PROF.

HALL NALCIK'IN (1916-2016) AKADEMK BYOGRAFtst

OOf. Dr. Selim Aslantaf1''

20. yzyl sona ererken Cambridge Uluslararas Biyografi Merkezi (Cambridge

Inurnational Biographical Cmter) Halil nalck' , dnyada sosyal bilimler alannda
sayl 2000 bilim adam arasnda gstermitir. lnalck; Trk, Amerikan, Ingiliz, Srp
ve Arnavutluk akademilerine ye seilmitir.
Tannm Amerikal sosyal bilimci Immanuel Wallerstein, lnalck hakknda
u satrlar yazmtr (Arka Kapak Yazs, Makaleler, Ankara: Dou-Bat, 2005):
"Bugn dnya niversitelerinde Halil lnalck okunuyor ve okutuluyor. Onu dar
anlamda bir "tarihi" olarak dnmek elbette yetersiz kalr. Bizzat tarih disiplinine
ekil vermi, kendi metodolojisini ve bilgi birikimini tarihilik mesleine kazandr
m bir kii olarak lnalck, bilim evrelerinin zerinde uzlat sekin bir isimdir.
lnalck ekolne mensup yzlerce renci, sadece birincil kaynaklar kullanma, belge
ve arivleri inceleme ynnden deil modern anlamda tarihe sosyo-ekonomik ve
kltrel birok cepheden bakabilme becerisini ondan renmitir. Yeni kuak tarih
iler Akdeniz, Osmanl ve Balkan tarihi zerindeki birok yanln tashih edilmesini
ona borludur. Kitaplar, saysz makale ve ansilclopedi maddeleri, sosyal bilimciler
iin gz kamatrc bir hazine mahiyetindedir. Halil lnalck, bu sahann en sekin
uygulayclarndan biri. Dnya bilimine katklar su gtrmez. abalarnn hedefi
haline gelmi konu zerinde bize sadece tefekkr etmek der."

1) HALL NALCIK'IN AKADEMK KARYERNN KWMETRE TALARI

DTCF YILLARI (1940-1972)

Prof. Halil lnalck, 7 Eyll 9 6'da Istanbul'da dodu. Babas Krm gmen
lerinden Seyit Osman Nuri Bey, annesi Aye Bahriye Hanm'dr. Ilk tahsilini 923-
930 arasnda Ankara Gazi Mektebinde yapan nalck, orta retimine bir yl Sivas
Muallim Mektebinde devam etti. Orta tahsilini 93l'de Ankara'da Gazi Muallim
Mektebinde tamamlad. Lise eitimini o dnemin en iyi okullarndan biri olan Bal
kesir Necati Bey Muallim Mektebinde 5 Eyll 935 'te tamamlad. Yksek tahsiline
935 'te Ankara niversitesi Dil ve Tarih CorafYa Fakltesinde (ADTCF) bala
d. Yeni a Tarihi Krssnde M. Gker, B. S. Baykal ve F. Kprl'nn derslerini
takip etti. 940'ta mezun olan nalck, Timur zerinde hazrlad bir seminerie
Fuad Kprl'nn dikkatini ekti, onun takdir ve tavsiyesiyle 30 Nisan 940 'ta
ADTCF Yeni a Krssne ilmi yardmc tayin edildi. 942 'de Trkiye'de sosyo
ekonomik tarih yazclnn ilk rneklerinden biri olan Tanzimat ve Bulgar Meselesi
adl teziyle doktor oldu. (Ankara: T T K, 1 943) 28 Nisan 942 'de ADTCF Yeni
a Krssne asistan olarak atanan lnalck, 5 Aralk 943 'te Viyanatlan 'Byk
Ricat Osmanl Imparatorluu ve Krm Hanl unvanl teziyle doendie atand.
945 'te ADTCF Arap Dili ve Edebiyat Blmnden evkiye ll Hanm'la evlen
di. Aratrma sahasn doktora tezinden itibaren Osmanl Imparatorluu'nun sosyal
ve ekonomik meselelerine younlatran nalck, Istanbul'da Osmanl arivlerinde

1' Bu makale ilk kez urada yaynlanmtr: Hali/ Inalck Armaan/, (Haz.: T. Tak-S. Ak
soy), Ankara: Dou Bat Yaynlar, 2009, s. 1 1 -39
2" Hacettepe niversitesi, Tarih Blm
 ve Bursa er'iyye sicilieri zerinde aratrmalar yapt. 947'de Trk Tarih Kurumu
(TTK) yeliine seildi.
ADTCF tarafndan bilgi, grg ve alma alanndaki ihtisasn artrmak
zere 949'da gnderildii Ingiltere, British Museum'da Trke yazmalar zerinde
alt ve Calendar of Statt Papm serisinde Osmanl tarihine ait kaytlar toplad.
Londra niversitesi, School of Oriental and A.frican Studies'de (SOA5) Prof. Paul
Wittek'in seminerlerine katld. Bu seminerlere katlan B. Lewis, V. Menage, V.
Parry, E. Zachariadou gibi tarihilerle tant. Dnyann en nemli arivlerinden
Ingiltere, Public Record Office 'te Osmanl Imparatorluu ile ilgili kaynak tarama
s yapt. 950'de Paris'te toplanan Milletleraras Tarihi Ilimler Kongmi'ne katld.
Anna/es okulunun CEcole des Anna/es ) kurucularndan Fernand Braudel ile tant.
Onun 1949'da yaynlanan La Miditerranie et le monde miditerraneen a l'ipoque de
Philippe II (ll. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz Dnyas) adl r aan eseri
lnalck zerinde derin etki yapt ve Trkiye'de bu eseri tantan bir yaz yazd. (1950)
Ingiltere'den ubat 95 'de Trkiye'ye dnd. 95'in yaz aylarnda Bursa er'iyye
Sicil/eri zerinde almaya balayarak bu sicillerin nemini belirten bir makale yaz
d. ("5. Asr Trkiye Iktisadi ve Itimal Tarihi Kaynaklar", Istanbul Onivmitesi
Iktisat Fakltesi Mecmuas, 5 (1953-54), 5-67) Osmanl hukuku ve sosyal hayat
asndan son derece kymetli bilgiler ieren 280 defterlik bu koleksiyonunun tas
nif edilip cildenmesi iin giriimde bulundu. Bu giriim neticesinde Topkap Sara
y' ndaki atlyede cillenip temizlenerek tekrar Bursa'ya gnderilen siciller bugn
Bursa Arkeoloji Mzesi'nde aratrclarn istifadesine almtr.
lnalck, 2 Haziran 952'de Vryana Bozgun Yllannda Osmanl-Knm Hanl
ljbirlii teziyle profesrlk payesi ald. 953-54 ders ylnda Columbia niversitesi
School of International Ajfoirs' a ziyareti profesr olarak davet edildi. Kendisi Pro(
Tibor Halasi-Kun ile birlikte Amerika'da Osmanl-Trk aratrmalarnn gelime
sinde rol oynam bulunuyor. 956-57'de Rockifeller kfi'nn bursuyla Harvard
niversitesinde "research fellow" olarak bulundu. Amerikan tarihi derslerini izle
di. Harvard niversitesinde ayrca Pro( H. A. R. Gibb'in Islam tarihi derslerini
izledi. Harvard profesrlerinden W. Langer'in teklifi zerine An Encyclopaedia of
World History'nin Osmanl ksmn gzden geirmeyi stendi. (bkz. eserin 4. bas
ks) 957'de Trkiye'ye dnd. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinde
(ASBF) Osmanl, Avrupa ve Amerika tarihi okuttuu gibi "Idari Tekilat Tarihi"
ve "Devrim Tarihi" derslerini de slendi.
Bu yllarda lnalck, yurt iinde ve Bat memleketlerinde birok kongreye bil
diri vererek katld. 958'de Mnih'te dzenlenen XI. Uluslararas Bizantinistler
Kongresi'nde "The Problem of the Relationship beween Byzantine and Ottoman
Taxaion" balkl bildirisini okudu. 960'ta ders vermek zerelsraillbranl niver
sitesine davet edildi. Yaz aylarnda Milli Birlik Komitesi'nin istei zerine Gney
dou Anadolu blgesine niversiteden bir heyetle inceleme gezisi dzenledi. Toprak
meseleleri hakkndaki aratrmalar dolaysyla arld toplantda blgenin mese
lelerinin tespiti iin bir Gneydou Enstits kurulmasn teklif etti. TUrk Kltrn
Arfljtrma Enstitsnn (TKAE) kurulu dneminde faaliyetlerde bulundu.
Nisan 96'de bir heyetle Kbrs tarihi hakknda aratrma yapmak maksadyla
Kbrs'a giden lnalck, Kbrs Vakflar Idaresinde Kbrs kadlklarna ait 56 sicil def
terini tespit etti ve bunlar zerinde alt. 96-962'de yedi ay kadar Beyrut'ta bu
lundu, Arapasn ilerlei. Yurda dndnde Hollanda'ya davet edildi, Amsterdam
niversitesi Dou Tetkikleri Enstitsnde "Turkey and Europe" balkl bir konferans

4
verdi. 1962 sonbaharnda New York'ta 7h Social Scince &uarch Council in dzenle
dii ConfN"enc on the Political Moekrnization of]apan andTurluy'de bir bildiri sundu.
1966'da Uluslararas Gneydou Avrupa Aratrmalan Kurumuna (Association
lnternationale des Etueks du Sud- Est Europlm- A/ESEE) ye seildi. lnalck, burada
Trk tarih ve kltrnn tantlmas yolunda byk gayret sarf etti. 1971-74 yllar
arasnda bu kurumun bakanln yapt. 1967'de Mnih'te Uluslararas Msterikler
Kongresi' ne itirak etti. Ayn yl Princeton ve Pennsylvania niversitelerinde misafir
profesr olarak dersler verdi. 1968'de Londra ve Pasis'te ay Biblioth;que Nationale
ve arivlerde asatrmalar yapt. G. Veinstein ve M. Berendi ile birlikte Il. Baye
zid devrine ait bir Mukataa Deftri zerinde almalar yapt. 1969'da AlESEEnin
SofYa toplantsnda kendisinden istenen Osmanl Devrinde Balkanlar raporunu
takdim eni. Yine 1969'da Trkolog Tibor Halasi-Kun ile birlikte Osmanl arar
malar iin byk nem tayan Archivum Ottomanicum dergisini karmaya ba
lad. 1971'de Ingiltere Royal Historical Society tasafndan "corresponding member"
seildi. Ayn yl Harvard niversitesi Ortadou Aratrmalar Merkezinin ( Cnterfor
Middle Eastern Studis) davetiisi olarak iki konferans verdi. 1972'de otuz yl alt
ADTCF'den emekli oldu.

AMERiKA (1972-1992)

1950'lerden beri yaynlar ve retim faaliyetleriyle ad dnya tarih evreleri

tarafndan yakndan izlenenlnalck, 1972'de Chicago niversitesi tasafndan imti
yazl profesr nerisiyle hir davet ald. Daveti kabul eden lnalck, Tarih Rliimiin
de profesr olasak almaya balad. 1973'te Ingiltere'de The Ottoman Empire: The
Classical Age, 1300-1600 (London: Weidenfeld and Nicolson) adl eserini yaynla
d. Bu sentez eseri, yedi Balkan diline ve Arapaya tercme edilmitir. Bugn sekin
dnya niversitelerinde okutulan temel eserler asasndadr. Ayn yl Cumhuriyet' in
kuruluunun 50. yldnm mnasebetiyle Chicago niversitesinde Prof. Fahir Iz
ile birlikte Continuity and Change in Turkish Society and History ve AlESEEnin des
tei ile lstanbul'da, Istanbul Crossroads of Civilisations and Cu/tum konferanslarn
dzenledi.
1974'teA!ESEEnin Macaristan'da tertip edilen nc kongresinde "The Me
diterranean and the Balkans" balkl bildirisini okudu. Amerikan Tarih Derneinin
(American Historical Association) yllk toplantsnda "Braudel's Thesis, Turkish Per
pective" balkl bildirisini sundu. 1974'te The Royal Historical Society'ye muhabir
ye seildi. 1976'da Dumbarton Oaks'ta (Washington) dzenlenen Urban Societies
in the Mditerranean World sempozyumuna "Galata (Pera) afer 1453" balkl bildi
ri ile katld. Trkiye ile ban hibir zaman koparnayanlnalck, 1977'de Interna
tional Assodation for Social and Economic History ofTurkey'i kurdu. Bu uluslarasas
ilim cemiyeti ilk kongresini 11-13 Temmuz 1977'de Hacettepe niversitesinde
toplamtr. Bu cemiyet sonuncusu 2005'te Venedik'te olmak zere Avrupa'nn
muhtelif ehirlerinde on uluslasaras kongre dzenlemitir.
lnalck, 1978'de RoyalAsiatic Society tarafndan eref yesi seildi. Ayn yl Prof.
G. Veinstein' n daveti zerine Paris' e giderek F. Braudel iin tesis edilen Maison ek
L'Homme'da Osmanl toprak meseleleri zerine iki konferans verdi. 12-14 Haziran
1978'de Princeton niversitesinde dzenlenen Osmanl Imparatorluu'nda Millet
Sistemi zerindeki kongrede "Ottoman Archival Materials on the Millets" bildirisini
sundu. 17-21 Haziran tarihleri arasnda Babolasar'da (Iran) katld 19. Yzylda

5
 Iran ve Osmanl Imparatorluu 'nda Toplum ve Ekonomi konferansnda "Aga and Re
aya in the Social and Political Transformatian of the Ottoman Empire" balkl ko
numay yapt. 980'de New York'ta Amerikan Tarih Derneinin yllk toplantsnda
"The Erneegence of Large Farms" zerine bir konferans verdi. Salt Lake City ni
versitesine (Utah) bir konferans vermek zere davet edildi. Ayn yl Nejat Gyn
ve Heath Lowty ile birlikte Osmanl Aratrmalar Dergisini (Journal of Ottoman
Studies) karmaya balad.
983 Haziran'nda Paris'te Leeo/e des hautes etudes en sciences sociales'da "Ge
leneksel Tarm ve Tirnar Sistemi" zerine bir konuma yapt. Ayn yl Cambridge
niversitesi profesrlerinden Peter Burke ile beraber UNESCO'nun 7he History
of Scientific and Cu/tura/ Development of Mankind serisinin 5. cildinin (History of
Humanity-Scientific and Cu/tura/ Development: From the Sixteenth to the Eighteenth
Century, London: Kegal Paul) editrln stlendi. Amerikan Bilim ve Sanat Aka
demisi (American Academy of Arts and Sciences) yeliine ve 7Urk Aratrmalar Ens
titsnn (Institute o/Turkish Studies-Washington) ynetim kurulu yeliine seildi.
Mays 985'te 7Urk-Arap l/ijkileri kfinn desteiyle Istanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesinde dzenlenen Osmanl Arivleri ve Osmanl Aratrmalar sempozyumun
da "Osmanl Arivlerinin Trk ve Dnya Tarihi Bakmndan nemi"ni ieren al
konumasn yapt.
Halillnalck 986'da yaklak 5 yldan beri almakta olduu Chicago niver
sitesinden emekli oldu. Ayn yl Boazii niversitesi Prof.lnalck'a fahri doktora ver
di (!nalck' n eidi niversitelerden ald doctor honoris causa unvan ve dller iin
aadaki listeye baknz). 989'da ei evkiye Hanm' kaybetti. 990-92 arasnda
Harvard ve Princeton niversitelerinde misafir profesr olarak dersler veren lnalck,
99'de Tirk tarih ve kltrne yapt katklardan dolay Trkiye Cumhuriyeti D
ileri Bakanl tarafndan Yksek Hizmet Madalya ve Diplomas' na layk grld.

YENIDEN T()RJdYE (1992-2016)

Halillnalck, 992'de Bilkent niversitesi Mreveili Heyeti Bakan ve Rektr

Prof. Ali Daramac tarafndan lisansst tarih okuracak Tarih Blmn kurmak
zere davet edildi. Ayn yl Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumuna ye, 7Ur
kiye Bilimler Akademisine (T OBA) eref yesi seildi. Harvard niversitesinde bir
smestir ziyareti profesr olarak Osmanl tarihi dersleri verdi.
994'te An Economic and Social History of the Ottoman Empire'i yaynland.
996'da iki cilt halinde baslan eserin ilk cildi (1300-600) Prof.lnalck tarafndan
yazlmtr (1600-900 dnemi ve para tarihi iin S. Faroqhi, B. McGowan, D.
Quataen ve . Pamuk ibirlii). Trkeye evrilen bu eser (Osmanl Imparatorluu
nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-1600, ev. H. Berktay, Cilt:, Istanbul: Eren,
2001), Osmanl sosyal ve ekonomik tarihinin temel referans kitab olarak dnya
niversitelerinde okutulmaktadr. Yunanca ve Arapaya tercme edilmitir.
Uluslararas bir hret yapan lnalck' n biyografisi Encyclopaedia of Historians
and Historica/ Writingde ve Thomas Naff' n kard Paths to the Middle East (Al
bany: State University of New York, 993) adl eserlerde yer ald.
lnalck, 1998'de 9. Cumhurbakan Sleyman Demirel'in elinden Istanbul
Oniversitesi 7Urkiyat Enstits Od/'n ald. Kltr Bakanlnn Osmanl uygar
l zerinde bir eser hazrlamak zere tertip ettii komisyonun (Kltr Bakanl
700. Yldnm Yayn Komisyonu) bana getirildi. lnalck'n editrln yapt

6
eser (Trke ve Ingilizce ikier cilt eklinde hazrlanan-baknz aada kitap listesi).
Dnya Kitap Fuar'nda birincilik dl almtr. Vakjlllr Gmel Mdrl Arll[tr
m Kurulu ve Kltr Bakanl Osmnl Bilim ve Kltr Mirasnn 700. Yl Anma
Komitesi yeliklerine seildi. Prof. S. Faroqhi ile birlikte E. J. Brill'in (l..e iden) 7he
Ottoman Empire and !ts Heritage serisinin editrln stlendi. 2005 ylna kadar
bu seriden yaynlanan 38 cilt, Osmanl tarihini Bat dnyasna tantan belli bal
eserler arasnda yer almtr.
nalck, 1999'da Balkesir nivmitesinden, Trk Kltrne Hizmet Vakfindan
kran plaketieri ald. Ayn niversitede bir "Halil lnalck Salonu" ald. 2000'de
Istanbul'un sosyal ve ekonomik tarihi iin byk nemi haiz Hali/ Inalck Arlljttr
mtt Projesi'ni hayata geirdi. Sabanc niversitesi ve Packard Humanities Institute

(PH!) destei ile srdrlen bu projenin "er'iyye Sicilieri'ne Gre Istanbul Tarihi"
kapsamnda ilk kitab (Istanbul Mahkemesi 121 Numral er'iyye Sicil) 2006'da
yaynland.
200!'de Sofya niversitesi Prof. nalck'a fahri doktora verdi. 2002'de Islam
Konferans Tejkilat tarafndan kendisine Teekkr Plaketi verildi. Kltr Bakanl
2002 Kltr ve Sanat Byk dl'n kazand. Macaristan Cumhurbakan Ferenc
Madl'n elinden Macaristan Liyakat Nian'n ald. 2003'te Trkiye Yazarlar Birlii
ve Ankara niversitesi Prof. lnalck' a kran plaketieri verdiler. te taraftan 2003'te
Milli Savunma Bakanl dl'n, 2004'te de Bursa Bykehir Belediyesi Kltr
Sanat ve Turizm Vakf tarafndan Bursa Ulusal Kltr Yaamna Katk dl'n
ald.
Prof. Halillnalck, 1992'de Trkiye'ye dndkten sonra aralksz bir ekilde bir
yandan ilmi eserler vermeye, bir yandan da renciler yetitirmeye devam etti. Ileri
yana ramen zellikle 2000'li yllarda Has-Baede .tlyj u Tarab - Nedimler airler
Mutribler, 7he Survey of Istanbul 1455, Trkiye Tekstil Tarihi zerine Arll[ttrmtlar
ve Atatrk ve DemokratikTrkiye gibi eserlerle Osmanl ve modern Trkiye tarihine
yeni karklar sundu. Bunun yannda bu dnemde muazzam birikimine dayal ola
rak sentez eserler de vcuda getirdi. Bilhassa Devlet-i Aliyye Osmnl Imparatorluu
zerine Arljtrmalar serisi ile Osmanl/ar, Fthat, Imparatorluk, Avrupa ik llijkiler;
Trklk Mslmanlk ve Osmanl Miras ve KurulU/ Srecinde Osmanl Devk Ka
nun Diplomasi eserleri bu cmleden olarak zikredilmelidir.
Osmanl tarihiliinin dnyadaki en byk ismi olan Prof. Halil Inakk 25
Temmuz 20!6'da Ankara'da vefat eni. Bakanlar Kurulu kararyla 28 Temmuz
20!6'da Istanbul Fatih Camii haziresine defnedildi.'

II) ESERLER HAKKINDA

METODOLO]iS

Hi phesiz bu ksa yazda, 25'ten fazla kirabn ve 300' akn makalenin

mellifi olan Halil Inakk'n tarih merodolojisini btn ynleriyle deerlendirme
imkan yoktur. Burada sadece onun tarih metodolojisi hakknda genel bir ereve
sunulmaya allacaktr.lnalck'n eserlerine bakldnda onun Osmanl siyasi tari
hine ilikin ok kapsaml aratrmalar yapm olsa da esas ilgisini sosyal ve ekonomik

' Talebesi olma bahtiyarlna eritiim muhterem Halil inakk Hocamza Allah'tan rah
met dilerim. Ruhu ad, mekan cennet olsun. (S.A.)

7
 problematikler zerinde younlatrd grlr. lnalck' n Osmanl tarihinin sosyal
ve ekonomik problematiklerini zmeyi esas alan tarih metodolojisi zerinde Fuad
Kprl ve mer Ltfi Barkan gibi baz nemli Trk tarihiler ile 1950'lerde ta
nt F. Braudel ve Annaks okulunun nemli etkisi sz konusudur. nalck, Fuad
Kprl ve Barkan'n kendi zerindeki etkilerini u szlerle ifade eder: "Kprl
ve Barkan yazlar bize ilham kayna olmakta idi. Tarihi ahsiyerim zerinde, hi
phesiz bu iki yazarn belirgin bir etkisi vardr."
Her eyden nce btn aratrmalarnda ariv materyaline ve belgelere daya
nan nalck'ta teori, yaklam ve analiz bakmndan F. Braudel ve Annaks okulunun
etkisi, 1950'lerde Paris'te balad. lnalck'a gre Braudel, "Dou Akdeniz'e hakim
olan Osmanl mparatorluu'nun sosyal, ekonomik ve demografik niteliklerinin Ba
t'dakilerle paralellik arz ettiini, bu iki dnyann karlkl yakn temas ve etkileim
iinde bulunduunu ve birbirinden ayr incelenemeyeceini gstermi, Osmanl
Imparatorluu'nu Avrupa dnda ve Avrupa'ya dman adeta anormal bir geliim
gibi tasvir edilmesi geleneini brakarak, gerek bir tarihi gr ile iki ayr kltre
bal bu iki dnyann gerekte birbirini tamamladn ortaya koymutur. Btncl
tarihi (total history) Akdeniz toplumlarna ve bu arada Osmanl toplumuna uygula
maya alan fakat Osmanl Imparatorluu'nu "almas ror belirsizliklerle dolu bir
alan" (a zone of formidable uncertainry) olarak deerlendiren Braudel, sorduu so
rulara cevap veren pek az aratrma bulabilmi, yazlanlar da onu ou kez yanl h
kmlere gtrmtr. Bununla beraber bu byk tarihi, parlak slubu ile Osmanl
tarihinin temel meseleleri zerinde ak ve anlaml sorular sormu bu sprularn her
biri Osmanl tarihileri iin bir aratrma yolu amtr."
lnalck, metodotojik adan Annaks okulunun "btncl tarih" ve "uzun d
nem" (longue duree) kavramlarn benimsemesine ramen bunlarn Osmanl tari
hine salkl bir ekilde uygulanmasnn ancak ampirik verilere dayal aklamalarla
gerekleebileceini savundu. Bu balamda eitli aklama modelleri temelinde
yaplan genellemelerden kand ve genel nitelikteki aklamalar karsnda da tem
kinli bir tutum izledi. lnalck, genellernelerin Osmanl tarihi aratrmalar asndan
dourduu sakncalar u szlerle ifade eder: "Marksist veya Weberian sosyolojilerin
formle ettikleri modelleri Osmanl tarihine tatbik etme abalar, bu tarih aratr
malarna muhakkak ki yeni ilgin iseikameder ve konular getirmitir. Fakat br
taraftan yaplan genellemeler bizi yanl istikametlere de gtrmektedir. Osman
l tarihine ait sosyal ve ekonomik konular zerinde imdiye kadar esasl aratrma
yaplmad iin bu genellernelerin ou, tarihi temelden yoksun hayali teoriler
olarak kalmaktadr. br taraftan sosyolojik kavramlar ve genellemeler bize tarihi
problemleri belli formlleele zdmz hissini vermektedir... Orijinal kaynaklar
incelemek iin gerekli vasta ve bilgilere hakk ile sahip olmadan, Osmanl tarihinin
byk problemlerini bir takm sosyolojik genellemelerle halledilmi saymak, son
dnemde bir moda haline gelmitir. Bizim disiplinimiz, zamansz ve mekansz ge
nellemeler yapmak deil, zaman ve mekan iinde olaylar incelemektir."
lnalck, tarih metodolojisi, tarih yazcl, kaynaklar deerlendirme yntemle
ri, Annaks okulu, bu okulun Osmanl tarih aratrmalarna yapt etki ve katklar
u yazlarnda ele ald: "The Rise of Ottoman Historiography", Historians of the
Middk East, ed. P. Holt-B. Lewis, London, 1962, s. 152-1674; "lmpact of the Anna-

"Osmanl Tarihiliinin Douu (ev. F. Unan), St'ten lstanbula, ed. O. zel-M. z,

s. 93 7, Ankara: Imge Kitapevi, 2000

8
!es School on Ottoman Studies and New Findings", Review, journal of the &rnand
Braudel Cmter, 1 ( 1 978), s. 69-96; "On the Social Structure of Ottoman Empire:
Paradigms and Research", From Empire to Republic, stanbul: lsis Press, 995, s.
7-60; "Trkiye'de Modern Tarihiliin Kurucular", XIII.TUrk Tarih Kongmi, 4-8
Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, I, s. 85-66; "Hermentik, Oryantalizm,
Trkoloji", Dou Bau, 20 (2002), s. 3-39.

ESERLERi

Halil lnalck' n eserlerine bir btn olarak bakldnda onun Osmanl tarihinin
hemen henen btn dnemleri zerine ararrmalar yapt ve bu ararrmalarnda
muazzam bir konu eitlilii olduu grlr. nalck'n eserleri temelde I) Siyasi Ta
rih II) Sosyal ve Ekonomik Tarih (kurumlar tarihi, devlet yaps ve felsefesi, hukuk,
ticaret, toplumsal tabakalar, retim, vergi, brokrasi, demografik yap, ehir tarihi
v.b.) ve III) Sentez Eserleri (ki bu son grup da esas itibariyle Osmanl sosyal ve eko
nomik tarihini aydnlarmaya dnk almalar kapsar) eklinde gruplandrlabilir.

Siyasi Tarih ile lgili Eserleri

nalck'n Osmanl siyasi tarihi ile ilgili aratrmalarnn nemli bir blm
kurulu devri ve 5. yzyln temel problemleri hakknda olmakla birlikte kendisi
nin Krm tarihi ve Osmanl-Avrupa ilikileri zerine de nemli aratrmalar yapt
grlr. nalck bu ararrmalaryla, sz konusu dnemlerin siyasi tarihine hem kro
noloji ve melcln tespiti hem de hadiselerin altnda yatan dinamiklerin anlalmas
bakmndan nemli almlar getirdi.
lnalck, kurulu devri ararrmalarnda Osmanl Devleti'nin kkenine dair iki
temel yaklamn (rivayetlerin hi bir tarihi esas olmayan masallardan ibaret olduu
ve onlar bir tarafa brakmak gerektii- black holecular-, ikincisi bu rivayetleri gerek
tarihi kaynaklar gibi tenkitsiz tekrarlayan gr-lsmail Hakk Uzunarl-) dnda
farkl bir yol izledi. O, kurulu devrine ve zellikle Osman Gazi'ye ait rivayetlerin
4. yzyl Osmanl epik tarihiliinin aktard gerek kronik malzeme ile Osmanl
tarihinin sonraki devirlerinde yazan tarihilerce hanedann meruiyeti ve idealleti
rilmesi gayesiyle yaplan ilaveler olmak zere iki unsurdan meydana geldiini gster
di. Beylik devrinin epik tarihiliinin verdii malzemeyi, ariv vesikalarnda ortaya
kan (zellikle Osman dnemine kadar giden vakfiyeler) kaytlarn altnda
tenkid edip deerlendirdi, bununla da yetinmeyerek bu malzemenin doruluunu
ya da yanlln topografik ararrmalarla kontrol etti. nalck'n bu istikamette
yapt yerel seyahat ve aratrmalar, eski Osmanl rivayederini "masaldr" diye bir
rpda bir tarafa atmak yerine dikkatli bir tenkid altnda incelenmesi durumun
da ok nemli tarihi gerekiere ulalabileceini gsterdi. (bkz: TDV lA' ne yazd
"Osman", "Orhan" ve "I Murad" maddeleri)
Bunun yannda 5. yzyl sonlarnda yaplm olan kompilasyonlarda (A1k Pa
lazade, Ne1ri ve Idris-i Bit/isi tarihlerinde) grlen meruiyet amac ile yaplm bir
takm ideolojik ilavelerin de tarihi anlamlarnn olduunu, bu eklernelerin Osmanl
tarihinin eitli dnemlerinde karlalan tehditlere kar reaksiyonlar ve Osmanl
siyasi iddialarn ifade etiini gsterdi (Mesela Osman' Ouz Han, Kay'ya balama
iddias, sikke ve hutbe sahibi olduu vb). re tarafran Il. Murad ve Fatih devirleri
nin siyasi gelimelerini, i siyasi krizlerini, bu krizierin Osmanl d siyasetini nasl
erkilediini derinliine inceledi. Bu konular hakknda yazlan eserleri kaynaklar

9
 eliinde tenkid szgecinden geirmek suretiyle ve Bat'daki incelemeleri izleyerek,
bilinmeyen birok siyasi meseleyi aydnlatt ve yanl bilgileri tashih etti.
Inakk kurulu devri ve 5. yzyla dair gr ve tespitlerini; Fatih Devri Oze
rinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara: TTK, 954; "Mehmed the Conqueror and
His Time", Speculum, XXXV ( 1 960), s. 408-427; "The Emergence of the Otto
mans", The Cambridge History of Islam, , ed. P. M. Holt-Ann K. S. Lambton- B.
Lewis, Cambridge: Cambridge University Press, 970, s. 263-29 ; "The Rise of
the Ottoman Empire", ibid., s. 293-323; "The Conquest of Edirne ( 1 36 1 ) ", Archi
vum Ottomanicum, 3 (97 ) , s. 85-2O; "Tursun Beg, Historian of Mehmed the
Conqueror's Time", Wiener Zeitschriftfor die Kunde des Morgenlandes, 69 (977), s.
55-7; "Osman Gazi's Siege of Nicea and the Battle of Bapheus", The Ottoman Em
pire ( 1 300-389) , ed. E. Zachariadou, Rethymnon: Crete University Press, 993,
s. 77-985; " Periods in Ottoman History", Essays in Ottoman History, Istanbul: Eren,
998, s. 5-28 gibi eserleri ve Islam Ansiklopedisi (/ A) ile Encyclopaedia of Islam n '

ikinci basksna (EJZ) yazd "Bayezid", "Murad II", "Mehmed Il", "Djem" gibi
ansildopedi maddelerinde ortaya koydu. Ayrca Il. Murad devrine ait Varna Hal
Seferi zerine yazlm, Osmanl menakbnamelerinin eski bir rnei olan ve John
Hunyadi'nin Osmanllara kar seferleri hakknda mufassal ve otantik bilgiler veren,
bir yazmay rencisi Mevlud Ouz'la birlikte bilim dnyasna tantt ve daha sonra
da yaynlad: Gazavdt- Sultdn Murdd b. Mehemmed Hdn Iziadi ve Vtrna Savalar
(1443-1444) Ozerinde Anonim Gazavdtndme, Ankara: TTK, 978.
Babas Seyit Osman Nuri Bey'in Krm'dan Trkiye'ye gm bir Krm Tr
k olmas dolaysyla, Krm tarihine akademik karyerinin ilk dnemlerinden iti
baren tabii bir ilgisi bulunan lnalck, bu alandaki ilk aratrmasn 944 'de Krm
Hanl'nn Osmanl tabiliine girmesi zerinde yapt: "Yeni Yesikalara Gre K
rm Hanl'nn Osmanl Tabiliine Girmesi ve Ahidname Meselesi" Belleten, 30
( 1 944) , s. 85-229. Daha sonraki dnemlerde de Krm tarihi zerine aratrmala
rn srdrd. Islam Ansiklopedisi, Encyclopaedia of Islam (ikinci bask) ve Tirkiye
Diyanet Vtkfi l slam Ansiklopedisi'ne (TDV l A) Krm hanlarnn biyografilerini, kul
landklar unvaniat ve Krm Hanl'nn tarihini yazd. Krm'n Osmanl Impa
ratorluu iindeki durumu, Rus arl ile ilikileri gibi konular kapsayan nemli
almalar yaynlad. Ansiklopedilere yazd maddeler dnda' u eserleri zikredi
lebilir: "The Khan and the Tribal Aristocracy: the Crimean Khanate under Sahib
Giray I (1 532-55 1 )", Harvard Ukrainian Studies, X ( 1 98 1 ) , s. 445-456 7; "Power
Relationship Berween Russia, Ottoman Empire and Crimean Khanate as Rellected
in Titulature", Passe Turco- Tatar, Present Sovietique, Etudes offertes a Alexandre Ben
nigsen, ed. Ch. Lemercier-Quelquejay-G. Veinstein-S. E. Wimbush, Paris-Leuven:
Peeters, 986, s. 75-2 1 ; "Struggle for East European Empire, 400-1 700: The
Crimean Khanate, Ottomans and Rise the Russian Empire", Turkish Yearbook of In
ternational Relations, XXI ( 1 995), s. -6; "Krm Kad Sicilieri Bulundu", Belleten,
l..X/2 27 ( 1 996), s. 65-90.

' "Osman Gazi'nin znik (Nicea) Kuatmas ve Bafeus Sava", (ev. S. Aydn), St'ten
lstanbul'a, s. 30 1 - 334.
' Ansiklopedi maddelerinin knyeleri iin baknz: Mahmut akirolu, "Halil nalck Bib
liyografyas': Tarihi/erin Kutbu iinde, s. 523-560.
7 "Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Dneminde Krm Hanl': (ev. ?), Emel, 135
( 1 983), s. 5 1 -73.

10
 Osmanl-Avrupa ilikilerini konu alan siyasi tarih aratrmalarnda ise btncl
bir bakla (Batl tarihileri n neredeyse grmezden geldikleri) modern Avrupa' nn
ekillenmesinde Osmanl Imparatorluu'nun kritik roln ortaya koyan ve bu iki
dnyann birbiri ile tarih boyunca hem kltrel hem de politik bakmdan etkileim
iinde bulunduklarn gsteren eserler verdi: "The Turkish lmpact on the Develop
ment of Modern Europe", 7he Ottoman State and its Place in WorU History, ed. K.
Karpat, l..eiden: E. J. Brill, 1 974, s. 5 1 -58; "Turkey and Europe: A Historical Pers
pective", Perceptions, journal of International Ajfoirs, Illi ( 1 997), s. 76-92; "Mutual
Political and Cultural InAuences Between Europe and the Ottomans", Ottoman
Civilization, ed. H. lnalck-G. Renda, Istanbul: Ministry of Culture and Tourism,
2002, s. 1 049- 1 089; Turkty and Euro pe in History, Istanbul: Eren, 2006 .

Sosyal ve Ekonomik Tarih ile lgili Eserleri

Yukarda da belirtildii zere Halil lnalck'n ilgilendii esas alan Osman

l Imparatorluu'nun sosyal ve ekonomik tarihidir. Bu balamda zellikle toprak
meselesi, hukuk, ehir hayat, ticaret, kurumlar tarihi, brokrasi, devlet yaps ve
felsefesi, Osmanl toplumunda alt tabakalarn durumu, tabakalar arasndaki sosyo
ekonomik gerilim ve atmalarn kkenleri, demografik yap, toplumsal deiim
ve dnmler vb. konular kaynaklarn eliinde derinliine aratrd ve bu alan
larn her birinde Osmanl tarihilii asndan devrim saylabilecek neticeler ortaya
koydu. lnalck'n sosyal ve ekonomik tarih ile ilgili almalar a) Osmanl Toprak
Rejimi ve Tirnar Sistemi b) Osmanl Hukuku c) Osmanl ehir Tarihi d) Osmanl
Ticaret Tarihi e) zlme ve Reform Dnemlerinde Sosyal ve Ekonomik Deiim
ve Dnmler alt balklar altnda toplanabilir.

a) Osmanl Toprak Rejimi veTimar Sistemi

1 942'de savunduu Tanzimat ve Bulgar Meselesi balkl doktora tezinde Dol

mabahe Saray arivinde Il. Abdulhamid'in Bulgar meselesi hakknda toplatt
vesika klliyatn ( 1 840-4 1 Vidin isyan ile ilgili belgeler) bulan lnalck, Vidin vali
sinin ve mfettilerinin gnderdii raporlardan isyann sebeplerinin altnda, aalar
la Bulgar kyls arasndaki toprak meselelerinin yattn tespit etti ve inceledii
dnemde dier blgelerdeki huzursuzluk ve karklklarn da yine toprak meselele
rinden kaynakland gereinden hareketle Osmanl tarihinin temel probleminin
toprak meselesi ve buna bal sorunlar olduunu ortaya koydu.
Akademik hayatnn ilk dnemlerinde Osmanl toprak rejimi ve tirnar sistemi
nin zlnn dourduu sorunlarla ilgilenen lnalck daha sonralar bu zl
anlamak iin, bu rejimin nasl kurulduunu, hangi geleneklerden etkilendiini, ne
trden zgn nitelikleri ihtiva ettiini derinliine aratrmaya balad. Bu balam
da almalarn zellikle tahrir defterleri ve kanunnameler zerinde younlatrd.
Babakanlk arivinde Fatih devri tahrir defterleri zerindeki incelemeleri srasnda,
Il. Murad devrine ait 1 432 tarihli Arnavutluk (Arvanid) sancann tirnar defteri
ni bulan lnalck, hem Arnavutluk hem Osmanl hem de Balkan tarihi iin byk
ehemmiyeti haiz (Osmanl arivlerinde bulunan en eski tahrir icmil defteri) bu def
teri, dil, kaligrafi, terim, adlar ve kavramlar asndan ciddi zorluklar tamasna
ramen geni bir giri yazsyla birlikte bilimsel standartlarda yaynlad: Hicri 835
Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara: T T K, 1 954. L. Pekete'nin neri
yatndan (Segedin'e ait defter) sonra bu alandaki ilk alma olmas bakmndan da
nemli olan Arvanid defterinin neriyle, Osmanl toprak rejimi ve tirnar sistemi,

ll
 Balkanlar'da Osmanl yerlemesinin nitelii ve Osmanl timar-erleri durumuna gel
mi olan yerli Hristiyan feodal aileler gibi konularda nemli bir aratrma zemini
dodu ve bu konularda bir takm yeni aratrma ve yaynlar yapld.
lnalck, "Srefan Duan'dan Osmanl lmperatorluu'na: XV. Asrda Rumeli'de
Hristiyan Sipahiler ve Meneleri" (60. Doum Yl Mnasebetiyk Fuad Kprl Ar
maan, Istanbul, 953, s. 207 -248) ve "Ottoman Merhods of Conquest" (Studia
lslamica, II ( 1 954), s. o4-29)8 gibi aranrmalaryla Osmanllarn Balkanlar'a yer
leim srecinde toprak rejimi ve tirnar sisteminin niteliini belirledi ve Osmanl
ncesi feodal-askeri zmrenin Osmanl tirnar snf iinde devam ettiini ortaya
koydu. Osmanllarn Balkanlar' a yerlemesi hakkndaki eski grleri temelinden
deitiren bu bulgular Balkan tarihilerinin dikkatini ekmekte gecikmedi, "Stefan
Duan'dan Osmanl lmperarorluu'na..." makalesi N. Filipovic tarafndan Srpaya
tercme edildi.9 te taraftan A. Vakalopoulos, yazd Yunan tarihinde lnalck'n bu
yeni bulularna yer verdi. Bugn artk lnalck' n almalar sayesinde Osmanllarn
Balkanlar'da kurduklar rejimin ve bu corafYaya yerleme srelerinin temel nite
likleri ak bir ekilde bilinmektedir.
lnalck, hem 5. yzyl tahrir defterleri hem de Osmanl hukukunun farkl
kaynaklar zerine yapt aratrmalarla daha doktora tezi balamnda respir ettii
toprak meselelerinin ve buna bal vergi sisteminin kkenierine indi. Bylece Os
manl zirai rejimi asndan ok nemli bir husus olan raiyyet rsumunun menei
ve mahiyeti hakknda ok yeni fikirler ortaya am. ift resmi ve baka ilgili vergile
rin kyl snfnn statsn belirleyen bir sistem olduunu ortaya karan lnalck,
bu mesele hakkndaki grlerini "Osmanllarda Raiyyer Rsumu" (Belleten, 23
( 1 959), s. 575-6O) makalesinde etraflca izah etti: Elinde ailesini geindirebilecek
bir ift topran (50-50 dnm) sahibi bir kylnn, tam ift resmine t:l.bi oldu
unu, onun yars kadar topraa sahip olanlarn ikinci snf tekil ettiini, topra
yarm iftlikren az ailelerin ve hi topra olmayan belcir kyllerin ise bu sistemde
kyl snfnn aa kademelerini tekil ettiini, kyl snfnn bu esasa gre grup
lara ayrldn ve vergilerin buna gre tayin edildiini, toprak ile beraber ailenin bu
sistemde kombine bir retim nitesi olduunu (ift-hane) gsterdi.
Sonraki aratrmalarnda ift-hane sisteminin sadece Osmanl toprak rejiminin
deil Osmanllardan nce kuru tarma bal tarm ekonomisinin ve kyl sosyete
sinin de temel messesesi olduunu ve imparatorluk idarelerinin gelir kaynaklarn
kontrol altna almak iin Roma I mparatorluu'ndan beri btn Akdeniz blgesin
de byle bir rejimin uygulandn, Osmanllarn da pek az deiiklikle bu rejimi
Balkanlar'da ve Anadolu'da devam ettirdiklerini tespit etti. Bu tespirler sadece Os
manl dneminin deil, kaynaklarn yetersiz olduu Osmanl ncesi (Roma, Bizans
ve Seluklu) dnemin sosyal ve ekonomik yapsnn gn na karlmas bak
mndan byk nemi haizdir. 990'da "Ky Kyl ve Imparatorluk" (V. Milletle
raras Trkiye Sosyal ve Iktisat Tarihi Kongri. Ankara: TT K, s. -) makalesinde
konuya daha geni adan bakp, dzenin tarihsel derinliine ve blgede Osmanl'da
da grlen retim tarznn niteliine berraklk getirerek Osmanl'da mlrl toprak re
jimi ile ilgili baz kilit kavramlarn anlalnasna ve yanl yorumlarn dzeltilmesine
imicin salad.

"Osmanl Fetih Yntemleri': (ev. O. zel), St'ten lstanbu/'a, s. 443-472

' "od Stefan Duana do osmanskog Carstva Pri/ozi za Orijentalnu filologiju i istorija jugos
lovenskih Naroda pod turskom Vladavinom, 3-4 ( 1 953), s. 23-54

12
 lnalck' n Osmanl coprak dzeni ve tirnar sistemi zerine yukarda zikredi
lenterin ve ansiklopedilere yazd "Bennak", "ift-Resmi", "iftlik", "Timar" gibi
maddelerin dnda balca aratrmalar unlardr: "Osmanl Imparatorluu' nun
Kurulu ve lnkiaf Devrinde Trkiye'nin ktisadi Vaziyeti zerine Bir Tetkik M
naseberiyle", Belkten, XV (I 95 1 ) s. 629-690; 'Timariotes Chretiens en Albanie au
XVesiecle d'apres un registre de Tirnar Ottoman", Mittilungen des Osterreichischen
Staatsarchivs, IV (I 952), s. 8-38; "Land Problems in Turkish History", 7he Mus
lim World, 45 ( 1 955), s. 22 -228; "Islam Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve
Osmanl Devirlerindeki ekiller ile Mukayesesi", Islami 1/imkr Dergisi, Il (I 959),
s. 29-56; "Osmanl Trnar Rejimi ve Sipahi Ordusu", TUrk Kltr, III/34 ( 1 965),
s. 758-765; "Rice Cultivation and eltkci reaya System in the Onoman Empi
re", Turcica, XIV ( 1 982), s. 69- 4 ; "lslamization of Onoman Laws on Land and
Land Taxation", Fmgabe an joef Matuz. Osmanistik-Tukologie-Diplomatie, ed. C.
Fragner-K. Schwarz, Berlin: K. Schwarz Verlag, 992, s. oo- 6; "The ift-Hane
System and Peasan Taxation", From Empire to Republic, stanbul: !sis Press, 995,
s. 6 -72.

b) Osmanl Hukuku

Halil lnalck, Osmanl sosyal ve ekonomik meselelerinin hibirinin dayand

hukuki temellerinden soyutlanarak incelenemeyeceinden hareketle, akademik
hayatnn daha ilk dnemlerinden itibaren Osmanl hukuku zerinde aratrmalar
yapt. phesiz onun bu sahaya ynelmesinde hukuk tarihisi Prof. Sadri Maksudi
Arsal'n da etkisini kaydetmek gerekir (Lise yllarnda Prof. Arsal'n Trk Hukuk Ta
rihi zerine yazd eserlerin eski harfle yazlm msveddelerini temize eken nal
ck, bu vesile ile hukuk meseleleriyle erken dnemlerden itibaren ilgilendi). Onun
hukuk alanndaki ilk byk almas Dr. Robert Anhegger ile birlikte yaynlad
Kanunndm-i Sultdni br Muceb-i Oif-i Osmani: ll. Mehmed ve ll. Bayezid Devirle
rine Ait Yasakname ve Kanunnamekr'dir. (Ankara: TTK, 956) Fatih ve Il. Bayezid
dnemlerine ait ferman eklinde kanunlar (gmrk, vergi tahsili, yasaknameler gibi
rfi, yani eriat dnda kalan meselelerde Sultan'a mahsus hususlara ait kanunlar)
ihtiva eden bu yayn, zellikle klasik dnem Osmanl hukuk sistemini aratranlar
iin vazgeilmez bir kaynaktr.
960 'lara doru Osmanl hukuku zerindeki aratrmalarna devam eden
lalck, 958'de "Osmanl Hukukuna Giri, rfi- Sultani Hukuk ve Fatih'in
Kanunlar"n (Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 3 ( 1 958), s. o2- 26) , 965'te de
"Adalernameler" (TUrk Tarih Belgkri Dergisi, ( 1 965), s. 49-45) isimli hacimli
makalesini yaynlad. "Osmanl Hukukuna Giri" te Trklerde kanun koyma gele
neini, Osmanl Devleti'nde hukuki yapnn temel dinamiklerini, devletin nev
nema bulduu artlar ve dayand gelenei ele alp, Osmanl Devleti 'ni bir impa
ratorlua dntren Fatih'in, bu gelenee dayanarak koyduu kanunlar titiz bir
ekilde inceledi ve Osmanl hukukunun zgn niteliini sarahatle tarif ve tespit
etti. "Adaletnameler" de ise Mezopotamya ve ran devlet geleneinde adaletin ne
denli nemli bir mefhum olduunu ve bu mefhum temelinde formle edilen "adalet
dairesi "nin Ortadou devlet felsefesinde ve Osmanl hukuk sistemindeki yerini gs
terdi. Kanunname-i Osman!' nin menei ve klasik dnemde uygulanndan sonra,
eitli bidatlerin ortaya karak sistemde yol at dejenerasyonu, ikayet konularn
(bunlarn ou, gittike etkisini artran merkezi idarenin tara temsilcilerinin suiisti
malleri hakkndadr) ve devletin bunlara kar ald tedbirleri inceledi.

13
 Osmanl hukuku ile ilgili bir dier nemli almas "Suleiman the Lawgiver and
Onoman Law" (Archivum Ottomanicum, I ( 1 969), s. 105-1 38) balkl makalesidir.
Burada ncelikle kanun fikri ve Trk devlet geleneinde bunun yansmalar zerinde
duran lnalck, devamla Sultan Sleyman'n koyduu kanunlar kategoride (her
bir sancak iin karlan kanunnameler, spesifik konular ihtiva eden hkmler ve
genel nitelikteki kanunnameler) analiz etti. Sleyman'n kanunnameleri ile Fatih'in
kanunnamelerini mukayese edip aralarndaki benzerlik ve farkllar gsterdi. Ayrca
16. yzylda Osmanl hukuk sistemindeki evrimin genel bir erevesini kard.
Yine Osmanl hukuku ile ilgili olarak "The Riznarnce Registers of the Kadas
ker of Rumeli as Preserved in the Istanbul Mftlk Archives" (Turcica, XX ( 1 988),
s. 252-275) 10 makalesinde ilmiyye snfn, kadlarn eitim ve grev almalarna ili
kin temel prensipleri, zaman iinde ortaya kan problemleri, ilmiyye snfnn st
ve alt tabakalar arasnda meydana gelen atmalar etraflca inceledi. Bu yaynlarn
dnda zellikle Osmanl hukukunun temel yaps ve kavrarnlarn tanmlad an
siklopedi maddeleri zikredilmelidir: "Djizya", EP, II ( 1 963), s. 563-566; "rf ", l A,
IX ( 1 964), s. 67 1 -683; "Kanun", EP, IV ( 1 975), s. 556-562; "Kanunnarne", EP,
IV ( 1 975), s. 562-566; "Mahkama", EP, VI ( 1 986) , s. 3-5; "Adaletnarne", TDV l A,
I ( 1 988), s. 346-347.

c) Osmanl ehir Tarihi

Halil lnalck' n, Osmanl Imparatorluu' nun sosyal ve ekonomik tarihi bala

mnda aratrmalar yapt bir dier alan Osmanl ehir tarihidir. zellikle 1 950'ler
de Bursa kad sicilieri zerinde yapt aratrmalar (Bursa kad siillc:ric: ait JOO'den
fazla belgeyi neretmitir) lnalck' Osmanl ticaret ve sanayii ile kadlarn durumu
gibi konularn yannda Osmanl ehri zerinde aratrmalara sevk etti. Yapt ara
trmalarla, ehirlerin geliimi, kurumlar, fiziki yaplarnn egemen eleri, ehirii
Ierin yaay biimleri, imar faaliyetleri, vakflar, mlk sahipleri, nfus yaps, ehir
toplumunun kltr gibi ok boyutlu konulara k tuttu ve ayrca Osmanl ehir
tarihi aratrmalarnn yaygnlk kazanmas iin kendi aratrmalar yannda, bu ko
nudaki almalar tevik edip doktora tezleri ynetti.
nalck'n Osmanl ehir tarihi ile ilgili balca aratrmalar unlardr: "Bursa
and the Commerce of Levant", journal of Economic History of Orimt, 3 ( 1 960) , s.
1 3 1 - 1 47; "The Re-building ofistanbul by Sultan Mehmed the Conqueror", Cu/tura
Turcica IV, ( 1 967) 11 ; "The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Is
tanbul and Byzanrine Buildings of the Ciry", Dumbanon Oaks Papm, 23-25 ( 1 970) ,
s. 231-249; "The Foundations of the Onoman Economic-Social System in Cities",
La Vi/k Balkanique, Sofia, 1970, s. 1 7-24; "Ottoman Galata 1 453-1 553", Premiere
Rmconm lnternationak sur l'empire Ottoman et laTurquie Moderne, ed. E. Eldem, Is
tanbul: l'lnstitut Franais d'Etudes Anatoliennes, 1 991, s. I 7-105, "Istanbul: An Is
larnic Ciry",]ournal of lslamic Studies, I ( 1 990) , s. 1 -23 1 2; "Erzurum", lA, IV ( 1 948),
s. 345-357; "Bursa", EP, I ( 1 960), s. 1 333-1 336; "Istanbul", EP, IV ( 1 973) , s. 224-
248; 1he Survey of Istanbul 1455, (stanbul: Bankas Yaynlar, 20 1 2) .

10 "Kazasker Ruzname Defterine Gre Kadlk (ev. B . Ar), Adalet Kitab, ed. B . Ar-S.
Aslanta, s. 1 1 - 1 37, Arkara: Adalet Bakanl, 2007
11
"Fatih Sultan Mehmed Tarafndan Istanbul'un Yeniden Inas", (ev. F. Unan), Ondokuz
mays Oniversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 3 ( 1 988), s. 2 1 5-225
12 "Istanbul: Bir islam ehri (ev. !. Kaln), Dergdh, 24 ( 1 992), s. 14- 1 5; 25 ( 1 992), s. 15-17

14
d) Osmanl Ticaret Tarihi

Prof. lnalck' n sosyal ve ekonomik tarih erevesinde derin aratrmalar yapt

bir baka alan Osmanl ticaret tarihidir. "The Onoman Economic Mind and fu
pects of the Ottoman Economy" (Studies in the Economic History of the Mitid/e East,
ed. M. A. Cook, London, 970, s. 207-28) ve "Capital Formatian in the Onoman
Empire" (journal of Economic History. XXIX/ ( 1 969), s. 97- 1 00) gibi almalarn
da Osmanl toplumunda ticaret kavram ve ticari dnce zerinde durdu. Osmanl
ticaretinin boyutlarn, byk tccar diye nitelenebilecek tacir gruplarnn hukuki
statlerini, ticari sermayenin yapsn inceledi ve bu gelimelerin dnya ticaret tarihi
asndan, Bar toplumlarndaki gelimelerle mukayesesini yapt.
Yine "Osmanl Pamuldu Pazar, Hindistan ve Ingiltere: Pazar Rekabetin
de Emek Maliyetinin Rol" (ODTO Gelijme Dergisi, zel Say II ( 1 979- 980),
s. -65) adl kapsaml makalesi ile Osmanl ekonomisinin hububattan sonraki en
nemli retim sektr olan pamuk sanayii, retim ve ticaretindeki gelimelerin ni
teliini ve 7. yzyldan itibaren Hindistan'dan, 9. yzylda da Ingiltere'den yap
lan pamuldu ithalatnn Osmanl ekonomisini nasl etkilediini gsterdi. Karadeniz
ticareti zerinde ise Kefe Gmrk Defteri'ni yaynlad: The History of the BlAck Sea
Trade: The &gister of Customs of Caffa, Cambridge: Cambridge University Press,
993.
Ayrca, "lmtiyazat" (EP, III ( 1 97 1 ) , s. 79- 89) maddesinde ticaret faa
liyetlerinin uluslararas hukuki niteliini ortaya koydu. Osmanllarda daha sonra
kapitlasyonlar diye anlacak ayrcalklarn, hukuki menelerini akla kavutur
du. J3uu yauda, "Hair" (EP, III ( 1 969) , s. 2!1 -2 8) naJJcsinJe, Osmal
ticaret tarihinde nemli yer tutan ipek sanayii ve ticaretine ilikin ok deerli bilgiler
sundu. Bu alandaki almalarna 2000'1i yllarda da devam eden lnalck, 2008 'de
Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, (Istanbul: I Bankas Yaynlar) adl ki
tab yaynlad.

e) zlme ve Reform Dnemlerinde Sosyo-ekonomik DeiJim ve Dniifmler

Halil lnalck'n Osmanl Imparatorluu'nun kurulu ve klasik dnemleri ya

nnda zlme ve reform dnemlerinin sosyal ve ekonomik tarihine dair nemli
aratrmalar sz konusudur. "The Onoman Decline and !ts Effects upon the Reaya"
(AspectJ of the Balkans, Continuity and Change, ed. H. Birnbaum ve S. Vryonis Jr.,
The Hauge, 972, s. 338-3 54) makalesinde klasik Osmanl rejiminin hangi faktr
lerin etkisi altnda zlmeye yz tuttuunu, Osmanl ynetici snf ile reaya ara
sndaki ilikiyi teorik dzeyde belirleyen kanunlarn nasl ve hangi yollarla aldn,
vergi toplama srasnda reayann ne surette istismar edildiini, merkezi ynetimin
bu gelimeleri benaraf etmek iin ne tr tedbirler aldn daha nceki aratrmala
rndan elde ettii bulgular erevesinde analiz etti.
"Military and Fiscal Transformatian in the Onoman Empire, 600- 700"
(Archivum Ottomanicum, VI ( 1 980), s. 283-337) balkl almasnda 6. yzyln
sonlar ve 7- 8. yzyllarda Osmanl sosyo-ekonomik ve siyasi yapsn derinden
etkileyen deiimler zerinde durup, bu deiimierin sebepleri hakknda hem a
da Osmanl brokratlarnn tehislerini hem de konu ile ilgilenen tarihilerin de
erlendirmelerini inceledi. Bu makalede, Orta Avrupann sava meydanlarna gn
derilmek zere ateli silahlarla donatlm asker ihtiyacnn ve topra ileyen kyl
lerin asker yazlmak iin topraklarn terk etmeleriyle ortaya kan retim d ve

s
 sosyal dzensiziiiderin Osmanl Imparatorluu'nu yeni bir dneme gtren faktr
ler olduunu gsterdi. Hemen ardndan Bat'dan gelen ucuz gmn Osmanl para
sistemini nasl etkilediini ve btn bunlarn Osmanl Imparatorluu'nun mali ve
askeri sistemlerinde ne tr deiikliklere yol atn gsterdi.
"The Emergence of Big Farms, ifdiks: State, Landlords and Tenants", ( Cont
ributions a J'histoire economique et sociale de I 'Empire ottaman, CalleetionTurcia, III,
Leuven: Peeters, 984, s. O S- 26) balkl aratrmasnda Osmanl toprak rejimin
de meydana gelen deiimi, byk ifdilderin onaya k srecini ve bu srete rol
oynayan faktrleri inceledi. "Tanzimat' n Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri" (Be/le
ten, XXVII ( 1 964), s. 624-690) makalesinde 839'd a ilan edilen Glhane Hatt-
Hmayinu'nun Osmanl Imparatorluu'nda yol at geni apl hareketler, im
paratorluun sosyal yapsnda meydana getirdii derin sarsntlar zerinde durdu.
nalck sosyal ve ekonomik tarih iinde deerlendirilebilecek, fakat Osmanl
diplomatiini, Osmanl terim ve deyimlerini de ilgilendiren ve bu ynyle Osman
l tarihilerine zg teknik bilgiler olarak da kabul edilebilecek konular hakknda
aratrmalar da yapt. Bunlarn banda " Introduction to Ottoman Metrology" ( Tur
cica, XV ( 1 983), s. 3 -334) . gelmektedir. Osmanl ekonomisi ve ticareti zerine
yaplacak aratrmalar iin vazgeilmez bir klavuz olan bu makalede, Osmanl d
neminde ekonomik ve ticari mnasebederde kullanlan arlk, uzunluk ve hacim
llerinin belli bal birimlerinin bugnk sistemlere mtekabiliyetini ve farkl
mekan ve zamanlarda kullanlan birimlerin birbirlerine kar durumlarn tespit
etti. "Y'ik (Hi ml) in Ottoman Sil k Trade, Mining and Agriculture" (Turcica, XVI
( 1 9!!4), U - 1 56) 14 yazs da bu meyanda zikredilmelidir.

Sentez Eserleri

Halil lnalck, yukarda yeri geldike temas edilen "uzun dnem" (longue duree)
perspektifinden hadiseleri ve olgular inceleyen makalelerinin dnda, Osmanl ta
rihinin siyasi, sosyal, ekonomik, kltrel ve askeri alanlarn bir btn olarak ele
ald eserler verdi. Bunlardan ilki bugn ank dnya niversitelerinde temel bir re
ferans kitab olarak kabul edilen 7he Ottoman Empire: the Classical Age, I 300- I 600,
(London: Weidenfeld and Nicolson, 973) 1 5 adl kitabdr. lnalck, bu eserinde ge
ni bir perspektiften klasik dnem olarak adlandrd 300- 600 yllarnn siyasi
tarihini verdikten sonra Osmanl'da devlet kavramn, saray tekilatn, hukuk yap
sn, merkez ve tara ynetiminin niteliini, ekonomik ve toplumsal yaam ile din
ve kltrn dayand temelleri berrak bir ekilde aklad. Hem bu nitelii hem de
kitabn sonundaki ekler (Osmanl Hanedan Soyaac, Osmanl Tarihi Kronolojisi
( 1 26 - 924), Szlk ve Osmanl'da kullanlan Arlk ve ller) bu eseri yalnzca
Osmanl tarihine ilgi duyanlar iin deil profesyonel tarihiler iin de vazgeilmez
klmtr. Bu genel sentez eseri lngilizcede drt kez baslm, alt Balkan diline ve
Arapaya evrilmitir. Bu eser sayesinde bu blgeler Osmanl dnemi tarihlerini
yeni batan gzden geirme imkan bulmulardr.

" "Osmanl Metrolojisine Giri", (ev. E. B. zbilgen), Trk Dnyas Aratrmalar, 73

( 1 99 1 ) , s. 2 1 5 1
14 "Osmanl Ipek Ticareti, Madencilik v e Ziraatinde Yk (Him!) (ev. E . B . zbilen), Trk
Dnyas Aratrmalar, 75 ( 199 1 ) , s. 9-29
15 Osmanl Imparatorluu Klasik a, 1 300- 1 600, (ev. R. Sezer), lstanbul: YKY, 2003

16
 Inakk'n bu balamda bir dier eseri uzun yllara dayanan bilimsel bir proje
sinin meyvesi olan An Economic and Social History of the Ottoman Empire (Camb
ridge University Press: 994) isimli almasdr. lnalck, zellikle Barkan'n at
yoldan ilerleyen rarihilerin arivleri kullanmak sureriyle Osmanl rarihinin sosyal,
ekonomik, demografik yapsna, roplum hayatna dair vcuda gerirdikleri muaz
zam ararrma ve kaynak neri klliyarnn Osmanl ararrmalarn hangi nokraya

eririrdiini, bu klliyatla nelerin bilindiini ve hangi alanlarn bolukra kaldn

respir amacyla bir senrez eserin yazlmas projesini gelitirdi. 980'lerde balayan
bu projede 300- 600 yllarnn yazmn lnalck, sonraki dnemleri ise S. Faroqhi,
B. McGowan, D. Quaraerr ve .Pamuk sdendi. Bu projenin bir nericesi olarak
994 're yaynlanan An Economic andSocial History of the Ottoman Empire'd a 1 6 lnal
ck, klasik dnem Osmanl lmpararorluu'nun ekonomik ve sosyal dinamiklerini
bir brnlk iinde ele alarak nfus harekerleri ve impararorlua erkileri, klasik
dnem Osmanl ekonomik zihniyeri, devler gelirleri ve harcamalar, roprak rejimi,
kylnn durumu, ifr-hane sisremi, yerleimler ve ricarer (lsranbul 'un iaesi, ulus
lararas ricarer, kapirlasyonlar, gmrk rejimleri, Bursa ve ipek ricared ve impara
rorluun muhrelif corafYalarndaki ricari faaliyeder, Osmanl-Poerekiz mcadelesi,
Osmanl-Ingiliz ve Osmanl-Hollanda ricari ilikileri) gibi konular inceledi. Eser
byk ilgi grm, iki yl sonra iki cilr halinde yeniden baslmrr. Arapa ve Yu
nancaya rercme edilmirir.

B11fhca Kitaplan

Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara: TIK, 943

Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara: TIK, 954

Fatih Devri Ourintk Tetkikler ve Vesikalar, Ankara: TIK, 954

Kanunname-i Sultdni ber Mceb-i Orf-i Osmani: II. Mehmed ve II. Bayezid De
vir/erine Ait Yasakname ve Kanunnameler, Ankara: TIK, 956 (R. Anhegger
ile birlikre)

The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300- 1600, London: Weidenfeld and
Nicholson, 973

Gazavat-t Sultdn Murdd b. Mehemmed Han Iziadi ve Vtrna Savlljlar (1443-

1444) Vurinde Anonim Gazavatname, Ankara: TIK, 978 (M. Ouz ile bir
likre)

Tursun Beg. The History of Mehmed the Conqueror, Chicago-Minnesora: Ameri

can Research lnsrirure, 978 (R. Mu rphey ile birlikre)

The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, London: Yariorum

Reprims, 978

Tirkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1 Social and Economic History of Turkey

(1071- 1920), Ankara: Mereksan, 980 (Edirr O. Okyar ile birlikre)

" Eser ilkin ( 1 994) tek cilt, 1 997'de ise iki cilt olarak baslntr. Tirkeye iki cilt halinde
evrilmitir: Osmanl Imparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt: I, (ev. H. Berk
tay), Istanbul: Eren, 2000

17
 Studies in Ottoman Social and Economic History, London: Yariorum Reprints,
1 985

Osmanl Imparatorluu Toplum ve Ekonomi Vurinde Ar'[iv al11malar, Incele

meler, Istanbul: Eren, 1 993

The Middle East and the Balkans uruler the Ottoman Empire, Bloomington: In
diana University Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Joint Series
Volume 9, 1 993

The History of the Black Sea Trade: The Register of Customs of Caffa. Cambridge:
Cambridge University Press, 1 993

Sleyman the Second and his Time, Istanbul: Isis Press, 1 994 (Editr C. Kafadar
ile birlikte)

An Economic andSocial History of the Ottoman Empire, Cambridge: Cambridge

University Press, 1 994 ( 1 300-1 600 arasn Halil lnalck yazd, editr D. Qu
ataert ile birlikte)

From Empire to Republic: Essays on Ottoman and Turkish Social History, Istan
bul: Eren, 1 995

Essays in Ottoman History, Istanbul: Eren, 1 998

Osmanl, 12 Cilt, Istanbul: Yeni Trkiye Yaynlar, 1 999 (editr, N. Gyn, E.

lhsanolu, Y. Halaolu ile birlikte)

Osmanl 'da Devlet, Hukuk, Adalet, Istanbul: Eren, 2000

dir ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat Vurinde Bir Inceleme, Ankara:

Dou Bat Yaynlar, 2003

Osmanl Uygarl, 2 Cilt, Istanbul: Kltr Bakanl, 2004 (editr, Gnsel

Renda ile birlikte; lngilizcesi, Ottoman Civilization)

Dou Bat Makaleler !, Ankara: Dou Bat Yaynlar, 2005

Tanzimat 1 Deijim Srecinde Osmanl Imparatorluu, Ankara: Phoenix Yaynla

r, 2006 (editr, M. Seyitdanlolu ile birlikte)

Turkey and Europe in History, Istanbul: Eren, 2006

Atatrk ve DemokratikTUrkiye, Istanbul: Krmz Yaynlar, 2007

TUrkiye Tekstil Tarihi Vurine Arl2{trmalar, Istanbul: I Bankas Yaynlar, 2008

Devlet-i 'Aliyye : Osmanl Imparatorluu Vurine Arl2{trmalar !, Istanbul: I

Bankas Yaynlar, 201 O

Kurulq Dnemi Osmanl Sultanlan, 1302-148J, Istanbul: !sam Yaynlar, 20 1 0

Rnesans AvrupasTUrkiye'nin Bat Medeniyenyle Ozdeleme Sresi, Istanbul: I

Bankas Yaynlar, 20 l l

Osmanl Idare ve Ekonomi Tarihi, Istanbul: !sam Yaynlar, 20 l l

18
 Has-Baeek ilyj u Tarab - Nedimler airler Mutribler, Istanbul: I Bankas Ya
ynlar, 20 l l

Devlet-i il/iyye : Osmanl Imparatorluu Ozerine Arlljtnnalar II Istanbul: I

Bankas Yaynlar, 20 1 O

Osmanl/ar, Fthat, Imparatorluk, Avrupa ile 1/ikiler, Istanbul: Tima Yayn

lar, 20 1 0

Kurulu ve Imparatorluk Srecinek Osmanl, Istanbul: Tima Yaynlar, 2 0 1 3

Osmanl ve MoekrnTUrkiye, Istanbul: Tima Yaynlar, 2 0 1 3

Th e Survey of Istanbul 1455. Istanbul: I Bankas Yaynlar, 20 1 2

TUrk/k Mslmanlk v e Osmanl Miras, Istanbul: Krmz Yaynlar, 20 14

Adalet Kitab, Istanbul Yeditepe Yaynlar (editr, Blent Ar ve Selim Aslanta

ile birlikte)

Devlet-i il/iyye : Osmanl Imparatorluu Ozerine Arlljhrmalar llL Istanbul: I

Bankas Yaynlar, 20 1 S

Tarihe Dlen Notlar, Istanbul: Tima Yaynlar, 20 1 S

Akaekmik Ders Notlar - T imur, l nklap Tarihi, Osmanl Tarihi, Istanbul: Tima
Yaynlar, 20 1 6

III) NALCIK'IN PROJELER ve KURDUGU BILIM KURUMLARI

l) Kad Sicilleri: Halil lnalck, 1 9SO'lerde Bursa kad sicilieri zerinde almaya
balad zaman, Sultan I. Mehmed'in ( 1 4 1 3- 1 42 1 ) Yeil Medresesi'nde bir hcrede
yere atlm, toz toprak iinde bir yn halinde bulduu sicillerin dzene konulmas
iin Ankara'da Mzeler Genel Mdrlne bavurmu, Fatih devrine kadar kan ve
en eski Osmanl arivi olarak esiz bir deer tayan bu sicillerin dzenli bir ariv hali
ne getirilmesi konusunda lnalck' n teklifine genel mdrn ilgi gstermesiyle siciller
Istanbul' a gnderilmi, cildenen ve tertip edilen siciller Bursa Arkeoloji Mzesi' nde
zel arive dzenli bir biimde yerletirilmi ve aratrmaclarn hizmetine almtr.

2) International Assodation for Social and Economic History of Turkey:

ll. Dnya Sava'ndan sonra dnyada sosyal ve ekonomik tarih aratrmalarnn
gelimesine paralel olarak lnalck, Osmanl tarihinin bu dinamikler temelinde ara
trlmas, sonularnn bilim dnyasna sunulmas ve konu ile ilgilenen tarihilerio
belli aralklarla bir araya gelmesi iin bilimsel bir platform olarak dnd Inter
national Assodation for Social and Economic History ofTurkey'i kurmu ve bu
birliin bakan olarak International Congress on the Social and Economic History of
Turkey adyla 1 O uluslararas kongrenin toplanmasna nclk etmitir. Bu kongre
lerin toplant yerleri ve yllar yledir:

Hacettepe niversitesi, Ankara ( 1 977)

Strasbourg niversitesi, Strasbourg ( 1 980)

Princeton niversitesi, Princeton ( 1 983)

19
 Mnih ( 1 986)

Istanbul ( 1 989)

Aix-en-Provence ( 1 992)

Heidelberg ( 1 995)

Bursa ( 1 998)

Dubrovnik (200 )

Venedik (2005 )

3) The History of the Scientifl.c and Cultural Development of Mankind:

Inakk'n stlendii bir dier proje UNESCO'nun yazdrmakta olduu The His
tory of the Scientifl.c and Cultural Development of Mankind'dr. Yedi cilt plan
lanan bu eserin 500- 800 tarihlerini kapsayan V. cildi iin Cambridge niversite
sinden Prof. Peter Burke ile birlikte ba editr tayin edilmitir. Kitap 999 ylnda
yaynlanmtr. (History of Humanity-Scientific and Cu/tura/ Development: From the
Sixteenth to the Eighteenth Century. Londra: Routledge)

4) Halil nalck Arattma Projesi 1 er'iyy.: Sicilieri'ne Gre stanbul Tari

hi: 980'lerde !stanbul tarihi iin Istanbul er'i mahkeme sicilieri koleksiyonundan
on bine yakn defteri ihtiva eden ehir arivinin deerlendirilmesi (!stanbul mft
lnde zel bir binada yerletirilmi olan bu ariv Il. Abdlhamid ( 1 876- 905)
dneminde Islami ilimiere ve Islam hukukuna ilginin artmas zerine eyhlislam
la bal olarak dzenlenmitir. Bu ariv yalnz Istanbul tarihi iin deil, genel ola
rak Osmanl ehir, esnaf ticaret ve hukuk tarihi iin birinci derecede nemlidir)
konusunda yeni bir projeyi balatmtr. Prof. lnalck bu amala Prof. A. Kuran,
Prof. Z. Toprak ile bir araya gelmi, enstit veya vakf kurmann yollarn aram,
sonradan Prof. N. Atasoy'un korniteye katlmas ile komite genilemitir. Bir vakf
ya da enstit kurulmas planlanm ancak mali kaynaklarn salanmasnda ortaya
kan glkler nedeniyle projenin gereklemesi bir mddet gecikmitir. Sonunda
Prof. Atasoy'un giriimi ile projenin !stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat
Tarihi merkezine bal bir proje biiminde balatlmas karar alnmtr. Proje, 999
ylndan bu yana Sabanc niversitesi - Packard Humanides Institute (PHI) ibirli
iyle srdrlmtr. Projenin ilk kitab Istanbul Mahkemesi 121 Numaral er 'iyye
Sicili (haz. . N. Aykut, Istanbul, 2006) balyla kmtr.

5) Ottoman Empire and lts Heritage: Halil lnalck'n editrln S. Fa

roqhi ile beraber yapt Leiden'de E. J. Brill tarafndan karlan Ouoman Empire
and lts Heritage serisinden imdiye kadar 38 cilt yayn yaplmtr. Bu seri zellikle
Osmanl Imparatorluu'nun Avrupa'da bilimsel erevede tannmas ve anlalmas
bakmndan nemlidir.

6) Halil nalck Center for Ouoman Studies: 2003 ylnda Bilkent niversi
tesinde Halil nalck Center for Ouoman Studies'i kurmutur. Halil lnalck, yl
lardan beri eitli arivlerden toplad belge ve defterlerin kopyalarn, yarm kalm
aratrma metinlerini, OOO'den fazla ayrbasm ve dier materyalleri bu merkeze
balamtr. Hala tasnif ilerinin yrtld merkez yakn zamanda aratrmac
larn hizmetine girecektir.

20
EDIT(JRLtJGtJNtJ YAPTIGI YAYlNLAR

Archivum Ottomanicum (The Hague, 969, T. Halasi-Kun ile birlikte)

Osmanl Ar1Zftrmalan Dn-gisi (Istanbul, 980, H. Lowry ve N. Gyn ile

birlikte)

History of Scimtific and Cu/tura/ Drolopmmt of Mankind, Cilt: V (History of

Humanity-Scientific and Cu/tura/ Dvelopmmt: From the Sixteenth to the Eightt
mth Cmtury, P. Burke ile birlikte)

Tarih Tezini Serisi (Istanbul, Eren Yaynlar, 988'den itibaren )

Ottoman Empir and !ts Heritag (Leiden, Brili, 998'den itibaren bu seriden u
ana kadar 38 cilt baslmtr)

YAYIN KURULUNDA OLDUGU BAUCA BILIMSEL DERGILER

Turdea (Paris)

Harvard Ukrainian Studies (Cambridge)

International Journal o/Turkish Studis (Madison, Wisconsin)

East European Quarurly (Boulder, Colorado)

Trk Tarih Kurumu Belgeler Dergisi (Ankara)

Studia Is/amica (Paris)

Is/amic Studies (lslamabad)

Dou Bat (Ankara)

tJ'ESI OLDUGU BAUCA BILIM KURUMLARI

Trk Tarih Kurumu, Asli ye ( 1 947- 980)

Assodation lnternationale des Etudes du Sud-Est Europeen, ye ( 1 964-

974), Bakan ( 1 97 -74)

Trk Kltrn Aratrma Enstits, ye ( 960)

The Royal Historical Society, Londra, Muhabir ye ( 974)

The Royal Asiaric Society, Londra, eref yesi ( 978)

I.:ecole des hautes etudes en sciences sociales, Paris, Ziyareti Direktr ( 1 979)

American Academy of Arts and Sciences, Fellow ( 983)

Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, ye ( 1 993)

Srpska Akademija Nauka i Umetnost (Srbistan Bilim ve Sanat Akademisi),

Belgrad, ye ( 1 99 1 )

Trkiye Bilimler Akademisi, eref yesi ( 993)

21
 Middle Easr Studies Assodarion, eref yesi ( 994)

American Historical Associarion, eref yesi ( 1 995)

lnsriturul de lsrorie Nicolae lorga (Nicolae lorga Tarih Ensrirs), Bkre, e

ref yesi ( 1 995)

The British Academy, Muhabir ye ( 1 995)

Kltr Bakanl Osmanl Devleri'nin Kuruluunun 700. Yl Dnm Yayn

Komisyonu, ye ( 1 998)

Vakflar Genel Mdrl Ararrma Kurulu, ye ( 1 998)

Near Easr Studies Danma Kurulu, Princeton niversitesi, ye (yeniden se

ildi, 1 998)

lnsriture of Turkish Studies, Washington, ye (Ynetim Kurulu, 998)

Klrr Bakanl Osmanl Bilim ve Klrr Mirasnn 700. Yl Anma Program

Komitesi, ye ( 1 998)

Halil nalck Aranrma Projesi, Sabanc niversitesi-Packard Humanides lns

riture Ibirlii ile "er'iyye Sicillerine Gre stanbul Tarihi", Onursal Bakan
( 1 999)

Vehbi Ko dlleri Seici Kurulu, ye (2002)

TEVCIH EDILEN FAHRl DOKTORALAR

Boazii niversitesi, Trkiye ( 1 986)

Arina niversitesi, Yunanistan ( 1 987)

Seluk niversitesi, Trkiye ( 1 992)

Kuds brani niversitesi, !srail ( 1 993)

Bkre niversitesi, Romanya ( 1 993)

Uluda niversitesi, Trkiye ( 995)

Balkesir niversitesi ( 1 999)

Sofya niversitesi, Bulgaristan (200 1 )

Manas niversitesi, Krgzistan (2004)

Eskiehir Osmangazi niversitesi, Trkiye (2005)

Ko niversitesi, Trkiye (2006)

Trakya niversitesi, Trkiye (2007)

Azerbaycan Milli Ilimler Akademisi (20 1 2)

22
BURSLAR, 0DtlLLER, MADALYA VE NIANLAR

Rockefeller Vakf Aratrma Bursu, Harvard niversitesi ( 956)

Islam Tarihi Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi (IRCICA) dl, Islam Kon
ferans rgt (I 986)

T. C. Dileri Bakanl Yksek Hizmet Madalyas ve Diplomas ( 99 )

Prof. Dr. Mustafa Parlar Eitim ve Aratrma Vakf dl, ODT ( 992)

Osmanl Imparatorluu Toplum ve Ekonomi (Istanbul: Eren, 993) eseriyle Se

da Simavi Vakf Sosyal Bilimlerde En Iyi alma dl, Istanbul (I 993)

Tiulesco Yksek Hizmet Madalyas, Romanya Bykelilii, Ankara (I 995)

Istanbul niversitesi Trkiyat Enstits dl (I 998)

Balkesir niversitesi kran Plaketi (I 999)

Trk Kltrne Hizmet Vakf kran dl (2000)

Macaristan Cumhurbakanl Liyakat Nian (2002)

T. C. Kltr Bakanl Kltr ve Sanat Byk dl (2002)

Trkiye Yazarlar Birlii, kran Berat {2003)

Milli Savunma Bakanl Plaketi (2003)

skdar Belediyesi Plaketi (2003)

Ankara niversitesi kran Plaketi (2003)

Bursa Kltr Sanat ve Turizm Vakf, Bursa Ulusal Kltr Yaamna Katk d
l (2004)

T. C. Cumhurbakanl Kltr ve Sanat Byk dl (2004)

Trk Idareciler Dernei (2008)

KAYNAKLAR

Ar, Blent, "Halil lnalck'n Keifleri ve Iki rnek: Bafeus/Koyunhisar ve Peleka

non Muharebeleri", Tarihte 4 Sima, Halil Ina/ck, !Iber Ortay/, Halil Sahillio
lu, Mehmet Gen, 27-28 Mays 2005, Istanbul, Kltr A, 2006

Ar, Blent, "Halil lnalck ve Osmanl Hukuku Aratrmalar", 7Urkiye Arll{ttrmala

n Literatr Dergisi, 5 (2005), s. 79 -803

Ar, Blent, "Trk-Islam-Osmanl ehircilii ve Halil lnalck'n almalar", 7Ur

kiye Arll{ttrmalar Literatr Dergisi, 6 (2005), 27-56

Ar, Blent-Selim Aslanta, "Tarih retiminde Tek Kiilik Akademi: Halil !nal
ck", 7Urk Yurdu, 75 (2002) , s. 56-60

Boyd, K (ed) , Encycwpaedia of Historiam and Histarical Writing, 2 vols. London:

Fitzroy, 999

23
 aykara, Emine, Tarihiinin Kutbu "Halil lnalck Kitab ", stanbul: Bankas Ya
ynlar, 2005

Ergen, zer, "Halil nalck Neden ' Byk"', Dou Bat, 2 (2000), s. 2 - 4

nalck, Halil, "The Shaykh's Story Told By Himself", Paths to the Middk East, ed.
Thomas Naff, Albany: State Universiry of New York, 993

akirolu, Mahmut, "Halil nalck Bibliyograf)'as", Tarihiinin Kutbu iinde, s.

523-560

24
 ATATRK
ve

DEMOKRATiK TRKYE
 HALiL NALCIK

ATATRK
VE
DEMOKRATiK TRKYE
 Karton Kapak ISBN: 978-605-54 -25-
Sert Kapak ISBN: 978-605-9245-08-

ATATRK VE DEMOKRATIK TRKYE 1 Halil lnalck

5. Bask: Austos 20 6, Krmz Yaynlar, Istanbul

Gmtl Yayn Ynttmmi

Oktay ZDEMIR

Ktap Editr
Senem TFEKIOGLU

Kapak Tasanm
Serap AKURA

Tt/ifHaklan Dantjman
Hatice GK

Sayfa Tasanm
Elif BOLAT

Bask ve Ci/
Acar Basm ve Cilt San. Tic. A..
Beysan San. Sitesi, Birlik Cad. No: 26, Acar Binas
Haramidere/Beylikdz-ISTANBUL
Tel: O (2 2) 422 8 34 Faks: O (2 2) 422 8 04
Senifika No: 957

Krmz Yaynlar,20 6, Istanbul

Btn haldan salddr.

Krmz Yaynlar
irinevler Maleliesi Evren Sokak No: 4/7 Dkkan 4/E
Bahelievler - ISTANBUL
Tel: O (2 2) 253 53 25
www.k.irmiziyayinlari.com
Sipari: satis@kirmiziyayinlari.com

Krmz Yaynlan bir OPUS KLTR SANAT LTD. TI. kuruluudur.

 HALiL NALCIK

ATATRK
VE
DEMOKRATiK TRKYE
 Hocamzn Ardndan . . .

Profesr Bemard Lewis "Kprl ve Barkan zamann b

yk alimiydiler, Halil nalck tm zamanlarn byk alimi..:'
demitir.
Son olarak Bilkent'te bulunan konutunda bizleri kabul
eden tm zamanlarn byk alimi nalck Hocamn, glen
yzn ve scakln buruk bir sevinle anmsyorum. 1 00
yan devirmeye birka ay kalm Byk Hoca'nn alma
odas beraber ziyaret ettiimiz yaynevi yneticilerimizden
Senem Hanm'la beni byk aknla uratt. nalck Hoca,
yeni akademik kariyere balam bir retim eleman telay
la almalarna devam ediyordu; her yerde ak kitaplar, tu
tulmu eitli notlar. . . "Kusura bakmayn Oktay Bey, her yer
dank, Bankas Yayniarna sz verdim, Devlet-i Aliyye
- Osmanl'nn son cildini yetitirmeye alyorum'' demiti.
Sohbet srasnda zgemiinden bahsetmeye baladk, anlar
pe pee geldi. Bir ara cahillik edip "Hocam siz Tatarsnz de
il mi? diye soru sorma gafletinde bulundum. Kalar atld,
"Yanl biliyorsunuz, bizler Kpak Trkleriyiz, bizlere Tatar
denmesi Sovyetler'in asimilasyon politikasnn sonucudur"
dedi.
Konu kitaplara geldi, "Trklk, Mslmanlk ve Osmanl
Miras" isimli kitabnn basksn ok beendiini syledi ve
"Atatrk ve Demokratik Trkiye" isimli kitabnn ayn kalite
de baslmasn rica etti. Ayrca "Osmanl mparatorluu'nun
Ekonomik ve Sosyal Tarihi" evirmenlerini deitirmeden

31
yaynlamamz ve bu nedenle yurt d yayn haklarn bir an
nce almamz nerdi. Kendisi de bizzat Cambridge niver
sitesi Yayniarna mail atarak bizlere yardmc oldu. Ne yazk
salnda isteklerini yerine getirememenin derin znts
iindeyiz. lm Hocamza hi yaktramadk. Krmz Ya
ynlar ailesi olarak ricalarn emir kabul edip, yerine getirme
ye alacaz. Yaynevi olarak Hocamzn salnda kendisin
den izin aldmz, her yl adna yaplacak olan "Halil nalck
Tarih Aratrma Yarmas"n organize etmeyi dnyoruz.
Bu kitabn yeni basksnda Hocamzn akademik biyografsini
hazrlayan ve yaynlamamza izin veren Sayn Do.Dr.Selim
Aslanta'a ve yayma hazrlanmasnda titizlikle alan Sayn
Senem Tfekiolu'na teekkrlerimizi bir bor biliriz.
Krmz Yaynlar ailesi olarak, dnyann en byk tarih
ilerinin arasnda en st srada yer alan Hocamzn eserlerini
yaynlamaktan byk onur duyuyoruz. Ulu nder Mustafa
Kemal Atatrk'n gsterdii bilimin nda yryen byk
Hocamzn nnde saygyla eiliyoruz.

Oktay zdemir
Austos, 20 6

32
 NDEKLER

N SZ 35
ATATRK VE ATATRKLK 37
BYK DEVRM: HLAFETN KALDIRILMASI
VE LAKLEME 85

ATATRK VE TRKYE'NN MODERNLEME

PROBLEMi 93

TRKYE CUMHURYET VE OSMANLI 1 03

ATATRK VE ATATRK DEVRiMi ZERNDE

YABANCI TARHLER 1 19

" TRKYE VE JAPONYA'NIN SiYAS

MODERNLEMES" ZERNE BR KONFERANS 141

TRK TARH VE ATATRK'TE TARH UURU 1 47

ZiYA GKALP: YZYlLA DAMGASINI

VURAN DNR 157

KNC BN'DE TRKLER 191

HELENZM, MEGAL DEA V E TRKYE 245

DZN 269
 NSZ

Atatrkl yorumlarken, gnlk siyasi ve sosyal

akmlarn etkisiyle onaylama veya banaz tepkilerle karla
mak olanakldr.
Toplumumuzu, uzlamaz iki kitle halinde kar karya
getiren derin anlamazln, felaketli sonular getirebilecei
ni daima hatrda tutarak kartl zmek, uzlama yollarn
bulmak zorundayz. Yurdun gelecei iin iki taraf da banaz
uzlamaz tavrndan kurtulmak zorundadr. Demokrasi z
grl, yok etmek zgrl deildir. Demokrasi, toplumda
bar gvence altna almak iin uzlama ve denge zeminidir.
Bir toplum tarihisi olarak yllardr bu amala yazdm
yazlar bir araya getirip yaynlamann, bir anlama zemini
oluturmaya yarar olacan dndm.
Devrimierin kayna ve Bat dnyasnda yanklarn konu
alan yazlarm buna ekledim. 1 9 1 9'dan bugne kadar Bat'nn
daima Trkiye'ye kar destekledii Yunanistan, sorunlarm
zn balca kaynadr; Yunan dnce ve siyasetine dair "He
lenizm" makalesini de ihmal edemezdim.
Dncelerimi Trk kamuoyuna derli toplu bir eserde
toplayp yaynlama imkan verdii iin Krmz Yayniarna
mteekkirim.

Prof. Dr. Halil NALCIK

Haziran, 2007

35
 ATATRK VE ATATRKLK1

30 Ekim 1 9 1 8 Mondros Mtarekesi'nin imzalanmasyla

herkes, hi olmazsa Trk milli varlnn korunmas midine
bel balamt. Mtareke, bu amaca ulamak ve adil bir bar
elde etmek umuduyla imzalanmt. Bu arada Anadolu'nun
eitli bahanelerle tilaf Devletleri tarafndan payialp blge
blge igal edilmesi ve nihayet Yunanllarn tilaf Devletleri
nin yardmyla zmir'e kmas ( I S Mays 1 9 1 9) btn yurtta
bir galeyann balangc oldu.
Durum, 24 Nisan 1 920 tarihinde Mustafa Kemal Paa'nn
TBMM krssnden verdii sylevde yle anlatlmtr:
Mustafa Kemal, Amerika Cumhurbakan Wilson'un beyan
namesinde vaat edilen "Milliyetler esasna mstenid adilane
bir sulha nail olmak" midiyle mtarekenin kabul edildiini
sylemi ve kendisinin "Milli vicdann yksek iradesine uya
rak milleti, mstakil vatan gvenlikte grneeye kadar a
lmak deviyle stanbul'dan ayrldn" vurgulamtr. tilaf
Devletlerinin Osmanl mparatorluu'nu paralamak niyet
leri, imdi tamamen aa kyordu. Lloyd George, Trkleri
savatan baka bir ey bilmeyen Amerikan yerlilerine benze
tiyor, onlarn Anadolu'yu tamamen boaltmalar gerektiini
ilan ediyordu. Avrupa'da Hal zihniyetinin bir ifadesi olarak
btn yazlarda yer alan bu Trk imaj, sonradan Mustafa

' Atatrk ve Atatrklk, Makaleler, Dou Bat, 1 Eyll 2002, s. 346-387.

37
Kemal'in Trk tarihine verdii nemin ne kadar yerinde ol
duunu kantlamaktadr. gallere kar btn yurtta, batda
Yunanllara, gneyde Franszlara, douda Ermenilere kar
kendiliinden balayan direni hareketi, Trk tarihinde yeni
bir dnemin balangcn gstermekteydi. 9 Mays 9 9'da
Samsun'a kar kmaz Mustafa Kemal'in gnderdii beyan
namede, milletin kendi iradesiyle kurtulaca konusu zerin
de durmas bu adan anlamldr. Milli ayaklanmay rgtle
rnek iin "mdafa'a ve muhafaza-i hukuki millet ve memleket"
ad altnda rgtlenmeler balamt. Mustafa Kemal, 24 Ni
san 920 nutkunda durumu yorumlayarak, o zaman milli
ayaklanmann tam anlamyla gndeme geldiini, bu hareke
tin "milli vicdann azim ve iradesinden domu" olduunu
vurgulamtr. Bu rgtlerden Mustafa Kemal'e gelen telgraf
larda kendisi, millet ve vatan hizmetine arlyordu. "te!"
diyordu Mustafa Kemal, "Ben milleti m i :zi n bu hakl talebi
zerine Amasya Tamimi ile bu milli arya yant verdim ... Ve
dedim ki, istiklal-i millimiz urunda btn mevcudiyetimle
alacam temin ederim. Bu kutsal emel urunda milletle
beraber nihayete kadar alacama mukaddesatm nam
na sz veririm:' te bylece, anakkale kahraman Mustafa
Kemal'in kiiliinde, Anadolu halk bamszlk savann
nderini bulmu oluyordu. Anadolu'da balayan bu hareket
lenme karsnda stanbul'da saray, baka bir plann peindey
di. ngilizler, kendi vesayetlerini kabul eden Halife-Sultan'n
kiiliinde Anadolu ile beraber Mekke-Medine ve Arabistan'
ieren Osmanl mparatorluu'nun kurtanlabilecei midini
veriyor ve sultanla beraber Damat Ferit Paa Hkmeti byle
bir plan benimsiyorlard. Bylece, Anadolu'da beliren ve tam
bamszl ama edinen milli kalknma karsnda, Osmanl
Hanedam kendi varln ngiliz himayesinde srdrebilece
ini umuyordu. Bundan sonraki olaylar, Anadolu ile stanbul
arasnda bu iki siyasetin arpmas niteliinde olacaktr.

38
 O zaman ngiliz Hkmeti, Hint Mslmanlarnn pro
testolar karsnda, geici de olsa, byle bir siyasi taktik kul
lanmay zorunlu grmekteydi. Mondros Mtarekesi'nden
hemen sonra Mslmanlar, Hindistan'da The Muslim League
ad altnda bir rgt kurmutu. Bu rgt gelecek bar antla
masnda, Arabistan'n, Mekke ve Medine'nin Osmanl Halife si
idaresinde bamsz kalmasn isteyen bir karar almt. Karar
da, Halife'nin bamszl Mslmanlar iin dini bir zaruret
tir, deniyordu. O zaman Hindistan'da 'Hilafet Hareketi' denen
bu giriim, ngiliz Hkmeti'ni hayli kayglandrmaktayd.
Halife'yi himaye altna almak suretiyle ngiliz Hkmeti, bu
giriimleri kendi kontrol altna almak amacn gtmekteydi.
Hilafet Hareketi'ni, Ghandi de destekliyor ve "ingiliz Baba
kan Mslman isteklerinin hakl olduunu kabul etmitir;'
diyordu. Ayn zamanda, ngiliz Hkmeti, Halife'nin ngiliz
himayesini arad sylentilerini Anadolu'da yaymaktayd.
Damat Ferit Hkmeti'nin hilafeti, dolaysyla Arabistan
dahil mparatorluu kurtarmak hayali, ngiliz Hkmeti'nin
bu siyasetinden kaynaklanmaktayd; buna kar Mustafa Ke
mal, Anadolu'da milletin "Muhafaza-i stikialiyet-i Milliye"
iin harekete getiini, ngiliz himaye sylentilerinin aslsz
olduunu anlatmaya alyordu. Kayda deer ki, sadrazama
gnderdii telgrafta Mustafa Kemal, imzasn "nc Ordu
Mfettii ve Fahri Yaver-i Hazret-i ehriyari M. Kemal" ek
linde atmaktayd. Baka deyimle o, bu zamanda sadrazam
karsnda, kendisinin de padiaha yaknln ve rtbesini
vurgulamaktayd. Bu kar siyasetler daha balangta, Halife
Sultan ile Anadolu'da milli ayaklanmay temsil grevini zeri
ne alan ve ilk TBMM'de kendisine "Milli Kahraman" unvan
verilen Mustafa Kemal arasnda uzlamaz siyasi ayrl orta
ya koymaktadr. Trk milletini derinden sarsan olay, zmir'e
Yunan kartmas olmutur ve Mustafa Kemal btn gcn,
bu saldrnn ardnda memlekette uyanan milli ayaklanmaya
borludur. ngiliz basksyla Mustafa Kemal'i stanbul'a getirip

39
milli ayaklanmay bastrma giriimi zerine, Milli nder do
rudan doruya Sultan'a bavurdu. "Yaver-i Hazret-i ehriyari"
unvanyla gnderdii telgrafta, ancak Padiah bata olarak
Anadolu'da milli ayaklanma, "vatan ve stikial-i devlet ve mil
leti ve hanedan- celil'-annzn alt buuk asrlk mbeccel
tarihini kurtarabilir" diyor, saray son ziyaretinde zmir olay
nn Padiah' ne kadar malzun ettiini ve kurtulu zerinde
"ilhamatn" unutmadn kendisine hatrlatyordu.
5 Mays'ta Padiah dahil, btn Trkleri heyecanlan d
ran olay, Yunanllarn zmir'e kp Anadolu'yu istilaya bala
malardr. Bu olay, Sultan' birtakm vaatlerle oyalayan ngiliz
politikasnn ikiyzlln ortaya koyuyor ve Anadolu'da
nne geilemez milli ayaklanmann nemini gndeme geti
riyordu. Mustafa Kemal, 920'de milletvekilleri nndeki nut
kunda -kayda deer ki henz Sakarya Zaferi kazanlmamtr
milletin geleceine yine milletin hakim olma aznini zellikle
belirtmekteydi. Bu gr, 9 9a Amasya Tamimi'nde de
vurgulanmtr. Mustafa Kemal, Sultan'n "ilhamatn" bu
nutkunda yle aklamaktadr: Padiah, Mustafa Kemal'i
stanbul'dan ayrlmadan nce saraya arm ve Boazii'nde
bulunan ngiliz zrhllarnn saraya mteveccih olan toplar
n gstererek, "Gryorsun" demi, "Ben artk memleket ve
milleti nasl kurtarmak lazm geleceini tasavvurda tered
dde dar oluyorum". Ve ellerini kaldrarak, "inallah mil
let mtenebbih ve mutayyakkz olur, bu vaziyet-i elimeden
gerek beni ve gerekse kendisini tahlis eder" diye ilave etmi.
Padiah'a telgrafnda Mustafa Kemal, kendisine tevdi edilen
vazifelerin yerine getirilmesine (vezaif-i mevdu'ann ifas)
kar Padiah'tan, stanbul'daki hkmet adamlarnn iftirala
rna kulak vermemesini rica ediyordu. Belli bir tarihe kadar
Mustafa Kemal, Anadolu'daki harekatn daima "Mesned-i Hi
lafeti" ve milleti kurtarma devine ynelik olduunu vurgu
layacaktr. Burada, belli bir tarihteki koullara gre, Mustafa
Kemal'in nasl bir siyasi ustalkla durumu idare ettiini, 920

40
Nisan'nda meru hkmeti Ankaraa kendi kontrol altna
alncaya kadar, Sultan' nasl kullandm tespit etmek tarihi
iin ilgitir.
Atatrk, milli direnii btn yurt kapsamnda birletir
me abasyla Mdafaa-i Hukuk rgtlerinin yaylmasna hz
veriyor; gneyde, douda ve batda yerel silahl atmala
r bir ynetim altnda toplayarak dzenli bir milli mcadele
cephesi kurmaya alyordu ( Ankara'd a XX. Kolordu Ali Fuad
Cebesoy, douda XV. Kolordu Kazm Karabekir kumanda
snda, itilaf devletleri kontrol dnda kalm ordu birlikle
riydi) . stanbul'd a toplanmas ngrlen Meclis-i Mebusan
seimlerini Mdafaa-i Hukuk kazand. Bu, Mustafa Kemal
iin stanbul Hkmeti'ne kar kazanlm bir zafer anlamna
geliyordu. Baka deyile, millet Anadolua milli direni hare
ketini btnyle desteklemekteydi. Mustafa Kemal, meclisin
stanbul'da toplanmasna karyd. Muhalifleri ise, orada ser
best hareket edebilecekleri midiyle Ke m a l' i n bu isteini nle
diler. Meclis-i Mebusan 2 Ocak 920'd e stanbul'da topland.
Kemale bal gen mebuslar grubu, Sivas Kongresi'nde alnan
kararlar onayiattlar ve meclis Trk vatannn snrlarn ve
bamszln tespit eden Misak- Milli'ye and iti. Meclisin
bu tutumu, aka tilaf Devletlerine kar bir meydan okuma
anlamna geliyordu. te bunun zerine baz mebuslar tutuk
land ve 6 Mart 920e stanbul'un igaline resmiyet verildi.
6 Mart 920e stanbul'un resmen igali, bir yl nce
9 9'da Yunanllarn zmire kmas zerine kendini gste
ren milli ayaklanma gibi btn yurtta derin yanklar uyan
drd. Ve Anadolua Mustafa Kemal nderliinde balayan
milli bamszlk hareketini glendirdi. stanbul'da Meclis-i
Mebusan ve Sultan Hkmeti igal glerinin kontrol altn
dayd. Kaabilen milletvekilleri Ankara'ya sndlar. Bundan
sonra, seilen yeni milletvekilleri stanbul'dan gelenlerle bera
ber Ankara'da TBMM'ye vcut verdiler. (23 Nisan 920) Bun
dan sonra devletin yeni merkezi Ankara'yd.

41
 Mustafa Kemal, bu meclis tarafndan bakanla ve h
kmetin bana getirildi. Kayda deer ki, yeni meclis, Trki
ye Byk Millet Meclisi (TBMM) adn ald. Bylece, fiilen
milli iradeye dayanan yeni milli devlet domu oluyordu.
TBMM stnde baka bir g olmad vurgulanarak bu ger
ek belirtiliyordu. "Sultan- Halife baskdan kurtulduu zaman
Meclis'in dzenleyecei esaslar iinde durumunu alr" ifade
siyle, fiilen milli egemenlik esas da ilan ediliyordu. Bundan
sonra meclisin ve hkmetin meru bakan Mustafa Kemal,
fiilen bir devlet bakan olarak greve balam bulunuyor, ge
len eliler kendisine bir devlet bakan gibi muamele ediyor
lard. TBMM'yi oluturan 390 yeden 233' asker ve memur;
47'si din adam; kalanlar ifti, tccar ve airet reisiydi. Mus
tafa Kemal'i destekleyen ounluk, aydnlardan olumaktayd.
Bunlarn 54' de askeri brokratlardand.
Bu meclisin nemli ileri arasnda, anayasann tadil edi
lerek 20 Ocak 1 92 1 Anayasas'nn yaymlanmas olmutur.
Anayasann ilk tasarsn, 1 3 Austos 1 920e Mustafa Kemal
hazrlayp meclise sunmutu. "Egemenlik Kaytsz artsz
Milletindir" maddesi en baa temel prensip olarak konuyor,
kurtulu mcadelesini salkl bir ekilde yrtmek zere ya
sama ve yrtme gleri meclisin kendisinde toplanyor, mil
letvekilierini meclis seiyordu. Yedinci maddede, ''Ahkam-
er'iyyenin tenfzi" meclise ait bir prensip olarak tespit edil
miti. Bu maddeyle, bir anlamda hilafet yetkileri meclise ak
tarlm saylabilir. Bununla beraber Meclis, "hilafet ve va
tan ve milletin istihlas ve istiklalinden ibaret olan gayesinin
h usulne kadar... in'ikad eder" denmekteydi. Mustafa Kemal'in
yeni mecliste, hala makam- bilafeti kurtarma politikasn sr
drmesi, Anadolu halkn ve Hindistan'da Mslman hilafet
liderlerini yannda tutmak iin zorunlu grd bir taktikten
ibaretti. Bununla beraber, imdi Darnacl Ferid'e kar meru
gcn TBMM'ye dayandran Mustafa Kemal, sert nlem
ler almaya balad. Evvela, eyhlislam Drrizade'nin milli

42
hareketi Halife'ye kar isyan olarak niteleyen fetvasna ( l l
Nisan 1 920) kar 5 Mays'ta Ankara Mfts Rfat, bir fetva
kararak Anadolu Milli Hareketi'ni slam adna onaylad. Bu
gelimeler karsnda Damat Ferid Hkmeti, gerek gc
n kaybediyordu. Ankara Hkmeti'ni aka bir isyan bii
minde yorumlayarak, Drrizade'nin fetvasna gre "hainlerin
devlete kar . ayakland ve katiedilmelerinin meru olduu"
ilan ediliyor ve bu fetva, ngiliz- Yunan uaklar tarafndan
Anadolu'da halkn zerine atlyor, TBMM Hkmeti'ne kar
halk aka isyana kkrtlyordu.
Gelimeleri dikkatle izleyen itilaf devletleri, 24 Nisan
1 920'de San Remo'da bar taslan hazrlayarak bir an nce
stanbul Hkmeti ile ii bitirmeye alyordu. Bu tasla,
Tevfik Paa reddetmi, fakat teki hkmet yeleri onayla
mlardr. Buna gre 10 Austos 1 920'de Sevres Antiamas
resmen imzalanmtr. ngiliz destei ile saray ve hkmeti,
bu antlamay Trk milletine kabul ettirmek iin haince bir
kampanya amaktan ekinmemitir. Mustafa Kemal idama
mahkum edildii gibi, Anadolu'nun eitli blgelerinde Hila
fet Ordular harekete gemitir. On yldr cepheden cepheye
koarak kann dkm Trk halk tabii sulh arzusundadr.
stanbul'a gre, Ankara Hkmeti onlar yeniden sonu belir
siz yeni bir savaa gtrmektedir. Memlekette ikilik, hilafet
ve milli hkmet yanllar arasnda ayrlk vardr. Birok yer
de, askerden kaanlar olmutur. Meclis ve hkmet bakan
Mustafa Kemal, bu g koullar altnda duruma hakim olmak
iin insanst bir gayret gstermektedir. gal altnda olma
yan yerlerde ordudan terhis kaldrlmtr. Memleketin eitli
blgelerinde kendiliinden ortaya kan yerel gleri, Kuvay-i
Milliye'yi, TBMM'ye balamak zere Mustafa Kemal buralara
komutanlar gndermi ve milli bir ordu kurmaya balamtr.
Sevres Antiamas'n uygulamaya koymak ve buna engel
olan Anadolu milli hareketini hertaraf etmek zere tilaf Dev
letleri, haziran aynda Yunanllar geni lde yeni bir saldr

43
hareketine tevik etmilerdir. Bursa dahil, birok nemli mer
kez dman eline dmtr. Dman, Ankara zerine yr
yp ve Sakarya rma'na kadar ulamtr. Mustafa Kemal ok
g bir durumdadr. Mecliste, kendisine kar sulamalar ve
saldrlar yaplmaktadr. Nihayet Milli nder, meclise milli bir
ordu dzenlenmesi gereini kabul ettirir. Milli hareket kart
gleri bastrmak iin stiklal Mahkemeleri ad altnda olaa
nst yetkilerle ihtilal mahkemeleri kanunu karlr. Halktan
para ve eya toplamak zere yeni olaanst kanunlar mec
listen geirilir. Ve dnyaya kar 8 Eyll 1 920e bir beyanna
me karlarak "Trkiye halk emperyalizmin egemenlii ve
zulm altndadr" szleriyle, yaplan mcadelenin dnyadaki
btn esir milletler adna yapld ilan edilir. Bu beyanname,
zellikle Hindistan'da Mslmanlar ve Hindular arasnda, n
giliz Hkmeti'ni telalandran mukavemet hareketlerini te
vik etmitir.

Cumhuriyet'in Evreleri

Burada, Mustafa Kemal nderliinde bamszlk sava

nn tm aamalarn gzden geirmek olanakszdr. Bamsz
lk Sava, Atatrk ve Cumhuriyet Trkiyesi, ancak Osmanl'nn
son iki yzyllk tarihi geliimi, baka bir deyile "uzun sre"
kapsamnda aklanabilir. Osmanl Devleti'nin son iki yzyl
lk deiim ve dnm, 1 923'te Cumhuriyet'in ilan ile nok
talanmtr. 1 700- 1 923 dnemi, bu radikal devrimle son bulur
ve Trk tarihi yeni bir oluum iine girer. Bugn Trkiye, bu
yeni dnemin "uzun sreci" iindedir. Atatrk devrimi ve tek
partili dnem ( 1 9 1 9 - 1 946) , Demokrat Parti nderliinde libe
ral tepki ile belirlenen ok partili dnem ve darbeler (Demok
rat Parti ve onu devam ettiren partiler, 1 960, 1 972, 1 980 askeri
darbeleri), geleneki-slamc tepkinin glendii dnem (Re
fah Partisi, 1 996- 1 997) ve iinde bulunduumuz dnem bu
srecin balca dnm noktalardr. Bu yeni srecin, ne zaman

44
kkl bir dnmle noktalanacan kestirrnek gtr. Kesin
olan ey, iinde bulunduumuz srecin dinamizmini, Atatrk
devriminin belirlediidir. Trk tarihinin bu yeni dnemine
dinamizmini veren byk liderin kiilii, Atatrk devriminin
felsefesi ve getirdii dnmn gerek tarihi karakteri, bu
yaznn konusu olacaktr. Toplumumuzda Atatrk devrimi ile
ona kar ortaya kan tepkinin dramatik bir boyuta eritii
bugn, iki tarafn grlerini karlatrmak da tarihi iin bir
sorumluluktur.
Bu srecin incelenmesinde, tarih metodolojisi izlenmeli
dir. Baka bir deyile, her olay ve geliim kendi tarihi koullar
iinde deerlendirilmelidir. Atatrk'n kiiliinin, szlerinin,
kararlarnn, devrimlerinin, yeni kurum ve kurallarn belli bir
zamanda belli koullarn etkisi altnda nasl ortaya ktnn
ve nasl belli bir biim ve yn aldnn, objektif bir ekilde
aklanmasna allnaldr. Tarihi sreci ve koullar gz ard
eden kimi yazarlar iin 9 9'da Erzurum Kongresi'ndeki Mus
tafa Kemal, 923'te Cumhuriyet'i ilan eden Gazi, daha sonra
devrimleri gerekletiren CHP bakan ayn adam deildir. Bu
yzden de szde tarihiler yazlarnda elikilere dm ve
anlalr, mantkl bir anlatm getirememilerdir. Atatrk ve
Atatrk devriminin tarihini yazmada, u aamalarn ayr ayr
belirlenmesi gereklidir.
Birinci aama, kukusuz, Mustafa Kemal'in milli direnci
rgtleme, TBMM'yi ama ve Sakarya Zaferi'yle sonulanan
aamadr. Tarihte unvanlar, kiilerin ve devletlerin kendileri
hakknda semiyotik alglamalarn en anlaml biimde yans
tan belgelerdir. Mustafa Kemal, 9 Mays 9 9'da Padiah'n ve
Hkmet'in onayyla Samsun'a kt zaman sadece Osmanl
Devleti'nin bir paasdr. stanbul'd aki Halife-Sultan', milleti
ve yurdu yabanc istilasndan kurtarmak iin balayan hare
ketin rgtleyicisi olarak kabul edilir. Sonra, ngiltere'ye ba
een stanbul Hkmeti, onu ihtilalci giriimleri dolaysyla
btn resmi grevlerinden azleder. Fakat o yine, Anadolu' da

45
daima Mustafa Kemal Paa olarak sayg grr. Ve imdi onun
unvan, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin
Heyet-i Temsiliyesi Reisi'dir. 23 Nisan 1 920'de TBMM'de ken
disine, o zamana kadarki etkinlikleri dolaysyla teekkr iin
verilen takrirde "Harb-i Umumi'de gsterdii cesaret-i aske
riyye ve medeniyye, bilhassa mtarekeyi mteakip vatan ve
milletimiz demir ember ierisine alnd bir srada istihkar-i
hayat ederek en evvel meydan-i mcahedeye atlan ve u
suretle bugnk milli varlmzn husulne sebep olarak bi
hakkin milletimizin minnettarln celb eyleyen milli kahra
manmz Mustafa Kemal Paa hazretleri" diye anlmtr. Mus
tafa Kemal'in Ankara'da TBMM'yi toplamas zerine o, bu
meclisin bakan ve onun hkmet bakan olur. Hakimiyet-i
Milliye prensibi ile meruluunu ilan eden ilk meclisin y.aps,
gerekten demokratik niteliktedir. Bu mecliste farkl grlere
sahip gruplar olumutur.
ttihatlar, Mustafa Kemal'in ezeli rakibi Enver Paa'y a
rp baa geirmek dncesindedirler. Meclis bakanl se
iminde Mustafa Kemal'in 1 1 0 oy almasna kar, Celaleddin
Arif Bey 1 09 oy almtr. Mustafa Kemal'in etrafndaki grup,
Mdafaa-i Hukuk mensuplar olup ileride Halk Frkas'n olu
turacaktr. Vatann kurtuluu ortak kayg olduundan, btn
bu gruplar, zaman zaman sert bir muhalefet gstermelerine
ramen, sonunda birleip Mustafa Kemal'e gven gsteriyor
ve istedii yetkileri veriyordu. Mustafa Kemal bamszlk sa
vann en bunalml gnlerinde, dman Sakarya zerinde
durdurup geri att zaman (23 Austos-3 Eyll 1 92 1 ) TBMM
ona, Gazi unvan ile Mirlik (mareallik) rtbesi tevcih eder.
Kendisine bundan sonra, lmne kadar Gazi Paa diye hi
tap edilir. Gazilik, XI. yzyldan beri Trkler iin en kutlu un
vandr. Anadolu'yu Bizans' tan alp yurt yapan, orada Bat'nn
Hal ordularna kar yzyllarca savaan ve sonunda Yunan
llar ne srerek Anadolu'yu paylamaya kalkan Avrupa
emperyalist kuvvetlerini Sakarya'da durdurup geriye atan,

46
hep o gazi Trklerdir. Sakarya, gerekten Mustafa Kemal'in ve
yeni Trk devletinin tarihinde kesin bir dnm noktilsdr. Bu
tarihten sonra Mustafa Kemal'in vatan kurtarc nderliine
kimse kar gelememitir. O zaman Kafkas snrnda bekleyen
Enver Paa bu zafer zerine brakp gitmitir. Sakarya'dan son
ra btn dnya, Anadolu'da yeni bir Trk devletinin yksel
diini kabul etmeye balamtr. Bu tarihten az sonra Sovyet
Hkmeti, Kars'ta yeni devletle bir antlama yapmtr. ( 3
Ekim 92 1 ) ngiltere ile Yakndou'nun paylalmasnda an
lamazla den Fransa, imdi Ankara Hkmeti'ni tanya
rak, Ankara tilafnamesi'ni imzalamtr. (20 Ekim 92 1 )
kinci aama, Sakarya'dan Lozan Antiamas'nn imza
lanmasna kadar sren aamadr. Bu dnem, Mustafa Kemal
idaresinde Yunan ordusuna kar saldr hazrlklarnn yapl
d (4 ubat - 6 Austos 922), Byk Taarruz ve Bakuman
danlk Meydan Muharebesi'nin kazanld (26-30 Austos),
zmir'in Yunan igalinden kurtarld ve dmann denize
dkld (9 Eyll) dnemdir. Bu dnemde Mustafa Kemal
Paa, Halaskar Gazi, Vatan Kurtarcs Gazi unvanyla nfuz
ve gcnn doruk noktasna ular. Bu byk zaferler, d
manla uzlaan saray hain durumuna drr ve milli hareke
tin haklln ortaya karm olur. Mustafa Kemal idaresin
deki TBMM, Kasm 922 toplantsnda saltanatn hilafetten
ayrlmas ve kaldrlmasn kabul eder. Bylece 600 yllk
Osmanl hanedan tarihe karmtr. Bunun ardndan hane
dandan Abdlmecid, TBMM tarafndan halife seilir (bu olay
hakknda aada ayrca bilgi verilecektir) . Ayn dnemde s
met Paa bakanlnda bir heyet, Lozan'a hareket ederek tilaf
Devletleriyle bar grmelerine balar. (22 Kasm 922)
nc aama, Lozan Antiamas'nn imzalanmasndan
(24 Temmuz 923), Cumhuriyet'in ilan (29 Ekim 923) ve
Hilafet'in kaldrlmasna (3 Mart 924) kadar geen aamadr.
Bu aamada yeni Trk devleti, tm dnyaca resmen kesin ola
rak tannmtr. Yeni devletin, millet egemenliine dayanan

47
Trkiye Cumhuriyeti biiminde kurulmas, Mustafa Kemal'in
9 9an beri dledii bir amat. Anadolua milli bir Trk
devleti kurma tasarsnn bylece tam olarak gerekleme
si, kukusuz Trk tarihinde byk bir devrimi ifade eder.
Halaskar Gazi, Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk R e is- i Cumhuru
(Cumhurbakan) olarak siyasi gcnn doruuna ulamt.
Onun iin imdi, yeni devleti Batl devletler modeline gre
kurmak, Trkiye halkn ada bir toplum haline getirmek
iin karizmatik kiiliini kullanarak bir dizi inklab gndeme
getirme zaman gelmitir. Baka bir deyile, byk asker im
di, bir devlet kurucusu ilevini stlenecektir. O, inklaplarn
planlamasn, daha 922 Aralk aynda Halk Frkas'n kurma
y kararlatrd zaman tespit etmiti.

Hilafetin Kaldrlmas: Byk Devrim

Bu aamada, devrimierin balangc olarak byk ne

mi olan olay, hilafetin kaldrlmasdr. Bamszlk Sava'nda
kendisiyle beraber olan eski silah arkadalar, Rauf, Re'fet ve
Kazm Karabekir, hilafetin kaldrlmasna kar cephe alm
lar, gerekte onun btn devlet iktidarn kendi tekeline alma
sna kar kmlardr. O zamana kadar, Mustafa Kemal bata
olmak zere bu paalar, kolektifbir liderlikle bamszlk sava
n yrtmlerdi. Mustafa Kemal ise, Kurtulu Sava'ndaki
olaanst baarsndan sonra, ada Trkiye'yi yaratmak
iin saltanat ve hilafetten sonra meclisteki bu muhalefetin de
hertaraf edilmesi gerektiini hissediyordu. Baka bir ifadeyle,
O, radikal devrimlerini uygulamak iin devletin bana ge
meli, tam ve mutlak bir iktidara sahip olmalyd. Bunun iin,
balangtan beri en ok gvendii yakn arkadalar smet,
Fevzi ve Kazm (zalp) Paalarla birlikte bir devrim kadro
su oluturdu. Onlarla ve mecliste kendisine bal Mdafaa-i
Hukuk grubu ile beraber, Cumhuriyet'in ilan, hilafetin kal
drlmas gibi devrim kanunlarn bir bir meclisten geirmeyi

48
baard. Btn bu devrimierin meru ve kalc nitelii, ancak
kaytsz artsz egemen TBMM'nin kararlaryla gvence altna
alnabilirdi. Bu devrim stratejisi, ancak onun gibi karizmatik
bir kiilik kazanm, ayn zamanda hitabeti ve ikna gc kuv
vetli bir lider tarafndan gerekletirilebilirdi. Mustafa Kemal,
daha 1 923 yl balarnda tasarlad radikal devrimleri mec
listen geirmek iin mdafaa-i hukukular siyasi bir parti,
Halk Partisi olarak rgtleme gereini duydu ve gelecek se
imlerde TBMMe ounluu kazanmak iin yurtiinde bir
propaganda gezisine kt. Belli bal Anadolu ehirlerinde
yapt konumalar, onun ada Trk devletini ve toplumunu
yaratma konusundaki dncelerini ok gzel aklamaktadr.

Hilafet, Hindistan ve Trkiye

Trk devriminin en derin etki yapt lke, Hindistanr.

Bu byk lkede gerek Mslinanlar, gerek Hindular, ngiliz
koloni idaresine kar zerklik ve bamszlk hareketlerinde,
Trkiye'de gelien olaylardan ilham almlar ve Trkiye ile da
yanma halinde bulunmulardr. I. Dnya Sava'nda ngilte
re Hkmeti'nin sava sonunda zerklik verme vaadi zerine
onlar, ngiltere'yle ibirlii yoluna gitmiler, fakat Hkmet
szn tutmaynca, Trkiyee emperyalizme kar yaplan
mcadeleye destek vermilerdir. 1 920 yaznda Yunanllarn
Ankara'y almak ve milli hkmeti ortadan kaldrmak iin gi
ritikleri genel saldr karsnda Mustafa Kemal, Asya memle
ketlerini emperyalizme kar ortak mcadeleye armt. (8
Eyll Beyannamesi) Hindistan-Trkiye ilikilerini bu dnem
de ayrntlaryla aratran Hintli Mslman tarihi M. Sadk'a
gre,2 "Trk devrim hareketi, Hindistana milli bilin i en
menin balangcn gsterir': Sadk, ngiltere'ye kar Trk ve

1 Muhammed Sidk, The Turkish Revolution and the indian Liberalian Movement, New Delhi,
1 983.

49
Hint bamszlk mcadelesinin sk ilikisini belirterek der ki:
"Trk bamszlk hareketine Hintliler o kadar tabii ve iten
bir ilgi gsterdiler ve bu ilgi Hindistan'da gerek aydnlar gerek
halk arasnda o kadar ak ve gl bir ekilde ifadesini buldu
ki, bu iki hareket bir kader birlii gibi birbirine balantl g
rlyordu:' te yandan Hindistan, geleneklerle o kadar ykl
bulunuyordu ki, Hint toplumunun deiiminde de, Atatrk
devrimleri rnek alnd. Trk devrimleri, Hindistan'da her
kesime; aydnlara, tutucu slamclara, reformcu devrimcilere
ve sekler devlet isteyen inklaplara rnek olacak biimde
her eit eyi ieriyordu. Hindistan'daki zel koullar dola
ysyla, Hint Mslmanlar arasnda slamiyet, milli kimlik
ve milli uyan iin en nemli kaynak olmutur. Bu sebeple,
siyasi-milli hareket, Osmanl hilafetine bal olarak bir Hilafet
Hareketi olarak ortaya kmtr. te yandan Mustafa Kemal
devrimi, yalnz Mslmanlar iin deil, Hindu aydnlar iin
de bir ilham kayna olmutur. Sadk'a gre, "Trk devriminin
kolonyalizm kart hareketi kadar, dini taassuba kar tutumu
da Hint zgrlk hareketine, zellikle Hint aydnlarnn milli,
sekler ve ilerici fikirlerine ilham kayna olmutur:'
Trkiye ve Hindistan'daki mcadeleler, birbiriyle ayn
dorultuda gelierek balca aamada incelenebilir. ilkin, II.
Abdlhamid'in Pan-slam ideolojisi etkisi altnda Hindistan'da
Hilafet Hareketi balam, kinci Merutiyet dneminde bu
ilgi devam etmi ve nihayet Mustafa Kemal'in milli bamsz
lk sava etkisi altnda niteliini deitirerek doruk noktasna
ulamtr. Pan-slam hareketi, ngiliz Hkmeti'nin Osmanl
Halifesi'ni, Mslman tebaas zerinde kullanma giriimi bi
iminde ortaya km; sonralar Abdlhamid'in ittihad- i s
lam fikrini ngiltere kolonilerinde bu hkmete kar geni bir
propaganda arac olarak kullanmas eklini alm; Afrika'da,
Hollanda Endonezyas'nda ve zellikle Hindistan'da bam
szlk hareketlerine .n clk etmitir. Hint Mslmanlar,
ngiltere'ye kar siyasi mcadelelerinde Halife'yi kendilerinin

so
gerek dini ve siyasi nderi olarak tanmlar, bylece Hilafet
Hareketi zerklik ve milli kimlik iin bir ideoloji, bir Ameri
kal tarihinin deyimiyle bir prota- nasyonalizm hareketi ha
line gelmitir.
I. Dnya Sava'nda ngiltere Hkmeti, sava sonunda
zerklik vermek vaadiyle, Mslman ve Hindu askerleri Irak
cephesinde Trklere kar kullanmtr. Fakat savatan sonra
bu vaat yerine getirilmeyince, Mslmanlar ngiltere'ye kar
Osmanl Halifesi'ni ve Trkiye'yi destekleme politikasna dn
mlerdir. O tarihte Hint Mslmanlar, gelecek bar anda
masnda Osmanl Halifesi'nin bamszl, Arabistan, Mekke
ve Medine'nin bamsz Osmanl daresi altnda kalmas iste
iyle eylemiere kalkmlardr. Hindistan'da Hilafet Hareketi
denilen bu dini - siyasi giriim, ilkin slami ideolojiyi esas al
makla beraber zamanla siyasi, milli bir hareket halinde geli
mitir. Bylece, The Muslim League, Cami'at'l- Ulema, The All
india Khilafat Conference gibi rgtlenmeler ortaya kmtr.
O zaman Hindistan'da yetmi milyon kadar Mslman var
d. Bu halk iin, Halife'ye ballk, bir din-kltr kimlii ifade
ediyor ve siyasi-milli bilinci glendiriyordu. (Sadk, s. 52)
Bylece onlar, Trkiye ve Halife'nin kaderiyle ilgili sorunlarla
yakndan ilgilenmeye baladlar. Kongreler toplayarak, koloni
hkmetine kar beyannameler yaynlayarak, yaplacak ba
r andamasnda Osmanl Devleti lehine kararlar alnmasn
isteyerek, Trkiye'nin kaderiyle yakndan ilgilendiler. zetle,
Hilafet Hareketi, tm Hindistan'da kurtulu hareketlerinin
balangc olmutur. zerklik iin alan balca slami r
gt, The Muslim League, Ghandi'nin liderliinde ayn ama
la harekete geen Hindularla ibirliine gitti ve Hindistan'da
zerklik iin ortak bir mcadele yrtld. 1 9 1 9 Aralk ayn
da Amritsar'da Hindu ve Mslmanlarn yaptklar toplantda
Ghandi, Mslmanlarn davalarn desteklediini ilan etti; Hi
lafet Kongresi toplantsnda, bar koullar Trkler aleyhinde
olursa, Britanya Hkmeti ile her trl ibirliini durdura-

s
caklarn syledi. (Sadk, s. 58) Hilafet Hareketi, zamanla halk
kitlelerine mal olarak siyasi-milli bir ayaklanmaya dnt
ve ngiltere'yi ciddi ekilde kaygtandran bir boyuta ulat.
Oysa ngiltere Hkmeti, Anadolu'da balayan milli hareke
ti bastrmak iin gerekirse Hindulardan ve Mslmanlardan
asker toplamay dnyordu. ngiliz halk ve koloniler, yeni
bir savaa karydlar. te bu koullar altnda, Hindistan'daki
Mslman ve Hindular, ngiltere ile ibirlii yapmama, non
cooperation karar alm, dolaysyla Anadolu'daki milli hare
keti desteklemilerdir.
1 5 Mays 1 920'de ngiltere Hkmeti, Osmanl Devleti ile
antlama iin ar bar koullarn ilan edince, Hint Msl
manlar ve Hindular protesto hareketlerine giritiler. Bu ba
r koullar deitirilmezse, ngiltere Hkmeti'yle her trl
ibirliine son vereceklerini ilan ettiler. Cami'at 'l- Ulema r
gt fetva yaynlayarak, orduda ve polis kuvvetlerinde Ms
lmanlarn hizmet etmesini haram ilan etti. teki slam r
gtleri, The India National Congress ve The Muslim League bu
karar onayladlar. (Eyll 1 920) Bu tarihte Mslmanlar, Hali
fe ile beraber aka Mustafa Kemal'i desteklemeye baladlar;
mitlerinin Ankara'da olduunu grdler. (Sadk, s. 64-65)
Halife-Sultan'n Sevres Bar'n imzalamas zerine ( 1 0 Aus
tos 1 920) Hint Mslmanlar gzlerini tamamen Ankara'ya
evirdiler. Hilafet Hareketi lideri Muhammed Ali, Roma'ya
gitti ve talyan dileri araclyla Ankara ile temasa geti.
Hindistan'da protesto hareketleri, halk kitle hareketleri haline
dnt. imdi Mustafa Kemal, emperyalizme kar mca
delenin kahraman olarak grlyordu. (Sadk, s. 1 08) 1 92 1
yaznda Yunan ordusunun Anadolu ilerine doru ilerlemesi
Ankara Hkmeti'ni bunalma srklemiti.- Hindistan'da bu
durum heyecan yaratt. ayet ngiltere, Trk-Yunan savanda
tarafsz kalmazsa, slam'a kar sava durumuna gelir, deni
yordu. ngiltere maliarna kar boykot balad. Mslmanlar
kendi aralarnda The Angora Fund' kurarak para toplamaya

52
giritiler; br yandan, Mustafa Kemal'e katlmak iin gnl
llerin toplanmasna karar verildi; Dacca'd a kk bir grup,
askeri talimlere balad.
Hilafetin kaldrlmasna kadar (3 Mart 1 924) Trk- Hint
ilikileri Halife'nin bamszln destekleme konusu zerin
deydi. Saltanatn kaldrlmasndan sonra Hint Mslmanla
r, Abdlmecid'in meclis tarafndan halife seilmesini slam
geleneine uygun bulmulardr. O zaman Mustafa Kemale
Seyf'l-slam, Mcakid-i Hilafet gibi unvanlar verildi, fakat
Cumhuriyet'in ilan ve reisicumhur unvanyla bir devlet rei
sinin seilmesi zerine, Halife'nin durumu Hint Mslman
lar iin bir sorun olarak ortaya kt. Hint Mslmanlar iin
hilafet, slam'n siyasi bamszl ve de gcnn simgesi
saylyordu. Hindistan'da ngiltere Hkmeti'nin bir yanls
olarak tannan Aa Han'n, Halife'nin siyasi durumunun ko
runmas iddiasyla yazd mektup, Ankara Hkmeti'ne eri
meden baz stanbul gazetelerinde yaymland. Bu olay, Anka
ra Hkmeti'ni hilafete son verme kararna gtrmtr. (3
Mart 1 924} All India Khilafat Conference'de, Ankara'nn slam
karlarn brakt tenkit edildi, fakat Ankara'yla mesafe al
mad. Lucknow Toplants'nda (ubat 1 92 1 ) Mustafa Kemal'i
destekleme karar alnd.
Mustafa Kemal'in Yunan ordularna kar zaferi zerine
1 922'de Hindistan'da Hilafet Hareketi tavsam ve ngiliz kolo
ni hkmeti ile ibirliini terk etme kararndan vazgeilmiti.
Ayn zamanda, Mslman-Hindu ibirlii de kaybolmaya yz
tutmutu. Bununla beraber, Hint Mslmanlar Trkiye dava
sna her zamanki gibi, yakn bir ilgi duymaktaydlar. Fakat im
di dava, onlar iin hilafetten ok, emperyalizme kar mca
dele biiminde alglanyordu. Hatta, slamc Camiat'l- Ulema
rgt, hilafetin Osmanl Hanedam'nn tekelinde olmadn,
slam dnyasnn yeni bir halife semesi gerektiini ileri sr
d. imdi Hint Mslmanlar, ortak dman ngiltere'ye kar
Mustafa Kemal'in zaferini slam'n bir zaferi gibi yorumluyor,

53
btn slam dnyasnn ona kran borcu olduunu ifade edi
yorlard. (Sadk, s. 1 1 3 ) Ankara'nn, slam'd a reform iin btn
slam dnyasn bir toplantya araca mit ediliyor; Mus
tafa Kemal Asya'da zgrlk hareketinin lideri olarak selam
lanyordu. Fakat Hint Mslmanlar yeni Trkiye'nin gerek
niteliini yakndan bilmiyorlard.
Hilafetin kaldrlmasndan iki yl nce, 14 Kasm 1 922'de
Lozan Konferans'na giderken smet Paa, Hint Mslmanla
rnn temsilcilerine u beyanatta bulunmutu: "Hintlilerin is
tedii gibi, Halife'nin slam'n mukaddes makamlar Mekke ve
Medine zerinde egemenlik iddias, Trkiye'nin Arabistan'da
egemenliini devam ettirmesi eklinde yorumlanacaktr; bunu
da, ne Araplar ne de dnya kabul edecektir; kald ki, Trkiye
milli devletinin byle emperyalist bir iddiada bulunmas sz
konusu olamaz; biz br Mslman milletierin de zgrl
n candan isteriz. Ayn zamanda dini bakmdan hilafete bal
yz ama hilafeti bir siyasi ara olarak kullanmayz:' smet Paa,
te yandan, Lozan grmelerinde Hintiiierin desteini yarar
l grd iin unu da ilave etti: "Biz hilafetin koruyucusuyuz
(Hatrlanmal ki, o zaman Abdlmecid stanbul'da halife bulu
nuyordu). Gerekirse, hilafetin hukukunu korumak iin sava
maya dahi hazrz:' Ayn zamanda smet Paa, Hindistan Mer
kez Hilafet Komitesi'nin desteine teekkr etmitir. Sonunda,
Hint Komitesi btn slam dnyasnn imdi gzlerini Trki
ye'deki yeni kuvvete evirdiini ifade etmi, Trkiye devletinin
hilafet makamn mdafaa edeceini memnuniyetle mahe
de ettiini bildirmitir. Ayn tarihlerde stanbul'da Halife Ab
dlmecid, Tanin gazetesine verdii beyanatta; "rade-i milliye
ile bugn igal ettiim bu makamda ... dinin erefini milletinin
evketinde bulan her vatanda gibi, ben de hayatnn olanca
zevk ve mefharetini bu eref ve evketin ittihadnda arayaca
m'' diyordu. Meclise gnderdii telgrafta kulland unvan
udur: "Halife-i Mslimin Hadim'l-Haremyni'-erifeyn Ab
dlmecid bin Abdlaziz:'

54
 Atatrk Trkiyesi ve slam Dnyas

anakkale ve Sakarya zaferleri, yalnz Trkiye ve Yakndo

u tarihinde deil, dnya tarihinde derin yanklar olan byk
olaylardr. Ve bu zaferierin kahraman simas Mustafa Kemal
Atatrk'tr. 1 88 l 'de Selanik'te dnyaya gelen Makedonyal o
cuun, ksa hayatnda bir byk askeri deha, emperyalist dn
yaya meydan okuyan milliyeti bir lider, 600 yllk bir saltanat
tarihe gmen bir ihtilalci ve yeni bir devletin kurucusu olaca
n o zaman kimse kestiremezdi. Sakarya ve Lozan, Asya'da
Bat emperyalizmine kar uyan ve mcadelenin hareket
noktasdr. Mustafa Kemal'in nderlii altnda Anadolu'da
milli ve sekler bir cumhuriyetin ortaya kmas, btn slam
dnyasn temellerinden sarsan gelimelerin balangcdr. ti
laf Devletlerine yenik den milletler arasnda, galiplerin dikte
ettii ar bar koullarn reddeden ve eit koullarla onlar
yeni bir bar imzalamaya zorlayan ilk millet Trklerdir. Bu ba
ar, Almanya'da derin yank uyandrm ve kukusuz II. Dn
ya Sava'na gtren yeni gelimelere yol amtr.
slam devletleri arasnda Mustafa Kemal'in emperyaliz
me kar mcadelesini heyecanla izleyen ilk Mslman dev
leti Afganistan'dr. Afganistan, Anadolu'da milli Trk devletini
erkenden tand ve bir dostluk anlamas imzalad. ( 1 Mart
1 92 1 ) Afgan Kral Amanullah Han, Trkiye'deki gelimele
ri hayranlkla izleyerek, milletini ada bir toplum yapmak
iin Atatrk' rnek ald ve 20 Mays 1 928'de Ankara'ya geldi.
Dnnde, birok Trk aydnn ve uzmann memleketine
ard. Fakat ran'da olduu gibi Afganistan'da da, Atatrk
izgisinde modern bir devlet yaratma giriimi baarszlkla
sonulanmtr. Bu dnemde bu lkelerin baarszl, a
dalama dorultusunda Osmanl Trkiyesi gibi uzun bir ge
mii ve deneyiminin olmamas, fikri bir aydnlanma sreci ge
irmemesi ve toplumda kabile geleneinin gl olmasndan
ileri gelmi olmaldr.

55
 Amanullah Han gibi rana Rza ah Pehlevi de Atatrk'
rnek alarak ada bir devlet yaps meydana getirme giri
iminde bulunmu, fakat olu zamannda batllama, molla
larn tepkisine yenik dmtr. Mustafa Kemal, Rza ah'n
Ankara ziyaretine ( 1 6 Haziran 1 934) zel bir nem vermiti.
Rza ah'n olu dneminde, 1 962 Ekim'inde, ah Hkmeti
kadnlara oy hakk tanyan yerel meclisler kurmaya alt
zaman, camilerde ve medreselerde protestolada karlam ve
bu giriim durdurulmutur. O zaman Humeyni, bu konunun
kadnlarn iffetiyle uzlamaz olduunu, gayrimslimlere tan
nan eitlik hakknn, memleket ekonomisini emperyalistlerin
kontrol altna vermek anlamna geldiini iddia ediyordu.
ah, ertesi yl toprak reformunu ilan edince, Humeyni ayn
sulamalar tekrarlayarak hcuma geti. Humeyni'yi Bazari
denilen esnaf, gelenekiere bal halk kitleleri desteklemektey
di. Onlar, endstrileme ve kapitalist ekonominin geliimi ile
beraber saray yandalarnn bu alanlar tekelleri altna alma
s karsnda, kendilerini dianm hissediyorlar ve bu eit
bir adalamaya kar kyorlard. Bemard Lewis'e gre3,
rana slami hareket; ideolojik hazrlanma, dikkatli bir plan
lama ve geni halk kitlelerinin desteiyle sonunda baarl bir
kar-devrim gerekletirebilmitir. Bu memleketteki geli
melere karn Atatrk, ada Trk toplumu tasarsn sek
ler bir eitim sistemi ile gen kuaklara mal etmesini bilmi,
devrimiere yasal ve kurumsal bir ereve kazandrm ve bun
lar merkeziyeti aydn bir brokrasinin eline vermitir. Ba
ka deyile Atatrk, devrimlerini sistemli bir ekilde halk ege
menliine dayanarak, halk iin gerekletirdii imajn verdii
halde, Afganistan ve rana reform, kiisel patrimonyal bir
egemenliin eseri olarak gndeme gelmitir. Bu iki memle
kette, halk kitlelerinin beklentilerini, devrimci-geleneki s
lami kurumlar stlenmitir. ranaki gelimeler, bugn Tr-

' Islam in History, Chicago, 1 993, s. 396.

56
kiye'deki gelimeler bakmndan dikkatle incelenmeye deer.
Biz, 1 979 ylnda ah'n dmesinden alt ay nce ranaaydk.
Tebrizae Kapalar'y gezerken arya bitiik bir medreseye
uradk. Orada sarkl ulema ile konutuk. Bu din adamlar,
ah rejimine iddetle kar gelmekteydiler. Kendilerine nere
den maa aldklarn sordum. "Biz" dediler, "ah'tan bir tek
kuru almayz. Geimimizi vakflada idare ederiz, ona hibir
ey borlu deiliz:'
Arap lkelerinde, Msr, Irak ve Suriyeae darbe hareket
leriyle i bana gelen askeri brokrasiler, genellikle Atatrk
rneini benimsemekle beraber, devrimi halk egemenlii er
evesinde, demokratik kurumlar temeline oturtamamlardr.
Trkiye'nin baars buradadr, serbest seimler bunu kantla
maktadr.

Atatrk Dncenin Kayna Olarak

1 890- 1914 Trk Aydnlanma a

Son aratrmalar ortaya koymutur ki, Il. Abdlhamid

dnemi, siyasette Bat fikirlerine kar olmakla beraber, kltr
ve eitim alannda byk atlmlarn gerekletii bir dnem
dir. Sivil Batc eitimin yaygnlamas, okulun, kitabn ve ga
zetenin etkisi altnda ayn ilkeleri paylaan bir kamuoyunun
ortaya kmas, Batl zihniyette bir elitin olumas, Mustafa
Kemal kuan ve onun dncelerini anlamak bakmndan
birinci derecede nemlidir. Eitimde ve dnya grnde
pozitif ilmi egemen klmak, devleti halk egemenlii temeline
oturtmak, toplumu snf kavgasndan azade bir halk ve btn
insanlar eit grmekten ibaret Atatrkln temel ilkeleri,
onun genliinde aydnlar arasnda yaygn fikirlerdi. zetle,
Trk tarihinin Bat'ya, yeni bir hayat grne yneldii son
yzyllk gelime, baka bir deyimle Trk Aydnlanma a,
Atatrkl aklamak bakmndan nemlidir. Bylece
Atatrklk, Trk tarihinin doal geliiminin kesin, lojik,

57
vazgeilmez bir sonucu olarak grnmektedir. Bugn Trkiye
demokrasisinde bu tarihi sreci geriye evirme abas, tarihin
akna ters der. Trk halk, serbest seimlerde bunu ispat
lamtr.
Tanzimat Dnemi'nin Batc, sivil eitim projesi (Saffet
Paa'nn 869 tarihli Nizarnname-i Ma'a rif-i Umumiye tz)
Il. Abdlhamid dneminde 880'li yllarda uygulanmaya kon
mu; 908 ylna kadar Hicaz dnda btn vilayet ve nemli
sancak merkezlerinde lise dzeyinde idadiler almtr. R
diye ve idadi mekteplerinde pozitif ilimiere ncelik veren "ni
zamc maddi terakkiyat, padiah ve milletine sadk" insanlar
yetitirme ilkesi (bkz. A. Somel) benimsenmitir. Bu eilim
den beklenen ama, byle bir laik eitimle devletin mslim
ve gayrimslim tebaasn Osmanllk ideolojisi erevesinde
birletirmekti. Abdlhamid rejiminden kaarak Avrupa ve
Msra faaliyette bulunan hrriyetiler, kinci Merutiyet'in
ilan ( 908) zerine dnerek memleketin yeni araylarn da,
serbest basnda pan- slamdan milliyetilik ve sosyalizme ka
dar her trl fikir ve teoriyi serbeste tartmaya baladlar, Bu
dnemde, Cumhuriyet devri ideolojisini hazrlayan gerek bir
Trk aydnlanma andan, bir k(.i.ltr rnesansndan, bir dev
rim intelligentsiasndan sz edilebilir. u ak bir gerektir ki,
Batc laik okullarda yetien Mustafa Kemal ve onunla beraber
yryen aydn subaylar, bu dnemde tartlan fikirleri hayata
geirmek iin, ihtilalin n safnda yer almlardr. Bu dnem
de, Bat'nn pozitif ilimleriyle ve pozitivizmle tanan tbbiyeli
bir aydnlar grubu, ar bir Batllama akmn bir fikir hare
keti olarak gndeme getirmilerdir. Tbbiye gibi teki laik ve
Batc birer irfan merkezi olan askeri okullar, deiim, ihtilal
isteyen yeni bir kuak yetitirmitir. Bu kuan bir temsilcisi
olan Atatrk, birok fikrini bu kaynaktan alm ve onlar uy
gulama alanna koymaya almtr. Bu aydnlanma ann
nde gelen ismi Dr. Abdullah Cevdet'ti. Garplar adn alan
grupta, Klzade Hakk gibi ileri gidenler ve Celal Nuri gibi

58
daha ziyade Avrupa emperyalizmini hedef alan lml bir grup
ortaya kt. Kukusuz, Garplk hareketi, Atatrklk ve
bugnk gelimeleri anlamak bakmndan son derece nem
lidir.
Garplar'n temel dnceleri yle zetlenebilir:4 Din,
halkn anlad biimde alnd takdirde, birtakm hurafele
re, srailiyyat denilen hikayelere kr krne inanmak ister.
Garplara gre, bu ekilde yorumlanan bir slamiyet, ada
medeniyeti benimsemeye engeldir. Onlara gre, sekinlerin
dini ahlaktr, namaz ve niyazla Mslman olunmaz. Onlar,
hurafelerden arnm "ilmi bir slamiyet" nerisinde bulunur
lar. Modern ilm e inanan Mslman, bilgisiz bir Mslman'dan
yz kere daha Mslman'dr. Garplar'n, teki grlerin
den biri de udur: slam dini, VII. yzylda her eyden nce
Arabistan'da Arap toplumu iin kurallar getirmi olsa da XX.
yzylda bunlar ileri bir toplum ve yaam tarz iin yeterli de
ildir. Selametin yolu gl olmak, zengin olmak, ilim ve kl
tr sahibi olmakla mmkndr. Ekonomik refah salayama
yan bir toplum iin gnmzde hayat hakk yoktur. Garplara
gre, bize kadar gelen slamiyet, modern uygarla ayak uydu
ramaz. Yeni bir ahlak, geleneksel slamiyet'in yerini alacaktr.
Baka deyile, Bat'daki Protestanlk gibi slamiyet'te de kkl
bir reform gerekmektedir. Garplara gre, bu dnya teki
dnyadan daha nemlidir. Bu dnya, teki dnyaya hazrlk
iin bir geit deildir. 1 908'den nce Abdlhamid dneminde,
Il. Merutiyet ( 1 908) ve Balkan Sava'ndan ( 1 9 1 2) sonra ve
nihayet 1 923'te Cumhuriyet'in ilann izleyen dnemde, s
lam ve adalama hakknda gittike daha ar fikir akmla
r ve ayrlklar ortaya kmtr. ittihad ve Terakki Hkmeti,
dine kar ar grleri dolaysyla I. Dnya Sava srasnda
Garplar'n yayn organ olan Itihad' kapatt. 1 9 1 8 - 1 922 ara
snda Garplar'n etkisi ok snrl kald. Ulema, Garplar'n

' . Haniolu, "Garplar': Studia Islamica, 86 ( 1 997)s. l 33- 1 58

59
Hz. Peygamber' i ve slamiyet' i hedef alan dncelerine kar
iddetli bir tepki gstermekteydi. yle ki, Mekke erif Hse
yin, isyan hareketini hakl gstermek iin Itihad dergisinin
slam'a kar tutumunu ileri srecektir. Onlara gre din, bire
yin bir vicdan iidir. . Haniolu'na gre, Garplar'n fikir ve
tasarlar, Atatrk'n din ve toplum zerindeki Cumhuriyet
dnemi siyasetine yn vermitir. Garplar'n ar kanadn
da bulunan Klzade Hakk'nn "Garpllama Plan': Atatrk
tarafndan TBMM'den geirilen kanunlarla Cumhuriyet'e mal
edilmitir ( Klzade'nin kendisi TBMM'nin bir yesiydi) .
Klzade, Atatrk'ten nce Latin alfabesinin alnmasn, k
lk-kyafette Batl insan gibi giyinilmesini, fes yerine apka
nn kabuln, tesettrn braklmasn, medreselerin kaldrl
masn nermitir. Ar Garp fkirlerin organ olan Itihad
dergisi, 1 932'de Hseyin Cahid'in lm ile kesin olarak ka
panmtr. Itihad, aydnlarca aranan ve okunan bir dergiydi.
Haniolu'na gre Garplar dncelerini siyasi bir ideoloji
haline getirememilerdir. Ancak Atatrk dneminde, bu f
kirlerden birou, milliyetilikle badatrlarak bir ideoloji
konusu olmu; serbest dnce, ilim bu ideolojide merkezi bir
yer kazanmtr.
Atatrk zerine imdiye kadar yazlan eserlerin en ok
eletiriye ak taraf, tarihi koullarn ve aamalarn gz nn
de tutulmamasdr. 1 920'de TBMM'd e Fahri Yelver-i Peldiahi
unvanyla syledii szlerle, 1 924'te hilafetin kaldrlmas
dolaysyla syledikleri arasnda, tabii elikiler bulunacak
tr. Bundan baka, Mustafa Kemal'in belli bir tarihte, belli bir
amala uygulad siyasi strateji gz nne alnmakszn o
dnem anlalamaz. Atatrk, yalnz byk bir askeri strate
jist deil, ayn zamanda usta bir siyaset stratejistidir. "Vatan
kurtarma': "milletin bamszln salama'', "milletin kaytsz
artsz egemenliini salama': "Trk milletini ada medeni
yet dzeyine ulatrma'' urunda yapt siyasi mcadeleler,
ayn zamanda bir iktidar mcadelesi niteliindedir. Onun,

60
tam iktidar elinde tutmak, bu iktidara meruluk kazandr
mak iin en uygun sylemleri seen, siyasi manevralar yapan
usta bir siyaseti olduunu unutmamak gerekir. Mustafa Ke
mal, son kertede, gayelerine ulamak iin tehdide bavurmak
tan da ekinmezdi.
Atatrk, gereki bir siyaset ve devlet adam karakteri ya
nnda baarl bir diplomatt. D glerle, byk devletlerle
ilikilerinde ok baarl bir diplomasi yrttne Ankara'd a
hizmet eden birok bykeli tank olmutur. 1 9 1 9'da Mta
reke sonunda talya, Fransa ve ngiltere arasnda imparator
luk topraklarn paylanada ortaya kan rekabeti, Rusya'da
Bolevik ihtilali yneticileri ile Bat devletleri arasndaki uz
lamaz dmanl, Mustafa Kemal usta bir diplomasi ile de
erlendirmitir; onun bu dehas, bamszlk savan baanya
gtren en nemli faktrlerden biridir.
Atatrk, 1 789 Byk Fransz ihtilali'ni yapanlarn an
lad biimde, Aydnlanma a'nn pozitivist felsefesine
baldr. O, pozitif bilim dncesinin, Trk insannn sosyal
ilikilerinde, toplum ve kainat anlaynda klavuz olmasn,
gelenek yerili akln almasn zlyordu. Bu, Trk insannn
zihninde halife-sultan egemenlii yerine; millet egemenliini
yerletirmek ne kadar g ise, o kadar g; belki ondan da g
bir sorundu. nk slam dini, sosyal ilikiler ve yaam tarz
sz konusu olduunda br dinlerden, zellikle Hristiyanlk
tan ok farkldr.

Atatrk'te Modernite ve Modernleme

Modernlemede Atatrk inklab, topyekun bir ihtilaldir.

O, Bat'y hayat felsefesi ile ve onun btn sembolleri ve deer
hkmleriyle benimsiyordu. 1 925'te yle diyordu: "Medeni
yim diyen Trkiye Cumhuriyeti halk, zihniyetiyle medeni
olduunu ispat ve izhar etmek mecburiyetindedir... Aile ha
yatyla, yaay tarzyla medeni olduunu gstermek mecbu-

61
riyetindedir:' 927'de de, "Yaptmz ve yapmakta olduumuz
inklaplarn gayesi Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen
asri ve btn mana ve ekaliyle medeni bir heyet-i itimaiye
haline isal etmektir. nklabmzn umde-i asliyesi budur. Be
alt sene iinde kendimizi kurtarmsak bu, zihniyetimizdeki
tebeddldendir. Artk duramayz. Behemehal ileri gideceiz"
demitir.
Dnya grnde deiiklik, topyekun deime; ite bu
kelimelerde Atatrk'n radikal devrimci modernleme fikri
ifadesini bulmaktadr. Ama; Trk toplum dzenini, sosyal
ilikileri, maddi ve manevi medeniyeti Bat medeniyeti tipi
ne evirmek, radikal bir sosyal deiimi, inklab gerekletir
mektir. Modernleme, Atatrk tarafndan asrileme, muasr
medeniyet seviyesine erime veya garpllama terimleriyle
ifade edilmitir.
923 ubat'nda der ki: "Medeniyete girmeyi arzu edip de
Garb'a tevecch etmemi devlet hangisidir?" Birilerine gre
modernleme, mutlaka Batllama deildir. Bu fkirde olan
lar Bat kltrnn mayasnda tarihi Hristiyan kltrn bu
lurlar ve ondan evrensel ve akli olan ilmi ve teknolojiyi ayrt
etmek isterler. Ziya Paa, daha 869'da, ''Avrupal'ya taklid ile
ileri gitmek daiyesinde bulunduumuz halde Avrupa'da cari
olan riayet-i kanun ve icray- alkam- mkafat ve mcazat ve
terakki-i sanayi ve tevsi-i ticaret ve temin-i hukuk ve usul-i
meveret-i milliye gibi esbab- terakkiden hibirini taklid et
meyip, fakat tiyatro yapmak, baloya gitmek, zevcesini kskan
mamak, taMretsiz gezmek misillu eylerde tatbik-i harekete
altmz" ve ahlak-i milliyeyi bozduumuzu" yazyordu.

Atatrk'te Modernleme Yntemi:

Yukardan Sratli Deiim, "nklap"

TBMM kararyla saltanatn kaldrlmas ( Kasm 92 )

ve Cumhuriyet'in ilanndan (29 Ekim 923) sonra Hilafetin

62
kaldrlmas (3 Mart 1 924) yeni Trk devleti tarihinde en
nemli dnm noktasn oluturur. (Bkz. ileride Hilafetin
Kaldrlmas, s. 67)
Mustafa Kemal'e gre slam dini, her eyden nce akla,
manta dayanan tabii bir dindir. Onun iindir ki, insanlk
iin son din olmutur ( 1 922 ve 1 923'teki beyanlar) . Ona gre
gerek slamiyet, dine sonradan bulam batl inanlardan,
hurafelerden arnmaldr ( 1 923 Martndaki beyan) . Hkm
darlar "akvamn eellinden ve taassubundan istifade ederek,
bin bir siyasi ve ahsi maksad ve menfaat temini iin dini alet
ve vasta olarak kullanmak teebbsnde" bulunmulardr.
slamiyet'te, mrnin ile Tanr arasnda arac bir ruhhan snf
yoktur. Din ve ibadet kiinin bir vicdan iidir.
"Geri bir heyet-i itimaiyyenin zamanla kklemi
rf ve adet, hissiyat (duygu) ve telakkiyat (anlaylar) m
himdir. Alval-i dahiliyemizi islah ile milleti mutemeddine
meyannda faal bir uzuv olmak iin siyasi mesaiden ziyade
itimai mesaiye ihtiya vardr. Hibir delil-i mantkiye istinad
etmeyen birtakm anlamlarn, akidelerin muhafazasnda srar
eden milletierin terakkisi ok g olur, belki de hi olmaz. Ha
yat felsefesi vasi gren milletierin taht-i hclkirniyet ve esaretine
girmeye mahkCmdur: "Biz daha ok hatveler atmak mecburi
yetindeyiz. Bu hatveler hem ok seri hem de ok uzun olmal
dr:' "Avrupa ile Trkiye yekdierine kar bir vaziyettedir. Bizi
madCn (aa) olmaa mahkum bir kavim olarak tanmakla
iktifa etmemi olan Garp, harahimizi tacil iin ne yapmak la
zmsa yapmtr:s Sosyal Darvinizm teorisi, Mustafa Kemal'de
gl bir mmessilini bulmutur: Hayatta kalmak, var olmak
yalnz ve yalnz gl olmaya baldr. Bu hedef, her eyi hakl
ve meru klar.

' E. Z. Karai, Atatrk'ten dnceler, 3. Bask, 1 969, s.65-75.

63
 Atatrk'ten Sonra Atatrklk

27 Mays 1 960 askeri darbesi ve 1 96 1 Anayasas'ndan

sonra Atatrklk ve Trkiye'nin sorunlar bir kere daha d
nlmeye balanm, zellikle CHP'ye yakn baz aydnlar,
Atatrkln temel ilkelerini ve zn tanmlamaya, ona
yeni bir ruh ve atlm kazandrmaya, Atatrkln, taas
supla balamlar dogmatik bir sistem olmadn anlatmaya
almlardr. 6
Atatrk'n yaknlarndan Falih Rfk Atay, Atatrkl
en bata milli egemenlik, anti-emperyalizm, Trklk ve la
iklik (seklarizm) olarak tanmlar. Falih Rfk'ya gre Atatrk,
her eyden nce retim birlii ve seferberlii sayesinde kafa
nn, zihniyetin deimesini amalyordu. Mesele "btn halk
ocuklarnn mspet bilgiye dayanan ilkokul terbiyesinden
geerek bir gn gene irticann tahrikleriyle kaynamasnn
nne geebilmek" meselesiydi. Bylece, "T r ki ye'de yeni ve
uzun bir mcadele devri alyordu;' diyor Falih Rfk.
Falih Rfk, Atatrk'n yukardan hzl deiim, inklab
metoduim u misalle aklamaktadr: Mustafa Kemale, Harf
nklab iin be-on yl bir hazrlk dnemi gerektii sylen
mi; Atatrk, "Hayr! Bu i ayda olur, yahut hi olmaz. Bir
kriz kar, bizim teebbs de Enver'inkine dner" demitir.
''Atatrk, btn inklaplarn, sava meydanndaki bir kurmay
gibi hzla getirmi ve uygulamtr. Gerekten Atatrk, ink
laplarn bir kurmay subaynn yaklamyla planlar: Hedefi ve
hedefe ulatran koullar aka maddeletirir, sonra harekete
geer, plan sratle uygulamaya koyar:'
Falih Rfk, onun inklab merulatrma metodunu da iyi
belirtmektedir: "Halk vmek, yapacaklarn ona mal etmek
ve bir halk emaneti yerine getiriyor gibi grnmek Atatrk'n
metoduydu:' Mustafa Kemal, kendisi bunu yle ifade etmek-

" Yaar Nabi, Atatrk/k Nedir? ( stanbul: Varlk Yaynlar, 1 963)

64
tedir: "Biz, umumi ilerimizde halkn temayllerini dikka
te almak zorundayz. Fakat prensipler bahis konusu olduu
zaman tek bamza da kalsak onlardan hibirini feda ede
meyiz:' Mustafa Kemal, hareketlerine meruluk kazandran
temel prensip olarak, daima milli egemenlik prensibini ne
srmtr. Bu prensipierin banda adalama geliyordu:
"Geriliklerimize mukaddes gelenekler gibi yaparak kr bir
sava veriyorduk. lk yapacamz ey amzda olmakt. Bat
topluluklar iine katlmakt:' Kemalizm, Asyaa geri kalm
milletler iin, bir ihtilal plan, bir rnek oluturmaktayd. in,
kapitlasyonlardan ancak Trkiye rneinden sonra silkele
nebilmitir. "Mslman topluluklar iinde hrriyetlerine ve
haklarna kavuan ilk kadn Trk kadndr': diyor Falih Rfk.
Atatrk'n yaknlarndan biri olan Yakup Kadri Karaos
manolu, Falih Rfk gibi, Mustafa Kemal'i her eyden nce bir
vatan kurtarcs ve modern Trk devletinin kurucusu olarak
gsterir ve onu zulm altndaki btn milletiere "kurtulu
yolunu gsteren bir hrriyet ve istiklal rnei" olarak selam
lar. Kurtulu Sava'nn; "her milletin kendi mukadderatna
kendisinin sahip kmas" prensibiyle ie baladn belirtir.
Karaosmanolu'na gre Mustafa Kemal bir dnya lideridir.
Mustafa Kemal iin, "gnmzn dnyasn biimleyen bir
lider" diyor Karaosmanolu. Emperyalisdere kar direncin
simgesi olan Kemal ad, Hint'te, ine ve Asya'nn btn s
mrgelerinde "bir buuk milyar insann aznda" kurtulu pa
rolas olmutur. Karaosman olu, Atatrk'n lmnde, Gney
Vietnam'n merkezi Saygona kalabalk halk kitlelerinin tap
naklarda toplanarak matem tuttuklarna bizzat tank olmu.
Atatrk'n son sekiz-dokuz yllk yaamnda, yanndan
ayrmad yakn Afet nan'n hatralar, Atatrk'n dnce
lerine inebilmek iin son derece nemli ipular vermektedir.
Afet nan diyor ki: " 1 929 dnya ekonomi bunalm Cumhu
riyet Trkiyesi'ni de kt vurmutur. Halk kitleleri darlk ve
sefalet iindedir. smet Paa'nn kalknma nlemleri, zellikle

65
pahal demiryolu siyaseti ciddi eletirilere hedef oluyor. Halk
arasnda szanmalar artmtr. Atatrk yeni k yollar ara
mak iin rejimde deiiklik yapmak, Bat parlamentolar gibi
ok partili bir rejime gemek gereini anlamtr:' Bu arada,
sosyal sorunlar ortaya karmak zere kadro hareketi denen
sosyalist dnceyi tevik etmektedir. te bu koullar iinde,
1 930 yaznda Yalova'da Fethi Okyar' armtr. Afet nan,
orada yaplan grmeleri yle anlatmaktadr: "Fethi Okyar
kendisine ngiltere ve Fransa'da hkmeti denetleyen ok par
tili gerek demokrasilerden sz ediyor ve smet Paa'nn hk
metini tenkit ediyor (unutmayalm ki Fethi Okyar, Atatrk'n
gvendii en yakn arkadalarndan biridir) . O zaman Atatrk
"Fethi Bey, bu dediklerinizi yapabilmek iin bir siyasi parti
kurunuz; ben size bu ite mzahir (yardmc) olacam;' der.
Bylece, 1 930 yaznda Serbest Cumhuriyet Frkas, Cumhuri
yet Halk Frkas karsnda kart bir parti olarak siyaset saha
sna kar.
Oy serbestlii yoluyla banaz, tutucu bir partinin iktida
ra gelmesi, bir kelime ile Atatrkln tehlikeye dmesi
kendini gsterince, Atatrk o zaman tekrar tek parti rejimine
dnmek gerektiine inanmtr.
Sonuta, Cumhuriyet Halk Partisi lkede tek parti ola
rak kald. Milletvekilleri bu partinin yelerinden Atatrk'n
onayyla seilirdi. Reisicumhur ve hkmet, .bu frkann ileri
gelenlerinden olurdu. Atatrk'n bu rejimi hakl gstermek
iin Afet nan'n ekiedii u dnceler ilgintir: "Bizde Gazi
zamannda byle bir ihtimal (yani diktatrlk) asla hatra gel
mez. Gazi'den sonra onun yerine gelecek herhangi bir devlet
reisi ayn tarz takibe devam edebilir... Zamanla bu vaziyetn
nasl ekil alacan kestirrnek gtr:' Atatrk, kendisinden
sonra ayn yetkilere sahip bir devlet reisinin gelmemesini
kesin olarak amalyordu. Kendisi, bu adan, Roma'da cum
huriyetten dikta rej imine nasl geildiini bizzat anlatmtr.
(Cumhuriyet gazetesi, 1 0 Kasm 1 96 1 )

66
 Atatrkln dokunulmaz bir dogmatik sistem, bir
taassup konusu olmadn, zellikle dnce alannda Hf
z Veldet Velidedeolu, siyasette Blent Ecevit, gsterme
ye almlardr. 1 960'larda CHP'li tannm hukukumuz
Velidedeolu'nun Atatrkl nasl anlad, bu balamda
ilgintir. Velidedeolu Atatrkl, onun ilkelerini, don
mu kalplar olmaktan kurtarmak gerektiini vurgular. Onun
deyimiyle, sahte, karc Atatrklere kar, Blent Ecevit
gibi o da, devrimcilik ilkesini ne alr. Devrimcilii, toplumu
ileriye gtren dinamik bir prensip kabul eder ve Atatrk'n
lmnden eyrek yzyl sonra meydana kan yeni koullar
karsnda devrimcilik, " Toplumsal sorunlar ele almaldr"
der. Velidedeolu'na gre, "leriye, daima ileriye, aydnla ve
refaha doru gtrmek Atatrkln zdr': Ona gre,
toplumda fakirlii giderecek nlemler almak, "zayf kuvvetli
ye ezdirmemek': devrimciliin amacdr. 'r ve geni fakir
lik yannda sayl znrelerin ar lks ve serveti': sonunda
toplumda atmalar dourur. 1 963e doru Velidedeolu "
karclar ve smrcler daima st plandadr" tanmn yap
yar ve "Bununla mcadele etmek gerekir" diyor. Velidedeolu,
dinci ve solcu hareketlerin birbiri karsnda mcadele ettii
o yllarda Atatrk ilkeler bakmndan karamsardr: "Byk
tehlikelerle kar karya bulunuyoruz ... Ztlamalar, ikilik. ..
Trk halk ... yarm yzyldan beri bir trl okutamadmz
Trk halk, dini taassubu ile uyutulup maddi ve manevi kar
Iara alet olarak kullanlyor", gzlemini yapmaktadr. Atatrk,
fikir kleliine karyd. Trk kadnn kle gibi kullanmaya,
aaya ve eyhe tapareasma balla karyd. "imdi", diyor
Velidedeolu, "Toplumumuzda karc Atatrkler onun
iin heykeller dikmek, bayramlar ve matem gnleri dzen
lemekle, Atatrk' 'putlatrmakla' meguldrler. Atatrk'n
lmnden beri inklap prensiplerinin z unutulmu, y
zst braklm, inenmitir;' ve unu ilave ediyor: "Cahil
halk doal olarak tutucudur, onu eitmek gerekir:' Eitimin,

67
Atatrklk iin hayati nemini kabul etmemeye imkan
yoktur. CHP'nin 1 950'den beri sren siyasi baarszlklarnn,
tam da bu zihniyetten, yani halk eiterek belli bir amaca g
trmek abalarndan ileri geldiinden Velidedeolu habersiz
grnmektedir. Amerikan devriminin ilk kurulu yllarnda,
"Halk cahildir, oy verme hakkn aydnlara ve varlk sahipleri
ne verelim" teorisine gerek demokrat Thomas Jefferson kar
km, "Halkn karn en iyi yine halk kendisi bilir" prensi
biyle genel oy hakkn kabul ettirmitir. Trkiye'de son yllarda
siyaset mcadelesinin neden eitim konusu zerine odaklan
dn iyi anlamaktayz.
Velidedeolu'na gre, Atatrk olmak dindar olmaya
engel deildir. '1\tatrk dini kaldrd" propagandas bir siyaset
arac gibi kullanlmtr. Vicdan zgrlne sayg gsteren
kimse, Velidedeolu'nun deyiiyle, "camiye gitmeyene kafr,
zndk, komnist demez; camiye devam edene de yobaz diye
hakarete yeltenmez':
br yandan Velidedeolu, Atatrk' putlatran zihni
yete kar kmakta, "Baz davranlar Atatrk' putlatrma
iddialarna hak verdirecek ekilde srp gitmektedir" demek
tedir. Atatrk, kendisinin ve fikirlerinin ylesine putlatrl
masna gz yummazd. Atatrk, kendisi hakknda diyor ki:
"Benim ahsen kuvvet ve kudretim, halkn bana gsterdii
emniyet ve itimattan ibarettir:' (Mart 1 923)
1 960'tan sonra Trkiye'nin girdii yeni koullar karsn
da, zellikle genileyen bir ii snfnn ortaya kmas zerine,
halklk ve devrimcilik ilkesi yeniden yorumlanyor; sosyal
adalet zerinde Blent Ecevit, Velidedeolu gibi srarla duru
yordu. Sosyalist dnce, Atatrk devriminin balangcndan,
1 9 1 9'dan beri aktif bir siyasi dnce olarak gndemdeydi.
1 930'larda dnya ekonomik bunalm srasnda Kadro dergisi
etrafnda toplanan sosyalist yazarlar, zellikle aka Marksist
teoriyi benimseyen smail Hsrev, Dn ve Yarn yayn serisi,
Zekeriya Sertel'in kard Tan gazetesi bu akm ilemiler-

68
dir. Hareket, daha ok 1 929 dnya iktisadi bunalmnn vur
duu kyl kitlesini, toprakszlar ele almaktayd. zellikle,
Dou Anadolu'yu gz nnde tutan toprak reformu tasarlar,
Atatrk'n son yllarnda gndeme gelmi ok nemli bir si
yasi sorun halindeydi. Kyl ve tarmsal ekonomide geliim
konusunu liberal bir zihniyetle ele alan Demokrat Parti'nin
ortaya kmas, dorudan doruya bu toprak reformu tart
malaryla ilgilidir. Demokrat Parti iktidarnda toprak reformu
tasars rafa kaldrlm, fakat CHP brokratlarnn sk para
rejimi yerine kylye elverili koullarla bol kredi salayan
enflasyonst bir para reji ine geilmi, Trkiye'de traktr say
s 1 939'da 3.200 iken, 1 959'da 42.000'e ykselmi, Trkiye'nin
bozkrlar yeermi, refah artm; bylece Atatrk'n partisi
CHP karsnda Demokrat Parti gelenei siyaset alannda n
plana gemitir. CHP'de "ahinlerin" gndeme getirdikleri si
yasi akm, Demokrat Parti'nin liberal felsefesine kar sosyalist
reform akmn temsil etmektedir. 1 960'larda CHP evresinde
devrimcilik, ilkin Atatrk ilkelerinin korunmasyla beraber,
bundan te, yeni atlmlarla aydn ve ileri geliim, sosyal so
runlara zm getirecek dinamik bir siyasi ortam biiminde
yorumlanmaya balamtr. CHP'ye getirilen bu ileri dinamik
felsefe iin Atatrk'n u szleri anlmaktadr: "Kendi (Ata
trk) gidince terakki ve hareket durur zannetmek bir gaflettir:'
Halklk ilkesi kapsamnda kyl ve ifti anlalmak
tadr. Ancak 1 960'lardan sonraki yllar ii snfnn glen
mesiyle ilikili olarak eitli solcu hareketlerin, komnist,
Maoist, hatta nihilist doktrinlerin yaygnlat yllardr. Bir
ok solcu dergi ve gazete gerek bir sosyal devrim zlemekte,
Atatrk'n anlad biimde bir dzene kar ykc hareket
leri kkrtmaktadr. Bir gelecek umudu olmayan isiz gsz
genlii ve aydnlar sarsan bu hareketler, Halk Partisi iinde
yanklar uyandrmakta gecikmedi. Atatrk'n, son yllarnda
toprak reformu ve sosyal konular zerinde byk bir duyar
llk gsterdii biliniyordu. Partide Halklk ve Devrimciliin

69
yeni bir hz, ncelik ve ierik kazanmasn arzulayanlar oal
d. te gen Ecevit bu koullarda siyaset sahnesinde n plana
kmtr. Yeni bir ruhla yapt konumalar Ecevit, Atatrk
ve Devrimcilik adl kitabnda (ilk bask Ankara, Tekin Yay
nevi, 1 970) toplayp yaymlam ve 1 970'te CHP yirminci ku
rultayna sunmutur. Ecevit yeni ruh, yeni atlm ihtiyacn
gndeme getirirken muhafazakar particilerin ''Atatrk' put
latrdklar" ve devrimcilii dondurduklarn ileri srmekte
dir. Giyim-kuamda Batllama, hatta laiklik, eski gelenek ve
adederin braklmas, Ecevit iin, yzeysel, styap deiim
leridir. Bu devrimler, Trk halkn "ezilmekten, smrlmek
ten, yokluktan kurtarm deildir': O, eski CHP kadrosunun
bata kalmak kaygsyla nasl "tutucu bir duruma geldiini"
vurguluyor, yeni gen devrimci bir kadronun ibama gelme
sini savunuyordu. Eskiler, devrimi ve devleti kendi ocukla
rna, yaknlarna belli bir zmre ve snfa emanet etmilerdir
(s. 28); ''Atatrk gerekli devrimleri yapm, tamamlamtr"
demektedirler. (s. 39) Oysa ''Atatrk srekli devrimcilik iste
yen bir nderdi". (s. 1 9 ) Ecevit'in devrim diyalektiine gre,
yeni devrimler mevcut devrimleri ayakta tutmak iin de ka
nlmaz bir zarurettir. O, "Bugn halk hala eski gelenekleri
ne sk skya sarlmaktadr, Atatrk devrimlerine kar sar
kalmaktadr:' diyor. Geni kyl kitleleri, hala aa ve eyhle
rin nfuzu altndadr. Krsal kesimde eski "ayan tipi eraf ve
mtegallibe, CHP tutucularyla kar ortakl iindedir': (s.
38-43) Byleleri, kylnn yaam koullarn iyiletirecek ger
ek altyap devrimini, balca toprak reformunu istememek
tedirler (Ecevit'in altyap-styap kavram, tamamen Marksist
bir kavramdr). Ecevit'e gre, 1 970' lerdeki Trkiye "yoksul,
yorgun, eitim dzeyi dk" bir toplumdur. Narn kalkmas,
kylye dk faizle kredilerin artmas, ii haklar alannda
verilen gvenceler tamamen yetersizdir. Ecevit "altyap" dev
rimlerini u alanlarda zorunlu grmektedir (Bu dncelerin
1 969'da ileri srld unutulmamaldr): Ecevit'in o tarihte

70
toprak reformunu ne karmasnn nedeni, o tarihte Trkiye
nfusunun yzde 70'ini kyllerin oluturmasyd. Atatrk,
1 Kasm 1 936 TBMM a sylevinde demitir ki: "Her Trk
ifti ailesinin geinecei ve alaca topraa malik olmas
behemehal lazmdr:'7 Ecevit'e gre halk; tutucu, karc b
rokratlarn toprak reformunu geciktirdikleri inancndadr. (s.
44) ( 1 960'ta 27 Mays devriminden sonra Dou Anadolu'da bir
inceleme gezisine gittiimizde, kylerde halk daima topran
ne zaman datlacan bize sormaktayd! ) Ecevit, u esaslar
yeni devrimcilik hareketinin hedefleri olarak nermekteydi:
Ecevit'e gre, demokrasi btn gerekleriyle yerlemeli. Halkn
karn en iyi yine halk bilir. (s. 60) Ona gre "tek parti d
nemi, yeni devrimler yapabilme gcn yitirmi bir dnem
olarak geride kalmtr': (s. 48) Demokrat Parti'nin 1950e
zaferi, halkn CHP politikasna kar tepkisini ifade ediyordu.
Ecevit, u gereki gzlemi yapmaktan da kendini alamam
tr: "Gerek demokrasinin zgrlk ortamnda, ilerici akmlar
kadar gerici akmlar da daha serbeste ve daha taknca yze
kar... Atatrk devrimlerine kar tepkiler yer yer ve zaman
zaman kayg verici llere varmtr:' (s. SO) Genler, ykc
devrimci hareketlere deil, demokrasi ortamnda halka inme
li, sorunlr renmeli ve demokratik yollarla bu sorunlarn
zmn aramaldr. O, kesinlikle ykc bir devrime kar
dr. Ecevit, "kimseyi kendi dnce ve inanlarndan ayrlma
ya zorlamamak" (s. 53) anlamnda seklarizmi, demokrasinin
temellerinden biri olarak anlamaktadr. Ecevit son yirmi otuz
sene iinde geni halk kitlelerinde beliren yeni geliimierin
gerek sebebine de parmak basyor: Halk kendisine yukar
dan, kanun tehdidi altnda getirilen reformlara, "kendisine
tepeden bakan brokrasiye': tek parti evresinde toplanarak

Her ifti ailesi nin belli genilikte topraa sahip olmas ve onu bamsz ekilde ilemesi, Osman
l Toprak Rejiminin temel prensibiydi. Krsal hayat dzenleyen Kanunnameler ve tahrir sistemi,
byle bir dzeni ayakta tutmak zere ilemekteydi. Imparatorluun Balkanlara yayl ve tu
tunmas byk lde byle bir siyasetin sonucudur. Bu konuda bkz. H . lnalck, "Ky, Kyl ve
Imparatorluk" Osmanl Imparatorluu: Toplum ve Ekonomi. stanbul, Eren Yayn evi, 1 994.

71
glerini koruyabilmi "eraf ve mtegallibeye" kardr. Halk,
hor grlmekten kurtulmak istiyor; kendi duygularna nem
veren, kendi isteklerine kulak tutan, insanlna sayg gsteren
bir devlet grmek istiyor. Bugn toplumumuzu ikiye ayran,
birbirine dren ve devletle kar karya getiren temel sorun
budur. Ecevite gre slam, bu temel sosyal sorunun sembolle
rini temsil ettiinden, halk iin o kadar nemli hale gelmitir.
Esas sorun isizlik, toprakszlktr; sosyal adaletin, gelir dal
mnn henz gerekletirilememesidir. Ecevit, sorunun "altya
p" reformlaryla zmlenecei dncesindedir. 1 990'larda
Amerikal siyaset bilimeisi Fukuyama, halk idaresinin, de
mokrasinin temel olay olarak u olguyu belirtir: Milletin o
unluunu oluturan sradan halkn demokrasiden asl bek
ledii ey eitliktir. Kendisinin patronla beraber oy sandna
gitmesi, insan haysiyetine uygun muamele grmesi ve hayat
artlarnn bunu salayacak bir dzeye gelmi olmasdr. Zor
lanalar, halkn olumsuz direncini artrr (Osmanl Sultan II.
Murad camide halk arasnda namaz klard. Mslman halk,
hkmdarla dirsek dirsee oturduu, slam'n getirdii eitlii
yaamnda grp hissettii iindir ki, daha ok Mslman'dr.
slamiyet'in karmak vahdaniyyet teolojisini kavrad iin
deil). slamc politikaclarn halk psikolojisini iyi anladkla
rn, bunun iin demokrasi kahraman olarak ortaya ktk
larn, yazk ki, br politikaclar anlayamamaktadrlar. Ece
vit, Kastamonu'da bir konumasnda apka reformundan sz
ederken diyor ki: "Halk arasnda tek kii apkal deildir. Hep
si kasketlidir. Kyde Trk kadn tesettr yanls deildir:' (s.
77) Ecevit'e gre frsatlar, halkn yoksulluunu devrimiere
atfederler ve devrimierin karsna karlar. Halk devrimiere
ilgisizdir, nk hala "altyap" reformlar yaplmamtr.

72
 Atatrkln Sosyologlarca Analizi

Sosyolog S. N. Eisenstadt, gelime teorisindeki yeni yak

lamlarn altnda, Kemalist inklabn zelliklerini bir
yazsnda tartma konusu yapmtr.8 Klasik sosyolojide a
dalama, aklilik (rationatity), zgrlk ve ilerleme (progress)
gibi birtakm temel kavramlarla hareket eder. Buna kar yeni,
geleneksel ve modern toplumlarn karlatrmal inceleme
sinde, her birinin sosyal-kltrel, teknolojik-ekonomik evre
de mevcut tarihi verileri nemle gz nnde tutulmaktadr.
Byme ve deimeyi hazmetme kapasitesi bakmndan, ge
leneksel toplumlarn ok daha snrl ve dlayc bir karakter
gsterdii gzlemlenmektedir. Eski modernleme teorisi, ge
leneksel toplumlarn, klasik evrim teorisini izleyerek ve eko
nomik, siyasal ve toplumsal kurumlarda belli bir gelime iz
gisine uyarak sonunda, Bat'yla aralarndaki fark kapataca
dncesindeydi. Atatrk de, adatama srecinde belli n
lemleri alarak modernite amacna ulalabilir, inancndayd.
Baka deyile, fabrikalar, demiryollar yaplmas sonucunda,
eitimin objektif ilim esaslarna gre rgtlenmesi halinde
modern Trkiye doacaktr, dncesi egemendi. 1 950'lerde,
gelimekte olan toplumlar zerinde yaplan aratrmalar gs
terdi ki, yukarda sylenen alglamalar, gerek modern, gerekse
modernleme yolundaki toplumlarda farkl, zgn deiimle
ri aklamaktan uzaktr. Modernlemede eitli sosyo-demog
rafik veya yapsal gstergeler, sadece geleneksel toplumun ne
dereceye kadar zlme yolunda olduunu gstermekte, fakat
geleneksel karakterini am bir toplumun ne dereceye kadar
gelimi olduunu ve bir toplumun nasl meydana geldiini
belirleyememektedir. Bylece, geleneksel yaam biimlerinin

' Bkz. J. M . Landau, ed. Atatrk and the Moderniation of Turkey, Leiden : E. J. Brill, 1 984, s. 3- 1 6;
zellikle, S.N. Eisenstadt ve Wolfgang Schluchter, "Paths to Early Modernities. A Comperative
View", Daedalus: 1 998 Yaz; 1 996 Uppsala Conference: Cultural Foundations of Contemporary
Societies, Po)itical Order in Early Modernity.

73
sadece ortadan kaldrlmas, bir modern toplum geliimini
garanti edememekte; geleneksel ailenin, cemaat hayatnn,
hatta siyasi yaplarn tahribi, ou zaman kargaann, sosyal
kntnn, sululuun artmas ve anariyle sonulanmakta
dr. Oysa, baz lkelerde modernleme, geleneksel semboller
altnda baarlabilmitir. Bylece, geleneksel toplumun ne ol
duu, modernleme aratrmalarnda n planda bir aratrma
konusu haline gelmitir. Sonuta grld ki, gelime durmasa
bile farkl toplum modelleri ortaya kmaktadr.
Eisenstadt'a gre, Trkiye'de demokratik rejimdeki istik
rarszl, askeri darbeleri, salksz ehirlemeyi, kamu med
yasnn ar etkinliini, geliirole aklamaya imkan yoktur.
Bu durumu, Trkiye'nin kendine zg tarihi koullardan kay
naklanan Kemalist rejim erevesinde analiz edebiliriz. zel
likle, lkenin temel kltr dorultusunu, sekin grubun ya
psn ve yapsal kontrol tarzlarn incelememiz gerekir. Trk
devrimi; ngiliz, Amerikan, Fransz ve Rus devrimleriyle kar
latrldnda, farkl ve benzer taraflar ortaya kmaktadr.
Bu devrimierin ortak karakterleri; sosyal yapda farkllama,
uluslararas rgtl ere alma, pazar ekonomisine geme, s
nflar dzeninde bir snftan tekine geite aklk ve kolay
lk (social mobility) ve bu hareketlilikte eitim nlemlerinin
egemen olmas gibi zelliklerdir. Bu rgtlenme biimlerini
devrim imajndaki temel kavramlar belirler ki, bunlar da z
grlk, dayanma ve bunlardan kaynaklanan kurumlar, ge
leneksel meruluk prensiplerinin almas, merkez ve tara
ilikilerinin yeni batan yaplanmas ve toplum odak merkez
lerinin ve onlara erime kurallarnn temelli deiimidir. Mo
dernleme derecesini anlamak iin zellikle, toplumsal kimlik
ve rejimin meruluk sembollerinde deime derecesi aratrl
maldr. Kemalist devrimin sonular, tekilerden byk l
de ayrlr. Trkiye'de daha nceki rej imden ayrlk konusunda
en nemli zellik, siyasi prensiplerde, siyasi toplum sembolle
rinde grlr. Toplum, slami erevesinden ekilerek yeni bir

74
Trk milleti kurgulanmak istenmitir. Avrupa'daki geliimden
esasl fark, eski dini kimliin ve dini meruluk prensibinin
terk edilmesi, nceki idareci snf yerine brokrat ve aydn
sekinlerin gelmesidir.
Devrimin ilk yllarnda siyasete katlm tamamen idare
ci grubun kontrol altndadr. slam medeniyeti erevesin
de Osmanl imparatorluk rejiminin zelliklerinden olarak,
devlete mmetin yaamn dinin safyeti dorultusunda
koruma grevi, bir ideal olarak devam edegelmitir. Osmanl
devlet-toplum yaps, her frsatta tekrarlanan "Din Devlet"
deyiminde ak ifadesini bulmutur. Eisenstadt'a gre bu yolla
devlet iinde siyasi elit, bir zerklik, stnlk kazanmtr. te
bu tarihi nyap, Kemalist devrimi ve devrimi gerekletiren
sekinler grubunun yapsn aklar. Devrimi, subaylar yap
mtr.
Bu subaylar, modern eitim alm, ideoloj ileri laik, aklc,
milliyeti ve din karsnda serbest dneeli kiilerdi. Sosyal
politika alannda gttkleri amalar nispeten zayf olduun
dan, devrim ncesi yukar ve orta snf mensuplaryla atma
durumuna gelmemilerdir. Bunlar sadece siyasi g odakla
rndan uzak tutulmulardr. Baka bir ifadeyle, devrimden
sonra brokrasinin yapsnda esasl bir deiiklik olmamtr.
Bu balamda, aa snflar devrim dnda kalmtr. Fakat
modernleme, Osmanl rejiminin patrimontal karakterini de
itirmi, merkezi iktidar dnda kalanlar iin st ynetici
ler snfna katlma imkanlar almtr. Bu durum, esasl bir
ayrlk ifade eder. ngiliz devrimlerinde ayn karakter grl
mez. Trkiye'de devrim sonras istikrarszlk, bamszlk dini
elemanlarn zayfl ile beraber devrimci sekinler grubunun
nispeten kendi iine ekilmi kltr yaps ile aklanabilir.
Eisenstadt, modernite ve modernleme problemini Wolf
gang Schluchter ile ortaklaa yazd bir makalede (Daedalus,
1 998) daha geni bir adan yeniden ele ald. 1 950 ve 1 960'lar
da formle edilen teoriler modernite ve modernizasyonun

75
belli kltr, kurum, sosyal yap, inan ve dn biimlerin
deki farkllklar tamamen ortadan kaldrmas biimindeydi.
lk modernite gr Avrupa'da domu olup, bu modern
medeniyetin XIX. yzylda ortaya kt gr yaygnlat.
Bu gr Asya, Latin Amerika ve Afrika'da yayld. Bu yayl,
ayn eyin bir tekran sreci deil, daha ok yeni, farkl mede
niyetlerin olumas eklinde anlamaldr. Sosyoloji bakmn
dan bu sre, evrensel dinlerin ve byk imparatorluk yap
larnn yaylna benzer. Ancak modern dnemde yayl ok
daha hzl, youn ve evrensel biimdedir. Modern dnemde
sre, uluslararas erevelerde gelierek her biri kendi dina
miini douran ok merkezli ve farkl modern medeniyetler
ortaya karmtr. br yandan rnek alnan toplum da bite
viye deimitir.
Avrupa veya Kuzey Amerika rnek alnmsa da, Asya'da,
Ortadou'da bambaka kltr-medeniyet biimleri orta
ya kmtr. Atatrk Trkiyesi veya Rusya hibir zaman bir
Fransa veya ngiltere olmamtr ve olamazd. Atatrk'n mo
dern Trkiyesi baka bir modern lke haline gelmitir. Eisens
tadt, Trkiye'nin modernlemesi zerindeki analizinde bunu
kuvvetle belirtmitir. Ona gre Trk modernlemesi, lkede
mevcut sosyal ve siyasi koullarn etkisi altnda bir Bat mo
dernitesi deil, bir Trk modernitesini dourmutur.
ilkin Avrupa'da ortaya kan modernite; birbiriyle iliki
halinde sosyal farkllama, ehirleme, serbest pazar ve en
dstrileme, youn iletiim gibi yapsal karakterler gsterir.
Kurumsallama bakmndan bu sre, ulus-devlet, rasyonel
kapitalist ekonomi, kltr bakmndan ulus-devlet ereve
sinde yeni kolektifkimlikler (ii, patron, brokrat) ifade eder.
Modernleme teorisi veya program; Marx, Durkheim ve
bir lde Weber'in nceki klasik teorileri gibi, erken Avrupa
modernHesinde ortaya kan temel kuramsal tasar ve ere
veler, yani sosyal farkllama, ehirleme, endstrileme vb.
eklindedir. Sonunda btn bunlar modernleme abasnda-

76
ki tm toplumlarca benimsenecektir. Trkiye'de Cumhuriyet
dneminde be yllk planlar byle bir teoriye dayanyordu.
Bir kelime ile stn Avrupa rneinde, ayn tipe irca edilebi
len (dntrlebilen) bir modernite tasars var, sanlyordu.
Ama gerek tamamen farkl kt.
Gerekte ortaya kan rnekler, bu ayn tipe irca teorisinin
bir hayal olduunu gsterdi. Bu gerek, Avrupa ve Amerika'da
da byle oldu. Her tarafta convergence (ayn hedefte birle
me) yerine divergence (farkllama) ortaya kt. Toplumlarda
yapsal, kuramsal ve kltrel boyutlarda bamsz gelimeler
grld.
Trkiye'de ulus-devlet, laik eitim sistemi, endstrileme
ile demokrasi birbirinden bamsz gelimeler gsterdi. Fab
rika ve tren yollar mutlak zihniyet deiimini getirmedi. Bat
modernitesinin kltr geliim prensiplerinin, mesela laik bir
eitim sisteminin mutlaka toplumda yapsal ve kuramsal dei
imler getirecei teorisi, gnmzde yaplan gzlemlerin
nda her gn daha ok sorgulanyor, eski tek izgide geliim
teorisinin yetersizliini ortaya koyuyoi Herhalde Batllama,
her yerde ayn gelimeyi getirmiyor.
Bugn slam lkelerinde, yalnz sradan halk deil, Bat
niversitelerinde ejtim grm aydnlar dahi Bat kltr
deerleri yerine, geleneksel tarihi-dini deerlere dnyor.
Eisenstadt'a gre modernite, dnyann byk bir ksmna ya
ylmtr, fakat bir tek ortak medeniyete vcut vermemitir.
Bat toplumlarnda bile moderniteden anlalan eyin dnda
derin deiiklikler ortaya kmaktadr. Batl bugn; insann
evrendeki rol, gelime- ilerleme, kii ile toplum, akl ile duygu
hayat ve baka alanlarda, eski Bat deer yarglarndan hayli
farkl dnyor. Bat'd a devlet ve sivil toplum, yalnz siyasi
otorite konusunda farkl kurumsallamada deil, siyasi pro
testo ve faaliyet alanlarnda da farkl tarzlar gstermektedir.
Herhalde modernitenin kltrel boyutlar; daha ok top
lumlarn kltr deer sistemiyle dardan veya kendi iinden

77
kaynaklanan etkenierin karlkl etkileimi sonucunda ekil
leniyor.
Eisenstadt'n bu gzlemi, bize Ziya Gkalp'in belli bir top
luma zg harsn (kltrn) tm sosyal hayat ekillendiren
kavrayc gc zerindeki gzlemini anmsatyor. Karlkl
etkileim; elit ile elit kart snflar arasnda protesto hareket
lerini tetikleyen eitlik yorumlarnda kendini gstermektedir.
Ortaya kan yeni elit snf, deiime kar konumunda daha
ok mevcut geleneklerin etkisi altndadr.
O halde birok moderniteden sz etmek mmkndr.
Avrupa merkezli Bat kltr emperyalizmi, oryantalizm iddi
as bir derece hakl grnyor. Bat kltr rnei, modernle
en teki toplurnlara uygulanabilir mi sorusu ortadadr. y
leyse, karlatrma yntemiyle beraber Bat-d toplumlarda
i dinamikleri deerlendirmek sorusu karmza kmaktadr.
Max Weber'in dini sekturianizm ve heterodoks akmlar
zerinde grleri de bugne dek nemini korumutur. Her
geleneksel kltrn kendi koullar iinde aratrlmas d
ncesi de, dar kapsaml bir teori, bir historisizm olmaz m,
sorusu da gndemdedir. Herhalde kltrde evrim teorisini bir
tarafa brakmak gerekir.
Mesela Mslman toplumlarda slam'n ald arpc
aykr ekiller, medrese slam' yannda itizaller-heterodok
siler, bir Taftazani ve bir Razi'yi, bir Muhammed bn Abdal
Wahhab' veya bir Muhammed Abduh'u, slam'n i dina
mikleri erevesinde incelemek gerekmez mi? Bu dnce
akmlarn Bat dnya gryle ele alan oryantalistik yakla
m, bizi yanl sonulara gtrmez mi? Bat gelime teorisine
uymayan bir akm, eksik ve olumsuz saymak hatasndan nasl
korunabiliriz?
Ama mukayese yntemini kullanrsak, ortak bir l kul
lanmak zorunda deil miyiz? Bylece Max Weber'in "ideal
tip" ve aykr haller teorisi nmze kar. Burada Avrupa'nn
hmanizma ve Aydnlanma a ltleri hesaba: girmez mi?

78
Bylece, teki medeniyetlerde rastlanan farkllklar kavra
mak mmkn olmaz m? Herhalde Avrupa tarihindeki geli
im hakkndaki sosyolojik ve tarihi tespitleri, br medeniyet
lerin dinamiinin incelenmesinde balca lt olarak almak
hatasna dmernek gerek.
izlenecek yntem udur: Her medeniyet, kendine has ku
rumsal formasyonlar ve kltr altyaplar gelitirmitir ve bu
medeniyetlerin zgn izgileri Bat'ya uzaklk veya yaknl
na gre deil, kendi koullar iinde aratrlmaldr. "lk" mo
dernite saydmz Avrupa modernitesinde bir blm kurum
ve kltr eleri bizim iin, bir hareket noktas olabilir. Bunlar
nelerdir? ilkin mutlakiyeti devletin oluumu, modern ulus
devletin meneidir. Bu geliime denk gelime, sivil toplumun
ve kapitalist ekonominin ortaya kdr. Buna paralel olarak
ortaya kan kolektif kimlikler; lke btnl, seklerizm ve
sivillik (bakasnn haklarna sayg) ve bu ldere bal ola
rak baz ideolojik reeteleri uygulamakta gl bir eitim.
Trkiye'de cumhuriyet dneminde Bat'dan alnan ulus
devlet ideolojisi bu tarife uyar: Blnmez lke btnl,
herkes iin Trk vatandalnn zorunlu olmas, bu yzden
de devletin sekler-laik olmas, dinlerin bireysel vicdana b
raklmas ve btn bunlarn anayasal gvence altna alnmas.
Son on ylda Bat'dan gelen bu kavram ve kurumlara kar bir
diren ve sorgulama akmnn gl bir biimde kendini gs
terdii ortadadr. slamiama akmnn toplum ve politikada
glenmesi, etnik sorunlarn ilk sray almasn, Trkiye r
neinde ulus-devletin ortaya kan zgn gelimeleri olarak
alglayabiliriz.
te yandan, Bat'nn ulus-devlet modeli, bugn tm
Asya'da ve koloni dneminden gelen Ortadou Arap devlet
lerinde izlenmekte, ona kar bir slam birlii bilinci gl bi
imde kendini gstermektedir.
Tarihe bakarsak, ulus-devlete doru gelime, Osmanl'd a,
Hint-Trk mparatorluu'nda, Ming ve Ching in'inde, Toku-

79
gawa Japonya'snda, Vietnam'da izlenebilir. Tabii bu gelimeler
Avrupa'dakilerle kyaslanamaz. Bu gelimeler bu devletlerin
kendi i dinamikleri erevesinde aklanabilir. Halk dilinin
resmi dil dzeyine gelmesi, kolektif kimliklerin ve siyasi nite
liklerin yeni batan yaplanmas bunu kantlar.
Herhalde Avrupa modernitesinin, br medeniyetlerin
aratrlmasnda yetersizlii aktr. Bu balamda sivil top
lum ve ulusalclk konularna eilrnek gerekir. Sivil toplum
kavram, XVII. ve XVIII. yzyl Aydnlanma gelenei (En
lightenment) erevesinde, zellikle mutlakiyeti monariler
den ulus-devlete gei dneminde incelenmelidir. Hegel'den
kaynaklanan bir grle sivil toplum kavram, Wilhelm von
Humboldt'n modern niversitede dnce zgrlnn te
mel kurumlar zerindeki yorumunda ifadesini bulmutur. O,
geleneki monarilerin mdahaleci "polis devlet" geleneine
kar niversitede bir zerklik alan yaratmak gereini vurgu
lamtr. Bu prensip, toplumun herhangi bir faaliyet alanna
uygulanabilir. Baka deyile, devlet otoritesinin ynlendirme
dii zerk bir toplum faaliyet alan, sivil toplum yaratr.
Fakat sivil toplum kavram, daha ok kamu hayatnda ele
alnmaldr. Bu kamusal alan, resmi devlet faaliyet alan ile
zel hayat arasnda aranmaldr. Halkn yararna olan kolek
tif iyiletirmeler; devlet faaliyet alan dnda kalan, halka ait
kamusal alanlarda devlete baml olmayan gruplarn gerek
letirdii iler, sivil toplumun faaliyet alann oluturur. Kamu
faaliyet alannn (public sphere) gc, dank veya birleik,
merkeze yakn veya uzak oluuna gre deiiklik gsterir.
Sivil-kamusal alan, jlkin yz yze bir etkileim tesindedir,
esnektir, toplum yararna olan problemlerde tartma kabul
eder, snrlarn geniletir, daraltr, "teki"nin tannmasn tar
tr. Devlet faaliyetleriyle yakndan iliki iindedir, fakat onun
dinamiine bal deildir.
Trk sosyoloji ve siyaset bilimcil eri, bata erif Mardin ve
Metin Heper, esas itibaryla Max Weber sosyolojisi kavramlar

80
erevesinde Atatrkl analiz etmilerdir. Mardin'e gre
Atatrk reform iin, topluma yeni bir biim kazandrmak ze
re kafasnda yeni bir "toplum haritasyla" harekete gemitir.
Tarihi ve sosyolog, her eyden nce bu "haritay" belirlemek
zorundadr. Osmanl toplumunda da brokratlar, sultann si
yasi otoritesini kullanarak, toplumu bir biimde rgtlerneye
almlardr. Osmanl toplumunda "onur ve mevki" hkm
clarn iradesiyle belirlenir. Max Weber sosyolojisinde onur ve
rtbe, sosyal dzenin temel prensipleridir. Bamsz bir oto
rite kayna saylan ilmiye bile hkmdaro dzenleme ira
desine tabiydi. Mardine gre, Atatrk devrimi byle bir onur
ve sosyal kademelenme yerine, taamen farkl bir onur sistemi
getirmitir.
Atatrk, patrimonyal kiinin otoritesi zerine kurulu bir
onur ve mevki anlay yerine, kurallar ve yasalar stne da
yal bir onur anlay getirmitir. Meruluk kayna artk kii
deildir. Bunun ayrntlar, evren dzenini yorumlamada,
yani din yerine pozitif bilimin konmasnda avam-havas ayr
l yerine halk kavramnn gelmesinde ve nihayet siyasi d
zende mmet kavramndan ulusal devlete gei kavramnda
kendini gsterir. Tanzimat dnemi, Mustafa Kemal kuan
ve Batl dnce potansiyelini hazrlamtr. Tanzimat ve II.
Abdlhamid dnemindeki gelimeler, Atatrkln temel
kavramlarn getirmitir. Temel insan haklar fikri, daha 1 839
Glhane Hatt- Hmaylnu'nda ifade edilmitir. Fransa'nn
Aydnlanma felsefesi ve Fransz ihtilali fikirleri, Gen Osman
llar dneminde inasi ve Namk Kemal ile gndeme gelmitir.
inasi, o dnemde Reid Paa'nn getirdii kanun egemenlii
prensibini ifade ile, "Bildirir haddini sultana senin kanunun"
diyebilmektedir. Bu hareket, 1 876 Osmanl Anayasas'nn ilan
ve parlamentonun toplanmasyla doruk noktasna ulamtr.
erif Mardin'in bir "topya", bir "toplum haritas" olarak ta
nmlad Batllama tasars, Mustafa Kemal'in karizmatik
kiiliiyle hayata geirilmeye allmtr. erif Mardin, onun

81
baar srrn, "gerekten olaanst zellii, topyaclkla re
alizmi dengeli biimde yrtebilmi" olmasnda bulmaktadr.
Metin Heper, Atatrk dneminde karizmann, siyasi ob
jektif bir modele dntn ileri srmektedir. Baka bir
deyile Atatrk, kayna Fransz ihtilali'ne giden milli irade,
p oplizm ve devletilik biiminde ifadesini bulan deerleri,
devlet kontrolnde bir eitim programyla yetitirdii aydn
brokrat grubuna emanet etmi ve onlarn eliyle gerekletir
meye almtr. Bu deerler sistemi, millet kavramnda; milli
tecans olan, merkeziyeti bir idareye sahip, mutlak egemen
bir devlet idealinde ifadesini bulmaktadr. Atatrk, byk
asker, vatan kurtarcs olarak kazand karizmay, kiisel
otoritesi veya belli bir snfn karlar dorultusunda deil,
yukarda saydmz belli bir deerler sistemini gerek yap
ma yolunda kullanmtr. Halk kitleleri gznde Atatrk'n
karizmas, "dinimizi, bayramz ve ereftnizi kclfire kar
kurtarmas" inancndan kaynaklanmaktadr. (Weber sosyolo
jisinde grdmz eref, onur kavram) Heper, bu Atatrk
imajnn resmi aralarla adeta bir "putlatrmaya'' kadar git
tiini kaydeder. Bu karizmatik kiilik, belli bir deerler siste
mini rgtleme ve merulatrma iin kullanmtr. Atatrk,
merulatrma srecinde siyasi kongreler, TBMM gibi hukuki
kurumlar, hatta gerektiinde geleneksel kurumlar, camiyi ve
mftleri politikasna uyumlu klmaktan kanmaz. Heper'e
gre, Atatrk devriminin baka karizmatik liderlerin uygu
lad devrimlerden fark, belli bir programa bal olmas ve
bu program egemen bir sivil brokrasi aracl ile gerekle
tirmeyi hedef tutmasdr. Bu amala, CHP rneinde olduu
gibi, Atatrk'n programna gnl veren bir brokrat elit gru
bu yetimitir.
Heper, Atatrkl ve onun inklap taktiini irdeleyen
bir almasnda modern devleti kurumsallaan, kiisel ei
limlerden arndrlm sistemli bir kurallar btn, objektif
yasalar olarak tanmlar. Bu devlet tipinde, kiisel patron-kul

82
ilikileri sz konusu olamaz. Bu kavram ierisinde Heper'e
gre, Atatrk'n btn etkinlikleri zellikle yasal ve kurumsal
erevede yrtlmtr. Atatrk, hanedana kar bir ihtilal
hareketine giritii zaman, Erzurum ve Sivas Kongreleri, Ana
dolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Heyet-i Temsiliye
bakanl ve nihayet TBMM bakanln temsilen hareket
etmitir. Sylemeye gerek yoktur ki, Sultan-Halife'nin 600 yl
lk patrimonyal otoritesi karsnda hareketlerine meruluk
kazandrmak iin baka bir yol da yoktu. Mustafa Kemal; ba
ndan beri milli iradeyi egemen klma prensibiyle adm adm
yryerek, Trkiye Cumhuriyeti'ni Sultan-Halife'nin patri
monyal devleti yerine gerekletirmitir. Mustafa Kemal'in
dledii devlet, bir yandan Sultan-Halife'nin ahsi egemen
liinden, br yandan Avrupa'nn emperyalist smrsn
den ve egemenliinden kurtulmu, Avrupa devletleriyle eit,
haysiyetli, modern bir devlet ideolojisiydi. Mustafa Kemal,
Samsun'a ayak bas t n dan bu yana, bu ideolojiyi bir aksi
yon haline getirmi, fiili durumlardan yararlanarak onu adm
adm uygulam ve gerekletirmitir. Onun Trk tarihinde
devlet ilevi bu adan deerlendirilmelidir. Atatrk, bu ideo
lojiyi zetlerken, "rade-i Milliye . . . bi'lumum efrad- milletin
arzularnn, emellerinin muhasalasndan ibarettir;' der. te
bu noktada Atatrkln stratejisi ortaya kmaktadr. Ata
trk, bu "emellerin'', bu "ma'eri fikrin" ilkin aydnlarda bilinli
bir hale geldiini ve aydnlarn halk bu dorultuda ynlen
dirmesi gerektiini sylerken, kendi inklap taktiini ak
lamaktadr. Ziya Gkalp'in zededii gibi toplumda mevcut
"ma'e-ri fikri" kefetme, geleneki topluma ramen bu fikri,
bu projeyi yukardan, kanun yoluyla halka mal etme, aydn
larn grevi ve devidir. te, Atatrk inklaplarnn mant
ve "merulatrma'' taktii, byle bir anlaytan kaynaklanr.
Heper'e gre, yukardan empoze edilen ideoloji ve onun aksi
yona dnmesini ifade eden inklap, ada devlet ideolojisi
ni gerekletirdii iin hakl ve merudur. nklaplar, son tah-

83
lilde, halkn gerek ihtiyalarn ve gelecekte kurtuluunu ifade
eder. Heper, bu inklap taktiini, "kamu karlarn salama
ilevi" olarak tanmlar ve modern devlet kavramn ifade ettii
iin gerekli ve meru bulur. ounluu aydnlardan kurulmu
bir millet meclisinin yapt kanunlar biiminde inklaplar yu
kardan gelir ve ileri ada devlet idesini gerekletirdii iin
de merudur. nklaplar "ma'eri vicdan" ve TBMM onayla
maktadr. Bu "kavramlatrma'' ve "yasallatrma'' bir evrimi
amalar. Fakat burada, doal olarak bir sorun ortaya km ve
Atatrk'n lmnden itibaren bu sorun, Trkiye politik ha
yatnda kar partiler ve darbeler biiminde ar bunalmlada
kendini gstermitir. Eer halkn vicdannda mevcut "ma'eri
fikir", aydnlarn algladndan farkl bir biimde ne karsa
ne olacaktr? Atatrk, inklaplarn yukarda anlatlan taktik
erevesinde ortaya koymaya zen gstermi ve kendisini dik
tatr olarak tanmlayanlara daima kar kmtr.
Btn ihtilallerde, yeni toplum ve devlet tasarsn ger
ekletirmeye alan nder, daima toplumun iyilii iin ge
rekli olan yaptn ileri srer. Bylece devrim, halk narnma
merulatrlm olur. Atatrk, "ma'eri vicdan" izlediini ileri
srerken, kukusuz, Trk tarihinde yz elli yldr zlenen Ba
tl devlet dzeni iin yaplan reformlar gz nnde tutmu
olmaldr. Bu reformlarn brokrat kuaklar ve bir intelligent
sia tarafndan benimsenmi olmas, onun tarihi deerini k
ltmez. nk, Byk Fransz ihtilali dahil btn devrimler
de, devrimin bilinli ifadesini daima aydnlar temsil etmitir.
Trk tarihinin yzyllar boyunca en byk sorunu, Avrupa ile
boy lme kompleksidir. nce sorunu, onu alt etmekle ya
ntlam; bunu baaramad zaman da onunla btnlemekte
aramtr. Atatrklk, 1 SO yllk bir tarihi geliimin son ve
radikal ifadesi olarak yorumlanabilir.

84
 BYK DEVRM:
HiLAFETN KALDIRILMASI VE LAKLEME9

TBMM kararyla saltanatn ilgas ( 1 Kasm 1 922) ve

Cumhuriyet'in ilanndan sonra (29 Ekim 1 923) Hilafetin kal
drlmas (3 Mart 1 924) yeni Trk devleti tarihinde en nemli
dnm noktasn oluturur. Olay, Trk tarihi ve slam dn
yasnda yeni bir devir amaktadr. Bu kararlar sonucu, her
eyden nce Halife Abdlmecid'in ve hanedan yelerinin
Trkiye snrlar dna srlmesiyle Osmanl hanedannn
yeni Trk devleti iinde hibir yetki ve sorumluluu kalm
yor; Osmanl Sultanl tamamyla ve kesinlikle son bulu
yordu. Laik (sekler) devlet kanunlarnn hepsi, er'iyye ve
Evkaf vekaletlerinin kaldrlmas, er'iyye Mahkemeleri'nin
ve medreseterin kapatlmas, eitimin devlet kontrol altn
da birlii (Tevhid-i Tedrisat) kanunu, hep ayn zamanda ka
nunlamtr. Bununla beraber yeni Trkiye devletinin ana
yasasnda (20 Nisan 1 924) "Trkiye devletinin dini slam'd r"
maddesi muhafaza ediliyordU. Mustafa Kemal, o zamana ka
dar kendisiyle beraber yryen Anadolu halknn ve mecliste
kendisini destekiemi olan din adamlarnn karsnda aka
tam sekler bir devlet kavramn savunamazd. Anayasadaki

' Byk Devrim: Hilafetin Kaldrlmas ( Dou Bat, 3, Austos 2002, s. 1 8-27, lngilizcesi: "The
Caliphate and Atatrk's Inkilab, Belleten, 1 82, 1 982, s. 353-365)

85
bu madde, ancak 1 928'de III. TBMM'de muhalifler darda
kald zaman anayasadan karld ve Trkiye tam sekler
bir temele oturdu. Bunun hemen arkasndan Latin harfleri
nin kabul meclis tarafndan kanunlatrlacaktr. ( 1 Kasm
1 928) Devleti seklarize eden bu radikal kararlar, Trkiye'de
slamiyet'in kaldrld eklindeki yorumlara hak verdirmez.
Hilafetin kaldrlmasyla beraber "Din-i Mbin-i slam'n
bundan maada itikadat ve ibadatna dair" hkm ve kurum
lar gz nnde tutulmu ve bu iler Umur- Diniyye Riyaseti
(sonradan Diyanet leri Reislii) sorumluluu altna konmu,
"yksek diniyyat mtehassslar" yetitirmek zere stanbul
Darlfmlnu'nda bir ilahiyat Fakltesi almas, "mamet ve
hitabet gibi hidemat- diniyyenin ifas vazifesiyle mkellef me
murlarn yetimesi iin imam-hatip mekteplerinin" almas
ngrlmtr (lahiyat Fakltesi ve imam-hatip mektepleri
ilkin 1 949 tarihinde almt r) . 1 924'te Mustafa Kemal bu ra
dikal seklarist devrimlerini Trk milletine ve slam dnyas
na u biimde aklamakta idi: "ntisab ile mutmain ve mesud
bulunduumuz diyanet-i slamiyyeyi asrlardan beri mtema
yil olduu vehile bir vasta-i siyaset mevki'inden tenzih ve i'la
etmek elzem olduu hakikatini mahede ediyoruz . . . 'tikad
ve vicdaniyatmz . . . her trl menfaat ve ihtirasata sahne-i
tecelliyyat olan siyasiyattan . . . bir an evvel kat'iyyen tahlis et
mek, milletin dnyevi ve uhrevi saadetinin emrettii bir zaru
rettir:' Bu beyannda Mustafa Kemal, seklarizmin zorunlulu
unu u kantlarla aklamaya almaktadr. 1 . Mslmanz.
Mslmanl reddetmiyoruz. 2. Fakat tarih gsteriyor ki, din
siyaset vastas yaplarak menfaat ve ihtiraslara alet edilmitir.
3. nan ve vicdanmza ait kutsal duygularmz, bu gibi ih
tiraslara alet yaplmamaldr. Onu bu durumdan kurtarmak
vazifemizdir. 4. (Dnya ve din ilerini ayrmak) Mslmanla
rn bu dnyada ve br dnyada mutluluu iin zorunludur.
slam dininin gerek bykl bununla meydana kacaktr.

86
 Mustafa Kemal'in bu din gr kukusuz bir ky ho
casnn din grnden farkldr. Mustafa Kemal bu din g
rnde, 1 890- 1 9 4 arasnda Trk eitiminde laikleme ve
aydnlanma ann slamiyet grn benimsemi ve uygu
lamaya koymutur. 9. yzylda slam dnyasnda slamiyet'in
nass denilen temel kaynaklarna inerek hurafelerden arnm
saf bir slamiyet anlay, zellikle Salafiyye (Selefiyye) ve
Islah hareketleriyle ortaya km, II. Abdlhamid devrin
de bu akmlar etkili olmutur. 908 ittihad ve Terakki dne
minde din ve devlet ilerinin ayrm fikri g kazanm, Ziya
Gkalp'n etkisiyle Trk milli kimlii slam kimlii karsnda
ncelik kazanmtr. Atatrk'n din fikirleri kukusuz bu fikri
geliimin etkisi altndadr. Mustafa Kemal'e gre slam dini
her eyden nce akla, manta dayanan tabii bir dindir. Onun
iindir ki, insanlk iin son din olmutur. ( 1 922 ve 923'teki
beyanlar) Ona gre, gerek slamiyet, dine sonradan bulam
b atl inanlardan, hurafelerden arnmaldr. ( 923 Martndaki
beyan) Hkmdarlar "akvamn eellinden ve taassubundan
istifade ederek, binbir siyasi ve ahsi maksat ve menfaat temi
ni iin dini alet ve vasta olarak kullanmak teebbsnde" bu
lunmulardr. slamiyet'te mrnin ile Tanr arasnda arac bir
ruhhan snf yoktur. Din ve ibadet, kiinin bir vicdan iidir.
(Din ve hilafet hakkndaki beyanlar iin baknz, E. Z. Karai,
Atatrk'ten Dnceler, s. 65-75)
Hilafetin kaldrlmasndan ksa bir sre sonra douda
eyh Said syan patlak verdi. Bunun zerine TBMM dinin
siyasete alet edilmemesi hakknda bir kanun kard. (25 u
bat 1 925) Bunu tekkeler, trbeler ve klk-kyafet hakknda
ki kanun ve kararnameler izledi. Bu tarihte Mustafa Kemal,
Kastamonua bir konumasnda, "Trkiye Cumhuriyeti eyh
ler, derviler, mridler, mensuplar (meczuplar) memleketi
olamaz. En doru en hakiki tarikat, tarikat-i medeniyyedir"
dedi.

87
 zetle, Atatrk devlet ilerinde dinin kontrol ve etkisini
kaldrrken u hususlar amalyordu: I. Trk toplumunu ev
rensel sayd Bat toplumlar dzeyine karmak, doulu kl
trn simgeleri sayd kyafet, gnlk yaam, sanat vb. alan
larda Trk-slam kltrne zg simgeler yerine, bat kltr
ve yaam simgelerini getirmek. Bunlar, TBMM'nin kard
kanunlarla birer devrim olarak topluma kabul ettirmek. 2.
br yandan Trk milletini bat ile bar durumuna, eitlik
haline getirmek. Dnyordu ki, Trklerin tarih boyunca hi
lafeti benimsemesi, cihad yolunda bat ile srekli dmanlk
halinde olmas onun varln yitirmi ve Bat'nn ilerlemele
rinden onu yoksun brakmtr. Bat milletleriyle eit bir du
ruma gelmek, onun inancna gre, ancak sekler bir devlet
sistemi sayesinde mmkndr. (Mart 923)
Mustafa Kemal, 925- 926 yllarnda, bu amala, klk
kyafet ve yaam akn deitiren bir sra yenilik getirdi. {25
Ekim 925 tarihli kyafct kanunu, dervi kyafetinde gezme
nin yasaklanmas 30 Kasm 925, uluslararas takvim ve sa
cltlerin kabul 26 Aralk 925) Nihayet bu sosyal devrim ka
nunlarnn ardndan 926a Medeni Kanun'un yaynlanmas
Trk toplumunda kiilerin yaamnda ve sosyal ilikilerinde
kkl bir deiiklik getirme amacn gdyordu. Bu hususta
baz ayrntlar verilmesi yerinde olacaktr.
922 e Lozana batl delegelerle yaplan tartmalarda,
Trk adliyesi ve hukuku zerinde aalayc sert tenkitler kar
snda Mustafa Kemal reform tasaniarna hz vermi grn
mekledir. Trkiye'de dini hukukun uygulanmakta olduunu
ileri sren byk devletler, kapitlasyonlar ve gayr-i mslim
aznlklarn imtiyazlarn srdrmek iin bu nokta zerinde
durmaktaydlar. Kapitlasyonlar zerindeki ekineli tart
malarda Ryan "Sizin Medeni Kanunu'nuz, slam mevzuatn
dan alnmadr"; Galli "Kanun- esasi, kanunlarn daima fkh
alkamma uygun olmasn ister, muhtelif mahkemelerde bile
mecelle ihticac olunur;' diyordu. Badelegemiz smet Paa,

88
Trk adiiyesini vd zaman Curzon bunu "Yazk ki, btn
alemin bildii zre mesele byle deildir; diye alaya alyordu.
te tam bu tartmalar srasnda Rza Nur ve Mnir Beyler
Trkiye'nin mslim ve gayr-i mslim tebe'aya uygulanabilir
bir kanun hazrlanmakta olduunu ilan ettiler. Bylece, ka
pitlasyonlarn kaldrlmas iin hukukumuzu laikletirme
sz verilmekte idi. Lozan'daki tartmalar yakndan izleyen
Gazi derhal bir hukuk komisyonu kurdurup Avrupa medeni
kanunlarn incelemek ve yeni bir medeni kanun hazrlamak
iin harekete geti. Lozan Antiamas'nda (39. madde) "Gayr-i
mslim ekalliyetlere mensup Trk teba'as Mslmanlarn isti
fade ettikleri ayn hukuk- medeniyye ve siyasiyyeden istifade
edeceklerdir. Trkiye'nin btn halk din ayrm yaplmaks
zn kanun nnde eit olacaklardr; hkmn ieriyordu. Bu
hkm, laik bir medeni kanunun hazrlanmasn kanlmaz
bir dev haline getiriyordu.
Trkiye'yi adalatrma ilkesini benimsemi uzak g
rl bir devlet adam olarak Mustafa Kemal, daha 92
Mart'nda byle bir hukuk devrimini ngrmt: "Dnyada
mevcut tm medeni devletlerin medeni kanunlar birbirinin
pek yakndr. Bizim milletimiz ve hkmetimiz adalet ve fi
kir ve zihniyeti bakmndan hibir uygar kavimden aa de
ildir... Adiiye Vekaleti'miz, Mecelle'nin ihtiva etmedii veya
tatmin etmedii son asrn ihtiyalarn dzenleme lzumunu
takdir etmitir. Bu hususla uramak zere uzmanlardan ku
rulu bir heyet tekili iin bir kanun layihas tanzim edilmek
zeredir" demiti.
Mecellenin yerini almak zere svire Medeni Kanunu'nu
Meclis'e sunan gerekede "Dinlerin sadece bir vicdan ii olarak
kalmas, ada medeniyetin esaslarndandr;' deniyordu. Me
deni Kanun TBMM tarafndan onaylanarak 4 Ekim 1 926'd a
yrrle girdi. Medeni Kanun, o zamana kadar slam hukuk
esaslarna tabi olan aile, miras, ayni (mallar) haklar alanlarn
da tamamyla sekler kurallara yerini brakmakta idi. zetle,

89
 926 Medeni Kanunu, Trk toplumunda kiilerin sosyal ili
kilerini kknden yeni kurallara balyor, onu yaam tarznda
Batl bir toplum hayatna tabi klyordu. Bu, Trk toplumu
iin derin bir sosyal devrimi ifade etmekteydi. Mesela, bu
kanuna gre kadn-erkek arasnda tam bir eitlik getirilmek
te ve u madde konmakta idi: "ocuun din terbiyesi yakn
ana-babaya aittir, ana-babann bu husustaki hrriyetini tah
did edecek her trl mukavele mu'teber deildir. Reid, dinini
intihabda hrdr:' Genel hayat bakmndan Medeni Kanun'u,
devrimierin belki en nemlisi saymak gerekir. Esasen, 924
anayasasnda (75. madde), "Hi kimse felsefi inancndan ve
din ve mezhebinden dolay knanamaz. Gvenlie ve edep t
relerine ve kanun hkmlerine aykr bulunmamak zere, her
trl din gsterileri serbesttir;' denmekte idi.
Laikleme yolunda atlan bu admlar, nihayet 5 ubat
93 7 tarihli anayasann birinci maddesinde mantki ifadesini
buldu. "Trk devletinin dini slam'dr:' maddesi yerine "Trk
devletinin laik olduu" cmlesi yer ald.
Yaam tarzn evrensel saylan yeni kurallarla dzenle
me, Mslman toplumun nnde yeni bir sorun oluturmu
tur. slam hukuk uzman Count Ostrorog'un zetiedii gibi,
bir slam cemaatinin eri'at dnda bir hukuk sisteminde ve
bir devlet idaresinde yaamas ne dereceye kadar merudur?
Tarihte byle bir Mslman devleti tipi gelmemitir. "Fakat"
diyor Ostrorog, "Madem ki Trkiye bunun fiilen mmkn
olduunu ortaya koymutur. O takdirde ulema bunun slam
esaslarna gre meruluunu gstermek durumundadr': Hila
fetin kaldrlmas tartmalar srasnda, bu kurumun slam ta
rihinde bir siyasi kurum olarak alglanm olmas dolaysyla,
milli egemenlik ilkesiyle atmad ileri srlmtr. Klasik
slam ulemasna gre hilafet, yalnz siyasi nitelikte bir kurum
deil, ayn zamanda slam toplumunda eri'atn uygulanmas
n zerine alan en yksek bir kurum olarak alglanmaktadr.
Keza eri'at, yalnz inan ve ibadet kurallarn dzenlemez,

90
ayn zamanda Mslmann toplum iinde sosyal ilikileri, ya
am tarzn dzenleyen kurallar ierir. slam dini, teki btn
dinlerden farkl olarak, Mslmann doumundan lmne
kadar bu dnyada tm fil ve davranlarn kesin dini kuralla
ra balamtr. Onun bu zellii, u olgudan ileri gelmektedir:
Hz. Peygamber'in snneti, yani kendi hayatndaki sz ve ha
reketleri, siyer ve hadis ilimleri sayesinde kesin biimde tes
pit olunmu ve bu rneklerin incelenmesi kesin bir dini dev,
nass olarak eri'at oluturmutur. zetle, slamiyet btn ay
rntlaryla tespit edilmi bir yaam tarzdr. Bu yaam tarz,
Tanr'nn emrettii bir yaamdr. ayet bir Mslman herhan
gi bir durumda nasl hareket edecei konusunda tereddde
derse, o durumda dinin hkmn renmek iin eri'at
bilgisine sahip bir otoriteye, mftye danmak zorundadr.
Mezheplerde az ok serbest uygulama biimleri kabul edilmi
olmakla beraber, nass'a yani Kur'an ve hadise aykr hi bir
davran kabul edilemez; dinin zne aykrdr. Bu uygulama
lar, bireyin kendi zel yaamnda, sosyal, hukuki ilikilerin
de uygulanmas zorunlu dini kurallardr. Fakat 19. yzylda
bir kesim slam ulemas, ada yaama ve gelimelere yant
vermek zere sosyal ilikiler alann, yani muamelat kesimini
yeni bir yorumlamaya, yani itihad kapsn amaya ynelmi
lerdir. Onlara kar olan gelenekiler ise, Hz. Peygamber'in ya
ad evreye en yakn ve en bilgili saylan byk mctehid
imamlarn hem ibadat hem muamelat alannda son ve kesin
kurallar, eri'ati tespit ettiklerini iddia etmilerdir.
Bu gr yannda Mecelle'nin koyduu bir temel prensi
be gre, muamelata ait hkmler, zamann deimesiyle de-.
iebilir, yorumu mevcuttur. Dini kurallarda reform, itihad
ve slah, slam'n z kaynaklarna dnerek, slam cemaatinin
hayr iin yeni kurallar koyma faaliyeti, zellikle 19. yzylda
gndeme gelmitir. Bugn kreselleen bir dnyada, Msl
man devletler arasnda sekler devlete uygun gelimeler kar
snda bulunuyoruz. Endenozya'dan Tunus'a kadar birok slam

91
devleti bu dorultuda admlar atmlardr. Bunlar arasnda
Tunus'ta Bourguiba, Afganistana Amanullah Han, rana
Rza ah Pehlevi, Msra Cemal Abdnnasir bunlar arasnda
saylabilir. ran, slam dnyasnda aksi dorultuda bir akm
oluturmu bulunmaktadr. Bugn slamiyet, Atatrk'le Hu
meyni arasnda bir zm bulma abasndadr. Kayda deer
ki, Humeyni'nin ran' dahi, Mustafa Kemal'in Trkiye Cum
huriyeti gibi bir cumhuriyet olarak kurulmutur.
Medeni Kanun'un Trkiyee eitli din ve mezhepteki in
sanlar bir millet halinde eit haklarla kaynatrmakta nemli
bir rol vardr. Trk vatandal, merkezi niter bir devlet ha
yatnn temel olgusu bu sayede gereklemitir. Sosyal hayat,
kiilerin zel yaam tarzn yakndan kontrol eden bir kanun
olarak Medeni Kanun, kukusuz, belli bir toplum tipini, batl
toplum tipini meydana getirmek iin ancak bir balangtr.
Devlet hayatn ve kurumlarn, kanunlarla yeniden dzenle
mek o kadar g deildir. Fakat bir halkn inan, gelenek ve
yaam tarzn kanunlarla bir anda deitirmek nasl mmkn
dr? Bu uzun bir kltrleme sreci isteyen, belli sosyal koul
lara bal ve belli bir eitim sistemini gerektiren bir deiim
dir. Bugn Atatrklerin ve gelenekilerin en sert biimde,
bu alanda kar karya gelmeleri sebepsiz deildir.
Milli egemenlie dayanan demokratik cumhuriyet an
layyla din kurallarnn egemen olduu eri'at devleti anla
yn badatrmaya imkan olmadn yukarda aklamaya
altk. Bu imkanszlk, hilafetin kaldrlmas sorunu ile ya
kndan ilgilidir. Atatrklk terimi ile zedenen inklaplar
yuma, aslnda hilafetin kaldrlmas gibi bir temel inklaptan
kaynaklanmakta, onun kanlmaz mantki sonular olarak
grnmektedir.

92
 ATATRK VE
TRKYE'NN MODERNLEME PROBLEM10

1 922 Lozan Konferans'na delegelerimiz esiz bir zaferle

gittiler. Fakat orada mzakereler ald zaman Batl dev
letler Trkiye'ye eitlik hakk tanmak istemiyorlar, bilhassa
Trkiye'nin geri bir memleket olduu noktas zerinde duru
yorlard.
Ayn tarihte Mustafa Kemal, Trk milletine u szlerle hi
tap ediyordu: "Memleket behemehal asri, medeni, mteceddid
olacaktr. Bizim iin bu, hayat davasdr." O gnden beri mo
dernleme, Trkiye iin bir hayat davas, mcadelelerimizin
ana meselesi olmutur. Bugnk meselderimizin asl kayna,
phesiz modernleme davasdr.
Modernleme kavram, iinde kendiliinden bir deer
hkm tayan kavramlardandr. Gerekte, bir medeniyetin
dierine stnl hakknda bir hkm vermek iin elimizde
hibir objektif l yoktur.
Sosyoloji modernleme kavramn, ileri -geri medeniyet,
tekaml ve terakki gibi deer hkmlerinden syrarak kltr
deiimi kavram iinde mtalaa eder. Bu da, Molinovski'nin
genel tarifini kabul edersek, "bir cemiyetin mevcut nizamn,
yani itimai, maddi ve manevi medeniyetini bir tipten baka
bir tipe eviren bir sre (process us )tir:'

" Atatrk ve Tirkiye'nin Modernlemesi (Belleten, XXVII, 1 963, s. 625632)

93
 Trkiye'nin Bat medeniyetini benimsemeye alma
s sosyal bir olaydr. Bir kltr deiimi olaydr. Fakat bu
deime, Trkler tarafndan bir modernleme, yani daha
mtekamil, daha ileri saylan bir itimai dzen tipine gei
telakki edilir; bir deer hkm tar. Muayyen bir davran
(attitude) ifade eder.
Bununla beraber, medeniyet ile kltr arasnda fark g
ren bir ksm sosyologlara gre, medeniyet unsurlar iinde
yle bir kategori vardr ki, nitelikleri icab bir deer hkm
tamaz. Bunlar balca maddi-teknik unsurlardr. Mesela, bir
cemiyetteki din, ahlak ve adatn dier cemiyetlerdekinden
stn olduu, objektif bir lye gre tayin edilemez; ama
istihsal vastalar, teknoloji ve hatta idare usulleri sahasnda
objektif bir l kullanmak mmkndr. Mesela makinele
mi ziraatin sapan ziraatinden ileri olduundan kimse phe
etmez. Byk Trk dnr Ziya Gkalp ve ondan nce Na
mk Kemal ve arkadalar bu d n c ede idiler. Ancak kltr
le medeniyet arasnda kesin bir ayrl mmkn grmeyen
sosyologlar baz itirazlar ileri srerler: Mesela geleneksel bir
cemiyet, zirai teknii dahi sadece gda vesair ihtiyalar temin
iin bir ara olarak dnmez; ziraade ilgili faaliyetler ve alet
ler dahi dorudan doruya dini-sihri bir mana tar ve ziraat
faaliyeti adeta bir ayin mahiyetindedir. Ekonomik faide ama
c tamamen geri plana atlmtr. Baka bir deyimle kainata
bak tarz, medeniyete bir btn olarak ekil vermektedir.
Temel hayat gr, btn medeniyet unsurlarna ekil ve
anlam veren prensiptir. Kltr-medeniyet, insann cemiyede
ve kainatla mnasebetlerinde belli bir yorumlama ve deer
lendirme sistemidir ve organik bir btn tekil eder. Netice
olarak, modernlemede en nemli olay hayat gr ve davra
nlarda meydana gelen deimedir.
yle sanyorum ki, bu noktalar konuyu tartmada bizim
iin hareket noktalar tekil edecektir. Hemen iaret etmek
isterim ki, Atatrk'n radikal moqernleme fikri, yani yalnz

94
maddi ve teknik unsurlarda deil, Trk cemiyetinde davra
nlar belli eden hayat grnde topyekun modernleme
karar, bu son grn altnda tamamyla hakl grnr.
Atatrk'e kadar Trkiye'de, bilhassa geleneksel toplumun mu
kavemeti sebebiyle, modernlemenin yalnz teknikte ve usul
lerde mmkn ve arzu edilir bir ey olduu gr hakimdi.
Trkiye'de modernleme hareketi asrlarca gerilere uza
nr. Fakat ancak topyekun modernleme, hayat grnde
modernleme kavram ile Trkiye gerek modernleme yo
luna girmitir. Atatrk'n radikalizmi, yalnz bir derece fark
deil, bir mahiyet fark dourmutur.
Trkler, tarihleri boyunca ileri medeniyetleri benimse
mekte daima byk esneklik gstermilerdir. Burada Budist
Uygur medeniyetini, . Yahudi Hazarlar, nihayet slam klt
rnn kabuln hatrlamak yeter. Osmanllar, tarihlerinin
balangcndan itibaren Bat'nn kendileri iin gerekli ara
larn almakla LereddL etmemi;derdir. Anonim Tevarih'te,
Ak Paazade tarihindeki u szler, 1 5. yzylda Trkiye'de
adetlerde vuku bulan "Frenklemeye" kar geleneksel cemi
yetteki tepkiyi gstermektedir. O diyor ki: "imdiki zamanda
sakallarn kendi elleriyle keserler (. .. ) bu sakal krkmak adeti
(. .. ) Frenkten kalmtr. Frenkten, cnpl aklar almlar.
Bu yerlere Frenk gelrnee balaycak andan aldlar. imdiki
zamanda ( ... ), avratlar bile san keserler ve erler sakallarn
keserler:'
Fatih Sultan Mehmet, phesiz devrinin en "modern"
hkmdarlarndan idi. lkesini devrio en ileri lkesi yap
mak azminde idi. Bir taraftan Dou'dan astronom-riyaziyeci
Ali Kuu'yu ve byk edip Molla Cami'yi lkesine aryor,
br taraftan Bat'dan hmanist Ciriaco d'A ncona'y ve ressam
Bellini'yi sarayna davet ediyordu. mparatorluun maliye i
lerini bir Napolili Yahudinin, Yakup Paa'nn eline vermiti.
Fatih, Galata'da Floransallarn ziyafetlerine katlmaktan e
kinmezdi. Gelime ve ilerleme ihtiyacn iddetle duymas, bu

95
maksatla gelenei krarak her vasta ve unsurdan faydalanma
ya almas, onun modernizmi hakknda hi phe brakmaz.
Daha sonralar, 1 555'te Busbecq unlar yazyordu: "Dn
yada hibir millet Trkler kadar faydal bir icad benimsernek
te gnll deildir. Mesela, bizim kk byk toplarmz ve
dier icadlarmz derhal kabul etmilerdir:'
Fakat 1 6. yzyl ikinci yarsnda Osmanllar, her eyde en
ileriye sahip olduklar dncesine vardlar. Artk deirnek
deil, muhafaza etmek kaygsna dtler.
Bylece Osmanl kltr klasizmini yapm, baka ifade
ile kaidelemi, kalplam ve Osmanllarn davran biimi
artk iktihas ve deimeye kar olmutur. Davranta dei
iklik, deime ve islah ihtiyac, ancak iddetli bir zaruret,
bir mdafaa ihtiyac, yani faide dncesiyle 1 699a kendini
gsterecektir. Bu yneli, sanld gibi, yalnz askeri teknik
te deil, zevklerde ve hayat felsefesinde ve bilhassa Bat me
deniyetine kar bakta da deiiklik meydana getirdi. Artk
Bat beeniliyor, onun baarlar karsnda hayranlk duyu
luyordu. Bir zamret olarak kabul edilen Bat askeri tekniin
den, 1 9. asrda devlet idaresinde ve idari tekniklerde taklide
geildi. Ayn devirde edebiyatta ilk defa Batl hayat gr
de aydnlar arasnda yaylmaya balad. te Atatrk' btn
bu uzun tarihi gelime hazrlamtr. Fakat 20. yzyl banda
Ziya Gkalpe bile modernleme, daha ziyade yalnz Bat ilim
ve teknolojisini iktihas eklinde anlalyordu.
Modernlemede Atatrk ihtilali, topyekun bir ihtilaldir. O,
Bat'y hayat felsefesi ile ve onun btn sembolleri ve deer h
kmleriyle benimsiyordu. 1 925'te diyordu ki: "Medeniyim diyen
Trkiye Cumhuriyeti halk zihniyetiyle medeni olduunu isbat
ve izhar etmek mecburiyetindedir... Aile hayatiyle, yaay tar
ziyle medeni olduunu gstermek mecburiyetindedir." 1 927'de
de, '"Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklaplarn gaye
si Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen asri ve btn mana
ve ekaliyle medeni bir heyet-i itimaiye haline isal etmektir.

96
nklabmzn umde-i asliyesi budur", "Be alt sene iinde ken
dimizi kurtarmsak bu, zihniyetimizdeki tebeddldendir. Artk
duramayz. Behemehal ileri gideceiz" demektedir.
Zihniyet deiiklii, topyekun deime; ite bu kelime
lerde Atatrk'n radikal devrimci modernleme fikri ifade
sini bulmaktadr. Malinovski'nin tabiriyle gaye, Trk cemiyet
dzenini, yani itimai, maddi ve manevi medeniyetini Bat
medeniyeti tipine evirmektir. Trkiye'yi Batl bir millet yap
maktr. Modernleme, Atatrk tarafndan asrileme, muasr
medeniyet seviyesine erime veya garpllama terimleriyle ifade
olunmutur.
1 924 ubat'nda dedi ki: 'Medeniyete girmek arzu edip de
Garba tevecch etmemi devlet hangisidir? " phesiz modern
leme, zaruri olarak batllama deildir. Bugn birok millet
ler, mesela Araplar modernlernek istediklerini, fakat batlla
mak istemediklerini ilan etmektedirler. Bu fkirde olanlar Bat
kltrnn mayasnda tarihi Hristiyan kltrn bulurlar ve
ondan insani ve akli olan ilmi ve teknolojiyi ayrt etmek ister
ler. Ziya Paa daha 1 869a "Avrupalya taklit ile ileri gitmek
daiyesinde bulunduumuz halde Avrupaila cari olan riayet-i
kanun ve icray- ahkam- mkafat ve mcazat ve terakki-i sa
nayi ve tevsi- ticaret ve temin-i hukuk ve usul-i meveret-i mil
liye gibi esbdb- terakkiden hibirini taklit etmeyip fakat tiyatro
yapmak, baloya gitmek, zevcesini kskanmamak, tahtretsiz gez
mek misillit eylerde tatbik-i harekete altmz " ve ahlak-
milliyeyi bozduumuzu yazyordu. te bugn Mslman
memleketlerinin bazlarnda ayn dnceyi grmekteyiz.
u halde Bat medeniyeti gerekte nedir? Kltr ve mede
niyet bahsinde olduu gibi bu meselede de ancak bir yorum
lama sz konusu olabilir. Bat medeniyetini yorumlayanlarn
bazlar onu, evvela topyekun Bat'ya zg tarihi gelimelerin
dourduu itimai bir kompleks eklinde grrler. Buna kar
bakalar, modern Avrupa'nn douunda muayyen bir unsu
run arlk noktas tekil ettiine inanrlar. J. Burckhardt'tan

97
gelen bir akma gre, modern Avrupa Rnesans ve Reform'dan
domutur. Bu hareketler, insann gelenekiere isyan, ferdin
dnme, tapma ve yaratma abalarnda otoritelerden azade
serbest gelime iradesini temsil eden klasik kltrde bu ihti
yacna bir destek ve rnek bulmutur. Bylece, yeni bir a,
yeni bir Avrupa domutur. Kadim Yunan klasik kltrn
hareket noktas olarak alan ferdiyetin galebesi modern Avru
pa kltrnn kayna ve temelidirler.
Burada hemen ilave edelim ki, bu yorum tarz Trkiyee
de reva bulmutur. Modernleme, bir Trk hmanizminin
douuna balanmtr.
Bu akma bal olarak bazlar, rasyonel zihniyeti Bat me
deniyetinin temel prensibi olarak belirtirler ve derler ki, Bat
kltrn Dou kltrlerinden ayran balca zellik, Batl
insann eski Yunanl gibi insana ve kainata objektif bir gz
le bakabilmesindedir. Olaylar objektif bir ekilde mahede
ile rasyonel bir sisteme balama kabiliyetidir. Modern insan,
devlet hayatndan zel yaay tarzna kadar her eyi rasyonel
bir ekilde dzenlemeye alr. Buna kar Doulu her eyi
mistik, ilahi bir sebebe balar. Onun gznde Tanr ile her ha
dise arasnda dorudan doruya bir iliki vardr. Bu sebepten
Doulu hadiseleri kontrol iradesini kendinde grmez. Halbu
ki Batl insan tabii ve sosyal evresini kontrol gcn kendin
de grr. Onun iindir ki, Batl, Doulu ile temasnda onun
davranlarn irrasyonel, fatalist olarak vasflandrr.
Atatrk'e gzlerimizi evirelim. O, diyor ki: "Dnyada her
ey iin, maddiyat iin, maneviyat iin muvaffakiyet iin en ha
kiki mrit ilimdir, fendir. lim ve fennin haricinde bir mrid
aramak gaflettir, cehalettir, dalalettir." "Memleketler muhteliftir,
fakat medeniyet birdir ve bir milletin terakkisi iin de bu yegane
medeniyete itirak etmesi lazmdr."
Atatrk'e gre her hareketimize ilim zihniyeti, kltre
ekil veren temel prensip ve bir hayat gr olarak hakim
olmaldr. Bat medeniyeti, bu insani-niversel prensibin so-

98
nucu olduu iin birdir. Bunun iindir ki o, devlet ve toplum
hayatnda, dnyevi yaaymzda, mistik ve ilahi temele da
yanan her trl kurumun hakimiyetine son vermedike mo
dernlemenin mmkn olmadna inanyordu.
Trkiye'nin, ilim zihniyetinin yerlemesiyle modernlee
cei fikri zerinde son yirmi yl iinde, zellikle iki Trk d
nr etrafl bir ekilde durmulardr. Aydn Sayl'ya gre
amzn en ileri ve en medeni cemiyetleri ilim zihniyetine
baml cemiyetlerdir. Zira ilim, sosyal artlar aan objektif
mahiyetiyle gelenekleri hertaraf eder, cemiyete deime ve di
namizm getirir.
Mmtaz Turhan ise, medeniyet ve kltr arasnda nite
lik fark bulan sosyologlara katlr ve gerek batllamay ilmi
zihniyet ve teknolojiden bekler. Ona gre, Bat medeniyeti "ta
mamyla rasyonel mnasebetlerin bir terkibidir". Esas unsur
lar da ilim, teknik, hukuk ve hrriyettir. Bir kltr olarak Bat
kltrn benimsernek olanakszdr. Fakat Bat medeniyeti
nin temel elerini, ilim ve teknii benimsernek mmkndr.
Modernleme de budur. Bu sebepten eitimi geniletn ek, bi
limsel zihniyeti benimsemi alim ve mtehassslarn miktarn
artrmak modernlemeye gtren en ksa yoldur.
Max Weber de rasyonellemeyi Bat medeniyetinin en be
lirli vasf olarak grr ve Bat devlet kavram zerinde durur.
Ona gre rasyonel devlet, Bat medeniyetine zg bir kavram
dr. Batl modern devlet, cemiyeti, kitlenin refah ve saadeti
gayesiyle rasyonel bir tarzda tekilatlandran, topluluklarn
zirai, snai, ticari ve itimai yapsn ve faaliyetlerini yakndan
kontrol eden ve dzenleyen, planlatran bir devlet tipidir.
Doulu devlet, bunun tersine, her eyi tabiat st kuvvetiere
brakan, sosyal aksiyonu mistik meneden bir hukuka dayan
dran bir idare eklini temsil eder. Modern devlet, cemiyeti
temellerinden kavrayan ve deitiren bir kuvvettir. Geleneksel
cemiyet ise, ileri kadere brakan devlettir.

99
 ktisat tarihisi Cunningham, modern devletin douun
daki artlar aratrr ve modern devlet in, kilisenin iktisadi
hayat ve hukuk sahasnda mdahalelerini snrladn, laik
bir hukuka dayanan ziyadesiyle merkezilemi bir idare ya
rattn ve cemiyet iinde faaliyet sahasn genilettiini be
lirterek Weber'le birleir. Bylece, modern Bat cemiyetinin
ana vasfn, onun ekonomik yapsnda gren gre gelmi
bulunuyoruz.
Bunlar, modern devleti bilhassa bir refah devleti olarak
anlamaktadrlar. Modern cemiyet yaps, mistik llerle de
il, objektif ekonomik ve sosyal llerle tayin edilmektedir.
Bylece modern bir cemiyetin vasf ve artlar unlardr:
1. Halkn ounluunun ihtiyalar ok eitli, hayat
standard ve nfus bana gelir miktar, okuyup yazma nisbeti
yksek;
2. blm ve sosyal farkllama ilerlemi olduu gibi
sosyal hareketlilii en yksek derecede ve bunu salayan ha
berleme, ulatrma aralar ok gelimi;
3. lme dayanan teknoloji btn retim kollarn kont
rol ediyor, insan ve hayvan gc yerine tabiat kuvvetlerinin
istismar gelmi;
4. Emek karl retim nisbeti yksek, lzumsuz emek
ve servet israf nlenmi.
Bugn modern cemiyet karsnda, gelimemi gelenek
sel cemiyet kavram ortaya kmtr.
Revata olan bir iktisadi gelime teorisine gre, gelime
mi cemiyetin en gze arpan vasf, yksek nfus art nis
betine kar yetersiz gelir art ve bunun neticesinde daimi
bir fakirlemedir. Dk hayat standardyla beraber sermaye
birikiminde yetersizlik, ilk ihtiyalarn tatminine ynelik basit
bir yaama tarz, gelenekilik, geri kalm cemiyederin balca
karakterleri arasndadr. Modern cemiyede geleneksel cemi
yet arasnda en byk fark ilerleme temposundadr.

1 00
 Atatrk, daha 1 923'te Trkiye'nin modernlemesinde re
fah devleti gayesini gstermiti. O tarihte zmire toplanm
olan iktisat kongresinde sylenmi olan u szler O'nundur:
'Bence halk devri, iktisat devri mefhumiyle ifade olunur.
yle bir iktisat devri ki, onda memleketimiz marnur olsun, mil
letimiz mreffeh olsun ve zengin olsun . . . Fakr fazilet bilmek fel
sefesine de iktisat devri hi tam versin . . .
"

1 937e daha ak olarak "Byk davamz en medeni ve

en mreffeh millet olarak varlmz ykseltmektir.. . Bu te
ebbste baar ancak treli bir planla ve rasyonel tarzda al
nakla olur:: "Milletimizi en geni refah vasta ve kaynaklarna
sahip klacaz;' ( 1 933) demektedir.
Atatrk devrinde rasyonel devlet, ekonomik-sosyal ha
yatla, terbiyede ve kltrde belirli bir hedefe gre dzenleyici
devlet uygulamasna girimitir. Toplumun temellerine ka
dar inen bir devlet faaliyeti, tamamyla rasyonel metodara ve
rasyonel bir hukuka dayandnlmak istenmitir. Fakat bugn
gzlenmektedir ki, Atatrk'n lmnden eyrek asr sonra
Trkiye, hala gelimemi memleketler arasndadr. Modern
leme gereklememitir. Bugn bir dnm noktasna gelmi
bulunuyoruz. Durum udur (bu yaz 1 963'te yazlmtr):
ktisadi problem, modernleme buhrannn esas konusu
olmakta devam ediyor. Trkiye gelimemi memleketleri tehdit
eden bir ksr dng iindedir. Rekor seviyede bir nfus artna
karlk gelir yeter derecede bir kalkn m ay salayacak miktarda
artmamakta, daimi bir fakirleme ve bundan doacak itimai
ve siyasi tehlikeler memleketi tehdit etmektedir. Son kalknma
planmza gre, Trkiyeae nfus bana gelir modern cemiyet
lerden on defa dktr. Okuma yazma bilmeyenler % 61 Ctir.
ehirlerde meskenlerin % 30'u oturulamayacak seviyededir. Ka
rasaban miktar 1 948aen 1 958 e ancak yarm milyon artm
tr. iktisatlarn geri cemiyetler iin kullandklar hangi ly
kullanrsanz, Trkiye'yi gelimemi bir toplum olarak bulacak
snz?

101
 Bu durumun sebebi nedir?
Trkiyeae rasyonel devlet, Bat aakinden farkl bir ekilde
ortaya km ve tamamyla uygulanamamtr. Modernleme,
Bataa uzun bir geliim sonucu aadan, kitlenin geleneksel
cemiyeti deitirmesi eklinde olmu; Trkiyeae ise devletin
ve aydn bir zmrenin devrim hareketi olarak yukardan gel
mitir. Bu durum, sosyal ve siyasi gelimemizde, mcadele ve
buhranlarmzda byk bir rol oynam grnmektedir. Eitim
nimetlerinden yoksun, mistik zihniyete sahip, gelenekiliin
hakim olduu toplumda, modernlemeye kar bir direnme ken
dini gstermi ve kitlenin rey sahibi olduu siyasi iktidar m
cadelesi devrinde ise, siyasetiler sadece bu cereyandan istifade
etmeyi denemilerdir. Gelenekilik tevik olunmu ve kitlenin
muhafazakar duygular aydnlara kar bir dmanlk haline
getirilmeye allmtr. Trkiye bugn bu gerekleri aka tes
pit etmitir ve yeni bir atlm ile rasyonel modern devleti kur
mak abas iindedir.
Son anayasamz ve iktisadi kalknma hamlemiz, Atatrk'
n milli demokratik refah devleti yolunda, yani gerek modern
lemede, kesin bir ileri atlmay ifade eder. Bu atlmn baar
ya ulamas, hi phesiz bu devletin kudret kayna olan milli
dava heyecann hep beraber duymakla ve btn milletin bu
hedefe doru birlik halinde yrmesi ile mmkn olacaktr. (Bu
makale, 27 Mays 1 960 darbesi zerine yazlmtr.)

1 02
 TRKYE CUMHURYET VE 0SMANLI1 1

Osmanl Devam Ediyor mu?

Bugn yaadmz bunalmlarn kknde bu soru yat

yor. Bu soruyu, btn yzleriyle neterlersek bunalmlarn ne
denini daha iyi anlarz, inancndaym. Trkiye Cumhuriyeti,
hangi alanlarda ne kerteye kadar Osmanl'nn bir devam sa
ylabilir. Tarih tekerrr etmez sz, kukusuz, bir gerei ifa
de eder. Toplum, yaanan zaman, srekli bir deiim iinde
dir. Fakat belli bir toplumun temel yapsn, inan ve deerler
sistemini, rf- adatn, davran biimlerini yine de belli bir
dnem iinde devamllk halinde buluruz. Nasl ki, bir insa
nn kiilii sonraki aamalarnda ne kadar deise de yine de
ocukluk, genlik andaki eitim, deneyimler ve alkanlk
larndan kurtulamazsa; toplumlar da tarihlerinden kopup sy
rlamaz. Tarih, toplumun gemi hayatdr ve onun halini ve
geleceini belirleyen en gl faktrdr. Bugnk toplum ko
ullarn, sorunlarn anlamak iin mutlaka gemie bakmak
zorundayz. Bugnn yorumunu yapmak, tarihe baknakla
mmkndr. Kkten deimeler sonunda bile, neyin dei
tiini anlamak iin gemie bakmak zorundayz. Aksi halde,
atacam z admlarda yanlglar yapma tehlikesine debiliriz.
Kukusuz, Osmanl dnemindeki Trkiye, derin deiiklik-

10 Ttirkiye Cumhuriyeti ve Osmanl ( Dou Bat, Kasm 1 998)

103
lere ramen yaam biimleri, rfadat gibi birok alanlarda
kuvvetle yaamaktadr. Bat kltr ile "kltrlemi': yksek
eitim grm bir genci alnz, hayat Trkiyee ailesi iin
de gemise onda yine de, onu Trk-Mslman yapan birok
adet, davran, hatta inanlar bulursunuz.

Osmanldan Atatrk Devrimiyle Kesinlikle

Bitmi Olanlar

a. Kurtulu Sava'nn ate emberinden geen Trk hal

k, yalnz kendi alnyazs kaygsnda bir millet olacak, alnya
zsn kendi iradesiyle belirleyecektir. Millet-devlet kadrosun
da Trk milleti, eit vatandalardan olumu bir topluluktur.
Bu kkten bir deiikliktir. Artk devletin sahibi, efendisi
hanedan veya halife deildir. Trk bireyleri tebaa deil, eit
vatandatrlar. Egemenlik hakkn Tanr'dan alan ve yalnz
Tanr nnde sorumlu olan padiahlk, bir daha geri gelme
rnek zere gitmitir. "Milli iradeyi hakim klmak" ( 1 9 1 9) ilkesi
kkleri olan bir devrimi ifade etmekte idi ve 29 Ekim 1 923'te
bu ilke, mantki sonucuna erimi, Trkiye bir Cumhuriyet
olarak tarih sahnesine kmtr. Cumhuriyet, "Egemenlik Ka
ytsz artsz Milletindir" sznde ifadesini bulur. Bu ilkeyle,
Osmanl siyasi sistemi, kknden kalkmtr. Ata, bunu kesin
biimde ifade eder: "Yeni Trkiye'nin eski Trkiye ile hibir
alakas yoktur. Osmanl hkmeti tarihe gemitir. imdi yeni
bir Trkiye domutur:' (Atatrk, Nutuk, II, s. 437)
Bugn herhangi bir kimse veya kurulu tarafndan devle
tin bu niteliini bozma giriimi, devlete kar su saylmaktadr.
Milletin egemenlii gerekten mutlak mdr? Bugn ba
ka bir soru ortaya kmtr: Gnmzde Trkiye, globalleme
erevesinde bir sra uluslararas anlamaya imzasn koyarak
mutlak irade ve egemenliini kstlamtr. Uluslararas kuru
lular adna baz alanlarda memleketin iilerini kontrol iin
heyetler gelmektedir. Trkiye nceden, btn bunlar kendi

1 04
rza ve iradesiyle kabul etmi ve mtekabiliyet ilkesini tanm
olsa da, bu gibi mdahaleler mutlak egemenlik hakkn boz
muyar mu? Trkiye, Bask veya rlandallar iin ayn biimde
giriimler yapabiliyor mu? Sonuta diyebiliriz ki, dnyanda
mutlak milli irade ve egemenlik kavram deimitir; bununla
beraber bu deimeden yalnz batl byk gler yararlan
maktadr.
b. Trk devletini, bir dini cemaat oluturmuyor. Trkiye
halk, eit hukuka sahip Trk vatandalarndan olumaktadr.
Devletin bu temel niteliinin kanlmaz sonucu olarak siya
si yaps, asla bir slami hilafet ekline sokulamaz. Dolaysyla
kamusal ve toplumsal hayat, din kurallarna baml klnmaz.
Bireyler bir mmetin yeleri olunca, mantki olarak hilafetin
kalmas kanlmaz olurdu. Devletin ve eitimin laiklemesi,
devlet yapsndaki temel devrimin doal sonucu olarak gel
mitir. Gnmzde iki gr arpmaktadr. Bireyler; top
lumsal sivil kurulular (eitim kurulular, dini ve fikri der
nekler) kurmakta serbesttirler, bu bir vatanda hakkdr. Fakat
bu kurulular faaliyetlerini, bireylerin zgr dnce hakk
n, eitim hrriyetini kontrol etmeye, sivil kanunlar yerine
er'i kanunlar geri getirmeye alrsa, bunlarn mantken,
Cumhuriyet'i ortadan kaldrmay hedef alan giriimler sa
ylmas gerekir. Baka deyimle, zgrlk, zgrl ortadan
kaldrmak iin kullanlamaz. Ama tarih gsteriyor ki, birok
dikta rejimleri, balangta halkoyu ile iktidar ele geirmi
lerdir. Milli egemenlik, milli ve laik olmak zorundadr. Nasl
ki demokrasi sadece oy ounluu demek deildir; Fransz
devriminden beri demokrasi, ayn zamanda belli dnyevi bir
hayat ve toplum felsefesinin ifadesi olarak yerleip gelimitir.
"Devletin dini slam'd r" diyen Osmanl Anayasas, Trkiye
Cumhuriyeti Anayasas ile taban tabana zttr. zetle, Trkiye
Cumhuriyeti'yle Osmanl devlet sistemi arasnda hibir ba
kurulamaz. Bu noktada Osmanl, tamamyla ve kesinlikle son
bulmutur.

lOS
 Osmanl'dan Devam Eden Kltr

br yandan, hepimizi artan bir baka olay gndem

dedir. Kanunlarla siyasi ereveyi, devletin temel prensipleri
ni ve yapsn deitirdik Bunda da oybirliine eritik. Ama
toplumsal-kltrel (socio-cultural) sorun srp gidiyor. Os
manl Trk'nn kltr gl bir biimde canlanyor; devam
ediyor; deitik ama tasarland gibi bambaka olamadk; bu
da sosyolojik verilere gre doaldr. Kabul edelim, etmeyelim;
bugn Trkiyemizde her zamandan daha ar bir kltr ve
kimlik sorunu karmzdadr. Neden?
Bir uluslararas "kltrden" sz etmek, kukusuz, anlam
szdr. Bir blm sosyoloa gre, her toplumun kendine zg
bir kltr vardr. Toplumca tam kltrleme, yani baka bir
kltre tam "benzeme" (assimilation) mmkn deildir.
Baka bir kltr/medeniyetten eler alnabilir, ama baka
bir kltre tam "temessl" olanakszdr. Osmanl, btn tari
hi boyunca Batan birok kltr e/alntlar yapmtr, ama
tam anlamnda kltrce batl olamamtr. Batl ad altnda
topladmz toplumlar da, Rnesans'tan beri ortak izgilerin
de ve kltr geliimlerinde yakndrlar; ama her biri ayr bir
kltre sahiptir.
Sosyologlara gre birey kltrlerin zgn, "organik" kl
tr yaps, balca rfadata, gelenee dayanr; rfadatla "ya
ar': Belli bir toplumun karakteri, zellii, kiiliini belirleyen
bu z, onun kltrdr.
Bugn toplumumuzda 75 yl sonra devrim kanuniarna
kar gelen kalabalk bir kesit ortaya kmtr; bu olguyu g
zmz kapatarak anlayamaz, copla zemeyiz.
Bin yllk bir Anadolu-slam kltr, bir tarihi olgudur
ve gerekten Osmanl'nn kltr, nmzde topra yararak
ban kaldrmaktadr.
Sosyolog der ki, rfadat, gelenek, bir halkn yaamn bi
imlendiren, onun doa ve toplum iinde davran biimleri-

1 06
ni belirleyen bir sosyo-psikolojik mekanizmadr. Krkrne
ona uyarsnz, uymak zorundasnz. Onsuz bir toplum iinde
yaamnz srdremezsiniz. rfadat kukusuz deiir, ama
bu deime, yeniden vcuda gelen ey, eskisi ile yenisinin kay
nam yeni bir terkibidir.
Yine sosyolojinin bize rettii bir gerek udur: nan
sistemi, kltrlemenin, belli bir kltre tabi olmann en g
l aracdr. Tarihte din, insana ve topluma bir yaam ve dav
ran erevesi vermitir. Fakat, dinden kltre eklenen kltr
deerleri ve davranlar da deiir, otokton kltrle yeni bir
terkibe vcut verir. Onun iin de, kltr bakmndan bir Trk
slam'ndan, bir ran islam'ndan sz etmek mmkndr:
Gerek hayatta, bir deimez dogmatik slam, bir de gerek,
tarihi slam vardr. Anadolu'da Trkmen z kltr ile slam
kltrnn kaynamas ve yeni dini terkipiere vcut vermesi
gibi. Baz sosyolog ve tarihilere gre, Trk kltrn slam
din kurallarnn etkisinden skp atmak mmkn deildir.
Bayramlarmz, mevlit cemiyetlerimizi, ana-baba, ev-ocak
adabmz, yalnz bireyler deil, devlet kurulular yerine ge
tirmekten geri kalabiliyor mu? br dnyaya genlerimizi
defnde gerekenleri yerine getirmekte, bir Mslman-Trk
nasl ihmal gsterebilir? Yaknlarda geen bir olay: Defn me
rasimini slam kurallarna gre yerine getirmek istemeyen bir
grevliye kar toplum nasl tepki gstermitir. Trk halk iin
dini kurallar yalnz bir dini dev deildir, ayn zamanda ve
daha ok birer sosyal yaam kural haline gelmitir.
Gnmzde halk arasnda olup bitenleri, sadece bir din
taassubu olarak tanmlamak bizi doru nlemler almaktan
alkoyar. Bu sosyal olgunun niteliini sosyolojinin altnda
anlamak zorundayz. Dini siyasi maksatla kullanmak isteyen
politikac, bu yolda ok daha beceriklidir; halkn sosyal psiko
lojisini br politikaclardan ok daha iyi anlamaktadr.
Osmanl'ya dnn bir belirtisi olarak, lkenin drt
yannda hzla yaylan evliya trenlerini bir misal olarak ele

l O'l
alacam. Osman Gazi ve Osmanl devletinin kuruluu ko
nusu zerinde son be ylda yaptm yerel topografik geziler
srasnda, krsal kesitte baz gzlemlerde bulunmak frsatn
buldum. Son iki ylda inegl blgesinde nl Baba Sultan
Klliyesinde yaplan grkemli trenlerde hazr bulundum. Bu
treniere 20 bin civarnda vatanda katlmt. Orada, Baba
Sultan adyla anlan Geyikli Baba'nn tarihi ahsiyetini, ke
rametlerden arnm bir biimde anlatmaya altm. Geyik
li Baba, Osmanl Devleti'nin ilk kurulu dneminde, Orhan
Gazi zamannda yaam, nfuzlu bir Trkmen Babai-Vefai
derviidir. Orhan Gazi, Trkmen halkna yaknln gs
termek iin Geyikli Baba'ya byk saygda bulunmu, onun
adna inegl blgesinde vakflar yapmhr. Adn alan kyde
tekkesi, o zamandan beri 700 yldr bir ziyaretgahtr. Bugn
sosyolojik bir olgu olarak baktmzda bu trenler, on bin
lerce insann katld byk dini toplumsal trenler halini
almtr. Eski Trk toy ve lenlerini anmsatan toplu ziyafet,
gzel sesli mevlidhanlarn Trke Mevlid'ten okuduklar par
alar, tekbirler insanlar derinden sarsmakta; topluluu derin
bir toplumsal birlik ve cokuya salmakta. lgin olan bir ey
de, Bursa'daki btn parti bakanlarnn bu kalabalk halk t
reninde hazr bulunma kiyasetini gstermeleridir. Bir sosyal
tarihi olarak orada gzlemlediim ey, bir halkn kltr ve
tarih geleneklerine bal olarak, ruhani bir atmosfer iinde
nasl btnletii idi. O ruh, Yunus Emre'd en, Hac Bekta'tan,
Karacaolanan, Veyselen gelen ruhtu. Birok eitimli Trk,
bu treniere bir sanat/kltr gsterisi gibi baknca, o gerek
ruhu ve eakuyu duyamyor. Bir sosyal bilimci olarak Baba
Sultana grdm ey bana anlatt ki, kltr ball, bir
banazlktan baka bir eydir. Sa ve sol politikaclarmz, bu
sosyal kitle gereini, siyaset ve parti ii olmaktan kardklar,
banaz kkrtmalarla halk tahrikten kandklar gn sular
durulacaktr. ki tarafta da ar grl, ateli kahramanlar
kp gz kapal ortal kartrmaya son vermelidir.

1 08
 1 960'lardan beri toplumumuzda, siyasette deiik
rzgarlar esiyor. Bugn, geen yzyldaki Alman romantizmi
gibi, 1 9. yzyl Osmanlsndan kalma bir Osmanllk roman
tizminden sz edebiliriz. Il. Abdlhamid'in mene ve ecdadn
yceitme gayretiyle, St'te Erturul trbesini yaptrmas,
Bursa vb. yerlerde Osmanl byklerine ait trbeleri hum
mal ekilde onarma girimesi, yurdun eitli blgelerinde
yrk trenleri dzenletmesi btn bunlar Osmanl'y ycelt
me, idealize etme gibi bi r romantizme tank olmutur. Bunu
baz siyaset bilimcileri, proto-nasyonalizm olarak tanmlamak
istemilerdir. St'te eski hanedan gelenei srp gidiyor.
Bu yl Cumhurbakanmz ve parti bakanlarnn nnde on
binierin topland, Kay aireti mensuplarnn renkli giysiler
le geit resmi yaptklar tren cidden grkemli idi. Erturul
Gazi "milli" bir coku ile anld; kasaba sokaklarnda poster
leri asld. Aslna baklrsa, Erturul hakknda tarih asndan
kesin bir ey bilmiyoruz. Fakat mitoloji, kendisi bir sosyal
gerektir. Osmanllk, milli lore'un gl elerinden biri ha
lini almtr. Kayda deer ki, Osmanl geleneini yalnz gele
neki evreler deil, CHP ve teki partiler de benimsemekte.
Yaknlarda bir Balkanl tarihinin, '1\caba Trkiye, Osmanl
mparatorluu'nu yeniden canlandrma yolunda m?" diye
sorduunu hatrlyorum. Osmanl romantizmi son zamanlar
da o kadar yaygn bir hal ald ki, birok kasaba ve ky, Os
manl tarihindeki kahramanlarn adn almak iin birbiriyle
yaryor. Gezilerimde bu romantizmin ilgin rneklerini gr
dm. Yol stnde harap bir trbeyi Sarnsa avu'a atfetmiler,
bir Trabzon}u vatanda da gelip bir Sarnsa avu Kahvesi yap
m orada. Harman kynde (eski Harman-Kaya Ky) oral
aydn bir mfti, Mihal Gazi iin grkemli bir trbe yaptrm
ve trbeye kan yolun iki yannda orada bulunan eski Bizans
kitabe ve stunlarn dizmi. Sakarya rma zerinde irin
Gmele kasabas, adn Mihal Gazi'ye evirmi. Her yanda
grdm, halk arasnda bu Osmanl romantizminin her za-

1 09
mandan ziyade bir canllk gsterdii. Yalnz sradan vatanda
deil, herkes bunu duyup yayor; bu da doal. Hibir Trk,
Osmanl dnya devletini, Sleymaniye Camii'ni, yahut Yunus
Emre ve Fuzuli'yi kendi tarihinden, milli bilincinden dar
da brakamaz. Onlar, Atatrk kadar milli benliinin paras
buluyor. 700. yldnm kutlamalarnda bu coku doruuna
kacak herhalde. Sosyal antropolog, btn bunlar, kukusuz
bir kltr devamll olarak niteleyecektir. Ben ahsen kutla
malar vesilesiyle, ciddi tarihi aratrmalarn ne alnmasn,
Osmanl'y ve Trkiye Cumhuriyeti gereini daha iyi anla
mak iin nemli buluyorum.

Trk-slam Sentezi Fikri

Bir tarihi, gnlnden geeni deil, olmu ve olan taraf

sz tespite almak zorundadr. Bu balamda, 1 970' lerden
beri Trk dnce ve siyaset hayatna damgasn vuran bir
akm, Trk-slam Sentezi akmn, abartlar ve yanlglaryla
birlikte, burada ele almak ve tartmak yerinde olacaktr san
yorum.
Trk-slam Sentezi fikri, 19. yzyl ortalarnda Namk
Kemal ve Ziya Paa kuana kadar gider. Yeni Osmanl/ar,
"Bat'nn ilim ve teknolojisini almal, fakat slam dini ve on
dan kaynaklanan rf ve adederimizi titizlikle korumalyz;'
diyorlard. 1 908e ittihad ve Terakki ideolojisini tespit devi
verilen Ziya Gkalp'a gre, Osmanl toplumu iin Trklk, s
lamlk ve adalk (Bat medeniyeti) sentezi kabul edilmeli
dir. Fakat daha sonralar Gkalp, temel sosyal yapnn millet
olduu, milli kltrn (harsn) milleti meydana getiren ger
ek "organik" bir z olduunu savunmutur. Gkalp, Cum
huriyet dneminde, nihayet, laik bir Trk milliyetilii fikrini
benimsemitir.
Cumhuriyet dneminde Trk-slam Sentezi fikri,
1 960'larda sol ideolojik akmlara kar bir tepki olarak kuvvet-

1 10
le ortaya kt. Demokrat Parti'nin lml slamc siyasetinden
sonra milli kimlik kltr sorunlar, zellikle 27 Mays 960
devriminin ardndan Trk dnce hayatnda belli bal bir
tartma konusu haline geldi; bu dnce akmn nce mil
liyeti niversite hocalarndan oluan Aydnlar Oca forml
lendirdi.
Aydnlar Oca bakan, Trk-slam Sentezi dncesini
yle zetlemektedir: Kemalizm temelde bir ideoloji deil, bir
demokrasi ve batllama atlmdr. apka ve teki baz re
formlar Atatrkln esaslarndan saylmaz. slama 200
yllk tarihimiz, Trk milletinin kltr varl olarak, slam
Trk Sentezi biiminde bir temel oluturmutur. slamiyet,
Trk kltrn oluturan balca bir e olmutur. Milli de
erlerimize ve tarihimize ballk, solcu ve hmanist ykc
akmlara kar doal bir gvencedir. Trk-slam Sentezi, bu
tarihi senteze bal olarak, bugnk laik ve demokratik dev
let yapsna ve batltamaya aktr. Trk-slam Sentezi fikrini
ne sren aydnlar, Ali Fuat Bagil, Mmtaz Turhan, Nurettin
Topu, N.S. Baharl, brahim Kafesolu, Muharrem Ergin gibi
ou niversiteye mensup hocalardr. Keza, Trk-slam Sen
tezi fikrini destekleyenler arasnda Osman Turan, Mehmet A.
Kymen gibi tarihileri n srada saymak gerekir. Sentezciler,
Trk-slam Sentezi'ni, devlet iin bir kltr planlamas, devle
ti ykc akmlara kar bir milli savunma arac olarak dn
mektedirler.
973- 986 dneminde Aydnlar Oca, eitli illerde r
gtler kuruyor, belli aralklarla Milli Kltr tras ad altnda
toplantlar rgtlyor ve bu dnemde Trk kltr ve siyaset
hayatnda birinci derecede rol oynamaya alyordu. 2 Ey
ll 980 darbesinden sonra Aydnlar Oca'nn grleri si
yasi iktidar tarafndan benimsendi. Aydnlar Oca, bir "Milli
Mutabakatlar" ars ( 986) hazrlad ve Devlet Planlama
Tekilat'nn Milli Kltr Raporu'nun hazrlanmasnda gr
lerini kabul ettirdi. Sentezcilere yakn olanlar, devletin eitli

lll
kltr kurulularnda grev aldlar. Trk-slam Sentezcileri,
devletin kltr politikasnn hedeflerini yle tespit ediyordu:
1 . Batllama, milli kltr gz ard etmektedir. Bat'dan
"kltr" deil, ilim ve teknoloji almaldr. Bat'y taklit geli
meyi engeller, soysuzlatrr.
2. Milli kltr, milleti yapan, birletiren temel deimez
esastr. Trk-slam Sentezi'nin milliyetilii, kltr milliyeti
liidir, ykc ve aync deildir.
3. Orta Asya'dan intikal eden Trk'e ait zdeerler ara
snda Trklk gibi slamiyet de temel faktrdr. Tarihte baka
diniere giren Trkler, Trk kimliini yitirmitir.
4. Milli kltr korumak ve glendirmek, devlet eliyle
bir plan dahilinde olacaktr. Karmzda esas sorun, devletin
kalcldr. Bu milli politika, demokrasi ve insan haklaryla
uzlama iindedir.
5. Trkiye'nin sanayilemesi bir zarurettir. Fakat, sana
yileen toplum kendine zg din ve ahlak esaslarn bir tarafa
brakmamaldr. Kalknma planlarnda din ve ahlaka nemli
yer vermek gerektir.
1 983'te toplanan Milli Kltr uras'nda millet tanm,
Ziya Gkalp'in tanrnma uygun bir ekilde ifade edilmitir.
Buna gre millet, temel toplum biimidir. Milleti yaratan ve
tutan onun tarihi ve kltrdr. Trk-slam Sentezi'ne gre
hmanizm ve komnizm, milli varl temelinden kemiren
akmlardr.
Milliyetiler Kurultay bildirisinde u fikirler ortaya atl
mtr: "Dini konularda, devlet-millet btnlemesini zede
leyecek ve sosyal gerginlikleri artracak yasaklamalar yerine
fertlerin hayat tercihlerine" sayg duyulmal; "yasaklarla dolu
bir Trkiye" imajna meydan vermeyecek ekilde ve kamu
dzenini sarsnamak art ile serbestlik tannmaldr. ( 4. Top
lant, 1 987, sayfa 1 29) Yine ayn toplantda u dnceler be
lirlenmitir: "Laikliin dinsizlik eklinde anlalnasna sebep
olacak yanl uygulamalardan kanlmal''dr. Trk-slam sen-

1 12
tezeilerinde milliyetilik temel alnmakta, Atatrklk de bu
bakmdan yorumlanmaktadr. Bildiride (s. 1 35) aynen u satr
lar okumaktayz: 'tatrk ilkelerinin birincisi, rk olmayan,
itimai snflar arasndaki atmalarn zlebileceine ina
nan, din, tarih ve kltr birliine dayanan Trk milliyetilii
dir. kinci ilke laiklik olup, di nin devlet ilerine, devletin de din
ilerine karmamasdr:' TS (Trk-slam sentezi); Trkiyee
ortak bir ideoloji yaratma abasyla, muhafazakarlarla Trk
milliyetileri arasnda dayanma salama, bu balamda et
nik gruplar Trk milliyetilii kapsamnda birletirme, "Trk
slamiyeti" olgusunu ulusal btnln temellerinden biri
sayma grlerine yer vermitir. TS'cilerin dil gr de
Muharrem Elgin tarafndan yle zetlenmitir (Trkiye'nin
Bugnk Sorunlar, 1 973, s. 1 80): "Sadeleme bitmitir, he
define ulamtr. Artk Trkenin byle bir meselesi yoktur.
Osmanlca ile raydan kan dil, sadeleme ile Trke rayna
oturtulmu, fakat bu sefer de uydurmaclk ile tekrar rayndan
kartlarak Trke olmayan, ztrke diye yaktrlan bo
lua drlmtr:' Dilimiz, sentezcilere gre, Osmanlca ile
tamamlanmi Trk dilidir. Dil, akademisyenlerin denetimi al
tnda olmal, uydurmacla meydan verilmemelidir. Byle bir
Trk dili anlay Trk-slam Sentezi'nin nemli bir parasdr.
Trk-slam Sentezcileri, 1 2 Eyll'den sonra, orta sa par
tilerin temel fikirlerini oluturmakta rol oynamtr. Laiklik
konusunda sentezcilerin gr, onlar daha ok slamc par
tilere yaklatrmaktadr. "Devletin gerek anlam ile laikle
mesi, yani lter trl dini hizmet ve rgtlenmeyi sivil topluma
brakmas, demokrasinin tam manas ile ilemesi ile Trkiyee
siyasi diyaloun balamas, yani bu grlerin de siyasi sistem
iinde yer almas ile salanabilecektir:' Sentezcilerin bu d
ncesinin de, slamc partilerin grleriyle yaknl aktr.

1 13
 Trk-slam Sentezi Fikrinin Eletirisi

Trk-slam Sentezi tezine kar fikir hayatnda, medya

da ve siyasetiler arasnda kuvvetli eletiriler, tepkiler ortaya
kmtr. Trk-slam Sentezi dosyasn yayniayan bir tarihi
ve sosyolog grubunun eletirileri (B. Gven ve tekiler, Trk
slam Sentezi Dosyas, stanbul, 1 992) yle zetlenebilir. ilkin,
Bat ilim ve teknolojisi ile kltr birbirinden ayr eler sa
yan gr, bu eletirkiler tarafndan sosyolojik verilere aykr
grlmektedir. Japonlar da vakti ile kltr/teknoloji ayrm
yaparlarken, sonunda bu fikri terk etmilerdir. adatama
ile yeni bir tm kltrleme, batllama srecine girmek ka
nlmaz bir sonutur. Atatrk, bu noktay aka vurgulam,
devrimierin temel prensibi kabul etmitir.
Milli kltr ve din ilikilerine gelince, sentezi eletiren
Iere gre kltr srekli bir deiim iindedir; din dogmalar
ise deimez. Radikal slamclar da, sentezcilerin millet-din
kaynamas tezini samimi bulmazlar. Bu tez onlara gre, son
kertede laiklere hizmet etmektedir. Trk-slam Sentezi gr
karsnda 1 970'lerde slamc aydnlar, ilim Yayma Cemi
yeti ad altnda rgtlendiler. O zaman bu akmn, Demokrat
Parti'nin devam olan partilerle yakn balants mahede
edilmekte idi. Askeri brokrasi tarafndan yukardan empoze
edilmi olduunu iddia ettikleri devrimci ilkelere kar slam
clar; kendi politikalarn serbeste yrtebiirnek iin zgr
lk, demokrasi, eitim serbesttii istiyorlard. Yeni vakf kanu
nuna dayanarak yurt lsnde rgtlenen "sivil kurulular':
TBMM'den geirilmi bulunan devrim kanunlarn birok ba
kmdan gzard etme yoluna girdiler. br yandan, eitli ad
lar altnda Demokrat Parti'yi devam ettiren partiler, geleneki
kitlenin desteini kazanmak iin bu akma eilim gsterdiler.
Eletiricilere gre, sentezcilerde millet kavram, dini ce
maat kavramna yakndr. Eletiriciler, slam dininin Trk kl
trnn olumasnda kesin bir rol oynad fikrini de kabul

1 14
etmezler. Trk-slam Sentezi'nin ayn zamanda ilme nem
vermesi fikri de tutarszdr; bu eletiricilere gre ilim zgr
bir tefekkr iidir, daima sorgular. Din ise, bir iman ve inan
retisidir, ilahi emirleri sorgulamaz. Din-milliyet sentezi
gibi, din-ilim sentezi de imdiye kadar gerekletirilememi
bir sorundur. Teknoloji ve endstrileme; dnce tarihinde,
dini dnya grne kar gelen zgr objektif dncenin
rndr. slam dini, bireyle Tanr arasnda bir klerikal arac
tanmaz. Bununla beraber Osmanl tarihinde ulema ve med
rese, klerikalizme vcut vermitir. Cumhuriyet, esas itibariyle
slamiyet'e kar deil, bu klerikalizme kar bir harekettir; Ha
life ve eyhlislam'n fetvaianna kar kurulmutur. (Atatrk,
1 924'ten sonra hocalara kar kampanya aacaktr.) Eletiri
cilere gre, Trk-slam sentezcileri, din konusunda da tutar
szlk ierisindedir. "Din, milli kltrn ana esi"dir derken,
milliyetilii temel almaktadrlar. Milli bir dinden sz etmek
tamamyla tutarsz bir dncedir. Bugn din kurumlarnn
vurgulad gibi, bir milli slamiyet'ten sz etmek olanakszdr.
Eletiricilere gre, toplumda yaam tarz slam kurallarna uy
gun olsun fikri ile Trkiye'nin laik bir devlet nitelii arasnda
tam bir aykrlk vardr. Onlara gre, slamiyet ulusal kltr
kabul edemedii iin, sonuta, ya slamclk ya da milliyetilik
ar basacaktr. Sentezcilerin zledii dinde reform hareketi
de, imdiye kadar baarlm deildir. ada bir slamlk, bir
zlemden ibaret kalmtr. ada millet/ulus kavram, laik
devlet kavramndan ayrlmaz. Bu eletiricilere gre: "Ulus,
endstri devrimi ile Fransz Devrimi'nin ortak ocuu olarak
dnyaya gelen ... laik, siyasi bir toplumdur. Fransz Devrimi,
dinin devlet ve toplum hayatn dzenleyen bir sistem olmas
na kart bir felsefe olarak aydnlanma anda ortaya kmtr.
Ulusun kltr, din esi ile deil, bir deiim sreci sonunda
ortaya kan bir kltrdr:' Sentezi eletireniere gre, bugn
Trkiye Cumhuriyeti, Atatrk devrimleriyle, geri kalm slam
lkeleri arasnda yine de en baarl modeli ortaya karmtr.

l lS
 Eletiriciler, sentezcilerin millet, milliyet, milli devlet g
rlerini de sk bir eletiriden geirmektedirler. Mlkiyeli/er
Birlii'nin Din ve Siyaset Paneli'nde, Trk-slam Sentezi laik
lie aykr bulunmutur. Onlara gre sentez, totaliter zleme
bal bir ideoloji ifade etmektedir. Genellikle eletiriciler, bir
milli kltr planlamas ile hareket eden ve devlet kurumlarn
buna ara olarak kullanmak isteyen sentezcileri, totaliter dev
let zlemi iinde grmekte ve u son beyanda bulunmaktadr
lar: "Bir Trk-slam partisi kurulmas nerisini desteklerken;
Trk-slam Sentezi'nin milli kltr raporu, plan ve uygulama
s ile milli mutabakat halinde bulunmadmz kamuoyuna
duyurmak isteriz:' Byle bir ideoloji ve hazrlanm kadrolar,
"buyurgan gler tarafndan kullanlabilir; gerek islamclarn,
gerek Trk-slam Sentezi'ni savunanlarn kendi siyasi parti
lerini kurup, grlerini yayma haklar vardr". (Trk-slam
Sentezi Dosyas, s. 68)
Genellikle sentezi eletirenter hmanizmac, sol grl
ve Anadotucu dnce sahipleridir. Bu balamda onlar, imdi
kreselleme akmn da benimsemilerdir. Bir gazete haberi
ne gre (Hrriyet, 23 Ekim 1 998) bu gruptan birileri, yakn
larda bir araya gelip bir "kltr giriimi''nde bulunmu, bir
Kltr Politikalar Sempozyumu dzenlemitir. Haberi veren
Doan Hzlan'a gre, "Bu sempozyum kltr politikalarnn,
Trkiye'nin snrlarn aarak, global anlamda kavrarnlamas
konusunda aklk getirecektir".
Nihayet bir radikal siyasetiye, Dou Perinek'e gre
(Osmanl 'dan Bugne Toplum ve Devlet, Kaynak Yaynlar,
1 980, s. 222-23) "Kemalist devrim laiklii, basit bir din- siya
set ayrm deil, bir ideolojik-kltrel devrim olarak anlam
tr... (Atatrk) slami inanlar, kart bir felsefi konumdan,
Aydnlanma a ve sonrasnn burjuva-demokratik felsefe
siyle inceliyor ve eletiriyor".
Yaknlarda, Trk-jslam Sentezi gr, kamu nnde
yeniden birinci plana kt. Bu gre kar tepki, hem Ana-

1 16
yasa etrafnda demokratik, laik, sosyal devlet anlayna bal
olanlar, hem de Diyanet leri Bakanl'ndan geldi. Diyanet,
gazetelerde yaynlanan bir bildiri ile slam dininin evrensel
olduunu belirterek, '1\rap islam, Hint islam, Trk islam
ifadeleri yanltr. Toplumlarn zamana, lkeler ve toplumla
ra gre deien, kendilerine has yaam tarzlar, rf, adet ve
gelenekleri vardr;' dedikten sonra bildiride u satriara yer
vermektedir: "Bu kltr deerleri iinde baz dini motifler bu
lunsa da bunlar din saylmaz. Mslmanlk, Hz. Peygamber'in
tebli ve hayatnda tatbik edip rettii din olup tektir. Irklar
iin ayr deildir. Trk Mslmanl yerine, Trk'n slam'n
zne uygun, barl ifadesinin kullanlmas daha isabetli
olur:'
Bugn nemli olan gerek, Cumhuriyet Trkiyesi'nde
eitli meneden eitli inanta gruplar yaamakta ve bunlar
dncelerini zgrce tartabilmektedir. Rus ordularnn Ku
zey Karadeniz, Balkanlar ve Kafkaslar'a her giriinde, 1 783'ten
beri birbiri ardndan gelen glerle Anadolu bugn, impa
ratorluun etnik ve kltrel bir minyatr haline gelmitir.
Yalnz Trk kkeninden olan yzbinlerce gmen dnda;
Mslman olmu, Osmanl kltrn benimsemi, menede
anadili Trke olmayan yzbinlerce Arnavut, Bonak, Pomak,
Giritli, erkes, Abaza, een, Grc bu yurda gelip yerlemi
lerdir. Onlar buraya, "ana-yurd"a kouturan ey, ortak tarih
ve yaam tarz, kltr deil de nedir? Anadolu Trk onlar
kendisinden saym, kucak amtr. Tarih ve kltrn, etnik
meneden ok daha gl bir sosyal etmen olduunu daha
iyi hangi rnek gsterebilir? Onlar, itenlikle Trkiye Cum
huriyeti vatanda olmular, modern Trkiye'nin olumas ve
ykselmesinde hayati hizmetlerde bulunmulardr. Anadolu,
onlar iin gerek bir "ana-yurt" olmutur. Bugn Trkiye'de
yaayan her kiiden birinin ya kendisi, ya ana-babas, ya da
yakn atalar gmendir. Atatrk'n kendisi de bir gmendi.

1 17
 Bu etnik eitlilie ramen Trkiye Cumhuriyeti'nin ana
yasas, herkesi hukuk nnde eit gren bir Trk vatandal
, her inan sahibini ayn dzeyde saygn gren son derece
hogrl bir din serbestlii getirmitir. 1 980'lerden beri et
nik ve dini ayrlk bilincinin krklenmesi znt verici bir
gelimedir. Huzur iinde nimetlerini ortaklaa paylatmz
bu gzel yurdu, bu salkl Cumhuriyet rejimini korumak her
kesin yararnadr. Bu gerei hibir zaman aklmzdan kar
mamalyz.
Cumhuriyet'in 75. ylnda karlkl gvde gsterileri,
bitmez tkenmez sokak eylemleri dnyaya, Trkiye'nin ok
tehlikeli bir istikrarszlk ve tefrika iinde yuvarlandn ser
gilemekte. Devlet ve halkmz elele buna bir k bulmak zo
runda; umulur ki, seim byle bir frsattr. Her eyden nce,
bir dava kahraman gibi ortaya karak halk birbirine kar
kkrtan, saduyuyu kaybetmi, ileriyi gremeyen demagog
lar akllarn balarna devirsinler. Etrafmzda frtnalar esi
yor; hepimiz ayn gemi iindeyiz.

1 18
 ATATRK VE ATATRK DEVRM ZERNDE
YABANCI TARHLER12

lmnden 25 yl sonra O'nun byk eseri artk gerek

tarihi mana ve ifadesini kazanm bulunmaktadr. Bu sebeple,
konuyu en geni adan tarafszlkla yorumlamalar tabii olan
tarihilerin grleri zellikle incelenmeye deer. Biz bu ara
trmamza, bugn ad dnyann her tarafnda bilinen nl
ngiliz tarihisi Arnold Toynbee'nin yazlar ile balayacaz.
Dnya tarihinin yry ve medeniyetler zerinde or
taya att nazariyeler, tarihiler ve sosyologlar arasnda uzun
tartmalara yol aan Toynbee, Trk tarihi zerinde genel ola
rak ikinci elden tetkiklere dayanan zorlanm birtakm fara
ziyelere saplanm bulunmakla beraber13, Atatrk devrimini
bandan beri adm adm izlemi bir tarihidir ve bu konu
zerindeki grleri burada tartlmaya deer. unu da ila
ve etmeliyiz ki, bugn hreti dnyaya yaylm olan bu nl
tarihinin baz esas faraziyeleri, ada Trk tarihinin geli
meleri zerine kurulmu kanaatini vermektedir. Toynbee,
modern Trk tarihi meseleleriyle Balkan Harbi'nden beri il
gilenmi, hatta sonralar Trke renmeye de almtr.

" Atatrk ve Atatrk Devrimi zerinde Yabanc Tarihiler, (Trk Kltr, 1 1 / 1 3 Kasm 1 963,
s.S0-63)
Bu grleri baka bir yazda tartma konusu yapacaz. Toynbee'nin Trkler zerinde fikir
lerinin tenkidini daha nce Milton Gold yapmtr. (Toynbee on the Turks in the Near and
Middle East, journal of Royal Asiatic Society, Ekim 1 96 1 )

1 19
I. Dnya Sava iinde ngiliz Harkiye Nezareti istihbarat
Dairesi'nde Trk meseleleri ksmnda alrken, Osman
l mparatorluu aleyhinde iddetli ithamlarla dolu yazlar
yazmt. Fakat sava sonunda, o zaman dnyay temelinden
aynatan milliyet problemine ilgi duymu, 1 9 1 9a yazd
Milliyet Cereyan ve Harp (Nationalism and the ar, Lo nd
ra) adl eserinde Osmanl mparatorluu'nun paralanmas ve
Trkiye'nin Bat emperyalizminden azade olarak Anadolu'da
milli bir devlete sahip olmas gerektii tezini savunmutur.
O tarihte Doua beklenmedik bir milli kahramann, Mus
tafa Kemal'in, I. Dnya Sava galibi ngiliz mparatorluu
karsna kmas, ngilteree geneloyunu artmt. Sevres
Antiamas uygulanamyor; ngiliz mparatorluu, Mustafa
Kemal karsnda iradesini yrtemiyordu. Toynbee, 1 922'de
deien geneloyun, Hkmet'in Dou politikasna kar p
he ile bakmaya baladn belirtmektedir. (The Western Qu
estion in Greece and Turkey, A Study in the Contact of Civi
lizations, Londra, 1 922, nsz VII). O, durumu yakndan
grmek ve ngiliz geneloyunu aydnlatmak zere 1 92 1 'de
Yunanistan zerinden zmir'e geldi. Yunan igali altndaki
Bat Anadolu'yu gezdi. 1 92 1 Mart'nda nn Muharebesi'ni
Yunan karargahndan izledi ve Yunan ordusunun yenilgisini
gzleriyle grd. Londra'ya dnte gzlem ve dnceleri
ni yukarda ad geen Yunanistan ve Trkiye'de Bat Meselesi
adl eserinde yaynlad. Bu eserde o, artk rollerin deimi
bulunduunu ve Mustafa Kemal'in ahsnda imdi Trk'n
Bat milliyetiliinin kahraman durumuna ykseldiini tas
dik etmek zorunda kald. Fakat ona gre bu, yine de Bat'nn
bir zaferiydi, Bat'nn milliyet fikrinin bir zaferiydi. Trk milli
kalkmn Bat kltrnn bir yayl olarak incelemeye ve
bylece hadiselere objektif bir adan bakmaya alt. 1 922'd e
yaynlanm olan bu eserin nsznde, Trkler lehine yazm
olmas dolaysyla Yunan dostu okuyucularndan adeta zr
dilemekteydi. Ona gre, Bat medeniyetinin modern milliyet

1 20
fikri, Yakn ve Orta Dou'd a asrlarca ayn medeniyet evre
sinde yanyana yaam milletleri birbirlerine kar korkun
bir mcadeleye srklemitir. Toynbee, bu arada, 1 92 1 'de Bat
Anadolu'da Yunanllarn yapm olduklar korkun katliam
lar nakletmekten de kendini alamamtr. (bkz. s. 1 7) Yazar,
o tarihte Osmanl mparatorluu'nun ortadan kalkmasn ve
Anadolu'da milli bir Trk devletinin kuruluunu herkes iin
hayrl bir geliim olarak selamlamakta, imparatorluun ar
yknden kurtulmann Anadolu Trk kyls iin de bir
nimet olacan belirtmekteydi. (s. 20) Keza Trk milliyet
ilerinin, Sultan'n Hilafet iddialarn manasz bulduklarn
belirterek aynen unlar yazmakta idi: "Trk milliyetileri bir
teokrasi deil, Trk memur ve subay snfnn elinde snrl bir
temsili hkmet istemektedirler. Milliyet fikri, Trk halknn
balln phe gtrmez bir ekilde kazanm bulunmak
tadr... imdi Yakn Dou milletleri de Trklere kar sevgi ve
takdir duygular beslerneye balamlardr... Trkiye, Bat'nn
hakim olduu ve gittike Bat rneine gre tekilatlanmakta
olan bir dnyada hala byk devlet rol oynayabilecek yegane
Orta Dou devletidir:' (s. 30) Toynbee, zmir'in Yunanllar
tarafndan igalini, daha o zaman, mtarekenin hkmlerine
olmasa bile herhalde ruhuna aykr bulmakta idi. "Bat hk
metleri tarafndan Yunanistan'a, Bat medeniyetinin bir hava
risi gibi bu teebbste askeri ve manevi yardmda bulunulmas
kr krne bir taassup ve tarafgirlik demektir:' (s. 35)
Toynbee, o zaman ngiliz Hkmeti'nin tutumunu aife
dilmez bir hata olarak vasflandrmak suretiyle bir ksm n
giliz halknn grne tercman olmakta idi. Ona gre, Bat
ve Trkiye mnasebetlerinde Yunanistan' arac olarak semek
hata idi; zira Yunanistan ayr bir medeniyet evresine mensup
olup Bat'y temsil edemezdi. Toynbee'ye gre: "Medeniyetler
arasnda atma mthitir. nk medeniyetler insan cemi
yetinin en gerek ve esasl ekilleridir:' Ona gre Trklerin
temsil ettii Orta Dou medeniyeti ile Bat medeniyetinin

121
dnya grleri arasnda dorudan doruya bir uzlama sa
lanmas zaruridir ve bu, imkansz deildir.
Atatrk, bu problemi btn mul ile kavrayacak; bu
uzlamay, Trkiye'yi tam bir Bat cemiyeti haline getirme a
balar ile gerekletirmeye alacaktr. Burada kayda deer
olan nokta, bu gerein daha 92 'de Trkiye'de olduu kadar
Bat'da da anlalm ve kabul edilmi olmasdr.
Toynbee, 922'de Mustafa Kemal hakkndaki grlerini
yle zetlemekiedir (Western Question, s. 78 vd.) : "Mustafa
Kemal ittihad ve Terakki grubuna dahil deildi. O meslekten
bir askerdi ve daima mesleine bal kald. anakkale'de ok
tehlikeli bir anda kumanday st Alman komutann elinden
alarak durumu kurtard sylenmektedir. O zaman Enver
Paa, onu kskanmaya ve arka planda brakmaya alt. itti
had ve Terakki nderleri memleketi terk edince, Mustafa Ke
mal onlarn gadrine uram baarl bir asker olarak halkn
sevgi ve gven hislerini zerinde toplad. Mttefik makamla
r da, ondan kuku duymamaktaydlar. Fakat Mustafa Kemal
Anadolu'ya gemeye muvaffak olunca milli hareketin bana
geti ve o vakit onu Osmanl Hkmeti mttefik koruiserlerin
srar ile lme mahkum etti:' Toynbee bu devirde ngiltere'de
Mustafa Kemal hakknda yaylan yanl fikirleri de dzeltmeye
ve vatandalarn uyarmaya almtr. Mustafa Kemal'in, n
giliz geneloyuna, tedhi, riya gibi vastalarla Anadolu'yu eline
geirmi bir macerac asker olarak tantlmasnn yanl oldu
unu, Mustafa Kemal'in Trk milletinin temsilcisi gerek bir
Trk milliyetisi olduunu belirtmi ve bu hareketin, milliyeti
ve anayasac, yani "Batc" ve "ilerici" karakteri zerinde dur
mutur. Ona gre, "Kemalist" tabiri, yanl anlarnalara yol aan
bir tabirdir. O zaman Anadolu'da Kemalistler deil, milliyeti
ler vard. Milliyetilere gre, Sultan ve hkmeti bir taraftan
Kanun-i Esasi'yi iniyor, br taraftan dmann emellerine
alet olarak vatana ihanet ediyorlard. (s. 8 , 82) Toynbee o
zaman ngilizlere anlatmaya alyordu ki, Bat milliyet fikri

1 22
artk Trklerin maldr; Bat devletleri bu olay kabul etmek
zorundadrlar; Trkiye nn'de gsterdii mukavemet netice
sinde, kendi milli hudutlar iinde fiilen 774 Kk Kaynarca
Antiamas'n imzalad zamandan daha bamsz bir duruma
gelmi bulunmaktadr. (s. 32 ) Toynbee, Bat<ia Trkler hak
knda kt, Yunanllar hakknda ise iyi dncelerin benim
sendiini, bunun hakszlklara zemin hazrladn da belirt
mektedir. Mesela, Bat<ia Trklerin "terakkiye kabiliyetsiz" bir
millet olarak damgalanmasn o, haksz bulmaktadr. (s. 327)
(Burada Mustafa Kemal'in muhtelif konumalarnda bu tabi
ri ele alarak Batllara iddetle hcum ettiini hatrlatmalyz.)
Toynbee, Trklere kar bu taraf tutucu hkmlerin kaynakla
rn birer birer inceleyerek yanl inanlar dzeltmeye alr
ve Bat<ia Trk aleyhtarlnn dini duygulardan doduunu
itiraf eder. (s. 33 -364) Trklerin Asyal sfat ile Avrupal sa
ylan Yunanllardan ayr tutulmasn da manasz bulur. Trkn
Bat'da tannmadn, onun da asrlk gelenekleri, kynet l
leri, adab ve Batl gibi gerek bir insan ruhuna sahip olduunu,
yeni bir hakikat gibi, vatandalarna aklamak mecburiyetini
hisseder. zetle, 92 - 922<ie Toynbee, Trklerin Anadolu'da
Mustafa Kemal nderliinde milli bir ihtilale balam oldu
unu grm, bylece batllamada byk bir adm atldn
gzlemi ve vatandalarna bu yeni gerei anlatmak istemitir.
Toynbee, bamszlk savan tam bir zafere ulatran
Mustafa Kemal'in batllama davasn tahmin edilemeyecek
kadar byk bir azim ve kudretle zmeye giritiini, Bat
dnyasn artan bir devrimler a atn da grmtr.
926<ia Mustafa Kemal'in belli bal byk reformlarn
tamamlad bir tarihte, K. P. Kirkwood ile birlikte yaynlad
yeni kitabnda Toynbee bilhassa bu reformlar incelemeye a
lmtr. (Turkey, Londra, 926)
O srada Musul meselesi ve eyh Said isyan dolaysy
la ngiltere ile gen Trkiye Cumhuriyeti arasnda mnase
betler ok gergin bir safhada idi. Bu tarihte Toynbee, Mus-

1 23
tafa Kemal'i u izgilerle canlandrr: "Bu askeri lider biraz
Cromwell'e benzer; o, Sultan'n ordusu zerinde kendi nfuz
ve hakimiyetini kurdu ve memleketi ykma gtren itibarsz
monariyi hkm altna almak ve sonra ortadan kaldrmak
yolunda bu orduyu byk bir siyasi ustalkla kulland. .. Mus
tafa Kemal, memleketinin nfuz ve itibarn yksek bir seviye
ye kard. Seimle gelen bir parlamentonun destei ile mem
leketi tam bir otorite ile idare etti... slami geleneklerin ykcs
ve Doulu bir milletten yeni bir Bat devletinin kurucusu s
fat ile insanlk tarihinde kendisine esiz bir yer salad: (s.
79) Toynbee ilave eder: "Bu ilerici ve batllam Trk, gerek
ahsiyeti gerek baarlar dolaysyla hayranlk ve sayg hisleri
mize layktr... O, maksadn saklamasn ve yeri gelince kesin
karar vermesini bilen, sarslmaz bir irade sahibi, kendisinden
ok memleketinin iyiliini isteyen kuvvetli karakterli ve emir
lerinin harfi harfine yerine getirilmesini isteyen bir adamdr.
Btn cepheleriyle bandan sonuna incelemi olduu Fransz
ihtilali onun zerinde byleyici bir ilham kayna tesiri yap
mtr. ahsndaki ekicilik phesiz ok kuvvetli olup, meclis
te ve hkmet iinde tesirini gstermedii zamanlar nadirdir.
Souk elik baklar, enerjik yz, geni omuzlar, erkek gs
terii, gzel, ksa ve manal konuma kabiliyeti etrafndakileri
derhal tesir ve hakimiyeti altna alr:'
Yazar, eserin sonunda Trkler ve Trkiye hakknda Bat
dnyasnda yaylm olan haksz dmanlk duygularnn his
ten ve bilgisizlikten doduunu itiraf ederek, Batllardan ken
dilerine, Trklerin yerinde biz olsaydk nasl hareket ederdik,
sorusunu sormalarn istemektedir. Tarafsz bir nazarla bakn
ca Batl, "Trkiye'ye ada dnyada nemli ve manal bir yer
kazandran bir zelliini" inkar edemez; o da, Trkiye'nin Ba
tllam olmasdr. Bu hareket "insanln alnyazs zerinde
yakn bir gelecekle iyi veya kt kesin bir etki yapacak olan
cihanmul bir hareketin belirli bir blgede kendini gster
mesinden ibarettir:'

1 24
 Toynbee, daha bu tarihte Mustafa Kemal'in radikal, top
tan Batllama hareketi ile insanla, Bat medeniyeti ile ya
banc bir medeniyetin uzlama misalini verdii noktas ze
rinde durmaktadr. (s. 298 - 30 1 ) zetle, 926'd a Trkiye'nin
yaamas ve Avrupa ile mnasebetleri bakmndan en hayati
problem olarak Batllama sorusu, bu Batl tarihinin dik
katini zerinde toplamakta idi. Toynbee, daha sonraki yazla
rnda, Atatrk ihtilalini, cihanmul bir hareketin, Batlla
mann en ileri bir rnei olarak geni bir tarihi kadro iinde
incelemekte devam etti.
Ona gre, Trkiye'nin karlat Batllama problemi,
btn dnyay etkisi altna sokan bir hareketin, yani Batl
insann btn dnyaya kendi kltrn yayarak bir tek b
yk insan cemiyeti meydana getirme teebbs erevesinde
ele alnmaldr. O, bu grlerini otuz yllk bir almadan
sonra meydana getirdii byk eseri A Study of History'de ( O
cilt, Oxford Univ. Press, 934- 954) ve Civilization on Trial'da
(Oxford Univ. Press, 946) aklamaya almtr. O, Atatrk
ihtilalinin prensiplerini u noktalarda toplar (A Study of His
tory, VIII, s. 263 - 268; Civilization on Trial, s. 84 - 2 2):
1 . Bat milliyetilii: Trkler balangta Bat kltrne
kar menf bir durum almlard. 7. ve 8. asrlardaki askeri
yenilgiler onlarn gzlerini at. O zaman Bat'nn silahlarn
almaya karar verdiler. 1 908 ihtilali Batllama yolunda kesin
bir uyan devresi tekil eder. Fakat asl 9 9a, eski "raiyetle
ri" Yunanllarn gelip Trk ana yurdunu istilaya kalkmalar
zerinedir ki, Trkler Mustafa Kemal gibi bir milli kahrama
nn nderlii altnda Bat medeniyetini bekalarnn tek art
olarak toptan kabul etmeye karar verdiler. Milli ayaklanma
sonucunda birdenbire kendini gsteren bu ihtilal, Batl milli
yet fikrini benimsemi bir aydnlar grubunun liderlii altnda
ekil ve istikametini bulmutur: Yalnz Trklerle meskun bir
yurt, milli Trk yurdu (Osmanl mparatorluu'nun inkar
ve Arap memleketleri zerinde iddialarn reddi), yalnz Trk

125
milletinin manevi, iktisadi, siyasi menfaatlerini gz nnde
tutan milli bir politika (hilafetin reddi), bir kelime ile "milli bir
Trk devleti" yaratmak bu ihtilalin ana gayesi olmutur. Btn
bu gelimeler yalnz Trkiye'ye has olup ada Arap tarihinde
bunun bir benzeri grlmez. Toynbee, 19. asrda Balkanlar
da kendini gstermi olan Batc milliyet hareketlerinin Trk
milliyetinin douunda etki yapt kanaatindedir.
2. Radikal Batclk: Mustafa Kemal, Trk cemiyetinin
Bat kltrne girme teebbslerinin son ve kesin safhas
n temsil eder. Bu hareket radikaldir, zira Bat kltrn,
topyekun kabul etmek, kelimenin tam anlamyla Avrupal ol
mak bir gayedir.
3. Sosyal deerlerde deiiklik, iktisadi ihtilal: ifti ve
asker sfatarn itimai idealler olarak benimseyen Trk'e yeni
bir sosyal ideal vermek ihtilalin gayesi olmutur. Daha nceleri
kmsenen ve aznlklarn eline braklm olan iktisadi iler,
tccar ve sanayici olmak, artk Trk iin de bir ideal olmaldr.
Tam anlamnda Batllama iin byle bir zihniyet deiiklii
zaruri idi. Fakat bu ideali Trk milletine mal etmek, ifti bir
memleketi sratle endstriletirmek iin byk glklerle
karlalmtr. (A Study of History, VIII, s. 267) Burada da,
Atatrk'n srkleyici azmi ve enerjisi baary salayan bal
ca amil olmutur. 1 948'de Trk Hkmeti'nin davetiisi olarak
gelmi olan Toynbee, Trkiye'nin Batl iktisat sistemine hakk
ile intibak yolunda olduunu kabul ve tasdik etmitir.
4. Kltrel ve sosyal sahada ihtilal: Bamszlk sava,
esas Batllama sava iin ancak zaruri bir balangt. Asl
ihtilal, kltrde ve cemiyet yapsnda olmutur. Bu yaplma
sayd, kazanlan askeri zafer, Trkiye'nin dnya yznden
kalkmasn ancak ksa bir zaman iin geciktirebilirdi. Atatrk
Batllamay bir lm kalm davas olarak daha bamszlk
sava devam ederken ortaya atmtr. (A Study of History,
VIII, s. 226) Bu kltr sava bilhassa 1 922- 1 928 arasnda ya
plan devrimlerle kazanlmtr.

1 26
 5. ihtilal otokratik metotlarla yrtlmtr: Atatrk'n
Batllama devrimleri, Bat cemiyetlerinde olduu gibi, ce
miyetin tabii gelimesinden, kendi iinden deil, yukardan
zorlanmak suretiyle gerekletirilmitir. Mustafa Kemal ve
arkadalar yenilmez glkler karsnda Batl bir millet ya
ratma abasn dnyann hayranln eken bir srat, enerji
ve disiplinle gerekletirmilerdir. Toynbee, o zamanki artlar
altnda bu ihtilalin otokratik bir metotla yrtlmesi zamreti
ni anlam grnmektedir. Fakat Atatrk'n milletin duygula
rna ve demokrasiye ne kadar byk bir deer verdiini gerek
tii ekilde aklayamamtr. Bununla beraber ona gre, bir
Mslman memleketinde yaplan bu ihtilal, cesaret, derinlik
ve davaya ballk bakmndan Rusya'da Byk Petro slaha
tndan ve Japonya'da Meiji inklabndan bile cretli saylabilir.
6. Laisizm (secularisation): Atatrk ihtilalinin en byk
baarsdr. Bat medeniyeti karsnda slam medeniyetinin
zmek zorunda bulunduu problem, Trkiye'nin ana prob
lemi olmutur. Bat dnyas, Yeni a'da Osmanl hamlesini
krdktan sonra yalnz askeri teknik ve ekonomik sahasnda
deil, fakat asl manevi kltr sahasnda kesin stnln
kurmutu. Byle bir tehdit karsnda kalan btn ada me
deniyetler iin olduu gibi slam nnde de (Toynbee burada
slam kelimesiyle sadece dini deil, slam kltrnn btn
ln ifade etmektedir) iki yol vardr: slamiyet'in ilk gele
nek ve messeselerine taassupla dnmek ve onlara balan
mak, "zealotism': (Kuzey Afrika'da Senusiler ve Arabistan'da
Vahhabiler bu yolu setiler), yahut dmann stnlk srrn
renerek onu benimsernek ve ona kar durmak, "Herodia
nism" (Bat kltr ile sk temas olan blgeler bu yolu se
milerdir. Osmanl mparatorluu ve Mehmet Ali idaresinde
Msr) . Bu iki davrantan birincisi hakikatten kamakta kur
tuluu arar. kincisi onu renmeye alr. Birincisi igd ve
his ile, ikincisi akl ile hareket eder. Atatrk devrimi ile Tr
kiye ikinci cereyann imdiye kadar grlen en radikal eklini

1 27
uygulamtr. Atatrk devrimi, Trk-Mslman topl.munun
hayatn temelinden deitirmitir. Trkiye'de laikleme, 250
yl nce Bat'da olduundan daha derin sarsntlar ve iddetli
mukavemetler dourmutur: Deime ani ve sert olduundan
yabanc medeniyete kar direnmenin btn birikmi kuvvet
leri harekete gemitir. Mukavemetin kuvvetli ve sert olmas
nn en nemli sebebi, slam cemiyetinde Bat'da olduu gibi
devlet ve kilise ayrl geleneinin bulunmamasdr. (A Study
of History, VIII, s. 266) Toynbee'ye gre Atatrk devrimini
tenkit edenler bu radikal harekette iki zayf nokta grmek
tedirler: Evvela tam Batllama yaratc deil, takliti mahi
yettedir. Mevcut olann tekrarndan, yeniden yaplmasndan
ibarettir. kincisi, Batllama ancak toplumun kk bir
zmresini aydnla kavuturur. Bu zmre Batllama dn
da kalan ounluu kendi iradesi dairesinde tutmaya alr.
Toynbee'ye gre tam Batllama da, mutaassp geleneki cere
yan gibi yepyeni bir kltr yaratma bakmndan ksr kalmaya
mahkumdur. Anadolu'd a, bilhassa ky toplumunda, dini m
esseselerin yerine derhal laik mektepler getirilemediinden,
bu toplumlarda manevi bir boluk, "vacuum': hasl olmutur.
Atatrk devrimini iyi kavrayamayan baz evreler
Toynbee'nin bu dncelerini paylamaktadrlar.
Burada bilhassa tannm oryantalist A.H.R. Gibb'in fi
kirleri tartma konusu yaplmaya deer. O, muhtelif yazla
rnda (bilhassa Modern Trends in Islam, ikago, 1 947) , Atatrk
devrimini, slam kltr ve Batllama problemi erevesi
iinde ele alr. Ona gre, slamiyet'in kendi z sosyal deerleri
ve kltr idealleri ile Bat kltr arasnda uzlama meselesi
hala bir zm ekline eriememitir. 19. asrda Trkler, bu
gn ise Araplar, kendi manevi kltrlerinin daima stnl
ne inanarak, bu meseleye, Bat'nn tekniini alp slamiyete
has kltr ve ideallerini ve geleneklerini saflatrarak koruma
forml iinde bir zm ekli bulacaklarn sanmlardr.
Bu kanaatte olan modernistler (selefiyye akm) Gibb'e gre,

1 28
aldanmaktadrlar. Onlarn formlleri aldatcdr. Zira, Bat
ilim ve teknii birtakm zihni ve itimai davranlara ve de
er hkmlerine baldr ki, bu kltr deerlerini benimse
medike Bat teknii hakk ile alnamaz. Baka deyimle, Bat
kltr ve Bat teknii ayrlmaz bir btn tekil eder. te Ata
trk bu meseleye devrimci bir zm ekli getirmitir ki, o da
laisizmdir. Bat kltrn, teknii ile olduu kadar sosyal ve
kltr idealleri ile her trl telakki ve sembolleri ile benim
semek, ancak laisizmle mmkn olacaktr. Fakat Prof. Gibb,
bunu slam kltrnn kendi meselesi iin bir zm ekli
kabul etmiyor. Ona gre, meselenin esas, slam kltrnn
yeni dnya artlar karsnda kendi prensip ve kaynaklarna
gre yeniden canlandrlmas ve bylece bamsz bir kltr
hviyetini korumasdr. Bunun iin, slamiyet kendisindeki
ilmi dnce prensibini, tarihi metotla birletirmek ve by
lece yeni bir slamiyet anlay yaratmak zorundadir. (Modern
Trends, Franszca te re., B. Vernier, Pa ri s , 949, s. 64 - 7 4)
Prof. Gibb, slamiyet'i bir kltr kompleksi olarak ele al
d ve onun bamsz bir kltr olarak Bat kltr karsnda
canlanmasn temenni ettii zaman, hi phesiz, her eyden
evvel Arap dnyasn dnmektedir. nk, bugnk sla
miyet, Araplar, zellikle milliyeti Araplar tarafndan sadece
bir din olarak deil, dili, gelenekleri ve tarihteki parlak mede
niyeti ile daha ziyade bir milli Arap kltr olarak benimsen
mektedir. (kar. C. Smith, Islam in Modern History, 1 1 4- 60)
Fakat Trk milleti iin slamiyet bugn yalnz ve yalnz bir
dindir. Araplardan ayr bir kltr gelenei olan Trk milleti
iinde, hala slam dini ile Arapl ayramayanlara, alvar ve
hurmay dinin icabatndan sayanlara rastlayabiliyoruz. Bun
lar, Abdnnasr'n slam bayra altnda yapt koyu Arap
milliyetiliine hizmet ettiklerinin farknda deillerdir. Bize
gre, Trk toplumu iinde milli terbiye yayld ve herkeste
milli benlik ve uur tam manasyla gelitii zaman, slamiyet
hakiki hviyeti ile kalacak ve bir kltr meselesi tekil etme-

1 29
yecektir. Bu sebeple, Trkiye iin Bat kltr karsnda slam
kltr meselesi deil, Bat kltr ve Trk kltr meselesi
vardr. Prof. Gibb de herhalde u gerekleri kabul edecektir:
Evvela, tarihi zaruretlerdir ki, Atatrk' radikal Batllama
kararna gtrmtr. Saniyen, Atatrk slami dnce ve il
min gelimesine engel olmak niyetini beslememitir. Atatrk,
slamiyet'i z dini mahiyetinde grmekle, oportnist siyasi
ve dnyevi cereyanlardan azade olarak ona hakiki kaynaklar
zerinde kendini bulma ve yaratma imkanlar hazrlamtr:
Siyasi menfaatlere baml bir messese olarak kald md
dete Prof. Gibb'in zledii bamsz ve yaratc dini dnce
nasl meydana gelebilir? Atatrk'n laik devletinde slamiyet,
itimai ve manevi etkisini, devleti ve kanunu emrinde kulla
narak deil, kendi z manevi kudreti ile gerekletirme im
kanna sahiptir. Atatrk'n laisizm devrimi, ierde ve darda
maalesef ters anlalmtr. Prof. Gibb unutuyor ki, Mslman
ulemas bir asrdan beri bu soru karsndadr ve hala bir ce
vap getirememitir. Trkiye, Bat dnyas ile bir lm kalm
sava iinde bulunduu zaman bu cevab bekleyemezdi. Dahi
asker, harp stratejisinde yapt gibi, ann kritik zamretini bir
den kavram, kararn vermi ve derhal uygulamaya gemi
tir. Bizzat Prof. Gibb, kendi aratrmalaryla gstermitir ki,
klasik Abbasi Hilafet dneminde slam dncesi de nihayet
bir tarihi terkiptir. Sonu, ancak zamanla eriat'n ayrlmaz bir
paras haline getirilmitir. Gibb, slam dncesinin tarihi
metottan yoksunluunu, kendi iinden gelimesini nleyen
en nemli engel olarak grmekte hakldr. Atatrk, bu tarihi
geliim dncesini teoride deil, gerek hayatta slam dn
cesine sakmu bulunmaktadr. Bugn u veya bu ynde boca
lamakta olan birok slam memleketinde, Atatrk'n getirdii
tarihi zm eklini yegane kar yol olarak benimseyenlerin
says gittike artmaktadr. (Bkz. Smith, 1 62) Pakistan, bugn
Trkiye gibi laik bir refah devleti olma gayesini benimsemi
tir. (Smith, 76)

1 30
 Prof. Gibb, Batllama hareketinin itimai bakmdan
da zayf temellere dayandn ileri srer. Ona gre, mater
yalist idareci zmre, Bat dnce ve messeselerini kendi
sine uydurarak onlar bozmu ve kendi bencil hakimiyetini
Bat'nn verdii vastalarla eskisinden daha kuvvetli bir hale
getirmitir. Bunun karsnda kitleler, batlamam ve milli
yeti nderlerin programlarn, kendi geleneki devlet ve ce
miyet anlayiarna gre yorumlamamlardr. Prof. Gibb, bu
hkmlerinde genel olarak Arap Mslman milletlerini gz
nnde tutmaktadr. Trkiye'de artlar phesiz farkldr. Laik
terbiyenin genelletirilmesi ve cemiyetin eitli tabakalar
arasnda birinden dierine gemekteki imkan ve kolaylklar,
Trkiye'de byle bir problemi ortadan kaldrma yolundadr.
Toynbee ve Gibb, Atatrk devrimi hakknda bu yorum
larnda yalnz deildirler. Atatrk'n z yurdunda da daha
geenlerde gazetelerden birinde bir profesrmz benzeri
grleri savunmutur. Bu yazara gre devrim, gelenekiere ve
inanlara srtn evirmi, bylece kitle ile aydnlar arasnda
bir anlamazlk uurumu yaratm ve Trkiye'nin modern
lemesi bu yzden gerekleememitir. Ona gre, Japonya'nn
ahenkli bir ekilde modernlemesi bilhassa gelenekiere bal
kalm olmas sayesinde hakikat olmu. Trkiye de Japonya
misalini izlemeli imi. Bu iddiada, evvela modernlemede
Japonya ve Trkiye'deki farkl artlar hi gz nne alnma
makta, yazar bu gerekten habersizmi gibi grnmektedir.
Bundan nce New York'ta Trkiye ve Japonya'nn modern
lemesi zerinde yaplm olan ilmi bir toplantda bu farkllk
zerinde uzun uzadya durulmutur (Bu tartmalarn sonu
larn bu kitapta bulacaksnz). Atatrk, Trkiye'deki artlar
karsnda gerek ihtilali, gayesine ulatrmak iin radikal
hareket etmek zorundayd. Dier taraftan unu da belirtmek
lazmdr ki, bir Japon mtehasss Furukawa-Tetsuschi'nin
yaknda yaynlad bir inceleme (The Growth of Anti-religi
ous Rationalism and Development of the Scientific Method in

131
/apan, Cahiers d'Histoire Mondiale, VII - 3 ) Japonya'da da
rasyonel dncenin geleneklerle ve mistik dnce ile olduk
a etin bir mcadele vermek zorunda kaldn gstermek
tedir. Orada bu sava Budizme kar ynelmi, fakat aslnda
rasyonalizme eilimi olan Konfys doktrininde bir destek
bulmutur. Nihayet unutmamaldr ki, Japonya'da hibir dini
hukuk sistemi, devlet hayatn, itimai ve ekonomik dzeni,
bir kelime ile trl fert ve kamu iini dzenleme ve onlara de
imez bir ekil verme iddiasnda bulunmuyor ve cemiyetin
yaamas iin bir yenilik zarureti kendini gsterirse, bir kfr
damgas ile onun karsna klmyordu. Nihayet gelenei ve
geleneksel toplumu ak bir ekilde tarif etmek lazmdr. Ata
trk, Trk milli benliinin temeli olan geleneldere herkesten
ok sayg duyard. O bu temelleri zayftatan yabanc gelenek
Iere kar mcadele etmekteydi. Trk devleti 1 839'dan beri
bir lm-kalm sava iinde geleneklerle modern zamretler
arasnda eitli uzlama yollar denedi. Buna bakarak, Trki
ye grnte Japonya'dan nce yenileme hareketlerine giri
mitir. Fakat gerek modernleme ancak Atatrk devrimi ile
balamtr. Bu devrimin z, onun radikalizminde, toptan bir
Batl devlet ve cemiyet olma ilkesinde gizlidir. Son bir asrlk
tarihimizde denenmi olduu gibi, hala geleneksel kltr ve
Batllama iin eitli uzlatrma ekilleri dnlebilir; fakat
bu Atatrklk deildir. Toynbee ve ayn ekilde dnenler,
ite bu esasl noktada yanlmaktadrlar. Atatrk toptan Batl
lama kararna varmasayd, Tanzimat'ta olduu gibi, Trkiye
d grn Avrupal, dnya gr arkl bir toplum olarak
braklsayd, ite o zaman memleket Toynbee'nin dnd
gibi, Bat'nn ksr bir taklitisi olmaktan kurtulamazd. Ata
trk daima srarla belirtmitir ki, tam manasyla bir Batl mil
let olmak Trk milletinin benliini kaybetmesi deil, o benlii
btn temel deerleriyle ortaya karmas ve sonsuz bir geli
me yoluna koymas demektir. Buna gre Batl millet olmak,
rasyonel dnmek ve hareket etmek, ilim zihniyeti sayesinde

1 32
sonsuz bir yaratma ve yenileme kudretine erimek demektir.
Nasl bir Batl millet, Bat milletleri toplumunda taklit zinci
ri iinde bocalayp kalmyorsa, Trkiye de bu toplumun tam
bir yesi haline geldikten sonra sonsuz gelime imkanlarna
ve gelimi bir milli benlie sahip olacaktr. Ancak Toynbee,
aka olmasa da, Trk'n buna gerekten kabiliyedi olup ol
mad noktasnda phelidir ve nerileri bu pheye dayan
maktadr. te Atatrk daima bu noktada btn dnyadan
farkl dnyordu.
O, "Kltrtimz muasr medeniyet seviyesi stne ka
racaz;' derken samimi idi. Vaktiyle Erzurum'da, Sivas' ta ve
Ankara'da konutuu gibi gelecei baka bir zirveden temaa
ediyordu. Atatrk devrimini gerek yapan bu sonsuz gven
duygusudur, bu baar azmi ve inancdr. Bu yolda tabiaty
la atmalar, geici hayal krklklar olacaktr, fakat sonun
da Trk milleti medeniyetin n safnda ilerleyen, yaratan bir
millet haline gelecektir. Atatrklk budur, buna inanmak
tr. Batllamann Trkiye'de stnkr bir taklit safhasnda
kalmadn W.C. Smith (Islam in Modern History, Princeton
1 957, s. 1 80 - 1 8 1 ) ve B. Lewis (The Emergence ofModern Tur
key, Oxford Univ. Press) bilhassa belirtirler. Zira onlara gre,
Trkler, kendi "tabii ve itimai evrelerini akl ve iradeleriyle
kontrol altna alma hassasn", Bat medeniyetinin bu ana vas
fn, benimsemi bulunmaktadr. Trkler kaderlerini bu dn
ya dnda bir irade eline brakmyorlar artk. (Bu szler 1 9 6 1
Anayasas ve Kalknma Plan'ndan nce yazlmtr.)
Laisizmin uygulanmas zerine, Trkiye'yi iyi tanmayan
birok Batllar veya eitli sebeplerde koyu Mslman gr
nenler, Trk halkn Mslmanlk dnda saymaya yeltenmi
ler, Atatrk devriminin cemiyet iinde bizzat slamiyet iin
ifade ettii derin anlam anlamak istememilerdir. Bu konuda
en esasl incelemeyi, modern tarihte slamiyet'in durumunu
ele alan bir mtehasss, Prof. W.C. Smith anlayla yapmtr.
(Islam in Modern History, Princeton, 1 957) Atatrk'n, Trk

1 33
Mslman devlet ve cemiyetinde yapt byk devrimin, biz
zat slamiyet iin, nazari ve fiili bakmdan byk bir deiiklik
getirdiini kabul eden yazar, bu geliimi, "Trkiye slam'da bir
reformasyon (dini reform) mu meydana getirmektedir?" soru
su altnda incelemektedir. Smith'in ana fikirleri yle zetle
nebilir: Evvela, Trk halknn btnl ile Mslman oldu
undan bugn kimse phe edemez. Trklerin, dini devletten
ayrmakla yaptklar devrim, onlarn Mslman bir millet
olarak kalmasna engel tekil etmemitir (B. Lewis de - The
Emergence, 406- bu noktay belirtmek lzumunu duyarak
"Mustafa Kemal'in din politikas laikliktir, dinsizlik deildir;
onun maksad dini kaldrmak deildir" demitir).
Prof. Smith'e gre, Trk devrimi slamiyet'te fiili, tarihi
bir durum yaratmtr ve bu, slam dnyasnn banda olan
bir millet tarafndan baarlm olduundan nemi byktr.
Trkler, slam tarihinin son asrlarnda aynadklar nc rol
lerine bugn de devam eder gibidirler. Araplar, slam'n Altn
a'nn, gemie mal olmu l bir devrin canlandrlmasn
dan, Trkler ise slamiyet'in dinamizmini temsil ederek onu
yeniletirmekten bahsetmektedirler. Araplar geriye, Trkler
ileriye bakrnaktadrlar. Bat aleminin stnl ve saldrs
karsnda dier slam milletleri genel olarak pasif kalmlar
ve hatay kendilerinde deil, kar tarafta bulmaya alm
lardr. Trkler ise, hatay kendilerinde grm, yaamak iin
yeni yollar aram ve tepki gstermilerdir. "Trklerin modern
dnyada tekrar yalnz kendi kuvvetine gvenen dinamik bir
millet haline gelme abasnda dikkate deer bir baar gster
diklerini bugn hemen hemen herkes tasdik etmektedir:' (s.
1 72)
Prof. Smith, Trk aydnnn din konusunda davrann,
biroklar gibi, dinsizlik eklinde yorumlamann yanl oldu
u, Mslman kalan bu insanlarn slam'da yeni bir davran,
yeni bir hayatiyet temsil ettikleri kanatindedir. (s. 1 74 - 1 75)
Burada o, slamiyet'i geleneksel slam deil, dinamik, gelime

1 34
halinde tarihi bir slam olarak anlamaktadr. Trkleri bu fik
re getiren faktrlerin banda, Atatrk ihtilalinin fiili baars
gelir. "Onlarn baar duygusu her eye hakimdir ve gerektir.
Samimi olmayan bir romantizm deil, daha ziyade olaylarn
iinden doan ve olaylarla kaynaan bir kendi kendini tenkit
davrandr. Onlar, memleketlerinin yenilemesini gerekle
tirmeye girinilerdir ve bunu baanya ulatrma yolundadr
lar:'
1 946an sonra dini tedrisata dnlmesi, Trkiyee
din konusunda meydana gelen derin deiikliklerden sonra
slamiyet'in kendini yeniden ifade etmesi iin zemin hazrla
mtr. Bu serbestlik iinde ayet duruma eski mutaassplar ve
gelenekiler hakim olursa, devrim baarszla uram say
labilir. (s. 1 88 - 1 89) Aydnlar, kendileri geleneki ekiliere d
nerse, bu da slam dnyasnda derin yanklar yapmaktan geri
kalmayacaktr. Fakat Atatrk devrimi, geleneki slamiyet'i
yalnz arneli bakmdan deil, nazari bakmdan da iki esas
noktada tamamyla deitirmi bulunmaktadr: Trkler evve
la, btn Mslman milletleri sinesinde toplayan ve bir tek
eriat'a tabi mmet fikrini reddetmilerdir. Artk Mslman
Arap', Hristiyan Habe'ten kendilerine daha yakn hissetmek
iin bir sebep grmemektedirler. (Prof. Smith, unu da ilave
edebilirdi ki, Mslman Arap da Trk', Hristiyan Habe'ten
farkl hissetmemektedir. Bugn Msrl Mslman, baka bir
Mslman milleti, kendi milli menfaatlerine yardm dere
cesinde benimsemektedir. Milliyet duygusunun stnl
bugn btn slam milletleri iin ak bir olgudur.) Bununla
beraber Trkler kendilerini daima en kuvvetli ve en ileri bir
Mslman millet olarak telakki ederler. kinci nokta, Trk
ler eriat', daha dorusu onun dnyevi meseleleri dzenle
yen hukuk kaidelerini reddetmilerdir. Prof. Smithe gre, bu
noktada bugn btn Trk milleti birlemi ve devrimi be
nimsemitir. O unu da iaret eder ki, Trkiyee laiklik, din
ve devletin, devlet kontrol altnda ayrl eklinde uygulan-

1 35
maktadr. Prof. Smith'e gre, bu durumda bizzat din, kendisini
hakikaten devletten ayr bir duruma getirmelidir.
Prof. Smith, bundan sonra u nazari sorular ortaya at
maktadr: Bir din olarak slamiyet, dnyevi kanunlar zerin
de itimai mnasebetleri dzenlemenin kendisi iin dini bir
vazife olduunu unutabilir mi? eriat, daima fert ile Tanr
arasnda yegane vasta deil midir? (s. 1 97- 1 98). Buna cevap
olarak o, Trklerin yeni yaama artlar karsnda eriat'n bu
fonksiyonunu kaybettii inancna vardklarn belirtir. Atatrk
devrimi ona gre, yalnz tarihi bir olay deildir. slamiyet'i na
zari bakmdan da ilgilendirir. Trklerin slam dini karsnda
bu reformcu durumlar, slam dnyasnn baka taraflarnda
ki siahat taraftarlarnnkinden esasl ekilde farkldr. Trk
ler, modern dnyada slamiyet problemini, Bat'nn 1 6. asrda
dini bulran karsnda takip ettii yolu inceleyerek taklitle
deil, ciddiyede ve uurla ele almakta ve ona gerek fiili bir
zm ekli bulmaya almaktadrlar.
Trklerin karlatklar genel bir kltr problemi de u
dur: Hristiyan olmayan bir millet Bat milletler topluluunun
bir yesi olabilir mi? Trkler, Mslman kalnakla beraber
Bat medeniyetinin hakkyla benimsenebileceine inanm
lardr. Burada, Bat medeniyeti bir slam milletini iine ala
cak mahiyette midir, meselesi yine ortadadr. Sonu olarak,
Atatrk devrimi ile Trkiye, yalnz slam milletleri iin deil,
slamiyet'in kendisi iin de byk nemi olan fiili bir durum
yaratmtr ve slamiyet'in modern dnya nndeki prob
lemlerine samirniyet ve ciddiyede bir zm ekli bulmaya
almaktadr. Trkiye'ae yeni duruma asl dini bakmdan bir
yorum ekli getirebilecek biri kacak m, imdi soru budur.
Prof. Smith'in yukarda zetiediimiz grleri ile Ata
trk devrimini, dini bakmdan Prof. Gibb'aen farkl bir ekil
de deerlendirdii meydandadr. Prof. Gibb, modern dnya
karsnda slam'aa gerek reformun bizzat slamiyet'in kendi
kaynaklarndan domas gerektii fikrindedir. Smith'e gre

1 36
ise, Atatrk'n yaratt tarihi durum yle bir reformun esas
larn imdiden koymu bulunmaktadr. Bununla beraber o da
slamiyet ve Batllama probleminin henz kesin bir zm
ekline varmad kansndadr.
Atatrk devrimi ve Atatrklk zerinde bu tartma
y, Londra niversitesi profesrlerinden Bemard Lewis'in
grleriyle tamamlamak yerinde olacaktr. 14 Prof. Lewis'in
Trkiye'de din ve kltr konusunda fikirleri (The Emergence,
4 1 6), ksaca udur: "Trkler pratik saduyularn ve her eye
are bulma kabiliyederini kullanarak slamiyet'le modernlik
arasnda bir uzlama ekli bulacaklardr. Bu da onlara, bir a
tma haline dmeksizin, hem Ata'nn hrriyet ve ilericilik
yolundan, hem byk atalarnn Tanr'ya eritiren yolundan
gitme imkann verecektir:'
Prof. Lewis'in uzun tahlillerden sonra kitabnn sonun
da Atatrk devrimi hakknda vard hkmleri zetleyelim:
Ona gre Atatrk devrimi, iki yz seneden beri sregelen ve
1 908 inklab ile gerekten yeni bir siyasi dzen douran bir
cereyann sonucu olarak ele alnmaldr. Bu cereyann belli
izgisi, bir slam imparatorluundan bir milli Trk devletine
geitir. Zira Trkiye evvelce Avrupa kltr dnda bir slam
imparatorluu tekil ediyordu. Bu sebeple Trklerin devrimi,
Avrupa'daki ihtilallerden esas itibaryla farkldr. Bu hareket,
Yakn Dou ve Asya memleketlerinin Bat hakimiyetini zer
lerinden atmak iin giritikleri milli ihtilallerden de birok
noktalarda ayrlr. Zira bu memleketlerin idaresinden koloni
idareleri sorumlu idi. Halbuki Trkiye, daima bamsz bir
devlet olarak, eksik ve acele de grnse, kendi ilerinin so-

" Prof. Lewis, Trke yaynlar yakndan izleyen, Trkiye'yi yakndan tanyan bir tarihidir.
ada Trk tarihini ve Trkl, eine az rastlanan ll ve tarafsz bir tarihi anlay ile
Bat alemine tantmaya; hatal, hissi, tarafgirane grleri dzeltmeye almaktadr. Modern
Tirkiye'nin Douu (The Emergence of Modern Turkey, Oxfort Univ. Press, 1 96 1 ) bal altn
da, Bata ve memleketimizde yaplan belli bal yaynlardan yararlanmak suretiyle meydana
getirdii eser, daha imdiden Bat niversitelerinde talebe iin Trkiye zerinde en gvenilir
bir el kitab haline gelmitir.

1 37
rumiuluunu kendisi yklenmi bir millettir. teki memle
ketlerde Batllama trl engellerle karlat halde, Trkler
bunu bilhassa 1 9 1 8 'den sonra byk bir hzla gelitirebilmi
lerdir. Trk devrimine milliyet cereyan hakim olmakla be
raber, Trk milliyetinin karakteri dier Orta Dou memle
ketlerinden farkldr. Bu memleketlerde yabanc hakimiyete
son verme abalar uzun zaman siyasete hakim olduu halde,
Trk milliyetilii uzun bir idare geleneinden doan pratik
ve realist bir ruhla belirli gayelerin gerekletirilmesi iine
giriebilmitir. Dier bir nemli fark da udur: Trkiye iin
asrlk emperyalist tehdit Rusya tarafndan geldii iin Trkler
daima Rusya'ya kar Bat ile dayanma halinde bulunmu
lardr. Halbuki Orta Dou'nun dier milletleri, Rusya'ya daha
ziyade sempati ile bakarlar.
Trk devrimini, Bat tarihinden rnek alarak, iktisadi te
mele dayanan belirli bir snfn devleti hakimiyeti altna alma
ya alnas veya hrriyet iin bir halk hareketi olarak yorum
lamak isteyenler vardr. Fakat modern Trk tarihini aklamak
iin bu yetmez. Trkiye'deki devrimleri bu gibi arniller hazr
lamad gibi devletin yrynde de bunlar esas faktr de
ildir. Zira Trkiye'de devlet daima kendisi hakim bir kuvvet
olarak mevcut olmutur. Trkiye'de idareci aydn snfn rol
daima nemli olmutur. Bu snf ou zaman iktidar fiilen
elinde tutmutur. Atatrk devrimi, bu idareci aydn zmrenin,
kendini, devleti ve nihayet memleketi deitirmesi hareketi
nin en son ve en ileri bir safhasn temsil eder. Trkler kendi
leri, Atatrk devrimini, ou zaman milliyetilik ve Batlla
ma terimleri altnda toplarlar. Yeni Trkiye bir ara kendisini
Osmanl idaresinden kurtulan sonuncu millet de saymtr.
Bunda bir gerek pay yok deildir. Yeni devlet gerekten bir
Anadolu devleti olmutur.
Trkiye'nin Batllamasna gelince, Trkiye
Cumhuriyeti'nde genel hayatn birok kollarnda Batllama
tamdr ve bundan artk geri dnlemez. Eski slami deerlerin

1 38
yerini Bat deerleri almtr. Artk hakimiyetin menei Tanr
deil, millettir ve millet fikri her eyin stndedir. Bugn la
ikliin uygulanmasndaki sert politika gevetilmitir. Bazlar,
bunun, din adamlarnn bir kar devrime yol aabilecek ka
dar ileri gittii fikrindedirler.
Trkiye'de demokrasi tecrbesinin iflas ettiini syleyen
ler varsa da, gelecek iin cesaret veren ok ey vardr: Hrri
yet rej imine bal yeni zmreler, gittike kuvvetlenmekte ve
genilemektedir. Hepsinden nemlisi de Trklerde mevcut
arbal kendine gven, sorumluluk duygular ve medeni ce
sarettir. Bunlar olmadan bir demokrasi yaayamaz.
Bu yazarlarn ihmal ettikleri bir nokta, Atatrk devrimi
ve bilhassa slamiyet ve modernleme problemi karsnda
Trkiye dndaki Trklerin durumudur. Bu topluluklardan
tam manasyla Atatrk davran gsterebilen, yalnz Kb
rs Trkleri olduunu syleyebiliriz. Bunda, tabii orada Trk
milliyetiliinin serbest bir eitim sayesinde hakk ile yaylm
olmasnn ve Dana Efendi gibi aydn bir din adamnn rehber
liinin kesin bir rol olmutur. Bat-Trakya Trkleri arasnda
ise, mutaassp dincilerle Atatrkler arasnda ok zararl bir
ekime srp gitmektedir. Yabanc boyunduruu altnda ya
ayan dier Mslman Trk topluluklarnda ise hkmetler,
milli hisleri uyutmak ve bu topluluklara ancak dini bir aznlk
hviyeti vermek iin mutaassp geleneki cereyan destekle
mektedirler. Bu nokta, Trkiye'de ayn cereyan benimseyenle
ri uyarsa gerektir. 1 963 yaznda stanbul'da byk camilerden
birinde diniediim bir vaiz, kendisini can kula ile dinleyen
imanl vicdaniara hararetle u fikri alamaya alyordu:
Diyordu ki, hakiki bir Mslman (Tabii bununla mutaassp
eriat Mslman demek istiyordu) yabanc bir hakimiyet
altnda dahi hr olabilir. Fakat Mslmanla aykr hareket
eden bir hkmet idaresindeki Mslman hr saylamaz. Bu
gibi telkinlerin, halk ruhunu nelere hazrladn aklamaya
lzum yoktur. Tam bir hrriyet iinde konuan vaiz efendi,

1 39
yalnz Atatrk Trkiyesi'nde Trklerin hrriyet anlayndan
deil, bizzat slamiyet'teki hrriyet kavramndan da ne kadar
gafl olduunu ortaya koymakta idi. Bu vaizi dehetle dinler
ken onun, 1 92 1 e hrriyet iin Sakarya'da arpanlardan, ya
hut o zaman Byk Millet Meclisi'ndeki ulema efendilerden
birinin karsna kmasn temenni ederdim.
Yukarda, yabanc tarihilerin Atatrk devrimi zerinde
ki grlerini tartrken u gerek btn kesinlii ile ortaya
kmtr: Trkiye iin gerek Bat, gerek slam dnyas kar
snda bir tek ykseli yolu vardr. Atatrk devrimini, gerek
ruhuyla benimsernek ve amaz bir ekilde izlemek.

1 40
 "TRKYE VE }APONYXNIN
SiYAS MODERNLEMES" ZERNE
BiR KONFERANS15

inde bulunduumuz yln ( 1 962) 10- 1 4 Eyll tarihleri

arasnda Amerika Sosyal Aratrma Konseyi'nin teebbsy
le New York'ta Dobbs Ferry'de Trkiye ve Japonya'nn siyasi
modernlemesi problemi zerine ilmi bir konferans tertip
edildi. Konferansn dikkate deer taraf, her iki cemiyetteki
modernlemeyi mukayeseli bir ekilde tarihiler ve sosyolog
lar bir arada inceleyeceklerdi. Konferansa katlan otuz kiiden
te biri Japonya, te biri Trkiye zerinde ihtisas kazanm
tarihi ve siyaset ilmi mtehasss idi. Kalan, te biri ise sos
yolog idi (Trkiye'den Prof. A. Payaslolu, Prof. K. Karpat,
Prof. A.N. Kurat, Prof. H. nalck katldlar) . Konferansn esas
gayesi, modernleme olayn Asya'da en ziyde modernlemi
saylan bu iki memleketin tarihinde inceleyerek genel olarak
modernlemenin vasflarn, fayda ve lzumunu anlamaya a
lmaktan ibaretti. Konferansn alma tarzna gelince, her iki
cemiyette evvela, siyasi gelime bakmndan geleneksel cemi
yet yaps, siyasi modernlemeye yardm eden i ve d amiller,
ekonomik gelime, terbiye sistemi, halka hitap eden gazete,
radyo gibi vastalar, sivil ve askeri brokrasi ve nihayet siyasi

15 Trkiye ve Japonya'nn Siyasi Modernlemesi zerine Bir Konferans, (T.irk Kltr, 63, 1 962,
s. 50-52, Ingilizce Asl: "The Nature of Traditional Society, B. Turkey. Political Modernization of
Japan and Turkey, Princeton, 1 964, s. 42-63).

141
liderlik ve partiler ile siyasi modernleme arasndaki mnase
betler srasyla incelenecekti. Bunun iin konferans almadan
ay nce her ye kendi sahasna ait bir rapor gnderecekti.
Konferansta, bir sosyolog bu raporlar kendi mtalaalarn ek
leyerek tartmaya arz etti.
Tabii olarak ilkin modernleme ve geleneksel cemiyet
kavramlar zerinde duruldu. Her eyden evvel modernizmin
ve geriliin bir deer hkm tad, cemiyetten cemiyete ve
devirden devire deitii belirtildi. Modernlemenin mutlaka
Batllama manasma gelmediine de iaret olundu. Endst
rilemenin modernizasyona gtren balca amil olduu fikri
itirazla kartand (Zelanda gibi zirai ekonomiye dayanan ce
miyetlerin pekala modern sayld kaydedildi). Endstrile
menin Bat demokrasisi tarznda bir gelimeyi zaruri olarak
inta etmedii tebarz ettirildi. Yksek derecede bir iktisadi
farkllama ve gelime, ilmin btn sahalarda tatbiki, tekno
loji, cemiyet iinde akli ve gayr ahsi bir mnasebetler siste
mine gtren yksek bir sosyal hareketlilik, nfusun kesafeti
ve ehirleme, gruplar arasnda mnasebetlerin skl ve hz,
kitlenin siyaset ve cemiyet meseleleri ile gittike daha ziya
de ilgilenmesi ve katlmas; btn bunlar modern cemiyetin
karakterleri olarak zikredilmi, aile yaps, lm nispeti, or
talama lm yann ykseklii, nfus bana den servetin
nispeti gibi sosyal ve iktisadi belirtiler zerinde durulmutur.
Konumalar srasnda milliyet, demokratlama, Batllama,
laikleme, merkeziyeti idare usul gibi geliimlerin, moder
nizasyonun esas tezahrleri olup olmad tartld. Demok
ratlamann art grnmedii, adem-i merkeziyetin de mo
dern cemiyederin bir vasf olduu belirtildi. Modernlemede
deiiklik ihtiyac ve isteinin domu olmas, deimenin
sratli bir tempoda oluu, deiikliin ilerici mahiyette olmas
nemli vasflar olarak belirtildi.
Trkiye ile Japonya'nn modernlemesinde birletikleri ve
ayrldklar noktalar ve sebepleri u ekilde zetlendi:

1 42
 1 . Evvela, gerek Japon gerekse Trk kavimleri eski a
lardan beri baka kltrleri benirusernekte yksek kabiliyede
rini ispat etmilerdir.
2. Her iki cemiyette modernleme, Batllama eklinde
anlalmtr.
3. Bu hareketin balangta esas arnili her iki cemiyet
iin Bat'nn tehdidi ve ona kar cihazianma ve direnme ira
desi olmutur.
4. Her iki cemiyette geleneksel kltr, Batltamaya kar
direnmi ve engeller karmtr.
S. Modernleme iradi, mecburi ve yukardan gelen bir
mahiyet tar. Her iki cemiyette program ve terbiye yoluyla
modernlemenin gerekletirilmesine allmtr. Sekin
aydn snf, modernlemede esas rol oynamtr. Japonya'da
bugn dahi idare eden bir sekin snftan bahsetmek m m
kndr. Byk ehirler modernlemenin ilk merkezleridir.
6. Her iki cemiyette radikal hamleleri muhafazakar tep
kiler ve gerilemeler takip etmitir.
7. Modernlemede ilkin askeri teknik girmi, merkezi
devlet bu sayede her zamandan daha kuvvetli duruma gelerek
feodalleri ve arac snflar temizleyebilmitir. Sivil ve askeri
brokrasi devlet iinde stn duruma gelmitir.
8. Her iki cemiyette Bat messeselerini sadece kopya,
hatal giriler ve baarszlklar dourmu, dzeltmelere ba
vurulmutur. Her iki cemiyette anayasa ve parlamento usul,
devlet iin muayyen ihtiyalar karlamak zere kabul edil
mitir. Buna, idare edenler nayak olmulardr.
9. Fakat Batllamada Japonlar ilkin Alman
mparatorluu'nu rnek tutmular, sonra Anglosaksonlara
dnmlerdir. Trkiye ise bata Fransa'y rnek tutmutur.
10. Japonyaa geleneksel deerler sistemi ve sembolleri
muhafaza olunduu halde Trkiye'de bunlar evvela tedricen
sonra topyekun hertaraf edilmitir. Japonya'da modernleme
geleneksel messeselere ve snfiara dayanm, modernleme

143
eskiyi deitirmek ve gelitirmek suretiyle gerekletirilmi,
Trkiye'de ise eski messese ve snflar hertaraf edilmitir. ih
tilal, modernlemenin bir vastas saylmtr.
1 1 . Din bakmndan iki cemiyet birbirinden ok farkl
drlar. Bu ayrlk modernlemede nemli deiiklik meydana
getirmitir. Japonya'da dinler, tekilatanm bir kuvvet deil
dir. Siyasi hayat baml hale getirmeye almaz.
Konfys dini Batllamaya kar cephe almamtr. Ya
banc kltre kar geleneksel kltrn btn unsur ve sem
bollerini temsil etmek ve kudsiletirmek iddiasnda bulunma
mtr.
12. Japonya'da milli ve umumi terbiye ve okuyup- yaz
ma ii bundan krk yl nce tamamyla halledilmitir. Bugn
Japonyaa yksek tahsil grenlerin ve gazete okuyanlarn
nispeti Bat cemiyetlerindekinden yksektir. Trkiye'de halk
akutmak program ancak Cumhuriyet'le uygulama safhasna
girebilmitir.
1 3. Japonlar baka dilleri renmeye mecbur kalmadan
Bat dnyasnn byk fikri ve edebi mahsullerini kendi dilin
de okumak imkann bulmutur. Japon dili ilenmi ve yksek
bir kltr dili haline getirilmitir.
1 4. Japonya ve Trkiye'de endstri ilkin devlet teebb
syle balam, fakat Japonya'da zel teebbs erkenden hakim
duruma gelmitir. Japonya sermaye ve ham madde kaynaklar
itibaryla 19. asrda Trkiye'd en geri idi. Fakat Japonya'da ka
pitlasyonlar daha erken hertaraf edilmi, sanayi Japonlarn
elinde Japon parasyla kurulmutur. Bilhassa kyl tasarrufla
r, bankalar ve korporasyon sistemi ile sanayii desteklemitir.
Milliyeti samurai (kk zadegan) snf siahat hareketlerin
de alkan, kanaatkar, milliyeti brokratlar olarak byk rol
aynadklar gibi iktisadi teebbslerde de nder olmulardr.
Trkiye'de ise kapitlasyonlar ancak 1 923'te kaldrlabilmi,
imparatorluk devrinde kapitlasyonlarn himaye ettii gayri
msbmler yannda bir Trk mteebbis snf ok ge mey-

1 44
dana gelebilmitir. Bununla beraber her iki cemiyette iktisa
di planlama ok yeni eylerdir. Japonlar teknoloji sahasnda
taklit safhasn adam olup teknik bulularn temeli olan ilmi
zihniyet ve messeselere sahip olmulardr. Sanayi iin geni
pazar salamlardr. Japonya'd a halkn zenginlemesi, hrri
yet ve hukuki garantiler fikrini desteklemitir. Japonya'da bu
gn ahs bana gelir Trkiye'dekinin iki mislidir. Japonya'da
ehirlerde yaayanlar nfusun yzde 66'sn tekil eder.
Japonya'nn modernlemede neden daha baarl olduu
noktas zerinde de durulmutur:
1 . Japonya, modernleme ana girdii zaman 1 868'de
dil ve kltr birliine ulam milli bir devlet karakterine sa
hipti. Trkiye'de bu ancak 1 923'ten sonra gereklemitir.
2. Japonya'da geleneksel sosyal snflar modernlemeye
yardm etmilerdir. Samurai'lar slahat devrinin yapclar ol
mulardr.
3. Japonya, erkenden milli bir devlet olduu halde Tr
kiye imparatorluk uruna milli bir siyaset gdememi, ykc
savalara girmitir. Buna karlk Japonya, son harbe kadar
hibir zaman istila grmemi, enerjisini i modernleme gay
retlerine younlatrabilmitir I. Dnya Harbi'nde ise Japonya
galip devletler safnda bulunmutur.
4. Corafi durumu da, Japonya'ya daha elverili artlar
hazrlamtr. Denizlerle evrili olmas, adalardan mrekkep
olmas istilalardan korunmasna yardm etmi, kolay ulatr
ma milli birlii ve sosyal ve ekonomik temas ve hareketlilii
salamtr.

145
 TRK TARH VE
ATATRK'TE TARH UURU16

Atatrk, derin bir tarih bilincine sahip, ei az nderlerden

biridir. Onda bu uur, bir yandan Trk tarihine derin bir ba
k, br yandan tarih nnde yksek bir sorumluluk duygu
su eklinde kendini gsterir. Nihayet onun Trk tarihine bak
tarz, bizzat bir tarihi etken niteliini de kazanmtr.
Atatrk'n dehasnn bu yn, onu anlamak iin byk
nem tar.
lk nce, Atatrk'n tarihe byk ilgisinin kayna nedir?
kincisi, o, bir tarih yaratcs olarak, Trk tarihine nasl bir
yn vermek istemitir. te burada balca bu iki nokta zerin
de durmak istiyoruz.
Atatrk, tarih ilmine, bir devlet adam iin olaanst
saylabilecek bir ekilde enerjisinin byk bir ksmn harca
mtr. O, daha 1 930'da Trk bilginlerini bir araya getirerek
" Trk Tarihinin Ana Hatlar" ad altnda bir seri kitap yaz
drd. Ksa bir sre sonra aratrmalar daha geni ve ilmi
temellere balamak zere "Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti"ni
(bugnk Trk Tarih Kurumu) kurdu, onun almalarn
dzenledi ve kongrelerine aralksz katld. Bu kurum bugn
milletleraras ilim cemiyetleri arasnda sekin bir mevki sa
hibidir. 1 93 l 'de mektepler iin Cemiyet'in karm olduu

" Trk Tarihi ve Atatrk'te Tarih uuru (Tirk Kltr, 1-7, Mays 1 963, s. 6- 1 1)

1 47
genel tarihin btn msveddelerini Atatrk bizzat bandan
sonuna kadar okumu ve kendi eliyle dzeltmeler yapmtr.
Ertesi yl, 1 . Trk Tarih Kongresi'ni am ve be yl sonra da
yabanc bilginierin itirakiyle milletleraras bir kongre halini
alan 2. Trk Tarih Kongresi'ni tertip ettirmitir. Bu kongrenin
hazrlklaryla da bizzat ilgilenmitir. Kongre mnasebetiyle
verdii nutukta tannm Avusturyal bilgin Menghin "Trk
lerin cihan tarihindeki hissesi snrlandrlamaz. Trk tarihi
nin cihan tarihini byk geliime gtren bir kuvvet olduuna
phe yoktu r,"demitir. Atatrk iin bu netice, kazanlm bir
meydan muharebesi kadar deerli idi.
Bu tarih almalarna milli bir dava olarak o kadar nem
vermekte idi ki, Byk Millet Meclisi'nin her toplanm ban
da syledii a nutuklarnda bunu daima nemle sz konusu
eder olmutu. Bu arada 1 935 'te unlar syledi: 'Tarihimizin
ve dilimizin karanlklar iinde unutulmu derinliklerini, dn
ya kltrndeki analkiarn reddolunmaz ilmi belgeler/e orta
ya koyduka, yalnz Trk milleti iin deil ve fakat btn ilim
alemi iin dikkat ve intibah (uyan) eken kutsal bir vazife
yapmakta olduklarn emniyet/e syleyebilirim. "
Btn bu almalardan beklenen, kendi ifadesiyle; ''Trk
tarihinin inkar edilmi ve unutturulmu simasn ve mahiyetini
btn hakikatleriyle meydana karmak", "Trk tarihini, bin
bir milletin tarihinas yaayan sokak politikacsnn baziesi
(oyunca) "olmaktan kurtarmakt.
Milleti yaratan ve yaatan en mhim unsurlardan biri
milli tarih uurudur; milletler, dnya yznde deerlerini,
milli tarihlerine verilen deer lsnde kazanrlar; 1 9. asr
da Bata milliyet ve milli hakimiyet kavram her trl siya
si dzenin temeli mevkiine ykselince, her millet benliini,
milli tarihinde ve z dilinde arad. Milli tarih, boyunduruk
altndaki milletiere lsz bir kuvvet, birlik ve enerji kayna
oldu. Dier taraftan z milli kltrlerin, hudutsuz gelime
imkanna kavumalar, netice itibaryla insan medeniyetinin

1 48
eitli istikametlerde zenginlemesi eklinde anlalarak se
lamlanyordu. Nihayet tarih, esas itibaryla milletierin tarihi
eklinde telakki edilmeye baland.
1 9. yzyl tarihilii, bir cihan medeniyeti kavram
n da, ikinci bir esas olarak alyordu. Halbuki Osmanl
mparatorluu'nun dayand temeller, evvela, trl dinlerin
ve milliyederin bir nizarn altnda toplanmasn salayan mu
ayyen bir coraf-tarihi birlik ve bu nizamn bir hanedan et
rafnda temsili demek olan Osmanllktan ibaretti ve 19. yz
yln, her ey stnde yer alan milliyet cereyan karsnda bu
esaslar, deer ve manasn kaybetmi bulunuyordu. kincisi,
Osmanl Devleti, slam kltrnn Avrupa kltrne kar
mcadelesini temsil etmekte idi. Bu bakmdan da Osmanllk,
Avrupal tarafndan, daima menf bir ekilde yorumlanmtr.
Avrupa nazarnda Osmanl mparatorluu bir Trk mpara
torluu idi. Osmanllk, Trklkle bir tutulmakta ve Trkler,
milletleri boyunduruk altnda tutmaya alan bir millet ola
rak dnyaya ilan edilmekte idi. O zamanlar Bat'da dostumuz
dmanmz, tarihiler, diplomatlar, gazeteciler ve vaizler bir
azdan bunu tekrarlyorlard. Trk tarihinin medeniyetler
yaratc, medeniyetleri canlandrc vasf unutuluyor, btn
Trk tarihi bir yakp ykma macerasna irca olunuyordu. M
tehasss oryantalistler bile Trklerin medeniyetini btn gzel
ve byk ilerini baka milletiere mal ediyorlard. Yksek te
kilatl bir devlet yaratlm ise, bir medeniyet eseri grlyor
sa, bu, onlara gre ya Bizansllarn veya ranllarn itirakiyle
mmkn olmutur. Trk, stanbul'u 40 bin nfuslu harap bir
ehir olarak ald ve ksa zamanda byk bir medeni merkez
haline getirdiyse, onlara gre bu, mutlak baka bir unsurun
sayesinde olmutur.
Hulasa, Trk'e, byk tarihinden bir ey braklmam,
layk grlmemitir. Tarihi bu derece tarafgirlikle, bu derece
kr bir kinle tahrif edilmi, yamalanm bir millet gsterile
mez. Sonradan bavekil olan Gladstone, 1 876'da u kin taan

1 49
szleri sarf etmitir: "Trklerin, dnya yznden ktlkle
rini kaldrmann bir tek yolu vardr, o da kendi vcutlarn
dnya yznden kaldrmak:' Sevres facias bu gibi haksz ve
hayasz propagandalar neticesinde Trkle reva grlm
tr. I. Dnya Harbi srasnda ve harpten sonra Trkle, Trk
tarihine kar bu nevi propagandalara grlmemi bir iddetle
devam edilmitir. 1 9 14'te komutan Mustafa Kemal, Bat dev
letlerinin, Trk milletinin tarihini, hakkn, varln inkar
ettikleri korkun bir devirde, kendini kanl mcadelenin or
tasnda buldu.
Atatrk, bilhassa halk reyinin hakim olduu memleket
lerde, geneloyun Trklk aleyhinde bu derece iddetli bir kin
ve nefret propagandasyla beslenmesinin ar neticelerini gr
mt. Milli mcadele yllarnda, yabanclada yapt btn
konumalarda bu yanl zihniyetle mcadele etmekte idi. O
diyordu ki, Trk milleti Osmanl mparatorluu'ndan ayr bir
varlktr. imparatorluk nizarn dalmtr, fakat yaayan ve
yaayacak bir Trk milleti vardr. imparatorluk vahdeti, Os
manllk, ii bo kavramlar haline gelmitir. imparatorluktan
ayrlan dier milletler gibi Trk milleti de yok edilemez hayat
hakkna maliktir. nk onun da uzun bir milli varl, bir
medeniyeti, unutturulmu bir milli tarihi vardr. Ve nihayet
Trk milleti, cihanmul medeniyetin dman deil, dostu
dur.
Batnn Trk milletini imparatorlukla bir tutarak hnla
mahvetmek istedii bir anda, mazlum fakat baemez milleti
nin haklarn o, gr bir sesle aleme duyurdu ve Trk milleti bu
hak sesiyle doruldu. O ses, on asr nce Orhon kylarn
da taa kazlm sesti: 'Trk budunu yok olmasn diye, budun
olsun diye, babam Elteri Kaan', Tanr gndermi(. .. ) Trk
tresi bozulmu olan budunu, atalarmz tresince meydana
karm. Ey Trk budunu, kendine dn."
Mustafa Kemal, 1 923 'te yle sylyordu: 'Dmanlarmz
ayn zamanda Osmanl Devleti'n i kurmu plan Trk milleti-

so
nin de, unsuri aslisinin de, bu memleketin hakiki halknn da,
mahv ve mzmahil olduunu zannettiler; ite bunda ok aldan
dlar." 'srlardan beri dmanlarmz Avrupa akvam arasn
da Trklere kar kin ve husumet fikirleri telkin etmilerdir(... )
Avrupa'da hala Trkn her trl terakkiye hasm bir adam ol
duu, manen ve Jikren inkiafa gayr msait bir adam olduu
zannedilmektedir. Bu azim bir hatadr(. . . ) ite Avrupa'da m
temadiyen mcadele ettiimiz bu zihniyet mevcuttur." Atatrk
iin zaferden sonra da sava bitmedi. Milli tarihin tantlma
s, onun iin istiklal savann tamamlanmas demekti. te
Atatrk'te tarih uurunun o derece youn ve kuvvetli olmasnn
sebep ve manas ... Atatrk onun iin Trk tarihinin tetkikine
o kadar ehemmiyet vermitir. Trk'e byk tarihinin uurunu
tekrar kazandran Atatrk, Trk tarihine gelecekteki yolunu da
gstermitir. Atatrk, 1 923 'te bu yolu yle ilan etti: "Memle
ket behemahal asri, medeni ve mteceddid olacaktr, bizim iin
bu, hayat davasdr." Onun asri olmaktan kastettii, milli dev
let olmak, Bat medeniyetini bir btn olarak kabul etmekti.
Osmanl nizarnnn reddi, Trk milletinin yeni hayat prensip
lerinin radikal bir ekilde ifadesidir. Bu yol, Trk milleti iin
mukadderdi. imparatorluk nizarn iindeyken bile Trkler, bir
asrdr bu yeni yolu denernekte idiler. Milli hakimiyet rejimi
ve Bat medeniyeti, tarihimizin kanlmaz ve dnlmez is
tikametleri halini almt. Atatrk, keskin bir tarih uuruyla,
bu amilleri, Trk tarihinin geleceine hakim klan iradedir.
O, etrafndakileri hayrete drecek derecede ak ve radikal
devrimlerini uygularken, bu tarihi uurun verdii inan ve
emniyetle yryordu. Bu tarihi vazife duygusunu bize kendi
si, yle ifade etmektedir: 'Bizim, yolumuzu izen yaadmz
yurt, barndan ktmz Trk milleti, bir de milletler tarihi
nin bin bir facia ve strap kaydeden yapraklarndan kard
mz neticelerdir."
1 930'd a bir Alman gazetecisi ona, Bat medeniyetini ikti
has ile Trk milliyet esas arasnda bir tenakuz (eliki) grp

s
grmedii sualini sormutur. Atatrk'n cevab u olmutur:
':Asla ... nk asri olan milliyet prensibi, beynelmilel taammm
etmitir. Biz de Trklmz muhafaza iin gayetle itina ede
ceiz. Trkler medeniyette asldrlar."
Batl bir millet olma kararyla milli hayat ve gelenekleri
mize sadk kalma zarureti, millet hayatnda gizli ve ak karar
szlk ve bulran yaratabilecek zlmez bir problem midir?
Burada, ksaca u sualleri sorabiliriz: Fes ile konutuumuz
dil, ayn derecede asli milli kltr deerleri midir? br taraf
tan milli hakimiyet prensibi, modern laik hukuk, Kant felsefe
si mi, yoksa Manhattan arklar m garpll temsil eder? Bu
meseleyi cemiyetimizin bnyesi zmektedir. Bugn toplulu
umuz milli kltrde gelime ve ayn zamanda bat medeniye
tinde byk ilerlemeler yapmtr. Trk milleti artk fesi, milli
kltrnn ayrlmaz unsuru saymaktan uzaktr. Fakat milli
hakimiyet prensibine uur ve olgunlukla baldr. Muayyen
bir kltre ail deerlerin stnlk kazanmas, ekseriya evvela
d sembollerin tutunmas eklinde balar. Fakat hakiki kltr
iktibas, asl deerlerin dayand kklere inmekle tamamlan
mazsa yahut bu safha gecikirse, o zaman tehlike ba gsterebi
lir. Atatrk'n inand gibi "ftraten medeni olan Trk m illeti",
bu safhay arkada brakmtr.
Atatrk, milleti millet yapan ana unsurlara, yani Trk ta
rihinin, dilinin ve sanatnn en asli kaynaklarna inmeye al
t. ada kltrn cihanmul insani prensiplerine dayanan
derinlemi bir milli hayat, onun hakiki ideali idi. 1 932'dc;! mil
letvekilleri nnde bunu u ekilde ifade etmitir: 'Milli kl
trn her rda alarak ykselmesini Trk Cumhuriyeti'n in
temel direi olarak temin edeceiz." 'Her kavmin mevcudiyeti,
kymeti, hakk- istiklali, malik olduu ve yapaca medeni eser
lerle mtenasiptir." Burada milli kltr bahsinde Atatrk' en
derin tarihi hviyetiyle grmekteyiz.
Atatrk inanyordu ki, modern millet kavram bugn ci
hanmul medeniyetin temel tadr ve insanlk cihanmul

1 52
bir medeniyete sahip milletierin ahenkli bir topluluu olmaya
doru gitmektedir. Atatrk bu yksek insanlk idealini tam
bir aklkla ifade etmitir: 'Beeriyetin hepsini bir vcut ve bir
milleti, bunun bir uzvu addetmek icabeder." "!inde bulundu
umuz aile-i medeniyette layk olduumuz, mevkii bulacak ve
onu muhafaza ve i'la edeceiz." Bat medeniyeti, yalnz be k
tada corafi bakmdan en yaygn, en dinamik bir medeniyet
olarak deil, mahiyeti bakmndan da cihanmuldur. nk,
Bat medeniyeti insan, belli bir kltrn, milletin veya dinin
mensubu olarak deil, soyut deerleri ile ele alan bir dzen
gelitirebilmitir. Perde, akla ve tabiata dayanan bu yeni dn
ya gr yle soyut bir ereve meydana getirmitir ki, her
millet bu erevede milli ahsiyetini zedelemeden, her fert
dini ve hissi hayatna halel gelmeden yerini alabilmektedir.
Bu medeniyelin z, ferdin ve akln hrriyetini garanti eden
itimai ve siyasi bir dzen yaratmaktr. Bu dzen, insanlara
en geni gelime ve tatmin imkanlar balar, insann kendi
geleceine hakimiyetini ve etrafn eviren her trl kuvve
te kar bamszln ifade eder. Bu lklerin daima galebe
almasna hayret etmemeli; zira onlar insan tabiatnn, akln,
insani uurun icaplardr. Atatrk, kendi devrinde bu lkler
den ayrlan trl kuvvetli cereyanlar arasnda bir an dahi a
mad. Mesela hilafet teklifini derhal reddetti. Bu, ancak onun
derin tarih uuru sayesinde mmkn olmutur. nk o, Bat
medeniyetinin cihanmul vasfn derinden anlayacak, mille
tinin bir asrdr bu yol zerinde yrdn, kurtuluun ve
yksek milli hayatn ancak bu yolda tecelli edeceini grecek
kudrette idi. Fransz Medeni Kanunu'nun kabul iin bizde
bir asr nce teebbsler yapldn ve bir Anayasa'nn yarm
asr nce ilan edildiini unutamazd.
Bir kelime ile ada medeniyetin cihanmul prensiple
rine dayanan z bir milli hayat. .. te Atatrk'n Trk tarihini
ynelttii tarihi gaye ...

1 53
 500 yl nce Trkler iki kltrn snr zerinde byk
bir imparatorluk kurdular ve benimsedikleri kltr btn
bir aleme kar muzafferane ykselttiler. 1 6. yzylda Osmanl
mparatorluu'na gelmi seyyahlarn eserlerinde, kendine g
venen, yaratc, bamsz ve stn bir kltr evresine girmi
kimselerin hayranln sezmemek kabil deildir. Osmanl
Devleti bir snr devleti idi. Atatrk ise yeni Trkiye'yi milliyet
ve Bat medeniyetinin snr kalesi yapmtr. arpan iki dn
ya gr arasnda tarih bize milli hakimiyeti ve Bat mede
niyetini, varlk ve bekamzn art olarak gsterdi. Atatrk'n
lmezlie erimesinden beri, Trk'e yklenen bu vazife ve
sorumluluk, btn insanln geleceini tayin edebilecek
bir nem kazanm bulunuyor. Btn dnya Trk kalesinin
salaml nisbetinde rahat nefes alyor. Trk, arz yerinden
oynatan tahrip oyuncaklarn sallayanlar karsnda gzn
krpmadan ayakta duruyor. nk hakka, en sonunda stn
gelecek hakka dayandn biliyor.
Atatrk inklab, bugn artk yalnz Trkln deil, hr
dnyann idealidir. Onun kurduu milli devlet, uyanan mil
letiere bir ilham ve kuvvet kayna olmaktadr. Atatrk, bugn
yalnz kendi milletinin deil, cihan tarihinin de yapc kuvvet
lerinden biri haline gelmitir.
Bizi ykmak isteyenler bizim kuvvet temellerimizin ne ol
duunu iyi bilirler ve nce bunlar ypratmaya, Trk tarihine
ve Trkle kar eski iftiralar yeni ekiller altnda hortlatma
ya alrlar. Bugn dnyann hr olmayan ksmnda ve peyk
lerinde Trk tarihi aleyhine sistematik bir iftira kampanyas
almtr. Oralarda eski Trk devletleri, yalnz yama etmek
ve esir almak iin kurulmu gayesiz teekkller eklinde ta
ntlmakta, yahut en fazla, reaya kitlelerinin istismar zerine
kurulmu feodal tekilatlar olarak tasvir olunmaktadr. Trk
tarihinin, tahrif edilmi bu yeni ekli, dnyann byk bir ks
mnda, alabildiine yaylmakta; hatta yurdumuzda propagan
da edilmeye allmaktadr. Bitarafbir yazarn, Dubrovski'nin

1 54
fkrince, demir perde gerisi memleketlerde "bu resmi ve ok
tarafgir komplo, halk kitlelerini Trkiye'ye kar durmak ve
srarla psikolojik tecavze hazrlamaktadr". Bunu nlemek
tamamyla elimizde de ildir. nk serbest ilim oralarda
revata deildir. Fakat asl ac olan, Trk tarihinin bu tahrif
edilmi ekli Bat dnyasnda da sinsice yaylmaktadr. Me
sela Bat niversitelerinde son zamanlarda ok tutunmu bir
medeniyet tarihinde, Rusya'nn idaresi altna geirdi i Trk
kavimleri, Kzlderili iptidailere kyas edilmekte ve Ruslarn
bunlara medeniyet gtrd iddia edilmektedir. br ta
raftan ar milliyeti Arap mellifleri tarafndan, Trklerin
slam erevesinde oynad byk rol de tamamyla menf
bir ekilde gsterilmekte ve Arap hakimiyetinin son buldu
u devirden sonraki slam tarihi, karanlk bir devir olarak
tantlmaktadr. Balkan tarihileri ayn yoldadr. Birka dilde
yaynlad kaln kitabnda, Fatih Sultan Mehmet'i yama ve
tahripten baka bir ey dnmeyen bir saclist olarak tehire
kalkan bir Batl yazar (Fr. Babinger) , baka bir Batl ya
zar medihle gklere karmaktadr. Daha acs bugn mektep
kitaplarmda bazen kendimiz, Osmanllarn Akdeniz ticaret
yollarn kapamalar neticesi olarak Baltklarn Okyanus deniz
yollarn aramak mecburiyetinde kaldklar veya Osmanl m
paratorlu u maliyesinin balca ganimete, yani yama malna
dayandn yazacak kadar kaytszlk iindeyiz. Atatrk, tari
himizi savunma ve korumay en hayati bir milli dava saymt.
Kltr alanndaki bu mcadele ehemmiyetini bugn de kay
betmemitir. Tarihin bir propaganda vastas olarak kullanl
masnda gdlen sinsi maksat, bizim iin gizli deildir. Onlar
bunun Trkln tarihi ve medeni roln inkar ve milletler
topluluundaki itibarn yok etmek isterler. Yahut kitleleri,
Trklk aleyhine her trl hakszl ilemeye hazr mutaassp
mtecavizler haline sokmaya alrlar. Eskiden yaptklar gibi
Trk', Bat medeniyetine dman, milletiere kasteden bir un
sur gibi gstermeye yeltenirler.

1 55
 ZiYA GKALP:
YZYlLA DAMGASINI VURAN DNR17

Gkalp'n yaam ksa oldu (23 Mart 1 876-25 Ekim

1 924) , ama dncesi yzyla damgasn vurdu. evresi, men
ei, ailesi ve mstesna kiilii ona savalar, devrimlerle geen
dramatik bir dnyada mstesna bir klavuz rol hazrlad.
Babas Mehmet Tevfik Efendi, Mustafa Kemal'in ba
bas gibi, Gneydou Anadolu'da bir tara merkezinde,
Diyarbakr'da kk bir memur idi; Namk Kemal neslinden
vatansever, devrimci bir aydn idi; varolma savanda kurtu
luu Batllamada arayan bir kuaktan, Tanzimatlar nesiin
den idi. Atalar, blgede eraftan, ehirli sekin bir aileden idi.
Dedesi Nusaybin kaymakam Mustafa Sdk Efendi'nin olu
Tevfik Efendi'nin kardei Hasib Efendi, ulemadan hakim, eski
kltr iyi hazmetmi biri idi ve Ziya'y slam kltr ile ta
ntran kii idi. Tevfik Efendi vilayet idaresinde, yaz ilerini
iyi bilen bir memur sfatyla evrak mdrl, resmi vilayet
gazetesinin karlmas, Vilayet Salnamesi'nin hazrlanmas
gibi kalem ilerinde hizmet ediyordu ve olu iin ilk fikir ha
zinesi olacak olduka zengin bir kitapla sahipti. Gkalp'n
annesi, tannm bir aileden, Pirincizadelerden Zeliha
Hanm'd . Bylece gen Ziya, eraftan, eski ve yeni kltr be
nimsemi, Yeni Osmanllar'n devrimci zihniyetini, vatanse-

17 Ziya Gkalp: Yzyla Damgasn Vuran Dnr (Dou Bat, XII. 2000)

1 57
verliini temsil eden bu aile evresinde yetiecek ve babasnn
kitaplnda bol bol okuma frsat bulacaktr. Ziya'nn gaze
tecilik mesleine de, kukusuz, babas rnek olmutur. Ziya
kiiliinin olumasnda, babasn, dadi Lisesinde hocas Yorgi
Efendi'yi (ondan Franszca'y, doa bilimlerini ve eski Yunan
felsefesini renecek) ve kendisine slam hukuku ve tasavvu
funun ilk bilgilerini veren amcas Hasib Efendi'yi bata sayar
(Kk Mecmu dda yaynlad Vasiyyet yazlarnda). Osmanl
Aydnlanma a'nda ( 1 880- 1 9 14), Franszca'dan yaplan e
virilerden, Gustave Le Bon, Alfred Fouillee, Gabriel Tarde gibi
sosyologlarn fikirleriyle tant; elikili dnceler ve kltr
etkileri arasnda bunalma srklenen baz ada genler
gibi Ziya da on sekizinde intihara kalkt. O kurun yaam
boyunca kafasnda kald.
Etnik meneini demek isteyenlere kar Ziya'nn ceva
b aktr: "Cedlerim (atalarm) Trk olmayan bir blgeden
( ermik) gelmi olsa bile, kendimi Trk sayarm; nk bir
adamn milliyetini tayin eden rki menei deil, terbiye ve
duygulardr:' Ziya'nn milli kimlik hakkndaki bu gr,
Atatrk Trkiyesi'nin millet-vatanda anlayna esas olmu
tur. Onun dnce hayat ve kariyerine yn veren asl kaynak
Gen Trkler hareketidir. (bkz. . Mardin, ]n Trkler)
Abdlhamid'in istibdad reJimne kar mcade
le eden Gen Trkler'in propaganda yazlar, Gneydou
Anadolu'nun fikir merkezi Diyarbakr'a kadar geliyor ve her
aydn gibi Ziya'y da heyecanlandryordu. Ziya mparator
luun fikir merkezi stanbul'a gitmek iin can atyordu. On
sekizindeki intihar giriiminde bu istek ve hayal krkl rol
oynam grnyor. O, nihayet on dokuz yanda stanbul'a
gelip yatl bir mektep buldu: Baytar (veteriner) Yksek Oku
lu. Orada mspet bilimlerle tanmas ilerde sosyolojik gr
lerine etki yapacaktr. Gizli cemiyetlerle balants yznden
hapse atld. stanbul maceras yl srd. ( 1 895- 1 898)

1 58
 Merutiyet'in ilan zerine 908'de ittihad ve Terakki
Cemiyeti'nin Diyarbakr ubesini kurdu ve fiilen siyaset ha
yatna atlm oldu. 909'da Selanik'te . T. kongresine katld,
Cemiyet'in Merkez-i Umumi yeliine seildi. Sosyoloji ya
zlaryla tannan Gkalp'ten cemiyetin ideolojisini tespit iin,
Gkalp'in deyimiyle "Yeni Hayat" zerinde bir rapor hazrla
mas istendi. ittihad ve Terakki iktidara gelince de hukuk ve
eitim alannda ald ilerici yntemlerde Gkalp'in fikirlerin
den yararland. Selanik'te iken dadi(le sosyoloji dersleri ve
rerek Trkiye'de ilk kez bu bilim dalnda retim yolunu at.
9 2'de Ergani Sanca'ndan Meclis- i Mebusan'a ye seildi.
stanbul'da edebiyat dergilerine kltr ve sosyoloji zerine
yazlar yazarak fikir hayatnn nclerinden biri oldu. Trk
Oca kurucular arasnda yer ald. 9 2 - 9 9 stanbul yaam
onun en verimli, en yaratc fikir dnemidir. Darlfnun'd a
ilm-i itima' (sosyoloji) dersleri okutnaya balad. { 1 9 5-
9 9) iimaiyat dergisini kard. I. Dnya Sava bitip s tan
bul mttefiklerin igaline uraynca tutukland ( 1 9 9); ngi
lizler tarafndan 8 Mart 920'de Malta'ya srlenler arasnda
idi. Orada srgn arkadalarna sosyoloji ve tarih konumalar
yaparak "tek hocal bir niversite" kurdu. ( 1 9 9- 92 ) (Malta
Konferanslar) Srgn dn Darlfnun'daki krss veril
medi, fakat o tabiat gerei retici, hoca grevini yapmaktan,
lideriere "doru yolu" gstermekten geri kalamazd. Hayal k
rklna urad, baba yurdu Diyarbekire gitti. Orada, 92
922 yllarnda kard Kk Mecmua, stanbul'da aydnlar
tarafndan hararetle izleniyordu.
Ziya Gkalp, milli mcadelede ittihadlar terk ede
rek Mustafa Kemal'in safna gemi, Ankara'da kan gaze
telere, Hakimiyet-i Milliye ve Yeni Gne yazlar yazm, Halk
Frkas'nn programnn hazrlanmasna yardm etmitir.
Atatrk, birok devrim kararnda Garplar gibi onun da fi
kirlerini izlemitir (Hukukta kadn erkek eitlii, Trk'n ve
Trk vatandalnn tanm, Trk Dili ve Tarihi tezleri, her

1 59
vatandan bir soyad almas gibi). Gkalp'e gre Gazi Musta
fa Kemal, Trklk emellerini gerekletiren kahramandr.
(Heyd, 80) Tabask bir risalede Ziya Gkalp dinlerin teset
trn ve harerne kapatlmasn yermitir. "Tesettr iptidai
itiyaklara (ilkel arzulara) ve ok eski itimai messeselere ka
dar uzanan bir adettir. Bu alkanln hala devam etmesi Trk
kadniarna en byk hakarettir" diyor. (Heyd, 69) Dualarn
Trke okunmasn istemi, Trkler'in slam ncesi din fikir
lerini incelemi (Trk Tresi), bir Trk slamiyeti'nin varln
kabul etmitir. Milletin kendi sinesinde yaayan milli kltr
elerinin kefi ve gelitirilmesiyle Trk kltrnn egemen
olmas fikri, Atatrk zamannda eitim ve sanat alanlarnda
rehber olmutur. Atatrk, onun kltr ve medeniyet ayrl
ve dereceli deiim teorilerini kabul etmemekle beraber, ona
kar derin bir sayg duymakta idi. Kendisinin, TBMM'nin Il.
dneminde Diyarbekir mebusu ( 923) seilmesini destekle
di. Gkalp, 1 924 Anayasas'n hazrlayanlardandr. Kltr ve
hukuk konularnda o, fikirlerinden vazgeilemez bir kii idi.
909'da Selanik'te ittihad ve Terakki Merkez-i Umumi yeli
inden lmne kadar bu fonksiyonu devam etti. Gkalp'in
vefatnda Gazi Mustafa Kemal eine gnderdii taziye telg
rafnda "byk mtefekkirin kaybndan "btn Trklerin"
zntsn ifade etmitir.
nand ve milleti iin gereklemesini gnlden arzula
d fikirlerini yaymak heyecanyla Ziya Gkalp basn kullan
maya nem vermitir. Daha genlik yllarnda Diyarbekir'de
909'da Peyman adl dergiyi karm, Selanik'te 9 0- 9 2
yllarnda dilde Trkelemeyi savunan . Seyfeddin ve Ali
Canip'le Gen Kalemler'e yazlar yazm, 9 2- 9 9'da Trk
Yurdu'na Trklk zerine bir sra makale yazm, 9 7'de
timaiyat Mecmuas'n karm, 9 7- 9 8'de yeniliki yazar
lar ile Yeni Mecmua da yakn ibirlii yapm ve 922-l923'te
'

Diyarbakr'da Kk Mecmua'y kendi bana yaynlamtr.

1 60
 Trklk (siyaset bilimcilerinin pan-trkizm veya tura
nizmi), Trk dili konuan, Rus boyunduruu altndaki halkla
rn kurtuluu ve dayanmas fikri, Krm'da smail Gaspral
ile gl bir biimde balam bulunuyordu. Ziya Gkalp gibi
smail Bey, Trklerin adalamas, uyanmas iin eitim re
formu istiyor, Krm'da kard Tercman gazetesiyle btn
Trk illerine, bu arada stanbul aydnlarna yol gsteriyor
du. Trkln programn Krml byk reformcu; Dilde,
Fikir'de, 'te Birlik sloganyla zetliyordu. Gkalp stanbul'da
Kazanl Yusuf Akora, Azeri H zeyinzade Ali ve br Trk
lerio yayn organ Trk Yurdu yaz ailesine heyecanla katld.
Bu dergiye 1 9 1 2- 1 9 1 9 yllar arasnda yazm olduu ma
kaleleri sonradan Trklemek, slam/amak, Muasrlamak
adyla kard nemli eserinde bir araya getirmitir. (Trk
ln br organ o dnemde Ahmed Cevdet'in kard
kdam gazetesi idi.) Gkalp, I. Dnya Sava srasnda yaynla
d Altun Destan'da Trk duygular ateliyordu. Bir manzu
mesinde yle diyordu:

Uygur, Kala, Kartuk. Kankl, Kpak

Trk Yurdu bir olsun kalmasn kaak

O, Trk birlii iin bir kahraman, bir ilhan aryor:

Turan'dan yadlar kovan nerede

Kimi Krgz, Kazak, kimi Sart olmu

te yandan Gkalp, milli devlet kurulunca, Trk mil

letini oluturan eitli etnik gruplarn, Amerika Birleik
Devletleri'nde olduu gibi, kaynamas gereini vurgular.
(H.Z. lken, Il, 493)
Cumhuriyet dneminde 1 923- 1 980 yllarnda tehlike
li bir siyaset olarak yasaklanan Trk halklarnn bamszl
ve birlii fikri, Rus emperyalizmi knce hayati nemde

161
bir siyaset olarak gndeme gelmi ve Sleyman Demirel'in
''Adriyatik'ten in Seddi'ne kadar" diye formlletirdii siya
sette canlanmtr.
Ziya Gkalp'ta, tm ttihadci politikasnda grld
gibi, Trkle tam dn, Balkan savalarnda Trkler'in
Rumeli'yi kaybetmesi zerine kanlmaz bir politika olarak
egemen oldu. O zaman bir "Trk-slam dualist imparatorluk"
projesi de, Mslman tebaann, Arnavutlarn { 1 9 2 ) ve Hicaz
Araplar'nn { 1 9 6) ayaklanmalar zerine terk olundu. Ziya
Gkalp gibi aydnlarn byk bir blm ve aydn subaylar,
bir milli Trk devleti fikri zerinde birletiler. Mtarekeden
sonra 9 9- 920'de Saray'n slamc hilafet politikasnda di
renmesi karsnda, Anadolu'da Kuva-yi Milliye Hareketi'nin
g kazanmas, Ankara TBMM ve hkmetinin kuruluu ile
Anadolu'da milli Trk devleti bir gerek oldu.
Bu gelime, Ziya Gkalp'in oktan beri dnd ve
yayd milli Trk devleti fikrinin zaferi idi. G kalp' in baz fi
kirleri, zellikle Turaned ve kapsaml mutlak milliyetilii,
lmnden sonra iddetli eletirilere hedef olmutur. Onun
inand gibi, bireyin iradesini ve bamszln "ma'eri vic
dan" adna inkar eden sosyolojik yaklam, dikta rejimlerine
yol aan bir toplum felsefesi getirdii iddiasyla iddetle ele
tirilmitir.
Gkalp'in dncelerini en iyi analiz edenlerden biri,
H.Z. lken'e gre, Gkalp genliinde Namk Kemal gibi "bir
Osmanl milliyetisi", bir "Yeni Osmanl" idi. Osmanl'nn
kurtulu yolunu ilm-i itimi' (sosyoloji) retecektir, inan
cnda idi; bylece bu alana kendini verdi. Tm ittihad ve Te
rakkiciler gibi, bir uhuvvet-i Osmaniyye yoluyla bir Osmanl
milleti meydana getirmenin mmkn olduuna inanyordu.
Daha sonra 909'da, Gen Kalemler'de Gkalp, . Seyfettin'in
dilde tasfiye (saf Trke) hareketini izleyerek "Trk" oldu.
Selanik'te ittihad ve Terakki Merkez-i Umumi yesi seildik
ten { 1 909) sonra yeni bir Gkalp karmzdadr. Gen Trkler'i

1 62
izleyerek IL Merutiyet'te siyasi devrimin itimai devrimle ta
mamlanmas gereini savundu. timai devrim, "Yeni Hayat"
ile gerekleecektir. "Yeni Hayat': sosyal hayatn her alannda
eski deerler sistemi yerine yeni bir deerler sistemi getirmek
tir. Bu dnemde A. Fouillee'nin "idees forces" (fikir-gler)
teorisinin etkisi altndadr. "Yeni Hayat': fikir ile, lk ile yara
tlr ve hayata geirilir: "Yeni Hayat': z Trk kltrne dn
mekle gerekleecektir. Gkalp iin, "stn insan" Trk'tr;
yksek, gzel kltr Trk kltrdr. Gkalp'in dnce ha
yatnda Trklk Balkan Harbi faciasndan sonra egemen
hale gelecek, Osmanlclk unutulacaktr.
Darlfnun'da, Fuad Kprl, smail Hakk (Baltaco
lu), Necmeddin Sadak, A. Emin, emseddin (Gnaltay) ile
birlikte, Bat bilim metodlaryla alan ekip iinde yer ald ve
onlarn fikir oda oldu. Kltr ve medeniyet ayrl tezini
ilkin burada kan timaiyat Mecmuas 'nda ileri srd. Sos
yolojinin temel kavramlarn tespite alan, sosyolojik olgu
ve aratrma metodu zerinde ilk etrafl yazs ("Bir Kavmin
Tetkikinde Takip Olunacak Usul") Kprl Fuad'n kard
Milli Tetebbu 'lar Mecmuas 'nda ( 1 .2. 1 9 1 2, s. 1 93-205) ya
ynland. Orada, kltr ve medeniyeti ayr olgular olarak
incelemekte idi. Bu dnemde sosyolojinin gerek kurucusu
sayd E. Durkheim sosyolojisinin pozitivist, strktralist
yaklamn benimsedi. ( 1 9 1 7) Bu yaklamda, ahiakn sosyo
lojik nitelii zerinde durdu. "Eski Trkler'de timai Tekilat"
adl yazsnda (MTM, III, 1 9 14), Durkheim ve Mauss'un ilkel
toplum tasnifini Orta Asya Trk kavimlerinin incelenmesinde
esas ald. Bu aratrmasnda destanlardan yararlanmas kayda
deer.
Ziya Gkalp, I. Dnya Sava srasnda balca fikir akm
larn, yani slamclarn gerek slamiama (Srat-i Mustakim)
fikirlerini, Trk yurdu etrafnda toplanan ou Rusya'dan
gen Trklerin Trkln ve laik bir toplum isteyen
Garplarn muasrlama (Hseyin Cahit, Celal Nuri gibi -

1 63
tihad dergisi yazarlar) tezlerini, sosyolojik bir yorum iinde
uzlatrma ve sistemletirme giriiminde bulundu. (Trk
lemek, slamlamak, Muasrlamak, stanbul, 1 9 1 8 ) Gkalp
bunu sosyolojinin bir grevi olarak gryordu. Ona gre sos
yoloji, toplum doktorudur. Bu kitap, Cumhuriyet dnemin
den bugne dek Trklk (N. Atsz, Z.V. Togan, Trke),
Trk-slam sentezi (bkz. Dou Bat, say 11-5) fikir akmlar
nn ve siyasette lkclerin ve Milliyeti Hareket Partisi'nin
ilham kayna olmutur. O, Trklerin byk vatann, Turan'
yle tanmlyor: "Turan, Trklerin ideal vatandr; Trklerin
oturduu, Trkenin konuulduu, lkelerin toplamdr:' Tr
kiye, Turan'n bir parasdr. Gkalp'in zaman zaman deien
sistemletirme abalarnda siyasi pragmatizm egemendir. Biz,
srasyla Osmanl, Trk ve Atatrk Gkalp'i, ayr ayr in
celemek zorundayz.
Ziya Gkalp'in etkinlii zerinde hkm verenler, olumlu
veya olumsuz, Trk dnce hayat ve siyaseti zerinde onun
derin ve srekli etkisini tanmlardr. "Gkalp kiiliinin her
safhasnda yeni bir yaratlta"dr, sosyolojide Durkheim'i iz
lemekle beraber "sosyolojinin teorik cephesinde esasl (yeni)
fikirler getirmitir': (H.Z. lken)
Ziya Gkalp, "Trk milliyetiliinin babas"dr. (U.
Heyd) Ziya Gkalp "Yeni Trkiye'yi biimlendiren, Trki
ye Cumhuriyeti'nin manevi kurucularndan biri, belki de bu
kuruluta pay en byk alandr". (W. Deeds) Ziya Gkalp
"ark'ta ilk defa olarak Garb'n anlad ilim kafasyla Dou
faziletini nefsinde birletiren" bir kiidir. (Y. Kadri) "Trki
ye'deki egemen korporatif dncenin en yetkin sistematik
dnr Ziya Gkalp'tir. Gkalp'in fikirleri sonralar basit
sloganara ve mitlere dnmtr". (T. Parla)
Gkalp, sosyoloji teorilerinde zellikle E. Durkheim'n
metodolojisini izlemekle beraber onun orijinal bir Trk d
nr olduu noktasnda birok yazar ve sosyologla birleir
(bkz. H.Z. lken, Amerikan sosyalou C. Zimmerman, Z.F.

1 64
Fndkolu, N. Akder, M. Turhan ve son zamanlarda S.H. Bo
lay ve S. Anar); ciddi eletiriler arasnda burada yalnzca T.
Parla ve H.K. Kadri'yi analm (Aslnda 930- 990 arasnda
tm solcu literatr onu hedef almtr). Yakn zamanlara ka
dar onun sosyal bilimlerde icat ettii terimler (hars, metkure,
rf, itimaiyat) kullanlagelmitir. Trk toplum ve siyasetinin,
saltanat dneminden Trk milli devletine gei dneminde
radikal hzl deiimleri bir sosyolog olarak gzlemlemesi,
onun sosyolojik analizlerine ve hkmlerine kukusuz oriji
nallik kazandrmtr. Yeni Trkiye doarken, millet, devlet,
hukuk, kadn hukuku, devlet -din ilikileri, moderi. ekono
mi ve milli eitim, Trk kltr tarihi ve sosyolojisi, zellikle
milli devletin ideolojisini formle etmekte Ziya Gkalp gibi
bir dnr-sosyoloa sahip olmak Trkler ve Trk dnya
s iin gerekten bir talih eseri olmutur. Sosyal olguya tam
bir nesnellik ( objektivite) ile yaklam metodu, Gkalp'e kendi
kuanda gvenilir, pozitivist bilim adam, yol gsteren hoca
ayrcal kazandrmtr. Gkalp btn bu alanlarda, dn
cesine bavurulan Trk "mtefekkiri" olarak anlmtr.
908- 924 yllar arasnda Trk fikir hayatnda yazar/
hoca, siyasi programc, ideolog ve Trkiye<ie sosyolojinin ku
rucusu olarak baard muazzam eseri ve lmnden sonra
Cumhuriyet dnemi dnce hayat ve aratrma alanlar ze
rinde derin etkisini bu ksa makalede gstermenin gl
n biliyoruz. Burada, Gkalp'in temel sosyolojik dncesini
tespit amacyla, kltr ve medeniyet tarihisi A. Toynbee'nin
fikirleriyle ilikisi konusunu tartacaz (Burada, Trk Klt
r, III- 3 , Mays 965'te kan yazy genileterek yeniden ele
almaktayz) .

***

Byk sosyal-siyasal deiim ve bunalm devirlerinde,

sarsntnn sebep olduu kargaa karsnda belirli bir k

1 65
yolu, yeni bir denge bulma ihtiyac, insan deiim sorunla
r ve deerler sistemi zerinde etrafl incelemeler yapmaya
zorlamtr. Yahut, Fransz Aydnlanma a gibi, yeni bir
dnce sistemi bir uyan atlm, sosyal- siyasal yeni bir
yaplanmaya gtrr. Osmanl-Trk tarihinde, 856 Krm
Harbi'nden sonra Bat'nn her alanda ykc basks karsn
da Yeni Osmanllar'n tepkisi, byle bir ihtiyacn gstergesiydi.
Yeni Osmanl, Gen Osmanl hareketiyle devrimci bir dorultu
ald. 878 Berlin Antiamas'yla Osmanl mparatorluu'nun
paralan onaylanmt. 900'lerde patlak veren Makedon
ya bunalm, Gen Trkler'i, ttihat ve Terakki'yi iktidara
getirdi, saltanat fiilen son buldu. lke yeniden paralanma
tehlikesi karsnda idi. Ziya Gkalp, bu buhranl zamanda
yeni bir denge ve dzen, yeni bir dorultu arama ihtiyacna
en yksek seviyede tercman olmu bir dnrdr. Namk
Kemal ve Ziya Paa'nn ak bir ekilde ifade ettikleri top
lum ve kltr buhran meselesi, Il. Abdlhamid Devri'nde
( 1 876- 909) Paris'te toplanan Jn Trkler tarafndan bir sos
yal mesele olarak ele alnmakta idi. Onlar, ayn ekilde sosyal
sorunla karlaan Fransz sosyolojisinin kuvvetli etkisi altn
da kaldlar. Gen Trkler'in lideri Ahmet Rza Bey, Auguste
Comte'un, Ordre et Progres (Dzen ve lerleme) fikrini be
nimsedi, onu siyasi programnn temeli yapt. 906'da Prens
Sahahaddin de, Osmanl toplumunun dze kmasn "fenn-i
itima"'dan bekliyordu. Fenn-i itima', diyordu, bize toplumu
muzun noksanlarn gsterebilecek bir anahtardr. Fakat o,
Le Play Sosyoloji'sini benimseyerek ahsi teebbs, zgrlk
ve sosyal mutluluk sayesinde Osmanl toplumunda bir uzla
ma ve ahenk, yeni bir denge yaratlabileceini dnyordu.
Bu kuakta Ziya Gkalp, Gen Trkler'in itimaiyatlnn
kuvvetli ve ciddi bir temsilcisi oldu. Daha Selanik'e gelmeden
Diyarbakr'da Gen Trk yaynlarnn tesiri altnda 909'd a
Peyman'da (Say I, 28 Haziran 909) yazd ilm-i itima' adl
makalede, buhrana bir zm yolu bulmak iin bu ilimle

1 66
ciddi biimde uramak gerektiini savunuyor, Osmanl top
lumunu oluturan eitli etnik unsurlar arasnda doal d
zen ve dengeyi yeniden kurmak iin en doru yolu gsteren
aralardan birinin ilm-i itima olduunu iddia ediyordu. O,
daha sonra Selanik'te ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Merkez-i
Umumi yesi seilince, kendisine "Cemiyet-i Mukaddese"nin
yani ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ana prensiplerini akla
mak ve genlii topluma balamak grevi verildi. ttihat ve
Terakki, daha l906'da Msr'da basl Nizarnname-i Esasisi'nde
(Madde II, III) timai politikasn u satrlada zetiernekte
idi: "Her hususta sebeb-i muvaffakiyet olan ahlak-i hasene-i
milliyeyi takviye, ulum ve maarif ve terakkiyat-i medeniyye-i
hazray adat-i kavmiyye ve ihtiyacat-i mevkiiyemize tatbikan
memalik-i Osmaniyye'de ner ta'mime almak. .. Osmanl
anasr- muhtelifesi arasnda samimi bir ittihat meydana ge
tirerek vatann ykselmesine almak .. :' te temel prensipler
bunlard. Gkalp kendisine verilen devi geni bir adan bir
sosyal mesele olarak ele ald ve "Yeni Hayat ve Yeni Kymet
ler" adl makalesinde (Gen Kalemler, say VIII), asl inklabn
itimai nitelikte olmas, yani topluma inmesi gerektii fikrini
savundu ve ayn yazda bu Yeni Hayat' getirecek sosyal de
erlerin niteliini gstermeye alt. 1 9 1 1 - 1 923 yllarnda,
Balkan Harbi facialar, Dnya Harbi, yabanc igali, Sevres
Antiamas gibi imparatorluun ykl bulranlar iinde G
kalp daima sosyal sorun zerinde durdu; kurtulu yolunu da
ima sosyolojinin klavuzluunda arad. Onun sosyolojisi, bu
sebeple, dinamik bir sosyoloji, bir deime sosyolojisi oldu.
Gkalp, kendisi gibi itimai-ahlaki sorundan hareket ederek
itimai olay esas alan E mil e Durkheim sosyolojisini hararet
le benimsedi. Toplumun nasl ve nereye gitmekte olduunu
incelemek ve sorumlu mevkide olanlara yol gstermek, onun
daima balca kaygs oldu. Gkalp her dnemde bir ideolog
rol oynad.

167
 ngilteree Arnold J. Toynbee'nin hareket noktas da, I. ve
Il. Dnya Harpleri devresinde var olma veya yok olma soru
su karsnda kalan insanln, byk sosyal-tarihi sorunudur.
O, 1 0 ciltlik dev eserinde (A Study of History, Londra, 1 949) ,
insanln tarih boyunca macerasn bandan sonuna incele
yerek, bulrann gerek anlamn grmek ve bizi nasl bir
zm yolunun beklediini gstermek istedi. O, Gkalp'in milli
erevede ele ald sosyal meseleyi, insanlk lsnde ince
lerneyi denedi. Sosyal deimeyi esas konusu sayan 1 9. yzyl
Amerikan sosyolojisi, Cari Zimmerman'a gre, 1 920'lerden
sonra sosyal yap aratrmalarna ynelmitir. (Yeni Sosyoloji
Dersleri, ev. A. Kurtkan, stanbul, 1 964) Sosyal deime ze
rinde incelemeleriyle tannm olan ve 1 964'te stanbul ni
versitesinde misafir profesr olarak sosyoloji okutan bu de
erli Amerikan sosyolou gnmzde tekrar dinamik deiim
sosyolojisine dnme gereine inanmaktadr. Atom ann
korkun problemleri ve dnyada hzla gelien nodernizas
yon-batllama bulrannn ortaya kard hayati meseleler,
yeni sosyolojiyi, bir deiim (development) sosyolojisi eklinde
ele almaya bizi zorlamaktadr. Zimmerman'a gre Gkalp ve
Toynbee bu vadide bize nclk etmektedirler. Zimmerman'a
gre, Gkalp tek istikametli sosyal geliim teorisine dayanan
19. yzyl sosyolojisine baldr ve her medeniyetin kendine
zg "sosyal zaman"n gz nnde tutmamaktadr. Son za
manlarda srailli sosyolog N. Eisenstadt da ayn eletiriyi ya
par. Eisenstadt'a gre, gelimeye alan toplumlarda modern
leme belli bir reete ile gereklemez, daima yeni bir senteze
gtren bir sosyal oluum gndemdedir. Zimmerman'a gre
Toynbee, eitli dorultularda yryen ve kendi sosyal zama
nn yaayan medeniyetler kavram ile yeni dinamik deiim
sosyolojisinin zeminini hazrlamtr.
Zimmerman, misafir profesr olarak stanbul niversi
tesinde bundan yarm asr nce Ziya Gkalp'n kurmu oldu
u krsde ders verirken, onun tezini deerlendirmeyi ihmal

1 68
edemezdi. Amerikan sosyolouna gre byk tarihi devrim
lerin "bir felsefeye ve halkn desteine dayanan bir programa
sahip olmalar lazmdr". (Giri, s. 1 ) Trkiye de kendisini yok
etmeye uraan gler karsna kkten bir inklapla kt.
Zimmerman'a gre Trk inklab, insanln 20. yzyldaki
kkl deiiminin bir parasndan baka bir ey deildir. Sos
yal bir hareket olarak anlalmas gereken bu insanlk devrimi,
gnmzde dnya lsnde devam etmektedir. Trk devri
minin "fikri erefi geni bir manada Ziya Gkalp'e ve onun
rehberlii ile sosyoloji doktrinlerindeki retim faaliyetine
aittir': Ziya Gkalp "zamannn hakim sosyolojisi olan Durk
heim sosyolojisinden alnm teferruatl sosyal organizasyon
teorileri vastas ile bu inklabn fikri mimar" oldu (G. s. -2);
Gkalp, Durkheim sosyolojisini alp bir Dou toplumuna uy
gulayabildiyse, bu ancak 9 . yzylda sosyolojinin soyut kav
rarnlara gre kurulmu soyut bir sistem olmasndan ileri geli
yordu. O dnemde her toplumun kendi tarihi "sosyal zaman"
kavram sosyolojide yer etmemiti. Bugn "sosyal zaman"a
bal bir aratrma konusu olan sosyolojiyi soyut kavrarnlara
bal tutmak gtr. Her toplumu kendi sosyal koullar iinde
izlemek gerektir. Amerikan sosyologlar, Trkiyee Ziya'nn
yapt gibi, ilkin sosyal deime teorilerine ynelmiti. (s.
3-9) Zimmerman, Gkalp hakknda ok dikkate deer baka
bir gr de ortaya atmaktadr. A. Toynbee, "sosyolojisinin
byk bir ksmn, burada, Trkiyee belki vastal olarak Ziya
Gkalp'ten veya onun rencilerinden almtr. Toynbee'nin
"toplum" yapsna dair birok ana fikirleri Gkalp'in fikirleri
nin benzeridir': Gerekten, Toynbee'nin 9 4'ten beri Trkiye
ile sk ilgisi bilinmektedir.
Toynbee I. Dnya Harbi'nde ngiliz istihbarat servisinde
Trkiye masasnda, daha sonra Paris bar konferansna katlan
ngiliz heyetinde alarak ada Trk tarihinin en hareket
li devirlerini yakndan izlemek imkann bulmutur. 92 e
Atina yolu ile Anadolua Yunan cephesine gelmi, Bursa,

1 69
zmir arasnda btn cepheyi gezmi, dnnde stanbul'a
uramtr. Bu seyahati sonunda yaynlad kitapta (The Wes
tern Question in Greece and Trkey, A Study in the Contact of
Civilizations, Londra, 1 922) Trk-Yunan mcadelesini, geni
bir tarihi yorum iinde, kltrlerin arpmas eklinde anlat
maya alyor. Toynbee, medeniyetlerin birbirleri ile kar
lamas, insanln ilerlemesi veya baarszla uramasnda
daima hakim bir faktr olmu ve olacaktr, diyordu. ( Preface,
VII-VIII) "Bir kimse herhangi ada bir siyasi, ekonomik,
dini veya fikri hareketi incelerse, hemen hemen daima bunun
Bat'dan gelen bir tahrike (stimulus) kar bir yant (response)
veya bir tepki (reaction) olduunu grecektir:' (s. S) (Toyn
bee, A Study of History'de stimuuls yerine challenge terimini
yeleyecektir.) Ona gre, Bat kltrnn bu etkisi hakknda
Bat'da tam bir anlayszlk ve ihmal hkm srmektedir ve
ite bu kaytszlk, Bat etkisini Yakn Dou'da ykc, anarik
bir faktr haline getirmitir. Ona gre, Bat Anadolu'ya sald
ran Yunanllar emperyalistler durumuna dm, Trkler ise
Bat'nn nasyonalizm fikrinin savunucular haline gelmitir.
ngiltere ise, byle bir durumda Yunanllar desteklemi, yani
kendi temel prensiplerine ihanet etmitir.
Toynbee bu kitabnda, tarihi mcadeleleri kltr/ mede
niyet mcadeleleri olarak anladn aka belirtir. Burada
arpan, ikisi de kuvvetle Bat medeniyeti etkisi altnda bulu
nan iki medeniyet sz konusudur. Biri Near East, yani stan
bul ve etrafnda gelien Dou Greko-Romen medeniyeti, te
tarafta Middle East, yani eski Msr ve Mezopotamya mede
niyetlerinin ykntlar zerinde ykselen slami medeniyettir.
Near East medeniyetini Bizans yolu ile Yunanllar, Middle East
medeniyetini ise Osmanllar temsil etmektedir. Osmanl me
deniyeti, daha 1 6. yzyl sonlarnda yaratclk gcn kay
betmitir. Bu medeniyetin kn o, u sebeplere balar:
Evvela merkezi imparatorluun dayand kullar ayaklanm,
ardndan Osmanllar mparatorlua dahil teki medeniyetle-

1 70
ri eritemedikleri iin o medeniyetleri temsil edenler bakal
drmlardr. Bylece, Osmanl mparatorluu km, fakat
slamiyet ondan sonra da ayakta kalmtr. Ona gre bu hal,
dine dayanan medeniyetlerin, tarihte devletlerden daha s
rekli ve asli bir role sahip olduklarn gsteren bir misaldir.
Osmanl toplumunda Batllama cereyan, 1 77 4 Kaynarca
Antiamas'ndan sonra kendini gstermi, fakat daima eriat
tarafndan duraklamalara uratlmtr. Bu devirdeki Batlla
ma da, Osmanl askeri teknoloji alann aamamtr. Burada,
zaten tam bir Batllama beklenemezdi; Ortadou'nun Batl
lama karsnda problemleri, Dou Greko-Ro men medeniye
tinden ok daha etrefl bir manzara gsterir (Toynbee'nin bu
grleri kukusuz eletiriye aktr. Trkiye'yi ziyaret ettiin
de SBF konferans salonunda kendisiyle tartmamz burada
anmalym.)
Toynbee'ye gre Ortadou, bo bir alan deildir. Orada
vaktiyle stn nitelikte bir medeniyet, slam medeniyeti canl
halde devam etmektedir. Bat medeniyeti ile uzlat takdir
de Ortadou medeniyeti, Yunan Ortodoks aleminden daha
baarl olabilir (s. 14; Toynbee daha sonraki eserlerinde bu
grn korumutur. Bkz. Civilization on Trial, 4. Bask,
Londra, 1 953, s. 204- 2 1 2 ) . Her iki medeniyet, modern dn
yada hayatta kalmak iin Bat'nn byk deer verdii milliyet
esasna dayanmak gereine inanm, yani yalnz ayn dili ko
nuanlar bamsz hkmran bir devlet tekil etmelidir, esa
sn benimsemitir; fakat Yakn ve Orta Dou'da bu prensip,
o zamana kadar ayn blgede skunet iinde beraber yaayan
milletleri birbirinin grtlana sarlmaya gtrmtr. Daha
kts, Bat'nn byk devletleri, bagsteren bu iddetli re
kabetleri kendi yksek politika oyunlarnda bir dama ta gibi
kullanmak hatasna dmtr. Her iki taraf ayn Batllama
cereyann izledikleri halde, birbirine kar dmanlklar her
zamandan daha iddetli bir hal almtr. Bat'nn, kendisine
daha yakn grnen Yakn Dou medeniyetini (Yunan Or-

171
todoks alemini), Orta Dou medeniyetine kar (Trk-slam
alemi) tutmas, Orta Dou ile Bat arasnda uzlama ve den
geyi imkansz klabilir. Toynbee, btn bu grlerini 922
ylnda ifade etmekteydi. (Bugn de sorulabilir: Yunanistan'
destekleyen AB, Trkiye'ye kar tutumu ile ayn sorun kar
snda deil midir?) Daha sonralar milli Trk devletinin
kuruluunu, Atatrk devrimlerini izleyen Toynbee bu geli
meleri evrensel Batllama hareketi bakmndan dikkate de
er bir misal olarak incelemeye devam etti. Bu arada, Ziya
Gkalp'in fikirlerine ilgi gstermi olmas tabii dir. 924'te
Gkalp'in lm zerine onun fikirleri, Bat aleminde M.
Hartnann ve R. Hartmann'n tercmeleri ile, J. Deny ve E.
Rossi gibi oryantalistterin incelemeleri ile daha iyi tannd.
Bu arada Ahmet Muhiddin, Kultur Bewegung in Modernen
Turkentum (Leipzig n ) adl eserinde Gkalp'e geni bir yer
ayrmt. Toynbee'nin, 922'de yaynlad ad geen kitapta,
Ziya Gkalp'n izleyicileri Ahmet Emin'in 'l he Development
of Modern Turkey as Measured by its Press (N.Y. 9 4) ve Te
kin Alp'in Turkismus und Pan-Turkismus (Weimar 9 5) adl
eserlerini grd anlalmaktadr. (Bkz. Bibliyografi, s. 373-
374) Toynbee, kendi tarih gr zerindeki etkileri anlatr
ken Splengler'den veya bakalarndan bahseder (Civilization
on Trial, s. - 5), fakat Gkalp'i zikretmez. Toynbee, dikkatini
medeniyetlerin douu, geliimi ve k meselesi zerinde
topladn ve kltrler arasndaki farklar aklamak iin 9.
yzylda moda olan rk ve evre amilleri yerine, baka zm
yollar aradn belirtir. Hemen ilave edelim ki, o "challenge
and response" teorisi ile yeni bir aklama ekli getirdii inan
cndadr. zetle Toynbee, Yakn ve Orta Dou'da krizin ger
ek sebebini, k halinde iki medeniyetin Bat medeniyeti
karsndaki durumlarna ve bunun ortaya kard sorunlara
balamaktadr.
Toynbee, yukarda zedediimiz yorum ekillerini daha
sonra, A Study of History'de ( Londra, 949) daha gelitirilmi

1 72
bir ekilde tekrarlayacak, challenge and response nazariyesini,
tarihin yrtc bir ana prensibi olarak ileyecek, tarihi geli
meleri medeniyetler arasndaki karlamada grecek; baka
bir deyimle, insanlk tarihini bir kltr dinamii olarak yo
rumlayacaktr.
Gkalp'in toplum, deiim ve gelime (development)
zerinde temel gr, Toynbee'ninkine taban tabana zttr.
Gkalp'n esas gr udur: Toplum, doada kendi kendine
var olan, kendi kanuniarna bal apayr bir realitedir. Toplum
hayat, fizyolojik yaamn veya bireysel psikolojinin bir eseri
deildir ve onunla aklanamaz; aksine bireyin zihni hayat,
davranlar, kltr bu realitenin, yani bireyin stnde sosyal
vicdann (conscience collective) bir eseridir. Gkalp, toplum
sal realite hakknda bu pluralist grten hareket etmekle (bu
soru zerinde bkz. Necati Akder, "Ziya Gkalp'te Tarih Anla
ynn Felsefi Temeli", Trk Kltr, say Il, s. l l - 1 4 ve say
XII, s. 1 0- 1 3), E. de Roberty, L. Gumplovicz, E. Durkheim, F.
Oppenheimer, F. Tnnies gibi sosyologlar birletiren esas g
r paylamaktadr. (P. Sorokin, Contemporary Sociological
7heories, Harper's, 1 928. s. 433-487)
Toynbee'ye gre, bireyin stnde bir toplumsal realite
olamaz veya toplumu biyolojik organizmalara benzer bir or
ganizma saymak tamamyla yanltr. Toplum, birbirleri ile
iliki iindeki bireylerin faaliyetlerinden ibarettir. Toplum ha
yat insanlar arasnda bir ilikiler sistemidir. (A Study of His
tory, Abridgement of volumes I- VI, by D. C. Somervell, Londra
1 949, p. 2 1 1 ) Bu sosyolojik yorumu, esas itibaryla, Durkheim
sosyolojisine kar Max Weber sosyolojisinde buluruz. Sosyal
olgu, bireyler arasnda anlaml ilikilerden ibarettir. Bireyler
zerinde egemen bir "ma'eri vicdan" hayalden ibarettir.
Kltr ve medeniyetin niteliine gelince, Gkalp daima
temel sosyolojik grn izleyerek, kltr bireyin stnde
adeta organik bir realite sayar ve kltr insann iradi eseri
olan medeniyetten kesin bir izgi ile ayrr. Kltr; klan, airet,

1 73
kavim gibi "tabii" toplumlarda, o toplumu tutan ve birletiren
dnce ve kurumlarn organik ekilde btnlemi halidir.
Bu dnce ve kurumlar, genellikle birer deer yargs tar.
Tamamyla o topluma zg olup sbjektif ve duygusal nitelik
tedir. Kltr, o toplumun zel kiiliini ve o toplumun sosyal
dayanmasnn temelini tekil eder. Kltrn ( Gkalp me
deniyet kavramna kar kltr iin daima Arapa'dan ald
hars terimini kullanr) kendi iinden gelien doal bir evrimi
vardr. Kltr, dardan zorla deitirilemez. Bir organizma
gibi dardan kendi yapsna uygun medeniyet unsurlarn
alr, sindirir, uygun olmayanlar atar. lkel doal cemiyetler
de kltr topluma hakimdir ve onu oluturan btn idealler
dine baldr. Kltrn temel fonksiyonu, belirli bir toplumun
bireyleri arasnda dayanmay, yani bir toplum olarak btn
ln ve devamn salamasdr. Bylece kltr, bir temel
sosyolojik olgudur.
Gkalp'in bu kltr yorumunda, kltr bir organiz
maya benzeterek inceledii, onda organizmalara zg btn
unsurlar arad grlr. Kltr hakknda burada zetledii
miz temel yaklam o, her defasnda bir ynn aklayarak
eitli yazlarnda tanmlamaya almtr. (Gkalp'in ciddi
sosyolojik analizlerini popler yazlaryla kartrmamak ge
rekir.) rnein bir yerde ("Hars ve Medeniyet': Yeni Mecmua,
No. 60, 9 8, s. 42 ) diyor ki: "Bir cemiyetin btn fertleri
ni birbirine balayan, yani aralarnda tesant (dayanma)
husule getiren messeseler, hars messeselerdir.. . Hars ken
di kendine deiir, tekaml eder, fakat zorla ne geriye ne de
ileriye gtrlemez. Milli hars herkesin raz olduu bu tabii
rflerin mecmlundan ibarettir:' Harsn esas unsuru olarak
ele ald rf, gelenek zerinde yazdklar konu bakmndan
zel bir nem tar. ('n'ane ve Kaide;' Trk Yurdu, No. 39,
9 1 3; "rf nedir?': slam Mecmuas, No. 4, 9 4; Trklemek,
slam/amak, Muasrlamak, stanbul, 9 8, s. 4- 9) rf, bir
toplum tarafndan genelde benimsenmi, "itimai vicdana"

1 74
mal olmu bir davran biimidir. Topluma mal olmu bu
lunmas onun temel artdr. Bu karakteri ile rf, bazen sos
yal onay salayamam adetlerden veya yapay olarak konmu
kural veya kanunlardan ayrlr. Gkalp bylece, kltre ait
toplumsal tasavvurlar (representations collectives) rf kavram
ile ifade etmektedir. rfn dou ekli incelenirse, kltrn
nitelii daha iyi anlalr. Dardan gelen bir adet veya mes
seseye kar toplum, olumlu veya olumsuz bir tepki gsterir.
Onu beenir, alr veya reddeder. te bu tepki, "ma'eri vicda
nn" tepkisidir. Yabanc unsur kabul edilirken, deitirilerek, o
kltrn yapsna uygun bir hale sokularak ve manalandrla
rak o cemiyete mal edilir, sindirilir. Bundan u nemli sonu
kar ki, tam bir kltrleme (acculturalition), bir kltrn bir
milletten tekine gemesi, asla sz konusu olamaz (bkz. yeni
gelime teorisinde, her topluma zg "toplum zaman" kavra
m). rf, canl olarak yaad bir toplumda bireyler zerinde
gl ekicilik gsterir. Ona kar gelenler zerinde toplum
tepki gsterir, bask yapar. te bu zellikleridir ki, rfn birey
dnda kltr bir btn olarak temsil eden "ma'eri vicda
nn'' bir esi olduunu ispat eder. Belirli bir zamanda "ma'eri
vicdan"da yaayan rflerin tm, o toplumun kltrn mey
dana getirir. Onlar organik bir btn halinde tutan "ma'eri
vicdan"dr. Gkalp'a gre medeniyet, kltrden sosyal mene
ve nitelii itibaryla ayrdr: "Medeniyet usulle yaplan ve taklit
vastas ile bir milletten dier millete geen mefhumlarn ve
tekniklerin mecmuudur:'
Medeniyet kavramna soktuumuz eler, doularnda
bireylerin iradi bilinli eseridir; taklitle yaylr, bir topluma
veya btn insanla mal olabilir. Duygusal deil, objektif ni
teliktedir. Herkes iin ayn deeri tar. Genelde fayda dn
cesine dayanr. Gzetilmedii takdirde ma'eri vicdann tep
kisi ile karlamaz (Salk kurallarn gzetmediimiz zaman
bundan ma'eri vicdan incinmez, biz hasta oluruz). Gkalp'in
yapt eitli tanmlamalar, onun medeniyet hakknda g-

1 75
rn para para aklamaktadr. "Harslar ve dinleri ayr
olan mteaddit cemiyetler arasndaki mterek messeselerin
mecmuuna medeniyet" denir. Bylece medeniyetin en nemli
yan uluslararas (international) olmasdr. "Bir cemiyetin st
tabakasn baka cemiyederin st tabakaianna rapteden m
esseseler medeni messeselerdir. Bir nevi'den olan bu gibi m
esseselerin yekunu medeniyet namn verdiimiz mecmuay
vcuda getirir:' ("Hars ve Medeniyet", Yeni Mecmua, No. 60,
1 9 1 8, s. 142) "Hars, cemiyederin dertini inkiafndan, medeni
yet ise muhtelif harslarn ihtilatndan (karmndan) husule
gelir:' ("Harsla medeniyetin mnasebetleri;' Yeni Mecmua, No.
61, 1 9 1 8, s. 1 62) Sonuta, bir medeniyet, belirli corafi snr
lar iinde birok kavimleri ve devletleri iine alabilir. Kltr
gruplar karsnda medeniyet gruplar yahut medeniyet dai
releri vardr. Fakat burada iaret edelim ki Gkalp, medeniye
te daha sonralar kltre yakn zellikler tanmtr. Ona gre,
her medeniyet ayr bir sisteme mensuptur. Baka bir mant,
baka bir hayat gr vardr. Medeniyetler birbirleri ile ka
rmazlar, sahalar ve evrimleri ayrdr. Mesela, bugn bir s
lam medeniyeti, bir Budist medeniyeti, bir Avrupa medeniyeti
vardr. Bir millet, tarihinin bir dneminde bir medeniyetin,
bir baka dneminde baka bir medeniyetin mensubu oiab i
lir. Bylece, Trkler Orta Asya'd a iken, Uzak ark medeniyet
dairesine, slami Sultanlk devresinde Orta Dou medeniyet
dairesine, millet devrinde ise Bat medeniyet dairesine gir
milerdir. Bat medeniyeti iinde birbirinden ayr ve bam
sz bir ngiliz kltr, Fransz kltr, Alman kltr vardr.
Gkalp'a gre birbirine zt medeniyetler, ayn cemiyet iinde
yan yana yaayamaz ve uzlatrlmaz. ki dinli bir ferd olama
d gibi (ayn misal S. Huntigton tarafndan zikredilmitir)
iki medeniyedi bir millet de olamaz. Gkalp'a gre medeniyet,
kltr gibi dini, ahlaki, hukuki, muakalevi, bedii (estetik) , ik
tisadi, lisani ve teknik hayat iine alr. Grlyor ki, Gkalp
bylece medeniyet tarifini geniletmi, kltre yakn bir yo-

1 76
ruma gelmitir. Burada ilave olunabilir ki, dogmatik medrese
slamiyeti'yle yerli tarihi kltrle kaynam yerel "milli" bir
slamiyet'ten hakl olarak sz edebiliriz. Bir ran slamiyeti;
bir Trk slamiyeti vardr. Gkalp daima ayrt edici bir nokta
zerinde srarla durmutur: Btn bu eleri medeniyet sun'i
olarak meydana getirir. Mesela, bir Trk musikisi vardr; yz
yllar boyunca Trk kavminin ruhunda meydana gelmitir.
Bu musiki, milletin tmn heyecanlandrr. Onun yannda
teknik usullerle meydana getirilmi slam medeniyetine mah
sus bir de klasik musiki vardr. (Bugn halk musikisi ve sanat
musikisi diye ayryoruz. ) Milletin tmn deil, bu teknik
terbiyeyi alm belirli bir zmreyi heyecanlandrr. Edebiyatta,
hukukta, lisanda ve baka alanlarda da ayn eyi tespit etmek
kolaydr. Medeniyet gruplarnn; bir ma'eri vicdan, bir hars
yoktur. Osmanl saray medeniyeti, halk kltrne kar ran
ve Hint saraylarnda egemen elit snflarn ortaklaa benimse
dii yapay, kozmopolit bir "yksek" kltr temsil etmekte idi
(en arpc rnei Divan edebiyat, halk edebiyat kartl) .
Kltr deimelerine gelince, bir kltr d etkiler altn
da kalr ve deiebilir. ilkin, "bir kavmin btn ubeleri ayn
dinin ve ayn devletin velayeti altnda birleerek umumi bir
tesande tabi olunca, hars da ksmilikten kurtularak tama
myla kavmi bir mahiyet alr': ("Hars ve Medeniyetin Mna
sebetleri': s. 1 62) br yandan, komu kavimlerle temaslar
sonucunda yeni unsurlarn girmesi ile de bir kltr deimez,
fakat zenginleir. Anadolu'd a Trk halk kltr, "yksek" koz
mopolit kltrden birok e alm, fakat asli karakterini asla
kaybetmemitir. Bu kltr iktibas iinin nasl olduunu yu
karda rften bahsederken ksmen aklamtk Burada ilave
edelim ki Gkalp, bir kltre d elerin benimsenmesinde
hret ve nfuzun, prestij in nemi zerinde durur.
Kltrn duygusal nitelii dolaysyla, bu davran (at
titude), doal olarak duygusal olacaktr. Bir kltrn baka
bir kltr mensuplar zerinde meydana getirdii hayranlk

1 77
hissi, kltr alveriinin ilk nemli artdr. Bu faktr ou
zaman fayda dncesini bastrr. Osmanllar, Avrupa mede
niyetinin stnln ancak Viyana bozgun yllarnda kabul
ettiler; Avrupal eyler prestij kazand ve Batllama balad.
Paalarn konaklarnda alafranga denmi bir oda yapmak
moda oldu. (Bugn Amerikan kltr eleri btn dnyay
sardysa, bu Amerikanizmin bir prestij kltr dzeyine eri
mesiyle aklanabilir, yoksa ieriinde, intrinsic, bir deer tabii
dnlemez.)
Gkalp'e gre, dinler gibi imparatorluklar da medeniyet
!erin olumasna yol amtr. Bir kavim, ftuhat yolu ile bir
imparatorluk kurar, eitli kavimleri ve harslar bir egemenlik
emsiyesi altnda toplar. Harslarn karlamasndan ve ka
rmasndan lkede ortak bir medeniyet meydana kar. Bir
hars, bazen bu medeniyet evresinde zlr, ortadan kalka
bilir; fakat ekseriye halk arasnda ana dil ve rtler saklanr ve
demokrattamann ilerledii, imparatorluklarn paraland
zamanlarda bu harslar yeniden hayat bulur ve hars birliine
dayanan millete vcut verir. (Osmanl fethinde yksek mede
niyet kurumlarn kaybeden Balkan halklar, 1 8.- 1 9. yzylda
halk kltrlerinin canlanmasyla, milli kltrlerini yaratm
ve milli devletlerini kurmulardr.)
Toynbee'ye gelince, o medeniyet ve kltr arasnda bir
farkllk grmez. Medeniyet, bir kltrel nesnedir (cultral
entity) . Ona gre teknoloji, sanat ve din e bakarak daha gevek
olmakla beraber, bir kltr unsurudur. Bat'dan evvela silah
tekniini alan bir toplum (mesela Osmanl) zamanla Bat me
deniyetini btn ile almak zorunda kalacaktr. (A.J. Toynbee,
Reconsiderations, Londra, 1 963, s. 76-77, l l O.) Kltr sosyo
loj isi uzman A.L. Kroeber, Toynbee'nin bu fikrini eletirmi,
onun medeniyetler (kltrler) arasnda birbiri ile kaynaamaz
aykrlklar grmezlikten geldiini belirtmitir. Gkalp sa
olsayd kukusuz ayn eletiriyi yapacakt. Toynbee'ye gre,
gnmzde oluan en byk tarihi olay, Batllamann btn

1 78
insanl iine alan ve ok hzla gelien bir akm halini alm
olmasdr. Bunun sonucunda, yakn bir gelecekte btn insan
lk bir tek toplum haline gelecek ve bir tek tarih yaamaya ba
layacaktr. Bu da Fukuyama ve Huntington'un iddia ettikleri
gibi tarihin sonu olacaktr. Fakat ne yazk, bu gerekleirse,
ok iekli rengarenk bir bahenin, tek iekli usandrc bir
hale gelmesi kadar ackl olacaktr.
Toynbee, kukusuz Gabriel Tarde' ve Henri Bergson'u iz
leyerek, yaratc bireyi, medeniyetleri deitiren temel dinamik
faktr olarak grr. "Btn sosyal yaratma faaliyetleri ya ya
ratc fertlerin veya hi olmazsa yaratc aznlklarn eseridir;'
der. Grenee bal ve doal olarak statik olan toplumu alt
yoldan karp yeni bir dorultuya yneiten kuvvet yaratc bi
reydir. Birey, ilkin toplumdan ekilir; sonra ruhi bir cokunluk
iinde uzletinden karak cemiyete geri gelir ve onu yeni bir
hayata ynehir (Bu da, Hazret-i Muhammed ve Gazali gibi) .
Grlyor ki, Toynbee ve Gkalp, toplum, kltr ve medeni
yet ve medeniyetler aras iliki konularnda kesin bir kartlk
iindedirler. (Toynbee yorumu, Atatrk reformlarnn ynte
mini destekler. Gkalp ise, bugnk durumu aklar gibidir. )
br yandan Gkalp'e gre, bir milletin kendi benliini
bulmas, kendi hars ve medeniyetini tanmas, byk milli fe
laketlere urad zaman ortaya kan milli kahramanlar saye
sinde olur. Milli ahsiyetler, milli ideali (mefkureyi) kefeder
ler ve kiiliklerinde temsil ederler. (Bu szleri aynen Atatrk'te
bulacaz) Yaratc mefkure lmez, zamanla milleti ve milli
hars yaratr. Mefkure, "hayati hamleyi" (elan vital) iinde ta
r. ("Cemiyette byk adamlarn tesiri': timaiyat Mecmua
s, No: 2; "Ferd ve ahsiyet': Yeni Mecmua No: 1 ) Gkalp'in,

Bergson'un kuvvetli etkisi altnda kald zamanlar olmutur

ve onu, Toynbee ile birletiren bu fikirler phesiz bu kaynak
tan gelmektedir. Fakat Gkalp, kahramann ortaya kn ve
baarsn topluma, ma'eri vicdana mal ettii halde Toynbee
bunu ferdin iradesine ve taklide balar.

1 79
 Toynbee, tarihi cemiyetleri karlatrarak kltr deiim
hareketiefinin ekillerini saptamaya alm, bir kltrn s
tn bir kltr karsnda u veya bu davran eklini gstere
bildiini, fakat bunun o kltr yok olmaktan kurtaramad
n iddia etmitir. Gkalp'a gre ise kltr lmez.
Medeniyede millet ve din arasndaki ilikiler bahsinde
de, Toynbee ile Gkalp arasnda benzerlikten ok ayrlk var
dr. Yukarda iaret etmitik; Toynbee'ye gre, medeniyet ve
kltr ayndr ve bir medeniyet eitli kavimleri ve devletle
ri iine alabilmektedir. Ona gre, tarihi gelimelerin gerek
nitesi, millet veya devletler deil, medeniyetlerdir. (imdi S.
Huntington'un iddias) Tarihi, milli tarihler eklinde blmek
yapaydr. Devletler ise, geici kurululardr. (Civilization on
Trial, s. 224) devimiz tarihte meydana km olan medeni
yetleri belirlemektir; ona gre bamsz bir hayat olup evrimi
ni tamamlam yirmi bir medeniyet gelip atmtr; karla
trmal bir incelemeye tabi tutmak, medeniyetlerin douunu,
yayln ve kn belirleyen sebep ve faktrleri bulmak
gereklidir. Medeniyetler doal varlklar gibi doar, byr ve
lrler. Bu yorumda Toynbee, Gkalp'e yaklamaktadr.
Toynbee'ye gre bir medeniyet lnce onun ykntilarn
dan yeni bir medeniyet doar. ("Medeniyet, kendi kendini ye
niden yaratmaya alan bir varlk nevidir:' Trial, s. 2 1 6, 222 . )
Medeniyetin b u yenilenmesi, yeniden douu srecinde yk
sek dinler, metamorfozu sinesinde hazrlayan bir koza vazifesi
grrler. Mesela Hristiyanlk, Greko-Romen medeniyeti ile
Bat medeniyeti arasnda bir gei-olu devresini temsil eder.
Medeniyetler dalrken yksek dinler doar.
Toynbee, son defa kard Reconsiderations'da eski g
rlerini, yaplan eletiriler karsnda yeniden gzden geir
mektedir. Orada dine, insanlk hayatnda daha bamsz bir
yer tanmaktadr. Diyor ki, evvelce dini medeniyete bal bir
gelime olarak kabul ediyordum. Bu sosyal hayatn ilkel saf
halarnda bir dereceye kadar dorudur. Fakat yksek dinler,

1 80
yalnz sanat ve sosyal yapy deil, siyasi ve iktisadi tekilatlar
da iine alan kendi bana yaratc bir kuvvettir. (Reconsidera
tions, s. 77-78) Dinler, medeniyetlerin anasdr. Toynbee bu
rada nemli bir olguya parmak basmakta: Gkalp'in sz ettii
milli kltrn alt tabakas sayd rfadatn oluumu, Trk
toplumunda yzyllar boyunca din etkisi altnda medyana
gelmitir. Bu noktada Toynbee'nin yksek dinlerde, Gkalp'in
kltre, ma'eri vicdana tand nitelikleri grd sylene
bilir. Toynbee'ye gre, amzda Bat medeniyetinin btn
dnya kltrlerini silip spren hzl yayl her yerde ekil
siz kitleler yaratrken, bunun sonucunda bu kitleleri sinesinde
toplayan ve yeni bir medeniyeti hazrlayan yeni bir dinin or
taya kmasn beklemek lazmdr. (Trial, s. 28, 40, 225-263)
Toynbee, daha ileri giderek dinlerin rol hakknda mistik bir
gr benimsemitir. Ona gre medeniyetler, Allah'n daha
yksek bir hayat ekli yaratma, daha mkemmeli meydana
getirme iradesinin hayat sahnesindeki tecellileridir. (Trial, s.
1 1 - 1 2) Bu gr son defa Reconsiderations'da daha kuvvet
le tekrarlayan ngiliz dnr, eski dinlerin tarih felsefesini
benimsemektedir. Bat medeniyeti, yirmi defa baarszlkla
tekrarlanm olan insanlk yaam tecrbesinin son giriimi
dir. Bu noktada Toynbee, artk gelecee ait keiflerde bulunan
mistik bir tarih felsefecisidir ve milli kltrleri tamamyla

bir tarafa brakarak gzlerini gelecek bir dine evirmektedir.

Bat kltr-medeniyetini benimserneyi yaam kavgasnda
hayati nemde sayan (Trkiyee ctihad gazetesi etrafnda
toplanan Garplar ve Atatrk) aydnlar, Batllamay belli
bir reete (Eisenstadt) veya bir "haritay" (erif Mardin) iz
leyerek kendiliinden olabilecek bir sre olarak alglarlar.
ktisadi kalknma planlar, fabrikalar, demiryollar inas, laik
bir eitim sistemi geleneksel toplumu modern Batl toplum
haline getirir, inancndadrlar. Baz gelime teorisyenleri, bu
trl yukardan gelen hzl ve zorlu bir adalama srecini
mmkn grrler. Buna kar Gkalp, adalamann ancak

181
uzunca sosyal bir sre iinde gerekleeceine inanan sos
yologlar arasnda yer alr. Son defa N. Eisenstadt'n gzlemi,
klasik tek ynl determinist bir adalama teorisine kar,
yeni gelime teorisinin Gkalp'e hak verdiini gstermektedir.
Eisenstadt'a gre "Modernlemede eitli sosyo-demografik
veya yapsal gstergeler, sadece geleneksel toplumun ne de
receye kadar zlme yolunda olduunu gstermekte, fakat
geleneksel karakterini am bir toplumun ne dereceye kadar
gelimi olduu ve nasl bir toplum medyana geldiini belir
leyememektedir. Geleneksel ailenin, cemaat hayatnn, hatta
siyasi yaplarn tahribi, ou zaman kargaann, sosyal kn
tnn, sululuun artmas ve anariyle sonulanmaktadr':
(Dou Bat, III- l O, Nisan 2000, 92) Devrimierin 70. yllarnda
Trkiye'de kltr ve kimlik sorunlar, hem geleneki Gkalp'e,
hem de radikal "Garp"lara hak verdirecek bir sosyal-siya
si aama gstermektedir. Gkalp'e gre, kltr temeline da
yanan millet, "ma'eri vicdan"n ve itimai dayanmann en
canl ve kuvvetli olduu toplum eklidir. Atatrk, devrimlerini
eitim, halkevleri, dil ve tarih tezleriyle yeni bir millet klt
r yaratmaya alarak pekitirrnek gereini anlamt. a
mzda dini zmre veya medeni zmre, milli kltr niteliine
sahip deildir. Gkalp, 1 9 1 3'te Trk Yurdu'nda Trklemek,
slam/amak, Muasrlamak bal altnda nl makalelerini
yazd zaman bu inanta idi. Bunlar yazmaktan asl mak
sad da Trkln, dier akmlar karsnda stnln
kantlamakt. Balkan Harbi faciasndan sonra Trk milliyet
ilii birden galeyanl bir ekilde kendini gstermiti. 1 9 1 3 'te
bir sosyolog olarak kendi roln, belirli bir zamanda ma'eri
vicdana egemen olan akm bulup ortaya karmak ve ifade
etmek eklinde yorumlayan Gkalp, bu yazlarnda milliyet
esasnn stnl zerinde durmaktadr. Gkalp; din ve me
deniyet balarn aka milliyete baml daha gevek sosyal
balar olarak grmekte idi. "Kavme, mmete, devlete, vatana,
aileye, snfa, hirfet ocana ve ilah . . . mensup ne kadar mef-

1 82
kureler varsa, cmlesi milli mefkurenin muavinleridir. . . ikti
sadiyat sahasnda bile snf mefkuresi millet mefkuresinin bir
tabiidir:' (Trklemek, slam/amak, Muasrlamak, 58-59)
Gkalp'e gre her millet, canlln korumak iin milli
hayattan domu, organik kurumlar desteklemelidir. Milli
gelenek, uluslararas nitelik tayan medeniyet ve din kar
snda geriye ekilen bir unsur deildir. Milli kltr, milleti
ileri gtren yaratc bir faktrdr. Medeniyetten gelen e
ler, ancak ona alanmak suretiyle bir hayat ve gelime imkan
kazanr; "adi taklitte olduu gibi ryp dmez': Milletin
ruhunda yaayan canl gelenekler, milleti bir btn halinde
tutar ve ykseltir. Buna kar artk toplum bilincinde yaa
mayan bir medeniyet veya dine ait kurallar, l alkanlklar
olarak devam eder ve milleti gelime yolundan alkoyarlar. Tu
tucu kesim, mevcut kurallarn deitirilmesine kfr nazar
ile bakar; buna kar radikal, devrimci, milli vicdana yabanc
olup olmadn dnmeden birtakm yeni kurallar sokmaya
alr. Gkalp'e gre her ikisi de, kltrn gerek yapsn ve
dinamiini gz nnde tutmamaktadr. (Trklemek, s. 4- 5 )
Gkalp'in b u gzlemleri, bugn iinde bulunduumuz kltr
ve kimlik sorunlarmz btn plaklyla gzlerimizin n
ne sermiyor mu?
Grlyor ki, Gkalp milli kltr, donup kalm bir rf
ler rgt saymamakta. Toplumu bir arada tutan canl bir st
varlk gibi grmektedir. Dinamik ve daima gelime halinde
bulunan milli kltr, Gkalp sosyolojisinin temel grdr.
On yl sonra, 923'te yazd Trkln Esaslar adl eserine
ayn ruh hakimdir. O, milli kltrn medeniyet karsndaki
durumunu bugn iin de geerli u satrlada belirtmektedir:
"Bir milletin fertlerini duygu birliinden mahrum eden ve
yahut i blmne mani olan messeseler, harsa mnafdir
(kardr) . .. Bizde levanten yahut kozmopolit nam verilen
bir snf vardr ki ... medeniyet nam altnda baka milletlerio
milli harslarn yalan yanl taklide yeltenirler. Halk, milli har-

1 83
s brakp baka milletierin harsn taklit eden bu snf kendi
cinsinden saymad gibi, bunlar da halkla zevken mtecanis
olmay nefsleri iin zl addederler:' Sanatkarlarmz "usuller
ve fenniyeler (teknikler) almakla iktifa etsinler. Bize baka
milletierin zevklerini ve mereplerini getirmeye sakn ura
masnlar. Hikayecilerimiz de Avrupa'nn tekniini rendik
ten sonra halk hayatn iyice tetkik etmeli, halk enmlzeclerini
(rneklerini) doru bir gzle grmelidirler. Bunun iin de,
evvelemirde halk can- gnlden sevrneleri lazmdr. . . Her
milli hars, kendi istiklalini muhafaza edebilmek iin beynel
milel medeniyeti temsil etmek strarndadr." (Hars ve Mede
niyet, s. 43) Zira biz "Hars itibaryla hibir milleti kendimiz
den stn gremeyiz. Bize gre Trk hars dnyaya gelmi ve
gelecek olanlarn en gzelidir. Binaenaleyh, ne Fransz klt
rnn ne de Alman kltrnn mukallidi ve tabii olmamza
imkan yoktur': ( Trkln Esaslar, s. 93). Gkalp bylece,
milli kltrleri zamanla ortadan kaldran bir enternasyona
lizme hibir zaman inanmaz. Zira o zaman milletler, ruh ve
kiilikten yoksun ekilsiz kitleler durumuna der ve eski im
paratorluklarda olduu gibi, dnya yznde hakim bir klt
rn potasnda erir giderler. Halbuki, Gkalp'e gelien zengin
kltrl bir insanlk manzaras gsterir. Bugn Unesco (bkz.
History of Humanity, V. Cilt, ed. H. nalck ve P. Burke, 998)
adl byk esere balarken btn kltrlerin eitlii prensi
biyle hareket etmitir. Ziya'ya gre, esasen medeniyetler de
kltrlerin karlamasndan ve karmasndan meydana ge
lir ve ykselir. Dier taraflar Gkalp'a gre mspet ilimierin
ve tekniin gelimesinden doan modern medeniyet, mil
letler arasnda yaylarak yeni bir enternasyonalizm meydana
getirmekte ve dine dayanan milletler aras ballklar yerine
gemektedir. Japonya ve Trkiye gibi milletierin Avrupa me
deniyetini benimsemeleri, bu medeniyetin enternasyonal
niteliini kuvvetlendirmektedir. (Trklemek, s. O; "Hars ve
Medeniyet", s. 9) Milletler kukusuz batllaacaktr ve yle

1 84
olmaldr. Kendi snrlar iinde tutulduu zaman medeniyet
ve kltr arasnda herhangi bir aykrlk da yoktur. Her millet
kendi milli harsn titizlikle korumal ve gelitirmelidir. Byle
ce, milletlerden her biri belirli bir sahada ileri gider. "Bir me
deniyet zmresine mensup olan milli harslar, beynelmilel i
blmnn meydana getirdii medeni ihtisaslardan baka bir
ey deildir. Harslar birbirine bakarak tekaml ederler... Hars
lar itibaryla btn milletler arasnda beynelmilel bir i bl
m, medeni bir tesant vardr:' (Yeni Mecmua, No. 35, s. 1 63 ;
Trklemek, . . . s. 24) Gkalp, ileriyi grerek milletler arasnda
ortak bir rgtn meydana kmasn da beklemekte idi. Bu
karlatrmal inceleme sonucunda diyebiliriz ki, Toynbee ile
Gkalp ana fikirlerinde ou zaman tam bir aykrlk halinde
dirler. En ok yaklatklar nokta medeniyete (kltr), tarih
te (toplum hayatnda) egemen bir rol tanmalar ve onda bir
organizmann niteliklerini grmeleridir. Organik benzetme,
bizzat Zimmerman'n belirttii gibi, 1 9. yzyl deime sos
yolojisinin ortak ana fikirlerinden biridir. F. Tnnies'in cema
at ve cemiyet (Gemeinschaft und Gesellschaft), Max Weber'in
ve O. Spengler'in tipoloj isi, kukusuz Gkalp ile Toynbee'nin
baz esas fikirlerinin ortak kaynaklardr (Gkalp, Tnnies'in
grlerini, herhalde yakndan tand Fransz G. Richard'n
sosyolojisi vastasiyle renmi olmaldr. E. Durkheim da
aka, mekanik ve organik dayanma gruplar nazariyesini
Tnnies'den almtr). Gkalp, kendi evresinde yapt dik
katli gzlemler sonucu, Durkheim'in fikirlerine daha baka bir
yorum ve kesinlik kazandrd gibi, Toynbee de tarihi mede
niyetler teorisi ve din zerindeki fikirleriyle Gkalp'ten esasl
surette ayrlmaktadr. Nihayet Zimmerman'n, Gkalp'in "sos
yal zaman" gz nne almad fikrini paylamak mmkn
deildir. Gkalp, belki Toynbee'den daha ak ekilde kltrle
rin kendine zg bir i evriminden sz etmektedir. O, sosyo
lojiyi temel aratrma konusu ve milli kltr aratrmalarnn
bir eit laboratuvar yaparken, kltrn eitli alanlarnda

1 85
Trk rf ve kurumlarn meydana karmaya ve Trklerin
mensup olduklar medeniyet dairelerini dikkatle ayrdetme
ye alrken, daima Trk toplumunun "sosyal zaman"n gz
nnde tutmaktadr.
Burada Gkalp ile Toynbee'nin sosyolojik temel fikirle
rini karlatrmakla, aslnda, modern felsefe ve sosyolojinin
iki byk akmn karlatrm oluyoruz. Gkalp cemaat,
(Gemeinschaft) sosyolojisini, fonksiyonel struktralizmi tem
sil ederken, Toynbee, Max Weber izgisinde cemiyet (Gesells
chaft) sosyolojisini izlemektedir. Gkalp 1 900- 1 930 dne
minde Trk toplumundaki kkten deiimierin etkisi altnda
fikirlerini gelitirmitir. Birinci dnemde imparatorluun bir
lik ve devamn gvence altna almay ama edinen ttihat ve
Terakki ideolojisini benimseyerek, slamlk ve Bat medeni
yeti ile gittike koyulaan Trk milliyetilii akmlarn ba
datrmay denemi, bunlarn birbirine zt kavramlar olmayp
tek merkezli daire gibi birbirini kapsayan ve tamamlayan
toplumsal realiteler olduu tezini savunmutur. Milli Mca
dele dneminde ise Gkalp, milletin ve milli kltrn tek ve
gerek sosyolojik realite olduu fikri zerinde durmu, milli
kahraman (Mustafa Kemal'i) "toplum vicdannn:' milletin
ideallerini (mefkure) temsil eden aksiyon adam olarak gr
mtr. Fakat belirtmek gerekir ki, Gkalp'te balangtan
beri milli kltrn yok edilemez gereklilii ve milli kltr
milli rfadatn oluturduu tezi, onun toplum felsefesinin te
mel tadr. O kanunla ( emirle) yaplan devrimlerin, sosyal re
alitenin direnci karsnda kalacan, kltrn devamlln
savunmu, deimenin bir sosyoloj ik srece baml olduu
noktas zerinde daima srarla durmutur. Kltr ve medeni
yet ayrln kabul etmeyen ve yukardan kanunlarla hzl Ba
tllama gereine inanan lider ile Gkalp anlaamazd. Ata
trk, 1 923'te bir ara ttihatlar gibi Gkalp'i, Halk Frkas'nn
programn hazrlamakla grevlendirdi. Fakat sonra esas sos
yal deime grnde ayrldlar. Atatrk'n Trk milliyeti-

1 86
liinin babas saylan Gkalp'e derin saygs vard; fakat ona
devrim hareketinde aktif bir rol vermedi.
Gkalp'in temel grleri, zellikle Trk milli devleti
nin kurulu dneminde kltr hayatmda belirleyici derin
bir etki yapm, ona yn vermitir. Onun temel kavramlar
n benimseyen Trk bilim ve sanat adamlar; geleneksel Trk
halk kltrn, halk edebiyatn, tasavvuf ve tarikati eri, Trk
falklor ve etnografyasn, halk musikisini hararetle aratr
maya ynelmiler; milli varln temellerini bu dorultuda
grmlerdir. Gelecek kuakta Mehmet zzet, Fuad Kprl,
P.N. Boratav, Hilmi Ziya lken, Ziyaeddin Fahri Fndkolu,
smail Hakk Baltacolu, Mmtaz Turhan, Osman Turan,
Necati Akder, brahim Kafesolu, Adnan Saygun ve daha
birok bilim ve sanat adam, aratrmalarn onun gsterdii
dorultuda yapan fikir adamlardr. Halkevleri de onun temel
dncesinden domu bir kurum saylabilir. 930'larda lise
retmenleri kendi blgelerinde halk kltr zerinde ara
trmalarn Halkevleri dergilerinde yaynlamaya balamlar
dr. Gkalp kendisi Diyarbakr'da genlerle birlikte halk klt
r ve sosyal yaps, airetler zerinde aratrmalara girimitir.
930'larda radikal Batllama yntemleri, total Batllama,
Anadoluculuk, slamc derneklerin kuruluu, Trk kltr
ve toplum hayatnda yeni dorultular ve senteziere ynele
cek, Gkalp'in z fikirleri daha dar bir Trklk-Turanclk
akmyla zdeleecektir. Daha yakn bir tarihte, Trk- slam
Sentezi teorisi (bkz. Dou Bat, 11-5, 988-89, s. 9) temel
grlerini Gkalp'ten almtr.

187
I. NEML KiTAP VE MAKALELER

Hayat hakknda kendi otobiyografsi: "Babamn Vasiyyeti'; Kk Mec

mua, VIII. Eyll 922, s. -3 ; "Hocamn Vasiyyeti" Kk Mecmua,
VIII-2. 922, s. - 5; "Pirimin Vasiyyeti" K.M., IX. s. -5 Ilm -i ltima
Dersleri, Darlfunun'd aki dersleri, stanbul, 1 329/ 9 3
aki brahim Destan, Diyarbakr. H. 324/ 908 (Vali Halit Paa kiiliinde
zalim idarecilere kar)
Kzl Elma, stanbul, 9 4 (iir kitab, ilk pantrkist dnceleri bu iirlerde)
Yeni Hayat, stanbul, 9 8 (fikir ve ideolojisini anlatan popler iir kitab)
Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, stanbul, 9 8 ( 9 1 3 - 9 8 arasn-
da doru siyasi ideolojisini zetleyen nemli bir eser)
Altn Ik, 323 (milli hikayeler)
Trk Tresi, stanbul, 923 (Trk antiktesi zerinde bir deneme, ayrca bkz.
Trk Medeniyeti)
Trkln Esaslar, stanbul, 923 (Cumhuriyet'in kuruluunda eski fi
kirlerini pekitiren ve gzden geiren temel eseri); ngilizce evirisi:
The Principles of Trkism, ev. R. Devereux, Leiden, 968
iir ve hikayeleri, Limni ve Malta Mektuplar iin F.A. Tansel: Ziya Gkalp
Klliyat, Ankara, TTK, 952- 965)
Doru Yol, Ankara 1 339/ 923 ( Halk Frkas seim kampanyasn destekle
yen yazs)
Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul, 1 926 (Eski Trk toplumu ve kltr zeri
ne bu nemli eserin ilk tasla Milli Tetebbu'lar Mecmuas, 1 -3, 1 91 5 'te
kmtr.) Balca makaleleri u dergilerde: Gen Kalemler, Trk Yur
du, Halka Doru, Trk Sz, slam Mecmuas, timaiyat Mecmuas,
Milli Tetebbu'lar Mecmuas, Muallim ve Yeni Mecmua.
Gkalp'in nemli sosyolojik makalelerinin ngilizce evirileri iin N. Ber
kes, Turkish Nationalism and Western Civilization, Londra, 1 959
Gkalp baz makalelerini takma adlar altnda yaynlamtr.
Ziya Gkalp'n Neredilmemi Yedi Eseri, yay. A.N. Gksel, DTDY, no: 4,
956
Makalelerinin bibliyografyas: C. Ttengil. S. Baysanolu, S.H. Boldy, O.
Durusoy, Rza Karda, F.R. Tuncer.

1 88
II. GKALP ZERNE YAZILAN BELL BALI ESERLER

Z. Binark ve N. Seferciolu, Ziya Gkalp Bibliyografyas, Ankara, 9 7

. Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, stanbul, letiim yay., 984
"Ziya Gkalp': DV slam Ansiklopedisi, XIV, 1 24- 1 3 7
A . N . Gksel, Ziya Gkalp, stanbul, 968
Ziya Gkalp Dergisi ( 1 974- 1 996), yay. S. Baysanolu
. H. Baltacolu, Ziya Gkalp, stanbul, 966
M.E. Eriirgil, Bir Fikir Adamnn Roman, Ziya Gkalp, stanbul, 1 951
U. Heyd, Foundations of Turkish Nationalism, Londra, 1 950
S. Anar, The Social and Philosophical Foundations of Modern Turkish Edu
cation, Ph. D. 7hesis, Univ. of Mary/and, 1 976
B. apolyo, Ziya Gkalp, ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, Istanbul,
1 943
C.O. Ttengil, Ziya Gkalp zerine Notlar, stanbul, 1 964
Krcolu, Yapl Vesikalara Gre Ziya Gkalp Mzesi ve Ziya Gkalp, stan
bul, 1 965 (Mze 1 956aa evinde almtr.)
S. Hartmann, "Ziya Gkalp's Grundlagen des trkisehen Nationalismus".
DLZ, XXVII I ( 1 925) 578-6 1 0
H. Tanyu, Ziya Gkalp Kronolojisi, Ankara, 1 97 1
N. Nirun, Sistematik Sosyoloji Bakmndan Ziya Gkalp, 1 981 Malta Mek-
tuplar, yay.N. Gksal, stanbul, 1 91
. Beysanolu, Ziya Gkalp'n ilk Yaz Hayat, stanbul, 956
T. Parla, The Social and Political Thought of Ziya Gkalp, stanbul, 1 985
O. Trkdoan, Ziya Gkalp Sosyoloj isinde Baz Kavramlarn Deerlendiril
mesi, Istanbul, 1 978
H.Z. lken, Ziya Gkalp, stanbul, 939. Doumunun oo. Ylnda Kltr
Bakanl eserlerini bir koleksiyonda yaynlad.
"Doumunun 20. Yldnmnde Ziya Gkalp ve Trk Dncesi': Trk
Yurdu zel say, XVI- 1 03 ( 1 996)
S. Anar, "Ziya Gkalp DV: Islam Ansiklopedisi, XIV, 24- 1 3 7
C . C. Zimmerman, Yeni Sosyoloji Dersleri, stanbul, 964
H.K. Kadri, Ziya Gkalp'in Tenkidi, stanbul, 989
976 Yl Sosyoloji Konferanslar, Ziya Gkalp says XIV, st. .. ktisat
Fak. Yayn, No. 377 ( 1 976)
H. nalck, "Ziya Gkalp", International Encyclopedia of Social Sciences
N. Eisentadt, Comparative Perspectives on Social Change, Bostan, 1 968
A. Gven, "Ziya Gkalp'in Eitim-Toplum-Kltr Dnceleri zerine':
Cumhuriyet, Bilim Teknik (Kasm 999)

1 89
 KNC BiN'DE TRKLER18

Adem olu evreni ve zaman; kendi boyuna, yaam sre

cine, arzu ve beklentilerine gre dledii "semiyotik': yapay
bir ereve iinde grr, grmek ister. nsan, evren ve zama
nn tek lsdr. nsan, evren ve zaman, yapay blmelere
ayrmtr. nsanln bir blmne gre, "gerek evren ve za
man" sa peygamberin douundan balar. nsanln kalan
blm bu zaman blmn, amzn kltrne mal olmu
bir zamanlama olarak alr. 1 999'un son gn daha iyi bir dn
ya beklentisiyle tm insanlk bir soluk olup yeni bir binyl se
lamlad. Olay ok anlamldr. Hristiyan dnya, yalnz nkleer
arsenalleri, kresel bankalaryla deil, niversiteleri ve Nobel' i
ile bu zaman erevesini bir dnya riteli haline getirmitir.
Baka dinler ve kltrler, slam, Yahudilik ve Hinduizm, ev
ren ve zaman erevesini baka biimde alglar ve kutlar. s
lam iin, Allah'n vaat ettii yeni, erdemli dnyay kurmak
zere Hazreti Muhammed'in ensaryla Mekke'den Medine'ye
gt tarih, Hicret gerek zamann balangcdr. Her yeni
bin yl, her kltr erevesinde korku ve heyecanla karlanr.
(Millenarianism)
Orta Dou slam devletleri, Mezopotamya medeniyetin
den ran yoluyla gelen bir gelenei srdrerek saraylarnda
daima bir mneccim bulundururlard. Bu mneccim, Padi-

" Ikinci Binae Trkler (Dou Bat, ubat 2000)

191
ah iin gelecek ylda uurlu ve uursuz gnleri saptayarak
bir eit alnanak hazrlayp sunard. Bu alnanak rnekleri,
ahkam-i sal, kitab-i ihtiyarat, takvim gibi adlar altnda k
tphanelerimizde mevcuttur. Hicri oo0- 1 59 / 592 yl yak
larken III. Murad ( 574- 595) kyamet kaygsyla birtakm
tedbirler alnmasn emretti. Bu arada Trk, Arap ve Yahu
di, devrin en yetkili astronomlar stanbul'a arlarak bir
Rasadhane-i HmayCn ina olundu. Kyamet beklentisi iinde
bulunan halk, bu arada yenieri arasnda, Tanr'nn srlarn
renmeye kalkmann kfr olduu sylentileri dolamaya
balad ve rasathane ykld. ( 1 580) Bu rasathanede, o zaman
Avrupa'da astronomlarn kullandklar en yeni aletler kulla
nlyordu. Hicri lOOO'de meydana gelecek kyametten korkan
sultan iin tarihi Mustafa Ali de, kyamet alametleri hakkn
da, astroloji zerinde Miratulavalim adl bir risale yazd. Hicri
000/ 59 - 592 yl yaklarken stanbul'u kyamet in yakn
olduu korkusu sard ve birok kt olay buna yoruldu. Birin
ci binde beklenen kyamete hazrlk olarak Padiah hazineyi
doldurmak iin sk mali nlemler aldrtt.
589 yenieri ayaklanmas, iki byk yangn ve veba
salgn kyamet alametleri olarak yorumland. Tarihi, air
ve devlet adam Mustafa Ali'nin 1 589- 1 59 1 yllar arasndaki
iirlerinde kyamet bekleyii, apokaliptik kayglar sk sk yer
alr. (C. Fleischer) Ulema cahil, devlet erkan yalanc; akann
deerini kaybetmesi (Selaniki yzde yz bir enflasyondan sz
eder) yznden fakirlik ve sknt, rvet ve suiistimaller alp
yrmtr. Toplum soysuzlam, payitahtta herkes para ve
ikbale kavumak iin her eyi yapmaya hazr, iltimas dorukta.
Btn bunlar, byk Osmanl kltr adarnma gre, kyame
tin yakn olduunun birer gstergesidir. Ali, kendisi bir ay
dn olarak kyamet kopacana inannazsa da, halk arasndaki
tela ve korkudan kendisini kurtaramaz. Saray halk da, Hic
ri OOO'de byk olaylar beklemektedir. Sultan Murad 1 000
ylndan nce eyaJetlerde geen tm olaylarn bir defterde

1 92
kaydn emreder. 000 yl gelince bu korkulara yer olmad
meydana kar. Ama bugn, sa'nn doumunun ikinci binin
de memleketimiz byk felaketler grmtr. Hicri 000 yl
kargaasz geince herkes kendini yeni bir hayatn eiinde
hisseder.
Ali, Osmanl gcnn d ve kargaay kanunlarn i
nenmesinde bulur ve Hicri ooo yln devletin tarihinde yeni
bir dnm noktas olarak alr. Devlet kurumlarnda ve kanun
rej iminde soysuztama zerinde nl kitab Nushatusselatfn'i
yazmaya Hicri ooo ylnda balar. ( Fleischer)
Hicri oooae yalnz Osmanl deil, slam alemi kyamet
korkusu iinde idi. Halep halk Hicri 999<ia ehrin harap ola
cana ve dnyada hibir Arap'n sa kalmayacana inanyor
du. O zaman Halep'te bulunan Ali, Sultan' uyararak bir nlem
alnmasn arz eder. Hindistan<ia Trk hkmdan Babur'un
torunu Byk Ekber ( 1 556- 605), bir dnya tarihi yazlma
sn emretmi, 993- 000 y ll ar arasnda bir Tarih-i Elfi ( 1 000

ylna dek tarih) yazlmtr. Cornell Fleischer'e gre (244) bir

sra Osmanl tarihisinin genel tarih yazmalar da, Hicri 1 000
yl beklentisiyle ilikilidir.

Trklerin Bin Yl: 040- 600

oo0-2000 aras yzyllarda dnya iki byk Trk impa

ratorluuna sahne olmutur. lki, l l 00- 243 arasnda Orta
Asya<ian Bizans snrlarna, Akdenize kadar uzayan Seluk
lu mparatorluu, ikincisi 1 300'lerde ortaya karak Anado
lu ve Balkanlarta beraber tm Orta Dou ve Kuzey Afrika'y
SOO yl idaresi altnda tutan Osmanl mparatorluu. Asya'da
Uzak Dou<ia in mparatorluu'nu, Hindistan'daki devletle
ri, Avrupa'da Dou Roma (Bizans) ve Kutsal Roma-Cermen
imparatorluklarn bir yana brakrsak, dnyann merkezi
blgesi ikinci binin byk ksmnda Trk egemenlii altnda
kalmtr. Daha nceki bin yllarda merkezi blge, yani Mezo -

1 93
potamya, Msr-Suriye ve Anadolu, ilk yksek medeniyetlere
sahne olmu, evrensel dinlerin ortaya kt, dnya tarihi
nin merkezini oluturan blge idi. kinci bin yl balarnda,
Transoxiana, Harezm, ran, Irak, Anadolu, Suriye lkelerini
Trkmen/Ouz aslndan Seluklular idareleri altna almlar
ve slam medeniyetinin en parlak devirlerinden biri o dnem
de gereklemitir. 1 055'te Badat'ta Abbasi Halifesi, slam l
kelerinin idaresini resmen Seluklu Sultan Turul'a brakm,
bundan sonra slam dnyas ounlukla Trk hanedanlarnn
idaresinde yaamlardr. (bkz. H. Edhem, Dvel-i slamiye)
Tarihiler, hakl olarak, ikinci bine slam tarihinde Trk a
demektedirler. Bu dnemde Avrasya'dan gelen Trk kavimle
ri, merkezdeki Seluklu Ouz Trkleri gibi, kenar blgeler
de, Hindistan ve Dou Avrupa'da da devletler kurmulardr.
( Hindistan'da Gazneviler, Delli Memllk Sultanlar, Tuluklu
lar, Orta Asya'da Uygur, Karahanl, Dou Avrupa'da Hazar ve
Kpak Devletleri)
Byk Seluklu mparatorluu'nun kuruluu ( 1 040),
dnya tarihinde etkileri bugne dek sregelmi byk dei
imierin balangcdr.
Bu deiimierin balcalar:
.slam Halifelii daltan kurtulmu, 1 258'de Hulagu
Badat' zaptedinceye kadar varln srdrmtr. Anadolu
Seluklu Devleti Badat ile sk ilikiler iinde bulunmu, Ha
life Nasr li-Dinillah'n ftvvet tekilatma katlarak ahilik-es
naf ahlak ve rgtnn Anadolu Trkleri arasnda yaylmas
bylece mmkn olmutur.
2. Trkler, dalmakta olan slam devletine yeniden
hayat veren iki ey getirdiler: Devlet-hkmdar otoritesinin
stnl, hkmdar iradesinin koyduu devlet kanunlar ve
siyasi-sosyal dzen.
3 . Seluklularn slam dnyasnn bana gemesi,
Anadolu'yu fethetmesi ve znik'te yerleerek Bizans'n pa
yitahtn tehdit etmesi zerine feodal Avrupa ayaklanm

1 94
ve Ortaa tarihinin en nemli olaylarndan biri olan Ha
l seferlerini balatmtr. lk Hal seferi stanbul zerinden
Anadolu'ya 1 097'de gelir. Orta Dou'd a son Hal kalnts
Akka Kalesi 1 2 9 I 'de dm, Avrupa bundan sonra da deniz
den Msr, Suriye ve Anadolu'ya Hal seferlerine devam et
mitir. 1 4. yzylda Aydn Beylii gibi Trkmen deniz beylik
lerinin kurulmas zerine Hal seferleri Ege Denizi'ne intikal
etmitir. XI- XII. yzyllarda Hal seferleri sonucunda Suriye
ve Filistine Hal devletleri kurulmas ile Hristiyan dnya
snn Yakn Dou slam medeniyetiyle sk temas mmkn
olmu; bunun sonucu, Ortaa Avrupas gnlk yaam, ta
rm, teknoloji ve ilim alanlarnda Orta Dou'nun derin et
kisi altna girmitir. Avrupa medeniyet tarihi bu etkiler gz
nnde tutulmadka anlalamaz. Mesela, Hint baharat t
ketimi sonucu baharat ticareti gelierek ilk kapitalizmin temel
ticaret maddesi oldu. Avrupa'da 1 250'lerde ilk ipek sanayiinin
Floransa'da Lucca'da kuruluu sonucu, bu blgeye ylda be
milyon altn ek girmekte idi. Bylece talyaa zengin bir bur
j uva snf meydana kt; ehirler geliti; Venedik, Ceneviz,
Avrupa ktasyla Yakn Dou arasnda ticaret antreposu hali
ne geldi. zetle, Rnesans talyas servet ve aaasn bu Levant
ticaretine borludur. Ortaa Avrupas'nda metrolojide l
adlarnn Arapa, Farsa ve Trkeden gemi olmas (kantar,
litre, batman gibi) iki dnya arasnda alveriin nemini gs
termesi bakmndan annaya deer. lgin bir ayrnty burada
ekleyelim: Avrupallar pamuklu i amar giymesini Orta
Doua grm ve renmilerdir.
4. slam medeniyeti ile tanma, Avrupa'da bilim ve
teknoloj i alanlarnda ilerlemeye kaynak olmutur. Avrupa'da
Ortaa'n byk skolastik alimleri, slam statiarn izliyor
lar, spanyaa slam medreselerinde yetiiyorlard. 1 5. yzyl
da bile bn Rd'n (Averroe) teolojisi, talya'da Bologna ni
versitesinde okutulmakta idi.

1 95
 nsanlk tarihinin btn bu ana geliimlerinin cereyan
ettii sahne, Orta Dou (Levant) ounlukla, Trk hane
danlarnn idaresi altnda idi. (Suriyee Seluklu hanedanla
r, Eyyubiler ve sonra 380'lere kadar Kpak Trklerinden
Memhikler, ran ve Azerbaycan ve Anadolu'd a Seluklular,
Harzemahlar ve Timur oullar) slam dnyasnda devletin
rgdedii ilk medreseler, Seluklular dneminde Nizamiyye
medreseleridir. Bu dnemde, Gazali ( 1 058- l l 1 ) , bn Tey
miyye, Nizamlmlk, Muhyiddin bn el-Arabi ( 1 6S- 240),
Mevlana Celaleddin ( 1 207- 273) gibi slam dnyasnn en
nde gelen dnce ve devlet adamlar yetimitir. Seluklu
lardan sonra blgede Trk egemenlii, Anadolua Konya Sel
uklu Sultanl ( 1 075- 1 308), 4- s. yzylda Dou Anadolu,
Azerbaycan, ran ve Irak'ta Karakoyunlu, Akkoyunlu Trk
men devletleriyle sregelmitir.
Bugnk Trkiye'nin nfus yaps ve kltrnn temel
lerini atm bir devlet olarak Anadolu Seluklular zerinde
durmak gerekir.
Malazgirt ( 1 07 1 ) savandan sonra Anadolu'da Bizans
direncinin kmesi zerine, Sleyman ah gelip znik eh
rinde yerlemi ( 1 075) ve bu ehri merkez yaparak Bizans
mparatorluu'nun merkezi Konstantinopolis'i tehdit altna
almtr. Hristiyan dnyasnn slam'a kar son diren nok
tas saylan bu ehrin tehdit altna dmesi zerine ilk Hal
ordular 097e znik nlerine gelmi, znik'i alm ve Bi
zans imparatoru'na teslim etmi, Trkmen kuvvetlerine kar
savaa savaa Anadolu'yu gemi, Kuds' ele geirmitir.
Anadolua Byk Seluklu Sultanl'ndan ayr bir Seluklu
devletinin ortaya k, Trkler arasnda bir saltanat veraset
kanunu olmamas sonucudur. Trk tarihinde gelimelerde
nemli bir yeri olan bu kural zerinde biraz ayrntl bilgi ver
mek yerinde olur.

1 96
 Trk Devletlerinde Savalarn ve
Paralanmann Nedeni: Bir Saltanat
Veraset Kanunu Olmamas

Trk devletlerini zayflatan, paralanmaya gtren en

nemli faktrlerden biri Trkler arasnda bir saltanat veraset
kanununun mevcut olmamas, egemenliin yalnz Tanr tara
fndan verildii inancdr. Hakann oullarndan hangisinin
tahta geeceini frenleyen bir kanun veya kural, Tanr'nn
iradesine kar kmak anlamna geldiinden, bir veraset ve
veliahtlk kanunu yaplmamtr. Bu inan, hakann unvann
da: "Tengride Kut bulmu" formlyle ifadesini bulmutur.
Burada "kuf: talih, kader, Tanr'nn ltfu anlamlarn tar.
Hakann evladndan birini vasiyetle veliaht yapmas da l
myle beraber geersizdir ve evlatlardan hangisi fiilen iktida
r, yani orduyu, kurultayn desteini veya bir sava kazanr,
devlet merkezi blgeyi (Taht-ili) ve hazineyi ele geirirse, ulus
onu meru hakan tanr. Baar, Tanr'nn desteine bir iaret
saylr. Tabii, hanlk iddiasnda olan iin soyunda atalarndan
birinin han olmu bulunmas arttr. Bu yzden boylarn des
teini salayan han soyundan ehzadeler, taht iin mcadele
ederler. Bu durum, Trk ve Mool hanikiarnda bitmez t
kenmez i mcadelelere yol amtr.
Osmanllarda taht iin ehzade kavgalarnn temel nede
ni bu vazgeilmez gelenektir. Bu tehlikeli durumu nlemek
iin Osmanllar bir sra nlem almak gereini duymulardr.
Bu nlemlerden biri karde katlidir. Devlet bykleri ve halk,
tahta oturan ve ordunun desteini alan ehzadenin kardeleri
ni hertaraf etmesini, anariyi nlemek iin doal grmlerdir.
Fatih Sultan Mehmed ( 444- 446, 45 - 48 ) , karde katlini
ulemann caiz grdn kanunnamesinde belirtmitir. Os
manl devleti tarihinde ehzade mcadelelerinin ( 1 402- 4 1 3
Fetret Devri, dzme Mustafa 42 , IL Bayezid-Cem mcade
lesi, Kanuni Sleyman'n oullar arasndaki mcadele) hepsi

197
bu kkl gelenein sonucudur ve lkeyi tehlikeli i mcadele
lere srklemitir.
br yandan, tm Trk-Mool hanedanlar, soylarn ilk
byk Kaan (Hakan) Ouz Han'a balarlar; bu, egemenli
in meruluk kouludur. Bu kural, hkmdarn mutlaka han
soyundan gelmi olmas artyla ilgilidir. Osmanl Hanedan,
II. Murad dneminde ortaya kan bir iddiaya gre, Ouz'un
byk olu Gnhan'n olu Kay Han'dan indiklerini iddia et
milerdir.
zetle, Byk Seluklu mparatorluu, Seluk'un oullar
ve torunlar arasnda taht iin mcadele sonucu paralanm,
taht iin ayaklanan Kutalm olu Sleyman ah Anadolu'ya
snmak zorunda kalm, bylece Anadolu'da ayr bir Seluk
lu devleti ortaya kmtr.

Avrasya Uluslarnn ve Osmanl'nn

Baar Nedenleri

Seluklulardan sonra 1 200- 1 300 yllar arasnda, kltr

bakmndan Trklere yakn baka atl bir Avrasya kavmi olan
Cengiz Han Moollar, saydmz blgelerde Trk asll ha
nedanlarn yerini almlardr. Mool mparatorluu'nda ilk
dnemde Uygurlar, Dou Avrupa'da Trklemi Mool-Ta
tarlar, idarede nemli bir rol oynamlardr. Avrasya bozkr
kavimlerinin Orta Dou ve teki kenar blgelerde yerleik
medeniyetler zerinde egemen hanedanlar kurmalar olgusu
nu tarihi yle aklamaktadr: Avrasya bozkrlarnn ekono
misi en ok hayvancla elverilidir; buradaki kavimler usuz
bucaksz bozkrlarda binlerce at srlerine sahiptiler; sekin
lerin zenginlii at srsyle llrd. Trkler ve Moollar
iin Avrasya'dan evre lkelere, in, Hindistan ve Rusya'ya
sr sr at ihracat bir zenginlik kayna idi. Bozkrda ata
binme ocukluktan balar. Hayvan srleri Trkleri hareketli
yapmtr. Bozkrda gebe boylar genellikle otlak iin srek-

1 98
li mcadele iindedirler; bu yaam biimi onlar stn yete
nekte atl savalar haline getirmitir. Trk ve Mool uluslar,
Avrupa'nn orman blgesine, in ve Hindistan'a kadar Avras
ya steplerini at srtnda bir mevsimde geer, kenar lke hal
k onlara diren gsteremez; onlarn egemenlii altna girer.
Bozkr blgesinde zaman zaman karizmatik sava bir lider
sivrilir, br boylar zerinde egemen olur, bir kabile konfede
rasyonu, kaanlk (bakanlk) kurar, bu konfederasyonu tre
ve yasa koyarak demir bir elle rgtler. (Trk lteri Kaan;
Mool Cengiz Han gibi) Avrasya bozkr halknn savalar
kendi aralarndaki bitmez tkenmez mcadeleye son verir,
hakan emrinde kenar medeniyetler zerine derler, nceleri
Kktrk mparatorluu Moolistan'd an ran'a ve Krm'a kadar
tm Avrasya'y hkm altna almt. (550-740)
Onlar stn sava yapan bir zellik de, alplarn ve at
larnn zrhl olmasdr. Ergenekon Destan'nda Trklerin
dcmirci olduu, dalar eriterek zgrlk ve egemenlie eri
tikleri sembolik biimde anlatlr. Kk (Gk) Trklerin Avar
egemenliinden bu sayede kurtulduklar tarihi bir gerektir.
Yzyllar sonra Osman Gazi'nin ordusunda da zrhl svari
bulunduunu tespit ediyoruz. Eserini 1 300 dolaylarnda yaz
m olan Garibname yazar Ak Paa, alplardan zrhl svari
diye sz eder. Orhan ile ada olan Bizans imparatoru Kanta
kuzenos ( 1 347 - 1 355 ), Osmanllarn silaha stn olduklarn,
onlara kar koymann kolay olmadn hatratnda yazmtr.
Zrhl svari, bin yl tarih yapan sava olmutur. Bat dn
yas bu teknii belki Avrupa'y istila eden Hunlardan ve daha
ziyade Avarlar ve Macarlardan renmi olmaldrlar. Ata
hakimiyet kazandran zengiyi Avrupallarn Avarlardan
rendiklerini Macar bilginleri kesinlikle ortaya koymulardr.
Zrhl svari, modern ada ateli silahlar karsnda etkisiz
hale gelinceye kadar, tarihte stn asker hretini korumu
tur. Osmanllar dahil, Trk-Mool ordularnn sekin askeri,
daima zrhl svari birlikleri olmutur. Osmanl geleneksel

1 99
ordusu timarl sipahilere, yani cebeli (zrhl) svariye daya
nyordu. Memluk, Akkoyunlu ve ah smail'in ordusunda da
zrhl svari, ordunun asl ekirdeini oluturmakta idi. Os
manllarn bu ordular karsnda stnln, ayn zamanda
Bat'dan ateli silahlar, top ve tfengi alm olmalar salam
tr. aldran Sava'nda balangta, ah 40 bin zrhl Trkmen
svarisiyle karsna kan Osmanl askerini perian etmi,
fakat Sultan'n otana yaklat srada top tfek atei kar
snda bozulmu, kendisi yaral olarak glkle cann kur
tarmtr. Mercidabk ve Ridaniye savalarnda Yavuz Selim,
Memluk ordularn ateli silahlaryla bozguna uratmtr.
Osmanllar ateli silahlar Balkan savalarnda karlatklar
Srplardan renmilerdir. Balkanlar'da, Bat'nn top teknolo
j isini talya'dan renen ve top imal eden merkez Dubrovnik
Ragusa idi. Dubrovnik Cumhuriyeti, toplarn Srplara, daha
sonra Osmanllara satyorlard. I. Murad'n Kosova Meydan
Sava'nda top kulland kesin bir gerektir. Tfenk Osmanl
ordusunda daha sonralar, Il. Murad zamannda kullanlm
grnmektedir.
Tarihte ilk defa Hsiung-nu hakan Mete "adr altnda ya
ayan btn boylar" bir kaanlk altnda birletirmi ve in'i
istilaya girimiti. Birinci binde Kktrkler yeniden Avrasya
kavimlerini birletirdiler. kinci binde Cengiz Han'n impa
ratorluu byk Avrasya imparatorluklarnn son byk r
neidir. Cengiz'in birletirdii Mool boylar arasnda birok
Trk boylar vard. Onlar sonralar, zellikle Dou Avrupa'da
bulunan Kpak Trkleri, Tatar diye adlandrld. Xl. yzylda
slam dnyasna egemen olan Ouz Trkleri, Seluk ve oul
lar idaresinde ilkin Transoxiana'y, Horasan', sonra ran ve
Azerbaycan' fethettiler ve Dou Roma (Bizans) snrlarna da
yandlar. Fakat slam dnyasnn snrlarnda yaayan Ouzlar
iin durum biraz farkl olmutur. Zira, VIII. yzyl ortalarn
da Araplarn Horasan ve Transoxiana'ya gelmelerinden bu
yana blgedeki Trkler slamiamaya balam, o snrlarda

200
Hilafet'in, sonralar Samaniler, Gazndiler gibi yerli hane
danlarn hizmetine girmi ve erkenden slam'n korunmasn
zerine alan gaziler roln benimsemilerdir. Trkmen Ouz
boylar tesinde, bir yanda Orta Asya'da Karahanl idaresin
de Karluk Trkleri, bir yanda da Orta dil (Vulga) blgesinde
Bulgar Trkleri, 1 O. yzyl ortalarnda kitle halinde slamiyeti
kabul ettiler. Bylece Trklerin 1 000 yllarnda slam dnya
sna egemen olmalar, slamiama sreciyle beraber yrm
tr.

Trk Ad Ne ifade Eder?

Ouzlar, Karluklar, Uygurlar ve Trke konuan daha bir

ok Trk konfederasyonlar, ayn zamanda genel Trk (Trk)
adn tarlar. Trkman veya Trkmen adnn da koca-man ke
limesindeki man ekiyle, Gerek Trk anlamna geldii ileri
srlmtr, Yrk kelimesi yry halinde, gebe anla
mnda ilk defa Osmanl brokratlar tarafndan kullanlm
tr. Dou Anadolu<ia Akkoyunlu ve ah smail'in tebaas olan
Trkmenlerden kendi Trkmenlerini ayrt etmek ihtiyacyla
Osmanllar yrk adn tercih etmilerdir. ("Trk ve Trkmen
adlar hakknda bkz. nalck, Yrkler) Osman Gazi Bizans
serhaddinde faaliyete balad zaman onunla birlikte sava
anlar, hem Hristiyan hem yerli kaynaklar (mesela Ak Paa
zade) Trk genel adn kullanmlardr. Bu genel, ortak Trk
ad nereden geliyor? Trk hanedanlarnn egemenlii altna
girmi, Trke konuan yerel halklarn birou Trk adyla
Trk kimlii almlardr. ilkin Kktrk siyasi egemenlii bu
halklara ortak Trk adn kazandrmtr. Bu sre zellikle
Trklerin ayn zamanda slam kimliini benimserneleri ve yer
li halklarn slamlamalar ile paralel yrmtr. Anadolu<ia
slamiyeti kabul eden yerli halk ksa zamanda Trklemitir.
Balkanlar<ia Mslmanl kabul eden yerli Bonak veya Bul
gar iin Trkleti, denir. Bugn Anadolu nfusunun byk bir

20 1
blm, kukusuz slamiama yoluyla Trk kimlii kazanm
yerel halklardandr. Anadolua birok etnik gruptan olumu
yerli halkn Bizans dneminde Rumiamas sreci bylece
durmu oldu. Tarih ve arkeoloji, eitli blgelerde farkl men
eden gelen yerel halklarn etnik menelerini tespit etmekte
kesin bir sonuca varamyor. Douan gelenler iin genel As
yal terimi kullanlrken Hititler ve bakalar iin ndo-Aryen
deniyor.

Osmanl, Trkn stnln

Nasl Koruyabildi?

Osmanllarn parlak gelecei, 1 352en balayarak

Rumeli'ye, Avrupa'ya gemi ve Avrupal olmalarndan kay
naklanr. Osmanllar ilk aamada, Bizans askeri karsnda
zrhl svari olarak stnln kantlad. Rumelie Hristi
yan dnyasnn ateli silahlarn aldktan sonra, Anadolu, ran
ve Suriye-Msra rakiplerine kar bu silah onlara stnlk
salamtr. Anadolu Trklerinin ateli silahlarla ilk tank
l, 1 344'te bir Hal donanmasnn zmir'in sahil kalesini
zaptetmeleri tarihine rastlar. (Dsturname ve Paul Lemerle)
Osmanllardan nce, Balkanlar'da Stefan Duan'n (l. 1 355)
bir Balkan imparatorluu kurarak stanbul'u alma giriiminde
bulunduunu biliyoruz. Fakat onun lm zerine bu impa
ratorluk paraland ve Srplar bu ans kaybettiler. Sleyman
Paa bundan yararlanarak Trakyaa kyda Tzympe Kalesi'ni
{ 1 352) ve Gelibolu'yu { 1 354) alarak Avrupa yakasnda ilk
kprban kurdu ve ondan sonra I. Murad ( 1 362- 1 389)
ehzadeliinde Edirne'yi { 1 36 1 ) ald; tahta getikten sonra Uc
beyleri Gazi Evrenos (Evrenuz) ve Hac lbeyi'nin ibirliiy
le Rumelie byk ftuhata giriti. Balkanlar'n fatihi, Gazi
Hdavendigar lakabn kazanan I. Murad'dr. Bizans ve Srplar
dahil btn Balkan devletlerini haraca balayan odur. { 1 37 1 )

202
 I. Murad, Rumeli'deki zengin kaynaklar (gm maden
leri) ve ateli silahlar sayesinde Anadolu'daki gl Trkmen
beyliklerini de alt etti; bylece Anadolu ve Rumeli'de Osman
l mparatorluu'nu kesin olarak kurmu oldu. Bunun ak
lamas, Osmanl'nn zellikle zrhl svari ordusuyla birlikte,
Avrupa'nn ateli silahlarn erkenden benimsemi olmas
dr. Rumeli ftuhat, Osmanllara ayn zamanda zrhl svari
ordusunu, yani tmarl sipahileri geni lde artrmak iin
gerekli geni topraklar salamtr. Avrupa'da ilk daimi ordu
yu, yenieri ordusunu, yani talimli ar piyadeyi rgtlemi
olmas da onun zamanndadr. Zrhl svari, 14. yzylda he
nz ordularn temel askeri gcn oluturuyordu. 1 396'da
Bayezid, Rumeli'yi istila eden Hal ordusunu Nibolu Kalesi
nnde, on bin zrhl svarisini yanna alarak yldrm gibi
yetiip baskn yaparak bozguna uratt. 1 30 1 'de Osman Gazi
de, bir Bizans ordusunu Yalak-Ova'da ayn biimde denize
dkmtr. (Bapheus/Koyunhisar Sava) Bu zafer, Osman
Gazi'ye Osmanl Hanedan'n, yani Osmanl beyliini kurma
ansn vermitir. Top ve tfein Balkan Savalar'nda kesin
belirleyici rol Il. Murad dnemindedir. Il. Murad; 1 422'de
stanbul' u kuatt zaman surlar topla dmtr. 1440- 1 444
yllar, Macar Hunyadi Yano'un Rumeli'yi istilalar tarihine
rastlar. O zaman panik halinde Anadolu'ya kamaya balayan
Osmanllar, bu lm-kalm mcadelesinde tfek ve tabur cen
gi denilen yeni sava taktiini benimsediler ve galebe aldlar.
(Varna Zaferi, 1 444) zetle, Osmanl baars, bir adalama
abasna baldr.
Herkesin bildii bir gerek, stanbul fethi, Fatih'in Macar
top ustas Urban'a yaptrd byk toplar sayesinde gerek
lemitir. Ordu, ehre Topkap'da "top ykd gedikten" (bu
deyim ada kaynakta geer) girmitir. Fetihten sonra Fatih,
Urban'a stanbul'da mkellef bir Bizans evi hediye etti. Os
manl topularn Avrupa'da en mkemmel topu birlii hali
ne getiren Kanuni Sleyman'd r. O, bugn grdmz byk

203
Tophane fabrikasn kurmu, toplaryla, alnamaz sanlan Ro
dos ve Macaristan'd aki da gibi kaleleri fethetmitir. Bir ya
banc kaynak, Tophane'de bu dnemde yabanclarn, bu arada
Alman topu ustalarnn altn kaydetmektedir. Bunun
la beraber Kanu1i zamannda meydan savalarnda, mesela
Moha'ta hala geleneksel Osmanl taktii, yani zrhl sipahi t
marl ordusu kesin sonucu almakta esas rol stlenmitir. Ok
yay, kl-kalkan ve mzrakla savaan tmarl ordusunun ancak
1 6. yzyl sonlarnda, 1 593- 1 606 savalarnda nemini kay
bettii aikar bir hale gelmitir. Avrupa'nn yeni ateli silahla
ryla savaan Avusturya-Alman askeri karsnda Osmanl ku
mandanlar, tmarl sipahiyle dmana kar koyamadklarn,
Sultan'a gnderdikleri telhislerde ac ac yaknmaya balam
lardr. Osmanl zrhl svarisinin ve Avrupa'da feodal zrhl
svar ordularnn nemlerini kaybetmesi, 1 6. yzyl dnya
tarihinin en nemli gelimelerinden biridir. Ateli silahlarda
stnln Avrupa'ya gemesi, zrhl svarnin stnln
kaybetmesi Osmanl askeri gerileme dneminin de balang
cdr. kinci binin sonlarnda Avrupa, Bat ve Rusya, tank ve
nkleer silahlaryla dnyada silah teknolojisinde itiraz gtr
mez stnln devam ettirmektedirler.

Trk Devletlerinin Servet ve G Kayna:

pek Yolu

Trkler ve Moollar, Avrasya'dan in'e, Avrupa'ya,

Hindistan'a, ran'a yaylp bu medeniyetlerin birbiriyle temas
larna arac olmakla da tarihte byk rol oynamlardr. Ak
deniz Latin dnyas, Roma imparatorluk andan beri in'in
ipeini, Avrasya kavimlerinin deve kervanlaryla gerekletir
dii ticaret sayesinde alyordu. pek nakliye ve ticareti, Hsi
ung-nulardan Osmanllara kadar Trk devletlerinin g kay
na olmutur. pek kervanlarna yol vermeyen Sasani ran'na
kar Bizans, Kktrklerle ittifak kurmaya alm, Bizans

204
elisi Zemarchos Kktrk Hakan'nn her yan ipekle deli
otan hayranlkla bize tasvir etmitir. ( Chavannes) Kktrk
kitabelerinde ipein Trkler iin ne kadar nemli olduu kay
dedilmitir. Avrasya'da Mool Bar dneminde (Pax Mongo
lica), 1 3. yzylda, ucuz ve bol miktarda in ipei, kervanlarla
Karadeniz ve Akdeniz !imanlarna (Anadolua Ayas, Ephe
sus (Seluk) ve Antalya balca ipek !imanlar) geliyor, oradan
talya'ya naklediliyordu. Bu deerli meta kervanlarla getii
ehirlerde servetler brakyor, bu ehirlerde ipek sanayii yer
leiyordu. Kktrklerden sonra in-ran ipek yoluna Uygur
Trkleri egemen oldular. Uygurlar, yerli Dou-ranl Sagdlu
larla beraber, Taklamakan l kenar ehirlerinde; Turfan,
Kua, Kagara, 9- 1 2 . yzyllarda ipek ticareti sayesinde o za
manki dnyann en zengin ve medeni bir toplumunu olutur
dular. Maniheizm, Nestoryen Hristiyanlk ve nihayet Budizm
onlarn yurdunda yerleti, in ve Avrasya'da bu dinlerin yayl
masnda Uygurlar nemli bir rol oynadlar. Uygur Trk dilin
de ktphaneler ve nefs duvar freskolar 1 9. yzylda Von Le
Coq ve teki Alman alimlerince kefedildii zaman bu mede
niyetn ne kadar gelimi olduu meydana kt. Bulunan Uy
gur Trkesiyle yazlm binlerce metin, gnmzde Uigurica
ad verilen aratrmalara konu olmaktadr. Uygur Trkesi,
her trl soyut kavram ifade edecek bir zenginlie erimiti.
slamiyeti kabul etmi Karahanl Trkleri dneminde Kutad
gu Bilig adl eser ( 1 069) bu dilin ne kadar gelimi olduunu
gsteren bir dil antdr. (Rahmeti Arat tarafndan yaynlan
mtr, ngilizce evirisi, R. Dankoff) Yazk ki, bozkr halk
olan ve Anadolu'ya gelip yerleen Trkmenler o zaman bu
gelimi dili kullanacak dzeye erimemilerdi. Uygur Trkle
rinin dnya medeniyetine katklar yalnz ipek ticaretiyle kal
mad, ine icat edilen ince ideagramlar kazlm levhalarla
bask metodunu Uygurlar Trkeye uygulayarak mteharrik
harflerle bask metodunu, yani matbaay kefettiler. ( Carter)
Barut ve top 1 3. yzylda inen Avrasya kavimleri sayesin-

205
de Avrupa'ya intikal etti. Prof. Singer'e gre, 1 4. yzyla ka
dar teknoloji bakmndan dnyann en ileri lkesi in'd i ve
Avrasya Trk halk in medeniyetiyle ok eski bir dnemden
beri sk temas halinde idi. in ipek tekstil teknolojisi, me
sela lks kemha ( Kamoka) imali, in'den Uygur-Sogd halk
tarafndan Bat lkelerine, ran, Badat ve Suriye'ye, oradan
talya'ya gemitir. (Seargent) Uygurlar araclyla in sanat
motifleri, resim, tekstil ve ini de Osmanl sanatna kadar etki
lerini srdrmtr. Orta Asya'da Timuroullar dneminde
bir slam Rnesans'nn flizlenmesi, bu kltr alveriinin
1 5 . yzyldaki kantdr. pek, Trk halklar ve devletlerinin
zenginlik ve g kayna derken, buna Anadolu Trklerini,
zellikle Osmanllar da katmalyz. pek retim ve ticareti,
Pax Mongolica'nn knden sonra ran'n kuzey eyaletleri
ne geti. Mazenderan'dan Gilan ve irvan'a kadar bu eyaletler
Akdeniz memleketlerine Tebriz zerinden ipek kervanlarn
gndermeye baladlar. Osmanllar Bursa'y fethedince, Tebriz
kervanlar batda en uzak merkez olarak Bursa'ya ynelmeye
baladlar. Bursa daha 14. yzylda, Schildberger'in gzlem
ledii gibi, Yakn Dou'nun en nemli ipek ticaret ve sanayi
merkezi durumuna ykseldi, ikinci Tebriz oldu. Her yl ker
vanlarla gelen ipei Galata'd a yerlemi Cenevizli, Floransal
taeider ve Yahudi tccar adeta kapyorlard. (bkz. nalck,
Osmanl mparatorluu 'nun Ekonomik, Sosyal Tarihi, cilt I)
Osmanllarn Anadolu'daki balca fetihleri Tebriz-Bursa ipek
yolunu gvence altna almak amacn gdyordu. Osmanl
lar Tebriz'i be kez ele geirmiler, fakat elde tutamamlardr.
pein bu dnemde Akdeniz'de ikinci byk pazar Halep'ti.
(Halep 1 5 1 6'da Osmanl elinde) Tebriz-Bursa, Tebriz-Halep
ipek yolu zerindeki ehirler, bir yandan Erzincan, Tokat,
Amasya, br yandan Bitlis, Diyarbakr, Mardin ipek ticaret
ve sanayii sayesinde gelimi ehirlerdendir. Bir kelime ile
Trklerin 1 000 ylndan beri Orta Asya'dan Akdeniz'e kadar
egemen kalmalarnn bir temel faktr zrhl svari ordular-

206
nn stnlnden kaynaklanyorsa, baka bir temel faktr de
in-ran-Akdeniz ipek yolunu ellerinde tutmalardr. Il. Ba
yezid ( 1 48 1 - 1 5 12) dneminde ipek gmrk geliri be milyon
akaya (yaklak 1 00 bin altn) ykselmitir. Trklerin ipek
ticareti tekeli, 1 3 - 1 5. yzyllarda Venedik'i, 1 6. yzylda Por
tekiz ve Hollanda'y Avrupa' nn en zengin lkeleri durumuna
getiren Hint baharat ticaretini tekellerinde tutmalar ile kyas
lanabilir. Onlarn denizlere hakimiyeti Osmanllarn karada
askeri stnl, zenginlik kaynann tekelini onlara garan
tiliyordu. Bugn 2000 yl banda ipek ve baharat yerine, Trk
yurdunu dnya enerji hatt haline getirme yolundayz.

19. Yzylda lk Devrim Hareketi ( 1 908- 1918)

Osmanl Saltanat Saliantda

Geen yzylda Trkiye: Batc Tanzimat reformlarnn

( 1 839- 1 877) 93 Harbi sonunda tamamen iflas ettiine inanan
Mslman Trk halk, devletin slam karakteri ve Sultan'n
mutlak egemenlii politikasna dnm grnyor. Bununla
beraber, Il. Abdlhamid dneminde her eyin Anayasa ve de
mokratik idare ile dzeleceine inanan bir avu aydn, ana
yasal rejim iin gizli faaliyet iindeydiler. Bu son gr, aydn
askeri brokratlarca paylalyordu. 1 900'lerde imparatorluk
Makedonya sorunu dolaysyla yeniden ar bir bunalm iine
girmi bulunuyor.
1 900'lerde Rumeli'nin kaybolma tehlikesi karsnda ay
dnlar, ttihat ve Terakki Cemiyeti, zellikle askeri brokrasi ve
yeni yetien erkan-i harb subaylar (aralarnda Mustafa Kemal
ve Enver) bir darbe giriimiyle Kanun-i Esasi rejimini, me
rutiyeti geri getirdiler. Kanun-i Esasi altnda eitlik ilkesi sa
yesinde, imparatorluk halklar arasnda ortak Osmanl vatan
iin uzlama ve birliin gerekleecei umudu yksekti. ttihat
ve Terakki'nin aslnda Trk milliyeti politikas, Tanzimat'n

207
Osmanllk politikasyla kartlk iindedir. Mslman halk
lar, Araplar ve Arnavutlar bile artk imparatorluktan ayrlmak
istiyorlard. Abdlhamid tahttan indirildi, ksa bir parlam en
ter idare dnemi ardndan askeri brokrasinin diktas geldi.
Trkiye bu rejim bunalmlaryla sarslrken, 1 9 1 1 - 1 9 1 3 ylla
rnda talya Trablus'u ve Oniki Ada'y istila etti. ( 1 9 1 1 - 1 9 1 2)
(talyanlar Trablus'un terki karlnda Oniki Ada'y boalt
maya sz verdikleri halde, szlerinde durmadlar ve II. Dnya
Sava sonunda 1 947'de adalar Yunanistan'a verildi.)
Bamszln elde etmi komu Balkan devletlerinin
gnderdikleri komitecilerin kkrtmalar sonunda Makedon
ya sorunu bym, Rusya ve Avusturya-Macaristan arasnda
Balkanlar'da nfuz rekabeti yeniden alevlenmi, sorun bar
adna byk devletlerin mdahalesiyle uluslararas platforma
tanm, devletin bamszl ve gelecei ciddi bir tehlike
altna dmt. Dou Sorunu, Eastern Question ad altnda
byk devletler arasnda, dnya bar bahanesiyle, bir mda
hale ve nfuz mcadelesi olarak yeniden gndeme geldi.
imparatorluk dneminde olup biten bu ykc gelimeler
den alnacak ders, askeri darbe hareketlerinin bir zm ge
tirmedii, aksine daha ar sorunlar getirdii, dmana frsat
verdii ve dalmay abuklatrd gereidir. 1 909'larda o
kadar iyimserlikle balayan merutiyet dneminin nasl bir
sra felaketle bittiini unutmayalm. I. Dnya Harbi'ne srk
lenmemiz belki kanlmaz bir eydi, ama II. Dnya Harbi'nde
basiretli bir bekleyiin ne kadar doru olduunu tarih gster
mitir.

Batllama ve Laiklemenin Tarihi Kkenieri

Trkler, l l . yzylda slam dnyasna girerek bu dnyay

idare etmeye baladklar zamandan itibaren, devlet idaresine
yeni bir gelenek getirdiler. Avrasya imparatorluklarndan gelen
bu gelenek, Hakan'n mutlak bamszl ve kamuya ait me-

208
selelerde yasama hakknn, kanun koymann yalnz Hakan'af
devlete ait olmas biiminde tanmlanabilir. Kanun rejimi,
ayn zamanda gerek durumlarn gerektirdii reform ve ye
nilikleri uygulamakta da vasta olmaktayd. Osmanl ulemas,
devletin bamsz ileyi ve yasama faaliyetini, istihsan veya
masiaha denilen eriat kuralna gre yorumlamaktaydlar.
Bu ilke, u anlama gelmekteydi: slam toplumu iin daha iyi
ne ise o tercih edilecekti. eriat' daha kat yorumlayanlar ise,
liberal ulema tarafndan onaylanan devlet kanunlarnn ger
ekte eriat'a aykr yenilikler olduunu iddia etmekte idiler.
Bu iddia, devletin yasama gcn destekleyen "resmi" veya
brokratik ulema ile toplumda imtiyazl snfa kar halkn
szcs roliin benimseyen "popler" ulema arasnda srekli
bir ekimeye yol amtr. Popler ulema iin camide verilen
hutbeler, gl bir propaganda zemini salamaktayd. Baka
bir deyile, eriat'n liberal veya kat yorumlar, 16. yzyln
ortasndan itibaren Osmanl/Trk toplumunda siyasi, kltrel
ve sosyal ekimelere yol am ve 1 9 . ve 20. yzylda "ilerici"
akmn hz kazand srada, "ilericiler" ile "gericiler" arasn
daki hararetli mcadelenin ilk aamasn oluturmutur.
Eski Trk devletlerinde ynetici sekin zmre, vergi de
yen retici snflarn veya reayann zerinde, imtiyazl bir
yere sahipti ve daima bunun bilincindeydi. Ancak bu zm
re, Osmanl Hanedam hari, imtiyazl stats babadan oula
geen bir soylu snf yaratamad. Hkmdar, devletin kar
larna hizmet edecek herhangi birini veya kulunu seerek y
netici elit zmresine yerletirmekteydi. Ynetici zmre iinde
merkezi brokrasi, zel bir konumdayd. darecilerden oluan
bu merkezi brokrasi, btn devlet tekilatnn sinir sistemi
ni oluturmakta idi ve devlet karlarnn gerektirdii biim
de kanunlar yapabilme gcne sahipti. Tek bir kelimeyle bu
zmre, fiilen devleti bamsz biimde kontrol altnda tut
makta idi. Bylece brokrasi, gerekte, Sultan'n mutlakiyetini
paylayordu.

209
 Srf devletin kar fikriyle hareket eden merkezi brok
rasi, ilerici reformlardan sorumluydu ve Osmanl devletinde
reform, Batllamaya yol aan akmn kayna haline geldi.
Bu merkezi rgt, doal olarak askeri, sivil ve dini brokrat
lardan oluuyordu.
9. yzylda ynetici elit, merkezi brokrasi, "devlet" iin
en iyi siyasetin, devletin btnln korumak iin Bat ile
ittifak ve Batllamak olduunu ileri sryordu. Habsburg ve
Romanov imparatorluklarnn askeri emperyalizmi, Batlla
ma srecini glendirme iin bir neden oluyordu.
br yandan, sivil ve askeri brokratlar, 1 9. yzylda im
paratorluk sisteminin k srasnda, bamsz Trk ulus ve
kltrnn ba savunucular olarak ortaya kacaklardr. Bu
brokratlar, 9. yzyl reformcu brokratlarn izleyerek, ilkin
Tanzimat dneminde { 1 839- 877) balatlm olan demokra
si ideallerinin kktenci taraftar oldular. 1 880'lerden itibaren,
bir Osmanl toplumu yaratmak ideali ile her vilayette pozitif
ilimleri reten idadi liselerinin almas, aydn Batc bir ku
ak yetimesini salad. Atatrk nesli, bu temelde kurulan yeni
askeri mekteplerde yetiti. Batllama, 908 Jn Trk Devrimi
ile Kurtulu Sava srasnda, elit zmre arasnda kklemi bir
gelenek, vazgeilmez bir ideal, bir kurtulu simgesi halini ald.
Eer Trkiye, kendi kimliini ve milli kltrn geliti
rerek modern dnyada bamsz bir milli devlet olarak ortaya
ktysa, bu balca eitim, gazete ve bu brokratik kuak iin
de sivrilen aydn liderlerin abalar sayesinde olmutur. Baka
bir deyile, Trkiye bamsz ulus devleti varlk ve geliimini,
devlet ve toplumu tam olarak Batllatrma idealini benimse
yen elit bir zmrenin liderliine borludur.
Osmanl devletinin Batllama sreci, her defasnda de
iik amalar olan eitli aamalardan geti. Osmanl devle
tinin ilk zamanlarnda brokratlar, Hristiyan Avrupa'nn si
lah ve aletlerini almaya yneldiler. Bu alntlar, Osmanl'nn
askeri gcn Batllarla ayn seviyeye getirmekte ve Doulu

210
rakiplerine kar onlar stn klmakta idi. Gemi mhendis
lii, yeni istihkam yntemleri, denizcilik, topuluk ve askeri
taktikler buna dahildir. Dini bak asndan, brokrat ulema,
bu tr teknik alntlar yasaklayan dini bir kural olmadn
dnmekte ve Hz. Muhammed'in savata dmann hileleri
ne bavurmann caiz olduu hakkndaki hadisine dayanarak
bunlara izin vermekteydi.
Bu tr teknolojik beceriterin Osmanl lkesinde cmert
bir biimde dllendirilmesi, Rnesans talyas'nda bilin
mekteydi; bylece Trkiye birok nl Batl ustann ilgisini
ekiyordu. Mesela, Leonarda da Vinci'nin Halie bir kpr
ina etme projesi saray arivinde bulunmu ve yakn zaman
larda Franz Babinger tarafndan yaynlanmtr. spanya ve
talya'dan kovulan onbinlerce Yahudi, Osmanl mparator
luu'ndaki eitli ehirlere yerlemi ve deiik sanatlarn,
zellikle Selanik ve Safed'te gelimi bir ynl sanayi n i n yer
lemesinde rol almlardr. Kesin bir ekilde syleyebiliriz ki,
Osmanl Trkiyesi, Batl olmayan lkeler arasnda, Bat me
deniyeti ile yakn ilikiye girmi olan ilk lkedir. Sava, ticaret,
tutsaklar, dnmeler, mlteciler araclyla eitli balantlar,
Pera, Selanik ve Beyrut gibi Avrupal tccar topluluklarn
ieren liman ehirleri, yakn kltr ilikilerini ve etkilenmeyi
mmkn klmakta idi.
Ancak, Osmanl Batltamas bu aamada, tek tek kltr
elerinin alnmas ile snrlyd. kinci aama, 1 8. yzylda,
askerlikle ilgili alanlarda Batl ilimleri akutmak zere Avru
pal uzmanlarn arld, askeri okullarn ald ve matbaa
nn getirildii dnemdir. Bylece, Osmanl kafas, ilk defa Bat
ilmi ile sistemli biimde temasa geiyordu. Daha 1 7. yzylda,
Osmanl aydn brokratlarnn, talyaa eitim grm Rum
lada, yal ve konaklarda en liberal biimde tarih, felsefe, siya
set ve ahlak konularn tarttklar bir eit kulpler meydana
kmt. (rnein, Dimitri Kantemir'in Boazaki yals)

21 1
 Bu dnemde yazarlar arasnda, Osmanl/Trk dnce
sinde laiklik akmnn balangc saylabilecek laik bir dnya
gr yaygnlat. (N. Berkes, ada/ama) En nemli de
iim, Trklerin Bat medeniyetine kar yeni baklaryd;
byle bir yaklam, her eit kltr zdelemesinin n ar
tn oluturan hayranlk ve anlama arzusu idi. Bu ilk Osmanl
aydnlanma a, Osmanl mparatorluu'nun Bat ile giderek
byyen siyasi ve ekonomik bamll ile ilgili idi ve taraftar
lar reformcu brokratlar arasndan kmakta idi.
Osmanl Batllamasnn nc aamas, Tanzimat
( 1 839- 1 877) dneminde Batl idari ve siyasi kurumlar akta
ran uygulamalar ve Osmanl devletinin bu temele dayanarak
yeniden yaplandrlmas ile balad. Bununla beraber, liberal
reformcu brokratlar, bunu yine de slam toplumunun iyilii
iin alnan teknik vastalar olarak deerlendiriyorlard. Bu ra
dikal giriimin aklamas ve gerekesi olarak, imparatorluu
1 839'daki hayati bunalmdan ( 1 832- 1 839 Mehmed Ali olay)
kurtarma aresi gsteriliyordu. Tanzimat, yani devletin yeni
nizamlarla yaplanmas olarak bilinen liberal reformlar, Fran
szcadan eviriler birok idari kanunun uygulanmasndan
ibaretti. Bu reformlar aslnda, Bat Avrupa krallklar modeli
ne gre merkezi bir brokratik devlet sistemi yaratmay ama
lyordu.
Bir bakma, Batl kapitalist milletler tarafndan tavsiye
ve kabul ettirilen Osmanl reformlar, o milletierin genileyen
pazar ihtiyalarn tatmine yaryordu. (Bailey) Bu reformlar,
Batllara ve imparatorluun gayri Mslim teba'asna, yar laik
bir hkmet sistemi ierisinde geni garantiler veren ticari,
idari ve hukuki teminatlarla liberal bir rejim getirmekte idi.
Tanzimat dneminin liberal reformlar, 1 876'da ilan edi
len ilk Osmanl Anayasas ile zirveye ulat. 1 876- 1 877'de
Osmanl'nn bu ksa mrl parlamentolu hkmet deneyimi,
konuyla ilgili bir monograf yaynlayan Devereux'e gre asln
da olduka baarl olmutu. Ancak, hkmetin seimlerde

212
ok ilkel bir oylama sistemine bavurduunu da sylemek ge
rekir. Her halkarda, Avrupa dndaki ilk anayasalardan biri
olan Osmanl Anayasas, 1 923 Trkiye Cumhuriyeti'ne doru
atlm nemli bir admdr. Cumhuriyet dnemi 1 9. yzylda
ki liberal hareketin aracsz bir rn olan demokratik hk
met sisteminin, Trkiye'nin siyasi yaamnda kalc olduunu
kantlamtr. Trkiye<ie bugn, hibir hkmet, halkn oyu
nu elde etmeden ayakta kalamaz. Artk her kademedeki Trk
vatanda, kendi hkmetini semeye almtr. Bununla
beraber u da bir gerektir ki, Batl reformlar Osmanl-Trk
devletinde ve toplumunda ikilie yol amtr.
Trkiye devlet ve toplumunda grlen bu ikilik ve eki
meye zellikle aklayc bir rnek verebilmek iin, adli siste
min laikleme srecini ele alalm. 1 9. yzyldan nceki devir
de, kad mahkemesi bir adli mahkemeden fazla bir ey ifade
etmekte idi. Bu mahkeme, ayn zamanda ayann, esnaf keth
dalarnn ve mahalle imamlarnn, avarz vergisi gibi baz ver
gileri yerel halk arasnda datmak, Sultan'a gnderilecek arz
ve ikayetleri kaleme almak veya fyat tespit etmek gibi eitli
grevleri yerine getirmek iin bir araya geldikleri bir meclisti.
Tanzimat dneminde bu tr cemaat faaliyetleri, daha kapsam
l idari sorumluluklar ieren tara meclislerine aktarlacaktr.
Ayn zamanda, er'i mahkemelerin yetkileri giderek kstlan
maktayd. eriat'n borlar ve veeibeleri ieren blm, ni
zami denilen laik mahkemelerin yetkisi altna verilmekte idi.
Yeni mahkemelere duyulan ihtiyacn ilk nce, 1 8 . yzyl ticari
devriminin etkisi altnda giderek karmak ekiliere brnen
ticari muameleler alannda ortaya km olmas ilgintir. 1 8 .
yzyln sonunda devlet, tccarlarn kendi aralarnda kan
anlamazlklara bir zm getirmek iin mslman ve gayri
mslim yerli ve yabanclar arasnda laik bir mahkemenin ku
rulmasn onaylad; ' 1 850<ie Fransa Ticaret Kanunu'na dayal
yeni bir ticaret kanunu ilan edildi. Nihayet 1 860'ta kurulan
yeni nizamiyye mahkemeleri, devlet tarafndan tayin edilen

213
ve tccar cemaatinin setii yelerden olumaktayd. Nizami
sfat, devlete ait laik nizarnlar iin kullanlmakta idi.
Ticaret ve ceza mahkemeleri, er'i mahkemeler ile yan
yana ileyen laik mahkemelerdi. Hukukta ve adliyede ikili
bir sistemin olumas, yarglama alannda ciddi karkla
yol at. Yeni kurulan mahkemeler, eriat'a ters den hibir
hususta karar veremezlerdi ve eriat'n yarglama alan iinde
bulunan kiiler iin, bu laik mahkemelere tayin edilmi mf
tden fetva almak zorunlu idi.
Tanzimat dneminde Batl bir adli sistemin kabul edil
mesi, zellikle Fransz Medeni Kanunu'nu getirmek iin ya
plan tasarlar, Cevdet Paa'nn hatratnda yanstt gibi, Os
manl ulemas arasnda ciddi bir kaygya yol at. Bu tepkinin
bir sonucu olarak, eriat'n muamelata ait blm, ulemadan
oluan zel bir komite tarafndan yeni bir snflandrma sis
temi ile yeniden dzenlenmi ve 1 855 ile 1 869 aras yayn
lanmtr. lk defa, sistematik, koditlye tek bir slami kanun
mecmuas, Mecelle, hem er'i hem de laik nizami mahkeme
lerde kullanlmak zere resmi bir metin olarak aklanmtr.
Bundan sonra mahkemelerde verilen kararlar, eyhlislam'a
gnderilecekti; ancak Mecelle ne Osmanl toplumunun gide
rek artan karmak ticari ilikilerini karlamada ne de er'i
malkernelerin durumunu kurtarmada baarl oldu.
Ancak daha sonralar, 1 876 Anayasas'nn yineledii gibi,
Osmanl devleti slami bir devlet olarak eriat'n, dier btn
yasama yetkileri zerinde olduu ilkesini onaylad. Tutucu
Mslman kitleler, Batl adli kurumlar kuku ile karlam
lard. Osmanl ulemas, kendi konumunu koruma abas iin
de, slami sistem iinde yenilikler getirmeyi srdrd. Daha
1 855'te, mahkeme naillerinin eitim ve seimine dair yeni bir
uygulama kabul edilmiti. er'i vesikalarn nasl dzenlenece
ine dair baka uygulamalar da yaynlanmt. Nihayet 1 9 1 5'te,
er'i mahkemeler iin dava usul kanunu uygulamaya sokul
du. Adli gcn devlet denetimi altnda birliini savunan itti-

214
hat ve Terakki ynetimi zamannda, laikleme hareketi kuvvet
kazand. 1 9 1 4'te dini malkernelerin denetimi eyhlislam'n
elinden alnarak, br mahkemeler gibi, Adalet Bakanl'nn
denetimine verildi.
Tam radikal laikleme, ancak Cumhuriyet dneminde,
TBMM tarafndan 1 924'te er'i mahkemeler ilga edildii ve
1 926'da Mecelle'nin yerine svire, talyan ve Alman yasala
rna dayanan laik Medeni Kanun ile ceza ve ticaret kanunlar
kabul edildii zaman gerekleti.
Osmanl sisteminin laikleme hikayesi, sadece kurumsal
olarak denetlenen eitim ve adiiye alannda deil, sosyal ya
am, ahlak ve adab ve sanat alanlarnda da, yani Trk toplum
hayatnn her cephesinde grlr. Bir yandan brokratlar ta
rafndan tepeden gelen laik Bat kurumlar, te yandan gele
neksel deer sistemine sk skya yapan kitleler tarafndan
desteklenen geleneksel slam kurumlar arasnda bir ikilik
ve ekime ortaya kt. ekime, Tanzimat dnem inde Yeni
Osmanllar nderliindeki hararetli tartmalarda, zellikle
1 860'larda Namk Kemal ve Ziya Paa'nn gazete makalelerin
de, sonralar daha analitik bir biimde Ziya Gkalp'in sosyo
lojik yazlarnda ifadesini buldu.
Tanzimat dneminin iki vatansever aydn, Namk Kemal
ve Ziya Paa, dardan esinlenen veya zorla kabul ettirilen ve
hem geleneksel sosyo-ekonomik sistem, hem de geleneksel
deer sistemi zerinde ykc etkileri bulunan Batllamay
iddetle eletiriyorlard. Bu yazarlar, Batllamay brokratik
zorbalk ile zdeletiriyorlar, bylece hkmete kar halk
tepkisini dile getiriyorlard. Halk Batllamay, geleneksel
esnaf dzeninin bozulmasn, Avrupa makine mamullerinin
(mal-i fatura'nn) pazar istilas sonucu gelen isizlik ve slami
gelenekler ve deerler sisteminin yozlatrlmas olarak deer
lendiriyordu.
Namk Kemal ve Ziya Paa, Trk halknn sorun ve g
rlerini genel olarak aka yle dile getirmekte idiler:

215
 1 . Batllama reformlar, Bat Avrupa ile ibirlii yapan
bir brokrasi tarafndan zorla kabul ettirilmitir. Brokratlar,
bylece memleket karlarnn zmn, yalnz kendi kar
laryla ilgilenen yabanc glere brakmakta idiler.
2. Brokratlar, Batltanay kendi istibdatlarn salam
latrmak iin kullandlar. Kemal ve Ziya bu durumu deitir
mek iin bir anayasa ve parlamento rejimi taraflar idiler.
3. Ziya ve Kemal, asl sorunun ekonomik nitelik ta
dn gryorlard. Kapitlasyon rejimi altnda ithal edilmi
Avrupa makine dokumalarnn, memleketteki yerel sanayiyi
ldrdn ve geleneksel sanatlarn yerini alabilecek hibir
yerel snai iletme olmadndan isizliin yaygntatn ac
ac gzlemlernekte idiler.
4. Bat tarafndan yrtlen ekonomik smr o devir
de bilinen bir gerekti. Namk Kemal 1 869a yle yazmak
tayd: "Nihayet ngiltere ile olan ticaret antlamasn yenileye
bildik. Ancak nasl? Maliyemizin feci halini gren sabk Lord
Palmerston anlayl davranp lehimize baz deiikliklere
tarafgir oldu ... Soru udur: Bab- Ali, mahirane bir diplomasi
ile Avrupal glere, kapitlasyonlar altnda zorla kabul et
tirilen insafsz artlar gsterir ve bizim hakl konumumuzu
onlara kabul ettirebilir mi? Eer Osmanllar, yeni bir sava
(Ruslara kar) aar ve yenilirse, Byk Devletler, byle bir
felaketin, medeni dnya zerindeki neticelerinin tamamyla
farkndadrlar:' Kemal, memleketin ekonomik knden
Tanzimat'n liberal siyasetini sorumlu tutuyordu. Kendisi, i
gelime tasarlar ile doal kaynaklarn Osmanllar tarafndan
iletilmesini neriyordu.
5. Bat'ya olan bamllk ile zorla kabul ettirilen reform
lar eletiren Yeni Osmanllar, ayn zamanda Bat' nn kltr,
ahlak ve adabta taklit edilmesini iddetle eletirmekteydiler.
Avrupa kanunlarnn ithaline karydlar.
Yeni Osmanllar hars (kltr) ile medeniyet arasnda ke
sin bir ayrm yapmakta idiler. Endstrilemek, ticaret ve dier

216
maddi alanlarda Batl usullerin alnmasna taraftar olmakla
beraber, kltr ve yaam tarznda Avrupa ile zdelemeyi
reddediyorlard.
Yeni Osmanllar, ayn zamanda mutlak kanun egemen
liine dayanan meru (anayasa!) hkmet ve idare program
larn, slami ilkelere baladlar. Anayasa hazrlanrken her
maddenin mft tarafndan incelenmesini ve mftnn oyu
na bal kalnmasn talep ettiler. slam toplumundaki bozuk
luklarn kaynann slam dini olduu iddiasna iddetle kar
geldiler. Onlara gre, tam tersine anari ve kn sebebi,
eriat'n tam uygulamaya geirilmemesi ve ikili bir adli siste
min srdrlmesidir. zetle, 1 860'larn Yeni Osmanllar ha
reketi, denetimsiz Bat kapitalizminin smrs ve Batllarn
memleketteki brokratik ibirlikilerine kar bir protesto ola
rak tanmlanabilir. Hareket, Batllama ile brokratik istibdat
idaresine kar yneltilmitir. Daha da ilginci, btn hareketin
duygusal zn ve deer sislemini slam'da bulmasdr. Du
rum, gnmzdeki ekime konularnn ok eskilere gittiini
gstermesi bakmndan ilgintir.
Modernizasyona kltr ve medeniyet ayrl olarak ikili
bak asn reddeden Atatrk, Batllamay baz Tanzimat
lar gibi en radikal eklinde alglad. Yeni Trkiye ulus-dev
letinde atlacak mantkl adm, devletin tam olarak laikleti
rilmesiydi. Atatrklkteki tam laiklik, geleneki-tutucular
tarafndan reddedilmekle beraber, gnmz slam dnya
snda temel bir mesele olarak tartlmaktadr. Atatrk hibir
zaman dini bir reformcu olmaya zennedii halde, gerekte
slamiyette ileriye dnk derin bir devrim yapmtr. Laikli
in, Trk toplumunda birok karmak soruna, sosyal-klt
rel atmalara zm getirecei dnlyordu.
Modern Trkiye'nin bugn iinde bulunduu sarsntlar,
dinamik ve gelien toplumlarda ortaya kan temel demogra
fik, ekonomik ve sosyal sorunlarn belirtileridir, fakat yine de
bir kltr ve kimlik bunalm olarak yorumlanmakadr.

217
 zetle, bugnk mcadele, aslnda uzun bir tarihi geli
imin sonucudur. Bu srecin yeni aamasnda yeni sorunlar,
yeni gler sahnededir ve zm arayan gruplar, Atatrk,
sosyalist veya geleneki-slamc olsun, bu sorunlara kendi
sistemleri kapsamnda yant bulmaya almaktadr. Bugn
Trkiye, ierisinde Ortaa Osmanl brokratik patron-kul
sistemine yer olmayan, sosyal bakmdan giderek farkllaan,
oulcu bir topluma doru gelime gsteren bir lkedir. Yeni
koullarda sivil ve askeri brokrasi ve slamc partiler bu sos
yal farkllamay anlamak ve sorunlar oulcu demokrasi
iinde zmeyi denemek zorundadr. Bugn dnya dzeni de,
ancak byle bir zm kabul eder. Trkiye'nin iinde bulun
duu i ve d sorunlar bunu gerektirir.

XXI. Yzyl Eiinde Trkiye'nin Byk Sorunlar

I. Siyasi istikrarszlk

Siyasi istikrarszln kayna tabandan geliyor. Halkn

ve brokrasinin Atatrk ve islamc olarak iki zt kampa ay
rlm olmas, TBMM'd e salam bir koalisyon hkmetinin
ibama gelememesi, her iki tarafta siyasilerin kkrtcl,
uzlamaz dayatmas, son depremde aresizliin devlete kar
halk kkrtmak iin kullanlmas, TBMM ve hkmetinin
uzun sredir prestij kayb (son kez "kyak" emeklilik sorunu),
parti bakanlarnn patrimonyal, poplist ve partizan konu
mu, sokakta sk sk gvde gsterileri, durumu smren gizli
rgtlerin faaliyeti, ite btn bu koullarn memleketi bir i
kavgaya srklernesi korkusu.
2000'lik tarih sona yaklarken, Trkiye'nin "manzara
yi umlmisi" udur. Nfusu hzla artan, fakirlik dzeyi altna
dm milyonlarca aresiz, umutsuz insandan olumu bir
halk. Siyasi istikrarszlk Trkiye'nin temel sorunudur, son kez
Ecevit bakanlnda bir kerteye kadar istikrarl bir koalisyon

218
hkmetinin hzl icraat ve getirdii temelli reformlar gs
termitir ki, siyasi istikrarszlk Trkiye'ye en azndan on yl
kaybettirmitir. Bu gerek, yalnz halkn ve akl banda med
yann deil, dardan bakanlarn, gelip giden yabanc heyetle
rio szbirliiyle ifade ettikleri bir gerektir.
Karamsadara gre, siyasi istikrarszln temel nedenlerin
den biri, sekiz on yldr parti genel bakanlarnn siyasi rekabeti
ve birbirine kar "ahsi mnaferetleriyle" kartrm, bylece
siyasi hayat soysuzlatrm olmalarndan kaynaklanmakta
dr. Halk, Aralk 1 995 seimlerinde gsterdi ki, iki merkez sa
partisini desteklemektedir. Memleket onlarn bir koalisyon h
kmeti kurmasn ve siyasette istikrarn gelmesini bekliyordu.
zal'n lmnden sonra gelimeye devam iin memleketin
buna iddetle ihtiyac vard. Fakat bir TV canl yaynnda iki li
der kar karya geldiler ve birbirine kar beklenmedik biim
de krc bir kavgaya tututular. Memleketin kaderini ele almaya
hazrlanan iki siyasi lider, sorumluluk duygusuyla sradan kii
lerden daha dikkatli olmak zorunda idiler. Bu kadarla da kal
mad, yurttan bugne kadar temaa ettii manzara, iki liderin
ahsi kavgalarn seyretmek oldu. Memleketin en hayati sorun
lar, iki lider tarafndan yalnz ve yalnz rakibe darbe vurmak
iin bir frsat gibi kullanlmaya baland. Seim platformlarnda
dahi yurtta, yurt sorunlar zerinde deil, iki liderin kavgasna
alet olarak kullanld. Bir kelime ile siyaset soysuzlat.
Her iki lider, partinin ve oy vermi olan tabann beklenti
lerine aykr olarak, ar sa veya ar solla ibirliine gitmek
ten ekinmediler ve kendi tabaniarna srt evirdiler.
Zaman zaman deneyimli, saduyu sahipleri, memleketin
yksek menfaatleri adna iki partiyi yaklatrma abasnda
bulundular, fakat iki liderin birbirine kar "rnnaferetini"
asla aamadlar ve partilerinden ayrlmaktan baka are bu
lamadlar. Mevcut siyasi partiler kanunu yrrlkte olduka,
milletvekillerinin ve parti gruplarnn liderin sultas ve ba
mllndan kurtulmas imkan yoktur.

219
 1 998'de nihayet siyasete istikrar ans getiren bir koalis
yon kuruluyor; ama bu hkmeti drmek iin memleketin
kaderinde hayati nemi aikar olan nlemlere dahi gz ka
pal kar klyor, gensorular veriliyor.
Buna paralel olarak i hayatnda, sivil hayatta insanlar,
medeni bir toplumun yaam kural olan hak hukuk lleri
ni kaybettiler; alveri hayatnda ete, mafya, tetiki, devlet
hayatnda avantaj vaadiyle milletvekili ayartma normal hale
geldi. 1 990- 1 998 dneminde siyasi ahlak, toplum ahlak, Tr
kiye tarihinde az grlm bir "tagayyur ve fesad" (tabir 1 7.
yzylda yaam Koi Beyi'ndir) dzeyine dmtr. Bunun
onarm yllar ve yllar alacaktr. Btn yurtseverlerin, parti
bakanlarndan, milletvekillerinden dilei, siyasi "tagayyur
ve fesad"a yeniden meydan vermemeleri, memleketin gele
ceini ilgilendiren hayati konularda, dar parti hesaplarn, oy
avcln unutmalar, demagojiyi, halkn duygularn istismar
etmeyi, halk kkrtma alkanln unutmalardr. Brakt
mz dnemde, bu gzel yurtta ne korkun, ne tyler rper
tici olaylar getii her gn gzler nne serilmektedir. Unu
tulmamas gereken, Trkiye'nin, Trk milletinin geleceidir.
Son Nisan 1 998 seimleri gsterdi ki, saduyu sahibi vatanda
kendi vekilierini yakndan izlemektedir.
zetle, imdiye dek, karamsara gre memleket, birbi
riyle kyasya ekien, iktidar hrsyla doru yanl her are
ye bavuran bir muhalefet karsnda derme atma koalisyon
hkmetleriyle gnn gn etmeye abalayan, gsz, aciz
bir idare altnda. Memleket iin en hayati konularda nlem
alnmarn, ekonomi "uurumun kenarna" (Ecevit'in ifade
si) dayanm, mafya, ete ve terr alp yrmtr ve bunun
balca nedeni de siyasi istikrarszlktr. iyimser der ki; evet,
partiler kanununun verdii yetkiler ve boluklar, kukusuz,
bir parti liderine sultanln kurma imkann vermektedir.
Ama bu koullar altnda dahi, parti politikasnn ahsile
mesini nlemek mmkndr. Denecektir ki, siyaset bilimi-

220
ne gre "factionalism", yandalar grubunun tahakkm, her
siyasi toplumda kanlmaz bir realitedir. Parti iinde liderin
yakn bir i-halka mutlaka olacaktr, bu bir realitedir. Fakat,
devlet idaresinde hibir zaman lider, bir kuruluu, kurulu
amalar dnda kullanamaz; siyasi partilerde, parti program
ve benimsenmi prensipiere aykr den davranlarda bulu
namaz; hele hele partiyi ahsi karlar, ve "ahsi mnaferetle
ri" iin paravana yapamaz. Byle bir tutum, grubun hikmet-i
vcuduna, varlk nedenine aykr der.
Karamsar der ki, her trl yoksulluk, umutsuzluk, fe
laketler altndaki halkmz partilerden, milletvekillerinden,
hkmetten memleketin bu geit dneminde, vatanseverlik
le gelecei grme, akl ve hasiret ile hareket etmelerini bekle
mektedir. Medyada, halk nnde ak ak uyarlar var, bunu
grmezlie gelip milletvekillerinin imtiyazl bir emeklilik ka
nununu, Anayasa Mahkemesi'nin uyarlarna ramen, alela
cele karmas en azndan bir basiretsizliktir; halk sarsm
tr. eme banda oturanlarn, suyun dalmnda herkesten
ok duyarl olmas gerekir. Milletin vekilleri, milletin ileri
iin verilen ve yeminle kabul edilen yetkiyi, bir emaneti ti
tizliiyle kullandna halk inandrmal. Yeni iktidarn, ge
lecee ynelik parlak tahmin ve vaatleri, her eyi tozpembe
gsteren beyanlar umut veriyor, ama bunun yannda bazen
yetkili azlardan "uurumun kenarna geldiimiz" itiraf da
yaplmaktadr. Hele son Hizbullah bunalm, karlkl haksz
sulamalar partiler-aras mcadeleyi kztrm, memleketi
yeniden derin bir istikrarszlk batana srkleme istidad
gstermitir.
iyimser der ki, milletvekillerinin "kyak" emeklilik ka
nunu, komisyon bakannn dedii gibi, medya tarafndan
olumsuz abartlmtr. Milletvekillerinin hesapta olmayan
harcamalar vardr, hem de maa, milletvekilliine zendiri
ci dzeyde olmaldr. Bu gibi iler yalnz bu memlekette mi
grlyor? En medeni bildiimiz memleketlerde saygn parti

22 1
liderlerinin partizanl ve gizli oyunlar nasl birer birer or
taya kyor. Amerika'da rkln kt yz u son gnlerde
mahkemelerde nasl sergileniyor. Komularmzn diktatrlk
rejimleri halk, dnceyi, kadn ve gsz nasl kskvrak
zincirler iinde inletiyor. Karamsar der ki, kt misal, mazeret
olamaz.
Nihayet halk kitleleri, artk liderlerin ahsi kavgas
na alet olmak istemediini son seimlerde gsterdi ve ahsi
"mnaferetlerini" bir trl yenerneyen parti liderlerine gere
ken dersi verdi. Fakat yle grnyor ki, bu ders yeterince an
lalmamtr. imdi, Ortaa'n ar i'i Hasan Sabbah facia
snn bir horday biiminde Hizbullah cinayetleri yznden
memleket dehet iine dm iken, partizan politikaclar,
karlkl bunu dahi kullanma hevesine dyor ve gerilim,
istikrarszlk, arlk son noktasna eriiyor. Karamsar der ki,
son analizde bugnk durum, partizan politikann Trkiye'de
halk uzlamaz bir kamplama durumuna getirme abalarn
dan kaynaklanmaktadr.
Doru, kampiamann memlekette derin tarihi sosyal
ve kltrel kkleri vardr; aslnda mevcut partiler sadece bu
durumu yanstmaktadr. MHP'nin beklenmedik ykseliini,
karamsar, PKK ile mcadelede binlerce ehit veren milletin
milli galeyannn bir sonucu olarak grmektedir ve parti !i
derleri bu gerei iyi bilmektedir. DSP ise, isizlik ve enflas
yonla ezilmi olanlarn ve partizanlktan bkanlarn tepkisini
ifade ediyor. slamc siyaset ise, geleneksel toplum-deerlerine
bal halk temsil ediyor ve bu siyaset ile daha nce birinci
parti durumuna geldiini unutmuyor. Son seimler, bu siya
setin tefrikay artrdn ve milli birlik ve selameti her eyin
stnde grenler tarafndan terk edildiini gstermitir. Orta
san yenilgisine gelince, bu sonu, yle grnyor ki, istik
rar isteyen milletin, liderler-aras ksr ekimelerden bkm
ve umudunu kaybetmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Son
seimler, milletin istikrarszla son verme, milli birlik ve uz-

222
lama isteinin kesin bir ifadesidir. MHP'nin ve FP'nin ken
di tabanlarndan gelen baskyla (ve milletvekillerinin gelecek
seimde oy kaybetme kaygsyla) gtmek zorunda kaldklar
"tefrikac" politikalar banazca gndeme getirmeleri, mem
leketin yeniden sonu belirsiz bir istikrarszlk dnemine d
mesine yol aar korkusu, hala bir kara bulut gibi bamzn
stnde dolamakta.
iyimser der ki, gelecek, koalisyon liderlerinin vatanse
vedii ve uzak grtl sayesinde umutludur; bunalm
gslemek iin TBMM, Cumhurbakanl ve yarg arasnda
yeni bir denge salayacak bir Anayasa reformu, yani devle
tin yeniden yaplanmas gndemdedir. Bataki siyasiterimizin
syledii gibi, Trkiye gldr ve her gln hakkndan
gelecektir.
Son zamanlarda Trk siyasetini bunalmdan bunalma
srkleyen, her an kamuoyunu tedirgin eden baka bir sorun,
farkl demok-asi anlayndan ileri gelmektedir. Demokrasi,
Fransz Aydnlanma a'nn ortaya att bir toplum ve ha
yat felsefesi anlayndan kaynaklanmaktadr. Fransz Byk
Devrimi'ni yapanlar demokrasiyi, btn insanlarn eitlii ve
eit vatandalarn kendi iradeleri ile kurduu bir siyasi sis
tem olarak alglar. Bu siyasi sistem, devleti Tanr'nn emirleri
erevesinde meydana gelen bir siyasi sistem olarak kabul et
mez. Baka deyimle, bir partinin oy ounluunu kazanmas
ve iktidara getirilmesi, sadece bu, demokrasi demek deildir.
Bat demokrasi kavramnda, ayn zamanda bir yaam felsefe
si yatmaktadr. O da, devletin rgtlenmesi, ilemesi mutlak
ekilde dnyevi bir ilevdir, dncesidir. Bu temel felsefeyi
benimserneden sadece halk oylarnn ounluunu salamak,
Bat demokrasi kavramna aykr der. slamc partilerle Ata
trkler arasnda kr dv, sonu gelmeyen istikrarszln
temel nedenidir.

223
 Halk ve Siyaset

Tarihimizde hogrl, kltr arlkl Trk slamiyeti'ne

kar iki byk dini banazlk hareketi grlmtr. Biri, 6.
yzylda Mehmed Birgivi ve onun 7. yzylda devam olan
Kadzadeliler hareketi; ikincisi zellikle Arap slam dini uya
n ve pritanist kktenciliini temsil eden Vahhabi Tevhid
hareketidir. kisi de, geni grl Hanefi mezhebi karsnda
ziyadesiyle kat dogmatik Hanbeli mezhebinden kaynaklanr.
7. yzyl ilk yarsnda toplumda ve devletteki anarik koul
larn etkisi altnda, Kadzade Mehmed'e nisbetle kendilerini
Kadzadeli diye tantan cami vaiz-hatipleri, dinde bid'atlara,
toplum yaamnda serbestlie kar cemaati toplu hareketlere
kkrtmaya balamlard. Onlar, halkn slam'n emirlerine
uymad, kfre saptn ateli vaazlarla ilan etmekte idiler.
Saray, halk zerinde derin nfuz sahibi bu vaizlerden ekindi
i iin kar gelemiyordu.
Standart bir demokratik idare sisteminin, her topluma t
patp uyar bir giysi olmadn, adalama yolundaki Asya,
Amerika ve Afrika'daki milletierin yakn tarihi gstermitir.
Gelime teorisi erevesinde sosyologlarn belirttii gibi, top
lumlarn yukardan belirlenmi belli bir sosyal reform ree
tesiyle adalama yoluna girecei tezi bir hayaldir. Trkiye
ve benzeri gelien memleketlerde gzlenen ey, geleneksel
kltrn uygulanan nlemlerle karlkl etkileurnesi sonucu,
beklenenden ok farkl durumlarn ve bunalmlarn ortaya
ktdr. Trkiye'de kltr ve siyasette derin bir bunalmn
bagsterdii, halkn uzlamaz iki kampa ayrlm bulundu
u inkar edilemez bir olgudur. Memleket, srekli bir sosyal
siyasi bunalm iinde yuvarlanmaktadr. Ac bir gerektir ki,
memleketimiz, devletimiz ok nazik bir geitten gemektedir.
Halk iki uzlamaz kampa ayrlmtr. k yolu; aydnlarn,
dnrlerin ve vatansever siyasetilerin, banazlklar ve
karcl brakp bir ortak yolda birlemesi, uyanmas ve uz-

224
lamasna baldr. Yazk ki, bugn her iki tarafta bu bilinte
olanlarn sesi duyulmuyor.
Trk milleti, olgunluunu ve ne istediini son seimlerde
gstermitir. Millet, milli irade; milli birlik, uzlama ve istikrar
istemektedir. Ekonomik-mali bunalm, bakkaldan, sanayici
den, banka sahiplerine kadar herkesi vurmu; iflaslar, isizlik,
fakirlik byk boyutlara varmtr. Bugn (2000 yl) Trkiye
iin siyasi uzlama ve birlik bir lm-kalm sorunudur. Bunu
millet ok iyi anlamtr. Birlik ve uzlama ihtiyac, Kuva-yi
Milliye dnemindeki kadar bir lm-kalm sorunu olarak
nmzdedir.

Atatrklk ve slamclk

"Egemenlik kaytsz artsz milletindir" prensibine bal

olanlarn, slamc politikaclarla tartmas yle zetlenebilir:
Atatrklere gre, islamclarn demokrasi ve zgrlk adna
ortaya kmalar samimi deildir; belli bir maksada varmak
iin bir paravana olarak kullanlmaktadr. Refah Partisi'nin
birinci parti olarak TBMM'ye geldii gnden beri, memleket
bir siyasi bunalm iine girmitir. Milli iradeciler, kendilerini
Atatrk cephede birlemi grmektedir. 28 ubat kararla
r bu kartln ifadesidir; bunalmn bir siyasi depremle so
nulanmamasn, Cumhurbakan'nn (Demirel), dnyann
siyasi konjonktr karsnda memleketin yksek karlarn
ne alan vatansever uzak grllne borluyuz. Son olay
lar bunalmn derinletiini gstermektedir. iyimser siyasiler,
eitim reformu ile temel problemin zme kavuacana
inanmaktadr, ama bu ok uzun zaman ister.
Karamsara gre, slamc politika iktidara gelmek iin
demokratik ilkelerin savunucusu taktiini kullanmaktadr.
Madem ki diyorlar, milli irade hakim olmaldr, TBMM'd e
bir ounluk, halkn geleneklerinin, dini sembollerin serbest
liini isterse, bunu kabul etmek sadece milli iradeye boyun

225
emek olacaktr. Bu, diyorlar, demokrasinin, zgrlk pren
sibinin kanlmaz gereidir. Karamsara gre, bunu syle
yenler milletin kaderine hakim olunca, uygulanacak politika
baka platformlarda aa vurulmutur. Menderes demedi mi,
siz Hilafet'i bile geri getirebilirsiniz. lahi meneden iman ve
inan konusu dogmalar ve onu ifade eden sembolleri egemen
klma iradesi aka ilan edilmektedir. Karamsara gre bu is
tek, eriat devletini kurmak isteyenlerin amacndan farkl de
ildir.
Osmanl devletinde dahi devlet iradesini temsil eden
kanunname rejimi, devletin ilahi dogmalar yannda mutlak
bamszln ifade etmekte idi. (bkz. H. nalck, "Osmanl
Hukukuna Giri': SBFD) Tesettr tartmasn, milli iradeci
kesim yle karlamaktadr: Tesettr dini bir emirdir. Top
lumda birey zel yaamnda uygular; tabii hakkdr, ona kar
amazsnz, devlet karmamaldr. (Babakan Blent Ecevit'in
beyanlar) Ama bu dini emri, TBMM'de temsil edeceim diye
direnmek, devlet idaresinde milli irade rejimi yerine Hilafet'i
geri getirmeye kadar yolu amak demektir. Ak bir gerek
tir ki, btn devrim kanunlarnn hareket noktas, Hilafet'in
kaldrlm olmasdr. Laiklik temel prensibi bu devrimle ana
yasaya girmitir. (Yukarda; "Byk Devrim: Hilafetin Kald
rlmas ve Laikleme") 1 9 1 9'da Trk milletinin uyan, Kuva
yi Milliye, milli iradeye dayanan ada bir devlet getirmitir.
Atatrklere gre, slamc hareket gerekte, Trk milletinin
eritii ada demokratik devlet yapsn tahribe ynelmek
tedir. iyimser der ki, iktidar hrs ile memleketi uzlamaz ayr
lklara ve bunalmiara gtrecek beyanlardan, siyasi manevra
lardan kanlmaldr. Sonunda, milletin iktidar emanet ettii
sorumlu milletvekilleri, vatansever siyasetiler, bunu idrak
edeceklerdir. Son seim, milletin en az yzde sekseninin milli
irade devletini ayakta tutma kararn gstermitir ve milletve
killeri, milletin iradesine sayg gsterdiklerini yeminle kant
lamlardr.

226
 Bazen dnyorum, siyasi hayatmzda iktidar elinde
tutanlarn onu kendi kiisel karlar iin kullanmalar, Os
manl patrimonyal (devlet benim malmdr iddias) devlet sis
teminden kalma bir gelenek olamaz m? Osmanl rejiminde
hkmdar ve onun delegeleri, siyasi otoriteyi srf kendilerine
ait bir imtiyaz, bir mlkiyet hakk gibi alglarlard.
Gnmzde devlet organlar; dnce, yayn, iktisadi ku
rulular, zetle her eyi kontrol altna alma gereini duyuyor
ve bunun meruluk sebebini de, terrle veya irtica ile mca
dele olarak gsteriyor. Gerekte normal demokratik sistemin
ileyiini engelleyen, Trkiye'nin iinde bulunduu olaanst
koullardr. Devlet, ister istemez bir polis devleti olmak zorun
da kalyor. Her eyden nce bu koullar ortadan kaldrmaldr.

Demokrasi ve ki G: Ordu ve Medya

Trkiye'de iki hayati kurumla, medya ve askeri brokra

siyle devletin, hkmetin, partilerin ilikileri iki byk so
run ortaya kartmaktadr. iyimser der ki, Silahl Kuvvetler,
Atatrk'n genlie hitabesi ve i tzk maddelerini ne sre
rek Atatrk, ada, laik cumhuriyetin muhafzl grevi
ni, MGK araclyla hkmetlere hatrlatnay dev bilmek
tedir. Bu tutum, 28 ubat kararlaryla doruk noktasna km
ve Cumhuriyet tarihinde yeni bir dnemin balangc gibi
yorumlanmtr. Genellikle siyasi !iderler, bunu demokrasiye,
TBMM'nin kaytsz artsz egemenliine bir mdahale gibi
karlam ve Trk politikasnda bir ara rejimin ortaya kt
n ileri srmlerdir. Son Bizbullah tartmalarnda ortaya
atlan kar grler, memleketi yeniden derin bir siyasi bu
nalma gtrebilir kaygsn uyandrmtr. Medyaya gelince,
demokrasimizde medya drdnc, belki de birinci kuvvet ol
maya namzettir. Bamsz bir medya olmadan bir memlekette
demokrasiden sz edilemez. Ama bu g birtakm sorumlu
luklar da beraber getiriyor. Bu sorumluluklarn gerekleme-

227
si iin devlet harekete geemez ve gememelidir de. Medyaya
dokunmak; zgrl, demokrasiyi, Anayasa'y zedelemek,
hatta bir dikta rejimini tezgahlamak anlamna gelir. Austos
1 999'da Kanal 6'nn bir hafta yayn yasan tm medya hep
bir azdan protesto etti ve bunun zgrlkleri tehdit eden,
anayasay ineyen bir hakszlk olduu ileri srld. Demok
rasilerde medya, asla dokunulmaz kutsal bir kurum gibidir,
hakl haksz herhangi bir mdahale demokrasinin vazgeil
mez temellerine bir saldr saylr, tepki getirir. ayet bilinsiz
bir medya, ilan paras toplamay, srm her eyin nnde
gryor, srmden baka bir kayg duymuyorsa, bunun iin
de ii kkrtcla kadar aztyorsa, devlet ve hkmet ne ya
pabilir; hi. Seviyeli bir medya kendi kendini kontrol edebilen
bir medyadr. Bunun iin de hkmetin dua etmekten baka
bir seenei yok. zdenetim, her eyin ba.
Genellikle, medeni bir toplumda, i dnyasnda, siyaset
yapmakta, yaynda, krsde konumakta, alacan tahsil et
mekte, yolda vastayla gitmekte, cep telefonunu toplum iinde
kullanmakta kanun, nizarn ve sosyal kurallar var. Bunlar izle
mek iin devlet her yerde hazr nazr olamaz, olmamaldr da.
Medeni insan, bu kurallar kendiliinden uygulama sorum
luluunu duyan zdenetime sahip insandr. Bu bilin ve al
kanlklar, terbiye ve eitimle kazanlyor. Eitim sistemimizde,
medyann yaynlarnda, insanmza bu kurallar sindirmek,
davranlarmz kontrol etmek alkanln vermek, medeni
ada bir topluma doru ilerlemenin ilk kouludur.

Devleti Yeniden Yaplandrma, Anayasa,

Bakanlk Sistemi

1 876 Osmanl Kanun-i Esasisi, 1 923 Trkiye

Cumhuriyeti'ne doru atlm en nemli admlardan biridir.
nk bu Anayasa ilk defa egemenliin meneini Tanr'dan
alp bir kanuna dayandryordu. Cumhuriyet dneminde siya-

228
si tecrbe, 1 9 . yzyldaki liberal hareketin aracsz bir rn
olan anayasa sisteminin, her eye ramen Trkiye' nin siyasi
yaamnda kalc olduunu kantlamtr; Trkiye'de bugn,
hibir hkmet halkn oyunu almadan ayakta kalamaz. Ar
tk her kademedeki Trk vatanda kaderini, kendi setii bir
TBMM eline verdiine inanyor.
Osmanl devletini 600 yl ayakta tutan gerek dayanak,
onun kanun rejimi ve adalet sistemidir. eyhlislam'n tayini
dahil, icra iin her trl gerekli otorite, gnlk brokratik et
kinlikler, toprak mlkiyeti, vergiler, zetle devlete ait her eit
tasarruf, objektif hukuk kurallar altnda idi. Hukuk sistemi,
devlet idaresinde her trl keyflii ortadan kaldrmak iin
rgtlenmiti. Bu kural dnda kalan yegane makam, padi
ahn kendisi idi. Onun mutlakiyetini kstlayan tek otorite,
Allah'n emirleri, eriat idi. mam sfatyla eriat'n uygulan
masnda da son merci sultandr. Padiah, otoritesini Tanr'dan
alan, bylece baka hibir organ karsnda sorumlu olmayan
mutlak egemen kiidir. Onun bu mutlak bamszl, Allah'n
ve devletin kanunlarnn uygulanmasnda mutlak otoritesi,
tarafsz hkm verme zgrl iin kanlmaz bir koul sa
ylmtr. Bizzat kanun koyan ve son kertede kanunlarn uygu
lanmasn garanti eden bir makam olarak padiah, hukukun
stnde saylrd. yle ise, padiahn kendisinin adalete ve
eriat'a aykr hareketini nleyecek ey nedir? Kendi vicdan,
yani kiisel ahlak kurallar ve dindarldr. Osmanl tarihinde
hakl veya haksz padiahlarn bu gereke ile tahttan indirildi
ini, hatta katiedildiini biliyoruz. Hkmdarlar iin yazlm
siyaset kitaplarnda, hkmdarn toplumun tepkisine sebep
olmamas iin tler verilmitir. Bu tler bir yandan ta
mamyla bireysel ahlaka ait tlerdir. br yandan dindar
olmas, Tanr emirlerinden ayrlmamas, yani eriat'a uymas
ddr. Padiahn otoritesini birtakm temel kurallara ba
layan anayasa rejimi, ancak Tanzimat'n Batllama dnemin
de gndeme gelmitir.

229
 Osmanl hkmet sisteminde Padiah'n atad grev
lilerin bu otoriteyi ktye kullanmasn nlemek, adaleti g
vence altnda bulundurmak iin idarede bir karlkl kontrol
sistemi uygulanmakta idi. Kad, dorudan doruya Padiah
tarafndan atanrd, validen ve yerel otoritelerden bamsz
hareket ederdi. Hkmlerine padiah dahi karamazd. Kad
otoritesini ktye kullanrsa, vali bunu Padiah'a arz eder,
fakat bizzat mdahalede bulunamazd. Kad da, valinin ka
nunsuz tasarruflarn, dorudan doruya Padiah'a arzetmek
yetkisine sahipti. Osmanla modern anayasalardaki ayn
prensip, kuvvetler ayrl ve karlkl denetleme ( checks and
balances) sistemi bir anlamda cari idi.
Evet, tam ve mutlak hukuk egemenlii, yksek otoritenin
Tanr'dan deil, millet iradesinden kaynakland Cumhuri
yet dneminde gereklemitir. Bu da, kanun koyma yetkisini
Tanr'dan alan sultan ve halifenin kaldrlmas ve laik devlet
prensibinin kabuln zorunlu klmtr. Baka deyimle, anaya
sa, parlamento rejimi ve laiklik Trk devlet yapsnn birbirine
bal vazgeilmez prensipleridir. Bu nedenle, eriat emirlerini
devlet idaresinde egemen klma giriimi, milli iradeyi, kanun
koymada millet meclisinin mutlak yetkisini bozabilecek bir
giriimdir. Evvelce Padiah', hukuka aykr hareket etmesi ha
linde byle bir yetkiden yoksun edebilmenin tek yolu isyand;
cumhuriyet rejiminde ise seimdir. Ama seimler, drt-be
ylda gelen bir mekanizmadr ve bu zaman iinde iktidar elin
de tutanlar kanunlara aykr hareket edebilirler. Bunu nleye
cek hukuki mekanizma, Anayasa Mahkemesi ve son kertede
milletvekillerinin oy ounluudur. Bu ounluk, anayasaya
aykr yollara bavurabilen bir hkmetin kontrol altnda
ise, hukuk ve kanun rej imi ciddi bir tehlike altnda demektir.
Bu nedenle, demokrasilerde bir ounluk istibdadndan sz
edilir. Son analizde, sistemin doru ilemesi, partizanl n
leyen bir partiler kanununa bal grnmektedir. Yoksa, sal
tanat dnemindeki keyfi istibdad, parti liderinin istibdadna

230
dnebilmektedir. Trk siyasi tarihinde ok partili dnemde
byle bir durum, Demokrat Parti dneminde, 1 960'ta askeri
darbenin balca meru kant olarak ileri srlmtr.
Trkiye'nin 76 yllk deneyiminden sonra bugn vard
rejim demokratik, laik, sosyal bir rejimdir. 1 982 Anayasas'nda
bu ilkeler son ifadesini bulmutur. 76 yllk deneyiminden
sonra Trkiye Cumhuriyeti'nde siyasi tartmann tekrar bu
platforma getirilmesi cidden zc ve tehlikelidir. Siyasi ik
tidarn halk iradesi ile belirlenmesi prensibi ve belki daha
nemli olarak Bat demokrasisinin temel ieriini oluturan
dnyevi karakteri, Cumhuriyet rejiminin asla vazgeilmez
temel prensibidir. Yeni Trkiye milli devleti kurulurken daha
1 9 1 9'da bu esas, vazgeilmez bir prensip olarak tespit edilmi
ve btn anayasalarda tekrar edilmitir. Bat demokrasisi ii
bo bir ereve, sadece halkn oy ounluunu salamaktan
ibaret deildir. Bat demokrasisinin deimez evrensel temel
prensipleri, bir ierii, muhtevas vardr. Son zamanlarda baz
yaynlarda, yahut kapal olarak baz siyasilerin sylemlerin
de iddia olunmutur ki, egemenlik Allah'a aittir. Dolaysyla,
Tanr'nn emirlerini yerine getirmek kanlmaz bir zarurettir,
deniyor. te bugn zaman zaman bir rejim bunalm douran
temel ayrlk bu noktada dmlenmektedir. Demokrasi, bir
ideolojinin, belli bir inan ve deerler sisteminin egemen olma
arac olmad gibi, hangi nedenle olursa olsun, vasilik iddia
snda olan bir zmrenin, bir kurulun arac da deildir. br
yandan demokrasi, anayasa dnda bir vasilik tanmaz. 76
yllk tarihimizde yaplan anayasalara, aslnda anayasa konusu
olmamas lazm gelen ayrntlar konduu iin, Anayasa'd a sk
sk tadil gerei ortaya kmaktadr. Bylece, anayasa gerekten
anayasa anlamn ve arln kaybetmektedir. Rejim buna
lmiarna meydan vermemek iin anayasa, genel prensipleri
ieren kanun zelliini ve saygnln korumaldr.
Askeri darbeler pepee yeni anayasalar getirmise de,
Cumhuriyet siyasi bunalm ve kilitlenmelerden kurtulama-

23 1
mtr. Kabul etmek gerekir ki, Trk demokrasisi hastadr.
Uzunca bir zaman hukuk sisteminin direi olarak kalmas
doal olan Trk anayasalar sk sk deimelere tabi olduun
dan, anayasa niteliini kaybetmekte, yeni anayasalar bir ksm
zmler getirmekle beraber bir sr sorunu da beraberinde
getirmektedir. Bu durum, Trk demokrasisinin devaml al
kant iinde bulunduu gereini yanstmaktadr. Bunun bir
nedeni, darbe yapan grubun, doru-yanl, kendi tercihlerini
anayasaya dikte etmesinden kaynaklanmaktadr. Menderes
hkmetini dren 960 darbesinden sonra yaplan anayasa,
babakann ar yetkilerini kstlamay ama edinmitir. 982
anayasas, tutucu baz gruplarn etkisi altnda birey haklarn
ve niversite gibi bamsz kurumlar sk kontrol altna sokan
bir nitelik kazanmtr. Anayasaya yansyan eilimlerin ba
ka bir nedeni, Trk toplumunda grlen hzl gelime sonu
cu yeni yeni ortaya kan toplumsal siyasal akmlardr. Bat
demokrasiterindeki i s ti krar n bu nedenle Trkiye gibi hzla
deien-gelien milletlerde grlmemesi doaldr.
Trkiye'de tek parti sisteminin son bulmasyla ortaya
kan ideolojik kartlk, zellikle u alanlarda kendini gsterdi:
Bir tarafta laik Cumhuriyet'in savunulmas, Atatrk dnemin
de karlan devrim kanunlarnn dnsz uygulanmas, br
tarafta Demokrat Parti ve onu devam ettiren partiler dne
minde halkn destek verdii geleneki akmn benimsenme
si, bu siyasetin dayana olarak da "Sz milletindir" slogan
ile herhangi biimde bir vesayet rejimine kar klnas ve
CHP'yi safd brakan seim sonularyla halk iradesinin ge
leneki politikay benimsedii iddias, slamclk akmnn git
tike glenmesi, bu akmn zellikle zal dneminden sonra
anayasal rejime saygl lml-uzlac grup yannda eriat
militan, kkrtc bir grubun faaliyeti, hatta yeralt rgden
melere gitmesi. Aka grlyor ki, Cumhuriyet dnemini
bunalmiara gtren ana problem, Trk halknn birbiriyle
uzlamaz grnen iki kampa ayrlm olmasdr.

232
 Abartmasz grnen gerek udur ki, Trk milleti birbi
rini anlamayan, anlamak istemeyen, zihniyeti, deer sistemi,
yaam tarz, dili, giyim-kuam, selamiamas bile farkl iki
ayr toplum haline gelmitir. Tehlikeli olan ey, bu iki toplu
mun birbirini anlamak istememesi ve siyasi iktidar ele geirip
tekini bask altna almaya almasdr.
Yukarda aklamaya altk ki, eskiden Dou devlet fel
sefesi de, otoritenin birlii prensibine dayanmtr. Hkmdar,
mutlak otorite sahibidir ve hkmet ilerini yrtmek iin bu
otoriteyi Vekil-i Mutlak dedii Vezir-i Azam'a brakmtr. Hi
kimse, divandaki vezirler dahi, bu otoriteyi kullannada Vezir-i
Azam'la ortaklk iddia edemezler. Osmanl siyaset yazarlar,
bu otoriteye dardan karan saray msahiblerinin, valide
sultanlarn veya tarikat eyhlerinin devletin knde fela
ketli bir rol oynadklarn tespit etmilerdir. Padiah'n mutlak
otoritesinin ktye kullanld veya gereince kullanlmad
ve bu yzden devlet ilerinin yzst kald zamanlarda, zu
lm ve anari egemen olmutur. te btn Osmanl tarihinin
gidii, ini ve klar son kertede bu tek ve mutlak otoritenin
etkinliine bal kalmtr.
Amerikan demokrasisini ve anayasasn hazrlayan uzak
grl kurucu nderler, devlet otoritesinin birliini hibir
zaman gzden uzak tutmamlardr. Fakat hem otoritenin
birliini koruma, hem de bu otoritenin ktye kullanlmasn
nleme kaygsyla, bir dengeleme, "Checks and Balances" sis
temini bulmulardr. Bu sistemde, millet adna kanun yapma
otoritesi Temsilciler Meclisi'ne verilmi, onun yannda fede
rasyona dahil devletleri temsil eden bir Senato oluturulmu
tur. Bu meclislerden meydana gelen Congress (Kongre) kanun
lar onaylar, halk tarafndan seilen Bakan (President) ise icra
yetkisine sahiptir.
Sistemde idare, yani kanunlarn uygulanmas ve devlet
ilerinin yrtlmesi iinde yetki, Cumhurbakan'na ve
rilmitir. Bakan, devlet iinde otorite birliini temsil eder.

233
Onun etkinlikleri iki meclisin oluturduu Kongre ve Yk
sek Mahkeme tarafndan denetlenir. Bylece, devlet ilerinin
yrtlmesinde otoritenin keyfi olarak kullanlmas tehlikesi
kuvvetlerin dalm ve birbirini kontrolyle nlenmi, fakat
br yandan Bakan'n temsil ettii icrada devlet otoritesinin
birlii prensibi korunmutur. te modern demokraside devlet
otoritesinin birlii konusunda bulduu en geerli sistem, by
le bir dengeleme mekanizmas ile salanmtr. Halk tarafn
dan seilen bakan icrada, harp ilan gibi baz hayati kararlar
hari, tek sz sahibi ve tek sorumludur. Bylece, devlet ile
rinde danklk ve kuvvetler arasnda kilitlenme nlenmitir.
Parti ayrlkiarna tabi parlamento sisteminde, icra srekli bir
kararszlk karsndadr. Trk devletinde, icrada otoritenin
birlii prensibi, yle grnyor ki, bakanlk veya Fransa'da
olduu gibi bir yan-bakanlk sistemiyle garanti altna alna
bilir; idarede kartlk, danklk ve istikrarszlk ve darbelere
yol aan kilitlenmeler nlenebilir.
1 . Trkiye Cumhuriyeti, 76 yllk tarihinde devlet oto
ritesi konusunda salkl bir dengeleme sistemi kuramad
grntsn vermektedir. Birka defa devletin bir bunalm ve
kilitlenme durumuna dmesi sonucu olarak askeri darbeler
gelmi, anayasalar sk sk deitirmek gerei ortaya km
tr. Bu durum, devletin devamlln ifade eden anayasalarn
anayasa vasfn zedelemektedir. 76 yllk Cumhuriyet tarihin
de Trkiye byk gelime gstermi, on milyonluk geri bir
memleket durumundan bir dnya devleti olma iddiasnda bir
Trkiye ortaya kmtr. Bu devletin idaresinde kilitlenmelere
ve i bulranlara neden olmayacak temelli bir reform artk ka
nlmaz bir hale gelmitir. Parti politikasnn, devlet ilerini
ve hatta devletin selametini kilitleyebildii bir ortamda, devlet
otoritesini btnyle temsil edecek ve devlet ilerini anayasa
ve kanunlar erevesinde yrtebilecek bir yetkili makama ih
tiya vardr.

234
 Devleti ilgilendiren temel reformlar yle zetlenmekte
dir: Sistemde birey zgrlklerini temel alan ve yalnz dei
mez demokratik genel prensipleri kapsayan, kendi yapsnda
tutarl lojik bir sivil Anayasa; Anayasa'nn devlet iinde par
tiler ve hkmet kilitlenmesini aacak ve devletin bunalmsz
devamlln gvence altna alacak bir denge sistemi getirme
si. Bu arada Trkiye'nin bugn iinde bulunduu tefrikalar
nleyecek prensipiere aklk getirilmesi; niter devlet iinde
yerel idarelere geni haklar tannmas.
2. Bu reform anayasasna paralel olarak, devletin mutla
ka kltlmesi, memur kitlesinin ve idare giderlerinin en aza
indirilmesi, araba saltanat gibi Trk ekonomisinin kaldra
mayaca lkse ve atafata son verilmesi (Sovyetler'i kerten
faktrler), ok masrafl ir devlet yaps iin biteviye i ve d
borlanmaya bavuran bir idarenin mirasyedi zihniyetine son
verilmesi, bte ve d ticaret dengesinin salanmas, serbest
pazar kurallarna uyum -fakat ithal mal kullanma ve ar t
ketimciliin tehlikeleri unutulmamal (Meksika ekonomisinin
k sebepleri) - pazar rekabetinde ucuz fakat standart mal
retiminin nemini daima gz nnde tutma, kii bana ge
liri artracak nlemler, bu arada salkl bir nfus politikas,
evre korumasnda ileri ekonomilerio deneyiminden yarar
lanma. Trkiye devlet sisteminin hantalln son deprem
de halk gndeme getirmitir. Son derece giriimci, kendine
gvenen, dnyaya almak isteyen dinamik bir gen Trkiye
vardr; bu Trkiye, siyasetilerio ksr ve bo kavgalarn geri
de brakan, alana gvence veren, yolunu engellemeyen bir
devlet idaresi istemektedir. 1 300'lerde olduu gibi, Trkler bir
kez daha tarihinin bir dnm noktasna gelmitir.
3. Dou(ia Bat(ia siyaset nazariyelerinin binlerce yldr
zerinde birletii kural, 'dalet mlkn temelidir"; adalet
olmayan, yarg sistemi ilemeyen bir memlekette rvet, su
iistimaller, ete, mafya retir. Yarg sistemimiz fazlasyla da
nk ve yavatr. Gerekli gveni vermez, hakim teminat ze-

235
delenmitir, bir kelime ile halk adalete inanmaz, hak sahipleri
ister istemez baka zmlere (mafyaya) ynelmek zorunda
kalr. Yarg sisteminin rasyonel, ada reformlarla etkin, hzl,
gven veren bir standarda erimesi, memlekette huzur ve g
venliin yerlemesi iin ilk kouldur. Dorudur, Gneydou
sorunu ve Olaanst Hal, DGM, insan haklar ve bamsz
adalet prensibine glge dren baz kanun ve kurumlara yol
amtr. Prensip itibaryla DGM adaletin birlii ve bamsz
l ilkesine aykrdr. Kanunlardaki belirsizlik, birok zgr
dnce sahibinin tutuklanmasna neden olmutur. Durum,
medeni dnyann Trkiye'yi sulamalarna, insan haklar sa
vunucularnn sert eletirilerine frsat vermitir. Bu ar ko
ullar dolaysyla Trkiye, bir polis devleti olmaya doru git
mektedir. Kkrtclarn gvde gsterileri moda olmu, polis
ve jandarmaya kar kma yaygn bir hal almtr.
4. zal dneminde milletvekillerimiz bata olmak ze
re, halka silah tama serbestlii verilmesinin ne kadar yanl
olduunu gnlk olaylar ortaya koymaktadr.
Amerika'da 1 9 . yzylda krda iftlik ve aileler birbirinden
ok uzak olduundan silah edinme bir gvenlik nlemi ola
rak devlete kabul edilmiti. Bugn bu ihtiya kalktndan,
devlet bunu kaldrmaya alyor, fakat silah imalatlarnn
basks yznden baarl olamyor. Trkiye'ye silah tama
serbestlii, bir Amerikanizm m odas olarak girmi grnyor.
ki Cumhurbakanmz silahl saldrya uramtr. Bir gazete
mizin yazd gibi, Trk halk bugn "millet-i msel1eha'' du
rumuna gelmitir. Halkn ve devletin gvenlii bakmndan
bu anlamsz ve tehlikeli serbestlik mutlaka kalkmaldr. 16.
yzyl sonuna kadar Osmanl devletinde halka silah tama
yasa vard. Silah serbestlii, memleketi anariye atan Celali
isyanlarnn nedenlerinden biridir.
5. Trkiye'de bir tek taassup yoktur, birbirini besleyen
iki eit banazlk vardr ve halkn birbirine kar kampiama
sndan balca onlar sorumludur. Memlekette derin bir tefrika

236
havas yaratan durumlar, ou zaman gerek slam' ve gerek
Atatrkl doru anlamayan banaz kiilerce krklen
mektedir. Milletin birlii ve selameti her kaygnn stnde ol
maldr; bizzat Atatrk zihniyet, tedip zihniyeti deil, aklc,
uzlac, vatansever zihniyettir. "Militan eriat"y iyi tanm
lamal, onlar Mslman halk kitlesiyle zde grmemeli ve
onlarla zdelemeye itmemelidir. Eitim, kanunlar ve yarg
erevesinde alnacak nlemlerle, geni halk kitlesini kkrt
malardan korumak mmkndr. Tarikatlar, yeralt rgtleri,
asla gerek slam' temsil etmez. Siyasilerimiz konuurken, h
km verirken dikkatli olmaldrlar. Hizbullah, Byk Seluklu
dneminde ar i'i Fatimi halifelerinin ajan smaili, Batni
Hasan Sabbah'n (faaliyet dnemi 1 07 1 - 1 092) gizli terr te
kilat rnek alnarak rgtlenmi grnmektedir. Trkiye'ye
herhalde dardan ar i'i evrelerin desteiyle girmi ve yer
lemi olmaldr. Hasan Sabbah'a gre, "frka dmanlarnn
sadk tedhiiler tarafndan ldrlmeleri" bir devdi. Batni
fedaileri, kartlarn komplo ile ele geiriyor, katlediyorlard.
(bkz. A. Sevim ve E. Meril, Seluklu Devletleri Tarihi, Ankara:
TTK 1 995, 1 20- 1 22, 1 90) Batniler aslnda, "islam'n esaslarn
tahrip'' edenler arasnda saylmtr. (A. Glpnarl, i'ilik, s
tanbul, 1 997, s. 9)
Gerek; Trkiye'nin ekolojik dengesi tehlikededir. Mar
maris ve Ske yangnnda 2 milyondan fazla aa kl oldu.
Antalya'dan Kprl Kanyonu giderken bir obann yakt
ocak yznden kilometrelerce arazi kapkara plak araziye d
nt. Girne dalarnn yangndan sonra kapkara yamalarn
unutamyorum. Gelibolu ve Marmaris'in kaderini herkes bili
yor. 1 997 - 1 999'da piknikiler, yzlerce hektar orman yaktlar.
Sursallar bir sabah kalktklarnda, Girne'deki gibi, Uluda
yamalarnn kapkara manzarasyla irkilebilirler. Ve byle bir
felaketin Bursa ovas iin sonularn bir dnn, Uluda'da
bir aylk tatilim sresince gzlemlerim, bunun uzak bir ihti
mal olmadna beni inandrd. Gzlemlerimi arzediyorum:

237
Gnmzde otonun yaygnlamas, ormanlarmz iin yangn
riskini azamiye karmtr. Son zamanlarda yangnlarn ba
lca nedeni piknik adetinin artdr. imdi ok daha byk
sayda insan piknik iin ormana geliyor. Piknik iin ayrlan
alanlar dnda orman iinde alev alev ocaklarn yakldna
gzlerimle tank oldum. Piknie gelenlerden ocan sndr
meden gidenler oluyormu, inanlmaz bir ey.
Uluda orman muhafaza memur saysnn sadece drt
kii olduunu rendim, sndrme iin kylden 20 kii sz
lemeli alnyormu. Yangn sndrme ii kylye braklm
tr. Gzetierne kuleleri ve benzeri nlemler yangnlarn n
ne geemiyor. darecilerin de ikayeti var. Personel . says ok
kstl. Kirazl Yaylada belediyenin verdii khne bir itfaiye
arac yetersiz, orman iinde ocak yakan mahkemeye verirsi
niz, karar aylar, yllar alr, diyor muhafaza memuru. Uluda'da
yangn, piknikilerin ocaklar, sigara izmariti atmalar, iki
ielerini taa alp etrafa samalar, kylnn anz veya m
sr sap yakmas sonucu yangn hep insan eliyle kyor. Tarla
edinmek iin orman yakmak eski bir gelenek; kanunlar ve
yerel kontrol bunun nne geemiyor. ki- yl nce stanbul
ormanlarn, arsa mafyasnn yakt tespit edilmitir. ilgili
lerle konutuumda Uluda'da yangn olmaz, dediler. Nedeni
buras 4 no.lu orman blgesi imi, taban rutubetmi! Kylye
sorduumda geen yl Temmuz aynda Misi stnde byk
bir yangn ktn haber verdiler. Daha yukarda balk av
layp piiren piknikilerin sebep olduu ikinci bir yangndan
sz ettiler. Benim bulunduum sene otelimin hemen arka
snda yine piknikilerin neden olduu bir yangn balangc
vuku buldu. Bir kyl, bir yangn olsun, btn da yanabilir
dedi. Bunu ben Kbrs'la Girne dalarnda grdm. Kylnn
ikayetlerini de dinledim. Kyl ibirliine hazr deil. Milli
Park Mdrl'n, orman idaresini dman gibi gryor.
nk ormandan yararlanamyor, hayvann otlatamyor, ya
kacak toplayamyor; aa diksek diyorlar, idare gelip topraa

238
el koyuyor. me suyumuz ormanda. Giremiyoruz, Sular da
resi karyor. Burada devletle halkn neden, nasl kar karya
geldiini gryorsunuz. dare, devlet kontrol ile halkn ih
tiyalarn dengelerneyi beceremiyor. Ormanlarn kontrol d
nda kalmasnn bir nedeni de zel kiilere devredilmesidir.
979- 994 arasnda iki milyon hektar ormanlk arazi turistik
tesis, madencilik, tarm iin zel kiilere verilmi; ayn i ge
en yl da yapld.

niter Milli Devlet

"Millet-devlet yok oluyor mu?" bal altnda deerli

diplomat-yazar Cokun Krca (Akam, Ocak 2000) son on-on
be yl iinde Trkiye'nin karsna kan ana soruna parmak
basyor ve Trkiye Cumhuriyeti gibi eitli etnik kkenden
olumu bir millet-devlet, nc binde ne gibi sorunlar
la karlaabilir, sorusunu yantlamaya alyor. Bu tip milli
tekil (niter) devletlerden ABD ve Fransa'nn devamlln,
"her vatandan paylat bir milli st-kltr yaratabilmi"
olmalar olgusuna balyor. Bu tip devlette zel yaamlarn
da bireyler serbesttir; dolaysyla, bu tip devlet nc binde,
daha da glenecek bir kreselleme, evrensellik karsn
da ortadan kalkmayacaktr, diyor Krca. Osmanl devleti 9.
yzylda, ABD gibi bu tip devletin en ileri bir rneini yarat
ma abas iinde idi. Yzyllarca Osmanl devlet yaps, etnik
ve dini cemaatleri tarafsz bir idare ile gevek bir egemenlik
emsiyesi altnda bir arada tutabilmiti. 9. yzylda etnik ve
dini cemaatler milli benlik kazanp kendi bamsz milli dev
letlerini kurma yoluna gidince de, bir "Osmanllk" ideolojisi
yaratmaya ve her Osmanl'nn kanun nnde eitlii iin hu
kuki garantiler (zellikle 856 Isiahat Ferman) salayarak im
paratorluk idaresini bir hanedan tekil devleti halinde devam
ettirmeye alt. Ama Krcann szn ettii ortak bir st
kltr yaratamad. 9. yzyln i ve d koullar altnda bunu

239
baaramad; milliyet ve demokrasi anda Hanedan'a ballk
prensibiyle tekil devlet korunamazd; bunu ancak, milli irade
ye, vatanda zgrlne dayanarak kurulan bamsz devlet
lerin sonuncusu Trkiye Cumhuriyeti baarmaya alt. Ama
yine de, son on-on be ylda sorunlar patlak verdi. Gerekte
Osmanl toplumunda zel hayat din dzenliyordu; dolay
syla Mslman, Rum, Ermeni, Yahudi kendi mahallelerinde
oturur, birbiriyle karmazd; fakat pazar blgesinde komu
luk yapar ve esnaf birliklerinde yan yana alrlard. Trke
iir yazan, beste yapan, Osmanl hukuku ve tarihi zerinde
mkemmel eserler veren Yahudi, Ermeni ve Rumlar yetitiyse
de, Osmanl devleti halk bir st-milli kltr dairesinde topla
yamad. Ortak eitim bu amaca hizmet edebilirdi. Fakat, ei
tim ounlukla cemaat mekteplerinde verilmekte idi.
I. Abdlhamid dneminde yeni laik mektepler almas
bu amac gdyordu. (bkz. Akin Somel) Osmanl'nn baa
rszlnda, kukusuz, baka i ve d nedenler vardr. (Rus
emperyalizmi ve Avrupa'nn ark Meselesi diplomasisi) ABD
misali ise, ok ilgintir. Amerikan tarihileri, o kadar eitli
gmen etnik ve din grubunu, Amerikan "melting pot"unda,
Amerikan milleti haline getirebiimi olmasn iftiharla yazar
lar. Amerikan baars, balca ekonomik frsat birlii, Anaya
sa ve ngiliz dilini ortak milli dil haline getirmi olmasndan
kaynaklanr. Ama Il. Dnya Sava'ndan sonra, genellikle kit
le halinde gen Latino'lar "melting pot"a diren gsterdiler
( 1 990'larda 7-8 milyon), kendi dillerinde eitimi kabul ettir
diler. ABD, st-kltr ryasn siyah rk iin tam anlamyla
gerekletiremedi ve Amerikalla kar bir protesto olarak
slamiyet yaylmaya balad, bunu bir prota-milliyet kimli
i gibi dnenler var. Ar gidenler, siyahlar iin bamsz
bir devlet talebine kadar ii gtrmekte. "Root': etnik kken
akm, ABD'de gittike glenmekte. O halde, eitimle verilen
ortak bir st-kltr bir millet yapmak iin yeterli mi, sorusu
ortaya kyor.

240
 ABD u bakmdan da Osmanl'ya benzer. Amerika'da
etnik ve dini cemaatler, anayasann garantisi altnda, cemaat
halinde kendi din ve kltrlerini koruma, geleneksel kltr
n yaatma imkann bulmutur; Amerikallk adeta onlarn,
Krca'nn deyimiyle bir st-kltr, ortak devlet-millet klt
r olmutur. Osmanl'nn son yllarnda Ziya Gkalp de byle
birok kltrl vatanda tipi dlyordu.
Trkiye Cumhuriyeti bir Trk milli devleti olarak ku
rulunca, sorun doal olarak ortaya kt. Toplumlar belli bir
dorultuya gtrmek isteyenler, kltrleme srecinin en
gl arac olan eitimi tekelletirirler. Milli Trk devletinin
istedii Trk yaratmak iin, eitimi devletin tekeli altna alan
Tevhid-i Tedrisat Kanunu karld ve din tedrisat bir tarafa
brakld. Ama; dili, tarih bilinci, her eit kutsal simgeleriyle
bir Trk kimlii, bir Trk vatanda yetitirmekti. ABD gibi
gelimi toplumlarda da davran pek farkl deildir. Bi rka
yl nce Florida'da, Latinolarn spanyolcay ngilizce yann
da eyaletin ikinci resmi dili yapma giriimi eyalet meclisince
reddedilmitir. Fransa'da ise, byle bir ey dnlemez bile.
Dil, zamanmzda milli kimliin en gl simgesi olmutur.
Trkiye bugn bu sorunla kar karyadr.

Kreselleme

Karamsar der ki, gelimemi, yani bilim toplumu haline

gelmemi, teknoloji ve ekonomik yaps geri kalm dnyann,
gelimi dnyann reetelerine baml olmas kanlmaz.
Baka deyimle, gelimemilere nasl geliecei yollarn geli
miler retiyor; bilim, fikir smrgecilii devam ediyor ve
tabii, reeteyi veren her eyden nce kendini, kendi iisini
ve refah dzeyini korumay dnyor. Onun iin karamsar
der ki, ticaret serbestlii, dnya pazar ekonomisi, kreselle
me Batlnn kar iin ortaya atlm bir teoridir. (Bakan
Clinton'un son Union sylevine baknz.) Gelimi Yediler'in

24 1
memleketlerinde kii bana gelirin, gelimemi veya azge
limiin on-on be kat olduu bir dnyada yayoruz. Ama
iyimser der ki, II. Dnya Sava'nn ardndan gelimi Bat
unu anlad ki, satn alma gc kstl fakir bir dnya, iyi bir
pazar deildir; kresel gelime fakir blgelerin yaam dzeyi
ni ykseltmekle mmkndr. Fakiri fakir brakan bir dnya,
kendi gelimiliine snr koyar. Komular, ne kadar zengin
olursa o kadar iyi alc olur. O zaman geri kalmlarn gerek
ten gelitirilmesi iin yardm paketi hazrlanr, iiye memura
biraz daha dayan d verilir. 2000 sonlarnda evrecilerin
ekolojik denge teorisi, nasl insanla kremizi korumann
herkes iin hayati nemini gstermise, gelime teorisi de
insanla dnya ekonomisinde gelimenin kresel btnlk
iinde alglanmas gerektiini retti. Ekonomik gelime ve
dayanma, ticaretin insanl birbirine balayan kollar, dn
yay bar iinde birbirine yaklatryor. Bugn in-Amerikan
ve Rusya-Bat ilikilerindeki olumlu gelimeler, her eyden
nce bunun bilincinden kaynaklanyor. Milyonlarca insann
lme srklendii II. Dnya Harbi'nden sonra insanlk, kor
kun harpler ve soykrmlarn nedeni olarak balca dar milli
yetilii gstermeye balamtr.
nc bin eiinde milliyetiliin yeniden tanmlan
mas zorunlu grnyor. Fransa'da C. Levi Strauss'un kimlik
(identite) "ben ve teki" teorisi, F. Braudel'in Fransz mille
tinin formasyonu zerinde byk tarih almas, kimlik ve
yeni milliyetilik teorisine k tutan bir balang. Hayvanlar
birbirinden postu ile ayrlr, bir hayvan iin farkl postu olan
dmandr. Gariptir, insanlar da birbirinden bana koyduu
balkla, klk kyafetiyle ayrlyor. Osmanllarda hogrnn
snrlar vard. Din ayrl, insanlar birbirinden ayran en te
mel farkllkt. Yahudi, Ermeni ve Rum ayr kyafetleri, balk
lar ve izmelerinde kullandklar renkle birbirinden ayrlrd.
Mslman toplumunda da, snf ve stat, giyilen serpu ile
belli olurdu; mezarda bile o serpu mezar tana yontulurdu.

242
"Ben ve teki" baa konan serpu ile belli olurdu. Bunu protes
to eden dervi, modern balemiyen delikanl gibi, tm toplum
"convention"larn bir tarafa atar, ba kabak gezer, "ardarp"
yapar, yznde ve tepesindeki btn kllar kazrd. Bugn
lks bir otele Osmanl cbbesi ve kavuu ile girseniz, herkesin
protesto nazariar stnzde toplanr. Sosyolog der ki, sosyal
normlar, insanlar ayran, birbirine dman eden simgeler
dir. Milliyeti, "ben ve teki" ztlamasnn en tipik rneidir.
Toplumda insan, herkes benim dilimle konusun, benim kut
sal grdm eyleri, isimleri o da kutsal bilsin, sayg duysun
ister; simgeleri ve duygularyla benim toplumumun bir para
s olsun, der. Sosyalaa gre bu imkansz bir eydir.
Milli sosyaloumuz Ziya Gkalp bunu en iyi anlayan
lardand. O simgelerin, rfadatn toplumlar yapan en g
l toplum imentosu olduunu belirtiyordu. Gkalp, Trk
toplumunun yok edilme annda geldi ve her aydn Trk gibi
"milli" simgelere hayat-lm eleri gibi bakt. Bir mmet
toplumundan kopan Trk iin, "tekine" kar kimlik simgele
ri, dil ve tarih, en radikal llerde toplum bilincinde canlan
d. Karamsar der ki, nc bin kreselleme, kozmopolitizm
akmlar karsnda milliyeti davrann, bir sosyal aldanma
dan baka bir ey olmadn gndeme getirmitir. Trkiyee
bir blm genlik bu simgeleri boluyor, "dil ve tarih tezleri"
alay konusu oluyor. Geleneksel simgeler, balk, kyafet, dil,
konuma slubu, selamlama, Tanr fikri, ibadet bakmla
rndan halk iki kampa ayrlmtr. "Ben ve teki" ayrl, en
keskin biimde ortaya km, bir dmanlk haline dn
m, sivil ve askeri brokratlar dahil tm toplum kesitleri bu
simgeler etrafnda cephelemitir. yimsere gre, bu manzara
karsnda acaba Yunus Emre yahut Abdal Musa gelip de ne
derdi? Herhalde "Sen seni bil sen seni;' diyecektir. "Ben ve te
ki" ayrl bir vehimden ibarettir; insanlk birdir, gerek bir
liktedir, diyecektir. Ama insan hayvandan ayran bu bilince,
derviten baka ka kii erebilir.

243
 HELENZM, MEGAL DEA VE T RKYE19

Helenizm ve Ortodoks Kilisesi

Modern Avrupa'y teki btn geleneksel medeniyetler

den ayran ve ona bugne kadar dnyada stn bir egemen
lik salayan fikri hareket hmanizma ile balar. Hmanizma;
yeryznde insana, kclinat ve hayat srlarna insan aklyla
yaklama, rasyonalizme ncelik veren XV. yzyl halyas'nda
domutur. Hareketin ilham kayna Hellenizm, yani dn
cede, sanatta ve yaamda antik Yunan kltr ve onun deer
ler sistemini benimseme olmutur. Skolastik Aristo felsefesi,
Bologna'da bn Rd'n tefsiriyle okutulurken, Floransa'da
Academia Platonica ile Platon felsefesi ve hmanizma, "kinci
Atina'' hretine erien bu ehirde geliiyordu. Antik Hellas,
Avrupa'nn temel-kltr (Urkutur) gibi alglanyor20 ve Bat
medeniyetinin stnl iin bir kant olarak ileri srlyor.
Hellenizm, Bizans'n son asrnda, stanbul'da antik dile ve d
nceye ynelik fikir hareketiyle ortaya km, talya'da ba
langta ilk hmanistler Grek bilginlerinin rencisi olmutur.
Modern Avrupa'da aydn kimlii, Hellen geleneiyle v
nr olmutur. air Shelly ( 1 792- 1 822), "Biz hepimiz Yunan-

" Helenizm, Mega/i Idea ve Trkiye (Dou Bat, say 31, ubat 2005)
2 Konstantinos Tsoukalas, "Between East and West, The Meaning of the Mediterranean in Modern Gree
ce and Possibly Elsewhere as Well': Mediterranean Histarical Review, vol. 17 (2 December, 2002), 32-46;
H. Psomiades (yay.) Greece, The New Europe and the Changing International Order, New York, 1993

245
llarz" diye vnyor; Lord Byron ( 1 788- 1 824), "Hellas"ta,
Trklere kar 'Hellenler'in bamszlk savanda can veriyor
du. Onlar gibi Avrupa'da yerlemi Rum intelligentsia's antik
Helenizm idealiyle coarken, laik ve zgrlk Hellenizm
fedaileri "Graeki" ile Mora'd a Trklere kar Ortodoks papaz
lar ve Kleftler'le beraber ayaklanan Rum kyls, "Romioi"
arasnda hibir fikri ba yoktu.
Yunan devleti kurulduktan ( 1 830) yarm yzyl sonra
1 880'lerde yazlan tarihlerde, Yunan tarihi antik Hellas'tan
beri sregelmi bir tarih olarak tek izgide sergileniyor; Or
todoks Bizans, Hellenlerin kesintisiz tarihinde yer alyor, 500
yllk Osmanl dnemi ise anormal bir kesintiden ibaret say
lyordu.21 Trkiye Cumhuriyeti'nde Trk tarihini yedi bin yl
nce Orta Asya'da insanln ilk medeniyetine balayan tarih
tezi gibi, Yunan tarih tezi de, Ortodoks Kilisesi'ne bal sra
dan Yunanl iin bir ey ifade etmiyor ve modern Yunan toplu
munda keskin bir anlamazlk ve ayrln temel nedeni oluyor.
"Modern Yunan kltr': iddiaya gre '"Bat"yla "Dou" ara
snda zm olmayan bir gerilimin iinde kvranmaktadr. . .
Hellenizm, "Bat'nn sembolik bir ifadesi gibi alglanyor': z
Batllama anlamnda Hellenizm karsnda, halk arasn
da her yerde hazr ve nazr Ortodoks Kilisesi, Bizans gelene
ini canl tutmaktadr. Yunanl'ya gre stanbul'daki Patrik, bu
gelenein kaybolmayan timsalidir.23 Kilise tarihini yazan Yu
nanl tarihitere gre, Osmanl idaresinde dahi Yunan milleti
Patcik'in idaresinde yalnz dini gelenei deil, ayn zamanda
bamsz millet varln temsil etmitir. Bu tarihitere gre
Rum milleti hibir zaman bamszln kaybetmemitir. 24
Bu iddia, aada anlatlaca zere doru deildir; fakat Rum
toplumunda kilisenin "Rum milleti" zerinde daima tam oto-

21Tsoukalas, s. 37.
" Tsoukalas, s. 37.
B lbid., S. 40.
" zellikle N. J. Peniaropoulos Church and Law in the Balkan Peninsula during the Ottoman
Rule, Selanik 1 967, s. 7- 10, 19, 23, 86.

246
rite sahibi olduu iddiasn ispat iin zerinde durulmutur.
Bugn de Ortodoks Kilisesi'nin nfuzu, sradan Rum hal
k zerinde Batc "hellenistlerden" daha gldr. Bizans
kilise geleneiyle Batc kozmopolit Hellenizm (moderni
te) arasndaki kartl gidermek, "ikilie zm bulmak"
iin, Tsoukalas'a gre25 "Helleno-Christianity" gr orta
ya atld. (Trkiye'de Trk-slam Sentezi gibi) Fakat yine de,
Yunanistan'da ve Kbrs'ta kilise, Rum kimliini temsil eden,
siyaset zerinde ziyadesiyle etkin bir gtr.

stanbul Ortodoks Patriki'nin iddialar

Gnmzde Patrik Bartholomeos, kilisenin "ekmenik"

(evrensel) bamsz karakteri zerinde konuurken, Osmanl
dneminde dahi bunun "XIV. yzyldan beri kesintisiz devam''
ettii iddiasndadr. Kukusuz yakn bir zamanda yaplm bir
Rum ikon'unda, Fatih Sultan Mehmed, Patrik hazrederine
evrensel egemenliini tanyan belgeyi takdim ediyor. 26 Sayn
Patrik Bartholomeos, dnyada 80 kadar Ortodoks metropo
Ht ve bapiskopos bulunduunu, bunlarn "Osmanl devrin
de olduu gibi" stanbul'da Kutsal Meclis'te (Saint Synode)
toplanmas gerektiini, Patrik'in onlar tarafndan seilmesi
ni savunuyor. (Dnyadaki Ortodoks ruhbanlarnn ounu
Heybeliada Ruhhan Mektebi yetitirmitir.) Tarihi gerekle
re bakalm: Osmanl mparatorluu dneminde, stanbul ve
Balkanlar'da milyonlarca Ortodoks tebaas olan Padiah, srf
dini ilerde (izdiva, miras vb.) Patrik'i cemaatin dini reisi
olarak tanyan bir tayin herat veriyordu. Patrik'i, metropo
liderden kurulu Ruhani Meclis seiyor, fakat seilen Patrik'in
cemaat zerinde otoritesi ancak devletin, Padiah'n beratyla

25
lbid., s. 4 1 -42
26
Bkz. Aksiyon. 459 (22 Eyll 2003}, s. 30-3 1 . Ruhban okulunun yeniden almas davas AB iin
Kopenhag Kriterleri'ne balanyor. Bu yerine getirilmezse, Trkiye Avrupa Birlii'ne giremez
deniyor. (ayn yer)

247
hukuki bir zorunluluk kazanyordu. Berattaki ifadeyi aynen
okuyalm: "Nian-i hmay(n .... hkm oldur ki, darende-i
misal-i erif Sirneyonu mahrlsa-i stanbul'da Badriyarh nasb
edp."27 Bundan sonra sultann tayin berat, yalnz Osmanl
lkesinde Patrike tabi yerleri sayyor, buralardaki metropolit
ve piskoposlarn "azli ve nasbi bunun elinde ola" diyor. unu
belirtelim ki, heratta kiliselere ve manastrlara ait toprak ve
emlaka kimsenin karmamas, len bir papazn mirasndan
be bin akadan yukar ksmnn padiah hazinesine teslim
edilmesi emrediliyor; izdiva ve miras ilerinde Patrik'in yet
kisi teyit ediliyor; Patrik'e ait vergilerin toplanmasnda Os
manl makamlarnn yardm etmesine iaret ediliyor. nc
kiilere hitap eden berat, Patrike itaat edilmesini emrediyor.
Patrik hazineye ylda 2000 altn "pike" derdi, bu paray ar
trp patriklik iin rekabet edenler eksik olmad iin "artk
veren kimseye verilmeye" diye tayin edilen Patrike heratta ay
rca gvence verilmitir.
Patrik'in otoritesi, yalnz Osmanl lkesindeki kilise ve
manastdar zerinde idi; Patrik'i seen metropolitler, Osman
l lkesinde hizmet grenlerden ibaretti. Beratta onlar sayl
mtr. Osmanl merkeziyeti idaresi, Balkanlar'da Srp- Bulgar
dneminden kalan patriklikleri lavedip stanbul Patriki'ne
balamt.
Patrik Bartholomeos, Aksiyana verdii syleide "Trkiye
devletinin dnyada prestijine" yardm eder kaydyla, Trkiye
AB'ye ye olmadan nce ekmeniklik ve Ruhhan Mektebinin
tannmas gerektii zerinde durmakta, yoksa AB'ye katla
mazsnz, ihtarn yapmakta!

" H . 888/M, 1 483 tarihli berat, yaymiayan E. A. Zachariartou, Ten Documents Concerning the
Great Church ( 1 483- 1 567) Atina 1 996, s. 1 60; Osmanl devrinde Patriklik zerinde bkz. H .
Inakk "Ottoman Archival Materials on Millets", Christians and fews in the Otoman Empire,
yay. B. Braude ve B. Lewis, 1, New York 1 982, 437-449; zellikle H. lnalck, "The Status of the
Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans Essays in Ottoman Hisory, Istanbul: Eren,
1998, s. 195-223; M. Kenanolu, Osmanl Millet Sistemi, Istanbul, 2004, s. 9 1 - 244; M. elik,
Fener Patrikhanesinin k-menik/ik Iddiasnn Tarihi Seyri (325- 1 453), zmir, 2000

248
 Sayn Bartholomeos, Patrikliin evrenselliini ispat ko
nusunda, devlet bakanlarnn kendisini ziyaretlerini zikreder.
ABD'de, sistemli Trkiye aleyhtar bir Rum diasporas olduu
herkesin malumudur. ABD seimlerinde bakan aday, Rum
ve Ermeni aznlk oylarn ekmek iin mutlaka Trkler ve
Trkiye aleyhinde grnme gereini duyar. stanbul'a gelen
eski ve yeni ABD bakanlar Patrik'i ziyarette kusur etmez
ler. Amerika'daki Rum piskoposlar Patrik seilmek ve bunu
Trkiye'ye tantmak isterler. Sayn Bartholomeos'a gre, "im
di yepyeni bir sre var, AB kapsndaki ( ! ) Trkiye'nin Ko
penhag kriterleri erevesinde" Patrikliin istekleri "mutlaka"
yerine getirilmelidir.28 Bir karara varmak iin bu yazda, tarih
perspektifinde Trk-Yunan ilikilerinin iki yz yllk panora
masn ve Hal veya "Hellenist" Bat'nn bu ilikilerde nasl
bir rol oynadn bir tarihi olarak Trk kamuoyunun gz
nne sermeyi bir dev biliyorum.

Kbrs veEge Sorunlarnn Tarihi Kayna:

Megaii idea

Bugn Yunanistan'la sorunlarmz daha salkl deer

lendirmek iin geriye, tarihe bakmak gereklidir. Osmanl l-

28 Bat devletleri vatanda olan Ermeni ve Yunan-Rum Diasporas ve son on be yl iinde darda
ki Krtler, Trkiye Cumhuriyeti aleyhine iddetli bir kampanya balatmlardr. Yalnz ABD'de
sekseni akn Ermeni vardr, bir dernek niversitelerde Ermeni kltr konferans ad altnda sis
temli propaganda yapmaktadr. (Chicago niversitesi'nde hemen hemen her yl Ermeni Kltr
Tarihi ad altnda yaplan toplantlarn birinde bir Ermeni u szleri haykrd: "Iki bin yl sonra
Yahudiler bu byk devlet (ABD) sayesinde devletlerini lhya ettiler, ABD Ermenilerin byk
Ermenistan'n ne zaman ihya edecektir:') Tirkiye'nin snrda devletleri, Yunanistan ve Erme
nistan, Trkiye'ye kar gizli ak haklar iddia etmektedirler. Ermeni diasporasnn sistemli a
lma ve basklar sonucu ABDile birok eyalet, Fransa ve baka Bat devletleri, Ermeni diaspo
rasnn iddialarn millet meclislerinde cokuyla tasdik etmekte, kamuoyunu yanlt maktadrlar.
Yanltc propagandann baar nedenleri; Bat dostu, demokratik laik Tirkiye Cumhuriyeti'nin
Osmanl Imparatorluu'nun devam saylmas; ikincisi, bu devletlerde siyasi partilerin aznlk
oylarnn nemi dolaysyla diasporalarn davalarn benimsemesi; nc olarak, byk dev
letlerin, Trkiye Cumhuriyeti'yle ilikilerinde bu gibi iddialar bir diplomatik ara olarak kullan
ma eiliminleridir. nk gl bir Trkiye, bu devletlerin Ortadou'daki oyunlarn bozabilir,
onu zayf ve baml tutmak gerekmektedir. Tarihilerin bu iddialar karsnda gerekleri ortaya
karmas, youn propaganda karsnda hibir etki yapmamaktadr. 2004 ylnda Avrupa Parla
mento yeleri ve sorumlu AB otoriteleri. maalesef bu propaganda malzemesini kullan mlardr.

249
kesinin, Hristiyan tebaann bamsz devletler kurarak para
lanmas sreci, 82 Yunan isyanyla balamtr. Yunan gizli
devrim rgt FiZiki Etheria bakan Aleksandr Ipsilanti, Rus
ya himayesinde 82 e Bodan'da isyan bayran kaldrd.
(6 Mart 82 1 ) Patrik, Bizans' ihya iin kurulan FiZiki Etheria
(sonradan Ethniki Etheria) Cemiyeti'ne, gizlice ye olmutu.
Cemiyetin programnda Megali Idea'ya gre, Mora, Orta-Yu
nanistan, Tesalya, Trakya, Bat Anadolu, Ege Adalar, Girit,
Kbrs, Pontos; stanbul merkez olarak ihya edilecek Grek
mparatorluu'na dahil ediliyordu. 830a Londra'da topla
nan konferansta ilan edilen (3 ubat 830) kk Yunanistan
devleti, o zaman Mora, Attik yarmadas ve Kiklat adalarn
snrlar iine alyordu. Yunanistan, bu ekirdekten adm adm
iledeyip 9 2'de Meri Nehri'ne kadar genileyecek, nihayet
s Mays 9 9a galip Avrupa devletlerinin donanmalar hi
mayesinde zmire Anadolu'ya ayak basacaktr. psilanti ayak
lanmas bastrld, fakat spilanti'nin kardei Dimitri, Moraa
kilisenin nclyle halk ayaklandrd. (6 Nisan 82 1 ) s
yan, Ege adalarna yayld. Asiler, Moraa bir meclis kurup
bamszlk ilan ettiler. ( Ocak 822) Msr valisi Mehmed Ali
Paa kuvvetleriyle ibirlii yapan Osmanl ordusu, sonunda
isyan bastrd. (Misolongi ve Atina'nn teslimi 827) O zaman
Rusya dorudan harekete geti; ngiltere ve Fransa'yla anla
arak zerk bir Yunan devleti iin ortak karara vardlar ve bu
karar Osmanl Hkmeti'ne bildirildi. Osmanl Hkmeti'nin
reddetmesi zerine byk devletler (Rusya, ngiltere, Fransa)
kendi aralarnda bu kez bamsz bir Yunan devletinin kurul
mas zerinde bir protokol imzalayarak (4 Nisan 826) Bab-
Ali'ye bildirdiler. Bamsz hibir devletin kabul ederneyecei
byle bir notay, Osmanl Hkmeti, tabii reddetti. Beklen
medik bir ey oldu: Mttefiklerin donannas haince bir sal
dryla Navarin'de Osmanl donanmasn yakp yok etti. (20
Ekim 827) Durumu frsat bilen Rusya, sava ilan etti ( 1 4 Ni
san 828). Sava ( 1 828- 829) sonunda Edirne Antiamas'yla

250
( 1 4 Eyll 1 829) Bab- Ali, bamsz bir Yunanistan iin byk
devletlerin (Rusya, ngiltere, Fransa) Londraa kararlatr
dklar protokol kabul etmek zorunda kald. 1 832'de byk
devletler, Yunanistan snrlarn kuzeyde Arta-Volo izgisine
kadar genilettiler. Kiklat Adalar ve Agirboz'un bu devlete
verilmesiyle Trkiye iin ilk kez Ege sorunu ortaya km
oldu. Hristiyan olsun, helenist olsun Avrupa'daki kamuoyu,
Yunan davasna cokulu destek veriyordu. Osmanl (Tr
kiye) iin yeni ve uzun bir tarihi bunalm dnemi almt.
Bunalm, bugn de son bulmu deildir, belki koullar Tr
kiye iin gittike daha da ktlemitir. (Yamadan Fransa da
payn ald ve Navarin'den sonra donanmasz kalan Osmanl
mparatorluu'nun bir parasn, Cezayir'i igal etti: 14 Hazi
ran 1 830.) Osmanl devleti 1 847'ye kadar bu igali tanmam
tr. Osmanl Hkmeti'nin ABD'yle ilk yakniamas da, tam
bu tarihte gerekleti, bir antlama imzaland. ( 1 Mays 1830)
Yunanllar, "mikro-asyatik (Anadolu) felaketinden" son
ra da bugne kadar, tarihi Grek mparatorluu'nu ihya haya
linden vazgememilerdir. (2007'de Katimerini gazetesinde
yaymlanan bir ankette, Yunanllar "bamszlna kavu
mam vatanlar" arasnda stanbul bata olarak Ege ve Kara
deniz kylaryla Kuzey-Kbrs' saymaktadrlar.) Mega/i Idea,
duruma gre deiik taktikler kullanlsa da, Hellenizm'in de
imez hedefdir.29 Her Yunanl'nn yreinde bir gn stan
bul ve zmire Yunan bayran grmek hayali yatar. Tarihte
Yunanllar, Trklere kar daima Hristiyan Avrupa'nn deste
ine gvenmilerdir. 1 352'de Trkler Avrupa'ya ayak bast
tarihten itibaren Bizans Devleti, Roma Papas'yla iliki kura
rak Osmanl'ya kar Avrupa'dan bir Hal ordusunu harekete
geirmek iin her trl abay harcamtr.30 1 359a Bizans
Papalk donanmasnn Lapseki karmas, Osmanl'ya kar ilk

" R. Clogg, The Struggle for Greek Independence, Londra, 1 973, Modern Greek Nationalism and
Nationality, yay. M. Blinkhorn ve T Veremis, Atina, 1 990.
"' Bkz. K. Setton, The Papacy and the Levant ( 1 204- 1 3 7 1 ) , 1-IV. Philadelphia, 1 976- 1 984

25 1
Hal saldrsdr. O zaman ama, Boaz'n Avrupa yakasnda
yerlemi bulunan Trkler'i Anadolu'ya geri srmekti (Ge- .
libolu karsnda Lapseki, Trklerin Rumeli'ye gnn son
gei iskelesiydi).

Girit ve Kbrs: Saldrgan Hellenizm ve Avrupa

Girit'in ve Ege Adalar'nn Yunan devleti tarafndan igali

sreci, bugn karlatmz Kbrs ve Ege sorunu iin aydn
latc veriler salamaktadr. Girit'in ilhak, byk Yunanistan
plannda nemli bir aamayd. Dardan komiteciler sokarak
halk isyana kkrtma yntemi, Girit'te 1 839'dan balayarak
bir sra isyan hareketlerinde uyguland. Ada'da yerli halk ara
snda Mslmanlar nemli bir saydaydlar. Yunanistan; n
giltere, Fransa ve Rusya' ya bir memorandum vererek, Girit'le
Enosis, "birleme" talebinde bulundu ( lO Austos 1 839), ayn
zamanda Osmanl idaresinde bulunan Tesalya, Makedonya
ve Epire komiteciler, szde retmen papazlar gndererek,
kargaa karmaya balad. 1 853- 1 856 Krm Sava srasnda
Osmanl Devleti Rusya'ya kar Fransa ve ngiltere'nin mtte
fki olduu halde Yunanistan sava amak tehdidinde bulun
du. Girit'te kkrtmalar sonucu, l866'da byk bir ayaklanma
oldu; Girit Rumlar aralarnda bir hkmet kurup Enosis'i,
Yunanistan'la birletiklerini ilan ettiler. 1 868'de Osmanl dev
leti, ciddi nlemler alma gereini anlad; Girit'te kargaay
nlemek zere Yunan Hkmeti'ne, kkrtmaya son verme
si iin bir nota verdi; notann reddi zerine ilikiler kesildi.
Bir sava kmasn istemeyen byk devletler mdahele etme
gereini anladlar. 1 869 Paris Konferans'nda, Yunan etele
rinin faaliyetine son verilmesi ve silah gnderilmesinin ya
saklanmas kabul edildi. Bylece, bir Osmanl-Yunan sava
nlenmi oldu. Yunanistan, 1 875-l878'de Balkanlar'da ortaya
kan isyanlardan ve Osmanl-Rus Sava'ndan yararlanmak
istedi. Savaa son veren Berlin Kongresi { 1 878), Balkanlar'da

252
Osmanl mparatorluu'nun paralanmas srecinde balca
dnm noktas olmutur.
Berlin Kongresi tartmalar devam ederken, ngilte
re Hkmeti "gelecekte Osmanl Asyas'na Rusya tarafndan
ynelebilecek bir saldry nlemek" iin garanti verme kar
lnda Kbrs'n teslimini istedi; tehdit ve baskyla bunu Os
manl Hkmeti'ne kabul ettirdi. Yaplan antlamada Osmanl
devleti, bu arada Dou Anadolua Hristiyanlar (Ermeniler)
iin siahat yapmay kabul ediyordu. Bu son maddeyle ngil
tere, Trkiye'nin bana bir de Ermeni sorununu karacaktr.
Antlamaya, Dou Anadolu topraklarnn Ruslarca boaltl
mas halinde, ngilizler'in Kbrs' boaltmas koulu eklendi
ve Ada zerinde Osmanl egemenliinin devam ettii hakkn
da ngiltereen bir "senet" alnd. Fakat ngiltere adadan ekil
medi ve I. Dnya Sava patlak verip Osmanl devletiyle sava
durumuna gelince ngiltere, Kbrs zerinde egemenliini ilan
etti. ngilizler Kbrs', daha sonra Msr' ( 1 882) haksz yere
igal ettikten sonra Osmanl'y destekleme politikasn terk
edecek ve Osmanl devletini ortadan kaldrmak iin elinden
gelen her eyi yapacaktr.
Osmanl devletinin g durumundan yararlanmay temel
siyaseti yapan Yunanistan, Berlin Kongresi grmeleri sra
snda resmen Epir, Teselya ve Girit'in kendisine braklnasn
istedi. Girit'te yeniden isyan kartarak Enosis'i gerekletir
neyi denedi. Girit adasnn Yunanistan'a ilhak, grmelerde
gndeme geldi. Nihayet, Ada'nn 1 868e kabul edilen zerklik
durumunun glendirilmesi kabul edilerek, Osmanl egemen
lii daha da zayflatld; Girit, 49 Hristiyan, 3 1 Mslmanan
kurulu bir meclisin idaresi altna konacak, Trke ve Rumca
resmi dil olacakt. Antlamada ayrca, Osmanl-Yunan snrn
da Yunanistan lehine deiiklik ngren bir madde kabul edil
di. Osmanl Hkmeti'yle isyanc Rumlar arasnda Halepa'da
bir antlama imzaland. (20 Kasm 1 878) Girit Rumlarnn ve
Yunanistan'n daima asl amac Enosis'ti. Yunanistan, Berlin

253
Kongresi'nde vaat edilen snr deiiklii maddesini gerek
letirrnek iin harekete geti. Osmanl Hkmeti direnince
Yunan Hkmeti, Avrupa byk devletlerine bavurdu. B
yk devletlerin basks sonucu Osmanl Hkmeti Epir'in g
neyini Yunanistan'a brakmak zorunda kald. Btn sorunun
asl udur: Yunanllar, hem Girit'te hem de baka blgelerde
Mslman halkn varln grmezden geliyor; tarihi geriye
evirmek istiyordu. Bugn Kbrs'ta da ayn sorun karsnda
yz. Papadopoulos'un uzlamaz tutumunun asl nedeni budur.
Yunanistan, Gney Makedonya'nn ilhak iin orada da
kargaa karmakta gecikme di. Girit'i ilhak etmek iin, 885 'te
patlak veren Bulgaristan bunalmndan yararlanmak istedi
(Bulgar Prenslii nfusun byk blm Mslman Trk
lerden oluan Rumeli-i arki Vilayetini igal ve ilhak etmiti).
Ada Hristiyanlar 888e yeniden ayaklandlar ve Mslman
halka saldrmaya baladlar. Osmanl Hkmeti Mslman
lar korumak zere asker gndermek zorunda kald; isyan
bastrd.
895'te Girit Rumlar yeniden ayaklandlar. Bu kez
Adaaki Rumlada Mslmanlar arasnda arpmalar balad.
Byk devletler, bir Osmanl- Yunan savan nlemeye al
tlarsa da, baarl olamadlar. Adaya Osmanl askerinin gn
derilmesine kar ktlar, te yandan Yunanistan, aday ilhak
iin askeri hazrlklara balad ve o ubat 897e bir Yunan
birlii Hanya yaknlarnda karaya kt. Girit'in Yunanistan'a
ilhak ilan edildi. Byk devletler, Girite bir donanma gnde
rerek Enosis'i nlediler, aday igal ettiler. Bu sefer Yunanistan,
Makedonya'ya eteler gndererek sava kanlmaz hale getir
di. Zira, Yunan Hkmeti, ne olursa olsun, Avrupa'nn kendi
lerini brakmayacandan emindi. Osmanl Hkmeti nihayet
7 Nisan 897'd e Yunanistan'a sava ilan etmek zorunda kald.
O zaman Bab- Ali iin uluslararas durum elveriliydi:
Byk devletler, Douaki bunalmn bir genel savaa dn
mesinden kayglanarak savaa karydlar; br Balkan dev-

254
letleri, Bulgaristan ve Srbistan, Yunanistan'n Makedonyaa
genileme giriimlerinden rahatszdlar. Osmanl ordusu,
Dmekee Yunan ordusuna kar ezici bir zafer kazand. ( 1 5-
1 7 Mays 1 897) Atina tehdit altndayd. Yunanistan, ancak b
yk devletlerin himayesinde bu g durumdan kurtulacaktr.
Byk devletler atekes iin Bab- Ali'ye bask yaptlar. Rusya,
harp tehdidinde bulundu. Byk devletlerin de katlmyla
stanbula yaplan bar konferans akabinde, Osmanl-Yu
nan bar antiamas imzaland. Bu bar antlamasyla galip
Osmanl devleti Tesalya'nn tamamn Yunanistan'a veriyordu.
Yunanistan, daima Avrupa'nn himayesine gvenerek saldr
politikasn srdrecektir. (O zaman Fransa'da gazeteler Yu
nanistan iin enfant gate, mark ocuk deyimini kullanmaya
baladlar; Yunanistan ve Kbrs' benimseyen Avrupa Birlii,
bugn de ayn rol srdrmyor mu?) Byk devletler, ni
hayet Girit'i zerk ilan ettiler ve Trk askerinin ekilmesini
istediler. Himayesiz kalan Mslman halk, ngiliz igal kuv
vetleri ve Rumiara kar ayakland. ( 1 898) ngiltere ve ortak
lar, Osmanl askerini ve memurlarn zor kullanarak ada d
na attlar. Yunan prensi Yorgi'yi Ada'ya vali yaptlar. Bylece
Girit, byk devletlerin mdahalesiyle Yunanistan'la Enosise
ok yaklat. Mslmanlar Ada'dan kitle halinde ge balad.
Bu aamada, Almanya'nn Avrupa'da stn bir devlet
olarak ykselii dolaysyla uluslararas ilikilerde temelli de
iiklikler grld. Almanya, Balkan ilerinde anahtar dev
let durumuna geldi. { 1 88 1 mparator ittifak) Almanya
ve Avusturya bloku, Girit sorununda Osmanl'y destekleme
politikasn setiler. Yunanistan, Enosis iin birtakm giri
imlerde bulunmay srdrd. 1 899a bir Girit Anayasas ve
Ada'nn kendi bayra kabul edildi; bylece Girit, szde Os
manl egemenlii altnda olmakla beraber, gerekte bamsz
bir devletik haline geldi. 1 90 1 'de Yunanistan'n kendi bana
Enosis'i gerekletirme giriimini byk devletler nlediler.
1 908 'de stanbula Merutiyet ilan edilince, Girit Meclisi,

255
Yunanistan'la birleme karar ald. Byk devletler, Ada'daki
askerlerini geri ektiler. Ancak Mslman halkn soykrm
na kurban gitmesini nlemek zere baz nlemler alnd. I.
Dnya Sava'nda, 9 S 'te ngiltere ve Fransa, Yunanistan'
ittifaka sokmak iin, Mega/i Idea hedeflerinden biri olan Bat
Anadolu'yu nerdiler. tilaf Devletleri'nin Mart 9 5 anak
kale bozgunu zerine ngiltere, Yunanistan' savaa katlmaya
ikna etmek iin Kbrs' vaat etti. (I. Dnya Sava knca n
giltere, Kbrs' resmen ilhak ettiini ilan etmiti.) Byk Yu
nanistan hayalinin nihayet gerekleeceine inanan Babakan
GiritH Eleutherios Yenizel os, Yunanistan' mttefikler yannda
savaa soktu. (26 Haziran 9 7) Dnya Sava sonlarnda im
zalanan Neuilly Bar Antiamas'yla (27 Kasm 9 9) Yuna
nistan, Bulgaristan'd an Trkler'in ounluk oluturduu G
mlcine-Dedeaa blgesini alarak Meri Nehri'ne dayand.
Yunan askeri, tilaf Devletleri kuvvetleriyle birlikte stanbul'a
girdi.-11 Sevres Antamas ( 1 0 Austos 920), zmir ve Ege
blgesiyle, Ege adalar, Dou-Trakya'y Yunanistan'a veriyor,
Kbrs'n ngiltere egemenliine braklnasn onaylyordu.
Mega/i Idea hemen hemen gereklemek zereydi.
Yunanistan, Trkiye Bamszlk Sava ve Lausanne (Lo
zan) Antiamas'nda (24 Temmuz 923) kaybettii tm alan
larda, yani Kbrs'ta, Ege'de XIX. yzyl boyunca olduu gibi,
bugn de saldr halindedir. AB iinde, Avrupa himayesinde
(Maastricht garantileri, Yunanllar arasnda bayram gibi kut
lanmtr) Yunanistan, Ege'de Kardak kayalklarnda pervasz
ca Trkiye'ye meydan okuma cesaretini bulmaktadr.

Ege Sorunu

Osmanl-talya Sava srasnda ( 9 - 9 2) deniz stn

lne sahip talya, Oniki Aday igal etti. (23 Nisan- 7 Ma-

" Nur Bilge Criss, lstanbul Under Allied Occupation 1 9 1 8- 1923, Brl, 1 990

256
ys 1 9 1 2) ( 1 4. yzylda Rodos, Oniki Ada ve Meis, Papalk'a
bal Saint-Jean valyeleri Tarikat'nn idaresi altna gir
di. Osmanllar, 1 522'de Rodos, Oniki Ada ve Meis'i, 1 566'da
Sakz' lkeye kattlar.) Rusya'nn abalar ve himayesi sonucu,
Balkan Devletleri'nin (Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistan)
Osmanl'ya kar birlemeleri ve sava amalar (7 Ekim 1 9 1 2)
zerine, Bab- Ali talya'yla bar yapmak zorunda kald ( 1 8
Ekim 1 9 1 2); Trablusgarp, talya'ya brakld. Antlama gere
ince Oniki Ada Osmanl'ya geri verilecekti.
O zaman Osmanl, Yunanistan'la harp halinde idi. H
kmet, Oniki Ada'nn Yunanistan tarafndan igalini nlemek
iin, geici olarak talya elinde kalmasna raz oldu. Balkan
Sava ( 1 7 Ekim 1 9 1 2-3 Aralk 1 9 1 2) sonunda Osmanl, mil
yonlarca Trk-Mslman halkn oturduu32 tm Rumeli'yi
kaybetti. Yunanistan, Selanik'i igal etti; donannas Ege
Denizi'nde stnlk salad. Londra Konferans (30 Mays
1 9 1 3); Selanik, Gney Makedonya ve Girit'i Yunanistan'a ver
di. Yunanllar, Ege Adalar zerinde iddialarndan vazgeme
diler. Balkanl mttefikler arasnda sava balaynca (Haziran
1 9 1 3), Osmanl'nn Midye-Enez hatt tesinde askeri harekata
girinesine byk devletler izin vermediler. Bab- Ali, Ana
dolu kylarnn hemen yaknnda Midilli ve Sakz gibi adala
rn Yunanistan'a braklnasna kar olduunu resmen bildir
di. (Aralk 1 9 1 3) Byk devletler buna olumsuz yant verdiler
ve Londra'da bir araya gelen Bykeliler Konferans, Meis
dnda Oniki Ada'y talya'ya, mroz (Gkeada) ve Bozca
ada dnda Ege adalarnn tamamn Yunanistan'a verdi. ( 1 4
ubat 1 9 1 4) Osmanl Hkmeti'nin protestosu bir sonu ver
medi. I. Dnya Sava arefesinde yaplan gizli antlamalarda
talya'nn Oniki Ada zerinde tam egemenlii onayland. (26
Nisan 1 9 1 5) Ancak, Il. Dnya Sava'nda talya'nn yenilgisi
zerine Oniki Ada (Dodecanese) Yunanistan'a verilecektir. ( 3 1

" K . Karpat, Ottoman Population Demographic and Social Characteristics, Madison, 1 985

257
Mart 1 946) Bylece, Megali Idea nemli bir aamasn gerek
letirmi, yeniden Anadolu kylarna dayanmtr.
Yukarda zedediimiz tarihe, Yunanistan devletinin
kuruluundan ( 1 830) 1 946'da Oniki Ada'nn igaline kadar,
daima Avrupa'nn desteiyle adm adm nasl genilediini
gstermitir. Lausanne (Lozan) Andamas karsnda Yu
nanistan taahhtlerini birer birer inedii halde, Bab- Ali
hkmetleri gibi, Cumhuriyet hkmetleri de kar nlemler
alma imkanndan kendini yoksun grmtr. Yunanistan'n
"Lausanne (Lozan) ihlalleri': Baskn Oran tarafndan 1 995
tarihine kadar ayrntl olarak ilenmitir.33 Trkiye'yi birka
kez savan kenarna getiren, Ege Adalar'nn ve Kbrs'n ant
lamalada saptanan stats zerindeki ihlalleri, Yunanistan'n
AB cephesine katlmasndan sonra Trkiye iin son derece
nazik, hayati bir nitelik kazanmtr. zellikle, stanbul ve
Bat Anadolu iin hayati bir ihlal, Limni, Semadirek, Midilli,
Sakz, Sisarn ve Nikarya adalarnn askeriletirilmesi ve silah
landrlmasdr. Yunanistan, bu ihlallerin, Trkiye'nin 1 974'te
Ege Ordusu'nu (4. Ordu) konulandrm olmasna kar bir
nlem olduunu ileri srmektedir. Fakat, daha 1 952'de Leros
Adas'nda, askeri amala kullanmaya elverili bir havaalan
kurulduu unutulmaktadr. Prof. Oran'a gre, Limni ve Sema
direk adalarnn 1 937'den beri askeri ynetim altna konma
sna Trkiye, "dostluk ve diyalog" diplomasisi hatrna itiraz
etmemitir, etmemektedir.
Ege'de Yunan ihlaller i, "Lozan'dan sonra uluslararas geli
melerin Yunanistan lehine ilemesinden kaynaklanmaktadr': 34
zellikle, "Yunanistan, AB'nin parasdr ve kendisiyle ar
pacak bir Trkiye'nin ayn zamanda AB'yle atacann
farkn dadr': 35

" Baskn Oran, Trk- Yunan ilikilerinde Bat Trakya Sorunu, Stratejik Aratrma ve Etdler Milli
Komitesi, (SAEMK), Ankara, 1 99 1 ; B. Oran, Yunanistan'n Lozan lhlalleri, SAEMK, 2/99, An
kara 1 999
" Oran, lhlaller, s. 76
s lbid, s. 77

258
 Trkiye'nin Bat'yla ilikileri youn olduu halde
Yunanistan'n Dou'yla ilikileri buna bakarak ok daha snr
ldr. Bu yzden, Ege Denizi'nde uluslararas sular, Trkiye'nin
Akdeniz memleketleriyle ilikileri iin hayati nem tar.
Ege'de SOO ada Yunanistan snrlar iindedir ve bunlardan,
stnde insan yaayan adalarn karasuyu hakk vardr. Kardak
bunalmnda ortaya kt gibi, Yunanistan, Trk kylarna
yakn yerlerde egemenlik iddiasyla Ege'de kontrol sahasn bi
teviye geniletme peindedir. Son olarak nfussuz adacklar,
Avrupal yabanclar dahil, halkn gelip yerlemesine amtr;
bu nlem, kukusuz, karasularn geniletmek iin bavurul
mu yeni bir nlemdir.
Karasular, Lausanne'da (Lozan'da) 3 mil olarak kabul edil
di. 936'da Yunanistan tek tarafl olarak 6 mile kard. "Dost"
Trkiye itiraz etmedi. Bu deiiklik sonucu, Yunanistan'n
Ege'de pay % 35e kt, 947'd e Oniki Ada'nn ilhakyla bu
l % 47'ye eriti. Ege'de Trk karasularysa ancak 7. 'lik bir
paya ulat. 36 98 'de Babakan Andreas Papandreu, Yunan
karasularnn 2 mile karlmasndan sz etti. Trkiye, Ege'yi
bir Yunan gl haline getirecek bu, iddia karsnda bunun bir
"sava nedeni" olacan ilan etti ve 995'te TBMM, hkmete
askeri mdahale yetkisi veren bir karar kabul etti. 2 mil ka
bul edilirse buna denk olarak kta sahanl ve hava sahas da
geniler. Bunun sonucu, Yunan karasular yzde 72.8'e ka
cak; Trkiye, Yunan karasularn kullanmadan ak denizlere
kamaz duruma decektir.
Gerek udur: Yunanistan, AB yesi olarak adeta doku
nulmaz bir konumda, Trkiye'nin hayati menfaatlerine kar
pervaszca saldrgan nlemler almakta devam etmektedir.
Trkiye'de hkmetler ve politikalar deiebilir, fakat uzun
vadeli jeostratejik gvenlik gerekleri deimez. AB ve NATO
yesi Yunanistan'n ayn zamanda Moskova'yla ibirlii iine

36 Oran, lhlaller, s, 80

259
girdii (Andreas Papandreu'nn Rusya ziyaretleri), Rusya'nn
gelimi silahlarn ald ( Kbrs'a uzun menzilli fzeler gn
derilmesi) gzden kamamaktadr. "Azami" 2 mil karasuyu
kural uluslararas hukukun tand bir esastr. Yunanistan,
Trk gemilerinin "zararsz gei" yapabileceini ileri sre
rek Ege'de bu hakkn kullanmak istiyor. 2 mil uygulanrsa,
Trkiye'nin karasular 6.3 oranndan 9.27 oranna inecektir.37
Trkiye, 2 mil szlemesini imzalamamtr. Ege Denizi yar
kapal bir denizdir, bu sebeple Yunanistan'n 2 mil uygula
mas, Trkiye'nin ak denizlerle balantsn engelleyecektir.
Trkiye, byle bir tutumun aka saldr anlamna geldii ka
nsndadr. Dmana kar dmanca davranlr. 2 mil uygu
lamas, ancak baka bir devletin i tiraz olmad takdirde geer
li olur; benzeri durumlarda ( 1 9 S ngiltere-Norve balklk
davas) Uluslararas Adalet Divan bu gr benimsemitir.38
Yunanistan "kta sahanl" konusunda da, mevcut karasular
izgisini esas alma tezini ortaya atmakla, Trkiye'nin Ege'de
petrol arama haklarn snrlandrmak istemektedir. Yunan
adalarnn izgisi, Trkiye'ye kta sahanl brakmamaktadr.
Kta lkeleriyle adalar arasnda eitlik, uluslararas hukuk ba
kmndan benimsenmemitir, Trkiye'nin gr udur:
Ege Denizi ve adalarn corafyas zel bir durumdadr; bu
rada ancak "hakkaniyet" prensibi uygulanabilir. Anadolu'nun
Ege'de kta sahanl gzard edilemez. Sonunda, iki tarafn
karasularnda aratrma yapabilecei aklanarak gerilim bir
sre iin ertelendi. Hava sahasna gelince, karasular zerin
deki hava alan, o devletin egemenlii altndadr. Yunanistan,
93 'de hava egemenlik alann O mile kard. Trkiye, bu
tek yanl tasarrufa 974'te kar karak, Yunan hava sahasnn
karasularn, yani 6 mili aamayaca grn ileri srd.
Yunanistan ise, 6 mil tesinde O mile kadar sahann kendi

17 Oran, lbid, s. 83
" Oran, lbid

260
egemenlik sahas olduunu ileri srmektedir. Trk uaklar
nn bu rnnazaal 4 mil iinde urnalar, Yunanistan tarafn
dan Yunan hava sahasn ihlal biiminde yorurnlanrnaktadr.
ki devlet arasnda defalarca bunalma neden olan bu durum,
2003'te iki taraf arasnda tekrar gndeme gelmi, bir Trk ua
drlm, Yunanistan ikayetini bu kez ABye gtrerek
Trkiyeyi "saldrgan" durumda gstererek AB'yle kar karya
getirme taktiini kullanmtr. Son kez Kbrsl Rum lider, AB
kalkan arkasna snp Trkiye'ye kar kl sallarnak cesare
tini kendinde bulmaktadr. 39
Ege Denizi'ni kendi idenizi haline getirerek Ttirkiye'yi
kuatmak ve Akdenizen ayran bir duvar kurmak iin
Yunanistan'n eitli zamanlarda tek tarafl ald bu nlemler,
maalesef Trk hkmetlerinin, "dostlua riayeten" vaktinde
protesto etmemesi sonucu, Trk devletini stratejik bakrndan
ziyadesiyle zayflatrntr. Halen, Yunan Hkmeti bu "hak
l arn" savunmak iin tm A B' yi arkasna alna abasndadr
ve durum Trkiye iin ok tehlikeli bir aamaya erirnitir.
Trkiye'nin AB'ye katlma giriimi, saldry ntralize etmek
iin tek yol gibi grnr; ama mzakere tarihi almak iin ya
plan grmelerde Avrupa, Osmanl dneminde olduundan
da daha ok, Hellen yandalarnn davalarn kendi davas gibi
benirnseyerek kar kmaktadr. 40

Kbrs

Kbrs davasnda demografik durum son derece nemli

bir konudur. Rum taraf, Trklerin Ada'da bir aznlk olduu
ve Kbrs devleti iinde bir aznlk statsnde yer almalar id
diasndadr. Trk tarafysa, Trklerin Ada'da Rumlada ayn
haklara sahip egemen bir halk olduu grndedir. Kbrs

" AB ve Kbrs, Bugn ve Gelecei, yay. I .K. lger, E. Efegil, stanbul, 2002
., Yunan gr iin bkz. Alexis Heraklides, Yunanistan ve Douitan Gelen Tehlike, ev. M. Valis
yadis ve H. Milas, stanbul, lletiim, 2002

26 1
sorununun amazl, taban tabana zt bu gr ayrlndan
kaynaklanmaktadr. Trk tezi, u hakl tarihi gereldere da
yanmaktadr:
1. 1 570- 1 5 7 l(le Osmanl devleti Kbrs' Venedik'ten,
on binlerce ehit vererek almtr. O zaman Ada'da kk bir
aznlk oluturan Latin (Fransz ve Venedikli) feodal efendiler,
Rum Ortodoks kiliselerine el koymu, topraklarn zaptetmi,
Rum ruhhann kylere srm bulunuyordu. Rum kyl,
bu feodal efendilere ait arazide toprak klesi olarak angarya
almak zorundayd. Fetihten nce stanbul Rum Patrik'i,
Osmanllara diren gsteriliDemesi iin Rum halkna mesaj
gndermi ve Rumlar, Venediklilere askeri yardmdan ka
nmlard. Venedik, spanya ve Papalk donannas l572'd e
Ada'y yeniden ele geirmek iin Kbrs'a yneldiinde, kar
snda Osmanl donanmasn buldu ve geri dnd.41 Osmanl
lar Ada'y alnca, Ortodoks Kilisesi'ni ihya ettiler, topraklarn
geri verdiler ve pareikos denilen toprak klelerine zgrlkle
rini baladlar.42 Ksacas, 1 57 'de Kbrs'ta bir Rum devleti
yoktu ve Trkler kurtarc gibi karlanmlard. XVIII. yz
ylda Rumlardan cizye vergisini toplayp Osmanl hazinesine
yatrma (maktu sistemi) yetkisi, bapiskoposa verildi, Bapis
kopos Makarios'un devlet reislii, ite bu Osmanl geleneinin
bir devamdr.
2. Ada'daki Trk nfusu. Venedik kaynaklarna gre
Ada'nn nfusu, XVII. yzyl balarnda 250 bindi. Osmanl
cizye defterlerine gre gayrimslim nfus 30 bin haneydi, ha
neyi 5 kabul edersek 1 50 bin gayrimslim buluruz. Fetihten
hemen sonra Osmanl idaresi, ova ksmndan Rumlarn sava
srasnda dalk blgeye kamas sonucu bo kalan kyleri n
fuslandrmak istedi. Hem de bir Hal istilasna kar gvenlik
iin Anadolu'dan Ada'ya Trk halk getirip yerletirme kara-

41 F. Braudel. The Mediterranean and the Mediterranean World i n the Age of Philip Il. trans. S.
Reynolds, Il, New York, 1 972- 1 973
41 J. Hill, A History of Cyprus, III, Cambridge, I 998

262
r ald.43 Osmanl ariv belgeleri, Gney ve Orta Anadoluan
yaplan bu nfus naklini tm ayrntlaryla aklamaktadr.44
Kylerini terk etmi yahut topraksz kyller defterlere yazla
rak kitle halinde "srgn" edilmi, biroklar da vergi aff do
laysyla kendiliinden gelip yerlemitir. Yalnz Teke sanca
ndan srgn edilenler, deftere gre 5720 hanedir. Yenedildi
Martinengo'nun tahminine gre, Ada'ya bu yolla 20 bin kii
geirilmitir. 1 599'da Cotovicus, Adaa Mslman Trk erkek
nfusunu 6000 olarak tahmin eder.45 Kbrs kad sicilleri, yerli
Rum halkndan slamiyet'i kabul ederlerin, bu arada Trkler
le evlenen Rum kadnlarn kk bir aznlk oluturduunu
ortaya koymutur. Rum tarihilerin, Adaaki Trk nfusunun
ihtida etmi Rumlardan ibaret olduu hakkndaki iddialar ta
mamen geree aykrdr.
XVI. yzyldan XX. yzyla kadar tm Osmanl ve yaban
c kaynaklar, Ada'da Mslman Trklerin, genel nfusun te
birini oluturduunu aklamaktadr. 1 83 1 Osmanl nfus sa
ym sonular yledir:46

Mslmanlar Gayrimslimler
1 5.000 29.000

Kbrs nfus yaps; kuraklk, ekirge istilas gibi neden

lerle Ada'dan Anadolu ve Suriye'ye g dolaysyla sk sk de
iiyordu. Bunun sonucu baz yllarda Trk nfus oran yk
selmitir. 1 84 l 'de Osmanl saymnda Ada nfusu 1 1 0.000
kiidir, bunun 76.000'i Rum, 33.000'i Trk olarak tespit edil
mitir. O tarihte 1 300 Maruni ve SOO Katolik kaydedilmitir.

" H . lnalck, "The Recent History of Cyprus'; Preceedings of the First International Congress of
Cyprus Studies, 20-23 Ekim 1 996, Kbrs: Dou Akdeniz niversitesi, yay. 1 997, A. Hill, A
History of Cyprus, lll. Cambridge 1 948; "Kbrs'n Trk Idaresi Altnda Nfus'; Kbrs ve Trk
ler, Cevat Grsoy ve bak. Ankara, 1 964, 27-58; Excerptu Cypria, Cambridge 1 908, 20 1 ; .L.
Barkan, "Bir !skan ve Kolanizasyon Metodu olarak Srgnler'; 1. O. Iktisat Fakltesi Mecmuas,
Xl/1-4, 524- 569
" .L. Barkan, "Deportutions .. :' Istanbul niversitesi Iktisat Fakltesi Mecmuas, C. Xl-XV
" Excerpia Cypria.
46 E.Z. Karai, Ilk Nfus Saym, 1 83 1 , Ankara, 1934, s. 1 6 1 -63

263
 Tanzimat Devri'nde 850- 878 dneminde nfusun yz
de elli orannda artt biliniyor. Sonu olarak, Kbrs Trk n
fusu, Ada'ya Frenkler gibi Rum kylsn topraklar zerinde
altran efendiler gibi gitmemiler, "srgn" fermannda be
lirtildii gibi alet ve hayvanlaryla terk edilmi topraklar ile
rnek zere gitmiler, Ada'nn yerli halk arasnda yer almlar,
Kbrs' bir "vatan" yapmlardrY
Kbrs'ta KKTC kurulduktan sonra, ambargo ve baka
kt koullarla Trkiye, ngiltere ve Avustralya'ya artan g
sonucu Trk nfusu oran byk lde derken, Rum kesi
minde nfus artmtr. Bu durum, uluslararas Kbrs sorunu
zm tartmalarnda Trk tezi iin ziyadesiyle olumsuz so
nular dourmutur. Kbrs sorunu ortaya kt andan iti
baren Kbrsllar ve Trkiye, nfus ve g meselesinde gerekli
ilgiyi gstermiler midir? KKTC'de, Ada'dan dar gen n
fusun kaytlara geirildiini, bu konuda aratrma yapldn
tahmin etmekteyiz. Siyasi zm kararlarnda bu noktann
byk nemi meydandadr (Son 20 ylda ambargo yznden
Ada'dan iddiaya gre yz bin Trk ayrlmtr).
Resmi kaynaklara gre, bugn KKTC'de yaayan Trk
nfusu 2 5 bin, Rum kesiminde Rumlar 750-800 bindir. Trk
tarafnda ayrca 374 Rum ve 74 Man1ni Arap yaamaktadr.
Hkmetimiz, Yunanistan'la sorunlarmzn, bu arada
Kbrs sorununun, AB'nin gndemine alnmasnn haksz ve
gereksiz olduunu ileri srmekte; normal srete, Birlemi
Milletler gndeminde kalmas noktasn belirtmektedir. Yu
nanistan, her zaman olduu gibi, Avrupa'y davann arkasn
da grmek iin sorunlar AB gndemine aldrd. Kukusuz,
bugn her Yunanl'nn gnlnde panhellenizm, Grek mpa
ratorluu ryas yatar; ok ilgintir, Trkiye'ye AB yolunu

" Kbrs zerinde yazdm u yazlara da baknz: ''A Note on the Population of Cyprus" Per
ceptions, 1 977 (Haziran- Austos says); Ottoman Policy and Administration in Cyprus After
the Conquest H. lnalck, The Ottoman Empire
Conquest Organization and Economy, Londra:
Variorum, 1 978, VIII

264
aan mzakereye balama karar verildii zaman, "dostumuz"
Yunanistan'da yaplan bir ankette halkn ancak yzde sekizi
Yunan Hkmeti'ni tasvip etmitir. Btn sorun, "tarihi hak
lar" meselesine gelip dmlenir. Tarihi haklar hangi tarih
ten balatalm, SOO sene, 1 000 sene, 2000 sene ncesi mi bu
haklarn balangcdr? Bugn Filistin'deki boazlama, tarihi
hak iddialarndan kaynaklanmyor mu? Papadopoulos'un
iddialar, SOO yllk bir tarihi yok farzetmekten ileri geliyor.
Bugn gerek udur ki, Trkiye, hkmeti ve halkyla AB'ye
ye olmakta isteklidir, kararldr, bunu aklamtr. Bu ak
lamayla da diplomasi yapmak ans kaybedilmitir. Avrupa
Birlii, bu durumu istismar ederek, XIX. yzylda aresiz bir
Osmanl Devleti'yle yapt gibi, kendi yelerinin ve ye ol
mayan dindalarnn iddialarn benimser, hatta Trkiye'nin
varlna kar ynlenmi i sorunlarn kkrtmakta devam
ederse, bundan yalnz Trkiye Cumhuriyeti deil, Avrupa
kaybeder. Avrupa'nn genel stratejik ve ekonomik karlar
uruna Trkiye'ye tarafsz yaklamn mid edelim. Fakat,
her ey bununla bitmiyor, o zaman da Yunanistan ve Kbrs'n
veto duvaryla karlayoruz. Kalenin iindekiler birbiriyle
karlkl kar hesaplaryla baldr; imdiye kadar grlen
ey, gemiteki gibi, Avrupa'nn Hellenizm Yunan davalarn
kendi z davalar gibi benimsemesidir.

"Kbrs, Girit Olmasn"

Referandum akabinde gereklerin ortaya kmas ze

rine sayn Rauf Denkta, Kbrs Girit Olmasn balyla g
rlerini aklad. (lk basks: stanbul Remzi Kitabevi, Ka
sm 2004) Denkta'a gre, Kbrs Rum liderlerinin, imdi
Papadopoulos'un asl amac, Girit'te olduu gibi Kbrs Trk
lerini, u veya bu biimde yok etmektir. Papadopoulos'un re
ferandumda hayr politikas, bu amala sahneye konmutur.
Yunanllar tarihi yok farzedip Kbrs' bir Yunan vatan ve

265
Trkleri igalci saymaktadr. (Bu noktada stanbul'u "Fatih
igal etti" diyen baz Trk aydnlarnn dikkatine) Trkleri
katliamla yok etmeyi planlayan Akritas Plan ortadadr. (Plan
iin bkz. Denkta, ibid., s. S 7- 7 S) Trkiye asndan Kbrs
sorununda kaybedilen dava udur: Uluslararas antlamalada
ve bir Anayasa'yla Rum ve Trk eitlii esasna gre kurulmu
bir Kbrs devleti vard. Trkiye bunun antlamalada garan
trdr ve asla bu hakk terk edemez. (Denkta, 4) Rumlar,
belli bir taktikle bu devleti ortadan kaldrdlar. Kbrs devle
tinin tek meru temsilcisinin Rumlar olduunu dnyaya ta
nttlar ve bu sfatla AB'ye ye oldular. Denkta'n kabul ede
medii ey, antlamalada perinlemi Kbrs Trklerinin ve
Trkiye'nin haklarnn gz gre gre inenmi olmasdr. Yu
nanistan, Trkiye'nin tanmad bir "Kbrs devleti"ni Avrupa
Birlii'ne soktu, bylece AB'd e iki veto sahibi ve Trkiye'yle
dorudan karlamakszn davalarn yrtecek bir para
vana kurmu oldu. Denkta'a gre, Rumlarn antlamalada
kurulmu Kbrs Cumhuriyeti'ni darbeyle, hukuka aykr bir
oldu bittiyle ykmas ve herhangi bir ortak egemenlik pren
sibine yaklamamas karsnda Trkler iin yegane yol, ayr
bir Kbrs Trk Devleti kurarak ayrlmakt; bu, antlamalarn
tabii ve hukuki bir sonucuydu. Fakat Avrupa-Amerika bunu
tanmad, Rumlar'n yannda yer ald. Denkta'n bugn de
gr udur: Kbrs'ta iki halk vardr, eit egemenlik esasna
gre ortak bir Kbrs devletinin kurulmasnda Kbrsl Trk
ler ibirliine daima hazrdr. Referandum srasnda Rumlarn
tutumu, dnyaya gerek maksatlarn ve Trklerin iyi niyeti
ni gstermitir. Fakat Rum liderliinin "gerek niyeti zm
deil, Ada'nn btnne egemen olmaktr': (Denkta, 4) Bir
ksm Kbrs Trk ve Trkiye Hkmeti, referandum sonucu
birleik bir Kbrs'n gerekleeceini umuyordu.
Son kez, Birlemi Milletler'in abalar, Kbrs'n AB'ye
birleik bir Cumhuriyet olarak girmesini salamakt. Fakat
Annan plan, Denkta'a gre haksz bir plandr, zira egemen

266
iki halkn varln kabul etmeyerek antlamalada teyit edil
mi bir durumu grmezden geliyor ve aslnda Rum tezini
benimsiyor. Plan ayrca, Trkiye Cumhuriyeti'nin Adaa
ki haklarn da yok farzediyor; Trk diplomasisi bu noktay
grmezden gelmitir. (Denkta. 16) te yandan referandum
oyununda Kbrsl Trkler, AB yesi olup refaha erime haya
liyle kandrlmlardr. (Denkta, 1 6) Denkta'a gre Trkler
evet demekle, egemenlik haklarndan vazgemi ve pazarlk
gcn kaybetmitir. Bat dnyas bunun anlamn balan
gta anlam grnd; fakat tm tarih boyunca yapt gibi,
ar basan Yunan basksyla, vaatlerini rafa kaldrd. Denkta'a
gre "bask, tehdit ve uydurma haberlerle" Avrupa, Kbrs
Trk halkn kandrmtr. (Denkta, 1 5 ) Rum liderlii, Bat
dnyasnn tarafgirlik iinde Trk haklarna gzn kapad
n oktan biliyordu; Trkiye yanl hesap iinde avunuyor
du. Referandumda Rum tutumu, bunu tm dnyaya akla
m olmaldr. (D e nkt a , 1 4) Bug n, Yunanistan Trkiye'nin
AB yeliini destekiemi grnyor, Denkta'a gre bu, ancak
belli bir sre iin izlenen bir taktikten ibarettir. Nitekim bu
diplomasi oyunuyla, Kbrs' AB' nin bir yesi yapmtr.
Bat dnyas, XIX.yzyldan beri gtt taraf tutucu po
litikasn devam ettirmektedir. Denkta soruyor: nsan Hak
lar savunucusu Bat dnyas, Trkler sz konusu olduunda
nerededir? Trkiye'nin politikas, uluslararas antlamalada
kazanlm haklar sonuna kadar savunmak olmaldr. Kbrs'
savunmak ayn zamanda Trkiye'yi savunmaktr. Trkler,
Hal Avrupas yannda gerekten insan haklarna inanm bir
Avrupa olduuna hala inanmaktadr.

267

8 Eyll Beyannamesi 49
27 MaYs 1 960 darbesi 102
1 77 4 Kaynarca Antiamas
171
1 876 Osmanl Kanun-i Esa-
sisi 228
1 908 jn Tirk Devrimi 2 1 0
1921 Anayasas 42
Abaza 1 1 7
Abbasi 1 30, 1 94
Abdal Musa 243
Abdlhamid 20, SO, S7, S8,
8 1 , 87, 1 09, I S8, 166,
207. 208, 240
Abdlmecid S3, S4, 8S
AbdnnAsr 129
Adnan Saygun 1 87
A. Emin 1 63
Afet lnan 6S, 66
Afganistan SS, S6, 92
Afrika SO, 76, 1 27, 193, 224
A. Glpnarl 237 Arap Islam 1 1 7
Aa Han S3
Ahmet Muhiddin 172
Ahmet Rza Bey 1 66
A.H.R. Gibb 1 28
A.j. Toynbee 1 78
Akdeniz 3, 4, 8, 1 2, ! SS, 193,
204, 20S, 206, 207, 2S9,
26 1 , 263
Akkoyunlu 1 96, 200, 20
Akritas Plan 266
Akin Sornet 240
Alexis Heraklides 261
Alfred Fouillte I S8
Ali Canip 1 60
Ali Fuad Cebesoy 41
Ali Fuat Bagit l l l
A.L. Kroeber 1 78
Almanya SS, 2SS
DiziN
Altun Destan 1 6 1 Aydnlar Oca l l l
Amanullah Han S S , S6, 92 Aydn Sayl 99
Amasya Tamimi 38 Azeri Hzeyinzade Ali 1 6 1
Amerikanizm 236 Babai-Vefa! 108
Amerika Sosyal Aratrma Baba Sultan 108
Konseyi 1 4 1 Bab- Ali 2 16, 250, 2S l . 2S4,
Amritsar S I 2SS, 2S7, 2S8
Anadoluculuk 1 87 Babur 1 93
Anadolu-lslam kltr 1 06
Badat 1 94, 206
Anadolu Seluklular 1 96
Bamszlk Sava 44, 48,
Andreas Papandreu 259, 260
2S6
A.N. Gksel l88, 1 89
Bailey 2 1 2
Ankara Mfts Rfat 43
Balkan Harbi 1 1 9, 1 63, 167,
A.N. Kural 1 4 1
Antik Hellas 24S 1 82
A. Payaslolu 1 4 1 Balkanlar S, 1 2, 7 1 , 1 1 7, 200,
Arabistan 38, 39, S I , S4, S9, 20 1 , 202, 208, 247, 248,
127 2S2
Arap 3, 6, S7, S9, 79, 1 1 7, Balkan Sava S9, 2S7
1 2S, 1 26, 1 29, 1 3 1 , 1 3S, Bask 10S
ss, 192, 1 93, 224, 264 Baskn Oran 2S8
Bakan Clinton 241
Arnavut 1 1 7 Bakumandanlk Meydan
Arnold ). Toynbee 1 68 Muharebesi 47
Arta-Volo 2Sl Batllama S8, 62, 70, 77, 8 1 ,
A. Somel 58 1 1 2, 1 2S, 1 26, 1 27, 1 28,
A Study of History 1 2S, 1 26, 130, 1 3 1 , 1 32, 1 37, 138,
1 28, 1 68, 1 70, 1 72, 1 73
142, 143, 1 7 1 , 1 72, 1 78,
Asya 49, S4, SS, 6S, 76, 79,
1 86, 1 87, 208, 2 1 0, 2 1 6,
1 1 2, 1 37, 1 4 1 , 1 63, 1 76,
2 1 7, 229, 246
1 93, 1 94, 20 1 . 206, 224,
Bat milliyetilii 12S
246
Batniler 237
Ak Paa 1 99, 201
Bazari S6
Ak Paazade 9
A. Toynbee 1 6S, 1 69 Beliini 95
Auguste Comte 1 66 Berlin Kongresi 2S2, 2S3
Avar 1 99 Bemard Lewis 3 1 , S6, 13 7
Avusturya 204, 208, 25S Beyrut 4, 2 1 1
Avusturya-Macaristan 208 B . Gven 1 1 4
Ayas 20S Birlemi MiUetler 264, 266
269
Bizans , 46, 109, 70, 93, erkes 7 Eisenstadt 73, 74, 75, 76, 77,
94, 96, 99, oo, o , in 65, 79, 6, 93, 98, 78, 1 68, 1 8 1 , 8
o, o3, o4, 45, 46, 99, oo, o4, os. 06, E. J. Brill 7, , o, 73
47, so, s o7, 4 ekmeniklik 48
Bizans Imparatoru Kantaku in Seddi 6 Elteri Kaan so
zenos 99 Dacca 53 E. Meril 37
B. Lewis 4, 8, 10, 1 33, 34, Damat Ferid Hkmeti 43 Emile Durkheim 167
48 Damat Ferit Paa 38 Enosis s, s3, s4, ss
Bologna 95, 45 Darlfnun 59, 63 Enver Paa 46, 4 7,
Bolevik Ihtilali 6 D. C. Somervell 73 Ephesus (Seluk) os
Bourguiba 9 Dedeaa s6 Ergani Sanca 59
Bozcaada s7 Demirel 6, 1 6, s Ergenekon 99
Budizm 32, os Demokrat Parti 44, 69, 7 1 , Ermeni 40, 4, 49, s3
Bulgar Prenslii s4 l l l , l l 4, 3 , 3 E. Rossi 172
Bursa 4, 7, 4, 7, 9, o, 3, Denkta 6s, 66, 67 Erturul 1 09
44, 1 08, o9, 69, o6, Devlet Planlama Tekilat Erturul Gazi 109
37 lll Erzurum 1 4, 45, 83, 133
Busbecq 96 DGM 36 Erzurum Kongresi 45
Blent Ecevit 67, 68, 6 Dimitri l l , so Erzurum ve Sivas Kongre-
Byk Devletler 6 leri 83
Dimitri Kanemir
Bykeliler Konferans s7 Eyyubiler 1 96
Din ve Siyaset Paneli 1 1 6
Byk MiUet Meclisi 4, 40, E. Z. Karal 63, 87
Divan edebiyat 1 77
48 Fahri Yver-i Padiahi 60
Diyanet Ileri 86, 1 1 7
Byk Petro 7 Falih Rfk Atay 64
Diyarbakr 1 57, 1 58, 1 59,
Byk Seluklu Imparator Farsa 195
1 60, 1 66, 1 87, 188, o6
luu 94, 98 Fatih Sultan Mehmet 95
Diyarbekir 1 59, 1 60
B. Vernier 9 F. Braudel 5, 8, 4, 6
Dobbs Ferry 1 4 1
Cahicrs d'! listoire Mondiale Fethi Okyar 66
Doan Hzlan 1 1 6
13 Filistin 195, 65
Dou Anadolu 69, 7 1 , 1 96,
Celaleddin Arif Bey 46 Floransa 195, 45
o , s3
Celal Niri 58 FP 3
Dou Avrupa 1 94, 198, oo
Ceml Abdnnbir 9 Fransa 47, 6 1 , 66, 76, 8 1 , 143,
Dou Perinek 1 1 6
Cemiyet- i Mukaddese 67 3, 34, 39, 4 1 , 4.
Dou Roma (Bizans) 1 93,
Ceneviz 95 49, 5o, 5 . 5, s5,
oo
Cengiz Han 198, 99, oo s6
Dou Sorunu o8
Cengiz Han Moollar 98 Fransz Aydnlanma a
Dmeke ss
Cevdet Paa 4 166, 3
Cezayir s Dr. Abdullah Cevdet 58 Fransz Byk Devrimi 23
C. Fleischer 9 DSP Fransz Ihtilali 6 1 , 8 1 , 8,
Chicago 5, 6, 7, 56, 49 Dubrovnik-Ragusa oo 84, 4
Ching 79 Durkheim 76, 163, 1 64, 167, Fransz Medeni Kanunu 1 53,
CHP 45, 64, 67, 68, 69, 70, 1 69, 1 73, 85 4
7 , 8, 1 09, 3 Dnya Harbi 45, 1 50, 167, Franz Babinger l l
Ciriaco d'Ancona 95 1 69, o8, 4 Fr. Babinger 1 55
Civilization on Trial s, DrrizAde 4, 43 Frenider 64
7 , 1 72, 80 Dsturne o F.R. Tuncer 188
Cornell Fleischer 93 E. A. Zachariartou 48 F. Tnnies 1 73, 1 85
Cokun Krca 39 Edirne 1 O, o, so Fuad Kprl 3, 8, , 1 63,
Count Ostrorog 90 Edirne Antiamas so 187
Cromwell 4 E. Durkheim 163, 1 64, 173, Fukuyama 72, 1 79
C. Ttengil 88 185 Furukawa- Tetsuschi 1 3 1
Cumhuriyet Halk Frkas 66 E. Efegil 61 Fuzuli 1 1 0
Cumhuriyet Halk Partisi 66 Ege Adalar so, s, s7, Gabriel Tarde 158, 179
Cunningham 00 s8 Galata 5, 1 4, 95, o6
C. Zimmerman 64, 89 Ege Denizi 95, s7, s9, Garibname 199
anakkale 38, 55, , s6 6o, 61 Garplar 58, 59, 60, 1 59, 1 8 1
een l l 7 Ege Ordusu s8 Garpllama Plan 60

270
Gazali 96 Halk Frkas 46, 48 : 66, s9, Hseyin Cahid 60
Gazi Evrenos (Evrenuz) 202 86, 88 Hz. Muhammed 2
Gazi Hdavendigar 202 Halk Partisi 49, 66, 69 Hz. Peygamber 60, 9 , 7
Gelibolu 202, 237, 2S2 Hanefi mezhebi 224 H.Z. lken 6 , 62, 64,
Gen Kalemler 60, 62, Hanya 2S4 89
67, 88 Harb-i Umumi 46 Itihad s9, 6o
Gen Osmanl 66 Harezm 94 I. Dnya Harbi 4s, so,
Gen Trkler s8, 62, 66 Harf lnklab 64 69, 208
Geyikli Baba 08 Harman o9 I. Dnya Sava 49, s , S9,
Ghandi 39, s hars 6S, 74, 77, 78, 79, 20, s9, 6 , 63, 2S3,
Gibb 4 , 28, 29, 30, 3 , 84, 2 6 2S6, 2S7
36 Harzemahlar 96 Il. Abdlhamid 20, SO, S7,
Gilan 206 Hasib Efendi s7, s8 58, 8, 87, I09, 66, 207
Giridi 1 1 7, 2S6 Hazret-i Muhammed 79, II. Bayezid S, 13, 7, 97, 207
Girit Rumlar 2S2, 2S4 9 II. Dnya Sava 9, SS, 208,
Girne 23 7, 238 H. Edhem 94 240, 242, 2S7
Gladstone 49 Hegel 80 III. Murad 92
Gkalp 78, 83, 87, 94, 96, Helenizm 3S, 24S, 246 II. Merutiyet S9, 63
1 1 0, 1 1 2, s7, s9, 60, Heper 80, 82, 83, 84 II. Murad 9, 10, l l , 72, 98,
6 , 62, 63, 64, 6s, Herodianism 27 200, 203
66, 67, 68, 69, 72, heterodoks 78 I. Murad 200, 202, 203
1 73, 74, 7S, 76, 77, Heyd 60, 64, 89 Irak S I . S7, I 94, 96
78, 79, 8o, 8 , 82, Heyet-i Temsiliye 83
Islah 87
83, 84, 8S, 86, 87, Hfz Veldet Velidedeolu 67
Isiahat Ferman 239
88, 89, 2 s. 24 , 243 Hicaz Araplar 62
lbn Rd 9s, 24S
Grek Imparatorluu 2SO, Hicret 9
lbn Teymiyye 96
2S . 264 Hicri . 7, 9 2 , 93
Ihrahim Kafesolu ll I . 87
Greko-Romen 1 70, 7 , 80 Hilatet Hareketi 39, SO, 5 1 ,
Iiimaiyat s9, 60, 63, 79,
G. Richard 1 85 52, 53
88
Gustave Le Bon s8 Hilafet Ordular 43
iMes forces I 63
Glhane Hatt- Hmayinu Hilmi Ziya lken 87
I.H. Baltacolu 89
6, 8 Hindistan s, 39, 42, 44, 49,
lkdam gazetesi 6
Gmele 109 50, 5 , S2, S3, S4, 93,
Ikinci Atina 24S
Gmlcine 2S6 94, 98, 99, 204
1. K. Olger 26
Gneydou Anadolu 4, s7, Hindu SO, 5 , S3
Ilim Yayma Cemiyeti 4
s8 Hinduizm 9
llteri Kaan 99
Gney Makedonya 2S4, 2S7 Hint Islam 1 1 7
lmroz ( Gkeada) 2S7
Gney Vietnam 6S Hint Mslmanlar SO, s ,
lndo-Aryen 202
Gnhan 98 S2, S3, S4
Grc 1 1 7 Hititler 202 Inegl I 08
Habsburg 2 o Hizbullah 22 . 222, 227, 237 Ingiliz Harkiye Nezareti Is
Hac Bekta 108 H.K. Kadri 6s, 89 tihbarat Dairesi I 20
Hac llbeyi 202 H. Milas 26 Ingiliz Imparatorluu 20
Hal o, 37, 46, 9s, 96, Hollanda 4, 7, SO, 207 Ingiltere 4, S, s. 4S, 47, 49,
202, 203, 249, 2S . 252, Hollanda Endonezyas SO so. s. s2, S3, 6, 66, 76,
262, 267 Horasan 200 2o, 22, 23, 68, 7o,
Hal Avrupas 267 Hristiyan 2, 62, 97, 1 3S, 2 6, 2SO, s. 2S2, 2S3,
Hal ordular 96 36, 9 , 9s, 96, 20 , 2SS, 2S6, 260, 264
Hal seferleri 9S 202, 2 1 0, 2SO, 2 S , 2S3 lnn Muharebesi 20
Hakimiyet-i Milliye 46 Hristiyan Avrupa 2 o, 2S intelligentsia 84, 246
Haliskar Gazi 47, 48 Hristiyan Habe 1 3 S intrinsic 78
Halep 93, 206 Hsiung-nu 200 Ipek Yolu 204
Halepa 2S3 H. Tanyu 89 Iran S, 6, 3, SS, 56, S7, 92,
Hali 2 Humeyni S6, 92 o7, 77, 9 , 94, 96,
Halife Abdlmecid S4, 8S Huntington 79, 8o 99, 200, 202, 204, 20S,
Halklk 69 Hunyadi Yano 203 206, 207
Halkevleri 87 Hmanizma 24S Iran Islam 107

271
Islam 4, 7, 10, 13, 14, 20, 23, Kadzade Mehmed_ 224 Latin Amerika 76
43, so, S2, S3, 54, ss, S9, Kadro dergisi 68 Lausanne 2S6, 2S8, 2S9
60, 61, 63, 72, 7S, 77, 78, Kafkas 47 Leonardo da Vinci 2 1 1
79, 8S, 86, 87, 88, 89, Kafkaslar l l 7 L . Gumplovicz 1 7 3
90, 9 1 , 92, 9S, !OS, 1 06, Kan felsefesi S2 Limni 1 88, 2S8
107, 1 1 0, l l l , l l 2, l l 3, Kanun-i Esasi 1 22, 207 Lloyd George 3 7
l l 4, l l S, l l6, l l 7, 1 27, Kanuni Sleyman 1 97, 203 Londra Konferans 2S7
1 28, 129, 130, 1 34, 1 3S, Kapitlasyon 2 1 6 Londra niversitesi 4, 1 37
1 36, 137, 140, 1 49, ! SS, Karaharl 1 94, 20 1 , 20S Lord Palmerston 2 1 6
I S7, I S8, 160, 1 62, 1 64, Karahanl Thrkleri 20S Lozan 47, S4, S S , 88, 89, 93,
1 7 1 , 172, 1 74, 1 76, 1 77, Karakoyunlu 1 96 2S6, 2S8, 259
1 87, 1 88, 1 89, 1 9 1 , 193, Karluk Thrkleri 201 Lozan Antiamas 47, 89
1 94, 1 9S, 196, 200, 201, Kars 47 Lozan Konferans S4, 93
206, 207, 208, 209, 2 1 2, Kastamonu 72, 87 Lucknow Toplants S3
2 1 S, 2 1 7, 224, 237, 247 Kagar 20S Maastricht 2S6
Islamclar l l 4 Kay aireti 109 Macar 99, 203
Islamclk l l S, 22S, 232 Kazm Karabekir 4 , 48 Macaristan S, 7, 23, 204, 208
Islam hukuku I S8 Kazm (zalp) 48 Makedonya 1 66, 207, 208,
Islamiyel SO, S9, 60, 63, 72, Kemalist 73, 74, 7S, 1 1 6, 1 22 2S2, 2S4, 2SS, 2S7
86, 87, 9 1 , 92, l l l , l l 2, Kemalist devrim 1 16 Malazgirt 1 96
l l S, 1 27, 1 28, 1 29, 1 30, Kemalizm 6S, l l l
Malinovski 97
1 33, 1 34, 13S, 1 36, 1 37, Kbrs Thrkleri 1 39
Malta ! S9, 1 88, 1 89
1 39, 140, 1 7 1 , 1 77, 240, Klzade Hakk S8, 60
Manhattan 1 S2
263 Kpak Trkleri 200
Maniheizm 20S
Islam kltr 106, 128, 1 30, Krm 3, 4, 9, 10, 1 6 1 , 1 66,
Maoist 69
I S7 1 99, 2S2
Marksist 8, 68, 70
Islam ulemas 9 Krm Sava 2S2
Marmaris 237
Isnail Gapral 161 Kzlderili ! SS
Martinengo 263
!smail Hakk Baltacolu 1 87 Kirazl Yayla 238
Marx 76
!smail Hsrev 68 K. Karpat l l , 1 4 1 , 2S7
Mauss 163
lsmet Paa 47, S4, 6S, 66, 88 KKTC 264
Max Weber 78, 80, 81, 99,
lspilanti 2SO komnist 68, 69
1 73, 1 8S, 1 86
lsrAlliyyAt S9 Konfiys 1 32, 144
Mazenderan 206
Istanbul Darlfii n unu 86 Konya Seluklu Sultanl
M. elik 248
!stanbul Hkmeti 4 1 , 43, 4S 1 96
MeceUe 89, 9 1 , 2 1 4, 2 1 5
Istanbul niversitesi 4, 6, 20, Kosova 200
Meclis-i Mebusan ! S9
23, 263 Kktrk 1 99, 20 1, 20S
!svire 89, 2 1 S Medeni Kanun 88, 89, 90,
Kprl Fuad 1 63
!talya 6 1 ' 1 9S, 200, 20S, 206, Kprl Kanyonu 237 92, 2 1 S
208, 2 1 1 , 24S, 2S6, 2S7 K. P. Kirkwood 123 Medine 38, 39, s , S4, 1 9 1
Ittihad ve Terakki S9, 87, K. Setton 2Sl M.E. Eriirgil 1 89
10, 1 22, I S9, 1 60, 162 Kuds 22, 1 96 Megali Idea 249
Ittihad ve Terakkiciler 1 62 Kurtulu Sava 48, 6S, 1 04, Mehmed Ali olay 2 1 2
Ittihad ve Terakki Hkme 210 Mehmed Birgivl 224
ti S9 Kutadgu Bilig 20S Mehmet A. Kymen l 1 l
lttihatlar 46, 1 86 Kutsal Roma-Cermen 93 Mehmet !zzet 1 87
Ittihat ve Terakki Cemiyeti Kuva-yi Milliye 22S, 226 Mehmet Tevfik Efendi IS 7
167, 207 Kuzey Amerika 76 Meiji 1 27
zmir 37, 39, 40, 4 1 , 47, 1 0 1 , Kuzey Karadeniz l l 7 Meis 2S7
1 20, 1 2 . 1 70, 202, 248, Kk Mecmua I S9, 1 60, Mekke 38, 39, S I , 54, 60, 1 9 1
2SO, 2 S l , 2S6 188 Mekke erlll Hseyin 60
lznik 1 O, 1 94, 1 96 laikleme 87, 128, 1 42, 2 1 3, Meksika 23S
J, Burckhardt 97 21S Menderes 226, 232
1- Deny 1 72 Laikleme 90, 226 Menghin 148
J, Hill 262 Laiklik 1 1 3, 226 Mercidabk 200
1- M. Landau 73 Laisizm (secularisation) 127 Merkez-i Umumi I S9, 1 60,
Kadzadeliler 224 Latin 60, 76, 86, 204, 262 1 62, 167

272
Merutiyet SO, S8, S9, s9, N. Atsz 64 Paris Konferans 2S2
63, 89, 2SS Navario 2SO, 2S Patrik 246, 247, 248, 249,
Metin Heper 80, 82 N. Berkes 1 88, 2 2 250, 262
Mevlid o8 Near East 22, 70 Patrik Bartholomeos 24 7,
Mewpotamya 3, 70, 9 , Necati Akder 73, 87 248
93 Necmeddin Sadak 63 patrimonyal S6, 8, 83, 2 8,
MGK 227 N. Eisenstadt 73, 68, 82 227
M. Hartmann n Nestoryen Hristiyanlk 20S Paul Lemerle 202
MHP 222, 223 Neuilly Bar Antiamas 2S6 Pax Mongolica 20S, 206
Msr S7, S8, 92, 27, 67, New York S, 6, 24, 1 3 , 4 , Peynan 60
70, 94, 9S, 202, 2SO, 24S, 248, 262 PKK 222
2S3 nihilist 69 Platon 245
Middle East 6, 8, S, 8, 22, Nikarya 2S8 Platonica 245
24, 9, 7o Nizamnme-i Esbisi 67 P.N. Boratav 87
Midye-Enez hatt 2S7 N. Nirun 89 Pomak l l 7
Mihal Gazi 109 N .S. Baharl l l Portekiz 7, 207
Milli Kltr Raporu N . Seferciou 89 Princeton S, 6, 9, 22, 33,
Milli Kltr uras , 2 Nur Bilge Criss 2S6 I4
Milli Mcadele 86 Nurettin Topu 1 l l Prof. Smith 34, 35, 36
Milli Park Mdrl 238 Ouz Han 9, 198 Protestanlk S9
Milliyet Cereyan ve Harp Oniki Ada 208, 2S6, 2S7, proto- nasyonalizm 09
20 2S8, 2S9 P. Sorokin 1 73
Milliyeti Hareket Partisi Orhon so public sphere 80
164 Orta Asya 2, 63, 76, 93, Radikal Batclk 26
Milliyetiler Kurultay 1 1 2 94, 20 ' 206, 246 Radikal islamclar 1 1 4
Milton Gold l l 9 Ortaa 9S, 2 8, 222 Rahmeti Arat 205
Ming 79 Ortaa Avrupas 9S RasadMne-i Hmay(n 1 92
Mlsl 2.l!S Orta Uou 1 2 1 , 1 38, 1 7 1 , Raui Uenkta 2b5
Misolongi 250 n, 76, 9 , 93, 1 95, Rbi 78
M. Kenanou 248 1 96, 98 R. Clogg 251
Modern Avrupa 24S Ortodoks n, 245, 246, 247, R. Dankotf 20S
Modern Trends 1 28, 129 262 R. Devereux 188
Modern Trends in Islam 128 Ortodoks Kilisesi 24S, 246, Refh Partisi 44, 22S
Mool 1 97, 1 98, 199, 200, 247, 262 Reid Paa 81
20S oryantalistler 49 R. Hartmann 172
Mool Cengiz Han 1 99 Osman Gazi 9, 10, 08, 99, Rza Karda 1 88
Moolistan 1 99 20 1 , 203 Rza Nur 89
Moha 204 Osmanl Anayasas 8 , 1 05, Rza ah Pehlevi 56
Mondros Mtarekesi 37, 39 2 2, 2 3 Rodos 204, 2S7
Mora 246, 2SO Osmanl Asyas 253 Roma 12, 52, 66, 1 93, 200,
Mualllm 3, 1 88 Osmanlclk 63 204, 251
Muhammed Abduh 78 Osmanl Devleti 9, 3, 22, Romanov 2 1 0
Muhammed Ali S2 44, 45, s, s2, o8, 49, Rnesans 1 8 , 98, 1 06, 1 95,
Muhammed lbn Abdal- 50, s4, 252, 265 21 1
Wahhb 78 Osmanl-Italya Sava 2S6 Rnesans ltalyas 1 95, 2 1 1
Muhammed Sadk 49 Osmanl milliyetisi 162 Ruhani Meclis 247
Muharrem Elgin l l 3 Osmanl-Rus Sava 252 Ruhhan Mektebi 247
Muhyiddin lbn el-Arabi 196 Osmanl ulemas 209, 2 1 4 Rumeli 1 2, 1 4, 46, 83, 162,
Mustafa Ali 92 Osmanl-Yunan sava 252 202, 203, 207, 252, 2S4,
Mustafa Sdk Efendi I S7 Osman Turan , 87 257
Musul 23 O. Spengler 85 Rus 10, 74, 1 1 7, 1 6 1 , 240, 252
Mdafaa-i Hukuk 4 , 46, 83 O. Trkdoan 89 Rusya 61, 76, 27, 1 38, 1 5S,
Mmtaz Turhan 99, , 87 O. Seyfettin 162 1 63, 1 98, 204, 208, 242,
N. Akder 6S zal 2 9, 232, 236 250, 25 1 ' 252, 2S3, 255,
Namk Kemal 81, 94, 10, Oztrke 1 3 257, 260
s7, 62, 66, 2 s. 2 6 Pan-lslam ideolojisi 50 Safed 2 1 1
NAT0 2S9 pan-trkizm 6 Satfet Paa S8

273
Sakarya 40, 44, 45, 46, 47, 55,
o9, 40
Sakarya rma 44
Sakz 257, 258
Samaniler 20
Sarnsa avu 09
Samsun 38, 45, 83
S. Anar 65, 89
San Remo 43
Saygon 65
S. Baysanolu 88, 89
Schildberger 206
sekturianizm 78
Selanik SS, s9, 60, 62,
67, 2 l l , 246, 2S7
Seluklu mparatorluu 93,
94, 98
Seluklu Ouz 1rkleri 94
Seluklu Sultan Turul 94
selefiyye 28
Semadirek 258
Senuser 27
Serbest Cumhuriyet Frka
s 66
Sevres Antiamas 43, 20,
67, 256
Sevres Bar 52
S.H. Bolay 65, 88
S. Huntington 80
Srplar 202
Singer 206
Sisarn 258
Sivas Kongresi 4
Skolastik Aristo felsefesi 24S
S. N. Eisenstadt 73
social mobility 74
Sosyal Darvinizm 63
Sovyet Hkmeti 47
St 8, o, 2. o9 Tirk Aydnlanma a S7
Ske 237
Splengler 72
Stefan Duan 2, 202
Suriye 57, 94, 95, 96, 202,
206, 263
Sleyman Demirel 6, 62
ah Hkmeti S6
aki brahim Destan 88
ark Meselesi 240
. Beysanolu 89
eriat Mslman 139 T. Veremis 25
erif Mardin 80, 8 , 8
eyh Said S7, 23
. Haniolu S9, 60
irvan 206
Taftazani 78
Taklamakan l 205
Tan gazetesi 68
274
Tanin 54 Uygur-Sogd 206
Tanzimat 3, l l , 6, 7, s. Uygur 1rkleri 20S
58, s . 1 32, 201, 2 o, Uzak ark 76
2 2. 2 3, 2 4, 2 s. 2 6, Vahhabller 27
229, 264 Vahhabl Tevhid 224
Tanzimallar 57, 2 7 Vali Halit Paa s8
Tanzimat Devri 264 Vekil-i Mutlak 233
Tatar o, 3 , 200 Velidedeolu 67, 6S
Tebriz 57, 206 Venedik 5, 20, 95, 207, 262
Tekin Alp 72 Veraset Kanunu 97
Temsilciler Meclisi 233 Veysel o8
Terakki Merkez-i Umumi Vilayet Salnamesi s7
60, 62 Von Le Coq 20S
Tesalya 250, 252, 255 W.C. Smith 33
Tevfik Efendi s7 W. Deeds 64
Tevfik Paa 43 Weber 76, 7S, SO, s , S2, 99,
Tevhid-i Tedris\t 85 oo, 73, ss, s6
The Angora Fund S2 Wilhelm von Humboldt SO
The Muslim League 39, s , Wolfgang Schluchter 73, 7S
52 Yahudi 95, 92, 206, 2 1 1 ,
Thomas }etferson 6S 240, 242
Timuroullar 206 Yahudi Hazarlar 95
Tokugawa 79 Yahudilik 9
Tophane 204 Yakup Paa 9 S
Topkap 4, 203 Yalova 66
Toprak Rejimi l l Yaar Nabi 64
Toynbee l l 9, 20, 2 , 22. ver-i Hazret-i ehriyari
23, 24, 2S, 26, 27, 39, 40
28, 3, 32, 133, 65, Yavuz Selim 200
68, 69, 70, 7 , 72, Yeni a 3, 27
73, 7s, 79, 8o, s . Yeni Gn s9
ss, s6 Yeni Hayat s9, 63, 67, ss
T. Parla 64, 65, S9 Yeni Mecmua 60, 74, 76,
Trablus 20S 79, ss, s8
Transoxiana 94, 200 Yeni Osmanl 62, 66
Tsoukalas 245, 246, 247 Yeni Osmanllar 1 1 0, 57,
Tunus 9 , 92 66, 2 s. 2 6, 2 7
1\ran l l , 6 , 64, s7 Yeni Tirkiye 8 , o4, 1 38,
64, 6S, 2 7, 23
Tirke 64 Y. Kadri 64
Tirk Islam 07, l l 7 Yorgi 58, 255
1rk -Islam Sentezi l l O, l l , Y6rk 20
l l 2, n. l l 4, 1 1 S, 1 1 6, Yunan ordular 267
247 Yunus Emre os, 10, 243
1rkmen o7, o8, 94, 9s, Z. Binark 89
96, 200, 20 . 203 Z. F. Fndkolu 64
1rk Oca s9 Zimmerman 64, 68, 69,
Tirk Tarih Kongresi 9, 48 85, 89
TrkTarih Kurumu 4, 2 , 47 Ziyaeddin Fahri Fndkolu
87
Tzympe Kalesi 202 Ziya Gkalp 7S, S3, 87, 94,
U. Heyd 64, S9 96, 1 1 0, 1 1 2, s7, s9,
Uigurica 20S 6o, 6 , 62, 63, 64,
Uluda 22, 237, 23S 65, 66, 68, 69, n,
Umir- Diniyye Riyaseti S6 73, 88, 89, 2 s. 24 ,
Urban 5, 203 243
Uygurlar 9S, 20, 205, 206 Z.V. Togan 64, 267
 "Atatrkl yorumlarken, gnlk siyasi ve sosyal akmlarn
etkisiyle onaylama veya banaz tepki lerle kar lamak olanakldr.
Toplumumuzu , uzlamaz iki kitle halinde kar karya getiren derin
anlamazln , felaketli sonular getirebileceini daima hatrda
tutarak kartl zmek, uzlama yollarn bulmak zorundayz.
Yurdun gelecei iin iki taraf da banaz, uzlamaz tavrndan
kurtulmak zorundadr. Demokrasi zgrl, yok etmek zgrl
deildir. Demokrasi , toplumda bar gvence altna almak iin
uzlama ve denge zemini dir. "

HaW inaterk

Atatrk, Anadolu corafyasnda kltrel ve tarihsel deerler

zerinden Trkiye toplumunu bir deiim, yenileme, geliim
srecine tayan byk bir dnr ve esiz bir yeniden
yaplanmann mimandr.

ken Osmanl Devleti'nin yerine, Trkiye insannn katlmn ve

bireysel inisiyatifini harekete geirerek, yepyeni bir siyasal ve
sosyal yaplanmay, yeni bir yaam biimini hayata geirmeyi
amalamtr. Bu adan, Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulu ilkeleri,
yeniden yaplanma ve deiim atlmlarna baklnca Atatrk'n
dehas arpc bir hal almaktadr.

Cumhuriyet Trkiyesinin hangi evrelerden geerek, ne tr bir

dnsel birikimin zerine kurguland sorunu, bu kitabn ana
eksenini olutu ruyor.

ISBN 978-605-9245-08-1

26,90 TL