TANRININ YKS-Robert WINSTON

Derleyen: Halit YILDIRIM 12 Ekim 2010

NDEY
TANRI LE GREMEK
Baz insanlar iin, Tanr Fikrinin hayatta kalm olmas bile Tanrnn gerekliini
kantlamaya yetecek bir olgudur. yle veya byle, bu kitap Tanrnn varln sorgulamaya ynelik
bir alma deil. Bu ilahiyatlara ve kuramsal fizikilere braklmas gereken bir alan, ama tabii yine
de ben onlarn sylemesi gereken eylerden burada biraz sz edeceim. Ancak, asl amacm bu fikrin,
insanlarn bu fikre nasl yaklatklarnn ve bu fikrin insan yaamn nasl biimlendirdiinin
yksn anlatmak. Bu fikrin arkasnda gerek bir Tanr ya da Tanrlarn saklandna inanp
inanmamanz nemli deil.
nsanlarn Tanr Fikri ile ezelden beri boutuunu dnyorum. Bu fikir, birletiren ve
blen, yaratan ve yok eden, avutan ve dehete dren bir fikirdir. uras neredeyse kesindir ki dinsel
inan, trmz kadar eskidir. Ve ayn derecede muhtemeldir ki Tanrya ilikin belirsizlik, kuku ve
kukuculuk tarih ncesi alardan beri var olmutur.
Hangi yolu izlersek izleyelim, Tanrsal olana ulaabilmek iin mutlaka bir gre
karlamasna kmak zorunda kalrz. ster oktanrl bir inan sisteminde, ister Musevilik,
Hristiyanlk ya da Mslmanlk gibi tektanrl bir sistemde olsun, nerede Tanr kavram ne
srlyorsa, orada birbirleriyle radikal ekilde atan eler mevcuttur. Ruhani dnya kendi bana
insann vicdann rahatlatmaya yetmez: inanlara tam bir biim vermek, bir yap kazandrmak, yaam
yneten kurallar iinde barndran bir sisteme ulamak gerekir. Din insan bilincinin afandan bu
yana var olmutur, nk insan insan yapan pek ok eyi kucaklamtr: ayrlma ve birleme, sevgi
ve nefret, fke ve merhamet, kesin yasalar ve yaln dindarlk, kesinlik ve belirsizlik.
Gre karlamas baz alardan Tanr ile bilim arasndaki gze arpan atmaya benzer.
Artk elimizde bilim var, Tanrya ihtiyacmz kald m, diye sorulur.
Bu kitap bilim ve din arasndaki mcadelenin tarihini yorucu ekilde anlatmyor. Baz etkili
dinsel hareketler ve ok daha ilgi ekici bilimsel rnekler stne younlaarak bu tarihi zetledim.
nsanln ruhani ynn aratrmak iin kullanlan baz teknoloji uygulamalarn da inceledim.
BRNC BLM
DNN KKLER
TARH NCES NSANLAR NEYE NANIYORDU?
Tanr Fikrinin Peinde
nsanlar hominidlerden yani iki bacaklar zerinde doal olarak dik duran iri ve kuyruksuz
maymunlardan evrildiler. 1317 yalarndaki 1028 Amerikan genci arasnda yaplan bir kamuoyu
aratrmas bu genlerin % 38inin evrim fikrini reddettiini ve Tanrnn insanlar son 10.000 yl
ierisinde, bugnk biimlerine olduka yakn bir formda yarattna inandklarn ortaya
karmtr.
Ben bir Tanrtanmaz deilim. Tanrnn doasn anlam gibi yapmyorum; ahlk
kurallarmzn insan yaps olup olmadn, bu genetik programn paras ya da Tanrnn armaan
olup olmadn bilmiyorum. Ruh kavramn tam olarak anlamyorum ve lmden sonra bir yaam
olup olmad hakknda da hibir fikrim yok; ama Tanrnn var olabileceini kabul etmeye hazrm.
te yandan da geleneklerine bal bir Yahudiyim.
Tarih ncesi insanlarn pek ok duygusunun bizimkilerden farksz olmas muhtemeldir; ama
ne dndklerini ya da ne dlediklerini kesin olarak bilemeyiz. Yine de, iki ayak zerinde

www.altinicizdiklerim.com 1
durmamz, davranlarmz, hayatta kalma tekniklerimiz ve oluturduumuz toplum trleri asndan
pek ok sonu dourdu. Kanlmaz olarak hayata bakmz da etkiledi. Dik durmak ve bundan
dolay her ynde uzaklara bakabilmek, bize teyi grme frsatn verdi.

Kukusuz, insan evriminin en byk miras, greli olarak dev boyutlara sahip beynimizdir.
Erken hominid atalarmzdan biri olan Australopithecus aferensis 450 mililitrelik bir kafatas hacmine
sahipti, bir ya da iki milyon yl sonra ortaya kan Homo erectusun beyni ise iki kat daha bykt.
Ama Homo sapiens yani modern insan tm eski versiyonlar geride brakt. Modern insan beyninin
hacmi 1.450 mililitre civarndayd ve bu art beraberinde yaratma ve dnme yeteneinin merkezi
olan serebral korteksi getirdi.
Grup etkileimi, alet yapm, dik yrme, avlanma modelleri ve beslenme biimindeki
deiimler gibi etmenler bu evrim srecinde rol oynam olabilirler.
l ve Gml
Muhtemelen dinsel davranlarn en eski arkeolojik kant atalarmzn llerini gmmesidir.
Bu davran onlarn lmden sonra bir yaam ya da fiziksel beden tkendikten sonra hayatta kalan bir
ruh olabilecei hakknda birtakm dnceleri olduunu akla getirmektedir.
Ne zaman atalarmzn ve ncellerimizin dinsel inanlaryla ilgili kantlara gz atsak
bunlarn lm ve l meseleleri etrafnda toplandn grrz. Bu artc deildir.
Hem Mslmanlar hem de Yahudilerin llerini olabildiince abuk gmmek istemeleri
artc deildir (araya abat gn girmedike 24 saatten fazla beklendii enderdir); nk iki din
de scak iklim de yaayan kltrlerde ortaya kmtr, bu koullarda cesetleri abucak ortadan
kaldrmak zorunludur.
Sadece hayatta kalmamz salayacak bir donanma sahip olduumuz iin, lm insan
beyninde baka bunalmlarn fitilini de ateler. Bundan dolay bir bakas ld zaman, bizi
elimizden gelenin yapp lmden saknmaya motive eden etkili bir deneyim yaarz. nsann lm
geri dn olmayan bir olay olduu iin de tehlikelidir.
Arkeologlar sraildeki Karmel Danda bulunan Skul ve Kafze maaralarnda 100.000 yl
ncesine ait erkek, kadn ve ocuk kalntlarna rastladlar. Baz iskeletler ta aletler, geyik boynuzu,
domuz dii gibi ok basit eyalarla birlikte gmlmt. Mezarlarda bu eyalarn bulunmas tarih
ncesi inancn bir boyutuna daha iaret eder. lnn bu eyalara ihtiyac olabilecei ve bylece bir
ekilde hl yayor olabilecei fikri retilmi olabilir. Antropologlar pek ok toplumda lnn
yaayanlara kzgn olduuna inanldna ve bu kzgnln grubun yaad ya da yaayabilecei bir
talihsizliin muhtemel nedeni olarak grldne iaret eder. Deerli eyalar lyle birlikte gmmek
lnn sevgisini kazanmann ve fkesinden saknmann bir yoludur.
nsan Yemek Yanl m?
Maaralar ayrca rahmin simgesidir; bu nedenle ly maaralarn iine yerletirerek
atalarmz belki de lm ve yeniden doumdan oluan bir yaam dngs hakkndaki fikirlerini da
vuruyorlard.
Neanderthal l gmme biimi, eer bu ifade doruysa, komnaldir; l dier llerin zerine
konulur ya da atlr. Hrvatistandaki Krapina Maarasnda 100.000 yl nce yaadklar dnlen
yetmi kadar bireyin kalntlar bulunmutur. Bu kemiklerin ou, ta aletler tarafndan brakld
dnlen kesik izleri tamaktadr. Baz analistler bu izleri Neanderthallerin yamyamlk yaptklarnn
kant olarak yorumlamtr. Neanderthal mezarlarnda ller iin kullanlan yass kireta yastklara
ve mezarlara bilerek iek konulduunun iareti olabilecek polen izlerine de rastlanmtr.
Yamyamlk, trmzn tm tarihi boyunca ara sra ortaya km bir konudur. Sahipleri uzun
zaman nce lp gitmi kemikler zerindeki silik izleri yorumlarken ok dikkatli olmak gerekir.
Grne baklrsa, genel olarak, yamyamlk bir beslenme meselesi deil, Tanrlar, ruhlar ya da

www.altinicizdiklerim.com 2
lmden sonra yaamla ilgili ruhani bir etkinliktir ve bu da bazlarn bu olaya Tanrsal alk adn
koymaya itmitir. Chicago niversitesi antropoloji profesr Marshall Sahlins yamyamlk gerek
olduu zaman bile simgeseldir grn ileri srmektedir.
Yamyamlk afet ya da alk gibi durumlar dnda hibir zaman beslenmek iin yaplan bir ey
olmamtr. Yamyamln korkun bir ey olarak kabul edilmesi, insanlarn bu eylemden ok uzun
zamandr tiksindiinin gstergesidir.
Azteklerin Tanrlarn evrenin ileyiini srdrmesini salamak iin insan kan istediklerine
inandklar dorudur. Bu tr olaylarn ayin katlmclarna gnahlarndan arnma frsat sunuyor
olmas da muhtemeldir.
Antropolog Michael Harner insan kurban etme uygulamasnn tm Orta Amerika halklar
arasnda yaygn olmasnn besinleri arasnda protein azl bulunmasna yorulabileceini ileri
srmektedir. Ancak bilinmektedir ki rnein Aztekler pek ok evcil hayvan trne sahip olmasalar da
bakliyat ve fasulye tr bitkileri yeterli lde temin edebiliyorlard.
Kurban ayininin gc byk lde siyaset ve dinin bileiminden ileri geliyordu. Aztekler iin
geerli olan ey muhtemelen tarih ncesi toplumlar iin de ayn derecede geerlidir. Aztek krallar
yalnzca Tanrlar hkm srmelerini istedii iin hkm sryorlard. Kral, rahiplerin koruyucusu ve
tapnaklarn bekisi gibi davranyordu. nsan kurban etme uygulamas, onu gren ya da duyan
herkesin korku salmann yan sra, Tanrlar ve devlet arasndaki balanty gstermenin etkili bir
yoluydu.
Resimli Maaralar Dini
Cape Towndaki ziko Mzeleri Afrika Mirasn Aratrma Enstits Mdr Chris
Henshilwood birka yl nce Gney Afrikadaki Blombos Maarasnda bulunan baz sarms renkli
srad ta paralarndan sz eder. eitli arkeolojik ve kimyasal testler bu kalntlarn yaklak
77.000 yl ncesine ait olduunu ortaya karmtr. Bu da yazy bilmeseler bile o alarda yaayan
atalarmzn kendilerini ifade etmenin simgesel bir yolunu bildiklerini dndrmektedir.
lk insanlardan biri olan Cro-Magnon insan 30.000 ila 40.000 yl nce ortaya kmtr. Bu
tarihlere ait iskelet ve kiisel eya paralar ilk kez Fransada 1860 ylnda bulunmutur ve o tarihten
bu yana, Bat ve Orta Avrupada bu ilk insanlarn yaadklar pek ok maara kefedilmitir. Cro-
Magnonlar doal sanatlard; gzelce ilenmi ta ve kemik aletler yapyor, deniz kabuu ve mamut
diinden mcevherler imal ediyorlard.
Gneybat Fransadaki Lascaux Maarasnda bulunan yaklak 17.000 yllk resimler
muhteemdir, bunlar canl, ayrntl ve renkli resimlerdir.
By, amanizm ve Ruhani Evrim Sylencesi
Antropolojinin babas olarak grlen E.B. Tylor (18321917) gibi kiilerin evrimci gr
canlclk ve bynn rgtl dine ve sonunda da bilime yol at eklindeydi. Bu, insanlk tarihine
ilikin, ar lde basit olmakla birlikte, derli toplu bir grtr.
ok eski atalarmzn yaad hayatn baz ynlerinin canlc inanlar nasl yararl, ekici
hatta zorunlu hale getirdiini grebiliriz. Her eyden nce, iklime ve g eden srlerin hareketlerine
baml avc-toplayclar olarak, tarih ncesi halklarn doaya ok yakn bir varolu biimi vard.
lkeler, gemiler ve arabalar iin diil nc tekil ahs zamiri kullanyoruz. Bu gibi ifadeler
kullanarak, bu niteliklere kesinlikle sahip olmayan varlklara insan nitelikleri yklyoruz. Bunu
neden yapyoruz? Bu muhtemelen, kendimizden daha byk olan eyleri daha tandk olan insan
ilikileri erevesine sokup ufaltarak beynimiz iin anlalr hale getirmenin bir yoludur.
Paleolitik gemiimizde bizon ve ay gibi hayvanlara iki farkl adan bakyorduk. Birincisi,
bu hayvanlar bizi ldrecek gce sahipti; ikincisi, bizi besliyor ve bize destek oluyorlard. Bylece,
bir bizonu ldrp etini yediimiz zaman onun ruhuna ya da tm bizonlar temsil eden ruha sayg
gsterme fikri ortaya kt. Ayrca, bu fikir hayata geirilince, bu hayvanlar tarafndan yaralanmamay
ya da ldrlmemeyi veya onlardan daha fazla et almay umabilirdik.
www.altinicizdiklerim.com 3
 aman pek ok geleneksel toplumda bulunan zel bir tr din grevlisidir. amanlar ruhlar ya
da Tanrlarla hastalk veya kaza gibi bir talihsizliin sebepleri hakknda grmek iin ou zaman
trans benzeri hallere girerler. Bulduklar zm ounlukla fkeli bir ruhu yattrmak iin bir ayin
yapmak ya da ona adak sunmaktr. Baz amanlarn kt ruhlarla savap onlar igal ettikleri
vcuttan kovarak hastalar iyiletirdiine inanlr.
21. yzyl Amerikasnda, gezici vaiz Benny Hinn olduka organize ve televizyonda canl
yaymlanan dua toplantlar dzenlemekte ve onun bu toplantlarda HIVi iyiletirdii, sakatlar
tekerlekli sandalyeden kurtard, hatta lleri dirilttii iddia edilmektedir.
Bunlar bir avc-toplayc toplumda aman tarafndan yrtlen etkinliklere benzemeyen
etkinlikler deildir; ancak aralarndaki en nemli fark, sz konusu toplantlarn milyonlarca dolarlk
bir giriim ve ayrca kitlesel lekli bir elence program olmasdr.
Bu yzden, bu tr bir din una dnt gibisinden evrimci grlere kukuyla
yaklamalyz. Bu tr dnceler kibirli dncelerdir, nk baka toplumlarn ve alarn Tanrya
ulamak iin tutuu yollarn bizim yolumuzdan daha basit, daha ilkel olduu varsaymna dayanr.
Ayn zamanda yanltrlar da; nk insanlarn imdiye dek Tanr hakknda sahip olduu tm fikirler
dnyann her yannda, tm tarih boyunca mevcut olmutur.
Bilin ve Avuntu
Bizi hayvanlardan ayran bilin hem bir ltuf hem de bir lanettir. Bizi igdlerin ve iinde
bulunduumuz ann boyunduruundan kurtarr ve nceden plan yapmamza olanak tanr. Ayn
zamanda bize byk bir g ve yetenek hissi de verir. Ama yalnzca bu kadar. Ne kadar gl ve
yetenekli olursak olalm, baz eyler gcmzn tesindedir ve hep yle olagelmitir.
dem ve Havvann cennetten kovulma yks neden kadnlar ve erkeklerin birbirlerinden
farkl olduunu; neden ylanlarn yerde srndn; neden erkeklerin deil de kadnlarn doum
sancs ektiini; neden hepimizin lmek zorunda olduunu akla kavuturma giriimi olarak
okunabilir. Ayn zamanda, neden buradayz gibi byk bir soruyu yantlar ve belli yer isimlerinin
kkenlerini aklar; rnein Kutsal Kitap bize Peni-Ele (Tanrnn Yz) bu ismin Yakup Tanryla
burada yz yze geldii ve gretii iin verildiini syler.
Ne olup bittiini anlama gereksinimi, insan beyninin evremizdeki dnyay yorumlama
biiminin ayrlmaz parasdr. Aalarda yaadmz ada, ani bir dal krlmas ya da bilinmeyen
bir hayvan l bizi saldrya urama ve ldrlme olaslna kar alarma geiriyordu. Bu nedenle
biz de hemen anlayamadmz eylere yant arayan trden bir beyin gelitirdik. Eer garip bir ses
gece yatarken uykumuzu karrsa, byk olaslkla, sesin kaynan bulmak iin kalkp etraf kolaan
ederiz. Bilgiye a bir aygt olan insan beyni iin erkek arkadam beni brakt ya da bir grlt
var bilgisi yeterli deildir; nedenleri bilmek, bir ek bilgi katmanna ulamak ister. Sonu gelmez
Neden? oyununu oynayan kk ocuklar beynin bu temel ilevinin klesi durumuna dmtr.
eylerin nedenini anlamak insann bu byk gereksinimini karlar. Ve baka yant bulunamad
durumlarda doast ikna edici yantlar sunabilir.
Willendorf Vens gibi heykelciklerin ok yaygn olmas, baz bilginleri Paleolitik a
boyunca bir Ana Tanra kltnn var olduunu ileri srmeye itmitir. Bazlar hayal glerini biraz
daha fazla ileterek ilk dinin insanlk ve doadaki dii eye tapnmaya dayandn iddia etmitir.
Kurama gre, bunun yansmalar ana soygeliminde, baka deyile atalarn izinin babaya gre deil
anaya gre takip edilmesinde grlebilir.
Tanr Topraa Yerleiyor
M 9000-8000 civarnda Avrupa ve Asyann iklim ve bitki rtsnde nemli deiiklikler
oldu. Buzullar bozkrlardan geri ekildi, yerlerine ormanlar geldi ve hayvanlar kuzeye doru
gmeye baladlar. Av hayvanlarnn azalmas insanlar yiyeceklerini deitirmeye ve yava yava
balkla karnlarn doyurabilecekleri rmak ve gl kylarna yerlemeye zorlam olabilir.

www.altinicizdiklerim.com 4
 iftilik yapmaya baladktan sonra Tanr Fikrini bir kenara brakmadk. Tarm, Tanr
Fikrine yaklammza sadece bir deiiklik getirdi. iftilik hl bir ans faktr ierir. Hava
koullar ve salgn hastalklar gibi etmenler hl insann kontrol dndadr. Yakndounun
dzlklerinde Frat ve Dicle gibi rmaklarn sularnn dzenli olarak tamasyla meydana gelen sel
basknlar insann abasn kolayca boa karabiliyordu. Bu belirsizlikler avc-toplayclarn hissettii
kayglar younlatrm olmaldr. Yaadklar yerde bir felaket meydana gelirse gebeler kolayca
baka bir yere gidebilir. Ama evler ve baka yaplar ina etmeye zaman ve kaynak yatrm yapm bir
halk iin daha byk bir risk sz konusudur. Avuntu ve aklama bulmak iin Tanr Fikri hl ok
gereklidir.
lkel tapnma yerlerinin varl doast hakknda yeri bir dnme tarzna iaret ediyor
olabilir. Vens heykelciklerinin nitelii Tanr Fikrinin artk insan biimine tapnmay ierdiini
dndrmektedir. Anlalan, ifti atalarmz Tanrlarna insan nitelikleri ykleme eilimine
girmitir.
Yakndouda insanlarn karmak gruplar halinde ve iftilik yaparak yaama eilimi, M
3000 yllarnda kurulmaya balayan Mezopotamya kent devletleriyle doruuna eriti.
nsanlar yerleik dzene getikten, tarm gelitirdikten ve mal mlk tahl, arazi, hayvan
sahibi olduktan sonra, kayt tutma yntemleri nem kazand. zerine kertikler alm ilk sayma
markalar M 7000 civarna aittir ve Frat ve Dicle rmaklarnn besledii Mezopotamya blgesinde
bulunmutur. Arkeolojik kaytlardan yola karak, M 4100 ila 3800 arasnda bu markalarn slak
kile baslabilen mhrlere evrildii yargsna varabiliriz. Bu, neredeyse yaznn balang aamasdr.
Her ne kadar baz bilginler yaznn Eski Msr ya da ndus Vadisinde balam olabileceini
ileri srseler de, Mezopotamyann insanlarn sadece kile oyulmu resimleri deil yazl dili ilk kez
gelitirdii yer olduu neredeyse kesindir.
15. yzylda matbaa icat edilene dek Avrupallar hayvan derilerinden yaplm parmenlere
mahkm kalmtr. Londradaki British Museum uzmanlarndan Dr. Irving Finkel okuryazarln
Mezopotamyada ender rastlanan bir zellik olduu kansndadr. Finkele gre baz krallar bile
okuma yazma bilmemektedir.
Smer dili M 2000 civarnda ortadan kalkmtr, ama yazy icat edenin Smerler olduu
neredeyse kesindir. Bugn Smer dilinin byk ksmn tercme edebiliyor, bu halk hakknda pek
ok ey biliyoruz. Dolaysyla dinsel inanlar hakknda da epeyce bilgimiz var. Smerlilerin
gezegenler, hayvanlar ve havayla ilgili pek ok Tanrs vard.
Sessizlik! Sessizlik!
Enuma Elite daha nce yaplm bir eviride tatl ve tuzlu sular birbirine kart zaman
denerek tarif edilen kaos, Tanrlar dourur ve Tanrlar da, biim ve nitelikleri gitgide
karmaklaarak, birbirlerinden ikier ikier doarlar. Ardndan Tanrlar arasnda meydana gelen
mcadele Gne Tanrs Mardukun evreni yaratmasyla dorua trmanr. Marduk Deniz Tanras
Tiamatn bedenini ikiye ayrp yeri ve g yaratr.
Dnyann pek ok yresinde anlatlan yaratl ykleri Enuma Eli ile benzer ynlere
sahiptir. Dnyann kkeninin bir Tanr tarafndan gerekletirilen ayrma eylemine dayandrlmas
olduka yaygn bir yaklamdr. Yaratl kitabnda Tanr g denizden ayrr. Blm 2de de
demi topraktan yaratr. Yunan mitolojisinde Prometeus benzer ekilde insan amurdan yaratr. Bu,
bir toplumun kendi mitlerini, corafi bakmdan birbirlerine yakn olsalar bile, baka bir toplumdan
aldn gstermez.
Enuma Eli ile Yaratl kitabndaki srail yaratl miti arasnda pek ok benzerlik mevcuttur.
Her iki metin de yedi gnlk bir yaratl emas ierir. lk gn k, ikinci gn gkyz, nc gn
toprak yaratlr. Aslnda yedinci gn Tanr ve Tanrlarn mola veriine dek, her iki metinde de
neredeyse ayn eyler olup biter. Enuma Eliteki temalar sraillilerin kt komular Kenanilerin
sylencelerinde de bulunur.

www.altinicizdiklerim.com 5
 KNC BLM
LM KALIM MESELES
Mucizeler Beyinde mi oluyor?
Tm dnyada dinler baz hayvan, bcek, bitki ve aa trlerini seip dierlerinden ayrr,
onlar zel ya da kutsal sayar. nek, Hindular iin kutsaldr; gerekten de 1995 ylnda geen sz
konusu olayda, st ien Tanrlardan biri biimi boay artran Nandiydi. Boalar pek ok dinin
nemli bir esidir: Asurda kanatl boa Tanr En-lili betimleyebiliyordu.
Eski Msrda Apis klt boay kutsal sayyordu; boa eski Yunan mitolojisinde gze arpan
bir eydi ve Mitra kltleri ve Miken uygarl kltleri bu hayvan zerinde younlayordu.
Tm dinsel fikirler sadece tm insanlar hayatta kalma ve genleri sonraki kuaklara geirme
amacn gerekletirmek zere evrilmi ayn beyinlere sahip olduu iin mi ortak elere sahiptir?
Doa, Gda ve Din
Tek yumurta ikizleri ana rahminde yumurtann blnmesi sonucu oluurlar; bu nedenle
DNAlar birbirlerinin tam olarak aynsdr. Farkl spermler tarafndan dllenen iki ayr yumurtadan
oluan ift yumurta ikizleri ayn genleri tamaz ama aldklar genetik miras, ailedeki dier
kardelerinki gibi, pek ok bakmdan ortaktr.
Bouchard nl aratrmalarndan birinde, oktan yetikinlie ulam yetmi iki ift ikiz
zerinde younlat.
ift yumurta ikizlerinden bir tanesi dinsel dnce ya da davran belirtilerine sahipse, ikizi de
ok byk olaslkla bu belirtileri gsteriyordu. Tek yumurta ikizleri, beklendii gibi, baz dnce
benzerlikleri gsteriyor ama bu benzerlikler aynlk derecesine ulamyordu. Bir baka nemli nokta
da dindarlk derecesinin ikizlerin yetitirildikleri ortamlarla gl bir ilikisinin olmamasyd. ift
yumurta ikizlerinden biri tanrtanmaz bir ailede, teki dindar Katolik bir evde yetimi olsa bile, yine
de her ikisi de ayn dinsel duygulara sahip olma ya da olmama eilimi gsteriyorlard.
1967de len Harvard psikolou Gordon Allport insanlarn 1950li yllarda sahip olduu
nyarglar zerine ok nemli bir aratrma yapm ve sonuta dindarln elli yl sonra hl
kullanlan bir tanmna ulamt. Allporta gre iki tr dinsel tutum vard: isel dindarlk ve dsal
dindarlk. Allport dsal dindarl ben-merkezci dindarlk olarak tanmlyordu. Byle bir kii kilise
ya da sinagoga bir amaca ulamak, oradan alabilecei eyi almak iin gider. Kiliseye gitmek bu
kiinin yaad toplumda sosyal bir norm olduu, saygnlk kazandrd ve insann toplumda
ilerlemesini salad iin, oraya kendini gstermeye gider. Kiliseye (ya da sinagoga) gitmek sosyal
bir adet olur. Dr. Allport isel dindarln farkl olduunu dnyordu. Bir grup insann isel dindar
olduunu, bu insanlarn dinin kendisini bir ama olarak grdklerini tespit etti. Dr. Allport bu
aratrmasn destekleyen bir baka bulguya daha ulat: nyarglar dsal dindarla meyilli insanlar
arasnda daha yaygnd.
Dsal dindarlk kiinin evresinin ebeveynlerinin etkisinin bir rn olma eilimindeydi.
Bouchard ve alma arkadalarnn aratrdklar poplasyon iindeki kadnlarn dinsel eilimleri
miras almaya erkeklerden daha yatkn olduunu tespit etmeleri de ilgintir.
Tanrya inanmann insann tm sorunlarn zecei fikri ilk bata olduka tatmin edicidir,
ama biraz dndkten sonra insana rktc gelir. fade ettii kesinlik, bizi zgr iradeden yoksun
brakarak ve seim yapma yeteneimizi yadsyarak insanlk halini kesinlikle yanl aksettirir. Ayn
zamanda dindar insanlar korkun eylemler gerekletirmeye iter. Ama byle bir kesinlik galiba isel
dindarlarn hayatla ilgili baz g kararlar daha kolay vermesini salamaktadr.
Eer din bu tr bir rahatlk salyorsa o zaman, zihinsel ve fiziksel sala iyi geldii iin
insanlarn dinsel bir eilime sahip olacak ekilde evrildiini ileri srmek mmkndr. Bunun kant,
isel dindarln insanlar endie ve gerginlikten daha uzak tutmas, sululuk duygusundan
kurtarmas, topluma daha iyi ayak uydurmalarn ve daha az bunalm yaamalarn salamasdr. te
www.altinicizdiklerim.com 6
yandan, dini, bir gruba ait olma ve o grup iinde refaha ulama arac olarak gren dsal dindarlk
sululuk duygusu, merak ve kaygya yol amaya daha elverilidir.
Sigmund Freuddan beri pek ok kii nevrozu ve akl hastalklarn dindarlkla
ilikilendirmitir.
Tanrya, Tanrlara, ruhlara ya da doastne kuvvetli bir inan duymak atalarmza kayda
deer rahatlklar ve stnlkler salam olabilir. Birok antropolog ve sosyal kuramc aslnda dinin
bir belirsizlik ve aknlk hissinden kaynakland grn benimsemektedir.
En tannm Darwincimiz ve organize dinin en acmasz eletirmeni Richard Dawkins ilk
bakta dinin yararndan ok zarar olduuna iaret eder: Dinsel davranlar iki ayak stnde yryen
iri maymunlarn ok fazla zamann alr. ok fazla kaynak tketir. Dindar insanlar Tanrlar uruna
lm, ldrm, oru tutmu, krbalanm, hayat boyunca hi evlenmemi, din adna mnzevi bir
hayat yaamtr?
Her ne kadar genleri ya da psikolojiyi deil insan kltrlerini aratryorlarsa da antropologlar
dinin bir tr sosyal yaptrc olduunu yz yldan uzun zamandr dile getirmektedirler.
Dinsel pratikler, ou zaman insanlarn, toplumsal kimliklerinin insanlktan stn eylere
dayandn ne srmelerini salayan, kimliklerine Tanrsal bir onay damgas vurmalarna olanak
veren bir aratr. Tanr (ya da atalar) unu yapmamz buyurdu dncesi eylemlerimizi hakl ve
anlaml klan bir tr yetki belgesi yerine geer.
Tanr Genini Aratrmak
Henz hi kimse bir din geni tespit etmemitir, ama insan kiiliini etkileyecek ve insana
dinsel duygulara ynelik bir eilim kazandrabilecek baz aday genler mevcuttur.
Bu adaylar arasnda olmas muhtemel baz genler beyinde bulunan ve sinir iletkenleri ad
verilen kimyasallarn seviyesini kontrol eden genlerdir. Dopamin mutluluk duygumuzda nemli rol
oynadn bildiimiz sinir iletkenlerinden biridir. nsanlarn baz ruhani deneyimler srasnda
duyumsad huzur hissinin olumasnda da rol oynuyor olabilir. Dopaminin eylemiyle ilgili
genlerden biri dopamin D4 reseptrdr (DRD4); bu gen, kesinlikle bu adan aratrlm tek gen
deildir. Baz insanlarda bu geni oluturan DNA dizisinde meydana gelen (polimorfizm adl) kaak
deiiklikler yznden gen biyolojik bakmdan daha aktif olabilir ve bu aktivite dinsel bir eilimden
ksmen sorumlu olabilir.
Pulitzer dl kazanan Tfek, Mikrop ve elik adl kitabn yazar Jared Diamond dinin var
olmasnn dinin her trl ahlakn ya da her trl sosyal uyumun temeli olduu anlamna
gelmediine iaret eder.
Benzer ekilde, din salam bir ahlk sistemi gelitirmekte ve onu uygulamakta faydal
olmakla birlikte, ahlk kurumlarn dine bel balamadan da kolayca gelitirebiliriz.
En Eski Dmelere Basmak
Newberg tm kltrlerdeki gizemcilerin kulland dilin sevgi ve seks diline ok benzediine
iaret eder. Hayaller gren kiiler byk mutluluk, ycelme, kendinden geme, esrime, kendini
bakasnda kaybetme gibi ifadeler kullanrlar. Btn bu terimleri sevgi ve seksten sz ederken
kullanrz. Dahas, Newberg gizemsel deneyimlerin seksle ayn beyin sistemlerini kullandn
dnmektedir. Tm dnyadaki dinlerin cinsel ve bedensel simgelerle dolu olduunu da
syleyebiliriz; yoni ve lingam yani vajina ve fallus Hindu tapnnda yaygn olarak grlen
simgelerdir.
Orgazm da ritmik hareketlerle ulalan ve bedende bir dizi kuvvetli atla yaanan bir
deneyimdir; youn uyarlar bir gerilim olumasna ve sonra o gerilimin zlmesine, huzur ve
dinginlik hislerinin duyulmasna yol aar. Dinsel tapnmada ritmik arklar, tekrarlanan mzik ve ksa
sreli bilin yitimiyle yaplan hareketler benzer haller yaratmak iin kullanlr. Hayatmda dinin
benim iin pek az anlam tad dnemlerde bile, baz Dou kentlerinde ezan sesini ya da Gregoryen

www.altinicizdiklerim.com 7
ilahilerini iittiim zaman hem iddetli bir uyarlma hem de byk bir huzur duyduumu fark ettim.
Bu hislerin cinsel bir yn olduunu sylemekle tereddt ederdim, ama bu hisler, cinsel uyaranlar
gibi, olduka bedensel bir tepkiye yol ayor ve bu da bana benim en eski dmelerimden bazlarna
basldn dndryor.
Dine en sert eletirileri yneltenler onu bir kitle yanlsamas olarak grmektedirler. Baz
insanlarn suyun araba dnmesinden tutun ay yzeyinde Elvisin yznn grndne varncaya
dek her eye inanmaya hazr olduuna iaret etmektedirler. Ayrca baz dinsel fikirlerin rtlemez
olduunu da belirtmektedirler. Tanr ya da ruhlarn varln ne kantlayabiliriz ne de yalanlayabiliriz.
stelik ou insan toplumunda, yerleik hale gelmi bir fikri rtmenin bedeli onu kabul etmekten
ok daha yksektir. Eer evrenizdeki herkes her yerde atalarnn ruhlarnn bulunduuna inanyorsa,
bu fikri reddetmek kabul etmekten ok daha zahmetli ve risklidir.
Antropolog Stewart Guthrie, insan anlalmas kolay bir varlk deil, bildiimiz en karmak
varlk olduu iin insan olmayan varlklara insan nitelikleri yaktrdmza inanmaktadr. Beynimiz
her trl durumda olabildiince ok bilgi toplamaya, yani azami sayda sonu karmaya
programlanmtr. Bulutlarda bir insan yz grmek aslnda rahatlatc bir ey deildir; aksine
korkutucu olabilir. llerin evremizi sarm olduu fikri de yledir; zaten pek ok korku filminde
ilenen bir temadr. Yine de rahatlatc, avutucu olmayan bu fikirler birok insan grubunun dinsel
inan sisteminde varln srdrmtr.
Evrimsel psikologlar dinsel fikirlerin alayan heykeller, honut edilebilen ya da
fkelendirilebilen Tanrlar evremizdeki dnyay anlamlandrmann yollarndan biri olarak beyin
tarafndan retildiine inanmaktadrlar. Bu fikirler baz durumlarda etkili, baz durumlarda ise
lmcldr.

Kktendincilik
Biz hayatta kalmak ve genlerimizi sonraki kuaklara aktarmak iin evrildik. Bu nedenle,
insanlar kendilerini ldrmeye tevik eden bir inan sisteminin evrimsel bir kkene sahip olmas
olanaksz grnyor. Yine de, belki atalarmzdan miras aldmz zihinsel tasarm, kktendincilii
anlamamza yardm edebilir.
Baz insanlar kktendincilii dinsel inancn doal uzants olarak grmeyi tercih eder. Eer
Tanr Fikri baz insanlar arasnda kuvvetli balar yaratabiliyor, bu insanlar bakalarna kar
koymaya itebiliyor ve Tanrsal iradeyi gerekletirdiklerini dnmelerini salayarak onlar motive
edebiliyorsa, o zaman bu insanlar ar davranlar sergilemeye de hazr olacaktr. Bazlarysa
kktendinciliin dinle hibir ilgisi olmadn, bunun daha ok, ezilen gruplarn kendilerini ezenleri
devirmek iin bavurduklar bir yol olduunu dnr.
Kktendincilik birbirlerine saldran farkl kltrlere ait gruplar meselesi olmaktan ok
uzaktr. Taliban, tpk Avrupadaki Hristiyan cad avclar gibi, kendi halkna byk bir gayretle
zulmetmitir. yle grnmektedir ki sorun, grubun dndakiler deil, iindekilerdir. Kukusuz,
uaklar kiz Kulelerin stne sren adamlar cihat fikriyle harekete gemilerdi. Ama psikologlar,
terristlerin, bilind ekilde de olsa, Mslmanlara da bir mesaj gndermeye altn ileri
srebilir.
NC BLM
TEK TANRIYI BULMAK
Zerdt Bir Bronz a Demokrat myd?
Zerdtlk yaayan en eski dinlerden biridir. Zerdt kendisine zaotar yani trenlerin lideri
diyordu. Bu, onun, yirmisine basmadan, hatta muhtemelen daha on be yandayken rahiplie

www.altinicizdiklerim.com 8
atand anlamna geliyordu. Zerdt iin Ahura Mazda tm Tanrlarn babas, ncesiz ve sonrasz,
yaratlmam tek Tanr idi.
Zerdt, dnyann iki gcn, iyiliin ve ktln arpt sava meydan olduuna
inanyordu.
Olaya Batl bak asyla bakldnda, Zerdtn bir gurup Tanrya inanmas tektanrcla
pek benzemez. Zerdt, reddettii Tanrlarn var olmadn dnmyordu; sadece nemsiz
olduklarn dnyordu. Ama Ahura Mazday tek nemli Tanr olarak yceltiyor ve kendi yaad
toplumda uzun zamandan beri sevip saylan teki Tanrlar kt Tanrlar ilan ederken, yava yava
yeni bir fikre doru gidiyordu. Cennet, diyordu Zerdt, tm cinsiyet ve snflara aktr; oraya
girmek kesinkes insann mr boyunca biriktirdii iyi dnce, sz ve davranlarn miktarna
baldr.
Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi Zerdtln de kutsal metinleri vardr.
Bunlarn hepsine Avesta ad verilir. Avesta, Zerdt peygamberin retileri olan Gatalar da ierir.
Gnmze ulaan bur gre gre, Byk skender M 4. yzylda blgeyi fethettii zaman
Avestay yanna alp gtrm ve bu kitab bir daha gren olmamtr. Aslnda Avesta Yunan
istilalarndan sa km ve Yunanllar tm Zerdt rahipleri sistematik biimde ldrrken inancn
hayatta kalmasna yardm etmitir. Elementlerin ate, su, toprak safl Zerdt iin nemlidir.
nsanlarn bu elementleri kirletmekten saknmalar iin tasarlanm ayrntl ayinler ve kendilerini
kirletmekten kanmalarn salayacak karmak kurallar mevcuttur. lnn gmlmesi ya da
yaklmas topraa kar saygszlktr, nk onu kirletir. Zerdtlere gre bir cesedi yok etmenin
en temiz yolu, onun, yaknndan yol iz gemeyen sapa bir tepede kpekler ve kular tarafndan
yenmesini salamaktr.
M 1500 ila Mslmanlarn blgeyi fethi arasnda kalan bir zaman kesitinde Zerdtlk bu
blgedeki en nemli dindi. Bu antik din bugn randa artk ne kadar da zayflamt. 1979 slam
Devriminden sonra hayat Zerdtler iin iyiden iyiye zorlam ve bu belirsiz koullar altnda pek
ou bu topraklardan gmeyi ya da kendi dindalar olmayan kimselerle evlenmeyi semilerdi.
Akenaten Modern Bir Eski Msrl myd?
Akenaten tarafndan yaylan klt kukusuz gerek bir tektanrclk deildir. Bu inanc daha
iyi ifade etmek iin, bir Tanrnn tm dier Tanrlardan daha stn olduu anlamna gelen
katenoteizm terimi kullanlabilir. Ama anlalan Akenaten teki Tanrlarn varlyla ilgili tm
belirtileri yok etmeyi deneyerek, onlar halkn aklndan silmeye almtr. Akenatenin kurduu
Gne Diski dini, byk lde siyasal motiflere dayanyor olsa bile, znde belli inanlara yer
vermektedir. Akenaten kendi dinsel hareketini zetleyecek bir slogan bulmutur: ank em maat, yani
doru dzene gre yaamak. Buna benzer modern bir slogan temellere dn olabilir.
Akenaten yksnn bir tuhaf yan daha vardr. Baz kiiler onun Musa olduunu ileri srer.
Akenatenin annesi, bir brani olan, Kralie Tiy idi ve Akenaten tam doru zamanda, M 14.
yzyln ortasnda yaad. Musa III. Amenhotepin saraynda yksek memur olarak bulunmu
olabilecei iin, bu yk pek doru olamaz. Ama Akenaten gibi Musa da bir dnmeydi, halk
sraillileri Msrdan karp zgrle, tek Tanrya, Akenatenin kabul ettiinden ok farkl trden
bir Tanrya tapnmaya gtrd.
Bugn tarih ncesi Harappa kentinin kalntlar Pakistandaki Mutlan kentinin 150 kilometre
tesinde, verimli ndus Vadisi boyunca uzanan Lahor yolunun yarsnda bulunmaktadr. 1830 ylnda
iki turist tarafndan kefedilmi ve iki yl sonra, kalntlar ayrntl ekilde tanmlayan ilk Batl olan
General Alexander Cunningham (1814-1993) tarafndan ziyaret edilmitir. Ne yazk ki Lahor ve
Mutlan arasna demiryolu hatt denirken iiler inaat malzemesi bulmak iin Harappa kalntlarna
ciddi biimde zarar vermitir.
Hindu dininin kayna olan ndus Vadisindeki bu antik kentler olduka karmak bir yapya
sahipti. Kanalizasyon sistemi ok hzl ve verimli almakta, bylece hijyenik koullar olumas

www.altinicizdiklerim.com 9
salanmaktayd. Kent planlamas ileri dzeydeydi: Sokaklar zgara sistemi oluturacak, yani
birbirlerini dik kesecek ekilde planlanm, binalar bu sisteme gre yerletirilmiti.
M 3000 dolaylarnda kurulan bu uygarln son derece ileri olduunu anlyoruz, ama
blgeye daha sonra egemen olan Arilerden azar azar renebildiklerimizin dnda, bu halkn neye
nasl tapt hakknda hibir fikrimiz yok.
Bu antik ndus Vadisi uygarlklarnn neden yok olduunu bilmiyoruz. Yokolular belki bir
doal afetle, belki de Batdan Arilerin geliiyle ilgiliydi. Kukusuz tamamen yok olmadlar. Bu
Arilerin Rig Veda adl bir kitap haline getirdikleri metinler, yerli halktan ok aalayc bir dille sz
eder, onlar, toplum dna itilmi, dokunulmas yasak kiiler kara derililer, burunsuzlar, fallusa
tapanlar olarak tanmlar.
Rig Veda daha sonra Hinduizmi gelitiren halk hakknda ilk azdan bilgiler veren bir
kaynaktr. Ama Veda dininde bir deiim olmaya balad. Bunu Vedalara 8. 4. yzyllar arasnda
eklenen ve bylece tm metinlerin Vedanta ya da Vedalarn Sonu balyla anlmaya balamasna
sebep olan Upaniadlar ve Aranyakalar ad verilen metinlerde dile getirilen fikirlerden anlyoruz.
Vedanta metinleri birok Tanrnn sadece bunlarn altnda yatan daha byk bir gcn davurumu
olduu mesajn ierir. Brahman denen bu g Vedalar okuyanlarn bilmedii bir ey deildi.
Yazgmz, kayna Brahman olan karma adl bir doa yasasnn ileyii araclyla
belirleniyordu; bu yeni bir olguydu. Karma iyi ve kt eylemlerin bu eylemleri gerekletiren
insanlar iin iyi ve kt sonular olaca dncesidir. Baka zamanlarda yaam baka halklar
talihsizlikleri Tanrnn, Tanrlarn ya da ruhlarn verdii cezalar olarak yorumlarken, karma, insann
dnda var olan, ktle ekimi yasas gibi evrensel bir g olarak grlr.
Onu kozmik bir yasa olarak deil, daha ok sebep-sonu zinciri olarak grsek bile, pek
oumuz karma grn bir yere kadar paylarz; ktlk yapan kiinin ktlk, iyilik yapan
kiinin iyilik bulaca eklinde genel bir gr mevcuttur. Dnyann en kt kalpli insanlarnn,
brakn kt eyler yaamay tek bir uykusuz gece bile geirmeden yaland gerei benim kendi
karma teorilerimi sarsmtr. Eer ktlk yaparsak, der, yaptmz ktlk bu yaammzda deil,
bir sonraki yaammzda bamza dert aar; toplumun daha aa bir kastna ait bir kii ya da aalk
bir hayvan veya bir bcek olarak yeniden doabiliriz. Benzeri ekilde, hayat boyu yaplan iyiliklerin
dl hemen alnamayabilir ve telafi edilmesi gereken ne kadar kt-karma biriktirildiine bal
olarak, bir baka varolua kalabilir.

Anlalan o ki Upaniadlar, dini Tanrlarn elinden alm ve yerine evrenin yasasn

koymutur. Upaniadlar, Brahmann bizi saran ve tm evren gibi bizim de yaamamz salayan bir
g olduunu vurgular.
Eski Veda dininde en nemli figr Brahman rahibiydi, ama Upaniadlarda bu figrn
yerini yogi alyordu. Yogi, akla ve ruha doru isel bir yolculua kmak zere dnyadan elini eteini
eken bir gizemciydi. Bu kiilerden biri, yaklak M 530 ylnda, 29 yandayken kars Yaodaray
terk edip, babasndan sonra geecei tahttan ve lks bir hayattan feragat ederek aydnlanma arayna
giren Siddarta Gautama adl zengin bir Nepal prensiydi. Tpk tektanrcla doru gerekleen
sramann Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanln eski srail dininden filizlendii koullar
yaratmas gibi, Upaniadlar devrimi de Budizmin Hinduizme rakip bir g olarak ortaya kmasna
yol at.
Gautamann dnceleri ilginti, nk Zerdtn dncelerinin ve bireysel dindarlktaki
srarnn bir benzeri olan bu dnceler bireyin kendi kurtuluundan sorumlu olduunu ne
sryordu. Budizmden bazen Tanrs ya da Tanrlar olmayan Tanrtanmaz bir din olarak sz edilir.
Bu ancak Budizmin uygulamalarna pek tank olmam ya da pek ok Budist metni okumam
kiilerin varabilecei trden bir yargdr. Budizm Tanrlarn varln kesinlikle kabul eder, ama
Tanrlarn insann iine pek yaramayacan, nk Tanrlarn da bizim gibi samsara yani kesintisiz
bir ruh g ve ac ekme dngs yaamak zorunda olduunu iddia eder.
www.altinicizdiklerim.com 10
 Budizmin baars, ulat gerekleri ykck ve anekdotlar araclyla bakalaryla
paylaan Gautama karakterine ok ey borludur. sa din tarihinde Budaya benzer bir figrdr.
Sadece bir yk anlatcs olmas asndan deil, ulat gerekleri kendine saklayamayan
aydnlanm bir kii olmas asndan da Buday andrr. Fakat bu iin ne kadar tehlikeli olduunu
kefetmeden nce, ilk gerek tektanrc dini, Musevilii ele almamz gerek.
DRDNC BLM
DNYANIN EN BYK KTABI
srailliler, kendilerini klelikten kurtarp zgr bir ulus olmaya doru gtren Msrdan
k yolculuunun byk ksmn tek Tanr fikrini itenlikle kabul etmi olarak yapmamtr.
sraillilerin Tanr Fikri hl Msr firavunu Akenatininkine yani pek ok Tanr arasnda stn bir
Tanr Fikrine yakn grnmektedir. Her eye gc yeten tek bir Tanr fikrini benimseyen Musa, Sina
Dana kp gzden yiter yitmez, srailliler zgvenlerini yitirmi ve Musann kardei Harunu
arp ondan bir altn buza yapmalarna yardm etmesini istemitir. nsanlk tarihinde bir ayrm
izgisi izmi olaanst derecede devrimci bir fikir olan tektanrclk ayn zamanda kulaa bayanc
gelen bir dncedir. Belli tarihsel koullarda gelimitir ve bu geliim zaman almtr. Byk Yahudi
yorumcu Maimonides Musann sraillileri krk yl boyunca ssz llerde dolatrmasnn sebebinin
sraillileri Msrdan karmaktan ok Msr sraillilerin aklndan karmak olduunu ileri srmtr.
srailliler putperestlie derinden baldrlar ve bu yeni tek Tanr Fikrini kabul etmeleri iin zaman
gemeli, bu halk byk skntlar ekmelidir.
Tanrnn Kenana girmelerinden nce lde sraillilerle yapt szlemenin temel esi,
teki Tanrlar reddetmeleri ve sadece kendisine tapmalardr. Benden baka Tanrnz olmayacak
emri kesinlikle taplacak baka Tanrlar olduu fikrini yanstr.
Btn bunlar bize srailliler, hatta muhtemelen tm insanlar hakknda bir ey anlatr. Tanr
hakkndaki tm fikirler herkese anlalabilir deildir. Bu fikirlerin bazlarn gndelik hayata
uydurmak zordur. nsanlk tarihine ilikin grlerin ou bizim sadece, hayatta kalmamza ve
rememize yardmc olan inanlar benimsediimiz varsaym zerine kurulmutur. Bu, Yaratl
kitabnda hzlca deinilip geilen bir konudur. Baz antropologlar bize her ayinin toplumlar birbirine
balama amacna hizmet ettiini anlatr. Marksistler Tanr Fikrinin bir grubun dier bir grup
zerinde egemenlik kurmasnn bir yolu olduunu syler. Psikologlar dinsel fikirlerin hayatta kalmak
iin gelitirilmi teki bilind zihinsel sistemlerin stne binen dncelerden ibaret olduunu
belirtir.

srailde tektanrcla gei sreci acl olmu ve yzyllar srmtr. srailliler Tanr ile
yaptklar antlamaya her zaman sadk kalmamtr. Pek ok Tanrs olan Paganizm daha ziyade esnek
bir dindir; ierisinde baka bir ya da iki Tanrya her zaman yer vardr. Ama srailde ortaya kan
tektanrclk ok farklyd: teki inanlarn bask altnda tutulmasn ve reddedilmesini talep
ediyordu. Bu dlayclk, bir yere kadar, srailde ortaya km bu tektanrclktan doan inancn
Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk karakteristik zellii olmutur. Ama Hristiyanlk ve
Mslmanln tersine Musevilik, en drst ulus gelecekte dnyay miras alacaktr grn
benimseyerek, baka inanlara sahip halklar Musevi yapmaya almaktan vazgemitir.
Farkl yer ve zamanlarda Tanr hakknda retilen fikirler en ok bu bakmdan
farkllamaktadr. Tanr akn mdr, yani dnyann zerinde ve tesinde midir? Yoksa ikin midir,
yani dnyada, doada, bir ocuun glmsemesinde, doyurucu bir yemekte mi bulunur? Tm byk
dnya dinleri her iki grn elerini de ierir. Bu eler bazen bar iinde bir arada var olur, bazen
savar, kimi zaman biri tekine alternatif olur, kimi zaman biri tekinin yerine geer. Eski srail dini
belli bir noktada aknc grn etkisi altna girmitir.
Bunun sebepleri ne olabilir? Speklatif olmakla birlikte, verilebilecek yantlardan biri udur:
kin gr greli lde bar ve yerleik bir varolua en uygun grtr. Tanr her yanmzda,
yln dngsel yapsndadr. Ama hareket halinde olan, baka deyile, ne tam gebe ne tam yerleik
www.altinicizdiklerim.com 11
olan, ev sahipleriyle srekli atan, kimi zaman esir edilen, kimi zaman kaan bir halka bu Tanr
Fikrinin pek faydas dokunmayabilir. Byle belirsizliklerle dolu bir hayatta, dnyann epey tesinde
duran bir Tanrya inanmak belki de daha iyidir.
BENC BLM
DEM TANRISI
lk Hristiyanlk: Pavlos, sa, Tanr ve Roma
lmnden bir sre sonra, sann yandalar ikiye blnd. Bir grup, sann Yerualimdeki
ailesinin etrafnda topland, dier grup ise, daha sonralar Pavlos olarak tannan Tarsuslu Sauln
nderliinde hareket etti. Sauln retileri Yunanistana g etmi olan kentli Yahudiler tarafndan
cokuyla kabul edildi.
Pavlosun sann deneyimi ve retisinin ne anlama geldii ile ilgili gr onu sann
ilettii mesaj hakknda baka fikirler retmeye itti. Bu mesaj Yunan mparatorluunun eitli
kentlerinde bulunan ilk Hristiyan cemaatlerine Selaniklilere, Korintlilere ve Filipinlilere
mektuplar yazarak iletti. Pavlos tarafndan yaplan grev bildirimleri, Kutsal Kitabn sann
yaamyla ve Hristiyan dininin temellerinin atlyla ilgili blmlerini oluturan Yeni Ahitin nemli
bir ksmn meydana getirir.
Pavlosun mektuplarnda sa Tanrsal bir kiilie dnr, nk byle olmas Pavlosun bir
Mesihin ne olduuna ilikin daha nceden herhangi bir fikre sahip olmayan Yunan muhataplarna
daha ekici gelecektir. Yunanllar sevdikleri herkesi tanrlatrmaktadr. Pavlos, sann bir Tanr
olduunu asla gerekten ilan etmemitir, ama yllar getike, sadan gitgide daha ok Tanrsal
terimlerle sz etmeye ve onun dirileceinden bahsetmeye balam ve bylece yazdklarnn nitelii
deimitir.
Museviliin Tanrdan Korkanlar olarak bilinen Romallar ve dier paganlar arasndan,
kendine taraftar toplad 1. yzyln ilk yllarnn tersine, bu inan artk daha ie dnk hale gelmiti;
Toray ve Yahudi Yasasn kabul etmeyi reddetmelerinden tr, sa tutkunlar sinagoglardan
atlmt.
Her ne kadar panteizmin, doas gerei, neredeyse her zaman bir ya da iki Tanrya daha
ayracak yeri olsa da, Romann Hristiyanla kukuyla yaklamasnn birtakm nedenleri vard.
Hristiyanlar artk sinagoga ait olan Yahudiler olmadklarn belli ettikten sonra, Romallar onlara yan
bakmaya baladlar. Tanrnn Tarihi adl kitabnda Karen Armstrongun iaret ettii gibi, Roma
dncesi znde tutucuydu. Gemiten kastl olarak gerekletirilen kopular yaratc deil ykc
ve tehlikeli hamleler olarak grlyordu. stelik Hristiyanlk sevgi ve bar telkin ediyor, sk sk
iddetten kanmay tlyordu:
Bu, yaylmas halinde, askerilemi bir smrgeci iktidarn altyapsna zaman iinde zarar
verebilecek kertici bir dindi. teki yanan evirmeyecek, saldrgan, duygusuz askerler, byle bir
iktidarn iine, evresine arkadalk, efkat ve uyum telkin eden yumuak bal insanlardan ok daha
fazla yarard.
Pavlosun Hristiyanlkta gerekletirdii deiimler dorudan doruya kendi kiilii ve
deneyimlerinin etkisini tamaktadr. sann anlatt ve Luka ncilinde aktarlan bir yk Pavlosun
zihninde yer etmi ve Hristiyanln an teki inanlarndan ayrlmasna katkda bulunmutur.
saya atfedilen szler arasnda belleklere en iyi kaznanlardan biri u olmutur: Ne mutlu
alakgnll olanlara, nk dnya onlara miras kalacak. Bu yzden pek ok Romalnn
Hristiyanln at Tanrya teslim olma yoluna girmek yerine Hristiyanla kukuyla yaklamas,
onu kmsemesi, onunla alay etmesi, elence olsun diye Hristiyanlar aslanlara yedirmesi artc
deildir.
Konstantin MS 337de lene dek resmi olarak Hristiyan olmad, ama Hristiyanla kar bir
hogr politikas izledi ve Hristiyan danmanlara gvenmeyi srdrd. Konstantin bir Avrupal

www.altinicizdiklerim.com 12
hkmdar prototipi oldu. Otoritesini Tanrdan aldna ve tebaasnn sann istedii ekilde
yaamasna rehberlik etmenin kendi sorumluluu olduuna inand. Konstantine gre, bar ve
istikrar, Hristiyan nderlerin Hristiyan hkmdarlna balyd.
Ama baka adan bakldnda, bu sarsc deiim sadece bir rastlantlar silsilesinin sonucu
olarak da grlebilir. Eer Pontius Pilatus, ardl Albinus gibi daha farkl bir adam olsayd, saya
lm cezas verilmeyebilirdi. Eer sa yaasayd, kehanetleri gereklemeyince, yandalar onun
evresinden uzaklaabilir ya da birbirine der ve hareketin tkenmesine yol aabilirdi. sa da
Pavlosun yaad trden inan bunalmlarna girebilir ve ileride grn daha yal ve bilge bir kii
olarak gzden geirebilirdi. Eer Pavlosun kiilii kendisinin sann retisine ilikin grlerini
etkilemeseydi, Hristiyanlk Yahudilere zg bir inan olarak kalabilirdi. Konstantin olmasayd,
Hristiyanlk ancak sadece klelere, asker elerine ve kentli zanaatkrlara ekici gelen silik bir klt
olarak varln srdrebilirdi. Pek ok Hristiyan, Hristiyanln bugnk halini ans eseri almasn
inanlarnn doruluunun bir kant olarak grmektedir ama Hristiyanln ok baarl olduunu
kabul etmek iin ona inanmak gerekmez.
sa kendinden nceki ve sonraki pek ok kii gibi Mesih olduunu ileri sren dindar bir
Musevi idi, ama yanlyordu: Bar ann balayaca, yeryznde Tanrnn krallnn kurulaca
kehanetleri gereklemedi.
sa Nasl Bir Yahudi di?
sa klt, pek ok bakmdan Museviliin devam olmasna karn, ncillerde belirtildii gibi,
ierisinden kt inanca kar olduka dmanca bir tavr taknmtr. Bize sann Ferisilerle srekli
kavga ettii, ayin takntlar yznden onlara krc szler syledii, onlar ikiyzllkle sulad
anlatlr. Onun lmne yol aan Ferisilerdir. Romallar adil ve sakindir. Onu yarglayan yarg
Pontius Pilatus, say armha gerdirmekte tereddt etmitir. Pilatus, Hamursuz Bayram olduu iin,
kalabala iki tutukludan hangisini, say m yoksa Barnabas m kurtarmak istediklerini sorarak
saya ikinci bir ans verir. Kalabalk, sann armha gerilmesinde srar eder.
Eer, Pavlosun dorulad gibi, sann lm insanln gnahlarn silmek iin gerekli
idiyse, o halde, onu ldrmekle sulanan halk yani Yahudiler dnyaya iyilik etmemi midir? Her eye
karn say Yahudiler ldrd dncesi ve bunun yan sra Yahuda (Judas) isminin Yahudi
(Jew) ve Musevilik (Judaism) isimleriyle benzerlii Yahudilerin yuva kurduklar pek ok lkede
onlara kar taknlan tavrlar zerinde etkili olmutur. Vatikan, pek ok Katolii utandrarak say
Yahudiler ldrd dncesini 19. ve 20. yzyllarda Rusya ve Dou Avrupada yaanan zulmlerin
ve Nazi soykrmnn byle arpk bir inann dourabilecei tehlikelere iaret etmesinden sonra,
daha 1960larda retilerinden silmitir.
Toronto niversitesinde Yunanca ve Yeni Ahit profesr ve yllarn bir Anglikan papaz
olarak geirmi biri olan Kanadal Tanrbilimci Tom Harpurun Putperest sa adl eserinin ana
fikirlerinden biri budur. Harpur, sann yaamna ilikin tarihsel kantlarn ktlna dikkat eker ve
sylencenin eski versiyonlarna, zellikle de M 4000 kadar erken bir tarihte bir insann bedeninde
yeniden doan Tanrsal ruh fikrinin yrrlkte olduu Msr versiyonuna iaret eder.
Gerek u ki der Harpur, nciller aslnda Gne Tanrs Osiris/Horusun yeniden douu
ve diriliini canlandran ayinlerin eskiden kaleme alnm halidir.
sa, insan biimini alm Tanrdr yorumu tam anlamyla Hristiyanlara zgdr ve
Hristiyan Tanrbilimi ile pek ok Hristiyann inancnn temelini oluturur. say bu gezegende
yaayan iki milyardan fazla insan iin nemli yapan, bu vizyondur, lmyle tm insanlar sonsuza
dek yaamaya davet eden Tanrnn olu sa vizyonudur. Bu yorumun tamamen gereklere mi yoksa
ksmen gereklere ve ksmen sylencelere mi dayand, son tahlilde, sahiden nemli deildir.
ncillerde resmedilen sa figrndeki belirsizlikler ve bir yere kadar Teslis bilmecesi,
Hristiyanln baarsnn sebepleri arasnda yer alabilir. sann yks araclyla insanlar kendine
eken ey, belli bir kiinin hayatnda olan bitenlerden ziyade evrensel bir temadr; nk yarglanp
idam edilen masum bir insann yks olduka etkileyicidir. Ac ekme, lm ve yeniden doum
www.altinicizdiklerim.com 13
temalar, varoluun doasn bir an iin bile olsa dnm kiilere dokunakl gelir. Her eyin
yeniden domak zere yok olduunu fark etmek iin Budist olmak ya da Baale tapmak gerekmez.
teki yanan evir ya da ne mutlu alakgnll olanlara gibi szler doa yasalarna ylesine
terstir ki insann aklnda yer ederler: Saldrya urayan dvr; gl olan kazanr. Alakgnll
sann silahl sadan ok daha gerek bir figr olduu ortaya kmtr.
sann yks o kadar etkileyicidir ki baka dinler tarafndan da nemsenir. Mslmanlar
say Tanrnn soluu olarak bilir ve peygamber sayarlar. Mslmanlar her ne kadar onun armha
gerildiini reddetseler ve onun yerine bir bakasnn idam edildiini ileri srseler de sann bakire bir
anadan doduunu ve mucizeler gerekletirdiini kabul ederler.
ALTINCI BLM
MUHAMMED VE SLAM
Kbenin tasarm pek yaratc saylmaz. Yzyllardr defalarca onarlarak orijinal hali
korunmu, dz cepheli, sade bir yapdr. Mslmanlar buradaki orijinal yapnn dem peygamber
tarafndan ina edildiini ve zamann kendisi kadar eski olduunu syler. Gnmz Mslmanlar
hl her gn yzlerini bu bakml yapya doru evirerek ibadet eder. brahim peygamber, Tanrnn
istei zere kurban ettii olu smail ile birlikte bir tapnak ina ederek bu binay yenilemitir.
Tapnak, smail ile annesi Hacerin, Sarann kskanl yznden brahimin evinden
kovulmalarndan sonra lde dolap su aradklar yerdedir. Bu tapnaa, Beytullah, yani Allahn
evi denir. Beytullah branice, yine Tanrnn evi anlamna gelen, Beit El szcklerine ok benzer.
Fakat Yahudilerin Kutsal Kitabnda Tanrya kurban olarak sunulan smail deil shaktr. stelik
Hacer brahimin evinden Sarann ksrlyla alay ettii iin kovulur. yle olsa bile, benzerlikler
ok byktr. Ve bu benzerlikleri burada belirtmemin sebebi, Musevilik ile slam ou zaman
birbirleriyle kavgal grnseler bile, her iki inan sistemi iinde de birbirleriyle sk skya ilikili olan
pek ok inan, pratik, ahlaki tutum ve felsefi e mevcuttur. Bu iki byk din, tpk Hristiyanlk
gibi, ayn kkten gelmektedir.
brahimin lmnden sonra ve Muhammedin geliinden nce Kbe, kurak Arabistan
lnn ortasnda, alak duvarl kk bir tapnakt. Anlalan, Araplar zamanla brahimin retisini
unutmu ve Kbeyi yzlerce putla doldurarak onu bir pagan tapna, bir tr panteon olarak
kullanmt. Kbe, peygamberin geliinden nce, dinsel yaamn nemli merkezlerinden biriydi ve
l halklarnn yeleri ibadet etmek iin onu ziyaret ediyordu. Bugn bu pagan dinlerinden geriye
hibir iz kalmamtr. Muhammed Medine srgnnden buraya geri dnd zaman Kbeyi
temizletti ve putlar krdrd. Gnmzdeki Kbe, 10,5 metre eninde, 12 metre boyunda ve 15 metre
yksekliinde, mermerden yaplm bir subasman zerinde ykselen, daha byk bir binadr. Giri
kapsnn hemen solunda byk olmak zere, paralara ayrlm halde duran kutsal Kara Ta
(Hacer-l Esved) sergilenir.
slm dnyas Muhammede ilk vahyin gelmesinden hemen nceki bu dneme cahiliye
dnemi adn verir. Ama bu dnem Tanrsz bir dnem deildir. Arap kabilelerinin pagan Tanrlar
vardr ve ibaretin merkezi Mekkedeki Kbedir. Ve her ne kadar slama zg bir gelenek olduunu
zannetsek de, hac aslnda daha eski bir gelenektir. Araplarn ncil ya da Tevrat gibi bir kutsal kitab
da yoktu. Komular onlar ruhani bakmdan aa bir halk olarak gryordu.
Tanr en sonunda Araplara seslenmi ve Muhammedi eli semiti. Sonraki yirmi yl
boyunca Tanr Muhammede Kuran satr satr iletti.
Kuran, peygamberin zamannda tam olarak yazya geirilmedi. Kurra ad verilen bir grup
bilgin tarafndan ezberleniyor ve ezbere okunuyordu. Bizzat Muhammed tarafndan denetlenen bu
kiiler Muhammedin szlerini korumak iin zen ve sebatla alyordu. Tpk Yahudilerin kutsal
kitab gibi, Kurann da ne zaman tam olarak yazya geirildii belli deildir. Yazya tam olarak
geirilmi olursa olsun, Kuran bugnk halini 650 yl civarnda almtr.

www.altinicizdiklerim.com 14
 Kuran ise surelerden, yani blmlerden oluur. Sureler ise ayetlerden meydana gelir. Sureler
pek ok konuyu kapsar ve Kuranda, Muhammede iletildikleri srayla yer alrlar. Bazlarnn, rnein
dinle ilgili olan Bakara (nek) suresi, insann kkeni ve snrlaryla ilgili Alak (Pht) suresi ve
inanmayanlarla ilgili Ankabut (rmcek) suresi gibi, kulaa tuhaf gelen isimleri vardr. Pek ok
surenin tek ve tutarl bir temas yoktur.
Bu nedenle, Kuran, bir roman gibi okunamaz. Okuduum en zor kitapt diyebilirim. Yorucu,
kafa kartrc ve karmakt. Sonu gelmez tekrarlar, uyumsuzluklar, karklklar ieriyordu. Bir
Avrupal ancak Kuran okumay kendine grev edinirse onu bitirebilir.
Ayrca, Kurann normal bir kitap gibi okunmas deil ezbere okunmas istenmektedir.
Kuran Arapas kutsal olarak kabul edilir ve Kuran okumak ya da dinlenmek, Mslmanlar iin, tpk
Toray okuyan Yahudilerin hissettii gibi, ruhani bir deneyimdir.
slm, resim sanatnn yan sra ibadet srasnda mzik alnmasn da yasaklamtr. Ama
cemaat iinde Kuran okuyan kii sesini ykseltip alaltabilir, melodik hale getirebilir ve bu arklar
gerekten ok gzel olabilir.
Kronolojik bir ereve olmakszn Tanrnn konumalarn aktaran Kuran tam olarak
anlamak Mslmanlar iin bile her zaman kolay deildir. Bylece, tpk Yahudilerin Mina ve
Talmudu gelitirmesi gibi, Mslmanlar da Allahn niyetlerini sslemek, vurgulamak ve aklamak
iin formle edilmi saysz yorumdan oluan bir szl gelenek yaratmtr. Bu yorumlara Hadis
denir.
Muhammedin en azl rakiplerinden Osman bin El-Hattab, kz kardeinin gizlice Kuran
okuduunu duyduktan sonra Mslman oldu. lk tepkisi kz kardeine bir tokat atp onu yere
devirmek oldu. Ama sonra kitab yerden ald ve okuryazar biri olduu iin onu yksek sesle okudu.
Ve hemen slama teslim oldu. Zaten slam szcnn anlam da budur: teslim olma ya da itaat
etme.
Kullanlmad zaman Kurana byk sayg gstermek gerekir. rnein, Kuran kesinlikle
yere konmaz. Tozlanmamas iin beze sarlr. stne baka bir kitap konmamas iin genellikle
ykseke bir rafa yerletirilir. Eer bir meknda Kuran bulunuyorsa orada kimsenin kabalk etmemesi
ya da yakk almayacak ekilde davranmamas gerekir. Kuran yksek sesle okunurken insanlar
konumaz, bir ey yemez, sigara imez, dikkat datacak sesler karmaz. Btn bu saygl
davranlar Yahudilerin Toraya yapt muameleye gerekten ok benzer.
Herkesin Tanrs Allah
Akn bir varlk olarak Tanrnn zel nitelii slam retisinin en nemli elerinden biridir:
O, Allahtr, bir tektir. Allah Sameddir (her ey Ona muhtatr, O, hibir eye muhta deildir).
Ondan ocuk olmamtr. (O kimsenin babas deildir). Kendisi de domamtr (kimsenin ocuu
deildir). Hibir ey Ona denk ve benzer deildir (hlas, 1-4).
retinin ikinci nemli esi Allahn sevecen ve merhametli olmasdr.
nc e udur: nsan Allahn yaratt fiziksel varlklarn en ycesidir. Her birimiz bir
ruha ve dnyada geireceimiz, miktar nceden belirlenmi belli bir zamana sahibiz. Her ne kadar
Yahudiler insanlarn, esiz olmakla birlikte, yaratln doruunda yer almadn dnseler de
maddesel olmayan bir ruh fikri tm dnya dinlerinin ortak paydasdr. Mslmanlar insann zgr
iradeye sahip olduuna ve iyilik ile ktlk arasnda tercih yapabildiklerine de inanrlar.
retinin bir baka zellii baz Hristiyanlara daha tuhaf, Yahudilereyse ok daha tuhaf gelir.
Tanrnn yarats olan dev evrende gzle grlemeyen birtakm gizemli varlklar melekler, eytan
ve cinler bulunur. Bu dnyada yaayan herkesin iki koruyucu melei vardr.
Bunlar kiinin eylemlerini kaydeder ve vicdannn szlamasn salarlar. eytan ise cinlerin
efi ve insanlarn dmandr; insanlarn kalbini ve akln Tanrdan uzaklatrmaya alr. Cinler
insan biimine girebilen ve insann vcudundan kovulmalar gerekebilen maddesel olmayan

www.altinicizdiklerim.com 15
varlklardr. Cin karma Hristiyanlkta da rastladmz bir fikirdir. Ancak cinler insan vcuduna
girdiklerinde kt niyetli hale gelseler de her zaman kt niyetli deildirler.
slm retisi, insanlarn yeryznde bir kez yaadn ileri srer. ldkten sonra herkes
yarglanr ve cennete ya da cehenneme yollanr. Kuranda, cennet ve cehennem fiziksel haz ya da
fiziksel ac duyulan gerek meknlar olmaktan ok, iirsel bir dille anlatlan, sembolik yerlerdir.
slam ve Modernite: Cihat ve eriat
Cihat, slamn artlarndan biri olmasa da, byk nem tayan bir fikirdir. Ayn zamanda,
hem gayrimslimler tarafndan ou zaman yanl anlalan hem de ne yazk ki baz Mslmanlar
tarafndan yanl anlatlan bir kavramdr. Cihat, kesinlikle gayrimslimleri Mslman yapmak iin
verilen bir kutsal sava deildir. Bu, hallar tarafndan yaylm olan bir kliedir ve slamdaki asl
fikirle ilgisi yoktur. Aslnda slam, teki tektanrl dinlere hogryle yaklat ve bireysel
zgrlkleri savunduu onurlu bir tarihe sahiptir. Kuranda, inananlarn inanmayanlara sabrla
yaklamas gerektii belirtilir: Onlarn sylediklerine sabret ve onlardan gzellikle ayrl
(Mzemmil, 10); Artk sen inkrclara mhlet ver; onlara biraz zaman tan! (Tark, 17).
Cihadn genellikle askeri eylem demek olduu dnlr. Ama cihat, pek ok balamda,
mcadele anlamna gelir ve bu mcadele genellikle bireyin Tanrya yaklamasn nleyen engelleri
amaya alan ruhun mcadelesidir. slm, her ne kadar sk sk sava yanls olarak betimlense de
Hristiyanlktan daha sava bir din deildir. (slam szc teslim olma anlamna gelmekle
birlikte, aslnda bar anlamna gelen branice alom szcyle ayn kkten tremitir).
Peygamberin koyduu kat kurallara gre, cihat, baka halklar fethetmek ya da Mslmanlatrmak
iin deil, sadece Allah savunmak iin ilan edilebilir. Sizinle savaanlara kar Allah yolunda siz
de savan. Ancak ar gitmeyin. nk Allah ar gidenleri sevmez (Bakara, 190)
Cihat srasnda bir rakip teslim olduu zaman dmanlk sona ermeli; kadnlar, ocuklar ve
yallar zarar grmemeli; aalar ve ekinler yok edilmemelidir.
eriat yani slam hukuku insann hem dnyevi hem de dinsel davranlarn eitli kategorilere
ayrr, bu davranlarn bazlarnn dllendirileceini, bazlarnnsa cezalandrlacan belirtir. lk
kategoride, inananlarn gerekletirmesi beklenen eylemler yer alr; bu eylemleri gerekletirenler
dllendirilir, ihmal edenler cezalandrlr. kinci kategoride, sevap olarak grlen eylemler bulunur;
bunlar vgye deer eylemlerdir ve dllendirilebilirler, ama bu eylemleri gerekletirmeyenler
cezalandrlmazlar. Sonra ntr eylemler gelir; bunlar yapanlar ne dllendirilir, ne cezalandrlr.
Ardndan, kt ya da ayplanacak eylemler gelir ama bunlar failin cezalandrlmasn gerektirecek
kadar vahim eylemler deildir. En son kategorideyse, yasaklanm ve gerekletirilmesi halinde
cezalandrlacak eylemler yer alr.
eriatn bir sorunu, onun geleneksel biimde uygulannn bizim modern insan haklar
nosyonumuza uymamasdr. Birok slam lkesi eriat daha modern bir hukuk sistemiyle
uzlatrmaya almtr ama bu ok mutlu bir evlilik olmam ve ok baarl sonular alnamamtr.
Msr ve Pakistanda genel yaklam, eriat sadece aile ve mirasla ilgili davalarda bavurulan bir
medeni kanun kayna olarak kabul etmek olmutur. Suudi Arabistan ve Afganistanda eriat
hukukunu modernize etmek iin pek az ey yaplmtr ve bu lkelerin hkmetleri uluslararas
toplum tarafndan kabul edilmi olan insan haklar standartlarn byk lde gz ard etmektedir.
randa daha ilerici bir tutum vardr ve demokratik deerler ile liberal tutumlar geleneksel eriat
yaklamyla uzlatrmakta epey ilerleme kaydedilmitir. ran ziyaretlerim srasnda ok etkilenmi ve
Batnn hl ok byk deiimler geirmekte olan ran, bugn yapt gibi izole etmek yerine daha
da ileri gitmeye zendirmesinin daha iyi olacan dnmtm.
eriat savunuyor deilim ama popler Bat basnnda eriat hakknda kan haberlerin her
zaman slam hukukunun doru uygulamalarn yanstmadn belirtmenin de adil bir davran
olacan dnyorum.

www.altinicizdiklerim.com 16
 Dnya Mslmanlarnn neredeyse % 20si iidir. Bunlarn ou Irak ve randa yaar.
Sunnilerin, yani Emevilerin soyundan gelenlerin, 1300 yl nce yaanm bir ahlakszlk dneminin
rnleri olduuna inanan iiler yalnzca kendilerini gerek Mslmanlar olarak kabul ederler.
Snniler de asl kendilerinin gerek hogrl, sevecen ve cemaatin kararlarna sayg gsteren
Mslmanlar olduuna inanr ve iileri kat, arlk bulurlar. iiler kendi imamlarnn sadece dinsel
nder deil, ayn zamanda Kuran yorumlama konusunda sadece seilmi kiilere zg bir otoriteye
sahip ruhani bir kii olduuna inanrlar. Bu zel kiilerin Alinin torunlar olduuna; Tanrdan esin
alan, yanlmayan, gnah ilemeyen ve peygamberin mesajn koruyan kiiler olduuna inanrlar.
Tm i gerilimleriyle birlikte, slamn modern dnya zerindeki etkisi gittike artmaktadr.
Elde kesin rakamlar bulunmamakla birlikte, dnyada yaklak bir milyar Mslman yaamaktadr. Bu
insanlar farkl farkl sosyal, ekonomik, dilsel, etnik kkenlere sahiptir ve hemen her toplumda
yaamaktadrlar. rnein, Avrupa ve Kuzey Amerikadaki Mslman cemaati her geen gn daha da
bymekte, canl ve etkili hale gelmektedir. Bir sonraki yzylda Avrupada doacak bebeklerin %
50sinden fazlasndan Mslman ailelerin ocuklar olaca sylenmektedir.
slm zamannda, baka pek az tektanrl dinin sahip olduu dinsel oulculuk fikrini
destekleyerek en hogrl din de olmutur. Kurandaki Dinde zorlama yoktur (Bakara, 256) sz,
insan doasnn eitliliinin kabul edildiini ve belki de slamn kendisinin farkllklar ierdiini
gsterir.
11 Eyll 2001 trajedisi mnferit bir olay deildir ve dnya kukusuz buna benzer baka
iddet olaylarna sahne olacaktr. Ama iyimser olmak iin nedenlerimiz var. Bir sofistike dnce ve
reform dalgas yava yava tm Mslman dnyasna yaylmaktadr ve hepimizin bu dalgay
desteklemesi gerekmektedir.
YEDNC BLM
SAPKINLIKLAR VE HZPLER
Ne ilgintir ki Sabetayclar bugn bile vardr. zmir ve stanbulda Sabetay Sevinin
Musevilik yorumuna bal yaayan ve Trke ve Ladino konuan 8000 kii olduu bildirilmektedir
(Ladino, branice ve spanyolca karm olmas bakmndan biraz Yahudi Almancasna benzer ve
Trkiyede buna biraz da Trke ve Arapa eklenmitir).
Bu Mesihi hareketlerin hepsinin hayatta kalma ansna sahip olabilmek iin baka dinlere
dnmeye zorlanmas belki de nemlidir. Bu, Yahudilerin, ya Mslman ya Hristiyan olan zamann
balca siyasal iktidarlar arasnda skm devletsiz bir halk olarak Avrupada iinde bulunduklar
koullar yanstr. Musevilikteki sapknlk ya da hizipleme eilimi teki dinlerdekinden ne daha fazla
ne de daha azdr. Ama Avrupada srgnde yaayan Yahudi cemaatlerinde, ayrlk hareketlere
verilen ceza lm deil herem yani aforoz edilmekti.
Cemaat bireylere geim aralar saladndan ve Musevilere genellikle dmanca davranan
d dnyaya kar onlar koruduundan tr, aforoz edilmek, zelliklede srgn koullarnda,
kukusuz ar bir cezayd. Aforoz edilen bir Yahudi eer hayatta kalmak istiyorsa din deitirmekten
baka bir yol seemezdi. Yine de Museviliin dinsel bakaldrya tepkisi Hristiyanlnkinden kayda
deer lde farklyd. Eskiden, Hristiyan bir toplumda siyasal iktidarn dinsel iktidar ile balants
ok derinlere iniyordu. Tanr Fikrinin ierdii en byk paradokslardan birisi bazen en byk
acmaszlklara izin vermesi, hatta onlar tevik etmesidir.
Bu paradoks en belirgin ekilde Hristiyanlk ierisinde kendini gsterir. Eskiden kendileri
zulm gren Hristiyanlar gn gelmi, seven, balayan Tanr inancn insanlarn yreine ikence,
dalama, kol bacak kesme ve yakarak ldrme yoluyla sokmaya almtr.
Museviliin bir dal olarak ortaya km olan Hristiyanln bazen birbiriyle savaan farkl
mezheplere blnm olmas artc deildir. Asl artc olan, ufack Tanrbilimsel ayrntlar
yznden insanlarn bu denli ok zulm grm ya da ldrlm olmasdr. rnein, Roma ve Dou

www.altinicizdiklerim.com 17
kiliseleri yzyllar nce Teslisin niteliiyle Kutsal Ruhun sadece Babadan m yoksa hem Babadan
hem Ouldan m geldiiyle ilgili bir kan davas yznden ayrlmtr.

Hristiyanln tarihi boyunca pek ok ekime ayn temalar etrafnda dnmtr: yi bir Tanr
nasl olur da kt ve ac dolu bir dnya yaratr? Gerekten zgr bir iradeye sahip miyiz, yoksa neler
yapacamz Tanr m belirliyor? sann alakgnlll ve cmertliini kilisenin gc ve
zenginliiyle nasl badatracaz? Bu sorular Tanrya inanan insanlarn akln megul etmeyi
srdrmektedir.
Tarihte en ok kargaa douran sapknlklardan biri sadan 150 yl sonra meydana geldi.
Hareketin itici gc Montanus adnda bir peygamberdi. Montanus kilisenin oktan yozlap
ahlakszlatna ve sa ile havarilerin sahip olduklar rnek deerleri artk temsil etmediine
inanyordu. Bu daha eski, sade ve gerek deerlere geri dn temas tarihteki tm sapknlklar
tarafndan ilenmitir. Kargaay destekleyenler aslnda ou zaman son derece tutucu insanlardr.
Montanus, Teslisin kiiden oluan tek bir Tanr olduu grn savunan Ortodoks
Hristiyanlarn aksine, Teslisin ( nitelie ya da yne sahip olan) tek bir kiiden olutuuna
inanyordu.
Kilise Montanusular hor grse de Kuzey Afrikada popler olduklar yz yl boyunca
onlar yaknnda tuttu. Montanusu misyonerler, tpk Yehova ahitlerinin bugn yapt gibi kap
kap dolap insanlar din deitirmeye davet ediyordu. Ancak bu tr bir hareketin raf mrnn pek
uzun olmamas doaldr. Son kalan Montanusular, Bizans mparatorunun zulmne dayanamayp
kiliselerinde kendilerini yaktlar.
ZAMANIMIZDA Katarlara ilgi gsterilmesinin sebebi, byk lde, 1982 ylnda yazlan
bir kitaptr. Kutsal Kan ve Kutsal Kupa adl kitapta ortaya atlan kurama gre, sa evlenmi, ocuk
sahibi olmu ve torunlar da Fransadaki Merovenj hanedann oluturmutur. Bu torunlar ve sann
armha gerilmesinden nceki gece Son Akam Yemeinde arap itii kupa Katarlar ve Tapnak
valyeleri gibi mezhep ve tarikatlar tarafndan korunmaktadr. Bu fikir Dan Brownn Da Vinci
ifresi adl romanyla yeniden dikkatleri zerine toplamtr. Kitap Vatikan tarafndan Ortaa
papalarnn eitli sapknlklara verdii tepkiden her ne kadar iddet iermese de pek de farkl
olmayan bir tepki gsterilerek mahkm edilmiti.
Aslnda, Katarlar Katolik Kilisesinin debdebe ve resmiyetine srt eviren ve dnyann kt
bir Tanr tarafndan yaratldn ileri sren, byk lde pasifist bir mezhepti. Sade bir hayat
yaamay arzuluyor, lks reddediyor ve Tanr ile dorudan temas kurmaya alyorlard; drst ve
hogrlydler.
Protestan Reformu
ngiltere John Wyclifin nderliinde kendi Protestanlk ncesi ayaklanmasn yaamt.
Wyclif 14. yzylda yaam bir Oxford niversitesi retim yesiydi. Bir papaz olduu iin
kiliseden emir alan biri olmasna ramen kiliseyi zenginlii ve resmi hiyerarisinden tr
eletirmeye balad. Ona gre, llerin ruhuna ilahi sylemeleri iin papazlara para verilmesinin yan
sra resimler, ikonlar, halar vs. de anlamsz eylerdi. Wyclif bir yoksul vaizler hareketi oluturdu.
Wyclif herkesin kutsal kitab kendi bana renmesi gerektiini ileri srerek ncili ngilizceye
evirdi. Wyclif soylularla olan ilikileri sayesinde kilisenin zulmne uramaktan kendini kurtard;
ama lmnden sonra Sadakat Konseyi onun yazl eserlerini yasaklad ve Papa V. Martin
kitaplarnn yaklmasn, kemiklerinin mezarndan karlmasn emretti.
Ama en byk izi Martin Luther brakt. fkeli Luther, kilisenin anlamsz uygulamalarn
konu alan 95 tez ya da neriden oluan bir metin hazrlad ve 31 Ekim 1517de metni Wittenberg
Katedralinin kapsna ivileyerek ast. Bu davran, bugn bize fazlasyla dramatik ve gsterili bir
hareket gibi gelebilir. Ama Ortaada, bir tartma balatmak isteyen insanlar genellikle byle
yapyorlard. Ve Luther gerekten de bir tartmay balatt.

www.altinicizdiklerim.com 18
 Lutherin kilise retisine kar k ana noktaya odaklanyordu.
Birincisi, Aziz Pavlosun Romallara yazd mektuptaki bir pasaja dayanarak, insanlarn
kurtulmas iin sadece inanmalarnn yeterli olduuna inanyordu.
kincisi, Luther Kutsal Kitabn Hristiyanla ilikin bilgilerin tek kayna olduunu
savunuyordu. Kitab kendi balarna okumak ve ierii hakknda kendi balarna dnmek bireylerin
hem hakk hem de sorumluluuydu.
ncs, Luther vaftiz ya da arap iip ekmek yeme gibi ayinlerin byl bir yan
olmadn ileri sryordu. Bunlar inancn sembollerinden baka eyler deildi.
Lutherin fikirlerinden hibiri devrimci ya da sadece Hristiyanla zg fikirler deildi.
Lutherin kiisel protestosunun pek ok insann hep bir azdan att sava narasna dnmesinin
belli tarihsel nedenleri vardr. Okuryazarln artmas ve ucuz kitaplarn yaygnlamas Lutherin
fikirlerinin bir lkeden tekine sramasna yardm etmiti.
Protestanlk, ekonomi modelindeki deiimlere ok iyi uyduu iin de baarl oldu. Yeni
teknolojiler, Yeni Dnyadaki zenginlik kaynaklarnn kefi ve gelimi iletiim ve tamaclk
yntemlerinin bulunuu tccarlarn daha uzak ve daha farkl yerlere mal satmasn ve bylece byk
servet kazanmasn gitgide daha olanakl hale getirdi. Bir sonraki yzylda Karl Marxn iaret ettii
gibi, bu yeni kapitalist yaam tarznn kendine zg sakncalar vard. Paras olmayann gc de
olmuyordu. Protestanlk lks ve zenginlikten holanmad ve dindarlardan alkan olmalarn
istedii iin kapitalistleri daha fazla kar elde etmeye zendirmi oluyordu. Ne Protestanlk kapitalizmi
ne de kapitalizm Protestanl besliyordu ama aralarnda kusursuz bir uyum vard ve her ikisi de
birbirinden faydalanyordu.
Milliyetiliin ortaya k da Protestanln yaylnn ilk aamalarnda nemli bir rol
oynad. Protestanlk, bireyin kendi kurtuluundan kendisinin sorumlu olduuna vurgu yaparak,
modern toplumun temelini oluturan aydnlk fikirlerin ortaya kn kolaylatrd. Austos 1789da
Fransz devrimcileri insanlar eit haklarla doar ve yaar diyerek evrensel insan haklarn ilan
ettikleri zaman, ksmen Protestanlk tarafndan dnyaya getirilmi bir ruhu devam ettiriyorlard.
Aydnlanma a her bireyin akl yrtme kapasitesinin Tanrnn insana verdii gerek armaan
olduunu retiyordu.
Gnmzde yorumcular ou zaman din hakknda, bireylerin bir dizi inan arasndan
istediklerini zgrce seebildikleri bir spermarketten sz ediyormuasna konuurlar.
Hristiyanlk terimi artk saysz inan ve ibadet biimini anlatmak iin kullanlmaktadr; ama
bugn bunlar sapknlk olarak damgalanmak yerine, ayn hedefe uzanan farkl yollar olarak
grlmektedir.
Tanr Fikrinin, varoluu kutsal olan ve olmayan diye iki kompartmana ayrdn daha
nce grmtk. Belli yiyecekler, nesneler, binalar, etkinlikler kutsaldr ve Katolisizm rneinde, bu
kutsal alana eriimi kontrol eden merci sadece kilisedir. Protestanlk gibi hareketler bu korunakl
kutsal alan iddetli bir hcumla fethedip kutsal eleri sekinlerin elinden alm ve igal ettikleri
statlere hi bakmakszn bireylerin eline vermitir.
Ama bu fikir, ne tuhaftr ki dinin oturduu temel iin bir tehdit de yaratmaktadr; kutsal
olan herkesin mal yaparak, onun gc ve gizeminin bir ksmn yok etmitir. Kutsal olan, tanm
gerei, ancak gndelik yaamdan ayr tutulur, bir teki haline getirilirse kutsal olabilir. Gnlk
ilerini Tanrya taparcasna yapacak pek az insan vardr. Pek oumuz bu ruh haline girmek iin
ayinlere ve sembollere gereksinim duyarz. Kilise ya da sinagogun dingin ortamnda huzur duyar,
Tanr ile balantya getiimiz hissine kaplrz; bu ruh hallerine ar Pazar grlt patrts ya da
trafik skkl iinde erimek ok zordur.
Dini canl tutmak iin ortaya kan hareketler onun gerilemesine yol amaktadr. Bireyin
kendi kurtuluunu kendisinin salayacana inanmak, kendi akln kullanan bireyin doadaki en
nemli varlk olduu eklindeki Aydnlanma dncesini dourmutur. Artk sadece Katolik ya da
Protestan olmay semeniz deil, bir dine ihtiyacnz olup olmadna karar vermeniz de olanakl hale
www.altinicizdiklerim.com 19
gelmitir. Akl ve onun bilim biimini alarak maddesel dnyaya uygulan, Tanry tamamen ortadan
kaldrmann arac olmutur.
SEKZNC BLM
TANRI MEVZ KAYBEDYOR
Gelecek 2000 yl boyunca Hristiyanlarn akln megul edecek bir tartma balatt.
Tertullian, dnyann yaratlmasnda daha nceden var olan bir madde kullanlm olsayd, bunun
Kutsal Kitapta belirtileceini syledi. Tanr, Kutsal Kitapta hi deinmeyerek, byle bir eyin
olmadna aka iaret etmiti.
Tertullian kendi grnn doruluunda srar ediyordu; ona gre, baka grler sapknlkt.
ki yzyl sonra imdiye dek yaam en nfuzlu Hristiyanlardan birisi olan Aziz Augustine iddiay
biraz daha inceltti. Ne de olsa, diyordu, evrenin yapmnda kullanlan madde, bir ekilde daha
nceden var olmak zorundadr. Ama Her ne kadar dnya bir malzemeden yaplm olsa da o
malzeme yoktan var edilmi olmaldr.
Sonunda, kilise harekete geti. Drdnc Lateran Konseyi 1215 ylnda Tanrnn her eyi
yoktan var ettiini kesin olarak ilan etti. (Bu arada, bu toplantnn Mslmanlarn ve Yahudilerin,
Hristiyanlardan ayrt edilebilmeleri iin ayr giysiler giymelerine karar verilen toplant olduunu da
bir not olarak belirtelim. Ayrca, Konsey, Hristiyan prensleri saya hakaret edilmesine engel olmak
iin nlemler almaya zorlayarak kendi otoritesini de onlara dayatmt). Yaratla ilikin bu grler
yalnzca Katolikler arasnda deil, Protestanlar arasnda da srp gitti. Martin Lutherin nemli
arkadalarndan biri olan Philipp Melanchthon gibi nl reformcular konutu ve olutular szlerini
alntlayarak evrenin yoktan ve gizemli bir ekilde, bir anda ve alt gnde, var edildiinde srar
ediyorlard.
Btn yaratma ii alt gn srm ve yedinci gn Tanr dinlenmiti. Ve Kutsal Kitapta her bir
gn nelerin yaratldna dair kesin bilgiler verilmektedir.
Yahudilerin yetitirdii en byk dahilerden biri olan doktor, Tanrbilimci, yorumcu, filozof
ve bilgin Moses Maimonides Mslman spanyada domu olduu iin eserlerinin ounu Arapa
yazmt. Maimonides, 1204de ldnde, ardnda brakt eserlerin byk ksm varolu ve inanla
ilikiliydi. Akl karanlarn Rehberi adl eserinde yle yazyordu:
Evrenin tamamnn ya da paralarnn varolu amalarnn ne olduunu aratrrken
yaanan en byk kafa karklnn altnda, insann kendi hakkndaki yanlgs ve tm
varlklarn kendisine hizmet etmek iin yaratlm olduu sans yatar. Her eyin kendisine
hizmet etmek iin var olduunu ancak budalalar dnr... ama eer insan evreni aratrr
ve onu anlarsa, kendisinin onun ne kadar kk bir parasn oluturduunu bilir.
Bir baka byk Kutsa Kitap yorumcusu olan Nachmanides (1270 ylnda lmtr), Kutsal
Kitaptaki Yaratl yksnn sadece genel hatlaryla anlatldn belirterek biraz daha ileri gitmiti.
Kutsal Kitabn esas amac bir yk anlatmaktan ok, hibir eyin Tanrnn buyruu olmakszn
yaratlmadn ifade etmekti.
Bu dnemde Mslman spanyadan (en azndan bir sre iin) bu kadar ok Yahudi
filozofunun km olmas rastlant deildir. Pek ok dili iyi biliyor olmakla birlikte, gerekten de,
birok erken Ortaa Yahudi bilgini, bilgesi, airi ve din adam kitaplarn braniceden ok Arapa
yazmtr. Cordoba ve Toledonun yan sra Badat, am ve Kahire gibi Mslman kentleri nemli
uygarlk merkezleriydi.
Douyla yaplan ticaretin gelitii gz nnde bulundurulacak olursa, Arap bilginlerinin
ufkun tesine bakmalar doald. Bizans kanalyla klasik Yunancay, Hindistan ve in kanalyla
matematii reniyor ve ran kanalyla da tp bilgilerini oaltyorlard. Mslmanlar Yahudilere
hogryle yaklayorlard ve baz Yahudiler saray hekimi veya bilgini olabiliyordu.

www.altinicizdiklerim.com 20
 Matematikte, Araplarn Hintlilerin yardmyla kefettii sfr says ve Hintlilerden dorudan
doruya aldklar ondalk say sistemi yava yava Avrupallarca renilip kullanlmaya balad ve
sonunda gerekletirdiimiz bilimsel devrimin temelini oluturdu.
Matematiksel ilemleri ok kolaylatrd iin Avrupallar Arap rakamlarn benimsediler.
zlmesi gnler alan problemleri dakikalar iinde zmeye baladlar. Her ne kadar cebir eski
Yunanllar tarafndan kullanlyor idiyse de kukusuz Arapa olan bu szck Kahirede yaam
matematik dehas El-Harezminin (790-840) ok nemli bir eserinin adndan tretilmiti. El-Harezmi
ar derecede bilgili bir matematikiydi ve bilgisinin bir ksmn da Hindu kaynaklarndan edinmiti.
Trigonometri, astronomi/astroloji, corafya ve kartografiye yapt ok nemli katklarn yan sra,
cebir yaklam sayesinde lineer cebir problemleri ve iki bilinmeyenli denklemler iin zm
yntemleri gelitirdi. Teoremlerini El-Kitab el-Muhtasar fil Hesab el-cebir vel Mukabele yani Cebir
ve Denklem Hesab zerine zel Kitap adl eserinde yaymlad. Bu kitap Latinceye ilk kez 12.
yzylda evrildi ve algebra yani el-cebir terimi Batllarn matematiksel sz daarcna bu kitaptan
geti. Algoritma terimi de bu matematikinin Latinceye Alghorismus olarak geen adndan tretildi.
Mslmanlar bilgi gelitirmede bylesine bir stnlk elde etmiken modern bilimin neden
slam topraklarnda deil de Avrupada ortaya kt bir merak konusudur. Yant, bilginlerin
aratrmay tercih ettikleri ynle ilgili olabilir. Anlalan, baz Mslman nderler, tpk erken
Ortaa Avrupasndaki baz hkmdarlar gibi, doal dnyayla ilgili aratrmalara gitgide daha az
sayg gsterir olmutu. Akademik uralara hogryle baklyordu ama renme etkinlii Kuran
aratrmalar ve yabanc aratrmalar olarak iki kategoriyle ayrlmt.
Yabanc aratrmalar, Yunanllardan elde edilen bilgilere dayanlarak incelenen konular
kapsyordu. Aklc Arap dnrleri de vard ama din adamlarnn ou bu tr entelektel uralar
Kurann otoritesine bir tehdit olarak gryorlard. 10. yzyln sonlarna doru, barn bozulmas ve
zenginliin azalmasyla birlikte ykselen tutucu bir tepki Mslman dnyasnn bilimde daha ileri
gitmesini engelledi. slm dnyasn yava yava egemenlii altna almaya balayan Ortodoks gr
uydu: nsan btnyle aklc bir varlk deildi ve slam retisi ierisinde Tanrnn yaratt
varlklarn sistematik bir ekilde aratrlmasna yer yoktu.
slm dnyasnda radikal dincilerin yldznn parlamasyla birlikte, bilimde stnlk yava
yava Avrupallara gemeye balad. Ve Mslman spanyadaki zengin bilgi birikimiyle temas
kuran Avrupallarn says gitgide artt. nemli Arapa ve Yunanca eserler Latinceye evrilmeye ve
tm Avrupadaki renim merkezlerine ulamaya balad.
Bir iek Pazarnda Yaklan Bilgin
Kopernikin lmnden birka yl sonra doan Bruno bir Rnesans insanyd. Bruno bana
dert stne dert ayordu. Pervaszca dile getirdii muhalif grleri Avrupada, zellikle de
Romada gitgide daha ok dikkat ekiyordu. Meryemin bakireliinin, armha geriliinin ve arap
Ekmek Ayininin gizemlerini anlamsz klan sapkn bir felsefe vaaz ediyordu. Yalnzca cahillerin
Kutsal Kitaba harfiyen bal kalacan ve kilisenin kendi karn korumak iin cahillii
zendirdiini iddia ediyordu.
talyaya vardktan sonra, Mocenigo adl gen ve zengin bir adam onu dzenbazlklar kenti
Venedike davet etti. Mocenigo ona kalacak bir yer verdi ve sonra da resmi makamlara onun
hakknda su duyurusu yapt. Venedik Cumhuriyeti onu kiliseye teslim etmeden nce bir sre
hapsetti. 1593-1600 yllar arasnda papala ait bir cezaevinde kald. Tarihsel kaytlar hi
yaymlanmad iin, ikence grp grmediini bilmiyoruz ama muhtemelen grmt. Bruno
1598de Engizisyon tarafndan birka kez sorguland ve sulu bulundu. Grn gzden
geirmesi iin kendisine krk gn sre tannd; balangta grlerinden vazgeeceine sz verdi
ama herhalde sonra aptalln tekrarlad. Dnp tanmas iin verilen ikinci krk gnn sonunda
Brunonun yine tvbe etmemesi Papay ve Engizisyonu artt. ki yl daha tutuklu kaldktan sonra,
cezas tebli edilmek zere 9 ubat 1600 tarihinde Baengizitrn sarayna gtrld. Kendisine
verilmi olan acmaszca ceza uzman yarglar ve kentin valisi nnde akland.

www.altinicizdiklerim.com 21
 lm cezas aldn duyunca Brunonun syledii szler, onun Enginizisyona mitsizce de
olsa bir psikolojik sava atna iaret ediyor olabilir: Belki de benim yarglarm, siz bu cezay
bana okurken benden daha ok korkuyorsunuzdur. Tvbe edip etmeyeceini grmek iin cezann
infaz sekiz gn daha ertelendi. Ama bir faydas olmad. Bruno bir sra baland ve ate yakld;
lrken kendisine bir ha uzatld ama o meydan okurcasna ha elinin tersiyle itti.
Galileo, 1510 yl civarnda, dnyann gnein evresinde dnd sonucuna ulaan
Kopernikin fikirlerinden ok etkilenmiti. iei burnunda bir bilginken, Dantenin Cehennem adl
eserinden faydalanarak, cehennemin tam yerini hesaplad. Matematiin de yardmyla, cehennemin
koni biiminde olduu soncuna ulat.
Gen Bruno gibi Galileo da erken yata bir manastr tarikatna katlmt. Galileonun bu
hareketi karsnda dehete kaplan babas hemen onu manastrdan kard ve ona tp eitimini aldrd.
Yllar sonra manastrdan ayrlp tp okumu olmas onun resmi kaytlarda papazlktan atlm biri
olarak grnmesine engel olmayacakt.
Tabii, eitli bulular yapmak gibi olumlu nitelikleri de vard. Teleskop bu bulularndan
biriydi. Teleskop ona hatr saylr miktarda kazan getirdi. Ama ban kilise ile belaya soktu.
Galileo artk yirmi kat bytme gcne sahip en iyi aygtn kullanarak, gkyzn imdiye
dek kimsenin yapamad ekilde gzlemleyebilirdi. O gne dein kusursuz derecede przsz
olduu dnlen ay yzeyinde kraterler ve dalar bulunduunu kefetti. Samanyolunun binlerce
farkl yldzdan meydana geldiini kefetti.
Ama Galileonun gzlemleri kanlmaz bir geree iaret etmeye balad. Dnya teki
gezegenlerle birlikte gnein evresinde dnyordu. Bu gerek, Kutsal Kitaptaki bilgilerle
eliiyordu. Giordano Brunonun sra balanp yakl henz belleklerden silinmedii iin, Galileo
bulgularn yaymlamakta ihtiyatl davrand.
Son Cizvit raporu papala 1631 ylnda Peder Melchior Inchofer tarafndan iletildi.
Raporda unlar syleniyordu: Dnyann hareket ettii dncesi tm sapknlklarn en irenci, en
zararls, en kepazesidir; dnyann hareketsiz olduu fikri kez kutsaldr; ruhun lmszlne,
Tanrnn varlna ve insan biimine brnmeye kar kanlar bile dnyann hareket ettiini iddia
edenlerden daha ok ho grlmelidir. Galileo sapknlk sulamasyla yarglanmak zere Romaya
arld. Veba salgnnn ba gstermesi Romaya gidiini geciktirdi ama Galileo sonunda, 1633te,
kederli bir ekilde ve arterite yakalanm bir halde, sulamalara yant vermek zere kente vard.
Eer Galileo sulu deilse, bu, Engizisyonun hatal olduu anlamna gelirdi ve bu da
Avrupada aklndan sapkn dnceler geen herkese tehlikeli bir mesaj ulamas demekti. kenceyle
tehdit edilen ve arteritten tr ok ac eken altm dokuz yandaki Galileo sonunda hatal
dnceyi yadsyacana, lanetleyeceine, hor greceine yemin etti. Hibir ekilde esnetilmeyecek
olan cezas mr boyu hapisti.
Tek Bir Noktas Bile...
Buda, rencilerine nirvana kurtulmu ruhun lmden sonra srecei yaam hakknda
speklasyon yapmann yakk almayacan sylyordu; nemli olan ona ulamaya almakt.
slamda Allahn niteliini tartmak zaman kayb olarak grlr, yanl Tanrlara tapmak kadar kt
saylr. Ve Yahudiler, belki tarihte yaadklar olaylardan tr, belirsizlikten ok fazla rahatsz
olmazlar. Yahudi gelenei tek bir dnya gr benimsemez; Talmud kendimizi iinde bulduumuz
dnyaya ilikin pek ok elikili yorum yapar.
Bu arada, Dou Hristiyanlnda kerigma ile dogma arasnda nemli bir ayrm yaplmtr.
Kerigma, kilisenin yazlabilen ve aktarlabilen resmi retisine verilen isimdir. Ama dogma kilisenin
retisinin tad daha derin anlam, sadece dorudan doruya, bireysel deneyimle anlalabilecek
bir eyi ifade eden ok daha kaypak bir kavramdr. Bir atasz ve onun bize rettii gerek ile
yaayarak rendiimiz gerek arasndaki fark da kerigma ile dogma arasndaki farka benzer. Kk
bir ocukken yzlerce kez Sz gmse skt altndr diye yazarak el yazm gelitirmeye

www.altinicizdiklerim.com 22
alrdm. Biraz eski bir dille ifade edilmi bir sz olmasna ramen, ne anlama geldiini ok iyi
biliyordum. Ne var ki bu sz hayata geirmeyi baarmam tam otuz ylm ald.
Kerigma, dnmeden, ezberlenerek renilen bir atasz gibidir; dogma ise sadece bireysel
deneyim yoluyla kabul edilebilecek bir gerektir. Dou Hristiyanl bu ayrmdan kiliselerin
tasarmndan bile faydalanmtr; ikonlarla ssl bir perde cemaatin bulunduu blm sunaktan
ayrr ve bu ayrm inancn gizemli ynn simgeler.
Ama Bat Hristiyanl gizemden hibir zaman holanmam, retinin ierdii saysz
paradoks ve elikiyle aka mcadele etmi, onlar aklamaya almtr. Teslis Baba, Oul ve
Kutsal Ruh fikri, apak felsefi sorunlar ortaya koyduu iin, sz dalana merakl Hristiyanlara
yzyllar boyunca malzeme salamtr.
Nasl hem tek hem Tanr olur?
Eer sa Tanrnn oluysa, bu onun bir ekilde Tanrdan daha gsz bir varlk
olduu anlamna m gelir, yoksa onun kadar gl bir varlk olduu anlamna m
gelir?
Eer sa Tanr kadar glyse, Tanrdan nasl olur da her eye gc yeten varlk
olarak sz edebiliriz?
Eer sa zamann tesinde olan ve her eye gc yeten Tanr ile ayn varlksa, O,
nasl olup da tarihin bir anna inmi ve armhta ac ekerek lmtr?
Dou Hristiyanl bu paradokslarn hi kurcalanmamasndan yanadr, nk bu
paradokslar inancn mucizev ynnn aklda tutulmasn salar ve bize insan aklnn Tanrnn
gerekliini asla kavrayamayacan anmsatr.
Tanr ile Kumar Oynamak
Tanrnn ne ya da kim olduu bilme yeteneine sahip deiliz... Akl bu soruya yant veremez.
Sonsuz kaos bizi ayrr. Bu mesafenin te ucunda havaya bir bozuk para atlr. Yaz m yoksa tura m
gelecektir? Bahse var msnz? Pascal Tanrya inanan kiinin kesinlikle kazanacan savunuyordu.
Eer Tanr yoksa kii ona inanmakla bir ey yitirmi olmazd. Ama varsa, kii ona inanmamakla ok
eyi lmszl riske atm olurdu.
Bu ok mantkl ve olaan bir ey olarak grlebilir ama Pascaln bu sav ortaya att
dnemde, Tanrnn var olmadn zikretmenin muhtemelen olduka radikal bir iddia olduu
anmsanmaldr.
Pascaln yaad ada ve ncesinde, rakiplerinin grleri kilisenin retisinden
farkllat zaman insanlar birbirlerini Tanrtanmazlkla suluyorlard. Romallar, Yahudiler ve
Hristiyanlara Tanrtanmaz diyorlard nk onlarn tek Tanr inanc kendilerinin ok Tanr inancyla
eliiyordu. Giardano Brunoya Tanrtanmaz denmiti, nk o, Katolik Kilisesi tarafndan kabul
edilmeyen bir Tanrya inanyordu. Pascal gibi son derece dindar bir kiinin Tanrnn var olup
olmadna dair bahse girmek gibi bir fikir retmesi, Bat dncesinin ok byk deiimlere gebe
olduunun bir iaretiydi. Artk yava yava teknoloji ve bilimsel aratrmayla ilgili yeni fikirler ortaya
atlyor ve birey kavram evrenin merkezine yerletiriliyordu.
Ama teknolojik bakmdan ilerleyen Bat uygarl doann kaprislerine artk sk skya bal
deildi. Sermaye biriktirme ve bu sermayeyi ticari giriimlere yatrma yetenei Bat uluslarnn veba
gibi felaketlerden sa kurtulmas anlamna geliyordu. Yeni ortaya kan zihniyet, insan eskiye oranla
Tanrya daha az baml, kendi yazgsn daha ok kendi izen bir varlk olarak grmeye balad.
Deiim, geliim ve ilerleme gibi kavramlar hem doal hem de ekici grlmeye baland. Oysa eski
alarda, gemi ile bugn arasndaki srekliliin en nemli ey olduu ve ancak kilise retisine sk
skya bal kalnarak korunabilecei dnlyordu.
nceki yzyllarda Leonardo da Vinci gibi bir Rnesans adamnn mhendislik, fizik ve
anatominin yan sra resimle de ilgilenmesi ve bu alanlarda herkesten daha stn hale gelmesi
www.altinicizdiklerim.com 23
mmknd. Ama Pascaln zamanna doru, bir alanda uzman olan bir kimsenin kendisini bir baka
alanda da uzman olarak grmesi gitgide zorlayordu. Farkl bilim dallar, ou zaman ibirlii
etmekle birlikte, yine de birbirlerine kukuyla bakabiliyorlard. Bu nedenle, filozof ve fiziki
Descartes, parlak bir bilgin olan gen Pascal ile karlat zaman, ona byk hakszlk ederek
Kafasnn iinde ok fazla boluk var diyebiliyordu.
Baz bilginler, yeni, gzlenebilir evrende Tanrya da bir yer buldular. Isaac Newton bu
bilginlerden biriydi.
Sayfalarna gmldm hazine niteliindeki ciltlerden biri, Newtonun Doa Felsefesinin
Matematiksel lkeleri adl, ilk kez 1687de yaymlanan ciltlik nl eseridir. Newton bu eserinde
bilinen evrendeki her eyin davrann tanmlayarak hareket yasasn belirler. Bu eserin baars,
byk bir bilginin, Kopernikten bu yana baka pek ok bilginin el yordamyla arad gerei
bulmasndan ileri gelir. Bu gerek udur: Evren, Tanr ya da Tanrlarn kaprislerine gre deil insan
tarafndan anlalabilecek mekanik ilkelere gre ilemektedir.
Ancak Newton, ncellerinin pek ounun aksine, otoritelerin gazabna uramamay baard
nk kuram Tanrya yer brakyordu. Newton iin, Tanr yasalar yapan ve yrrle koyan bir
Akll Mekanik Ustas idi. Newton, arkada Aziz Paul Katedrali Barahibi Richard Bentleye yazd
bir mektupta u szleri sarf etmiti: Yerekimi, gezegenleri harekete geirmi olabilir ama Tanrsal
bir g olmadan yerekimi kendi bana gezegenlerin gnein evresinde dnerken yaptklar trden
byle dairesel hareketler yapmaya balamalarn salayamaz; ite bu ve baka sebeplerden tr, bu
sistemin tasarmn zeki bir faile yormak zorundaym.
Newtonun fikirleri, insanlarn dinlerin de tpk evrendeki baka her ey gibi bir tarihi
olduunu kabul etmeye balad bir ada iyi karland.
Evrim srecinin belli noktalarnda beynimiz ok byk deiimlere urad, boyutlar
byd ve bize dil ve alet kullanma gibi yeni yetenekler kazandrd. Ama aklmz kullanmaya
balamamzla sonulanan byle byk bir deiim hi olmad; eer olduysa da 15, 16. ya da 17.
yzyllarda deil ok uzak gemite meydana geldi.
Antropologlar bu bilmeceyi zmek iin ok enerji harcamaktadrlar. Eer bir ocuun
hastalndan fkeli atalarn sorumlu tutmann sosyal bir amaca hizmet edebileceini, ama ocuu
iyiletirmeyeceini sylersem, kimsenin beni etnosentrik olmakla sulamayacan sanyorum.
Kltrel grelilik olarak bilinen dnce ekol, yanldm ya da daha dorusu, yanl soru
sorduumu syler. Kltrel greliliki, bana, nesnel gerek diye bir ey yoktur, karln verir; ona
gre, benim bilimsel dorum uzaklarda yaayan kabilelerin bysel-dinsel dorusuyla uyumlu
olmayan Batl bir dnceden baka bir ey deildir.
Onun bu szleri karsnda, benim, dini kyasya eletiren Richard Dawkinsin tarafn
tutmam gerekir. Dawkins yle yazar: Bir kii yerden 1000 metre yksekte (uan bir uan iinde)
olduu halde kendisinin kltrel greliliki olduunu sylyorsa, ikiyzlnn tekidir. Eer
uluslararas bir antropologlar kongresine katlmak zere uuyorsanz bir tarlaya aklmamanzn
nedeni, Bat bilim tarafndan eitilmi bir sr mhendisin hesaplarn doru yapm olmasdr.
Dawkins yanlmyor ve kukusuz, eletirisini, bunu daha iyi bilmeleri gerektiini dnd Batl
akademisyenlere yneltiyor. Ama bilimin ie yaramas, doastne inanan herkesin dpedz kak
olduu anlamna m gelir?
Baz bilginlere gre, doastne inanmak kusurlu bir bilim yapmaktan baka bir ey deildir
demek yeterli olmaz. Oxfordlu genetiki ve profesyonel Tanr avcs Richard Dawkinse gre din,
savunduu her eyle elimektedir. Dawkins, dini akln virs olarak grr ve bu virsn bir
kuaktan dierine dek kendisini korkun derecede zok kez kopyaladn belirtir. Bu virsn yaratt
semptomlar yle sralar:
1. Hasta, bir eyin doru olduuna iddetli biimde inanmak ister... Bu inan herhangi bir
kanta ya da akla dayanmaz... Doktorlar bu inanca iman derler.

www.altinicizdiklerim.com 24
 2. Hasta, herhangi bir kanta dayanmasa da imannn kuvvetli ve sarslmaz oluunu bir erdem
olarak grr. Dorusu, ne kadar az kant olursa, iman o kadar kuvvetli olur.
3. Bununla ilgili bir semptom gizemin kendi bana iyi bir ey olduu kansnn olumasdr.
Gizemleri zmek bir erdem deildir. Onlar zmemeliyiz, hatta zlmezliklerinden zevk
almalyz.
4. Hasta rakip inanlara hogrsz davrandn fark edebilir... Kendi inancna ters dme
potansiyeline sahip, bir antivirs yazlmna benzer bir ekilde hareket edebilecek bilimsel
akl yrtme gibi dnce biimlerine de dmanlk duyabilir?
Profesr Dawkins, dinsel inancn tehlikelerini gstermek iin 11 Eyll 2001 facias gibi
olaylara iaret eder. nsan ruhunun olduka tehlikeli iki hastala yakalandna inanr. Bu hastalklar,
kuaklar boyu sren kan davalar gtme itkisi ve insanlar bireyler olarak deil gruplar olarak grme
itkisidir. Dawkinse gre Musevilik ve Hristiyanlk dinleri, ilerinde bu her iki hastal da
barndrmakta ve hakl gstermektedir ve bu dinlere sayg gstermektense kkleri kaznmaldr.
Yine de size dininizi retmek ve semtinizin papaz olarak yerine getirmekle ykml
olduum bu sahte grevi yapmak zorundaym... Sizi ahmaka samalklar ve bo batl
inanlarla oyalamak iin, kendi dncelerime tamamen aykr eyler yapmak ve
sylemek gibi can skc bir sorumluluk alm olma honutsuzluunu yayorum... Bunu
daima byk ac ekerek ve ar derecede irenerek yapyorum. Papazlmn anlamsz
ilevlerinden, zellikle de o ayinlerin putperest ve batl niteliklerinden bu kadar nefret
etmemin sebebi ite budur. Onlar binlerce kez itenlikle lanetliyorum.
Bu trajik mektup Fransann Ardennes blgesinde yaayan Jean Meslier adl bir ky papaz
tarafndan yazlmtr. Meslier ok dindar bir Hristiyan ve cemaatinin en yoksul yelerine ar
derecede nazik davranan biri olarak tannyordu.
Ama 1729 ylnda elli be yanda ld zaman, evinde 400 sayfalk bir elyazmas bulundu.
tiraflarm adn tayan bu belge, zengin-yoksul ayrmna saldryor ama en sert eletirisini
Hristiyanla yneltiyordu.
Elyazmasnn kopyalar byk bir cokuyla elden ele dolatrld; bir tanesi, Tanrya inanan
biri olmasna karn, Aydnlanma aklclnn szcs olarak grlen nl filozof Voltairenin eline
bile geti.
kence eken bir ky papaznn ateli szleri daha kronik bir rahatszln akut
semptomlarndan baka bir ey olamazd. Ayn dnemde, yukarda sz ettiimiz sko filozof David
Hume Doal Din zerine Syleiler adl kitabn yazd. Hume bu kitabnda, bizzat yaamadmz bir
eye inanmak iin geerli sebep olmadn iddia ediyordu. Eer doann dzeni ve mucizesi,
Newtonun ileri srd gibi, bir Akll Mekanik Ustasnn varlnn iareti olsayd, o zaman
dzensizlii, felaketleri, hastalklar ve acy nasl aklayacaktk?
Bu arada, Fransz filozofu Denis Diderot benzer sorular sorduu iin kendisini hapiste
bulmutu. Diderot bir Tanrtanmaz deildi ama Tanrnn var olup olmad sorununun nemsiz
olduunu dnyordu. Diderot Tanr var olsa da olmasa da, en yce ve en faydasz gerekler
arasnda yer alr diyordu.
Bugn Charles Darwini, kuramlaryla, Kutsal Kitapta belirtilen Yaratl grn en
sonunda laveden adam olarak biliyoruz. Yaratllk, evremizi saran dnyaya ilikin bir
aklama olarak bugne dek baz Amerikan okullarnda retilmektedir ama evrim kuram byk
lde bu retinin yerini almtr. Evrim kuramna gre, insanlar ve yeryznde yaayan btn canl
varlklar, kendi zel evrelerinde hayatta kalma ve reme hedeflerine en ok yardmc olan nitelikleri,
art arda gelen kuaklar araclyla, yz binlerce yl ierisinde kazanarak gelimitir. Bu kuram
doruysa, sadece Kutsal Kitap yanl deildir, dmende bir Tanrnn bulunmas da gereksizdir.
Doann ve iinde bulunan her eyin szm ona harikulade tasarm zeki bir Yaratcnn eseri deil
sadece biyolojik bir srecin, genlerin kendilerini defalarca kopyalamasnn nihai sonulardr.

www.altinicizdiklerim.com 25
 Charles Darwin bu kuramn mucidi deildi. Greceimiz gibi, o, kuramn en iyi tantmcs
bile deildi. yk, bir nceki yzylda yaam ve nn yerkrenin yan kefetmeye ynelik ilk
bilimsel giriimleri yaparak kazanm bir Fransz kontuyla balar. Comte de Buffon (1707-1788) bir
kyly kendisini her sabah yataktan zorla kaldrmakla grevlendiren bir ikolikti.
Buffonun almalar insanlarn, tm teki trler gibi, Tanr tarafndan u anki biimlerinde
yaratlmayp evrim yoluyla ortaya ktn ilk kez ne sren almalar arasnda olduu iin de
nemliydi.
Bayra Buffondan Charles Darwinin dedesi Erasmus Darwin ald. Daha ok Newton gibi,
Erasmus Darwin de hl kendi kuramnda Tanrya yer brakyordu; ama onunki bir baka Deus
otiosus, yani evreni ina edip harekete geirdikten sonra, yarattklarna hi kulak vermemi bir Tanr
idi. Erasmusa gre, trler Tanrnn hibir mdahalesi olmakszn doa yasalarna gre evrelerine
uyum salyor ya da yok oluyordu.
Erasmusun torunu Charles Darwin neden baz trler uyum salarken bazlarnn yok
olduunu aklamak iin en uygun olann hayatta kalmas dncesini gelitirerek bu kuramlara
kendininkileri ekledi.
Bugn pek ok Hristiyan, Darwinci evrim kuramn kabul etmekte ve bylesine harikulade
bir srecin Tanr tarafndan balatldn dnmektedir. Ama sorun udur ki Tanr Fikri,
yantladklarndan daha ok soru sorulmasna neden olmaktadr. Evrimin Tanrnn eseri olduunu
dnsek bile, ortada birok zlmemi bilmece kalmaktadr.
Tanr her eye gc yeten ve ok iyi bir varlk olmasna ramen, neden ac ve ktle
yer veren bir sistem yaratmtr?
Tanr ezeli ve ebedi bir varlk olmasna ramen neden tarihe mdahale etmektedir?
Darwincilik, Tanrnn var olmadn ileri srerek, pek ok insan bu tr sonu gelmez
speklasyonlarla uramaktan kurtarr. Darwinin en uygun olann hayatta kalmas fikrinin, en ok
Tanr ld szyle tannan Alman filozof Friedrich Nietzschenin almalar stnde byk etki
yapm olmas artc deildir.
Babil Kulesi ve Hadron arptrcs
Bugn Babil Kulesi yeniden ina edilmektedir. Buras Avrupa Nkleer Aratrmalar
rgtnn (CERN, European for Nuclear Research) svire kararghdr ve dnyann en byk
parack fizii aratrma merkezidir. Bu bilginler de hrsldr. Evrenin neden yapldn ve hangi
glerin onu bir arada tuttuunu aratrmak iin burada toplanmlardr. Babil Kulesini ina edenler
gibi onlar da ortak bir dil konumaktadr. Bu dil fiziin dilidir; fiziki olmayanlarn anlayamayaca
bir dildir.
19. yzyln sonuna dek, atomun maddenin blnemeyen en kk paras olduu
dnlyordu. J.J. Thompson elektronu tarif ettii zaman, bu varsaym deiti. O zamandan bu yana
proton, atom ekirdei ve ntron bulundu. Ama fizik gelitike, her atom-alt paracn baka
paracklardan olutuu anlald. Hadronlar ve kuarklar iki snfa ayrlyordu: baryonlar ve mezonlar.
Baryonlar kuarktan oluuyordu ve byk bir ktleye sahiptiler. Fakat durum o kadar basit deildi.
Her baryonun, antikuarktan oluan bir kar parac vard. Ayrca mezonlar, pionlar, leptonlar,
muonlar, tauonlar ve ntrinolar vard. yle grnyordu ki bu paracklarnn ounun kar
paracklar da vard.
Ama CERNdeki bilginleri zelliklere ilgilendiren, ele avuca smaz bir parack daha vardr.
Bu parack varsaymsaldr. imdiye dek hi grlmemi, tespit edilmemi ve varolduu deney
yoluyla kesin olarak kantlanmamtr. Bu varsaymsal paracn yaratt Higgs alan her ynden
ayn biimde alglanmakta ve boluktan ayrt edilememektedir. Ama Higgs bosonunun varl
modern fizik iin ok nemlidir; o kadar ok nemlidir ki baz akac kimseler buna Tanr parac
demektedir. Bu parack, eer bilginler yanlmyorsa, evrendeki tm teki paracklar bir arada tutan
bir g uygulamaktadr. Eer Dr. Virdee ve alma arkadalar milyarlarca poundluk bu deney
www.altinicizdiklerim.com 26
sayesinde onun varln kantlarlarsa, evrenin u ana dek karanlkta kalm ynleri hakknda pek ok
ey anlalacaktr.
Bu deney Byk Patlamadan birka milisaniye sonra meydana geldii dnlen olay tam
olarak taklit edecektir.
Peki, Tanr gerekten ld m?
ngiltere Babakannn ve Kraliesinin, bir insann bir hayaletin gebe brakt bir
bakire tarafndan dorulduuna, ldkten sonra dirildiine ve Tanr tarafndan
yaratldna inanmasn nasl aklayacaz?
Amerikallarn % 98inin Tanrya inanmasn nasl aklayacaz?
Ya da her gn tm dnyada insanlarn, gezegenlerin hareketlerinin yazglarmz
etkiledii ilkesine dayanarak kaleme alnan gazete fallarn okumasn?
Ya da Tanr aradan ekilse bile, insanlarn dinsel grnen saysz davran biimi
sergilemesini; hacca gitmelerini, beraberliklerini kutlamak iin bir araya
gelmelerini, belli baz zel kii ya da yerlere tapmalarn nasl aklayacaz?
Bilim, Kutsal Kitabn her noktasna ve virglne kat ekilde bal kalan Hristiyanlk gibi bir
dini malup edebilir, ama dinin kendisini yenemez.
DOKUZUNCU BLM
MODERN ADA DN
amzda, uzun zaman nce kurumsallam., rgtl bir yapya sahip dinler, artlarnda
bilimin ya da Pazar ekonomisinin dindiremedii ruhani bir alk brakarak gerileme dnemine
girmitir. nsanlar, kendilerini hibir direnie aldrmadan okuldan niversiteye, niversiteden iyerine
tayan bir montaj hatt zerinde yaadklar hissine kaplmaktadr. hayatnda ise, en son kan cep
telefonu ya da otomobili satn alabilmek iin uzun saatler altklar ve kapitalist makinenin
paralarndan baka bir ey olamadklar duygusu yakalarn hi brakmamaktadr.
Bilimsel bilginin ilerlemesi, doastne ve Tanrya olan inancn gerilemesine yol
amaktadr. 19. yzyldan bu yana din kuramclar seklerleme olarak bilinen bir srecin devam
etmekte olduunu ileri srmektedir. Bu sre, en belirgin niteliini dinin gitgide zayflamas olan
modern hayat yaratmtr.
Alman sosyolog Max Weber bu srece Entzauberung yani hayatn gizemli olmaktan
karlmas adn vermitir. Bilim her eyi aklamaktadr, bu yzden yant aramak iin doastne
bakmamza gerek yoktur. Toplumumuzun yapsnda da deiiklikler olmutur; en azndan Batda
kilise ile devlet gittike birbirlerinden ayrlmakta ve bir dinsel inanc benimsemek bireysel tercih
meselesi haline gelmektedir. Pek ok geleneksel dinin taraftar yitirdii dorudur. Harvard
niversitesi sosyologu Grace Davie mkemmel kitabnda inanmann ama ait olmamann hl
geerli bir tema olduuna iaret etmektedir.
Kiliseye (ve sinagoga) devam eden insanlarn saysnn hem Avrupada hem de ABDde
azald inkr edilemez. Fakat inanlar ve dinsel etkinliklerin hem iyi hem kt yeni biimler
alarak hzla gelitii de aktr. Bu inanlar ve etkinlikler genellikle modern dnyayla ilgili olduu
dnlebilecek biimlerde ortaya kmakta ya da deimektedir. Tuhaf kltler, Yeni a inanlar
ve kktendincilik gibi yeni olgular dinsel grlerin ok etkin bir g olarak kaldn aka
gstermektedir. Toplum ne kadar deiirse deisin, Tanr Fikri lmemektedir.
Dinsel fikirleri devlet otoritesiyle ilikilendirmek Batya zg bir tutum deildir. Bu tutum,
19. yzyl Japonyasnda ortaya km olan into dininin temelini oluturur. Bu din, imparatorun
saltanatnn yeniden kurulmas ve Budizm ile Konfysln reddedilmesiyle ilintilidir.
into bugn Japon toplumu iindeki tutucu ve ar sac elerle ilikili bir hareket haline
geldi. Ama bir btn olarak sivil din kesinlikle nemsiz bir olgu deildir.
www.altinicizdiklerim.com 27
 Amerika, kendisine dinsel bir tarzda tapan tek ulus deildir. ngilterede st dzey bir brokrat
ya da din adam devlet treniyle topraa verilirken veya silahl kuvvetlerin bir yesinin cenazesi
kaldrlrken tabutun stne bir Birleik Krallk bayra rtlr ve bylece devletin bir simgesi dinsel
bir trenle ilikilendirilmi olur. Ama kitaplar ok satlan, rgtl dinlerin dman, Tanrtanmaz
yazar Philip Pulmann iaret ettii gibi, dine deiik bir biim vererek yeniden kullanan devletlerin
en iyi rneklerinden biri eski Sovyetler Birliidir. Her ne kadar orada din resmi olarak yasak idiyse
de, devlet komnizmi gerek inan olarak tantyordu. Kzl Meydandaki kutlamalarn yapld
gnler, dinsel ve kutsal gnlerdi. Akademik camia (tpk yakn zamanlara dek Belika ve
Almanyadaki pek ok Katolik niversitede olduu gibi) eer kiliseye ye deilseniz, mesleinizde
ykselmeniz zordur.
Modern Britanyada da kltrel yaam yeni bir kltn egemenlii altna girmitir. Bu kltn
Hristiyanlk, Musevilik ya da bir baka byk dinle herhangi bir ilgisi yoktur ama yine de dardan
bakldnda bu dinlere benzemektedir. Futbol, insanlar bir ayini izlemek ya da o ayine katlmak ve
ortak bir kimlie sahip olularn kutlamak zere bir araya getiren, sabit bir takvime gre yrtlen,
byk lde toplumsal bir etkinliktir. Cumartesi gnleri le sonras futbol sahasna hacca gider gibi
gitmek, atklar takmak, arklar sylemek bu dinin belli bal pratikleridir. Bu denklemde sadece
Tanr eksiktir ve bu boluu belki de sradan lmllerden farkl bir muamele gren ve zaman
zaman Tanr olduklarna kendileri de inanan oyuncular doldurur.
Futbol hayranlarnn baka insanlara oranla Tanrya inanmaya daha yatkn olup olmadklarn
bilmiyorum ama bu spor, birok ynden, en azndan grnte, dine benzemektedir. yle grnyor
ki gnmzde kiliseye devam etme ya da belli bir dinsel doktrine balanma eilimi yava yava
ortadan kaybolurken, dinsel davranlarmz yeni hedeflere doru ynelmektedir.
Bu denklemde sadece Tanr eksik diyorum ama Canterbury Bapiskoposu Dr. George Carey
ile Bahaham Dr. Jonathan Sacksn Arsenal-Manchester United man birlikte izlediklerini
anmsyorum.
Her iki adam yneticilerle el skp, spotlarla aydnlatlm kutsal sahaya ktlar.
Hoparlrlerden iki dinsel nderin stadyumda bulunduu anons edilince seyirciler yksek sesle
tezahrat yaptlar. Bahahamn belirttii gibi, Arsenal taraftarlar hangi dinin yannda olurlarsa
olsunlar, kesinlikle yksek mevkilerde dostlar vard. Eer dua etmek ie yaryorsa, Arsenalin kendi
sahasnda byk bir galibiyet elde etmesi gerekirdi. Ne var ki o gece Arsenal, Manchester Uniteda 6-
2 yenilerek, son altm yl iinde kendi sahasnda yaad yenilgilerin en byn tatt.

Ertesi sabah bir gazete haberinde, mata olan bitenler btn ayrntlaryla anlatlyor ve
Canterbury Bapiskoposu ve Bahaham kafa kafaya verip Arsenalin kazanmasn
salayamyorlarsa, o halde bu, Tanrnn var olmadn bir kant deil mi? diye soruluyordu.
Bahaham, haberi yapan gazeteciye hemen ksa bir mesaj gnderdi: Tam tersine, man sonucu
Tanrnn var olduunu ama Manchester United tuttuunu kantlyor.
Ruhani Thatchercilik: Yeni a Dini
2000 ylnda, Britanyann Ruhu adl televizyon programna paralel olarak, Birleik Krallkta
halkn dine olan yaklamn aratrmay hedefleyen bir telefon anketi yapld. Sonular, geleneksel
gkteki Tanr inancnn yerini ruh ya da yaam gc gibi alternatif inanlarn aldn
dndryordu. Snrl sayda insanla yaplan bu aratrmaya gre, her drt kiiden biri geleneksel
Tanr inancna sahipken, ikisi bir ruh ya da yaam gc gibi bir eye inanyordu. Aslnda, dinsel
yaama daha yakndan bakarsak, insanlarn Tanrya tapma geleneinden yava yava vazgeerek,
bireyi ve yaamn kendisinin ilahlatrdklarn ve onlara tapmaya baladklarn grrz.
zl Oxford Szlnde din ,insanst bir gce, zellikle de kendisine boyun eilmesini ve
taplmasn salama gcne sahip zel bir Tanrya olan inan; insann kendisini adad bir ey
olarak tanmlanr. Baka deyile, din, gnmzdeki yaam artlarna hi deinilmeksizin, dorudan
doruya Tanr ile ilgili bir ey olarak tanmlanr. En belirgin nitelikleri, gkyzndeki Tanr,
www.altinicizdiklerim.com 28
krsdeki vaiz, sabit ayinler, belli inanlar ve kar klamaz kutsal kitaplar olan bu tr bir dinin
artk rabet grmedii olduka aktr. Peki ya bireyi ve gnmz yaamn ycelten dinsel inanlar
ne olacak?
Yeni a dini, modern yaamn kusurlu olduu; bireyin ya yetitirilme tarz ya da gemi
yaamlarnda olup biten eylerden tr kaybolup gittii, materyalizm yznden yozlat,
tketimciliin klesi olduu ve ykc inan ve eylem biimleri tarafndan doru yoldan karld
dncelerine dayanr. Kabalaclk ya da Gnostisizm benzeri daha eski gizemci retiler gibi, bu
inancn znde de bizde ve dnyada bir yanllk olduu ve hem bizim hem de dnyann
iyiletirilmesi gerektii kans yatar. Bunun yan sra her insann kendisini iyiletirme ve daha saf,
daha iyi bir varolu biimine ykselme yeteneine sahip olduuna inanlr.
Aslnda Yeni a dininde insanlarn kendilerini Tanr ile ya da en azndan Daha Byk Bir
G veya En Byk Gerek ile zdeletirdiklerini syleyebiliriz. Yinelemek gerekirse, bu yeni bir
olgu deildir. Ortaada Musevi ve Mslman gizemciler Tanrnn bireyin iinde bulunduunu
retiyorlard. Ama modern yaamn, bu fikri olduka nemli hale getiren bir zellii vardr. Yeni
a dini, bireyin, Tanrnn temsilcisi olarak, kendi Aydnlanma yolunu bulma gcne sahip olduu
fikrini vurgular. Atlantisli sava Ramtha kiisel tercih konusunda Judithe bir keresinde yle
demiti: Herkes hakldr, nk herkes kendi dorusunu yaratma zgrlne sahip olan birer
Tanrdr.
Yeni a dininden tek bir btn olarak bahsetmenin zor olmasnn nedeni de budur; bu din,
ierisinde, insanlarn kendi yollarn seme zgrlne sahip olduu fikrini barndrmaktadr.
Teknolojik ilerlemeler sayesinde, bilgiyi yayma gc artk bir sekinler grubunun tekelinde
olmaktan kmtr ve bilgi deiim yaratmak isteyen gruplarca da yaylabilir hale gelmitir. Bu
deiim sayesinde, politikaclar, kraliyet aileleri ve kresel irketlerle ilgili skandallar patlak vermi
ve sonuta, doal olarak, insanlarn toplumumuzun yaplarna olan inanc sarslmtr. Yeni a
diniyse bize artk kendimize gvenebileceimizi syler.
Yeni a dini evrenin kkenleriyle ya da biz ldkten sonra neler olacayla pek ilgilenmez;
bilimin onu rtebilecei alanlardan uzak durur. Bunun yerine, yaama odaklanan ve kiinin imdiki
zaman ierisinde mutluluk ve tatmine ulamasn hedefleyen ruhani retiler retir.
Yeni a dininin topluma deil bireye odaklandn grrz: Dlerle Hayata G Vermek;
Ses Simyas; Sesinizin Gcyle Hayatnz Deitirin ve Zenginletirin; Tekliin Gc; Setiiniz
Hayat Yaayn.
stelik baz Yeni a Dinleri sadece mutluluk, huzur, tatmin vs. deil, ou zaman
zenginlik de vaat eder. retileri Budizmin bir dal olan Sokka Gakkai hareketi Nam-myomo-renge-
kyo szn sylemenin zenginlik getirebileceini ne srer.
Louise L. Hayin kitaplar gelirim srekli artyor gibi szler sylenmesini tavsiye eder. Ve
ayn zamanda Yeni a dinin kendisi de byk bir gelir kaynadr.
Kktendinci Uyan
Bugnlerde kktendinciliin sadece modern yaam koullarna tepki olarak ortaya km bir
hareket olduunu dnme eilimi vardr. Ayrca sadece Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanln
kktendinci dinler olabilecei, nk kutsal ve deitirilemez olarak kabul edilen ve bundan dolay
modern dnceyle srekli atan eski metinleri temel aldklar ileri srlmektedir.
Ama bu akl yrtme tarz yanltr. lk olarak unu syleyebiliriz ki pek ok kktendinci
modern dnyaya hi de kar deildir; hakikaten de, inanlarn yaymak iin Internet, televizyon,
radyo, gazete gibi modern teknolojileri ara olarak kullanmaktadrlar. ster Musevilik, Mslmanlk
ya da iilik, ister baka bir dava adna olsun, terrizm gerekletirdii canavarlklarn azami sayda
insan tarafndan bilinmesi ve hissedilmesi medyaya baldr. Bu tr savlar kktendinciliin dinin
kendisi kadar eski olduu ve hi de bykler ile snrl olmad gereini gz ard etmektedir.

www.altinicizdiklerim.com 29
 Her toplumda deiim eitsiz oranda gerekleir; baz gruplar deiimi kucaklar, baz gruplar
ondan rahatsz olur. Kktendincilik, ikinci grup deiim birinci grup tarafndan kendisine
dayatlyormu hissine kapld zaman ortaya kar. Kendilerinin g kaybettii, teki grubunsa g
kazandn dnrler ve bunun olmasn engellemek iin ar nlemler alabilirler.
Kktendinciler mcadelelerini srdrmek ve grup yelerini motive etmek iin sylencelerden
de faydalanrlar. Bir Altn a sylencesi vardr; belirsiz bir gemite, herkesin daha dindar, daha
inanl, daha disiplinli ve kukusuz daha mutlu olduu byle bir a yaanmtr. Bir de Muhteem
Gelecek sylencesi vardr; bu gelecekte, gelenekselciler dmanlarn yenecek ve herkes kurallara
uyacaktr.
Kktendinci hareket hangi kltrde ortaya karsa ksn, genellikle ayn srelerin ilediini,
ayn dilin kullanldn grrz. Hibir eyden emin olmadmz, kuku duyduumuz, daha ok ey
bilmek istediimiz iin bilimle urayoruz. Ve btn bunlar kesinlikle din iin de geerlidir. Dinle
uramamzn sebebi de emin olamaymz, kuku duymamz ve usuz bucaksz evrende kendimizi
bir cce gibi hissetmemizdir.
Baka pek ok adan olduu gibi bu adan da din ile Tanr arasnda teknoloji ile bilim
arasndakine benzer bir iliki vardr. Tanr araymz bilimsel bilgi araymza ok benzer. Din iyi ya
da kt olabilir; teknoloji de aynen yledir, iyiye ya da ktye kullanlabilir. Kendimizi bilimden
saknmamza gerek yoktur, sadece bilimin hangi amalarla kullanldna dikkat etmemiz gerekir.
Kesinlik dinde de bilimde de tehlikelidir.
Yaamn Amac, Yaamn Amacn Aramak m?
Bugn ngilizce yazlm tiyatro eserleri arasnda en ok oynanan oyunun Macbeth olmasnn
sebebi nedir? Sanrm bunun sebebi biraz da ierdii ya da iermedii dinsel mesajdr.
nsann bilgisi eksiktir. Bu, bilimin nemsiz olduu anlamna gelmez; bilim insann sahip
olduu en nemli aratr. Ama insan bu arac kullanarak yapabileceklerinin bir snr olduunu
unutmamaldr. Bu snr unutmak tehlikelidir. Bilim kendisinin ya da kavraynn tesinde bulunan
usuz bucaksz evrenin niin var olduunu hibir zaman tam olarak aklayamayacaktr. nsan,
yaamn amacn aramaya devam etmelidir; ama yaamn amac yaamn amacn aramaktan ibaret de
olabilir.
KAYNAKA
Tanrnn yks / Tanr m nsan nsan m Tanry Yaratt?
Prof.Dr. Robert Winston
zgn Ad: The Story of God / A Personal Journey into the World of Science and Religion
ngilizceden eviren: Sinan Kseolu-1. Bask: Say Yaynlar, 2010

www.altinicizdiklerim.com 30