Tanr m nsan, nsan m Tanry Yaratt?

3.Bask
 TANRININ YKS,
Tanr m nsan, nsan m Tanry Yaratt?

Robert Winston

Robert Winston Britanya'nn en nl bilginlerinden biridir. Londra'da

ki lmperial College'de Dourganlk Arahrmalar dalnda Emeritus
Profesr ve reme fizyolojisi alannda aktif bir aratrmac olarak do
urganlk hbbnn ilerlemeler kaydetmesini salaml'hr. Winston ayn
zamanda embriyo arahrmalar ve genetik mhendislii alannda yr
tlen tarhmalarda nde gelen kiilerden birisidir. Winston'un hazrla
d Hayatnz Onlarn Elinde, Bebek Yapmak, insan Vcudu, Zamane ocu
u, lnsan igds, insan Beyni ve Tanrnn yks adl televizyon prog
ramlar onu tm Britanya' da herkese tannan bir isim haline getirmi
tir. 1994'te Winston'a soyluluk stats verilmitir.
TANRININ YKS
Tanr m nsan, nsan m Tanry Yaratt?

ROBERT WINSTON
l/''
()
1

ngilizceden eviren:
Sinan Kseolu
Say Yaynlar
Bilim Dizisi

Tanrnn yks/ Tanr m nsan, nsan m Tanry Yaratt?

Robert Winston

zgn Ad: The Story of God /A Personal Joumey into the

World of Science and Religion

Copyright Professor Robert Winston 2005

Trke Yayn Haklar Say Yaynlar

Bu eserin tm haklar sakldr. Yaynevinden yazl izin alnmakszn
ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopyalanamaz,
oaltlamaz ve yaymlanamaz.

ISBN 978-975-468-905-1
Sertifika No: 10962

ngilizceden eviren: Sinan Kseolu

Editr: Derya nder
Sayfa Dzeni: Tlay Malko
Kapak Tasarm: zlem Sarc

Bask: Kurti Matbaas

Topkap/stanbul
Tel.: (0212) 613 68 94.
Matbaa Sertifika No: 12992

1. Bask: Say Yaynlar, 2010

2. Bask: Say Yaynlar, 2010
3. Bask: Say Yaynlar, 2012

Say Yaynlar
Ankara Cad. 22/12 TR-34110 Sirkeci-stanbul
Telefon: (0212) 512 21 58 Faks: (0212) 512 50 80

www.sayyayincilik.com e-posta: say@sayyayincilik.com

Genel Datm: Say Datm Ltd. ti.

Ankara Cad. 22/4 TR-34110 Sirkeci-stanbul
Telefon: (0212) 528 17 54 Faks: (0212) 512 50 80
e-posta: dagitim@saykitap.com online sat: www.saykitap.com
 NDEKLER

Teekkr ........................................ ...... ... .

... ....... .. . .
.. ............ ...... 9
Kronoloji .. .
................................... . ... ........... .. .......... .... ............. 13

ndeyi: Tanr ile Gremek ..................................... ...... . 15

Birinci Blm:
Dinin Kkleri: Tarihncesi nsanlar Neye nanyordu? . 25 .

kinci Blm:
lm Kalm Meselesi . . .. .
. ... .............. . .... ..................... ...... ... . . 85

nc Blm
Tek Tanry Bulmak . ..
... ........... . ............... .. .
....... .................. 137

Drdnc Blm
Dnyann En Byk Kitab. . . . . . ...
............. ........... .. .. ... ... ..... 167

Beinci Bm
Deiim Tanrs . .
.............................. ...................... ..... ...... . . . 213

Altnc Blm
Muhammed ve slam .............. -............................................257

Yedinci Blm
Sapknlklar ve Hizipler . .. ................................................ .. . 299
Sekizinci Blm
Tanr Mevzi Kaybediyor . ..
............................. ... . ...... .. ........ 349
Dokuzuncu Blm
Modern ada Din ..............................................................419

Fotoraflar .
......... . . . ............................................. .............. ... . 477
Dizin ...................................................................................... 487
' ok deerli arkadam Richard Dale'e
 TE EKKR

BBCl kontrolr olduu sralarda Lorraine Heggessey ile bir

le yemei yememi olsam, byle bir kitap yazmak aklmn
ucundan bile gemezdi. Ben onu tamamen farkl bir proje iin
ikna etmeye alrken, o bana Tanr konusunu ele alacak bir
televizyon dizisi hazrlamam nerdiinde aka yaptn san
mtm. Konutuum kii daha az enerjik ve daha az ho bir
arkadam olsa herhalde beni ikna edemezdi; bu yzden bu
kitap onun bys ve cokusunun rndr. Yllardr beni
yreklendirdii ve destekledii iin ona ok ey borluyum.
nemli bir televizyon program ile rten bir kitap yaz
mak her zaman ok zor bir itir; bunun sebebi, baka her ey
bir yana, aklnz ve bedeniniz film ekimleriyle megulken
son derece hzl bir ekilde aratrma yapmak ve yazmak zo
runda olmanzdr. Bu yzden bu ii kolaylatran ve keyifli
hale getiren birka kiiye teekkr borlu olduumu syle
mek isterim. ncelikle bu konuyu ele almam kolaylatrmak
iin ok ey yapan Matt Baylis'e teekkr ediyorum. Ve ona
ilk kez teekkr etmediimi de belirtmeliyim. Engin bilgisi ve
ilgisiyle beni entelektel bakmdan srekli uyard. lgin te
malar bulma yetenei, olaanst zekas, benim ilgimi ve
cokumu artran konular aratrmakta gsterdii hassasiyeti
ve dnya dinleri konusundaki ok geni bilgisinin bana ok
faydas oldu. Ne zaman istesem bana yarar dokunacak ma
teryalleri arayp buldu, referanslar inceledi ve zgvenim
sarsld zamanlar beni byk bir gayretle yreklendirdi.
9
Tanrnn yks

Ben bu projeye balarken, ilk aratrma materyallerini su

nan Leo Singer'in ok yardmn grdm. Onunla da daha
nce birlikte retken bir ekilde almtk. Bu kitaba baz te
malar koymam nerdii ve kitabn en nemli blm
hakknda birtakm deerlendirmeler yapt iin ona byk
teekkr borluyum.
Koyu sohbetlerimiz srasnda birka arkadam kitapta ele
aldm baz konularla ilgili olarak bana epey faydal neri
lerde bulundu. Bunlar arasnda, eski Smer uygarl hakkn
daki muazzam bilgisinden ok faydalandm Profesr Mark
Geller ve son blmdeki baz ruhani temalara yer vermemi
neren Michael Pollak bulunuyor. Televizyon programna
katk yapan baz kiileri dostlarm olarak gryorum; dn
celeri zerimde hayli etkili oldu. zellikle Bahaham Dr. Sir
Jonathan Sacks, Haham Ken Spiro, Bellanwilla Wilimaratne
Thero, Profesr Richard Dawkins, Dr. Jim Virdee, Profesr
Aviad Kleinberg, Dr. Stephen Unwin, Dr. Irving Finkel, Dr.
Dean Hamer ve Dr. Jean Clotte'a sohbetleriyle dncelerime
son ekli vermemde yardmc olduklar iin teekkr ediyo
rum.
Tpk lnsan Beyni adl kitabmn yaymlanmas srecinde
olduu gibi, Dr. Joel Winston tm elyazmasn okudu ve her
zamanki zekice tutumuyla birtakm tutarszlklar iaretleyip
dzeltti. Karm Lira, yine her zamanki destekleyici tavryla
neredeyse tm materyali seve seve okudu ve en deerli ele
tirileri yneltti. Baka dostlarm baz blmleri okudular ve
bana nemli nerilerde bulundular; hepsine teekkr ediyo
rum.

Gillian Somerscales gibi bir editrm olduu iin ok

anslydm. Duyarll, zekas ve akllca nerileri bu kitaba
byk katks oldu. Bu kadar hzl almas beni ok artt.
Yaymclarn Transworld'deki Sally Gaminara ve ekibine ne
kadar teekkr borlu olduumu sylememe gerek yok. Ba
na hep gvendi ve ben de bunu takdir ediyorum. Bantam

10
 Teekkr

Press Ynetici Editr Katrina Whone ve Simon Thorogood'a

teekkr ediyorum..
Televizyon programnda deerlendirilen materyalin hep
sini kullanmam olsam da kitap Dangerous Films'in yapt
uyarc etkiden ok faydaland. Dizi yapmas Tim Kirby ha
rikayd; zekas, ayrntlar gzden karmay, dikkati, pek
ok ey hakkndaki olaanst bilgisiyle bana esin kayna
oldu. Bu kitaptaki pek ok fikir onunla yaptmz sohbetler
den dodu. Yapmc Ros Homan'a ve Katie Churcher, Zahra
Mackaoui ile Patricia Thompson'dan oluan yapm ekibine
de ok teekkr ediyorum. Kt mizacma katlanan, iler p
rzsz yrmedii zaman bana ok destek olan ve organi
zasyon konusunda harikalar yaratan Hattie Bowering'e ku
cak dolusu teekkrler. Grlmemi lde becerikli bir film
ekibiyle almak gerek bir zevkti. Douglas Hartington ve
Andy Thompson'a en derin teekkrlerimi sunuyorum; onlar
harika kameramanlar ve g artlarda keyifle arkadalk etti
im kiiler.
Son olarak eski dostum Maggie Pearlstine ve harika al
ma arkada Jamie Crawford'a ok teekkr ediyorum. Be
nim telif ajansm olarak her zaman olduu gibi harikaydlar.
Bana hep cesaret verdiler ve desteklediler. Onlara hep borlu
kalacam.

11
 KRONOLOJ

M2 7.000 Fransa'daki Grotte de Gargas Maaras'nda

el resimleri yapld.
M25 .000 Willendorf Vens yapld.
M15 .000 Fransa' daki Lascaux Maaras'nn duvarla
rna resimler yapld.
M9500 Ebu Hureyra'da tarm yapld.
M3000 ivi yazs ve hiyeroglif kullanlmaya ba
land.
M 3000 ndus vadisinde Mohenjodaro ve Harappa
gibi kentler kuruldu.
M2 750-25 00 Glgam Destan yazld.
M25 75 -215 0 Msr'da Byk Piramitler yapld.
M2 000-1900 brahim'in zaman.
M2 000 Hinduizm kuruldu.
M1 600 Alfabetik yaz kullanlmaya baland.
M1 600-1500 Zerdtlk kuruldu.
M1 369 -1 332 Msr' da Akenaten klt balad.
M1 300 Musa'nn zaman.
M12 00-1 070 Kutsal Kitapta belirtilen yarglarn ve Jeph
thah' n zaman.
M1 000-900 Sleyman Yerualim Tapna'n ina ettirdi.
M701 Senherib Laki'i yakp ykh.
M 64 0-609 Kral Yoiya "kayp kitap" buldu.
M58 7 Nabukadnezar Yerualim'i yakp ykt. Ya
hudiler Babil'e srgn edildi.

13
Tannnn yks

M537 Babil srgn sona erdi; Tapnan yeniden

inas balad.
M563-483 Buda yaad.
M384-322 Aristoteles yaad.
M73 -4 Byk Herod yaad.
MS 1-33 sa yaad.
MS62 Aziz Pavlos idam edildi.
MS7 0 Romallar ikinci Tapna ykt; Yerualim
yaklp ykld.
MS 1-100 Teotihuacan kenti kuruldu.
MS200 Mina Haham Prens Yuda tarafndan derlendi.
MS325 znik Konseyi topland.
MS337 mparator Konstantin lm deinde Hris
tiyan oldu.
MS57 0-632 Muhammed yaad.
MS68 0 mam Hseyin Kerbela'da ldrld.
MS 117 2 Almohadlar Seville'i ele geirdi.
MS 1204 Maimonides ld.
MS 12 09 Albigensia Hal Seferi yapld.
MS 1225- 127 4 Aquinolu Tomas yaad.
MS 1455 Gutenberg Kutsal Kitab matbaada bast.
MS 1517 Martin Luther manifestosunu katedralin ka
psna iviledi.
MS 1519 Cortes Gney Amerika'y istila etti.
MS 16 13 Galileo dnyann gnein evresinde dnd
,
n syledi.
MS 1648 Bogdan Chmielnicki Ukrayna kazaklarnn
ayaklanmasna nderlik etti.
MS 1687 Newton yerekimi kuramn aklad.
MS 1822 Kilise Galileo'nun Diyaloglar'na koymu ol
duu yasa kaldrd.
MS1859 Darwin'in Trlerin Kkeni adl kitab yaymland.
MS 1905 Einstein zel Grelilik Kuram'ru aklad.
MS 1917 Rutherford atomu paralad.

14
 NDEY :
TANRI ile GRE MEK*

Eer dikkatlice bakarsanz, oturduunuz semtteki baz evle

rin kapsnn svesine ince uzun bir kutu ilitirildiini hemen
grebilirsiniz. Dnyann pek ok yerinde Yahudiler bu
nemsiz grnl kutular yaadklar evlerin kaplarna
asarlar. Dindar olmayan Yahudiler bile genellikle evlerinin
n kapsnn sa svesine byle bir kutu asarlar. Bazen bu ku
tulardan biri eskiden bir Yahudi ailenin yaam olduu bir
evin kapsnda asl kalr. Aile evden tanm olsa bile kutu
orada unutulur. Ev yeni sahipleri tarafndan onarlrken ze
ri defalarca boyansa dahi kutu yine de hemen fark edilir.
Kutu, ans getirmesi iin .hazrlanan bir muska deildir;
ama yine de buna benzer bir eyi simgeliyor olabilir. Kutu
nun iinde skca sarlm bir parmen paras bulunur. Par
mene, iinin ehli bir hattat tarafndan zel bir mrekkeple
branice bir metin yazlmhr. Sadece tek bir Tanr olduuna
yemin edilmesiyle balayan metin Yasa'nn Tekrar kitabn
daki buyruu yerine getirerek evinizdeki tm kaplarn sve-

* ev. n. Kitabn orijinal metninde Kuran, Tevrat ve ncil' den ayet, sure,
blm vs. belirtilerek yaplm alntlar, bu retilerin kendi metinlerine
ne denli titizlikle yaklatklar gz nnde bulundurularak, bu eserleri
Trke olarak yaymlayan otoritelerin hazrlad kaynaklardan aktarl
mtr. Bu kaynaklar unlardr: www.kuran.gen.tr; www.incilturk.com;
Tevrat: Tora, Nevim, Ketuvim (Kitab Mukaddes irketi, 'The Bible Soci
ety in Turkey, 2001. Basmevi: Amity Printing Co. Ltd. Nanking, in,
Aralk 2007.)
15
Tanrnn yks

sine bir iaret koymanz ister. Yahudi inanc asndan ok

nemli olan bu yemin, braniceyi konumaya balar bala
maz her Yahudi ocuu tarafndan sabah akam tekrarlana
rak tutulan bir t, lm deindeki ortodoks bir Yahudi
nin son szleridir: "Dinle ey srail, Tanrmz Efendimiz tek
Tanrdr." Kutunun iindeki parmende yazl bu tmce
Tevrat'taki tmcenin harfiyen ayns olmaldr. Yaz hibir
imla hatas iermemeli ve sekiz yandaki bir ocuun rahat
a okuyabilecei kadar okunakl olmaldr. Ve parmenin
arkasnda "addai" yani "Her eye Gc Yeten" yazmaldr.
Bu szck sadece harften oluur, nk branicede sesli
harfler yazlmaz.
Bu parmenlerin en eskisi, l Deniz Parmenleri'nin
194 7 ylnda kefedilene dek iki bin yl boyunca gn n
dan uzak kald yerde, Kumran'daki maaralardan birinde
bulunmutur. Kk kutuya branicede mezuzah denir. Her
ne kadar kkeni tam olarak belli deilse de, bu szck muh
temelen "sve" anlamna gelir. Ama uras kesindir ki mezu
zah olduka eski bir szcktr ve kkeni ayn anlam tayan
Asurca manzazu szcne dayanyor olabilir.
Benim evimin de n kapsnda byle bir kutu asldr ve
ben, aklm dnyevi dnce ve meselelerle dolu olarak, ie
gitmek zere evden karken bazen elimi uzahp bu kutuya
dokunurum. Pek ok dindar Yahudi parmaklaryla dokun
duktan sonra kutuya dudaklarn da dedirir. Bu kk sim
gesel hareket araalyla atalarmzn inan ve uygulamala
ryla ilikiye geer ve Sina ve Kenan llerinde gebe olarak
yaadklari. ada onlara Tanr tarafndan gnderildiini d
ndmz yasalara sevgi ve saygmz sunarz. Sonra, ben
ve benim gibi yapan dier dindalarm, kapmz ekip hzla
ign kouturmacasna balar; ie vaktinde yetimeye al
an sokaktaki insanlardan biri oluveririz.
Ben kapm kapadm srada, yaadm yer olan kuzey
bat Londra'dan 7.200 kilometre uzaktaki Takent'te yal

16
 ndeyi: Tanr ile Gremek

bir manav, le scandan kendini saknmaya almakta

dr. Bana beyaz bir takke geirir, dkkannn arka ksmn
da yer alan deponun serin ve cra bir kesine ekilir, ta
deme zerine eski psk kk bir seccade serer. Bu k
k yn haly eliyle dzeltir, sandaletlerini karr, le na
mazn klmaya hazrlanr. Yzn kutsal Mekke kentine
dnerek ayakta durur. Ellerini omuz seviyesinde ve hizasn
da, avu ileri yukar bakacak ekilde iki yana aar, gzleri
ni kapar ve "Allah Ekber" diyerek Allah'n bykln
teslim eder. Ellerini sa eli sol eli zerine gelecek ekilde
gs stne koyarak Tanrnn ulu olduunu syler. Sonra
ne doru eilir ve secde edip alnn nne serili halya
dedirir. Ardndan, ayaklarn altna alarak oturur, ellerini
dizlerine koyar ve sessizce dua eder. Bu hareketleri birka
kez tekrarladktan sonra ayaa kalkar, sandaletlerini giyer,
seccadesini sarp kaldrr. Sonra depodan kp dkkann n
tarafna doru yrr ve rselenmi kk taburesine otu
rup olunun biraz nce piirdii taze Trk kahvesini yu
dumlayarak le sonras kagelecek ilk mterisini bekle
meye balar.
Bu yal beyefendi koyu, sert kahvesinden ilk yudumu al
d sralarda, 6.500 kilometre tedeki Kamboya'nn Pnom
Pen kentinde gen bir kadn cilalanm metal bir tepsi zeri
ne tropikal meyve ve iekler koymaktadr. Bu ii bitirince,
bir Batlnn ilk bakta ayakl bir ku evi zannedecei, parlak
renklere boyanm kk bir kutuya birka tts ubuu ili
tirip yakar. Sonra hafife eilir, ardndan yznde huzurlu
bir ifadeyle birka saniye dik durur. Bir kez daha eilir ve ai
lece akam yemeinde yiyecekleri pirin lapasn piirmek
zere mutfaa girer. Aklnn byk ksm, tpk benim ve
Takentli manav gibi, ocuklar, e, para trnden sradan in
sani kayglarla meguldr. Ama yine tpk benim ve Takent
li manavn yapt gibi o da baz anlarda akln ve bedenini fi
ziksel olarak var olmayan bir eye hasreder. Dnd ey,

17
Tanrnn yks

varoluumuzu byk lde denetim altnda tutan hayatta

kalma ve reme hedeflerinin oluturduu ikiliyle ilikili de
ildir. Kendisinden daha byk olduunu dnd bir e
ye saygsn sunmakta; ayn zamanda, kendisinden nce ya
am olduklarn bildii, hatta u anda da ruhlar aleminde
yaamlarn baka bir biimde srdrdklerine inand ata
larn saygyla anmaktadr.
Bu ayinletirilmi davran ve dua rnekleri pek ok yerde
ve neredeyse tm insan kltrlerinde pek ok kez tekrarlanr.
Bu tr rnekleri okumak bazlarmza biraz ilgin gelebilir,
ama onlar hakknda birtakm sonular karmamza pek yar
dmc olmaz. Ben, meslek yaamn en temel insan igdle
rinden biri olan reme drts karsnda bylenerek geir
mi bir tp bilginiyim. Baz bilgin meslektalarmn gznde
insanlar bebek sahibi olmak iin bu drty yaratan karmak
.bir genetik programn davurumundan baka bir ey deil.
Baz bilginler iin, bu inan -bu szc kasten kullanyo
rum-'- dinin getirdii tesellilerden bazlarn iinde barndr
yor. Varoluun her ynn ve var olan her ey arasndaki ye
rimizi anlamaya alyor. Birbirine hi benzemeyen, birbiriy-
1 hi uyumlu olmayan pek ok olay -savalar, nternetteki
e bulma sitelerini, lks arabalar!- tutarl tek bir sistem kura
rak bir araya getiriyor. Savamak kaynaklar ele geirmek iin
rekabet etmekten, hayatta kalma ansmz artrmaya al
maktan baka bir ey deildir. nternette e bulmak, iftleme
prosedrlerine yardmc olacak teknolojik bir ara bulmak
iin insanca aba gstermekten baka bir ey deildir. Lks
arabalarsa "iyi" genlerimizi sergilemek ve birlikte bebek ya
pacamz honut edilmesi zor mstakbel elerimizin gzn
de kendimizi ekici klmak iin kullandmz aralardr.
Bilginler eski kuaklarn kuramlarn rterek saygnlk
kazanmaya alrlar. nsanlar gitgide daha ayrntl bilgilere
ulatka bilimin gemite bildiimizi dndmz eyler
hakkndaki gerekleri yeniden aklad eklinde bir algla-

18
 ndeyi: Tanr ile Gremek

ma biimi mevcuttur. Bilim varoluumuzun gizemine ilikin

yantlar sunar. Ancak, biz doal dnyaya ilikin ne kadar ok
varsaym, gzlem, lm yapsak, kayt tutsak da geriye pek
ok yantlanmam soru kalr, hatta bu sorularn says gitgi
de artar. Her ne kadar olduka yzeysel bir gr tersini d
ndrse de, bilim bizi kendimiz ya da kkenimizle ilgili ke
sin sonulara ulatrmaz. Darwin'den fazlasyla etkilenmi
baz 19. yzyl kuramclarnn sandnn aksine, insanlk ta
rihi atalarmzn sama fikirleri ve batl inanlarnn yerini
daima daha iyi ve daha doru fikirlerin almas sreci deil
dir. Kltr, siyaset, ekonomi ya da tp alanlarnda ne tr dev
rimler olursa olsun baz fikirler varln srdrr; ve varl
n en uzun zaman srdren fikir de varoluumuzun doas- ..
t boyutudur. Ben bu'. kitapta buna "Tanr Fikri" diyorum;
ama bununla sadece Yahudi ve Hristiyanlarn dnyay yara
tan ve bu dnyada neler yaptmzla ilgilenen tek Tanr
inanlarn kastetmiyorum. Tanr Fikri kavramn Hinduizm
ya da antik Yunanllarn dininde olduu gibi pek ok Tanr
ya inanmay ve gp gitmi atalarn ya da doal dnyann
paralan olduu dnlen "ruhani varlklara" olan inanc
anlatmak iin de kullanyorum. Btn bunlar mevcut insan
yaamnn "tesinde olan bir eyin" farkl davurumlandr.
Baz insanlar iin, "Tanr Fikri"nin hayatta kalm olma
s bile Tanrnn gerekliini kantlamaya yetecek bir olgu
dur. Baz Yahudi kaynaklar benzeri ekilde Yahudi halk
nn srad bir tarih yazarak olmayacak bir ii baarp ha
yatta kalmasnn Tanrnn bizimle lde bir anlama yapt
nn kant olduunu ileri srer. Ama bunlar durumu basi
te indirgeyen kuramlardr; baz eyler pek ok trden geli
igzel nedenlerden tr varln srdrebilir ve hayatta
kalan her ey insann sreklilii asndan gerekli deildir.
Hepimizin doutan sahip olduu, barsamzn kk
ama tehlikeli, kr ulu bir paras -apandis- ok iyi bir r
nektir. yle veya byle, bu kitap Tanrnn varln sorgula-

19
 Tanrnn yks

maya ynelik bir alma deil. Bu ilahiyatlara ve kuram

sal fizikilere braklmas gereken bir alan, ama tabii yine de
ben onlarn sylemesi gereken eylerden burada biraz sz
edeceim. Okur gerekten bu kitabn kaca yolculuun
. pek ok uranda yaptm eyin tam olarak bu olduu
hissine kaplabilir; yani hangisinin en ikna edici olduunu
bulma kaygsyla eitli doast inanlara ilikin iddialar
tartmak ve deerlendirmek. Ancak, asl amacm bir fikrin,
insanlarn bu fikre nasl yaklatklarnn ve bu fikrin insan
yaamn nasl biimlendirdiinin yksn anlatmak. Bu
fikrin arkasnda gerek bir Tanr ya da Tanrlarn sakland
na inanp inanmamanz nemli deil. Fikir gerek; ve
"gerek eyleri" aratran bir bilgin olarak, bu konunun in
celenmeye deeceine inanyorum.
Yaratl kitabnda pek ok bakmdan kusurlu bir karakter
olan Yakup ile ilgili srad, artc bir olay anlatlr. lm
deinde kr ve aresiz halde yatan babasn aldatr. Ayn
zamanda, bir tertip kurup erkek kardeini babasnn gzn
den drr ve onun babasnn mirasnn byk ksmndan
mahrum kalmasn salar. Yllar sonra, lm korkusu iin
deyken -yolculuunun sonlarna doru, bir rman te ya
kasnda drt yz adamyla birlikte onu bekleyen aldatlm
ve fkeli kardeiyle yeniden bir araya gelmek zereyken
Kutsal Kitapta anlatlan en esrarengiz olaylardan birini yaar.
Tm giysi ve eyalarndan geici olarak kurtulmu, saldrya
uramay bekledii iin takipilerini iki kampa ayrm ve ai
lesini ve yakn destekilerini gvenli bir yere yollam, rma
n kys yaknlarnda yapayalnz beklemektedir. Gitgide
koyulaan karanlk, korkusunu bytp gece karanl
kerken, birden kendisini tm gcn kullanarak gizemli bir
yabancyla bouurken bulur. Amansz ve sessiz grei
onun bedenini dmanca kavramtr, ama birbirlerine olan
tutumlar ne kadar dmanca olsa da, yine de karanlkta yz
yzedirler. Sarma dola olurlar. Belki de tm zamanlarn en
20
 ndeyi: Tanr ile Gremek

byk Kutsal Kitap yorumcusu Rail burada "gremek"

szcn anlatmak iin kullanlan branice szcn son
derece zel bir anlam tadna, kiilerin birbirine balanma
s, bedenlerinin samimi bir ekilde birbirine sarlmas anlam
n tadna iaret eder. Bu belki de sevme eyleminden pek
de farkl olmayan, son derece tutkulu bir deneyimdir. Sonun
da adam tm gece boyunca Yakup ile gretikten sonra afak
skmeden nce oradan gider ve bylece Yakup onun yzn
hi gremez. Birbirlerini tanmlar mdr?
Kimdir Yakup'la greip afak skmeden nce alacaka
ranla karan bu ziyareti? Grein galibi yoktur. Yakup
yaralanmtr, ama yenilmemitir. Yabanc, "Brak beni gide
yim, afak skyor," diyerek Yakup'tan gitmesine izin ver
mesini rica eder. Yakup, "Sen bana' Allah senden raz olsun,'
diyene dek seni brakmayacam," diye karlk verir. Karan
lkta rakibi Yakup'a ismini sorar. Yakup ismini syledikten
sonra, rakibi ona, "Bundan byle senin adn srail olacak,"
der, ama yine de yknn devamnda ondah eski ismiyle sz
edilir ve Yakup sonunda aldatt kardeiyle karlar.
Kutsal Kitabn pek ok ngilizce evirisinde Yakup'un ra
kibi bir melek olarak tantl.r. Baz Yahudi kaynaklar onun
Yakup'un koruyucu melei ya da kurtarcs olduunu iddia
eder. Baka yorumcular Yakup'un boutuu adamn Ya
kup'un kendisi olduunu; rakibinin, imdiye dek kar kar
ya kald en byk tehlikeyle karlamak zereyken tm
gece boyunca ateli bir ekilde bouan kendi vicdanndan
bakas olmadn ileri srer. Bu grei belki de Tanrdr.
Tanrnn yz Kutsal Kitabn neredeyse hibir yerinde tasvir
edilmez. Ve kukusuz ki Yakup'un ismini deitirme otorite
sine sadece Tanr sahiptir.

Fransa'nn Troyes kentinde yaam olan Rabbi Solomon ben Isaac (1040-
1105). Eski Ahit ve Talmud ile ilgili yorumlar tefsirin en u noktalarna
ulamtr. branice gramerini byk titizlikle inceleyerek zl ve zekice
yorumlar yapmtr. Baka hibir yorumcu Musevilik zerinde onun ka
dar etkili olmamtr.

21
Tanrnn yks

Yakup'un yks, her ne anlama geliyor olursa olsun, bu

kitabn yazlmasn salayan drty net bir ekilde resme
der. Kkenimiz, eitim durumumuz ya da mesleimiz ne
olursa olsun neredeyse hepimiz Tanr ile gremiizdir. ou
zaman bu gre karlamas biz daha ocukken balar, ergen
lik ana ulahmzda olduka zorlu bir maa dnr ve
bazlar iin bu ma hayat boyu srer. Bazlarmz iinse, g
rein en iddetli safhas, korktuumuz, cesaretimizi yitirdii
miz, tehlikeyle, lm tehlikesiyle kar karya kaldmz za
manlardr. Bakalar, baka durum, zaman ve mekanlarda in
san varoluunun arhc ve byleyici gizemini zmenin
yolunu kendi bildikleri ekilde bulur, pek ok ve eitli olayn
ardnda yatan birlii kendi bildikleri biimde alglarlar. Ve
bunu sk sk doast varlk ya da varlklara, bir Tanrya ya
da Tanrlara bavurarak yaparlar. nsanlarn byle bir varln
neye benzediine, bu varlk ile dnya ve insanlar arasnda ne
tr bir iliki olduuna ilikin dncelerinin says, bu geze
gende yaayan insanlarn says kadar oktur. Bu dncelere
yakndan bakarsak aralarnda birok benzerlik grrz; be
yinlerimizin ileyi eklini ve kayglarmz, gereksinimlerimi
zi yanshrlar. Ama bir ey daha greceimizi umuyorum.
nsanlarn Tanr Fikri ile ezelden beri boutuunu d
nyorum. Bu fikir, birletiren ve blen, yaratan ve yok eden,
avutan ve dehete dren bir fikirdir. uras neredeyse ke
sindir ki dinsel inan, trmz kadar eskidir. Ve ayn derece
de muhtemeldir ki Tanrya ilikin belirsizlik, kuku ve kuku
culuk tarihncesi alardan beri var olmutur. Tanr Fikri'nin
en eski izlerini 30.000 yllk maaralarda ve tarihncesinde ya
am insanlarn mezarlarnda buluruz; ama muhtemelen bu
fikir bu maaralarda yaam Cro-Magnon insanndan daha
da eskidir. Bu, insanlk tarihi boyunca bazen halklarn ayak
lanmasna ve birbirlerini katletmesine neden olmu bir fikir
dir. Tanr Fikri yznden uyruklar hkmdarlara isyan et
mi, bireyler kendi ailelerini ve iinde yaadklar toplumu
22
 ndeyi: Tanr ile Gremek

reddetmitir. Bu ayn zamanda bir tr badr, ok farkl kl

trlerden gelsek de beni, bir Yahudiyi, Takentli manav ve
Kamboyal kadn birbirimize balayan bir insani davurum
biimidir. Dnyann pek ok yerinde yaayan insanlar gibi,
kymetli zamanmzn bir ksmn, aklayabildiimiz yaamn
tesinde bulunan bir eye saygmz sunma iine ayrrz.
Hangi yolu izlersek izleyelim, Tanrsal olana ulaabilmek
iin mutlaka bir gre karlamasna kmak zorunda kalrz.
ster oktanrl bir inan sisteminde, ister Musevilik, Hristiyan
lk ya da Mslmanlk gibi tektanrl bir sistemde olsun, nere
de Tanr kavram ne srlyorsa, orada birbirleriyle radikal
ekilde atan eler mevcuttur. Ruhani dnya kendi bana
insann vicdann rahatlatmaya yetmez: nanlara tam bir biim
vermek, bir yap kazandrmak, yaam yneten kurallar iinde
barndran bir sisteme ulamak gerekir. Din insan bilincinin a
fandan bu yana var olmutur, nk insan insan yapan pek
ok eyi kucaklamtr: ayrlma ve birleme, sevgi ve nefret,
fke ve merhamet, kesin yasalar ve yaln dindarlk, kesinlik ve
belirsizlik. Hibir fikir bu denli uzun zaman varln srdr
memi, birbirinden tamamen farkl bu kadar ok gereksinim,
istek ve duyguyu bir araya getirmemi ve onu anlamaya yne
lik bu kadar ok yol almasna esin kayna olmamtr.
Gre karlamas baz alardan Tanr ile bilim arasnda
ki gze arpan atmaya benzer. Artk elimizde bilim var,
Tanrya ihtiyacmz kald m, diye sorulur. Bu kitapta akla
may umduum gibi, bu tartma ve, bundan tr, bu soru
olduka anlamszdr. Tanr ve bilim doal dnyaya bakma
nn birbirinden tamamen farkl yollardr, ama yine de her bi
ri tekinin doasna ilikin nemli ipular verir. Aralarnda
hatr saylr miktarda bilginin de bulunduu pek ok insan
dinin alar boyunca sebep olduu aa, lm ve ykmlardan
sz ederek Tanrya inanmann zararl olduunu ileri srmek
tedir. Ama bu, korkun silahlar gelitirilmesine ve dnyann
doal ortamna zarar verilmesine yol at iin bilimsel ara-

23
Tanrnn yks

trma urana leke srmekten farkszdr. Dini Tanr ile, tek

nolojiyi bilimle kartrmamalyz. Din ve teknoloji insanl
ktle srkleme kapasitesine sahiptir, ama ayn zamanda
insanlk iin iyi iler de grebilirler.
Bu kitap bilim ve din arasndaki mcadelenin tarihini yo
rucu ekilde anlatmyor. Baz etkili dinsel hareketler ve ok
daha ilgi ekici bilimsel rnekler stne younlaarak bu ta
rihi zetledim. nsanln ruhani ynn aratrmak iin kul
lanlan baz teknoloji uygulamalarn da inceledim. Genel bir
aklama sunarken pek ok ilgin konuya hi deinemedim;
rnein, dinler ile anatomi aratrmalar arasnda yaand
varsaylan atma ve alar boyunca tp uygulamalarna
kar dinlerin taknd tavrn byleyici tarihi bu konular
arasnda. Bunun yerine BBC' de yaymlanan Tanrnn yks
adl belgesel dizisinde zerinde durulan baz fikirleri daha
geni ekilde ele almay tercih ettim. Ama yine de bu kitap
sz konusu televizyon programnn yazl anlatmndan iba
ret deil. Ekrana yanstlan olduka snrl miktarda malze
meyi aktarmakla yetinmiyor. Bamsz ve yeterince ilgin bir
alma olma iddiasn tayor. Ayrca, benim Tanr ile giriti
im baz mcadeleleri ve, lml lde aklc bir bilgin ve bir
Yahudi olarak, bu mcadeleleri tatlya balama uram
okurun baz bakmlardan ilgin bulacan umuyorum.

24
 BRNC BLM

DNN KKLER:
TARHNCES NSANLAR
NEYE NANIYORDU?
Ben bu satrlar yazarken, uzak bir Endonezya adasnda bu
lunan kk bir iskeletin yaratt tartma tm iddetiyle s
ryor. Ekim 2004'te Avustralyal ve Endonezyal paleoantro
pologlardan oluan bir ekip yaklak 90 santimetre boyunda
18.000 yl nce Flores adasnda yaam minyatr bir insann

kalntlarn buldular. Bizimkinin sadece te biri bykl

nde bir beyne sahip olan bu insan, dev fareleri ve tay bo
yutundaki kk filleri avlamak iin kendi minyatr aletleri
ni yapyordu. 12.000 yl ncesine ait baka kalntlar da bu
lundu. Bilim dnyas aknla uramt. Normal boyutlar
daki insanlarn blgeye 45.000 yl nce geldii bilindii iin,
sevecen bir yaklamla kendisinden "Flo" diye sz edilen bu
pigme iskeletin bulunuu, iki grup arasnda bir temas kurul
mu olabileceini akla getiriyordu. Yerel sylenceler sadece
bir metre boyunda ve adallarla etkileim halinde olan Ebu
Gogo adl insan benzeri bir yaratktan bahsediyordu. Blge
halk yzyllardr kk insanlar grdklerini iddia ediyor
du. Byle bir olay en son 100 yl nce olmutu.
Dnya basn hemen yknn zerine atlayp bize "hob
bitler"in gerek olduu haberini verdi ve bu kk insanlarn
dnyann izole olmu ksmlarnda hala yayor olabilecekle
ri speklasyonunu yayd. Avrupa halk masallarndaki "k
k insanlar" _:_Qfiler, periler, cceler- benzer bir kkene
sahip olabilir miydi? Eski insanlar kendilerinden daha eski
olan insan-ncesi-canllarla omuz omuza yaam olabilir
miydi? Baz dilbilimciler tartmaya katldlar ve Flores ada
snda konuulan Keo ve Ngada dillerinin doal olmayan bi
imde basitletiini belirterek, bu kk insanlarn modern

27
Tanrnn yks

gruplarla btnleip ilerinde eridike bu dilleri renmi

olabileceini ileri srdler.
Ne zaman baka bir speklasyon balonu iirilse, baka
bilginler abucak onu patlatyordu. Endonezya'nn nde ge
len paleoantropologlanndan biri olan Profesr Teuku Jacop
"Flo"nun sadece genetik bir hastalktan mustarip modern bir
insan olduunu belirtti. Rakip bir bilim dergisinde bir maka
le yaymlayarak, iskeleti bulan ilk ekibin kirli amarlarn
ortaya serdi ve sonra resmi makamlardan izin almakszn is
keletin kafatas ve enesini, 2005 ylnn balarnda tekrar or
taya karana dek, kendi laboratuvarna kaldrd.
Bu kk iskelet yznden balayan kan davas bize belli
konularn gl duygular harekete geirebildiini ve insa
nn kkenlerinin belki de bu konularn en yakcs olduunu
anmsatmaldr. Bu konu bilimsel aratrmann baka kuram
ve inan sistemleriyle en ok arpt arenadr.

Tanr Fikri'nin Peinde

nsanlar hominidlerden yani iki bacaklar zerinde doal ola
rak dik duran iri ve kuyruksuz maymunlardan evrildiler. Bu
szleri yazarken, tartma yaratacak bir kitap kaleme almak
ta olduum dncesi byk bir iddetle aklma hcum edi
yor. Byk lde bilimsel bir dnya grne sahibim ve
yaln bir ekilde dile getirdiim bilimsel grmn pek ok
kiiye fazlasyla itici geleceini biliyorum. 13-17 yalarndaki
1028 Amerikan genci arasnda yaplan bir kamuoyu aratr
mas bu genlerin % 38'inin evrim fikrini reddettiini ve
"Tanrnn insanlar son 10.000 yl ierisinde, bugnk biim
lerine olduka yakn bir formda yarattna" inandklarn or
taya karmtr. Cinciimati niversitesi Siyasal Bilimler Pro
fesr George Bishop niversite mezunlar hakknda kaleme
ald bir yazsnda "lncil'in sunduu dnya grn be
nimseyen Amerikallarn nfusun% 44'n oluturduunu;

28
 Tanr Fikri'nin Peinde

on kiiden drdnn hem Tanrya hem evrime inandn ve

on kiiden sadece birinin Darwin'in grlerine kahldn"
belirtmektedir. nan biimleri Birleik Krallk'ta daha farkl
olabilir ama yle grnyor ki din hakknda yazan bir bilgin
olarak, msabaka sahasna kanlmaz olarak girmek zorun
daym.
Ama kiisel grlerim pek ok bilgin tarafndan da tart
mal olarak kabul edilecektir. Ben bir Tanrtanmaz deilim.
Tanrnn doasn anlam gibi yapmyorum; ahlak kurallar
mzn insan yaps olup olmadm, bir genetik programn
paras ya da Tanrnn armaan olup olmadm bilmiyo
rum. Ruh kavramm tam olarak anlamyorum ve lmden
sonra bir yaam olup olmad hakknda da hibir fikrim yok;
ama Tanrnn var olabileceini kabul etmeye hazrm. te
yandan da geleneklerine bal bir Yahudiyim. En yakn bilgin
meslekta ve dostlarm benim bu durumumu komik buluyor.
Bazlar benim biraz kak biri olduumu dnyor.
Bu kitap bir baka sebepten tr de bilginler arasnda
tartmal kabul edilecek. Yazdklarmn byk ksm doal
olarak speklasyona ak eyler. rnein bu blmn bal
n alalm: "Dinin Kkleri: Tarihncesi nsanlar Neye nan
yordu?" Bo bir soru; yantm nereden bilebiliriz ki? Kuku
suz elimizde birka ipucu var. Tarihncesi insanlarn bizim
kilerle ayn genleri tadn ve bu gezegenin baz blgelerin
de hala mevcut kalmakta direnen baz ortamlardan ok da
farkl olmayan bir evrede yaadklarn biliyoruz. Tarihn
cesi insanlarn pek ok duygusunun bizimkilerden farksz ol
mas muhtemeldir; ama ne dndklerini ya da ne dle
diklerini kesin olarak bilemeyiz.
Yine de, iki ayak zerinde durmamz, davranlarmz, ha
yatta kalma tekniklerimiz ve oluturduumuz toplum trleri
asndan pek ok sonu dourdu. Kanlmaz olarak hayata
bakmz da etkiledi. Dik durmak ve bundan dolay her
ynde uzaklara bakabilmek, bize "teyi" grme frsatn ver-

29
Tanrnn yks

di. Belki de tpk duyu organlarmzn artk sadece hemen ya

kn evremizdeki arazi parasn alglayabilmekle snrl kal
mamas gibi, aklmz da en dolaysz kayglarmzn deneti
minden kurtuldu ve daha geni bir alanda gezinme ansn
yakalad. Evrilerek dnyaya iki ayak stnden bakan gr
as sayesinde, aralarnda hayal kurma, plan yapma ve so
run zme yeteneklerinin de bulunduu bir dizi zihinsel s
recin harekete gemi olmas muhtemeldir.
Kukusuz, insan evriminin en byk miras, greli olarak
dev boyutlara sahip beynimizdir. Erken hominid atalarmz
dan biri olan Australopithecus afarensis 450 mililitrelik bir ka
fatas hacmine sahipti, bir ya da iki milyon yl sonra ortaya
kan Homo erectus'un beyni ise iki kat daha bykt. Ama Ha
ma sapiens yani modern insan tm eski versiyonlar geride b
rakt. Modern insan beyninin hacmi 1.450 mililitre civarn
dayd ve bu art beraberinde yaratma ve dnme yetenei
nin merkezi olan serebral korteksi getirdi.
Bu yeni, gelimi beynin ortaya kmsna yol aan evrim
sel nedenler belli deildir. Grup etkileimi, alet yapm, dik
yrme, avlanma modelleri ve beslenme biimindeki dei
imler gibi etmenler bu evrim srecinde rol oynam olabilir
ler. phesiz, dindar insanlar evrimin beynin geliiminde iti
ci g olmadn, insann bu benzersiz zelliinin Tanrnn
bir armaan .olduunu ileri srecektir. Ancak elbette bizim
beynimizle iri ve kuyruksuz maymunlarn beyni arasndaki
benzerlik evrim fikrini bilginlerin gznde rtlemez hale
getirmektedir.
Byk bir beyin ile hayal kurma ya da dinsel bir gr ge
litirme yetenei birbirlerinin ayrlmaz paras deildir. Ba
ka maymunsu trler 100.000 yl akn bir sre boyunca bi
zimle bir arada var oldular. Hama neanderthalensis 1.500 mili
litrelik yani.modern insannkinden daha byk bir beyne sa
hipti. Ama elimizdeki kantlar Neanderthallerin insanlardan
ok daha zayf bir hayal gcne sahip olduklarn, sonu ola-

30
 l ve Gml

rak uyum salama yeteneklerinin daha az gelimi olduunu

ve deien evre koullaryla mcadele etmekte daha baar
sz olduklarn dndryor.
Son zamanlarda Ham.o floriensis yani Endonezya pigmesi
nin grldne dair birtakm gizemli (ve muhtemelen hay
lazca) iddialar ortaya atlsa da, bugn bizim bu gezegende
hala dik yryen iri ve kuyruksuz maymun ailesinin tek
yesi olduumuzu sylemek yanl olmaz. Yine de biz tm
iri ve kuyruksuz maymunlar ierisinde en hafif, en zayf, en
arkanl, en yava ve dolaysyla -pek az doal silahmz
olduu iin- en savunmasz olanyz. Dayanksz ve hmbl
yavrularmzn uzun sre ebeveynlerine baml kalmasn
dan tr evremizdeki pek ok yrtc iin mkemmel lok
maydk. Homo sapiens tehlike altndaki trlerden biriydi ve
bir iklim deiimi dneminde ortaya kt. Yaratclk ve bu
nunla ilikili deien evre koullarna egemen olma yetene
i insann hayatta kalmasnda rol oynayan en nemli etmen
lerdi. Sadece insana zg olan bu yetenek atalarmzn sade
ce hayatta kalmasna yardm etmedi, zengin bir hayal gc
ne sahip olmalarn ve varolularnn gizemi zerinde d
np bizim din adn verdiimiz birtakm yantlar gelitirme-
.
lerini de salad. Bu kitapta ben buna "Tanr Fikri" diyece
im, insann Tanr, Tanrlar, ruhlar ve doast gler hak
knda ortaya att pek ok ve eitli dnceleri bu kavram
la ifade edeceim.

l ve Gml
Antik Frat Irma'nn kylarnda, bugnk Suriye'de, insa
nn en son byk iklim deiiminin yaand zamandaki var
lna ilikin dikkate deer bir kayt bulunmaktadr. Temmuz
1973'te, Frat'n gcn sulama yapmak ve elektrik enerjisi
retmek iin dizginlemeye almak amacyla Suriye hk
meti Tabaka Baraj'nn inasna balad. u anda tamamlan-

31
Tanrnn yks

m olan bu yap yeryzndeki en byk toprak barajdr. n

aatnda yaklak 28 milyon metrekp kum ve akl kullanl
d; genilii 4,35 kilometre, ykSeklii 60 metre, yaratb ya
pay gln, Assad Gl'nn uzunluu 80 kilometredir. Bu ba
raj 600.000 hektarlk tarm arazisini sulayacak. Barajda tutulan
su modem insann yarahal sayesinde dev trbinleri dn
drerek 1.100 megawatt yani iki milyon nfuslu bir kenti bes
lemeye yetecek kadar elektrik enerjisi retecek.
Proje, aralarnda Ebu Hureyra adl kk bir hyn de
bulunduu pek ok arkeolojik alan su altnda brakt. Bugn
Yale niversitesi'nde kdemli bir akademisyen olan Andrew
Moore 1973 ylnda Oxford'da doktorasn yapan 27 yanda
bir arkeologdu. Frat kys yaknlarndaki byk tepeyi
aratrmakla urarken, yaklak 100 metrekarelik bir alana
yaylm ok miktarda biimli akmakta dikkatini ekti.
Zaman snrlyd, nk byk arkeolojik zenginlikler ier
mesine ramen Ebu Hureyra ok yaknda sonsuza dek As
sad Gl'nn sularna gmlecekti. Suriye hkmetiyle an
lama yapan Moore, hemen kl krk yararak kaz yapmaya
balad. Ebu Hureyra'nn tarihncesi insanlarn yerletii ve
kyler kurduu bilinen en eski yerlerden biri olduu anlal
d. Kazlar 13.000 yl nce blgede rman kysna uzanan
ve 150 farkl yenebilir bitki eidine ev sahiplii yapan or
manlar olduunu gsterdi. Bugn en yakn orman 150 kilo
metre uzakta. En az 500 yl boyunca Ebu Hureyra halk ift
ilik yapmaya ok ihtiya duymadan bolluk iinde yaad.
stelik youn bitki rts ceylanlar ve teki memelileri bl
geye ekiyor, kyller bir av partisinde bir l geyii sr
snn tamamn avlayabiliyorlard. Ama M 10.000 civarn
da felaket kapy ald. Krenin ok uzak bir yerinde -bu
gnk Kanada'da- bulunan buz formasyonlarnda meyda
na gelen deiim yznden yaklak 500 yl sren iddetli
bir kuraklk yaand ve bu olay Asya'nn bu ksmn le d
ntrd.

32
 l ve Gml

Artk yeterli yiyecek olmad iin Ebu Hureyra halk

kylerini terk etti. Bu ailelere ne olduu bilinmiyor ama
muhtemelen yenebilir otlar yetitirmelerine elverecek mik
tarda su ieren vahalar evresinde kk yerleimler kurdu
lar. klim M 9500 civarnda bir kez daha deimeden nce
Ebu Hureyra'da yeni ve daha karmak bir insan yerleimi
nin kurulduunu biliyoruz. Artk bu blgede yaayan halk
geimini tamamen tarm yaparak salyordu. Bunu bu ola
anst mevkide gml halde bulunan insan kalntlarn
dan anlyoruz.
Kazlarda 87'si yetikin olmak zere 167 kiinin kemikle
rine ulald. Bunlardan en az 44' kadnd. Bu kemik ve di
ler itinal ekilde incelenince bu insanlarn gnlk yaamyla,
yiyip itikleriyle, sosyal davranlaryla ilgili pek ok ey
renildi. Bu ikinci yerleim dneminde, iddetli kuraklktan
sonra kyller yulaf, arpa ve bir tr ince toz haline getirilebi
len buday gibi eitli tahllar yetitirdiler. Bu tahllarn lez
zetli olabilmesi iin byk gayretler sarf edilerek tlmesi
gerekiyordu ve kazlarda ulalan iskeletlerin zerinde bu i
yaplrken harcanan ar miktarda abann izleri grlyor
du. Kadnlarn -erkeklerin deil- sa ayak parmaklar yu
kar doru eilmiti. Diz km halde ok uzun zaman ge
irmilerdi. Buradan, ar tme iinin sadece kadnlar tara
fndan yapld anlalyordu.
Tahl tmek aralksz saatler sren insafszca bir iti. To
humlar baaktan ayrldktan sonra uzun sre bozulmadan
durmad iin gnlk olarak yaplmas gerekiyordu. Kemik
lerin kaslarn normal olarak baland ksmlar stnde yap
lan anatomik incelemeler.pek ok eyi ortaya karyordu. To
humlar kk bir deirmen ta stne konuyor ve iki elle tu
tulan ta bir tokmakla deirmen tann bir ucundan tekine
doru srklenerek eziliyordu. Bu hareketin sonunda kadnn
bedenin st ksm neredeyse yere paralel hale geliyor olmaly
d. Sonra kadn tokma yine srkleyerek balang durumu-

33
Tanrnn yks

na getiriyordu. Bu yorucu hareket omuzlarda gl deltoid

kaslar olmasn gerektiriyor ve hareket srasnda kollar ie
doru dnd iin btn bu kadnlarn kemikleri gelimi bi
seps kaslarnn varlna iaret ediyordu. Bu iki kas grubu her
iki kolda da gelimiti ve bu da tokman iki elle tutulduunu
gsteriyordu. Bunlar gece karanlnda sokakta yrrken kar
nza kmasn istemeyeceiniz trden kadnlard.
Saatlerce bu ekilde almak sadece ayak parmaklar ve
dizlerin zorlanmasna yol amakla kalmyor, ayn zamanda
kala ve bele de ek yk binmesine neden oluyordu. Tahl
ten kiinin zaman zaman hzn alamayp tokma deir-
1
men tann kenarndan dar karmas ve birdenbire o iri
tokman arln dengelemek zorunda kalmasnn disk
kaymas ya da omurilik zedelenmesiyle sonulanacan tah
min etmek g deildir. Moore'un ekibi ayak, diz ve kalalar
daki incinmeler gibi, belkemiinin alt ksmlarndaki incin
melerin de sadece kadnlarda grldn bulgulad.
Ebu Hureyra'daki keifler insan uygarlnn ilk ve nem
li admlarn, sadece hayatta kalmaya deil, daha iyi bir hayat
da yaamaya ynelik birbiri ardna yaplan kalkmalar gs
teriyo.r. Ebu Hureyra kazlar birok nedenden tr olduka
reticidir. Bunun gibi arkeolojik kazlarda kullanlan bilim
bu kadar snrl miktarda kanttan ne denli ok sonu kar
labileceine tank olmutur. Ve modem insanlarla ayn gen
leri tayan bu halklar muhtemelen bizden ok da farkl ola
ma:z:lar. Bu insanlarn gerekten nel7r dndn syleye
mesek de, modem insanlarn yaad duygu ve kayglarn
ouna sahip olmalar fazlasyla mmkndr. Ve herhalde,
var olmann getirdii angaryalardan kurtulmann yolunu
bulmak iin srekli kafa patlatyorlard. Her ne kadar bir
Tanrnn varl hakknda dnp dnmediklerine dair
elimizde bir kant bulunmasa da, bunu dnmemi olmala
r da dnlemez. Ve buna dair gl bir kant var: lleri
nin tm kemiklerini sadece yedi ukura gmyorlard.

34
 l ve Gml

Muhtemelen, "dinsel" davranlarn en eski arkeolojik ka

nt atalarmzn llerini gmmesidir. Bu davran onlarn
lmden sonra bir yaam ya da fiziksel beden tkendikten
sonra hayatta kalan bir "ruh" olabilecei hakknda birtakm
dnceleri olduunu akla getirmektedir. Bu tr bir hayal
gc "ayrc dnme" denen eye, Fransz filozofu Jean-Pa
ul Sartre'n bir zamanlar "olmayan dnme" diye sz etti
i eye baldr. Gerekten gzmzn nnde cereyan et
meyen ama cereyan edebilecek olaylar hakknda dnme
yetenei kukusuz insan uygarlnn tarihinde bir itici g
olmutur. Atalarmzn bu dnme biimini gnlk hayatla
rnda karlatklar karmak sorunlarn zmne nasl uy
guladklarn anlamak zor deildir: Herkese yetecek miktar
da tahl olduundan nasl emin olabiliriz? nsanlar neden
hasta olur? ldkleri zaman insanlara ne olur? Tanr Fik
ri'nin ortaya kmas bu tr sorulara yant bulma giriimi ya
pldn gsterir.
Baz antropolog ve sosyologlar bunun dinin tek gerek i
levi olduunu ileri srmektedir. Kari Marx dinin "halkn af
yonu" olduunu sylemi, insanlarn doastyle ilgili fi
kirleri kendilerini avtmak ve baka trl yantlayamadk
lar sorulara yant bulmak iin kullandklar dncesini di
le getirmitir. 20. yzyln balarnda yaam olan antropo
log Bronislaw Malinowski'ye gre ruh fikri lm sorununa
bir yant olarak ortaya atlmtr ve tm dinsel inanlar ve
ayinler bireysel ve toplumsal yaam ierisinde meydana ge
len, lm ve ergenlik gibi "bunalmlar" ile baa kma yol
lardr.

1 Malinowski Melanezya'daki aratrmalar hakknda The Sexual Life of Sa

vages balkl bir monografi kaleme ald. Bu kitap bir bilginin almala
rndan beklenmeyecek kadar ok satld. Bir arkadam bana babasnn
bu kitaptan bir tane satn aldn ve bir ekmeceye koyup kilit altnda
tuttuunu syledi. Kitabn bu kadar ok satlmasnn sebebi sadece an
tropoloji merak olmasa gerek. ..
35
Tanrnn yks

Ne zaman atalarmz ve ncellerimizin dinsel inanlaryla

ilgili kantlara gz atsak bunlarn lm ve l meseleleri et
rafnda toplandn grrz. Bu artc deildir. Gz tek
bir kez bile olsa bir lye ilimi olanlarmz, bu grntnn
iimizde hangi duygular .uyandrdn bilir: korku, acma,
merak. Ama neden byle olur? Eer lm varoluumuzun
doal bir parasysa, neden ona gebelik, sevime ve doum
gibi dier doal olaylara verdiimiz duygusal tepkileri ver
miyoruz?
Birtakm sebeplerden tr, ller beynimizde bir "Hata"
mesaj olumasna yol aar. Evrimin insan hayatta kalmaya
iten gleri bizi gelimi bir tespit sistemine sahip klmtr. Bu
sistem bize evremizdeki nesneler arasnda neyin canl neyin
cansz, neyin bir srtlan neyin srtlana benzeyen bir kaya oldu
unu syler. Bir l ise bir insana benzedii iin canl, ama k
mldamad iin de cansz bir nesne olarak alglanr. Bazlar
mz heykellere, maazalardaki mankenlere ya da mzelerdeki
valye zrhlarna yaklatmzda ayn hissi duyar, bunun
gerek bir insan, ama yanl davranan, soluk almayan, kprda
mayan gerek bir insan olduu duygusuna kaplp rkeriz. Bu
tr bir gariplik beyinlerimizin houna gitmez ve byle bir du
rumla karlatmz zaman meydana gelen kafa karkl
korku ve irenme gibi hisler duymamza yol aar.
Antropologlar eitli halklarn dinsel grlerinde de ben
zer bir eilim olduunu ne srmektedir. Saflk ve Tehlike ad
l eserin yazar Mary Douglas, her ne kadar kendisine katl
masam da, ilgin bir gr benimsemitir. Pek ok okur mo
dem Yahudilerin Eski Ahit in koyduu ve atalarmzn antik
'

srail'de yaarken riayet ettii -rnein, domuz eti ve su ka

buklular yemekten saknmak gibi- baz kat beslenme ku
rallarna uyduunu bilir. Mary Douglas Yahudilikteki tm
beslenme yasaklarnn insan beyninde bu tr "gariplikler
karsnda oluan tepkinin" davurumu olduunu ileri sr
mektedir. Douglas'a gre, antik srailliler her ortam trnde

36
 l ve Gml

-su, kara, hava- nasl grndklerine, hareket ettiklerine

ve beslendiklerine bal olarak belli sayda hayvan tahsis edi
yordu. Traifyani yenmesi yasak olan hayvanlar sadece dier
lerinden farkl olanlard. rnein, sraillilerin su kabuklular
n yemesi yasakt, nk bu hayvanlar kayalar zerinde ya
da nehir yataklarnda sert kabuklar iinde hareketsiz yat
yordu, oysa yenmesine izin verilen su hayvanlar pullar olan
ve yzenlerdi. Ama bu kuram birtakm hatalar ieriyor; sra
il yasalarna gre yasak ya da serbest olan her ey iin geer
liliini koruyamyor. rnein, deve etinin, yenmesi yasak be
sinler arasnda olduunu anmsadnz zaman, olduka
rk bir kuram olduu meydana kyor. Ne de olsa, evresi
ne ldeki deveden daha fazla uyum salam bir hayvan
yoktur herhalde, deil mi?
Ama deve etinin aksine, ller tehlikelidir. Organik ma
teryaller bozulup rme zelliine sahiptir ve cesetler de
rrken zengin birer bakteri kayna haline gelir. Sala
zararl olan bu bakterilere maruz kalmak bizi ok hasta ede
bilir. Buna ek olarak, bizim hayatta kalma mcadelemizi pek
kolaylatrmayacak baka birok eyi, sinekleri, srtlanlar,
kurtlar, aylar zerlerine ekerler. Hem Mslmanlar hem
de Yahudilerin llerini olabildiince abuk gmmek isteme
leri artc deildir (araya ahat gn girmedike 24 saatten
fazla beklendii enderdir); nk iki din de scak iklimde ya
ayan kltrlerde ortaya kmtr, bu koullarda cesetleri a
bucak ortadan kaldrmak zorunludur. Tpk canl ve cansz
ayrt etme yeteneimizin altnda llerin yannda hissettii
miz tehlike ve huzursuzluk duygularnn yatmas gibi, beyni
miz evremizdeki kirlilik ve zehir saan kaynaklar tespit et
mekte de beceri sahibidir. ryen eylerin ya da yenmeye
cek hale gelmi yiyeceklerin kokusunu aldmz zaman kuv
vetli bir irenme hissine kaplrz. Ve yz ifadelerimiz kana
lyla bu duygular hzl ve ikna edici bir ekilde evremizde
ki insanlara iletiriz.

37
Tanrnn yks

Kafatasmzn iinde olduka karmak bir iletiim dona

nm tayor olmamz bize baka bir ey daha syler. Evrim
bizi sosyal hayvanlar haline getirdi nk yakn evremizde
bir iletiim a olmadan ve bakalaryla ibirlii yapmadan
hayatta kalma ve reme ansmz pek az olurdu. Bu zellii
miz llerle ilgili duygularmz daha da karmaklahrm
hr. Modern toplumlarda kendimizi komularmzdan tama
men yaltarak ve onlar grmezden gelerek yaamamz ne ya
zk ki mmkndr. Gazetelerde, ortadan kaybolularnn
fark edilmesinden haftalar sonra evinde kokmu cesedi bulu
nan insanlarla ilgili, hakl olarak sitem dolu haberler kar. Bu
olgu modern kent yaamnn zc bir sonucudur. Bugn
daha geleneksel toplumlarda yaayan insanlar gibi, atalar
mzn bana da byle bir ey gelmezdi. Grup, kamp ya da
kydeki insanlardan biri ld zaman, lenin kim olduu
bilirdiniz. len eer yakn ya da uzak akrabanz deilse, gn
lk bazda ibirlii yaptnz ya da iletiim kurduunuz biri
olurdu. Bu nedenle burada beynin zmesi gereken bir baka
bunalm ortaya kmaktadr. urada duran, eski dostunuz ve
av ortanz Ungu'nun cesedidir. Bu kiiyle bir banz oldu
u iin kederlenirsiniz. Ama bu tuhaf kii, arhk bir kii olma
yan kii, ayn zamanda bir kirlilik ve hastalk kaynadr.
Onu grmek ve koklamak sizi irendirir ve igdleriniz si
ze ondan bir an nce kurtulmanz syler.
Sadece hayatta kalmamz salayacak bir donanma sahip
olduumuz iin, lm insan beyninde baka bunalmlarn fi
tilini de ateler. Bundan dolay bir bakas ld zaman, bi
zi elimizden gelenin yapp lmden saknmaya motive eden
etkili bir deneyim yaarz. nsann lm geri dn olma
yan bir olay olduu iin de tehlikelidir. Aalar ve allklar
her yl "lr" ama her ilkbahar yeniden doarlar. Vizon ve
antiloplar lebilir ve yenebilir ama bu hayvanlardan daha
pek ok vardr. te yandan, bir kii lnce, yeri doldurula
mayacak biimde yitirilmi olur. Ungu'nun ocuklar ve to-

38
 l ve Gml

runlar yaamlarm srdrebilirler ama Ungu sonsuza dek

yitip gitmitir.
Bu yzden, lm, sadece yelerden biri yitirildii iin de
il, ortada bir ceset bulunduu ve cesede ne yaplacana ka
rar verilmesi gerektii meseleleri yznden de grup iin bir
bunalm sebebidir. Bir bunalm bir tepki gerektirir.
Aslnda insanlar lme tepki veren tek canl tr deildir.
1989 ylnda, Fildii Sahilleri'ndeki Tai Ormaru'nda alan
Christoph Boesch ve Hedwig Boesch-Ammerman adl ara
hrmaalar, zerinde inceleme yaptklar cce empanzelerin
ilgin bir davran sergilediini fark ettiler.
Bu iki biyolog bir grip salgnndan sonra empanzeler ara
snda neler olup bittiini gzlediler. Salgn Pulin'i ldrp
yandaki kz Pippi'yi ksz brakmh. Pippi kederli bir hal
de annesinin cesedinin hemen yan bandaki incir aaann
zerinde iki gece geirdi. Yetikin empanzelerden hibiri faz
la endielenmi grnmyordu. Bilginler cesedin yanna ge
lip enfeksiyonun daha fazla yaylma riskini azaltmak iin onu
bir un uvalna koyma iini bitirdikten sonra, incir yerken ha
fife ksrmekte olan kk Pippi inlemeye balad, hemen
aatan indi ve allarn arasnda gzden kaybolup yksek
sesle alamaya koyuldu. Dokuz gn sonra byk bir empan
ze grubuyla birlikte dolarken grld, bann aresine bak
m ama diilerden hibiri tarafndan da henz evlat edinil
memiti. Bu bebek hayatta kalmay baard ve daha sonra sa
lkl grnd bildirildi. Tpk bir insan gibi belli bir sre aci
ekti ve sonra hayahna kald yerden devam etti.
Tina adl daha yal bir empanzenin lm sonrasnda
gerekleen davranlar daha da ok eyi gzler nne seri
yordu. Tina bir leoparn saldrsna uradktan sonra ld
nde on yandayd. Birka arkada onun evresinde top
land ve yksek sesle barp ard. Sonra, bir dzine kadar
yetikin, cesedin evresinde sessizce oturdu. Sessizlik baz er
keklerin saldrganca davranlar sergileyerek cesedi etrafta

39
Tanrnn yks

srklemeleriyle bozuldu.2 Neredeyse Tina'nn bedenini ko

ruduklar izlenimini uyandran erkekler yksek rtbeli dii
lerin cesedi incelemesine izin verdiler ve bu inceleme ilemi
ne burnunu sokan dier ast rtbeli empanzeleri kovalayp
cesedin yanndan uzaklatrdlar. ki st rtbeli erkek em
panze cesedi tmar etti. Bu ilem bir saatten uzun srd. Bu
arada, dier empanzeler, gerilimi azaltmak istercesine ara
sra glerek, Tina'nn ldrld yeri incelediler.
Doaya insan nitelikleri yklemek ekici bir yaklam ola
bilir ama bu empanzelerin davranlarna insani deerleri
yaktrmak riskli bir tutum olur. Bu manzarada grlen bir
"empanze dini" deildir. Ancak simgesel bir etkinlik olabi
lir. Homo habilis, Homo erectus ve sonunda Homo sapiens'e ev
rilirken, grbumuzdan birileri ldnde, cesedi ortadan
kaldrp, kamp kirletmesini ve yrtclar zerimize ekmesi
ni engelleyecek bir yere gtrmeden nce muhtemelen biz de
ayn davranlar sergiliyorduk. Sorun bunu bilemiyor olma
mz: Bir saat boyunca kollar sallamak gibi davranlar belir
gin izler brakmaz. Bir aacn dallarna ya da bir dan tepe
sine yerletirilen ceset ryp gider ya da le yiyiciler tara
fndan paralanr ve onlardan geriye arkeologlara stnde
dnecek bir ey kalmaz. "Tarihncesi" terimi nmzdeki
grevi zetler: Tarih yazyla balar. Yaz denen sistem saye
sinde atalarmz fikirlerini gelecek kuaklarn bulup "okuya
bilecei" kalc iaretler haline getirebilmitir. Tarihncesi
davrann alfabesi ok daha anlalmazdr; ancak ipular
arayabiliyoruz ve bulduklarmz ayn anda birden fazla yn
gsteriyor.
Ama llerin kastl olarak gmlmesi bize zerinde al
abileceimiz bir eyler verir. Yrtc ya da le yiyicilerin eri
emeyecei bir yere konmu bir ceset bize inceleyebilecei-

2 Christophe Boesch ve Hedwig Boesch-Achermann, The Chimpanzees of

the Tai Forest: Behavioural Ecology and Evolution (Oxford: Oxford Univer
sity Press, 2000).
40
 l ve Gml

miz kantlar sunar. Ayrca onu gmen insanlarn inanlar

hakknda da bir eyler syleyebilir. nsanlarn bir cesedi bir
yere koymak iin hayatlarnn olaan seyrini deitirmeleri,
insan kalnhlarna belli lde sayg gsterdiklerinin iareti
dir. Bir lnn bedenine itinayla yaklamalar belki de atala
rmzn bu kiinin hala bir ekilde "aralarnda", en azndan
bedenine nasl davranldna dikkat edecek kadar yaknla
rnda olduunu hayal ettiklerini gsterir.
Ebu Hureyra' daki mezarlar arkeolojik bakmdan yeni sa
ylr, ancak elimizde bu tr kastl l gmme rneklerine da
ir ok daha nceki dnemlere ait kantlar bulunuyor. Arke
ologlar srail'deki Karmel Da'nda bulunan Skul ve Kafze
maaralarnda 100.000 yl ncesine ait erkek, kadn ve ocuk
kalntlarna rastladlar. Baz iskeletler ta aletler, geyik boy
nuzu, domuz dii gibi ok basit eyalarla birlikte gmlm
t. Mezarlarda bu eyalarn bulunmas tarihncesi inancn
bir boyutuna daha iaret eder. lnn bu eyalara "ihtiyac"
olabilecei ve bylece bir ekilde hala yayor olabilecei fik
ri retilmi olabilir. Antropologlar pek ok toplumda lnn
yaayanlara "kzgn" olduuna inanldna ve bu kzgnl
n grubun yaad ya da yaayabilecei bir talihsizliin
muhtemel nedeni olarak grldne iaret eder. Deerli e
yalar lyle birlikte gmmek lnn sevgisini kazanmann
ve fkesinden saknmann bir yoludur.
st Paleolitik a'da (gnmzden yaklak 40 milyon ila
10.000 yl ncesi arasnda kalan zaman diliminde) insanlarn
g hareketleri daha mevsimsel bir biime kavutu. Artk bir
ka ay boyunca yerleik bir dzen iinde yayor ve daha e
itli yiyeceklerle besleniyorlard. Bu an karakteristik zel
lii simgesel eylemlerin ortaya kyd. Bu aa ait bulgular
arasnda, Ebu Hureyra' dakiler gibi, cenin duruuna getirile
rek gmlm insan kalntlarna rastlanmaktadr. Her ne ka
dar tarihncesi insanlarn_embriyoloji ve bebein rahim iin
deki duruu hakknda ok fazla bilgi sahibi olmalar mm-

41
Tanrnn yks

kn deilse de bu muhtemelen doum ve lm evrimine

ilikin birtakm fikirlerin varlna iaret etmektedir. Bu belki
de sadece ly uyku duruuna getirme giriimini temsil et
mektedir. ou kaz sahasnda ller yzleri douya yani
doan gnee doru dndrlm halde gmlm olarak
bulunmutur. Baka kaz sahalarnda yzleri Batya dnk
olanlarla da karlalmtr.
Bir kez daha belirtelim: Arkeolojik kaytlar inancn varl
na yalnzca iaret edebilir; daha fazlasn yapamaz. Antropo
log Gerardo Reichel-Dolmatoff Kolombiya' da yaayan Kogi
Kzlderililerinin l gmme uygulamalarn aratrmtr.
Bir keresinde bir gen kzn defnine tank olmutur. Defin t
reni srasnda aman ya da kabilenin ayin uzman, kzn be
denini dokuz kez havaya kaldrm, sonra yzn douya
bakacak ekilde, iinde kk yeil talar, bir deniz kabuu
ve salyangoz kabuklar olan bir mezara yerletirmitir. leri
de bu mezar kazan arkeolog sadece n douya bakan ve
kabuklarla evrelenmi bir iskelet bulacaktr. Kabuklarn son
derece deerli eyalar, belki de bir tr para ya da lnn te
ki dnyada tketebilecei "yiyecekler" olduu speklasyo
nunu yapacaktr. Arkeolog bu kt kantlardan yola karak
Kogilerin aslnda ocuu ana rahmine geri koyduklarna
inandklarn kestiremeyecektir. l bedenin dokuz kez ha
vaya kaldrlmas gebelik sresi olan dokuz ay temsil eder.
Arkeologlar deniz kabuunun, kzn fkelenmesini ve kabile
nin gen erkeklerinden birinin cann almasn nlemek ama
cyla, teki dnyadaki "kocas" olmas iin oraya konduunu
da anlayamayacaktr.3 Btn bunlar anlayabilmek iin, yaa
yan bir grupla karlamak ve inanlarn iyice aratrmak ge
rekir. Arkeoloji bize ancak yoksul bir aklama verebilir.
Atalarmz Gne hakknda ne tr inanlara sahipti? Bir
domuz diine ya da bir ta alete ne tr anlamlar yklyorlar-

3 G. Reichel-Dolmatoff, Kogi: A Tribe of the Sierra Nevada de San ta Marta, Co

lombia, c. 2 (Bogota: Editorial Iqueima, 1951).
42
 nsan Yemek Yanl m?

d? Bilemiyoruz. Bugn benzeri ekilde yaayan halklardan

elde edilmi budunbilimsel kantlara gz atabiliriz; ama bun
lar bizim gibi olmayp olduklar gibi kaldklar iin ender
rastlanan halklardr. Elimizden gelen tek ey, onlar da bizim
gibi insan olduu iin, bizim inanabileceimizi dnd-
mz bir eye inanm olabilecekleri speklasyonunu yap
maktr.

nsan Yemek Yanl m?

Speklasyon gibi ans da arkeolojide ou zaman nemlidir.
spanya'nn Burgos kentine 15 kilometre mesafedeki Atapu
erca' da bulunan insan-ncesi-canllara ait dehet verici ke-
. mik koleksiyonu Richard Preece Williams'n konuyla hibir
ilgisi olmayan gayretlerinden tr kefedilmiti. 1896 yln
da ngiliz giriimci kmr ve demir cevherini kuzey span
ya' daki Sierra de la Demanda' dan Bilbao hatt zerindeki bir
kavak noktasna, oradan da Bask lkesindeki demir elik f
rnlarna tamak zere bir dar maden demiryolu hatl ina
etmeye giriti. Projede 1 .500 ii alt ve i 190l'de bitti.
Cueva Mayor Maaras'nn yeniden kefedilmesinin sebebi,
demiryolu amak iin Sierra de Atapuerca yamalarnn ke
silmesi ve bu srada maara giriinin bir ksmnn kmesiy
di. Buradaki maara sistemi yllardr bilinmesine ramen, bu
kntden sonra unutulmutu. Cueva Mayor Maaras'nn
iinde 22 Ekim 1645 tarihinde Peder Manuel Ruiz'in elinden
km bir yaz vard ve o zamandan bu yana yre halk ara
sra maaray ziyaret etmi ve daha cesur birka kii de biraz
daha derinlere inmiti.
Girilerden birinin yaknndaki hafif bir dnemete, "silo"
ad verilen, resmi olarak ise Sima de los Huesos ya da "Kemik
ukuru" olarak bilinen bir oyuk bulunur. Burasnn 250.000
yl nce hominid atalarmzn birka dzine insan-ncesi
canl cesedini maarann iine srkleyip amurlu ve eper-

43
Tanrnn .yks

leri olduka dik meyilli 14 metre derinliindeki bir kuyunun

iine yuvarladklar yer olduu tahmin edilmektedir. Ceset
ler kuyunun dibine kollar bacaklar bez bebekler gibi salla
narak varyordu. Kuyunun dibine ulanca orada bir uku
run iinde toplanyorlard. Takip eden yllarda pek ok hay
van kazara kuyunun iine yuvarland ve iinden kamaya
rak orada ld. Bu vahi hayvanlardan bazlar kuyunun ii
ne yuvarlandktan hemen sonra lmedi ve oradaki kemikleri
kemirerek bir sre hayatta kald. Birka yzyl iinde, insan
kemiklerinin oluturduu yn zerinde biriken hayvan ke
mikleri ayr bir katman haline geldi ve sonra maarann giri
i kapand. Maaradaki duvar yazlar ukurun Ortaa' da
yakndaki Ibeas de Juarros ky delikanllarnca yeniden
kefedildiini gsteriyor. Bu delikanllar, tm gen erkekle
rin yapt gibi, erkekliklerini bu kuyunun iine dalarak ka
ntlyordu. Kuyuya inmelerinin altnda yatan fikir gen kzla
ra ay dii getirmekti. Ama bu ii yapmak kolay deildi. Ma
arann asl girii kapandndan dolay, sz konusu kuyuya
ulamak iin 500 metrelik bir tnelden srnerek gemek ge
rekiyordu.
kinci Dnya Sava sonrasnda yava ilerleyen keif al
malarnn temposu 1976 ylnda bir doktora rencisinin Si
ma'ya inmesiyle hzland. renci kuyudan yannda sadece
bir ay diiyle kmad, bir de daha sonra bir insan-ncesi-can
lya ait olduu ortaya kacak bir ene kemii getirdi. Birden
bire Atapuerca mehur bir yer oldu, nk bu ene kemii ger
ekten ok eskiydi. u anda atalarmzn blgede aralksz bir
milyon yldr yaad dnlmektedir. Daha sonra Sima ke
miklerinin sadece hayvanlar tarafndan kemirilmi olmad
anlald. Kemiklerin pek ou zerindeki baz iaret ve yara
izleri, hem yetikinlerin hem de ocuklarn bizim eski atalar
mz tarafndan zalimce ldrlm olabileceini gsteriyor.
ngiltere'de de benzer bulgulara ulald. Wales'e bal
Pontnewydd'de Neanderthal kalntlarnn maaralara kast-
_
44
 nsan Yemek Yanl m?

l olarak yerletirildii anlalmaktadr. Neden maaralar ta

rihncesi etkinliklerde bu denli sk nemli rol oynamaktadr?
Belki de karanlk, yankl ve gizemli yerler olduklar; tuhaf
rzgar ve su sesleri rettikleri; ve ilerindeki rpertici hava
modern insanlara bile tehdit edici geldii iin. Maaralar ay
rca rahmin simgesidir; bu nedenle ly maaralarn iine
yerletirerek atalarmz belki de lm ve yeniden doumdan
oluan bir yaam dngs hakkndaki fikirlerini da vuru
yorlard.
Pontnewydd kalntlarnn byk ksm gen yetikin er
keklere aittir. Oxford Cabble College'de aratrmac olarak
alan Paul Pettit maaraya girecek kadar aptal olanlarn sa
dece gen erkekler olduu eklinde bir gzlem yapar.4 Ama
Pettit'in de iaret ettii gibi, daha ciddi bir karm da yapla
bilir. Gen erkekler grubun en deerli yeleridir, yrtclar
savuturmak ve avlanmakta hayati nem tayan hz, g ve
cesarete onlar sahiptir. Belki de Neanderthal toplumu iinde
yksek statl bir snf olan gen avclara ldkleri zaman
zel bir muamele yaplyordu. Ancak bu "gen" szcnn
biraz greli bir terim olduunu aklmzda tutmalyz. Nean
derthallerin nadiren otuz yan geebildiini dnyoruz.
Baka kaz sahalarnda a boyasyla kzla boyanm ke
miklerin bulunmas lye nasl muamele edileceine dair ba- ,
z inanlarn ve lnn sadece "l" olmadna clair birta
km fikirlerin var olmu olabileceini akla getirir. Neandert
hal l gmme biimi, eer bu ifade doruysa, komnaldir;
l dier llerin zerine konulur ya da atlr. Hrvatis
tan' daki Krapina Maaras'nda 100.000 yl nce yaadklar
dnlen yetmi kadar bireyin kalntlar bulunmutur. Bu
kemiklerin ou, ta aletler tarafndan brakld dnlen
kesik izleri tamaktadr. Baz analistler bu izleri Neandert
hallerin yamyamlk yaptklarnn kant olarak yorumlam-

4 P. Pettit, "When Burial Begins", Archaeology, 66 (Austos 2002).

45
Tanrnn yks

tr. Ama lnn defin treninin paras olarak "etlerinden

arndrlmas" uygulamasna baz gnmz kabilelerinde de
rastlanmtr ve kesik izlerinin nitelikleri cesetlerin yenmek
zere hazrlanmasndan ok bu ayin etkinliiyle daha tutarl
gzkmektedir. Bu olduka ekimeli bir konudur ama onla
r nasl yorumlarsak yorumlayalm, kantlar llerin kastl
olarak bir tr muameleye tabi tutulduuna iaret etmektedir
ler. Neanderthal mezarlarnda ller iin kullanlan yass ki
reta "yastklara" ve mezarlara bilerek iek konulduunun
iareti olabilecek polen izlerine de rastlanmtr.
Yamyamlk, trmzn tm tarihi boyunca ara sra orta
ya km bir konudur. Sahipleri uzun zaman nce lp git
mi kemikler zerindeki silik izleri yorumlarken ok dikkatli
olmak gerekir. Ama Hrvatistan' da bulunan kafataslar -ka
stl olarak krlm olabileceklerine ilikin kantlardan t
r- baz aratrmaclar Neanderthallerin 100.000 yl nce
dier hominidlerin beyinlerini yediini ileri srmeye itmitir.
Baz arkeologlarn yamyamla maruz kalm insan kalntla
rn tespit etmek iin kulland ltlerin ounun -para
lanm yzler, yanm kemikler, kesilmi uzuvlar, kesik izle
ri, krk kemikler, eki ta syrklar- bu sahada bulunan
kemikler zerinde mevcut olduu sylenmektedir. Baka e
itli sahalarda bulunan kemikler kastl olarak yaplan kasap
lk izlerine ok benzeyen akmakta izleri tamaktadr. Ama
bunun neden gerekletii ak deildir. Atapuerca'da ok
eski zamanlarda insan eti yendiini akla getiren iaretler
mevcuttur ama bu yamyamln nedeni et ktl - deildir.
Hayvan kalntlar atalarmzn ellerindeki donanmlaryla
gayet iyi avlayabildii pek ok memeli trnn bol miktarda
bulunduunu gstermektedir.
Grne baklrsa, genel olarak, yamyamlk bir beslenme
meselesi deil, Tanrlar, ruhlar ya da lmden sonra yaam
la ilgili ruhani bir etkinliktir; ve bu da bazlarn bu olaya
"Tanrsal alk" adn koymaya itmitir. Chicago niversitesi

46
 insan Yemek Yanl m?

antropoloji profesr Marshall Sahlins yamyamlk "gerek

olduu zaman bile simgeseldir" grn ileri srmektedir.
Yamyamlk afet ya da alk gibi durumlar dnda hibir za
man beslenmek iin yaplan bir ey olmamtr. Getiimiz
yzyllarda bildirilen ou yamyamlk vakas, yamyamln
ierisinde etkili bir ayinsel e olduunu dndrmektedir.
Yamyamlk ayinleri, haklarnda tarihncesi insanlar hak
knda bildiklerimizden ok fazlasn bildiimiz daha yeni
toplumlarn uygulamalar incelenerek daha iyi anlalabilir.
Her ne kadar arkalarnda zgn yazl kaytlar brakmadlar
sa da, Aztekler belki de en iyi "modern" rnektir. Yazl ka
ytlarndan pek ou imparatorlarndan biri olan Itzcoatl ta
rafndan yaklm ve bu ateten kurtulan kaytlarn ou da
16. yzylda ktaya gelen spanyol igalcilerin eline gemitir.
Yine de, olaanst heykel, resim ve eyalar sayesinde Az
tekler hakknda olduka ayrntl bilgiye sahibiz. Ayrca eli
mizde bu halklardan, spanyol igalini bizzat yaam ve gr
m birtakm kiilerin ifadeleri ve conquistadores yani fatihler
tarafndan Azteklerle yaplm ve kaydedilmi baz mlakat
lar bulunuyor. Bu kaytlarda anlatlan baz eyler Aztekleri
olabildiince zalim gstermek ve bylece spanyol fatihlerin
vahice tutumunu hakl karmak iin abartlmtr. Ama ge
nel olarak, Aztek dinsel inanlarnn ve trenlerinin akla yat
kn, mantkl ve grsel bir anlatmn sunmaktadrlar.
Azteklerin tutumunu neyin etkilediini anlamak iin on
larn Orta Amerika'daki ncellerine ve antik Teotihuacan
kentinin tarihine bakmamz gerekir. ki bin yl nce Teotihua
can Amerika ktasndaki en byk kentti. Orta Meksika pla
tosu zerinde 20 kilometrekarelik bir alan kaplyor ve
200.000 kiilik bir nfusu barndryordu. Bir rahipler kast,
tccarlar ve iftileri olan karmak bir toplumun merkeziy
di. Saraylar, dkkanlar, pazaryerleri, suyollar ve etkili bir
p uzaklatrma sistemi vard. Buckingham Saray'nn yak
nndaki gezi yolu Ay Piramidi'nden teye doru bir pist gibi

47
Tanrnn yks

3 kilometre boyunca uzanan geni ller Yolu'nun yannda

cce gibi kalmaktadr. ller Yolu gemite bir tr beton ile
kaplyd ve hemen yanndaki meydanlarn zemini de renkli
sva kullanlarak dekore edilmiti. Bu yoldan imdiye dek hi
herhangi bir tat geip gemediini bilmiyoruz ama yle g
rnyor ki bu ileri uygarlk tekerlei kullanmyordu. Cadde
nin kuzey ucundaki dev Ay Piramidi'ne ek olarak, dou ka
nadnda 800 metre tede daha da byk bir yap olan Gne
Piramidi bulunmaktadr. Bu iki piramit Msr'n Gize kentin
deki iki byk piramitten sonra antik dnyann insan elin
den km en byk yaplandr. ller Yolu'nun her iki ta
rafnda daha kk piramitler dzenli aralklarla gz alabil
diine uzanmaktadr. Her bir piramidin bir yzeyinde zirve
ye kadar kan dik bir merdiven bulunur. Kentin yaad d
nemde piramitlerin dz ve kare biimli zirvelerinde birer su
nak vard.
Bu piramitlerden bazlar kazlar sonucu ortaya karld ve
bunlardan bazlar da orijinal yaptalan olan volkanik kaya
bloklar kullanlarak yeniden ina edildi. Arkeologlarn ara
trd neredeyse her piramidin altnda bir erkek iskeleti bu
lundu. Bu iskeletlerden bazlar elleri arkadan balanm ve
diz km halde bulundu. skeletlerin ounun boynunda
alt ya da yedi insan altene kemiinden yaplm bir kolye
vard. Bu piramitler hi de Msr'dakiler gibi birer ant mezar
deildi. ldkten sonra teki dnyaya giden byk bir insa
n korumak iin yaplmamlard. Tersine, Teotihuacan pira
mitlerinde kalntlarn bulduumuz kiiler bu kentte yaayan
ve tapnan insanlar tarafndan ldrlmlerdi. Kent sakinle
ri herhalde kurbanlarn vcutlarnn piramitleri koruyacak
ruhlar ierdiine inandklar iin nsan kurban ediyorlard.
MS 700 civarnda kaytlara gememi, esrarengiz bir fela
ket vuku buldu. Bu gelien kent saldrya urad, yaklp y
kld. Bu saldrnn faillerinin kim olduunu bilmiyoruz. Su
lu muhtemelen komu Tolteklerdi. Ama kent igal edilmedi.

48
 nsan Yemek Yanl m?

Saldrganlar ekip gitti. Hayatta kalan kentlilerse kap kenti

terk ettiler. Fakat dinsel uygulamalar yre halk tarafndan
kuaktan kuaa aktarld. Onlardan geriye kalan bir baka
ey de kenti ssleyen baz yazt ve piktogramlardr. ok son
ralar, 13. yzyln ortalarnda, Bal Orta Amerika' dan yeni
bir kabile halk kageldi. lk bakta nemsiz gebeler gibi
gzken Aztekler kuru dzlkleri, bataklk arazileri ve l
getiler. Bir sylenceye inanarak geldiler; vaat edilmi top
raklar nnde sonunda bulacaklarna inanyorlard. M
kemmel askerlerdi ve kendilerine lml yaklamayan evre
halklar savaarak pskrttler. Balangta bir krallar yok
tu, kabile Tanrs Huitzilopochti gtkleri her yere drt ra
hibin omuzlarnda tanarak gtrlyordu. Yolda giderler
ken Tanrlar onlara "Meksika" diye yeni bir yer ismi syle
mi olmaldr.
Bugn Mexico kentinin etki alan ierisinde bulunan bl
geye yerleen Aztekler ok gemeden Teotihuacan'n gizem
li kutsal kalntlaryla karlatlar. Bu eski yaplar onlar de
rinden etkiledi; bylece Huitzilopochti'nin yan sra, imdi
terk edilmi olan bu kentin nceki sakinlerinin tapnd ty
l ylan Tanr Quetzalcoatl' da benimsediler. Ayrca bu hal
kn pek ok kurban ayinini de kopyaladlar. Askeri becerile
rini ve daha nce evre halklarn hkmdarlarna paral as
kerlik yapm olmann salad stnlkleri kullanarak, ola
anst derecede hzl biimde Aztek mparatorluu'nu kur
dular ve ayn byklkte piramitlerle ssl kendi kentlerini
ina ettiler. Bu, ok gemeden Orta Amerika'nn grd en
gl imparatorluk oldu. Karmak bir altyapya sahip olan,
komu kabileleri vergiye balayan, kah yasalar yapan, rahip
ler ve ayrcalkl soylular hiyerarisi tarafndan ynetilen bir
toplumdu. Sonunda kendilerine ayn zamanda Tanr da olan
bir imparator semilerdi.
Azteklerin insan kanna susaml dinmek bilmiyordu.
Kanl ayinler Orta Amerikallarn dinsel uygulamalarnn her

49
Tanrnn yks

zaman bata gelen zelliklerinden biriydi ama Aztekler kana

doymuyordu. Rahipler neredeyse her gn kendi kendilerini
kurban ederek, kendi kanlarn dkerek -bulunabilecek en
deerli metay kullanarak- Tanrlarn fkesini dindirmeye
alyorlard. Keskin obsidyen baklarla kendi vcutlarn
doruyor, dikenler ya da sivri kemik paralaryla kulaklarn,
kollarn defalarca deliyor, dillerine derin kesikler atyor,
snnet derilerini yaryorlard. Bu rahiplerin neler yaptn
anlatnca gnmz koullarna gre pek ho bir grnt iz
mi olmuyoruz. Hi tarak vurulmam uzun salar kana bu
lanarak keeleiyordu. Kulaklar, dilleri, cinsel organlar yara
bere iinde kalyor, parampara oluyordu. Etleri rd
ve vcutlar kana buland iin ok pis kokuyorlard. yle
anlalyor ki rahipler kendi kendini kurban etmeyi bir tr
simgesel lm olarak gryor, hayatlarn srdrmelerine
izin veren Tanrlara borlarn bu ekilde dyorlard. Bunun
bir baka ayinin yerini tutacak daha nemsiz bir ayin olarak
grlmeye balamas belki de kanlmazd.
Mexico'daki Antropoloji Mzesi'nde ok mehur bir eser
vardr: Gne Ta. Yaklak be metre apndaki bu yontul
mu sert krmz kumta diskin evresinde Aztek takviminin
yirmi gnlk dngsn temsil eden blmeler bulunur. Dis
kin ortasnda seme gen savalarn birbirleriyle dvme
sini canlandran bir sahne bulunduu sylenir. Bu sahne da
ha ok Japon sumo greilerinin kk ringleri iindeki m
cadelesini andrr. Diskin tam ortasnda, savalarn olduu
yerde Tanr Xiuhtecuthli'nin yz grnr. Her iki elinde bi
rer insan kalbi tutmaktadr ve dar doru uzatt diline bir
ayin ba sapldr.
ncelleri iin olduu gibi Aztekler iin de en byk din
sel tren insan kurban edilmesiydi. Her yl herhalde yzlerce
ya da binlerce insan kurban ediyorlard. Cortes'in Meksika'y
dize getiren fatihlerine elik eden papazlar piramitlerin kur
banlarn kanyla kzla ve kahverengiye boyandn kaydet-

50
 nsan Yemek Yanl m?

mitir. Koku ylesine ktyd ki spanyollar bu kentleri da

ha uzaktan grmeden kokusunu alyorlard. Azteklerin kur
banlarnn byk ksm tutsak edilmi savalard; geri ka
lan ksm, iyi yetimi, ekici grnml kentlilerdi; baz ba
kireler ve ocuklar da bu rktc lme kurban gidiyorlar
d. Aztekler kurban edilen kiilerin cennette Gne Tanrsna
kahlri.adan nce sinekkuuna dneceine inanyorlard.
Tren zaman gelene dek, kurban edilecek kiilere bazen ay
larca zaman zaman da bir yl boyunca iyi baklyordu. Ayin
sel bir ykama ve arndrma ileminden sonra, kurban edil
mek zere piramidin zirvesine karlrlarken onlara Tanr
muamelesi yaplyordu. Baz kiilerin kurban edilmekten
onur duyabildiklerine ilikin birtakm kantlar mevcuttur.
Ama kurban edilme an geldiinde belki de fikirleri deii
yordu. Kurban, sadece beli deecek ekilde sunak tann
zerine yerletirilir, elleri ve ayaklar iki kii tarafndan s-
. kca tutulup aa doru ekilerek vcuduna bir yay biimi
verilirken, duruma belki daha farkl bir adan bakyordu. Bir
rahip elindeki obsidyen bakla, bir vuruta gs kafesinin
hemen altndan karn enlemesine ayordu. Hzlca diyafram
. kesiyor ve elini gs boluunun iine daldryordu. Bu ayi
nin en heyecanl ksm rahibin henz yaamakta olan kurba
nn gsnden kalbini skp karmas ve sonra onu hala
atarken halkn grebilecei ekilde havaya kaldrmasyd.
Kurban ldkten sonra cesedi piramidin merdivenlerinden
aa yuvarlanyordu. Ceset yere ulatnda ba kesiliyor ve
tapnan yanndaki kafatas raflarna yerletiriliyordu.
Bu ldrme yntemi Azteklerin insan kurban ederken ba
vurduu yntemlerden sadece bir tanesiydi. Bir grg tan
olduu sanlan Peder Diego Duran gladyatr dvlerine
benzeyen bir kurban treninden sz eder. Bir sava tutsa
yuvarlak bir taa balanyor ve seme bir Aztek savasna
kar kendini savunmaya zorlanyordu. Tutsaa tyden yapl
m bir kl veriliyor, Aztek savas ise zrhn kuanyor ve

51
Tanrnn yks

eline aslna gre sadece ucundaki keskin obsidyen baklan

eksik olan iri bir sopa alyordu. Peder Duran gzlemini "kur
ban kendini iyi de savunsa kt de savunsa lm kanlmaz
d" szleriyle aktarmaktadr. Baz sava tutsaklar bir diree
balanyor ve Aziz Sebastiyan gibi, lene dek aklanyordu. Bir
baka kurban etme yntemi ba kesmeydi; bu yntem bazen
bakireler iin kullanlyordu. Btn bu yntemler iinde belki
de en zalimce olan baz tutsaklara uygulanyordu. Bu kiiler
defalarca atee ahlp geri karlyor ve sonra da hala canly
ken kalp skme ayinine tabi tutuluyorlard.
Pek ok kurban treni yamyamlkla noktalanyordu. Eer
kurban bir tutsaksa, kurban yakalayan kii onurlu bir pozis
yon kazanyor ve kurban yemeine, uygun birtakm konuk
lar arabiliyordu. Tutsak alan kiinin aile yeleri de kurban
etinden birer para yiyordu. Bu normal bir akam yemei de
ildi. Bedenin yalnzca kk bir ksmnn tketildii ve ba
zen de zel bir kupadan az miktarda kurban kannn iildii
dinsel bir trendi. Kurban onurlandrmak ve onu akrabalar
arasna almak iin tasarlanmt.
Kukusuz, bu tr trensel etkinliklerin nemini tam ola
rak anlamak zordur. Azteklerin Tanrlarn evrenin ileyiini
srdrmesini salamak iin insan kan istediklerine inandk
lar. dorudur. Bu tr olaylarn ayin katlmclarna gnahla
rndan arnma frsat sunuyor olmas da muhtemeldir. Antro
polog Michael Hamer insan kurban etme uygulamasnn tm
Orta Amerika halklar arasnda yaygn olmasnn besinleri
arasnda protein azl bulunmasna yorulabileceini ileri
srmektedir. Ancak bilinmektedir ki rnein Aztekler pek
ok evcil hayvan trne sahip olmasalar da bakliyat ve fasul
ye tr bitkileri yeterli lde temin edebiliyorlard. Ve pek
ok Aztek kurban ayini, bu tr yiyeceklerin bol olduu hasat
mevsiminde gerekletiriliyordu. stelik ilk spanyol fatihle
rinden rendiimiz kadaryla, kurbanlar, mevcut mnler
arasndan istediklerini seme zgrlne sahip olduklar

52
 nsan Yemek Yanl m?

sanlan soylular tarafndan yeniyordu. Her ayinden sonra t

ketilen insan eti yeterli miktarda besin destei salayamaya
cak denli az oluyordu.
Kurban ayininin gc byk lde siyaset ve dinin bile
iminden ileri geliyordu. Aztekler iin geerli olan ey muhte
melen tarihncesi toplumlar iin de ayn derecede geerlidir.
Aztek krallar yalnzca Tanrlar hkm srmelerini istedii
iin hkm sryorlard. Kral, rahiplerin koruyucusu ve tap
naklarn bekisi gibi davranyordu. nsan kurban etme uygu
lamas, onu gren ya da duyan herkesin yreine korku sal
mann yan sra, Tanrlar ve devlet arasndaki balanty gs
termenin etkili bir yoluydu. Bu halka ak byk gsteriler
krala verilmi olan iktidar pekitiriyordu. Bu ayinler devletin
hem kendi vatandalarn hem de dmanlarn ynetici sn
f hedef alan her trl direni ya da saldrdan caydrmak iin
kulland fazlasyla etkili bir ara vazifesi grm olmaldr.
Azteklerin kurban ayinlerinin korkun ayrntlar, bu

ayinlerin nispeten yakn zaman ierisinde -Heman Cortes,

Michelangelo'nun Sistine apeli'ndeki resimlerini tamamla
masndan yaklak on yl sonra, 1519 ylnda Orta Amerika'y
igal ettii zaman- sona erdii dnldnde, gze ok
arpc grnr. Avrupa Aydnlanmas tm hzyla srerken,
Aztekler hala Baal ve Molok'u onurlandrmak iin yaplan
trden pagan ayinleri gerekletiriyorlard. Bat uygarl Al
tn Buza'nn Musa zamannda reddedilmesine sanldn
dan daha ok ey borlu olabilir mi acaba?
Yamyamln en basit ,aklamas bunun bir tr simgesel
paylam, lnn glerini elde etme, ruhu serbest brakma
ya da lnn hayaletinden alma veya onu cezalandrma
giriimi olduuna iaret ediyor. Bize kkten aykr gelse de
yamyamln ayn zamanda toplumsal dzeni koruma ve ye
niden retme arac olduu aktr.
Yamyamlk ou zaman dmanlar ya da baka ailelerin
yelerinden ok akrabalar yemeyi ierdii iin, baz antropo-

53
Tanrnn yks

loglar insanlarn yamyamlk yaparken grubun birliini peki

tirmeye altklarn dnmektedir. Akrabalar yenirken
atalarn "ruhu" kuaktan kuaa aktarlr, zmsenir ve by
lece grup bir arada tutulur, gemi bugne balanr. Yakn
zamanlara de, Papua Yel)l Gine' de yaayan Gimi kadnlan
topran iinde rmesini engellemek iin ailelerindeki er
kek llerin etini yiyordu. Bunu yaparak, len erkeklerin
ruhlarn serbest braktklarn ve bylece onlarn atalarnn
yaayageldii ormandaki dier ruhlara katlabileceklerini
dnyorlard.
Vanderbilt niversitesi'nden Beth Conklin Gney Ameri
ka'daki Guyana'da yaayan Wari kabilesini aratrmtr. H
kmet grevlileri ve misyonerlerin basklar onlan bu al
kanlktan vazgemeye zorlayana dek, Wariler baz ayinlerde
l akrabalarnn etini yiyordu. Grne baklrsa ayin ya
ayanlarn lm olayn duygusal bakmdan atlatmalarnda
ok nemli bir rol oynuyordu. Baz kaynaklarda Dr. Conk
lin'in u szlerine yer verilmitir: "Bu ayin yiyen ve yenen in
sanlar arasna bir mesafe koyuyordu. Wariler yaayanlarla
lenler arasnda yava yava duygusal bir uzaklk yaratlma
s gerektiine inanmaktadr. nk kk bir toplumda, ki
inin ailesiyle arasndaki sevgi ve efkat balar en kuvvetli
balardr ve bu balar lmle birlikte zlmez." Baz insan
lar lnn bir parasn yemenin len kiinin ruhunun tm
kabile tarafndan zmsenmesine olanak tandn ve bun
dan dolay bunun Wariler tarafndan lye yaplacak en say
gl muamele olduunun dnldn ileri srmektedir.
Yamyamlk eski braniler zamannda bilinmeyen bir ey
lem deildi. Gerekten de, yamyam (cannibal) szcnn
Kalde dilinde "Baal rahibi" anlamna gelen cahna-bal szc
nden tredii iddia edilmektedir; cahna, cahn yani "rahip"
szcnn daha empatik bir biimidir (branicedeki cohen
szcnn kkeni de bu szce dayanr). Ama insanlk ta
rihin bir aamasnda yamyamlk dinsel bir drtnn gerek-

54
 nsan Yemek Yanl m?

letirilmesi olmaktan kt, dinsizce ve korkun bir eylem ola

rak grlmeye balad. Yine de, yamyamlk ayinleri grece
modem zamanlara dek varln srdrd. Yakn gemite
yaanan ve kendisi u anda Almanya' da sekiz yllk hapis ce
zasn ekmekte olan Arwin Meiwes vakas olduka rahatsz
edicidir, nk onun sapkn itah asla eine rastlanmayan
bir zellik deildir. Meiwes'in ntemette kendi rzasyla bir
yamyam tarafndan yenmek isteyen bir kurban aratrdn
anmsayacaksnz. Alman mahkemesine sunulan kantlar
Meiwes'in onun uygulamasna katlmak istediini belli eden
430' dan fazla kiiden yant aldn ileri srmektedir. Meiwes
ve kurbannn, kurbann bedeninin paralarn ve cinsel orga
nn bir ayin yapyorlarmasna birlikte yemeleri ayn dere
cede dikkate deerdir.
Yamyamln korkun bir ey olarak kabul edilmesi, in
sanlarn bu eylemden ok uzun zamandr tiksindiinin gs
tergesidir. Gz dnm Yahudi dmanlarnn Yahudileri
yamyamlkla sulamasnn nedeni tabii ki budur. Bu karala
ma -Yahudilerin, Hamursuz Bayram'nda Hristiyan kan
itikleri sylencesi- yzyllar boyunca ok byk kuku ve
dmanlklar dourmutur. Musevilik herhangi bir canlnn
kannn tketilmesini zellikle yasaklam olmasna karn,
sa'nn zamanndan nce bile Yahudiler insan ldrme ayin
leri yapmakla sulanyordu. Dahas, srailoullar Msr' terk
ettikten sonra Yahudilerin hayvan kurban etmesine sadece
Yerualim (Kuds) tapna snrlan ierisinde ve kat ekilde
denetlenen koullar altnda izin veriliyordu. Yunanl hatip ve
kkrtc Apion ok kt bir sylenti yaymt. M 2. yzyl
da, Seleukos hanedanndan gelen Suriye kral Antiokos Epi
panes kendi saltanat srasnda Yahudilerin bir Yunanl ya
bancy yakaladklarn, bir yl boyunca besleyip imanlat
tklarn, sonra da onu bir ormana gtrp orada katlettikle
rini iddia etmitir. Kraln iddiasna gre, bu adamn ldr
l srasnda orada bulunanlar Yunanllara dman olmaya

55
Tanrnn yks

ant imitir. Bu hakaret, Antiokos'un Yahudileri Yunan kl

trn benimsemeye (szde Helenlemeye) zorlayn ve ar
dndan Yerualim Tapna'na saygszlk ediini hakl gs
termek iin bavurduu bahanelerden biri olmutur.
Sadece Yahudiler deil, ilk Hristiyanlar da insan kurban
etmekle sulanmt. 2. yzylda saygn ilahiyat Peder Ter
tullian yle yazyordu: "Bizim insanlarn en sulusu olduu
muzu, bebek ldrdmz, bebek yediimizi sylyor
lar." Yamyamlk, muhtemelen, yeni ve bilinmedik bir dini
hayata geiren herkesin stne atlnca yapp kalacak tr
den, somut kantlara dayanmayan bir sulamayd. Daha ya
kn zamanlarda Satanistler desteksiz sylentiler yaylmasna
sebep oldular, bebekleri ldrp kann imekle sulandlar.
Yakalarn byk ksmnda deilse bile ounda, toplum
marjinal gruplarn ezilmesini hakl gstermek iin onlar en
byk tabular inemekle sulamaya hazr grnmektedir.
Yahudilik ve Hristiyanlk belki de yamyamlk sulamala
rna kendi elleriyle zemin hazrlamtr. Hayvan kurban etme
bir zamanlar Yahudi tapnnn ok nemli bir parasyd.
Yaratl kitabnda Yahudi halknn babas brahim Tanrya
olan balln olu shak' kurban etmeye hazrlanarak gs
terir. Pek ok bilgin lncil'de aktarlan en artc dramlardan
biri olan bu srad olay hakknda yorumlar yazmtr. Asln
da olay Tanrnn brahim'i snamasndan ibarettir. Tanrnn
ondan asl istedii ey kan deil, kendisine inanmas ve bo
yun emesidir. Byle olmasna ramen, benzer bir gelenein
izleri Hristiyanla kadar ulamtr. Hristiyanlk inancnn
en nemli ayini bugne dek, Hristiyanlarn simgesel olarak
sa'nn etini yiyip kann itii Aai Rabbani ya da arap Ek
mek ayinidir.
Ne yazk ki Hristiyanlar kendi grdkleri zulmden ders
karmamtr. Ortaa boyunca Hristiyanlar bu trden yan
l sulamalar ynelterek Yahudilere dman olmutur. Bu
karalamalarn en nllerinden biri 1255 ylna aittir. Kronik-

56
 Resimli Maaralar Dini

i Matthew Paris, Lincolnl "Kk" Aziz Hugh'un yks

n yle aktarr: ocuk nce on gn beyaz ekmek yedirilip
st iirilerek imanlatld ve sonra ... neredeyse ngiltere' de
ki tm Yahudiler armha germe ilemine davet edildi." Bu
uydurmacadan tr Yahudi cemaatinin 91 yesi yarglan
mak zere Londra'ya yolland ve ilerinden 19'u idam edildi.
nanlmaz grnebilir, ama yamyamlk ayini izlerine daya
nan karalama kampanyalar Rusya' da ve baka yerlerde a
mza dek srd. Naziler Der Strmer adl gazetelerine ara s
ra "Jdischer Mordplan" (Yahudi Cinayet Plan) manetini

atarak bu arac sk sk kullandlar.s

Resimli Maaralar Dini

Cape Town'daki ziko Mzeleri Afrika Mirasn Aratrma
Enstits Mdr Chris Henshilwood birka yl nce Gney
Afrika'daki Blombos Maaras'nda bulunan baz sarms
renkli srad ta paralarndan sz eder. Bu ince uzun ta
paralarndan boylar birka santimetreyi gemeyen en az iki
tanesinin yzleri itinayla dzletirilmi ve kenarlar yuvarla
tlmtr. Her ikisinin zerinde de ayn boy ve nitelikte, bir
birleriyle aprazlamasna kesien, adeta apraz tarama yap
lrcasna yzeye oyulmu ok belirgin izgiler mevcuttur. En
ilgi ekici olan eyse, her iki ta paras zerindeki izgi mo
dellerinin birbirlerine ok benzemesidir. Kantlar kastl insan
etkinliine iaret etmektedir; oyulacak yzeyler itinayla ha
zrlanmtr, geometrik modeller oluturulmutur, oyma tek
nii ve sonuta ortaya kan oyuntu modeli her iki parada
da ayndr. eitli arkeolojik ve kimyasal testler bu kalntla-

5 Bu. karalamalarn hala varln srdrmesi ok tatsz bir olgudur. nter

nette bir arama yaplrsa, Yahudileri bugn bile ayin yapmak amacyla
Hristiyanlar kurban etmekle sulayan Yahudi dman siteler bulun
duu grlr.
57
Tanrnn yks

rn yaklak 77.000 yl ncesine ait olduunu ortaya karm

tr. Bu da yazy bilmeseler bile o alarda yaayan atalarm
zn kendilerini ifade etmenin simgesel bir yolunu bildiklerini
dndrmektedir.
lk insanlardan biri olan Cro-Magnon insan 30.000 ila
40.000 yl nce ortaya kmtr. Bu tarihlere ait iskelet ve ki
isel eya paralar ilk kez Fransa' da 1860 ylnda bulunmu
tur ve o tarihten bu yana, Bat ve Orta Avrupa'da bu ilk in
sanlarn yaadklar pek ok maara kefedilmitir. Cro-Mag
nonlar doal sanatlard; gzelce ilenmi ta ve kemik alet
ler yapyor, deniz kabuu ve mamut diinden mcevherler
imal ediyorlard.
Cro-Magnonlarn kltrel mirasnm en mthi elerin
den biri olaanst maara resimleridir. Gneybat Fran
sa' daki Lascaux Maaras'nda bulunan yaklak 17.000 yllk
resimler muhteemdir; bunlar canl, ayrntl ve renkli resim
lerdir. Her ne kadar gnmze bunlar kadar iyi korunmu
olarak ulamam olsalar da 30.000 ila 9.000 yl ncesine ait
benzeri sanat eserlerine Asturias'tan Don Irma'na kadar
tm Avrupa' da rastlanmtr. Bu resimlerin benzer teknikler
le yaplm olmas ve avlanmayla ilgili benzer sahneleri be
timliyor olmas baz aratrmaclar eski ve ok yaygn bir
"maaralar dini" olduunu ileri srmeye itmitir. Bu dn
ce fazlasyla hayal rn olabilir; ama yine de resimlerin bir
takm betimlemeler yapmakiin kullanl insan aklnn Tan
r inancna ve tapnmaya temel tekil etmi bir simgeselletir
me yeteneine sahip olduunu dndrmektedir.
Birka yl nce Fransa' daki maaralardan birini, Grotte de
Gargas adl maaray ziyaret ettim. Gargas Maaras'nda o
esrarengiz hayvan resimlerinden pek fazla yoktu, sadece baz
bizon ve antilop resimleri vard. Ama ziyaretiler burada ok
daha esrarengiz bir ey gryorlard. Bu byk maarann
duvarlarnn alt ksmlarnda saysz insan eli izi vard. Bun
lardan 250 tanesi ocuk ve yetikinlere aitti. Tasarmlarn si-

58
 Resimli Maaralar Dini

yah ya da beyaz, san ya da krmz olmas iin ok farkl boya

maddeleri kullanlmh (ezilip toz haline getirilmi odun k
mr bunlardan biriydi). Anlalan, bu insanlar bu resimleri
yaparken bir ellerini duvara koyuyor ve azlarna doldur
duklar boya maddelerini stne pskrtyorlard. Karbon-
14 tarihleme teknii ellerden birinin 27.000 yllk ya da daha
eski olduunu ortaya koymutur. Benzeri bir kalnl, 55 el izi,
yine Fransa' daki Cosquer Maaras' nda kefedilmitir. Bunla
rn bazlar yukarda anlahld gibi yaplan negatif izler, ba
zlari da bugn anaokullarnda kullanlan teknikle yaplm
pozitif izlerdir; bu teknikte bir el boya maddesine daldrlr ve
sonra bu elle kaya duvara dokunulur.
Olaanst olan ey, her iki maarada da, el izlerinin o
unda bir ya da daha fazla parman eksik olmasdr. Kimse
bunun sebebini bilmemektedir. Bu eller bir buz a srasn
da hkm sren aamasz iklim artlarna m tanklk etmek
tedir? Bu pek olas gzkmemektedir, nk bu ellerin nere
deyse hepsinde baparmak yerinde durmaktadr. Parmaklar
bilerek, bir kurban ayininde kesilmi olabilir mi? Btn dn
yada pek ok insan grubu vcutlarn bilerek yaralamakta ve
kesmektedir; Aztek rahiplerini anmsayalm. Ama bu blge
de parmaklar eksik iskelete rastlanmamhr.
Belki de en akla yakn aklama udur: Aslnda parmaklar
eksik deildi, fakat resimler kasten, iz brakmamas iin bir
parmak bklerek yaplyordu. Bunun bir tr selamlama ol
mas ya da avlanma veya baka ayinlerle ilgili, Gney Afrika
ve Avustralya yerlilerinin kulland sessiz dile benzer ifreli
bir dil olmas mmkndr. Ancak gizem burada bitmez. Fran
sz arkeolog Jean Ootte baz el izlerinin yaknndaki yarklar
da ince uzun kemik paralan bulmutur. Bunlar nereden gel
mitir ve neden oradadr? Belki de bunlar daha ok, dindar in
sanlarn modem Yerualim'deki tapnak enkaznn bah duva
rndaki atlaklara ilitirdikleri notlar gibi, Tanrdan huzur, sa
lk ya da buna benzer baka bir yardm dileyen dualardr.

59
Tanrnn yks

Bu izler daima tartma konusu olacak ve arkeologlar

maara resimleriyle ilgili meseleler hakknda ateli kavgala
ra tutuacaktr. Bu maaralarn resimli blmlerine ulama
nn gl -rnein, Fransa'nn Cabarets yresinde bulu
nan maarann i ksmlarna ulamak neredeyse birka sa
at almaktadr- resimlerin ayinsel amalarla yapldna
iaret ediyor olabilir. Belki de ressamn karanlk tnellerde
saatlerce srnrken ektii ile baarl bir av iin teek
krlerini sunma ya da yaklaan bir avn baarl gemesini
gvence altna alma aracdr. Modern insanlarn yapt
dinsel resimler bizi kendilerine hayran brakabilir ya da de
rin dncelere dalmamza yol aabilir. Ama baka inan
sistemlerinde, resim yapmak, resimde betimlenen olayn
gereklemesini salamann bysel bir yolu olabilir. Ben
zer bir sembolizm gnmz kabile toplumlarnda sk sk
grlmektedir: rnein, geleneksel bir ifac, ksr bir kad
nn gebe kalmasn "salamak" iin bir tencereye kutsal ta
lar koyabilir.
Dinsel pratikler ou zaman, ya bir eyin olmasn sala
mak ya da en azndan insanlar o eyin olacana ikna edip
rahatlatmak amacyla bir ile ekmeyi ierir. Afrika'nn ba
z yrelerinde, ergenlik ana gelen erkek ocuklarnn, ar
tk birer erkek olduklarnn kabul edilmesinden nce, sn
net ya da avlanma ayinleri gibi ok etin snavlardan ge
mesi, byk ileler ekmesi salanr. Bazen doastyle bir
tr "alveri" yaplyormu havas sezilir: Ben X ilesini e
keceim, sen de (Tanr, Tanrlar, ruhlar) karlnda bana Y
dln vereceksin. Tehlikeli ve ulalmas g yerlerde
bulunan bu resimler belki de bilerek ekilen bir ilenin, av
c olmaya hazrlanan gen erkeklerin beceri ve cesaretleri
nin snanmasnn bir parasn oluturuyordu. Ya da ruhlar
la yaplan bir anlamann parasydlar: nsanlar aba harca
yacak ve ac ekecek, karlnda da baarl bir av partisi
geireceklerdi.

60
 By, amanizm ve Ruhani Evrim Sylencesi

By, amanizm ve Ruhani Evrim Sylencesi

nsanlar 15.000 yl nce doayla ruhani bir iliki ierisinde ol
duklarna neredeyse kesin olarak inanyordu. Kant 1914'te
Fransa'nn gneyindeki Trois Freres Maaras'nda kefedil
di. Maarann giriindeki dar tnel katedrale benzeyen ok
byk bir mekana almaktadr. Duvarlar ve tavan hayvan
-mamut, bizon, geyik, boa ve tay- resimleriyle kapldr.
Maara sakinleri bu resimlerde havada bu hayvanlara do
ru uan birok mzrak izmitir.
Ziyaretilerin gz hizasndan drt metre yukarda gerek
ten ok arpc bir figr dans etmektedir. Bu figr 90 santim
boyundadr ve av sahnesine doru bakmakta, belini bkm,
sramaya hazr biimde durmaktadr. Baarl bir av kutla
yan Afrikallarn dans ederkenki yrylerini andran bir
durutur bu. "Hayvan Efendi" ya da "Maara Tanrs" olarak
bilinen bu resim benim imdiye dek grdm tarihncesi
sanat eserleri arasnda en etkileyici olandr. Maara Tanr
s'nn bir tr ayin maskesi giydiini kabul etmek iin pek az
bir hayal gcne sahip olmak yeterlidir: Gzleri, kulaklar ve
yzyle baykuu; boynuzlaryla geyii; vcudu, karn,
omuzlar ve n ayaklaryla aslan; ve kuyruuyla da hmar
edilmi bir ah andrr. Ama sakal, duruu, yz ifadesi, arka
ayaklar, ayak kaslar ve penisiyle hi kukuya yer brakma
yacak ekilde insana benzemektedir. Pek ok gce sahip bir
bycy artrr; srhn kamburlahrm ve ban bir ya
na emi, neler olacan nceden bilirmiesine av denetle
mekte ve pek ok hayvann ldrlmesini salamaktadr.
Ne yazk ki bu maara bu ilgin resimleri korumak iin u
an kapal tutulmaktadr. Ziyareti akn maara duvarlarnda
ki mantarlarn ar bymesine yol amhr ve -15.000 yl
dr hi bozulmadan kalm olan- maara mahvolma riski al
hndadr. Resimleri artk gremeyebiliriz belki, ama aklmzda
tutabiliriz. Bu usta ii resmi yapan kiilerin amac neydi?

61
Tanrnn yks

Amerikal byk mitoloji uzman Joseph Campbell bir za

manlar bu ilkel insanlarn, yaamak iin ldrmenin gerekli
olduu bir dnyay anlamaya ve kabul etmeye alhklarn
ileri srmt. Elbette, tpk bizim gibi, ilk insanlar da dler
ve kabuslar gryordu. Belki de, doaya ok yakn yaayan
Cro-Magnon insan, kanlar iinde lk la kesilen hay
vanlar intikam tehditleriyle dlerine girdii zaman vicdan
azab duyuyordu. Bu endieyi aklayacak ve zecek bir mi
tolojinin ortaya km olmas mmkndr. Bu mitolojinin al
m olabilecei formlardan biri, eer gereken ayin yaplrsa,
hayvanlarn ldrlmeye boyun eecei inancdr. Campbell
avclarn ayinlerde hayvann ruhuyla iletiime gemi olabi
leceini ileri srer. Eer hayvanlarn dnd gibi d
nr, Tanrlarna hara der ve avlarna kendilerini kurban
olarak sunduklar iin teekkr ederlerse, onlar ldrerek i
ledikleri gnahn balanacan dnm olmaldrlar. Bu
nedenle huuyla hayvan arklar sylenip hayvan danslar
edilmeli ve hayvanlarn ruhlarn rahatsz etmekten kan
mak iin derileri itinayla ve saygyla yzlmeli, etleri yine
ayn zenle kesilmelidir.
Bir baka benzer imge Lourdes' te bir kayaan ta levha
zerinde grlr. Bu imgede geyik derisine sarnm, atkuy
ruuna sahip ve banda boynuzlar olan bir adam resmedil
mitir. Bu imgelerin onlar resmeden insanlar iin ne anlama
geldiinden asla emin olamamakla birlikte, insanlarn yz
yllardr zihinlerinde canlandrdklar ou doast varln
insan-hayvan karm olduunu biliyoruz. Hindularn fil
bal Tanrs Gane ve Yunan mitolojisindeki yar-at yar-in
san figr sentor klasik bi r rnektir. Maaralardaki bu figrler
de hayvan Tanrlarn ret. : mleri olabilir.
Viktorya a ngilizleri szde "ilkel" toplumlardaki
inanlar arahran ilk insanlar arasnda yer alrlar. Her ne ka
dar vardklar sonular ou zaman yetersiz kantlara dayan
sa da, Avrupallar ellerinde /ncilleriyle kagelene dek kabile

62
 By, amanizm ve Ruhani Evrim Sylencesi

halklarnn dinsiz yaadn dnm olan Hristiyan mis

yonerlerine ait kendilerinden nceki grlere meydan oku
duklar iin vgy hak ederler. Pek ok Viktorya a otori
tesi tmdinlerin canlclk (animizm) ile baladn dn
yordu. "Canlclk" terimi hayvanlarla (animals) deil, doa
nn ilkeleri, eleri ya da niteliklerinin -rnein, rzgarn,
aalarn ve baz yaratklarn- bir ruha ya da cana sahip ol
duu dncesiyle balantldr. Antropolojinin babas ola
rak grlen E. B. Tylor (1832-1917) gibi kiilerin evrimci g
r canlclk ve bynn rgtl dine ve sonunda da bili
me yol at eklindeydi. Bu, insanlk tarihine ilikin, ar l
de basit olmakla birlikte, derli toplu bir grtr.6
ok eski atalarmzn yaad hayatn baz ynlerinin can
la inanlar nasl yararl, ekici hatta zorunlu hale getirdiini
grebiliriz. Her eyden nce, iklime ve g eden srlerin ha
reketlerine baml avc-toplayclar olarak, tarihncesi halkla
rn doaya ok yakn bir varolu biimi vard. Bu doa zaman
zaman karlarna bir alayan ya da bir gnbatm karp on
lar kendine hayran brakyor, zaman zaman da nlerine ken
dilerinin iki kat boyunda fkeli bir ay dikip onlar korkutu
yordu. Atalarmz bu deneyimlere insan nitelikleri ykleye
gelmi olabilir. Biz bunu her zaman yapyoruz. "Almanya
Maastricht Antlamas'n desteklemekten vazgeti" ya da
"Komite Profesr Winston'n toplantya katlmamasndan do
lay zntlerini dile getirdi" gibi ifadeler kullanyoruz. lke
ler, gemiler ve arabalar iin diil nc tekil ahs zamiri kul
lanyoruz. Bu gibi ifadeler kullanarak, bu niteliklere kesinlik
le sahip olmayan varlklara insan nitelikleri yklyoruz. Bu
nu neden yapyoruz? Bu muhtemelen, kendimizden daha b
yk olan eyleri daha tandk olan insan ilikileri erevesine
sokup ufaltarak beynimiz iin anlalr hale getirmenin bir yo
ludur. Paleolitik gemiimizde bizon ve ay gibi hayvanlara

6 E. B. Tylor, Primitive Religion (Londra, 1871).

63
Tanrnn yks

iki farkl adan bakyorduk. Birincisi, bu hayvanlar bizi ld

recek gce sahipti; ikincisi, bizi besliyor ve bize destek oluyor
lard. Bylece, bir bizonu ldrp etini yediimiz zaman
onun ruhuna ya da tm bizonlar temsil eden ruha sayg gs
terme fikri ortaya kt. Ayrca, bu fikir hayata geirilince, bu
hayvanlar tarafndan yaralanmamay ya da ldrlmemeyi
veya onlardan daha fazla et almay umabilirdik.
Bu tuhaf yar-insan yar-hayvan figrler iin bir baka
aklama daha mevcuttur. ngiltere'nin Starr Carr yresinde
arkeologlar zerine delik alarak boynuz taklm bir kafata
s bulmutur. Bu nesne bir balk olarak kullanld izlemini
brakmaktadr. Gnmzde Sibirya' da yaayan amanlarn
takt balklara benzemektedir. aman pek ok geleneksel
toplumda bulunan zel bir tr din "grevlisi"dir. amanlar
ruhlar ya da Tanrlarla hastalk veya kaza gibi bir talihsizliin
sebepleri hakknda grmek iin ou zaman trans benzeri
hallere girerler. Bulduklar "zm" ounlukla fkeli bir ru
hu yattrmak iin bir ayin yapmak ya da ona adak sunmak
tr. Baz amanlarn kt ruhlarla savap onlar igal ettikle
ri vcuttan kovarak hastalar iyiletirdiine inanlr.
Bir tanesi bir resimde grlen teki de bir kazda bulunan
balklarn u an yaamakta olan toplumlarda kullanlan bir
bala benzemesinden ok fazla ey karamayz. Bu, bir ga
mal ha grdmz her yerde Nazi inanlar, ya da bir ha
biimi grdmz her yerde Hristiyanlk olduunu var
saymaktan farkszdr. Ama amanlk inanlar -bugn Ka
nada'run kuzeyinde yaayan Eskimolar gibi- avc-toplayc
toplumlar arasnda yaygndr. Bu nedenle, bu eski resimler
deki imgeler iin ek bir aklamaya ve dinsel inanlara ilikin
daha kesin iaretlere sahibiz. Trois Freres' deki yar-insan ya
r-hayvan figr av ncesinde avclar ve avlar arasndaki an
lamaya araclk eden bir aman olabilir.
Peygamberler de bazen byden faydalanr; ya da en
azndan, yaptklar ey, yanlarna ekmek istedikleri izleyici-

64
 By, amanizm ve Ruhani Evrim Sylencesi

lere by gibi grnr. Kutsal Kitapta pek ok ele geirme ve

grnme rnei vardr. "Tanrnn ruhu"nun Gidyon'un etra
fn sard ya da onu ele geirdii sylenir (Hakimler 6:34); ve
Tanrsal ruh anszn Saul'n stne iner, onun deimesine,
fkelenip cinnet geirmesine neden olur (1 Samuel 10:6). Eski
Ahit'teki en nemli "by" yklerinden bir tanesi birinci
Krallar kitabnda anlatlr ve srail' de byk bir kuraklk ya
and srada geer. yk lyas'n bazen kendisine ocukla
rn kurban edildii yerel Tanr Baal'in rahipleriyle nasl m-
. cadele ettiini anlatr. lyas Karmel Da'nn doruunda, Ba
al'in 450 ve Tanra Aira'nn 400 peygamberine yalnz ba
na kar koyar. lyas'n rakipleri ayinlerinin gerektirdii gibi
etlerini yarar ve dans ederler. Ama hibir ey olmaz. lyas ra
hiplerle alay eder. Bu en eski mizah rneklerinden birinde
Kutsal Kitap lyas'n rahiplere nasl daha yksek sesle bar
dn, belki de Tanrlar "uyuduu" iin onlar duymadn
sylediini aktarr. Sonra lyas biraz sihirbazlk yaparak su
nan suyla doldurup Tanrya dua eder. Birdenbire bir yld
rm der, sunakta ate yanar ve yamur sulan akmaya ba
lar. Szn ksas, lyas, kendi Tanrs rakiplerinin tapt do
a ve dourganlk Tanrlarndan ok farkl olsa da geleneksel
bir aman gibi davranr.
21. yzyl Amerika'snda, gezici vaiz Benny Hinn olduka
organize ve televizyonda canl yaymlanan dua toplantlar
dzenlemekte ve onun bu toplantlarda HIV'i iyiletirdii,
sakatlan tekerlekli sandalyeden kurtard, hatta lleri di
rilttii iddia edilmektedir. Bunlar bir avc-toplaya toplumda
aman tarafndan yrtlen etkinliklere benzemeyen etkin
likler deildir; ancak aralarndaki en nemli fark, sz konusu
toplantlarn milyonlarca dolarlk bir giriim ve ayrca kitle
sel lekli bir elence program olmasdr. Bu yzden, "bu tr
bir din una dnt" gibisinden evrimci grlere kukuyla
yaklamalyz. Bu tr dnceler kibirli dncelerdir, n
k baka toplumlarn ve alarn Tanrya ulamak iin tuttu-

65
Tanrnn yks

u yollarn bizim yolumuzdan "daha basit", "daha ilkel" ol

duu varsaymna dayanr. Ayn zamanda yanltrlar da;
nk insanlarn imdiye dek Tanr hakknda sahip olduu
tm fikirler dnyann her yannda, tm tarih boyunca mev
cut olmutur.
Paleolitik atalarmzn fikirleri hakknda pek az ey biliyo
ruz, ama nasl yaadklar hakknda daha ok ey biliyoruz.
Ve bu hayat herhalde bir kenarda oturup derin derin dn
meyi kolaylatran bir hayatt. Atalarmzn yaam hakkn
da, 17. yzyl filozofu Thomas Hobbes'un "pis, hayvans ve
ksa" szleriyle ifade ettii yanl bir alglamaya sahibiz. Do
ayla i ie, masum ve ok mutlu bir yaam srdklerini d
nmek de ayn derecede samadr. Ama avc-toplayc top
lumlarn yaam tarz kskanlacak denli fazla serbest zaman
ierir. Televizyonda grdmz antropolojik ierikli belge
sel filmlere bakn. Tahta paralarn yontarak, sohbet ederek,
akalaarak kamplarnda ne kadar uzun zaman geirdikleri
ne dikkat edin. Fakat tarm mevsimlerin sabit ritmiyle uyum
lu gnlk angaryalarn yerine getirilmesini gerektirir; ve sa
nayi toplumlarnda hayat saat tarafndan ok daha kat bi
imde kontrol edilir. Ama havalar iyi gittii, bar ve bolluk
olduu srece avc-toplayclarn ok fazla bo zaman var
dr. Atei bildikleri iin hem bir k hem de bir s kaynana
sahiptirler; snrlan gnbatm ve gndoumuyla belirlenen
kstl takvimden kurtulmulardr. Konuma becerisini geli
tirmi (ve ok kr ki televizyon ya da MP3 alar gibi aygt
lardan henz yoksun olan) sosyal hayvanlarn bir tr spek
latif yk anlatcln balca bo zaman etkinlii haline ge
tirdiini zihnimizde canlandrmamz zor deildir. Bu da ata
larmzn akln zelden genele doru yol almaya, hayatlar
ile doal evreleri arasndaki balantlar ve benzerlikleri
grmeye tevik etmi olmaldr. Birisi kadn biyolojisinin
ayn evrelerine benzediini; gndz grnen gnein gece
grnen ayn "kart" olduunu ve bu kartln erkein ka-

66
 Bilin ve Avuntu

dnn "kart" olmasna benzediini fark eder. Sonra Ay dii,

Gne erkek olur. Ardndan, pek ok snflama yaplr; do
um gibi kadn etkinliklerinin baars Ay Tanrasnn iyili
ine, av gibi erkek etkinliklerinin baars da Gne Tanrs
nn iyiliine balanr. Paleolitik a halklar varlklarn ar
bir tempoyla srdrmeleri sayesinde, evrelerini saran dn
ya hakknda sorular sorma ve oriu aklamaya alma olana
bulmutur.

Bilin ve Avuntu
1920'lerde E. E. Evans-Pritchard adl ngiliz antropologu, ah
ap bir tahl ambar aniden kp kabilenin bir yesinin l
mne neden olduu srada bir Sudan kynde aratrma yap
yordu. Bu zc olay antropologun geleneksel toplumlarda
din olgusuna ilikin kendi fikirlerini dorulamasn salad.
Evans-Pritchard bynn nce dine sonra da bilime evrildii
fikrinin kusurlu olduuna kanaat getirdi. Afrika' daki dene
yimleri sayesinde, geleneksel toplumlarda yaayan insanlarn
Batllardan daha az aklc ve kesinlikle daha aptal ya da daha
akll olmadn biliyordu. nsanlarn by, ruhlar, byclk
vb. gibi eylere inanmasnn baka bir nedeni olmalyd.
Kyller tahl ambarnn enkazn stnkr inceledikten
sonra termitlerin ahap iskeleti yiyip zayflattn ve yapnn
bu yzden ktn anladlar. Ama biz insanlar bu tr
aklamalarla asla tatmin olmayz. Byle aklamalar bizi her
eyin, iyi ya da kt eylerin, her an olabilecei rastlantsal
bir evrenin kucana atverir. Bilmek istediimiz ey, amba
rn neden o an o kiinin zerine yklddr. Evans-Pritchard'n
aratrd Azande halk iin yant, byyd. Ellerinde, b
yy yapann kim olduunu ortaya karacak ve gcn et
kisiz hale getireek, ayinler ve inanlar biimine brnm
pek ok ara mevcuttu. Doast fikirler bir rpda izah edi
lemeyen eyleri aklamak iin vard.

67
Tanrnn yks

Bu tr bir aklama yz yl ncesinin Afrika kylerine has

deildir. Aralk 2004'te Gneydou Asya'y vuran tsunami
den sonra, Kamboya kral, kendisi Tanra ndra'ya dua et
tii iin lkesinin kurtulduunu ileri srmt. Eski srail' de
peygamber Amos yabanc uluslarn saldrlarn Tanrnn
kendisiyle lde yaptklar anlamay unutan gnahkar sra
illilere gazab olarak yorumlamt. Modem dnyada baz
Hristiyan liderler hala AIDS'in rastgele cinsel iliki kurma ve
ecinsellik gnahlarna Tanrnn verdii ceza olduunu sy
lemektedir. Bir talihsizlik yaadmz zaman hangimiz ba
mz ge kaldrp "Neden ben?" diye sormayz.
Bizi hayvanlardan ayran bilin hem bir ltuf hem de bir
lanettir. Bizi igdlerin ve iinde bulunduumuz ann bo
yunduruundan kurtarr ve nceden plan yapmamza ola
nak tanr. Ayn zamanda bize byk bir g ve yetenek hissi
de verir. Ama yalnzca bu kadar. Ne kadar gl ve yetenek
li olursak olalm, baz eyler gcmzn tesindedir ve hep
yle olagelmitir. Bebekler lr; "gl" Bat bilimi bunu n
leyemez. Hi beklemediimiz .anda bir talihsizlik yaar, ezici
bir aknlk ve umutsuzluk hissine kaplrz. Bu bizi her iki
yne de sevk edebilir. Yatp lebiliriz. Ama genlerimiz bizi
bunu yapmamaya zorlar. Ya da bu belirsizlikle birlikte yaa
mann bir yolunu bulabiliriz; onu aklar, onu kontrol edebil
diimiz hissi gibi rahatlatc bir his veren belli davran bi
imleri icat ederiz. Tm tarihimiz boyunca pek ok yerde bu
fikirler doast glerle, rnein bir Tanryla, doada bulu
nan ruhlarla, kzgn atalarla ya da ktcl bysel gleri
olan insanlarla ilikili olmutur.
Doastne ilikin fikirler sadece insanlarn bana gelen
talihsizlikler ve ac olaylan aklamak iin retilmemitir.
Pek ok toplumda, bu tr doast fikirler nedenlerin arat
rlmas amacna ynelmitir; baka deyile, neden eylerin ol
duu gibi olduunu daha etraflca aklamaya alrlar. Bu
adan bakarsak, Yaratl kitabnda pek ok gnderme bula-

68
 . Bilin ve Avuntu

biliriz. Adem ve Havva'nn cennetten kovulma yks ne

den kadnlar ve erkeklerin birbirlerinden farkl olduunu;
neden ylanlarn yerde srndn; neden erkeklerin deil
de kadnlarn doum sancs ektiini; neden hepimizin l
mek zorunda olduunu akla kavuturma giriimi olarak
okunabilir. Ayn zamanda, neden buradayz gibi byk bir
soruyu yantlar ve belli yer isimlerinin kkenlerini aklar; r
nein, Kutsal Kitap bize Peni-El'e (Tanrnn Yz) bu ismin
Yakup Tanryla burada yz yze geldii ve gretii iin ve
rildiini syler.
eylerin neden olduu gibi olduunu anlamak o eyleri
kabul etmeyi kolaylatrr. nsann sevdii birini, bir savata
ya da yabanc bir lkede kaybetmesi ve o kiinin cesedinin
bulunamamas, dolaysyla lp lmediinin kesin olarak be
lirlenememesi, stesinden gelmesi en zor olaylardan biridir.
Bir ak ilikisi bittii zaman, incinen taraf srekli bir "biti"
konumas yapmak istediinden sz eder. Bu, o kiinin, ei
nin kendisini neden terk ettiini ya da neden artk sevmedi
ini bilmek istedii anlamna gelir.
Ne olup bittiini anlama gereksinimi, insan beyninin ev
remizdeki dnyay yorumlama biiminin ayrlmaz paras
dr. Aalarda yaadmz ada, ani bir dal krlmas ya da
bilinmeyen bir hayvan l bizi saldrya urama ve ld
rlme olaslna kar alarma geiriyordu. Bu nedenle biz de
hemen anlayamadmz eylere yant arayan trden bir be
yin gelitirdik. Eer garip bir ses gece yatarken uykumuzu
karrsa, byk olaslkla, sesin kaynan bulmak iin kalkp
etraf kolaan ederiz. Onu durduramasak bile, sesin nereden
geldiini bilmek, alarm bizi rahatsz etmeden nce birka sa
at mutlu mutlu uyumak iin gerekli olan zihinsel huzura ka
vumamz salar. Bilgiye a bir aygt olan insan beyni iin
"erkek arkadam beni brakh" ya da "bir grlt var" bilgi
si yeterli deildir; beyin nedenleri bilmek, bir ek bilgi katma
nna ulamak ister. Sonu gelmez "Neden?" oyununu oynayan

69
Tanrnn yks

kk ocuklar beynin bu temel ilevinin klesi durumuna

dmtr. eylerin nedenini anlamak insann bu byk ge
reksinimini karlar. Ve baka yant bulunamad durumlar
da doast ikna edici yantlar sunabilir.
Willendorf Vens kiretana oyulmu olaanst bir di
i figr heykelciidir. 25.000 yl ncesine ait olduu sanl
maktadr. nsan ona baktka, onu yapan tarihncesi heykel
tran varln daha iyi sezer. Baz maara resimleri kadar
ayrntl ilenmi bir eser deildir, ama yine de -belki yap
mzn ok temel bir esine hitap ettii iin- aklda silinmez
bir iz brakr. ri kalal, sarkk gsl, ok iman bir kadn
dr. iman karnnda byk bir gbek delii vardr. Her ne
kadar vcudunun ekli gemite birka bebek dourduunu
gsteriyorsa da, bu gbek delii onun gebe olmadn anlat
maya yetecek denli ierlektir. Bata byk dudaklar olmak
zere, d reme organlar belirgin ekilde oyulmutur. Cin
sel organlarnn aksine ba ok basit ve gerekilikten uzak
biimde ilenmitir. Yznn bulunmas gereken yerde, sa
dece bir dizi izgi ve dzenli aralklarla yaplm kabartlar
mevcuttur. Adeta yzn bir tutam kvrck sala rtm gi
bidir. Birer orantl dizle sonlanan uyluklar ksadr. Ama
ayaklar yoktur; eer ayaklar gemite krlmamsa bu hey
kelciin desteksiz durmas mmkn deildir. Baz bilginler
bu heykelciin yere saplanmak zere yapldn ileri sr
mektedir'. Sibirya'daki Baykal Gl'nden talya'nn Liguria
yresine dek uzanan bir blge ierisinde eitli kaz sahala
rnda benzer insan figrleri bulunmutur. Bu "Vens heykel
cikleri" kastl olarak gmlme benzememektedir ama
gnlk hayatta bir rol oynam olmalar olasdr. . Bunlarn
pek ouna konutlar ve evresinde rastlanmas, akla ev eya
s olabileceklerini getirmektedir.
Bu kk heykellerin gerekten hangi amaca hizmet etti
ini hibir zaman bilemeyeceiz, ama artlarnda yatan inan
lar hakknda baz gzlemler yapabiliriz. Bebek yapma drt-

70
 Bilin ve Avuntu

s insann en byk zorunluluklarndan biridir. Bugn bile

pek ok toplumda ksr bir kadn hibir stats, hibir gele
cei olmayan, toplum dna itilmi bir varlktr. reme, ata
larmz iin daha byk bir zorunluluktu. Paleolitik a ve
Neolitik a'n byk ksm boyunca ocuklar gelecek de
mekti; trn ve yakn akrabalarn hayatta kalmas anlamna
geliyorlard. Emekli maa, tasarruf hesab ya da refah dev
leti kavramlar ortaya kmadan nce, ocuk sahibi olmak,
kendi yiyeceimizi temin edemeyecek kadar zayf dt
mzde hayatta kalmamz salamann tek yoluydu. Bu ger
ek, dnyann pek ok yerinde, byk bir aileye sahip olma
nn rasyonalitesi olarak kalmtr. Dnya nfusunun patla
masnn sebebi byk lde yoksulluktur. ocuk lm
oranlarnn yksek olduu yoksul lkelerde insanlar stnde
ebeveynlerin refahn salamak zere hi deilse birka ocu
un hayatta kalma ansn artrmak iin byk ailelere sahip
olma ynnde byk bir bask mevcuttur. Bebek ve ocuk
sal alanndaki ilerlemelerin nfus artn engellemekte
dev doum-kontrol programlarndan ok daha etkili olmas
nn sebebi budur.
Toplumumuzda kadnlar biyolojik gerksinimlerden t
r bebek yapmak istiyor. Beyin ve bedenlerinin bu talebini
yerine getiremedikleri zaman ou kadn sessiz sedasz da ol
sa ok byk aclar ekiyor. ou zaman erkekler de kuvvet
li bir baba olma igds duyuyor; yine de pek ou sadece
elerinin mutlu olmasn istiyor ve sreci kolaylatrmak iin
elinden geleni yapyor. Hem erkekler hem kadnlar ou za
man bir aile sahibi olma isteklerini uygulamaya dnk olma
yan terimlerle dile getiriyorlar: "Ben iyi bir baba olurdum,"
"ocuk sahibi olmak hayatmzn eksik ynn tamamlar
d," "Burada bulunmamn sebebinin bu olduunu biliyo
rum." 20. ve 21. yzyl Londra's hastanelerinde karlatm
hi kimse bana ocuk sahibi olmann kendisinin hayatta kal
mas iin zorunlu olduunu sylememitir.

71
Tanrnn yks

Atalarmz meseleye ok farkl bakm olmaldr. Kuku

suz ilk insanlar bizimle ayn genlere ve hislere sahipti. Pek
ok gen kadn kuraca aileyi byk zlemle dlemitir;
pek ok ksr kadn kalabalk komu aileleri acl gzlerle iz
lemitir. Pek ok gen erkek bakalarnn ocuklaryla oyna
dnda babalktan keyif alacan fark etmitir. Elbette biz bu
genlerin klesi deiliz. Cro-Magnonlar modern insannkin
den pek de farkl olmayan yaratc ve duygusal bir yaam s
ryorlard; Lascaux'nun becerikli bir ekilde yaplm gzel
resimleri bize byle sylyor. Ama hayatta kalmak tehlikeli
bir iti. Hayat genel olarak daha ksa ve srekli olarak tehli
kelere akt; saldr, ktlk, hastalk her an ortaya kabilecek
tehditlerdi. Biz tehlikelere maruz kaldka, genlerimiz bizi
remeye tevik etti. Ama gebelik ve doum da tehlikeli iler
di. Hastalk, gerginlik ve alk doumu etkiler. Mikrop kap
mak gebe kadnlar ldrebilir. En bandan en sonuna dek
bu ocuk yapma olaynn tamam atalarmza kontrol edile
meyen gizemlerden biri gibi gelmi olabilir. Bu nedenle, tari
hncesi dinin byk lde bu olay aklamaya ve kontrol
etmeye ynelmi olmas artc deildir.
Willendorf Vens gibi heykelciklerin ok yaygn olmas,
baz bilginleri Paleolitik a boyunca bir "Ana Tanra" kl
tnn var olduunu ileri srmeye itmitir. Bazlar hayal
glerini biraz daha fazla ileterek ilk dinin insanlk ve doa
daki dii eye tapnmaya dayandn iddia etmitir. Kura
ma gre, bunun yansmalar ana soygeliminde, baka deyile
atalarn izinin babaya gre deil anaya gre takip edilmesin
de grlebilir. Belki de, toplumlar daha karmaklap zen
ginletike -sava, avlanma ve maden ileme gibi erkek ile
rinde kendini gsteren- ataerki anaerkinin yerini alm ve
bylece eril bir Tanr ya da Tanrlar eski Toprak Ana'nn ye
rini kapmtr. Bu kuram bir zaman ok tutulmu ve Robert
Graves, Ted Hughes gibi romanclarn, airlerin yaznsal ha
yal gcn harekete geirmitir.

72
 Tanr Topraa Yerleiyor

Bu derli toplu bir fikirdir; ama baka bilginler ana soyge

liminin eski srail gibi pek ok erkek-egemen, sava ve tek
nolojik bakmdan ileri toplumlarda da var olduunu ileri sr
mektedir. Gnmz Yahudileri atalarnn izini ana soygeli
mine gre srer: Ben annem Yahudi olduu iin Yahudiyim.
Yine de branicede sraillilerin Tanrsndan eril ahs zamiri
kullanlarak sz edilir; zaman zaman eril ahs zamiri kulla
nlmad olur, ama diil ahs zamiri hi kullanlmaz.
Tarihin bir aamasnda Tanralarn yerini eril Tanrlarn
aldn ileri srmek zensiz bir evrimci dnce rneidir.
Ama u kesinlikle dorudur ki insanlar alar boyunca belli
baz diil niteliklere -dourganlk, beslenme ve ayn evrele
riyle ilgili dngsel modellere- tapmtr. M 700 civarnda
yazan Yunanl ozan Hesiodos Tanr Kronos'un, babasnn pe
nisini ve testislerini kesip denize attn syler. Denizin ze
rinde oluan beyaz kpk daireleri (kim bilir o uzuvlarn
iinde ne vard) gzel seks Tanras Afrodit'i yaratr. Tanr
larn babas Zeus ona, cinsiyet ayrmcl yaparak da olsa, ol
duka salkl bir t verir: "Hayr, ocuum, savamak sa
na gre deil. Sen daha ok, evliliin gzel srlaryla megul
ol." Afrodit'in nitelikleri kesinlikle saygy hak eder. Hristi
yan Avrupa' da Meryem'e, "Hanmefendimiz"e, "Tanrnn
Annesi"ne byk hayranlk beslenmesi, atalarmzn diil
olana tapma fikrine fazlasyla yatkn olduuna iaret etmek
tedir. ok aktr ki hayatn yaratcs olan kadn bedeni bir
aknlk kaynadr; bu yzden, atalarmzn dnyann yara
tl ile doal evrelerinde cereyan eden yaam-lm dng
s arasnda paralellik kurduunu dnmek g deildir.

Tanr Topraa Yerleiyor

M 9000-8000 civarnda Avrupa ve Asya'nn iklim ve bitki
rtsnde nemli deiiklikler oldu. Buzullar bozkrlardan
geri ekildi, yerlerine ormanlar geldi ve hayvanlar kuzeye

73
Tanrnn yks

doru gmeye baladlar. Av hayvanlarnn azalmas insan

lar yiyeceklerini deitirmeye ve yava yava balkla karn
larn doyurabilecekleri rmak ve gl kylarna yerlemeye
zorlam olabilir. Ve, Ebu Hureyra'da grdmz gibi, in
sanlar bir srama daha yapmtr. Daha kalc yerlemeler
kurup, bitki ve hayvanlar evcilletirmilerdir. nsan yaam
modellerindeki bu deiimler kanlmaz olarak Tanr Fik
ri'nde de birtakm deiimlere yol amtr.
Hamburg yaknlarndaki Stellmoor yresinde insanlar
10.000 yl nce sofistike ok ve yaylar yapyorlard. Gnmz
de yaplan deneyler bu oklarn 50 metreden isabet kaydede
bildiini ve akmaktandan yaplm ularnn modem me
tal ulardan daha ldrc olduunu gstermitir. Ana kaz
sahasnda arkeologlar ilgin bir bulguya, bir turba yatanda
bozulmadan kalm 12 adet rengeyii lsne rastlamtr.
Bulgu tartma yaratmtr. Baz aratrmaclar insanlarn, bu
gn kutup blgesinde yaayan baz avc-toplayc gruplarn
yapt gibi, cesetleri tazeliini korumas iin gmm olabi
leceklerini ileri srmektedir. Baka aratrmaclarsa bu deer
li etlerin dinsel amalarla gmlm olduunu, geyiklerin
kurban edildiini iddia etmektedirler. Ahap bir direin te
pesine geirilmi bir rengeyii kafatasnn bulunmasnn,
muhtemelen bir rengeyii ruhuyla ilikili ayinsel etkinlikle
rin varlna iaret ettiinin altn izmektedirler.
Daha nce grdmz gibi, Tanr Fikri ou zaman "ti
cari" bir eye sahiptir, insanlar doast glerden bir ey
ler almak iin baz aclar eker, baz zorluklara katlanr. Tari
hncesinde insanlarn kendileri iin deerli olan eylerden
bilerek vazgetiklerine iaret eden -alet, anak mlek ve
deersiz ss eyalar gibi- kayda deer kantlar bulunmu
tur. nsanlar bunlar ukurlara gmm, akarsulara atm
hatta bazen daha hi kullanmadan krmtr. Yahudi dn
trenlerinde bir cam bardak krlr. Bu harekete pek ok sim
gesel anlam yklenmesine karn (rnein, kinci Tapnan

74
 Tann Topraa Yerleiyor

ykl ya da gelinin kzlk zarnn yrhlmas), Stellmoor'da

bulunan kurbanlk rengeyiklerini artran bir kurban e
si iermez. Deerli bir eyden vazgeersiniz ve karlnda
daha deerli bir ey elde edersiniz.
Avrupal atalarmz deerli eyalarn hendeklere dizer
ken, Yakndou'da insanlar daha yararl abalar sarf ediyor
du. Modem lsrail'in Vadi en Natuf yresinde arkeologlar en
eski yerleik yaamn izlerini buldular. Natufiler yars yeral
tnda bulunan barnaklarda ve ak alanda yayor, yabani ta
hllar ta oraklarla hasat edip fallus biimli tokmaklarla d-
. vyorlard. Bu a tarmn balangcna iaret ediyor. Trki
ye' deki atal Hyk gibi, Yakndou' da rastlanan bu tr yer
lerde, birbirleriyle ilintili bir dizi deiikliin izlerini gryo
ruz: inde bazen yzden fazla ailenin barnd kaha konut
lar, hayvanlarn ve ekinlerin yava yava evcilletirilmesi, us
taca yaplm aletler.
Tarm avclk-toplayclktan daha verimli bir hayatta kal
ma yntemidir. nsann srtna baz angaryalar yklese de da
ha az abayla, topraa yerlemi ve artm bir nfusu besle
yecek daha ok yiyecek elde edilir. Yakndou'nun o zaman
ki verimli dzlklerinde kurulan kyler nce kasabalara son
ra byk kentlere dnt. rnein, Kutsal Kitapta Ninova
anlahlrken, Yusuf peygamberin kentin bir ucundan tekine
gnde yrd belirtilir. O ada bir kent bylesi boyut
lara herhalde ancak "banliyleri" ile birlikte ulaabilirdi. An
cak yine de bu durum nfusun ok arthna ve insanlarn ile
tiim yntemlerinde zorunlu deiiklikler olduuna iaret et
mektedir.
Tarm tekniklerinin verimi arthka, baz insanlar arh rn
yani tketebileceklerinden daha fazla yiyecek elde etmeyi ba
ardlar ve bylece bakalarndan "daha zengin" oldular.
Zenginlik ve statler arasnda daha belirgin farklar olutu:
"Snf" ayrmlar u verdi. Art rn baz bireylerin yiyecek
retme iinden kopmasna ve baka grevler stnde youn-

75
Tanrnn yks

!amasna olanak tand. Bu kiiler anak mlek imalah, ev

inas, kano yapm, alet retimi ve sanat gibi ilerde uzman
lap zel beceriler kazandlar. Rolex ve Rolls Royce'un antik
edeeri olan lks eyalar ortaya kh. Birtakm insanlar bu
eyalar araclyla g ve statlerini gsterdiler. Ve bizim bu
eyalar mezarlarnda bulmaya balamamz atalarmzn
lmden sonra yaama inandklarn bir kez daha gstermek
tedir.
Ama tarm sadece sosyal yaam modellerindeki deiimle
ilgili deildir. nsanlarn dnyaya farkl gzlerle bakmas an
lamna gelir. nsanlar artk yiyecek bulmuyor, yapyordu. Bu
ahlm insann kendi yeteneklerine olan gveninin artmasna
ve doay daha iyi anlamasna yol at. Bu yeni meslei ge
rektii gibi yapabilmek -ne zaman topra sreceini, ne za
man tohum ekeceini, ne zaman harman dveceini kestire
bilmek- iin zaman lemeye balad. Bunu gnlerin ve
mevsimlerin geiini kaydetmek iin iaretleme sistemleri ge
litirerek yapt. nsan doann bir paras olmaktan kp,
onun dnda bir yere yerleti. Artk doay biimlendiriyor,
deitiriyor ve kontrol ediyordu.
iftilik yapmaya baladktan sonra Tanr Fikri'ni bir ke
nara brakmadk. Tarm, Tanr Fikri' ne yaklammza sadece
bir deiiklik getirdi. iftilik hala bir "ans" faktr ierir.
Hava koullar ve salgn hastalklar gibi etmenler hala insa
nn kontrol dndadr. Yakndou'nun dzlklerinde Frat
ve Dicle gibi rmaklarn sularnn dzenli olarak tamasyla
meydana gelen sel basknlar insann abasn kolayca boa
karabiliyordu. Bu belirsizlikler avc-toplayclarn hissettii
kayglar younlatrm olmaldr. Yaadklar yerde bir fela
ket meydana gelirse gebeler kolayca baka bir yere gidebi
lir. Ama evler ve baka yaplar ina etmeye zaman ve kaynak
yatrm yapm bir halk iin daha byk bir risk sz konusu
dur. Avuntu ve aklama bulmak iin Tanr Fikri hala ok ge-
. reklidir. Bu arada, topra srme-ekim yapma-hasat etme gi-

76
 Tanr Topraa Yerleiyor

bi dzenli bir dngye bal olmak sadece varolu biimimi

zi dzenlemekle kalmam, tapnrnamz da dzenlemitir.
Yakndou' daki eski yerleim yerlerinde ilk kutsal me
kanlarn yani zellikle dinsel amalarla kurulmu yaplarn
izlerini bulmamzn bir nedeni budur. Bu yaplar ieren yer
leim yerlerinde bir Ana Tanraya dayanan_ inanlarn izine
yine rastlanmaktadr. atal Hyk gibi yerleim yerlerindeki
duvar resimleri buna rnektir. ller evlerin altna gml
yor, yanlarna ok eitli eyalar konuyordu. Bu eyalarn t
r ve miktar ailenin zenginliine ve statsne iaret ediyor
du. Eyalar arasnda ou zaman eitli dii heykelciklerinin
bulunmas lmden sonra yaama ilikin dncelerin diil
olana tapma ve doum-yeniden doum dngsne bal ol
duunu akla getirmektedir.
lkel tapnma yerlerinin varl doast hakknda yeni bir
dnme tarzna iaret ediyor olabilir. Vens heykelciklerinin
nitelii Tanr Fikri'nin arlk insan biimine tapnmay ierdii
ni dndrmektedir. Anlalan, ifti atalarmz Tanrlarna
insan nitelikleri ykleme eilimine girmitir. inde onlara
tapmak iin belli yerler ina ederek ve herhangi bir kiilie sa
hip olmayan bu doa glerinin kendi ina ettiimiz mekan
larda yaamas gerektiini dnerek, Tanrlar da kendimiz
gibi "yerleik" hale getirdik. Tanr arlk evremizde, rzgar
da, frhna bulutlarnda ya da g eden bizon srlerinde de
ildi, belli bir yere yerlemiti. Bu fikrin bir geliimini eski s
raillilerin dncelerinde grrz. Bu kavmin Tanrs belli bir
halka ve yere iliik hale gelmitir: nce l obanlarnn adr
larna sonra byk bir kentin yreinde ina edilen bir tap- .
nak kompleksine. unu syleyebiliriz ki bu ada, hayatta
kalmak iin ihtiya duyduklar eyleri temin etmek amacyla
insanlar hala doastne tapyordu; ama o ikisi -insan ve
Tanr- birbirlerine bir adm daha yaklamt.
Yakndou' da insanlarn karmak gruplar halinde ve ift
ilik yaparak yaama eilimi, M 3000 yllarnda kurulmaya

77
Tanrnn yks

balayan Mezopotamya kent devletleriyle doruuna eriti.

Maden ileme becerileri gelitike zenginlik ve stat farklar
iyice belirginleti. ok uzaklardan mal getirtme gcne eri
en kiiler ortaya kt; arkeolojik kaytlarda bu gcn ayrn
tl davurumlann gryoruz: Baz sslemeler, zrhlar, kl
lar ve tolgalarn sadece krallk mertebesine ulam insanla
rn ulaabilecei trden kaliteli iilik ve malzemeyle yapld-

n fark ediyoruz.
nsanlar yerleik dzene getikten, tarm gelitirdikten
ve mal mlk -tahl, arazi, hayvan- sahibi olduktan sonra,
kayt tutma yntemleri nem kazand. Bunlarn ilk rnekle
ri belki de etele ubuklar yani atalarmzn zerlerine ker
tikler at dal, aa kabuu ya da tahta paralaryd. Bu
tr eyler Britanya'nn baz yrelerinde Ortaaa dek kulla
nlmtr. Ama ahap etele ubuklar kolayca yok olurken,
ta ya da kil daha kalc malzeme alternatifleriydi. zerine
kertikler alm ilk sayma markalar M 7000 civarna ait
tir ve Frat ve Dicle rmaklarnn besledii Mezopotamya
blgesinde bulunmutur. Arkeolojik kaytlardan yola ka
rak, M 4100 ila 3800 arasnda bu markalarn slak kile ba
slabilen mhrlere evrildii yargsna varabiliriz. Bu, nere
deyse yaznn balang aamasdr.
Her ne kadar baz bilginler yaznn Eski Msr ya da ndus
Vadisi'nde balam olabileceini ileri srseler de, Mezopo
tamya'nn insanlarn sadece kile oyulmu resimleri deil ya
zl dili ilk kez gelitirdii yer olduu neredeyse kesindir. Bu
gnk lrak'ta, Smer ad verilen gney Mezopotamya yre
sindeki Uruk kenti kazlarnda ilk yaznn ilgin rnekleri bu
lunmutur. Kutsal Kitapta Erek adyla anlan Uruk etkileyici
bir kentti. Sylenceye gre, Kral Glgam tarafndan ina et
tirilmi duvarlar 9 kilometre uzunluundayd ve yaklak
400 hektarlk bir alan iine alyordu. Kentte 50.000 kii ya
yordu. Kent sakinleri bir sulama sistemi ina ettii ve payla
t iin, rgtl bir toplumsal yap kurulmu olmalyd.

78
 Tanr Topraa Yerleiyor

Londra niversitesi hocas yakn dostum Profesr Mike

Geller belki de 4500 yanda olan baz eski Smer dualar ter
cme etmitir. Kil tablet paralar zerine oyulmu daha eski
ce olanlar Tanrlardan salk ve yiyecek diler ve kt ruhla
rn saldrsn nleyen byl szler ierir. Profesr Geller i
viyazsyla yazlm metinler ieren bu tablet paralarnn sa
dece saray ve tapnaklarda deil her yerde bulunduunu be
lirtir. Bunlarn pek ou -tpk gnmzdeki mesaj metinle
ri gibi- son derece nemsiz ilemlerin kaytlarn ihtiva eder.
Bu, Profesr Geller' e yaznn ayrcalkl bir aznlk tarafn
dan saklanan bir sr olmadn dndrmtr. Smer'de
ou sradan evin bir odas, ticari kaytlar, mal-mlk kaytla
r, faturalar, vasiyetnameler gibi belgelerin arivlenmesi, bir
tr kiisel ktphane oluturulmas iin ayrlmtr. Bir kaz
da 2000 yl nce yanm bir ev ortaya karlmtr. Evin bir
odasnda ok sayda tablete rastlanm; bir baka odada ise
yangnda ldne kesin gzyle baklan bir iskelet ve he
men yannda da tek bir tablet bulunmutur. Bir sre sonra,
bu tabletin yan odadaki tm tabletlerin kaydn ieren bir in
deks olduu anlalmtr. Profesr Geller okuryazarlk dze
yinin yaz materyallerinin bedeliyle ilintili olduunu dn
mektedir. Kil herhalde ok ucuzdu ve iviyazl tabletlerin
blgenin her tarafna salm olmasnn sebebi de muhteme
len buydu. Bir karlatrma yapmak gerekirse, daha sonra
ortaya kan uygarlklarda yaayan insanlar, yaz malzemele
ri ok daha pahal olduu iin, ancak Smer'dekine oranla
daha dk bir okuryazarlk seviyesine ulam olabilirler.
15. yzylda matbaa icat edilene dek Avrupallar hayvan de
, rilerinden yaplm parmenlere mahkum kalmtr. Ben
Profesr Geller'in grn epeyce ilgin bulsam da, dier
Asur uzmanlar ona katlmaz; Londra' daki British Museum
uzmanlarndan Dr. Irving Finkel okuryazarln Mezopo
tamya' da ender rastlanan bir zellik olduu kansndadr.
Finkel'e gre baz krallar bile okuma yazma bilmemektedir.

79
Tanrnn yks

Mezopotamya'nn gney blgesi olan Babil aslnda iki

blgeye ayrlr: gneyde Smer ve kuzeyde Akkad. Akkad
dili branice, Aramice ve Arapann kkenidir. Smer dili
M 2000 civarnda ortadan kalkmtr, ama yazy icat ede
nin Smerler olduu neredeyse kesindir. Bugn Smer dili
nin byk ksmn tercme edebiliyor, bu halk hakknda
pek ok ey biliyoruz. Dolaysyla dinsel inanlar hakknda
da epeyce bilgimiz var. Smerlilerin gezegenler, hayvanlar
ve havayla ilgili pek ok Tanrs vard. rnein gney kent
lerinde bataklk yaamyla, balk tutma ve avlanmayla ya
kndan ilgili Tanrlar vard. Batdaki Erred kentinde Enki i
me suyu ve bataklk Tanrs; Doudaysa Tanra Neni ba
lk Tanrsyd. Yazl kaytlarn varl bizim artk insanlarn
eylemlerinin izlerine bakmak zorunda olmadmz anlam
na gelir; dorudan doruya, neye inandklarn anlatan ifa
deleri inceleyebiliriz.

Sessizlik! Sessizlik!

Ykseklerdeki gn daha ismi yokken,

Ve altndaki yere daha isim konmamken,
Babalar tarihten yal Abzu ile
Analar kargaa Tiamat'n
Sular kart birbirine;
Olumad hibir tarla, grnmedi hibir bataklk;
Ve yaratlmad daha Tanrlarn hibiri,
Ve olmad hibir eyin ismi, izilmedi hibir yazg,
Yaratld sonra gkte Tanrlar,
Vcuda getirildi Lahmu ve Lahamu ...

Bu satrlar Enuma F;.li yani "Yksekten" adl Babil ya da

Mezopotamya yaratl yksnn giri blmnden aln
mtr. Dzenli bir kozmos ve onun ncesinde yer alan kaos
arasndaki atmay anlatr. Bu versiyon {daha eski versiyon-

80
 Tanr Topraa Yerleiyor

lan da mevcuttur) M 12. yzylda yedi tablet zerine Ak

kadca olarak yazlmtr.
Enuma Eli'te -daha nce yaplm bir eviride "tatl ve
tuzlu sular birbirine kart zaman" denerek- tarif edilen
kaos, Tanrlar dourur ve Tanrlar da, biim ve nitelikleri
gitgide karmaklaarak, birbirlerinden ikier ikier doarlar.
Ardndan Tanrlar arasnda meydana gelen mcadele Gne
Tanrs Marduk'un evreni yaratmasyla dorua trmanr.
Marduk Deniz Tanras Tiamat'n bedenini ikiye ayrp yeri
ve g yaratr.
Babil kentinin yerel Tanrs olarak grlen Marduk'un ak
lna sonradan insan yaratmak gelir. nsan cani karakterli
Tanr Kingu'nun kan ve topran karmndan yaratr. Yani
Babil anlayna gre, insan Tanrlar tarafndan yaratlm ol
,
sa da, tarm ve mimarlk becerileri dnda, ok vnlecek ta
raf olmayan bir varlktr. Ve tm Mezopotamya Tanrlar ara
snda en gls olan Marduk'ta belki de tek Tanr Fikri'ne
yaklaan bir yn grrz.
Dnyann pek ok yresinde anlatlan yaratl ykleri
Enuma Eli ile benzer ynlere sahiptir. Dnyann kkeninin
bir Tanr tarafndan gerekletirilen ayrma eylemine dayan
drlmas olduka yaygn bir yaklamdr. Yaratl kitabnda
Tanr g denizden ayrr. Blm 2'de de Adem'i topraktan
yaratr. Yunan mitolojisinde Prometeus benzer ekilde insan
amurdan yaratr. Bu, bir toplumun kendi mitlerini, corafi
bakmdan birbirlerine yakn olsalar bile, baka bir toplumdan
aldn gstermez. Bu benzerliin nedeni daha ok, farkl yer
ve toplumlara ait olan insanlarn, ayn beyinlere ve byk l
de benzer gereksinimlere sahip olduklar iin, kken so
runlarna benzer yantlar bulmasdr. Bitkiler topraktan kar,
bu yzden onlarn nereden geldiini tahmin etmek insanlar
iin zor deildir.
Her ne kadar Enuma Eli Yaratl kitabnn tersine insann
ahlaki tutumuna ilikin pek az gzlem ieriyorsa da sadece

81
Tanrnn yks

bir kken yks deildir. yknn kendisi bir ayinsel nes

nedir. Enuma Eli Nisan aynda gerekleen Babil'in Yeni Yl
festivali Akitu' da her sene okunuyordu. (Aklma gelmiken
belirteyim, Nisan daha sonra branicede "bahar ay"nn ad
oldu.) Babil inancna gre, insanlar dnyas Tanrlar dnya
snn bir modeliydi. Babil kenti de cennetin bir modeliydi.
Kentin o zamanki ad olan Bab-il-Ani, "Tanrlar Kaps" anla
mna gelir. Dicle rmann gkteki yansmas Anuit yldz
ve Frat'nki de Yudum yldzdr. Bu fikrin izlerini, dnyann
(menok) her ynnn gkyzyle (gelik) bir paralellik tad
n ifade eden eski Pers inanlarnda da grrz. Babil' de
Tanrsal dnya ile yeryz arasndaki bu balant kutlanyor
ve srdrlyordu. Balanty srdren kii krald ve bunu
on iki gnlk bir festivalin yardmyla yapyordu. Festival
ayn zamanda kraln saltanatn srdrmesini ve toplumun
talihinin yaver gitmesini salama balyordu.
Bu festivalin, Tanrlarn evreni yaratrken gerekletirdik
leri etkinlikler canlandrld iin belli bir gce sahip olduu
na inanlyordu.7 Canlandrmalar pek ok dinsel ayinin ortak
zelliidir. Hristiyanlar, Yeni Ahit'te anlatld biimde,
sa'nn yaptklarn taklit etmek iin birbirlerinin ayaklarn
ykarlar; ve bu olayn kkeni de brahim' in kendisini ziyare
te gelen meleklerin ayaklarn ykamasna dayanr. arap Ek
mek ya da Kmnyon ayinlerinde arap ve ekmek tketilme
si iin de ayn ey geerlidir, bunlar sa'nn Son Akam Yeme
i'nde yaptklarnn tekrardr. ndus vadisine yerlemi hal
kn, Hinduizmin kurucularnn dinsel metinlerinde "Tanrla
rn balangta yaptklarn yapmalyz" gibi szler buluruz
(Satapatha Brahmana, Kitap VII, Blm 2, Paragraf 4).
On iki gnlk Akitu festivalinde bavurulan sembolizm
lm ve yeniden doum fikirleriyle yakndan balantldr.
Ayinlerde kral aalanyor, kendisiyle alay ediliyor, hatta ik-

7 Mircea Eliade, Cosmos and History: The Myth of the Eternal Return, ev. W.
Trask. (Princeton, NJ: Princeton University Press, 2005. lk yay. 1954.)
82
 Tanr Topraa Yerleiyor

tidarnn sona eriini sembolletirmek iin, rahipler tarafn

dan tokatlanyordu. Kentin gnah ve ktlklerinin somut
ifadesi olduuna inanlan bir gnah keisi ayinle kurban edi
liyordu. Marduk ile Tiamat arasnda geen mcadeleyi can
landran bir sava oyunu oynanyordu. Ve sonunda, Enuma
Eli'in okunmasndan sonra, kahinler gelecek yln yazgsnn
ne olacana karar veriyordu. Yeni Yl treni aslnda gemi
yln bitimini ilan ediyordu. Babilliler zamann balangcn
dan nce gerekletiine inanlan bir dizi olay canlandrarak
kendilerini takvimin dna koyuyor, saati sfra ayarlyor ve
btn yaratln yeni batan gereklemesini salyorlard.s
Akitu bir tr byk lekli bitki ayiniydi (bilginler "hasat fes
tivaline" byle der) ama Babilliler, yaratl yksn yeni
den canlandrarak bu festivali daha da nemli hale getirmek
le, gelecek yl iyi hasat yapmalarn garantiye almaya al
yorlard. Gelecekteki baarlar gizemli gemii yeniden ziya
ret etmeye ve o gemiin bugnle balantsn srdrmeye
balyd.
Bu Babil inanlaryla eski srailinkiler arasnda belirgin
paralellikler bulunmaktadr. zerine halkn gnahlar yk
lenmi gerek bir kei olan "gnah keisi" sraillilerin ayinle
rinde grlen bir edir. Levililer 16:2l'de, Musa'nn erkek
kardei Harun' a bir kei almas ve hayvan ssz bir yere g
trp salmas talimat verilir. Bu hareket srail'in gnahlar
nn kovulmasn simgeler. Enuma Eli ile Yaratl kitabndaki
srail yaratl miti arasnda pek ok benzerlik mevcuttur. Her
iki metin de yedi gnlk bir yaratl emas ierir. lk gn
k, ikinci gn gkyz, nc gn toprak yaratlr. Asln
da, yedinci gn Tanr ve Tanrlarn mola veriine dek, her iki
metinde de neredeyse ayn eyler olup biter.
Enuma Eli'teki temalar sraillilerin kt komular Kenan
llarn sylencelerinde de bulunur. Bu sylencelerde verimli-

8 A.g.e.
83
Tanrnn yks

lik ve Frhna Tanrs Baal, Deniz Tanrs Yam ile savaa tutu
ur. Bu anlahda, topraklar kendilerine srekli dmanca
davranan rmak ve deniz sularnn baskn tehdidi altna bu
lunan, ama yine de ekinlerini bytmek iin yamura bam
l olan bir halkn kayglarn aka grebiliriz. Kenanllarn
yksnn en nemli ksm Baal'in lm ve ller diyarna
gidii, oradan sevgilisi ve kz kardei Anat tarafndan geri ge
tirilii ve sonunda Tanrlar diyarna dndr. Tanrlarn
lm ve yeniden doumu temas pek ok halkn dinsel d
ncelerinin merkezinde yer alr ve muhtemelen dal dn
yann dngsel yenileniiyle ilgilidir.
Gnah keileri ve sava oyunlaryla bizim arbal ayin
lerimiz arasnda milyonlarca kilometre mesafe varm gibi
grnmekle birlikte, milyonlarca insann da sa'nn lp di
rildiine inandn ve Hristiyanlarn bu olay Yakndoulu
larn Yeni Yl ayinleri balad srada kutladn unutma
mak gerekir. ngiltere' de "yeil adamlar" festivallerinin zen
gin sembolizmi ve (Mays aynn birinci gn gen kzlarn
etrafnda dans ettii ieklerle ssl) mays direkleri turistle
re garip gelen karnavallar olmann tesinde, bize baka ey
ler anlahr; bunlar verimlilii, lm ve yeniden douu kut
layan eski inan sistemlerinin kalnhlardr.
Babil dini ve bu dinin doa glerini kiiletiren pek ok
Tanrs ile tarihncesi atalarmzn sahip olmas gerektiini
sandmz trden inanlar arasnda gl balanhlar vard.
srail' de ve dnyann baka yerlerinde baz halklar Tanr Fik
ri'nin yeni bir eidiyle ortaya kp bu Tanrlarn yerine tek
bir Tanr koydu.

84
 KNC BLM

LM KALIM MESELES
Pek az insan Grangecon' dan sz edildiini duymutur; onu
haritada bulmak pek kolay deildir ve ntemette de County
Wicklow' a bal bu kk rlanda ky hakknda neredeyse
hibir bilgi yoktur. Ama yine de bu ky Kasm 1994'te binler
ce insann hcumuna urad. Ziyaretiler ky grmeye gel
medi; kyn kk, gsterisiz postanesine dolutular. Ama
ou bir pul bile satn almad. nsanlar buraya eken ey,
postanenin kk arka odasnda meydana gelen tuhaf bir
olayd. Olay yerel radyoda duyurulup gazetelere haber ol
duktan sonra, tm kamuoyu konu hakknda bilgi sahibi oldu
ve byk bir heyecana kapld. Bakire Meryem alamt.
Kyn emekli postane mdiresi Bayan Mary Murray ve
kz ss olarak kullanlan 30 santimetre yksekliindeki Baki
re heykelinde ciddi bir sorun olduunu fark ettiler. Baki
re'nin gzleri yaarm ve sol gznden birka damla da kan
akp yanann zerinde kahverengi bir iz brakm gibi g
rnyordu. Haberler yayldka ilk bata damla damla gelen
ziyaretiler daha sonra dalga dalga gelmeye baladlar. O
Noel'den bu yana, Bayan Murray'n ziyaretileri Bakire'nin
gzlerinde grdkleri eyin ya olduuna inanmakta ve ile
rinden ou, postanenin arka odasnda Bakire ile birlikte bir
likteyken derin ve kalc bir huzur hissi duyduklarm syle
mektedirler.
Bayan Murray ziyaretileri nazike karlad, ama tabii Pa
zar gnleri dahil yalnzca sabah saat sekiz ile gece on bir ara
snda. Sonra gittike byyen kalabalkla ba edemeyince,
heykeli (bir camekan iine yerletirilmi halde) tatp geici
olarak ky meydanna koydurmaya balad. Artk her gn

87
Tanrnn yks

saat leden sonra te heykel postaneden alnp kortej eli

inde ve ilahiler sylenerek kyn anacaddesine gtrl
yor ve oradaki Bakire Meryem mihrabnn yanna byk bir
zenle konuyor. Dnyann her yanndan haclar buraya iba
det etmeye geliyor. Sofu Katolikler Bakire Meryem'in bu hey
kelin alama yeteneini Hristiyanlar ibadete ve sadakate
tevik etmek iin kullandna inanyor. Bugne dek dindar
lardan oluan kk gruplar Bayan Murray'n arka odasnda,
heykelin huzurunda toplanyor, ilahiler sylyor ve birbirle
rine ruhani bakmdan destek oluyor.

Mucizeler Beyinde mi Oluyor?

County Wicklow' da meydana gelen olay daha nce grlme
mi bir olay deildir. Dnyann her yanndaki Katolik cemaat
lerde geen yl ok benzer mucizeler meydana geldi. New So
uth Wales, Afrika Benin, Roma, Napoli, Calabria, Mexico, Pu
erto Rico, Barcelona, Trinidad, Las Vegas, Kansas ve Virgini
a'daki Bakire Meryem heykelleri alad (insanlar New South
Wales'teki Bakire Meryem heykellerinin gzlerinin altna gz
yalarn tutmas iin pamuk balamak zorunda kald).
Bu olaylarn arkasnda farkl farkl nedenler arand. Bazen
Katolik kilisesi rahipleri bu tr olaylar mucize olarak tanm
lamakta isteksiz davranyor ve konuyla ilgili olarak yrt
len aratrmalar genellikle daha basit, sradan aklamalarn
yaplmasyla sonulanyordu. Grangecon heykelini yapan ki
iler heykelin gzlerini tutturmak iin kullanlan yaptrc
nn belli scaklklarda nemlenmi olabileceini sylediler. Bu
tr heykeller svlaabilecek farkl reineler ile yaptrclar
ve renk deitirebilecek boya maddeleri kullanlarak yapl
yordu. Kullanlan malzemelerin niteliindeki bu tr deiim
ler zellikle hava scakl ve havann nem oran deitii za
man meydana gelebiliyordu. Bazen hidroskopik -yani uy
gun ortamda su eken- yaptrclar kullanlyordu ve bu

88
 Mucizeler Beyinde mi Oluyor?

da svlama srecini kolaylahryordu. Bu heykellerin yak

nnda mum yakmann hava akm ya da scaklk salnmlar
na yol aabilecei ve mumun titreyen alevinin gzlemcilerin,
heykelin alyor ya da bir yerinin kanyor olduunu sanma
larna yol aabilecei de sylendi.
lerindeki dindarlk atei byle tuhaf olaylarla tutuacak
tek kesim elbette sadece sofu Katolikler deildir. 21 Eyll
1995 gecesi Yeni Delhi' de yaayan bir adamn d dnya a
pnda bir olay yaratt. Bu adam geceleyin blk prk bir
uyku uyuyup uyandktan sonra, dnde fil bal bilgelik
Tanrs Efendi Gane'in fena halde susadn grdn
anmsad. Gecenin nde, zifiri karanlkta sokaa frlayp
soluu en yakndaki Hindu tapnanda ald. Biraz zor geen
bir konumadan sonra, oradaki kukucu rahibi kendisinin
Gane'in ta heykeline bir kak st iirmesine izin vermeye
ikna etmeyi baard. Stn heykelin gvdesinde kaybolup gi
diini ikisi de akn baklarla izlediler. afak skene kadar,
susayan Tanr haberi byk bir yangn gibi her yan sard. O
sabah, bir sre sonra, nce kent halk ardndan da btn Hin
distan Gane heykellerine kakla st vermeye balad ve fil
Tanrnn armaan birden kabul ettiini gzledi. Birka saat
iinde milyonlarca inanl insan ulusun tapnaklarna hcum
etti. Yeni Delhi'de bankalar ilem yapmay kesti, pazaryerle
ri kapand, pek ok iyeri tatil edildi. Gne biraz daha yk
seldikten sonra kentin hibir yerinde bir yudum st bulmak
mmkn deildi. Derken, yaklak yirmi drt saat sonra Hin
distan' daki tm heykeller st imeyi aniden braktlar. Ola
yn bitii de balangc kadar etkileyici oldu.
Ama o zamana dek Hindistan' daki birok insan dnyann
farkl yerlerindeki ailelerine telefon etti. Nairobi'deki Ram
Mandir Tapna'nn rahibi Pandit Manilal gazetecilere saat
leden sonra te iki kadnn tapnaa geliini anlatt. Hin
distan' dan gelen telefonlarda onlara byk bir heyecanla
mucizeden sz edilmi ve onlar da bu mucizenin Nairobi'de

89
Tanrnn yks

gerekleip gereklemeyeceini grmeye gelmilerdi. Byle

ce Pandit Manilal ve iki kadn srasyla fil-tanr heykeline,
dans eden Yok Edici iva'ya, iva'nn hizmetkar Nandi'ye
ve ylan heykeli Naga Devada'ya st sundular. Hepsi st
kana kana iti. Bunun zerinden daha bir saat gemeden in
sanlar tapnaa p Tanrlara st iirmeye baladlar. Ya
knlarda oturan Jyotin Patel'in zel tapnanda mucize o
Perembe gn saat leden sonra drt buukta balad ve
Pazar gn sabah saat dokuz buua dek srd. Bay Patel ve
baldz Mina! nce heykele kk bir kak st vermeyi dene
diler ve stn hemen yok olduunu grdler. Mina! bir em
me sesi duyduunu bile anmsyordu. teki Hindlar gibi
Pandit Manilal de, bu mucizelerin bir avatann yani bir stn
insan mesihin doumunun iareti olduuna ve bu kii kendi
ni belli edecek kadar byd zaman insanlarn onu gr
nnden tanyacana inanyordu.
Ertesi gn boyunca Hindular dnyann pek ok yerindeki
tapnaklarna dolutular. Mucizeler New York, Chicago,
New Jersey, Los Angeles, Londra, Leicester, Kopenhag,
Bangkok, Katmandu, Singapur ve Kanada' daki Edmon
ton'da tekrarland. Dnya basnnn konuya ilgisi youndu.
Britanya'da Mail ve Sun gibi kk formatl gazetelerin yan
sra Financial Times gibi baz byk formatl gazeteler de
olayla ilgili haberleri n sayfadan verdiler. CNN ve NBC,
BBC, ITN ve baka pek ok kanal bu Hindu mucizesini dier
haberlere oranla ok daha aynnhl ve yakndan takip ederek
aktard.
Elbette, kukucular da vard. Saysz bilgin olay sadece
"klcal damar hareketi" olarak aklamaya alh. Bakalar
heykellerin gzenekli yapsnn byk bir Gane figrnn
birka saat iinde birkq litre st emmesini aklayabilecei
ni ne srd. Birok insan bu olaylarn bir mucizeye inanma
y fena halde isteyen aldahlmas kolay pek ok insann kitlesel
bir histeriye kaplmasndan ibaret olduunu iddia etti. Ama

90
 Mucizeler Beyinde mi Oluyor?

olduka aklc olduunu dnebileceiniz, normalde son de

rece gvenilir tanklar olabilecek baz kiiler heykellerin bir
denbire st imeye baladna ikna olmu grnyordu. Dr.
Apama Chattopadhyay adndaki bilgin, olaydan etkilenip Ye
ni Delhi' deki Hindustani Times gazetesine yle yazd: "Ben
Yeni Delhi'deki Hindistan Tarmsal Aratrmalar Enstit
s'nde alan kdemli bir bilginim. Bir tapnakta sunduum
stn gizemli bir ekilde Tanrlar tarafndan iildiini tespit
ettim." Ve Malezya'nn nde gelen hukukularndan birinin
(bence kesinlikle dnyada fahielikten sonra en kukulu mes
lek) Kuala Lumpur' daki sabah trafiini ama giriiminde bu
lunmadan ksa sre nce, arabasnn kumanda tablosu zerin
de duran metal filin alt ay ka st itiini grnce direk
siyon sallayacak kuvveti zar zor toplad bildirildi.
Yahudiler genellikle doast olaylar kabul etmekte g
nlsz davranr ve mucizeler iin aklc bilimsel aklamalar
tercih ederler. Ama srail'de bir grup ortodoks Yahudi kzl
renkli bir dve retmek iin yllardr sr yetitiriyor. Ancak
Nebraskal uzman sr yetitiricilerinden yardm alm ol
malarna ramen, btn giriimleri sonusuz kalyor. Bu in
sanlar kzl bir dvenin doumunun Kutsal Kitapta belirtilen
eski arndrma ayinlerini canlandrmalarna olanak tanyaca
na inandklar iin bu projeyi balattlar. Eer byle bir hay
van ayinle kurban ederlerse, kllerini uygun ekilde kulla
narak, kendileri ayinde kirlenmeden, Yerualim'deki Tap
nak Tepesi'ne kabileceklerdi. nanyorlard ki bu, Yerua
lim' de -u anda Mslmanlar iin ok kutsal bir yer olan El
Aksa Camisi'nin bulunduu- ilk Tapnak'n yerine yeni bir
Tapnak'n yaplmasnn ilk adm olacakt.
Ama 15 Nisan 1997'de srail'in kuzeyinde bulunan Kfar
Menahem' deki kk bir kyde byle bir buza kendiliin
den doduu zaman, bu szm ona sr yetitiricileri, yar
burun farkyla kaybetmi oldular. Bu kzl kll buza siyah
beyaz bir srnn yesi olan normal grnml bir ana ba-

91
Tanrnn yks

bann yavrusu olarak dodu. Buzaya Zelil (Melodi) ad ve

rildi ve hemen zel muamele grmeye balad, kazara tekme
lenip ayinde ie yaramayacak hale gelmesin diye hemen s
rden aynld. Doumdan birka hafta sonra lkenin drt bir
yanndan ortodoks hahamlar bu dveyi kontrol etmeye, l
de Saym kitab, Blm 19'da ve Minah'ta (hahamlarn Yahu
di Hukuku ile ilgili yazlar) belirtilen tm koullarn yerine
gelip gelmediine bakmaya geldiler. Hayvann parah nadu
mah yani Kutsal Kitapta belirtilen mkemmel kzl dve ola
rak nitelendirilebilmesi iin, tm vcudunda ikiden fazla
baka renk kln olmamas gerekiyordu. stelik bu hayvann
bir yerinde bir kusur, bir yara ber bulunmamal ve dou
mundan bu yana hi boyundurua vurulmam olmalyd.
Kzl dveyle ilgili karmak kurallar son derece kafa ka
rhrcdr. Dnyann farkl yerlerinde yaayan otorite konu
mundaki Yahudi din adamlar bu kurallar aklanmas zor
bulmaktadr. Kurallar hakknda, anlatmak istedii neredeyse
hi anlalamayan pek ok kitap yazlmtr. Tapnak zaman
larnda byle bir hayvann kurban edilmesinden sonra elde
edilen kalntlar ok byk glere sahip nesneler olarak g
rlmekteydi. Bir kzl dve yan doldurduktan sonra ke
silir ve tersiyle birlikte geriye sadece klleri kalncaya dek ya
klrd. Kller bir miktar kaynak suyuyla kartrldktan son
ra uygun ekilde etrafa serpitirilince kirli -rnein bir l
ye dokunmu- bir insan temiz klabilmek gibi olaanst
bir zellie kavuuyordu. Bir o kadar aklanmas zor ekilde
de temiz bir insan bu "kutsal suya" dokununca onu kirleti
yordu. Eski hahamlar geleneine gre, imdiye dek yalnzca
yedi (ya da kimin saydna bal olarak, en fazla dokuz) k
zl dve dodu ve kurban edildi ve son iki bin yldan bu ya
na da kimse byle bir hayvann doumuna tank olmad. Bu
nedenle, Kfar Menahem' e byle bir hayvann geldii gn bir
bayram gnnden ok daha nemli bir gnd. Bazlar bu

1 Minah Parah 3:5.

92
 Mucizeler Beyinde mi Oluyor?

olay Tanrsal bir iaret olarak grd. Pek ok kat ortodoks

Yahudi modem zamanlarda bylesine ender rastlanan bir
doumun Mesih'in yaknda geleceinin iareti olduuna
inand.
Ancak bu doum haberi tm Yahudilerin houna gitmedi.
Yahudi fanatiklerin Tapnak alannda bir eyler ina etmeye
kalkmasnn bir ayaklanmaya neden olmasndan korkan libe
ral gazete Haaretz "Bu dve, terristlerin patlataca bir bom
badan ok daha byk zarar verebilir," yorumunu yazd. Ga
zete, Mslmanlar ve Yahudilerin bar iinde bir arada ya
amalarnn devamn salamak iin Melodi'nin hemen vu
rulmasn salk veriyordu. Byle bir iddet eyleminin gerekli
olmad ok gemeden ortaya kt. yana varmadan
Melodi'nin kuyruunda beyaz kllar kmaya balad; sayla
r ikiden fazlayd.
Olayn bu ekilde sonulanmasndan ksa sre nce o
lum Joel bu yarat kendi gzleriyle grmek iin yannda
birka gzlemci arkadayla birlikte Kfar Menahem'i ziyaret
etti. Oradan hayvann son derece sradan bir hayvan grn
mnde olduunu bildirdiler; sadece kk kahverengi bir
inekti. Bu kadar yaygara koparldktan sonra bu srn Tan
rsal bir tarafnn olmad anlalmt.
Tanr Fikri'ne inanmaya ilikin bu rnek olay birbirle
rinden farkldr ama belli baz ortak ynleri vardr. Birincisi,
bu ok farkl cemaatin her birinde, doast bir eyin ol
duu ya da olaca inanc ak ekilde mevcuttur. Ayrca her
biri, kurban ve armaan fikirlerine sahiptir. Yzyllar boyun
ca Katoliklerin hayal dnyas kanl imgelerle dolu olmutur;
"sa'nn yaralar" dualarn ve dncelerin odanda yer al
mtr. armha gerilme sahnelerinde, dikenli tacn ve Roma
l yzbann mzrann sa'nn banda ve sa gsnn al
tnda at yaralardan szlen kanlar resmedilir. Ortaa
boyunca Avrupa'nn pek ok yerinde insanlar iinde lsa'nn
kannn bulunduu iddia edilen kk ieler nnde dua et-

93
Tanrnn yks

mek iin birbirleriyle yarmtr. Hristiyanlar arap Ekmek

ayininde sa'nn kann imeye hala devam ediyorlar. sa'nn
kendini hepimiz iin kurban ettii ve onun lmnn tm
insanln gnahlarn affettirecei fikri Hristiyanln tm
yorumlarnda ok nemli bir yer tutar.
Kzl dve ayini de bir kurban etme eylemi ierir. Musevi
likteki pek ok kurban etme eylemi bir tr kefaret ya da arn
ma dncesiyle ilgilidir. "nk canllara yaam veren kan
dr. Ben onu size sunakta gnahlarnz balatmanz iin
verdim. Kan yaam karl gnah balatr" (Levililer
17:11). nsanlarn hayvan kan imesi yasaktr, nk hayat
sadece Tanrya aittir. Hattat (gnah ada) Tapnak' ta normal
ve yattrc bir kurban etme eylemidir. Aam (su. ada) bir
baka kefaret biimidir; yasalarn inenmesi ve czam ya da
baka tr kirlenmeler durumunda kullanlr. Yine bir baka
Tapnak ada olan olah genellikle bir boadr ve gnde iki
kez (ahat gnleri kuzularla birlikte) kurban edilir; bu kur
banlar da arnma ayinlerinde kullanlr. Kzl dvenin kurban
edilmesi, kampn dnda gerekletirilmesi bakmndan, bu
armaan sunma ayinlerinin oundan farkldr. Bu adan Bi
rinci Blm' de belirtilen gnah keisinin kurban ediliini an
drr. Gnah keisi ylda bir kez boynuna krmz kurdele ta
klarak kayalk bir araziye gtrlp salnr. Kei nnde so
nunda bir uurumdan der ve boynu krlr; bylece halkn
gnahlarnn kefareti denmi olur.
Kurban etme Hindu mucizesinin de bir esidir. Gane'e
sunulan armaan stt, deerli, hayat veren bir svyd. Su
nulan eyin bir inekten geliyor olmas da nemlidir. Tm
dnyada dinler baz hayvan, bcek, bitki ve aa trlerini se
ip dierlerinden ayrr, onlar "zel" ya da "kutsal" sayar.
nek, Hindular iin kutsaldr; gerekten de 1995 ylnda geen
sz konusu olayda, st ien Tanrlardan biri biimi boay
artran Nandi'ydi. Boalar pek ok dinin nemli bir e
sidir: Asur'da kanatl boa Tanr En-lil'i betimleyebiliyordu.

94
 Mucizeler Beyinde mi Oluyor?

Eski Msr' da Apis klt boay kutsal sayyordu; boa es

ki Yunan mitolojisinde gze arpan bir eydi ve Mitra klt
leri ve Miken uygarl kltleri bu hayvan zerinde younla-

yordu.
Yukarda verilen rnekler pek ok dinsel inancn ortak
ynleri olduunu dndrmektedir. Baz insanlara gre bu
nun sebebi tm dinlerin temel bir gerein ifade edilmesinin
farkl yollar olmasdr. Ama alternatif bir gr mevcuttur.
Tm dinsel fikirler sadece tm insanlar hayatta kalma ve
genleri sonraki kuaklara geirme amacn gerekletirmek
zere evrilmi ayn beyinlere sahip olduu iin mi ortak e
lere sahiptir?
Bir an iin aadaki tmce iftleri zerinde dnn:

(a) Bu kadna tapyoruz nk o seks yapmadan bir o

cua gebe kalabilecek tek kadn.
(b) bu kadna tapyoruz nk o yetmi ocuk dourdu.

(a) Bu heykele dua ediyoruz nk .o bizim dualarmz

iitiyor ve bize istediimizi veriyor.
(b) Bu heykele dua ediyoruz nk o imdiye dek yapl
m en byk insan yapm nesne.2

Eer siz de benimki gibi bir beyne sahipseniz -ki sahipsi

niz- "a" tipi tmcelerin ortak bir yn olduunu ve "b" tipi
tmcelerin de ortak bir yn olduunu fark edeceksiniz. "A"
tipi tmceler, bir dinde karmza kabilecek tipik inanlar
yanstr. Hristiyanlar Bakire Meryem'e sayg gsterir. G
neydou Asya' da Budistler tapnaklara atalarna adadklar
armaanlar brakr. Antropolog olmasam da "b" tipi tmce
lerin bir dinsel inanta karmza kabilecek trden fikirler
iermediini dndm syleyebilirim. Peki, ama neden
byle dnyorum?

2 P. Boyer, Religion Explained (Londra: Vintage, 2001).

95
Tanrnn yks

Bir an iin bir baka tmce iftine bakalm:

John, Shoreditch'te Mary'ye vuruyor.

John, Shoreditch arasnda Mary'yi demliyor.

Her iki tmce de anlaml szckler kullanlarak kurul

mutur. Ama ikinci tmce samadr; bunu daha tmceyi g
rr grmez anlarz. Beynimize yerletirilmi ve mrmzn
ilk aylarndan itibaren aktif hale gelen bir "dilbilgisi tespit"
aygt bizim neyin anlaml neyin anlamsz olduunu bilme
mizi salar. Belki ayn ey dinsel rnekler iin geerlidir. Ne
den baz kavramlar sadece bir dinin paras olduklarnda an
lam kazanrken, baka kavramlar bu balamda bir anlam ta
maz? Beynimizde bize miras kalm "dinsel" bir birim bu
lunduu iin olabilir mi? Eer bu doruysa bu birim nasl ve
neden ortaya kt?

Doa, Gda ve Din

Harvard niversitesi zooloji profesr E. O. Wilson modem
genetiin devlerinden biridir. Darwin hakkndaki grleri
ve insan davran hakkndaki dnceleri ona 1970'lerde b
yk saygnlk kazandrd. almalarndan dolay pek ok
dl ald; sve'te prestijli Craaford dl'n ve ABD' de iki
Pulitzer dl ve Ulusal Bilim Madalyas'n ald. Ama onun
kurduu disiplin olan sosyobiyoloji dinsel inancn ve ahlak
anlaynn ayan kaydrmaya o kadar yaklat ki almala
r ayn zamanda byk tartmalar da yarath. Psikolojik zel
liklerimizin byk ksmnn evrim srecinde seilmi olabile
cei eklindeki balca gr baz insanlarn onu rk, Nazi
jenikisi ve kadn dman olarak sulamasna neden oldu.
Edward Wilson Amerika'nn gneyinde dodu ve Baptist
bir cemaatte yetiti. Ama onlu yalarna geldikten sonra Tan
rtanmaz oldu. Dindarlk hakknda unlar yazd: "Dinsel

96
 Doa, Gda ve Din

inanca olan yatknlk insan beynindeki en karmak ve en b

yk kuvvettir ve byk olaslkla insan doasnn yok edile..:
mez bir parasdr."3 Kukusuz, Profesr Wilson' dan daha
nce pek ok kii bu gr ileri srmtr; ama psikologlar
bu grlerin doruluunu snamann yollarn nispeten ya
kn zaman ierisinde bulmutur.
Atmann bu son derece tartmal alana tanmasna n
derlik eden kii Minnesota niversitesi psikoloji profesr
Thomas Bouchard' dr. Bouchard ender ele geen bir frsat ya
kalam, doumlarndan itibaren ayr yerlerde bytlm
ikiz kardeler zerinde inceleme yapmtr. 1950'li ve 60'l
yllarda ABD' de ikizler evlatlk verilirken birbirlerinden ay
rlmalarnn en iyi yntem olduu dnld iin Bouc
hard byle bir frsat yakalayabilmitir. Bu yaklam bu ikiz
lerin, evlat edindikleri ocuklarn bir ikizi olduunu bile bil
meyen aileler tarafndan bytlmesine yol amtr; ve ne
acdr ki ocuklarn kendileri de "kayp" erkek ya da kz kar
deleri hakknda hibir bilgileri olmakszn bymlerdir.
Tom Bouchard bu ailelerden pek ounun izini bulmu ve
sz konusu ikizlerin ounun tek yumurta ikizi olduu ger
eini ortaya karmtr. Tek yumurta ikizleri ana rahminde
yumurtann blnmesi sonucu oluurlar; bu nedenle
DNA'lar birbirlerinin tam olarak aynsdr. Farkl spermler
tarafndan dllenen iki ayr yumurtadan oluan ift yumurta
ikizleri ayn genleri tamaz ama aldklar genetik miras, aile
deki dier kardelerinki gibi, pek ok bakmdan ortaktr.
Hepsi de ayr ayr yerlerde yetitirilmi ok sayda tek ya
da ift yumurta ikizinin varl Bouchard' a bilimsel aratr
malar iin olaanst derecede uygun bir ortam hazrlyor
du. Bouchard byme sreleri srasnda bu ikizler arasnda
birtakm karlatrmalar yaplmasnn genetik ve evresel et
kilerin lmnde ok nemli bir yntem olacan anlad.

3 E. O. Wilson, On Human Nature (Cambridge, MA: Harvard University

Press, 1978).
97
Tanrnn yks

MISTRA (Minnesota Study of Twins Reared Apart, Birbirin

den Ayr Yetitirilmi kizler zerinde Yaplm Minnesota
Aratrmas) olarak bilinen ve 1980 ve 1990'larda gelitirilip
uygulanan r ac, titiz almas ve kulland yeni veri
zmleme sistemi insann hangi ynlerinin doayla, hangi
ynlerinin yetimeyle ilgili olduu hakknda olaanst bil
giler edinilmesini salad. Ve Bouchard bu aratrmay ya
parken E. O. Wilson'n dindarln insan doasnn ayrlmaz
paras olduu grn destekleyecek gl kantlar sun
mutur.
Bouchard nl aratrmalarndan birinde, oktan yetikin
lie ulam yetmi iki ift ikiz zerinde younlat. nce
Minneapolis kan bankasndan ocuklarn belli proteinleriyle
-ve bylece genetik yaplaryla- ilgili baz verilere ulaarak
hangilerinin gerek tek yumurta ikizi olduunu tespit etti.
kizlere daha sonra baka psikolojik aratrmalarda geerlili
i kantlanm, kiilik yapsn belirlemeye ynelik anketler
yapld. Psikologlar tarafndan pek ok yerde kullanlan bu
tr anketler ok ayrntldr ve bireylerin aile deerlerine olan
tutumlar ve kiilikleri ile psikolojilerinin eitli ynleri gibi
konular inceler. Sorular ifadeler biimindedir ve ankete ya
nt verecek kiiler bu ifadeleri ne lde onayladklarn
l'den 8'e kadar puan vererek belirtirler. Aada dinle ilgili
pek ok ifadeden birka rnek verilmitir:

Dinim hakknda bir eyler okumaktan holanrm.

Dinim benim iin nemlidir, nk hayatn anlamyla
ilgili sorularm yantlar.
Dua etmeye ve dnmeye zaman ayrmak benim iin
nemlidir.
yi olduum srece, neye inandm benim iin nemli
deil.
badethaneye arkadalarmla vakit geirmek iin gidi
yorum.

98
 Doa, Gda ve Din

En ok iimi rahatlatmak ve korunma salamak iin

ibadet ediyorum.
Dindar olsam da dinin gnlk yaamm etkilemesine
izin vermiyorum.

Bouchard ve ekibi bu sorulara ve kiilikle ilgili baka soru

lara verilen yantlar karlatrdklar zaman, ift ve tek yu
murta ikizlerinin birbirlerinden farkl yantlar verme eili
minde olduuna dair kuvvetli istatistiksel kantlar buldular.
ift yumurta ikizlerinden bir tanesi dinsel dnce ya da
davran belirtilerine sahipse, ikizi de ok byk olaslkla bu
belirtileri gsteriyordu. Tek yumurta ikizleri, beklendii gibi,
baz dnce benzerlikleri gsteriyor ama bu benzerlikler ay
nlk derecesine ulamyordu. Bir baka nemli nokta da din
darlk derecesinin ikizlerin yetitirildikleri ortamlarla gl
bir ilikisinin olmamasyd. ift yumurta ikizlerinden biri
Tanrtanmaz bir ailede, teki dindar Katolik bir evde yeti
mi olsa bile, yine de her ikisi de ayn dinsel duygulara sahip
olma ya da olmama eilimi gsteriyorlard.
Bouchard'n byk tartma yartan aratrmas sadece
dindarl lmenin ok tesine gitti. Anket almalar iki tr
dinsel tutum olduu grn destekliyordu. 1967'de len
Harvard psikolou Gordon Allport insanlarn 1950'li yllarda
sahip olduu nyarglar zerine ok nemli bir aratrma
yapm ve sonuta dindarln elli yl sonra hala kullanlan
bir tanmna ulamt. Allport' a gre iki tr dinsel tutum
vard: isel dindarlk ve dsal dindarlk. Allport dsal din
darl ben-merkezci dindarlk olarak tanmlyordu. Byle bir
kii kilise ya da sinagoga bir amaca ulamak, oradan alabile
cei eyi almak iin gider. Kiliseye gitmek bu kiinin yaad
toplumda sosyal bir norm olduu, saygnlk kazandrd
ve insann toplumda ilerlemesini salad iin, oraya kendi
ni gstermeye gider. Kiliseye (ya da sinagoga) gitmek sosyal
bir adet olur. Dr. Allport isel dindarln farkl olduunu

99
Tanrnn yks

dnyordu. Bir grup insann isel dindar olduunu, bu in

sanlarn dinin kendisini bir ama olarak grdklerini tespit
etti. Dine daha derinden balanma eilimindeydiler; din, ya
amlarn rgtleyen bir ilke, kiisel bakmdan nemli bir de
neyim olmutu. Dr. Allport bu arahrmasn destekleyen bir
baka bulguya daha ulah: nyarglar dsal dindarla me
yilli insanlar arasnda daha yaygnd.4
Bouchard pek ok aratrmasnda -bir tr ruhanilik fikri
ieren- isel dindarln miras alnma olaslnn ok daha
fazla olduunu tutarl ekilde bulgulad. Dsal dindarlk ki
inin evresinin ve ebeveynlerin etkisinin bir rn olma ei
limindeydi. Bouchard kktendincilik eilimlerinin de miras
alnma olaslnn yksek olduunu belirtiyordu. Bouchard
ve alma arkadalarnn aratrdklar poplasyon iindeki
kadnlarn dinsel eilimleri miras almaya erkeklerden daha
yatkn olduunu tespit etmeleri de ilgintir. _

Baka birka aratrmacnn gerekletirdii almalar

Bouchard'n bulgularn doruluyor gzkmektedir. Lon
dra'daki Psikiyatri Enstits'nde Dr. Hans Eysenck'in yne
timi altnda alan bir uluslararas aratrma ekibi tarafndan
yrtlen bir incelemede Birleik Krallk ve Avustralya' da
yaayan ikizlerden gelen bilgiler gzden geirilmitir. Bu
ekip bir arada yetitirilen ift ve tek yumurta ikizlerinden ge
len bilgileri toplamtr. Aratrmaclar bu ikizlere lm ceza
sn doru bulup bulmadklarn; Pazar gnnn dinsel nite
liini nemseyip nemsediklerini; modem sanattan holanp
holanmadklarn; ahlak eitimine inanp inanmadklarn;
rencilerin ynettii hayr derneklerini, iffetli olmay, p
laklar kamplarn, yasal krtaj, farkl rklardan olan kiilerin
evlenmesini, pijama partilerini vs. onaylayp onaylamadkla
rn; ve lncil'e inanp inanmadklarn sormutur. Bu inceleme

dnyann nde gelen bilimsel dergilerinden birinde, Virginia

4 G. W. Allport ve J. M. Ross, "Personal Religious Orientation and Preju

dice", /ournal of Personality and Social Psychology, 5 (1967), 432-43.
100
 Din: Faydalar ve Maliyetler

Tp Koleji'nden Dr. N. G. Martin'in bayazarl alhnda 1986

ylnda yaymland. (insan bu kadar yakn zamanda pijama
partilerinin hala moda olup olmadn merak ediyor doru
su . . )s Aratrmaclar tek yumurta ikizlerinin Pazar gn,
.

Tanrsal yasa, kilisenin otoritesi ve lncil'in doruluu konu

sundaki grlerinin ift yumurta ikizlerine nazaran daha
benzer olduunu kefettiler; bu keif de genetik etki fikrini
destekliyordu;
Sylemeye hi gerek yok ki bu bilginlerin dile getirdii bu
veriler ve grler ortaya ktklar andan itibaren byk eki
meler yaratmtr ve baka bilginler bunlar zerinde tartm
hr. Austin'deki Teksas niversitesi'nden Jeremy Rose tarafn
dan yrtlen aratrma dindarlk ve ocuun evresi arasnda
sk bir iliki bulunduunu tespit etmitir. Rose konuyu yle
zetler: "Davran genetii arahrmas ahlaksal ve dinsel tu
tumlarn, inanlarn ve davranlarn ve bunlarn farkllamas
na sebep olan kaynaklarn elerini daha kesin olarak betimle
meye almaldr."6 Tanr Fikri'nin genlerde tanp tanmad
n bilmek istiyorsak, bunun neden byle olmas gerektiini an
lamalyz. Bunun byle olmasnn bize ne faydas olabilir?

Din: Faydalar ve Maliyetler

Geenlerde Kentucky'nin Florence kasabasnda kktendinci
bir kilise trenini batan sona dek izledim. artc derecede

5 N. G. Martin, L. J. Eaves, A. C. Heath, R. Jardine, L. M. Feingold ve H. J.

Eysenck, "Transmission of Social Attitudes", Proceedings of National Aca
demy of Science, USA, 83 (1986), 4364-8.
6 J. M. Beer, R. D. Amold ve J. C. Loehlin, "Genetic and Environmental Inf
luences on MMPI Factor Scales: Joint Model Fitting to Twin and Adopti
on Data", fournal of Personality and Social Psychology, 74 (1998), 818-27; R.
J. Rose, "Genetic and Environmental Variance in Content Dimensions of
the MMPI", fournal of Personality and Social Psychology, 55 (1998), 302-11.
101
Tanrnn yks

etkileyici bir konumaa olan Papaz Brad Bigney dinlerine

yrekten bal ve lncil'in her harfinin doruluuna sonuna
dek inanan Hristiyanlardan oluan cemaatine bir saatten
uzun sre vaaz verdi. Bu insanlardan ou, rnein, Byk
Kanyon'un Nuh Tufan srasnda yaratldna ve saf insanla
r aldatp evrime inanmalarn salamak iin dinozor fosille
rini bulunduklar yere Tanrnn koyduuna inanyordu. On
larn bu davaya kendilerini adam insanlar olduklar bir ger
ekti. Benim devam ettiim sinagogda, ne kadar karizmatik
olursa olsun, herhangi bir vaizin on iki dakikadan fazla ko
numasna izin verin de neler oluyor izleyin.
Peder Bigney etkileyici vaaznn sonunda szlerini yle
toparlad: "Bu kilisede bulunan hi kimsenin merak etmesine
gerek yok. Merak etmek gereksiz. Eer iinizden bir eyleri
merak eden olursa, o Tanrtanmazdr!" Tanrya inanmann
insann tm sorunlarn zecei fikri ilk bata olduka tat
min edicidir; ama biraz dndkten sonra insana rktc
gelir. fade ettii kesinlik, bizi zgr iradeden yoksun braka
rak ve seim yapma yeteneimizi yadsyarak insanlk halini
kesinlikle yanl aksettirir. Ayn zamanda dindar insanlar
korkun eylemler gerekletirmeye iter. Ama byle bir kesin
lik galiba isel dindarlarn hayatla ilgili baz g kararlar da
ha kolay vern:esini salamaktadr.
Eer din bu tr bir rahatlk salyorsa, o zaman, zihinsel ve
fiziksel sala iyi geldii iin insanlarn dinsel bir eilime sa
hip olacak ekilde evrildiini ileri srmek mmkndr. Bunun
kanl, isel dindarln insanlar endie ve gerginlikten daha
uzak tutmas, sululuk duygusundan kurtarmas, topluma da
ha iyi ayak uydurmalarn ve daha az bunalm yaam<;!arn
salamasdr. te yandan, dini, bir gruba ait olma ve o grup
iinde refaha ulama araa olarak gren dsal dindarlk sulu
luk duygusu, merak ve kaygya yol amaya daha elverilidir.
Dolly Pond Kilisesi, Tennessee'de 1909 ylnda George
Went Hensley adnda biri tarafndan kuruldu. Bu eski i-

102
 Din: Faydalar ve Maliyetler

ki kaaks Grasshoper Valley'deki krsal bir Pentekosta

list cemaatinde krsye kmaya balamt. Bir Pazar g
n ateli bir vaaz verirken cemaatten birileri krsye ii
ngrakl ylanlarla dolu byk bir kutu att (tarih bu ki
ilerin bunu kzgnlktan m yoksa can skntsndan m
yaptklarn kaydetmemitir). Hensley sanki hibir ey ol
mamasna konumasna devam ederken yere eilip bu
en zehirli ylanlardan bir metre uzunluunda olan bir ta
nesini eline ald ve kvrlp duran bu hayvan yukar, ba
nn zerine doru kaldrd. sa'nn szlerini alntlaya
rak cemaati ayn hareketi yapmaya davet etti: "Ve bu ia
retler benim Adma [ . . . ] inananlar takip edecek [ ... ] onlar
ylanlar tutacaklar."
Hensley'in vaazyla ilgili haberler tm Grasshoper Val
ley'e yayld; bakalar da ona katlp ylanlar tuttu ve bu
uygulama moda oldu. Bu olaydan sonra bu kiliselerde n
grakl ylan sokmasna bal 120 lm vakas yaand. Ce
maat yelerinin ou kendilerini ylan soktuu zaman, ila
hi mdahalenin daha etkili olacana inanmay tercih ede
rek, tbbi yardm almay reddediyordu. Ne yazk ki Hens
ley de 1955'te ylan sokmas sonucu hayatn kaybetti ve k
sa sre sonra ABD hkmeti bilgece davranarak ylan tut
ma uygulamasn yasaklamak zere harekete geti; geri bu
uygulama ABD'nin baz eyaletlerinde hala yasaldr. Bugn
ylan tutma uygulamas baka gney eyaletlerinin cra bl
gelerinde ve en ok da Tennessee ile Kentucky'nin krsal
yrelerindeki kk cemaatlerde sryor. Katlmclar y
lan kutusunu atklar zaman "Tanrnn ruhunun" kendi
zerlerine indiini hissediyorlar. drt ylan ellerine
alp yukar kaldryor, hayvanlarn serbeste salnmasna
izin veriyor ve bu srada kendilerinden geerek Tanrya
dua ediyorlar.
Ekim 1998' de Knoxwille News-Sentinel gazetesi u haberi
verdi:

103
Tanrnn yks

"Gneydou' daki ylan tutma kiliselerinin nl nder

lerinden biri, Alabama'nn kuzey dousundaki krsal
blgelerden birinde bulunan Rock House Holiness Kili
sesi'nde vaaz verdii srada ngrakl ylan sokmas so
nucu 3 Ekim' de ld. Memleketi Tennessee Parrotsville
olan John Wayne "Punkin" Brown, kendisine ait bir
metrelik ngrakl ylanyla vaaz verirken, srngen
zehirli dilerinden birini onun parmana saplad. Bay
Brown'n kars Melinda da yl nce Kentucky Midd
lesboro'daki Full Gospel Tabernacle in Jesus Name Kili
sesi'nde ylan sokmas sonucu hayatn kaybetmiti.
Brownlar geride be kk ocuk braktlar. Kar-koca
lmcl darbeyi almadan nce ylanlar tarafndan on
larca kez srlmlard."

Dindar olsak da olmasak da biroumuz bu tr bir etkin

lii neredeyse resmen delilik olarak grrz. Ve uras da ke
sindir ki din ve akli dengesizlik arasnda ok uzun zamandan
bu yana balant kurulmutur. Kendisinin sa olduuna ya
da Tanrdan mesaj aldna inanan rahatsz kiiler toplumu
muzda adeta bir kliedir. Sigmund Freud' dan beri pek ok ki
i nevrozu ve akl hastalklarn dindarlkla ilikilendirmitir.
Yllar nce Minnesota niversitesi Antropoloji Blm
aratrmaclarndan oluan bir ekip bu ilikiyi snamaya ka
rar verdi. Akl hastalklaryla ilikili zel bir tr psikopatolo
jiye sahip olup olmadklarna bakmak iin kktendinci Bap
tistler, Pentekostalistler ve Bat Virginial ylan tutucular gibi
baz marjinal dindar gruplar incelediler. Benzer sosyal ko
num ve finansal durumdaki anaakm Protestan mezhepleri
nin yeleri, karlatrmalar iin iyi bir kontrol grubu olutu
ruyordu. Daha lgn kktendincilerin bazlar muazzam ve
transandantal olarak tanmlanabilecek bir hal ierisinde iba
det ediyordu, ama incelenen insanlarn ounda herhangi
ak bir psikopatoloji iaretine rastlanmamt. Ancak baka

1 04
 Din: Faydalar ve Maliyetler

birtakm analizlerden sonra belli bir grup ierisinde, ancak zi

hinsel dengesizlik olarak tanmlanabilecek bir eilim belirdi.
Bu bir kr aratrmayd; anketlerin uygulanmasna katlan
aratrma ekibinin yelerinin hepsine son verilere erime iz
ni verilmiyordu. Aratrmaclara hangi grubun en byk psi
kopatolojiye sahip olduunu dndkleri sorulduunda
ekibin btn yeleri ylan tutucular tespitini yapt. Ama ve
riler aklandnda tersinin doru olduu grld: Daha s
radan Protestan kilisesi mdavimleri -yani "dsal" dindar
lar- arasnda, dine daha ateli ekilde balananlara oranla
daha fazla akl hastas vard.
Ben tp rencisiyken Joan adl yetmi yanda dul bir ka
dnla epey vakit geirmitim. Essex'teki bir hastaneden Lon
dra'ya, lmcl bir hastalktan mustarip hastalarn arland
bir bakmevine getirilmiti. Kanser, srt ve bacak kemikle
rine yaylmt ve hastann cann ok yakyordu. Ayrca ka
racierine sramt. ou zaman kendini ok hasta hissetti
i iin, yemek yemek ona ok zor geliyor, midesi bulanmad
zamanlarda yutma gl ekiyordu. Onunla geirdiim
bir akamn beni derinden etkilediini anmsyorum. Bence
isel dindar denen insanlarn tipik bir rneiydi.
"Harika bir hayat yaadm," demiti bana. "Kiliseye d
zenli olarak gitmesem de Tanrya her zaman inandm ve im
di inancmn daha da kuvvetlendiini hissediyorum. yle ta
lihliydim ki; hep mutluydum. imdi her akam, her sabah
dua ediyorum ve ok huzurluyum. Elbette, leceim iin se
vinmiyorum, ama lmekten neredeyse hi korkmuyorum."
"Bu bakmevi ne kadar gzel bir yer; duvar katlarnn
rengi benim en sevdiim renk. Buradakilerin hepsi harika in
sanlar. Beni dn dar kardlar [buras Londra'nn dou
suydu; pek salkl bir yer olduu sylenemezdi], aalar ve
kk yeil park grme frsat buldum. Buraya neden Beth
nal Gren dendiini artk biliyorum. Tanrnn yaratt eyle
rin bu bahar da yeillendiini grmek harika."

105
Tanrnn yks

Joan hayalnda yaad hibir eyden pimanlk duymu

yordu. "Hayata gn gn bakyorum," diyordu. ''Ve her ey
den honutum. ok da anslym; ektiim ac zellikle mor
fin rngalar sayesinde geceleri bile katlanlabilir dzeyde.
baha ok yemek yeme ihtiyac duyaym isterdim. Yaknda
leceimi biliyorum, gitmeye hazrm, kendimi ok yorgun
hissediyorum." gn sonra -hafta sonu tatiliydi, bu yz
den onu gremedim- uykusunda ld.
Tanrya, Tanrlara, ruhlara ya da doastne kuvvetli bir
inan duymak atalarmza kayda deer rahatlklar ve stn
lkler salam olabilir. Birok antropolog ve sosyal kuramc
aslnda dinin bir belirsizlik ve aknlk hissinden kaynaklan
d grn benimsemektedir. Atalarmzn gznde din,
rnein, bir talihsizlik ya da hastaln Tanrlarn fkelenme
sinin bir sonucu olduu aklamasn yapyor ya da ldkten
sonra da yaayacamz konusunda bize gvence veriyordu.
Yanlhc olsa da ayinler bize aslnda kontrolmz dnda
olan eyleri -hava koullar, hastalklar, yrhc hayvanlarn
ya da baka insan gruplarnn saldrlan- kontrol edebilece
imiz hissini vererek bizi rahatlahyordu.
Ancak, Tanr Fikri'nin tarihncesindeki dzensiz ve ku
ralsz varolu biimimize pek bir faydasnn dokunmayaca
dncesi de bir o kadar akla yakndr. Savanada hayat
ak havada geiyordu, ama atalarmz orada piknik yapm
yorlard. lk insanlar kendilerini kurtlar ve kl-dili kap
lanlar gibi yrtclardan saknmak iin srekli tetik duruyor
lard; yeterli yiyecek temin edebilmek iin daima avlanmak
ve le bulup yemek zorundaydlar; ve erkekler en gzel g
rnml kzla (ya da erkekle) seks yapabilmek ya da avla
dklar hayvann veya bulduklar lein en iyi ksmn alabil
mek iin muhtemelen srekli birbirleriyle kavga halindey
diler. Hayatta kalmak iin her gn yaanan kapmaya ara .
verip din gibi hogrl bir uraa zaman ayrmann ne ge
rei vard?

106
 Din: Faydalar ve Maliyetler

En tannm Darwincimiz ve organize dinin en aamasz

eletirmeni Richard Dawkins ilk bakta dinin yararndan ok
zarar olduuna iaret eder:

Dinsel davranlar iki ayak stnde yryen iri may

munlarn ok fazla zamann alr. ok fazla kaynak t
ketir. Bir Ortaa katedralini ina etmek iin tek bir in
sann yzyllarca almas gerekir. Kutsal mzik ve
ibadetle ilgili resimler Ortaa ve Aydnlanma a ye
teneklerini neredeyse tekeli alhnda tutmutur. Binlerce
hatta milyonlarca insan bir tekinden pek fark olma
yan bir dine baland iin ounlukla nce ikenceye
katlanarak hayatn yitirmitir. Dindar insanlar Tanrla
r uruna lm, ldrm, oru tutmu, krbalanm,
hayat boyunca hi evlenmemi, din adna mnzevi bir
hayat yaamtr.7

lk bakta Dawkins dinin evrimsel bir felaket blgesi ol

duunu ileri sryormu gibi grnyor. Grne baklr
sa, dinsel inancn doal seilimin andan kurtulmamas bek
lenirdi. Ama belki de Richard Dawkins'in syledii eyin bu
yorumu dinin insann hayatta kalma ve gvenlik arayna
salad yarar ihmal etmektedir.
2005 ylnn ilkbahar aylarnda Papa II. Jean-Paul'n l
mnden sadece gnler nce Paskalya kutlamalar iin Ro
ma' daki Aziz Peter Katedrali'ndeydim. Takip eden gnlerde
farkl ya, sosyal konum ve kltrlerden gelen milyonlarca
insann hasta yatan Papa'y grmek ve hac olmak iin nasl
kente akn ettiini birok okur anmsayacaktr. Fazlasyla tu
tucu bir nder olduu halde, bu kadar ok sayda gen insa
nn ona saygsn sunmak iin onca yolu tepip gelmi olmas
artcyd. lmekte olan bu adam Vatikan' daki yatak odas-

7 Richard Dawkins, "What Use is Religion?", Free lnq"uiry dergisi, c. 24, No:
5, Austos 2004.

107
Tanrnn yks

nn penceresinden aadaki kalabal kutsamak iin ha

karmaya abalaynca, onu izleyen kalabalklardan bir alk
sesi ykselmiti. Orada bulunan herkes -ben dahil- byle
bir anda kanlmaz olarak etkilenip onu alklamak istemi
olmalyd. Grnte bir yabanc olan ben (Papaya kar ka
ytsz kalmak iin kkl sebeplerim olduunu ileri srebilir
;iniz) o gn ortak bir ruhun paras olduumu hissettim. Bel
ki de dinin yapt ey znde budur: nsanlar birletirir.
New York Eyaletindeki Binghampton niversitesi Biyoloji ve
Antropoloji profesr David Sloan Wilson, Darwin'in Kated
rali adl kitabnda, sosyal gruplar daha ok birletirdii iin
dindarln "faydal" bir genetik zellik olarak ortaya kt
n syler.
Bu yeni bir fikir deildir. Her ne kadar genleri ya da psi
kolojiyi deil insan kltrlerini aratryorlarsa da antropo
loglar dinin bir tr "sosyal yaptrc" olduunu yz yldan
uzun zamandr dile getirmektedirler. 1858 ylnda Fransa' da
doan sosyolog Emile Durkheim bir hahamn oluydu. Bir
Katolik retmenin etkisiyle ksa bir mistisizm hastal ge
irmi olsa da, Durkheim mrnn byk ksmn ateli bir
Tanrtanmaz olarak yaad. Tanr Fikri'nin insan toplumlar
na ne yarar saladn hemen anlayamad. Dini yle tanm
lad: "Kendisine bal kalan herkesi bakalarndan ayran ve
dokunulmaz klan -ahlaki prensiplerine bal tek bir toplu
luu birletiren- kutsal eylerle ilgili inanlar ve pratikler
seti."B
Durkheim, dini insanlar bir araya getiren bir g olarak
gren ilk kii deildi. Eski in'de M 3. yzyla ait Ayinler
Kitab 'nda yle denmektedir: "Trenler halk ynlarn bir
arada tutan badr. Eer bu ba zlrse, halk ynlar ara
snda kargaa kar." Bu szler zamann in aristokrasisinin
ayinlerin sosyal deerini gayet iyi bildiklerini gstermekte-

8 E. Durkhehn, Elementary Forms of the Religious Life (Londra: Allen&Un

win, 1915).

108
 Din: Faydalar ve Maliyetler

dir. Bir ya da iki yzyl nce Yunan filozofu Aristoteles "in

sanlarn Tanrlar kendi imgelerinden yarattna" iaret ede
rek, insan gruplar ile gelitirdikleri Tanr Fikri trleri arasn
daki hayati balanty vurgulamt.
Durkheim Avustralya Yerlilerinin karmak dininin
nemli bir toplumsal amaca hizmet ettiini ileri srd iin
ok radikal bir dnr olarak grlyordu. 19. yzyl bo
yunca misyonerler pek ok kez Yerlilerin herhangi bir dine
sahip olmadn bildirdiler. Bakalar Yerlilerin bir dini olsa
da bunun znde ilkel bir din olduunu, nk bu dinin bit
kilere ve hayvanlara tapmaya dayandn belirtiyordu.
Durkheim Yerli toplumunun yapsnn ve birliinin altnda
farkl soylarn farkl hayvanlarla ve ruhlarla ilikili olduu ve
baarl olabilmek iin bunlara tapnlmas gerektii ("totem
cilik") inancnn yattn ne sryordu.
Birok kii dinin insan gruplar zerinde uygulad gc
vurgulayarak Durkheim'n fikirlerinin peinden gitti. rne
in, beslenmeyle ilgili yasalar, grubu tanmlamak ve onlar
bakalarndan ayr tutmak iin konmutur. Bunu Musevilik
te neyin yenip neyin yenmeyeceini belirleyen yasalardan
(karut) ya da Hristiyanlktaki Cuma gnleri balk yememe
alkanlndan biliyoruz. Karut ilk bakta tamamen usd
gibi grnr. Bu yasalar baz gzlemcilerin iddia ettii gibi,
kesinlikle salk kaygsyla konmamtr. Ama bir Yahudinin
Yahudi olmayan birileriyle Yahudilere ait olmayan bir evde
ya da bir restoranda yemek yerken veya sosyal bakmdan ok
aktif ortamlarda karut'a tam olarak uymas ok zordur. Gi
yim de bir birletirici g ilevi grebilir. Hasid Yahudileri
nin redingotlar ve kenar krkl apkalar aralarndaki birlik
ve beraberlii, grubun niteliini ve evrelerindeki topluma
katlmaylarn vurgular.
Bir din iindeki farkl tapnma trleri toplumun farkl ke
simlerinin farkl deer ve amalarn ifade eder. Londra' da
yaayan Afrikal-Karayipli cemaatin byk ksmnn tercih

109
Tanrnn yks

ettii Pentekostalist kiliselerinde canlandrc mzik ve ark

lar cokulu bir ruh hali yaratmak iin kullanlr. Burada iba
det eden kiiler sk sk canlar istedii zaman bararak papa
zn sylediklerini onaylar. Westminster Katedrali'nde ibadet
edenlerse Katolik arap Ekmek ayininde sadece, beraberce ve
nceden belirlenen anlarda belli szleri syleyerek barrlar.
Bir ayin srasnda hatta ayin yaplmad srada katedrale gi
rip "Tanr byktr! Halleluya!" diye barmay deneyin ve
neler olacan bir grn. Bu, Afrikal-Karayiplilerin otorite,
sayg, doru ve yanl gibi kavramlardan habersiz olduunu
gstermez; Westminster'de ibadet edenler hangi kavramlara
sahipse onlar da neredeyse aynlarna sahiptir. Ama ibadet s
rasnda sergilenen tutumlar farkll ortaya koymann ve
kutlamann bir yoludur. okkltrlln iaretlerinden bi
ri insanlarn kendi kimlikleriyle gurur duyma ve onu ortaya
koyma hakkn,a sahip olmasdr. Dindeki -dinler ya da ayn
din ierisinde yer alan deiik gruplar arasndaki- bu farkl
lklar ifade etme eilimi aklma u dindar Yahudi fkrasn
getiriyor. Bu dindar adam gemiyle okyanusta uzun bir yolcu
lua kyor. Gemi okyanusun tam ortasnda frtnaya yakala
np batyor. Dindar Yahudi kendini ssz bir adada buluyor.
Yapt ilk i bir tanesi ibadet ettii, tekiyse ibadet etmeyi
reddettii sinagog olmak zere iki sinagog ina etmek oluyor.
Dinsel pratikler, ou zaman insanlarn, toplumsal kim
liklerinin insanlktan stn eylere dayandn ne srmele
rini salayan, kimliklerine Tanrsal bir onay damgas vurma
larna olanak veren bir aratr. "Tanr (ya da atalar) unu yap
mamz buyurdu" dncesi eylemlerimizi hakl ve anlaml
klan bir tr yetki belgesi yerine geer. Bu, irketlerin tketi
cileri satn almaya ikna etmek iin rnlerinin zerine "Sara
yn Emriyle" damgas vurmasndan farkl deildir. Bu dam
ga, Kralienin evinde kullanld iin bu fasulye konservesi
nin ya da u ayakkab cilasnn stn zelliklere sahip oldu
u fikrini uyandrr. Her iki durumda da, sradan bir ey, s-

110
 Din: Faydalar ve Maliyetler

radan dnyann stnde ya da tesinde olan bir eyle iliki

sinden tr ek bir nem kazanr. Sakal sradan bir eydir;
ama eer Tanr size sakal brakmanz buyurursa, o zaman o
sakal kutsal bir iaret olur. Frnda pimi fasulye sradan bir
eydir; ama kralmz, kraliemiz yerse o fasulye tarihle, kral
lkla ilikilendirilmi olur. Din asndan, bu fikir farkl ama
larla kullanlabilir: yoksullara yardm etmekten tutun, bask
c rejimlere, ikenceye ve kitlesel infazlara kar kmaya dek
pek ok alanda ie yarayabilir.
Dinsel inanlar -Tanr ile ilgili fikirlerimiz- gerginlik
dnemlerinde cemaat ruhunu harekete geirmek iin de kul
lanlabilir. Romallarn MS 70'te Yerualim Tapna'n yk
masndan sonra ne kan Yahudi mezhebi Ferisiler, bir sr
gn ve ykm dneminde gnlk yaam araclyla tatmin
arayna girmitir. Tanry sadece, artk bir ykntdan ibaret
olan Tapnak'ta yaplan ayinlerle yanna yaklalabilecek a
kn bir varlk olarak deil tpk ince uzun kaya parasnn
iinden geen yaz gibi, her eyin iine dolan bir varlk olarak
grmlerdir. Yahudiler ne zaman birlikte Tora'y inceleye
cek, yemek yiyecek, komularna yardm edecek olsalar, Tan
ry yaam, ona tapnm olurlard. Tanr iin kullandklar
eanlaml szcklerden biri ekinah yani "Tanrsal Varlk"
idi. Bu szck branicede ikamet etmek, katlanmak ya da bi
rinin adrn kurmak anlamna gelen akan szcyle ayn
kkten gelmektedir. Baz hahamlar Tapnak'n Romallar ta
rafndan yklmasnn, ekinah' Tapnak'tan kurtaran ve
onun tm dnyaya yerlemesini salayan yaratc bir eylem
olduunu ne srmektedir. Tanrnn sinagoglar dolatn
dan sz etmektedirler; yle ki dnyann neresinde Yahudiler
bir minyan oluturacak (yani en az on erkek ibadet etmek ze
re bir araya gelecek) olsa ekinah onlar yoklamak iin oraya
gelir. Bylece Tapnak-sonras dnemde yaayan Yahudiler
cemaat ruhunu kaybetmemek iin Tanr Fikri'nin yeni bir
versiyonunu kullanmaya balamtr.

111
Tannnn yks

Ayinin Gc
Ayin her dinde vardr. Ayinler topluluklar birbirine bala
maya yarar, nk insanlarn birlikte hareket etmesi iin bir
likte almas gerekir. Her ne kadar bugnlerde Tanrnn ad
hi anlmadan otellerde, nikah dairelerinde, hatta bungee
jumping platformlarnda yaplyorsa da, ngiliz dn bu
ayinlere iyi bir rnektir. Geleneksel dn organizasyonu
byk bir ibirlii yaplmasn gerektirir; ve bu ou zaman
gelin ile gveyin ebeveynleri tarafndan gerekletirilir. i
ekler, giysiler, dn yeri, mn gibi ilerin halledilmesi iki
aileyi birletirmekte gerekten ok ie yarar. Tabii, bazen de
bunun tam tersi olur, iki taraf bir daha bir araya gelmemek
zere birbirinden uzaklar.
Zaire'de yaayan Ndembu halk arasnda iki buuk yl ge
iren Amerikal antropolog Victor Turner ibirliine yatkn
bir sosyal grup meydana getirmekte ayinin oynad nemli
rol vurgular. Ndembu toplumu gemiten kaynaklanan ge
rilimler ve istikrarszlklardan tr paralanmbr. rnein,
Ndembu halk atalarnn izini ana soygelimi zerinden (yani
anneleri kanalyla) takip etmekte, ama nikahtan sonra kadn
erkein evine tanmaktadr. Bu nedenle mlkiyet haklar
anadan gemekte, ama ikamet yeri erkekler tarafndan belir
lenmektedir. Ndembu toplumunda erkekler tarafndan ger
ekletirilen avlanma ve kadnlar tarafndan gerekletirilen
manyok kk retimi eit derecede nemli iki geinme arac
dr, ama ayn zamanda iki rakip ve kart etkinlik olarak da
grlmektedir. Manyok kk retimi sradan bir i olarak
kabul edilirken, av ayinlere konu edilmi ve kutsallabrlm
br.9 Boanma ve ev deitirme sk grlen olaylardr.

9 Toplumumuzda yanl dncelerin yaygn olduunu syleyebilirim.

Ksa sre nce katldm bir mangal partisinde, erkekler "en nemli i"
olan ate yakma ve et piirme iiyle urarken, kadnlar farknda olma
dan "ikinci snf bir i" olan salata hazrlama iiyle urayordu.

112
 Ayinin Gc

Turner' a gre din ve ayin bu gerilimleri hem da vurma

ya hem de zmeye yarar. Turner bir kadnn czamn iyile
tirmek iin yaplan ihamba ayinini analiz etmek iin olaa
nst miktarda enerji harcamtr. Bahane, Nyamukola adl
kadnn hastaln iyiletirmek olabilir. Ama karmak ayin
ler grup iindeki atmalar zmeye de yarar. 400 kiinin
katlaca bir trenin organizasyonu kyde yaayan hiziple
rin farkllklar bir kenara brakp youn bir ibirlii yapma
sn gerektirir. Ayinler gemite byclkle sulanm Nya
mukola'ya beslenen dmanl azaltr. Ayn zamanda kom
u topluluklarla olan balar glendirerek ev sahibi kye
prestij kazandrr. stelik, ihamba ayini Ndembu toplumu
nun temel deerlerinin canlandrld dramatik bir ortam da
hazrlar.
Ayinin dramatik gc tiyatrocu bir aileden gelen Tur
ner' bylemiti. Ayinin tm toplumlarda canl imgeler,
renkler, kokular, sesler ve deneyimler araclyla duyulara
saldrma eiliminde olduunun farkna vard. Byle ayin
sel nitelik tayan dramann iki etkisi vardr. Birincisi, ger
ek hayatta olmadmz, kutsal olan bir zaman ve mekan
da bulunduumuzu aka gsterir. kincisi, katlmclarn
zihnini, iinde yaadklar toplumun gereklerini, deerle
rini ve kklerini zmsemeye daha ak hale getirir. Bu ye
ni bir fikir deildir. Aristoteles Yunan tragedyasnn izleyi
ci kitlesini oluturan insanlar deitirme gcnden sz et
mitir. Yzyllar sonra Marksist oyun yazar Bertold Brecht
izleyiciye "sadece" bir oyun izlediini ve oyuncularn bile
rek gereklii taklit etmeye almadn srekli anmsata-
, rak normal tiyatro geleneklerini askya almak iin Verfrem
dungseffekt (yabanclatrma etkisi) adn verdii teknii
kullanmtr. Brecht izleyiciyi kastl olarak artmann
onu oyunun ardnda yatan ideolojiye -yani komnizme
daha ak hale getireceini ne sryordu. Turner katlm
clarn toplumun deerlerini zmsemesi iin ayinin de du-

113
Tanrnn yks

yular kastl olarak ar uyardn ve izleyiciyi artt

n dnmektedir. o
Merhum oyun yazan Jack Rosenthal 1976'da kaleme ald
Bar Mitzvah ocuu adl eserinde, Yahudi cemaati ierisin
deki ilk nemli ayinine kahlmakzere olan on iki yandaki
Eliot Green'in yaad skntlar ayrntl olarak anlatr. Se
vecen ve koruyucu ailesi artk rtn ispat edecek olan Eli
ot iin olduka ayrnhl hazrlklar yapar, fakat btn bunlar
ona katlanlmaz lde sknt verince Eliot areyi kamakta
bulur. Bar mitzvah (buyruklarn olu) antropolOglarn gei
ayini dedii eydir. Tpk bir dnde olduu gibi, bir kii
nin artk deitiinin ve yeni bir stat kazandnn kabul
edildiini gsterir. Musevilikte bir erkek ocuu bar mitzvah
olduu zaman, artk bir erkek olarak kabul edilir ve kendisin
den bir dizi yeni dinsel sorumluluu stlenmesi beklenir.
Bar mitzvah ayinine hazrlanmak iin, pek zeki olmayan
bir erkek ocuunun bile Pentateuk'tan karmak bir pasaj
ve Peygamberler' den de birka dizeyi renmesi gerekir. o
cuk rendiklerini genellikle ana sabah ayininde iki bin yllk
bir ezgi eliinde azna kadar dolu bir sinagogda ezbere
okur. Neeli bir akraba kalabal tarafndan srekli plp
ok yakklsn szlerini duyma ilesine ek olarak -en azn
dan baz ocuklarn- yerine getirecei asl grev gnll bir
ac ekme seans yaayp, ne kadar bilgili, zeki ve belagatli ol
duunu kamuoyuna gstererek, cemaate katlmaya hazr ol
duunu kantlamasdr. Pek ok Yahudi cemaatinde yakn
yalardaki erkek ocuklar bu trene hazrlanmak zere bera
berce okuyup alrlar. Bu, sosyal amac olan komnal bir et-

10 Turner ayinde kullanlan sembollerin -belli bir tr aa kabuu, bir t

ren maskesi- toplumun deerleriyle ilikili olduunu dnyordu.
Ndembu dilindeki chinjikijulu szcnn "sembol" demek olmasna
ok nem veriyordu; nk bu szcn anlam olarak deil de szck
olarak karl "r ama" idi. Bkz. Victor Turner, The Ritual Process:
Structure and Anti-Structure (New York: Aldine de Gruyter, 1995).
1 14
 "Tanr Geni"ni Aratrmak

kinliktir. Olayn kendisi ve hazrlk almasyla, bir gen er

kek Yahudi kimliini ve cemaat yesi niteliini tam olarak
kazanr.
Bar mitzvah, kukusuz ac veren bir etkinlik deildir; ter
sine elenceli bir olaydr. Olayn kahraman utantan daha
byk bir skntya katlanmak zorunda kalmaz. Ama baka
pek ok toplumda gei ayinleri adaylarn ok daha belirgin
aclar ekmesini gerektirir: Uzun sre boyunca a braklrlar;
vcutlarna pek ok dvme yaplr ya da yara alr; ok teh
likeli bir avlanma egzersizi i'in ormana gtrlr ve dn
te de hi ac ekmiyormu gibi davranmalar istenerek ok ac
verici ekilde snnet edilirler. Tpk benim gen bir doktor
olarak yaadm gei ayinlerinde, birlikte "ac ektiim" in
sanlarla balarm hala koruyor olmam gibi, bu dayankllk
trenleri ayn yataki ,gen erkek ve kadnlar arasnda gl
balar kurulmasn salayabilir. Ve bu balar mr boyu da
yanabilir, bylece toplumun birlik ve beraberliini kuvvet
lendirecek baka yaptrc katmanlar yaratlm olur.

"Tanr Geni"ni Aratrmak

O halde din topluluklar birletirme gcne sahiptir ve insan
lar ok eski tarihlerden bu yana gruplar halinde yaamakta
dr. Dinin komnal nitelii avc-toplayc gruplarna kesinlik
le daha gl bir birlik-beraberlik duygusu vermi olmaldr.
Bylece, gsz ve basit de olsa, bir hayatta kalma makinesi
imal edilmi oldu. Kk bir insan grubunun oluturduu bu
hayatta kalma makinesinin bir su kuyusunu savunmakta, bir
antilobu ldrmekte ya da rakiplerinin kadnlarn karmak
ta baarl olma olasl daha yksekti. Din rgtl ve disip
linli bir grup retmekte ne kadar baarl olursa, o grup da
hayatta kalmakta ve bylece genlerini sonraki kuaa aktar
makta o kadar baarl oluyordu. "Doal seilim" ile anlat
mak istediimiz ey budur: Hayatta kalmaya ve remeye

115
Tanrnn yks

yardm eden mutasyonlarn genler araclyla sonraki ku

aklara aktarlmas. kizler zerinde yaplan eitli aratrma
lardan yola karak, bize miras kalm bir dinsel inan eili
mine sahip olabileceimizi hesaba katarsak, Tanr Fikri'ni
genlerimizde tadmza ilikin bir kant olduunu syleye-
bilir miyiz? ,
Henz hi kimse bir din geni tespit etmemitir, ama insan
kiiliini etkileyecek ve insana dinsel duygulara ynelik bir
eilim kazandrabilecek baz aday genler mevcuttur. Bu
adaylar arasnda olmas muhtemel baz genler beyinde bulu
nan ve "sinir iletkenleri" ad verilen kimyasallarn seviyesini
kontrol eden genlerdir. "Dopamin" mutluluk duygumuzda
nemli rol oynadn bildiimiz sinir iletkenlerinden biridir;
insanlarn baz ruhani deneyimler srasnda duyumsad
huzur hissinin olumasnda da rol oynuyor olabilir. Dopami
nin eylemiyle ilgili genlerden biri dopamin D4 reseptrdr
(DRD4); bu gen, kesinlikle, bu adan aratrlm tek gen de
ildir. Baz insanlarda bu geni oluturan DNA dizisinde
meydana gelen (polimorfizm adl) kk deiiklikler y
znden gen biyolojik bakmdan daha aktif olabilir ve bu ak
tivite dinsel bir eilimden ksmen sorumlu olabilir.
Bethesda' daki ABD Ulusal Salk Enstits'nde grev ya
pan tannm molekler biyolog Dean Hamer baz sinir ilet
kenlerini kontrol eden genlerin dinsel duygularla ilgili olma
olaslnn yksek olduunu belirtmektedir. Kendi yapt
aratrmalarda, ilk nce, "kendini ama" yeteneine sahip bir
grup insan tespit etti. Bu insanlarn baz ortak kiilik zellik
leri vard. Bu zelliklerden bir tanesi "kendini unutma" yani
kiinin bir i yaparken -bahedeki otlar temizlerken, derin
derin dnrken, okurken- kendini tamamen kaybetme
siydi. Bu tr insanlar kendilerine daha az, kendileri dnda
ki eylere daha ok odaklanma eilimindedir. Bir baka zel
lik "kiisel olann tesiyle zdeleme" idi; Hamer bu zelli
i kiinin evrendeki bka eylerle birlik olma hissi duymas

116
 "Tanr Geni"ni Arahrmak

olarak tanmlyordu. nc zellik bir gizemcilik ya da ru

hani benimseme eilimiydi. Bu tr insanlar bazen gizemli de
neyimlerin yaamlarn deitirdiini dnmekte; ya da ev
renin tesinde, bilimin aklayamad bir ey olduuna
inanmaktadrlar. Bazen de duyu d alglama gibi gizemli in
san niteliklerine inanmaktadrlar.
Dr. Hamer anketlere dayal bir aratrmayla bu zelliklere
sahip olduu belirlenen kiilerden DNA rnekleri ald. zel
likle 10. kromozom zerindeki belli bir alana, monoamin si
nir iletkenleri serotonin, norepinefrin ve dopamini dzenle
mekten sorumlu proteinlerden birini kodlayan VMAT2 (Mo
noamin Kabarc Taycs 2 [Vesicular Monoamin Trans
porter 2]) geninin bulunduu blgeye bakt. Bu sinir iletken
leri kendimizi nasl hissettiimizle -huzurlu, tatmin olmu,
honut, kaygl vs.- ok fazla ilgilidir. Bu genin, DNA dizi
leri birbirlerinden hafife farkl en az iki eidi olduu ortaya
kmtr. Hc.mer' a gre bunlardan zellikle bir tanesi kendi
ni ama ile ilgilidir. yi bir bilgin olduu kadar kusursuz bir
iletiimci de olan Hamer cesurca davrand ve bulgularndan
bazlarn sadece teki bilginlerin okuduu bilimsel yaynlar
dan birine bir makale olarak vermek yerine popler bir kitap
haline getirip yaymlad. Sylemeye hi gerek yok ki pek ok
bilgin, birok gazeteci ve baz dindarlar Tanr Geni baln
tayan bu kitab kmsedi.11 O zamanlar dinle ilgili kendi
kitabn yazmakta olan ve Hamer il kk bir kar atma
s yaamas mmkn saylabilecek Barbara J. King benim ol
duka irkin bulduum bir makale yaymlad: "Hamer'n
varsaymlarnn yanl taraflarn aa vurmaya yetecek za
man ve yer bulmak iin neler vermezdim! [ ... ] Eer plak
kraln yazn alannda bir benzeri olsa, bu kesinlikle Tanr Ge
ni olurdu. Yllar nce Hamer ecinsellik geninden sz etmi-

11 Dean Hamer, The God Gene: How Faith is Hardwired into Our Genes (New
York: Doubleday, 2004).

117
Tanrnn yks

ti. Bu 'keif' sadece geer not alamamakla kalmad, ayn za

manda hi alc da bulmad. Belki Hamer bilim klna gir'
mi kurmacay tanmak iin de bir gen bulmaldr."
Ama dinin genlerimizi sonraki kuaklara aktarmamza
yardmc olmasn salayacak bir mekanizma olduunu d
nmek zor deildir. Daha byk uyum ve daha sk ahlaki
kurallar daha ok ibirlii dourur ve daha ok ibirlii de
avclk-toplayclk faaliyetinde daha ok yiyecek temin edil
mesiyle sonulanr. nsanlar tok karnla daha gl ve uya
nk, hastalklara kar daha bak olur, ocuklar daha abuk
geliir ve bamszln daha abuk kazanr. Grup yelerinin
birbirine, zellikle hasta ya da yaral olanlara daha iyi bakma
olasl artar. Bundan tr, uzun vadede, ortak bir din ev
rimsel bakmdan stnlk getirir ve doal seilim daha kuv
vetli dinsel inanlar olan gruplar kayrr. lk Hristiyanlarn,
Roma toplumu ierisinde kck bir mezhep olarak yola
km olmalarna ramen, ksmen, bebek yapma hevesinden
tr baarl olduklar ileri srlr. Hristiyanlarn doum
oran evrelerindeki paganlarnkinden daha yksekti ve bu
yzden din yaylma eilimindeydi.
Ama Hristiyanlk insanlarn DNA'lar araclyla deil
iinde yetitikleri kltr araclyla kuaktan kuaa aktarl
d. Ve baarl bir komnal hayat yaamak iin dine gereksi
nim duymak zorunda deiliz. Pulitzer dl kazanan Tfek,
Mikrop ve elik adl kitabn yazar Jared Diamond dinin var
olmasnn dinin her trl ahlakn -ya da her trl sosyal
uyumun- temeli olduu anlamna gelmediine iaret eder.12
Yeni Gine' de yaayan Sikari halkn rnek verir. Ayrntl bir
dinsel mitler ve yaratl ykleri koleksiyonuna sahip olan
bu halkn ahlak anlay kesinlikle dine dayal deildir. Sika
ri kabilesi yeleri komu kylere saldrp soykrm yaparken,

12 J. Diamond, "The Religious Success Story", New Yurk Review oJBooks, c. 48,
No: 17, 7 Kasm 2002.

118
 "Tanr Geni"ni Arahrmak

Tanrlar, ruhlar, ya da Tanrsal veya doast varlk.lan

yardma armazlar. Grup iindeki davranlarn belirleyen
ey de dinden tremi ahlaki kurallar deildir. Tam tersine,
ahlak kurallar tamamen dnyevidir ve kabile yeleri arasn
daki ailevi ilikilere, grev ve sorumluluklara baldr.
Benzer ekilde, din salam bir ahlak sistemi gelitirmek
te -ve onu uygulamakta- faydal olmakla birlikte, ahlak
kurumlarn dine bel balamadan da kolayca gelitirebiliriz.
Psikolog Eliot Turiel -drt yandaki ocuklarn bile ahla
ki kurallar ile (rnein, birisine vurmamak) geleneksel ku
rallar (rnein, retmen konuurken konumamak) birbi
rinden ayrt edebildiini gzlemlemitir. Dahas, bu ocuk
lar bir ahlak kuralnn inenmesinin -yani rnein birine
vurmann- yanl olduunu, bu onlara sylense de sylen
mese de anlayabilmekte; ancak bir geleneksel kuraln i
nenmesinin -yani snfta retmen konuurken konuma
nn- yanl olduunu, sadece bunu yapmalar kesin olarak
yasakland takdirde, anlayabilmektedirler. Ayn zamanda
basiret kurallar (rnein, defteri, kitab minenin yannda
brakmamak) ile ahlak kurallarn da birbirinden ayrt ede
bilmektedirler,13
Bu, beyinde, erken yata harekete geen bir tr "ahlak mo
dl" olduunu dndrmektedir. Sinirbilimin elindeki ka
ntlar bu dnceyi bir yere kadar desteklemektedir. lnsan
Akl baln tayan son kitabmda beynin baz blmlerinin
bakalaryla ibirlii yaphmz zaman harekete getiine ve
bu blmlerin haz ve dl duygularyla ilikili olduuna ia
ret etmitim. Aynca beynin baz blmleri de empati ve ba
lama hisleri duyduumuz zaman harekete gemektedir.14
Demek ki din psikolojik yapmzn belli bir paras tarafn
dan retilmemitir. O halde, din fikrinin bizim temel tasan-

13 E. Turiel, The Development of Social Knowledge: Morality and Convention

(Cambridge: Cambridge University Press, 1983).
14 R. Winston, The Human Mind (London: Bantam, 2003).
119
Tanrnn yks

mmzn eki paralar -bilind aklmzn derinliklerinde

yer alan ve hayatta- kalmamza yardm etmek zere evrilmi
sreler- tarafndan kazara retilmi bir tr yan rn olma
snn daha byk ihtimal olduunu syleyebilir miyiz?

En Eski Dmelere Basmak

Mary'nin dayanacak gc kalmamt; byk bir geze
genin ekimine kaplan ufack bir meteor gibiydi. [ ...]
Marcus parmak ularn onun gslerinde dolatryor,
sesini karmamasn mrldanyor ve onu korkmu bir
tay tmar edip sakinletirircesine okuyordu. [.. ] Mary
.

sululuk duygusuyla bouurken orgazm oldu; dalgak

ran aan byk dalgalar gibi bandan aa boalan
olaanst bir duygu seliydi bu.s

Yukardaki zet, Literary Review tarafndan 1993 ylndan

bu yana verilmekte olan Kt Erotik Edebiyat dln ka
zand. Yazarlarn kt yazdklar iin kendilerine dl veril
mesine ierlediini dnebilirsiniz ama bu kez yle olmad.
Bu yl dl kazanan kii olan Aniruddha Bahal,16 dln
almak iin uaa atlayp ta Yeni Delhi'den buraya geldi. An
lalan o ki cinsel deneyim hakknda yaz yazmann ar de
recede zor bir ey olduunu herkes, hatta edebiyat otoriteleri
bile, kabul ediyor. Pek ok kii byle metinler yazmaya kal
kar ama utan duymaktan baka bir sonu elde edemez.
Bunun sebebinin sadece, biz Batllarn cinsellik konusunda
ok fazla erdemlilik taslamaktan tr strap ekmemiz oldu
unu sanmyorum. Bu daha ok, cinsel uyarlmann ksmen bi
lind ve bu nedenle de szcklerle anlatlmas imkansz olu
uyla ilgilidir. Dnyann her yerinde, Tanr ile birleme anlar-

15 N. Coleridge, Godchildren (Londra: Orion, 2002).

16 A. Bahai, Bunker 13 (Londra: Faber & Faber, 2002).

120 ,
 En Eski Dmelere Basmak

n anlatan dinsel gizemciler kendilerini sradan insanlarn anla

yaca dille ifade etmeyi g bulmaktadr. ou zaman kendi

lerini ok artc benzetmeler kullanmak zorunda hissetmek
tedirler. 1582 ylnda len spanyol rahibe Avilal Azize Teresa
gizemli karlamalarndan birini yle betimlemitir:

Onun ellerinde uzun, altn bir mzrak ve mzran

ucunda bir ate grdm. Bu mzrakla defalarca yrei
mi, barsaklarm deti. Mzra dar kard zaman
onun da mzrakla birlikte dar ktn ve beni Tanr
sevgisiyle yanp tutumu halde braktn dndm.
Ac o kadar keskindi ki birka kez inledim; ve bu youn
acnn verdii haz ylesine bykt ki kimse byle bir
hazdan yoksun kalmak istemez, kimsenin ruhu daha
azyla yetinmeye yanamazd [ . . ] Ruh ve Tanr arasn
.

da geen sevgi konumalar o kadar tatlyd ki eer ya

lan sylediimi dnen varsa, Tanrya yalvarrm, ay
n deneyimi ona da yaatsn.17

Azize Teresa'nn kulland imgelerin gl cinsel ar

mlarla ykl olduunu fark etmisinizdir: Ateli bir mzrak
vcuduna saplanyor, mzran geri ekilmesi onu ateler
iinde brakyor, iine sevgi dolduruyor; inlemelerden, yo
unluktan, hazdan sz ediyor.
Pennsylvania niversitesi Hastanesi Klinik Nkleer Tp
Direktr Dr. Andrew Newberg meditasyon yapan Tibetli
Budist rahiplerin beynindeki kan lme fikrini ortaya ath.
SPECT (Tek Foton Emisyonuyla Hesaplanan Tomografi) ad
verilen bir teknik kullanarak, ruhani deneyimler srasnda
beynin baz blmlerinin harekete getiini gsterdi.IS SPECT

17 J. Cohen, A Life of St Teresa of Avila by Herself (Londra: Penguin, 1957).

18 A. Newberg, M. Pourdehnad, A. Alavi ve E. G. d' Aqui!i, "Cerebral Blo
od Flow during Meditative Prayer: Preliminary Findings and Methodo-

logical Issues," Perceptual and Motor Skills, 97 (2003), 625-30.

121
Tanrnn yks

bu tr aratrmalar iin olduka gvenilir bir yntemdir, n

k daha fazla allm olan manyetik rezonans grntleme
si (MRI) adl beyin tarama ynteminin aksine grltl deil
dir ve bundan dolay meditasyonu ok fazla etkilemez. Dr.
Newberg mistik fikirlerin, beyinde, evrim srasnda baka
amalarla gelitirilmi baz sinir yollarn "bnyesine ald
na" inanmaktadr.
Newberg bunun evrimin ileyi biiminden tr meyda
na geldiini ileri srmektedir. Evrim yava yava gerekleen
deiimlerden oluan kr bir sretir; bu deiimler bir ne
denden tr balar, ama baka etkiler dourarak biter. r
nein, bir ku gelikin kanatlara sahip olmadan uamaz, ama
bu kanatlar bir gecede ortaya kmaz. Ortaya k binlerce
kuak srer. Bu sre boyunca, ortaya kmakta olan yeni do
kunun umaya hi faydas olmaz. ok uzun zaman nce,
kularn -vcudu serinletmek ya da yrtc hayvanlar kor
kutmak gibi- baka bir yararl amaca hizmet eden kanat
benzeri uzantlar gelitirmeye balam olmas mmkndr.
Eer bu uzantlar ie yaradysa, kularn hayatta kalmasna
yardm etmi ve sonunda ilk kuun havalanmasn salayan
daha byk yaplara evrilerek kularn genetik tasarmnda
ki yerini almtr.
Ayn ey beynin dinle ilgili blmleri iin de geerli olabi
lir. Newberg tm kltrlerdeki gizemcilerin kulland dilin
sevgi ve seks diline ok benzediine iaret eder. Hayaller g
ren kiiler byk mutluluk, ycelme, kendinden geme, esri
me, kendini bakasnda kaybetme gibi ifadeler kullanrlar.
Btn bu terimleri sevgi ve seksten sz ederken kullanrz.
Dahas, Newberg gizemsel deneyimlerin seksle ayn beyin
sistemlerini kullandn dnmektedir. Tm dnyadaki
dinlerin cinsel ve bedensel simgelerle dolu oduunu da sy
leyebiliriz; yani ve lingam yani vajiria ve fallus Hindu tapn
nda yaygn olarak grlen simgelerdir. nsann bedensel i
levlerine mesafeli duruyor gzken -rnein Hristiyanlk

122
 En Eski Dmelere Basmak

gibi- dinler bile ayinlerinde canl ve ok temel bir duyusal

sembolizme bavurmakta, katlmclar uyarp zihinlerini d
a ak hale getirmek iin tat, dokunma ve koku alma duyu
larn devreye sokmaktadr. Orgazm da ritmik hareketlerle
ulalan ve bedende bir dizi kuvvetli atla yaanan bir dene
yimdir; youn uyanlar bir gerilim olumasna ve sonra o ge
rilimin zlmesine, huzur ve dinginlik hislerinin duyulma
sna yol aar. Dinsel tapnmada ritmik arklar, tekrarlanan
mzik, ve ksa sreli bilin yitimiyle yaplan hareketler ben
zer haller yaratmak iin kullanlr. Hayatmda dinin benim
iin pek az anlam tad dnemlerde bile, baz Dou kentle
rinde ezan sesini ya da Gregoryen ilahilerini iittiim zaman
hem iddetli bir uyarlma hem de byk bir huzur duyduu
mu fark ettim. Bu hislerin cinsel bir yn olduunu syle
mekte tereddt ederdim, ama bu hisler, cinsel uyaranlar gibi,
olduka bedensel bir tepkiye yol ayor ve bu da bana benim
en eski drnelerimden bazlarna basldn dndryor.
Newberg gizemsel deneyimlerin seks mekanizmasnn ka
zara ortaya km yan rnleri olabileceini ileri srmekte
dir. Bunu sylemek bu deneyimlerin deerini drmez. r
nein, bugnk sanat anlaymz kukusuz beynimizin ha
yal grmeyle ilgili eski yaplarndan evrilmitir. Bu yaplar
vaktiyle daha sradan hayatta kalma gereksinimlerimize ya
nt vermitir. Gnlk deneyimlerimizin tesinde sahiden bir
tr nihai gereklik olduu ihtimali de yok saylamaz. Ku u
ma yeteneini evrimsel olarak gelitirmitir ve kuun uabil
dii tartma gtrmez bir gerektir. Newberg biz insanlarn
kazara ya da baka ekilde daha yce bir gerei alglama ye
teneini evrim yoluyla gelitirdiimizi ne srmektedir.
Ama davranlarmz sonucu doal olarak evrilmi olsa bi
le dinin geliimimize katk yapt konusunda herkes ayn fi
kirde deildir. Tanrya Gveniyoruz adl kitabnda Scott Atran
dinin evrimsel bir gaf olduunu iddia eder. "Evrimsel adan
bakldnda, dinin var olmamasn gerektiren sebepler ak-

123
 Tanrnn yks

tr: Din maddi adan pahal, gereklere ve sezgilere amansz

biimde aykrdr. Maddi fedakarlklar yapmak (en azndan
ibadete zaman ayrmak), duygusal ykleri srtlamak (umutla
r ve korkular krklemek) ve youn zihinsel abalar harca
mak (hem gerek hem de geree aykr inan sistemlerini
muhafaza etmek) dinsel pratii maliyetli hale getirir."19
"Yanl" olan inanlar muhafaza etmek iin harcanan a
ba -Atran tescilli bir Tanrtanmaz olarak konumaktadr
gnlk hayatmza byk bir yk bindirir. Habil ile Kabil
Tanrya sunduklar armaanlar yakarken, ellerindeki en ka
liteli yiyecekleri yok ediyorlard. Aztekler Gne Tanrs'n
beslemek iin binlerce insan katlederken, toplumda faydal
roller stlenmi olabilecek insanlar ldryorlard. Aktr
ki hayata geirilii asndan bakldnda, din olduka ve
rimsiz bir sistemdir (kurban edilen enayileri bo verin).
Atran, yapmzdan tr bir dindarlk potansiyeline sahip
olduumuzu, ama bunun baka psikolojik adaptasyonlarn
istenmeyen sonucu olarak ortaya ktn ne srmektedir.
Bireyler arasnda ve kuaktan kuaa bilgi aktarmamz -
hangi yiyecek trleri zehirlidir vs.- salamak zere evrilmi
. mekanizma trleri buna rnek olarak verilebilir. Yz ifadele
ri ve dil bu kategoriye girer. Ama yararl bilgileri etkili ekil
de aktaran karmak bedensel ve szel diller, totem ykleri
ya da yaratl mitlerini de ayn derecede etkili ekilde akta
rrlar. Atran'n kulland bir baka rnek, iitsel ve grsel iz
leri srerek avn varln tespit etme yeter{eimizdir: rne
in, otlarn arasnda bir hrt duyar ve bir kl-dili kapla
nn gizlice bize yaklamakta olabilecei sonucunu karrz.
Bu akl yrtme yetenei doast dnyann belirtilerini 1

grdmz ya da iittiimize inanma yeteneine dnr;

otlarn arasndan gelen hrt grnmeyen bir ruhun kant
olarak kabul edilir. Yinelemek gerekirse; pratik ve faydal bir

19 Scott Atran, In Gods We Trust: The Evolutionary Landscape of Religion

(New York ve Oxford: Oxford University Press, 2002).

124
 En Eski Dmelere Basmak

amaca ulamak iin gerekleen bir adaptasyon yeni bir bi

im kazanr ve tamamen farkl bir ey, evrimin semedii, as
lnda bir faydas olmayan bir ey iin kullanlr.
Washington niversitesi antropoloji profesr Pascal Bo
yer de dinsel fikirlerin baka amalar iin gelien sistemleri
"igal" ettiini dnmektedir. Dine ilikin baka hibir ak
lamann manhkl olmadna iaret ederek iddiasn destekle
mektedir.20
rnein, yukarda dinin insanlara kesinlik ve avuntu sa
lad ve bylece psikolojik hatta fiziksel durumlarn iyile
tirdii fikri zerinde durmutuk. Ama dinin bir "avuntu" ol
duu iddias, bize syleneni yapmamz halinde bizi dllen
diren iyi huylu ve adil bir Tanr ya da Tanrlardan sz ediyor
sak geerli olur. Bununla birlikte pek ok toplum dnyaya
kt ruhlarn ve iblislerin egemen olduuna, bunlarn insan
lar ziyaret edip zarar verdiine inanr. Ama yine de, kuku
suz, bu kt ruhlarn "varl" dolayl yoldan insanlarn mut
luluunu ve refahn arhrabilir. Bu kt ruhlara armaanlar
ve kurbanlar sunularak ya da tapnlarak fkelerinin dindiri
lebilecei inanc inananlara doast zerinde bir tr kon-"
trole sahip olduklar hissini verebilir.
Bu tr yaklamlara Hristiyanlkta bile rastlanr: zgr
sko Kilisesi'nde, srekli lanetlenmekten ya da pek ok Ka
tolik'in hissettii sululuk duygusundan sz eden "ate ve
kkrt" vaazlar verilir ve bu vaazlar insanlar avutan bir
inan sisteminin varlna pek de iaret etmez. Tersine, Yeni
a dininin iyi huylu karakteri, bize hem iimizdeki hem de
dmzdaki baz gleri harekete geirebilirsek harika eyler
elde edebileceimizi retir. Bu tamamen modem, Bahya z
g bir olaydr; srekli ktlk, alk ya da lmcl hastalk teh
didi altnda yaamadmz bir ortamda olduka ekicidir.
Eer din bizi avutuyor olsayd, insanlarn avunmaya en ok

20 Pascal Boyer, Religion Explained (Londra: Heinemann, 2001).

125
Tanrnn yks

gereksinim duyduu yerde, rnein nc Dnya' da ya da

Ortaa Avrupa' snda, insan avutan dinler bulmay bekleye
bilirdik. Ama bulamyoruz.
Peki ya dinin bir "sosyal yaphrc" olduu, tm insan
gruplarnda birlik beraberlik ve ahlak kuvvetlendirdii fik
ri? Bu grn en nemli sorunlarndan biri insanlk tarihini
niteleyen belli bal olaylarn blnme, ihanet, ekime ve hi
zip atmalar olmasdr. Baka deyile toplum uyumlu bir
birim deildir, bu yzden dinin grevini pek de iyi yapt
sylenemez. te yandan, savanada yaayan primat ve homi
nid gruplar 50 ila 150 kiiden oluuyordu ve byle kk
gruplar iinde balayc bir kltrn ortaya kmas ok daha
muhtemeldi. Victor Turner'n iddia ettii gibi, ayinler bir
grup iindeki atmalar ifade etme ve zme yolu olabilir;
peki ya beynin baka bir ey deil de ayin zmn (ve do
astne olan inanc) gelitirmesine ne demeli?
Dine en sert eletirileri yneltenler onu bir kitle yanlsa
mas olarak grmektedirler. Baz insanlarn suyun araba
dnmesinden tutun Ay yzeyinde Elvis'in yznn g
rndne varncaya dek her eye inanmaya hazr olduu
na iaret etmektedirler. Ayrca baz dinsel fikirlerin rt
lemez olduunu da belirtmektedirler: Tanr ya da ruhlarn
varln ne kantlayabiliriz ne de yalanlayabiliriz. stelik
ou insan toplumunda, yerleik hale gelmi bir fikri rt
menin bedeli onu kabul etmekten ok daha yksektir. Eer
evrenizdeki herkes her yerde atalarnn ruhlarnn bulun
duuna inanyorsa, bu fikri reddetmek kabul . etmekten ok
daha zahmetli ve risklidir.
Ama bu gzlemler doyurucu deildir. ncelikle, insanlar
yle her eye inanmazlar. Bu blmn daha nceki sayfala
rnda verdiim rnekleri anmsayn: Baz neriler zleri itiba
riyle bize daha "dinsel" grnr. Bunun sebebi beynimide,
insanlarn dinsel inanlarn kurmak iin kulland, boyutla
r snrl bir doast fikirler deposu bulunmasdr. Boyer'in

126
 En Eski Dmelere Basmak

gzlemledii gibi, "evremizde bizi gzetleyen l insanlara

ait grnmez ruhlar bulunduu fikri ok yaygn bir fikirdir;
insanlarn organlarnn gece pozisyon deitirdii fikrine ise
ok ender rastlanr." Dinin baz olaanst iddialarn kabul
edilmesini gerektirdii dorudur -bir hayalet tarafndan ge
be braklm bir bakirenin olu, araba dnen su, ldkten
sonra dirilen insanlar-, ama yine de beyinde, baz nerileri
kabul bazlarn reddeden kat ltler mevcuttur. Boyer bu
ltlerin evrimsel mirasmz tarafndan konduuna inan
maktadr.
Psikolog Tom Ward tarafndan yaplan ilgin bir deney
bunu gstermitir. Ward insanlardan hayali hayvanlar iz
melerini istemitir. ok lgn ve harika sonular alan Ward
hayvanlarn grn biimiyle ilikili belli ilkelerin izimle
rin neredeyse hepsinde bulunmasndan etkilenmitir: rne
in, bu yaratklar simetriktir; eer bir yaratn on baca var
sa her iki yannda beer bacak bulunmaktadr.21 Hayal gc
mz serbest brakp en lgn hayalleri kurmasn istesek bi
le, o yine de belli bir kurallar dizisine gre ilemektedir.
Peki ama bunun dinle ne ilgisi var? ok ilgisi var, nk
doastyle ilgili fikirler de benzeri derecede kat bir kalba
uyuyor. Temel bir gereklik kategorisi var ve sonra ona ek
olarak, beklemediimiz bir eyle karlayor, o gerekliin
ihlal ediliine tank oluyoruz. sa'nn annesi Meryem rne
ine bakalm. "ki olan douran kadn" kusursuz denecek
kadar gerek ve doal bir kategori. Ama buna, Meryem'in
bakire olduu inana ekleniyor. Bu inan gereklikle elii
yor ve "fikri doast hale getiriyor" . Sylenceler ve dinler
bu temel kalpla dolup tamaktadr. Hayvana dnebilen
insanlar, uabilen insanlar ya da ldkten sonra dirilen in
sanlar. Frank Keil ve Michael Kelly adl psikologlar "doa
stnn kurallarn" ortaya karmak iin saysz sylence

21 T. B. Ward, "Structured Imagination: The Role of Category Structure in

Exemplar Generation", Cognitive Psychology, 27: 1 (1994), 1-40.

127
Tanrnn yks

ve inan sistemini aratrdlar. nsanlarn hayvana ve hay

vanlarn insana dnmesi temasnn ok yaygn olduunu
ve bu tr-deitirme fikrinin kat kurallara dayandn ke
fettiler. rnein, insanlar bitkiden, kutan ya da bcekten
ok hayvana dnyorlard. nsanlar ve hayvanlar ok en
der olarak cansz nesnelere dnyordu. ren kurbaa
nn yakkl bir prense dnmesini kabul ederiz; ama bir
kadn kahramann yal bir karbratr pmesi bizi daha
az mutlu eder! Doastnn sz konusu olduu yerde "her
eyin olabileceini" varsaymak doru deildir. Grnd
kadaryla, beyinlerimiz sadece belli kurallara uyan eyleri
hayal edebilmektedir.22
Boyer neler hayal edebileceimizi yneten kurallar oldu
u iin, snrl bir doast fikirler katalou bulunduunu ve
bu kataloun insan beyni tarafndan alglanan eitli katego
rilerin temel bir karmndan olutuunu iddia etmektedir.
Bu nedenle, doum yapan b akire ya da duvarn iinden ge
en hayalet rneinde olduu gibi, insanlar "sezgilere aykr"
bir biyolojiye sahip varlklar olarak gsterilebilir. Kendisine
yiyecek verilmesini isteyen volkanlar ya da kanayp alayan
heykeller gibi maddi nesneler insan niteliklerine sahip varlk
lar olarak gsterilebilir.
Bunun gibi fikirler gerei kopyalamaktan ya da "tuhaf"
olmaktan teye gidemeyen fikirlerden ok daha arpc ve
aklda tutulmas kolaydr. Boyer insanlarn tr fikri -nor
mal fikirler, "ok farkl" fikirler ve kategorilerin kartrlma
sna dayal fikirler- nasl anmsadn snamtr: rnein,
"drt ayakl masa", "ikolatadan yaplm masa" ve "insan
lar odadan ktnda zlen masa". Cansz bir nesne ile bir
insan hissinin karmndan oluan sonuncu fikir en iyi anm
sanan fikir .olmutur. Boyer'in kuram udur: nsan beyninin
yapsndan tr bu fikirler ar derecede "dikkat ekicidir"

22 M. Kelly ve F. C. Keil, "The More Things Change ... Metamorphoses and

Conceptual Structure", Cognitive Science, 9 (1985).
128
 En Eski Dmelere Basmak

ve bundan dolay bir kuaktan tekine aktarlmas olasl

daha yksektir.
Solomon Adalar'nda yaayan Kwaio halk insann lm
den sonra ruha dntne inanr. Adalo ad verilen bu ruh
hayatta olan insanlara iyi ya da kt ans getirme gcne sa
hiptir. Bu, tpk ruhlarn eylemlerinin cmerte sunulan ar
maanlar ve kurbanlarla etkilenebilecei fikri gibi, doast
inanlar arasnda ok yaygn bir fikirdir. nemli olan, adalo
nun fazlasyla insan niteliklerine sahip olarak dnlmesi
dir: Bu ruhlarn akl vardr, lmllerle iletiim kurabilmek
te ve yiyecee ihtiya duymaktadrlar. Ek glere sahip olan
ve insana benzeyen adalolar olduka karmak varlklardr.
Byle karmak bir yapya sahip olmalar Kwaio halknn on
lar ok eitli ekillerde kullanmalarna olanak verir. rne
in, bir ocuun hastalnn sebebinin a bir adalo olduu an
lalr ama ocuk iyilemezse, Kwaiolar bu durumdan adalo
ya yeteri kadar yiyecek sunulmad ya da kurbann sunulu
unda bir yanllk yapld sonucunu karabilir. Bylece
bir yandan inan salam kalrken Kwaiolar hem hastala bir
aklama bulmu hem de bir eylem plan uygulam olurlar.
nsana daha az benzeyen -yiyecee gereksinim duymayan
ya da yiyecein ne kadar ve nasl sunulduunu umursama
yan- bir ruh byle durumlarda insanlarn pek iine yara
maz.
Eer bu dinin kendi dininden ok farkl olduunu d
nen biri varsa, deneysel ilahiyat aratrmalar yrten Justin
Barret'n almalar zerinde dnmelidir. Barret Hristi
yanlardan bakalarn tehlikeden korumas iin kendilerinin
Tanrya dua etmesini gerektirebilecek eitli durumlar zihin
lerinde canlandrmalarn istemitir. rnein, deneklere bir
geminin ak denizde batma tehlikesiyle kar karya kalma
s durumunda, Tanrnn, batmakta olan geminin suyun ze
rinde kalmasna yardm etmesi, yolculara dondurucu derece
de souk sularda hayatta kalma gc vermesi ve yaknlarda

129
Tanrnn yks

seyreden bir geminin kaptannn beynini etkileyerek kaza

mahalline gelip kazazedeleri kurtarmasn salamas see
neklerinden hangisini tercih edeceklerini sormutur. Denek
lerin ezici ounluu son seenei tercih etmitir. Baka de
yile, denekler sezgilere aykr yani her eye gc yeten bir
Tanr Fikri'ne sahiptir; ama ayn zamanda Tanrnn bir baka
kiinin fikrini deitirmesinin -bu neredeyse tam bir insan
stratejisidir- fizik ya da biyoloji yasalarna mdahale etme
sinden daha muhtemel olduunu dnmlerdir.23
Bu, Hymie adl dindar Yahudi'nin yksn akla getirir.
Birka kilometre tedeki baraj frhna yznden yklnca
Hymie'nin kynn bulunduu vadiyi sel basar. Polis kyde
ki herkese hemen evlerini boaltmalarn ve yksek bir yere
kmalarn, oradan baka yerlere ulamalarnn salanacan
syler. Ama Hymie polise buradan bir yere kprdamayaca
karlm verir, nk "Tanr kendisini koruyacakhr". ok
gemeden sular ykseldii iin birinci kata kmak zorunda
kalr. Evinin nnden geen bir sandaldaki kyller yatak
odasnn penceresinden bakan Hymie'ye el sallarlar. Kylle
rin yalvarmasna ramen Hymie, "Endielenmeyin, Tanr beni
kurtarr," diye barr ve sular ekilene dek bulunduu yerde
kalmaya niyetli olduunu onlara bildirir. Ama su ykselmeye
devam edince Hymie terasa ve sonunda oradan atya kar.
Evin nnden geen bir saln zerinde bulunan bir adam
Hymie'yi sala atlamaya ikna etmeye alr. Hymie, "Gerek
yok. Tanr beni kurtaracak!" diye barr. En sonunda sular iyi
ce ykselir ve ah da sulara gmlr. Hymie sulara kaplr ve
boulur. Cennetin kaplarna varnca Tanr ile grmek ister.
Tanr onu kabul eder. Hymie yaknmaya balar. "Ah Tanrm,"
der, "sana gvendim, hayalm senin ellerine braktm, sana
inandm, sense benim boulmama gz yumdun. Artk sana ve

23 J. L. Barrett, "Anthropomorphism, Intentional Agents, and Conceptu

alising God", yaymlanmam doktora tezi, Ithaca, NY, Comell Univer
sity, 1996.

130
 En Eski Dmelere Basmak

senin yardmsev.erliine nasl inanaym?" Tanr onu batan

ayaa szer ve, "Be hey gafil," der, "polisi, sandal, sal yolla
dm, ama sen inatla orada oturmaya devam ettin."
Bu ykde Tanr gayet insanca davranr. Anlayamad
mz eyleri kolayca anlalabilir klmak iin onlara insan nite
likleri yaktrdmz sylenerek, bu duruma kolaya kaan
bir aklama getirilebilir. Ama bu eksik bir aklama olur. An-
tropolog Stewart Guthrie, insan anlalmas kolay bir varlk
.
deil, bildiimiz en karmak varlk olduu iin insan olma
yan varlklara insan nitelikleri yaktrdmza inanmakta
dr. Beynimiz her trl durumda olabildiince ok bilgi topla
maya, yani azami sayda sonu karmaya programlanmtr.24
Bulutlarda bir insan yz grmek aslnda rahatlata bir ey
deildir; aksine korkutucu olabilir. llerin evremizi sarm
olduu fikri de yledir; zaten pek ok korku filminde ilenen
. bir temadr. Yine de rahatlata, avutucu olmayan bu fikirler
birok insan grubunun dinsel inan sisteminde varln sr
drmtr. Bu da akla bu fikirlerin bir ilevi olabileceini ge
tirmektedir. Belki de anlamadmz eylerin zerine bir "in
san" esi bindirmek bize ne yapacamz hakknda dn
menin en verimli yoh.\nU gstermektedir. Eer bulutlarn s
tndeki o yz benimki gibi bir akla sahipse, belki yiyecek
sunmam onu honut eder. Belki karlnda yamur verir.
Gkte olduu iin, tpk aaca trmandmda benim grebil
diim gibi, belki yaadm t1:im blgeyi gryordur, bylece
beni leoparlardan koruyabilir.
Evrimci psikologlar dinsel fikirlerin -alayan heykeller,
. honut edilebilen ya da fkelendirilebilen Tanrlar- evre
mizdeki dnyay anlamlandrmann yollarndan biri olarak
beyin tarafndan retildiine inanmaktadrlar. Bu fikirler ba
z durumlarda etkili, baz durumlarda ise lmcldr.

24 S. E. Guthrie, Faces in the Clouds: A New Theory of Religion (Oxford: Ox

. ford University Press, 1993).

131
Tanrnn yks

Kktendincilik
srail' deki Masada Kalesi dnyann en unutulmaz yerlerin
den biridir. Yahuda lnn kysnda, l Deniz'in yaklak
500 metre yukarsnda bulunan yalnz bir kayaln tepesine
ina edilmitir. nce Kral Herod'un konutu, sonra Roma gar
nizonu olan Masada, Eliezer ben Yeir'in nderlii altndaki,
Fanatikler adl Yahudi isyanclarn eline geti. Burada MS 72
ylnda bir meydan sava oldu.
Direniilerin bu ileri karakolunu yok etmek isteyen Ro
ma valisi Flavius Silva -tarihi Josephus'a gre- Onuncu
Lejyon'un tm kuvvetleri ve Romallarn yannda isyanc
Yahudilere kar savamaya zorlanan binlerce Yahudi sava
tutsayla birlikte Masada zerine yrd. Romallar Masa
da kayalnn evresine yksek bir duvar rdler ve kaleyi
dokuz ay boyunca kuattlar; binlerce iyi donanml asker
960 isyancy kapana kstrmt. Sonunda Romallar isyan
clarn savunmasn yarp kaleye girdiler ve rktc bir
grntyle karlatlar. ki kadn ve be ocuk hari kalenin
iindeki herkes lmt. Hayatta kalanlar Romallara Elie
zer' in herkesi teslim olmaktansa intihar etmeye ikna ettii
ni anlattlar.
1960'larda srailli arkeolog Yigael Yadin Masada'y kazd ve
Josephus'un ifadelerini destekleyecek pek ok kant buldu. A
zna kadar dolu yiyecek depolar kitlesel intiharn alktan t
r gerekletirilmediini gsteriyordu. Dinsel metinlerle dolu
byk bir ktphaneyi ieren sinagog bu insanlarn hem dev
rimci hem de inanl bir topluluk olduunu dndryord.
Romallara teslim olmamalar bilinli bir tercih gibi grnyor
ve gnmzn bak asyla, Masada lleri dava uruna ca
nndan vazgemeye hazr ilk kktendincilere ok benziyorlar
d. tnsn bu kiilerin dncelerinin ilk Hristiyan ehitlerin ya
da amzdaki baz Mslman intihar bombaclarnn fikirle
rinden ok farkl olup olmadn merak ediyor.

132
 Kktendincilik

Biz hayatta kalmak ve genlerimizi sonraki kuaklara ak

tarmak iin evrildik. Bu nedenle, insanlar kendilerini ldr
meye tevik eden bir inan sisteminin evrimsel bir kkene sa
hip olmas olanaksz grnyor. Yine de, belki atalarmzdan
miras aldmz zihinsel tasarm, kktendincilii anlamamza
yardm edebilir.
Baz insanlar kktendincilii dinsel inanan doal uzants
olarak grmeyi tercih eder. Eer Tanr Fikri baz insanlar ara
snda kuvvetli balar yaratabiliyor, bu insanlar bakalarna
kar koymaya itebiliyor ve Tanrsal iradeyi gerekletirdikle
rini dnmelerini salayarak onlar motive edebiliyorsa, o
zaman bu insanlar ar davranlar sergilemeye de hazr ola
caktr. Bazlarysa kktendinciliin dinle hibir ilgisi olmad
n, bunun daha ok, ezilen gruplarn kendilerini ezenleri de
virmek iin bavurduklar bir yol olduunu dnr. Belki bu
bak alarnn her ikisi de bir noktay gzden karmaktadr.
Kktendincilik dinin doal bir sonucu olsa bile, bu, neden ba
z insanlarn belli zaman ve yerlerde kktendincilii seip ba
kalarnn semediini aklamamza yardm etmez. Ve eer
bu sadece iktidar mcadelesi veren bir insan grubunu motive
etmeye yarayan bir faktrse, neden insanlar byle ar ve o
u zaman etkisiz bir isyan etme eklini semektedir?
Belki de, bu olay daha iyi aklamak iin, ibirlii ve kar
lkl gvenin ok byk nem tad avc-toplayc gerni-
. imize dnmeliyiz. Bir avc-toplayc grubu insanlarn hayat
ta kalmasn salayacak zelliklere sahip en uygun birimdi.
Grup iindeki herkesin bir .rol . ve amaa vard. birlii ve
yardmlama kurallarn ineyen yelere ar cezalar verili
yordu. Antik srail' de karet cezas kiinin terk edilmesi, yalnz
bana hayatta kalmak zere gruptan atlmas anlamna geli
yordu. Bu cezann altndan kalkmak kent toplumlarnda ko
laydr, ama gemite kiinin abucak lmesi sonucunu dou
ruyordu. Kukusuz, gruptan birini atmann hem bir faydas
hem de bir maliyeti oluyordu. Bir dolandrcdan kurtulmu

133
Tanrnn yks

oluyordunuz, ama ayn zamanda deerli bir ift elin destei

ni de yitiriyordunuz. Eer toplumdan kovulan insanlarn sa
ys artarsa, bir sonraki av zaman geldiinde bu durum cid
di sonular dourabiliyordu. Bu nedenle topluma ait olma ve
toplumdan dlanma konusu atalarmzn hafife alabilecei
bir mesele deildi. Bu meselenin nemi zihinsel yapmzn
oluumunu derinden etkilemitir. Onun bilincinde olmasak
bile, psikolojimizin bu esi dnce ve davranlarmz ha
la etkilemektedir.
Zamanmzda insanlar her adan ok daha hareketli. Ka
dnlar ne zaman bebek sahibi olacaklarn ya da bebek sahibi
olup olmayacaklarn seebiliyorlar. nsanlar, geni anlamda,
nasl yaayacaklarn seebiliyor ve setikleri yaam tarz bir ki
lisenin denetimindeki ahlak geleneinin izdii snrlar iinde
kalmak zorunda deil. En nemlisi de, insanlar ne tr bir ya
am tarz seerse sesin toplum dna itilmiyorlar. Toplumun
yesi olmaktan vazgemenin cezalandrlmamas, ye olmak
tan vazgemenin sadece olanakl deil olas olduu anlamna
geliyor. Bizim ilkel psikolojimiz bunu tehlike olarak alglyor.
Pascal Boyer askeri birliklerin en kk birimi olan tak
mn sava zamanndaki durumunu rnek veriyor. Bunlar,
yeleri birbirlerine kenetlenmi, ilevini yerine getirmesi
her yenin kendi gvenliini hie sayarak emirleri uygula
maya hazr olmasna bal birimlerdir. Korkaka davranan
-yani birimin yesi olmaktan vazgemek isteyen- yeler
ar ekilde cezalandrlr. Ama korkaka davranma olasl
bulunanlar savatan nce ayklamak iin epey zaman ve
aba harcanr. Bu ayklama ilemi ac verici dayankllk
testleri ve yelie kabul trenleriyle yaplr. Ben bu bl
m yazarken ngiliz Ordusu'nun acemi askerlere yaplan
muamelelerle ilgili birtakm sert eletirilere uramas, bu
nun kk olduka eskiye dayanan bir gelenek <:>lduunu
akla getiriyor. Bu tr muameleler sadece korkaka davran
ma ihtimali bulunan kiileri he'def almyor, geri kalanlara

134
 Kktendincilik

da kesin bir mesaj verilmi oluyor: Eer korkaka davranr

sanz sizin banza da bu gelir. Ayrlmann bedeli ardr.
nsanlarn hibir bedel demeden gruptan ayrlmasna izin
vermek grup iin ok tehlikelidir. Grup bir kiiyi iine alr
ken ne kadar ok riske giriyorsa, o kii ayrlrken o kadar
byk kazan elde etmek ister.
Kktendincilik, bu adan baklarak, insanlara gruptan ay
rlmann ok tehlikeli olduunu, eer ayrlan olursa leceini
anmsatma arac olarak grlebilir. Bu bakmdan, pek ok
kktendinci hareketin, kurallar ineyen insanlara kar hal
kn nnde iddet uygulamas dikkate deerdir. Afganis
tan' da futbol statlarnda kol bacak kesmeleri ya da Ameri
ka' da krtaj klinikleri nnde kitlesel protesto gsterileri d
zenlemeleri, kktendincilerin halka ders vermek gibi bir kay
glar olduunu dndrmektedir. Kktendincilerin ceza
landrdklar insan says gsterileri izlemeye gelenlerin say
sndan ok ok daha azdr ve bu da cezalandrmann baka
larn gruptan ayrlmaktan caydrma amacna ynelik oldu
unu dndrmektedir. Kktendincilik birbirlerine sald
ran farkl kltrlere ait gruplar meselesi olmaktan ok uzak
tr. Taliban, tpk Avrupa'daki Hristiyan cad avclar gibi,
kendi halkna byk bir gayretle zulmetmitir. yle grn
mektedir ki sorun, grubun dndakiler deil, iindekilerdir.
Kukusuz, uaklar kiz Kuleler'in stne sren adamlar cihat
fikriyle harekete gemilerdi. Ama psikologlar, terristlerin,
bilind ekilde de olsa, Mslmanlara da bir mesaj gnder
meye altn ileri srebilir.
Dinsel arlklar psikolojik yapmzdan ileri geliyor olsa
da olmasa da, Romallara teslim olmaktansa intihar eden
Masada Yahudilerinin, hayatta kalmann ilkelerine taban
tabana zt den bir inancn gdmnde olduu ok ak
tr. Bu inan tek, akn ve bilinemez bir Tanrnn gc ve
nemini vurguluyor ve insanlara zg kusur ve zaaflar
olan erkek ve dii Tanrlarla dolu bir panteona sahip Roma-

135
Tanrnn yks

llar gcendiriyordu. Tektanrclarla oktanrclar arasn

daki bu mcadele Tanr Fikri'nin yksnn tam kalbinde
yer almaktadr. Bir sonraki blmde greceimiz gibi, bu
mcadele kesinlikle tek bir yer ya da zamanla snrl kalma
mtr.

136
 NC BLM

TEK TANRIYI BULMAK

Yezd dnyann en eski kentlerinden biridir. Ayn zamanda,
ulalmas en g kentlerden birisidir; oraya erimek isteyen
kii kararl olmal, epey ter dkmeyi gze almaldr. Tah
ran'n gneydousuna doru uzanan bol ukurlu tmsekli
yol eskiden bugnk gibi asfaltla bile kapl deildi. Oraya ilk
kez yoksul bir tp rencisiyken gitmitim. Kente ulamak
iin, kavurucu scan ve ara sra uuldayan rzgarn eliin
de en son uygarlk belirtisini 500 kilometre geride brakarak
yol almak gerekiyordu. nmde uzanan kupkuru arazide sk
sk kk hortumlar, "toz eytanlar" gryordum. Bazen
rzgarn savurduu l kumlarndan oluan bulutlar ylesi
ne youn oluyordu ki yolu grmekte zorlandm iin, rse
lenmi cipimi iyice yavalatyor, yry hznda srmek zo
runda kalyordum. Kum frtnas Land-Roverimin silecekleri
ni i gremez hale getirip n cam ksmen kapatt ya da pat
layan lastii deitirmemi engelledii zaman, boucu titrek
aydnlk nmde uzanan bo yolu bir gl olarak alglamama
neden oluyordu. Isfahan' geride braktktan sonra bu kente
ulaana dek yol zerinde sadece birka ky, kasvetli tuzlalar
ve l vardr. Pek davetkar bir manzara deildir. Ama gney
de 4.000 metreye dek ykselen dalar puslu le sonras g
nei altnda etkileyici bir manzara oluturur. Byle scak ve
kurak bir lkede, neredeyse ilkbaharn sonlarna dek karla
kapl kalmalar artcdr.
Yezd'in hemen dnda, kentten sadece be alt kilometre
tede kzl renkli, zerinde tek bir ot bile bitmeyen kra tepe
ler ykselir. Bu tepelerin dibinde kerpiten yaplm ve uzun
zaman nce kumlarrt insafna terk edilmi bir iki bo antik

139
Tanrnn yks

yap vardr. Bu kayalk tepelerin doruklar ran knn eriyen

karlarndan ok daha garip, ok daha gizemli eylerle talan
mtr. Uzun, tal ve ylankavi birer yolla klan doruklarn
her birinin zerinde birer silindir biiminde kule bulunur. Bu
insan yaps binalar, penceresiz kk kalelere benzer. Zer
dtler bunlara "Dahma" ya da "Sessizlik Kulesi" der.
2000 yldr llerini son yolculuklarna burada hazrlamakta
drlar. Burada lleri soyar, stlerine plaka eklinde talar
koyar, sonra da akbabalarn gelip llerin etini kemiklerin
den syrp yemesini beklerler.

Zerdt Bir Bronz a Demokrat myd?

sa'nn doumundan 3000 yl kadar nce gney Rusya step
lerinden gebeler kageldi. Bir kabile, g eden bu kitleden
ayrlp ran'a yneldi ve benim 5000 yl sonra ok daha kolay
atm l yava yava geerek, yolculuum srasnda gr
dm dalarn yaknna yerleti. Tahminen o zamanlar bu
ralarda . su bulmak daha kolayd. Bunu, ndo-ranllarn eit
li yerleimler kurup komularyla ticaret yaparak bu blgede
daha kalc bir varlk oluturmalarndan anlyoruz. Mezopo
tamya' dan tama arac olarak kullanlan kz arabasn mi
ras aldlar ve platoyu evreleyen dalardan bakr ve kalay gi
bi madenleri karmay rendiler.
Karklklarn egemen olduu bir ada metalrji bece
rilerini savata kullandlar, dillerinde "sava" ve "sava
arabas" gibi saysz askeri terim ortaya kt. Arkeolojik
kaytlar kendi aralarnda kan davas gtmek ve kendi yer
leimlerine saldrmakla en az dardan gelen saldrlar sa
vuturmak iin olduu kadar ok uratklarn dndr
mektedir. Ama bu alkantl kan dkme ann belli bir
aamasnda yeni bir ament ortaya kt. Bu ament, eitli
i, kiisel sorumluluu ve Tanrnn egemenliini ilan edi
yordu.

140
 Zerdt Bir Bronz a Demokrat myd?

Bu ndo-ranllar Zerdtlkten nce uzman rahiplerin

ynettii aprak bir hayvan ve bitki kurban etme sistemi
kullanarak bir dizi Tanrya tapyordu. Doann elerine ya
kn yaayan gebe bir halktlar, bu yzden doann eleri
ne, suya ve atee, gkyzne, aya ve rzgara tapyorlard.
Gebe olduklar iin, ok emek harcamak isteyen tapnaklar
ina etmediler: Dikdrtgen biimindeki bir toprak parasnn
evresine bir siper kazverdiler. Bu alann tam ortasnda yer
alan atein bandaki rahipse kurban trenlerini ynetti. Ha
reket halindeki bir toplum ar eyalara sahip olmaktan ka
naca iin "kutsal nesneler" edinmediler. Kurban treninde
kullanlan aletler, kullanldktan sonra ayin eliinde suyla
temizleniyor, bylece sradan insanlar tarafndan dokunula
bilecek ve paketlenip tanabilecek hale getiriliyordu. Eer bu
size tuhaf geldiyse, bir de bir adamn armha gerilmi sa
heykeliyle kap amaya ya da orba kartrmaya altn
grseniz neler hissedeceinizi dnn.
Pek ok sava toplum gibi bu halk da birtakm ahlaki
davran kurallar gelitirdi. Drstlk ve terbiyenin, tpk
gnein douu bat ve mevsimlerin geii gibi, asha adn
verdikleri temel yasalar olduuna inanyorlard. Ne zaman
bir adamn yemin etmesi ya da bir baka adamla bir anlama
yapmas gerekse, yemin ya da anlama protokoln gzet
mesi iin belli tanrlar yardma aryordu. Yemini ya da
anlamay bozan kiinin byk ileler ekmesini salayacak
bir sistem mevcuttu. rnein, su ilesinde, sulu kiinin tan
r Varuna'nn huzurunda drst biri olduunu sylemesi ve
ardndan kendisini tamamen suya batrmas gerekiyordu.
Tam bu srada bir oku okunu atyor, kabilenin en hzl ko
ucusu da oku geri getirmek zere atlyordu. Suyun altnda
duran kii koucu geri dnd zaman hala hayattaysa ma
sum demekti. B az durumlarda yeminini tutmad dn
len kiinin gsne bakr eriyii dklyordu. Eer adam
sa kalrsa, bu, konuyla ilgili tanr Mitra'nn kzgn olmad-

141
Tanrnn yks

, nk kiinin yeminini bozmad biiminde yorumlan

yordu. Bu halkn nemli Tanrlarndan biri de, greceimiz
gibi, dinin tarihi zerinde gl bir etkisi olmu, bilgelik tan
rs Ahura Mazda idi.
Bu toplumda ok kat bir dzen egemendi. lmden son
raki yaam sz konusu olduunda, kadnlar, ocuklar ve alt
tabakadan insanlar ller diyarnda belli belirsiz bir varolu
tan baka bir ey elde edemezdi. Bu diyarda varlklarn sr
drebilmeleri hayatta olan torunlarnn ve akrabalarnn ken
dilerine kurbanlar sunmasna balyd. Ama savalar ve ra
hipler yeryznn merkezinden yukar doru uzanan bir
kpryle ulalan ncesiz ve sonrasz bir cennete ykseliyor
du. Bu cennete girmeye hak kazananlar lmlerinden bir yl
sonra lmden sonraki yaamn tm zevklerini tatmak zere
fiziksel bedenlerine yeniden kavuuyorlard.
Zerdt, ya da eski Yunanllarn daha sonra ona verdii
isimle Zoroaster, bu dinin rahiplerinden biriydi. Onun hak
knda bildiimiz pek az eyin byk ksmn Gatalar adl,
onun tarafndan bestelendii sanlan on yedi ilahiden ren
dik. Bu ilahileri onun takipileri nce szl sonra yazl ola
rak kuaktan kuaa aktarmtr. Zerdt ve Gatalarn gerek
ya hakkndaki tartmalar srmektedir. Zerdtlerin bir
mezhebi Zerdt'n sa'dan 6000 yl nce yaadn d
nrken, bir baka mezhep bunun 600 yl olduunu ileri sr
mektedir. Bilginlerse Gatalar ile M 1600-1500 yllar civarn
da bestelendii bilinen Hindu metinleri Vedalar arasndaki
benzerlie vurgu yaparak M 2. yzyl ortalarn daha uy
gun bulmaktadr. Hangi grubun tahmini daha doru olursa
olsun, Zerdtlk yaayan en eski dinlerden biridir.
Zerdt kendisine zaotar yani "trenlerin lideri" diyordu.
Bu, onun, yirmisine basmadan, hatta muhtemelen daha on
be yandayken rahiplie atand anlamna geliyordu. Zer
dtlk inancna gre on be ya ocukluun bitip erkekli
in balad yat. Bahar festivaliyle birlikte rahiplik iine

142
 Zerdt Bir Bronz a Demokrat myd?

balamak zereyken bir hayal grdnde otuz yandayd.

Iltl bir varlk onu bilgelik tanrs Ahura Mazda'nn huzu
runa gtrd. Zerdt, mr boyunca birka kez daha bu
varlkla karlat, bazen onu dorudan grd, bazen sesini
duyup szlerini iitti, bazense sadece mevcudiyetini hissetti.
Zerdt iin Ahura Mazda tm Tanrlarn babas, ncesiz ve
sonrasz, yaratlmam tek Tanr idi.
Zerdt, dnyann iki gcn, iyiliin ve ktln arp
t sava meydan olduuna inanyordu. Ahura Mazda ye
nilmesi zor bir baka gce, ktlerin ve cahillerin tanrs An
gra Mainyu'ya kar savayordu. Zerdt, retisini geliti
rirken, eski panteonu yeniden dzenledi, alt tanry Ahura
Mazda'nn yaratt daha kk ama nemli ve kendileri de
ilah olan varlklar olarak kabul etti. Baka tanrlar da, zel
likle de savalarn tanrs ndra'y, .reddetti.
Olaya Batl bak asyla bakldnda, Zerdt'n bir
grup tanrya inanmas tektanrcla pek benzemez.! Zer
dt, reddettii tanrlarn var olmadn dnmyordu; sa
dece nemsiz olduklarn dnyordu. Ama Ahura Maz
da'y tek nemli tanr olarak yceltiyor ve kendi yaad
toplumda uzun zamandan beri sevip saylan teki tanrlar
kt tanrlar ilan ederken, yava yava yeni bir fikre doru
gidiyordu. Zerdt'n ak seik tanmlanm sosyal bir
amac vard. O, iyi ve kt glerin ileride ne olacaklarn da
ha varolularnn balangcnda semi olduklarn dn
yordu; ve tm insanlar buna benzer bir seim yapyordu. Bu
dnce, kkten farkl yeni bir lmden sonra yaam gr
dourdu. Cennet, diyordu Zerdt, tm cinsiyet ve snflara
aktr; oraya girmek kesinkes insann mr boyunca birik
tirdii iyi dnce, sz ve davranlarn miktarna baladr.
Urvan yani ruh -bu da yeni bir kavramd- lmden sonra,

1 Ama Zerdtler de Hristiyanlk ve Teslis doktrini hakknda ayn eyi

syleyecektir!

143
Tanrnn yks

szcn tam anlamyla, tartlyordu. Eer ruhun sahibi ye

teri kadar iyilik biriktirdiyse -kiinin kendi erdeminin yan
smas olan- gzel bir bakire geliyor ve o kiiyi sonsuz b
yk mutlulua uzanan efsanevi invat Kprs'nden geiri
yordu. Eer ruhun ktlkleri ar basarsa, kpr daralp ji
let kadar inceliyor ve ruhun sahibi, gzel bakirenin yerini
alan gln denecek kadar irkin bir yal kadn tarafndan
cehennemin dibine yollanyordu.
Zerdt, dier dindar isyanclarn yapt gibi, rahipliin
gereksiz olduunu sylemedi. Kurban sunmann hibir ile
vinin olmadn ileri srmedi. Toplumun yozlat ve . ya
knda yklaca kehanetinde bulunmad. Greceimiz gibi,
bunlar insanlk tektanrcla doru ilerlerken ska ortaya
atlan grlerdi, ama Bronz a'nda yaayan bu ranlnn
gr asnda bunlarn yeri yoktu. Byle olmasna ramen,
Zerdt, bireysel iyiliin nemini vurgulayarak ve zenginle
ri cehennemi boylayabilecekleri konusunda uyararak byk
risk alyordu. Ancak, belki de fikirleri zamann ynetici snf
larnca ok sama bulunduu iin, Zerdt grmezden gelin
di ve sadece kuzenlerinden birini kendi yanna ekebildi. G
nmze ulaan bilgilere baklrsa, Zerdt, bu kaytszlk kar
snda hayal krklna urad ve baka bir lkeye gitti. O
lkenin kral Vitapa Zerdt'e inand ve lkesinin her yan
n dolap yeni inanc ilan etti. Ne var ki kraln bu tutumu
komu devletlerin cann skt ve lkesi abucak saldrya u
rad. Ama Vitapa bu sava kazanarak Zerdtln en
sonunda geni bir blgeye yaylp egemen olmasn salad.
Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk gibi Zerdt
ln de kutsal metinleri vardr. Bunlarn hepsine Avesta ad
verilir. Avesta, Zerdt peygamberin retileri olan Gatalar
da ierir. Gnmze ulaan bir gre gre, Byk skender
M 4. yzylda blgeyi fethettii zaman Avesta'y yanna alp
gtrm ve bu kitab bir daha gren olmamtr. Aslnda
Avesta Yunan istilalarndan sa km ve Yunanllar tm
144
 Zerdt Bir Bronz a Demokrat myd?

Zerdt rahipleri sistematik biimde ldrrken inancn

hayatta kalmasna yardm etmitir. Avesta sadece Zerdt
ln yaratl grn iermez, iinde eitli yasalar, ilahi
ler ve dualar da bulunur. Elementlerin -ate, su, toprak
safl Zerdt iin nemlidir. nsanlarn bu elementleri kir
letmekten saknmalar iin tasarlanm ayrntl ayinler ve
kendilerini kirletmekten kanmalarn salayacak karmak
kurallar mevcuttur. Sessizlik Kuleleri'nin kkeni buna daya
nr. lnn gmlmesi ya da yaklmas topraa kar sayg
szlktr, nk onu kirletir. Zerdtlere gre bir cesedi yok
etmenin en temiz yolu, onun, yaknndan yol iz gemeyen sa
pa bir tepede kpekler ve kular tarafndan yenmesini sala
maktr. Zerdtler kentlerde yaamaya baladktan ve ba
zen kendi pratiklerine dmanca yaklaan komular edindik
ten sonra, zm, kendi defin geleneklerine yabanclarn
burnunu sokmasn engelleyecek, ulamas ve trmanmas
zor Sessizlik Kuleleri'ni ina etmekte buldular. Zerdtlk
te lm doal bir olay olarak grlmez, ackl bir felaket, k
t Angra Mainyu'nun ii olarak kabul edilir. Avesta'nn be
lirttii gibi, "Ey maddi dnyann yaratcs, Kutsal varlk!
Yeryznn en kederli yeri neresidir? Ahura Mazda, 'En ok
kpek ve insan cesedi nereye gmldyse, oras,' diye yant
lad."
Avesta, safl bozma riskinden nasl kanlacana ilikin
kesin talimatlar verir. rnein, lnn yok edilme ileminin
tek bir kii tarafndan yaplmasn yasaklar:

Hi kimsenin bir cesedi tek bana tamasna izin ver

meyin. Eer bir adam bir cesedi tek bana tamaya kal
karsa, ceset iblisi lnn burnundan, gznden, dilin
den, enesinden, cinsel organlarndan, kalalarndan
kp o kiinin stne saldrr, onu kirletir. blis, o adama
saldrr, onu tepeden trnaa kirletir ve adam sonsuza
dek kirli kalr.

145
Tanrnn yks

Eer hi Sessizlik Kulesi bulunmayan krlk bir yerde bir

lm olursa, Avesta Ahura Mazda'nn taraftarlarna u tali
mat verir:

Ceset yiyen kpekler ve ceset yiyen kular kemikleri su

ya ve aalara gtrmesinler [ve bylece doay kirlet
mesinler] diye, ayaklarnn ve salarnn zerine ta, pi
rin ve kil paralar koyarak ly sabitleyin.

Zerdt' n yesi olduu dinin rahipleri grevlerinin ia

reti olarak bellerine ynden rlm bir kemer takyordu.
Zerdt, bu uygulamay dinin tm yelerini iine alacak e
kilde geniletti. Rahiplii kaldrmyor, ama herkese herke
sin kendi kurtuluundan kendisinin sorumlu olduunu
anmsatyordu. Zerdtler bugne dek, boaz ksmna
ieriden kk bir cep dikilmi beyaz bir gmlekle birlikte,
kusti adn verdikleri bu kemeri hep takmtr. Bu adet, Zer
dtlere iyi dnceler, szler ve davranlar araclyla
"ruhani servet" biriktirme grevini yerine getirmeleri ge
rektiini hatrlatmaktadr. Bu ekilde, Zerdt'n yeni dini
insanlara sadece soyut kavramlar yerine, elleriyle tutabile
cekleri somut simgeler verdi ve bu da bu dinin yaylmasna
kesinlikle yardm etti.
Zerdt aynca gnde kez yerine be kez ibadet etme
kuraln koydu ve mevsimlere gre belirlenmi yedi bayram
ieren yeni bir takvimi yrrle soktu. Bugne dek devam
eden sabit bir ibadet rutini gelitirdi. Dindar kii nce elleri
ni ykyor sonra kutsal kemerini zyordu. Kustisini de elle
rine alp ayakta duruyor ve kt Angra Mainyu'yu hor gr
dn gstermek iin ularn hzlca sallyor, ayn anda
gzlerini kutsal alevlere dikiyordu. Eski ate treninin bir ka
lnts olan bu alevler Zerdtlk inancnn etkili bir sem
bol olmutur. Yezd'deki "ate tapna"nn merkezinde
yaklak 1700 yldr kesintisiz yanmakta olan bir ate bulu-

146
 Zerdt Bir Bronz a Demokrah myd?

nur. Beyazlar giymi bir rahip srekli bu atein bakmyla

megul olur ve ate beslenecei zaman rahip atein bir insa
nn soluuyla kirlenmemesi iin yzne pamuklu kumatan
bir maske takar.
M 1500 ila Mslmanlarn blgeyi fethi arasnda kalan
bir zaman kesitinde Zerdtlk bu blgedeki en nemli
dindi. BBC belgeselinin yapm iin Yezd'i tekrar ziyaret etti
im zaman, bo bir tapnakta yalnz bana ayin yapan bir ra
hip grp ok etkilendim. Bu antik din bugn ran' da artk
ne kadar da zayflamt. 1979 slam Devrimi'nden sonra ha
yat Zerdtler iin iyiden iyiye zorlam ve bu belirsiz ko
ullar altnda pek ou bu topraklardan gmeyi ya da kendi
dindalar olmayan kimselerle evlenmeyi semilerdi.
Ate tapna bir ibadethaneden ok, turist eken terk
edilmi bir yapy andryordu. Yasalar gerei ller artk
topraa gmlmek zorundayd. Bir Sessizlik Kulesi'ni ince
lemek zere bir tepeye trmannca, yapnn yzeyine zarar
verilmi olduunu grdm. Bir hafta nceki aure bayram
srasnda ateli ii genler kulenin duvarlarna dev bayrak
lar asmlard.
slam Devrimi'nden bu yana ran otoriteleri dier tektan
rl dinleri bir lye kadar ho grmt, ama anlalan, Zer
dtlk modern ran' da pek ho karlanmyordu. Her ne
kadar Zerdtlk tam olarak tektanrl bir din saylmazsa
da, Zerdt'n kurduu inan, kesinlikle, insanlarn zengin
liine, sosyal konumuna ve ayin artlarn yerine getirip ge
tirmemesine baklmakszn, yete_ri kadar iyilik yapan herke
sin lmden sonra yaamay hak edeceini ilan eden ilk din
lerden biriydi. Bu, daha sonra Musevilik, Hristiyanlk ve
Mslmanlk' ta ne karlacak bir temayd.
O halde, neden Zerdtle tektanrl din diyoruz?
Belki de tarihinin byk ksm Batl Yahudi-Hristiyan ba
ki asyla yazld iin. MS 5. yzylda Zerdt Pers
kral il. Yezdegerd Yahudi tebaasnn "Dinle ey srail, Tan-

147
 Tanrnn yks

rmz Efendimiz tek Tanrdr" dizesiyle balayan ema'y

(gndelik ayinlerin bir ksmn oluturan ok nemli kutsal
metin pasajlarn) okumasn yasaklad. Yahudi Tanrsna
Yaratc olarak tapnma inancn kknden skp atmak is
tiyordu. Hem iyi hem kt olan tek Tanr Fikri Zerdt
lere garip geliyordu; Yahudiler iinse sadece tek bir Tanr
olabilirdi. Yezdegerd sabah ayininin balangcnda e
ma'nn okunmasn engellemek iin afak skerken btn
sinagoglara muhafz yolluyordu. Bu engeli aabilmek iin
hahamlar bir yandan btn duann evde okunmas talima
tn verirken, te yandan duann btn bir cemaat tarafn
dan okunmas artn yerine getirmek iin, ilk dizeyi dua
nn bir baka ksmnn iine gizlediler. Acil durumlarda Ya-
. hudilerin sadece bu ilk dizeyi ezbere okumalarnda olduu
gibi, dinsel ykmllk bylece yerine getirilmi oluyor
du. 1500 yl sonra bu dize hala ayn yerde, duann ilgisiz bir
ksmna gizlendii haliyle okunur.
Belki de tek Tanr Fikri'ni znde oktanrl inan sistem
lerinden stn bulmadan edemediimiz iin Zerdtle
tektanrl din diyoruz. Sonu olarak, bana yle geliyor ki b
rahimi inanlara -Musevilik, Hristiyanlk, Mslmanlk
bal olan kiiler, fikrin gerekten antik kkenlere sahip oldu
unu kantlamak iin, tektanrcl, gerekd bir biimde,
gemiteki eitli figrlerle ilikilendirme eilimindeler. Bu
eilim muhtemelen M 14. yzylda yaam Msr firavunu
Akenaten vakas iin de geerlidir. Eski kuaklar, onu ilk tek
tanrc, hatta ilk ecinsel haklar savunucusu ve ilk vejetaryen
olarak kabul etmekle, bu miyop, sinirli ve yerlemi inanla
ra kar kan kral sylencesini bytmektedirler. Aslnda,
Akenaten'in Msr dininde gerekletirdii reformlar kral ola
rak kendi statsn koruma isteiyle yakndan ilintiliydi.
Ama bu reformlar tektanrala doru ahlan admlara pek
benzemiyordu.

148
 Akenaten Modern Bir Eski Msrl myd?

Akenaten Modem Bir Eski Msrl myd?

1798 ylnda Napoleon Bonaparte 139 nl bilgini beraberin
de Msr seferine gtrd. Asl amac Hindistan'a giden ksa
bir yol bulmakt. Yerlilerin tutumu ok dmancayd ve b
yk beyinlerden oluan bu insan grubunu, kendilerini hedef
alan mermi ve talardan olduka byk bir askeri birlik ko
ruyordu. Yine de, duvarlarna Gne imgeleri oyulmu ha
rap tapnak ve mezarlarn bulunduu antik bir kentin ykn
tlarn ieren "El Amama" adl yeri ziyaret edebildiler. Pira
mitlerin grkemiyle karlatrldnda bu krk talar toplu
luu pek etkileyici saylmazd. Bylece, Fransz bilginler ci
varda bulunan ykntlarla ilgili gzlemlerini defterlerine
kaydedip haritalar izerek sratle yollarna devam ettiler.
1840'larda ngiliz arkeolog Sir John Gardner Wilkinson bu
antik kalntlar daha dikkatli inceledi ve bir firavuna ait ol-
, duu anlalan bir mezar kefetti. Msr'n baka hibir yerin
de grlmeyen trden yeni resimler bulunca ok heyecanlan
d. Bu zgn sanat slubu, fazlasyla stilize edilmi, neredey
se kadns bir firavunu betimliyor, onu kars ve ocuklaryla
allmam derecede yakn ve samimi pozlarda resmediyor
du. Her bir resimde kraliyet ailesi disk biimindeki bir Gne
Tanrsnn nlaryla ykanyor ve ne tuhaftr ki teki Eski
Msr harabelerinin ounda grlen duvar resimlerinin ak
sine, bu resimlerde baka hibir Tanrnn izine rastlanmyor
du. O zamanlar yeni bir disiplin olan hiyeroglif zm, bil
ginlerin El Amarna'nn sa'nn doumundan nce ikinci bin
yln ikinci yarsnda Tutankamon'un babas Akenaten tara
fndan ina edilmi bir kent olduu sonucuna varmalarn
salad. Wilkinson'un almas, El Amarna'y ziyareti Prus
ya kral tarafndan finanse edilen Richard Lepsius adl Alman
arkeolog tarafndan tamamland. Antik kent kalntlar ze
rinde yrtt youn aratrmalar sonucunda, Lepsius
Akenaten'in "Msrllarn tm dinsel sistemini lavettiini ve

149
Tanrnn yks

yerine sadece Gne'e tapnmay koyduunu" cesurca belir

tiyordu. "Akenaten gz nndeki tm yaplardan Gne
Tanrs hari tm Tanrlarn isimlerini sildirmiti."2
Zamanla bir Akenaten sylencesi geliti. Savunuculuunu
James Henry Breasted gib ngiliz Msrbilimcilerin yapt bu
sylence firavun Akenaten'i yeni sanat ve mimarlk sluplarn
dan tutun tek bir Tanrya tapnmaya varncaya dek pek ok ye
nilik getirerek Msr toplumunu esasl ekilde deitirmeye kcl
kan ilk modem, gz pek ve ileri grl devrimci olarak
gsteriyordu. Lepsius gibi arkeologlar Akenaten ve ardllarnn
isimlerinin daha sonraki kuaklar tarafndan kraliyet silsileleri
ni listeleyen yaztlardan kastl olarak kaznp silindiini fark
ettiler. Bu kaznt ve silintiler birilerinin Akenaten'in tarihsel
kaytlardaki izlerini yok etmeye altn akla getiriyordu. Bu
olgu Akenaten'in yanl anlalm modemite peygamberi, "za
manndan nce doma" talihsizliine dm deha biiminde
ki romantik imajna daha byk bir parlaklk katt.
1880'1erde ortaya karlan bir grup kil tablet, nc din re
formcusu Akenaten imajna meydan okudu. "Amama mek
tuplan" ad verilen bu tabletler, ekinlerini gbrelemek iin
topra kazarak fosfat arayan bir kyl kadn tarafndan rast
lant eseri bulundu. Kadn ie yaramaz eyler olduunu d
nerek onlar birka kurua satt. Tabletler sonunda British
Museum'daki Suriye ve Msr Antika eserleri uzman olan
Ernest Alfred Wallis Budge diye birinin eline geti. Budge
ok gemeden tabletlerin deerini fark etti. stnde baz ya
zlar bulunan bu tabletler bir diplomatik yazma ariviydi.
Mektuplamann byk ksm Akenaten ile babas III . Ame
nopus ya da bunlar ile dnemin komu krallar arasnda ger
eklemiti. Mektuplarda Tannbilim tartmalarndan ok
kadnlarla ilgili pazarlklar yaplyordu. rnein mektupla
rn birinde u ifade yer alyordu: "Gazru hkmdar Milkilu;

2 N. Reeves, Akhenaten: Egypt's False Prophet (Londra: Thames&Hudson,

2001) iinde.

150
 Akenaten Modern Bir Eski Msrl myd?

[ ... ] [bana] hibir kusuru olmayan ar derecede gzel hiz

metkarlar yolla." Mektuplarn ou gen Akenaten'in kom
ularnn ouna pek sayg duymadn dndrmektedir.
Kral Turatta' dan firavuna yazlm, ac szlerle dolu uzun
'
bir mektupta u ifade b\llunmaktadr: "Bana yolladn tab
lette neden kendi adn benimkinin stne koydun... Aramz
daki iyi ilikileri imdi kim bozuyor . . . Bana bunlar yazarken
aklnda bar dncesi var myd?"
"Amama mektuplan"run yazld dnem nispeten bar
ierisinde gemiti. Bu bar dnemini Akenaten'in atalan ba
latm, yahhra bir d politika gtmeyi tercih etmilerdi. Dev
let memurlarnn saysn arhrm, ilevlerini daha aynnhl ha
le getirerek oaltmlard. Akenaten'in dedesi iV. Tutmosis,
kendisini gcn Gne Tanrs Ra' dan alan bir kral olarak
gstermek suretiyle, gzden dm bir monariyi kurtarmak
iin ok abalamh. "Aten" ad verilen fiziksel Gne diski da
ha nce Ra'run alglanabilen yn olarak kabul ediliyor ve ona
taplyordu; ama imdi, bir ift kola sahip olan bu dairenin ken
. disi bir Tanr gibi grnmeye balamh. Kral iV. Amenhotep
olarak iktidara geldiinde Akenaten bu Gne diskini byk
bir kltn odana yerletirmeye balad. Saltanahnn beinci
ylnda kendisine daha ok duyduumuz "Akenaten" adn
verdi. Bu isim "Aten'in iini yapan" anlamna geliyordu.
Akenaten'in reformlar kapsamlyd ve muhtemelen her
kesin houna gitmedi. teki Tanrlarn imgeleri lgnca kr
lp paraland, bu yok etme lgnlndan yzkler ve mak
yaj malzemesi kutular gibi kiisel eyalar bile kurtulamad.
Karanlk, kapal, tenha yerlerde bulunan eski tapnaklar terk
edildi, Tanrnn yani gnein grnebildii ak mekanlar ta
pnak olarak seildi. Bu yeniden dzenlemelerin bir paras
olarak, rahiplerin says azalhld, rahiplik mesleinin faaliyet
alan daralhld ve rahiplerin sorumluluklar tapnaklarda
Aten'e armaan sunma ilemlerinin idaresiyle snrlandrld.
Eski alarda rahipler gl devlet memurlaryd.
151
Tanrnn yks

Akenaten El Amarna' da yeni bir bakent kurarak kendi

kltn pekitirdi. Bu hamlenin neyi simgeledii aktr:
lkenin tam ortasna kurulan yeni kent, Aten ve onun yer
yzndeki temsilcisi firavunun rahipler ya .da baka Tanr
larla iktidar kavgas etmek zorunda kalmadan saltanat sre
bilecei yerdi. Yeni klt, dinsel bir zorunluluun sonucu ol
maktan ok, iktidar kraln evresinde toplama arzusunun
rnyd. Bu hamleyi bir suikast giriiminin kkrtm ol
mas mmkndr. ' El Amarna harabelerinin gze pek bat
mayan d kesimlerinde bir yerde bulunan bir metin Akena
ten'in yeni bir kent kurma niyetine iaret etmektedir. Kalp
lam ifadelerin ve kral naiplerinin kral destekleyecekleri
ne dair dalkavuka yeminlerinin yan sra, tuhaf biimde
kulaa gerek gibi gelen bir hayflanma kaydedilmitir. Ha
yflanmann yinelemeli slubu bunun firavunun yapt bir
konumann szc szcne aktarm olabileceini akla
getirmektedir. Bu hayflanmada firavun yakn zaman ieri
sinde vuku bulan ama ismi belirtilmeyen bir olaydan tr
nasl aknla ve dehete dtn ifade etmektedir. Bil
ginler Akenaten'in ancak kendisini hedef alan bir suikast gi
riimine bu denli byk bir nem verebileceini ileri sr
mektedir. Yeni, tuhaf bir sanat slubu ve kastl olarak yara
tlan gizemlilik ile samimiyet karmndan oluan bir hava,
firavunun kendisini tebaasndan uzak, insanst bir varlk,
kendi bana bir Tanr haline getirmeye altn dn
drmektedir. Bu, saltanatn salamlatrmak ve muhalifle
ri isyan edip kendisini devirmekten caydrmak iin Akena
ten'in benimsedii bir strateji olabilir.
Akenaten tarafndan yaylan klt kukusuz gerek bir tek
tanrclk deildir. Bu inanc daha iyi ifade etmek iin, bir
Tanrnn tm dier Tanrlardan daha stn olduu anlamna
gelen katenoteizm terimi kullanlabilir. Ama anlalan Akena-
ten teki Tanrlarn varlyla ilgili tm belirtileri yok etmeyi
deneyerek, onlar halkn aklndan silmeye almtr. Akena-

152
 Akenaten Modern Bir Eski Msrl myd?

ten' in kurduu "Gne Diski" dini, byk lde siyasal mo

tiflere dayanyor olsa bile, znde belli inanlara yer vermek
tedir. Akenaten kendi dinsel hareketini zetleyecek bir slo
gan bulmutur: ank em maat, yani "doru dzene gre yaa
mak". Buna benzer modern bir slogan "temellere dn" ola
bilir. Bu slogann ngiltere'de Muhafazakar Parti tarafndan
1990'larn banda ortaya atlmasnn sebebi, partinin drst
lkten sapm ve yozlam bir hayat arndrmaya ve sade
letirmeye almak istemesiydi.
Ank em maat kampanyas doru eyi burada ve imdi yap
maya, dinsel disiplinlere ve kurulu dzene uymaya ok fazla
odakland. Heykellerin ve resimlerin kendilerinin taplmaya
deer Tanrlar olmadklarn, sadece insan elinden km be
timlemeler olduklarn vurgulad. Eski Msr dininde ok
nemli bir kavram olan lmden sonra yaam eski nemin
den yoksun brakld. Baz kiilerin firavunun kendisi tarafn
dan bestelendiine inand nyotef arks carpe diem benze
ri bir deerler ve inanlar sistemini ifade eden u dizeleri
iermektedir: "Tatil yap, tatil yapmaktan yorulma! te bak,
kimsenin eyalarn yannda gtrmesine izin verilmeyecek.
te bak, giden geri gelmeyecek."
Akenaten'in kurduu dinin ac ya da erdem konusu ze
rine syleyecek pek az eyi vardr.

Onun Diski kozmosu yaratt [ .. ] ve kozmosun varln

.

srdrmesini salyor, ama yaratt mahluklara efkat

gstermiyor. Onlara hayat yeriyor, ama bunu baan sa
varcasna yapyor. Hibir metin bize onun yoksulun
feryadn iittiini, hastann imdadna yetitiini ya da
gnahkarn gnahn baladn anlatmyor. Bunun
sebebi sevecen bir Tanrnn Akenaten'in amacna hiz
met etmemesidir.3

3 D. Redford, Akhenaten: The Heretic King (Princeton: Princeton University

Press, 1994).

153
Tanrnn yks

Peki o halde amac neydi? Tarhma kukusuz srecek ama

ilgin bir kurama gre, Akenaten'in reformlar siyasal hrslarn
dan ok hastalndan etkilenmitir. Birtakm arkeologlar Ake
naten'in hasta bir adam olduunu ne srmekte, baz arkeolog
larsa hastalnn genetik olabileceini dnmektedir. Bu fikri
destekleyen bir kant firavunun slalesinde gen yalarda lm
orannn yksek oluudur. Babasnn saltanah srasnda, krali
yet ailelerinin hasta yelerine genellikle yapld gibi, Akena
ten'in halkn gz nne pek karlmad bilinmektedir. To
ronto niversitesi'nden Kanadal arkeolog Alwyn L. Burridge
Akenaten'in yakalanm olabilecei genetik bir hastalk tespit
etmi ve bulgularn ilgin bir makale kaleme alarak yaymla
mhr. Makalede firavtinun resimlerini analiz etmi ve bu re
simlerin Akenaten'in Marfan Sendromu'na yakalanm olabile
ceine iaret ettii sonucunu karmhr.
Marfan Sendromu, Birleik Krallk ve ABD' de 5000 kii
den birini etkilemektedir. Eer ebeveynlerden birinde bu
hastalk varsa ocuklarn ortalama yans hastala yol aan
hasarl geni miras almaktadr. ou zaman, bu genin miras
alnmas kiinin normale yakn bir yaam srmesine engel
tekil etmemekteir, ama genin daha ciddi belirtileri de gr
lebilmektedir. Marfan Sendromlu kiiler tipik olarak ok
uzun boylu, ince yapl ve gevek ya da "ift" eklemlidir. Kol
lar, bacaklar ve ayak parmaklan vcutlarnn dier ksmla
rna gre oranhsz lde uzun olabilir; baz kiilerin rm
cek benzeri ok uzun el parmaklar olabilir. Bu kiilerin o
unda yz uzun ve dardr; azn als yay biiminde olabilir
ki bu da dilerin skmasna yol aar. Bazen baka iskelet
anormalliklerine rastlanr: Gs kemii ibkey ya da d
bkey olabilir, belkemii olmas gerekenden ok eri olabilir,
dztabanlk grlebilir. Marfan Sendromu, gz mercekleri
nin balarndan kurtulmasna sebep olduu iin baz kiiler
snrl bir grme yeteneine sahiptir veya byk lde kr
dr. Bu denli fazla sayda sevimsiz belirti yetmezmi gibi, bir

154
 Akenaten Modem Bir Eski Msrl myd?

de, beyni evreleyen zarlardaki deiimler kronik ba arla

rna neden olur. Dier badokulardaki zayflklar bu sendro
ma yakalanm kiilerin ciltlerinde ok can yakan gerilme iz
leri olumasna ve karn ftna sebebiyet verebilir. Ama en
ciddi ve ounlukla lmcl sorun, bu sendromun kalp ra
hatszlna yol amasdr; genellikle kalp kapakklar tam
olarak kapanmaz ve bylece kalp kaslarnn zayflamasna
neden olur. Hasta en ufak bir gayreti sonrasnda, hatta za
man zaman, dinlenirken bile ar derecede yorulur, soluk so
lua kalr. Bununla b alantl bir baka sorun, kalpten kan
kan tayan byk damarlarn zayf olmasdr; zayflklarn
dan tr, bu damarlar yrtlarak iddetli gs ars ve ani
lme neden olabilir.
Akenaten'in yaklak 4000 yl ncesinden kalma garip re
simlerine baktnz zaman, Profesr Burridge'in hakl olabile
ceini hemen fark edersiniz. Akenaten'in birok resmi tahmi
nen onu aslna uygun ekilde betimlemektedir. Akenaten ou
zaman boyu evresindekilerden uzun, yz uzun ve kemikli,
ba yamru yumru, belkemii olduka eri gsterilmitir. Des
tek almak iin bir denee gereksinim duyduu bazen apak
ortaya kmaktadr. Akenaten'in l domu bir ocuunun
iskeletinde bu tr bir genetik hastaln ok arta kantlar
na rastlanmaktadr; iskelet Marfan Sendromu'nu akla getire
cek btn zellikleri tamaktadr. Ve firavunu ailesiyle birlik
te gsteren resimlerde herkes birbirine ok yakn ya da temas
halinde ayakta durur veya otururken betimlenmitir; bu ya
knlk muhtemelen samimiyetle daha az, gr yeteneinin k
stl oluuyla daha ok ilgilidir. Grme yetenei zayf ya da za
yflamakta olan Akenaten'in, net olarak grebildii tek "Tan
r" o olduu iin, dikkatini gnee odaklad kansna varmak
belki de fazla hayalcilik etmek deildir.4

4 A. L. Burridge, "Marfan Syndrome and the 18th Dynasty Royal Family

of Ancient Egypt", n arabrma raporu (Ksm il), Paleopathology News
letter, 111 (2000), 8-13.
155
Tanrnn yks

Akenaten muhtemelen daima byleyici bir bulmaca ola

rak kalacaktr. Bu artc kiinin gerek yks bir esrar
perdesi ardnda sakldr. Onu plak olarak gsteren baz re
simlerde cinsel organlar resmedilmemitir ve baz kiiler
onun erkek deil kadn olduunu ileri srmektedir. Firavu
nun, benzerleri Msr sanatnn baka hibir dneminde g
rlmeyen tuhaf resimlerinin Amarna dnemine zg olduu
ve firavunu lmllerden ayrmak zere insan biiminin
abartld ne srlmektedir.
Akenaten'in nereye gmld bilinmemektedir. Mum
yasnn El Amarna' dan alnp, firavunlarn pek ounun g
mld Krallar Vadisi'ne gtrlm olmas olasdr. Ora
da onun adn tayan bir lahit bulunmu, ama iindeki mum
yann kimlii tespit edilememitir. Gmlyle ilgili gizem
zlene dek Akenaten hakknda herhalde daha ok bilgi
edinemeyeceiz. Bir ceset kefedildiinde, mumyalanm do
kularndan bir miktar ONA elde edilebileceini dnmek
gzeldir. Gemite baka mumyalardan ONA rnei toplan
m ve ksmen baaryla dizilenmitir.s Tespit edilebilmeleri
iin sadece ksa bir ONA dizisi yeterli olah verem ve malarya
gibi birka hastaln varl baz mumyalanm dokularda
tespit edilmitir. Ama ONA orta Msr' da egemen olan scak
lklarda ok hzl bozunur; ve dokular mezarlarda grece so
uk kalsa da, Marfan Sendromu kadar karmak bir genetik
durumun elimizdeki en karmak tekniklerle bile kolayca tes
pit edilebilmesi olas deildir.
Akenaten yksnn bir tuhaf yan daha vardr. Baz ki
iler onun Musa olduunu ileri srer. Akenaten'in annesi, bir
brani olan, Kralie Tiy idi ve Akenaten tam doru zamanda,
M 14. yzyln ortasnda yaad. Musa III. Amenhotep'in
saraynda yksek memur olarak bulunmu olabilecei iin,

5 Dizileme, DNA'nn bileimini bir insann hcrelerinde, bir bakteride, vi

rste ya da parazitte bulunan baz iftlerinin diziliini -veya DNA alfa
besinin harflerini heceleyerek- analiz etme tekniidir

156
 Glen Kei

bu yk pek doru olamaz. Ama Akenaten gibi Musa da bir

dnmeydi, halk sraillileri Msr' dan karp zgrle, tek
Tanrya, Akenaten'in kabul ettiinden ok farkl trden bir
Tanrya tapnmaya gtrd.

Glen Kei
Bir sonraki blmde greceimiz gibi, gerek tektanrclk
Musevilikle balar. Ama srailliler bile bu deiimi ok kolay
geirmediler. sraillilerin Tanr hakkndaki fikirleri M 1800
ila 500 yllar arasnda byk bir deiime urad. Bu dnem
de bir anlay sramas da Hindistan' da gerekleiyordu,
ama yn farklyd. Dindar Hintliler tm dnyay kontrol
eden tek bir Tanry dnmeye balamak yerine ie dnk
bir yolculua ktlar.
Buda ile ilgili bir yk anlatlr. Bir grup rencisi Buda'ya
yakn zaman ierisinde len akrabalar iin Tanrlara armaan
sunmak zere koyun ya da kei kurban etmenin bir anlam
olup olmadn sorar. Buda ok ciddi bir edayla, can alma
nn hibir ie yaramayaca yantn verir. ok yetenekli bir
retmen olan Buda ne demek istediini aklamak iin bir
yk anlatr.
Bir Hindu rahibi rencilerinden birine bir keiyi alp r
maa gtrmesini, ykamasn, fralamasn ve boynuna bir
elenk takp geri getirmesini emreder. renci kendisine sy
leneni yaparken kei nce glmeye sonra da aniden alama
ya balar. renci keiye neden byle davrandn sorar. Ke
i, "retmeninin yanna geri dndmzde sorunu tekrar
sor," diye yant verir. Durumu gren rahip de rencisi gibi
akna dner ve keiye ayn soruyu sorar. Kei yle yant
verir: "Efendim eski zamanlarda ben de sizin gibi bir rahip
tim. Ben de sizin gibi, ller iin bir kei kurban etmitim. O
kei yznden kafam 499 defa kesildi. imdi o yzden gl
yorum. Bugn kafam son kez kesilecek."
157
.Tanrnn yks

Rahip keiye o kadar sevinli olduu halde neden alad

n sorar. Kei, "Sizin iin alyorum," diye yant verir.
"nk beni ldrrseniz banz 500 kez yitirmeye mah
kum olabilirsiniz. Size acdm iin alyorum." Rahip, "Bu
durumda, seni ldrmeyeceim," der. Kei, "Bunun size bir
faydas olmaz," diye karlk verir. "Gemite yaptm kt
lkler yznden nasl olsa bugn yine beni ldrrler."
Rahip keinin son sylediklerine aldrmaz, onun ipini
zer, rencisine keiyi takip etmesini ve bana bir ey gelme
mesine dikkat etmesini syler. Kei byk bir kayaln st
ne kp otlamaya balar. Kenarlarda yetien otlara ulamak
iin boynunu uzatr. O srada kayala bir yldrm der, ha
vaya bir ta paras savurur. Ta parasnn keskin taraf ke
inin boynuna isabet eder ve kafasn neredeyse tamamen ke
ser. nsanlar keinin ls etrafnda toplanr ve bu artc
olay hakknda konumaya balar. Can almann insanlar pe
rian etmekten baka bir sonu getirmediini anlar ve hay
vanlarn kurban etmekten vazgeerler.
Zerdtlk gibi Budizm de hayvan kurban etmeye da
yanan bir dinsel gelenekten ortaya kt. Zerdt'n dini, g
ney Rusya' dan gelen bir grup gebe ran' a yerletii iin
meydana kt. Kendilerine Ariler diyen bir baka gebe
grubu douya doru yoluna devam etti ve M 17. yzylda
ndus Vadisi'ne vard. Daha sonraki yzyllarda, Nazilerce
de sevilen bir sylence ortaya kt. Bu sylence bir n-Avru
pal kabile olan Arilerin ilkel douyu fethettiini anlatyordu.
Bu ok samadr: ndus Vadisi'ndeki Mohenjodaro ve Harap
pa gibi antik kent kalntlar 5000 yl kadar nce -brahim' in
zamanndan ok nce- bu vadide olduka ileri bir kltrn
yaam olduunu kantlamaktadr.
Bugn tarihncesi Harappa kentinin kalntlar Pakis
tan' daki Multan kentinin 150 kilometre tesinde, verimli n
dus Vadisi boyunca uzanan Lahor yolunun yarsnda bulun
maktadr. 1830 ylnda iki turist tarafndan kefedilmi ve iki

158
 Glen Kei

yl sonra, kalntlar ayrntl ekilde tanmlayan ilk Batl olan

General Alexander Cunningham (1814-1893) tarafndan ziya
ret edilmitir. ok uzak olmayan bir mesafe tede, rman
bat kysnda Mohenjodaro antik kenti yer alr. Ne yazk ki
Lahor ve Mutlan arasna demiryolu hatt denirken iiler
inaat malzemesi bulmak iin Harappa kalntlarna ciddi bi
imde zarar vermitir. Ama daha sonra yaplan kazlar Ha
rappa'nn nemli bir ticaret merkezi olduunu ve kent sakin
lerinin ok miktarda mcevher, ss eyas ve bazlar Mezo
potamya' dan gelen tccarlardan alnm olabilecek deerli
ta kullandn gstermektedir.
Hindu dininin kayna olan ndus Vadisi'ndeki bu antik
kentler olduka karmak bir yapya sahipti. Kanalizasyon
sistemi ok hzl ve verimli almakta, bylece hijyenik ko
ullar olumas salanmaktayd. Kent planlamas ileri dzey
deydi: Sokaklar zgara sistemi oluturacak, yani birbirlerini
dik kesecek ekilde planlanm, binalar bu sisteme gre yer
letirilmiti. Tahl depolar, belediye binalar, ii mahalleleri
ve umumi banyolar mevcuttu. Dzen ve simetri her yere
damgasn vurmutu ve yaplama kurallar besbelli ki sk s
kya uygulanmaktayd: ou iki katl olan salam ve daya
nkl evler kurallara uygun bir modele gre ina edilmiti.
Tm vadi kentlerinde kullanlan tulalar bile ayn boyutlar
dayd.
Kentlerinin tekdze ve kurallara uygun oluu, bu toplu
mun kat bir ekilde ynetildiini, otoriter bir yapya sahip
olduunu akla getirmektedir. M 3000 dolaylarnda kurulan
bu uygarln son derece ileri olduunu anlyoruz, ama bl
geye daha sonra egemen olan Arilerden azar azar renebil
diklerimizin dnda, bu halkn neye nasl tapt hakknda
hibir fikrimiz yok. Kazlarda hibir put bulunamam ve pa
gan bir pratiin varlna dair hibir iarete rastlanamam
olsa da, bu halkn yksek bir rahip ya da bir hkmdara sa
hip olduuna veya tek bir Tanrya taptna ilikin herhangi

159
Tanrnn yks

bir iz de mevcut deildir. Bu kentlerde tapnak olduu d

nlebilecek hibir yap yoktur. Bu halk yazy bilmekteydi,
ama bugne dek hi kimse bu yazy zememitir. Bu uygar
lk geride antik Dou tarihinin zlmesi en zor bilmecesini
brakarak yok olmutur.
Bu Antik ndus Vadisi uygarlklarnn neden yok olduu
nu bilmiyoruz. Yok olular belki bir doal afetle, belki de Ba
tdan Arilerin geliiyle ilgiliydi. Kukusuz tamamen yok ol
madlar. Bu Arilerin Rig Veda adl bir kitap haline getirdikle
ri metinler, yerli halktan ok aalayc bir dille sz eder, on
lar dasya, toplum dna itilmi, dokunulmas yasak kiiler -
kara derililer, burunsuzlar, fallusa tapanlar- olarak tanm
lar. Bununla birlikte, bu yerleimciler tarafndan gelitirilmi
Sanskrit dili Hint-Avrupa kkenli olmayan pek ok szck
iermektedir ve bu da bu iki halk arasnda bir temas kuruldu
unu ve birinin tekini asimile ettiini dndrmektedir.
Rig Veda daha sonra Hinduizmi gelitiren halk hakknda ilk
azdan bilgiler veren bir kaynaktr. ran'da olduu gibi, bu
toplum da snfsal katmanlar ya da varnalar halinde kat biim
de yaplanmt. Toplumun yneticileriyse Brahman (rahip) ve
katriya (sava) snflanyd. Bu halk mzikten, danstan ve zar
atmaktan holanyor, soma ve sura ad verilen ikilerle sarho
olmay seviyordu. Yukarda anlattmz kei masalnda oldu
u gibi, dinleri Tanrlara kurban sunmaya dayanyordu ve bu
etkinlik Brahmanlarn denetimi altndayd. Tanrlara kurban
sunma yoluyla gidermeye altklar kayglar, o dnemde var
ln srdrm pek ok halkn endieleriyle benzerlik ta
yordu: Salkl ve uzun mrl olmak; oul ve sr sahibi ol
mak; ve refah iinde yaamak. Bu endielerini, gk grlts
ile imeklerden yaplm sava Tanrs ndra, yasa ve dzen
Tanrs Varuna ve ate Tanrs Agni'nin egemenlii altnda bu
lunan ok byk bir Tanrlar panteonuna anlatyorlard. Veda
panteonu olduka erildi; rahiplerin sava sekinlere hizmet
ettii bir toplumun yansmasyd.

160
 Glen Kei

Ama Veda dininde bir deiim olmaya balad. Bunu Ve

dalar' a 8.-4. yzyllar arasnda eklenen ve bylece tm metin
lerin "Vedanta" ya da "Vedalar'n Sonu" balyla anlmaya
balamasna sebep olan Upaniadlar ve Aranyakalar ad verilen
metinlerde dile getirilen fikirlerden anlyoruz. Vedanta metin
leri birok Tanrnn sadece bunlarn altnda yatan daha b
yk bir gcn davurumu olduu mesajn ierir. Brahman
denen bu g Vedalar' okuyanlarn bilmedii bir ey deildi.
Bu durum Yehova'nn tek Tanr olmasndan nce Onun sra
illilere yabanc olmamasna benzer. Brahman kurban sunul
mas srasnda kendisine hitap edilen g ya da z olarak g
rlyordu . Rahiplerin ismi yani Brahmanlar bu inanc yanst
maktadr. Ama Upaniadlar her bir Tanrnn altta yatan bu
zn yansmas olduunu sylyordu.
Upaniadlar, bu zn yani Brahman'n bilinemez olduu
nu vurguluyordu. Upaniadlar'n kendisi de anonim metinler
di, yazarlarnn kimler olduu hakknda hibir ipucu vermi
yordu. Ama dahas vard. Brahman' a "sen" diye hitap edile
mezdi. O, insanla konumazd. nsanla bir araya gelmezdi.
nsan, eylemleriyle onu sevindiremez ya da gcendiremezdi.
Yazgmz, kayna Brahman olan karma adl bir doa yasas
nn -ileyii araclyla belirleniyordu; bu yeni bir olguydu.
Karma iyi ve kt eylemlerin bu eylemleri gerekletiren
insanlar iin iyi ve kt sonular olaca dncesidir. Ba
ka zamanlarda yaam baka halklar talihsizlikleri Tanrnn,
Tanrlarn ya da ruhlarn verdii cezalar olarak yorumlarken,
"karma", insann dnda var olan, ktle ekimi yasas gibi
evrensel bir g olarak grlr.
Onu kozmik bir yasa olarak deil, daha ok sebep-sonu
zinciri olarak grsek bile, pek oumuz karma grn bir
yere kadar paylarz; ktlk yapan kiinin ktlk, iyilik
yapan kiinin iyilik bulaca eklinde genel bir gr mevcut
tur. Dnyann en kt kalpli insanlarnn, brakn kt eyler
yaamay tek bir uykusuz gece bile geirmeden yaland

161
Tanrnn yks

gerei benim kendi karma teorilerimi sarsmhr. te yan

dan, yatakta yatan karnza, asil bir davran sergileyerek, bir
bardak scak ay gtrrken ayanz bir yere arpp par
maklarnz incitebilirsiniz. Ama Upaniadlar'n bu bariz eli
kiye verecek yanh vardr; ruhun yeniden doduunu belir
tir. Eer ktlk yaparsak, der, yaptmz ktlk bu yaa
mmzda deil, bir sonraki yaammzda bamza dert aar;
toplumun daha aa bir kastna ait bir kii ya da aalk bir
hayvan veya bir bcek olarak yeniden doabiliriz. Benzeri e
kilde, hayat boyu yaplan iyiliklerin dl hemen alnamaya
bilir ve, telafi edilmesi gereken ne kadar "kt-karma" birik
tirildiine bal olarak, bir baka varolua kalabilir. Bu bl-
. mn banda anlattmz kei masal bu fikre gnderme ya
par.
Anlalan o ki Upaniadlar, dini Tanrlarn elinden alm ve
yerine evrenin yasasn koymutur. Upaniadlar, Brahman'n
bizi saran ve tm evren gibi bizim de yaamamz salayan
bir g olduunu vurgular. Eski Vedalar aprak bir kurban
sistemini desteklerken, Upaniadlar ruhani bir pratik olan yo
gay gelitirmitir. Yoga; duru, nefes kontrol, oru, egzersiz
ve meditasyon (derin dnme) gibi disiplinlerle, duyulan
d dnyadan ayrp akla ve akln ardnda yatan gereklie
ynelterek disiplin altna almaya almaktadr.
leriki sayfalarda greceimiz gibi, bu, eski srail peygam
berlerinin nerdiinden farkl bir din yoludur, ama hem bu
peygamberler hem de -Zerdt ile birlikte- Upaniadlar
kurban kltnn yol at tatminsizlii dile getirmekte ve
bireysel eylemin nemini vurgulamaktadr. srail peygam
berleri sosyal adaletin gereklemesini ve "yabanc" dinsel
pratiklere son verilmesini istiyorlard. Upaniadlar insanlar
kendi akllarnn iine doru yolculua kmaya ve herkesin
iinde yatan ve, serbest tercmeyle "ruh" anlamna geldii
sylenebilecek, atman olarak bilinen Brahman'n varln
kefetmeye tevik ediyordu.

162
 Glen Kei

Bir baka nemli kavram moka ya da kurtulutu. Bu, as

lnda, kesintisiz sren yeniden dou dngsnden kurtul
mann yoluydu. Eer kii yaam boyunca mokay baara
mazsa, layk olduu bir baka biimde yeniden doard.
Moka eylem (karma), bilgi (jnana) ya sadakat (bakti) ile ba
arlabilirdi. Sadakat ou zaman pujalar -genellikle tap
nak ayinleri srasnda gerekletirilen tapnma ve kurban
sunma eylemleri- kanalyla kurtulua ulamann allm
yoluydu.
Eski Veda dininde en nemli figr Brahman rahibiydi,
ama Upaniadlar'da bu figrn yerini yogi alyordu. Yogi, ak
la ve ruha doru isel bir yolculua kmak zere dnyadan
elini eteini eken bir gizemciydi. Bu kiilerden biri, yaklak
M 530 ylnda, 29 yandayken kars Yaodara'y terk edip,
babasndan sonra geecei tahttan ve lks bir hayattan fera
gat ederek aydnlanma arayna giren S,iddarta Gautama ad
l zengin bir Nepal prensiydi. Tpk tektanrcla doru ger
ekleen sramann Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanl
n eski srail dininden filizlendii koullar yaratmas gibi,
Upaniadlar devrimi de Budizmin Hinduizme rakip bir g
olarak ortaya kmasna yol ah.
.
Gen Gautama varlk iinde bym olmasna ramen, in
sanlarn ac ekmesine kar son derece duyarlyd ve tm in
sanlk ac ekmeye mahkum muydu yoksa insanlar ac ekmek
ten kanabilirler miydi, bunu kefetmeyi kendine grev edin
miti. Bu grev MS 1 . yzylda Sri Lanka' da Pali dilinde yazl
m baz metinlerden oluan bir koleksiyonda anlahlmaktadr.
zellikle drt grnt Buda'y yolculuuna kmaya motive
etmiti: yal bir adam, hasta bir kii, bir ceset ve bir dilenci.
Bylece Buda bir deri bir kemik kalncaya kadar oru tuttu. Yo
ga yaparak saysz ileler ekti. eitli Hindu gurularnn ya da
retmenlerin dizi dibinde oturdu; hibiri ona yardm edeme
di. Ama sonunda, bir incir aacnn alhnda otururken onu ok
sevindiren doast bir deneyim yaad. Mara adl bir iblis g-

163
Tanrnn yks

rnd ve Buda'ya bulunduu yerde kalmasn, kendi byk

mutluluunun tadm karmasn, bunu bakalarna anlatmaya
almann bir anlam olmadm, nk anlamayacaklarn
syledi. Derken geleneksel Hindu panteonundan iki figr belir
di ve artk Buda yani "Aydnlanm Kii" olmu olan Gauta
ma'ya bildiklerini bakalaryla paylamas iin yalvardlar. Bu
deneyimin ardndan Buda krk be yl boyunca pek ok yere
gitti, blgenin yeni kentlerini -Benares, Uruvela, Rajagriha
ziyaret etti, hatta sylencelere gre, Sri Lanka'ya kadar uzand.
Seksen yalarndayken sindirim sistemiyle ilgili bir rahatszlk
tan tr hayabn kaybetti. Son szleri unlar olu: "Yaratlm
olan her ey geicidir; gayretle ve titizlikle almaya devam
edin." Buda'nn ruhu artk g etmeyecekti. Bilgelii sayesinde
samsara dngsn am, yani lm, yeniden doum, aa ek
me ve yine lne zorunluluundan kurtulmutu.
Gautama'nn dnceleri ilginti, nk Zerdt'n d
ncelerinin ve bireysel dindarlktaki srarnn bir benzeri
olan bu dnceler bireyin kendi kurtuluundan sorumlu ol
duunu ne sryordu. Budizmden bazen Tanrs ya da Tan
rlar olmayan "Tanrtanmaz bir din" olarak sz edilir. Bu
ancak Budizmin uygulamalarna pek tank olmam ya da
pek ok Budist metni okumam kiilerin varabilecei trden
bir yargdr. Budizm Tanrlarn varln kesinlikle kabul
eder, ama Tanrlarn insann iine pek yaramayacan, n
k Tanrlarn da bizim gibi samsara yani kesintisiz bir ruh g
ve aa ekme dngs yaamak zorunda olduunu iddia
eder. Ama Budizm hi de karamsar deildir ve aa eken in
sanlar ile Tanrlara Drt Yce Gerek araclyla umut verir:

Tm varolu ac ekmekten ibarettir.

Aa ekmenin kkeninde iddetli arzu duymak yatar.
iddetli arzular durdurarak acy dindirebiliriz.
iddetli arzuyu durdurmann aresi Sekiz Yol'u
izlemektir.

1 64
 Glen Kei

Bunlar Buda'nn Drt Yce Gereinin evirileridir. Bun

lar esiz dnceler deildir. M 2. yzylda Kbrs' ta ortaya
kan Eski Yunan stoaclnda benzer fikirler buluruz. Bu fi
kirlere varolua ilikin temel gzlemler yaplarak ulalabilir:
Her ey geicidir, ama biz yine de kalclk isteriz. Yemek ye
riz, ama sonra o tatl doyma hissi yerini tekrar ala brakr.
Bir gn leceimizi bile bile hayata skca sarlrz. Bir bilgin
olarak, yllardr byk bir bulu yapmak iin urayorum;
bu hedefe ulamak benim hayatta en ok istediim ey. So
nunda bu hedefime ulayorum, ama ulatm tatmin hissi
ok gemeden yava yava kaybolup gidiyor ve ben yeni bir
araya giriyorum. Bir tketici olarak, emekten tasarruf etme
mi salayacak en yeni aygtlardan birine sahip olabilmek iin
para biriktiriyorum ve onu olduka pahalya satn alyorum, .
ama bu aygt birka saat byk bir haz alarak kullandktan
sonra, "edinilmesi zorunlu" bir baka yeni aygt tantan tele
vizyon reklamlar beni tekrar alarma geiriyor.
Hayatmzn pek ok alannda saysz kez tekrarlanan bu
deneyim derin bir honutsuzluk duygusuna ve "Btn bun
lar iin deer mi?" sorusunun sorulmasna yol aabilir ki Ga
utama'nn araynn srmesine neden olan da budur. Ve Ga
utama'nn ulat sonu ne yeri yerinden oynatan ne de e
siz bir sonutur, ama ok akllca bir dnceden ibarettir.
Eer bir eyler istememizi engelleyebilirsek, istediimiz ey
ler sona erdii ya da biz onlara sahip olamadmz zaman
ektiimiz acy da durdurabiliriz.
Sekiz Yol, Buda'ya zenenler iin hazrlanm, ahlakl
davranma ve yoga pratii gibi konular da ieren ok geni
kapsaml bir eylem ve inan programdr. Bu program yce
gler ya da rahiplerin sahip olduu glerden ok, zellikle
ve kesinlikle bireysel eylemi vurgulamaktadr. Yz yllardr
olduu gibi bugn de tm Dou dnyasnda Buda imgeleri
kutsal saylr ve onlara armaanlar sunulur. Ama Buda ken
disini ya da retisini kutsal kabul etmek isteyenleri sert e-

165
Tanrnn yks

kilde uyarrd. Szlerinin bir sal gibi grlmesini, insanlar

bir halden baka bir hale tadktan sonra zerinde durulma
masn istiyordu. Her ne kadar Gautama'nn rencileri san
ga adl Budist Manastr Cemiyeti'ni kurdularsa da Budizm bi
reysel olarak izlenebilecek bir yoldu.
Bu blmn banda anlatlan yknn akla getirdii gi
bi, Budizmin baars, ulat gerekleri ykck ve anek
dotlar araclyla bakalaryla paylaan Gautama arakteri
ne ok ey borludur. sa din tarihinde Buda'ya benzer bir fi
grdr. Sadece bir yk anlatas olmas asndan deil,
ulat gerekleri kendine saklayamayan aydnlanm bir ki
i olmas asndan da Buda'y andrr. Fakat bu iin ne kadar
tehlikeli olduunu kefetmeden nce, ilk gerek tektanrc di
ni, Musevilii ele almamz gerek.

166
 DRDNC BLM

DNYANIN EN BYK KTABI

Birka bilgin Akenaten kltnn kabaca Musa'nn yaad d
nemle akma olaslnn daha byk olduunu belirtti. Baz
lar daha ileri gitti ve bu kltn sraillilerin tektanra inanlar
nn olumasna etki etmi olabileceini ileri srd. Ve, nc
blmde grdmz gibi, bazlarysa daha da ileri giderek,
Akenaten ve Musa'nn ayn kii olduunu iddia etti. Ama eski
srail'de tek Tanr inanc aslnda tek bir kiiyle ilikili deildi;
bir grup dindar isyanc tarafndan gelitirilmiti ve srail'in
komularyla ou zaman alkantl yryen ilikilerinin etkisi
ne ok fazla ak olmutu. Eski Ahit' in ierdii olaanst dere
cede zengin materyal sayesinde, tek Tanr Fikri'nin yolculuu
nu balang noktasndan itibaren inceleme ansna sahibiz.
Her ne kadar Kutsal Kitap gezegende en ok satlan ve en
ok bavurulan kitap olsa da, ou insann bu kitabn kapakla
r arasnda neler bulunduundan haberi yoktur. Neredeyse
hepimizde bu kitaptan bir tane vardr. Sue Lawley Issz Ada
Diskleri kazazedelerine bu kitaptan birer tane armaan eder.
Yalnz ve evlerinden uzakta olan konuklar avutmak iin otel
odalarnda bile birer kopyas bulundurulur. Ne zcdr ki
enfeksiyon riski dourduklar gerekesiyle en ok ihtiya du
yulduu yerlerden kaldrlmadan nce devlet hastanelerinde
Kutsal Kitap pek ok hastann elinin altnda bulunuyordu. B
tn bunlara karn, pek ok bilgili insan Eski Ahit hakknda ya
rm yamalak bilgilere sahiptir. Kendimden rnek vererek, Eski
Ahit ya da Tenak'n yazld zgn diller olan klasik branice
ve Aramiceyi olduka iyi bilmeme karn, Kutsal Kitab okur
ken her seferinde onun bana ne kadar yeni ve yabanc geldii
ni, biraz utanmakla birlikte, yine de belirtmeliyim.

1 69
Tanrnn yks

Dilinde "Tarih" Szc Olmayan Bir Halkn yks

Eski Ahit'in branicedeki karl olan Tenak (TeNaK) kutsal
metinlerin nemli cildinin adlarnn baharflerinden mey
dana gelir. "T" Musa'nn be kitab olan Tora'y; "N",
nemli peygamber Yeaya, Yeremya ve Hezekiel'in yan sra
Amos ve Hoea gibi on iki baka peygamberle birlikte Yeu,
Hakimler, Samuel ve Krallar kitaplarn da ieren Nevi'im'i ya
ni "Peygamberler"i; ve "K" da Ketuvim'i yani "Yazlar" tem
sil eder (sesli harfler sadece telaffuzu kolaylatrmak iin ek
lenmitir).
En eski ksm olan Tora'nn be kitab Yaratl yksn,
atalarn yksn (brahim, shak, Yakup), ve en nemli b
lm On Emir olan yasalar ierir. Nevi'im yani Peygamber
ler toplam 21 kitaptan oluur ve bir ksm Yahudilerin vaat
edilmi topraklara gelilerinden sonraki erken tarihini yk
diliyle anlatrken, teki ksm o zamanlarn byk hatipleri
nin kehanet, iir ve edebiyat eserlerinden meydana gelir.
nc ksm olan Ketuvim'in yani Yazlar'n Eski Ahit'in en
yeni yazlm ksmlarn ierdii neredeyse kesindir. 13 dei
ik kitaptan oluur. Bunlar ayinsel iirleri -Mezmurlar,
Atlar ve dnyevi sevgi iirleri-; Ezgiler Ezgisi'ni; tarihi -
rnein, Rut, Ester, Tarihler, Ezra-; felsefeyi -Sleyman'n
zdeyileri, Vaiz-; ve -yeri gelmiken belirteyim, Ezra ki
tabnn baz ksmlan gibi, branicenin yan sra Aramice ola
rak yazlm- Daniel kitabnda da tuhaf bir tarih ve kehanet
karmn ierir. Baz bilginler Ketuvim' deki en anlalmaz ki
taplardan biri olan Eyp'n nce Aramice olarak yazldn
sonra braniceye evrildiini dnmektedir.
Gerek tektanrcln kkeni olduunu dndm e
yi anlamak iin, onun ortaya koyduu en byk yaznsal ese
ri incelemek gerekir. Zerdtln Avesta' s, Hinduizmin
Vedalar' ya da slamn Kuran' gibi teki dinlerin kutsal ki
taplarnn aksine, Eski Ahit'in metni yazya anlat tarznda ak-

170
 Dilinde "Tarih" Szc Olmayan Bir Halkn yks

tarlmhr. Yahudiler bugn yeryznde byle bir tarih kay

dna sahip tek halktr. Bu nedenle, klasik branicede "tarih"
szcnn bulunmay biraz tuhaftr.
Yahudi halknn asl tarihinden sapan ksmlar gibi baz
ykler tekilerden bamsz olmakla birlikte; Kutsal Kitap
Yahudilerin tektanrc inancnn geliim aamalarm srasyla
anlahr. Tektanrclk fikri, Tanr vergisi ahlak anlayyla bir
likte olduka erken ortaya kar. Dinsel otoritelere gre, Tan
r Nuh' a gezegende yaayan herkesin uymas gereken ve in
san toplumu iin hayati nem tad dnlen yedi evren
sel yasa gnderir.1 "Her kim insan kan dkerse, onun kan
da insan tarafndan dklecek; nk Tanr insan kendi g
rnnde yaratt." nsan hayat kutsaldr nk insanlar tek
Tanrnn grnmnde yaratlmtr.
Gnmz Yahudilerinin karmak dinsel yasalar sistemi
ni trettikleri Tora'nn be kitabnn baz ksmlarn bir yana
brakrsak, brani Kutsal Kitab bandan sonuna . dek bir tarih
kitab olarak okunabilir. Bu zellikle onun Hristiyan hali
okununca belli olur, nk Hristiyanlar neredeyse hibir y
k esi iermeyen peygamberlerin yazlarn en sona yerle
tirmitir. Tenak, geliimin, olgunlamann, bir halkn tarihinin
anlahmdr ve bu halkn mcadelesinin -bir halk ile bu hal
kn tek Tanrs arasnda gerekleen gre msabakasnn
belgesidir. zellikle de, pagan bir ortamdan gelen bir ulusun
yava yava tek bir ilahn varln kabul ediinin yksdr.
Biraz kibirli bir hareket olacak ama, izin verirseniz, Kutsal Ki
tab tek bir paragrafta zetlemeye alaym.
Tanr erkei (insan) Kendi grnmn vererek toprak
tan yaratr. Erkee ve eine, iinde yaamalar iin Cennet'i
verse de onlar Tanry hayal krklna urahr. Tanr onlar

1 Bu yedi yasa Yaratl 2:16 ve 9:2-7'den tretilmi ve Talmud'da (zellik

le Sanhedrin 56-60 ve Avodah Zara 8' de) ayrntl hale getirilmitir. Puta
tapma, Tanrya kfr etme, kan dkme, seks, hrszlk, canl hayvan ye
me konusundaki yasaklar ve bir hukuk sistemi kurma talimatn ierir.

171
Tanrnn yks

Cennet' ten kovar ve srekli g edip durmaya zorlar. Kuak

lar sonra Tanr insan gnahlarndan arndrmak iin yery
zne byk bir sel yollar, ama drst bir adam olan Nuh'u
ve ailesini korur. Tanr Nuh'un torunu olan brahim' e sz ve
rir: ocuklar ve torunlar byk bir ulus yaratacaktr. Onun
torunlar arasnda brahim, shak ve Yakup adlarnda din
dar kral vardr. lde yaayan bir ailenin olaanst yaam
yksnde btn erdem ve kusurlaryla birlikte de s
rayla canl ekilde tasvir edilir. Yakup'un en ok sevdii olu
Yusuf kskan kardeleri tarafndan gebe bir kabileye sat
lr ve Msr' a gtrlr. Orada talihi dner ve firavunun en
gl bakan olur. Derken bir ktlk yaanr ve Yusuf' un aile
si yeniden bir araya gelerek Msr'a yerleir. Yeni bir firavun,
onlarn zaten pagan bir toplum tarafndan zihinsel olarak k
leletirilmi durumda bulunan torunlarn fiziksel olarak da
kleletirir. Tanr Musa' ya grnr ve ona sraillileri Msr'n
boyunduruundan kurtarma ve zgrlklerine kavuturma
grevini verir. Kzldeniz'i geip ssz topraklara doru yol
alrlar. Bu srada Musa'nn liderlii srekli snanr. Musa kar
dei Harun'u sraillilere barahip brakarak Sina Da'na
kar. Musa On Emir'i dorudan doruya Tanrdan alr. Bunlar
srailliler tarafndan uyulmas ve tm dnyaya yaylmas ge
reken evrensel yasalardr. Ama tekrar tekrar olduu gibi, bu
inat halk Musa dadayken inancn yitirir ve altn bir buza
ina eder. Musa geri dner; Tanr yasalara sk skya bal
kalmalarn talep ederek onlar balar. Onlar lde besleye
rek dllendirir ve kendilerini yok etmek isteyen tm d
man kabilelerle yaptklar savalar kazanmalarna yardm
eder, ama srailliler yine ara sra bakaldrmay srdrrler.
Krk yl gp dolatktan sonra, baka bir nderin, Yea
ya'nn liderlii altnda ve iinde On Emir'i sakladklar Sz
leme Sand'n tayarak, Vaat Edilmi Topraklara, "st ve
bal rmaklar akan lkeye" girerler. On iki srail kabilesi "Ke
nan" adl bu lkenin farkl farkl yerlerine yerleirler ve Tan-

1 72
 Dilinde "Tarih" Szc Olmayan Bir Halkn yks

rnn onlara birtakm yasalar ve ahlak kurallar gnderdii

fikrine dayanan, eleri birbirine gevek balarla bal yeni
bir ulus kurarlar. Bir dnem yarglar tarafndan ynetilirler
ve bu srada bir yandan komu uluslarla srekli savarken
dier yandan Tanrlarna tapmay da ihmal etmezler. Bu d
nemin ardndan srailliler Filistinlilerle atmalarna yardm
c olmas iin bir kral atama fikrini benimserler. Son yargla
r Samuel'in nderlii altnda (M 1 1 . yzyl) gevek bir ka
bile konfederasyonu bir monariye dnr. Karizmatik sa
va Kral aul kutsanarak baa geirilir. Filistinlilerle yap
lan bir savan kaybedilmesinden tr aul'un intihar etme
sinden sonra, bir baka byk sava olan damad Davut,
Yahuda devletini yklmaktan kurtarr. Davut'un olu Sley
man bakent Yerualim'de birinci Tapna ina eder (M 10.
yzyl). Kuzey kabilelerinden on tanesi srail Krall'n kur
mak zere birlikten ayrlr, Davut'un torunlar ise Yahuda'da
kalr. Krallk halk genellikle Baal klt ile teki pagan pra
tikleri tercih ederek ve birbirlerine adaletsizce davranarak,
onlar koruyan Tanrya sadece sahte bir ballk duyarlar.
Peygamberler byle giderse yaknda kyamet kopacan
syleyerek gnahkar ulusu uyarrlar. srail Krall M
700' de Asurlular tarafndan istila edilir ve halk ldrlr.
Sonunda, M 587 ylnda Tapnak yok edilir ve krallk halk
gibi gnahkar olmu Yahuda halk da Babilliler tarafndan
tutsak alnr Babil'e srgn edilir. Elli yl kadar sonra srgn
den dnp ikinci Tapna ina eder ve Yerualim'in etrafn
daki surlar onarrlar.
Eski Ahit'in anlats burada biter. Kutsal Topraklarn ard
ardna igal edilii anlatlmaz. nce Perslerin sonra da Yu
nanllarn yapt zulmden sz edilmez. Daha sonra Roma
ile kurulan rahatsz edici iliki de tarif edilmez (geri, Hristi
yanlarn Yeni Ahit'i bu konu hakknda biraz fikir verir). kin
ci Tapnan MS 70 ylnda son kez yok ediliine de yer veril
mez. Bunlarn ou Sakl Kitaplardan (Apokrifa Kitaplarn-

173
Tanrnn yks

dan) ya da l Deniz Parmenleri'nin bazlarnda yer alan

yazl kantlardan renilebilir. Bir tr ibirliki olan Herod
tarafndan yeniden ina edilen bu tapnan Romallar tara
fndan ykld gerei somut, dorulanabilir tarihsel kant
lara, rnein MS 1. yzyl tarihisi Josephus ve dierlerinin
yazlarna dayanmaktadr. Ama bu uzun ykde ayrntla
ryla anlatlmak istenen ey udur: Srekli ykma urayan
vatanlarndan defalarca srgn edilmeleri sraillilerin yeni
bir Tanr anlayna ulamasna neden olmutur. Bir avu Ya
hudi ile onlarn torunlar Filistin' de kalrken, pek ou vatan
larndan baka yerlere gm ve tek bir Tanrya olan inan
lar sayesinde ayakta kalmtr. Bir lkeden bir baka lkeye
yaptklar etrefil yolculuklar onlara tektanrclk gereini
retmitir.
Ortodoks Yahudiler Tenak'n en eski ksm olan Tora'y
Tanrnn sz olarak grr ve bundan dolay da doru kabul
eder. Ama bu hibir ekilde Yahudilerin bu metni klece ka
bul ettii anlamna gelmez. Yaknlarda Arizona ve . Ken
tucky' yi ziyaret ettim, Yaratl kitabnn her sznn, zel
likle de ilk on bir blmnn szc szcne doru ka
bul edilmesi gerektiine itenlikle inanan Hristiyan kkten
dincilerle bulutum. Bu kiiler bilginlerin evrim hakknda s
rekli yalan sylediini ileri sryor, Adem ile dinozorlarn
yeryznde 6000 yl nce, ayn zaman dilimi ierisinde yaa
dn iddia ediyorlar. Daha da tuhaf bir ekilde, Arizona'da
ki Byk Kanyon'un Nuh Tufan srasnda olutuuna ciddi
ciddi inanyorlar. /ncil'in branice zgn metnin Yunanca e
virisinden tercme edilmi ngilizcesini okuduklarn itiraf
ediyorlar, ama bunun derinden bal olduklar inan asn
dan bir nemi yokmu gibi bir hava yaratyorlar. Onlar iin
"kutsal" "deimez" anlamna geliyor.
Yahudiler ok farkl bir gre sahiptir. branice Tora'nn
her szcnn kutsal olduu konusunda ayn fikirdedirler.
Bir anlamda, daha da ileri giderek, bu metnin tek bir harfinin

174
 Dilinde "Tarih" Szc Olmayan Bir Halkn yks

bile deitirilmediini ileri srerler. Eer bir Tora parmeni

ni yazan bir yazman bir hata yaparsa, bu dzeltilmelidir.
Eer hatalar dzeltilemezse ya da ifadeler gerektii ekilde
okunamazsa, o zaman o metinlere insan vcudu gibi muame
le edilmeli ve metinler saygl bir ekilde topraa gmlmeli
dir. Ama bunlarn hibiri ortodoks Yahudiyi metni yorumla
maktan alkoymaz; aslnda, metni defalarca okuyup, kk
farkllklar incelemek, farkl anlamlar stnde dnmek
onun sorumluluudur. Yahudiler tarafndan Tora zerine bu
denli ok yorum yazlmasnn nedeni budur. Shakespeare'in
eserleri dahil dnyada daha dikkatle incelenmi, zerinde
daha ok tartlm baka hibir kitap yoktur.
Yahudi geleneine gre, bize vahiy yoluyla gelen, To
ra'nn hammaddesidir, yani Tanrnn szdr. Ama onun
maddesini ve ierdii derin anlamlar aratrmak insan akl
na kalmtr. Tora akla hitap eder ve geree ulamak iin de
aklc yntemler gereklidir. Kral Davut (119. Mezmur'da)
"nan yolunu setim" dedii zaman, inanca gtren ya da
inanta biten yoldan sz etmemektedir; Tora'y tam olarak
anlamak iin aralksz sren bir aratrma yapmaktan sz et
mektedir. nanan kii Tanrnn bilgeliine gvenir ve insan
Tanrnn grnmnde yaratld iin kendi aklna da sonu
na dek itimat eder. Museviliin aratrma ve entelektel ke
fe bu denli nem vermesinin, evreni aratrmann ve onun gi
zemlerini zmenin -baka deyile bizim bilim dediimiz
eyin- Yahudiler iin son derece nemli bir etkinlik olmas
nn sebebi budur.
Bu hibir eyi doal karlamama, "verilen" bilgiye kabna
smayan bir aratrma ruhuyla yaklama tutumunun bir r
neine gzel bir ykde rastlyoruz. yky nemli bir yk
sek retim kurumu olan Londra'daki Yahudi Koleji'nin bir
zamanlar mdrln yapm Nachum Rabinovitch anlat
mtr. "Yeiva" da -pek ok gen yetikin Yahudinin ocuk
luk eitimini bitirdikten sonra devam ettii din niversitesin-

175
Tanrnn yks

de- metinler zerinde yrtlen tartmalar olduka hara

retli hale gelebilir. Bu okullarda karlaan iki bilginin, birbir
leriyle ldresiye dven iki savadan fark olmad sy
lenir. Her gen bilginin gnlnde bir kaya -akl yrtme sil
silesinde gerek ya da grnrde yatan kk bir hata- bul
ma hrs yatar. Elbette bir kayot hiyerarisi olmas da art
c deildir. retmenin syleminde bir yanllk bulmak e
lenceli bir itir; yaknlarda yaymlanm nemli bir kitapta bir
kaya bulmak daha da tatmin edicidir. Ama zerinde ok da
ha fazla aratrma yaplm eski bir ciltte yeni bir kaya ortaya
karmak gerek bir baardr. Rabinovitch'in syledii gibi,
rnein, eserleri bin yldr en keskin zekal Yahudiler tarafn
dan derinlemesine incelenmi byk filozof Maimonides'in
metinlerinde mantksal bir eliki bulmak, her modern bilgin
tarafndan stn baar olarak deerlendirilir. Ve -Babil'de
MS 3. yzylda yaam byk din adamlarnn yorum, tar
tma ve iddialarndan oluan byk derleme olan- Tal
mud'daki bir metnin geerli bir eletirisi kayot aristokrasisin
de daha yksek bir mevkide yer alr. Rabinovitch kendi a
da olan bir rencinin tm rencilerin harl harl alt
toplant salonuna nasl daldn anlatr. Sevinten adeta l
drmtr ve kekeleyerek yle der: "Tora'nn kendisinde bir
kaya buldum!" Eski renciler ona anlayl bir ekilde g
lmserler ve onu bu giiiminden dolay kutlarlar. Hibir
metnin eletirel analize bak olduunu kabul etmezler,
ama arkadalar byle bir kaya buldu diye onun Tora'ya
inanmaktan vazgeeceini de dnmezler.

Tartmay Seven Bir Halk: Yahudiler

Grdmz gibi, Tenak Yahudi halkn srekli Tanr ile tar
tma halinde gstermektedir. brahim'den tutun, Musa'nn
zamanna, oradan Eyp ile birlikte Eski Ahit'in sonuna dek,
Yahudiler gerekten de Tanr ile gree tutumutur. Bu tar-

176
 Tartmay Seven Bir Halk: Yahudiler

tma gelenei Musevilie zg bir zelliktir. Tanrnn kendi

sinin ve adaletinin kl krk yararcasna incelemeye tabi tutul
duu baka bir din daha yoktur. Tarhma gelenei Eski
Ahit'in sonu blmnden sonra da devam eder. Yahudilere
gre yazl hukuk, rf ve adetleri oluturan kurallarn sadece
bir ksmdr. Gnlk yaamla ilgili kurallar Mina ve Tal
mud' da belirtilir; bu, yazl gelenee kar szl gelenektir.
Musevilik iki tr yasann varlna dayanr. Tora, Musevi
lik inancna gre, Musa araclyla dorudan Tanr tarafn
dan gnderilmi yazl, deitirilemez yasalardr. Ama yazl
yasalarn otoriteler tarafndan yorumlanmas gerekir ve sz
l yasalar da ite burada devreye girer. Byk filozof ve air
Haham Yuda HaLevi (1075-1141) Kuzari adl eserinde, zl
szlerle, "[baka yerde] ak olan ey Tora'da mulakhr,"
der.2 Musa'nn be kitabnda pek ok ey mulak ve tanmsz
braklmhr. On Emir' de abat gn alma yasaklanr, ama
"alma" ile ne kastedildii tam olarak tanmlanmaz. M
sr'dan k kitabnda yer alan "gze gz, die di, ele el, aya
a ayak" fikri, byle bir yaralanmaya yol aan sulunun kr
ya da sakat edilip edilmeyecei sorusuna net bir yant ver
mez. Talmud' da ileri srld gibi, bu emri szc szc
ne uygulamak mmkn deildir. rnein, tek gzl bir
adam bir baka adamn gzn karrsa, saldrgann bu tek
gznn, saldrya urayan kiinin yitirdii gznden ok
daha deerli olduu aktr. Yine rnein, Tora' da evlilikle il
gili hibir yasa konulmaz; ve boanmadan da sadece rastlan
t eseri sz edilir. Aslnda Tora' da, szl hukukun gerekli ol
duu da belirtilmitir; yani bu demektir ki Tgra yorumun ge
rekli olduunu ifade etmektedir: "Eer [ ...] sizi aan sorun-

2 Rabbi Judah HaLevi 11. yzyln sonunda Cordoba ve Granada'da yeti

ti ve ardndan srail'e g etti. Arapay da branice kadar iyi biliyordu.
Kuzari ya da Kmsenen inanc Savunan Sav ve Kantlar Kitab adl en b
yk eserini Arapa olarak yazmtr. Eser branice olarak ilk kez 1506' da
Fana'da baslmtr.
177
Tanrnn yks

larla karlarsanz [ ... ] o dnemde grevli yargca gtrp

soruturun" (Yasa'nn Tekrar 17:8-9).
Szl hukukun damtlm hali Talmud'da bulunur. Tal
mud ok byk bir kitaptr ve Mina adl alt ciltlik bir grup
ile Gemara adl bir baka gruptan oluur. Mina hahamlarn
Yahudi hukukuyla ilgili yazlarnn bir derlemesidir ve
Haham Prens Yuda tarafndan MS 200 ylnda yaymlanm
tr. Mina'nn hazrlanmasndan sonraki 300 yl boyunca ba
z hahamlar tarafndan derlenmi olan ve pek ok cildi dol
duran yarm milyon szckten oluan Gemara, Mina ile ilgi
li ayrntl yorumlardan meydana gelir. Gemara'nn iki ok
farkl eidi olmas ileri daha da kartrr; biri Yerualim'de
yazlm ciltlerden, tekisiyse Babil ve evresindeki akademi
lerde kaleme alnm almalardan oluur. Bazen Mina'nn
bu iki farkl merkeze ait eitleri de birbiriyle eliir. u, dik
kate deer bir olgudur: Her ne kadar Tora Tanrsal bir metin
olarak kabul edilse de Talmud' da belirtilen tartma ve kural
lar bir bakma gnlk yaamda daha nemlidir, nk bu
formlasyonlar bir Yahudinin nasl davranmas, dnmesi
ve kurallara nasl uymas gerektiini belirler. Mina ve Tal
mud zerine yazlm farkl yorumlar da mevcuttur.
Szl gelenek daha ok soana benzer, nk yorum st
ne yorum ierir. Hahamlar kl krk yararak inceleme ve tart
ma geleneinden hibir aamada vazgememitir. Gemara'run
pek ok blm karlkl konuma havasnda geer; yer yer
fkra ve yklerle sslenmi bu dzensiz metin ou yerde a
tmac bir hal alr ve srekli, gemite yaam byk bilgin
lerin fikir ayrlklar zerinde durur. Talmud Yahudi karakte
rini yanstr; Yahudiler tartmay ok seven insanlardr.
Britanya Bahaham Dr. Sir Jonathan Sacks gzel bir yk
anlatr. Yeiva niversitesi -ABD' deki ortodoks Yahudi ni
versitesi- ufak tefek dmencisiyle birlikte sekiz kiilik bir k
rek takm kurmaya karar verir. Youn bir fikstr belirlerler,
ama her ne kadar etkili antrenmanlar yapsalar, her turnuva-

1 78
 Tartmay Seven Bir Halk: Yahudiler

dan nce bol bol biftek yiyip karbonhidratl besinler alsalar ve

dzenli olarak ibadet etseler de her yarta sonuncu olurlar.
Sonunda takmn bir yesi, Charles Irma'nda idman yapan
Harvard takmn gizlice ve . kurallara aykr olarak izlemek
zere, uaa atlayp Boston'a gider. Sonra byk bir heyecan
la New York'a dner. "Srlarn rendim; inanlmaz bir ey!"
der. "lerinden sadece bir kii talimatlar veriyor..."
Kutsal Kitabn, zellikle de Tora'nn be kitabnn yazl
hakknda pek ok ey yazlmhr. Her ne kadar ortodoks Yahu
diler Tora'y Tanrsal kabul etseler de, bu, Yahudileri Kutsal Ki
tab enerjik bir ekilde ve uzun uzadya eletirmelerine de en
gel olmamhr. 1830'1arda, Almancay iirsel bir ekilde kullan
masyla nl sekin bir hatip olan Frankfurtlu Abraham Geiger
adnda bir haham Tora'nn Tanrsal bir kkene sahip olduunu
reddetmitir. Ayn zamanda beslenme kurallaryla da alay et
mi ve snnettin kaldrlmasn da savunmutur. Yahudi yasa
ve geleneklerini modem ada ahlaki bakmdan hibir nemi
olmayan bo szler olarak tanmlamhr. Ama Geiger reformcu
bir din adamyd ve hi kukusuz Yahudi dman tutum ve k
stlamalarn yaygn olduu, byk lde Yahudi olmayan n
fustan oluan bir toplumsal ortamda kendi kendini asimile et
meyi umuyordu. Onunkiler gibi grler, sylemeye hi gerek
yok ki ortodoks cemaati tarafndan sapknlk olarak kabul edi
liyordu. Onun grlerini iine alan reform hareketi ve yine ay
n grleri ekillendiren Aydnlanma a, Yahudi cemaatin
deki en byk hiziplemelerden birinin kkeninde yalyordu.
Eski Ahit'i hedef alan "daha yce" eletirilerin kkeninde
Yahudi dmanl yathn, biraz isteksizce de olsa, sylemek
zorundayz. 1888 doumlu bir Alman olan Gerhard Kitte! ad
ktye km bir rnektir. Kitte! Hristiyan bir din bilginiydi
ve Yahudi dmanlnn Nazilerce sergilenen en tehlikeli bi
iminin szcs olmutu. Yahudilerin yok edilmesinin din bi
lim bakmndan saygn bir hareket olarak alglanmasndan
muhtemelen herkesten ok o sorumluydu. Birka kitabndan

1 79
Tanr.nn yks

birini bilimi Yahudilerin soysuzlam zelliklere sahip sulu

bir rk olduunu gstermek iin kullanmak amacyla yazmh.
Kitte! zellikle Hristiyanlktaki Yahudi elerine kar sava
ah. Nuremberg mahkemelerinde sava sulusu olarak yarg
lanm bir kii olan Kittel tarafndan tercme edilmi ve ya
ymlanm baz kutsal metinlerin birtakm seminerlerde hala
kullanlyor olmas da takdire ayan bir olgudur.
Gttingenli Emmanuel Hirsch adl bir baka Nazi din bil
giniyle birlikte Kittel kap kap dolaarak insanlara yeni bir
dinbilimi satmaya alhlar. Eski Ahit'in Tanrsal bil- kkene
sahip olmadn, Hristiyanlar iin sadece duygusal bakm
dan belli belirsiz bir nem tadn ne srdler. Dahas,
sa'nn bir Yahudi olmadn, "Ari" rkn bir yesi olduunu
iddia ettiler. Bu dnemde yaam bir baka "bilgin" olan
Franz Delitzsch, Almanya'nn 1918' de urad byk yenil
giden Yahudileri sorumlu tuttu. "Babil ve lncil" konulu semi
neri Kayzer' den byk iltifatlar ald. Museviliin -Eski
Ahit'te grld gibi- ayinsel cinayetlere gz yumduunu
ve modem Yahudilerin kendi kutsal metinlerini bu uygula
may gelitirmek iin kullandn ileri srd.
Yahudiler Tora'nn szlerinin Tanrnn yazd szler oldu
una ya da hi deilse Sina Da'nda Tanr ona dikte ederken
Musa tarafndan yazlm szler olduuna inanr. Ama To
ra'nn Tanr tarafndan yazldnn yadsnmas ok eskiye da
yanr. MS. 250 ylnda Peder Origen Musa'nn be kitabn ya
zar olmadn ileri srmt. Tora'nn ayrnhl bir inceleme
sini yapan Fransz hekim Jean Astruc,3 bu kitaplarn -Tanr
ya metnin baz ksmlarnda Elohim, baz ksmlarnda Yeho-

3 Jean Astruc (1684-1766) braniceyi ona reten babas bir Huguenot olsa
da byk olaslkla aslen Yahudi idi. Tolouse'da anatomi profesryd
ve zhrevi hastalklarla ilgili bir kitap yaymlamt. Ama ayn zamanda
Kutsal Kitab eletiren muhtemelen ilk "modern" eseri de yazmt: Con
jectures sur /es memoires originaux, dont il para it que Moyse s' est servi pour
composer le livre de la Genese.
180
 Tartmay Seven Bir Halk: Yahudiler

va dendii iin- E ve J adl iki ayr kaynaktan trediini ka

ntlamaya all. Daha yaknlarda baka eletirmenler bu iki
kaynaa baka birtakm varsaymsal kaynaklar eklediler; P
adl kaynak Tora' daki din adamlarna zg yazm kurallarna
ve D adl kaynak da Yasa'nn Tekrar'ndaki yazlara iaret
ediyordu. Bu drt kaynan birbirleriyle bazen i ie getii,
bazen bariz ekilde elitii, bazen de paralel gittii ileri srl
d. Bu kaynaklara bir de Kutsal Kitab tashih eden ya da iin
deki metinleri sraya dizen kii olmas gereken bir baka ka
rakter -R yani redaktr- ekleniyordu. Yine de, akas, ge
riye kalan pek ok eliki gz nne alndnda, bu tashihi
pek ok noksanlklar ieren bir editrlk ii yapmh. Daha da
yaknlarda, baka eletirmenler kutsal metinlerin baz ksm
larn bilginlerce C, K, S, Pg, Pl ve P2 olarak bilinen baka ya
znsal kaynaklarla ilikilendirdiler. Yahudi bilgin Emanuel
Feldman'n yazd gibi, "Kutsal metinler Kutsal Kitaptan ok
cebire benzemeye balamh".
Btn bunlarn dikkate alnmamas gereken eyler olduu
dnlebilir; bunlar, Eski Ahit sz konusu olduunda Hris
tiyan bilginlere kara alan bir Yahudinin grleri olarak g
rlebilir. Fakat bu dnce gerek olmaktan okuzakhr. Eski
Ahit' in en iyi eletirmen ve analistlerinin pek ou Hristiyan
bilginlerdi. Bu kiiler branice ve Aramiceyi ok iyi bilmek
te ve metinlerin doruluuna byk sayg duymaktaydlar.
18. ve 19. yzyllarda en iyi niversitelerimizde yetimi ve
arkalarnda nemli yorumlar, uzlalar ve szlkler brak
mlardr. Musevilik ve Yahudilikle ilgili olduka byk sa
ylabilecek kitaplmdaki en nadide eserlerden biri, Kutsal
Kitaptaki en zor metin olarak kabul ettiim Eyp kitabn ko
nu alan olaanst bir yorumdur. Almanya'da doan ve
1857'de ngiltere'de len Cambridge niversitesi retim
yesi Dr. Hermann Bernard tarafndan kaleme alnmhr. Yo
rum bir baka Yahudi olmayan kii tarafndan yayma hazr
lanm ve yaymlanmtr. Bu kii Bernard'n vefakar ren-'

181
Tanrnn yks

cisi, onunla Cambridge'de birlikte alm Frank Chance'dr.

Chance, yzeysel bir branice bilgisinin daha g kutsal me
tinleri anlamak iin yetersiz olduu, hatta kiiyi yanltaca
grn dile getirmekte Bemard'n srarl oluuna dikkat
eker. Bemard, yllarca klasik branice ile megul olmann,
din adamlarnn Talmud' da kullandklar braniceyi ve yan
sra Aramiceyi iyi bilmenin, doru eviriler ve anlaml yo
rumlar yapabilmenin n koullar olduunu vurgulamhr.
Ne yazk ki bu zelliklere sahip bilginlere gnmzde pek
ender rastlanmaktadr ve pek ok Hristiyan din bilgini bile
Kutsal Kitap branicesini iyi bilmemektedir.

brahim'in Tanrs Tek Tanr myd?

Kutsal Kitapta anlahlanlarn ne kadar gerekten vuku bul
mutur? Yrahl yks bir yana braklacak olursa, M 3.
binyln sonunda Ortadou'daki toplumun Doudan gelen
bir dizi istila sonucu yklp kesintiye uradn biliyoruz. Bu
istilaclar Msr' da ve Filistin' de byk kargaaya yol ahlar;
arkeolojik kaytlardan, tm yerleimlerin ykldn ve terk
edildiini biliyoruz. Bugnk Irak'tan gelen ve Akdeniz'e
doru ilerleyen bu istilaalar bir Bah Sami dili konuuyorlar
d. Bir dizi Mezopotamya tableti onlardan Hapiru ya da Ha
birular, baka deyile braniler olarak bahsetmektedir. Msr
kaynaklarysa onlara "Abirular" demektedir. Ama bunlar
lde yaayan gebeler deildi, o halklar iin kullanlan ba
ka terimler mevcuttu. Habirular snflandrmak daha zordu
ve bu yzden, baka halklar, hpk. gnmzde Britanya' d a
.
yaayan gezgin gruplara olduu gibi, onlara dmanlk bes
liyor ve kukuyla bakyordu. Bazen bir yerde kalyor, bazen
srekli hareket halinde yayorlard. Bazen paral askerlik,
hizmetkarlk, tccarlk yapyorlard. Her Habiru grubunun
kendi nderi vard. Bu nderler, gruplar hangi blgede bu
lunuyorsa o blgenin hkmdarlarna balanyor, onlarla

182
 brahim'in Tanrs Tek Tanr myd?

akllca ilikiler kuruyorlard. Arkeolojik kaytlar kutsal me

tinlerle karlahrarak byleyici bir brahim resmi elde ede
biliyoruz.
Bu tarih, Kutsal Kitabn bize anlathna gre, Ur kentini
olu brahim ve ailesinin dier yeleriyle birlikte terk eden
Terah'n yolculuuyla balyor. Arkeolojik kaytlar M
1900'e kadar (bu, brahim'in yaam olabilecei dneme ok
yakn bir tarihtir) Ur'un uygar ve gelien bir metropol, sakin
lerine gvenlik ve yksek yaam standartlar sunan bir kent
olduunu gstermektedir. Her ne kadar kaytlar bu tarihler
de kentin ekonomik k srecine girdiini dndrse de,
bu ailenin neden, Kutsal Kitabn anlath gibi, Ur'u terk et
meye karar verdii belli deildir. Oradaki Akad hanedan
Amoritlere kar girdikleri nemli bir sava kaybetmi ve so
nu olarak yaam artlar muhtemelen ok daha istikrarsz
hale gelmiti. Yaratl kitab bize brahim ve Terah'n, nem
li bir ticaret yolu zerinde bulunmasndan tr geliip zen
ginlemi bir kent olan (gnmzde Trkiye'nin gneydou
sunda, hemen Suriye snr yaknnda bulunan) Haran'a
(Harran) doru yola khn anlatmaktadr. Haran branice .
ve Akadcada "yol" ya da "rota" anlamna gelir ve eski Hitit
edeki harvana szc muhtemelen ayn kkene sahiptir ve
bugn kullandmz Farsa kervan szc de muhtemelen
bu kkene dayanmaktadr. Harran yolculuu kolay bir yol
culuk deildir, ama blgede yaplan kazlarda ele geen say
sz kil tabletten de anlald gibi, kesinlikle yaplmas mm
kn bir yolculuktur. Ay Klt'nn merkezi bu dnemde
Ur' dan Harran'a tanmtr ve brahim'in babasnn bu yol
culua kma sebeplerinden en az biri de bu olabilir.
brahim'in yks asl Terah'n Harran'da lmesinden
sonra, ona Tanrdan bir emir gelmesiyle balar: "lkeni, akra
balarn, baba evini brak, sana gstereceim lkeye git" (Y
ratl 12:1). brahim'e bir vahiy gelmitir. Bu vahiyde -atala
rn taph, akrabalarn, arkadalarn ve komularn halen say-

183
Tanrnn yks

g gsterdii- pek ok Tanrnn hibir ie yaramad ve as

lnda, branice metinde TANRI (YHVH ve Yahudi-olmayan
kaynaklarda ise "Yahveh") olarak sz edilen, tek bir Tanr ol
duu sylenmektedir.4
Bylece brahim, yeni inancn daha iyi yaamak ve ken
di pagan evresinden kamak iin bir kez daha seyahat et
meye 'balar. Bu kez daha da batya, Kenan'a gider. Bu, 700
kilometrelik byk bir yolculuktur. Atalarn ilki olan bu b
rahim' in kim olduunu tam olarak bilmiyoruz. Arkeolojik
kaytlar bize bunu syleyemiyor. Ama Kutsal Kitap bize o
ve evresi hakknda olaanst derecede ok ayrnt veriyor
ve ayn zamanda onun nasl bir insan olduu konusunda da
pek ok ey anlatyor. Neredeyse kesin olarak biliyoruz ki
brahim Habiru kabilelerinden birinin reisiydi ve Bat Sami
dillerinden birini konuuyordu. Gebe deildi ama adr
da yayordu. Karsnn cenazesini gmmek iin Hebron' da
ki topra satn alana kadar hibir yerde hibir topraa sa
hip olmamt. Mezopotamya' daki ailesi muhtemelen ifti
deildi, nk iftiler hasat kaldracaklar topraklarnn
bulunduu Ur blgesini gnll olarak terk etmezlerdi. Bel
ki de brahim'in babas Terah bir tccard, Ur'da ve Har
ran' da egemen olan Ay Klt putlarn alp satyordu. unu
kesinlikle biliyoruz ki brahim, Kenan' a gitmek zere Har
ran' terk ettikten hemen sonra, bir kabile efine yakacak
ekilde, hayli gl ve nfuzlu biri olup kt. Yaratl kita
b 13. Blm, brahim'in, yeeni Lut'u tutsak alanlarn pei
ne dmek zere -" ...evinde doup yetimi 318 adamn
yanna alarak ... "- byk bir kuvvet topladn anlatr. Ya
ratl kitab 12. Blmde de kabilesi Kenan'daki ciddi bir
ktlktan kaarken brahim'in Msr otoriteleriyle grme-

4 Bu YHVH harflerine Tetragrammaton ad verilir. branicede sesli harfler

okunmaz ve hibir Yahudi Tanrnn bu drt harften oluan adn en kut
sal olaylar dnda asla telaffuz etmez. Yahudiler "Jahveh" szcn
kullanmazlar.

184
 lbrahirn'in Tanrs Tek Tanr myd?

ler yapmasna olanak tanyacak bir statye sahip olduunu

gryoruz.
En nemlisi de Kutsal Kitap sraillilerin atalar arasnda
bulunan tm lider kiilikler gibi brahim'i de her adan ma
sum gstermeye almaz. brahim ve torunlar olumsuz yan
lar saklanmakszn resmedilir. Bu nedenle, Kenan'daki ktlk
srasnda halkn korumalarn talep ettii Msrllarla kurdu
u ilikilerin karakteristik zellii kayg ve hilekarlk olmu
tur. brahim, gzellii dillere destan bir kadn olan kars Sa
ra'y ehvetle arzulamalar ve onu elde etmek iin kendisini
ldrmeleri ihtimali olduunu bildii iin, Sara'ya kendisi
nin kz kardeiymi gibi davranmasn syler. Bu, Sara'nn
kurtulmasn kesin olarak salayacak bir hile deildir. bra
him aslnda kendi cann kurtarmaya almaktadr. stelik,
bu baarsz "hile" sini Gerar lkesinde seyahat ederken Kral
Avimelek ile ilikilerinde de tekrarlar.
Kutsal Kitap brahim'in Tanrs hakknda yeni bir gr
sunar. Tanr, brahim' e yola kmasn buyurur ve bylece
Yakndou'nun etnik yapsn deitirerek dorudan doru
ya tarihe mdahale etmi olur. Ama bu, gerek tektanrcln
balad nokta deildir. Yaratl kitabnn hibir yerinde bi
ze bu TANRinn tek Tanr olduu sylenmez. Gerekten de,
bu kdnuda nemli bir fikir ayrl vardr. Bu sorun hakknda
bize olduka iyi fikir veren bir olay anlatlr. Olay brahim'in
kurduu dzende Eliezer'in konumuyla ilgilidir.
brahim bir varisi olmayndan kederli bir ekilde yak
nrken yle der: "Ey egemen TANRI [YHVH-Elohim] bana
ne vereceksin? ocuk sahibi olamadm. Evim aml Eliezer'e
kalacak." Eliezer bir uak olsa da sonuta brahim'in evlatl
dr. Arkeoloji bunu dorulayan kantlar sunmaktadr. 1920
ve 30'larda Mezopotamya'nn kuzeybatsndaki Nuzu kaln
tlarnda yrtlen kazlarda ortaya karlan ok sayda tab
let artk gnmzde tercme edilmektedir. Nuzu, Harran
halknn geldii blgenin bir ksmn oluturur ve Eliezer'in

185
 Tanrnn yks

memleketi olduu varsaylan am'dan pek uzak deildir. Bu

binlerce iviyazs metnin pek ou aile ilikileri stnde yo
unlar. En sk rastlanan konulardan biri evlat edinmedir.
ocuklar olmayan iftler, evlat edinme ileminden sonra
kendi z ocuklarnn domas halinde, evlat edindikleri o
cuun tm miras haklarndan feragat etmesi artyla Eliezer
gibi bir varisi evlat edinebilirler. Ve brahim, en sonunda z
olu shak doduu zaman, gizli aile ileri sz konusu oldu
unda evde en ok gvendii kii olan Eliezer'i z olu iin
uygun bir e bulmaya yollar.
Ama Eliezer brahim' in en ok sevdii ve evlatlk olu ol
makla birlikte, brahim' den farkl ekilde ibadet eder ve hat
ta farkl bir Tanrya tapyor bile olabilir. Kendisine brahim'in
olu shak iin uygun bir e bulmak gibi nemli bir grev ve
rilince yle dua eder: "Ah, efendim brahim'in Tanrs, sana
dua ediyorum, bugn benim hzl yol almam sala ve efen-
. dime iyilik et." Grevi tamamlandktan -Rebeka bulunduk
tan- sonra Eliezer yine dua eder: "Efendim brahim'in Tan
rs, merhametini ve doruluunu efendimden esirgemeyen
Sana krler olsun." Her ne kadar Eliezer brahim'in ailesi
nin bir yesi olsa da branice metinde sk sk tekrarlanan
"Efendim brahim'in Tanrs" gibi szler Eliezer'in farkl bir
Tanr ya da Tanrlara taptna, ama bu olayda zellikle
TANRidan yardm istediine iaret etmektedir.
Nuzu'da bulunan tabletler Kutsal Kitapta anlatlanlar b
yk lde destekleyen baka kantlar da sunmaktadr. bra
him, kans Sara ksr olduu iin soyunun srmeyecek olma
sndan tr uzun zamandr aa ekmektedir. Bunu bilen ve
kocasn ok seven gzel kadn Sara sonunda cariyesi Hacer'i
brahim'e sunar. Tayc annelik kurumunun ilk denemele
rinden biri olan Sara'nn bu giriiminin amaa sadece kocas
nn acsn dindirmek deil, ayn zamanda kendi konumunu
salamlatrmaktr. Sara, eer Hacer bir ocuk yaparsa, "Bel
ki bu yoldan bir ocuk sahibi olabilirim," der. Nuzu tabletle-

186
 tbrahim'in Tanrs Tek Tanr myd?

ri bu tr bir tayc annelik antlamasnn Mezopotamya'nn

bu blgesinde byk lde kabul gren bir alkanlk oldu
unu gsterir. Evli ama ksr bir kadn en ok beendii cari
yelerinden birini ona ocuk vermesi iin kocasna sunabilir.
Ve tabletlerin bazlar kadnn cariye ile kocasnn beraberli
inden doan btn ocuklar zerinde "otorite"ye sahip ol
duuna iaret etmektedir.
Bunlar yaln gereklerdir; ama Yaratl kitabnda anlatlan
yk, byle dzenlemeler yapld zaman birtakm felaket
ler olabileceini saklamaz. Sara ve brahim bu olay saygn
lklarna leke srmeden atlatamazlar. Hacer hamile kalnca
Sara'y kmsemeye balar. Hacer smail'i dourduktan
sonra (Yaratl 21:8-21), Sara onu ok kskanr ve evden ko
vup ln insafna terk eder. Uygun barnak ve yeterli erzak
olmaynca Hacer ve bebeinin hayatta kalma olaslklar ok
dktr. Ve brahim Sara'ya engel olmaz. Herhangi bir so
rumluluk almay reddeder. "Cariyenin yazgs senin elinde;
onu nasl bilirsen yle yap," der. Tek mdahalesi Hacer le
doru yola karken ona bir tulum su ve bir somun ekmek
vermek olur. Tanr tam bu noktada devreye girer. Hacer'e bir
melek gnderir (Kutsal Kitapta ilk kez burada meleklerden
sz edilir). Melek, Hacer'i brahim'e geri dnmeye ikna eder
ve ona olu smail'in gnn birinde byk bir halkn babas
olacan syler.
Bu aamada Tanr bir baka isim alr. Tanr brahim'e bir
kez daha grnr ve kendini El addai, "her eye gc yeten
Tanr" olarak tarubr. Buna alternatif bir eviri "yilik datan
Tanr" olabilir. Ancak isim farkl olsa da bunun ncekiyle ay
n Tanr olduuna hi kuku yoktur. brahim ile bir pazarlk
yaparak, ona pek ok ocuk verecei vaadini yineler: "Benim
gsterdiim yoldan yr ve bana kar samimi ol." Bu szler
br.ahim'in kendi Tanrsna kar samimi olmak ve sadece
onun yolundan yrmek zorunda olduu eklinde anlala
bilir. Ve bu noktada Tanr, Kendisi ile brahim arasnda ge-

187
Tanrnn yks

erli olacak bir szleme hazrlar. brahim'den Kendisine sz

vermesini ister ve aralarndaki szlemeye bal kalacann
bir iareti olarak brahim'e ailesinin tm erkek yelerini ve
onlarn torunlarn snnet ettirmesi talimatn verir.
Bu tek Tanr nceki tanrlardan farkldr. brahim'in tama
men iyi bir insan olmadn kabul eder -zaten kimse tama
men iyi deildir- ve onu eletirmekten ok, iyi eyler yapma
ya tevik eder. stelik Tanr insanlarla pazarlk etme, makul bir
dei toku yapma yeteneine sahiptir. Aslnda bu, nceki Tan
rlardan farkl olarak, insanlarn gerekten kendisiyle tarhma
sna izin veren bir Tanrdr. Tanr, brahim'in kardei Lut'un
yaad Sodan adl kt kenti yeryznden silmekle tehdit et
tii zaman, brahim Tanrya kar samimi davranr. Tanrya,
eer orada elli iyi insan yayorsa, bu kenti yok etmek ahlaki
bakmdan doru olur mu, diye sorar. brahim Tanr ile gz
peke, szn saknmadan, knc, hatta neredeyse alayc biim
de tarhr. "Senden uzak olsun bu. Hakly haksz ayn kefeye
koyarak hakszn yannda hakly da ldrmek senden uzak ol
sun. Btn dnyay yarglayan adil olmal." Tanr eer kentte
elli iyi insan yayorsa onlar koruyacan syleyince, brahim
hi utanmadan pazarl srdrr: "Krk be doru kii var di
yelim, be kii iin btn kenJ;i yok mu edeceksin?" Tanr buna
da raz olur; eer krk be iyi insan varsa, kenti balayacakhr.
Ama brahim Tanrdan olmayacak bir ey istemeye kararldr.
"Peki ya krk kii bulursan?" der. Peki ya otuz? Yirmi? Ya da sa
dece on? brahim orada durur, ama sylemek istedii belki de
kentte sadece tek bir iyi insann bulunabileceidir.
Ama brahim'in tek Tanrs her eye gc yeten, her eyi
bilendir. Bundan dolay Sodan sakinlerinin kann iyi ka
nn kt olduunu bilmedii dnlemez. Bu nedenle, bu
pasaj her ne kadar Tanrnn snanmas olarak grnse de, ke
sinlikle, bir anlamda, brahim'in snanmasdr. Tanr, bra
him'in kiiliinde, insan kendisini adalet duygusuna sahip
bir mahluk olarak gstermeye iter. Bu temann branilerin

188
 brahim'in Tanrs Tek Tanr myd?

tektanrl dininin ana temas olduu sylenebilir. Bundan

sonra adalet kavram Musevilik inancnn nemli bir zellii
olarak defalarca yinelenir.
brahim'in Tanr ile tartmas bu dine bir baka nemli zel
lik daha kazandrr. nsan Tanr ile tartr. Bu, Yakup'un Tanr
ile gremesine benzer. Bu tema, Tenal<ta Tanry grd an
latlan son kiiye dek Eski Ahit'te ilenmeye devam eder. Tanr
Eyp' snar. Eyp gerekten drst mdr? eytan Tanrya
Eyp'n hayatndaki btn iyi eyleri alsan ve ona ac versen o
yine de sana tapar m, diye sorar. Tanr ona hesap sorduunda,
Eyp uysalca boyun emez. Tanr ile tartr. Tanrdan kendi
davranlarn temize karmasn ister. Yarglanan sanki Eyp
deil de Tanrdr ve onun adaleti snanmaktadr.
Musa da Tanry ve Onun sylediklerini hemen kendili
inden kabul etmez. Musa lde yanan allkla karlat
zaman yzn saklar. Tanrdan, onunla yz yze gelemeye
cek kadar korkar; ama yine de Ona hi tartmakszn boyun
emeyi reddeder. Ben kimim ki firavuna gidip ondan srail
oullarnn Msr' dan kmasna izin vermesini isteyeceim,
diye sorar. Sonra Musa son derece srad bir ey yapp Tan
rya ismini sorar. smi olmayan bir varln sraillilere Mu-
. sa'nn kendisinin ve halknn her eye gc yeten bir Tanr ta
rafndan desteklendiini anlatmaya gc yetmeyecektir. "s
rail oullarina gidip, babalarnzn Tanrs beni size yollad,
dediim zaman, onlar da bana, onun ad nedir, diye soracak
lar. Onlara ne syleyeceim?" Tanr muammal ama kesin bir
yant verir: "BEN NEYSEM OYUM."5 Bu, insan, hayvan ve
gkcismi formundaki putlara tapan Msrllarn inanlarn
dan ok farkl bir inan biimi ile esiz ve yeterli bir gcn
ilandr. "Benim" (olmak fiilinin birinci tekil ahsla ekimi)
szcnn branicesi (EHYH) bu Tanrya verilen isimle
(YHVH) ayn kkten (hayah) gelir.

5 Bu gerekten bir muammadr nk bu sz branicede ayn zamanda ge

lecek zaman kipinde de okunabilir: "Ben ne olacaksam o olacam."

1 89
Tanrnn yks

srailliler, kendilerini klelikten kurtarp zgr bir ulus ol

maya doru gtren Msr' dan k yolculuunun byk ks
mn tek Tanr fikrini itenlikle kabul etmi olarak yapmam
tr. sraillilerin Tanr Fikri hala msr firavunu Akenaten'inkine
yani pek ok Tanr arasnda stn bir Tanr Fikri' ne yakn g
rnmektedir. Her eye gc yeten tek bir Tanr fikrini benim
seyen Musa, Sina Da'na kp gzden yiter yitmez, srailliler
zgvenlerini yitirmi ve Musa'nn kardei Harun'u arp
ondan bir altn buza yapmalarna yardm etmesini istemitir.
nsanlk tarihinde bir ayrm izgisi izmi olaanst derecede
devrimci bir fikir olan tektanrclk ayn zamanda kulaa ya
bana gelen bir dncedir. Belli tarihsel koullarda gelimitir
ve bu geliim zaman almtr. Byk Yahudi yorumcu Ma
imonides Musa'nn sraillileri krk yl boyunca ssz llerde
dolatrmasnn sebebinin sraillileri Msr' dan karmaktan
ok Msr' sraillilerin aklndan karmak olduunu ileri sr
mtr.6 srailliler putperestlie derinden baldrlar ve bu
yeni tek Tanr Fikri'ni kabul etmeleri iin zaman gemeli, bu
halk byk skntlar ekmelidir.
TANRinn Kenan'a girmelerinden nce lde sraillilerle
yapt szlemenin temel esi, teki tanrlar reddetmeleri
ve sadece kendisine tapmalardr. "Benden baka tanrnz ol
mayacak" emri kesinlikle taplacak baka tanrlar olduu fik
rini yanstr. Bugne dek Yahudiler ema duasn ederler.
Dua yle balar: "Dinle ey srail, Tanrmz Efendimiz bir
dir." Ama belki bu dize sraillilere ilk kez okunduunda Ado
nai ehad yani "Efendimiz birdir" ifadesi tek Tanr fikrine ia
ret etmiyordu; sadece "Efendimiz bizim taptmz tek Tanr
dr" anlamna geliyordu.

6 Moses Maimonides (1135-1204) yaamnn byk ksmn spanya ve M

sr'da geirmi nl bir Yahudi bilginidir. ngilizcede Guide for the Perp
lexed adyla bilinen Moreh Nevuchim (1190) adl eseri Yahudi felsefesini
slam ve Aristoteles ile sentezleme ve her eyin akl ile kavranabilecei
ni kantlama giriimi olarak kabul edilmektedir.

190
 Yiftah'n And: srail'de Bir Yunan Tragedyas m?

Btn bunlar bize srailliler, hatta muhtemelen tm insan

lar hakknda bir ey anlatr. Tanr hakkndaki tm fikirler
herkese anlalabilir deildir. Bu fikirlerin bazlarn gnde
lik hayata uydurmak zrdur. nsanlk tarihine ilikin gr
lerin ou bizim sadece, hayatta kalmamza ve rememize
yardmc olan inanlar benimsediimiz varsaym zerine
kurulmutur. Bu, Yaratl kitabnda hzlca deinilip geilen
bir konudur. Baz antropologlar bize her ayinin toplumlar
birbirine balama amacna hizmet ettiini anlatr. Marksistler
Tanr Fikri'nin bir grubun dier bir grup zerinde egemenlik
kurmasnn bir yolu olduu syler. Psikologlar dinsel fikirle
rin hayatta kalmak iin gelitirilmi teki bilind zihinsel
sistemlerin stne "binen" dncelerden ibaret olduunu
belirtir. Bu bilgilerin nda, din, znde "akla uygundur".
Ama bu inan sistemleri ierisinde yaayan insanlarn ifade
lerine kulak verdiimiz zaman farkl bir tablo grrz. Tanr
Fikri ac ve sefalet dourabilir. Barl bir varolu biimine
aykr den taleplerde bulunabilir. Ve yine de kalc olabilir.

Yiftah'n And: srail' de Bir Yunan Tragedyas m?

Hakimler kitabnda sraillilerin tektanrcla ynelik elikili
tutumlarn betimleyen dokunakl bir yk aktarlr. ykde
Gilad'n bir fahieden olan gayrimeru olu Yiftah'n ban
dan geenler anlatlr. Hahamlar bunu bir uyar yks ola
rak grr. Yiftah bir ant imekte aceleci davranm ve sonun
da byk bir gnah ilemitir.
yknn balarnda Yiftah miraslarn gayrimeru vey
kardeleriyle paylamak istemeyen aabeyleri tarafndan ba
basnn evinden kovulur. Srgn edilen Yiftah bir grup hay
duda katlarak kendine kt arkadalar edinir. O zamanlar
srailliler srail'e yerlemitir ama lkenin gneyi hala d
manlarla evrilidir. Bat' da Filistinliler, Dou' da Ammonlu
lar bulunmaktadr. ok gemeden Ammonlular srail'e sald-

191
Tanrnn yks

rnca Yiftah ve yeni dostlar paral asker olur. Yiftah sava

meydannda korkusuzca arpt iin, srail'in nderleri bu
boyun emez hayduttan ordularna komutan olmasn ister.
Yiftah teklifi kabul eder, ama eski gnlerde sahip olduu say
gnl zledii iin, "Benden nefret eden, beni baba evinden
kovan siz deil miydiniz? Zor durumda kalnca neden bana
geliyorsunuz?" diyerek, komutanl bar zamannda da
srdrme koulunu ne srer.
Yiftah Ammonlularla uzun diplomatik grmelere balar.
Ammonlulara, vaat edilmi topraklara girmelerinden beri sra
illilerin buraya yerlemelerinin tarihini anlatr ve burada olma
hakkna yasal olarak sahip olduklarn ileri srer. Yiftah, Tan
rnn bu fethe ara sra yardm ettiini kabul etmekle birlikte,
bar grmelerinde inanl bir tektanncdan ok bir diplomat
portresi izer. Yiftah sonra srail'.in Tanrsna byk bir yemin
eder. Tanrnn onu savata baarl klmas halinde, kendisini
karlamak iin evinin kapsndan ilk kan kiiyi yakarak kur
ban edeceine sz verir. Tanry yanna alan Yiftah Ammonlu
lar yener ve "byk bir kym yaparak" yirmi kenti ele geirir.
Zafer kazanm bir komutan olarak eve dndkten sonra s
zn tutup zerine deni yapma zaman gelir. Bir yere yerle
ik halde yaamay uzun zamandr isteyen Yiftah'n ailesi sev
gili gzel kzndan ibarettir ve Yiftah' karlamak zere her
kesten nce "ark syleyip dans ederek" evden dar frlayan
da o olur. Yiftah kzna itii anttan bahseder ve Tanrya ver
dii szden dnemeyeceini syler. Kz Yiftah'n yapt an
lamaya uyacan belirtir ve ekler: "Yalnz bir dileim var: Be
ni iki ay serbest brak, gidip arkadalarmla krlarda gezine
yim, kzlma alayaym" (Hakimler 11:37).
Yiftah'n yks iki ynden trajiktir. Huzuru tek ocuu
sayesinde aile mutluluunu tadarak bulmu olan Yiftah im
di bu mutluluu yok etmek zorundadr. Yiftah'n and srail
lilerin Tanry ne kadar az anladklarnn gstergesidir, n
k insan kurban etmek pagan bir uygulamadr.

192
 Yiftah'n And: srail'de Bir Yunan Tragedyas m?

srail' de tektanrcla gei sreci acl olmu ve yzyllar

srmtr. srailliler Tanr ile yaptklar antlamaya her za
man sadk kalmamtr. Kral Sleyman'n Yerualim'de ina
ettii tapnak TANRiya adanm, ama yine de bir Kenan ta
pna dzenine sahip olmamtr. Sleyman'n elerinden
pek ou pagand ve kendi dinsel pratiklerini azimle srd
ryorlard. Kral Ahav'n kars zebel kuzeydeki srail Krall
'na dardan ok sayda Baal rahibi getirtince TANRI tap
m neredeyse yok oluyordu. Kuzgunlar tarafndan bytl
m ve srtnda hayvan postuyla dnyay dolam asi pey
gamber lyas bu hamleye meydan okudu. Baal rahiplerini
yamur yadrma dellosuna davet edip delloyu kazannca
onlardan inanlarn terk etmelerini istemekle yetinmek yeri
ne, onlar hemen orackta idam ettirdi. Pek ok Tanrs olan
paganizm daha ziyade esnek bir dindir; ierisinde baka bir
ya da iki tanrya her zaman yer vardr. Ama srail' de ortaya
kan tektanrclk ok farklyd: teki inanlarn bask alhn
da tutulmasn ve reddedilmesini talep ediyordu. Bu dlay
clk, bir yere kadar, srail' de ortaya km bu tektanrclktan
doan inancn -Musevilik, Hristiyanlk ve Mslman
lk- karakteristik zellii olmutur. Ama Hristiyanlk ve
Mslmanln tersine Musevilik, "en drst ulus gelecekte
dnyay miras alacaktr" grn benimseyerek, baka
inanlara sahip halklar Musevi yapmaya almaktan vaz
gemitir.
Ama lyas gibi peygamberlerin yaratt gk grlts ve
imekler bile srail'in putperest halkn hizaya getirmek iin
uzun sre yeterli olmad. Kral Manae ve olu Kral Amon
(M 687-42 ve 642-40) TANRinn yan sra Kenan tanrlarna
taplmasn etkin ekilde tevik ettiler. Kral Manae Yerua
lim' deki Tapnaa bir Kenan tanrasnn heykelini bile dik
tirdi. sraillilerin putperestlii Musa'nn zamanndan bu yana
hi bu denli kt olmamt. Yahudi tarihinin bu noktasnda
olaanst bir olay oldu ve sekiz yandaki bir ocuk tahta

193
Tanrnn yks

geti. "Tanrnn gznde doru olan yapan" Kral Yoiya (2.

Krallar 22:2) kralln iine yuvarland dinsel ve ahlaki yoz
lamay sonlandrmaya karar verdi. Tm putlarn un ufak
edilmesini ve olanclar ile fahielerin gizlendii bahelerin
yok edilmesini emrederek ie balad. Yirmi alt yana geldi
inde Yerualim'deki Tapna gzelletirmek iin youn bir
faaliyet balatt. Kahin Hilkiya'nn denetiminde sren inaat
almalar srasnda baz iilE!r -ustalar Levites'in ad Ta
rihler kitabnda geer- Tapnan temellerinde eski bir el
yazmas buldular. Kutsal Kitap Hilkiya'nn bu parmeni
yazman afan' a veriini anlatr. afan parmeni okuyup
krala gtrr. yle grnyor ki Tapnak rahipleri bu par
menin Tora'nn beinci ve sonuncu kitab -Yasa'nn Tekrar
olduunu ileri srmtr. Eer doruysa heyecan verici bir
keiftir. afan parmeni krala yksek sesle okur. Bunun ze
rine kraln "stn ban paralad" sylenir.
Yoiya'nn byle iddetli bir tepki vermesinin nedeni, par
menin en korkun lanetleri iermesi olabilir. Parmende
srailoullar Yasa'ya bal kalmazlarsa, Tanrnn bu halka
yapacaklar anlatlmaktadr. Tora'nn beinci kitab olan Ya
sa'nn Tekrar nceki drt kitaptan ok farkldr. Bu kitap as
lnda bir vaaz, birinci tekil ahs kullanlarak yazld iin
Musa tarafndan kaleme alnd anlalan bir sylevdir. Mu
sa'nn ssz Sina llerinde yapt yolculuklarn zetinin te
sine geerek, bir miktar tarih anlatr. Musa'nn, insanlar Ya
sa'ya uymaya tevik etmek iin syledii szleri bir araya ge
tirir ve tapnmann merkeziletirilmesi, putperestliin yasak
lanmas, insanlarn gelirlerinden tapnaa vermek zere ayr
dklar ksm, temiz ve temiz olmayan yiyecekler ve grkem
li festivaller gibi konularla ilgili kurallar vurgular. Ceza hu
kuku geni olarak ele alnr, cinayet, mlkiyet ve sahte tank
lk gibi meseleler zerinde durulur. Eitim, adaletin stnl
, demokratik kurumlar ve emein saygnlnn yan sra
aile haklar ve savata ahlakl davran gibi ksmlar vardr.

194
 Yiftah'n And: srail'de Bir Yunan Tragedyas m?

Kitabn anahtar On Emir'in tekrardr ve Yahudi tektanrcl

asndan ok nemli olan ema'nn al cmlesi yledir:
"Dinle ey srail, Tanrmz Efendimiz birdir." Her ne kadar ki
tabn yazar Musa gibi grnse de kitabn son sekiz cmlesi
nin Musa'nn lm ve gmln anlatmas soru iaretine
yol amaktadr. Talmud'a katk yapan baz hahamlar bu
cmlelerin, nderlii devralan Yeu'ya ait olduunu ileri sr
mtr. Baz hahamlarsa bu cmlelerin lmnden nce
Musa'ya Tanr tarafndan yazdrldn iddia etmitir.
Kitabn lanetleri ieren ksmn okumak bugn bile kolay
deildir. Eer insanlar Yasa'ya uymazlarsa, balarna her tr
l korkun olay gelecektir: kuraklk, kavrulma, halanma, sel,
salgn hastalk, ktlk, ksrlk, erken lm, ocuk lmleri,
delilik, krlk, uygar toplumun yklmas ve srgn. Kullan
lan dil ok canl ve etkileyicidir, fakat bu canl anlatm dzen
li aralklarla kesilir ve eer insanlar erdemli olursa iyi zaman
larn gelecei vaat edilir. Byle bir bildirimin Yoiya gibi fe
dakar ve Tanrdan korkan gen bir kral zerinde ne denli de
rin bir etki yapacan zihinde canlandrmak ve yazman a
fan kendisine parmeni okuduunda kraln neden byle
iddetli bir tepki verdiini anlamak kolaydr. Ve lanetler bi
reylere deil ulusa ynelik olduu iin, Yoiya, ulusun nde
ri olarak kendisinin ileri deitirme sorumluluunu stlen
mesi gerektiinin fazlasyla farkna varm olmaldr. Bylece
Yoiya'nn ilk hareketi parmeni Tapnaa geri yollamak ol
du. Orada halka ak bir toplant dzenledi ve metni yksek
sesle bizzat okudu.
Baz eletirmenler bu parmenin bulunmasnn olaa
nst derecede byk bir ans olduunu belirtir; bu o kadar
byk bir anstr ki insann aklna bu kefin bir aldatmaca
olabilecei bile gelir. Bu eletirmenler bylesine nemli bir
metnin Tapnak' ta yitirilmesinin neredeyse imkansz olduu
nu, metnin belli tarih yanlglar ierdiini (rnein, Mu
sa'nn zamanndan sonra gereklemi olan Kenan'n fethin-

195
Tanrnn yks

den sz edilmesi), ve homojen bir ekilde yazlm grnme

diini ileri srerler. Bu durumda, bir aklama, parmenin
rahiplerin kendi dinsel otoritelerini -kral araclyla- ye
niden ilan etmelerinin bir yolu olduudur.
Yasa'nn Tekrar "yabanc dmanl konusunda bir grev
bildirimi" olarak tanmlanr. Musa sraillilere Kenan'a vardk
larnda orann sakinleriyle hibir iliki kurmamalarn syler.
Onlarla evlenmemeli, her trl sosyal ilikiden kanmaldr
lar. stelik srailliler kendi aralarnda Kenanllarn dininin iz
lerini arayp bulmal ve yok etmelidirler; tapnaklarn yerle bir
etmeli, Tanrlarn atee vermelidirler. u eklenmelidir ki bu
nun istenmesinin sebebi TANRinn tek Tanr olmas deil, s
railliler iin nemli olan tek Tanr olmasdr. Bu nedenle, ya
banc dmanl sulamas tam olarak doru deildir. Ya
sa'nn Tekran putperest olmamas gerekenlerin sadece Yahudi
ler olduunu aka belirtir. Tanr baka uluslar da yaratmhr;
bu uluslar ahlakszlk yapmadklar ya da su ilemedikleri s
rece, kendilerine zg uygulamalar ho grlecektir.
Bu kitabn akllca kurgulanm bir "aldatmaca" dan ibaret
olduuna inanmaymn sebebi ite budur. Kitap, iddia edil
dii gibi, kesinlikle sadece Kenanllann inancnn birtakm
elerini TANRI-tapmnn ierisinde eritip bu ikisini kay
nahrmak amacyla tasarlanmamhr. Ama, kayna her ne
olursa olsun, parmenin daha nceki bir rahipler kuanca,
muhtemelen Hizkiya ya da Manae dneminde, Tapnak' ta
saklanm olmas muhtemeldir. Bir baka olaslk daha mev
cuttur: Bulunan parmen Yasa'nn Tekrar deildi; Kral'n l
kede reform yapmasna ve dinsel pratii yeniden dzenleme
sine yardmc olmak iin zel olarak hazrlanm baka yaz
lard.
Parmenin yaymlanmas ulusun yeniden diriliinin bir
iaretiydi. Ama bu dirili geiciydi. srail hala TANRiy tek
Tanr olarak kabul etmeyi reddediyordu. Zamanla, nderlii
ni peygamberlerin yaph yeni bir dinsel mayalanma dalgas

196
 Tektanrcln Ne Lzumu Var?

bunun ok tehlikeli bir ey olduunu gstermeye balad. Si

yasal gelimeler -en ok da srail'in topraklarnn bitiiin
de gl ve saldrgan ulus-devletlerin ortaya kmas
TANRinn srail'e kzgn olduu eklinde yorumland. Ger
ek tektanrcln douuna yol aan, ite bu hareketti.

Tektanncln Ne Lzumu Var?

Peygamberlerin sylemek zorunda olduklar eylere gz at
madan nce bir ya da iki soru sorabiliriz. sraillilerin dini Ke
nanllarn dinine neden bu kadar karyd? Baal tapmnn ne
si yandalarn kltan geirmeyi gerektirecek kadar yanlt?
nderlerden gelen korkun uyarlara ve Tanrdan gelen ce
zalandrma tehditlerine ramen, Baal tapm sraillilere ne
den bu kadar ekici gelmeyi srdrd?
srailliler zgn bir zaman ve tarih yaklamna sahipti. s
raillilerin Yakndoulu komularnn inan sisteminde za
man dngseldi, Babillilerin Yeni Yl kutlamas olan Akitu
trnden periyodik festivallerle kendisini doal dnya gibi
yeniliyordu. srail dini, bunu denemi olmasna karn, yerli
inan sisteminin izlerini stnden pek atamamtr: Grd
mz gibi, srail dininin sylenceleri teki yerel yklerle
pek ok ortak yne sahiptir, sraillilerin kutsal yerlerinin
isimleri daha eski bir gelenein dilsel izlerini tar, ayinleri ve
festivalleri ortak bir inann elerini paylar.
Yine de sraillilerin dininin banda komularnn Tanrla
rndan ok farkl olan bir Tanr bulunur. Bu, olaylarn cereya
nna mdahale eden, bu cereyann gereklemesini salayan
ve buna ramen dnyann zerinde ve tesinde kalan bir
Tanrdr. Eylemleri dnyada grlebilir; ama Musa' dan son
ra, O, bilinemez ve grlemez bir Tanr haline gelir. Musa
Tanrdan kim olduunu aklamasn istediinde, Tanr ona
nceki sayfalarda aktardmz ksa szle karlk verir. Eski
branicede belirsizlik ve gizemi ifade etmek iin bunun gibi

197
Tannnn yks

szler kullanlr. rnein, eski branicede "gittikleri yere git

tiler" cmlesiyle anlatlmak istenen ey, "bir yere gittiler",
"nereye gittiklerini bilmiyoruz" dnceleridir. Anlalan o
ki Tanr Musa'ya aklama yapmam, onu paylamhr. Tan
r Kendisinin bu dnyann tesinde bulunduunu, bu dn
yadan ayr olduunu, insann Onu anlamakta aciz kaldn
aklamtr.
Farkl yer ve zamanlarda Tanr hakknda retilen fikirler
en ok bu bakmdan farkllamaktadr. Tanr akn idr, ya
ni dnyann zerinde ve tesinde midir? Yoksa ikin midir,
yani dnyada, doada, bir ocuun glmsemesinde, doyu
rucu bir yemekte mi bulunur? Tm byk dnya dinleri her
iki grn elerini de ierir. Bu eler bazen bar iinde
bir arada var olur, bazen savar, kimi zaman biri tekine al
ternatif olur, kimi zaman biri tekinin yerine geer. Eski sra
il dini belli bir noktada aknc grn etkisi altna girmitir.
Bunun sebepleri ne olabilir? Speklatif olmakla birlikte,
verilebilecek yantlardan biri udur: "kin" gr greli l
de bar ve yerleik bir varolua en uygun grtr. Tan
r her yanmzda, yln dngsel yapsndadr. Ama hareket
halinde olan, baka deyile, ne tam gebe ne tam yerleik
olan, ev sahipleriyle srekli atan, kimi zaman esir edilen,
kimi zaman kaan bir halka bu Tanr Fikri'nin pek faydas
dokunmqyabilir. Byle belirsizliklerle dolu bir hayatta, dn
yann epey tesinde duran bir Tanrya inanmak belki de da
ha iyidir.
Grnen odur ki insanlarn belli gruplara ait olmama i
gds en az baka gruplara ait olma igds kadar kuv
vetlidir. nsanlk tarihi, bir grubun bir baka grupla kavgas
nn tarihidir. Grup ne kadar byk olursa olsun, iimizde
onun boyutlarn bir yerde snrlandrma ve teki gruplardan
farklln ifade etme drts duyarz. Bunu Avrupa para
birimi zerinde yrtlen sonu gelmez tartmalarda grebi
liriz. Her ne kadar ngiltere kltrel ve siyasal olarak pek ok

198
 Tektanncln Ne Lzumu Var?

bakmdan Avrupa'nn "paras" olsa da, pek ok ngiliz bir

birleik Avrupa devletine dahil olmaktan korkmakta, bunu
kimliini yitirmekle bir tutmaktadr. Her lke ve kltrde,
halkn kendi iindeki birlii ve teki halklarla arasndaki
farkll vurgulamak iin kullanlan yntemler mevcuttur:
dil, giyim kuam, yeme ime, cinsellie yaklam ve kuku
suz Tanr ile ilgili inanlar.
Eski srailliler kuatlmlard. Srekli yer deitirmek b
yk gvensizlik douruyordu. Bir yere yerleip, o yerin gele
neklerini benimsediler mi, yoksa kendi alkanlklarn sr
drmek iin kavga ettiler ve bylece gze batan, kuku duyu
lan bir halk olarak m kaldlar? Bu bir ynyle bugn ngilte
re' de yaanan amazn aynsdr. Bazlar bu bunalma kendi
kltrel kimliklerini en uzlamaz ekilde savunarak tepki
vermektedir. Beyaz Bal uygarln "Babil" yani yoz ve bar
bar olarak tanmlayan uzun rme sal Rastafaryanlarn dn
yay reddeden deerler sistemini ve Mslmanlarn uyum
sorununu byle deerlendirebiliriz.7 Bu yzden, eski srailli
ler kendilerini gvende hissetmemelerini benzeri ekilde d
a vurduysa buna amamamz gerek. Tam kendilerine uy
gun ve komular Kenanllarnkine kesinlikle hi benzeme
yen bir Tanr Fikri gelitirdiler. srailliler her eyden nce bu
Tanrya taparak ve zgn kltrel geleneklerinin bu Tanr
nn emri olduunu iddia ederek, kendi kimliklerini korumak
iin etkili bir yol bulmu oldular. Belli srail yasalar zellikle
sraillileri komularndan ayrmak iin konmu grnmekte
dir. Gnmz Yahudileri et ve st rnlerini bir arada yeme
yi reddeder ve bu karut yani beslenme yasalar ilkesi Kutsal
Kitapta "ola annesinin stnde halama"nn yasaklanma
sndan tremitir. Bu Kenanllarn bir yemeidir. Komu bl
gelerde yaygn uygulamalar olan dvme yaphrma ve kurban
etme, benzeri ekilde sraillilere yasaklanmhr.

7 Geri bu terimi kendilerine zulmedenlerin yani Hristiyan kle sahiple

rinm geleneine borludurlar.

199
Tanrnn yks

Ama eer srailliler kendi kimliklerini korumak iin byle

sine gl bir istek duydularsa, Baal tapmna dnen srailli
lere ilikin neden bu kadar ok kant buluyoruz? Belki de Ke
nanllann dini ok ekiciydi; ok daha hedonisteydi. kin
Tanr Fikri'nin kavranmas, grlemeyen ve kim ya da ne ol
duu tam olarak bilinemeyen akn "teki"ni kavramaktan
ok daha kolayd. Daha modern olan Katolik Hristiyanln
da benzeri bir ey grrz. Burada, Bakire Meryem Tanrsal
olann kiisel boyutu biimini alr ve ona sayg gsterilir. Mer
yem her eye gc yeten akn Tanr ile bizim aramzda bir
arabulucu olarak grlr. Budizm, Tanr kavramn hepten
reddetse de, tm gneydou Asya halklar Buda'nn heykel
lerini yapar ve ona armaanlar sunar. nanlarmzn son de
rece "maddesel" bir e iermesini isteriz. Ortada grnme
yen bir teki, halkn ounluunu tatmin etmez. Tanrlarm
z grmek, onlara anlaml ayinlerle yaklamak isteriz. Tann
dan aklama, teselli ve yardm bekleyen insanlar, bu Tanrnn
ulalabilir olmasn da isterler. sraillilerin dini kendi kimlik
lerini korumalarna yardm etmi olabilir, ama bu srdrme
si g bir stratejiydi, insanlarn baka dinlere dnmesini en
gellemek iin zaman zaman halkn youn bir bask altna aln
masn gerektiriyordu. Daha tatmin edici bir zm bulma ii
daha sonra yetien bir din adamlar kuana dt.

Peygamberler ve Rahipler
Hristiyan peygamber Simon Kimbangu Zaire'nin batsnda
1887 ylnda dodu. 1915'te misyonerler tarafndan Vaftizcili
e kazandrld, birka yl din retmeni olarak alt, insan
lara Vaftizcilii retti. Bir gn Tanr ona grnd ve vaaz
vermesini syledi. Bu olaydan sonra, kendi ky Nkamba' da
kendisine getirilen hasta bir gen kadn dua edip ellerini
onun vcudunun stnde dolatrarak iyiletirdi. Krl te
davi etti. Ve bir defasnda, lm bir ocuu dirilttii bile sy-

200
 Peygamberler ve Rahipler

lendi. nsanlar mucizevi ekilde iyiletirdiine dair sylenti

ler yayld ve her gn Nkamba'ya binlerce insan akn etmeye
balad. Ad "konumas istenen" anlamna gelen Kimbangu,
yeni Hristiyan olan kii;ileri asla vaftiz etmiyor, en yakn mis
yoner kilisesine yolluyordu. Ama lkeyi smrgeletiren mis
yonerler onun yandalarn ne yapacaklar konusunda fikir
ayrlna dmlerdi. En dmanca tepki Kimbangu'yu ba
belas olarak gren Roma Katolik Kilisesi'nden geldi.
Poplerlii artan Kimbangu, Tanrnn Afrikallar smr
geci Belika hkmetinden kurtaracan sylyordu. nsan
lar almay reddediyor, hastaneler hasta kabul etmiyordu.
Kimbangu'nun konumasn dinlemek iin ok byk kitleler
toplanyordu. Halkn ayaklanmasndan korkan hkmet,
bakentin sokaklarna makineli tfek mevzileri kurdu. Avru
pal misyonerlerin tutumunda bir kskanlk esi de vard.
Misyonerlerin Afrikal tebaas yllarca onlara ve inanlarna
kukuyla yaklam, beyaz adamn Kutsal Kitabn gerek sr
larn kendine sakladna inanmh. Kimbangu, Hristiyan
larn Tanrsnn yerel Tanr Nzambi ile ayn Tanr ve kendisi
nin de ngunzi yani peygamber olduunu iddia ederek Hris
tiyanl Afrikallara ah. Doaya kar olaanst bir yakla
ma sahipti, maymunlar insann primat kuzenleri olarak g
ryor ve onlara sayg duyuyordu. Kimbangu, yandalarnn
teki primatlar ldrmesine izin vermiyordu. teki primat
larla atalarmz ortakt, bu yzden bir maymunu ldrmek
cinayetten farkszd. Kimbangu ormanda kendi bamzn a
resine bakmak zorunda olduumuz zaman kuzenlerimizin
hareketlerine ykndmz sylyordu. Hayatta kalmak
iin, onlarn yaph gibi yiyecek toplamak, aslnda onlar gibi
olmak zorundaydk. Kimbangu, insanlarla hayvanlar birle
tirmenin Tanrnn plannn bir paras olduunu retiyor
du. Gnn birinde aslanla koyun koyuna bar iinde uzanp
yatacak, doaya kibirle muamele etmeyecektik. Vahi hay
vanlarn etinin yenmesine ve baka pek ok yerel gelenee

201
Tanrnn yks

kar kyor, Tanrnn okelilie, erotik dansa, kt ama

larla yaplan bycle ve tamtamlara kzdn ilan edi
yordu. Yandalarnn bu kstlamalar hi yaknmadan kabul
etmesi misyonerleri ok artyordu.
Protestan ve Katolik misyonerler bir kereye mahsus olmak
zere ibirlii yaptlar. Birlikte alarak Belikallar pey
gamberi tutuklayp hapse atmaya ikna ettiler. Kitlesel bir top
lantda onu karma giriimi baarsz oldu, ama bu olaydan
sonra Kimbangu gidip otoritelere teslim oldu. Krbaland ve
lm cezasna arptrld, ama hkm, Belika Kral tarafn
dan mr boyu. hapse evrildi. On iki "havarisinin" ve yan
dalarnn onun retisini yaymas yasakland. Kimbangu
Ekim 1951'de lmeden nce otuz yl hapiste rd. Ama
bugn 12 milyon yanda olduu ve bu insanlarn onun
retisine inand sylenmektedir.
Simon Kimbangu'nun yks bize kehanet hakknda bir
eyler anlatr. Ne zaman birileri kp gelecei grebildiini
ve Tanrdan mesaj aldn syleyecek olsa, bakalar onlara
azlarn kapal tutmalarn syler. Kehanet kendi bana de
iim ve devrim yaratacak bir g olabilir, iktidar elinde bu
lunduranlar iin srekli sorun yaratabilir.

Uzak tutun benden ezgilerinizin grltsn,

enklerinizin sesini dinlemeyeceim.
Bunun yerine adalet su gibi,
Doruluk rmak gibi srekli aksn. (Amos 5:23-4)

Yerualim yaknlarndaki Tekoa tepelerinde hayvan g

den basit bir oban, sa'nn doumundan 750 yl nce byle
sylyordu. Amos, TANRinn am, Gazze ve Sur gibi birka
kente kzgn olduuna ve sakinlerinin cezalandrlmak zere
olduuna inanyordu. Bu uluslarn tamam -Suriye, Filistin,
Edom- mahvolacakt, ama kuzeydeki srail Krall'nn ba
na en korkuncu gelecekti, nk o tam bir yz karasyd:
202
 Peygamberler ve Rahipler

"Su stne su iledii iin srail halknn cezasn erteleme

yeceim." TANRI gemite gl bir mttefikti, sraillilerin
sava meydannda zafr kazanmasn salamt; sonu ola
rak srailliler artk kendilerini yenilmez sanyorlard. Kendi
lerinden honutlard. Fakat ulusun birka kusuru vard ve
Amos bunlar en sert dille anmsatmaya hazrlanyordu. Teh
likede olan sadece srail Krall deildi; Tapnan bulundu
u Yahuda da tehdit altndayd. Tanr, Tapnak'taki grkem
li kurban trenleriyle ilgilenmiyor, diyordu Amos. Yasa'ya s
k skya uyulmasn, insanlarn birbirleriyle drste dei
toku yapmasn ve Kenanllarn dininin en ufak izlerinin da
hi temizlenmesini istiyordu. Amos'un uyarlarn dinleme
menin sonular mthi olacakt: ykm, lm ve tutsaklk.
"te geliyor o gnler; sizi et kancalaryla, en son kalanlarn
z balk engelleriyle gtrecekleri gnler" (Amos 4:2).
Bu tatsz mesaj getiren kiinin dmanca muamele gr
m olmas artc deildir. Amos, Kral Yarovam'n evinin
yklacandan sz ettii zaman, Beytel Yksek Rahibi
Amatsya onu krallk makamlarna rapor etti. Ona Beytel'i
terk etmesini emretti. "ek git ey bilici!.. Yahuda'ya ka. Ek
meini orada kazan. Orada peygamberlik et. Bir daha Bey
te!' de peygamberlik etme. nk buras kraln kutsal yeri,
krallk tapnadr" (Amos 7: 12). Amatsya, Amos'u yiyecek
karlnda olumlu kehanetlerde bulunan nemsiz bir tap
nak kahini olarak grm ve kovmutu. Bir baka peygamber
olan Hoea da benzer bir muameleyle karlamt.
Amos bir oban ve firavun inciri toplaycsyd, ama yeri
ne ulatrlmas gereken bir mesaj vard ve kimse de onu
durduramayacakt. nancnn kuvveti sayesinde Kral'n tap
nana kadar gitmekten ve Kral'n yzne tacn kaybedece
ini sylemekten ekinmeyen bu yrekli obana ne olduu
nu bilmiyoruz. Amatsya ona bir ans vermi olmakla birlikte,
pekala ldrlm olabilir. Ama pek ok dindar insan gibi
Amos da sessiz kalamayacan biliyordu.

203
Tanrnn yksll

Londra'daki British Museum' da dokunakl olduu kadar

korkutucu da olan bir yarm kabartma bulunmaktadr. Sanhe
rib'in Ninova'daki, sarayndan getirilmitir. Amos'un kehane
tinden sadece otuz yl kadar sonra Asur kral Sanherib Yahu
da'y istila etti. lkenin Yerualim'den sonraki ikinci byk
kenti olan Laki'i kuatt ve M 701'de, bu iyi tahkim edilmi,
zapt edilemez grnen kenti yerle bir etti. Kuatma srerken
Sanherib kent surlarndan 200 metre uzaktaki adrlarnda ra
hata oturup sava izlemiti. Asur tabletleri Sanherib'in kenti
kuahn, fethediini ve hayatta kalan insanlarn bana gelen
leri anlahr. Yarm kabartma, kuatma silahlarnn nasl ar ar
surlara doru ilerlediini ve saysz okunun gkyzn nasl
oklarla doldurduunu ayrntl olarak gsterir. Ama erkek, ka
dn ve ocuklarn, bazlar mzraklara, bazlar da engellere ge
irilmi halde Yahuda'dan nasl gtrldn de gsterir.
Sadece birka kilometre tedeki Yerualim daha ansldr,
Kral Hizkiya Laki'in dnden ders almhr. Sanherib
bakentin surlarn dvmeye balad zaman, Kral, Yea
ya'y dinler. Yaphklarndan dolay ok zgn ve piman ol
duunu davranlaryla gsterir ve ibadet eder. Ve bir gece,
tam kuatmann ortasnda, Sanherib'in askerlerinden 5180'i
vebaya yakalanr. Sabah olduunda hepsi lmtr. Sanhe
rib hemen Ninova'ya dner.
Bir sylentiye gre, Tanr ona ilk kez grndnde Si
mon Kimbangu yazgsndan kurtulmak iin kayplara kar
mtr. Tarih boyunca ou peygamber ho karlanmayaca
n bildii bu can skc mesaj duyurma grevini stlenmek
te tereddt etmitir. Yeaya Tanr tarafndan kendisine veri
len kehanet etme grevini ok ac ekerek yerine getirmi,
dudaklarnn stne kor paras konmutur. Yeremya, "Ko
nuamyorum, nk ocuum," diyerek nndeki grevi
yerine getirmekte duraksamhr.
Peygamberlerin bir baka zellii de bazen trans durumu
na girmeleri ya da kendilerinden gemeleridir. Bu tr du-

204
 Peygamberler ve Rahipler

rumlarda sanrlar grrler. Yeaya ve Hezekiel korkun san

rlar grmtr. Peygamberlerin davranlar ve grnmle
ri bakalarna benzemez; tuhaf giysiler giyer, byl demir
boynuzlar takar ya da sembolik eylemler gerekletirirler. n
sanlar bazen onlar ilgin bulmakla birlikte, ou zaman on
lara "deli" gzyle bakar. Peygamber Hoea'y da "deli" ola
rak kabul etmilerdir. Aslnda halsinasyon ve "grevlendi
rilmi" olma hissi izofreni hastalnn belirtileridir. Tanr
Hezekiel'e 390 gn sol yanna, 40 gn sa yanna yatmasn
emretmitir. 390 gnden her biri srail'in bir yln ve 40 gn
den her biri de Yahuda'nn ktlklerini simgeliyordu. He
zekiel'e ayrca gbreden ekmek yapmas ve yemesi emredil
mitir. Ama o zamanlar, kuatma koullar alhnda insanlar
salkl beslenme konusunu pek dert etmiyorlard. Hezekiel
sa ve sakalnn baz ksmlarn kesmi ve ulusunun yazg
sn simgelemek zere kesiklerin bir ksmn yakm, bir ks
mn da havaya savurmutur. Hezekiel gibi kiiler, insanlar
da saygnn yan sra korku ve tiksinti uyandrm olmaldr.
Kehanet, genelde pek ho karlanmayan bir ey olmakla
birlikte, ok uzun zamandan bu yana dinsel pratiin ayrl
maz paras olmutur. Ama peygamberlerin yukarda zetle
nen davranlar onlar teki din "grevlileri" olan rahipler
den ok farkl klar. Rahipler otoritelerini kiisel niteliklerin
den ya da Tanr tarafndan seilmi olmalarndan deil, sade
ce rahiplik renimi grm olmalarndan alrlar. lerini Tanr
lar grp onlarla konuarak, gelecei grerek ya da byler
yaparak deil, resmi ayinleri kurallara uygun ekilde sahne
ye koyarak yaparlar. Peygamberler ruh halleri ne zaman uy
gun olursa o zaman konuurlar, rahiplerse sabit bir takvime
uygun olarak hareket ederler. Ve bence rahip ile peygambe
rin rolleri farkldr. Rahipler ile hahamlar dinin gereklerinin
yerine getirilmesiyle, yasalarn ayrnhlaryla ve ayinlerin y
rtlmesiyle ilgilenirler. Peygamberlerin varlk sebebi, en
azndan ksmen, ahlaki konular hakkndaki dncelerini

205
Tanrnn yks

aka sylemektir. Modem ortodoks Museviliin eksiklikle

rinden birisi belki de pek az dini liderin karlatmz kar
mak meseleler hakknda bize ahlaki bakmdan nderlik et
me yeteneine sahip olmas ya da bakalarn nderlik etme
ye zendirmesidir. Eski zamanlarda bunu yapmak peygam
berlerin greviydi.
Aman sosyolog Max Weber (1864-1920) iki tip din "grev
lisi" olduunu fark eden ve bu iki "grevli" arasnda daima
bir gerilim bulunduunu gzlemleyen ilk bilginlerden biridir.
Daha sonra gelen bilginler bu fikri gelitirmitir. Ioan M. Le
wis Sevin Dini adl eserinde kehanetin kat bir hiyerariye sa
hip toplumlarda iktidara kar ayaklanma araa olduunu ve
bu tr toplumlarda rahiplerin sz konusu kat hiyerariyi ko
rumaya yarayan bir savunma hatt oluturduunu ileri sr
mtr.s Bilisel antropolog Pascal Bayer gibi bakalarysa bu
gerilimin esasen ekonomiye dayandn dnmektedir. Pek
ok dinde rahip "loncalar" karlarn dier ticari gruplar gi
bi koruyordu. Genellikle, okuryazar olan ve kutsal metinleri
yorumlayabilen bir tek onlard. Ama kehanette bulunmak iin
kitaba gerek yoktu, sadece karizmatik bir kiilie sahip olmak
yeterliydi. Bu nedenle, peygamberlerin geliigzel davran
lar rahip loncalar tarafndan kurallara uygun ve byk bir
ciddiyetle gerekletirilen pratikle byk bir tezat oluturu
yordu. Baka deyile, bir peygamberin ne yapacan asla bi
lemezdiniz, ama bir Ekmek ve arap Ayini onu hangi rahip
ynetirse ynetsin hep ayn ekilde yaplrd.9 Bu Katolik ayi
ni, radyoyu akamleyin BBC kanalna ayarlayp [yaklak 50
yldr yaynlanmakta olan] The Archers adl pembe diziyi din
lemek kadar rahatlatc bir istikrar yaratabilir. Ama peygam
berlerin davranlar, tahmin edilemez olduklar ve taknlk
snrlarna yaklatklar iin daima daha byleyici olacaktr.

8 1. M. Lewis, Ecstatic Religion: An Anthropological Study of Spirit Possession

and Shamanism (Harnondsworth: Penguin, 1971).
9 P. Boyer, Religion Explained (Londra: Vintage, 2001).

206
 Peygamberler ve Rahipler

Peygamberin rahiple aras ou zaman iyi deildir. Bir

peygamber tarafndan, eitli srailli peygamberlerin yzyl
lardr yazya geirilen dncelerinin birletirilmesini iste
yen bir mesajn verilmesi, hayvan kurban etme yoluyla TAN
Riya ibadet edilen Tapnak'taki uygulamalara kar dman
ca bir tutumdur. Amos, Tanr adna, "reniyor, tiksiniyorum
bayramlarnzdan. Holanmyorum dinsel toplantlarnz
dan. Bana yakmalk ve tahl sunsanz bile kabul etmeyece
im. Besili hayvanlarnzdan ayracanz esenlik sunularna
dnp bakmayacam," (Amos 5:21-2) diyerek, durumu zet
lemitir.
Amos ve teki peygamberlerin gznde eski srail dini ii
boalm ve klielemi bir inan biimidir; daha ok, sahte
bir ballktr. nsanlar szlemenin gereklerini sadece Tap
nak'ta armaanlar sunarak "yerine getirmektedir". Bu, kula
a tandk gelen, minberden pek ok kez duyduumuz bir
mesajdr: amz kentlerinin varolarnda vaaz veren
haham ve papazlar Tanrnn bizim en gzel giysilerimizi gi
yerek haftada bir kez sinagog ya da kiliseye gelip gelmedii
mizle pek ilgilenmediini syleyen eski zaman peygamberle
rinin duygularn yanstrlar. Tanrnn talep ettii ey hem
daha basit hem daha karmak bir eydir; O, iimizde iyilik
olmasn ve bu iyiliin davranlarmzda kendini gsterme
sini ister. Ne yazk ki dinsel nderliin srmekte olan k
gnmzn en nemli meseleleri arasndadr. Peygamberle
rin tersine, rahipler, papazlar ve hahamlar tartma yaratacak
sz ve eylemlerden ou zaman kanmaktadrlar.
Eski srail peygamberleri birbirlerinden ok farkl kken
lerden geliyordu. Yeaya bir aristokrat, Amos basit bir oban,
Yeremya ise muhtemelen bir rahipti. Ama Tanrnn ne istedi
i konusunda hepsi de benzer dncelere sahipti. badetin
yzeysel bir ekilde ve gsterili trenlerle yaplmasna bir
son verilmesini ve sosyal adaletin itinayla hayata geirilmesi
ni istiyorlard. Yoksullarn zenginler tarafndan ezilmesi, top-

207
Tanrnn yks

raklann alnmas, sefahat, sarholuk, gsteriilik. .. Peygam

berler btn bunlar mahkum ediyor, sade bir dindarl y
celtiyorlard. Peygamberler hogr mesajn, baka dinlere
mensup gnahkarlara getirmiyorlard. Gerekten de, pey
gamberlerin Tapnak'ta uygulanan kurban dinine ynelik
tm saldrlar, bu dinin ok fazla yabanc e, zellikle de
Kenan dinine ait eler ierdii fikrine dayanyordu. Amos
blm 5 dize 26'da una iaret eder: "Gerekte kralnz Sak
kut'u, putunuz Kayvan', kendiniz iin yaptnz ilahn yl
dzn tadnz." leride, blm 8 dize 14'te, Kenan dininin
eitli kutsal mekanlarna gnderme yaparak u vaatte bulu
nur: "Samiriye Tanras Aima zerine ant ienler, 'Ey Dan,
senin ilahnn ba zerine' ve 'Ber-eva ilahnn ba zerine'
diyenler decek ve bir daha kalkamayacak."
Hoea kitabysa Kenanllann dininin tamamna ynelik bir
saldr olarak grlebilir. Hoea, tm srail Tanrnn yolun
dan saparak fuhu yuvas olduu iin, TANRinn emriyle, bir
fahieyle evlenen ok artc bir kiiliktir. Hoea'nn brani
ce "fahie" demek iin kulland szck, kars Gomer'in y
le sokakta fahielik yapan trden bir kadn olmadna, ift
leme gsterilerini de ieren Baal tapm ayinlerinde rol alan
birisi olduuna iaret etmektedir. Hoea ocuklarna pek ra
bet edilmeyen isimler takm, kzna Lo-Ruhama (Sevilme
yen) ve oluna Lo-Ammi (Benim Halkm Deil) adlarn ver
mitir. Hoea kendi hayat araclyla TANRI ile Onun ocu
u srail arasndaki kopukluu simgelemeye almtr.
Hoea kitabnn sayfalarn evirmeye devam ettike asln
da Gomer'in Hoea ile evlendikten sonra Baal tapmna dn
d aklk kazanr ve bu da bize Hoea'nn bir fahieyle
Tanrnn emriyle evlendii yksnn daha sonradan sahte
bir grnt yaratrriak amacyla uydurulduunu dndrr.
Hoea kitab terk edilmi bir kocann feryadn anlatr gibidir,
ama bu koca kendi durumuyla TANRI ve srail'in durumu
arasnda paralellikler grmektedir. TANRI ile szleme yap-

208
 Peygamberler ve Rahipler

m olan halk yabanc Tanrlarn ardndan gitmektedir; bu sa

dakatsizliin ta kendisidir. Ancak, Hoea'nl'). feryad bir
umut yla sonlanr: Karsn yeni efendisinden geri satn
alr ve onu eve geri gtrr, nk onu hala sevmektedir.
Onun eylemleri TANRinn srail'e ikinci bir ans vermeye ha
zrlannn metaforudur.
Baka alardan peygamberlerin mesajlar birrnek ol
maktan ok uzaktr. Bazlar srail'in gl komularnn sal
drlarna urad bir dnemde cereyan eden siyasal olayla
ra byk bir kavray gcyle yaklar. Peygamberler belki
de ileri grl kahinler olmaktan ok, cereyan etmekte olan
tarihsel olaylar kurnazca analiz eden kiilerdir. Hepsi de s
rail'in "yabanc Tanrlar" ile putpereste ilikiler kurmu ol
mas ve genel bir ahlaki knt iinde bulunmasndan t
r felaketle kar karya olduu konusunda gr birlii
iindedirler.
Bu kehanetlerin ne tr tarihsel koullar iinde telaffuz edil
dii nemlidir. srail M 800 ila 500 yllar arasnda srekli
bask altndayd. TANRI Tapnak'ta Yeaya'ya grnd za
man Yahuda Krall sraillilerin Kenanllarn tanrlarna tap
masn isteyen Kral Ahaz'n etkisi altndayd. Bu arada, kuzey
deki srail krallnda anari hkm sryor ve Asurlular da
byk bir itahla genileme planlar yapyorlard. En sonunda
Asur kral il. Sargan M 722' de srail'e saldrd ve kuzey kral
ln fethederek on iki srail kabilesinden on tanesinin yok ol
masna sebep oldu. Ve M 70l'de il. Sargon'un ardl Sanherib
Yahuda'y istila etti, kentlerini yakp ykt ve yaklak 2000 ki
iyi ikenceden geirip yurdundan srd. M .587'de Nabu
kadnezar Yerualim'i ele geirmeye karar verdi ve tm nfu
sunu Babil'e srd. 539'da Pers kral Kiros Babil'i fethetti ve
srgnleri serbest brakt. Ama bu srgnlerin sadece bir ks
m Vaat Edilmi Topraklara geri dnd. O zamandan bu yana
eski srailliler srgnde yaayan bir halk oldu. Bu deiiklikler
onlarn Tanr ile ilgili fikirlerini de deitirdi.

209
Tanrnn yks

Eski Yakndou' da egemen olan dmanca atmosfer, sra

il dininin kendisini Kenan dininin elerinden tamamen
arndrma kaygsn bu denli youn ekilde tamasnn bir
baka sebebiydi. Dardaki dmanlar -Asur, Babil- ieri
deki dmana dnmt. Bu i dman Baal kltyd.
Kontrol edilemeyen bir ey karsnda duyulan korku -her
eye kuvveti yeten bir sper g- kontrol edilebilecek bir e
ye ...,.-dinsel pratie- yneltildi. srail dini bir baka srama
yapmann eiindeydi. Ve bu sramay douracak olan, isti
la ve srgn deneyimiydi. Aslnda bu inancn kklerini sra
il'in doymak bilmez komular tarafndan paralanp yok
edilmesinden nceki dnemde grebiliyoruz. Tekrar. srgn
edilmenin olas gzkt bir siyasal iklimde peygamber Ye
aya, "Her eye ramen TANRI kutsaldr. Ycelii btn
dnyay dolduruyor," (Yeaya 6:3) szlerini sylyordu. Bu
rada "btn dnya" denmesi nemlidir. TANRinn artk Ye
rualim' deki Tapnak ile snrl bir Tanr olmadn fikrini
dile getirir. Bu, eylemleri her yerde, tm dnyada hissedilen
ve gc her eye yeten bir Tanr idi. Bu, tek Tanr fikrinin ka
bul edilmesi srecinde kaydedilen bir baka ilerlemeydi. Ye
aya'nn ncelleri TANRiy srail'i koruyan, . bu Seilmi
Halk' tehdit eden teki uluslar cezalandran, ok partizan
bir varlk olarak gryorlard. Ama daha sonraki peygam
berler Tanry srail'e ve komularna kar saldrganca davra
nan bir varlk olarak grmtr.
Eer ben Amos ve Yeaya'nn zamannda yaasaydm,
belki u soruyu sormak isterdim: Peki ya onlarn tanrlar?
Eer TANRI Asur'u bir satran ta gibi kullanabiliyorsa, o
zaman O, Asurlularn tanrlarndan daha m gl? Aniden
TANRI sadece srail' in Tanrs olmaktan kyor ve evredeki
en gl Tanr haline geliyor. Artk kimsenin bana baka tan
rlara tapmamam sylemesine gerek kalmyor, nk sadece
en gl tanrya tapmann bir anlam var. yle ya, madem
teki tanrlar daha gsz, neden artk insanlar onlar gerek

210
 Tanr Hareket Ediyor

tanrlar olarak kabul etsin? Tanr adn gerekten hak eden

tek Tanr TANRidr. Peygamberlerin tarihsel olaylara ilikin
kehanetleri insan adm adm tektanrcla gtryor.

Tanr Hareket Ediyor

Herhalde bu tr bir speklasyon yapan eski sraillilerin say
s pek azdr. Ama ,binlerce insan srgn edildii zaman bu
sorunun sorulma olasl ok artar. sraillilerin dini yzyl
larca belli bir yerde, srail'in kendi topra olan Yerua
lim'deki Tapnak'ta younlamtr. Peki, bu yerler istila ve
yok edildii zaman, buralarda yaayan insanlar baka yerle
re srgn edildii zaman ne olur?
uras aktr ki baz insanlar TANRinn kendilerini tama
men terk ettiini dnm ve inanlarndan vazgemitir.
Bunu Kutsal Kitaptaki feryatlardan anlyoruz: "Babil rmakla
r kysnda oturup Siyon'u andka aladk" (Mezmur 137:1).
Bu feryat srgn deneyimine ilikin olduka insani ve doku
nakl bir gr yanstmaktadr. Babilliler sraillilere, alay
edercesine, "Siyon ezgilerinden birini okuyun bize" diyorlar
d. Bu dize, evleri yaklp komular srgn edilirken Yahudi
mzisyenlerin Naziler tarafndan ark sylemeye zorlanma
larn artrmaktadr. Eski srailliler, "Nasl okuyabiliriz
TANRinn ezgisini el topranda?" diye karlk verirler. Ken
dilerini ark syleyerek deil Babil'in yklaca, Babil'in
genlerinin ban talara vuraca gn dnerek avuturlar.
Bu, Yahudilerin ve teki srgnlerin yzyllarca duymu ol
duklar fke ve umutsuzluu artran ac bir ilahidir.
Ama Yeaya kitabnn ikinci yarsn da okumamz gerekir.
Modern yorumcularn neredeyse hepsi kitabn ikinci yars
nn yani 40. blmden sonraki ksmnn srgn ve tutsakl
yaam en az bir kii tarafndan yazld fikrinde birlemek
tedirler. Aktr ki bu kii ok daha sonraki bir dnemde ya
amtr ve bu blmler Babil tanrlarnn hibir gce sahip

211
Tanrnn yks

olmayan insan yaps nesneler olarak grlp durduklar

yerden kaldrld bir zaman betimlemektedir. Yazar TAN
Rlnn yle dediini bildirmektedir: "lk ve son benim. Ben
den baka Tanr yoktur" (Yeaya 44:6). ok daha nceleri To
ra' da yazlm olan ema' daki gibi burada da tektanrcla
ak bir gnderme buluyoruz.
Yeaya kitabnn ikinci ksmnda gelitirilen bu tema do
rudan doruya srgn deneyimiyle ilgilidir. sraillilerin dini
Babil' de pekala perian olabilirdi. Ama byle olmak yerine,
Tanr Fikri'ne yeni bir biim verilmesi sayesinde, birletirici
ve yenileyici bir g haline geldi. Tanr arlk belli bir yere, s
raillilerin Onunla birlikte olamayacaklar yere yani Tapnaa
bal deildi. Her yerdeydi. Ve her yerde olduu iin de O
tek gerek Tanr idi. Yeaya sadece sraillilerin deil Asur ve
Msr halklarnn da TANRiy tek Tanr olarak kabul edecei
gnleri zihninde canlandrarak bu radikal fikri bir adm daha
ileri gtrmtr.

212
BENC BLM

DEGM TANRISI
Yaklak 2000 yl nce, sa adl anlalmas g bir adam Ro
ma igali altndaki Filistin' de heyecan yaratt. Peygamberle
rin tipik igds olduunu bildiimiz ekime yaratma is
teine sahip olan bu adam Yahudi halknn ahlaki knt
iinde olduunu ve Yerualim'deki Tapnan yaknda yk
lacam duyurdu. stelik bu duyuruyu en nemli tatillerden
birinde, adr Bayram'nda yapt. Yln bu vakti insanlar l
kenin drt bir yanndan bu bayram kutlamak iin Yerua
lim' e akn eder ve kentin dar sokaklar bu dinin sadk yan
dalaryla dolup taard. sa'mn szleri Yahudi mahkemesi
Sanhedrin yelerinin kulana alnd ve onlar da sa'y tu
tuklatmakta gecikmediler. Bu siyasal bakmdan belki de ok
doru olmayan ama uygun bir areydi. Romallar Filistin'i en
ufak bir kkrtmada kamu dzeni bozulan sorunlu bir eyalet
olarak gryordu. Ve aradan be yz yl gemi olmasna
ramen Yahudilerin bellei istila afetinin izlerini hala tayor
du. O tarihte Babil kral Nabukadnezar'n askerleri Tapna
ykm ve ok sayda insan srgne yollamt. Sanhedrin
ok dikkatli olmak gerektiini biliyordu, nk Romallar
resmi tatillerde zellikle tetikte duruyorlard: Tapnak'ta bir
grlt patrt olmas bir isyan kmasna yol aabilir, uzun
sredir evlerinden uzakta bulunduklar iin kzgn ve bkkn
olan Romal askerler kavgac sraillilere ierleyerek kanl mi
sillemelere kalkabilirlerdi. Ferisiler barn her n pahasna
olursa olsun korunmasn istiyorlard.
Mahkeme, Romallarn kulana gitmeden nce meseleyi
halletmeyi umarak, sa'ya bir tvbe etme frsat verdi. sa bu
neriyi reddedince krbaland, ama bu ceza bile onu sustur-

215
Tanrnn yks

maya yetmedi. Gittike kayglanan ve Romallarn Tapnak

otoritelerine daima dmanlk beslediini pekala bilen San
hedrin, ba belas vaizi Romal vali Albinus' a teslim etti. Bu
pragmatik bir tutumdu. Eer Sanhedrin'in ibirlii yaptn
dnrlerse Romallarn herhangi bir kargaaya ar tepki
verme olasl azalrd ve bir l bin lden yedi.
Onun fikirlerinden caymadn gren Romal vali, pey
gamber sa'nn derisini yzdrd; bu, herhalde, tank olan
larn midesini altst eden, dehet verici ama ska rastlanan
bir manzarayd. Bu cezaya arptrlan kiinin derisi lime li
me olur, kan kaybndan tr vcudu kuvvetten der,
kam darbeleri ve kalabaln alayl barlarndan tr
hisleri karmakark olurdu. Sulu, fikrini deitirirse ba
lanr, deitirmezse bir daha hibir fikre sahip olamayacak
hale getirilirdi. Ama sa fikrinden caymad. Vali ard ve
onu hapse attrd. Bu her yeri yara bere iinde kalm acna
cak durumdaki canl cenaze, varsn hcresinden Tapnan
yklaca gn duyurmaya devam etsindi. Ancak sa'nn
halk arasnda hibir yanda olmadn gzlemleyen Albi
nus, zararsz bir kak olduuna karar vererek onu serbest
brakt.
sa'nn yks size tandk gelebilir. Gerekten de 62 yl
nce vuku bulan bir olay ya da olaylar dizisiyle paralellikler
tar. Bir baka kii Tapnak pratiklerini yine bir resmi tatil s
rasnda ktlemi, ama bu kez bir de Tapnak kompleksi ie
risinde alan sarraflarn masalarn devirmitir. Yine sa
adn tayan bir kii kaygl Yahudi makamlar tarafndan tu
tuklanp Romallara teslim edilmitir. Szlerini geri almas
bo yere nerilen bir baka vcudun derisi yzlmtr.
Aradaki en 'nemli fark, bu sa'nn, ya da Yunanllarn ona
verdii adla Jesus'un, halk arasnda yandalar olmasdr.
Aynca bu sa'nn memleketi Yahuda'nn kuzeyinde ve Ro
mallarn kontrol dnda kalan, srekli ayaklanmasyla n
l bir blgedir. Daha da kts, sa kendisinin Yahudi dinin-

216
 Mesihi Beklerken

de ok nceden haber verilmi olan Mesih olduunu syle

mitir. Bu Mesih yeni bir a balatacaktr.
Btn bunlar bu sa'y daha tehlikeli klyordu ve bu ne
denle armha gerilerek idama mahkum edildi. Bu sonuca,
kutsal metinlerin bize anlatt gibi, fkeli Yahudi makamla
rnn tarafsz Roma ynetiminden onun ldrlmesini iste
mesi yznden gelinmemitir. Olaylarn bu ekilde sonu
lanmasnn sorumluluu, daha ok, zpktlara sempati duy
mayan cellat klkl Romal yarg Pontius Pilatus'a aittir. Ta
pnaa bu denli bariz biimde kar kmasna ramen, sa
Sanhedrin ierisinde mttefik kazanacak kadar iyi balantla
ra sahipti; ona nispeten k bir kefen giydirildi ve nemli ki
ilere ayrlm mezarlardan biri tahsis edildi. Ama lmn
den gn sonra, bedeninin kayp olduu bildirildi. Yanda
larndan bazlar onunla bulutuklarn ile srdler. nsanlar,
Yakndou sylencelerindeki, pek ou hala tandk gelen es
ki Tanrlar gibi, onun da dirildiine inanyorlard.
te, yerli makamlar tarafndan igalci yneticilere teslim
edilen iki "ba belasnn" yks. Ama Ananias olu sa kak
olduu iin hapisten salverildikten sonra tarih kitaplarndan
yitip gidiyor. Ama armha gerilen, Yusuf olu sa ise, arm
ha geriliiyle sadece tarih kitaplarna girmekle kalmyor, geri
dn olmamak zere, tarihin kendisini deitiriyor.

Mesih'i Beklerken
Eski Filistin' de olup bitenler Monty Python adl komedi gru
bunun yapt Brian'n Hayat adn tayan filmde olduka iyi
anlatlmtr. Sylentilerin byk bir hzla yayldn ve ye
rel halk, armha gerilen bu adamn gerek Mesih olduu fik
rine _kendinden geerek sarlnca Romal subaylarn nasl a
rp kaldn tahmin etmek g deildir.
Ama dinler byle domaz. Ve Hristiyanln bildiimiz
Hristiyanlk haline gelmesi drt yzyl almtr. Hristiyan-

217
1
Tanrnn yks

lk, tamamen Yahudilere zg bir hareket olarak balam ve

Yahudi otoriteleri bu hareketi bastrma yoluna gitmemitir.
sa kendisinin Mesih olduunu iddia eden birka kiiden sa
dece bir tanesidir. Musevilikte bir Mesih'in gelii zaten bek
lendii iin, sa'nn ya da tekilerin kendilerinin Mesih oldu
unu ileri srmesi pek o kadar tartma yaratan bir olay ol
mamtr.
Bir Mesih' e inanlmas Musevilikte nispeten yeni bir geli
meydi ve bu inan muhtemelen istila: ve srgn koullarnda
ortaya kmt. Daniel kitabnda, ya Babil srgn ya da, da
ha byk bir olaslkla, sa'nn doumundan 200 yl nce ya
zlm nemli bir pasaj bulunur. Daniel kitabnn okunmas
pek kolay deildir. Dili zordur ve en iyi ngilizce evirilerde
bile ou blmn anlalmas gtr. Eski branice literat
rn byk ksmnn aksine, Daniel kitabnn pek ok blm
eskatolojiktir, yani kyamet ve dnyann sonuyla ilgili fikirler
ierir. Byk ksm gnmz okuru tarafndan bilinmeyen
Arami dilinde yazlmtr ve tuhaf nsezilerle ilgilidir. Ama
kitabn sonlarna doru ok sade bir branice ile Yahudileri
ezenlerin mahvolaca ve Yahudiler arasndan kacak stn
bir insann erdemli Yahudi halknn dnyaya egemen olma
sn salayarak yeni bir a balataca haber verilir. badet
ettii srada Daniel'e bir vahiy gelir:

"unu bil ve anla: Yerualim'i yeniden kurmak iin

buyruun verilmesinden [ ... ] nderin [Mesih'in] gelii
ne dek yedi hafta geecek. Altm iki hafta iinde Yeru
alim yeniden sokaklarla, hendeklerle kurulacak. An
cak bu skntl zamanlarda olacak. Bu altm iki hafta
sonunda [ ... ] [Mesih] ldrlecek ve onu destekleyen
olmayacak" (Daniel 9:25-6).

Yllar sonra, artk yal bir srgn olan Daniel, bir rman
kysnda, ssz bir kede otururken bir baka hayal grr.
218
 Mesihi Beklerken

haftadr ne bir lokma ekmek yemi, ne bir yudum arap imi,

ne de ykanmtr. Dolaysyla, hayal grmek iin uygun bir
durumdadr. Ona grnen hayal, insanlarn ldkten sonra
dirilmesi hakknda konuur: "Ulusun oluun_undan beri hi
grlmemi bir sknt dnemi olacak. Bu dnemde halkn -
ad kitapta yazl olanlar- kurtulacak Yeryz topranda
uyuyanlarn birou uyanacak: Kimisi sonsuz yaama, kimisi
utanca ve sonsuz irenlie gnderilecek" (Daniel 12:1-2).
Hkm gn, lmden sonra yaam, cennet, cehennem
ve dirili gibi kyametle ilgili fikirler bazen ar ulara giden
sosyal koullarda ortaya kabilir. amzda, ruhlarn kur
taracaklar vaadiyle yko eylemler gerekletirmeye ikna
edilen intihar bombaolarn reten de muhtemelen benzer
sosyal koullardr. Bu iliki amzda geerli olsa da olmasa
da tarih boyunca ve tm dnyada, Kuzey Amerika'nn dz
lklerinde yaayan Kzlderililerden Malinezya Adalan'nda
yaayan kabilelere kadar, knt yaayan ya da ezilen tm
halklar "dnyann sonunun geldii" ve yeni bir an bala
yaca hayalini grmekte teselli aramtr. Bu tr fikirlerin al
tnda insanlarn "byk mutluluk dneminin" geleceine
inanmas yatar ve bu fikirler Yehova ahitlerinden Hasid Ya
hudilerine kadar pek ok dinsel eilimde birdenbire ortaya
kar. Belki Yahuda'daki koullar da kyamet gn fikirleri
nin mayalanmasna uygundu.
Yine de, sa'nn doduu dnem ya da sonrasnda byk
bir kargaa veya yoksunluk yaanp yaanmad ya da Me
sih'in daha byk bir hararetle beklenip beklenmedii pek
belli deildir. Aslnda Filistin byk bir istikrar dnemi ya
yordu. Her ne kadar Yahudiler Romallara vergi -fiscus Ju
daicus- dyor idiyseler de Yahudi toplumu karl ticari giri
imleri sayesinde hatr saylr miktarda servet biriktiriyordu.
Ancak, bu pek de huzur verici olmayan istikrar, Yahudi tari
hinin en tuhaf ve gz aha karakterlerinden birinin ynetimi
altnda tesis edilmiti.

219
Tanrnn yks

Herod Sahneyi Hazrlyor

Herod'un Yahudi kkenlere sahip olduu kukuludur; kimi
lerine gre, babas Akelon'da yaayan Edomitli bir kleydi.
Annesi kesinlikle Yahudi deildi ve bundan tr kendisi de
Yahudi deildi. Baz kaynaklar onun sonradan Musevi oldu
unu belirtmektedir. Herod muhtemelen bukalemun gibi bir
adamd ve en ok da eski Yunanllarn sekler yaam tarzna
sempatiyle bakyordu. M 47' de Galile' de kan bir isyan
Babas Antipater'in desteiyle acmaszca bastrdnda tari
he ilk kez damgasn vurmu oldu. Bu zaferden sonra, Kral
Hizkiya'n: baz yandalarn mahkemeye karmadan yasa
d bir ekilde idam ettirdi ve kendisini bu blgeye vali se
tirdi. Ynetiminin en belirgin zellii yolsuzluk ve rvetti
ama sonunda adalet onun yakasn brakmad ve Sanhed
rin'in (yeleri hahamlardan yani din adamlarndan oluan
din mahkemesinin) nne kmak zorunda brakld. Ancak
bakente yannda tepeden trnaa silahl haydutlarla geldi ve
mahkemenin gzn korkutmay baard. Sanhedrin onun
hakknda ne karar vereceini dnp tanrken (muhteme
len lm cezas vermek istiyorlard) Herod haydut yandala-
(
rnn yardmyla Suriye'ye kat.
Suriye'de Romal yneticilerin gzne girmeye alt. Ju
lius Caesar'n Roma'da suikasta kurban gittii haberi blge
ye ulanca, Herod, Caesar'n katillerinden biri olan Cassi
us'un tarafn tuttu. Sonra koullar yle gerektirdii iin taraf
deitirdi ve Marcus Antonius'tan destek ve byk askeri
yardm alarak, uzun bir kuatmann ardndan Yerualim'in
kontroln ele geirdi. M 37' de kral oldu ve neredeyse ilk
icraat Sanhedrin'i, on yl nce onu ldrmeye alan kuru
mu yok etmek oldu. Mahkeme yelerinden krk altsn idam
ettirerek cn ald.
Herod, Roma sayesinde kral olmutu. Romallar kendi
kontrolleri altnda olmak kaydyla onun Filistin'i ynetme-

220
 Herod Sahneyi Hazrlyor

sinden honuttular ve sorunlu bir eyaletin greli bir istikrar

ve makul bir skt'.lnete kavuturulmas uruna ona hogr
l davranmaya hazrdlar. Herod Romallarla bir anlama
yapt ve Yahudilerin Roma'nn devlet dinini benimsemekten
muaf tutulmas hakkn kopard. Romallarn, fethettikleri bir
halka byle bir hak tanmas srad bir olayd, nk mpa
ratorluun her yannda devlet ile din el ele gider, Romallar
imparatorlarn Tannlatnrd. Yine bu anlamann koulu
olarak Herod Yahuda vatandalarndan ar vergiler alabili
yor. ve bu ekilde elde ettii geliri iktidarn pekitirmek iin
kullanyordu. Vergi toplayclarnn kutsal metinlerde bu
denli olumsuz resmedilmesinin nedeni belki de budur.
Herod kral olduktan sonra Filistin topraklan ve halk ze
rinde neredeyse kusursuz bir yasal ve dinsel denetim kurdu.
Gerek bir Dou hkmdar gibi hareket edip, Yahudi hane
danlarndan birine mensup bir kzla -Hasmonea haneda
nndan Mariamne ile- evlenerek konumunu glendirmeye
giriti. Sonra hanedan ierisinde cinayetler ilemeye balad
ve bir gn lgnca bir fkeye kapld srada Mariamne'yi
de ldrd: Mariamne'nin on yedi yandaki erkek kardei
Aristobulus'u Yksek Rahip olarak atad ve sonra halkn
Aristobulus'u gereinden fazla sevdiine karar vererek,
onun Eriha' da bir yzme havuzunda boularak lmesini sa
lad.
Kendisinden nceki ve sonraki pek ok despot gibi Herod
da saltanat srasnda byk apl bir ina program balath.
Diktii binalarn bazlar gnmze ulamtr. na ettirdii
saraylardan biri Yerualim'deki Tapnak Tepesi'nin kuzeyba
tsndaki kaleydi. Neredeyse kesin olarak syleyebiliriz ki bu
kale Pontius Pilatus'un sa'y yarglad binayd. Herodi
um' daki mehur kale ve Masada dalarnn tepesindeki ka
le/ saray onun imzasn tayan ve ykntlar gnmze ula
m dier yaplardr. Liman kenti Caesarea'y ina ettirdi.
Kente bu ad mparator Augustus'u onurlandrmak iin kon-

221
Tanrnn yks

du. Kent, Akdeniz kysndaki en gelimi limand ve Yahu

da'nn ticaret yeteneini artrd. Hebron'daki kral mezarlar
zerinde ykselen, kule ve burlarla ssl devasa yapy da
.
ina ettirdi. Ama uygulama kalkt projeler arasnda en
hrsl olan Yerualim'deki Tapnan yeniden inasyd. He
rod'u bu projeyi hayata geirmeye iten eyin kendi dinsel
inanlar olduuna ilikin pek az delil mevcuttur. Onun bu a
basnn ardnda yatan ey, daha ok, yeniden ina edilen Ta
pnan Herod'un kendi gc ve zenginliini simgeleyen bir
ant olaca ve bu proje sayesinde Yahudi tebaasnn sevgisini
kazanaca fikriydi. Bu, ahlaksz krallarna kar iyi duygular
beslemeyen kitlelere verilebilecek en iyi armaand.
Tapnan yeniden inas sradan bir kamu projesi deildi.
Sadece Tapnak Tepesi'nin evresindeki duvarlarn yaplma
s iin bile 10.000 ii ve 1000 rahibin neredeyse on yl al
mas gerekmiti. Gnmzde bu duvardan geriye sadece
(Alama Duvar da denen) "Bat Duvar" kalmtr.1 Tapnak
Tepesi ok byk alandr, Cardiffteki Milenyum Stadyu
mu'nun yaklak yedi kat byklndedir. Sleyman'n
zamanndaki halinden ya da M 6. yzylda yeniden ina
edilmi halinden ok daha _byktr. O zamanlar Roma im
paratorluu snrlar iinde be milyon kadar Yahudi yayor
du ve bu geni alan ylda kez -adr Bayram, Hamursuz
Bayram ve Haftalar Bayram'nda- Yerualim'e hac olmaya
ve ibadet etmeye gelen ok byk kitlelerin aknna uruyor
du. Tapnak beyaz ve mavi mermerler kullanlarak savurgan
ca ina edilmiti ve Kutsallarn Kutsal abartl biimde altn
la sslenmiti. Zamann tarihisi Josephus'a gre, yap, g
neli bir havada baklamayacak kadar gz kamatrcyd.
Herod despota glere sahip bir tirand belki, ama ktl
n hafifletecek trden nitelikleri de vard. Cesur bir asker
olmann yan sra, becerikli bir idareci ve yetenekli bir diplo-

1 Burada sz geen "duvar" tahminen Kuds' evreleyen duvardr ve

Yahudi yaznnda daima byk bir anlam olmutur.

222
 Herod Sahneyi Hazrlyor

matt; aynca, gerektiinde byleyici biri olabiliyordu. Ama

bazen ayn derecede sinsi de olabiliyordu. Sadakat ve arkada
lk duygusuna pek az sahip olan gerek bir frsatyd ve ah
laksz bir insand. Dindar Yahudileri gcendirmemeye fazla
syla zen gsterecek kadar da akllyd. rnein, her trl
putperestlik sulamasna hedef olmaktan kendini saknmak
iin, bastrd paralarn hibirinin stne kendi resmi dahil
hibir insan resmi koydurmuyordu. Ama Herod'un gzel Ta
pna Sleyman ya da Yoiya'nn Tapnaklarna benzer tipte
bir Tanr evi deildi. Romallarn gzne girmek iin, Tapna
n giriine kocaman bir Roma kartal dikmiti. Bu, dindarlarn
fkelenmesine yol at ve sonunda birka gen adam bir gece
vakti Tapnaa gizlice girip bu kartal yerle bir etti. Herod bu
asileri yakalatt, sarayna getirtti ve canl canl yaktrd.
Mariamne'nin lmnden sonra He'od en az on kez ev
lendi ve nikahl ya da nikahsz elerinden saysz ocuk sahi
bi oldu. M 17'de Herod'un her ikisi de Mariamne'den olan
iki byk olu, eitim grmeleri iin yollandklar Roma' dan
geri dndler. Onlar Roma'dayken Herod'un saray oktan
bir entrika ve iftira yuvasna dnmt. Herod'un bu iki
olu annelerinin ldrlmesine ok zldkleri ve babalar
nn otoritesine srekli meydan okuduklar iin, Herod gayri
meru olu Antipater'i kendine varis olarak seti. Sonunda
Herod Mariamne'nin oullarn tutuklatt, ikenceden geirt
ti, yarglatt ve idam ettirdi. imdiye dek hep paranoyaka
davranm biri olan Herod artk varis setii Antipater'in bi
le kendisine komplo kurduuna inanyordu. Antipater de
yargland ve lm cezasna arptrld. Bunu duyan mpara
tor Augustus'un "Herod'un olu olmaktansa domuzu olmak
daha iyi" dedii sylenir. Ne tUhaftr ki Antipater'in lm ce
zas infaz edilirken, Herod da Eriha' daki saraynda lm d
einde yatyordu.
M 4'te len Herod' dan geriye ne tr bir miras kaldna
ilikin pek az phe mevcuttur. Herod'un devlet mekanizma-

223
Tanrnn yks

lann bir tiran gibi kullan, din adamlar hiyerarisini byk

lde yok edii ve Yahudi toplumunun st snflar arasm
da eskiden beri yaylmakta olan Yunan etkisinin artmasn
zendirii, hem ahlaki hem de ulusal bakmdan Yahudi kim
liini andrmh. Tapnak artk bir din kurumundan ok bir
ticari kurulu ve turistik mekan gibi iletiliyordu; ve byk
lde Sadukilerin (iktidar ellerinde tutmak iin Romallarla
ibirlii yapan zengin st snfla balanhl ar tutucular)
kontrol altndaki Tapnak hiyerarisi yozlamt. Tanrdan
korkan dindar Ferisiler ve ar dindar bir aznlk olan Fana
tikler marjinallemiti. Yahuda artk kralsz bir krallkt. Ah
laki deerleri parampara olmutu. Dinsel nderlik ve so
rumluluk sahibi sekler ynetim uzun sre nce yok edilmi
ti ve lke saldrgan bir igalci gcn tutsa olmutu. Muse
viliin tehdit altndaki kalntlar Yunan ve Roma paganizmi
ne kar ruhani bir sava veriyordu.
Yahuda eyaleti gmbrdeyen, iin iin kaynayan bir ya
nardad ve Yerualim bu dan doruuydu. Roma ise otori
tesini pekitirmek zere bu dorukta hazr bekliyordu. Yahu
dilerin yeni bir krala, bir kurtarcya, bir Davut' a gereksinimi
vard. Herod'un lmnden yaklak krk yl sonra Nasral
sa'nn yargland, hkm giydii ve armha gerilerek
idam edildii Yerualim byle bir yerdi.

lk Hristiyanlk: Pavlos, sa, Tanr ve Roma

lmnden bir sre sonra, sa'nn yandalar ikiye blnd.
Bir grup, sa'nn Yerualim'deki ailesinin etrafnda topland,
dier grup ise, daha sonralar Pavlos olarak tannan Tarsuslu
Saul'n nderliinde hareket etti. Saul'n retileri Yunanis
tan'a g etmi olan kentli Yahudiler tarafndan cokuyla ka
bul edildi.
Pavlos'un lsa'nn deneyimi ve retisinin ne anlama gel
dii ile ilgili gr onu sa'nn ilettii mesaj hakknda baka

224
 lk Hristiyanlk: Pavlos, sa, Tann ve Roma

fikirler retmeye itti. Bu mesaj Yunan mparatorluunun e

itli kentlerinde bulunan ilk Hristiyan cemaatlerine -Sela
niklilere, Korintlilere ve Filipililere- mektuplar yazarak ilet
ti. Pavlos tarafndan yaplan grev bildirimleri, Kutsal Kita
bn sa'nn yaamyla ve Hristiyan dininin temellerinin atl
yla ilgili blmlerini oluturan Yeni Ahit'in nemli bir ks
mn meydana getirir.
Pavlos'un mektuplarnda sa Tanrsal bir kiilie dnr,
nk byle olmas Pavlos'un bir Mesih'in ne olduuna ili
kin daha nceden herhangi bir fikre sahip olmayan Yunan
muhataplarna daha ekici gelecektir. Yunanllar sevdikleri
herkesi tanrlatrmaktadr. Yeni Ahit' in bir baka kitab olan
Habercilerin lleri'nde Pavlos ve ilk Hristiyan misyonerlerin
den bir bakas olan Bamabas'n, onlarn Tanr Hermes ve
Zeus'un yeniden domu halleri olduuna inanan kalabalk
larn saldrsna uradn okuruz. Pavlos, sa'nn bir tanr
olduunu asla gerekten ilan etmemitir, ama yllar getike,
sa' dan gitgide daha ok Tanrsal terimlerle sz etmeye ve
onun dirileceinden bahsetmeye balam ve bylece yazdk
larnn nitelii deimitir.
Dinsel hareketler karizmatik bir nder evresinde top
land ve bu nder bir ardl semeden ya da bir varis brak
madan ld zaman ciddi sorunlar ortaya kar. slamda-
ki Snni-ii ayrmnn nedenlerinden biri budur; her iki
grup da kendi nderlerinin Muhammed'in gerek ardl ol
duunu iddia etmektedir. nderin yerine kimin geecei
belli deilse, dinsel hareket inan ve eylemlerinden bazlar
n gzden geirir. Anlalan, sa'nn lmnden sonra da
olan budur.
Pavlos, 1sa'nn Tanr olduunu ilan edince mesajn daha
evrenselletirmi de oldu. sa artk her eyi Yahudiler asn
dan daha iyi hale getirecek Yahudi bir Mesih deildi. Tersine,
Pavlos, sa'run tm insanlar, tm uluslar Tanr ve insan ara
snda yaplacak yeni bir szlemenin paras haline getirmek

225
Tanrnn yks

niyetinde olduunu sylyordu. sa kendini kurban ederek

bu szlemenin altna imza atmt. Bu szleme, TANRI ile
srailliler arasnda yaplan eski szleme gibi insanlara koru
ma deil, sonsuz bir yaam sunuyordu.
Bu ekici mesaj Yahudilere ve putperestlere cazip geldi.
Vespasyan ve ardndan Titus ynetimi altndaki Romallar
MS 66' da Filistin'de kan bir isyan vahice bastrdktan
(Yahudi Savalar srasnda Romallarn yaklak bir mil
yon Yahudi ldrd sylenir) ve aradan be yl geme
den Tapna son kez yktktan sonra Musevilik artk bilge
ce ve halk tarafndan rabet edilen bir inan olmaktan k
mt. Museviliin "Tanrdan Korkanlar" olarak bilinen Ro
mallar ve dier paganlar arasndan kendine taraftar topla
d 1. yzyln ilk yllarnn tersine, bu inan artk daha ie
dnk hale gelmiti; Tora'y ve Yahudi Yasas'n kabul et
meyi reddetmelerinden tr, sa tutkunlar sinagoglardan
atlmt.
Hristiyanlk zellikle kadnlara ekici geliyordu. sa'nn
yaamn ve retisini anlatmak amacyla, armha geriliin
den sonraki ilk yz yl ierisinde yazlan metinler sa'nn ka
dnlarla olan ilikilerine geni olarak yer vermektedir. Anla
lan, kendi mritleri tamamen erkeklerden olumakla birlik
te, sa kadnlara kendisiyle eit insanlar gibi muamele ediyor
du. rnein, Markos lncili'nde, sa'nn ldkten sonra gml
d yere onu meshetmek amacyla kadnn geldii anla
tlr. sa az bir kayayla kapatlm bir maaraya gmlm
tr. Kayay yana yuvarlayan kadnlar cesedin kayp olduu
nu grrler. Daha sonra, sa bu kadnlardan birine, Maria
Magdalena'ya tekrar grnr ve bylece dirildii kantlan
m olur. Bu anlatmn lncil' de kadnlarn yerine erkekler ko
narak tahrif edilmeksizin gnmze ulat gerei, cinsiye
te ilikin olarak, sa'nn evresinde Musevilikteki yaygn tu
tumdan radikal ekilde farkl bir tutumun var olduunu akla
getirmektedir.

226
 lk Hristiyanlk: Pavlos, sa, Tanr ve Roma

Ama bu kltn Bal kltrnn temeli halini alacak ekil

de evrilmesini kesintisiz bir sre olarak betimlemek yanl
olur. Hristiyanln ilk yllarnn zellii karalama kampan
yalar ve hizip almalarna sahne olmasdr. Pavlos, Tarsus
lu yatlarnn dnya grlerinin Yunanllardan etkilendii
ni grerek hayal krklna uram ve Ferisi olmutu. sa da
Ferisi idi. Bu mezhebin yeleri Tora' da yazl olanlarn yan
sra szl Yahudi Hukuku geleneine bal kalarak gnlk
yaamn kutsallatrlmas gerektiine inanyordu (Sadukiler
Musa'nn be kitabnda belirtildii ekliyle sadece yazl hu
kuka inanyorlard). Bir am yolculuu srasnda grd
hayalle doruuna lrmanan derin bir ruhani buhran Pavlos'u
Ferisilii, hatta Musevilii reddetmeye itti. Bu, onun Yerua
lim' deki, Musevilie kat ekilde bal sa kltyle artk ortak
bir yan kalmad anlamna geliyordu; Pavlos'un Akdeniz
kylarna yaylm sa'ya tapan yeni cemaatlere yazd mek
tuplar, sa'nn retilerinde ne dediine ve takipilerinin na
sl yaamalar gerektiine ilikin byk bir kafa karkl ol
duunu dndrmektedir.
Roma mparatorluu'nun yeni treyen her klte kar b
raknz yapsnlar tavr takndn ileri srmek de yanl olur.
Yzyllardr pek ok tarihi bunu ima etmi, yeni inanca kar
hogrsz yaklaanlarn Romallar deil Yahudiler oldu
unu ileri srmtr. Her ne kadar panteizmin, doas gere
i, neredeyse her zaman bir ya da iki tanrya daha ayracak
yeri olsa da, Roma'nn Hristiyanla kukuyla yaklamas
nn birtakm nedenleri vard. Hristiyanlar artk sinagoga ait
olan Yahudiler olmadklarn belli ettikten sonra, Romallar
onlara yan bakmaya baladlar. Tanrnn Tarihi adl kitabnda
Karen Armstrong'un iaret ettii gibi, Roma dncesi zn
.
de tutucuydu. Gemiten kastl olarak gerekletirilen ko
pular yaralc deil ykc ve tehlikeli hamleler olarak gr
lyordu. .stelik Hristiyanlk sevgi ve bar telkin ediyor, sk
sk iddetten kanmay tlyordu: Bu, yaylmas halinde,

227
Tanrnn yks

askerilemi bir smrgeci iktidarn altyapsna zaman iinde

zarar verebilecek kertici bir dindi. teki yanan evirme
yecek, saldrgan, duygusuz askerler, byle bir iktidarn iine,
evresine arkadalk, efkat ve uyum telkin eden yumuak
bal insanlardan ok daha fazla yarard.
Roma toplumu, militarist ve eril inan sistemlerine ok da
ha akt; askerlere, ynetici snf yelerine ve kana susam
insanlara ekici gelen Mitra klt kuvvet ve askeri gc er
dem haline getiriyordu.2 mparatorluun uzak kelerinde
Mitra tapnaklarnn askerler tarafndan ina edilmesinin se
bebi budur. Gnmzde arkeologlar hala bu tapnaklar gn
na karmaktadr. Ayrca, Roma mparatorluu'nun
farkl farkl blgelerinde uygulanan eitli kltler son derece
pratik amalara ynelmiti. nsanlar tanrlarna eitli eyler
-ans, para, zafer, bebek, kayp bilezik- iin bavuruyordu.
Atalarnn yapt gibi, Tanrlardan bir eyler isteme ve onlar
tarafndan iitilme fikri bu insanlara az da olsa g veriyor,
Roma egemenliinden honut olmalarn ya da hi deilse bu
egemenlii kabul etmelerini kolaylatran bir istikrar tatma
larn salyordu. Ama Hristiyanln tek bir Tanr olduunu
ve bu tek Tanrnn en ok insann iindeki alakgnlll

2 ran'n gne, sava ve adalet tanrs olan Mitra, 2. yzyl Roma'snda

popler bir Tanryd. Mitra kltnn kkenleri belli deildir; ierdii
inanlardan bazlar Zerdtlkle ilikili olabilir. Bu kltn en nemli
ayini bir boann kurban edilmesiydi. Ayin genellikle yeralt tapnaklar
ya da maaralarda gerekletiriliyordu. Hibir Mitra Tapna bir dzi
neden fazla kiiyi iine alacak kadar byk deildir. Bu militarist klte
sadece erkekler kabul ediliyordu ve inisiyeler kltn mertebelerini tr
manrken yedi aamadan geiyorlard. Capua' daki fresklerde gzleri
balanm, melmi, yere yzkoyun uzanm inisiyeler grlmekte
dir. Ancak iri bir hayvan byklndeki byle dar bir mekanda, iba
detlerinin sonunda inisiyelerin stleri balan kan iinde kalyordu; buna
da "kzl vaftiz" deniyordu. Kii klte ye olduktan sonra, irek bilgiye
eriiyordu. Olayn kanl boyutunu bir yana brakacak olursak, bu gru
bun bulumalar biraz Masonik toplantlar andrmaktadr.

228
 lk Hristiyanlk: Pavlos, sa, Tann ve Roma

umursadn ne srmesi bu "avuntu dini" iin bir tehdit

yaratyordu. Hristiyanlk, igalci bir gce yabana gelen fi
kirler ortaya atmt.
Pavlos'un Hristiyanlkta gerekletirdii deiimler do
rudan doruya kendi kiilii ve deneyimlerinin etkisini ta
maktadr. sa'nn anlatt ve Luka lncili'nde aktarlan bir y
k Pavlos'un zihninde yer etmi ve Hristiyanln an te
ki inanlarndan ayrlmasna katkda bulunmutur. sa,. iki
adamn, bir Perisi ile bir vergi memurunun ibadet etmek iin
Tapnaa gidiini anlatr. Perisi, herkes gibi -antajc, sahte
kar ve vicdansz- olmad iin Tanrya kreder. Yapt
pek ok iyi eyi anlatr: Haftada iki kez oru tutmu, kazan
dnn onda birini vermitir. te yandan, vergi memuru iba
det ederken yzn hatta gzn bile yukar evirmeye ce
saret edemez. Bir gnahkar olduu iin, bir elini gsne ko
yup Tanrdan merhamet dilemekle yetinir. Ve sa vergi me
murunun, tarihin en tiksin mesleini yapan o kiinin daha
doru davrandn syler. "nk kendisini ykselten al
altlacak, kendisini alaltansa ykseltilecek[tir]" (Luka
18:14).
Bu yknn, lncillerde "kt adam" . olarak resmedilen
Perisilere bir saldr ve kendini stn grme ile kurumlanma
ya kar bir uyar iareti olduunu grmek kolaydr. Luka -
ya da Luka lncili'ni kim hazrladysa o kii- bu yky ke
sinlikle byle yorumlamtr. Ama ruhani bakmdan hrpa
lanm durumda olan Pavlos bu basit ykde daha derin. bir
anlam bulur. Bir gnah ilememi olan Perisi'nin elinde Tan
rya yaklamak iin bir arac yoktur. Gnahkar vergi memu
ru doru kiidir, nk onun iyi biri olup olmadn belirle
yen ey erdemleri deil, Tanrnn merhametine ocuksu bir
ballk duymasdr.
Pavlos iin bu yk Tanrnn ltfuna, Tanrsal sevginin sa
dece Yahudilere deil tm insanla aktna olan inanann
esasdr. Ama bu, kendi bana, gnah aklayamyordu. Na-

229
Tannnn yks

sl oluyor da Tanr gnah bu kadar kolay balayabiliyor

du? Bu gnahn nemsiz bir ey olduuna iaret ediyordu.
Ama gnah nemsiz bir ey deildi. Yaratl kitabndaki ya
rahl yksnde insanlarn sonsuza kadar yaama yetene
iyle yaratld anlatlr. Adem ve Havva gnah ileyip Tan
rya kar gelince her ey deimitir. Onlarn bu "ilk gnah"
yznden btn torunlar lmeye mahkum edilmitir. Ama
Pavlos'un -Hristiyanl halka ak ve ekici hale getirecek
olan- kiisel teolojisinde sa lmyle bu mahkumiyeti ge
ersiz klmhr. Bundan byle, insanlar, yukarda aktarlan
ykdeki vergi memurunun yaph gibi, Tanrnn merhame
tine mutlak biimde inanarak bu en byk bedeli demekten
kurtulabileceklerdir.
Belli bir kafa yapsna sahip insanlarn bu fikri rahatsz
edici bulduunu anlamak zor deildir. Her ada ve her din
de, sadece ayinler kanalyla Tanrya yaklatn dnmeyi
tercih eden insanlar olmutur. John Betjeman'n 1940 tarihin
de kaleme ald "Westminster Abbey'de" adl iiri bu tr bir
sahte dindarl hicveder.

Bir gnah iledimse de Tanrm,

Deildi bu byk bir su.
Bulur bulmaz bir vakit,
Geldim akam ayinine.
Ver o halde bana byk bir dl,
Ve drme deerini hisselerimin.3

Ama Ferisileri Betjeman'n kilise mdavimiyle ayn kefeye

koymak her ikisine de hakszlk etmek olur. Ferisiler Tora'nm
metinleri kadar din adamlar kanalyla aktarlan szl gelene
i de takip ediyorlard. Uyruu ya da dini her ne olursa olsun
tm insanlara adil ve nazik davranmann nemini vurgulu-

3 J. Betjeman, Collected Poems (Londra: John Murray, 2003).

230
 lk Hristiyanlk: Pavlos, sa, Tanr ve Roma

yorlard. Yine de Pavlos'un yukarda sz ettiimiz ykden

yola karacak gelitirdii fikirler, Tora'nn dikte ettii adetler,
ayinler ve davranlarn tm iin bir tehdit oluturuyordu.
Ferisilerin gnlk ibadet adetleri ve putperestlerin kurban
ayinleri ibadet eden kiinin kendine gvenme avantajna sa
hip olmasn salyor, belirsizliklerle dolu bir dnyada belli
bir lde kesinlie ulama olana sunuyordu. Ama kiinin
.
kendi gnahlarn ocuksu bir ekilde kabul etmesi, kendini
mutlak anlamda Tanrnn ellerine teslim etmesi... Bunlar ince
dncelerdi. mparatorluklar ve tapnaklar alakgnll in
sanlar tarafndan ina edilmez, savalar bakalarna sevgiyle
yaklaan kiiler yznden kmazd, ama Hristiyanlk kurtu
luu garantileyen tek erdemin alakgnlllk olduunu
vurguluyordu. sa'ya atfedilen szler arasnda belleklere en
iyi kaznanlardan biri u olmutur: "Ne mutlu alakgnll
olanlara, nk dnya onlara miras kalacak."
Bu yzden pek ok Romalnn Hristiyanln al Tanr
ya teslim olma yoluna girmek yerine Hristiyanla kukuyla
yaklamas, onu kmsemesi, onunla alay etmesi, elence
olsun diye Hristiyanlar aslanlara yedirmesi arbc deil
dir. Romallardan kt muamele gren yalnzca Yahudiler
deildi. lk iki yzyl boyunca Hristiyanln kleler ve alt s
nf yeleri arasnda daha popler olmas Romal yneticilerin
bu yeni inanc daha da ok hor grmesinden baka bir sonu
dourmad. Hristiyanlarn mparatora kurbanlar sunmayp
dua etmekle yetinmesi daha da rahatsz ediciydi. Romallar
bunu byk bir saygszlk olarak gryorlard. Bylece Pav
los (kutsal metinlere baklrsa MS 62' de ba kesilerek) idam
edildi ve MS 64'ten itibaren mparator Neron, Hristiyanlara
kar balangcndan bitiine dek ayn iddette srp giden
bir dmanlk ve ikence kampanyas yrtt. ki yzyl h
km sren bu atmosferde her Hristiyan iktidara kafa tutma
y gze alamad ve ehit olmaktan kananlar ile katledilme
ye hazr olanlar arasnda byk bir dmanlk geliti.

231
Tanrnn yks

Yine de, sa klt Roma mparatorluu snrlar iinde,

zellikle sivil devlet memurlar ve st rtbeli subaylar arasn
da, taraftar kazanmaya devam etti. Belli baz feminist Tanr
bilimciler kadnlarn bu srete bir rol oynadna iaret et
mektedir. Kadnlar Hristiyanln balayan ve sevgi telkin
eden deerler sistemini ve hangi cinsiyet ya da rktan olursa
olsun herkesin Tanrnn inayetine ulaabilecei vurgusunu
ekici buluyorlard. una da dikkat edilmelidir ki Roma oto
riteleri tarafndan her nasl alglanrsa alglansn, Hristiyan
lk (ondan nceki Musevilik gibi) ykc bir klt deildi. Pav
los yolda Timoteos'a yazd mektuplarda, Tanrya sayg
duymay kurallara uygun davranmakla bir tutuyor ve Hris
tiyan kleleri efendilerine boyun emeye aryordu.

lk Hristiyan mparator, Konstantin

Hristiyanln en sonunda zafer kazanmasnn nedeni Roma
mparatorluu'nun kendi iindeki ayrmlar ve zaaflard. m
paratorluun kendi bana ynetemeyecei kadar byk bir
yer olduunu anlayan Diokletyen kendine bir imparator yar
dmcs atad. MS 305'te iki imparator da, Bat' da Diokletyen
ve Dou' da Maksimiyen, tahttan ekildi ve yerlerine vekille
ri Galerius ve Konstantius geti. stikrarszlk yllar, Kons
tantius'un olu ve Roma ordusunun kahraman Konstantin
ile Maksimiyen'in olu, talya'y ve Kuzey Afrika'y denetimi
altnda bulunduran Maxentius'u kar karya getirdi. Hris
tiyan bir anneden doan ve maiyeti ierisinde J:Iristiyan da
nmanlar bulunduran Konstantin MS 312 ylnda Roma'nn
kuzeyindeki Milvia Kprs'nde rakibine saldrmak zere
Galya' dan gneye indi. Anlatlanlara gre, savan arifesinde
nemli bir hayal grd. Bu hayalini daha sonra onun yaam
yksn yazan Caesareal Eusebius' a anlatt. Eusebius' a
kulak verelim: "le vakti, Gne tam alalmaya balad
srada, gkyznde, gnein hemen yukarsnda, stnde

232
 lk Hristiyan mparator, Konstantin

'Bu aretle Fethet' [hac signe victor eris] sz yazl olan k

tan bir ha grdn syledi. Bu iaret hem onu hem de or
dusunu hayrete drmt."
Ertesi gn, Roma'nn 15 kilometre tesinde bulunan Ma
xentius'un ordusuna saldrd. gn talih Konstantin'in y
zne gld. Maxe<tius'un ordusu ok daha byk olmasna
ramen, askerleri panie kapld ve Milvia Kprs'ne do
ru kamaya balayp bir darboaza girmi oldu. Askerlerin
arlna dayanamayan ta kpr kt. Suya den Maxen
tius zrhn arlndan tr boularak ld ve rman ku
zey kysnda kapana kslan askerlerin bir ksm kltan ge
irildi, bir ksm tutsak edildi. Konstantin tam bir zafer ka
zanmt. Ne var ki mparatorluun dou yarsn tam olarak
gvenli hale getirmesi ve en sonunda tek hkmdar olabil
mesi on iki yln daha ald.
Konstantin MS 337' de lene dek resmi olarak Hristiyan
olmad, ama Hristiyanla kar bir hogr politikas izledi
ve Hristiyan danmanlara gvenmeyi srdrd. Yaam y
ksnn yazar, eski Yunan dnyasnn Tanrsal krallk anla
yyla Hristiyan ideolojisini akllca bir araya getiren Euse
bius' tan zellikle etkilendi. Konstantin bir Avrupal hkm
dar prototipi oldu. Otoritesini Tanrdan aldna ve tebaas
nn sa'nn istedii ekilde yaamasna rehberlik etmenin
kendi sorumluluu olduuna inand. Konstantin' e gre, ba
r ve istikrar, Hristiyan nderlerin Hristiyan hkmdarl
na balyd.
Konstantin'in gznde mparator dinsel bakmdan yle
ok nem tayordu ki kendisi MS 325'te toplanan Nikea
Konseyi'ne rehberlik etti. Bu topfant Hristiyan retisinin
eitli dallar arasnda bir ortak zemin oluturmak zere ger
ekletirilmiti. Hristiyanln ilk evreleri kargaa iinde ge
miti, nk Douda (rnein Suriye, Msr ve ran' da) yaa
yan Hristiyanlar, yaadklar yerlerde ok yaygn olan teki
tektanrl inanlara yneliyorlard. Bu inanlar arasnda Mit-

233
Tanrnn yks

raclk, Zerdtlk ve Musevilik vard. Avrupa' da yaayan

Hristiyanlar Tanrya oul bir kimlik -Teslis- yaktrma
y tercih ediyorlard ve bu tercihin putperestlikle balants

vard. skenderiyeli Arius'un sa'nn tamamen Tanrsal bir

varlk olduuna kar kmasyla olaylar bir dnm noktas
na geldi.
Arius ve taraftarlar sa'nn Babas olan Tanrnn benzer
siz, blnemez, aktarlamaz ve akn bir. varlk olduunu
dnyorlard. O, Tanrsal olan tek varlkt. Sonu olarak,
bu mantk, Oul'un bir ekilde farkl olmasn gerektiriyor
du. Babasyla ayn zden yaplm olamazd (aksi halde bu
z blnmesi ve aktarlmas mmkn olan bir ey olur, ya
da, bir ekilde, benzersiz veya esiz bir ey olamazd). sa
sadece Babas'nn eylemi sayesinde vcuda gelmiti ve
sa'nn vcuda geliinin (ya da yaplnn veya ana rahmi
ne drlnn) lncil'deki anlatl Baba ve Oul arasn
da zel bir ilikinin varln ima etmekle birlikte, sa ile Ba
bas'n ayn kefeye koymak doru olmazd. Ariusular
Oul'un "yoktan var olduunu"; ve zamann belli bir nok
tasnda Tanr tarafndan yaratlm olduu iin, onun dei
mez bir varlk olmadn, ahlaki bakmdan deimeye ak
olduunu ileri sryorlard.
Konsey'den geriye herhangi bir kayt kalmad ama bir
grg tan olan Caesareal Eusebius'un anlattklarn biliyo
ruz. Olaylar aktar biimi onun Arius'un dncesine besle
dii sempatinin etkisi altnda kalmtr. Aslnda kendisi de
sapkn damgasn yeme tehlikesi altndayd. Konsey 325 yl
nn Mays aynda Trkiye'de, mparator'un Nikea' daki yaz
lk saraynda ald. Toplantya muhtemelen 300' den fazla
piskopos katld. Bu din adamlarnn ou bu meselenin ya
kc ekilde hissedildii Doudan -Msr, ran, Filistin, Suri
ye ve Anadolu'dan- geliyordu. Baz Avrupal piskoposlar
da burada hazr bulunmutu, ama Papa I. Sylvester yal ve
hasta oluu yznden toplantya katlamamt.

234
 lk Hristiyan mparator, Konstantin

Eusebius'un tm piskoposlarn topland ana ilikin

anlar dokunakldr. Piskoposlarn kimi topal, kimi olak,
kimi krd, nk pek ou eski Roma dnyasnn ikence
ve zulmne maruz kalmt. Sonra ieri stnde altn ile
meli al bir kaftanla bu yeni Roma dnyasnn sekler efen
disi girdi ve tahtna ye'rlemeden nce herkese oturmasn
1
syledi. Tarihte yle anlar vardr ki insan o ann yaand
ortamda duvara konmu bir sinek olarak bulunmak iin bi
le pek ok eyini vermeye hazrdr ve bu kukusuz o anlar
dan biridir.
Sonra olup bitenler gerekten sradyd. Her ne kadar
Arius'un piskoposlar arasnda yirmi iki yanda bulunduu
sylense de onun gr Konsey' de byk ounluk tarafn
dan sapknlk olarak mahkum edildi. Sylenenlere baklrsa,
bu byk ounluk Arius'u yle yksek sesle ve hararetle
ayplad ki "Ariusu" piskoposlarn ounun gz korktu ve
Arius'a verdikleri destei hemen geri ektiler. Kendisi de ay
n yln balarnda geici olarak aforoz edilmi olan ve bun
dan tr ismini temize karma kaygs tayan Eusebius,
uzun bir inan bildirisi okudu. Yeni bir ament yazlmt:

Biz tek bir Tanrya, Her eye Gc Yeten Baba'ya, g

rnen ve grnmeyen her eyin Yaratcs'na; ve tek
.
bir Efendi sa'ya, Baba'nn tek ocuu olan, yani Ba
ba'nn znden [ousia] olan, Tanrnn Tanrsna, n
na, gerek Tanrnn gerek Tanrsna, gkyzn
deki ve yeryzndeki her eyi yaratan Baba ile ayn
ze sahip [homoousios] olmayan sa'ya inanrz . . . "Bir
zamanlar O, O deildi ve vcuda getirilmeden nce
O, O deildi" ve "O yoktan var edildi" diyenleri ya
da "O farkl bir maddeden ya da zden yaplmtr"
ya da "Tanrinn Olu yaratlmtr, ya da deiebilir
dir, ya da deiime aktr" diye dnenleri Katolik
Kilisesi aforoz eder.

235
Tanrnn yks

Buna ramen on sekiz piskopos Arius doktrinini destekle

mekte ayak diredi.
Konstantin muhtemelen bu tr Tanrbilimsel meselelerle
pek ilgilenmiyordu. ncelikle istikrar nemseyen bir devlet
adam olarak onu asl ilgilendiren ey kilisenin kendi sorun
larn zmesini salamakt ve bu amala Hristiyanlar bir
birleriyle dayanmaya zorlamaya kararlyd. Hazrlanan
amentnn altna imza koymayanlar srgne yollamakla
tehdit etti. Bir sre daha tartldktan sonra, iki Libyal pisko
pos ve Arius'un kendisi dnda herkes amenty imzalad.
Mesele tabii ki burada kapanmad. Konsey'in kararndan
sonra da tartmalar srd. Konstantin de hayatnn ileriki aa
malarnda bu mesele hakknda kararszla dt. Ama belki
sorunlara kolay ve hzl zm bulan faydac bir kii, bir asker,
bir general olduu iin, Tanrbilimin incelikleriyle akademik
bakmdan ilgilenmedi. Ancak, kiisel grleri her ne olursa
olsun, bu sert ve karizmatik nder inat bir Ortadou kltn
gl Roma mparatorluu'yla nikahlad ve Hristiyanlk bun
dan sonra ilerledi. Zamanla, Avrupa Konstantin'in Tanr tara
fndan grevlendirilen kral fikrini benimsedi. zerine sa'nn
ivilendii ha, Milvia Kprs Sava ncesinde hayalini gr
d simge, dnyada en ok tannan simge haline geldi. lncil
lerde anlatlan yknn karakterleri -Perisi ve vergi memu
ru, Pontius Pilatus, Yahuda- zlanda'dan Polonya'ya, Afri
ka'dan Asya'ya dek, pek ok ulusun bilincine yerleti. Yz mil
yonlarca insan kendisine Hristiyan dedi, inanlar nemli ah
laki deerleri, byk sanat eserlerini, dnyann en muhteem
mimarlk rneklerinden bazlarn ve zaman zaman da en a
r banazlk ve acmaszlklar yaratt
Hristiyanlk tarihinin bu ksa ve zl anlatm Tanr Fik
ri'nin dnyann yapsnda nasl devasa ve kalc deiimler ya
ratabileceini gsteriyor. Herhangi bir tarih kitabna ksaca
gz atarsanz, Hristiyanlk inancnn ulusal snrlar nasl de
itirdiini, nasl belli ahlak ve ibadet kalplan dayattn ve

236
 sa Nasl Bir Yahudi idi?

tm kltrleri nasl bilgilendirdiini ve bir kraln taandaki

hatan Cuma gnleri balk yemeye dek izlerini o kltrlerin
rn ve alkanlklar zerinde nasl braktn grebilirsiniz.
Ama baka adan bakldnda, bu sarsc deiim sadece bir
rastlantlar silsilesinin sonucu olarak da grlebilir. Eer Pon
tius Pilatus, ardl Albinus gibi daha farkl bir adam olsayd,
sa'ya lm cezas verilmeyebilirdi. Eer sa yaasayd, keha
netleri gerekle:neyince, yandalar onun evresinden uzakla
abilir ya da birbirine der ve hareketin tkenmesine yol aa
bilirdi. sa da Pavlos'un yaad trden inan bunalmlarna
girebilir ve ileride grn daha yal ve bilge bir kii olarak
gzden geirebilirdi. Eer Pavlos'un kiilii kendisinin sa'nn
retisine ilikin grlerini etkilemeseydi, Hristiyanlk Ya
hudilere zg bir inan olarak kalabilirdi. Konstantin olmasay
d, Hrisiyanlk ancak sadece klelere, asker elerine ve kentli
zanaatkarlara ekici gelen silik bir klt olarak varln srd
rebilirdi. Pek ok Hristiyan, Hristiyanln bugnk halini
ans eseri almasn inanlarnn doruluunun bir kant ola
rak grmektedir ama Hristiyanln ok baarl olduunu ka
bul etmek iin ona inanmak gerekmez. Bu baar, baz fikirle
rin yaratlmasnda Tanrnn rol olduunu kabul etseniz de et
meseniz de o fikirlerin gcne delalet eder.
yi ama bu fikirler hangi fikirlerdi ve bu fikirlerden arka
dalarna ve yandalarna ilk kez sz eden kii kimdi? sa
kendinden nceki ve sonraki pek ok kii gibi Mesih olduu
nu ileri sren dindar bir Musevi idi, ama yanlyordu: Bar
ann balayaca, yeryznde Tanrnn krallnn kurula
ca kehanetleri gereklemedi.

sa Nasl Bir Yahudi idi?

Romal general Vespasyan, MS 66'da Yerualim'i kuatt
zaman kentin iinde bulunan uzlamaz Roma kartlarnn
bir ksm Romallarla savamak istiyordu. Biryonim ya da mi-

237
Tanrnn yks

litanlar yani dvmekten yana olanlar, Yahudi arkadalar

n savamaya zorlarken ok saldrganca taktiklere bavurdu
lar. Kuatlm kentte alk tehdidi belirmesine ramen Yeru
alim'in tahl ve ya stoklarn atee verdiler. Ancak iktidar
ellerinde tutan Ferisiler silahl mcadeleye karydlar. Tek
anslarnn Romallarla bar yapmak olduunu dnyor
lard. Gnmze ulaan bilgilere gre, byk Perisi bilge
Haham Yohanan ben Zakkai'nin yeeni, biryonim'in nderiy
di. Zakkai yeenini ikna etmek iin elinden geleni yapt. Ab
bah Sikrah adl bu yeen, amcasnn grlerinin anlaml ol
duunu biliyordu ama ona yapabilecei bir ey olmadn
syledi. Kanl bir savaa girmeye kararl olan biryonim ze
rindeki kontroln yitirdiini ileri srd. Bu yk Tal
mud' da anlatlmaktadr (Gittin 56).
Haham Yohanan ve Abbah Sikrah bir plan yaptlar. Bu
plana gre Haham Yohanan kentten kaacak ve Romallarla
temas kuracakt. Ka yle tezgahlanacakt: Haham kent
ten ayrlmadan nce ar hastaym gibi yapacak ve Abbah
Sikrah da kimse onu aramasn diye onun hasta olduu sy
lentisini yayacakt. Haham Yohanan zerine gerekten kt
kokan bir ey srecekti. Herkes onun ldn sannca,
rencileri onun yatann altna saklanacak ve Haham'n ze
rinde yatt ilteyi aa doru ekeceklerdi, "nk lnn
canldan daha ar olduunu herkes bilirdi". Sonra bedeni
kentten karlp gmlecekti. Bunun olduka riskli bir stra
teji olduu hemen ortaya kt nk Haham'n bedenini ta
yan kiiler tam yatak odasnn kapsndan kmak zerey
ken ly mzraklamak isteyen adamlarla karlatlar.4 Ab
bah Sikrah, "Romallar bizim iin 'Yahudiler, efendilerinin

4 Her konuda olduu gibi bu konu hakknda da az ve z bilgi veren Tal

mud bu adamlarn neden bir "cesede" mzrak saplamak istediklerini
aklamaz. Din hukuku cesetlerin kesilmesini ho karlamaz, bu yzden
belki de bu adamlar kuatmaclar tarafndan satn alnmt ve byk
rabbi'nin ldn dorulamak istiyorlard.

238
 sa Nasl Bir Yahudi idi?

karnn demi' mi desinler?" diyerek durumu kurtard.

Haham Yohanan kent dna karlp gmldkten sonra,
pis mezarndan kp kt kokulu giysileriyle Romal genera
li grmeye gitti. Haham, Vespasyan'n huzuruna karlnca
ban eerek generali selamlad ve "Bar getirdim Ey Kra
lm, bar getirdim," dedi.
Ziyaretisinin iinde bulunduu durum yznden, onu
grdne ok sevinmeyen Vespasyan iki nedenden tr
onu ldrtebileceini syledi: "Birincisi, ben kral olmadm
halde sen bana kral diyorsun ve ikincisi, ben kralsam neden
beni daha nce grmeye gelmedin?" Haham generale onun
gerekten bir kral olduunu ve Yeaya ile Yeremya peygam
berlerin Yerualim'in bir kraln eline deceini kehanet etti
ini syleyerek yant verdi. Ve "Daha nce gelemeyiimin se
bebi de, biryonim'in beni brakmamasdr," diye ekledi.
Tam o anda Roma' dan bir ulak geldi. mparator'un ld
ve Vespasyan'n Roma'nn yeni hkmdar olaca habe
rini getirdi. Ulan geliinin hemen ncesinde Vespasyan
ayana sandallarnn bir tekini geirmekteydi. yi haberin
geliinden sonra sandaln dier tekini giymeye alt, ama
sandal ayana dar geldi. Haham, "yi haberler aya byt
t," diyerek keskin bir gzlem yapm oldu. Sonunda Ves
pasyan Haham' ldrtmemeye karar verdi (bu tr ykler
zaten hep byle biter) ve hatta yal adamn her isteini yeri
ne getireceini syledi. Romallarn Yerualim'i terk etmele
rini istemenin ansn fazla zorlamak demek olacan d
nen Haham Yohanan, Vespasyan'dan Ferisilere baz iyilikler
yapmasn istedi. Yavne kentindeki bilginlerin korunmasn,
hasta bir Haham iin bir doktor ve byk bilge Haham Hil
lel'in torunlar iin ayrcalklar talep etti.
Haham Yohanan'n istekleri pek iddiasz, hatta artc g
rnyor deil mi? Aslnda bu yk Ferisilerin kurnazlk, bilge
lik ve faydaclklarnn bir gstergesidir. Kenti kurtarmak ola
nakszd; gerekten de ok gemeden kent, Vespasyan'n olu

239
Tanrnn yks

Titus tarafndan yerle bir edildi ve Tapmak yaklp ykld.

Ama hahamlar Yahudi hukukunu ve daha nemlisi Yahudi
eitimini kurtarmay baardlar. Yavne yz yllar boyunca Ya
hudilerin en nemli eitim merkezi oldu ve Musevilik bu kent
teki eitsel ve geleneksel faaliyetler sayesinde hayatta kalabil
di. Yeni Ahit, Ferisilerin Tora'ya kr krne bal kalan fana
tikler olduu izlenimini yarahr. Bu, olay karikatrletirmek
tir. Haklarnda anlatlan ykler, onlarn mizah anlayna sa
hip dengeli ve mantkl insanlar olduunu dndrmektedir.
Arlk yanls ya da tehlikeli olabilecek inanlara kar salk
l bir kukuculukla yaklayorlard. Kuku duyduklar fikirler
arasnda Mesih fikri de vard. Haham Yohanan u kurnazca
yorumu yapmt: "Size Mesih'in geldiini syledikleri zaman
ayet elinizde bir fidan tutmaktaysanz, nce fidan dikin son
ra Mesih'i karlamaya gidin."
Mesih'e inanmak, Moses Maimonides'.in sayd Musevi
liin on ilkesinden biri olmakla birlikte,s bu dinin damar
larndan sadece biridir. Daha nce de belirttiim gibi, bu da
mar, gerilimli dnemlerde nem kazanma eilimindedir.
Musevilik, gnlk yaamn her vehesini yneten karmak
emirler (mitzvot) sistemiyle birlikte, bir baka dnyaya ilikin
beklentilerden ok . bu dnyada gerekletirilecek eylemlere
dayanmtr. Yahudi Okuryazarl adl eserinde Joseph Te
lushkin, Yahudilerin Mesih fikrinden korkmak iin iyi neden
leri olduuna, nk ne zaman bu fikir ortaya ahlacak olsa
Yahudilerin bana gelmeyen kalmadna iaret eder.6 Ye
dinci blmde Sabetay Sevi adl "Mesih"m Avrupa' da yaa
yan tm Yahudi cemaatlerini iine eken bir kargaa ve kafa
karkl ortamn nasl yarattn greceiz. Telushkin ay
rca srail' de 1984 ylnda ortaya karlan bir komplodan sz
eder. Bir avu lgn Yahudi, Kuds'teki Mescidi Aksa camii
ni havaya uurmay, bylece bir sava karp yeni bir Tap-

5 Guide for the Perplexed (1190) adl eserinde.

6 J. Telushkin, Jewish Literacy (New York: Williarn Morrow, 1991).

240
 sa Nasl Bir Yahudi idi?

nak ina etmenin yolunu amay ve Mesih'in geliini abuk

latrmay planlamtr. Bu planlarn gerekletirmeyi baar
malar halinde neler olabileceini dnnce insann tyleri
rperiyor. Her ne kadar tm ortodoks Yahudiler sabah du
alarnda hal. Mesih'in geliinden sz ediyor olsalar _da Me
sih'in yakn gelecekte gerekten geleceine samimi olarak
inanan sadece birka mezhep vardr.
Mesih sa fikri de Yahudilere yzyllarca felaket getirdi;
ama bu, sa'nn syledii ya da yapt eyler yznden olma
d. sa, sekiz gnlkken snnet olan ve son nefesini Mezmur
lar syleyerek veren dindar bir Yahudi idi. Her _ne kadar daha
sonra, Pavlos'un bu klt mitolojik ve popler hale getirii sa
yesinde, T tek olu olarak kabul edilse de, sa hibir za
man bunu aka iddia etmemiti. Tanrya "Baba" diyordu,
ama bu o zamanlar ender rastlanan bir hitap biimi deildi.
Yahudiler hakikaten Tanry bugne dek bir "Baba" olarak
grmtr. sa, insanln ve krlganln vurgulamak ister
cesine, kendine bar Naa yani "nsan'n olu" diyordu. stelik,
bakalar lncillerde ondan "Tanrnn olu" olarak sz etse bile,
bu hitabn daha ok sembolik bir anlam tamas mmknd.
Bir kiiye "Albion'un olu" demekle, o kiinin vcudunun n
giltere toprann iinden ktna, ya da bir kiinin mavi kan
tadn sylemekle o kiinin kannn renginin mavi olduu
na inanm olmazsnz. Anlalan o ki sa'nn yandalar bu te
rimi onun gerek Mesih olduunu gstermek amacyla kulla
nlyordu, daha baka bir amala deil.
sa bir din adam olarak grev yapt sre boyunca in
sanlara kkleri Tora' da bulunan, Yahudilere zg ahlak ku
rallarn ve fikirleri retti. rnein, sa, lncil' de bildirildii
gibi, insanlarn kar kmasna ramen bir abat gn, on
sekiz yldr sakat olan bir kadn, ellerini onun bedeni zeri
ne koyup ona "Derdinden kurtuluyorsun" diyerek iyiletir
dii zaman (Luka 13:10-17) abat yasalarn ineyecek hi
bir ey yapmyordu. Kald ki Yahudiler hayat kurtarmakla

241
Tanrnn yks

ykmldrler ve dindar bir Yahudi hayat kurtarmak ad

na abat kurallarn ineyebilir. Bu olayda sa bir insann
uzun zaman ac ekmesini etkili ekilde nleyerek bir piku
ah nefe (hayat kurtarma) eyleminde bulunmutur. sa, "Ba
kalarna, kendinize yaplmasn istediiniz eyleri yapn,"
derken, Haham Hillel hakknda anlatlan nl bir yky
akla getiriyordu. Anlatlanlara gre, Musevi olmayan b iri
Hillel'e yaklar ve ona eer tek ayak stnde dururken Ya
sa'nn tmn zetleyebilirse kendisinin Musevi olacana
sz verir. Haham Hillel hemen, "Kendine yaplmasn iste
mediin eyi bakasna yapma. Tora'nn zeti budur ve ge-

risi bunun aklamasdr. Git de ren," der.

Faaliyette bulunduu dnyada kimse sa'ya yan gzle bak
mazd. Yahuda'nn kuzeyindeki Galile eyaleti verimli, Roma
ynetiminden zerk ve mucizeler gerekletiren -hastalar
iyiletiren, iblisleri kovan, yamur yadran- mbarek kii
lerle dolup taan bir yerdi. Bu adamlarn Yahudi amanlardan
pek bir fark yoktu ve sa'nn gerekletirdii eylemlerden pek
ou onun bu gelenein bir paras olduunu dndrmek
tedir. Olu ateli bir hastalktan tr lm deinde yatan
Bilge Rabban Gamaliel'in nasl rencilerinden ikisini bir ba
ka haham, anina ben Dosa adl: bir ifacy grmeye yollad
anlatlr. Ben Dosa, evinin st katnda bulunan bir odaya eki
lir ve dua eder. renciler hocalar Gamaliel'in yanna dn
dklerinde hocalarnn olunu iyilemi bulurlar.7

7 Baba Rabban Gamaliel en byk Yahudi bilgelerinden biri ve Haham

Hillel'in torunudur. Nasi ya da prenslik mevkisinde bulunuyordu ve Ya
hudi mahkemesi Sanhedrin'in bayd. Pek ok sekin renci yetitirdi.
Pavlos muhtemelen onun rencisiydi. lk Hristiyanlara hogrl yak
lah sylenir. Torunu Rabban Gamaliel II ok daha nl biriydi ve Ya
hudi toplumurlun nderi olarak grlyordu.
anina ben Dosa ile ilgili birok mucizevi olaydan sz edilir. Talmud'da
bir keresinde ibadet ederken onu akrep soktuu ama onun ibadete de
'
vam ettii yazar. rencileri onu bulduunda o hayattadr ama akrep l
mtr. "Vay haline ben Dosa'y sokan akrebin," derler.

242
 sa Nasl Bir Yahudi idi?

lncil' deki ifadelerde sa'nn etkinliklerinin Yahudi pey

gamberlerin yazdklaryla tamamen tutarl olduuna iaret
etmek iin byk aba harcanr. Ne zaman sa bir ey sy
leyecek ya da yapacak olsa, "bylece (unu unu) yerine ge
tirmi oldu" ifadesi sa'nn Yahudi geleneinde uzun za
mandr beklenen bir umudun gereklemesi olduunu gs
termek iin kullanlyordu. sa Yasa'y kaldrmak deil uy
gulamak iin geldiini ilan etmiti. teki lncil'den -Mar
kos, Matta ve Luka ncillerinden- sonra ve Hristiyanlarn Ro
ma zulmnden kamak iin kendilerini Yahudilerden ayr
ma ihtiyacn gitgide daha kuvvetli ekilde hissetmeye ba
ladklar bir dnemde yazld anlalan Yuhanna lncili'nde
bile Zekarya'nn kehanetlerine gnderme yaplyordu.
sa'nn doumuyla ilgili yk muhtemelen Mika'nn
Mesih'in Beytlehem'den gelecei kehanetini gerekletir
mek iin uyduruldu: "Beytlehem ... Benim srail'e egemen
olmam iin, senden biri kacak; ve bu kiinin kkeni eski
gnlere dayanacak." Bu pek oumuzun bildii bir yk
dr. Luka lncili'nde, Yusuf ile karn burnuna dayanm
Meryem'in Beytlehem'e yolculuk etmek zorunda kaldkla
r, nk Romallarn bir nfus saym yaptklar ve herke
si kayt edilmek zere doum yerine dnmeye zorladklar
anlatlr. Ar kalabalk yznden bebek sa ilk gecesini bir
ahrda, hayvanlar beslemek iin kullanlan bir kabn iinde
geirir. Ama Romallar -titiz ve alkan brokratlar ol
duklar iin- artlarnda o zamanlar yaplm bir nfus sa
ymna ilikin herhangi bir kayt brakmamtr. Ayrca in
sanlar doum yerlerine dnmeye zorlamalar iin de her
hangi bir neden yoktur. Bu nfus saym, sadece kelle ver
gisi toplama giriimi ncesinde yaplan bir kelle saymn-
'
dan ibarettir.s

8 Bence sa'nn ebeveynleri vergiden kamak iin Beytlehem'e gitmitir!

Aynca, /nci/lerde sa'nn ahrda domu olduuna ilikin herhangi bir
bilgi verilmediini de belirtmek gerek.

243
Tanrnn yks

sa'nn lmyle ilikili, Hamursuz Bayram arifesi ve s

rasnda cereyan eden olaylarn zamanlamas da belli bir
amala deitirilmi olabilir. Hamursuz Bayram bayramla
rn en eskisidir. Yahudiler bu bayramda Msr'dan ve klelik

ten kurtulularn anarlar. Mayasz hamurdan yaplm ek

mek ve ac bitkilerin topluca yendii n olan seder Hamur
suz Bayram'nn en nemli andr. Tapnan ayakta olduu
zamanlarda, sraillilerin Msr' dan ayrlrken yedikleri yeme
i kutlamak iin bir kuzu kurban edilir ve yenirdi. Sonraki
yllarda Hristiyanlar sa'y "Tanrnn kuzusu" ve sa'nn l
mn de Museviliin eski ykmllklerinin yerine Tanr ve
tm insanlk arasnda yaplm yeni bir szlemeyi koyan bir
kurban ayini olarak grdler. Bundan dolay, lncillerdeki an
latmlarda sa'nn Hamursuz Bayram srasnda ldnn
sylenmesi, bu yorumu desteklemek iin yaplm bir hile
olabilir. Anlatmlardaki teki ayrntlar bu zamanlamayla e
limektedir. rnein bize, sa Getsemane Baheleri'nde tu
tukland zaman sa'nn yandalarnn kllarn ektii sy
lenir ama bu mmkn deildir, nk dindar Yahudilerin
bayramda silah tamadklar neredeyse kesindir. Bayramda
silah tamalar iin hayatlarnn ciddi bir tehdit altnda bu
lunduunu dnmeleri gerekir ki o artlarda bu da mm
kn olabilir. Ama en azndan, sa'run ne zaman ldn ke
sin olarak bilmediimizi syleyebiliriz.
sa klt, pek ok bakmdan Museviliin devam olmas
na karn, lncillerde belirtildii gibi, ierisinden kt inanca
kar olduka dmanca bir tavr taknmtr. Bize sa'nn Fe
risilerle srekli kavga ettii, ayin takntlar yznden onlara
krc szler syledii, onlar ikiyzllkle sulad anlatlr.
Onun lmne yol aan Ferisilerdir. Romallar adil ve sakin
dir. Onu yarglayan yarg Pontius Pilatus, sa'y armha
gerdirmekte tereddt etmitir. Pilatus, Hamursuz Bayram
olduu iin, kalabala iki tutukludan hangisini, sa'y m
yoksa Barnabas' m kurtarmak istediklerini sorarak sa'ya

244
 Isa Nasl Bir Yahudi idi?

ikinci bir ans verir. Kalabalk, sa'nn armha gerilmesinde

srar eder.
Baz ada Hristiyanlar ve popler medya rnleri, r
nein Mel Gibson'n lsa'nn ilesi adl berbat filmi, Pontius Pi
latus'u sa'nn idam edilmesini isteyen Yahudilere kar oto
ritesini kullanamayan ya da kullanmayan omurgasz bir in
san; cezann infaz edilmesine istemeye istemeye izin veren
ikinci dereceden bir figr olarak gstermektedir. A. N. Wil
son lsa adl eserinde bir Romal yetkilinin yerel bir bayram
dan tr bir tutsa affettiine dair herhangi bir kayt bu
lunmadna iaret etmektedir. Barnabas, lncil' de bize anlatl
d gibi, bir hrsz deil, muhtemelen bir terristtir, nk
Markos lncili onun yakn zamanda kan bir isyanda bir cina
yet ilediini belirtir. Eer Barnabas gerekten bir kkrtc
idiyse, iini bilen vali Pontius Pilatus'un onu bu kadar kolay
serbest brakmas fazlasyla olanaksz grnmektedir. Anlat
mn daha sonraki ksmlarnda, sa armh zerinde can ve
rirken, Romal bir yzba ona iki sunar ve ikence grm
bu zavall adamn Tanrnn olu olduunu kabul eder. yk
nn bu ksm politik kayglarla uydurulmu olsa gerektir.
Sz konusu Romal subay sradan Romallar temsil etmekte
dir ve belki de ilk Hristiyanlar kendilerini zulmden sakn
mak istedikleri iin bu figr gze ho grnecek biimde
resmetmemilerdir.
Belki lncillerin bize, havarilerden birinin, Yahuda skari
yot'un sa'ya ihanet ettiini sylemesi de nemlidir. Bu da
byk lde uydurmaca olabilir. Bize, Yahuda'nn, sa ve
teki havarilerin birlikte son yemeklerini yedikleri evden giz
lice kp barahiple anlama yapmaya gittii ve otuz gm
lira karlnda sa'ya ihanet ettii anlatlr. sa'nn tutuklan
masndan sonra Yahuda kendini asar. Yahuda evden kendi
bana ayrld iin, onun otuz gm lira aldn kimin ne
reden biliii belli deildir. Onun sa'ya neden ve nasl ihanet
ettii de belli deildir. Daha sonra Getsemane Baheleri'nde

245
Tanrnn yks

sa'y perek onu askerlere iaret eder. Ama askerlerin onun

orada olduunu nereden bildii belli deildir. Eer askerler
onu takip edecek istihbarata sahiplerse, ajanlar Yahuda'nn
sa'y gstermesine ve bylece Yahuda'run bir ajan olduu
nun anlalmasna gerek kalmaz.
Yahuda ile ilgili yknn en ilgin taraf, ismidir. skari
yot ad, sicae adl kk hanerlerini pelerinlerinin altna giz
leyen bir grup militan isyancya verilmi bir isim olan sicarii
szcnden tretilmi olmaldr. Bunlar Romallarn dostu
olan kiileri kalabalk ortamlarda hanerleyerek kargaa ya
ratmakta uzmanlam kiilerdi. sa da havarileri arasna Si
mon adl bir Fanatii almh. Fanatikler, Masada Kalesi ku
atmas srasnda hep birlikte intihar eden iddet yanls va
tanseverlerdi.9 lk Hristiyanlar Yahuda'y Tanrnn oluna
ihanet eden kii olarak betimlemek suretiyle kendilerinin bir
grup Yahudi terrist olarak grlmelerini engellemeye al
m olabilirler.
Bu elikiler ve gariplikler, lncillerde politik amalarla ba
vurulan bir uydurmaca esi olduunu dndrmektedir.
O koullarda sa'nn kar kaca pek ok ey olduuna hi
kuku yoktur. Yahudi Kral Herod son derece yozlam biriy
di ve onun iktidara getirdii herkes de en az kendisi kadar k
tyd. Yahuda lkesi hakknda bildiklerimizin ou, o ylla
rn Yahudilere kral olmak isteyecek sa gibi gerekten drst

bir nderin ortaya k iin uygun bir zaman olduunu d

ndrmektedir. Ama lnciller, dnemin yneticilerini sadece
ahlakszlk yapmak ve kt nderlik etmekle sulamayp da
ha da ileri giderler. sa'nn doumu Hristiyanln Musevili
in bir tr devam olduunu vurgulamak iin Beytlehem'e ta
nr; Romallar (en azndan baz Romallar) sempatik olarak
resmedilirken Yahudiler fazlasyla kinci insanlar olarak gste-

9 Bu fanatikler ok sra d tiplerdir, nk Musevilik intihara gz yum

maz ve bir kiinin lmne bakalarnn lmnn elik etmesi fikri bu
kltre yabanc bir fikirdir.

246
 sa Nasl Bir Yahudi idi?

rilir; ve sicarii, muhtemelen: Hristiyanlann daha sonraki d

nemde kendilerini zulmden saknmak istemeleri yznden,
hain olarak tasvir edilir. Ne yazk ki lncillere yaplan bu hayal
rn eklentiler ve Ferisiler ile ilgili rahatsz edici iddialar,
2000 yl boyunca Yahudilerin maruz kald zulmn Tanrbi
limsel bakmdan hakl gsterilmesini salamhr. Eer, Pav
los'un dorulad gibi, sa'nn lm insanln gnahlarn
silmek iin gerekli idiyse, o halde, onu ldrmekle sulanan
halk yani Yahudiler dnyaya iyilik etmemi midir? Her eye
karn, "sa'y Yahudiler ldrd" dncesi ve bunun yan
sra Yahuda Uudas] isminin "Yahudi" Uew] ve "Musevilik"
Uudaism] isimleriyle benzerlii Yahudilerin yuva kurduklar
pek ok lkede onlara kar taknlan tavrlar zerinde etkili
olmutur. Vatikan, pek ok Katolii utandrarak, "sa'y Ya
hudiler ldrd" dncesini 19. ve 20. yzyllarda Rusya ve
Dou Avrupa'da yaanan zulmlerin ve Nazi soykrmnn
byle arpk bir inann dourabilecei tehlikelere iaret et
mesinden sonra, daha 1960'larda retilerinden silmitir.
sa'nn kimlii hakknda hi kukuya yer brakmayacak
bir tarihsel sorun mevcuttur. sa'nn var olduunu biliyoruz:
Zamann tarihisi Josephus'un ifadeleri sa'nn yaadna
ilikin bamsz bir kant niteliindedir. sa'nn bir ailesi var
d; anlalan, erkek kardeleri ve annesi onun lmnden
sonraki yllarda klt canl tutmaya almtr. Evli olup ol
madn bilmiyoruz ama o ada, gen bir erkein bir kans
nn olmamas pek mmkn deildir. Geni bir arkada ev
resi vard. Arimatheal Joseph gibi baz zengin Sanhedrin
yeleri ve Fanatik Simon gibi terristler bu arkada evresi
nin iindeydi. Kendisinden nceki pek ok peygamber gibi
yksek ahlaki deerlere sahip ve olaanst derecede yete
nekli biri olduuna hi kuku yoktur.
Ama lncillerde verilen ayrntlar iinde, gerek sa'y orta
ya karmay gletiren tutarszlklar vardr. sa, Yerua
lim' e yaptklar uzun ve yorucu bir yryten sonra havari-

247
Tanrnn yks

!erinin ayaklarn ykayacak denli alakgnllyd. Ama bir

keresinde, evresini sarm insanlarla megul olurken, onun
la konumaya gelen kendi annesini grmeyi reddetmiti. Sa
hiden de Meryem ile olan ilikisinde ou zaman marurca
davranyordu. Luka incili bize on iki yanda Hamursuz Bay
ram dolaysyla ailesiyle birlikte Yerualim'i ziyarete geldik
lerinde sa'nn ortadan kaybolduunu anlatr. lgna dnen
annesi onu Tapnak' ta hahamlarla ciddi ciddi sohbet ederken
bulur. Annesi onu azarlaynca, sa hi alttan almad gibi bu
kabahati yznden tvbe etmeye de yanamaz, "Neden beni
aradn? Babamn iini yapacam bilmiyor musun?" der. Bu
esrarengiz insann doru bir resmini nasl izeceiz?
1999 ylnda ngiltere Kilisesi genlere ekici grnmek
iin sa'y posterlerde "Sakin. Ilml. Uysal." slogan eliin
de, komnist devrimci Che Guevera gibi gstermiti. sa'nn
yoksullara olan ilgisi ve Hristiyanlarn insann evrensel kar
deliine olan inancnn daha sonra ortaya kan sosyalist fi
kirlerle kesinlikle ok ortak yn vardr. Ama sa'y bir ko
mnist devrimci olarak gstermek biraz kolaya kamak ve
indirgemeci davranmak olur; o ok daha byk bir insandr.
sa'nn devrimci karakterine, yakalan ve idam edilii
ncesine ilikin en canl yklerden birine dayanlarak can
landrlan kiiliine pek ok anlam yklenmitir.
Markos incili, sa'nn, yaamnn son haftasnda Tapna
birka kez ziyaret ettiini anlatr. Tapnak ziyaretiler, rahip
ler ve tccarlarla dolup tamaktadr; kurbanlk olarak satl
mak zere getirilmi hayvanlarn bar arlarndan t
r hava biraz gergindir; sarraflar bararak dviz kurlarn
duyurmaktadr. Bu manzara sa'y ylesine fkelendirir ki
sarraflarn masalarn devirir. Tapnan tm uluslarn iba
dethanesi olmak niyetiyle ina edildiini, sarraflarnsa bu
mekan "hrszlar inine" evirdiini syler. sa, oradan ayrl
dktan sonra, Tapnan yklacan ve gnde yeniden in
a edileceini ilan eder.

248
 sa Nasl Bir Yahudi idi?

Bu kehanet byk kafa karkl dourmutur. sa sade

ce mecazi anlamda m konuuyordu? Markos, insanlarn
sa'nn Hristiyan Kilisesi'nin kuruluunu kehanet ettiini
dnmesini isteyerek, aceleyle "ama onun sz ettii tapnak
kendi vcuduydu" szlerini ekler. Bu, baz eylerin neminin
daha sonra anlalmasndan tr oluturulan sahte bir g
rntye ok benzemektedir: Bu szlerin yazld dnemde
tapnak oktan yklmh ve Hristiyanlar Kudas ayinini
epeydir yapyor, yani ibadet ederken sembolik olarak sa'nn
kann iip etini yiyorlard.
te yandan Yuhanna (2:19) sa'nn bu szlerini farkl ekil
de aktarr: "Ykn bu tapna. Onu gn iinde tekrar yk
selteceim." sa burada -bir Yahudi olarak kahld- hayvan
kurban etme ayinlerine kar kyormu gibi grnmez. Tap
naa zarar vermeye de almaz. Aslnda, Yuhanna lncili'nde
anlatldna gre, daha sonra Tapna defalarca ziyaret eder
ve lnciller bize onun lmnden sonra yandalarnn srekli
Tapnak'ta olduunu bildirir. sa'nn masalar devirmesi sade
ce bir protesto deildir; nemli bir ey sylerken arpa hare
ketler yapan eski peygamberlerin eylemlerini andrr.
sa'nn syledii nemli eylerin ne olduunu kefetmek
iin, Tapnak'taki kargaa sahnesinden uzaklamak ve teki
szleri zerinde dnmek gereklidir. Matta lncili'nde, sa
bir dan zirvesinden uzun ve geni kapsaml bir vaaz verir;
bu besbelli Musa'ya Sina Da'nda Yasa'nn iletilmesini a
rtran bir sahnedir. Bu "Dadaki Vaaz" dan en ok alntla
nan szlerden biri aldatmayla ilgilidir: "Onlara eski zaman
larda 'Aldatmayacaksn' dendiini duydunuz. Ama ben size
derim ki bir kadna ehvetle bakan kii aldatma iini zaten
kalbinde yapm demektir."
Meslek yaamnn byk ksmn insan davranlarn,
zellikle de reme davrann incelemeye adam biri olarak,
On Emir arasnda yer alan bu emre itaatsizlik etmemi pek az
erkek -ya da kadn- olduunu dnyorum. Ama bu

249
Tanrnn yks

szlerin nemli yan, ardndaki niyet ve sylendii ortamdr.

sa bu szleri Musa'ya Yasa'nn iletiliini anmsatacak trden
koullarda syleyerek, ne Yasa'y hie saymalar ne de ona
klece bal kalmafar gerektiini, sadece onun tesine ge
meleri gerektiini dile getirmek ister. sa yandalarndan Ya
sa' ya sk skya bal kalmalarn, ama onu imdiye kadar ya
pldndan daha iyi anlamaya almalarn ister.
Ayn mesaj sa'nn Yahudilere uymalar emredilen temiz
likle ilgili yasalar hakkndaki yorumlarna baktmzda da
alrz. Ferisiler sa ve yandalarnn Yahudilere bir yemekten
nce ellerini ykamalarn buyuran mitzvah'a uymadan birlik
te ekmek yediklerini grnce hayrete derler. sa'nn tutu
mu yle anlatlr: "Dardan insann iine girip de onu kirle
tebilen hibir nesne yoktur. Tersine, iinden kan eylerdir
insan kirleten" (Markos 7:15). sa Museviliin yasalarn red
detmek yle dursun, bu yasalar ile kiinin ruhani yaam
arasndaki paralellikleri vurguluyordu: "nk ierden, in
san yreinden kt tasarlar kar: Rasgele cinsel iliki, hr
szlk, adam ldrme, evlilik d cinsel balant, agzllk,
kurnazlk, dzenbazlk, soysuzluk, kskanlk, svp sayma,
kendini beenme, aklszlk' (Markos 7:21).
sa, lene dek itaatkar bir Yahudi olarak kald, ama onun en
nemli mesaj sadece yasalara itaat etmenin yeterli olmady
d. Ahlaki bakmdan ne anlam tadklarnn farknda olarak
gerekletirilmedike ayinsel eylemlerin bir kymeti yoktu. sa,
" ... geleneklerinizle Tanrnn sozn etkisiz klyorsunuz," di
yordu. Benzeri ekilde, sa Tapnak'ta sarraflarn masalarn
devirirken kurban ayinlerine son vermeye almyordu, ama
600 yl nceki peygamberler gibi, bu ayinlerin bir ama haline
getirilmesinin anlamsz olduunu ileri sryordu.
sa'nn bu mesajnn tpk bugn olduu gibi o zamanlar da
pek ok kii tarafndan yanl anlalm olmas mmkndr.
Birok Yahudi ve Roma yetkilisi olay yle alglyordu: Bura
da sorunlu Galile eyaletinden gelen ve kendisine otoriteyi teh-

250
 Tek Bir sa m Yoksa Birok sa m Var?

dit edecek kadar ok sayda yanda toplayan bir tsaddik (d

rst insan) vard. Yandalar arasnda Fanatikler ve haner ta-_
yan sicarii bulunuyordu ve hep birlikte nemli bir bayram s
rasnda Tapnak'ta masalar devirerek bir halk ayaklanmas
karmaya hazrlanyorlard. Atik davranp onu etkisiz hale ge
tirmek zorunluydu. O ldkten sonra, sadece Yahudilere hitap
eden bu anlalmas g branice mesaj kullanarak sa klt
n canl tutmak mmkn olmazd. Bylece lncil yazarlar ve
Pavlos mesaj deitirdiler, Yahudi Yasas'nn yerine herkese
kurtulu vaat eden bir baka mesaj koydular.
Kukusuz, sa'nn sylediklerini sonradan eklenenlerden
ayrt etmek mmkn deildir. Ama /ncillerde kullanlan dili
analiz ederek bu ayrt etme ilemini yapma ynnde bir mik
tar mesafe alabiliriz. Aramice deil sadece Yunanca olarak
iletilebilecek cmleler sonradan eklendii ak olan ifadeler
dir. Yahudi oluundan tr, sa'y Museviliin dman gi
bi gsteren "alntlar" da karabiliriz. Ama gerek sa, dai
ma Torino Kefeni zerindeki imgeye benzer bir ey, kkeni
bilinmeyen hortlaks bir iz olarak kalacaktr.

Tek Bir sa m Yoksa Birok sa m Var?

Resim ve heykeltralk sz konusu olduunda Eski Msr'n
dnyann geri kalanndan ok daha ilerde olduu sk sk
sylenir. Ama dinsel inanlar sz konusu olduunda Msr
llar sanki baka gezegende yayormu gibiydiler. Doru
sal bir zaman kavramlar ve dolaysyla tarih kavramlar
yoktu. Yeryz ve gkyz onlar iin aynyd. Canllar ve
ller ya da insanlar, bitkiler ve hayvanlar arasnda pek az
ayrm yapmlard. nderleri olan firavunlar ayn zaman
da Tanrlaryd. teki Tanrlar ahin, inek, timsah ve kedi
biimlerindeydi; Msrllar onlar mcevherlerle sslyor,
ldklerinde mumyalyorlard. Eski Msr' da soyut hukuk
kavram yoktu, insan davranlarn ynlendirecek yazl
251
Tanrnn yks

kurallar bulunmuyordu; tm yasalar Tanr-kral koyuyor-

du. Gkyzndeki tek Tanrs, tarih anlay ve ayrntl ya
salaryla Musevilik, modern, Batl bak amza daha yakn
grnmektedir. Ama sa'nn zamannda ve ok daha nce
sinde ortaya kan inanlar arasnda da ilgin benzerlikler
mevcuttur.
Tarihteki sa figrn kuatan karanlk, baz insanlara
onun yksnn bir sylenceden baka bir ey olmadn
dndrr. Son derece anlaml olan bu sylence, birka
Yakndou uygarlnn ortak paydasdr. Toronto niver
sitesi'nde Yunanca ve Yeni Ahit profesr ve yllarn bir
Anglikan papaz olarak geirmi biri olan Kanadal Tanrbi
limci Tom Harpur'un Putperest lsa adl eserinin ana fikirle
rinden biri budur. Harpur, sa'nn yaamna ilikin tarihsel
kantlarn ktlna dikkat eker ve sylencenin eski versi
yonlarna, zellikle de M 4000 kadar erken bir tarihte bir
insann bedeninde yeniden doan Tanrsal ruh fikrinin y
rrlkte olduu Msr versiyonuna iaret eder. "Gerek u
ki" der Harpur, "lnciller aslnda Gne Tanrs Osiris/Ho
rus'un yeniden douu ve diriliini canlandran ayinlerin
eskiden kaleme alnm halidir."
Harpur, lncil aratrmacs Alvin Boyd, Kuhn'un yan sra
19. yzyl Msrbilimcilerinin almalarna dayanarak, lncil
lerde anlatlan sa ile Yunan mitolojisinde Horus adn alan
Osiris arasndaki benzerliklerin artc bir listesini yapar:

Horus Vaftizci Anus adl Tanrsal bir figr tarafndan

vaftiz edilmitir (sa'y vaftiz eden Yuhanna gibi bu fi
grn de daha sonra ba kesilmitir).
Horus su zerinde yrm, hastalan iyiletirmi ve
iblisleri kovmutur.
Horus iki hrszn arasnda armha gerilmi, bir meza
ra konmu ve ldkten gn sonra dirilmitir.
sa gibi Horus'un saltanat da bin yl srecektir.

252
 Tek Bir sa m Yoksa Birok sa m Var?

Harpur Hristiyan sa'nn kimlii ve yksnn yeniden

dou, dirili gibi fikirler ve Lazarus'un diriltilii gibi muci
zelerin belli ayrntlaryla birlikte daha nce Msr mitolojisi
tarafndan tasarlandn ileri srmektedir.
Dinsel inanc kuvvetli biri ve daha nce bir Anglikan pa
paz olan Harpur'un vard bu sonular dikkate deerdir.
sa hakknda syledikleri eyleri onun hakknda da syleye
bilirler; ne de olsa, istatistikiler hayatlarn biraz da bu tr
rastlantlarda kusur arayarak kazanr. Her ne olursa olsun,
Harpur yeni kurulan Kilise'nin birtakm modeller, metaforlar
sunmas ve eski sylenceleri somut tarihsel gerekler haline
sokmasyla Hristiyanln yanl bir yola girdiini ne srer.
Bu eski ykler, byk ruhani gerekler ve insanlara ahlaki
bakmdan rehberlik edebilecek fikirler ierir; ama bu yk
lerde anlatlan btn olaylarn tek bir insann bandan tek
bir mr ierisinde getiini dnmek kesinlikle yanltr.
Harpur'a gre, sylenceler ne arkaik fanteziler olarak gr
lp bir kenara atlmal ne de tarihsel gerekler olarak kabul
edilip zerlerine titrenrnelidir. "Eskiler uzun uzun, derin de
rin dnerek ve i dnyalarn aratrarak, doal dnyada
grdkleri ve bizzat yaadklar eylerin yerini tutan sembol
ler kefettiler. sa'nn (ruhun ya da cann) gerek olduunu
ie dnk keiflerle anladlar. Tanrnn insann iine efkatle
yerletirdii eyi, Tanrsal olan, Tanrnn kendi imgesini ke
fettiler."
Harpur iin, sylence tarihten daha deerlidir, nk es
kilerin bilgilerinin bugn herkese bilinmesine yarar. nkar
edilemeyecek gereklerin eski mitolojiden karlmas, Orta
dou'nun eski uygarlklar arasnda binlerce ylda olumu
szl gelenek, ayin, alegori ve sylenceleri temsil eden Kut
sal Kitaba byk zarar verir. sa ile ilgili ykler gerek olay
lar olarak retilmek yerine daha byk gereklerin sembol
olarak kabul edildii zaman ok daha etkileyici olurlar. Har
pur, Kutsal Kitaba harfi harfine uyma anlaynn retiye

253
Tanrnn yks

inanlmaz derecede zarar verdiini ileri srer. Din adna ya

plan canavarlklarn ou -Hristiyanlarn hem Hristiyan
olmayanlara hem de birbirlerine kar uyguladklar iddet
bu anlayn eseridir. Dinsel olsun olmasn herhangi bir met
nin harfiyen yorumlanmasnn zellikle hayata hogrl bir
bakn olumasna yardmc olmayacan sylemek herhal
de yanl olmayacaktr.
O halde, bu kuramlarn nda, yansz bir okuyucu sa
hakknda anlatlanlardan ne anlamaldr? Anlatlanlar sade
ce aksi halde ehliletirilmemi kalacak bir dinsel sembolizm
yaratmak iin bu anlaya ihtiya duyanlarn iine yarayacak
bir reti ve eski mitolojinin yozlam bir hali olarak grp
bir kenara m atmalyz? Ve canl, soluk alp veren sa, bize
anlatlan sa ile. ne kadar rtyor?
retiye biraz olsun inanmak isteyen baz Hristiyanlar ya
da eski-Hristiyanlar sa'y bir lml olarak kabul etmekten
mutluluk duyar. Onu bir peygamber, bir ifac ve bir ret
men olarak grrler ama Tanrnn yeniden domu hali ol
duunu kabul etmezler. Ama ou Hristiyan iin bu Nasra
l sa versiyonu kesinlikle yetersizdi. ngiliz romanc ve yazar
C. S. Lewis orta yal bir adamken Hristiyan oldu (Hristiyan
olmaya karar verdii srada erkek kardeinin motosikletinin
yoku kabininde bir hayvanat bahesine gitmekteydi). Lewis
1940'larda hazrlad ve daha sonra Katksz Hristiyanlk ad
l kitapta toplad radyo programlar dizisinde, lml bir
sa'ya bal olan bir Hristiyanln bu isme layk olacak bir
din olmad inancn dile getirdi:

Sadece bir insan olan ve sa'nn syledii trden eyler

syleyen bir insan byk bir ahlak retmeni olamaz. O
insan ya kaktr -kendisinin halanm yumurta oldu
unu syleyen bir deliden fark olmayan biridir- ya da
iblistir. Seiminizi yapmalsnz. sa ya Tanrnn oludur
ya da delinin teki veya daha beteridir. Onu ya susturur-

254
 Tek Bir sa m Yoksa Birok sa m Var?

sunuz ya da ayaklarna kapanr ve ona Tanr dersiniz.

Ama ltfen sa'nn byk bir insan, byk bir retmen
olduunu syleyip samalamayalm ve onu hor grme
yelim. O bize byle bir ak kap brakmad.to

sa'nn lml biri olduuna inanmak onu en iyi ihtimal

le biraz ilgin bir kii, en kt ihtimalle de, kukusuz "iblis"
deil, ama bir kak yapar. Ama her iki durumda da bilge ya
da ahlak retmeni sa, geride kalan iki bin yl boyunca bir
dev gibi dikilmek yerine Tanrnn tarihinde bir dipnot olmak
tan teye geemezdi. "sa, insan biimini alm Tanrdr" yo
rumu tam anlamyla Hristiyanlara zgdr ve Hristiyan
Tanrbilimi ile pek ok Hristiyann inancnn temelini olutu
rur. sa'y bu gezegende yaayan iki milyardan fazla insan
iin nemli yapan, bu vizyondur, lmyle tm insanlar
sonsuza dek yaamaya davet eden Tanrnn olu sa vizyo
nudur. Bu yorumun tamamen gereklere mi yoksa ksmen
.
gereklere ve ksmen sylencelere mi dayand, son tahlilde,
sahiden nemli deildir.
lncillerde resmedilen sa figrndeki belirsizlikler ve bir ye
re kadar Teslis bilmecesi, Hristiyanln baarsnn sebepleri
arasnda yer alabilir. Bir insan figr kesin izgilerle resmedi
lirse, ortaya kan resim o kadar net olur ve baka insanlarn o
figrde kusurlar bulma veya o figr sempatik bulmama ola
sl da artar. sa'nn yks araclyla insanlar kendine e
ken ey, belli bir kiinin hayatnda olan bitenlerden ziyade ev
rensel bir temadr; nk yarglanp idam edilen masum bir
insann yks olduka etkileyicidir. Aa ekme, lm ve ye
niden doum temalar, varoluun doasn bir an iin bile olsa
dnm kiilere dokunakl gelir. Her eyin yeniden domak
zere yok olduunu fark etmek iin Budist olmak ya da Baal'e
tapmak gerekmez. "teki yanan evir" ya da "ne mutlu al-

10 C. S. Lewis, Mere Clristianity (Londra: HarperCollins, 2001), s. 52.

255
Tanrnn yks

akgnll olanlara" gibi szler doa yasalarna ylesine ters

tir ki insann aklnda yer ederler: Saldrya urayan dvr;
gl olan kazanr. Alakgnll sa'nn, silahl sa' dan ok
daha gerek bir figr olduu ortaya kmhr.
sa'nn yks o kadar etkileyicidir ki baka dinler tarafn
dan da nemsenir. Mslmanlar sa'y "Tanrnn soluu" ola
rak bilir ve peygamber sayarlar. Mslmanlar her ne kadar
onun armha gerildiini reddetseler ve onun yerine bir baka
snn idam edildiini ileri srseler de sa'nn bakire bir anadan
doduunu ve mucizeler gerekletirdiini kabul ederler. Hat
ta belli Yahudi hareketleri bile sa'nn yanl yola sapm bir
peygamberden daha nemli bir figr olduunu iddia eder. 19.
yzyl ortalarnda Hristiyanla gemi baz Avrupal Yahudi
ler din deitirmelerinden tr kltrleriyle ilikilerinin kop
tuunu dnmektedir. sa'nn yandalarnn Pavlos'tan nce
itaatkar Yahudiler olduuna da iaret ederler. Bu dnceler
1866' da brani Hristiyan ttifak ve Byk Britanya badet Bir
lii'nin doumuna yol amtr. Hepsi de bir yandan Yahudi
geleneinin dier yandan sa'nn Mesih olduu inancnn ka
bul zerinde birlemi baz gruplar o zamandan beri faaliyet
halindedir. ABD' de 100.000 civarnda Mesihi Yahudi (ya da i
lerinden bazlarnn tercih ettii adla Hristiyan Yahudi) aynca,
Kanada, Avustralya, ngiltere ve srail'de cemaatler vardr. u
da belirtilmelidir ki sa iin Yahudiler gibi oluumlardan mey
dana gelen daha geni bir Yahudi toplumu da bu hareketlere
byk kukuyla yaklamakta ve onlarn evangelist Hristiyan
lar tarafndan fonlanan propaganda aygtlar olduunu dn
mektedirler. Haklarnda byle dnlmesinin en byk sebe
bi Yahudileri Hristiyan yapmaya almalardr. Yahudi gele
nei baka dinden olan insanlar Yahudi yapmaya almad
iin, Mesihi Yahudilerin bu tutumunu daima bir tehdit olarak
alglamhr. Ama bu ekime sa'nn yksnn ne kadar etki
li olduundan baka bir eye iaret etmez. Tanr Fikri imdiye
dek insan bilincinde hi bu kadar etkili biimde belirmemitir.

256
 ALTINCI BLM

MUHAMMED ve SLAM
Ortadou'yu ziyaret eden herkes onu Avrupa'nn byk ks
mndan ayran canlln farkna varmhr. Akam hava kara
rncaya dek sokaklardan hareket eksik olmaz. Alveriler ha
raretli akalamalar eliinde yaplr. Mezzinin ars, yo
un baharat kokular, tezgahlara istiflenmi cins cins meyve
lerin parlak renkleri, pazara sahlmak zere gtrlen canl
hayvanlarn barhlar duyularmz zerine bardaktan boa
nrcasna yaar. Hayat ou zaman tela iinde akar. Ortado
u'nun Avrupa ile Dou, Asya ile Afrika arasna yerletiril
mi bir eyere benzeyen corafi konumu ona bir kavak nite
lii verir; bu blgede bir zamanlar en az mallar kadar fikirler
de dei toku edilmitir. Ortadou, insanlarn yerleim yeri
ne benzer bir fiziksel evreyi ilk kez oluturduu corafi me
kandr. Yerleim, yazy yaratm ve daha sonra da uygarl
dourmutur. Dnyann en yaygn . dininin bu zengin top
raktan km olmas kesinlikle artc deildir.
Ne zc ki bu dnya dinlerinden biri, komu halklarla
en belirgin balanhlara sahip olmasna, en yksek eitlik ve
adalet ideallerinin somutlam hali olmasna ve teki byk
inanlarla ayn ahlaki deerleri paylamasna ramen, geti
imiz yllarda iftiraya urad ve karaland. Muhammed adl
bir Arap tarafndan MS 6. yzylda kurulan slam dini ou
zaman sert, baska, gerici bir inan sistemi; terrizme ruhani
temel oluturan, halkn nnde insanlarn kolunu bacan
kesen ve kadnlar ezen bir dnya gr olarak algland.
Modem Britanya'da sa partilerin saldrgan sylemleri arlk
Yahudileri deil Mslman cemaatlerini hedef alyor, onlar
olaan yaam biimine srt evirmi, arlk eilimleri bes-

259
Tanrnn yks

leyen sosyal gruplar olarak gryorlar. Daha nce de belirtti

imiz gibi, Tanr ile ilgili fikirler atmalara neden olabiliyor.
Bir halkn Tanr ile ilgili fikirleri baka geleneklere bal halk
.Jar tarafndan fazlasyla yanl anlalabiliyor. slamn Ba
t'daki alglan da byledir.
Bu yanl anlama slam ok daha iyi anlamas gereken bir
halktan kaynaklanyor. 11 Eyll 2001 tarihinde New York'ta
ki Dnya Ticaret Merkezi'ne dzenlenen saldrdan bir sre
sonra, nl Amerikal evangelist vaiz ve Billy Graham Orga
nization'n genel mdr Peder Franklin Graham yle de
miti: "slamn Tanrs Hristiyanlk ya da Museviliin Tanr
s ile ayn Tanr deildir. Farkl bir Tanrdr ve inanyorum ki
bu kt bir dindir, kt niyetli bir' dindir." Ve bir baka nl
Amerikal evangelist olan Peder Moody Adams kendisiyle
yaplan medya mlakatnda unlar syleyerek kendisinin ne
kadar ak fikirli bir Hristiyan din adam olduunu gster
meye almt: "Mslmanlar severim. Tandm Msl
manlar. ok gzel insanlardr." (Bu szlerin arasnda rahat
sz edici bir dnce mi gizli, yoksa bana m yle geliyor? Ben
bir Yahudi olduum iin, hemen aklma "Tabii ki en iyi arka
dalarmdan bazlar Yahudidir" sz geliyor.) Peder szleri
ni yle srdrmt: "Bence onlar ok ama ok tehlikeli bir
kitap tarafndan, Kuran tarafndan aldatlyorlar. Bir Hristi
yan, adam ldrrse Kutsal Kitaba itaatsizlik etmi olur, n
deri sa'nn at yolu izlemeyi reddetmi olur. Bir Msl
man, adam ldrrse, kendi Kutsal Kitabna itaat etmi olur.
Kendi nderi Muhammed'in at yolu takip etmi olur."
Tanrdan korktuklarn iddia eden insanlarn bile bu ka
dar cahilce bir nyargya sahip olmas gerekten ok rahatsz
edicidir. Mslman olmayanlarmzdan birou bu dini anla
myor ve Mslmanlk hakknda doru bilgilere ulamamz
bir lde engelleniyor. Ben ne kadar ok istesem de bir gay
rimslim olduum iin, kutsal Mekke kentini ziyaret etmeme
izin verilmiyor. Mslmanlarn dnyann merkezi kabul et-

260
 lde Bo Bir Kp

tikleri yeri, byk sayg duyduklar en kutsal yapy grmek

nemli bir deneyim olurdu.

lde Bo Bir Kp
Kabe'nin tasarm pek yaratc saylmaz. Yzyllardr defalar
ca onarlarak orijinal hali korunmu, dz cepheli, sade bir ya
pdr. Mslmanlar, buradaki orijinal yapnn Adem peygam
ber tarafndan ina edildiini ve zamann kendisi kadar eski
olduunu syler. Gnmz Mslmanlar hala her gn yz
lerini bu bakml yapya doru evirerek ibadet eder. brahim
peygamber, Tanrnn istei zere kurban ettii olu smail ile
birlikte bir tapnak ina ederek bu binay yenilemitir. Tap
nak, smail ile annesi Hacer'in, Sara'nn kskanl yzn
den brahim'in evinden kovulmalarndan sonra lde dola
p su aradklar yerdedir. Bu tapnaa "Beytullah", yani "Al
lahn evi" denir. Burada Yahudilerin Kutsal Kitab ile paralel
lik olmas ok arpcdr. brahim, smail ve Hacer kukusuz
Eski Ahit'teki brahim, smail ve Hacer'dir. Beytullah brani
ce, yine Tanrnn evi anlamna gelen, Beit El szcklerine ok
benzer (ABD' deki evangelist kiliselere verilen Bethel ad da
buradan tremitir). Fakat Yahudilerin Kutsal Kitabnda
Tanrya kurban olarak sunulan smail deil shak'tr. stelik,
Hacer brahim'in evinden Sara'nn ksrlyla alay ettii iin
kovulur. yle olsa bile, benzerlikler ok byktr. Ve bu
benzerlikleri burada belirtmemin sebebi, Musevilik ile slam
ou zaman birbirleriyle kavgal grnseler bile, her iki inan
sistemi iinde de birbirleriyle sk skya ilikili olan pek ok
inan, pratik, ahlaki tutum ve felsefi e mevcuttur. Bu iki
byk din, tpk Hristiyanlk gibi, ayn kkten gelmektedir.
brahim'in lmnden sonra ve Muhammed'in geliinden
nce Kabe, kurak Arabistan lnn ortasnda, alak duvarl
kk bir tapnakt. Anlalan, Araplar zamanla brahim'in
retisini unutmu ve Kabe'yi yzlerce putla doldurarak onu

261
Tnrnn yks

bir pagan tapna, bir tr panteon olarak kullanmt. Kabe,

peygamberin geliinden nce, dinsel yaamn nemli mer
kezlerinden biriydi ve l halklarnn yeleri ibadet etmek
iin onu ziyaret ediyordu. Bugri bu pagan dinlerinden geri
ye hibir iz kalmamtr. Muhammed Medine srgnnden
buraya geri dnd zaman Kabe'yi temizletti ve putlar kr
drd. Gnmzdeki Kabe, 10,5 metre eninde, 12 metre bo
yunda ve 15 metre yksekliinde, mermerden yaplm bir
subasman zerinde ykselen, daha byk bir binadr. Pey
gamberin zamanndan bu yana birka kez yeniden ina edil
mi, ama tasarm korunmutur. Yapnn keleri pusulann
kadranndaki drt ana yn iaretine denk gelecek ekilde hi
zalanrntr. Giri kapsnn hemen solunda byk olmak
zere, paralara ayrlm halde duran kutsal Kara Ta [Hacer
l Esved] sergilenir. Bir sylentiye gre, Kara Ta, yeryzne
den bir meteordan baka bir ey deildir. Tarihi bru Sad,
pis insanlar onu kapkara etmeden nce, tan Ay gibi parla
dn syler. Yln byk ksm, Kabe, Msr kumandan ya
plm kara bir rtyle rtlr. Gayrimslimlerin aina oldu
u fotoraflarda genellikle Kabe'nin bu rtl hali grnr.
Belki de slamn modern dnyada yaad glklerden
biri, hayatna kent yaamna bir tepki olarak balam olmas
dr. Muhammed bin Abdullah, Mekke kentinde yaayan zen
gin bir tcard. Kurey kabilesindendi. Bal bulunduu gele
nekten kopuu, inzivaya ekilmek zere Mekke'den ayrlp
Hira Da'na kt MS 610 ylnn Ramazan ayna denk geldi.
Muhammed Mekke' de olup bitenlerden ok rahatszd. Mek
ke, yol kavanda bulunan kk bir kasabayken ksa srede
bir ticaret merkezi haline gelmiti. Kent bu kadar nl oluu
nu byk lde Kabe'ye borluydu. Kabe putperestler tara
fndan dzenli olarak ziyaret edilen bir tapnakt; bir hac yeri
olduu iin tatmin edici bir gelir getiriyor ve kentteki ynetici
snf sevindiriyordu. Bu baary Kurey gibi l kabileleri el
de etmi ve bundan dolay da ok zengin olmulard. Ama

262
 lde Bo Bir Kp

zenginlik hangi ada olursa olsun beraberihde sorun getirir;

Muhammed gibi insanlar da, agzllk ve zengin olna hrs
yznden, dnya nimetlerinden elini eteini ekmi alakg
nll atalara ait geleneklerin reddedildiini dnr.
l yaam zordu, hem alk tehdidini savuturmak hem
de rakip kabilelerle savamak gerekiyordu. Kurey gibi ge
be kabileler bu koullara uyum salayabilmek iin salam bir
ibirlii ahlak gelitirmilerdi. Kabilenin hayatta kalmas en
nemli eydi. Budan dolay, kabilenin her yesi birbirini
kolluyordu. Pek az mallar vard, olan da paylayorlard.
Dman olsalar bile yabanclara konukseverlik gsteriliyor
du, nk gnn birinde kimse kendini ayn koullar iinde,
lde a susuz dolarken bulmayacandan emin olamazd.
Cmertlik ok nemliydi; kiisel servet biriktirmek ise aypt.
Ticaret Kurey gibi kabilelere ekonomik baar kazandrm
t, ama blgede hala istikrar yoktu. Byk Pers ve Bizans im
paratorluklaryla evrelenmi olan Araplarn bal kald
davran kurallar kabile iinde birlik beraberlii perinliyor
du, ama kabileler arasndaki ilikileri dzenleyen hibir kural
yoktu. Hristiyanlkla ilgili fikirler de huzursuzluk yaratyor
du. Araplar iin elde edebilecek tek lmszlk kabilenin
lmszlyd; ama Hristiyanlk kurtuluun bireysel bir
giriim olduunu ileri sryordu.
slam dnyas Muhammed'e ilk vahyin gelmesinden he
men nceki bu dneme cahiliye dnemi adm verir. Ama bu
dnem Tanrsz bir dnem deildir. Arap kabilelerinin pagan
Tanrlar vardr ve ibadetin merkezi Mekke'deki Kabe'dir. Ve
her ne kadar slama zg bir gelenek olduunu zannetsek de,
hac aslnda daha eski bir gelenektir. Gnmzde pek ok
Arap, cahiliye dneminin bitiiyle balayan devre zlemle ba
kar. Tanrlar, Hristiyanlar ve Yahudileri doru yola sokmak

1 Hac szcnn kkeni muhtemelen branicedeki "bayram" anlamna

gelen hag szcnn kkeniyle ayndr. Bu, Yahudilerin Yerualim'de
ki Tapnaa hacca gittikleri bayramdr.
263
Tanrnn yks

ve ruhlarn kurtarmak iin onlara peygamberler yollamh.

Araplara ise byle bir iyilik yaplrnamh. Araplarn lncil ya da
Tevrat gibi bir kutsal kitab da yoktu. Komular onlar ruhani
bakmdan aa bir halk olarak gryordu. Anlalan, Araplar
da bu aalamay hissediyorlard ve bu aalanma, her kabi
lenin kendi iinde geerli olan davran kurallarndan ve lde
hayatta kalma yeteneinden duyduklar gururla rahatsz edici
bir ztlk yaralyordu. Bir ykde, Muhammed'in kabilesinin
bir yesi olan Zeyd bin A.mir'in, Kabe'deki Kara Ta'a yasla
np, "Of Tanrm, sana nasl tapmamz istediini bilsem, sana
yle tapardm; ama bilmiyorum," dedii anlahlr.
Muhammed'in 610 yl Ramazan aynn on yedinci gece
sinde yaad deneyim bu gereksinimi en tatmin edici biim
de karlad. Geceleyin bir melek onu uykusundan uyandrd
ve ona ikra, yani "oku" dedi. Tpk Musa gibi o da okuyama
yacan syledi. Ve hpk TANRinn kutsal kitaplarda ad ge
en pek ok peygambere yaph gibi, melek Muhammed'i
zor kullanarak ikna etti, vcudunu korkun bir gle skp
onu soluksuz brakh. Muhammed korkudan tir tir titredi. So
nunda Muhammed'in dudaklarndan birka szck kh ve
Tanrnn Araplara ilk buyruklarn iletti.
Tanr Fikri'nin tarihi boyunca pek ok kiinin peygamberlik
yapmaya bu ekilde arlrnas ya da bu ary bu ekilde ya
am olmas ilgintir. Tanrnn elisi olarak seilmenin gurur ve
sevin verici bir ey olacan dnebilirsiniz. Ama bu deneyi
mi yaayanlar onu insan serseme eviren, bumunu srten sars
a bir deneyim olarak grmtr. Tanrbilirnci Rudolf Otto2 gibi

2 1937' de len Rudolf Otto son zamanlarn en etkili din filozoflanndan bi

riydi. Tm dinlerin altmda "huu uyandran" bir deneyim yattnn be
lirtmi ve bunu tarif etmitir. Ona gre, "tm teki deneyimlerden fark
l" olan dinsel deneyim kiiye bir "ezici gce" sahip ve ayn zamanda
"merhametli" olma hissi verir. Mehur kitab Das Heilige 1917'de Bresla
u'da yaymland ve ngilizcede 11e idea of the Holy adyla Oxford Univer
sity Press tarafndan 1923'te basld.
264
 "Kitaplarn Anas" Okunmas Zor Bir Kitap m?

baz kiilere gre, bu evrensel korku ve bylenme deneyimi,

Tanrnn ne olduuna -her eye gc yeten bir varlk, tamamen
"baka" olan bir ey olduuna- ilikin elimizdeki tek kanttr.
Muhammed'in fazl sevinmedii kesindi. Peygamberler
genellikle zengin tccarlar arasndan kmyordu. Kadnlar
kadn sorunlar hakknda bilgi almak iin onlara bavuruyor
lard. Peygamberler, di arlarm dindiriyor, kaybolan deve
leri buluyorlard. Muhammed soluu karsnn yannda ald
ve ona bana gelen olay anlath. Muhammed' den nce bir
kez evlenmi daha yal bir kadn ve zengin, baarl bir tc
car olan Hatice, onu dikkatle dinledi. slamiyetin kadnlara
deer vermediini syleyenleri haksz karan bir kurnazlk
la, Hristiyanl semi olan kuzenine danmalarn nerdi.
Hatice'nin kuzeni, Muhammed'e brahim ve Musa'mn Tanr
sndan vahiy geldiini dorulad. Tanr en sonunda Araplara
seslenmi ve Muhammed'i eli semiti. Sonraki yirmi yl
boyunca Tanr Muhammed'e Kuran' satr satr iletti.

"Kitaplarn Anas" Okunmas Zor Bir Kitap m?

Kuran, Peygamber'in zamannda tam olarak yazya geirilme
di. Kurra ad verilen bir grup bilgin tarafndan ezberleniyor ve
ezbere okunuyordu. Bizzat Muhammed tarafndan denetlenen
bu kiiler Muhammed'in szlerini korumak iin zen ve sebat
la alyordu. Tpk Yahudilerin kutsal kitab gibi, Kuran'n da
ne zaman tam olarak ne zaman yazya geirildii belli deildir.
Bu i Muhammed'in ilk halifesi Ebu Bekir ya da nc halife
Osman bin Affan zamannda yaplm olabilir.3 Yazya tam ola
rak ne zaman geirilmi olursa olsun, Kuran bugnk halini 650
yl civarnda almtr. Tpk Yahudilerin Tora'y Tanrnn szle
ri olarak grmesi gibi, Mslmanlar da Kuran' Tanrnn Mu-

3 Halifeler, Peygamber'in lmnden sonra slam onun adna yneten

vekillerdi.
265
Tanrnn yks

hamrned'e iletilmi szleri olarak kabul ederler. Ve hpk Mu

sa'run Yahudilerin kutsal kitabn Yahudi halkna ilettii gibi,
Muhammed de Kuran' Araplara iletir. Kuran, Tanrnn konu
mas, insanla iletiim kurmasdr.
Yllar nce, olduka iyi branice ve biraz da Aramice bilen
biri olarak, Arapa renmek iin ok abaladm. branice ile
pek ok ortak zellii olmasna karn, bu dilin beklediimden
ok daha zor olduunu grdm. Keke renmekte inat etsey
miim... BBC' de Desert lsland Discs adl radyo programna k
hm zaman ssz adama gtrmek zere Kuran' semitim.
Dikkatimi datacak herhangi bir etmen olmadan, uzun sre
yalnz kalrsam, bu dili skebileceimi dnmtm. Pek ok
otorite, Araplarn Umm el-Kitap, yani "Kitaplarn Anas" dedi
i bu kitabn mkemmel bir iir diliyle yazld konusunda
ayn fikirdedir. Kitap, Arapa dilbilgisinin kayna olarak ka
bul edilmektedir. Reza Aslan'n yazd gibi, "Homer Yunan
ca, Chaucer ngilizce iin ne ise, Kuran da Arapa iin odur."4
Kuran'n szleri Arapa yazlmak zorundadr. Gerekten
de, her Mslman onun szlerini orijinal dilinde ezberler ve
okur, nk bu szlerin evrilmesi anlamlarnn bozulmas
riskini yarahr. Hibir evirinin Kuran'n hakkn veremeyece
i, sk sk sylenir. Bence, gayrimslimlerin slam tam olarak
anlamalarnn bu kadar zor olmasnn sebebi budur. Bu du
rum ile Yahudilerin Tora'nn evirilerine kukuyla, kmse
yerek, acyarak bakmalar arasnda ok byk fark yoktur.
Tora'daki bir pasaj tam olarak yorumlamak, braniceyi iyi
bilmeyen kiiler iin ok zor olabilir. Tevrat'n evirilerinde
yaplan yanllardan tr ou zaman Yahudilerin gr ve
davranlar yanl anlalmhr.
Ayn ey slam iin de geerlidir. Kuran'n kolay anlalr
bir evirisini bulmak - en azndan Musevi ya da Hristiyan
okurlar iin- olanakszdr. Bundan dolay insanlar Msl-

4 Reza Aslan, No God But God (Londra: Heinemann, 2005).

266
 "Kitaplarn Anas" Okunmas Zor Bir Kitap m?

manlarn neye inandn kendi balarna okuyup renmek

yerine, bu din hakknda teoriler uydurmulardr. Tpk Kuran
gibi, Kutsal Kitab da yorumlarken dikkatli olmak gerekir;
ama Kutsal Kitap her eyden nce bir ykdr. Kuran ise su
relerden, yani blmlerden oluur. Sureler ise ayetlerden
meydana gelir. Sureler pek ok konuyu kapsar ve Kuran' da,
Muhammed'e iletildikleri srayla yer alrlar. Bazlarnn, r
nein dinle ilgili olan Bakara (nek) suresi, insann kkeni ve
snrlaryla ilgili Alak (Phh) suresi ve inanmayanlarla ilgili
Ankabut (rmcek) suresi gibi, kulaa tuhaf gelen isimleri
vardr. Pek ok surenin tek ve tutarl bir temas yoktur. Bu
nedenle, Kuran, bir roman gibi okunamaz.

Okuduum en zor kitapt diyebilirim. Yorucu, kafa ka

rtna ve karmakh. Sonu gelmez tekrarlar, uyumsuz
luklar, karklklar ieriyordu. [ . . ] Bir Avrupal ancak
.

Kuran' okumay kendine grev edinirse onu bitirebilir.s

19. yzylda yaam sko tarihi Thomas Carlyle duru

ma biraz ierlemi olsa gerek. Baka pek ok kii bu kitab ka
fa kanhna bulduunu daha dnceli bir dille belirtmitir.
Bunun en nemli sebeplerinden birisi Arapay teki dillere
evirmenin gldr. Politikaclarn szleri ya da sekler
literatrn evirileri bile kulaa tuhaf ve souk gelir. Aynca,
Kuran'n normal bir kitap gibi okunmas deil ezbere okun
mas istenmektedir. Kuran dilinin ritmi de dinleyiciler zerin
de en az ierii kadar etkilidir. Kuran Arapas kutsal olarak
kabul edilir ve Kuran okumak ya da dinlemek, Mslmanlar
iin, tpk Tora'y okuyan Yahudilerin hissettii gibi, ruhani
bir deneyimdir. Bunun tersine, Hristiyanlarn Tanrnn sz
n her yere yaymak iin lncil'i gnlk dile evirme giriimle
ri bazen metni saran ruhani auray yok etmektedir. Bundan

5 L. Ridgeon, Major World Religions (Londra: Routledge, 2003) iinde.

267
Tanrnn yks

dolay, baz Hristiyanlar baka dinlerin kutsal kitaplarnn

evirilerini okuduklar zaman aknla kaplmakta, bir tr
hayal krklna uramaktadrlar. Ayrca, rnein Kuran'da
ki binlerce yllk yk, yorum ve analizlerden faydalanama
maktadrlar. Oysa bu yk, yorum ve analizler modern Ms
lmanlarn Kuran' a baklarn biimlendirmitir.
Kurra tarafndan balahlan Kuran' ezberleme ve ezbere
okuma gelenei zamanla tecvide -Kuran' ezbere okuma sa
nat ve bilimine- evrilmitir. Kuran'n okunmas srasnda
nerede ve ne zaman nefes alnacana, durulacana ve secde
edileceine dair kesin kurallar mevcuttur. slam, resim sana
tnn yan sra ibadet srasnda mzik alnmasn da yasakla
mtr. Ama cemaat iinde Kuran okuyan kii sesini ykseltip
alaltabilir, melodik hale getirebilir ve bu arklar gerekten
ok gzel olabilir. Kuran okuyan kiilerin biraz hazanim'e ya
ni Yahudilerin ibadeti srasnda ayinin mzikli ksmn idare
eden kiilere benzediini dnyorum. Hazanim biraz pri
madonna yani operadaki bakadn oyuncuya benzemek gibi
kt bir ne sahiptir; bazen kendi performanslarndan baka
hibir eyi nemsemezler. Bir keresinde Kuds'teki El-Aksa
Camisi'ne gittiimde, ok ciddi ehreli, yal bir adam olan
hafzn, benim ansma, Kuran' dan Allah'n 99 ismini okuyu
unu dinlemitim. Bir sre sonra, birlikte camiden karken
hafz, phelerini gidermek istercesine, bana, "Gzel deil
miydi? Kulaa ok ho gelmiyor muydu?" diye sordu. Ona
imdiye dek duyduum en gzel ses olduunu syledim.
Gerekten de yleydi.
Kronolojik bir ereve olmakszn Tanrnn konumalarn
aktaran Kuran' tam olarak anlamak Mslmanlar iin bile
her zaman kolay deildir. Bylece, tpk Yahudilerin Mina
ve Talmud'u gelitirmesi gibi, Mslmanlar da Allah'n ni
yetlerini sslemek, vurgulamak ve aklamak iin formle
edilmi saysz yorumdan oluan bir szl gelenek yaratm
tr. Bu yorumlara "Hadis" denir.
268
 "Kitaplarn Anas" Okunmas Zor Bir Kitap m?

Muhammed'in adalar ve ardllarnn ou Kuran' du

yunca ok etkileniyordu. Bazlar, byle gzel bir eserin an
cak Tanrnn ii olabileceini dnerek, Kuran' duyar duy
maz orackta Mslman oluyordu. Muhammed'in en azl ra
kiplerinden Osman bin El-Hattab, kz kardeinin gizlice Ku
ran okuduunu duyduktan sonra Mslman oldu. lk tepki
si kz kardeine bir tokat atp onu yere devirmek oldu. Ama
sonra kitab yerden ald ve okuryazar biri olduu iin onu
yksek sesle okudu. Ve hemen slama teslim oldu. Zaten ls
lam szcnn anlam da budur: "teslim olma" ya da "itaat
etme".
Gnmz imamlarndan biri, Kuran okurken uyulmas
gereken kurallar hakknda unlar yazar:

Kuran okumak sradan bir kitab okumaya benzemez.

Baz grg kurallar ve usullere uymak gerekir. mam
Gazali, Kuran okuyacak kiinin boy abdesti almas, al
ak sesle konumas, yzn kbleye dnmesi ve ma
rur bir edayla deil ustasnn nnde oturur gibi otur
mas gerektiini belirtir. mam Ennevevi azn iyice te
mizlenmesi, oturulacak yerin temiz olmas ve vcudun
alakgnll bir duru sergilemesi gerektiini ekler.

Kullanlmad zaman Kuran'a byk sayg gstermek ge

rekir. rnein, Kuran kesinlikle yer konmaz. Tozlanmamas
iin beze sarlr. stne baka bir kitap konmamas iin ge
nellikle ykseke bir rafa yerletirilir. Eer bir mekanda Ku
ran bulunuyorsa orada kimsenin kabalk etmemesi ya da ya
kk almayacak ekilde davranmamas gerekir. Kuran yk
sek sesle okunurken insanlar konumaz, bir ey yemez, siga
ra imez, dikkat datacak sesler karmaz. Btn bu saygl
davranlar Yahudilerin Tora'ya yapt muameleye gerek
ten ok benzer. rnein, Yahudiler Yasa parmenlerine do
kunmaktan kanrlar ve bu nedenle matbaada baslm Pen-

269
Tanrnn yks

tateuk'un zerine hibir nesne koymazlar. Eskiden Lon

dra'nn batsnda hahamlk yapm olan bykbabamn bir
keresinde gece uykusu kamt. Alt kata indi ve salonda ge
zinirken Pentateuk'un bir kopyasn yemek masasnn zeri
ne ters koymu olduunu, kitabn arka kapann yukar bak
tn fark etti. Onu dzeltti, st kata kp yatana yatt ve
hemen derin bir uykuya dald. Sanrm bir Mslman bunu
anlamakta hi glk ekmeyecektir.
Bunlar bildikten sonra, Kuran' a saygszlk edilmesinin
Mslmanlar iin ne kadar sarsc bir ey olduunu anlamak
kolaydr. Mays 2005'te Arap televizyon kanal El-Cezire,
ABD'nin Guantanamo Krfezi esir kampnda bulunan Abdili
Rahim adl bir tutuklunun, Mslman tutuklularn Amerikan
askerleri tarafndan sorgulanmas srasnda kutsal kitaba kt
davranlmasnn rutin bir uygulama olduunu sylediini bil
dirmiti: "Kuran'a, zellikle tutukluluun ilk gnlerinde rutin
olarak kt muamele ediliyordu... Kutsal Kitab yere atyor,
stnde tepiniyor ve sorgulanan tutsaa hi kimsenin kitaba
byle muamele etmelerini engelleyemeyeceini sylyorlard.
Bu saygszln haberini alan teki tutsaklar ok geiriyorlar
d ve hepimiz alk grevi yapyorduk." Eer bu iddialar ger
ekten doruysa, Uluslararas Kzl Ha'n belirttii gibi, gay
rimslimlerin de buna ayn ekilde fkelenmesi gerekir.
Peki, Kuran'n mesaj nedir? Bu mesaj bir paragrafta zet
lemek iin kolayna kamak olur, ama biz yine de bu mesajn
sa'nn mesajndan ok da farkl olmadn syleyebiliriz.
Muhammed'in seslendii kesim, zenginlii ve dnyevi baa
ry yaamlarnn merkezine koymutu. Tanrnn her eyin
yaratcs olduunu ..mutmulard. Kuran kendini yeni bir di
nin habercisi olarak sunmuyor, Araplara imdiye dek gre
medikleri bir gerei anmsatyordu. Varoluun farkl ynle
rine iaret ediyor, kendisine kulak verenleri drtp kendi
gzlem gleriyle Allah'n her eyin temeli olduunun fark
na varmalarn salyordu.

270
 "Kitaplarn Anas" Okunmas Zor Bir Kitap m?

Surelerin ou "Grmyor musun ki ... " ya da "Hi d

ndn m ki ... " trnden meydan okumalarla balar. ne
srlen birincil ilke Tanrnn her eyin temeli olduudur.
Tpk sa gibi Muhammed de asla gelenekleri ykmaya al
mam, sadece halknn bu geleneklerin anlamn unuttuu
nu sylemitir: Tanrnn iyilik ve cmertliinin iaretleri her
yerde grlr. Bu iyilii kendi toplumlarnda yeniden ret
mek insanlara kalm bir eydir. Bunu yapamazlarsa, insan
lar yaratln doasna ayak uyduramaz hale gelirler. Mu
hammed'in inancna "teslim olma" denmesinin sebebi ite
budur. "Teslim olma", kiinin kendi iradesini Allah'a gnl
l olarak teslim etmesini, Allah'n stnln ve nemini
tanmasn anlatr.
Kuran, Allah'n nitelii hakknda speklasyon yaparak za
man yitirmez. Bunu ok kt bir taknt olarak grp bir ke
nara brakr. Bundan dolay, Mslmanlar Hristiyanlarn
Teslis'in nitelii konusundaki takntlarn anlamakta glk
ekmitir. Bu kafa karkln 4. yzylda Hristiyan pisko
pos Nyssal Gregory gln bir ekilde yle dile getirmitir:

Sokaklar, pazaryerleri, meydanlar, kavaklar... her yer,

anlalmayan eyler konuan kiilerle dolu. Birine, ka
oboli [para] demem gerektiini soruyorum; fiyat sy
lemek yerine, domu mu domam m, onun felsefe
sini yapyor. Ekmein fiyatn renmek istiyorum; bi
risi, "Baba Oul'dan byktr," diyor. Banyomun hazr
olup olmadn soruyorum; tekisi, "Oul yoktan var
edilmitir," diyor.6

Pavlos'un sa'y Tanrlatrma giriimi Hristiyanlarn ak

ln hayli kartrmtr. Her eye gc yeten Yaratc olan
Tanr nasl olur da zaman ve mekanda hem sa olarak gr-

6 J. Freely, Istanbul (Landon: Penguin, 1998) iinde.

271
Tanrnn yks

nr, hem de her yerde her zaman Kutsal Ruh'ta mevcut olur
du? Bu, aslnda Tanr olduu anlamna m geliyordu? Ve
eer yleyse hangisi en byyd? Bize ,anlamsz bir spek
lasyon gibi gelen ey, ilk Hristiyanlar arasnda tatsz bln
me ve almalara yol amh. Beinci blmde ele aldmz
Nikea Konseyi'ndeki tartmalar bunlara iyi bir rnektir.
Mslmanlk'ta byle bir kafa karkl yaanmamhr.
Kuran' da Allah'n 99 ismi verilir, hepsi de Onun yarahlm
dnyadan stn olduunu vurgular. Zengin ve sonsuz anla
mna gelen Gani; hayat veren anlamna gelen Muhyi; her e
yi bilen anlamna gelen Alim bu isimlerden birkadr.
Allah'n isimlerinden pek ou birbirine zthr; O hem alan
hem verendir, hem yce hem sadedir. Btn bu elikiler,
Mslmanlara, taphklar Tanrnn insann anlayamayaca
ve anlatamayaca bir varlk olduunu hahrlatr.

Herkesin Tanrs Allah

Muhammed'in mesaj, hpk sa'nn retisi gibi, balangta
ho grld. Mekke'nin ticari baarsndan pay almayanlar
-kadnlar, kleler ve ayrcalkszlar- onu cokuyla benim
sediler. Kibirli aristokratlarn, zenginliklerini bakalaryla
paylamalarn ve secde etmelerini isteyen bir inanca ayra
cak vakitleri yoktu, ama yine de bu inancn varln srdr
mesine izin verdiler. Muhammed'in mesaj daha tektanrc
bir hal almaya balaynca, zenginlerin "ne yaparsan yap, ama
deveyi rktmeden yap" yaklamlar deiti. Muhammed
insanlara eski Tanrlarn anlamsz bir yanlsama ve onlara
tapmann gnah olduunu sylemeye balaynca ("Hi Lat,
Uzza ve Manat' dndnz m? .. Bunlar sizin icat ettiiniz
[ . ] bo isimlerden baka bir ey deildir; Allah onlara yetki
..

vermemitir"), gelenekten kopu baz insanlara ok tehlikeli

geldi. Tanr Fikri'nin tarihinde defalarca ayn dramn oynan
dn grrz. Tapna olan bir Tanr byk bir ekicilie
272
 Herkesin Tanrs Allah

sahiptir. Bu Tanr, sunacaklar basit eyler karlnda insan

lara istediklerini verir. nsanlara istedikleri eyleri vermek
iin onlardan basit sunular yerine tm hayatlarn isteyen ne
olduu bilinmez bir Tanrya gei acl olur.
Muhammed, Kurey kabilesinin ynetici snfyla kavgaya
tututu. O ve yandalar 622 ylnda, daha sonra Medine ola
rak bilinen, kuzeydeki Yesrib kentine sndlar. Yesribliler
onun retisine sempatiyle baktlar. Kent, kabileler aras sa
valar yznden parampara olmutu ve dolaysyla birlik
vaat eden bir fikri ho karlyorlard. Yesrib'de birka nem
li Yahudi kabilesinin bulunuu da kent sakinlerinin akln tek
Tanr fikrine amt. Muhammed, Allah'n brahim'in Tanrs
olduunu inancna paralel olarak, slam Yahudilerin inanc
na yaklatrmak iin baz admlar atb. Yahudiler ile Araplar
arasndaki evliliklere izin verdi ve kendi yandalarn Yahudi
ler gibi gnde kez Kuds'e dnerek ibadet etmeye ard.
Ama en sonunda Yahudiler ile Araplarn yollar ayrld.
Yahudiler bir Mesih bekliyordu, ama sa ve tekilerin baar
sz olduunu grmlerdi ve her trden peygambere ku
kuyla bakyorlard. 624'te Muhammed, yandalarna Kuds
yerine Mekke'ye dnerek ibadet etmeleri talimatn verdi. Ya
hudiler ile yollarn ayrlmas slama Araplar arasnda bir
avantaj salad. Mslmanl daha nce tehlikeli bir yol ola
rak grenler, onun aslnda Araplarn en kutsal tapna olan
Kabe geleneinin bir devam olduunu anlaynca bundan
ok etkilendiler. Bunu on yllk bir sava ve mcadele dne
mi izledi. Ama Muhammed 632 ylnda ld zaman Arap
larn ou Mslmanl kabul etmiti. Mekkeli Araplar bile
hi kan dklmeden Mslman olmutu. Muhammed, yaa
mnn son ylnda kutsal hac eylemini gerekletirdi ve hacc
slam inancnn dayanaklarndan biri haline getirdi.
Akn bir varlk olarak Tanrnn zel nitelii slam reti
sinin en nemli elerinden biridir: "O, Allah'tr, bir tektir.
Allah Samed' dir (her ey Ona muhtatr, O, hibir eye muh-

273
Tanrnn yks

ta deildir). Ondan ocuk olmambr (O kimsenin babas

deildir). Kendisi de domamtr (kimsenin ocuu deil
dir). Hibir ey Ona denk ve benzer deildir" (lhlas, 1-4). Tan
rdan eril nc tekil ahs zamiri kullanlarak sz edilir.
Tanr bir "baba" dan ok insann "yaratcs" olarak dn
lr. "Baba" kavram Tanrya tamamen farkl bir rol verir ve
Mslmanlar iin, irk yani Tanry blme, ona e koma ris
kinden kanmak nemlidir. Mslmanlarn Tanrs da her
eyi bilir ve bundan dolay her eyin yazgs nceden belir
lenmitir ve Onun ellerindedir; insan yaamnda rastlanb ya
da ans diye bir ey yoktur.
retinin ikinci nemli esi Allah'n sevecen ve merha
metli olmasdr. Mslmanlardan, Allah'n bu zelliklerini
bakalarna olan davranlarnda hayata geirmeleri beklenir.
Bu Tanry taklit etme fikri hem Musevilikte hem de Hristi
yanlkta bulunan bir fikre ok benzer. rnein, doktorluk ya
pan bir Yahudi "Tanry oynar" . Eer doktor Tanry sadece
taklit ediyor, onun yerine gemeye almyorsa, bu, vgye
deer bir fikirdir.
nc e udur: nsan Allah'n yaratt fiziksel var
lklarn en ycesidir. Her birimiz bir ruha ve dnyada gei
receimiz, miktar nceden belirlenmi belli bir zamana sa
hibiz. Her ne kadar Yahudiler insanlarn, esiz olmakla bir
likte, yaratln doruunda yer almadn dnseler de
maddesel olmayan bir ruh fikri tm dnya dinlerinin ortak
paydasdr. Mslmanlar insann zgr iradeye sahip oldu
una ve iyilik ile ktlk arasnda tercih yapabildiklerine
de inanrlar. zgr irade fikrini yazg fikriyle badatrmak
zordur, ama Mslmanlar yaam herkese baz seenekler
sunulan bir tr snav olarak grdkleri iin, bu zorluu ko
layca am olurlar.
retinin bir baka zellii baz Hristiyanlara daha tu
haf, Yahudilereyse ok daha tuhaf gelir. Tanrnn yarats
olan dev evrende gzle grlemeyen birtakm gizemli var-
274
 Herkesin Tanrs Allah

lklar -melekler, eytan ve cinler- bulunur; Bu dnyada

yaayan herkesin iki koruyucu melei vardr. Bunlar kiinin
eylemlerini kaydeder ve vicdannn szlamasn salarlar.
,
eytan ise cinlerin efi ve insanlarn dmandr; insanlarn
kalbini ve akln Tanrdan uzaklatrmaya alr. Cinler in
san biimine girebilen ve insann vcudundan kovulmalar
gerekebilen maddesel olmayan varlklardr. Cin karma H
ristiyanlkta da rastladmz bir fikirdir. Ancak cinler insan
vcuduna girdiklerinde kt niyetli hale gelseler de her za
man kt niyetli deildirler. Her ne kadar Talmud'da sk sk
cinler ve eytan'dan sz edilse de Yahudilerin ounluu cin
ya da eytan fikirlerine mesafeli durur ve medyumlukla
amatrce uramak bile ayplanacak bir ey olarak grlr.
eytan'a inanmak da gerek anlamda makbul deildir. Her
ne kadar Eyp kitabnda eytan' dan sz edilse de bu eytan,
Tanrnn pek ok tezahrnden baka bir ey deildir. Orta
a Kabalistleri doast ile ili dl olmu olsalar bile, Ya
hudiler medyumlua daima kukuyla bakmtr.
slam retisi, insanlarn yeryznde bir kez yaadn
ileri srer. ldkten sonra herkes yarglanr ve cennete ya da
cehenneme yollanr. Kuran' da, cennet ve cehennem fiziksel
haz ya da fiziksel aa duyulan gerek mekanlar olmaktan ok,
iirsel bir dille anlatlan; sembolik yerlerdir. Bu cennet ve ce
hennem fikri, Hristiyanlarn ounluunu iine alan gele
nekteki fikirle taban tabana zttr. Hristiyanlkta cehennem
fiziksel bir mekan olarak alglanr. Gerekten de Hristiyan i
irinin imdiye dek yazlm en nemli rnei olan Dante
Alighieri'nin ilahi Komedya adl eserinde cennet, cehennem ve
araf ok ayrntl biimde betimlenir. Mslmanlar dirilie de
inanrlar. Zaman gelince Tanr nasl ldklerine bakmadan
tm insanlar diriltecektir. Yahudiler de dualarnda herkesin
dirilmesinden sz ederler ama yeniden yaanacak hayatn
mezar dnda geirilecek bir gnden uzun srp srmeyece
i belli deildir.
275
Tanrnn yks

slam, Mslmanlarn dinin baz gereklerini kesinlikle ye

rine getirmesini ister ve bunlara slamn artlan denir. lk art,
inanca tanklk etmektir. Kii Mslman olmaya samimi ekil
de karar verdikten sonra, yapaca ilk i, Allah'n tek Tanr ol
duuna ve Muhammed'in Onun peygamberi olduuna inan
dn duyurmakhr. Bu duyuruyu iki tank nnde yapar. Bu
ileme, ahadet getirme denir. Ayn szckleri mezzin gnde
be kez ezan okurken Mslmanlar ibadete armak iin
kullanr. Namaz slamn ikinci artdr. Bu ayin, kiirun yz
n Mekke'ye dnp dualar okumas gibi baz sz ve hareket
lerin karmndan meydana gelir. afak skerken klnan sa
bah namazna Fecr; le namazna Zuhr; ikindi namazna Asr;
akam namazna Marip; ve Yats namazna la ad verilir. Ya
hudilerin ibadet vakitleri de bellidir; normal artlarda gnde
kez ibadet ederler. abat ve bayram gnleri de bu seansla
ra baz ekler yaplr. Pek az Hristiyan byle dzenli aralklar
la ibadet eder. Ancak manashrlarda yaayan Hristiyan din
adamlar her gn dzenli ve disiplinli bir ekilde ibadet eder
ler. Ortodoks Mslmanlarn en az haftada bir gn cemaat
ierisinde ibadet etmesi beklenir. Bunun iin gsterilen za
man, tm iyerlerinin tatil edildii Cuma gn le vaktidir.
Zekat slamn artlarndan bir bakasdr. Hristiyan ve Ya
hudilerin gelirlerinin onda birini balamasna benzer bir
gelenektir. Zekat bir ykmllktr ve zekat alan kendisine
kimin zekat verdiini bilmemelidir. Zekat vermek yoksullara
yardm etmektir. Zekat ayn zamanda zenginlerin sorumlu
insanlar olma grevini yerine getirmesine de yardm eder. s
lamn drdnc art oru tutmaktr. Bu, huzurlu bir ruh ha
li yaratmak iin yaplan zihinsel ve fiziksel bir egzersizdir.
Oru eitli zamanlarda tutulur, ama en nemli oru zaman
Ramazan aydr. Ramazan ay boyunca sadece gnbatm ve
gndoumu arasnda yemek yenebilir. Pek ok Mslman
Ramazan ay boyunca her gece iki saat olmak zere Kuran'n
tmn okur.

276
 Hac

Hac

Hac slamn beinci artdr. Bu pek ok Mslman iin ok

ciddi bir giriimdir ve birka gn boyunca kiinin yaamn
da ok byk ve ani deiiklikler olmasna yol aar. Paras
olan her yetikinin Mekke'ye hacca gitmesi zorunludur.
Hac ok nemli bir grev olarak grld iin, baz insan
lar hayatlar boyunca biriktirdikleri paray bu kutsal ziyare
ti gerekletirmek iin kullanr. Hacc finanse etmek iin
kullanlacak parann drste kazanlm olmas gerekir.
ocuklar da hacca gidebilirler ama kiinin ocukken hacca
gitmi olmas onu bir yetikin olarak hacca gitme ykml
lnden muaf tutmaz.
Hac ziyareti yabanclara karmak ve artc gelebilir.
Hacnn yapt ilk i, dnyevi hayatn terk ediliini simgele
yen ihrama brnmek yani beyaz bir "kefen" giymektir. Ha
c, sonra Kabe'ye doru gider. Kabe'nin iinin bo olmas
Mslmanlar iin Allah'n bilinemez, bambaka, biimsiz,
renksiz oluunun simgesidir. Ta ptkten ya da ona doru
ulamak iin abaladktan sonra -evresinde ok byk bir
insan kalabalnn toplanmas baz insanlarn Kabe'ye ula
masna engel olmaktadr- hac Kabe'nin evresini saat y
nnn tersine yedi kez yrr. Sonra yapnn dou yannda
bulunan "bramin'in Makam" denen yerde dualar eder.
Hac, bundan sonra suyundan yudum imek iin Zem
zem kuyusuna gider. Ardndan da Sefa ve Merva tepelerinin
arasnda yedi kez gidip gelir. Bu hareket bir Arap-Yahudi
sylencesinin canlandrldr. brahim, cariyesi Hacer ve o
lu smail'i lde terk ettikten sonra geri dnp batya doru
gider. Hacer su bulmak iin iki tepe arasnda mitsizce yedi
kere koarak gidip gelir. Bu aamalar tamamlandktan sonra
hac ban tra eder (kadnlar genellikle salarn iki- san
tim ksaltrlar) ye gnlk giysilerini tekrar giyer. Ama hac he
nz bitmemitir.

277
Tannnn yks

Hac, Zil-hicce aynn yedinci ve on nc gnleri arasn

da olmak zere alt gn srer. Her gn yaplacak ayinler ba
ka bakadr. Ayn yedisinde yaplan ayinler yukarda belirti
lenlerdir. Dokuzunda, hac, afak vaktinden gnbatmna
dek Arafat'ta durur ve balanmak iin Allah'a yalvarr.
Ayn onunda, tatan oyulmu stuna akl ta atarak,
sembolik ekilde eytan' talar.
Hac ayinleri ylesine kutsaldr ki gayrimslimlerin Mek
ke'ye girmesine bile izin verilmez. Suudi Arabistan krall
na girmek de ok zordur. Bu kitapla ayn ierie sahip tele
vizyon programn hazrlarken, Suudi Arabistan'n birka
yerinde film ekimi yapmak zere vize almak iin iki kez
bavurduk ama baarl olamadk. Bu benim iin zc bir
olay oldu nk benim asl niyetim slam dnyasnn de
erlerinin Batda daha iyi anlalmasna katkda bulunmaya
almakt. Bu artlar altnda, bu kutsal yolculuun anlam
n zmek isteyen gayrimslimler, haclardan duyduklary
la yetinmek zorundadrlar. Eserlerini ikinci blmde ele al
dmz antropolog Victor Turner, eitli kltrlerde hacla
rn kendilerini gndelik hayattan uzaklatrdklarn ve
farkl bir varolu haline girdiklerini belirtir. Haclarn, hac
ca gitmek gibi bal balna etin bir ie kalkmalarnn ya
n sra, beyaz kefen giymeleri, balarn tra etmeleri ve be
lirtilen dier etkinlikleri yapmalar, daha nceki varolu ha
linden gzle grlr biimde uzaklama dncesini peki
tiren eylemlerdir.
Turner, haccn, bir toplumun birlik ve beraberliini sa
lamlatrmasnn bir yolu olduunu dnmektedir. Hac,
yeni, deiik varolu haline girerken bir niforma giyer. ni
forma hacy bireysel zelliklerinden artarak teki haclara
benzetir. Turner, bu tr pratikler sayesinde, kendisinin cemi
yet -ya da zel bir tr kardeliin ve eitliin yaand top
lum- adn verdii ruh halinin orada bulunan tm insanlara
egemen klndn ileri srer.

278
 Hac

Efsanevi Amerikal siyah eylemci Malcolm X, 1964 ylnda

hacca gittiinde bu alglama deiimini bizzat yaarnb. Hacca
gidene dek, siyahlar ve beyazlar arasnda ayrmclk yaplmasn
savunan siyah Mslman nder Elijah Muharnrned'in retisine
tutkun biriydi. Kkenleri ve renkleri farkl binlerce insanla bir
araya gelerek hac olma deneyimi Malcolrn X'i ayrmc grleri
ni deitirmeye sevk etti. ranl yazar Ali eriati de hacc benzer
terimlerle aklar: "Her birey erir ve 'insan tr' olarak yeni bir
biim alr. Egolar ve bireysel zellikler gmlr. Grup bir 'halk'
ya da 'mmet' olur. Btn 'Ben'ler lr... 'biz' ortaya kar.7
Bugne dek, hac, Mslman olmann ne anlama geldiine
ilikin en canl ve tannmas en kolay sembol olarak kalm
hr. Herhangi bir gayrimslime slamn artlarn sorarsanz,
muhtemelen ahadet getirme, namaz klma, zekat verme ve
oru tutma hakknda bir ey bilmediklerini grrsnz. Fa
kat byk siyah bir yapnn evresinde dnen beyaza brn
m haclardan oluan insan denizi imgesi hem Mslman
lar hem de gayrimslimlerin aklnda yer eder.
Biz insanlar sosyal hayvanlarz; yalnz kalnca genellikle
bunalma gireriz. Dinler, insanlar toplu halde bulunmaya
iten bu zelliimizden birok ayinde yararlanrlar. Daha n
ce bir protesto yry ya da futbol ma gibi byk bir ka
labaln iinde bulunmu olan herkes bu deneyimi anlayabi
lir ve bu olayn akn ya da kutsal bir deneyim gibi hissedil
diini anlamak -en azndan benim gibi bir Arsenal hayran
iin- zor deildir. Evangelistler ok byk cemaatler zerin
de tam bir egemenlie sahiptir; dindar Katolikler her Paskal
ya yortusunda Roma'daki Aziz Peter Katedrali'nin nndeki
meydan doldururlar. Ortak deerlere ya da en azndan ortak
bir amaca sahip byk bir topluluun iinde olma deneyimi
olduka zgrletiricidir; akl bireysel bedenin snrlarnn
tesine geme olanan bulur. Bakalaryla birlik olma dene-

7 A. Shariati, Hajj, ev. Laleh Bakhtiar (Tahran, 1988).

279
Tanrnn yks

yimini ya.arken pek oumuz her eyin ardnda yatan daha

byk bir birlii alglama ynnde bir adm atarz.
Musevilik de cemaatleri benzer ekilde kullanr. Her ne kadar
cemaat oluturmak iin en az on kii (bir minyan) gerekse de, iba
detin szgelimi alt kiiyle yaplmas, kiinin tek bana ibadet et
mesinden yedir; bu, insanlarn ruhani kuvvetini artrr. Sahiden
de Musevilikte, sadece bir minyan olutuunda okunabilecek pek
ok dua vardr. Ve cemaatler byk bayramlar ve dnler gibi
birok olay iin toplanrlar. Ancak, eski zamanlarda -Tapnan
yklmasndan sonra- Museviler byk toplantlardan biraz sa
knyorlard. Bu nlem, bir lde, srgnde, genellikle dman
ca muamele grd yerlerde yaayan bir halkn karakterini
yanstmaktadr. Kitlesel lekli toplantlar tehlikelidir; dikkat e
ker ve saldrganlara cemaate azami zarar verecek biimde saldr
ma frsat sunar. Tabii ki sinagog Yahudilerin yaamnn merke
zidir ama ev de dinsel bakmdan ayn derecede nemli bir yerdir.
Hi kukusuz, Muhammed, eski ve etkili hac ayinine say
g gsterirken ne yaptn biliyordu. Onun dinsel aray,
halk ierisinde birlik beraberliin bozulmasna bir tepki ola
rak balamt. slam apayr insan gruplarn ortak bir dava
etrafnda birletirme yeteneini o zamandan bu yana hi yi
tirmedi. Ayrca, ilk gnlerinden beri epey hogrl bir din
oldu. Kuran'n vahiyleri nceki peygamberlerin mesajlarn
geersiz klmaz, farkl a ve kltrlerde Tanr deneyimini
yaam halklarn geleneklerine katkda bulunur. imdiye
dek 124.000 peygamber geldii sylenir. Bu bilgi, bir yandan
peygamberlerin saysnn snrl olduunu belirtirken, bir
yandan snrsz olabilecei mesajn verir.

slam ve Modemite: Cihat ve eriat

Cihat, slamn artlarndan biri olmasa da, byk nem ta

yan bir fikirdir. Ayn zamanda, hem gayrimslimler tarafn-

280
 slam ve Modemite: Cihat ve eriat

dan ou zaman yanl anlalan hem de ne yazk ki baz

Mslmanlar tarafndan yanl anlatlan bir kavramdr. Ci
hat, kesinlikle gayrimslimleri Mslman yapmak iin veri
len bir "kutsal sava" deildir. Bu, hallar tarafndan yayl
m olan bir kliedir ve slamdaki asl fikirle ilgisi yoktur. As
lnda slam, teki tektanrl dinlere hogryle yaklat ve
bireysel zgrlkleri savunduu onurlu bir tarihe sahiptir.
nan bir tercih meselesidir ve Mslmanlar gayrimslimleri
Mslman olmaya zendirmekle birlikte, insanlar Muham
med'in mesajn kabule zorlamay doru bulmazlar. Ku
ran' da, inananlarn inanmayanlara sabrla yaklamas gerek
tii belirtilir: "Onlarn sylediklerine sabret ve onlardan g
zellikle ayrl" (Mzemmil, 10); "Artk sen inkarclara mhlet
ver; onlara biraz zaman tan!" (Tark, 17).
Cihadn genellikle askeri eylem demek olduu dnlr.
Ama cihat, pek ok balamda, mcadele anlamna gelir; ve
bu mcadele genellikle bireyin Tanrya yaklamasn nleyen
engelleri amaya alan ruhun mcadelesidir. slam, her ne
kadar sk sk sava yanls olarak betimlense de Hristiyanlk
tan daha sava bir din deildir. (lslam szc "teslim ol
ma" anlamna gelmekle birlikte, aslnda "bar" anlamna ge
len branice alom szcyle ayn kkten tremitir.) Pey
gamber'in koyduu kat kurallara gre, cihat, baka halklar
fethetmek ya da Mslmanlatrmak iin deil, sadece
Allah' savunmak iin ilan edilebilir. "Sizinle savaanlara
kar Allah yolunda siz de savan. Ancak ar gitmeyin.
nk Allah ar gidenleri sevmez" (Bakara, 190). Bu tr bir
cihat belki bar ve ibadet zgrln salamak iin bala
tlabilir ama bir ruhani nder ve yarg tarafndan idare edil
melidir. Cihat srasnda bir rakip teslim olduu zaman d
manlk sona ermeli; kadnlar, ocuklar ve yallar zarar gr
memeli; aalar ve ekinler yok edilmemelidir. Sonu olarak,
cihadn saldrganca savamak, snr atmalar karmak, s
mrgeci niyetlerle hareket etmek ya da -zellikle gnmz-

281
Tanrnn yks

de bizi endielendiren- terrist eylemler veya geliigzel

bombalamalar yapmak demek olduuna inanmak ok byk
bir yanl anlamadr. Bu konu Kuran'da tekrar tekrar aka
belirtilir. Bir ayet olduka aklayadr: "Eer onlar bara ya
narlarsa sen de Ona yana ve Allah'a tevekkl et. nk O
hakkyla iitendir, hakkyla bilendir" (Enfal, 61).
Ne yazk ki getiimiz yllarda Mslman lkelerin siya
sal, dinsel ve akademik nderleri, kendi siyasal amalarna
uydurmak iin, cihat kurallarn yeniden yazdlar. Byle
yapmakla slamn pozisyonuna byk zarar verdiler ve
dnyada byk bir kargaa yaanmasna yol atlar. Byle
ce, ran' da Ayetullah Humeyni cihada militan bir yakla
mn gereine iaret etti. Humeyni bu taktii ilk kez, kendi
sini lkedeki en st makama oturtan 1979 slam Devri
mi'nin temelini atmak iin kullandktan sonra, ran' Irak ile
sekiz yl sren bir savaa soktu. Bu eylemler Hizbullah adl
terrist grubun kurulmas iin gereken yakt salad. Hiz
bullah'n intihar bombaclar slam ahlakna tamamen tes
den insanlk sular ilenmesine neden oldu. Hem Irak'ta
hem Londra' da bu tr korkun sularn masum insanlarn,
kk ocuklarn, gayrimslimlerin ve Mslmanlarn ha
yatna mal olduunu grdk. Filistin ve srail' de faaliyet
gsteren Hamas adl terr rgt, Suudi Arabistan' da yaa
yan en az bir akademisyenin retisine yant olarak kurul
du. Profesr Abdullah Yusuf Azzam, hkmet kart gen
erkeklerin cihat fikrine en saldrgan ve en iddet yanls
yaklam benimsemeye ikna edilmesinde byk rol oynad.
"Sadece cihat ve tfek; pazarlk yok, konferans yok, diyalog
yok." Bat'ya sava aan Usame Bin Ladin de bu eitimi
alanlar arasndayd.
eriat yani slam hukuku insann hem dnyevi hem de
dinsel davranlarn eitli kategorilere ayrr, bu davranla
rn bazlarnn dllendirileceini, bazlarnnsa cezalandr
lacan belirtir. lk kategoride, inananlarn gerekletirmesi

282
 slam ve Modernite: Cihat ve eriat

beklenen eylemler yer alr; bu eylemleri gerekletirenler

dllendirilir, ihmal edenler cezalandrlr. kinci kategoride,
sevap olarak grlen eylemler bulunur; bunlar vgye deer
eylemlerdir ve dllendirilebilirler, ama bu eylemleri gerek
letirmeyenler cezalandrlmazlar. Sonra ntr eylemler gelir;
bunlar yapanlar ne dllendirilir, ne cezalandrlr. Ardn
dan, kt ya da ayplanacak eylemler gelir ama bunlar failin
cezalandrlmasn gerektirecek kadar vahim eylemler deil
dir. En son kategorideyse, yasaklanm ve gerekletirilmesi
halinde cezalandrlacak eylemler yer alr.
slamda herkes yasalar nnde eittir. Sade vatanda, ya
salarn korumas alhndadr. Kiiler adil yarglanma ve yasal
savunma hakkna sahiptir. Yarglarn gerekten bamsz ve
nyargsz olmas beklenir. eriat, uygunsuz bir ruh hali iin
de bulunan -fkeli, yorgun, a, baka meseleler yznden
dikkati dalm- yarglarn davalara bakmasn yasaklar.
Uygun ekilde toplanm bir mahkeme tarafndan yasal ola
rak mahkum edilmedike hi kimse hapse atlamaz. Masum
bir insan mahkum etmek byk bir sutur. eriat'n sk sk
yanl anlalan bir taraf, mahkeme hkmnn halkn gz
nnde uygulanmasn gerektirmesidir. Bu uygulamann se
bebi, kana susam ya da sadist insanlar tatmin etmek deil,
adaletin yerini bulduunun ve cezann hkm amadnn
grlmesini salamaktr. Kuran' da yle denir: "Ey iman
edenler! Kendiniz, ana babanz ve en yaknlarnzn aleyhine
de olsa Allah iin ahitlik yaparak adaleti titizlikle ayakta tu
tan kimseler olun. (ahitlik ettikleriniz) zengin veya fakir de
olsalar (adaletten ayrlmayn). nk Allah ikisine de daha
yakndr. (Onlar sizden ok kayrr.) yle ise adaleti yerine
getirmede nefsinize uymayn. Eer (ahitlik ederken gerei)
arptrsanz veya (ahitlikten) ekinirseniz (bilin ki) phesiz
Allah yaphklarnzdan hakkyla haberdardr" (Nisa, 135).
eriat'n bir sorunu, onun geleneksel biimde uygulan
nn bizim modem insan haklar nosyonumuza uymamasdr.

283
Tanrnn yks

Birok slam lkesi eriat' daha modern bir hukuk sistemiy

le uzlatrmaya almtr ama bu ok mutlu bir evlilik olma
m ve ok baarl sonular alnamamtr. Msr ve Pakis
tan'da genel yaklam, eriat' sadece aile ve mirasla ilgili da
valarda bavurulan bir medeni kanun kayna olarak kabul
etmek olmutur. Suudi Arabistan ve Afganistan' da eriat hu
kukunu modernize etmek iin pek az ey yaplmtr ve bu
lkelerin hkmetleri uluslararas toplum tarafndan kabul
edilmi olan insan haklar standartlarn byk lde gz
ard etmektedir. ran' da daha ilerici bir tutum vardr ve de
mokratik deerler ile liberal tutumlar geleneksel eriat yak
lamyla uzlatrmakta epey ilerleme kaydedilmitir. ran zi
yaretlerim srasnda ok etkilenmi ve Bat'nn hala ok b
yk deiimler geirmekte olan ran', bugn yapt gibi izo
le etmek yerine daha da ileri gitmeye zendirmesinin daha
iyi olacan dnmtm.
eriat' savunuyor deilim ama popler Bat basnnda e
riat hakknda kan haberlerin her zaman slam hukukunun
doru uygulamalarn yanstmadn belirtmenin de adil bir
davran olacan dnyorum. Ayrca, fazlasyla barbar
birka Mslman lke hkmeti hukuka ara sra bavur
makta ya da onu Muhammed'in istediine tam ters ynde
kullanmaktadr; bazen, slam hukukunu uygulamaya al
anlar ona itaat etmemektedir. Bu durumda, infaz edilen ba
z cezalar Batllara barbarca gelmektedir. Bir hrszn almak
tan vazgemeyebilecei bilinse bile, modern dnyada, bir ki
inin elinin kesilmesini kabul etmek mmkn deildir. Ama
sa'nn Yeni Ah it'te aktarlan u szlerini anmsamakta da
fayda var: "Eer elin gnah ilemene sebep oluyorsa, onu
kes. Tek elle 'yaamak, iki elle cehenneme gitmekten, hi sn
meyecek olan atee atlmaktan daha iyidir" (Markos 9:43). n
sanlarn sarho olduu iin krbalanmas bizim toplumu
muz iin inanlmaz bir eydir; ama krbalamann nasl ve ne
zaman yaplacana ilikin kurallar, kesinlikle, bu kabul edi-

284
 Kadnlarn Durumu

lemez cezay merhametle yumuatmak amacyla konmutur.

Aldatmadan tr idam cezas ngren recm yasas iin de
pek ok ey yazlmtr. Ama eriat'a gre, aldatma halkn
gz nnde gereklemediyse ve drt gvenilir tank tara
fndan grlmediyse lm cezas verilemez. Bu koullar, ne
redeyse bu cezann verilmesini olanaksz hale getirmek iin
konmu gibidir.

Kadnlarn Durumu
Muhammed' den nce Arabistan' da kadnlarn durumu pek
i ac deildi. Mal mlk sahibi olamyorlard ve kocalarn
dan kalan mal mlk miras alamyorlard. Aslnda kadnla
rn kendisi mal olarak grlyordu ve dul ya da yetim kalan
kadnlarn kocalarnn veya babalarnn mallar ailedeki dier
erkeklerin kontrolne geiyordu. Muhammed kadnlarn du
rumunu deitirmek ve onlara bir miktar zgrlk ve dnya
nn bu blgesinde daha nce benzeri grlmemi lde eit
lik vermekte kararlyd. Bylece kadnlar miras alma, mal
mlk sahibi olma ve evlendiklerinde isterlerse eyizlerini ko
calarna vermeme hakkna sahip oldular. Aslnda, bir erke
in, karsnn eyizini sahiplenmesi yasakt ve karsn her ba
kmdan uygun miktarda desteklemesi beklenirdi. Muham
med daha ileri gitti. Birok erkei hayal krklna uratarak,
bir erkein evlenebilecei kadn saysn snrlad ve kadnla
ra boanma hakk verdi.
Bu nedenle, tpk Hristiyanlk gibi slamn da kadnlara
ok ekici gelmesi artc deildir. Ama yine de bu olgu, s
lam baskc ve erkek-egemen bir din olarak gren Batllar
artr. Afganistan ve Irak seferleri srasnda, burka giymi
kadn imgesi medya tarafndan slamn btn kadnlar ayn
ekilde rtt ve kstlad kansn yaratmak iin kullanl
yordu. Ama Kuran'n hibir yerinde kadnlarn rtnmesi
ernredilmez. Kadnlarn rtlmesi ve kapatlmas slamn ku-

285
Tanrnn yks

rulmasndan nce de yaygn bir uygulamayd ve hibir za

man zellikle dinsel bir art olarak grlmedi. Kadnlarn r
tlmesi ve erkeklerin dnyasndan ayrlmas, daha sonra s
lamn egemenlii alhna giren ran ve Bizans'ta da yaygn
olan alkanlklard. Kuran' da hicab ile ilgili bahislerden biri
sadece Muhammed'in elerine ilikindir:

"Ey iman edenler! Yemek iin arlmakszn ve yeme

in pimesini beklemeksizin (vakitli vakitsiz) Peygam
ber'in evlerine girmeyin, arldnz zaman girin. Ye
mei yiyince de hemen daln. Sohbet iin beklemeyin.
nk bu davrannz Peygamber'i rahatsz etmekte,
fakat o sizden de ekinmektedir. Allah ise gerei sy
lemekten ekinmez. Peygamber'in hanmlarndan bir
ey istediiniz zaman perde arkasndan isteyin. Byle
davranmanz hem sizin kalpleriniz, hem de onlarn
kalpleri iin daha temizdir. Allah'n Resulne rahatsz
lk vermeniz ve kendisinden sonra hanmlarn nikahla
manz ebediyen sz konusu olamaz. nk bu, Allah
katnda byk bir gnahtr." (Ahzab, 53)

Muhammed'in evi cemaatin merkeziydi ve bu, Peygam

ber'in ev hayahnn mahremiyetinin korunmas iin konmas
zorunlu bir kurald. O zamandan bu yana ayette sz edilen
perde, yani hicab terimi rtnmeyi ifade eden bir terim olarak
kullanlageldi ve bu rtnme eitli biimler alhnda slam
dnyasnda varln bugne dek srdrd. Bazen hkmet
ler ya da dini liderler, ran' daki slam Devrimi'nin ilk ylla
rnda olduu gibi, kadnlarn bu tr giysileri son derece kst
layc artlara uyarak giymesini zorunlu tuttular. Daha yakn
zamanlarda, ran' a giden ziyaretiler, kadnlarn daha zgr
ce rtnmeye baladn grebiliyordu. Afganistan' da kat
Taliban rejimi dmanca bir tepkiye neden oldu. Taliban ik
tidardayken oradaki kadnlara aka zulmediliyordu. Ama

286
 Kadnlarn Durumu

baka lkelerde yaayan pek ok Mslman kadnn bu al

kanla daha olumlu bir adan baktn da sylemek gere
kir. Bu kadnlar "slami" giysinin kendilerine geleneksel bir
kimlik hissi verdiini ve kendilerini erkekler tarafndan arzu
lanan bir nesne olmaktan kurtardn sylemektedirler.
Muhammed kadnlara kendi toplumunda daha iyi bir sta
t vermeyi aka istemekle birlikte, slamn tarihinde libera
lizme her zaman yer olmamtr. Muhammed'in yoldalarn
dan biri olan ve Peygamber'in slamiyete kazanmaktan zel
likle gurur duyduu mer saldrgan bir alfa erkeiydi. nl
bir sava olan mer, Mslmanlarn dinin gereklerini lay
kyla yerine getirmelerini salamak iin canla bala alyor
du. abuk sinirlenen biri olduu ve sk sk kadnlara da id
det uygulad syleniyordu. Kadnlar eve hapsetmeye ve
kadnlarn caminin iine alnmasn bile yasaklamaya alan
nderlerden biriydi. Kadnlarn erkeklerle birlikte namaz kl
masn engelledi ve Muhammed'in lmnden sonra, onun
dul elerinin hacca gitmesini yasaklad. Ayrca, kadnlar bo
yunduruk altnda tutmak iin tasarlanm yeni birka ceza ya
sas da koydu. Yetikin kadnlarn talanmas cezasn getiren
de o idi. Kuran' da byle bir .cezadan kesinlikle sz edilmez.
Yine de, zaman getike kadnlarn eitim grmesine da
ha ok izin verildi ve baz nl kadnlar szl gelenee b
yk katklar yaptlar. rnein, Muhammed'in elerinden bi
ri olan Aye, ok nem verilen Hadislerden bir ksmnn ya
zar oldu. Her ikisi de 11. yzylda yaam olan Fatma binti
Ali ve Kerime binti Ahmet, slam tarihinin en nemli bilgin
ve retmenlerinden ikisiydi. Onlardan bir yzyl sonra ya
am olan Zeynep binti el-eri de tefsir alanndaki byk uz
manlyla nlyd.
Btn teki inanlar gibi slamn da ortaya kt toplu
mun kltrel normlarndan byk lde etkilendii gz
nnde bulundurulmaldr. l toplumlar, ne Muham
med'den nce ne de slam kurulduktan sonra, hibir zaman

287
Tannnn yks

kadnlar kabilenin erkeklerle eit yeleri olarak kabul etme

milerdir. Kuran bu tutumu aka yanstr. Mslman kadn
lar erkeklerle eit olma mcadelesine daha yeni balamlar
dr ve bunun sebebi, ksmen, Bat ile temas eskiden beri hep
byk lde zayf srm olan slamn, Reformasyon gibi
entelektel hareketlerin etkisine maruz kalmam olmasdr.

Halifelik Mcadelesi ve slamda nemli Hizipler

slamn sava bir balang yapt yadsnamaz. lk yne
ticileri arasnda eceliyle len pek yoktur. Muhammed'in
kurduu inancn birbirleriyle savaan Arap kabileleri ara
snda salad birlik ne yazk ki geici olmutur. Muham
med'in lmnden sonra, pek ok toplumda olduu gibi,
rakip ardllar arasnda bir iktidar mcadelesi balam, s
lam ancak uzun ve kanl bir mcadeleden sonra biimlen
mitir. Bu konuya ilikin ayrntlar karmaktr ve burada
anlatacaklarmz bir zetten ibarettir; ama bu byk dinin
nasl gelitiini anlamak istiyorsak bu zetin yaplmas ge
reklidir.
Peygamber'in misyonu lmnden sonra da srecekse,
yeni bir nderin gerekli olduu ok akt. Bu nderin ya da
halifenin stlenecei en nemli grevler arasnda, Muham
med'in belirledii yaam tarzna kendi yaamyla rnek ol
mak ve zgn Hadisleri yeni kuaklara aktarmak bulunuyor
du. Ebu Bekir gl bir adayd, nk Muhammed'in dava
ya kazand ilk kiiydi ve ayn zamanda Muhammed'in en
gen kars Aye'nin babasyd. lm deinde yatan Mu
hammed'in, namaz klnrken cemaate Ebu Bekir'in nderlik
etmesini istedii dikkate alnacak olursa, onun Muhari
med'in yerine atanmas neredeyse kanlmazd. Peygam
ber'in damad Ali, kuvvetli alternatiflerden bir bakasyd,
ama grmezlikten gelindi ve Ebu Bekir MS 632' de halife ol
du. Ebu Bekir, Muhammed'in yandalarn iki yl ynetti, b-

288
 Halifelik Mcadelesi ve slamda nemli Hizipler

yk bir askeri ve ideolojik g oluturdu. Balca ura sla

mn teki sava Arap kabilelerinden korunmasn salamak
oldu. Ebu Bekir lrken, kimseye fikir sormadan, kendine
halef olarak mer'i aday gsterdi.
mer on yl halifelik yapt. Bu dnemde slam olaanst
bir hzla yaylmay srdrd. 638'de Yerualim'in ele geiri
liini ynetti, kentin Hristiyan ve Musevi nfusuna zarar ve
rilmesini yasaklad. mer, her ne kadar slam topraklarnn
geniletilmesinde sava bir yaklam benimsediyse de ege
menlii altna ald halklar Mslman olmaya zorlamayan
lml bir hkmdard. 644 ylnda bir kahinin mer'e geldi
i ve Yahudilerin Tora'sndan onun yaknda leceini nce
den tahmin eden szleri okuduu sylenir. O tarihte, Firuz
adl ranl bir Hristiyan tutsak Medine' de marangoz, demir
ci ve ressam olarak alyordu. Firuz, cretinden ok fazla
kesinti yapan ustasn ikayet etmek iin mer'in huzuruna
kt. Halifeden bu kesintiyi azaltmasn istedi. mer ona ne
i yaptn sordu. Firuz ne iler yaptn sayp dkt, aynca
yel deirmeni de yapabildiini syledi. mer ona, yapt i
ler kazanl olduu iin kesintinin ok yksek olmadn
syledi, ama yine de ustasyla konuacana dair sz verdi.
Halifenin szlerinden honut olmayan Firuz somurtarak
onun huzurundan ayrld. Firuz bir sre sonra tekrar
mer'in huzuruna kt. mer, onu yel deirmeni yaparken
grdn syledi, bir tane de kendisi iin yapmasn teklif
etti. Firuz'un, "Dorusu, sizin iin yle bir yel deirmeni ya
pacam ki btn dnya bundan sz edecek," diye karlk
verdii sylenir. Firuz, 1 Kasm 644'te sabah namazn klmak
iin camiye gitti. Cemaat namaza durduu srada, sakland
yerden kt ve koarak gelip mer'i defalarca baklad.
mer gn sonra .ld.
Sonra Osman halife oldu. Kurey kabilesindendi ve o da
bu ailenin teki yeleri gibi hrsl hamleler yaparak kendi ka
bilesinden baz kiileri slamn fethetmekte olduu lkelere

289
Tanrnn yks

vali atad. Osman'n ynetimi altndaki Mslmanlar Kuzey

Afrika' da Bizans' yendiler ve Romallar Akdeniz' den kar
dlar. Arabistan, Yemen, ran, Irak, Ermenistan, Azerbaycan,
Suriye, Filistin, rdn, Msr, Libya, Cezayir, Tunus ve Fas
tek bir hkmdarn egemenlii altna girdi. slam devleti Bi
zans ya da Pers imparatorluklarnn bir zamanlar olduun
dan daha gl hale geldL Her ne kadar spanya'y fethetme
giriimi baarszlkla sonulansa da Dou ve Orta Afrika
Mslman oldu. Ama bu hzl genileme, anavatanda istik
rarszln artmasna ve i sava kmasna yol at. Osman'n
halifeliine muhalefet edenlerin says artt. Sonunda o da,
seksen yanda, ibadet ederken suikasta kurban gitti. Os
man' n Medine' deki evini kuatan isyanclar zorla ieri girip
Osman'a vahice saldrdklarnda, kars Naile kendini koca
snn nne atarak onu korumaya alt; bu srada parmak
lar koptu. Naile kopan parmaklarn yardm istediini belir
ten bir mesajla birlikte kocasnn Suriye' de bulunan kuzeni
Muaviye'ye yollad.
Muhammed'in damad olan ve onun lmnden bu ya
na srasn bekleyen Ali, Osman' n ldrlnn ardn
dan, nihayet 656'da halife oldu. nc halifenin katilleri
ni adalete teslim etmekte zorland ve insanlar Osman'n
lmnden onun sorumlu olduu kansna kapld. Ali ik
tidara getikten sonra, Muhammed'in dul kars Aye, ona
meydan okudu ve bizzat bana getii bir orduyla Ali'nin
stne yrd. Tarihe Deve Sava olarak geen bu sava
ta iki ordu 4 Aralk 656' da bugn Irak' ta bulunan Basra
kentinin dnda kar karya geldi. lk kez Mslman
Mslman ile savat. Ali, askerlerine saldrya gememele
ri, sadece kendilerini savunmalar emrini verdi. Yarallar
ldrlmeyecek, kaaklar kovalanmayacak ve yama ya
plmayacakt. Aye'nin kuvvetleri dmann bana ya
mur gibi ok yadrd ama Ali atee atele karlk vermedi.
Sonunda, Aye'nin devesi ilerlerken, hayvann evresinde

290
 Halifelik Mcadelesi ve slamda nemli Hizipler

ok iddetli bir arpma cereyan etti. Ali, deve ayakta kal

dka arpmann sreceini ve gereksiz yere birok kii
nin leceini anlad. Bir askere devenin bacaklarn kesme
si talimatn verdi. Asker deveye arkasndan yaklat, klc
n savurdu ve talihsiz hayvan yere serdi. Fakat iddetli
arpma beklenenin aksine katliama dnt; Mslman- ,
lar Aye'nin kuvvetlerinden 16.796, Ali'nin kuvvetlerinden
de 1 070 kiinin o arpmada ldn sylerler. Aye ele
geirildikten sonra sava abucak sona erdi.
Ali, Aye'yi yendikten sonra bu kez de nderliini Suri
ye'de bulunan Muaviye'nin yapt direnile karlat. Os
man'n kanl gmlei ve kars Naile'nin kopmu parmaklar
am' da sergilendi. ok gemeden, Muaviye btn Suriye'yi
Ali'ye kar kkrtt. Bu byyen tehdidi ortadan kaldrmak
tan baka aresi olmayan Ali 80.000 kiilik bir ordu toplad ve
Mezopotamya'ya yrd. Suriye'yi Frat'n sol yakasndan
balayarak istila etmeyi planlyordu. Suriyelilerle eitli ar
pmalara girdikten sonra, Muaviye'nin kuvvetlerinin bekle
dii Sffn ovasna ulat. Suriyeliler vadinin su kaynaklarnn
hepsini kontrol altna alacak ekilde mevzilenmiti ve Ali'nin
son derece susam olan askerleri rmaa ulaamyorlard.
Ali'nin yitirecek zaman yoktu. Muaviye'nin kuvvetlerine
drtnala saldrya geti, ordunun bir kanadnn evresinden
dolat ve rmak kysna ulat. imdi susuzluk ekme sras
Muaviye' deydi. Ama Ali Suriyelilerin rmaa ulamasna
izin verdi, nk susuzluktan len adamlarla savamann ah
laki bakmdan doru olmadna inanyordu. Drt ay boyun
ca bir yandan atmalar, dier yandan pazarlklar srd.
Ama sonunda 26 Temmuz 657' de byk arpma gerekle
ti. atmalar btn gece srd. 18. yzyl tarihisi Edward
Gibbon yle yazmtr:

Halife Ali stn bir yiitlik ve insanlk sergiledi. Asker

lerine ilk nce dmann saldrmasn beklemelerini,

291
Tanrnn yks

kardelerinin cann balamalarn, llerin bedenine

sayg gstermelerini ve kadn tutsaklarn iffetine do
kunmamalarn sk skya tembihledi. Suriyelilerin saf
lar, alaca bir ata binen ve atal ulu ar klcn kar
konulmaz bir gle kullanan kahramann hcumuyla
bozuldu.s

ki ordunun arpmasnda bu denli ok kan dklmesi

ne aan Ali, Muaviye'ye bir mesaj yollad ve onu teke tek
dvmeye ard. Kim kazanrsa o halife olacakt. Gib
bon, "Ali teke tek dverek Mslmanlarn kan dkmesi
ni engellemeyi ne_rdi, ama kendi lm fermann imzala
mak istemeyen rakibi bu neriyi kabul etmei" yorumunu
yapar. Panie kaplan Muaviye bir oyun hazrlad. Askerle
rine mzraklarnn ucuna Kuran'n sayfalarn geirip hava
ya kaldrmalarn syledi. Son derecede dindar insanlar
olan Ali'nin askerleri bu manzara karsnda savamay
reddettiler. Ali zafere bu denli yaklam olmasna ramen
geri ekilmek zorunda kald. Bu geri ekiliin sonular
korkun oldu. Ali'nin savalarndan ou onun "teslim
olmasna" ok ard. 12.000 civarnda asker isyan etti ve
orduyu terk ederek Irak'a yrd. Daha sonra "Hariciler"
ad verilen bu grup, Ali'nin ordusunun geri kalanyla za
man zaman arpt ve yava yava geni destek kazand.
syan Anadolu ve Msr'a yayld. mrnn son yllarnda
Ali'nin evresi iyice kuatld ve sonunda 661 ylnda bir ca
mide suiksta urayp hayatn kaybetti. nl Arap tarihi
Philip Hitti unlar yazar: "Yiite savaan, bilgece t ve
ren, gzelce konuan, drste arkadalk eden, dmanla
rna dosta davranan Ali, hem Mslman asaleti ve c
mertliinin mkemmel rnei hem de, adna saysz iir ya-

8 Edward Gibbon, The Rise and Fail of the Roman Empire (ilk yay. 1776-88),
c. 3 (Londra, 1848).

292
 Halifelik Mcadelesi ve slamda nemli Hizipler

zlan, deyiler sylenen, vaazlar verilen ve ykler anlah

lan Araplarn Sleyman' oldu."9
Ali'nin lmyle birlikte, iki olu, Hasan ve Hseyin ka
nlmaz olarak halife aday haline geldiler. Peygamber' in to
runlarnn her ikisi de imam, yani cemaat nderi olarak gr
lyordu. Ali suikasta urayp lnce, mam Hasan, Badat'n
dousunda yer alan Ali'nin karargahnn bulunduu Kf.fe
kentinin halk tarafndan halife ilan edildi. Ama o zamana
dek am' da glenmi olan Muaviye'nin de baz emelleri
vard. Yeniden savaa hazrland; bu kez Suriye, Filistin ve
Kuzey Arabistan' dan asker toplayarak 60.000 kiilik bir ordu
kurdu. Ali'nin ailesine verilen destein azalmakta olduunu
hesaba katan Muaviye, Hasan'n gznn korkacandan ne
redeyse emindi. Babas gibi Hasan da kendisine yol verirse,
Muaviye'nin davas meruluk kazanm olacakt. Eer yol
vermezse, Muaviye doruca Kufe zerine yryecekti. Ksa
sre sonra Hasan -Mslmanlarn Snni ve ii adlar altn
da bugn bile birbirleriyle savat- Madain yaknlarnda
mevzilenmek zere ana kuvvetiyle Kf.fe' den ayrld.
Hasan burada ciddi bir durumla kar karya kald. As
kerlerinden bazlar dmann safna geti. Daha sonra Hari-

ciler de Muaviye'nin ordusuna katlnca Hasan'n kuvvetleri

ok zayf dm oldu. Emrinde sadece 4.000 asker kalan ve
durumunun umutsuz olduunu anlayan Hasan, Muaviye ile
bar yapt. Muaviye'nin, Kufe'ye girerken, "Ben slamn ilk
kralym," dedii sylenir. Bylece, banda Muaviye bulu
nan ve merkezi am olan Emev-i hanedan kurulmu oldu.
Hasan, mrnn geri kalan ksmn ibadet ederek geirmek .
zere Medine'ye gitti. Ama ne yazk ki Muaviye, Hasan'n
hala hayatta olmasn kendi hrslarn glgeleyecek bir tehdit
olarak alglyordu. Hasan'n lmyle ilgili kafa kartrc
ykler mevcuttur; muhtemelen onu kars zehirlemitir;

9 Philip K. Hitti, History of the Arabs, 10. Basm (Londra: Macmillan, 2002).
293
Tanrnn yks

muhtemelen Muaviye Hasan'n karsna para vermeyi ve onu

kendi olu Yezid ile evlendirmeyi teklif etmitir. Gerek her
ne olursa olsun, Hasan'n lmnden sonra karsnn byle
bir evlilik yapmad bilinmektedir.
Muaviye on dokuz yl hkmdarlk ettikten sonra, yerine
olu Yezid'in gemesini vasiyet ederek ld. Ali'nin ikinci
olu, babas ldnde epey zayf durumda bulunan mam
Hseyin halifelik hakkndan feragat etmi ve Muaviye'ye
balln bildirmiti. Kendisine Muaviye'nin lmnden
sonra halife olaca sznn verilmesi zerine Hseyin baz
kral olma heveslileri gibi hata yaparak halifelik iddiasn bir
sre iin geri ekmiti. Ama babas lnce am'da iktidar
devralan Yezid, Medine Valisi'ne buyruk gndererek, Hse
yin'in kendisinin egemenliini tandn bildirmesini iste
miti.
O tarihten 1400 yl sonra bile dnya politikasn etkileme
yi srdrecek byk dinsel hiziplemelerden birinin ortaya
kma zemini artk hazrd. mam Hseyin destek bulmay
umarak ailesiyle birlikte KCfe'ye gitmek zere yola kt.
Ama Yezid'in 4000 askeri Kufe'ye 40 kilometre kala Kerbela
ovasnda onun yolunu kesti. Yezid'in askerleri bni Sad'n
komutas altndayd ve Frat kylarn kontrol altnda tutu
yorlard. mam Hseyin'inse yannda sadece yermi iki yan
da vard ve neredeyse ember iine alnmlard. Yine de,
artc ekilde dmann ilk saldrsn savuturmay baar
dlar. Bundan sonra pazarlklar balad ve sekiz gn srd.
bni Sad,. Hseyin'i Yezid'in halife olmasnn kanlmaz ol
duuna ve onun Yezid' e boyun emesi gerektiine ikna et
meye alt. Be gn sonra, am'dan, Hseyin'in rmaa
ulamasna izin verilmemesini bildiren bir mesaj geldi. Hse
yin'in durumu zorlat. Hseyin'in kk kardei Abbas ce
surca bir yarma hareketine kalkt ve rmaktan birka krba
su doldurup geri dnmeyi baard. Hseyin yandalarn
toplad ve onlar kamalar iin ikna etmeye alt. 10. yz-

294
 -

Halifelik Mcadelesi ve slamda nemli Hizipler

ylda yaam Arap tarihi Taberi Hseyin'in unlar syledi

ini yazar:

Allah byktr... Yoldalarm; siz imdiye dek tand

m en deerli insanlarsnz. Allah size dllerin en b
yn versin. Herhalde yarn sonumuz gelecek Hepi
nizin gitmesini istiyorum, beni yalnz brakn ve gidip
cannz kurtarn. Sizi bana olan sorumluluklarnzdan
zgr brakyorum ve sizi alkoymuyorum. Gee karan
l kamanz kolaylahracakhr. ocuklarm da yan
nza aln ve hayatlarn kurtarn.

Hseyin' in akraba ve yandalarndan hibiri kamak iste

medi. Geceyi namaz klarak, Kuran okuyarak, dua ederek ve
derin derin dnerek geirdiler. Sabah olunca Hseyin ba
zlar daha on drt yanda olan yandalarn sava dzenine
soktu. Ne yazk ki dman sayca ok stnd ve Hseyin'in
yoldalar bir bir ldrld. Hseyin dman askerlerinin
acma duygusunu harekete geirmek iin henz daha bir be
bek olan olunu havaya kaldrd, ama bir ok, bebei boynun
dan Hseyin'in koluna mhlad.
Hseyin lmeden nce saysz yara ald. Ba kesilen v
cudu ayaklar alhnda ezildi. Hseyin'in ailesinden birka ka
dn ve Hseyin'in ar yaral byk olu Ali Zeyn muhafz
lar eliinde oradan gtrld. Son sz Edward Gibbon' a
brakalm: "Uzak bir a ve iklimde gerekleen Hseyin'in
trajik lm sahnesi en souk okuyucularn bile sempatisini
uyandrr."
Muhammed'in ailesinin Kerbela' da katledildiinin duyul
mas Mslman dnyasnda deprem etkisi yaratt. Savatan
sonra Yezid! Hseyin'in olu Ali Zeyn'i bir devenin arkasna
bald, byk ganimet kazanm gibi onu Kfe sokaklarn
da dolatrd ve yeni halife olarak otoritesini pekitirmek iin
babasnn kesik ban halka sergiledi. Bu vahi gsteri, mu-

295
Tannnn yks

halefeti gidermek yle dursun isyan ve i sava kmasna

yol ah. Hariciler ran' da ve Arabistan yarmadasnda bam
sz bir hkmet kurdular, Kufe halk ayakland ve Deve Sa
va'nda Aye'nin destekileri arasnda bulunan bir kii Mek
ke' de am' daki Emevi hkmdarlndan bamszln ilan
etti. mparatorluun paralanmas olasl dounca Yezid,
Mekke ve Medine'yi kuatt. Uzun sre kuatma altnda ka
larak mahvolan kentler sonunda teslim oldu.
Kerbela olayndan drt yl sonra, kendilerine "tvbekar
lar" (tevvebun) diyen bir grup Mslman, Hseyin ve ailesi
iin yas tutmak zere savan gerekletii yerde toplandlar.
Niyetleri ksmen mam' a ballklarn gstermek, ksmen de
savata ona yardm etmek iin Kufe' den kp gelmemelerin
den tr ektikleri vicdan azabn dindirmekti. Toplu halde
dvnmeleri ve kurban yoluyla kefaret deme anlaylar ii
lik mezhebinin en nemli eleri olacakt. Bu fikirler tiranlk
ve zulme kar verilecek mcadelede ehit dmeye hazr
olan dindarlarn dnceleri arasnda hala yanklanmaktadr.
Kerbela kutsal bir yer haline geldi, mam'n gmld
yere bir trbe yapld. Gnmzde iilerin Hseyin'in l
mn andklar Aure bayram, on gn sren bir yas zaman
dr. Bu sre iinde ii Mslmanlar, kt Yezid'in iyi Hse
yin'i yenmesine gzya dkerler. Kerbela savann ayrnt
larn temsil eden oyunlar oynarlar. Onuncu gn, Peygam
berleri Muhammed' in torunu mam Hseyin'in ald yarala
rn ansna kendilerini zincirlerle dven ve bazen de baklar
la kesen orulu erkeklerin oluturduu cenaze alaynn gei
iyle bayram sona erer.
Dnya Mslmanlarnn neredeyse % 20'si iidir. Bunla
rn ou Irak ve ran' da yaar. Snnilerin, yani Emevilerin so
yundan gelenlerin, 1300 yl nce yaanm bir ahlakszlk d
neminin rnleri olduuna inanan iiler yalnzca kendilerini
gerek Mslmanlar olarak kabul ederler. Snniler de asl
kendilerinin gerek -hogrl, sevecen ve cemaatin karar-

296
 Halifelik Mcadelesi ve slamda nemli Hizipler

!arna sayg gsteren- Mslmanlar olduuna inanr ve ii

leri kat, arlk bulurlar. iiler kendi imamlarnn sadece
dinsel nder deil, ayn zamanda Kuran' yorumlama konu
sunda sadece seilmi kiilere zg bir otoriteye sahip ruha
ni bir kii olduuna inanrlar. Bu zel kiilerin Ali'nin torun
lar olduuna; Tanrdan esin alan, yanlmayan, gna ileme
yen ve Peygamber'in mesajn koruyan kiiler olduuna ina
nrlar.
Tm i gerilimleriyle birlikte, slamn modern dnya ze
rindeki etkisi gittike artmaktadr. Elde kesin rakamlar bu
lunmamakla birlikte, dnyada yaklak bir milyar Mslman
yaamaktadr. Bu insanlar farkl farkl sosyal, ekonomik, dil
sel, etnik kkenlere sahiptir ve hemen her toplumda yaa
maktadrlar. rnein, Avrupa ve Kuzey Amerika'daki Ms
lman cemaati her geen gn daha da bymekte, canl ve
etkili hale gelmektedir. Bir sonraki yzylda Avrupa'da do
acak bebeklerin % SO'sinden fazlasnn Mslman ailelerin
ocuklar olaca sylenmektedir. slam bir atmadan do
mutur ve grdmz gibi tarihinin ilk aamalar alkantl
ve zorlu olmutur. Bugn slam toplumu hala dnyaya ra
kiptir. Tpk baz ok dindar Yahudi ya da Hristiyanlar gibi,
Amerikan ve Bat Avrupa deerlerinin egemenlii altndaki
modern dnyay son derece yozlam bir ortam olarak gren
dindar Mslmanlar vardr. Bu Mslmanlar liberal ahlak
deerlerimizin oundan ve toplumumuzun oulcu niteli
inden tiksinmektedirler.
Ama bu insanlar slamn bar deerler etrafnda kurul
duunu ve insan hayatna derin sayg duyduunu unutmak
tadrlar. Ve slam, zamannda, baka pek az tektanrl dinin
sahip olduu dinsel oulculuk fikrini destekleyerek en ho
grl din de olmutur. Kuran'daki, "Dinde zorlama yok
tur," (Bakara, 256) sz, insan doasnn eitliliinin kabul
edildiini ve belki de slamn kendisinin farkllklar ierdii
ni gsterir.

297
Tanrnn yks

Kukusuz, dnyada, pek ou din ile ve bir ksm da slam

ile ilgili atmalar yaanmaya devam edecektir. 11 Eyll
2001 trajedisi mnferit bir olay deildir ve dnya kukusuz
buna benzer .baka iddet olaylarna sahne olacaktr. Ama
iyimser olmak iin nedenlerimiz var. Bir sofistike dnce ve
reform dalgas yava yava tm Mslman dnyasna yayl
maktadr ve hepi:111izin bu dalgay desteklemesi gerekir. M
cadele srecektir ama sonunda, slamn gerek deerleri -
hogr, merhamet, yaama sayg- kesinlikle muzaffer ol
maldr. Bunlara en nihayetinde banazlk ve fanatizmi din
ile kartran bir avu insan tarafndan el konamaz.

298
 YEDNC BLM

SAPKINLIKLAR ve HZPLER
Yolu Kiev'in merkezine denler, ahlanan bir ata binmi
zrhl bir adamn heykelini grrler. Ana meydanda byk
bir kayann zerinde ykselen bu yapt, Bogdan Chmielnic
ki' nin heykelidir. Bu kii Ukraynallarn gznde byk bir
_
ulusal kahraman, fakat Yahudilerin nezdinde ktln in
san ekline girmi hali, Yahudileri ve Polonyallar acmasz
ca katleden kt ruhlu bir kasaptr. Bogdan Chmielnicki,
1648 ilkbaharnda Ukrayna' daki Polonyal igalcilere kar
ayaklanan Kazaklara nderlik etti ve blgede pek ok cana-
/
varlk yapt. Krm Tatarlarnn da destek verdii bu ayaklan-
ma en ok toprak sahiplerini ve biraz da Katolik Kilisesi'ni
hedef ald. Ama isyanclarn uygulad iddete en fazla ma
ruz kalanlar da Yahudiler oldu. Polonyal toprak sahiplerine
araclk etmek ve tefecilik yapmak gibi ilerle uramalar,
ayrca aralarnda birka ok zengin kiinin de bulunmas Ya
hudileri ayaklanmann doal hedefi haline getirdi.
Chmielnicki insanlar ldrmek amacyla btn byk
kasabalara ve pek ok kye saldrd. Her zaman olduu gibi,
Yahudilere zel muamele yapld. Chmielnicki katliamna
ksmen tank olan Haham Nathan ben Moses Hannover un
lar yazar:

Bazlarnn [Yahudilerin] derileri yzld ve etleri k

peklere atld. Bazlarnn elleri ayaklar kesilip [vcut
lar] arabalar ve atlar tarafndan inenmeleri iin yola
atld. .. Ve pek ou canl canl gmld. ocuklar ana
larnn koynunda katledildi ve pek ok ocuk balklar
gibi paraland. Gebe kadnlarn karnn yardlar, be-

301
 Tanrnn yks

beklerini karp suratlarna arphlar. Baz kadnlarn

karnn yarp iine canl kedi koydular ve onlar ldr
meden yle brakhlar. Bunu yapmadan nce, kedileri
karnlarndan karamasnlar diye ellerini kestiler. On
lar akla gelebilecek her ekilde ldrdler.1

Dehete kaplan Polonyallar pek ok yerde Yahudileri pa

zarlk malzemesi yaphlar ama Yahudiler ldrlr ldrl
mez sra Polonyallara geldi. rnein, binlerce Yahudinin s
nd Tulchin kasabasnn yneticileri kendi canlarn ba
lamalar karlnda Yahudileri Kazaklara teslim ettiler.
Bar' da Polonyallar tahkim etmi olduklar kasabaya Yahudi
leri almadlar. Nemirov'da Polonya askeri klna giren Ka
zaklar 6.000 Yahudiyi katlettiler. Bir grg tan olan Ha
ham Sabetay ben Meir HaCohen unlar anlahr:

Kalenin kaplarn ahrmak iin... Polonyal klna gi

rerek geldiler.,. ieri girmeyi baardlar... ve kasabada
6000 kiiyi katlettiler ... yzlerce kiiyi suda bodular...
insanlara trl ikenceler ettiler. Sinagogda Kutsal San
dn nnde insanlar satrlarla doradlar... sonra si
nagogu yerle bir ettiler ve Tora kitaplarn dar kar
dlar... paraladlar... insanlar ve hayvanlar inesin di
ye yere atllar... kitaplarn sayfalarndan ayakkablar ve
giysiler yaptlar.2

Blgenin her yerinde benzer canavarlklar yapld, sina

goglar yakld, kutsal kitaplar kirletildi ve Yahudiler korkun
yollara bavurularak ldrld. Ka kiinin yaamn yitirdi
. i bugne dek aklk kazanmad. ada Yahudi kaynakla
rna gre bu rakam 100.000 civarndadr ama pek ok tarihi
gerek rakamn 200.000'e yakn olduuna inanmaktadr. Ra-

1 Rav Nathan ben Moshe Hannover, Yeven Mezulah (Venedik, 1653), s. 31-2.
2 Rav Shibbetai ben Meir HaCohen, Megillah Afah (Amsterdam, 1651).
302
 Sapknlklar ve Hizipler

kam her ne olursa olsun, bu olaylarn Avrupa Yahudileri iin

dourduu sonular korkun oldu. Yahudiler Ukrayna'dan
kap baka yerlere sndlar ve Tanrsz barbarlar yznden
ektikleri ilenin yklerini gittikleri yerlerde anlattlar.
Peki, ya Chmielnicki? Chmielnicki Kilise'ye dman oldu
unu ilan etmesine ve Papa onunla savaanlar vmesine
ramen, Korint Bapiskoposu'nun Chmielnicki'ye Kutsal
Mezar' dan km bir kl kuandrd ve Kiev metropoliti
nin her zamanki itiraf faslna gerek grmeden Chmielnic
ki'nin tm gnahlarn balad sylenir.

Kabala, Gizemcilik ve Mesih Beklentisi

Dou Avrupa ve Rusya' da yaanan bu alkantl dnemde
Yahudiler arasnda gizemcilie ilginin canlanmas bir rast
lant deildir. Dnya istikrarsz hale gelince insanlar br
dnyada teselli arar. Grm olduumuz gibi, Mesih'e ili
kin kehanetler ilk kez Babil srgn dneminde ortaya k
mt. Tapnan yklmasyla doruk noktasna ulaan Roma
igali, Yahudilerin yaad bir baka kargaa dnemiydi. Ve
15. yzylda Yahudilerin spanya ve Portekiz' den kovulmas
fazlasyla yerleik hale gelmi bir cemaati yerinden etti. 700
yl boyunca Hristiyanlar ve Kuzey Afrikal Mslmanlar ile
birlikte yaam ve zenginlemi ber Yahudileri, birdenbire
kendilerini yoksulluk iinde buldular ve hayatta kalabilmek
iin uzaklara gitmek zorunda kaldlar.
Bu son kargaa Yahudilerin Kabala' ya ilgi duymasna yol
at. Kabala, sa' dan sonra ilk yzyllarda ortaya kan
Gnostisizm gibi, dnyann znde kusurlu olduunu, cen
nette vuku bulan bir felaket yznden meydana geldiini
reten bir Ortaa metnidir. Kkeni muhtemelen Provans
ve spanya'ya dayanan ve bir zamanlar sadece kk bir
grupa bilinen bu metin, Yahudilerin kovulmas sonucu
pek ok yere dald. Matbaann icad onun yaylmasnda

303
Tanrnn yks

ok etkili oldu; teknoloji, dinsel fikirleri yok etmek yerine

ilerletti. ok gemeden, sradan okur iin hazrlanm fark

l farkl Kabala versiyonlar tm Avrupa'da ok sayda ba
sld. Bu sre iinde Kabala'nn ierii deiti. Zion'un Va
at Edilmi Topraklar olduu fikri ve Mesih' in gelii zerine
younlaan yeni ksmlar eklendi. B.u her iki yeni zellik de
kitab okuyan Yahudi cemaatlerinin duyduu gvensizlik
hissini, her yeni yln bir baka srgn ya da katliam geti
recei korkusunu yanstyordu.3
Bu dnemde birok Yahudi talya, Yunanistan, Msr ve
Kuzey Afrika'ya g etti. Bakalar, baz kk Yahudi cema
atlerinin daima yaam olduu Filistin'e "dnmeye" karar
verdi. Bu ynde karar veren kiilerden biri Haham Joseph
ben Ephraim Caro idi. Ben onun torunuyum. Ailem, Tole
do' dan 1492'de kovuldu (Caro ismi oradaki metruk sinagog
lardan birinin duvarnda hala yazl durur) ve Portekiz'e g
etti. 1497'de (Joseph kk bir ocukken) oradan da kovulun
ca bir gemiye bindiler ve Akdeniz'i ap Trkiye'ye geldiler.
stanbul' a vardlar, oradan Edirne ve Nikopolis yoluyla Sela
nik'e gittiler. 1536'da Joseph sonunda Filistin'e yerleti, bu
gn srail' in kuzeyinde bulunan Safed' de nl bir Sinagog
kurdu. Bu cemaat bugn hala oradadr ve bymektedir.
Caro, Ortaada Yahudi hukukunun sistemletirilmesine
nderlik eden kiilerden biridir. Bugn btn dnya Yahudi
leri tarafndan hala kullanlan standart yasa metnini o yaz
mtr. Ama Caro ayn zamanda, ilahi bir akl hocas tarafn
dan her gece ziyaret edildiine inanan bir Kabalacdr. Btn
meslek hayat aklc dnceye bal olan bir avukatn byle
bir yn olmas olduka srad bir durumdur. Caro "otoma
tik konuma" yeteneine sahip biri olarak biliniyordu; bu ye
tenei sayesinde, Caro'nun akil hocas Caro'nun azndan
konuuyor ve szleri tanklar tarafndan da duyuluyordu. Bu

3 Yahudiler iin Yeni Yl, Tanrnn gelecek on iki ay boyunca neler olaca
n tespit ettii bir belirsizlik zamandr.
304
 Kabala, Gizemcilik ve Mesih Beklentisi

deneyim yaanrken Caro trans halinde olmuyordu, nk

akl hocasnn verdii mesajlarn birounu daha sonra anm
sayabiliyor ve onlar gizemli bir gnle kaydediyordu. Bu
gnln baz blmleri elyazmas olarak gnmze ulah
ve bunlarn bir ksm 1646 ylnda Lublin' de ve daha geni bir
derlemesi de 1708 ylnda Amsterdam' da basld.
Aa yukar o zamanlarda Safed'de gerek Kabala okulu
nu oluturan kii Caro deil bir baka Yahudi gizemcisiydi:
Haham Issac ben Solomon Luria. Luria'nn yaam yks or
talama bir gizemcinin yaam yksne benzer. 1534'te doan
ve Msr' da zengin tccar amcas tarafndan bytlen Luria
biber ve msr ticaretinde uzmanlah. Kuzeniyle evlendiinde
daha on be yandayd. Daha sonra Nil nehrinin ortasnda yer
alan kaynbabasna ait ssz bir adaya tand. Burada yedi yl
yalnz yaad, adadan sadece ahat gnlerini ailesiyle birlikte
geirmek iin ayrld. Ailesiyle Arapa deil branice konuu
yordu; sonra da ailesiyle sadece onun szcln yapan ka
ns araclyla konutu. nsanlar onun ahat gnleri bembe
yaz giyindiini anmsyordu. Yirmili yalarndayken, lyas
peygamberin kendisini ziyaret ettiini ve kendisine Msr'dan
ayrlp Filistin'e gitmesini sylediini ileri srd.
Luria, ardnda pek az yazl eser brakt (baz kiiler bunun
sebebinin onun ticaretle uramas olduunu ileri srse de,
bu biraz kukulu bir iddiadr; muhtemelen o daha ziyade ya
z yazmakla ilgilenmiyordu ya da yaz yazma yeteneine sa
hip deildi); yine de Filistin' de bakalar zerinde byk et
kisi oldu. evresini bir grup renci sard. lerinden bir ks
m onun Mesih olduuna inanyordu. Bu rencilerden baz
larnn isimleri bugn, be yz yl sonra hala kaytlarda yer
almaktadr. Luria'nn kularla konuabildii syleniyordu.
Sk sk peygamberlerle sohbet ediyordu. Safed' de sadk
rencileriyle birlikte yryor, onlara birtakm kutsal kiilerin
mezarlarn gsteriyordu. Ama hayatnn sonuna dek bir tc
car olarak kald; anlattklarnn en son ksmn 1572'de mey-

305
Tanrnn yks

dana gelen bir veba salgnnda aniden hayatn yitirmeden

sadece gn nce derlemiti. Hemen, dirildiine ilikin sy
lentiler yayld.
Luria'nn gc, insanlara nasl hzla esrime haline geebi
leceklerini retme yeteneinde yatyordu. rencilerine ne
fes kontrol ve younlama altrmalar veriyordu. Youn
lama altrmas Tanr szcnn harflerinin yerlerinin de
itirilmesine dayanyordu. Ayrca, Kabala'nn gizemli ieri
i ile srgndeki Yahudilerin iinde bulunduu zel koIlar
arasnda balant kuruyordu. Yaratlm dnya kusurlu ol
makla birlikte, tikkim, yani kvlcmlar ya da Tanrnn zn
iermez grn savunuyor ve retiyordu. Dman bir
dnyaya hapsedilmi olan Yahudiler, insann Tanrdan ayr
lnn sembolyd. Ama ayn zamanda aktif faillerdi: Din
darca yaa)iarak, ibadet ederek ve Yasa'ya sk skya bal
kalarak, kvlcmlar kapatldklar maddesel hapishaneden
kurtarma gcne sahip olabilirlerdi.
Bu fikirler, gcn 'yitirmi bir cemaate ekici geliyordu.
Karanlk a ve Ortaa boyunca Hristiyan hkmdarlar
Yahudileri kendi siyasal amalarna ulamak iin kullandlar.
Avrupal hkmdarlar nce, ticareti gelitirmek iin onlar
kabul ederek; sonra, Kilise'nin beenisini kazanmak iin on
lara zulmederek, Yahudi cemaatlerini sanki birer malmlar
gibi oradan oraya srklediler. Ama Luria'nn fikirleri Yahu
dilere sadece vatansz srgnler olmadklarn, kendi yazg
larn ve Yaratl'n yazgsn belirlemekte aktif bir rol oyna
yabileceklerini retti. Tahmin edilebilecei gibi, bu fikir s
cak bir ilgiyle karland ve daha 17. yzyl ortalarna varma
dan Luria Kabalas Trkiye ve Dou Avrupa'dan Fransa'ya
kadar olan geni bir corafyada okundu ve zerinde alld.
Tarihi Gershom Scholem, Yahudi gizemciliine ilikin
dev eserinde 17. yzyln muazzam bir istikrarszlk ve dei
im dnemi olduuna iaret eder. Bu istikrarszlk ve dei
im, gizemci fikirler iin zellikle verimli bir toprak olutur-

306
 Bir Kurtarc Geliyor

mutur. Ukrayna' daki katliamlar sava izledi. Savatan etki

lenmeyen blgelerdeki Yahudi cemaatleri bile mlteci akn
yznden kargaaya srklendi. Mlteciler beraberlerinde
yeni fikirler, farkl gelenekler ve bir felaket beklentisi getirdi.
1660'a kadar, Luria'nn gizemci metninde tanmlanan srecin
balad gr yaygnd. aretler her yerde grlebiliyor
du; Chmielnicki katliamlar bunlardan biriydi. Mesih kesin
likle geliyordu.

Bir Kurtarc Geliyor

Zaman gelince, bir kii ortaya kt: Sabetay Sevi, Mays
1665'te Gazze'de kendisinin Tanrnn elisi olduunu ilan et
ti. Bu 17. yzyl Mesihi'niri yks Yahudi sapknlnn bel
ki de en artc rneiydi. Grlt kopard, panik yaratt,
ac blnmeler meydana getirdi ve hayal krklklar dour
du. Her ey bir baka Filistinli gizemci olan Gazzeli Natan ile
balad. Natan Kuds'te domutu ve zengin bir tccarn da
mad olarak kendini bilime adayacak ok zaman vard. Luria
Kabalas 'nn tekniklerini abucak rendi ve daha 1665 ylna
gelmeden uzun gizemli haller yaayabiliyor ve hayaller g
rebiliyordu. Natan, Sabetay Sevi'yi tanyordu ama balan
gta, baka birok kiCgibi o da, Sevi'nin sokakta yrrken
ona rastlamamak iin yolunuzu deitirmek isteyeceiniz
trden biri olduunu dnyordu. Ancak, Natan, gizem
cilik deneyimi arttka, gerek Mesih' in ok yaknda gelece
ine ikna oldu.
Gnmzde yaasa, psikiyatrlar tarafndan Sevi'ye muh
temelen "bipolar bozukluk" tans konurdu. Sevi'nin esrime
ve coku dnemleri uzun umutsuzluk nbetleriyle kesintiye
uruyordu. Ar derecede heyecanl olduu evrelerde Yahu
di Yasa'sn reddetme eilimi gsteriyor ve geleneklere kar
kyordu. Tanrnn yasak isimlerini telaffuz ediyordu. Bir d
n sayvannn altnda Tora parmenleriyle "evleniyordu".

307
Tanrnn yks

Sevi, peygamber Hoea'nn hareketlerini tekrarlarcasna,

kukulu bir ne sahip olan Sara adl bir kzla da evlendi.
1648'deki Ukrayna katliamlar onu kendisinin Mesih olduu
nu ilan etmeye itti. Yln bayramn -Hamursuz, adr ve
Haftalar bayramlarn- tek bir haftada kutlad, On Emir' in
kaldrldn duyurduu ve "Yasak olann yaplmasna izin
veren Tanrya" kfr niteliinde dualar ettii stanbul'daki
cemaat dahil hibir Yahudi cemaati onun bu hareketinden
holanmad. stanbul' dan memleketi zmir'e srld, oradan
Rodos'a, Kahire'ye, ardndan da bir sre iin ileli bir hayat
yaayaca Kuds'e gitti.
Pek ok akl hastas gibi Sevi de kendi iinde bulunduu
durumu ok iyi anlayabildii dnemler geiriyordu. Bipolar
depresyonda, mani ya da depresyondan arnm bir orta ev
re bulunur; bu evrede akl dingin ve dengelidir. Sevi, bu ev
rede, daha nce yapt eylerden znt duyduunu dile
getiriyor ve iyi huylu biri oluyordu. stelik, ok birikim sahi
bi bir bilgin olduu iin -baarl bir tccarn oluydu ve din
adam olarak yetitirilmek zere ailenin erkek ocuklar ara
sndan o seilmiti- "normal" olduu zamanlarda ok sayg
gryordu. Modern bir doktor, hastasnn ruh halini istikrar
l hale getirmesine yardmc olmak iin lityum ya da karba
mazepin yazabilir; ama 1665 ylnda hekimler byle bir has
taln varlndan habersizdi. O yln Nisan aynda Sevi,
Gazze' de srad bir dinsel nderin yaadn duydu. Bu ki
i ruhun gizli kkenine ulaabiliyordu. Bedenine cinlerin gir
mi olduuna inanan Sevi, kendisini iyiletirebileceine inan
d bu becerikli Kabalacyla bulumak zere iki gn yolcu
luk ederek Gazze'ye gitti.
Tanrnn yksnde sk sk grdmz gibi, dinsel hare
ketler zel koullar altnda birka rastlant meydana geldii
zaman ortaya kar. Yukarda belirtilen koullar altnda, b
yk bir Yahudi nfusu, gizemcilie akt ve Mesih'e inan
yordu. Bu arada, Gazzeli Natan yaknda gelecek olan Me-

308
 Bir Kurtarc Geliyor

sih'in hayallerini gryordu. Derken, Sevi yardm istemeye

geldi. Artk her ey hazrd.
Natan, Sevi'nin cinlerini karacana, Svengali'ye benzer
bir kiilie brnp, bu sorunlu adam hasta olmadna, as
lnda Mesih olduuna inandrd. Ve Sabetay Sevi 31 Mays
1665'te kendini resmen Mesih ilan etti. Sonra Natan tm ola
y sahneye koydu. Sevi'yi ata bindirip Gazze' de dolatrd,
tm srail kabilelerine eli yollad. Onu Hebron'a, hacca, b
rahim' in mezarna gtrd ve sonra bir Kuds turu organize
etti, ona kenti sembolik olarak yedi kez dolatrd. Bunlar bir
emprezaryonun hareketlerine benziyordu; ama Natan'n ser
giledii organizatrlk, tur operatrl ve reklamclk bece
risini, onun Sevi'nin Mesih olduuna tam olarak inanmad
nn iareti olarak gremeyiz. Bu adam, adalarnn byk
ksm gibi, Mesih' in geleceine hararetli bir ekilde inanyor
du; ve onu bulduunu dnyordu.
lk tepkiler karkt. Gazze' deki hahamlarn ou hareke
ti desteklediler, baka yerlerde, zellikle de Kuds'te, baz
hahamlar, bu Mesih henz hi mucize gerekletirmedii iin
olaya kukuyla yaklatlar. Ama yine de risklerini minimize
etmenin daha akllca olacan dndler ve resmi bir kna
ma yaymlamadlar. Bu arada, Osmanl imparatorunun taht
na kurulacana inanan ya da buna inandrlan Sevi, kuzeye
doru karnaval benzeri bir yolculua kt, nce Suriye'ye,
sonra da stanbul' a gitti.
Bu lgn Mesih yolu zerindeki kent ve kasabalardan
geerken byk bir histeri dalgas yaratt. Sevi, domuz eti
yiyerek, Tanrnn yasak isimlerini bara bara syleyerek
ve insanlar peine takarak, herkesi artmaya devam etti.
Onu protesto etme aklszln yapan hahamlarn evleri Se
vi'nin fanatik yandalar tarafndan yakld. zmir' de, yetki
li makamlar onu kabul etmeyi reddedince Sevi sinagogun
kapsn baltayla krp ieri girdi. Oradaki hahamlara hay
van muamelesi yapt, bir yasa parmenini eline alp dans

309
 Tanrnn yks

etti, bir spanyol ak arks syledi, 18 Haziran 1666' da

Kurtulu Gn'nn yaanacani ve Trk sultannn tahtn
dan olacan syledi. Bir haham Sevi' ye meydan okuyunca,
Sevi onu aforoz etti ve evresindeki kalabala Tanrnn ya-

sak isimlerini syletti.

Sevi Balkanlarda kalabalklar lgna evirir ve byler
ken, Gazzeli Natan da onun propagandasn yapt, Sevi'nin
misyonunu duyuran metinler bastrd ve datt. Bu metinler
Filistin'den Amsterdam'a dek Yahudi cemaatlerinin bulun
duu her yerde cokuyla karland. Avrupa Yahudileri bir
tr kefaret demeye baladlar. Prag Yahudileri oru tuttular;
Frankfurt Yahudileri Kurtulu Gn'ne hazrlanmak iin s
rekli ykanma ayinleri dzenlediler. Karda plak yattlar.
Pek ou Filistin'e dnmek zere btn mallarn mlklerini
sattlar. Baz dzenbaz iadamlar bu histeriyi frsat bilip,
Kutsal Topraklara gtreceklerini vaat ederek insanlar do
landrdlar.
Sevi kuzeye doru yol alrken, Halep'te duraklad. Orada
da bir heyecan dalgas, bir canlanma atmosferi yaratt. lyas
peygamberin yeniden ortaya ktn syleyenler oldu; Se-
vi'nin, i hayatnda neden olduu durgunluktan kt etkile
necek kimselere yardm etmek iin fonlar oluturuldu. Sevi o
yln Aralk aynda zmir' deki Yahudi cemaatine kendisini
ok sevdirince ok byk bir karklk yaand. Artk Na
tan' dan kurtulmu, kendi bana hareket ediyor, kral giysile
ri giyiyor, kendinden geerek ibadet ediyorqu.
Elbette, Osmanl saray Sevi'nin yandalarnn hzla art
masndan olduka tedirgin olmutu. Sevi ve yandalar Sul
tan'n sonunun geldiini ilan ederek stanbul'a yryorlard.
Sevi'nin yaknda stanbul'a geleceine ilikin haberler, sade
ce Yahudiler arasnda deil, Yahudi olmayan nfus arasnda
da byk heyecana yol at. Bu noktada, siyasal iktidar,
sa'nn balatt harekete nasl mdahale ettiyse Sevi'nin ha
reketine de yle mdahale etti. Neyse ki Sevi'nin ansna,

310
 Bir Kurtarc Geliyor

Bavezir Ahmet Kprl bilge ve yetenekli bir devlet ada

myd ve olduka kontroll davrand. Vatana ihanet suuna
verilen normal ceza olan lm cezasna bavurulmad. Bu
nun yerine, Sevi'nin gemisi Marmara denizinde durduruldu,
Sevi tutuklanp zincire vuruldu. Gelibolu' da hapsedilen Sevi,
uysal tavryla Bavezir'i byledi; ama syledii szleri geri
almay da kabul etmedi.
Endieye kaplan Avrupa' daki cemaatler haber bekliyor
lard. Venedik Yahudileri stanbul'daki kardelerine tedbiri
elden brakmadan mesajlar yolluyor, gelimeleri bildirmele
rini istiyorlard. Trk istihbaratn atlatmak iin ticaret rapo
ru ss verilmi belgeler araclyla cesaret verici haberler
alyorlard. "Haham srail'in mallarn [ ... ] inceledik ... ok
deerli mallar olduu sonucuna vardk [ ... ] ama byk fuar
gn gelene dek beklememiz gerek."4 Anlalan Trkler de
risklerini minimize etmek iin, 18 Haziran' bekleyip neler
olacan kendi gzleriyle grmek istiyorlard. O gn gelip
getikten sonra, Sultan hemen Sevi'ye kar harekete geti.
Onu saraya ard. Sultan gizli bir odadan Sevi'nin konu
malarn dinlerken, Sevi daha nce ileri srd eyleri he
men inkar etti. Kendisine ya Mslman olursun ya da lr
sn dendi. Sultan'n slam kabul etmi bir Yahudi olan dok
toru, Sevi'ye yaamay semesini telkin etti. Her zaman ko
layca etkilenebilen bir kii olan Sevi bu telkine olumlu yant
verdi. Aziz Mehmet Efendi adn ald ve kendisine sarayda
kapcba olarak grev verildi. Sultan'n ona sevecen dav
rand sylenir.
Sevi'nin birdenbire din deitirdii haberi byk grlt
kopard. Cemaatler, histeri dalgasna kaplanlar ve "ben sana
sylemitim" diyenler olmak zere ikiye blnd. Haham
lar, imdiye dek teki inanlara kar hogrl olan Trkle
rin imparatorluk snrlan iinde yaayan Yahudilere zulmet-

4 G. Scholem, Encyclopaedia Judaica, cilt xiv, s. 1235, P. Johnson, A History of

the Jews (Londra: Weidenfeld&Nicolson, 1987) iinde.
311
Tanrnn yks

meye balamasndan ve onlar Sevi'ye yaptklar gibi din de

itirmeye zorlamasndan korktular. Sabetay Sevi meselesini
yakn tarihten silmek iin, tm resmi kaytlar topland ve im
ha edildi.
Ama bir kehanetin gereklememesi kehanet inancnn so
nunu getirmez. rnein, Yehova ahitleri iki kez dnyann
sonunun gelecei tahmininde bulundular ama tahmin ettik
leri olayn gereklememesinden sonra, inanlarn gzden
geirdiler ve byk bir hareket olarak kalmaya devam ettiler.
Byle bir gzden geirme ilemi, byk lde Gazzeli Na
tan'n bilgi ve becerisi sayesinde 1 7. yzyl Museviliinde de
yapld. Natan, Sevi'nin ihanet etmediini, aslnda kendini
kurban ettiini ne srd. Mesih, kozmos onarlrken yerine
getirilmesi gereken en ustalk isteyen grevleri yapabilmek
iin "kendini kt biri haline getirmiti" . Natan evresindeki
lere, Sevi'nin, anlamlar yandalarna sakl kalan tuhaf eyle
ri her zaman yaptn anmsatt. Sevi'nin bana sark geirip
kendine Efendi demesi, uzun iaretler ve artmacalar silsi
lesinin son halkasyd.
Sevi, gnlerini Kuran okuyup tespih ekerek geirmedi.
Manik evrelerinde kendini Mesih ilan etmeyi srdrd ve
cinsel istismarlaryla komularn utandrd. Sonunda Sul
tan' onu srgne yollamaya ikna ettiler. Sabetay Sevi Arna
vutluk'un kra ve dalk topraklarnda srgn hayat yaar
ken 1676 ylnda ld. Btn bu olanlardan gz korkmayan
Gazzeli Natan Mesih'in cennete alndn ilan etti. Sadece
Sevi'nin kariyerini deil gelecekte cereyan edecek olaylar da
hesaba katan zekice bir aklama buldu. Kabala'nn belirttii
gibi tek bir ilahi kvlcm bei yoktu, iki bek vard; bir tane
si iyi kvlcmlardan oluan bir bekti, tekisiyse kt olma
eilimi tayan kvlcmlardan oluuyordu. Yaratl bu iki k
vlcm beinin etkileimi sonucu vuku bulmu ve Mesih iyi
lie ulamak iin ou zaman ktlk yaparak bu srete
nemli bir rol oynamt.

312
 Kuds Sendromu ve Tuhaf ttifaklar

Kuds Sendromu ve Tuhaf ttifaklar

Daha nce belirttiim gibi, Sabetay Sevi muhtemelen bir akl
hastasyd. Modern bilim onun durumuna bir aklama geti
rebilir. Bu yaknlarda, Kuds'teki Kfar aul Akl Sal Mer
kezi'nde alan bir grup psikiyatr ok etkileyici bir makale
yaymlad.s Bu psikiyatrlar, makalelerinde son on yl ieri
sinde srail'i ziyaret eden turistlerden 1200'nn kendi hasta
nelerine bavurduunu ve aralarndan 470'inin gerekten ra
hatsz olduunu belirtiyorlard. Yazarlara gre, Kuds insan
larn zihninde benzersiz bir "kutsallk, tarihsellik ve Tanrsal
lk" hissi uyandryor ve farkl farkl inanlara sahip insanla
r ekiyordu. nsanlar Kuds' hayal ederken "siyasal bakm
dan tartmal, modern kenti deil, kutsal kitaplarda anlatlan
dinsel kenti" gryorlard.
Bu psikiyatrlar "Kuds Sendromu" adn verdikleri rahat
szln alabildii birka biimi aklyorlard. rnein, kar
latklar vakalardan biri baz psikolojik sorunlar olan Ame
rikal bir turistle ilgiliydi. Bu kii, kendisine nerilen bir reha
bilitasyon program uyarnca, fiziksel grnmn gzelle
tirmek iin bir jimnastik salonunda arlk alarak vcut ge
litirmeye balamt. Sonunda, kendisinin Tevrat'ta ad ge
en Samsan adl karakter olduuna ve Kuds'e gitmesinin
gerektiine inanarak, bir uaa atlayp srail'e umak istemi
ti. Niyeti, Herod'un Tapnann Bat Duvar'n oluturan
(her biri birka ton arlindaki) dev ta bloklardan birini ye
rinden oynatmakt. Bu talarn doru yerletirilmediini d
nyordu.
Tapnak alanna gelince bu devasa talardan birini hareket
ettirmeye alt. Okuyucu, srail babakan Ariel aron'un
ayn Tapnak alanndan geerken intifaday ateleyen bir ulus
lararas kriz yarattn anmsayacaktr. Nitekim, Amerikal

5 Yair Bar-El, Rimona Durst, Gregory Katz vdl., "Jerusalem Syndrome",

British Journal of Psychiatry, 176 (2000), s. 86-90.
313
 Tanrnn yks

turistin kentin en hassas kesiminde gerekletirdii bu eylem

de korkun bir karkla yol ah. Olay yerine bir sr polis
geldi ve turisti arabaya hkp Kfar aul Hastanesi'ne gtrd
ler. Ne yazk ki asl sorun orada kt; grev bandaki psiki
yatr -psikiyatri geleneklerine aykr davranarak- ona muh
temelen gerek Samson olmadn nk Hakimler kitabna
gre Samson'un Yerualim'i hi ziyaret etmediini syleye
rek Amerikal ile polemie girdi.6 Amerikal fena halde fke
lendi, iyice saldrganlah ve pencerelerden birini krp hasta
neden kat. Sonunda bir hemirelik rencisi onu bir durak
ta sabrla otobs beklerken buldu. (Yazarlar, bu duran Filis
tin'in bakenti Gazze'ye giden otobslerin urad duraklar
dan biri olup olmadn da sylese ok iyi olurdu.) renci
hemire ok akllca davranarak Amerikalya onun Sam
son'un zelliklerine sahip olduunun aka grldn ve
artk eer isterse hastaneye geri dnebileceini syledi. Ame
rikal onu dinledi. la tedavisiyle psikozu yatnca serbest
brakld ve o da uaa binip Amerika'ya geri dnd.
Doru zamanda ve doru yerde delilerin aklllara nder
lik etmesi, aklllarn delilere mez olmas ilgin bir olgudur.
Sabetay Sevi klt 17. ve 18. yzyllarda insanlar kendine
ekffieyi srdrd; hatta Jacop Frank adl bir tccarn kiili
inde yeni bir Mesih bile retti. Frank, Sevi'nin ruhunun ken
di bedenine girdiini iddia etti ve Polonya' da, pratikleri ara
snda muhtemelen Yahudi hukukunun yasaklad seks ey
lemleri de bulunan bir yeralt hareketine nderlik etti. Polon
ya' da aforoz edilince Trkiye'ye kat ve Mslman oldu. Bu
arada yandalar kendilerini "Talmud kartlar" olarak tan
tarak ve inanlarnn Hristiyanlkla uyumlu olan ynlerini
abartarak Katoliklerden yardm istediler. Katolikler Frank'n
1 yandalarn Hristiyan yapabileceklerini ve Polonya Yahudi
cemaatini blmek iin uygun bir frsat bulduklarn dne-

6 Hakimler 13-16. Ama Samson Hebron ve teki yerleri ziyaret etmitir.

314
 Kuds Sendromu ve Tuhaf ttifaklar

rek onlara destek verdiler ve tm Talmudlar toplahp halkn

gz nnde yakhrdlar.7 Ancak, hareketin en nemli Kato
lik destekilerinden biri olan Piskopos Dembowski kitaplarn
yakld gn ld. Ortodoks hahamlar bunu bir ilahi mda
hale iareti olarak grdler ve Franklara daha byk bir
gayretle zulmettiler. Frank, ortodoks Yahudilere meydan
okurcasna, yandalaryla birlikte 1759' da Katolik oldu. Ama
Sevi gibi onun da sekse fazlasyla dkn olmas (evresine
on iki "rahibeler" adyla bilinen bir gzel kadnlar kalabal
toplamh) kalarn ykselmesine sebep oldu ve sonunda
kendini hapiste buldu. Ama ylmadan dnmeye devam etti
ve bu kez Rus Ortodoks Kilisesi'ne kahld.
Ne ilgintir ki Sabetayclar bugn bile vardr. zmir ve s
tanbul' da Sabetay Sevi'nin "Musevilik" yorumuna bal ya
ayan ve Trke ve Ladino konuan 8.000 kii olduu bildi
rilmektedir (Ladino, branice ve spanyolca karm olmas
bakmndan biraz Yahudi Almancasna benzer ve Trkiye' de
buna biraz da Trke ve Arapa eklenmitir).
Bu Mesihi hareketlerin hepsinin hayatta kalma ansna
sahip olabilmek iin baka dinlere dnmeye zorlanmas belki
de nemlidir. Bu, Yahudilerin, ya Mslman ya Hristiyan
olan zamann balca siyasal iktidarlar arasnda skm
devletsiz bir halk olarak Avrupa' da iinde bulunduklar ko
ullar yanstr. Yahudi Yasas'm en hayret verici ekilde i
nemelerine ve byk kargaalara yola amalarna ramen ne
Sevi ne de Frank'n lmle tehdit edilmemi olmas da kayda
deer bir olgudur. Musevilikteki sapknlk ya da hizipleme
eilimi teki dinlerdekinden ne daha fazla ne de daha azdr.
Ama Avrupa' da srgnde yaayan Yahudi cemaatlerinde,
ayrlk hareketlere verilen ceza lm deil herem yani afo
roz edilmekti. Cemaat bireylere geim aralar saladndan

7 Katolik Kilisesi ile yaptklar bu yanl ittifak yznden Franklar Yahudi

karh propagandann hazrlanmasna yardma olmak ve Polonya Yahu
dilerini yok etmeyi hedefleyen nlemleri desteklemek zorunda kaldlar.
315
Tanrnn yks

ve Musevilere genellikle dmanca davranan d dnyaya

kar onlar koruduundan tr, aforoz edilmek, zellikle
de srgn koullarnda, kukusuz ar bir cezayd. Aforoz
edilen bir Yahudi eer hayatta kalmak istiyorsa din deitir
mekten baka bir yol seemezdi. Yine de Museviliin dinsel
bakaldrya tepkisi Hristiyanlnkinden kayda deer l
de farklyd. Eskiden, Hristiyan bir toplumda siyasal iktida
rn dinsel iktidar ile balanhs ok derinlere iniyordu. Tanr
Fikri'nin ierdii en byk paradokslardan birisi bazen en
byk acmaszlklara izin vermesi, hatta onlar tevik etme
sidir. Bu paradoks en belirgin ekilde Hristiyanlk ierisinde
kendini gsterir. Eskiden kendileri zulm gren Hristiyanlar
gn gelmi, seven, balayan Tanr inancn insanlarn yre
ine ikence, dalama, kol bacak kesme ve yakarak ldrme
yoluyla sokmaya almtr.

Yozlam Bir Dnya

Museviliin bir dal olarak ortaya km olan Hristiyanln
bazen birbiriyle savaan farkl mezheplere blnm olmas
artc deildir. Asl artc olan, ufack Tanrbilimsel ay
rntlar yznden insanlarn bu denli ok zulm grm ya
da ldrlm olmasdr. rnein, Roma ve Dou kiliseleri
yzyllar nce Teslis'in niteliiyle -Kutsal Ruh'un sadece
Baba' dan m yoksa hem Baba' dan hem Oul' dan m geldiiy
le- ilgili bir kan davas yznden ayrlmtr. 18. yzyl Hol
landas'nda Tanrnn dnyay yaratmadan nce kimi kurta
racana karar verdiini ileri sren stgnahlar ile Tanr
nn kararn Adem cennetten kovulduktan sonra verdiini
syleyen Altgnahlar arasnda iddetli atmalar meydana
geliyordu. Bu ayrmlarn pek ou biz modem insanlara an
lalmas g, hatta anlamsz gelen eylerdi. Sapknlklarn Ta
rihi adl kitabnda David Christie-Murray'in belirttii gibi,
"Hristiyanlarn birbirlerine olan sevgisi 1. yzylda yaam

316
 Yozlam Bir Dnya

paganlar ne kadar akna evirdiyse, sevecen ve balayc

Tanrya inananlarn, tanmlanamaz olan tanmlayan forml
leri kendilerininkinden farkl olan ortaklarna kar sergile
dikleri nefret ve hogrszlk de sonraki yzyllarda yaa
yan paganlar o kadar akna evirmitir."8
nsanlk tarihi boyunca, her ne kadar karlar ve ikayet
leri farkl farkl olsa da insanlar ortak bir bayrak altnda top
lanma eiliminde olmular, altlarnda yatan farkllklara bir
birlik grnts vermilerdir. Getiimiz yllarda kelle ver
gisine, avlanmann kaldrlmasna ve Irak savana kar ya
plan gsterilere bir sr farkl siyasal grten ve zamann
hkmetinden pek ok farkl nedenlerden tr ikayeti
olan insanlar katld. lerin eskiden daha farkl yrdn
dnmemeliyiz. Sapkn nitelikteki bir kitapta yer alan bir ya
da iki cmle ya da szn saknmayan bir vaizin szleri y
znden insanlarn ayaklandn okuduumuz zaman, bu in
sanlar harekete geiren baka nedenler de olduunu dn
mek daha emniyetli olur. Avrupa' da nemli dinsel pozisyon
lar uzun sre boyunca alnp satld ve bir kardinal ya da pis
koposun, ii olan bir soyludan pek az fark vard. Kiliselere
saldrmak ya da kilisenin emirlerine kar gelmek, yoksulla
rn ve ezilenlerin ynetici snfa olan fkelerini da vurmala
rnn bir yoluydu. Bir Marksist, elbette, "sapknln" anlam
nn bundan, yani bir grubun bir baka grubu iktidardan de
virmek istemesinden ibaret olduunu syleyecektir.
Ancak, sapknlklarn bilimsel aratrma ile de ok ortak
yn var gibi grnmektedir. Her ikisinde de eletirel akla
sahip cesur kiiler, yerleik gelenekler ve ada varsaymla
ra kar gelir ve dorudan doruya varoluun zne inen ko
nularla ilgili sorular sorarlar. Hristiyanln tarihi boyunca
pek ok ekime ayn temalar etrafnda dnmtr: yi bir
Tanr nasl olur da kt ve ac dolu bir dnya yaratr? Ger-

8 David Christie-Murray, A History of Heresy (Oxford: Oxford Paperbacks,

1989).
317
Tanrnn yks

ekten zgr bir iradeye sahip miyiz, yoksa neler yapaca

mz Tanr m belirliyor? sa'nn alakgnlll ve cmert
liini kilisenin gc ve zenginliiyle nasl badatracaz?
Bu sorular Tanrya inanan insanlarn akln megul etmeyi
srdrmektedir. Eski alarda insanlarn bu sorular sorma
hakkn elde etmek uruna ikenceyi ve lm gze almas,
bu sorgulayan bireylerin dikkatlerimizi zerlerinde toplama
mza layk olduklar anlamna gelir.
Tarihte en ok kargaa douran sapknlklardan biri
sa' dan 150 yl sonra meydana geldi. Anlalmas g olmas
ve arya kamasna ramen, baz saygn Hristiyan d
nrleri yanna ekmeyi baard. Hareketin itici gc Monta
nus adnda bir peygamberdi. Montanus kilisenin oktan yoz
lap ahlakszlatna ve sa ile havarilerin sahip olduklar
rnek deerleri artk temsil etmediine inanyordu. Bu daha
eski, sade ve gerek deerlere geri dn temas tarihteki tm
sapknlklar tarafndan ilenmitir. Kargaay destekleyenler
aslnda ou zaman son derece tutucu insanlardr.
Montanus, Teslis'in kiiden oluan tek bir Tanr olduu
grn savunan ortodoks Hristiyanlarn aksine, Teslis'in
( nitelie ya da yne sahip olan) tek bir kiiden olutuuna
inanyordu. Anlalan, Montanus Hristiyan olmadan nce
bir Kibele rahibiydi (bu, Douya ait bir verimlilik kltyd).
Kendinden geerek kehanetlerde bulunuyor ve trans halin
deyken bilmedii dillerd konuuyordu. Montanus'un bu
uygulamalar ana akm Hristiyanln arbal ve disiplinli
yaklamndan belirgin biimde ayrlyordu. Mezhep, gz
den den Hristiyanlann bir daha Tanrnn gzne gireme
yeceklerine de inanyordu; bu yzden, kurallara sk skya
uymay nemsiyorlard. Bu mezhebin yeleri ilecilikte ar
ya kaan kimselerdi.
Montanusular kesinlikle evlenmiyor ve seks yapmyor
lard. Paskalya yortusundan nce iki hafta oru tutuyor ve y
ln geri kalan zamannda da sadece kurutulmu yiyecekler

318
 Mahkum Edilen retiler: ki Tanr ve Erdemli Katarlar

yiyorlard. Montanus' a adlar Pricilla ve Maksimilla olan iki

kadn peygamber elik ediyordu; bu iki kadn peygamber hi
gereklemeyen kehanetlerde bulunmakta uzmanlamlar
d. sa'nn kendilerine kadn biiminde grndn ve ru
hun elle tutulabilecek, fiziksel, insan eklinde bir nesne oldu
unu ileri sryorlard.
Montanusular, tuhaf ve kat bir inanca sahip olmalarna
karn, saygn Hristiyan Tanrbilimci Tertullian'n 207'de
mezhebe katlmasyla birlikte byk bir ivme kazandlar.
Tertullian' bu adm atmaya iten ey Kilise'nin kibir ve zen
ginlii olabilir, ama yine de, ana akm Hristiyan Tanrbili
minde nemli bir rol oynam olan bu bilgili hukukunun ah
lakszla kar kmak iin arlk bir intihar kltne katl
maktan daha iyi bir yol bulamam olmas gariptir.
Kilise Montanusular hor grse de Kuzey Afrika'da po
pler olduklar yz yl boyunca onlar yaknnda tuttu. Ba
arlar ksmen organizasyonlaryla ilgiliydi: Montanusu
misyonerler, tpk Yehova ahitlerinin bugn yapt gibi ka
p kap dolap insanlar din deitirmeye davet ediyordu.
Ancak bu tr bir hareketin raf mrnn pek uzun olmamas
doaldr. Montanusularn sa'nn yaknda geri dneceine
ve bylece yeni bir an balayacana ilikin inanlar, gele
ceklerini planlamay ihmal etmelerine sebep oldu. Ayrca, ka
t disiplinleri, ekici olmayan beslenme yntemleri ve ehitlik
ile safla ynelik vurgular, hem mevcut ye saylarn koru
malarn hem de sradan insanlar din ya da mezhep deitir
meye ikna etmelerini epey zorlatryordu. Son kalan Monta
nusular, Bizans mparatoru'nun zulmne dayanamayp kili
selerinde kendilerini yaktlar.

Mahkum Edilen retiler: ki Tanr ve Erdemli Katarlar

Gazzeli Natan ve korumas altna ald Sabetay Sevi'nin Ya
hudi Kabalasndan etkilenmesi gibi, Hristiyanlktaki sapkn-

319
Tanrnn yks

lklar da kapal kutu misali irek bir hareket olan Gnosti

sizm' den esinlenmitir. Gnostikler tm insanln kurtuluu
nu salayacak gizli bilgilere sahip olduklarn ileri srmeleri
nin yan sra, yaratln bir yanllk olduuna ve maddesel
dnyann znde ktln barndna inanrlar. Tanr ile
ayn ze sahip olan insan bu yozlam et dnyasnda mah
sur kalmtr ve oradan sadece byl gnosis pratikleri arac
lyla kurtulabilecektir (Yunanca gnosis szc "bilgi" an
lamna gelir).
lk sapknlar gnosis fikirlerini ac ekme sorununu akla
mak iin kullandlar. rnein, bir denizciyken piskopos olan
Mardan, 2. yzylda, iki Tanr olduunu ileri srd. Kozmos
Eski Ahit'te sz edilen TANRinn ayns olan ve bu dnyay
yaratm olan kt bir Tanr ile olu 1sa'y rakibiyle savama
s ve insanlar geree gtrmesi iin yeryzne yollam iyi
Tanr arasnda ikiye blnmt. Marcion'un inancyla ilgili
bilgilerimize byk lde rakiplerinin saldrlar kaynaklk
ediyor. Ne tuhaftr ki onun en azl rakibi, daha sonra kendi
si de bir sapkn olacak olan Tertullian idi.
Hristiyanln ilk aamalarnda, ana gvdeden kan
dallar resmi kilise retisiyle elimedikleri srece genellik
le ho grlyordu. Ama Marcion'un grleri izgiyi faz
lasyla ayordu. ncelik.le, iki Tanr vardr demek tektanr
cl yadsmak ve Hristiyanlarn Tanrsnn her eye gc
yeten bir varlk olmadn iddia etmek anlamna geliyordu.
Montanus, sa'nn maddesel bir bedene sahip olduunu ve
bundan dolay armha gerilme ve dirili olaylarnn gerek
letiini de reddediyordu. Marcion'un inancn benimse
yenlerin evlenmesi de yasakt ve bu da yine, yeni dnmele
rin katlm haricinde, mezhebin bymesini epeyce zorla
tryordu; ve ortodoksiden radikal biimde farkl bir yol tu
tan inanlar benimsemenin lm gze almak demek oldu
u bit ada, din deitirmek ok da popler bir davran
olamazd.

320
 Mahkum Edilen retiler: ki Tanr ve Erdemli Katarlar

Her ne kadar Marcion'un mezhebi MS 5. yzyla kalma

dan yok olduysa da fikirlerinden bazlar baka biimlere b
rnerek varln srdrd. Eit gce sahip biri iyi biri kt
iki Tanr fikri, 12. ve 13. yzyllarda Fransa'run gneyinde ya
ylm bir mezhep olan Katarlarn inancnn en nemli e
siydi. Pek az sapknlk dnyay reddeden bu ilecilerinki ka
dar romantik ve gizemli olmutur. Katarlar Kilise'nin ve Ka
tolik soylularn iddetli saldrlar karsnda dalk mevki
lerdeki kalelere ekilmitir. Languedoc ve Roussillon blgele
ri civarnda sapa ve ssz yerlerde bulunan Kaleleri -Peyre
perteuse, Puivert, Carcassone vs.- inanlarnn ne denli g
l ve onlara kar kan kuvvetlerin ne denli byk olduu
nu gsterir.
Zamanmzda Katarlara ilgi gsterilmesinin sebebi, byk
lde, 1982 ylnda yazlan bir kitaptr. Kutsal Kan ve Kutsal
Kupa adl kitapta ortaya atlan kurama gre, sa evlenmi, o
cuk sahibi olmu ve torunlar da Fransa' daki Merovenj hane
dann oluturmutur. Bu torunlar ve sa'nn armha geril
mesinden nceki gece Son Akam Yemei'nde arap itii
kupa Katarlar ve Tapnak valyeleri gibi mezhep ve tarikat- .
lar tarafndan korunmaktadr. Bu fikir Dan Brown'n Da Vin
ci ifresi adl romanyla yeniden dikkatleri zerine toplam
tr. Kitap Vatikan tarafndan Ortaa papalarnn eitli sap
knlklara verdii tepkiden -her ne kadar iddet iermese
de- pek de farkl olmayan bir tepki gsterilerek mahkum
edilmiti.
Aslnda, Katarlar Katolik Kilisesinin debdebe ve resmi
yetine srt eviren ve dnyann kt bir Tanr tarafndan ya
ratldn ileri sren, byk lde pasifist bir mezhepti.
Sade bir hayat yaamay arzuluyor, lks reddediyor ve
Tanr ile dorudan temas kurmaya alyorlard; drst ve
hogrlydler. stelik, din adamlarnn kibrine ve Ro
ma'nn yozlamlna alternatif olan bir modelin temsilci
leri olarak grlyorlard. Komular onlar ok erdemli ki-

321
Tannnn yks

iler olarak gryorlard. u anda Vatikan ktphanesinde

bulunan, bir grg tanna ait yeminli ifadede unlar belir
tilmektedir:

Havarilerin tuttuu adalet ve doruluk yolunda yr

yenler sadece onlardr. Yalan sylemezler. Bakalarna
ait olan eyleri almazlar. Yolda yrrken yerde altn ve
gm bulacak olsalar, bunlar eer biri onlar iin b
rakmadysa eilip almazlar. urtulu, sapkn denen bu
kiilerin inancyla ok daha ykndr.9

Ama Katarlar tarihi deitirdiler, nk onlara gsterilen

tepki Katolik Kilisesinin gelecekte gerekleecek tm sapkn
lklara verecei tepkinin nasl olacan belirlemi oldu. Bu za
mana dek, grleri Kilise'nin normlarndan farkl olan kiile
rin hemen ldrlmesi pek ok din adamn kzdryordu.
Kendisi de sapknlara byk bir evkle zulmetmi olan Clair
vauxlu Bemard bile 1145 ylnda Kilise'nin sapknlara doru
yolu gcn deil akln kullanarak gstermesi gerektiini
ileri srd. Bu, pek ok insann paylat bir grt. Aa
yukar gnmz Almanya'sna karlk gelen topraklar ze
rinde egemen olan Kutsal Roma Germen mparatoru Frede
rick Barbarossa, 1184'te sapknlarn srgnle cezalandrlmas
gerektiini ilan etti. Ne var ki Katarlar ikna edilemeyecek, ba
lanamayacak ya da snr d edilemeyecek kadar kalabalk
lamt. yle bir aamaya gelinmiti ki tm gney Fransa'nn
Katolisizmden ayrlmas olas grnyordu ve Katar mezhe
binin dallar talya, spanya ve hatta stanbul'da gelimektey
di. te tam bu sralarda Kilise bu gelimelere kendi tarihine
damgasn vuracak iddet ykl bir tepki verdi.
Kilise sapknla neden bu kadar ok kzyordu? Papalk,
pek ok bakmdan dnyevi bir gt ve egemenliini kat -

9 Jonathan Sumption, The Albigensian Crusade (Londra: Faber&Faber, 1999).

322
 Mahkfun Edilen retiler: ki Tanr ve Erdemli Katarlar

reti ve pratikleri sayesinde srdryordu. Modem bir meta

for kullanacak olursak, Katolik Kilisesi, insanlarn Cennet
Krall'na girmesini salayacak tekniin patentini elinde bu
lunduruyordu. Bugn yasalar benim "McWinstons" adyla
hamburger satmam nasl engelliyorsa, o zamanlar Cennet
Krall'na giri tekniinin benzerini ya da uyarlamasn ge
litirdiklerini ilan eden kiileri de Kilise yle engelliyordu.
Kilise retisinin tek bir virglne kar kmak ya da tek bir
pratiini sorgulamak, bir sper gce sava amaya benziyor
du. Vatikan'a ar vergiler deyen Hristiyan hkmdarlar
Papa'nn gazabna uramaktan ekiniyorlard, nk keyfi
kaarsa Papa topraa susam komu lkeleri onlarn zerine
saldrtabilirdi.
Ama her ynyle maddiyat hale gelmi ve yozlam ol
masndan tr, pek ok sapknla neden olan, Kilise'nin
kendisiydi. Katarlarn poplaritesi byk lde Kilise ieri
sinde yaygnlamakta olan geveklikten besleniyordu. Pa
pazlarn ou cahildi hatta okuryazar bile deildi. Baz pa
pazlar kurallar ineyerek evleniyor, kutsal emanetler ve pa
pazlk pozisyonlar ulu orta alnp satlyordu. zellikle Fran
sa'nn gneyinde Kilise ok yozla_mt. lerinde yllardr
tek bir ayin yaplmam kiliseler vard. Papazlar din adaml
n bir kenara brakm ticaretle urayor, doyasya yiyip
iiyor, vur patlasn al oynasn eleniyor, bakalarnn gz
ne sokarcasna metresleriyle dp kalkyor, bir sr uak
tutuyor ve yaldzl arabalarda seyahat ediyorlard. Bunun ak
sine, Katarlar (Yunanca Cathari szc "Saf Olanlar" anla
mna gelir) papazlardan ok daha ahlakl, ileke ve alkan
bireylerdi.
Katarlar insann ilk bata ruhani bir varlk olduuna, da
ha sonra kt Tanr tarafndan aldatlarak etin iine hapsedil
diine inanyorlard. nsan zverili bir hayat yaayarak, ru
hunu etten yaplm bu hapishaneden kurtarmalyd; her tr
l zveri bu hapishanenin parmaklklarn zayflatyordu. Bu

323
Tanrnn yks

felsefe, dnyevi hazlara direnmekte ve rakipleriyle mcadele

etmekte onlara byk g veriyordu. Gnmzde slamc te
rristler, inanlar uruna lmeye hazr olduklar iin byk
bir tehdit oluturmaktadrlar. Katarlarn kendi fiziksel be
denlerini :emsememeleri de onlara benzer bir stnlk sa
lyordu.
Kiliseleri yoktu ve arha gerilme olaynn gerekten vu
ku bulmadna inandklar iin, tapnrken haa da gereksi
nim duymuyorlard. Kutsal Kitaba seici yaklayorlar, kendi
grleriyle elien pasajlar reddediyorlard. Ayrca Katolik
Kilisesi'ni de kt Tanrnn yarathna inanyorlard. Tabii,
Kilise de onlara iyi gzle bakmyordu. Dominiken tarikat
1206 ylnda zellikle Katarlar doru yola ekmek iin kurul
du. Dominikenler onlar bar yoldan ikna etmekte bir mik
tar baar kazanm olabilirler; ama 1208' de Papa'nn bir tem
silcisi, zengin bir Katar sempatizan olan Toulouse Kontu
Raymond'un saraynda ldrlnce iler deiti. O andan
itibaren Kilise sapknla iddete bavurarak tepki verme yo
luna gitti.
Papa III. nosan, Raymond'un komularn bir araya geti
rip onun stne saldrtt. Bu sefer, tarihte Albigens Hal Se
feri olarak bilinir (Katarlarn yerel isimlerinden biri Albigens
lerdi). 1209 ylnda Papa'nn arsyla Rhne' da 200.000 ha
l topland. Askeri nderleri, ngiliz olduu halde bir Fransz
baronluk mevkisini de elinde bulunduran zorba ve merha
metsiz Simon de Monfort, ruhani nderleri ise Citeauxlu ke
i Arnaud idi. Muhtemelen sapknlara haddini bildirmekten
ziyade Raymond'un dev hazinesinden pay kapmak isteyen
pek ok kuzey Fransa soylusundan da destek aldlar. Papa,
yandalarna Raymond'un mallarn yamalama izni verdi.
Zulm yirmi yl srd, Beziers gibi birok kentin tm sa
kinleri kltan geirildi. Beziers' deki katliam zellikle ok
irkindi. Kent sakinleri inat saldrganlar yenemeyecekleri
ni anlaynca, bir karar vermek zorunda kaldlar: Ya kuatma-

324
 Mahkum Edilen retiler: ki Tann ve Erdemli Kata!-"lar

ya dayanacaklar ya da teslim olacaklard. Dayanmaya karar

verdiler. Hallar gelip kenti kuattlar ve kentte yaayan Ka
toliklerden ve kentin yneticilerinden aralarndaki sapknlar
kendilerine teslim etmelerini talep ettiler. Beyaz bayrak ta
yan bir ulak Beziers piskoposuna 222 isim ieren bir liste ge
tirdi. Fakat ne piskopos ne de kentliler sapkn komularn
onlara teslim etmeye yanatlar.
Beziers kolayca alnamayacak kadar byk ve salam bir
kaleydi; bu yzden ,kentliler arasnda bir sre iin kuatma
nn baarszlkla sonulanaca ve hallarn daha kolay bir
hedef aramak zere kuatmay kaldracaklar hissi dodu.
Savunmaclarn zgveni artt ve derken baz fkeli delikan
llar ciddi bir hata yaptlar. Laubalilikleri arabn etkisiyle ar
tnca dman azmsayan bir avu Beziers delikanls Azize
Maria Magdalena yortusunda gizlice surlara trmanp kent
dna ktlar. Adeta zaman ldrrcesine aylak aylak gezer
ken, bir Fransz hal askeri grp onu ldrdler ve cesedi
ni rmaa attlar. Sonra gezinmeyi srdrrken, uzakta, l
drdkleri halnn arkadalarn grdler ve alay ederek on
lara satatlar. Ama kentin kaplarndan biraz fazla uzakla
mlard. Olduka byk bir hal birlii yollarn kesmek
zere harekete geti. Genler birden dehete kaplp kentin
kaplarna doru yoku yukar kamaya baladlar. Kale mu
hafzlar genleri ieri almaya alrken bir grup halnn da
ieri dalmasn engelleyemediler. Darda kalan hallar he
men merdivenleri ve kuatma silahlaryla surlara hcum et
tiler ve ieri dalmay baarm hallarn yardmyla savun
may yardlar. Dakikalar iinde hal ordusu kente doldu ve
kan gvdeyi gtrd. ki saat iinde kent tamamen istila edil
di. Hayatta kalan kent sakinleri kap katedrale sndlar.
Hallar kaplar krp ieri girdiler ve herkesi kltan geirdi
ler. Piskopos Arnaud'un szleri hallarn sergiledii alaklk
ve kana susaml en iyi ekilde zetler. Bir asker, kentteki
Katolikleri sapkn Katarlardan nasl ayrt edeceklerini sorun-

325
Tannnn yks

ca, piskoposun yle dedii rivayet edilir: "Tuez-les tous.

Dieu reconnaitra les siens" ("Hepsini ldrn. Tanr kendi
kullarn tanr"). Sadece bu arpmada 20.000 insan lm
tr.
1229' da Raymond yenilgiyi kabul etti ve Katarlar destekle
mekten vazgeti. Sonra da Papa'ya balln gstermek iin
seksen sapkn diri diri yaknd. Geri kalan Katarlar Balkanla
ra katlar ve orada zamanla inanlar daha hogl olan
Mslmanln iinde eridi. Fransa'da, belki de dilsel olan tek
bir iz dnda Katar inancndan eser kalmad: Languedoc bl
gesinde insanlar bugn hala "Tanr" demek yerine "yi Tanr"
demektedir. Katolik Kilisesi, kendi otoritesine ynelik bir teh
didi daha savuturmu oldu; ama bu kanl dnemden kard
ders, sapknl hedef alacak zel bir strateji gelitirmenin
gerekli olduu gryd. Engizisyon 1230 ylnda ksmen
Katarlarn bakaldnsna tepki olarak kuruldu.

Tanrnn Polis Tekilat

Katolik Kilisesi nderleri sadece cehenneme yollama cezas
nn insanlarn soru sormasn engellemeye yeterli olmadn
anlamt. Bundan dolay, birinci snf papazlardan meydana
gelen ve tek grevleri, gereken her areye bavurarak, ayr
lklar cezalandrmak ve kklerini kurutmak olan bir ekip
kurmaya karar verdiler. Tabii bunu yapabilmeleri o kadar
kolay deildi. Din adamlarnn insanlar kzgn demirle da
lamas acmasz Ortaa karanlnda bile pek ho bir davra
n olarak karlanmyordu. Bundan dolay, Papa iV. nosan
Engizitrlere ikence yapma yetkisi verirken, onlara iledik
leri sulardan tr birbirlerinin gnahlarn balama yet
kisini vermeyi de ihmal etmedi.
Hi kuku yok ki Engizisyonun kulland yntemlerin
sertlii Kilise'nin Hristiyanlk inanc ve pratii zerinde kur
duu tekelin kmesine katkda bulunmutur. Engizitrler,
 Tanrnn Polis Tekilah

sapknlkla sulanan herkesin, masumiyeti kantlanana dek,

sulu olduu prensibiyle hareket ediyorlard; v,e pek ok in
sann masum olduunu kantlamak imkansza yakn bir g
rev oluyordu. Engizitrler soruturmalarn bir korku ve ifti
ra kltr yaratarak srdryorlard. nsanlar bir sapkn
hakknda gizlice tanklk edebiliyordu. Eer bir kii bir ba
kasn sapkn olduunu ileri srerek Engizisyon'a ihbar eder
ve yalanc karsa, bunu dindarlndan tr yaphn sy
ledii takdirde cE7zalandrlmyordu. Eer Engizisyon'un so
ruturmalarn engelleyecekse, uak ve iilerin efendilerine
ballk gstermesi yasakt. Sapknlar aleyhinde ifade veren
ler "hogr" ile dllendiriliyor, baka deyile gnahlar
balanyordu. Resmi olarak, Engizitrlerin bir suluya sa
dece bir kez ikence yapmasna izin veriliyordu ama ikence
yapmaya hevesli sadistler birok kez "ara" vererek tek bir i
kence seans uyguladklarn syleyip yasay deliyorlar, bir
kiiye defalarca ikence ediyorlard.
16. yzylda insanlar, yntemleri sevecen, merhametli
Tanr retisine aka aykr den Engizisyon'dan artk
iyice usanmt; ancak, ou insan anlalr nedenlerden
tr bu dinsel polis kuvvetine aka kar gelmekte tered
dt ediyordu. Sonra, bu yzyln sonuna doru Hristiyan
Avrupa'ya egemen olan koullar deiti. 15. ve 16. yzyl
larda, Afria, Amerika ve Uzakdou' da yeni topraklarn
kefi uluslarn daha nce ei benzeri grlmemi zenginlik
lere erimesini salad ve her ulus kendi gcn arhrma
ya odakland iin bir milliyetilik dalgas ykseldi. H
kmdarlar, nihayet sadece bir talyan prensi olan Papa'nn
emirlerine itaat etmekle daha az ilgilenmeye ve yabanc bir
kuvvetin kendi topraklarnda polislik yapmas fikrine ier
lemeye baladlar. Hristiyan Kilisesi'nin iinde son byk
sapknln ortaya kmas iin uygun koullar olumutu.
Bu sapknlk, Avrupa'y blm ve bugn iinde yaad
mz dnyay biimlendirmitir.

327
Tanrnn yks

fkeli Papazlar ve Varlkl Yoksullar:

Protestan Reformu
16. yzyln balarnda gen bir niversite rencisi Alman
ya'nn Erfurt kasabas civarndaki krlarda yryordu. Bir
frtna kt, imekler akmaya balad. Bir yldrm gen
adam kl pay skalayarak topraa sapland. Martin Luther,
Tanr canm balad diye dnd ve ona olan borcunu
papaz olarak dedi.
Luther zaman zaman bunalma giren bir insand. 1510 y
lnda, Roma' ya giderken yine bir bunalma girdi. Baz buna
lm tiplerinin zellii kiinin dnyay irkin, iren bir yer
olarak alglamaya balamasdr; mzik bize ac verir, tele
vizyonu samalktan ibaret grrz, insanlarla sohbet et
mekten bkar usanrz. Bu szm ona kutsal kentin byk
zenginlii ve lsz savurganl da Martin Luther'e pek
irkin grnd. Kardinaller metrelerce kuma harcanarak
dikilmi kaftanlar giyiyor ve sokaklarda prensler gibi dola
yorlard. Byk binalar Kilise'nin gcn gsteriyordu.
Grd her ey basit bir kyl ailesinin yedi ocuundan
biri olarak yetitii ortamla byk bir ztlk ierisindeydi.
Nihayet kendisi sa'nn izinden giderek ileke bir yaam
sren, zengin bir adam cennete sokacak tek eyin alakg
nlllk olduunu sylemi, gezginci bir din adamyd. Bu
deneyim Luther'i Katolik Kilisesi'ne en baarl saldry d
zenlemeye itti ve sonunda yepyeni bir Hristiyanlk mezhe
bi ortaya kt.
Protestanln sadece bunalml bir keiin Roma'da yaa
dklar yznden ortaya ktn ileri srmek yanl olur. Ta
rih boyunca grdmz gibi, byk deiimler, rastlantsal
olaylar elverili koullarla akt zaman meydana gelir. Ve
Luther ortaya kmadan nce de insanlar yz yllardr -as
lnda Roma mparatorluu ile nikahlanmasndan bu yana
Kilise'nin gc ve zenginliine kar kyordu.

328
 fkeli Papazlar ve Varlkl Yoksullar: Protestan Reformu

11. yzylda Tanchelmus adl bir Antwerpli, Hollanda, Bel

ika ve Lksemburg'ta vaazlar vermeye balad. hayabna
bir diplomat olarak atlan bu kii daha sonra bu meslei brak
t ve srbna bir kei cppesi geirip hayatn kyllerden al
d bir cret karlnda kylerde papazlk ederek kazanma
ya karar verdi. Sratle yanda toplad. Yandalar arasnda
"on iki havarisi" bile vard ve bu havarilerden biri Meryem
adnda bir kadnd. Tanchelmus zengin yandalarndan baz
larn, Roma'ya para yollamay brakp kendisine ykl mik
tarda para vererek ruhlarn kurtarabileceklerine ikna etti.
_
Tanchelmus batan aa elikilerle dolu bir insand. Ani
den elde ettii servet ona lks bir hayat yaama olana sa
lamt. evresini saran yandalar ona hayrand. Gzel giy
siler giyiyor, savurganca yayordu. Sonunda Tanchelmus
Bakire Meryem ile nianl olduunu ileri srd ve bir Bakire
Meryem heykeliyle evlendi. Nikah treninde yerel nfus
Tanchelmus ve "karsn" dn armaanlar ve mcevherle
re bodu (bu evliliin mutlu bir beraberlik olup olmad bi
linmiyor). Aslnda, Tanchelmus bu davranyla bir mesaj ve
riyordu: Kilise yozlamt ve bundan dolay papazlar insan
larn gnahlarn balama ve sa'nn kan ile vcudunu y
netme gcne sahip deildiler.
Tanchelmus Kln Piskoposu tarafndan tutukland ve hap
se abld; hapisten kamaya alrken ld ama verdii mesaj
tm Avrupa'da yankland. Tm Avrupallar biliyordu ki ra
hiplerin, piskoposlarn ve benzerlerinin karakteri ve davran
lar yapbklar ie yansr. Srekli yiyip iip eleniyor, insanlarn
gnahlarn para karlnda balyor ve Kutsal Kitab do
ru drst bilmiyorsanz, Tanrya nasl araclk edeceksiniz?
eitli gruplar ortaya kyor, geliiyor ve kayboluyordu. 1110
ylnda Bruylu Peter tarafndan kurulan Petrobrusyaclar, Kili
se'yi nasl hor grdklerini arya kaarak, kiliseleri ykp ha
lar yakarak gsterdiler. Yirmi otuz yl sonra, Henriciler adl
bir baka tarikat, sa'nn olduu gibi yoksulluk iinde yaayan

329
Tanrnn yks

bekar papazlar tarafndan gerekletirilmedike, Kilise'nin

kutsal ayinlerinin hibir anlam olmadn ilan ettiler.
ngiltere John Wyclifin nderliinde kendi Protestanlk
ncesi ayaklanmasn yaamh. Wyclif 14. yzylda yaam
bir Oxford niversitesi retim yesiydi. Bir papaz olduu
iin Kilise'den emir alan biri olmasna ramen Kilise'yi zen
ginlii ve resmi hiyerarisinden tr eletirmeye balad.
Ona gre, llerin ruhuna ilahi sylemeleri iin papazlara
para verilmesinin yan sra resimler, ikonlar, halar vs. de an
lamsz eylerdi. Wyclif bir "yoksul vaizler" hareketi olutur
du. Bu vaizler sade bir triik ve bir denekten ibaret nifor
malaryla ngiltere'yi dolayorlard. Wyclif herkesin kutsal
kitab kendi bana renmesi gerektiini ileri srerek 1ncil'i
ngilizceye evirdi. Btn bunlar bize gayet lml hareketler
olarak gelebilir, ama Ortaa artlarnda Kilise' ye byk ha
karetti. Wyclif soylularla olan ilikileri sayesinde Kilise'nin
zulmne uramaktan kendini kurtard; ama lmnden son
ra Sadakat Konseyi onun yazl eserlerini yasaklad ve Papa
V. Martin kitaplarnn yaklmasn, kemiklerinin mezarndan
karlmasn emretti.
Ama en byk izi Martin Luther brakh. fkesini nce pa
rayla gnah balama uygulamasna yneltti. Kilise bu iten
fena para kazanmyordu. Luther'in Roma' da grdkleri ze
rinde iyice dnd sralarda, gnah balama piyasasn
da patlama yaanyordu. 1516 ylnda Papa para deyerek
kutsal emanetleri grmeye gelenlerin gnahlarn balad.
1517'de Tetzel adl bir Dominiken rahibi bir Katedral ina et
mek ve bapiskoposunun borlarn demek iin Almanya'y
gezip para karl gnah balyordu. sa'nn giysilerinin
ya da zerine gerildii tahta han paralar gibi, szm ona
kutsal emanetler her yerde satlyordu. Baz manashrlarn bu
kutsal emanetleri endstriyel lekte reterek bu iten iyi pa
ra kazand kesindir. Kilise'deki nemli pozisyonlarn alnp
sahlmas, alkanlk haline gelmi bir baka uygulamayd.

330
 fkeli Papazlar ve Varlkl Yoksullar: Protestan Reformu

Tetzel'in patronu olan Mainz Bapiskoposu, pozisyonunu sa

tn almak iin borca girmiti. Btn bunlar Luther' e ok g

ln geliyordu: "Araf'ta ie yarasn diye lnn gs zeri

ne bir madeni para yerletiriliyor ve para yere der dmez
ruh gkyzne ykselmeye balyordu."o
fkeli Luther, Kilise'nin anlamsz uygulamalarn konu
alan 95 "tez" ya da neriden oluan bir metin hazrlad ve 31
Ekim 1517' de metni Wittenberg Katedrali'nin kapsna ivile
yerek ast. Bu davran, bugn bize fazlasyla dramatik ve
gsterili bir hareket gibi gelebilir. Ama Ortaada, bir tart
ma balatmak isteyen insanlar genellikle byle yapyorlard.
Ve Luther gerekten de bir tartmay balatt. Hatta bu tart
ma Avrupa tarihindeki en byk dinsel kargaalardan birine
dnt. Luther'in protestosunu destekleyenler -Protestan
lar- bu olaydan neredeyse be yz yl sonra bile dnyann
belli ksmlarnda hala Katoliklerden ayn bir yol izlemekte
dirler. Kuzey rlanda' da bu ayrln en dokunakl rnekle
rinden biri yaanmaktadr. Ba Kralie tarafndan atanan n
giltere Kilisesi varln bu hayal krklna uram keie
(ve biraz da VIII. Henry'nin bir varise ve bol miktarda para
ya ihtiyac olmasna) borludur. Gnmzde Hristiyanlk
inanc bu renkli karaktere -Pentekostalistler, niteryenler,
Metodistler, Baptistler- bu 16. yzyl mezhebi sayesinde b
rnd. Protestanlk Sanayi Devrimi' ni besledi ve yerleimci
leri Amerika' da yeni cemaatler kurmaya itti.
Luther'in Kilise retisine kar k ana noktaya
odaklanyordu. Birincisi, Aziz Pavlos'un Romallara yazd
mektuptaki bir pasaja dayanarak, insanlarn kurtulmas iin
sadece inanmalarnn yeterli olduuna inanyordu. Rahipler,
keiler, piskoposlar ve benzerleri inanl basit bir kylden
daha kutsal insanlar deildiler. Gsterili ayinler, resimler,
diz kmeler, parayla gnah balatmalar, kutsal emanet sa-

10 Christie,Murray, A History of Heresy.

331
Tanrnn yks

tn almalar insanlar kurtarmazd. nemli olan sola fide yani

"sadece inan" idi. Bu durumda, insanlarn Tanrya sadece
ayinlere katlarak ya da dua ederek deil bu dnyadaki g
revlerini evkle yerine getirerek ibadet etmesi de mmkn
d. ster hasat kaldrmak ister mal alp satmak yoluyla olsun,
sk almak da Tanrya ibadet etmenin bir yoluydu.
kincisi, Luther Kutsal Kitabn Hristiyanla ilikin bilgi
lerin tek kayna olduunu savunuyordu. Kitab kendi bala
rna okumak ve ierii hakknda kendi balarna dnmek
bireylerin hem hakk hem de sorumluluuydu. Papa'ya va
rncaya dek rahipler ve Kilise'nin resmi mekanizmalar ok
da gerekli deildi, nk kurtulu bireysel bir meseleydi, bi
reyin vicdan ile Tanr arasnda olan bir eydi.
ncs, Luther vaftiz ya da arap iip ekmek yeme gi
bi ayinlerin byl bir yan olmadn ileri sryordu. Bun
lar inancn sembollerinden baka eyler deildi. Katolik re
tisi, rahibin, arap Ekmek Ayini srasnda arab ve ekmei
sa'nn kan ve bedenine dntrme gcne sahip olduu
nu belirtiyordu. Luther bu fikri bir kenara att ve yerine, ak
kor hale gelmi demir ubuun iinde atein bulunmas gibi,
ekmek ve arabn iinde de Kutsal Ruh'un bulunduu fikrini
getirdi. Bylece, ileride Calvin gibi baz Protestanlarn arap
Ekmek Ayini'nin sembolden baka bir ey olmadn iddia
etmesinin zeminini hazrlam .oldu.
Luther'in fikirlerinden hibiri devrimci ya da sadece H
ristiyanla zg fikirler deildi. nceki blmlerde grd
mz gibi, eski srail peygamberleri de Tapnak'taki gste
rili kurban trenlerine tepki gstermi ve insanlar sadece
birbirlerine iyi davranarak Tanrya ibadet etmeye zendir
milerdi. Kabalaclar gibi gizemli mezhepler herkesin gnlk
hayatn yaarken sadece Yahudi Yasas'na uymas suretiyle
dnyann daha iyi bir yer haline getirilebileceine inanyor
lard. Muhammed, tapnrken resimlerin kullanlmasna tep
ki gstermiti ve ondan 1200 yl nce Siddarta Gautama, ya-

332
 fkeli Papazlar ve Varlkl Yoksullar: Protestan Reformu

ni Buda, insanlara tapnaklarn ve kurbanlarn anlamsz ol

duunu, kurtuluun bireysel bir ura olduunu retmiti.
yle grnyor ki Tanr Fikri nerede bir rahipler hiyerarisi
ve ayinler silsilesi douran rgtl bir din halini alacak olsa,
birileri kp bireysel ibadetin daha nemli olduunu ileri
srmektedir. Tanr Fikri nerede ibadeti dnyadan ayracak
olsa, birileri kp, gnlk yaammz ierisinde gerekletir
diimiz en sradan eylemler dahil, her eyin kutsal olduunu
iddia etmektedir.
Ama Luther'in kiisel protestosunun pek ok insann hep
bir azdan atl sava narasna dnmesinin belli tarihsel
nedenleri vardr. Okuryazarln artmas ve ucuz kitaplarn
yaygnlamas Luther'in fikirlerinin bir lkeden tekine s
ramasna yardm etmiti. Otoriteler arhk sadece kitaplar ya
karak fikirleri yok etmeyi baaramyordu, nk yeni tekno
loji, yaklan kitaplarn yerine sratle yenilerinin konmas an
lamna geliyordu. Eski Yunanllar ve Romallarn kitaplarna
yeniden ilgi duyulmas, insan akln her eyden stn sayan
hmanizm felsefesini besledi ve kukuculuu tevik etti.
Kutsal Kitabn branice ve eski Yunancadan yaplan evirile
ri insanlarn Kilise'nin nemli kutsal metin ve pasajlarla ilgi
li resmi yorumlarn sorgulamasna olanak tand. Erasmus
(1466-1536) gibi bilginler hicvi cehalet ve bahl inanlara kar
bir silah olarak kullandlar. Erasmus'un Delilie vg ya da
Sebastian Brandt'n Deliler Gemisi gibi kitaplarnn Kilise'ye
ve daha nce doruluu phe gtrmez kabul edilen dier
kurumlara ynelik saldrlan Avrupal okurlar kahkahaya
bodu.
Protestanlk, ekonomi modelindeki deiimlere ok iyi
uyduu iin de baarl oldu. Yeni teknolojiler, Yeni Dn
ya' daki zenginlik kaynaklarnn kefi ve gelimi iletiim ve
tamaclk yntemlerinin bulunuu tccarlarn daha uzak ve
daha farkl yerlere mal satmasn ve bylece byk servet ka
zanmasn gitgide daha olanakl hale getirdi. Kendi yiyecei-

333
Tanrnn yks

ni ve giysilerini reten aile birimi, insanlarn gereksinim duy

duklar eyleri satn alma kapasitesi elde edebilmek iin eme
ini satmaya balamasyla birlikte daha az kendi kendine ye
ter hale geldi. Bir sonraki yzylda Kar! Marx'n iaret ettii
gibi, bu yeni kapitalist yaam tarznn kendine zg saknca
lar vard. Paras olmayann gc de olmuyordu. iler ayn
kiiye hem emeklerini satmak hem de ondan temel ihtiyala
rn satn almak zorunda kalyorlard ve bu kii de onlar s
mrerek azami kar salyordu. Ama Protestanlk bu durumu
biraz daha anlaml klyordu. Tanrya gnlk yaam pratikle
ri kanalyla taplabilecei fikri, almann kendisinin ruhani
bir etkinlik olduu anlamna geliyordu. Protestanlk lks ve
zenginlikten holanmad ve dindarlardan alkan olmala
rn istedii iin kapitalistleri daha fazla kar elde etmeye
zendirmi oluyordu. Ne Protestanlk kapitalizmi ne de kapi
talizm Protestanl besliyordu ama aralarnda kusursuz bir
uyum vard ve her ikisi de birbirinden faydalanyordu.
Milliyetiliin ortaya k da Protestanln yaylnn
ilk aamalarnda nemli bir rol oynad. Avrupal hkmdar
lar nde gelen birka talyan ailesinin papalk zerindeki
egemenliine -ve olduka maliyeti hal seferlerini finanse
etmek ve ar vergiler demek zorunda braklmalarna- es
kiden beri ierledikleri iin Luther'in Papa'nn otoritesini
reddetme fikri onlara ekici geldi. Protestan yaam tarznn
nasl olmas gerektiini, aforoz edilen ama kendi sempatik
prensinin korumas altna giren Luther bizzat belirledi. Lut
her mthi bir yazard, pek ok kitap yaymlamasnn yan s
ra ilahiler yazd, arap Ekmek ve vaftiz ayinleri iin mzik
eserleri besteledi. Ayrca cujus regio, ejus religio ilkesini ortaya
att; bu ilkeye gre, dinsel farkllklar ho grlebilirdi, ama
her lke, nderinin dinini benimsemeliydi.
Ulusal nderler Kilise iindeki atmalarda yan tutunca
yirmi otuz yl sren savalar kyordu. Bunlar sa'nn ger
ekten ekmek ve arapta bulunup bulunmadndan ziyade

334
 fkeli Papazlar ve Varlkl Yoksullar: Protestan Reformu

toprak ve parayla ilgili anlamazlklar yznden yaanan a

tmalard. Ayn ey gnmzdeki Protestan-Katolik at
malar iin de geerlidir. Kuzey rlanda' da cemaatler arasn
da kutuplama yaanmasnn sebebi Tanrbilimsel sorunlar
dan ziyade isizlik, konut sahibi olma ve eitim grme hakk
gibi meselelerdir. Bu kitabn daha nceki blmlerinde de
grdmz gibi, insanlarn Tanr ve Tanrya nasl tapnla
ca ile ilgili fikirleri baka amalarla deerlendirilmek zere
"dn alnm", saygnlk uyandrmak iin smrlm,
apayr insanlar bir araya getirmek, birbiriyle elien istekle
re meruluk kazandrmak iin kullanlmtr.
Protestanlk ad verilen "sapknlk", hkmdarlarn kendi
uyruklarnn neye inanacana karar vermesine olanak tan
yarak en nihayet Kilise ierisinde sapknlk meselesinin sona
ermesini salad. Belli bir dinsel inan ancak onu bastracak
bir iktidar varsa sapkn olabilir. Din savalar sava meydan
iinde ve dnda srecekti, ama 1555 ylnda Augsburg Bar
cujus regio, ejus religio ilkesine hukuk iinde saygn bir yer
aarak Protestan hkmdarlarn Protestan uyruklarna zgr
olma ve ho grlme hakk verdii zaman, Katolik Kilise
si'nin otoritesi ciddi bir darbe alm oldu.
Protestanlk, bireyin kendi kurtuluundan kendisinin so
rumlu olduuna vurgu yaparak, modern toplumun temelini
oluturan aydnlk fikirlerin ortaya kn kolaylatrd.
Austos 1789' da Fransz devrimcileri "insanlar eit haklarla
doar ve yaarlar" diyerek evrensel insan haklarn ilan ettik
leri zaman, ksmen Protestanlk tarafndan dnyaya getiril
mi bir ruhu devam ettiriyorlard. zgr ve tm insanlarla
eit olan birey ok byk nem kazand; bu bireyin nemi Ki
lise'nin neminden daha bykt. Aydnlanma a her bi
reyin akl yrtme kapasitesinin Tanrnn insana verdii ger
ek armaan olduunu retiyordu. Filozof Immanuel Kant
1784 ylnda kaleme ald "Aydnlanma Nedir?" baln ta
yan nl makalesinde unlar yazyordu:

335
Tanrnn yks

Aydnlanma, insann kendi ayayla iine dt toy

luktan kurtulmasdr. Toyluk, insann kendi akln bir
bakasnn rehberliine ihtiya duymakszn kullana
mamasdr. nsann bu toylua kendi ayayla dmesi
nin nedeni de aklsz olmas deil, akln bakasnn reh
berlii olmakszn kullanma kararll ve cesaretini
gsterememesidir. Bundan dolay, Aydnlanma'nn slo
gan udur: Sapere aude! Kendi akln kullanma cesareti
ni gster!

Bireysel tercih, modem yaamn gstergelerinden biri

dir. Timothy Leary'nin 1960'larda rak hippilere "kendi
dnme tarzn gelitir, kendinin farkna var ve kendini
toplumdan soyutla" diyebilmesi ksmen drt yz yl nce
baz insanlarn lm gze alarak rahipler ve papann en
byk otorite olduunu reddetmesiyle mmkn hale geldi.
Protestanlk, bireylerin kendi kurtulularndan kendilerinin
sorumlu a.lduu fikrini ortaya atarak uygun bir zemin ha
zrlamam olsa, Margaret Thatcher "toplum diye bir ey
yoktur, bireyler vardr" iddiasnda bulunamazd. Gn
mzde yorumcular ou zaman din hakknda, bireylerin bir
dizi inan arasndan istediklerini zgrce seebildikleri bir
spermarketten sz ediyormuasna konuurlar. "Hristi
yanlk" terimi artk saysz inan ve ibadet biimini anlat
mak iin kullanlmaktadr; ama bugn bunlar sapknlk ola
rak damgalanmak yerine, ayn hedefe uzanan farkl yollar
olarak grlmektedir.

Modern Mezhepler:
Kt Hayvansal Cazibe ve Kltrel eitlilik
Gnmzde kendisine hala yanda bulan bir Hristiyanlk
mezhebi "lk sa Kilisesi" ya da dier adyla "Bilim Kilise
si" dir. Bu kilisenin kendine ait papazlar yoktur ama kilisenin

336
 Modern Mezhepler

nternet sayfasnda seksen lkede iki bin ubesi olduu belir

tilmektedir. nceki yzyllarda sapknlk olarak grlen pek
ok inan gibi Hristiyan Bilim Kilisesi de Gnostik fikirlerden
fazlasyla faydalanmakta, maddesel dnyay yozlam bir
yanlsama olarak grmektedir.
Mezhep, 1870'1erde Mary Baker Eddy adl Bostonlu bir
hanmefendinin ba ars ve depresyon ikayetlerinin Phine
as P. Quimby isimli bir ifac tarafndan iyiletirilmesinin ar
dndan kuruldu. Quimby insann salnn "yanl dn
mesinden" tr bozulduuna inanyordu. Bu fikir, pek ok
somatik rahatszln zihindeki atmalarn yansmas oldu
u grn benimseyen Freudu psikiyatrlarn fikirlerin
den pek farkl deildir. Bayan Eddy, Quimby'nin fikirlerini
temel ald ve kendi retisini gelitirerek 1875' te Bilim ve Sa
lk adl kalnca bir kitap yaymlad. nancnn odak noktasn
da, maddesel dnyann gerekten vr olmad ve sa'nn
misyonunun kendi yaam ve lm araclyla bizim bu
nun farkna varmamz salamak olduu dncesi yer al
yordu. Ktlk ve hastalk yanl dncelerin ya da onun
deyiiyle, "Kt Hayvansal Cazibe"nin rnyd. Bilim ve
Salk ok satlp byk ilgi grd ve kurnaz bir ikadn olan
Bayan Eddy kazand paray akllca yatrma dntrerek
byk bir servet elde etti.
Hristiyan Bilim Kilisesi'nin gnmzde yaayan yeleri
Bayan Eddy'nin kitabn ok nemli bir metin olarak kabul
ettiler ve onun zgn retisine sadk kaldlar. Bayan Eddy,
retisini sorgulayanlar uzaklatrarak ve her cemaatte Bilim
ve Salk okumalar dahil ayn ayinlerin yaplmasnda srar
ederek hareketi bizzat uzun sre bir arada tuttu. Bu hareke
tin yeleri Kutsal Kitab soyut fikirleri birtakm kii ya da
olaylar .araclyla anlatan bir yk kitab olarak gryorlar
d. ay, kahve, ttn ya da alkol kullanmyor ve tbbi tedavi
grmeyi de reddediyorlard. Et gerek olmad iin, biz dok
torlar beslemek de gereksiz bir eydi.

337
Tanrnn yks

Hristiyan Bilim Kilisesi -ve ondan uzun sre nce orta

ya kan Montanusuluk- gibi hareketler kanlmaz olarak
kstl bir ekim gc yaratrlar. Pek az insan hi seks yapma
dan ya da pek ok yiyecei yemeden yaamaya veya tbbi te
davi grmeden, aa ekerek hatta srnerek lmeye katlana
bilir. Ama baz mezhepler tam da insanlardan talep ettikleri
eyler sayesinde baarl olurlar.
Pentekostalizm hareketi 1900 ylnda Kansasl bir Tanrbi
lim rencisi bilinmeyen bir dilde konumaya balaynca or
taya kt. Anlamsz konuma olarak bilinen bu fenomen,
dinsel esrime hali yaayan insanlarn ortak zelliidir. na
nanlar bunu Tanrnn bir ltfu olarak grr ya da kiinin
Kutsal Ruh tarafndan vaftiz edilmesi olarak alglarlar. An
lamsz konuma fenomenini inceleyen kiiler, belki de biraz
gereksiz bir ekilde, Tanrnn ltfunu alan ya da ac eken ki
inin azndan dklenlerin ritmik sesler olduuna ve hibir
insan diliyle ilikisi olmadna iaret ederler.
Portekiz gibi koyu Katolik lkelerde bile popler bir tapn
ma biimi olan Pentekostalizm modem Hristiyanlkta etkili bir
gtr. Pentekostalistlerin ulat ye says -on ila yirmi mil
yon kii- insanlar bu mezhebi Katoliklik ve Protestanlk'tan
sonra "nc g" olarak adlandrmaya itmektedir. Pentekos
talistler kendiliinden ve neeli bir ekilde ibadet ederler; in
sanlar ark syler, anlamsz konuurlar ve vaizin syledikleri
ne cokulu haykrlarla karlk verirler. Kiliseleri sadedir,
ikonlar ya da resimler yoktur. Pentekostalistler herkesin gnah
kar olduuna ve btn gnahkarlarn kiisel olarak sa ile ru
hani temas kurmak suretiyle din ya da mezhep deitirmesi ge
rektiine inanrlar. Bu tr temaslar baylma ya da anlamsz ko
numa gibi olaylarla kendilerini belli ederler ve "bekleme top
lantlar" ad verilen Pentekostalist ayinlere katlarak bu temas
larn gereklemesine hazrlanmak herkesin grevidir.
Pentekostalizm daima, ayrcalklara sahip olmayan azn
lk gruplar arasnda popler olmutur; bu gruplara rnek

338
 Danszler ve Azizler

olarak ABD'nin gney eyaletlerinde yaayan yoksul siyahla

r ya da ngiltere kentlerinde yaayan Afrikal-Karayipli g
menleri gsterebiliriz. Bunun sebebini anlamak zor deildir;
dinsel esrime deneyimi hem herkese aktr hem de ibadet
edenlere bir stat kazandrr. Katolikliin rahatlata ayinle
rinden yoksun olan ve dindarln insann iinde olmas ge
rektiine vurgu yapan ana akm Protestanlk zor bir disiplin
olabilir. Pentekostalizm gibi inanlar sosyal hiyerarinin alt
basamaklarnda bulunan insanlarn kontroll bir ekilde
ayaklanmasna olanak tanyabilir. badet edenlerin barma
s, yere dmesi, alamas, glmesi ve ark sylemesi -bun
lar gnlk hayatta adeta yasaktr- mmkn olduu gibi ay
n zamanda Tanrnn onlar kutsadnn iareti olarak da g
rlr. Kii, dinsel bir coku sayesinde bir tr ruhani aristok
rasinin yesi olma hakkn kazanr. .
Bu fenomen teki "esrik" hareket trlerinde de grlr.
Ruhlar tarafndan ele geirilme vakalar Somali'nin slami ke
siminde yaygn olarak gzlenir. ddialar tartma yaratan
antropolog loan Lewis, sar adyla bilinen kt ruhlarn o
unlukla toplumsal hiyerarinin alt basamaklarnda bulunan
kadnlar ziyaret etmeyi setiinden sz eder. Ruhlar tara
fndan ele geirilen bu kadnlar normalde sylemeleri ve yap
malar yasak olan eyler syler ve yaparlar. Lks eya ve yi
yecekler ister, erkeklerin konutuu gibi konuurlar; ve kt
ruhu uzaklatrmak iin onun istediklerini vermek bu kadn
larn kocalarnngrevidir.

Danszler ve Azizler
Ezilenlerin ruhani gereksinimlerini karlamak iin dzenle
nen sade ve alakgnll toplantlar olarak balayan tapnma

11 M. Lewis, "Trance, Possession, Shamanism and Sex", Anthropology of

1.
Consciousness, 14 (2003), 20-39.
339
Tanrnn yks

biimleri her zaman ayn kalmaz. 1920lerde Los Angeles

kentinin silueti her bir ayinde be bin dindar iine alabilen
Aziz Angelus Tapna'nn byk beyaz kubbesinin egemen
lii altndayd. nas 1,2 milyon dolara mal olan tapnak es
kiden in'de misyonerlik yapm ve batdan New York'a,
zerinde "sa geliyor, hazr olun" ve "Sonsuza dek nerede
yaayacaksnz?" sloganlar yazl bir arabayla gelmi olan
Aimee Semple McPherson'un eseriydi.
McPherson, 1921 ylnda bir ibadet toplantsnda sakat bir
kadnn tekerlekli sandalyesinden kalkmasna yardm edince
n salmaya balad. Olay grenler onu ifac ilan ettiler, ama
o bu unvan alakgnlllkle reddetti. "ifac olan, sa," de
di. "Ben sadece onun yardmcsym; kapy ayor ve ltfen
ieri buyurun diyorum." Ama bu alakgnlllk, kurduu
organizasyona yansmad. 1923 ylnda alan Aziz Angelus
Tapna'nn tepsine 80 kilometre teden grlebilen dnen
bir ha yerletirildi. ekici gen bayanlardan oluan bir koro
ve flemeli alglar ile borulu bir orgdan oluan bir orkestra
kuruldu. Bir radyo istasyonu kilisenin mesajn yayyor ve
Mucize Odas'nda saysz koltuk denei, tekerlekli sandal
ye, takma bacak ve Bayan McPherson'un mucizevi saaltm
faaliyetlerinin dier kalntlar sergileniyordu. McPherson,
kilisesine ye kazanmak iin gayet bilinli olarak komusu
Hollywood film endstrisinin taktiklerini taklit etti, gsteri
ve reklam yapt.
1926 ylnda denizde yzerken kaybolunca, kariyeri garip
bir noktaya geldi. Uzun sre boulduu sanld. Ama orta
dan kaybolduktan otuz iki gn sonra, McPherson New Mexi
co' daki bir iftlik evinin kapsn ald ve karldn ileri
srd. Eletirmenler bugn olduu gibi o zaman da bunun
kamuoyunun ilgisini canl tutmak iin yaplm bir numara
olduunu dndler. fadesi birka noktada tutarszlk ie
riyordu: iftlie dek kzgn kumlarn stnde yrdn
iddia ediyordu, ama ayakkablar hi anmamt; ve ortadan

340
 Danszler ve Azizler

kaybolduu sre zarfnda McPherson'un radyo istasyonun

da grevli yakkl bamhendis de etrafta grnmemiti.
in asl her ne olursa olsun, ortadan kaybolmasnn
McPherson'a bir zarar dokunmad. Ayn yl, aralarnda poli
tikaclar, nl sporcular ve film yldzlarnn da bulunduu
50.000 kiilik bir kalabalk ona evine ho geldin demek iin
topland. Ama belki de halka ok sevilen biri olmasndan
tr, ortadan kayboluuyla ilgili speklasyonlarn arkas
kesilmedi. McPherson ile mhendisin gayrimeru iliki yaa
dklarn ve dzenli aralklarla bulutuklarn ne sren oda
temizlikileri ve resepsiyon memurlar ortaya kh. McPher
son ayrca nanl lncil Kilisesi'nin kontrol iin annesi ve kz
kardeiyle kamuoyu nnde savaa tututu; bu sava kazan
d, ama lene dek ailesini yitirdi. nsanlara gelecekten umut
lu olmalarn vaaz ederek ve yoksullara yiyecek datp sa
lk hizmeti sunarak 1930'lardaki bunalm yllarnda aktif ol
may srdrd. kez evlenen, bir kez dul kalp iki kez bo
anan Aimee Semple McPherson Eyll 1944'te Oakland'de
bir otel odasnda ld. Adli tabip, raporunda bunun bir uy
ku hapyla kaza sonucu lm olay olduunu belirtti. Onun
olaanst kariyerinin ant olan anl licil Kilisesi bugn
hala etkinliini srdrmektedir ve ABD' de 100.000 yesi ve
aralarnda ngiltere'nin de bulunduu bir dizi lkede ubele
ri mevcuttur. Yap bugn Los Angeles'te Sunset Bulvar ya
knlarnda bulunmaktadr. Organizasyonun 1993 ylndaki
btesinin 300 milyon dolar olduu sylenmektedir.
McPherson iinin ehli bir emprezaryoydu ve balatt ha
reketin bu denli popler olmas belli bir ihtiyac karladn
gstermektedir. Tanrnn tarihi boyunca tm dinsel klik ve
hizipler, insanlar nceden belirlenmi dualar ve resmi ayin
lerle deil, elenerek, dans ederek ve ark syleyerek tapn
mak istedikleri iin ortaya kmtr.
Eer bir Cuma akam, Londra'nn kuzeyindeki Stamford
Hill kasabasna urarsanz, eski zamanlara yolculuk ettiiniz

341
Tanrnn yks

hissine kaplabilirsiniz. Frak ve ftr apka giymi erkeklerden

oluan gruplar sinagoga yrrler. Pek ounun uzun sakal,
hatta krk eritli ftr apkalar gnmz Londra' sndan ok
18. yzyl Dou Avrupa modasnn izgilerini tar. Bu mo
das gemi olduklar bilindii halde zellikle seilmi giysi
ler, Polonya'nn pek ok blgesinden birinde drt yz yl n
ce yaam bir cemaate aittir. Bunlar Hasid Yahudileridir (b
ranice hasid szc "dindar" anlamna gelir). Her ne kadar
New York ve Antwerp gibi dnyann nde gelen kentlerinin
pek ounda byk cemaatlere sahip olsalar da bu Yahudiler
kendilerini toplumun geri kalan ksmndan, hatta teki Ya
hudi cemaatlerinden ayn tutarlar. Belli mesleklerle -rnein
Londra'da elmas ve New York'ta fotoraf makinesi zanaaty
la- urarlar ama zamanlarnn ounu okumaya ve ibadet
etmeye ayrrlar. nanlarnn odak noktasnda yaknda Me
sih'in gelecei fikri bulunur ve farkl Hasid tarikatlar kendi
karizmatik nderlerinin Mesih' in geliini ilan etmek zere se
ilmi kiiler olduuna inanrlar. ad grnseler de asln
da dnceleri Protestanlk ve Aydnlanma'y besleyen fikir
lerle otak ynlere sahiptir. Kat grnmleri de ok elenceli
ve cokulu ekilde ibadet etmekte olduklar gereini gzden
saklar.
Cokulu ve spontane tapnma biimlerinin bazen baskc
koullara verilen bir tepki olabileceini nceki blmlerde
gstermitim. 18. yzyl Polonya'snda olan ey de buydu.
Yahudiler sadece Katolik ounluun basks altnda yaa
myorlard, kendi toplumlar da hiyerarik ve kat ekilde
konformistti. Ynetim, zengin tccar ve hahamlardan olu
an bir kastn elindeydi. Bu sekinler cemaat ierisinde ok
glydler. Eer yoksul bir adam mahkemeye bavurup
bir hahamdan ikayeti olsa, davay kazanma ans pek az
olurdu. Yahudi ailesi de sk bir kontrol birimiydi. Bir baba,
olu on iki yana bastnda ona Yasa'y retmek iin zor
kullanma hakkna sahipti. Olan ocuklarna on yan-

342
 Danszler ve Azizler

dan itibaren erkek muamelesi yaplyordu, ama Yasa'nn

Tekrar 21:18-25'ten tretilen eski Asi Oul Yasas, teorik
olarak, su ileyen ocuklarn da talanarak ldrlebilece
ini belirtiyordu.

Eer bir adamn dikbal, bakaldran, annesinin ve ba

basnn szn dinlemeyen, onlarn tedibine aldrma
yan bir olu varsa, annesiyle babas onu tutup kent ka
psnda grev yapan kent ileri gelenlerine gtrecekler.
Onlara yle diyecekler: "Olumuz dikbal, bakald
ran bir ocuktur. Szmz dinlemiyor. Savurgan ve i
kicidir." Bunun zerine kentin btn erkekleri onu ta
layarak ldrecekler. Aranzdaki ktl ortadan kal
dracaksnz. Btn srailliler bunu duyup korkacaklar.

Talmud ne Kutsal Kitabn geliinden nce ne de sonra

byle bir olayn hi olmadna iaret eder. Ama byle bir ya
sann var olmas, baz ailelerde babalar ve oullar arasndaki
ilikiyi etkilemi olabilir.
Yine de Yahudi gelenei, ortodoks grleri reddedenlere
kendi ierisinde daima belli lde yer ayrmtr. Bildiimiz
gibi, ortodoks dnce her tr by ve sihri yasaklam olsa
da, 16. yzyldan bu yana by ve gizemcilik halk arasnda
byk ilgi grmtr. Tlsmlar datp byler yaparak Av
rupa'y dolaan kutsal kiiler Yahudi kltrnce kabul edil
mi figrlerdir. Muhtemelen Tanrnn Adem'i amurdan ya
ratmasndan yola karak, Tanr vergisi bir yetenee sahip
olan baz kiilerin amurdan golem adl bir varlk yaratma g
cne sahip olduu sylenir. Tanrnn ad sylendiinde hare
kete geen golem, efendisi iin, su tamak ya da Yahudi olma
yan dmanlarla savamak gibi baz grevleri yerine getirir.
Halk sylenceleri kahraman golem ykleriyle doludur; ve
bunlardan bazlar da Dr. Frankenstein'n canavar gibi ld
rr ve kargaa yaratr.

343
Tanrnn yks

1740 ylnda Jacob Hayyim Faik adl bir Alman Yahudisi

Westfalen;den kat. Faik, mucizeler gerekletirdiini iddia
eden bir Kabalac idi. Mucizelerini Almanya ve baka lkele
rin Hristiyan ileri gelenlerinin gz nnde gerekletirdi,
byclkle suland, tutukland ve yaklarak lm cezasna
arptrld. Alman otoritelerinin elinden kurtulup 1742'de (o
tarihlerde mltecileri daha ho karlayan) ngiltere'ye sn
d ve ara sra Paris'e gidip gelerek mrnn geri kalan ksm
n Londra'da geirdi. Londra'da baz Yahudi ve Hristiyanla
r etkileyerek byk miktarda para kazand. Pek ok orto
doks hahamn ateli saldrlarna maruz kald, bazlar ona
Sabetay Sevi'nin rencisi olduunu syleyerek iftira etti,
ama hahamba Tebele Schiff ile aras iyiydi. Wellclose Squa
re' de kendi sinagogunu kurdu ve lmden kl pay kurtul
mu olmasna karn bycle olan ilgisi tkenmedi ve
kendine Londra Kprs'nde bir simya laboratuvar at.
Sonradan uydurulduu neredeyse kesin olan bir ykye g
re, kapsnn her iki yzne muska asarak Byk Sinagog'u
yanmaktan kurtarmt.
Faik deneylerini yaparken, bir baka gizemci, Polonya'da
halkn desteini kazanyordu. 1699 civarnda srael ben Elie
zer adyla doan ve kendisinden ("Tanr Ad Tayan" anla
mna gelen takma ad Baal Shem Tov'un baharflerinden ha
reketle) Besht olarak sz edilen bu kii, kesinlikle Yahudi se
kinlerinden biri deildi. Mezbaha iisi, beki ve hanc olarak
almt. Baz portrelerinde pipo ierken resmedilmitir. S
radan biriydi. Ardnda herhangi yazl bir eser brakmad.
Yaz yazmak yerine, tlsmlar datarak, cin kararak ve mu
cizeler gerekletirerek diyar diyar dolat. Bu yaptklarnn
hibiri o zamanlar hi grlmemi eyler deildi; daha nce
iaret ettiimiz gibi, gezgin gizemciler 18. yzyl Polonya' sn
da ender rastlanan kimseler deildi. Ama Besht, evresinde
bir hareket meydana getirecek baz zel niteliklere sahip bi
riydi. Kesinlikle karizmatik bir nderdi, insanlar onun etkisi-

344
 Danszler ve Azizler

ne kaplyor, rendsi oluyor ve azndan kan szleri b

yk bir hevesle yazyorlard. Ayn zamanda yaratc bir d
nrd, Musevilikteki iki eski fikri kendi iine gelecek ekil
de yorumlamt.
Eski zamanlardan bu yana Yahudiler tsaddik kavramnn
zerine titrerler. Tsaddik, Tanrya olaanst derecede yakn
olduu iin dier lmllerden birazck daha stn olan d
rst insan dernektir. Tsaddik, bir bakma "aziz" kavramnn
Yahudi dili ve kltrndeki karldr. Ama Yahudilikte
azizlik stats rnein Hristiyanlktakinin aksine dinsel ya
da siyasal otoritelerin onayyla elde edilmez. Bir kiiyi halk
tsaddik ilan eder. Sabetay Sevi ve Jacob Frank gibi kiilerin
yz kzartc baarszlklarndan sonra sahneye kan Besht,
bu fikre yeni bir anlam ve nem ykledi. Bu insanlarn halkn
gzleri nnde baka dinleri kabul etmesi ve kehanetlerinin
aka yanl kmas Yahudileri aresiz ve akn brakt.
Besht'in somut rneini tekil ettii tsaddik, bir boluu dol
durdu. Tsaddik ne bir Mesih ne de sradan bir din adamyd;
Besht'e gre o, insanlara doru yolu gstermek iin dnyaya
inmi bir kiiydi. Bu gr, pek ok Hristiyan mezhebinin
sa'y alglay biimine biraz benziyordu. Ama tsaddik kendi
sinin Tanrnn zel ula olduu iddia etmedii iin, birden
ok tsaddik olabilirdi. Bu fikir, hareketin yaylmasna yardm
etmiti. Gelimekte olan eitli Hasid tarikatlar bugn hala,
bir ksm l bir ksm diri olan tsaddiklerin evresinde top
lanmtr ve bu kiilere ok byk sayg duyulur.
Besht, ibadetin insann tm dikkatini ve enerjisini toplaya
rak gerekletirmesi gereken hem fiziksel hem de gizemli bir
etkinlik olduunu belirterek, ibadet fikrinde de devrim yarat
t. Kabala retileri, insann, kusurlu bir yap olan kozmosu
dindarca yaayp ibadet ederek onarabileceini belirtiyordu.
Besht bu gizemci fikri desteklemekle kalmad, sradan insan
larn ibadet yoluyla esrime haline ulamasn ve bylece dn
yann kurtuluunda aktif rol oynayan failler olduklarn his-

345
Tanrnn yks

setmelerini salayacak teknikler sunarak, onu daha ulalabi

lir hale getirdi.
Besht'in yandalar olan Hasidlerin ibadet etme tarz biraz
grltl pahrhl ve cokuluydu; sinagoglarda dzenlenen,
Tora' dan blmlerin okunduu allm arbal ayinlerden
farklyd. Kendi ibadethanelerinde, farkl ruh hallerine ulamak
iin iki ve sigara ierek tapnyorlard. Dua ederken avazlar
kh kadar baryor, sallanyor, dans ediyor, el rpyorlard.
Besht, konumalarndan birinde, ibadeti orgazma benzetmiti,
bu yzden onlarn ibadetinin grltl ve keyifli bir etkinlik
olduunu dnebiliriz. Ancak, ibadet Hasidlerin farkl yakla
mnn zelliklerinden sadece bir tanesiydi. Besht'in yandala
r, yarahl esnasnda kapana kslm Tanrsal k kvlcmlar
n, gnlk yaamn gereklerini cokuyla yerine getirerek ser

best brakabileceklerine de inanyorlard; yeme, ime, alma,

seks gibi gndelik yaam faaliyetleri, doru ekilde, nemsene
rek yaplmalar halinde kutsal etkinlikler haline gelebilirlerdi.
Bu bakmdan, Hasidizmin Protestanl yaratan kiilerin
kafa yapsyla ok ortak yn vard. Tpk Protestanlk'taki
gibi, yine bireyin kendi kurtuluunu kendisinin salayaca
vurgulanyordu; birey gsz deildi, kozmosun onarmn
da aktif rol alan bir faildi. Hasidizm Yahudi toplumundaki
hiyerarinin en alt basamanda bulunan yoksul insanlarn
diniydi. Protestanlk da Kilise'nin grkem ve zenginliine
saldrd iin yoksullara ekici gelmiti. Her iki din de Tan
rya gnlk yaam araclyla tapnmann mmkn olduu
nu retiyor ve byle yaparak olduka radikal bir dnsel
deiim yaralyordu.
Tanr Fikri'nin, varoluu kutsal, olan ve olmayan diye iki
komparhmana ayrdn daha nce grmtk. Belli yiye
cekler, nesneler, binalar, etkinlikler kutsaldr; ve Katolisizm
rneinde, bu kutsal alana eriimi kontrol eden merci sadece
Kilise'dir. Protestanlk gibi hareketler bu korunakl kutsal
alan iddetli bir hcumla fethedip kutsal eleri sekinlerin

346
 Danszler ve Azizler

elinden alm ve igal ettikleri statlere hi bakmakszn bi

reylerin eline vermitir.
Ama bu fikir, ne tuhafhr ki dinin oturduu temel iin bir
tehdit de yaratmaktadr; kutsal olan herkesin mal yaparak,
onun gc ve gizeminin bir ksmn yok etmitir. Kutsal olan,
tanm gerei, ancak gndelik yaamdan ayn tutulur, bir
"teki" haline getirilirse kutsal olabilir. Gnlk ilerini Tanr
ya taparcasna yapacak pek az insan vardr. Pek oumuz bu
ruh haline girmek iin ayinlere ve sembollere gereksinim du
yarz. Kilise ya da sinagogun dingin ortamnda huzur duyar,
Tanr ile balanhya getiimiz hissine kaplrz; bu ruh halle
rine ar pazar grlt patrhs ya da trafik skkl iinde
erimek ok zordur.
Dini canl tutmak iin ortaya kan hareketler onun gerile
mesine yol amaktadr. Bireyin kendi kurtuluunu kendisi
nin salayacana inanmak, kendi akln kullanan bireyin do
adaki en nemli varlk olduu eklindeki Aydnlanma d
ncesini dourmutur. Artk sadece Katolik ya da Protestan
olmay semeniz deil, bir dine ihtiyaanz olup olmadna
karar vermeniz de olanakl hale gelmitir. Akl ve onun bilim
biimini alarak maddesel dnyaya uygulan, Tanry tama
men ortadan kaldrmann arac olmutur.

347
 SEKZNC BLM

TANRI MEVZ KAYBEDYOR

En deerli eyalarm arasnda Eski Ahit'teki ykleri resme
den, 17. yzyla ait gravrler bulunur. Bunlar byk ressam
Raphael'in 16. yzylda yapt resimlerin kopyalardr.
Onun harikulade resimlerinden birinde, srtnda dalgalanan
peleriniyle Tanr yeni yaratt yeryznde dolar. Ciddi
yz ifadesi youn bir ruhani aba ierisinde olduunu anla
tr. Kollarn iki yana am, iaret parmaklaryla ufku gster
mektedir. Ve evresini yeni yaratt hayvanlar, bir aslan, bir
stakoz, bir fil, bir geyik, bir devekuu sarmtr. Arka planda,
sirayp oynayan bir tek boynuzlu at bile vardr. teki hay
vanlar -bir leopar ve bir at-eitli bcekler ve srngenler
le birlikte topraktan kmaktadrlar. "Tanrnn parma" (M
sr'dan k 8:19) olduu sylenen Yaratl, ite budur.
Yaratc'nn alnndaki krklklar ve ileri doru uzatt
iaret parmaklar Rnesans sanatnda -fresklerde, resim
lerde, heykellerde ve vitraylarda- olduka benzer ekilde
defalarca tekrarlanm hareketlerdir. Bu imgelerde gky
znden yaylan k nlar ou zaman Tanrnn parmakla
rn simgeler. Bu metaforu belki de Floransa ve Roma' daki
katedrallerin duvar ve demelerine boyal camlardan ge
erken krlp renk deitirdikten sonra vuran k nlarn
gren Rnesans vitrayclar dnmt. Ardnda yatan et
menler her olursa olsun, doann bu ekilde anlalmas ve
betimlenmesi, insann binlerce yldr benimsedii inancn
inie getiini gsteriyordu. Her ne kadar bilimsel dnce
ve teknolojimizin byk ksmna Bat Hristiyan dnyas
egemen olsa da sz konusu anlay biimi Hristiyanlkla s
nrl deildir.

351
Tanrnn yks

397 ylnda Milano' da len Aziz Ambrose Hristiyanlarn

Yaratl hakknda neler dndklerini gayet gzel aklar:
"Gn nn baka, Gne, Ay ve yldzlarn nn baka
eyler olduunu unutmamalyz. Gne, nlaryla gn
nn daha parlak olmasna katkda bulunur. Gne domadan
nce gn maya balar ama gn henz ok parlak de
ildir. Gne doar ve gn nn grkemini artrr." Ik
Tanrsaldr ve tm evreni kaplamtr. Egemen gr buydu
ve Rnesans' a kadar da egemen kald. O dnemde daha bi
limsel grler ivme kazanm olmasna karn, bu grn
etkisi ilk Rnesans resimlerinde grlr. I karanlktan
ayrma fikrinin nasl da pek ok biimde srp gittiini gr
mek ilgintir. Tanrnn dnyay yaratn canlandran bir Or
taa tiyatro oyununun mizansen metninde u cmle yer al
maktadr: "imdi, yars siyaha yars beyaza boyanm bir
bulut grnecek." Ayn fikrin daha kalc biime brnm
bir rnei Michelangelo'nun Sistin apeli'nde 1511 ylnda
yapt bir Tanr freskinde grlr. Tanr, kalarn atm
halde, gkteki iki dev diski birbirinden ayrarak kollarn ve
iaret parmaklarn ileri doru uzatr. Siyah disk geceyi, te
ki gndz temsil eder. evresindeki melekler Tanrnn yap
tklarna aknlkla bakarlar.

Ne, Nerede, Nasl Yaratld?

Evrenin hangi maddeden yapld sorunu Hristiyan Tannbi
limci ve bilginlerin akln hep kurcalamtr. Dnya yaratl
madan nce ne vard? Tanr ei benzeri olmayan bir ey mi
yapt? Sadece maddeyi yapmakla kalmayp onu yoktan m
var etti? branicede, "yapmak" anlamna gelen eitli fiiller
mevcuttur, ama Yaratl kitabnda telaffuz edilen bir fiil Tan
rnn yapt eyi tam olarak anlatr: bara, yani "yaratt". Tan
r zgn ekilde yaratr, ama insanlar yeni eyler aratrmak
ve yapmak iin Tanr vergisi zekalarn ve aralarn -dn-

352
 Ne, Nerede, Nasl Yaratld?

yada bulunan ve yaratl srasnda sunulmu doal madde

leri- kullanrlar. Yahudilerin bak asnca bu bilimdir ve
"iyi" bir eydir. Imitatio dei, yani Tanry taklit etmek zaten in
sandan zellikle beklenen bir eydir. Dolaysyla, "Tanry
oynamak", hastalar iyiletirmek, evremizi deitirmek, do
ay kefetmek, bizim sorumluluumuzdur.
Quintus Septimus Florens Tertullianus ya da ksaca Ter
tullian ilk byk Hristiyan Latin yazar olarak kabul edilir.
200 ylnda Hristiyanl kabul eden bir Romal olan Tertul
lian biraz tartma yaratan bir kiilikti. Daha nce grd
mz gibi, en sonunda kendi hareketini balatmadan nce
Montanusulara katld. Gelecek 2000 yl boyunca Hristiyan
larn akln megul edecek bir tartma balatt. Tertullian,
dnyann yaratlmasnda daha nceden var olan bir madde
kullanlm olsayd, bunun Kutsal Kitapta belirtileceini sy
ledi. Tanr, Kutsal Kitapta hi deinmeyerek, byle bir eyin
olmadna aka iaret etmiti. Byle bir sorunun bu denli
byk nem tamas u an bize tuhaf gelebilir; ama o za
manlar bu mesele modern parack fiziinin byk ksmn
egemenlii altnda tutuyordu. Tertullian kendi grnn
doruluunda srar ediyordu; ona gre, baka grler sap
knlkt. ki yz yl sonra'imdiye dek yaam en nfuzlu H
ristiyanlardan birisi olan Aziz Augustine iddiay biraz daha
inceltti. Ne de olsa, diyordu, evrenin yapmnda kullanlan
madde, bir ekilde daha nceden var olmak zorundadr. Ama
"Her ne kadar dnya bir malzemeden yaplm olsa da o mal
zeme yoktan var edilmi olmaldr."
Tertullian'n gr sonraki bin yl boyunca, Ortaa Tan
rbiliminin byk ksmn nitelendiren sorgulanamaz kesinli
in paras haline gelerek Hristiyan dncesine egemen ol
du. Sonunda, Kilise harekete geti. Drdnc Lateran Konse
yi 1215 ylnda Tanrnn her eyi yoktan var ettiini kesin ola
rak ilan etti. (Bu arada, bu toplantnn Mslmanlarn ve Ya
hudilerin, Hristiyanlardan ayrt edilebilmeleri iin ayr giy-

353
 Tanrnn yks

siler giymelerine karar verilen toplanb olduunu da bir not

olarak belirtelim. Aynca, Konsey, Hristiyan prensleri sa'ya
hakaret edilmesine engel olmak iin nlemler almaya zorla
yarak kendi otoritesini de onlara dayatmt.) Yaratla ili
kin bu grler yalnzca Katolikler arasnda deil, Protestan
lar arasnda da srp gitti. Martin Luther'in nemli arkada
larndan biri olan Philipp Melanchthon gibi nl Reformcu
lar "Konutu ve olutular" szlerini alntlayarak evrenin
yoktan ve gizemli bir ekilde, bir anda ve alt gnde, var edil
diinde srar ediyorlard.
Tanrnn en byk eserlerini tamamlamasnn ne kadar
zaman aldn hesaplamak iin Tannbilimciler de ok byk
aba sarf ettiler. Kutsal Kitapta anlatlanlar eski dnrleri
artm olmaldr. rnein, bymesi bu kadar uzun za
man alan bir aacn bir gnde yaratlmas nasl mmkn ola
bilmiti? Ama Yaratl kitabnda belirtilenlerin anlam ak
tr. Btn yaratma ii alb gn srm ve yedinci gn Tanr
dinlenmiti. Ve Kutsal Kitapta her bir gn nelerin yaratld
na dair kesin bilgiler verilmektedir. M 20 doumlu bir Ya
hudi olan Philo gibi baz filozoflar bu sade tanmla yetinme
di. Philo her bir yaratma eyleminin anlk bir eylem olduuna
karar verdi, nk Yaratl kitabnn pasajlarndan birinde,
"Konutu ve olutular; buyurdu ve yaratldlar" deniyordu.
Philo Yunanllam, laik bir Yahudi idi ve ana akm Ya
hudi dnrleri hibir zaman onun grleri zerinde pek
fazla durmad. Aslnda, branicesinin iyi olmadna ve Yara
tl kitabn zgn metninden okumadna inanmak iin
birtakm nedenler mevcuttur. Yahudi bilginleri Yaratl'n
bu ynyle ilgili yorumlarla pek oyalanmyorlard. Ama H-
, ristiyanlar oyalanyordu: Tanrnn eserinin bu ynyle ilgili
.
olarak hem kendilerine hem evrelerine eziyet ediyorlard.
Hristiyanlar her iki ifadeye de inanmann daha gvenli oldu
unu; yani Tanrnn, gizemli bir ekilde, evreni alt gnde ya
_
ratbn ve yine de evreni (Melanchthon'un ne srd gi-

354
 Ne, Nerede, Nasl Yarabld?

bi} bir anda oluturduunu kabul etmeye baladlar. Bylece,

bu iki ifadeyi uzlatrmak iin kutsal matematik bilimi geli
tirildi. Gksel cisimler "drt saysnn uyumundan tr"
drdnc gn; be adet duyu olduu iin hayvanlar beinci
gn; alt saysnda bulunan ve bu saynn Tanrnn yaratc
eserine limit olarak konmasna neden olan ayn erdemlerden
tr insan altnc gn yaratlmt. Aziz Augustine yle di
yordu:

tr say vardr; kusursuzdan stn saylar, kusursuz

saylar ve kusursuza yakn saylar. Bunlar toplamlar
nn orijinal say olan altdan byk, altya eit ve altdan
az olmasna gre belirlenirler. Alt ilk kusursuz saydr:
Tanr btn ilerini alt gnde bitirdii iin alt kusur
suz saydr dememeliyiz; alt, kusursuz say olduu iin
Tanr btn ilerini alt gnde bitirmitir demeliyiz.

Bu fikir yrtme tarznn en parlak buluu, Tanrnn ye

dinci gn dinlendiini ne srmesiydi. Tanrnn neden ye
dinci gn dinlendiinin aklmas da yedi saysnn iinde
sakl olan pek ok gizemli erdemdi. Tayfn teki ucunda yer
alan iki says ounlukla kt olarak kabul ediliyordu; n
k ikinci gn, Yaratl kitabna gre (diyordu Aziz Jerome),
Tanr, kendi yarats iin "iyiydi" dememiti. Ayn fikirler
yzyllar sonra Bede tarafndan tekrarland.
Yaratl zamanyla ilgili hesaplamalara fazla zaman ayr
mak ar derecede skc olabili, nk bu hesaplarn ardn
da yatan dnce bize .kark gelebilir. Ama 1274'te len ve
hi kukusuz Ortaan en zeki dnrlerinden biri olan
Aquinolu Thomas da yaratln gizemlerini aklamaya ok
zaman harcad. Ona gre, Tanr eyleri oluturan maddeyi
bir anda yaratm, ama yaratt bu maddeyi ayrmak, biim
lendirmek ve sslemek iin alt gn uramt. lk Reform
cular bile bu grten ayrlmadlar. Luther, Musa'nn "alego-

355
Tanrnn yks

rik ya da figratif deil, sadece gerektii gibi ve ak konu

tuunu" ve bu nedenle "dnyann, iindeki tm yarahklarla
brlikte alh gnde yaratldn" cesurca ilan ederek, gl
n stesinden geldi; ve ardndan, tm yarahl eyleminin,
ok mucizevi bir ekilde, bir anda gerekletirilmi olduunu
gstermek zere aklamalarn srdrd.
Ortaa Kilisesi iin bu konular ok nemliydi, nk Ki
lise'nin aments Yaratl kitabndaki tanmlamay hareket
noktas olarak kabul etmiti. Hem Roma' daki hem de daha
sonra Augsburg ve Westminster'daki din adamlar kendi
nan tiraflarn yazyorlar, yani kendi kiliselerindeki en
nemli inanlar ilan ediyorlard. Grnen ve grnmeyen
her eyin yoktan var edildiine ve aynca sekiz gnde yarahl
dna inanmann gerekli olduunu belirtiyorlard.
Yaratln ne kadar zaman ald sorusu, meselenin sade
ce bir ksmn oluturuyordu. Yarahl'tan bu yana ne kadar
zaman getii sorusu da birok akl kurcalyordu. Ben bu sa
trlar Yahudi takvimine gre 5765 ylnda yazyorum; Yahu
di geleneine gre dnya 5765 yandadr. Bugn Yahudile
rin pek az artk bu gelenei ciddiye alyor, ama yine de Ya
hudiler arasndan da yaratl konusuyla ilgilenen tuhaf bir
kiilik kmhr. Greceimiz gibi, Yahudiler Ortaada bile
Yaratl'n giri ksmnn szc szcne yaplm bir e
virisinden ok, figratif bir evirisini tercih ediyorlard; ve
zamann Hristiyan bilginleri arasnda bile Dr. Lightfoot'un
hesaplad rakamlarn tesine geen pek azd. Cambridge
niversitesi rektr yardmcs, Aziz Catherine Koleji ret
meni, Ely Katedrali papaz ve branice ile Aramiceye son de
rece hakim bir bilgin olan Dr. Lightfoot olaanst hesapla
rn Yahudi takvimine gre 5400 (MS 1640) ylnda yapt.

Hem Kutsal Kitab hem de Talmud'u ok aynnhl ekilde in

celeyerek ve biraz da ilahi matematie girerek u sonuca var
d: "Yer ile gk, merkez ve evresi hep birlikte ve ayn anda,
hatta bulutlar suyla dolu halde yarahld ... Bu i olup bittikten

356
 Ne, Nerede, Nasl Yarahld?

sonra, insan Teslis tarafndan M 23 Ekim 4004'te, sabah sa

at dokuzda yaratld." Bu tarih pazar gnne denk geliyor.
250 yllk fark bir kenara koyarsak, bu en azndan Yahudi
takviminin balangcna ok yakn bir tarihtir.
Geenlerde Dublin' deki Trinity Koleji'ni ziyaret ettim.
Eer siz de buray ziyaret etme frsatn yakalarsanz, byk
Ussher Ktphanesi'ni mutlaka grn. indeki en deerli
eserler arasnda Kells Kitab bulunuyor. Bu eser 9. yzyla ait
ok gzel resimlerle sslenmi el yazmas bir lncil'dir. Eski
Usshe_r Ktphanesi yksek kemerli tavan ve 17. yzyl tar
z balkonlar olan, hepsi de raflara rlanda usul, yani boyla
rna gre yerletirilmi eski kitaplarla dolu uzun bir salondan
ibarettir. 1656 ylnda len, Armagh ve tm rlanda bapisko
posu James Ussher Kutsal Kitaptaki gizemli tarihleri meyda
na karmak iin bkp usanmadan alan bir baka bilgindi.
Hesaplamalaryla John Lightfoot'un ulat tarihi elde et
mekle kalmayp daha iyi bir tarih de elde etti. Adem ve Hav
va'nn cennetten M 4004 ylnda 10 Kasm pazartesi gn
kovulduunu hesaplad. Adem ve Havva cennetin tadna sa
dece on yedi gn varabilmilerdi. Ve Nuh'un gemisi Ar Da
'na M 5 Mays 1491 tarihinde, "bir aramba gn" otur
mutu. Ussher'n lmnden sonra, 1658 ylnda yaymlanan
Dnya Ytllklar adl eserine yle bir gz gezdirmeye deer:

Bizim Hristiyan amzn dnyann yaratlmasndan

ok sonra balamas ve o tarihten bu yana pek ok yl
gemi olmas sadece pek ok sknt dourmakla kal
maz, ayn zamanda (ar derecede titiz davranlmadk
a) yanlgya dme olasln da artrr... Eer k
k dng dizisi gnmzden geriye doru uzatlrsa,
Hristiyan amzn balamasndan 4713 yl ncesinin,
ilk on be yllk dngnn, ilk Ay dngsnn ve ilk
Gne dngsnn balad tarih olduu bulunur. Bu
dnemin ban o yln Ocak aynn ilk gnne yerleti-

357
Tanrnn yks

rirsek, bizim kaba Hristiyan hesaplarmzdan ilkinde

Jlyen Takvimi'ne gre 4714 yln buluruz, ki bu say
nn 15, 19 ve 28'e blnmesi bize drt adet on be yllk

Roma dnemini, 2 Ay dngsn ve 10 Gne dng

sn verir ve bunlar da o yln temel karakterleridir ...

. . . vs. vs.
Dr. Ussher asndan ne zc bir durumdur ki lm
nn zerinden iki yz yl gemeden, eski Msr harikalar
meydana karld. O zamann Tanrbilimcileri yadsnamaya
cak bir gerekle boumak zorunda kaldlar: Tanrnn yery
zn yaratmakla uratn dndkleri yllarda, gl ve
sofistike bir devlet Nil rma kylarnda dev tapnaklar ina
etmi; son derece ileri uygarl sayesinde tahllar, meyveler
yetitirip arap retmi; Gize piramitlerini yapm; ve sofisti
ke bir yaz formu icat etmiti. Ve bunlara ok benzeyen iler
lemeler ayn dnemde Mezopotamya, Hindistan ve in'de
yaayan halklarca da kaydedilmiti.

Yahudiler, Mslmanlar ve Bilim

Yakn zamana dek -ister Katolik ister Protestan olsunlar
Hristiyanlarn ouna evrenin bir anda ve alt gnde yoktan
var edildii retiliyordu. te yandan Yahudiler genellikle
Kutsal Kitabn bu konuyla ilgili pasajlarn ok farkl ekilde
ele alyorlard. Yaratln tam nitelii hakknda pek ok k
k fikir ayrl mevcuttu ama bu farkl grlerin hibiri
sapknlkla sulanrnyordu. Yahudilerin yetitirdii en byk
dahilerden biri olan -doktor, Tanrbilimci, yorumcu, filozof
ve bilgin- Moses Maimonides Mslman spanya' da do
mu olduu iin eserlerinin ounu Arapa yazmt. Maimo
nides, 1204'te ldnde, ardnda brakt eserlerin byk
ksm varolu ve inanla ilikiliydi. Kopemik ncesinde pek
ok bilginin dt tuzaa dp, insann yeryzndeki

358
 Yahudiler, Mslmanlar ve Bilim

yaratklarn en ycesi ve Tanrnn yaratt evrenin merkezi

olduuna inanmad. Akl Karanlarn Rehberi adl eserinde
yle yazyordu:

Evrenin tamamnn ya da paralarnn varolu amalar

nn ne olduunu aratrrken yaanan en byk kafa ka
rklnn altnda, insann kendi hakkndaki yanlgs
ve tm varlklain endisine hizmet etmek iin yaratl
m olduu sans yatar. Her eyin kendisine hizmet et
mek iin var olduunu ancak budalalar dnr ... ama
eer insan evreni aratrr ve onu anlarsa, kendisinin
onun ne kadar kk bir parasn oluturduunu bilir.

Maimonides ayn kitabn sonraki sayfalarnda unu belir

tiyordu: "Srp giden varoluun tm ile karlatrldnda
tm insanlk ve tabii tm dier trler solda sfr kalr."
Maimonides sadece yaratl konusunu ele alan, Maaseh
Bereshit ("Yaratma i") balkl ayn bir kitap yazmt. Kutsal
Kitapta yaratl, diye yazyordu, "metaforlarla anlatlr, bu
nun sebebi de, eitimli olmayanlara baka, eitimli olanlara
baka mesaj vermektir." O halde, aktr ki metnin yorumlan
mas gereklidir; ve drdnc blmde grdmz gibi, her
ne kadar ortodoks Museviler Tora'ya szc szcgune
bal kalnmas gerektiini ne srse de, Yahudilerden To
ra'y yorumlamalar beklenir, hatta talep edilir. Bu aslnda
daha sonra ortaya kacak bilimsel dnceye verilmi bir
destektir. Sekiz yzyl ne, daha Hristiyan Kilisesi yaratl
la ilgili baz yorumlan sapknlk olarak sulamaya balama
mken, Maimonides, evren hakkndaki en geerli bilimsel
grn, sadece kendi adalarn deil gelecek kuaklar
da etkilemi olan sekin Yunan filozofu Aristoteles'in gr
olduuna iaret ediyordu. Aristoteles evrenin ezelden beri
var olduunu yazmt. Evren sabitti, deimiyordu ve iin
deki tm madde korunuyordu. Bu gr Kutsal Kitapta be-

359
Tanrnn yks

lirtilenlere tamamen zth. Ama Maimonides, Aristoteles'in

maddenin sonsuz olduu sonucuna varmadn savunuyor
du. Maimonides, maddenin sonsuzluu dncesi ile Tanr
sal yaratl dncesi felsefi adan eit derecede kabul edi
lebilir alternatifler olduu iin, Yaratl kitabndaki aklama
y benimsemeyi tercih ettiini sylyordu. Ama eer Aristo
teles'i hakl karacak yeni kantlar bulunursa, Kutsal Kitab
yeniden incelemek ve oradaki ifadeleri bilimsel teoriye uy
durmak iin yeniden yorumlamak gerekeceini belirtti. Mu
sevilik, bilimsel aratrmaya daima bylesine esnek bir tu
tumla yaklamtr.
Bir baka byk Kutsal Kitap yorumcusu olan Nachmani
des (1270 ylnda lmtr), Kutsal Kitaptaki Yaratl yk
snn sadece genel hatlaryla anlatldn belirterek biraz
daha ileri gitmiti. Kutsal Kitabn esas amac bir yk anlat
maktan ok, hibir eyin Tanrnn buyruu olmakszn yara
tlmadn ifade etmekti. Bu nedenle, Musa'nn be kitabn
her zaman szc szcne kabul etme eiliminde olan
Yahudiler de Yaratl yksyle ilgili olarak Hristiyanlarn
yaad gibi byk bir sorun yaamamlard.
Bu dnemde Mslman spanya' dan (en azndan bir sre
iin) bu kadar ok Yahudi filozofunun km olmas rastlan
t deildir. Pek ok dili iyi biliyor olmakla birlikte, gerekten
de, birok erken Ortaa Yahudi bilgini, bilgesi, airi ve din
adam kitaplarn braniceden ok Arapa yazmtr. C6rdoba
ve Toledo'nun yan sra Badat, am ve Kahire gibi Msl
man kentleri nemli uygarlk merkezleriydi. Bu kentler Av
rupa'nn geri kalan ksm ve Anadolu'nun hi yaamad
trden uzun ve kesintisiz bir istikrar dnemi srasnda geli
tiler. Mslmanlar Avrupa'y geri kalm, dzensiz, stratejik
bakmdan nemsiz bir yer olarak grrken, Hristiyan Avru
pa ve yerlerini gitgide salamlatran din adamlar hiyerari
si, bu iltifata, Mslmanlar kltrel bakmdan aa kafirler
olarak kabul etmek suretiyle karlk veriyorlard. Bu neden-

360
 Yahudiler, Mslmanlar ve Bilim

le, 12. yzyldan nce slam topraklarnda yaplan ilk bilim

sel bulular Hristiyan Avrupa tarafndan gz ard edilmiti.
C6rdoba Mslman spanya'nn bakentiydi; dnyann
eitli yerlerinden bilgin ve renci eken bir aydnlanma ve
renme merkeziydi. Pek ok elyazmas burada toplanyor
du. Bugnlerde akademik baary makale ya da kitap say
syla lyoruz. Bu lte gre, 9. yzyl Avrupa' ilgin bir
karlatrma tablosu sunuyor. Bugn svire snrlar iinde
bulunan Aziz Gall Manastr ktphanesinin o zamanlar H
ristiyan Avrupa'daki en byk ktphane olduu ve rafla
rnda otuz alt cilt bulunduu syleniyordu. Baz Mslman
kaynaklara gre, C6rdoba Ktphanesi yarm milyondan
fazla cilt ieriyordu.
Yahudiler kelilot ad verilen kk cemaatlerde, Hristi
yanlar manastrlarda aratrma yapyorlard. Mslmanlar
niversie fikrini 7. yzyln sonlar ile 8. yzyln balar ara
snda gelitirdiler. Avrupa'da ilk kurulan niversiteler Pa
ris'teki niversiteler ve Oxford niversitesi idi. Bu niversi
teler 13. yzylda ve daha ok slam lkelerindeki niversite
ler gibi vakf olarak kuruldular. Bu Avrupa niversitelerinin
rgtlenmesi de slam lkelerindekilere benziyordu. rne
in, mezun (salib) ve renci (mtefekki) ayrm da slam ni
versitelerinden alnma benzemektedir.
762 ylnda Halife el-Mansur Badat' kurdu ve Arap im
paratorluunun yeni bakenti yapt. O gnlerde imparatorlu
un dinsel atmosferinde hogrl, sekler ve ksmen ente
lektel bir hava esiyordu. Douyla yaplan ticaretin gelitii
gz nnde bulundurulacak olursa, Arap bilginlerinin ufkun
tesine bakmalar doald. Bizans kanalyla klasik Yunanca
y, Hindistan ve in kanalyla matematii reniyor ve ran
kanalyla da tp bilgilerini oaltyorlard. Mslmanlar Ya:
hudilere hogryle yaklayorlard ve baz Yahudiler saray
hekimi veya bilgini olabiliyordu. in' den abaks, Hindis
tan' dan say ve ondalk say sistemini aldlar. Yaplar ina et-

361
Tanrnn yks

mek iin trigonometriyi, sslemek iin de geometriyi kullan

yorlard; bu sslemelerin rneklerini gnmzn harikulade
camilerinde grebiliriz. Batlamyus'un astronomi sistemi
nemliydi nk namaz vakitlerini ve bayram gnlerini tes
pit etmeye yardmc oluyordu. Astronomi, manyetik pusula
nn yokluunda, Mslman dnyasnn herhangi bir yerinde
bulunan bir yerleimde, Mekke'nin hangi yne dtn
belirlemek iin kullanlabiliyordu.
Matematikte, Araplarn Hintlilerin yardmyla kefettii
sfr says ve Hintlilerden dorudan doruya aldklar on
dalk say sistemi yava yava Avrupallarca renilip kul
lanlmaya balad ve sonunda gerekletirdiimiz bilimsel
devrimin temelini oluturdu. Matematiksel ilemleri ok
kolaylatrd iin Avrupallar Arap rakamlarn benimse
diler. zulmesi gnler alan problemleri dakikalar iinde
zmeye baladlar. Eer bundan kuku duyuyorsanz, s
permarket faturanz Roma rakamlar kullanarak hesapla
may deneyin. Ve cebrin nemi artyordu. Her ne kadar ce
bir eski Yunanllar tarafndan kullanlyor idiyse de kuku
suz Arapa olan bu szck Kahire' de yaam matematik
dehas El-Harezmi'nin (790-840) ok nemli bir eserinin
adndan tretilmiti. El-Harezmi ar derecede bilgili bir
matematikiydi ve bilgisinin bir ksmn da Hindu kaynak
larndan edinmiti. Trigonometri, astronomi/ astroloji, co
rafya ve kartografiye yapt ok nemli katklarn yan sra,
cebir yaklam sayesinde lineer cebir problemleri ve iki bi
linmeyenli denklemler iin zm yntemleri gelitirdi.
Teoremlerini El-Kitab el-Muhtasar fi'l Hesab el-cebir ve'l Muka
bele yani Cebir ve Denklem Hesab zerine zet Kitap adl ese
rinde yaymlad. Bu kitap Latinceye ilk kez 12. yzylda
evrildi ve algebra" yani el-cebir terimi Batllarn matema
/1

tiksel sz daarcna bu kitaptan geti. Algoritma" terimi

/1

de bu matematikinin Latinceye Alghorismus ola:ak geen

adndan tretildi.

362
 Yahudiler, Mslmanlar ve Bilim

Tamamen olumlu nedenlerden tr olmamakla birlikte,

deinilmesi gereken bir baka Mslman bilgi de, 815'te
len Cabir bin Hayyan'dr. slam dnyasnn en nde gelen
kimyacs olduu sylenir. 1001 Gece Masallar 'nda konu edi
len, sanatlarn koruyucusu nl Halife Harun el-Reid'in
saray doktoru olmu bir ii idi. Baz kaynaklarn verdii bil
gilere baklrsa yaklak 2000 adet eser kaleme almt; hepsi
nin elyazmas olduu dnlecek olursa, bu artc dere
cede byk bir saydr. Pek ounu geimimi salamak iin,
stelik de bilgisayar kullanarak yazdm yz adet maka
leye btn mrm verdiimi syleyebilirim. Cabir'i asl n
l klan ey, onun tm Ortaa boyunca aratrmaclarn ilgi
sini ekmi simya "biliminin" kurucusu olmasdr. Cabir, c
va ile slfr kartrp zincifre adl krmz bileii elde edin
ce, eer doru oranlar bulunabilirse ayn yntemle altn elde
edilebileceine de inanmt. Cabir'in eseri, en azndan ks
men, Avrupa biliminin birka yz yl geri kalmasndan so
rumludur.
Hneyn bin shak (SOS-873) yine Harun el-Reid ile iliki
li bir baka nemli kiidir. Bir hekimdi; Badat'taki Bilgelik
Evi'nin en nde gelen evirmeni olarak elde ettii baarlar,
sahip olduu tp becerilerinden daha nemlidir. Bu baarla
rn matematiin tarihteki en parlak dnemlerinden birinde
kazand ve bulunduu pozisyon itibariyle matematie nem
li katklar yapt. evirmenlik bir nevi aile mesleiydi. Olu
shak bin Hneyn, klit'in eler adl eserini Arapaya evir
mesiyle n kazand. Hneyn'in Suriye' de yaayan ailesi sla
mn ykseliinden nce Hristiyand ve kendisi de bir Hris
tiyan olarak yetitirilmiti. Harun el-Reid, Yunan felefesi
kaynaklarna erime isteyince, Aristoteles, Platon, Hippok
rates, klit, Pisagor ve dier dnrlerin eserlerini bulmay
denemek amacyla Yunanistan'a bir sefer dzenledi. Yunan
cay Badat'taki dier bilginlerden daha iyi bildii iin muh
temelen bu sefere Hneyn de katlmt. Hneyn gerek bir

363
Tanrnn yks

akademisyen ve koleksiyoncu gibi davrand. zel bir hp el

yazmasn nasl aradn takntl bir titizlikle anlatr: "[El
yazmasn] ciddi olarak aradm, onu bulmak iin Mezopo
tamya lkelerine, Suriye, Filistin ve Msr' a yolculuk ettim, en
sonunda skenderiye'ye gittim, ama sadece am' da yarsn
bulabildim." Hneyn bu lkelerdeki btn sahaflar dolat.
Hneyn'in Arapaya evirdii, Platon ve Aristoteles'inkiler
dahil pek ok Yunanca metin bu lkelerden bulunup Ba
dat' a getirildi. Sonraki yzyllarda yaayan birok Avrupal
nn eski Yunan elyazmalaryla tanmasi, Hneyn gibi Arap
bilginlerinin yrtt dedektiflik faaliyeti sayesinde mm
kn olmutur. Eer bu bilginler olmasayd, bu metinler son
suza dek kaybolurdu.
Mslmanlar bilgi gelitirmede bylesine bir stnlk el
de etmiken modem bilimin neden slam topraklarnda deil
de Avrupa' da ortaya kt bir merak konusudur. Yant, bil
ginlerin aratrmay tercih ettikleri ynle ilgili olabilir. Anla
lan, baz Mslman nderler, tpk erken Ortaa Avru
pa'sndaki baz hkmdarlar gibi, doal dnyayla ilgili ara
trmalara gitgide daha az sayg gsterir olmutu. Akademik
uralara hogryle baklyordu ama renme etkinlii Ku
ran aratrmalar ve "yabanc" aratrmalar olarak iki katego
riye ayrlmt. "Yabanc" aratrmalar, Yunanllardan elde
edilen bilgilere dayanlarak incelenen konular kapsyordu.
Akla Arap dnrleri de vard ama din adamlarnn ou
bu tr entelektel uralar Kuran'n otoritesine bir tehdit
olarak gryorlard. 10. yzyln sonlarna doru, barn bo
zulmas ve zenginliin azalmasyla birlikte ykselen tutucu
bir tepki Mslman dnyasnn bilimde daha ileri gitmesini
engelledi. slam dnyasn yava yava egemenlii altna al
mayan balayan ortodoks gr uydu: nsan btnyle akl
c bir varlk deildi ve slam retisi ierisinde Tanrnn ya
ratt varlklarn sistematik bir ekilde aratrlmasna yer
yoktu.

364
 Yahudiler, Mslmanlar ve Bilim

spanya'nn Mslman kesiminin ynetiminde gerekle

en deiimler bilime ynelik kat ve dmanca bir yaklam
benimseneceinin iaretiydi. C6rdoba ve Toledo gibi kentler
8. yzyldan 11. yzyla dek refah ve entelektel etkinlik ba
kmndan altn alarn yaadlar. 103l'de Mslman
C6rdoba krallnda ynetim deiiklii oldu ve Toledo H
ristiyanlann eline geti. Kastilya kral VI. Alfonso, Toledo'yu
lkesinin merkezi haline getirdi. Sonraki yllarda fanatik din
dar Almoravidler Kastilya krallna meydan okudular. Al
moravidlerin egemenliinin artmas bu blgede daha nce
hakim olan hogrl ynetim tarzn glgede brakt.
J147'de Hristiyan Portekiz'in Lizbon kenti priten Almo
hadlarn eline geti. Bu grup balangta Muhammed bin Ab
dallah bin Tumart tarafndan ynetiliyordu. Bu kii Atlas
dalarndan gelmi bir Berberi idi ve fanatik bir gerici olmak
iin uygun zelliklere sahipti. Bir mahyaa olan babas onun
ok salam bir din eitimi almasn salamt ve bin Tumart
genliinden bu yana ok dindar bir kii olarak tannyordu.
O kadar drst biriydi ki "bakalarnn gevekliini ok kat
ekilde eletirdii" iin, Mekke'ye yaplan bir hac seferinden
kovulmutu. Bir kaynak onu, "ufak tefek, irkin, biimsiz ve
dilenci hayat yaayan biri" olarak tanmlamtr. En byk
endiesi, tek bir Tanr olduuna ilikin kat bir gr yay
makt. Bu gr, bu teklie aykr decei iin, Tanrnn s
fatlarnn Tanrdan bamsz ekilde var olabilecei iddiasn
reddediyordu. Bu nedenle, Tanr Yahudilerin Tanrs gibi
hem iyi hem kt olamazd. Muhammed bin Abdallah her
eyin yazgsllUn Tanr tarafndan izildiine de inanyordu.
Dinsel yasalara sk skya bal biri olduunu renmek her
halde hi arta olmazd.
Bu dneme ilikin bir yk, deien dinsel inan iklimi
hakknda bize fikir verir. yk, Batda Averroes adyla bili
nen, 12. yzylda C6rdoba' da yaam byk slam filozofu
bn Rd'n yksdr. bn Rd, Maimonides ile tam ola:

365
Tanrnn yks

rak ayn dnemde yaamtr ve Maimonides ile karlam

olmas da mmkndr. Bir hekimdi ve C6rdoba'nn bayar
gcyd. bn Rd, slam retisinin pek ok esini Yunan
felsefesiyle, zllikle de Platon'un Devlet adl eseriyle btn
letirdii iin, bu dnemde kaydedilen entelektel gelimede
epey etkili oldu. bn Rd'n yorumlar sonraki yzyllarda
Yahudiler ve Hristiyanlar da ok etkiledi. nemli eserleri
nin ounda, dinin felsefi bakmdan incelenmesi fikrini Tan
rbilimcilere kar savundu. O tarihlerde Seville'de yaayan
Halife Ebu Yakup Yusuf ve olunun zel hekimi olarak sa
rayla yakn temas kurdu. bn Rd, kat dinsel inanlara sa
hip olmasna karn felsefeye merakl olan Halife'ye ilk kez
1 1 69'da takdim edildi. Halife'nin sorduu ilk soru bn
Rd' dehete drd. Gkyz yaratlm myd, yaratl
mam myd? bn Rd korkudan titreyerek Halife'ye bu so
ruya yant veremeyeceini syledi. Halife, sorusunu kendisi
yantlayp bn Rd' rahatlatt. kisi uzun uzun sohbet etti
ler. Ardndan, Halife bn Rd'e deerli armaanlar vererek
huzurundan ayrlmasna msaade etti. Ama bn Rd'n y
ks bu dnya olup bitenlerin zc bir yansmasyd. bn
Rd, Aristoteles'i "Tanr tarafndan seilmi bir adam" ola
rak vdkten sonra, Mslman din adamlarnn iddetli bir
saldrsna urad, retisi sulu bulundu ve kitaplar yakld.
1 198 ylnda Fas' ta ld. Yaratl gibi bir eyin felsefi adan
doru ama Tanrbilimsel' bakmdan yanl -ve bunun tersi-
nin de sz konusu- olabileceini belirttii iin, lmnden
sonra Hristiyanlar tarafndan da sulu bulundu.
slam dnyasnda radikal dincilerin yldznn parlama
syla birlikte, bilimde stnlk yava yava Avrupallara ge
meye balad. Ve Mslman spanya'daki zengin bilgi biriki
miyle temas kuran Avrupallann says gitgide artt. nemli
Arapa ve Yunanca eserler Latinceye evrilmeye ve tm Av
rupa' daki renim merkezlerine ulamaya balad. Bu eserler
manastr kitaplklarna Burgonyal rahip Aziz Anselm (1033-

366
 Yahudiler, Mslmanlar ve Bilim

1109) gibi nfuzlu din adamlarnn dinsel inanta akln oyna

. <l rol vurguladklar bir dnemde ulat.
Kutsal kitaplarda anlatlan yaratl yks yzyllarca
srekli "bilimsel" ve pek de bilimsel olmayan aklama giri
imlerine yol at. Bence bu giriimlerin hibiri pek aydnlat
c olmad. nsan, inanlarn en iirsel, en deerli ve en eskisi
ne mantkl bir aklarna bulmak iin inanlmaz derecede ok
aba harcamtr. Bu inancn bu kadar nemli olmasnn sebe
bi, srekli karlatmz gibi, pek ok farkl yaratl yk
snde yinelenmesidir.
Birka yl nce, arbal srailli fiziki Nathan Aviezer bir
konuma yapmak iin Londra' da benim devam ettiim sina
goga geldi. Bu neredeyse gerekst bir olayd: Bir abat g
n olduu ve bir ortodoks sinagogunda bulunduumuz iin,
Aviezer'in tahtaya yaz yazmasna ya da saydam gstermesi
ne izin veremezdik (ortodoks bir Yahudi olduu iin zaten
kendisi de bunu istemezdi). Bu yzden, yaratl fiziini ko
nu alan dersini, bir gn nce hazrlad boyutlu karton
grafikleri gstererek anlatmay tercih etti. Aviezer tam bir
Maimonides slubuyla sze balad. "Modem fizik ile Kutsal
Kitapta anlatlan yaratl yks arasnda bir eliki olma
mas icap ediyor," dedi. En geerli bilimsel kuram olan B
yk Patlama teorisinin evrenin on ila yirmi milyar yl nce
tek bir noktann bir anda genilemesiyle ortaya kt fikrini
rettiini belirtti. Hibir ey yokken, bir anda bir enerji ve
madde patlamas ya da bir k topu meydana gelmiti. Avie
zer, "Tam da Kutsal Kitapta anlatld gibi: Tanr, 'Ik olsun'
dedi ve k belirdi," diye konutu. 20. yzyla dek bu cmle
bilginlerin akln kartrmt, nk Tanrnn Gnei ve yl
dzlar yaratmasndan nce n var olduunu akla getiri
yordu. Ama Byk Patlama bu karkla bir son verdi: Ik
yldzlardan nce meydana gelmiti. Ve Aviezer, "Herkesin
'gn' kavramyla ilgili baz endieleri var ama ksaca syle
mek gerekirse, Yaratl kitabnda sz geen 'gn' yirmi drt

367
Tanrnn yls

saat anlamna gelmiyor... Burada Tanrnn Gnei yaratma

sndan nceki gnlerden sz ediliyor, dolaysyla bunlarn
dnyann dnyle ya da bizim zaman kavrammzla iliki
li olmas gerekmiyor," dedi.
Profesr Aviezer, dinsel grler ile bilimsel bilgiyi ba
datrmak iin ok abalayan bilginlerden biridir. Herhalde
dinleyicileri arasnda din ile bilimi badatrmann ok ge
rekli olmadn dnenler de olsa gerek. Kukusuz Aviezer
kendi sorgulamasn yapmakta zgrdr; ama, greceimiz
gibi, eski alarda yaasa bu kadar talihli olmayabilirdi.

Bir iek Pazarnda Yaklan Bilgin

Roma' da Campo de Fiori yani "iek Meydan"n ziyaret
edecek olursanz, hayal krklna urayabilirsiniz. Buras
Roma'nin en k yerlerinden biri deildir, hatta bir meydan
bile saylmaz. Harap binalarn arasna skm, etraf barlar
la evrili kk bir aklktr ve burada gndz saatlerinde,
ou ucuz oyuncaklar satan seyyar satclarla dolu karman
orman bir sebze-meyve pazar kurulur. Ama bir zamanlar
ieklerle dolu bir aland ve korkun bir infaza sahne olmu
tu. Gnmzde bu meydan gizemli ve netameli siyah bir
heykelin egemenlii altndadr. Bu figr Giordano Bru
no'dur. Giordano Bruno, 1600 ylnda burada yaklmtr.
Kopemik'in lmnden birka yl sonra doan Bruno bir
Rnesans insanyd. Rnesans'ta bilim kendisine dinden ayr
bir yol izmeye giriti ve bilginler ok gemeden doal dn
ya hakknda teoriler retmekle yetinmeyip onun zerinde
deneyler yapmaya baladlar. Yeni oyuncaklar -kimyasal
maddeler, mercekler, saatler, l aralar- gelitiriyorlard.
Bruno kesinlikle bir bilgin degildi; aslnda, Kopernik'in ku
ramlarn desteklemekle birlikte, astronomi bilgisi yetersizdi.
Ama evrenin nasl yorumlanacayla ilgili olarak aklc bir
gre sahipti.

368
 Bir iek Pazarnda Yaklan Bilgin

Napoli' de doan Bruno daha en batan beri, nce okul

da, Dominiken tarikatna rahip olarak kahlmasndan sonra
da kilisede uyumsuz biriydi. Gen bir rahipken benimsedi
i aykr grler yznden ba Roma ile derde girdi ve
Fransa'ya kat. Dominiken alkanlklarn bir kenara bra
karak Paris' e gitti ve orada retmenlik yapt. n oktan
yaylm -"zel glere" sahip olduu ve insanlara bellek
lerini kuvvetlendirmeyi retebildii syleniyordu- ve ka
zand saygnlk Kral III. Henry'nin merakn uyandrm
t. Kral onun bir byc olup olmadn renmek iin can
atmt. Bugn, Dominiken rahiplerinin giydii pelerine b
rnm netameli heykelini grnce, onun bir tr byc ol
duunu sannak iten bile deildir. Bruno'nun bilgiyi daha
.
etkili biimde organize etmeye dayanan bellek kuvvetlen
dirme yntemi modern psikologlara tandk gelebilir. Ama
zihinsel teknikler Bruno'nun en ok ilgilendii konu deil
di. Kilise' de gzledii yetersizliklerle daha ok ilgileniyor
du. Hristiyanln tamamen akld, doa felsefesine ayk
r ve teki dinlere zt olduunu yazd. Szm ona vahiy yo
luyla gelen bir inancn bilimsel temelden yoksun olduunu
ileri sryordu.
Franszlar ona bekledii trden bir nl stats bahet
meyince, Bruno yeni olanakar aramak iin Protestan ngilte
re'ye gitti. Burada Kopernik'in fikirlerini yaymaya balad.
Bunlar Aristoteles'in izinden gitmeyi tercih eden Oxford aka
demisyenlerinin kalarnn atlmasna sebep olan fikirlerdi.
Aslnda, 1580'lerde Kopernik'in fikirlerini tek bir retmen
bile aka desteklemiyordu. Bruno ngiltere'de Kralie Eliza
beth'in huzuruna kt. Kralie'nin huzurundayken byk
bir cokuya kapld. Kralie'nin bir <liva, bir Tanrsal figr,
kutsal bir Protestan hkmdar olduunu dnyordu. Bru
no talya'ya dndkten sonra Tanrtanmaz, kafir ve sapkn
olarak yargland srada, onun bu tr grlerinin Papa'nn
houna gitmesi beklenemezdi. Grleri Bakire Kralie'nin

369
Tanrnn yks

bile houna gitmemiti. Kralie onun asi, radikal, ykc ve

tehlikeli biri olduunu dnmt.
Bruno bana dert stne der.t ayordu. Pervaszca dile
getirdii muhalif grleri Avrupa' da, zellikle de Roma' da
gitgide daha ok dikkat ekiyordu. Meryem'in bakireliinin,
armha geriliin ve arap Ekmek Ayini'nin gizemlerini an
lamsz klan sapkn bir felsefe vaaz ediyordu. Yalnzca cahil
lerin Kutsal Kitaba harfiyen bal kalacan ve Kilise'nin
kendi karn korumak iin cahillii zendirdiini iddia edi
yordu.
Almanya'ya yapt bir yolculuktan sonra, talya'ya dn
meye karar verdi. Bu ilgin bir tercihti nk Engizisyon ta
rafndan aranan biriydi. talya'ya vardktan sonra, (muhte
melen eski Do Alvise Mocenigo'nun bir akrabas olan) Mo
cenigo adl gen ve zengin bir adam onu dzenbazlklar ken-

ti Venedik'e davet etti. Mocenigo ona kalacak bir yer verdi ve

sonra da resmi makamlara onun hakknda su duyurusu
yapt. Venedik Cumhuriyeti onu Kilise'ye teslim etmeden n
ce bir sre hapsetti. 1593-1600 yllar arasnda papala ait bir
cezaevinde kald. Tarihsel kaytlar hi yaymlanmad iin,
ikence grp grmediini bilmiyoruz ama muhtemelen gr
mt. Bruno 1598' de Engizisyon tarafndan birka kez sor
guland ve sulu bulundu. "Grn gzden geirmesi"
iin kendisine krk gn sre tannd; balangta grlerin
den vazgeeceine sz verdi ama herhalde sonra "aptalln
tekrarlad". Dnp tanmas iin verilen ikinci krk gnn
sonunda Bruno'nun yine tvbe etmemesi Papa'y ve Engizis
yon'u artt. ki yl daha tutuklu kaldktan sonra, cezas teb
li edilmek zere 9 ubat 1600 tarihinde Baengizitr'n sa
rayna gtrld. Kendisine verilmi olan acmaszca ceza
uzman yarglar ve kentin valisi nnde akland.
lm cezas aldn duyunca Bruno'nun syledii szler,
onun Engizisyona mitsizce de olsa bir psikolojik sava at
na iaret ediyor olabilir: "Belki de benim yarglarm, siz bu
::\70
 Bilimin Orta Parma

cezay bana okurken benden daha ok korkuyorsunuzdur."

Tvbe edip etmeyeceini grmek iin cezann infaz sekiz
gn daha ertelendi. Ama bir faydas olmad. Bruno bir sra
baland ve ate yakld; lrken kendisine bir ha uzatld
ama o meydan okurcasna ha elinin tersiyle itti.

Bilimin Orta Parma

Londra gibi trafii youn bir kentte araba srenler, baz mo
tosiklet srclerinin tuhaf bir el hareketi yaptn grm
olabilirler. Bir protesto ifadesi olan bu hareket bir elin yumruk
yaplm halde havaya kaldrlmas ve sadece orta parman
alp dik tutularak hafife sallanmasndan ibarettir. Terbiyem
bu hareketin asl anlamn aklamama izin vermiyor.
Floransa kenti biraz bu gayriresmi trafik iaretini anmsa
tan mstehcen bir nesneye sahip olmaktan gurur duyar. Da
ha ok ziyaret edilen Uffizi Sanat Galerisi'nin birka yz met
re ilerisinde yer alan Bilim Tarihi Mzesi'nde yumurta ek
linde kk bir cam kap bulunur. Bu kabn ykseklii on be
santimdir ve iindeki nesnenin daha iyi grlmesi iin kapa
nn kaldrlmas mmkndr.Sz konusu nesne 360 yl n
ce mumyalanm korkun bir et ve kemik parasdr. Mze
personeli tarafndan byk bir ciddiyet ve titizlikle bakm
yaplan bu nesnenin bir Katolik azize ait kutsal emanet oldu
u dnlebilir.
Aslnda bu nesne Galileo Galilei'nin sa elinin orta par
madr; sonsuza dek meydan okuyacakmasna, hala gk
yzn iaret etmektedir. Galileo tm zamanlarn en byk
bilginlerinden biriydi; matematiki, deneyci, gkbilimci ve
modem fiziin kurucusuydu. Ve bir Katolik olmasna karn,
Galileo'nun almalar bilimsel aratrmann dinden ayrl
masna ve bilimin dnyay aklamakta kullanlan bir ara
olarak dinin yerini alma zgrln kazanmasna yardmc
oldu.

371
Tanrnn yks

Galileo, 1510 yl civarnda, dnyann gnein evresinde

dnd sonucuna ulaan Kopemik'in fikirlerinden ok et
kilenmiti. Birtakm sebeplerden tr, Kopemik dikkatlerin
kendi kuram stnde toplanmasn istememiti. Gelitirdii
gkbilim modelinin pek ok soru yarathnn farknda oluu
bu sebeplerden sadece so::uncusuydu. Eer dnya srekli
hareket ediyorsa, neden kulaklarmza rzgar arpmyor, ne
den okyanuslar alkalanp tamyordu? Kopemik'in iini
gletiren ey kulland yntemdi; onun bilimsel yntemi
ayrntl gzlemlere deil, sadece akl yrtmeye dayanyor
du. Bu, eski Yunanllar tarafndan gerekletirilen "bilim" t
ryd; laboratuvarda deney yaparak deil, ene kayarak
gerekletiriliyordu. Galileo da ilk eserlerinden bazlarn bu
yntemle verdi. iei bumunda bir bilginken, Dante'nin Ce
hennem adl eserinden faydalanarak, cehennemin tam yerini
hesaplad. Matematiin de yardmyla, cehennemin koni bii
minde olduu sonucuna ulat. Koni, yerkrenin iine, ucu
tam yerkrenin merkezine denk gelecek ve ekseni tam Ku
ds'n merkezinden geecek biimde yerlemiti ve ats da
5000 kilometre geniliindeydi; Floransa Katedrali'ndeki
Brunelleschi Kubbesi'nin bir modeliydi. Ama Galileo daha
sonra yanldn anlad: Matematik o byklkte bir kubbe
nin kendi arln tayamayacan sylyordu (ve Galileo
mrnn daha sonraki yllarnn bir ksmn gizlice buna al
ternatif bir matematik sav oluturmaya alarak geirdi).
Ama Galileo'nun olgunluk dneminde benimsedii alma
yntemi bilim iin ok nemli bir deiimi temsil ediyordu:
Galileo deneyler yapyordu. Genellikle, kuramlarn doru
dan gzlem ve snama yoluyla oluturuyordu.
Sonunda Kopernik'in fikirleri, ld yl yaymland; ne
acdr ki eserinin bir kopyas, tam ld gn olan 24 Mays
1543'te eline geti. Lutherci bir papaz kitaba ihtiyatl bir n
sz yazmt. Bu nszde, Kopemik'in ortaya koyduu mo
delin evrenin gerek halini betimlemedii, sadece hesapla-

372
 Bilimin Orta Parma

malan kolaylatracak matematiksel bir aygt olduu belirti

liyordu. Kilise otoritelerinin Kopernik'in modelinden hi
holanmam olabileceini dnmek iin birtakm nedenler
mevcuttur. Martin Luther bu modele zaten kar kmt ve
sonraki yllarda Kilise de benzeri bir tutum benimsedi. Kili
se' nin byle bir tavr taknmasnn sebebi, modelin ieriin
den ok Giordano Bruno tarafndan savunulmasyd. Nite
kim Bruno Gne merkezli evren grn savunurken, Ga
lileo bu gre hi scak bakmyordu. Gen Bruno gibi Gali
leo da erken yata bir manastr tarikatna katlmt. Gali
leo'nun bu hareketi karsnda dehete kaplan babas hemen
onu manastrdan kard ve ona tp eitimi aldrd. Yllar son
ra, manastrdan ayrlp tp okumu olmas onun resmi kayt
larda papazlktan atlm biri olarak grnmesine engel ol
mayacakt.
Parlak bir renci olmasna, kabul edilmi gerekleri sor
gulamasndan tr saygnlk kazanmasna ve entelektel
bakmdan epey kibirli davranmasna karn, Pisa' daki ni
versiteden diplomasn almadan ayrld. Floransa' da zel ma
tematik dersleri vererek hayan kazanmaya alt. Bo za
manlarnda sarkalarla deneyler yapt. Bilime yatracak para
s olmad iin, yerel bir aristokrat olan Marki Guidobaldo
del Monte'nin korumasna girdi. Marki'nin kend.isi de meka
nik alannda saygn bir otoriteydi. Galileo Marki'nin nfuzu
sayesinde Pisa niversitesi'ne drt yl sonra matematik pro
fesr olarak geri dnd. Bu alev sal mnasebetsiz ret
menin niversitedeki tavr ve davranlarndan tr ret
men arkadalaryla mesafeli bir ilikisi oldu; Galileo kentin
pespaye semtlerinde rencilerle birlikte iiyor, akademis
yenlerin giymesi gereken cbbeyi giymeyi reddediyordu.
Galileo 1592' de o zamanlar Venedik tarafndan ynetilen
Padua'da yeni bir greve balad. Bu onun Venedik toplumu
nun gl ve zengin kiileriyle temas kurmasn salad.
Brenta Kanal zerindeki k villasnda lgn partiler dzen-

373
Tannnn yks

!emesiyle n salm Venedikli zevk ve elence dkn Gi

anfranco Segafredo ile yakn arkada oldu. Galileo, Segafre
do'nun dzenledii cmblerin mdavimi oldu ve uan bir
hayat tarz benimsedi. Maria Gamba ile arkada oldu ve hi
evlenmemi hatta ayn evde yaamam olmalarna ramen
ondan ocuk yapt.
Tabii, eitli bulular yapmak gibi olumlu nitelikleri de
vard. Teleskop bu bulularndan biriydi. Aslnda, bu tr ay
gtlarn ilkini 1608 ylnda Hollandal bir mercek imalats
gelitirdi. 1609'da Paris'te insanlar bu yeni ve orijinal aygtn
kopyalarn tandklarna armaan ediyorlard. Galileo bu
oyuncak.la ilgili sylentileri duydu ve iyi tand kiilerden
biri olan Peder Paolo Sarpi ile bu sylentiler hakknda konu
tu. Sarpi Venedik Dou'nun teknoloji danmanyd. Grle
ri Kilise otoritelerince Protestanla ok yakn saylan Sarpi,
Papa V. Paul tarafndan Do ile birlikte 1608' de aforoz edil
miti. Galileo en nemli bulularna doru yava yava iler
lerken, siyasal koullar, bu bulularn neredeyse hi ho kar
lanmayaca bir atmosfer yaratyordu. Galileo, Papa'nn
ajanlar tarafndan dzenlenen bir suikast giriiminden kur
tulan arkadann teleskopun varlndan bir sredir haber
dar olduunu ama bunu kendisine sylemediini anlaynca
can skld. Bu can skc konuyu bir kenara brakarak, teles
kopun kendi patronlar iin ne kadar nemli bir aygt olabile
ceini hemen kavrad. Ufukta beliren gemilerin neyin nesi ol
duunu grmeyi salayan bir aygt, deniz ticaretine baml
olan Venedik'e byk stnlk salard.
Galileo, Venedik'e yapt bir yolculuk srasnda, bir Hol
landalnn byle bir aygtla Padua'ya vard haberini ald.
Korktuu ey bana gelmiti. Alelacele Padua'ya geri dn
d, ama Hollandalnn, olaanst icadn Do' a satmak
amacyla Venedik'e gittiini rendi. Yirmi drt saate bu ay
gtn bir kopyasn yapverdi; stelik onu biraz da gelitirdi,
bylece teleskopun vizrndeki grnt artk tepe taklak de-

374
 Bilimin Orta Parma

il dik duruyordu. Sarpi'ye ifreli bir mesaj gnderdi ve on

dan Do'un Hollandalnn teklifi hakknda karar vermekt
aceleci davranmamasn salamasn istedi. Sarpi, Galileo'yu.
dinledi ve ona aygtn daha ileri ve grkemli bir versiyonunu
yapmas iin zaman kazandrd. Galileo grnty on kat
bytme gcne sahip bir teleskop yaparak k bir deri klf
ierisinde Do'a sundu. Do ok sevindi ve Galileo'ya ylda
1000 altn maala Pisa niversitesi'nde bir memuriyet nerdi.
Galileo teleskopu gelitirmeye devam etti, baz Avrupal h
kmdar ve patronlara bu ayghn birtakm versiyonlarn gn
derdi. Teleskop ona hahr saylr miktarda kazan getirdi.
Ama ban Kilise ile belaya soktu.
Galileo artk yirmi kat bytme gcne sahip en iyi ayg
tn kullanarak, gkyzn imdiye dek kimsenin yapamad
ekilde gzlemleyebilirdi. O gne dein kusursuz derece
de przsz olduu dnlen Ay yzeyinde kraterler ve
dalar bulunduunu kefetti. Jpiter'in aylarnn hareketleri
ni gzlemledi. Samanyolu'nun binlerce farkl yldzdan mey
dana geldiini kefetti. Bulgularn Siderius Nuncius (Yldzla
rn Habercisi) adl eserinde yaymlayarak akademik cami
adaki saygnln perinledi. Eser, ilk yaymlanndan be
yl sonra, 1610' da inceye bile evrildi.
Ama Galileo'nun gzlemleri kanlmaz bir geree iaret
etmeye balad: Dnya teki gezegenlerle birlikte gnein ev
resinde dnyordu. Bu gerek, Kutsal Kitaptaki bilgilerle eli
iyordu. Giordano Bruno'nun sra balanp yakl henz
belleklerden silinmedii iin, Galileo bulgularn yaymlamak
ta ihtiyatl davrand. Eer gzlemlerini kesin sonulara var
makszn sunarsa Kilise ve kamuoyu bu gzlemleri manhkl
bulurdu. Ama belki de baz insanlarn ne kadar mantkl dav
ranabileceini iyi tahmin edememiti. niversiteden i arkada
olan Profesr Guilo Libri'yi teleskopundan bakmaya davet
ettiinde, insan denen mahlukun ne kadar dik kafal olabilece
ini grd. Galileo'nun eletirmenlerinden biri olan Libri, onun

375
Tanrnn yks

bu davetine, teleskoptan bakmasna gerek olmadn nk ne

greceini zaten bildiini syleyerek yant verdi. Libri bu da
vetten ksa sre sonra lnce, Galileo da meslekta hakknda,
yeryzndeyken gkyzne baknamb, . imdi gkyzne
doru ykselirken bakar arbk, demeden edemedi.
Libri gereklerle yz yze gelmek istemiyordu ama Gali
leo'nun Papa hakknda iyimser olmak iin sebepleri vard.
Toskana;ya bilim elisi olarak atanmasndan sonra 1611 yln
da Roma'y :Ziyaret ettiinde, kendisine Papa ile diz kerek
deil ayakta durarak konuma izni verildi; bu bir dostluk ve
hogr jestiydi. Papa'nn badanman Kardinal Bellarmine
teleskoptan bakt ve Galileo'nun Yldzlarn Habercisi nde be
'

lirttii her eyin doru olduunu syledi.

. Galileo, Papa'nn huzurunda scak karlannca, Gne
merkezli evrenle ilgili fikirlerinin kabul edilebileceini d
nerek yanl bir izlenime kapld. Gne lekeleriyle ilgili bir
kitaba ek bir blm yazp fikirlerini aklad ve altna da ismi
ni koydu. Tabii, ngar kt. Bir iki yl sonra Galileo havay te
mizlemek amacyla Roma'y bir kez daha ziyaret etti. Belki de
ilerin bir kafa sallama ya da tokalama yoluyla halledilecei
ni umuyordu. Ama bunun yerine Kilise'yi tm kuvvetleriyle
kendisine kar saf tutmu halde buldu. Papa V. Paul, Kardi
nal Bellarmine kanalyla Galileo'ya fikirlerini savunmamas
ya da retmemesi talimatn verdi. Eer bu talimata uymaz
sa, Engizisyon tarafndan resmen uyarlacakt.
Bu olaydan sonra bile Galileo gzden dmedi hatta Pa
pa'nn huzuruna arld ve Papa bizzat altn izerek ona
memuriyetinden endie etmemesi gerektiini syledi. Bellar
mine, Galileo'ya kendisinin cezalandrlmadn, sadece Ka
tolik Kilisesi'nin tm yeleri iin balayc olan emir hakkn
da bilgilendirildiini bildiren bir yeminli ve yazl ifade vere
rek Papann szlerini destekledi.
Birka yl iinde Galileo'nun durumu daha da kritikleti.
Papa V. Paul ve Bellarmine 1621' de ldler. Blgedeki siyasal

376
 Bilimin Orta Parma

istikrarszlklardan tr kendilerini daha az gvende hisse

den Toskana liderleri Papa'nn gazabna urayan kiilere ko
ruma salamaya arlk eskisi kadar istekli deillerdi. Yine de
Galileo baz yksek mevkilerle balanhlarn korumay baar
d. Barberini adn tayan gen bir soylunun zel retmenli
ini yapyordu. Ailesi, gen adama byk bir zen ve sabrla
yaklaan Galileo'ya minnettard. Gen soylunun amcas 1623
ylnda VIII. Urban adn alarak Papa olunca, Galileo gayet
kendinden emin bir tavrla, Ayarc adl yeni kitabn Barberini
ailesinin arl armasyla ssleyip yeni Papa'ya ithaf etti. Bu ar
maan Papa VIII. Urban'n o kadar houna gitmiti ki kendisi
yemek yerken kitab yksek sesle okutuyordu.
Bu itenlikten yoksun jest Galileo'nun beeni toplamasn
salad ama bu olumlu hava pek uzun sre esmeyecekti.
1629'da, fikirlerinin kabul edileceine ilikin byk umutlar
tayarak, lki Byk Dnya Sistemi zerine Diyalog adl eserini
yaymlad. Kitap iki kii arasnda geen hayali bir tarhma bi
iminde kaleme alnmh. Bu karakterlerden biri olan -ve
Galileo'nun vefat etmi sefih dostlarndan birinin adn ta
yan- Salviati, Koperniki gr temsil ederken, Simplicio
adl karakter eski, yani Batlamyusu gr savunuyordu.
Galileo, Kopemiki grn temsilcisine eski bir dostunun
adn verip, Kilise'nin destekledii gr savunan kii iin
de "basit" anlamna gelen bir isim seerek hem zekice hem de
aklszca bir ineleme yapm oluyordu.
Kitap ilk bata papaln sansrnden geti. Yetkililer
metnin byk ksmndan honut kaldlar ama kitaba, Koper
niki grn bir gerek deil sadece bir teori olarak sunul
duunu belirten yeni bir nsz ve bir sonu blm eklemek
istediler. erdikleri anlam sabit kalmak kaydyla, Gali
leo'nun bu eklemelerin ifade tarzn deitirmesine ya da ss
lemesine izin verdiler. te bu izin, vahim sonular dourdu.
Galileo bu izni kullanrken fazla esnek davrand. nsz
farkl bir yaz karakteriyle bastrd ve bylelikle bu metinde ,

377
Tanrnn yks

savunulan grlerin kendisine ait olmad iaretini verdi.

Koperniki grn sadece bir teori olduu ne srlerek
rtld sonu blmndeyse, bu szleri, kitabn bandan
sonuna dek bir mankafa gibi konuan Sirnplicio'ya syletti.
nceden Galileo'nun almalarndan holanan Papa VIII.
Urban imdi emrindeki rahiplerden, Galileo'nun kendisini
enayi yerine koyduu trnden szler iitiyordu. Gali
leo'nun niyeti herhalde bu deildi. Papa Cizvitlere Galileo'yu
sulayc nitelikteki btn materyalleri toplamalarn emretti.
Cizvitler dengesiz bilginin Koperniki evren modelini benim
sememesi, savunmamas ve retmemesi konusunda uyarl
d Mart 1616' daki Papa-Galileo grmesinin tutanaklarn
sratle arahrdlar. Bu uyar, niyeti onu rtmek olsa bile
Galileo'nun Koperniki grleri dile getirmesini yasaklaya
cak ekilde, zekice ifade edilmiti. Son Cizvit raporu papal
a 1631 ylnda Peder Melchior Inchofer tarafndan iletildi.
Raporda unlar syleniyordu: "Dnyann hareket ettii d
ncesi tm sapknlklarn en irenci, en zararls, en kepaze
sidir; dnyann hareketsiz olduu fikri kez kutsaldr; ru
hun lmszlne, Tanrnn varlna ve insan biimine b
rnmeye kar kanlar bile dnyann hareket ettiini iddia
edenlerden daha ok ho grlmelidir." Galileo sapknlk
sulamasyla yarglanmak zere Rorna'ya arld. Veba sal
gnnn ba gstermesi Rorna'ya gidiini geciktirdi ama Gali
leo, sonunda, 1633'te, kederli bir ekilde ve arterite yakalan
m bir halde, sulamalara yant vermek zere kente vard.
Kukusuz Galileo'nun elinde bir koz vard: Kardinal Bel
larrnine'in yeminli yazl ifadesi. Ama Engizisyon bunu
nemsemeyecekti. Sapknlk sulamasyla yarglanmak zere
alenen rnaherneye arld. Eer Galileo sulu deilse, bu,
Engizisyon'un hatal olduu arllarnna gelirdi; ve bu da Av
rupa' da aklndan sapkn dnceler geen herkese tehlikeli
bir mesaj ulamas dernekti. kenceyle tehdit edilen ve arte
ritten tr ok ac eken altm dokuz yandaki Galileo so-

378
 Bilimin Orta Parma

nunda "hatal dnceyi yadsyacana, lanetleyeceine, hor

greceine" yemin etti. Hibir ekilde esnetilmeyecek olan
cezasi mr boyu hapisti.
Aslnda, bu o kadar da ar bir ceza deildi. Galileo' nun
Arcetri yaknlarndaki, Floransa'y gren tepelerde byk bir
bahesi olan ve kente yry mesafesi iinde bulunan, da
yal-deli, taraal byk villasnda kalmasna izin verildi.
Galileo, 1 642 ylnda lene dek burada gizlice almaya de
vam etti. Bu yllarda rettii lki Yeni Bilim adl eserde -ileri
de Isaac Newton tarafndan gelitirilen- tm evrenin insan
akl tarafndan anlalabilecek yasalarla ynetildii ve mate
matik sayesinde ngrlebilecek gler tarafndan iletildii
grn ortaya att. Bu eser gizlice talya' dan karlp Hol
landa' da Louis Elsevier tarafndan basld ve tm Avrupa' da
bilimin geliimi zerinde hayati derecede nemli bir etki
yapt; aynca Elsevier Yaynevi'ne bilimsel yaynlar alannda
bugne dek sren bir saygnlk kazandrd.
Ne gariptir ki Kilise'nin Galileo'nun byk eseri lki Byk
Dnya Sistemi zerine Diyalog'a koyduu yasak ta 1822'ye ka
dar srd. Bu belki de getiimiz yzyllarda Hristiyanlk
inancnn ne denli kat bir yapya sahip olduunun bir gster
gesidir. teki. dinlere olduu kadar bilime de kar kmtr.
Kardinal Bellarmine, Kopernik'in kuramna cennet ve cehen
neme yer vermedii gerekesiyle saldryordu. Cehennemin,
doal nedenlerden tr, dnyann merkezinde olmas ge
rektiini ileri sryordu. Cehennem, meleklerin ve llerin
ruhlarnn ikametgfil1ndan olabilecek en uzak yerde bulun
malyd. Bellarmine'in bu gr ileri srd yllarda slam
bilgini Molla Sadr cennet ve cehennemin her bireyin kendi im
geleminde bulunduunu iddia ediyordu; bu arada Yahudiler
cehennemin gerekten var olmayndan tr mutluydular
ve Yahudi Kabalaclar da Kutsal Kitaptaki Yaratl yks
nn harfiyen deil sembolik olarak yorumlanmas gerektiini
savunuyorlard. Bunlarn tersine, Batl Hristiyan retisi,

379
Tanrnn yks

inana sabitletirme, lncil'i otorite yapma, kah bir yapya b

rnme eilimine girdi ve bylece saldrya ak hale geldi.
Galileo'nun yksnde tuhaf, ironik bir dm noktas
vardr. Roma'nn merkezinden Fiumicino Havaalan ynn
de otomobille doksan dakika yol alrsanz, irin bir ky olan
Albano'ya ularsnz. Yukarda, gzel bir tepenin stnde
papalarn yazlk konutu olan Castelgandolfo bulunur. Bu a
toya baklnca, ikisi modern ve biri eski olmak zere kub
be grlr. Bunlardan eski olan asl konutun bulunduu ya
pnn zerini ter. Modern olan kubbelerin altndaysa Papa
lk Gzlemevi'ne ait iki teleskop bulunur. Buradaki Cizvit
gkbilimciler tm dnyada sayg duyulan gzlemler yapar
lar. Bu teleskoplardan biri daha byktr ve bu daha byk
olan, mercei yirmi santimetrelik teleskopla Gne merkezli
evrenin inceleniyor olmas ne kadar olaanstdr. 1933 y
lnda, Galileo'nun Engizisyon tarafndan sulanmasndan
tam 300 yl sonra ina edilmitir. Galileo'nun asi parma bel
ki hala biraz sallanyor olabilir.

Tanr ve Doa: ngiliz Uzlas

ngiliz Reformasyonu'ndan sonra dindar Protestanlarn Ya
ratl' a baklarnda olduka byk bir deiim gerekleti.
Cumhuriyet Dnemi'nde Cromwell'e (360 yl nce srgn
edilmi) Yahudilerin lkeye tekrar alnmasna izin vermesini
tavsiye eden, Cambridge niversitesi branice Profesr
Ralph Cudworth benim en byk kahramanlarmdan biridir;
Her ne kadar benim ailem Amsterdam' dan buraya ilk ulaan
lar arasnda deilse de annemin atalarndan bazlar Cud
worth'n lmnden be ila on yl sonra lkeye kabul edi
lenler arasndayd. Babamn ailesinin bir kolu da bundan be
yl sonra Prusya'dan gelmiti.
Cudworth, Emmanuel Koleji'nin bir yesiydi. 1645 yln
da Clare Hall'da retmen oldu. 1654'te sa Koleji'ne geti ve

380
 Tanr ve Doa: ngiliz Uzlas

orada lene dek retmenlik yapt. Kendisi o zamann akade

mik dncesindeki belli bir eilimin tipik rneiydi. Cam
bridge'teki Platonculardan biri olan Cudworth, siyaset felse
fecisi Thomas Hobbes'un nde gelen muhaliflerinden biriydi.
Avrupa'da kald dnemde Galileo ve Descartes ile tanm
olan Hobbes, tm evreni materyalist ilkelerle aklamak isti
yordu. Onun ateizmi insann Tanrsal kkenli herhangi bir
zellie sahip olabileceini reddediyordu. Hobbes, insann
temel varolu biimini "zavall, yalnz, mstehcen, hayvansal
ve ksa" olarak tanmlamasyla nlyd. Doksan yanda
lmle yz yze geldii zaman Hobbes'un kiliseye gidip gel
meye balamas ve materyalizmini biraz gemlemesi belki de
ok artc deildir.
Cudworth'un bazen Parlamento' ya verdii vaazlar ileride
bir Anglikan adeti halini alacak hogr ve merhamet gele
neinin bir ksmn oluturuyordu. Gerek Entelektel Evren
Sistemi balkl byk eseri 1678' de yaymland. Anlalmas
olduka g bir kitapt. Bunun sebebi, ksmen, okurun hazm
kapasitesini aan saysz ayrntya girecek kadar bilgili olma
syd. Ama yarm kalmasna ramen, kitap, lmnden son
ra Cudworth'e n kazandrd. Cudworth bu kitapta eyi,
(a) Tanrnn var olduunu, (b) ahlaki ilkelerin doal olduu
nu ve (c) insann zgrlnn gerek olduunu kantlama
ya altn belirtiyordu. Bu nermenin karsna srasy
la yanl ilke karlyordu: Tanrtanmazlk; tm ahlaki
ayrmlar Tanrnn iradesine havale eden dinsel kadercilik; ve
Tanry tanyan ama yine de onu doayla zdeletiren antik
stoaclarn kadercilii.
Kitap ar eletiriler alyor, anlalmaz olduu ileri srl
yordu. Bir modem bilgin yle demitir: "Kuvvetli fakat pek
zgn olmayan bu kitabn sav eletirel olmayan, fantastik
bilgilerin altnda ezilmitir." Bir siyaseti ve onun ada
olan Lord Bolingbroke'un dedii gibi, Cudworth, "o kadar
ok okuyor ki dnecek zaman kalmyor; ve o kadar ok

381
Tanrnn yks

beeniliyor ki serbeste dnemiyor" idi. Yine de Cudworth

bugn byk bir bilgin ve ok drst bir kii olarak kabul
edilmektedir. Comell ve Chicago niversitelerinde bulun
mu bir 19. yzyl bilgini olan Profesr Andrew Dickson
White, Cudworth'ten "ngiliz Kilisesi'nin medar iftihar"
olarak sz etmi ve yle demitir: "Arkasnda, harcad
emee yakir bir eser brakt. Hristiyanl, ister antik olsun
ister modem, tm tehlikeli evren kuramlarna kar koruya
cak bir kale ina etmeyi amalad." Onun katks, evrenin bi
imlendirilebilir bir nitelie sahip olduunun dnlmesini
salamasyd: Tanr, devinimi balatm ama bundan sonra
evren kendi yasalarna gre devinmiti. Bu gr Spinoza'y
ve 19. yzyl filozoflarn etkiledi ve aslnda bugn pek ok
dindar insann sahip olduu grten pek farkl da deildi.

Tek Bir Noktas Bile...

Buda, rencilerine nirvana --..,.-kurtulmu ruhun lmden
sonra srecei yaam- hakknda speklasyon yapmann ya
kk almayacan sylyordu; nemli olan ona ulamaya
almakt. Altnc blmde grdmz gibi, slamda
Allah'n niteliini tartmak zaman kayb olarak grlr,
yanl Tanrlara tapmak kadar kt saylr. Ve Yahudiler, bel
ki tarihte yaadklar olaylardan tr, belirsizlikten ok faz
la rahatsz olmazlar. Yahudi gelenei tek bir dnya gr
benimsemez; Talmud kendimizi iinde bulduumuz dnya
ya ilikin pek ok elikili yorum yapar.
Bu arada, Dou Hristiyanlnda kerigma ile dogma arasn
da nemli bir ayrm yaplmtr. Kerigma, Kilise'nin yazlabi
len ve aktarlabilen resmi retisine verilen isimdir. Ama dog
ma Kilise'nin retisinin tad daha derin anlam, sadece
dorudan doruya, bireysel deneyimle anlalabilecek bir e
yi ifade eden ok daha kaypak bir kavramdr. Bir atasz ve
onun bize rettii gerek ile yaayarak rendiimiz gerek

382
 Tek Bir Noktas Bile...

arasndaki fark da kerigma ile dogma arasndaki farka benzer.

Kk bir ocukken yzlerce kez "Sz gmse skft altn
dr" diye yazarak elyazm gelitirmeye alrdm. Biraz eski
bir dille ifade edilmi bir sz 9lmasna ramen, ne anlama
geldiini ok iyi biliyordum. Ne var ki bu sz hayata geir
meyi baarmam tam otuz ylm ald. Kerigma, dnmeden,
ezberlenerek renilen bir atasz gibidir; dogma ise sadece
bireysel deneyim yoluyla kabul edilebilecek bir gerektir. Do
u Hristiyanl bu ayrmdan kiliselerinin tasarmnda bile
faydalanmtr; ikonlarla ssl bir perde cemaatin bulundu
u blm sunaktan ayrr ve bu ayrm inancn gizemli y
nn simgeler.
Ama Bat Hristiyanl gizemden hibir zaman holanma- .
m, retinin ierdii saysz paradoks ve elikiyle aka
mcadele etmi, onlar aklamaya almtr. Teslis -Baba,
Oul ve Kutsal Ruh- fikri, apak felsefi sorunlar ortaya
koyduu iin, sz dalana merakl Hristiyanlara yzyllar
boyunca malzeme salamtr. Nasl hem tek hem Tanr
olur? Eer sa Tanrnn oluysa, bu onun bir ekilde Tanrdan
daha gsz bir varlk olduu anlamna m gelir, yoksa onun
kadar gl bir varlk olduu anlamna m gelir? Eer sa
Tanr kadar glyse, Tanrdan nasl olur da her eye gc
yeten varlk olarak sz edebiliriz? Eer sa zamann tesinde
olan ve her eye gc yeten Tanr ile ayn varlksa, O, nasl
olup da tarihin bir anna inmi ve armhta ac ekerek l
mtr? Dou Hristiyanl bu paradokslarn hi kurcalan
mamasndan yanadr, nk bu paradokslar inancn mucize
vi ynnn aklda tutulmasn salar ve bize insan aklnn
Tanrnn gerekliini asla kavrayamayacan anmsatr. Tes
lis'in gizemini bir grup mantkl nermeye indirgemeye al
mak, yeni biilmi imin kokusunu tarif etmeye almak ka
dar bo bir itir.
Grdmz gibi, Bat Hristiyanl bu speklasyon frt
nasn, Kutsal Kitapta yazanlar harfiyen kabul ederek atlatma-

383
Tanrnn yks

y denedi. Kutsal Kitapta her ne syleniyorsa, doru kabul edil

di. Bylece, spanya'nn Baengizitr 1576' da u szleri sarf et
ti: "ster tek bir nokta, ister tek bir fikir, ister tek bir sz, ister tek
bir szck, ister tek bir hece, ister tek bir ses olsun, Kutsal Kitap
ile elien hibir ey sylenemez." Ama bu dnce tarz, so
nunda, dnce tarihinde ortaya kan baka fikirlerle tehlikeli
bir mcadeleye giriti. nceki sayfalarda grdmz gibi,
Rnesans ve Reforrnasyon dnemlerinde, eski Yunanl ve Ro
mallar tarafndan yceltilen insan aklna ynelik ilgide bir can
lanma yaand. Luther ve Calvin gibi Reformcular her bireyin
Kutsal Kitab okuma gcne sahip ve okumakla grevli oldu
unu savunuyorlard. Bu yaklam sonucunda, gemii binler
ce yl eskiye uzanan ama akl faktr hesaba kahlrnadan yazl
m olan metinler akla biimde okunmaya baland.
Galileo'nun zamannda, Kilise'nin Protestan Reformasyo
nu ile savamak zere yetitirdii sper eitimli sekinler
olan Cizvitler, Louvainli Leonard Lessius'un (1554-1632) kii
liinde ok nemli bir szcye sahip oldular. Lessius tam a
nn adamyd. Tanrnn, para kazanma hakkn iilere de
il giriimcilere verdiine inanyordu. Ancak, daha ok, Tan
rnn varlnn evrenin gzlemlenmesi yoluyla bilimsel ola
rak kantlanabileceini savunmasyla tannyordu. Bir kar ta
nesinden ulu bir am aacnn yapsna dek, tm doal dn
yann tasarm, zeki bir failin var olduunu gsteriyordu.
Lessius'un zihninde canlandrd Tanrnn zellikle Hristi
yanla zg bir taraf yoktu; hakikaten de eserlerinde
sa' dan pek az sz ediyordu. Lessius Tanrdan, o sanki, hpk
ktle ekimi yasas ya da gezegenlerin hareketi gibi, evrenin
gzlenebilir bir esiymiesine bahsetmeye balad. Tanr
nn varlna ilikin bu "kozmolojik" sav -bazen ben dahil
pek ok kiiye ikna edici gelmiyor deildir. Bir hcrenin kar
mak yapsna, ya da bir dan doruundan o ba dndr
c manzaraya baknca, stn akla sahip bir failin i banda
olduunu dnmek kolaydr.

384
 Tanr ile Kumar Oynamak

Tehlike, dini aklc temellere oturtmaya almak istedii

miz zaman balar ve onu deney ve gzlem yoluyla snamaya
altmz zaman da artar. Galileo gibi bilginler, ulatklar
gerekleri, kendi duyular ve akllar kanalyla bulduklar ka
ntlara dayandrdlar. Bunlar kukucu kimselerdi; snavdan
geemeyen kuramlar tekrar masaya yahrmaya hazrdlar.
Eski Yunanllarn savunduu ve Martin Luther tarafndan
Kutsal Kitab anlamak iin ilahi bir ara olarak grlen insan
akl, insanlarn Kutsal Kitab ve temsil ettii inanlar ilevsiz
klmak iin kullanmaya balayaca bir alet haline geldi. G
receimiz gibi, pek ok bilgin, Lessius'un fikirlerini benimse
di ve Tanry aramaya giriti. Onu, gzlemlenebilen doann
yasalarnda ve glerinde aradlar; bulamaynca da Tanrnn
hi var olmad sonucunu karmak zorunda kaldlar.

Tanr ile Kumar Oynamak

tiraf etmem gerek. Pek otobse binmem. Ama geenlerde,
akas. ksmen nostaljiden ksmen zorunluluktan tr,
Londra'run bir ucundan teki ucuna giden o iki katl krmz
otobslere bindim. Pek ok filmde Londra'run simgesi olarak
karmza kan bu otobsler, son zamanlara dek, kalabalk
bakentimizin ho grsel zelliklerinden biriydi. Zihnim sic
transit gloria mundi ile dolu olarak otururken, arkamda geen
bir konumaya kulak misafiri oldum. (Bu durum otobs yol
culuunun, kulak misafiri olmaya herkesin kar karya ses
sizce ve utanarak oturduu metro yolculuundan ok daha
uygun olduunu gayet iyi yanstyordu.) Yamurlu bir ar
amba gn, otobs, evresinde kitaplarn topland Cha
ring Cross caddesinden geerken byle bir eyin olmas kula
a biraz olanaksz gelse de iki gen adam br dnyay tart
yorlard; belki de bu simgesellemi otobslerin lm on
lar bu tartmay amaya itmiti. Genlerden biri byle bir
eyin olamayacanda kararlyd. teki bunun pek akla ya-

385
Tanrnn yks

kn olmadn dnyor, ama ak fikirli olmaya alyor

du. "Eer yle bir ey yoksa mesele kalmaz. Ama yle bir ey
varsa, benim iin iyi olur," dedi. Kukucu arkada eytanca
bir edayla Hristiyan dininin o kadar hogrl olmadn
syleyerek karlk verdi. "Ona inanmak zorundasn, yoksa
seni ieri almazlar," dedi. teki u szlerle tarhmay bitirdi:
"O zaman inanmak mantkl, deil mi? Ne olur ne olmaz di
ye yani."
Ben o srada Blaise Pascal'n yaam yksn okumakla
meguldm. Birden iimde ok gl bir drt hissettim.
Kendimi tutmasam, arkama dnecek ve bu gen adama g
rlerinin drt yz yl nce Katolik bir bilgin tarafndan ne
srlen grleri artrdn syleyecektim. Muhtemelen
bu gzlemim pek ho karlanmayacakt. Ama Pascal'n fikir
leri, insanlarn Tanrnn varlnn arlk doal karlanamaya
can dnmeye balad bir aa ait fikirlerin tipik rne
iydi.
Pascal, Clermont-Ferrand' da zengin bir ailenin ocuu
olarak 1623'te dnyaya geldi. yanda annesini kaybetti.
zgr dnceli biri olan babas Etienne tarafndan evde ei
tildi. Etienne Pascal on be yana gelinceye dek Blaise'in ma
tematik renmesini yasaklad. Tabii ki Blaise gizlice mate
matik almaya balad (kaak olarak renildii zaman ma
tematik bile zevkli olabiliyordu) ve on be yana gelince, k
lit'in ilk yirmi geometri savn kantlayarak babasn ak
na evirdi. Kk dahi, on alt yanda, sk sk yakasna yap
an salk sorunlarna ramen geometri zerine bir makale
yaymlad. Makale o kadar karmakt ki pek ok nde gelen
bilgin bu almann bu kadar gen bir matematiki tarafn
dan gerekletirilmi olduuna inanmad.
1639'da Pascal ailesi Rouen'e tand. Etienne orada vergi
toplaycs olarak i buldu. Olu ona toplama ilemlerinde
yardmc olmas iin ilk saysal hesap makinesini tasarlad.
Bu, Pascaline adyla bilinen bir modeldi. Teknik adan ileriy-

386
 Tanr ile Kumar Oynamak

di, ama tutulmad; bunun sebebi byk lde Fransz para

sisteminin tuhaflklarna uymayacak kadar salam bir mant
a gre ilemesiydi.
Pascal yirmi yana geldiinde babas bacan incitti
ve gece gndz bakma muhta kald. Jansenciler olarak .bili
nen dinsel tar.ikata ye iki gen adam aileye yardm etmek
iin eve geldi. Bu kiiler Pascal ve .kk kz kardeleri ze
rinde kalc bir ruhani etki yapt. Jansenciler Katolik bir tari
katt ama Kilise tarafndan sapknlkla sulanyorlard. Bu
nun sebebi, Papa'nn otoritesini reddetmeleri ve Calvinciler
gibi, kimin cennete kimin cehenneme gideceine Tanrnn
kendi bana karar verdiine inanmalaryd. retilerine
zellikle Cizvitler kar kyordu ama Jansenciler kuzey
Fransa' da yaayan pek ok zenginin desteine sahiptiler.
Kendilerini sk almaya adamak ve tm elence biimle
rinden saknmakta Calvincileri bile geride braktklar syle
niyordu.
Pascal'n bilime olan ilgisi ok ynlyd. Olaslktan at
mosfer basncnn niteliine dek pek ok konuyla ilgileniyor
du. Ama en ok aklda kalan eerini Ekim 1654 ylnda mey
dana gelen sarsc bir olaydan tr verdi. Seine rma ze
rinde bulunan bir kprden geerken, arabasn eken atlar
dan biri koumlarndan kurtuldu ve frlayp kat. Dengesi
bozulan araba kprnn korkuluklarna arpt ve korkuluk
lar zerinde asl kalaak aadan akan rmaa uma tehlike
si geirdi. Mucize eseri Pascal yaralanmadan kurtarld ama
bu olay onu derinden sarst. Aslnda ne kadar byk bir sar
snt geirdii, 1662 ylnda ld zaman, yeleinin cebinde
bir kat paras bulununca ortaya kt. Kat parasndaki
notlar Pascal'n 23 Kasm 1654 gecesi yaad ve onu Jansen
cileri byk bir hararetle kucaklamaya iten gizemli bir dene
yimi ayrntlaryla anlatyordu. Pensees (Dnceler) adl ese- ,
rinde yaymlad bu karlamann anlatm blk prk ve
huuyla dolu olmakla birlikte olduka gldr: "Depuis en-

387
Tanrnn yks

viron dix heures et demi du soir jusque environ minuit et de

mi. FEU. Dieu d'Abraham, Dieu d'Isaac, Dieu de Jacob; non
de philosophes et des savants. Certitude. Certitude. Senti
ment. Joie. Paix." (Gece aa yukar saat on buuktan yarma
kadar. ATE. brahim'in Tanrs, shak'n Tanrs, Yakup'un
Tanrs, filozoflarn ve bilginlerin Tanrs deil. Kesinlik. Ke
sinlik. Duygu. Nee. Huzur.")
Pascal, Paris'in dnda bulunan Port Royal' deki Jansenci
lerin kadnlar manashrn ziyaret etmeye balad. Kz karde
i burada rahibeydi. Onlarn davasnn ateli bir savunucusu
oldu. Cizvitlerin tutumunu hicveden on sekiz yaz yaymla
d. "Pascal'n bahsi" olarak bilinen kuram gelitirmeye ba
lamas da bu dneme denk der. Leonard Lessius gibi Pas
cal da Tanrya inanmann aklc bir hareket olduunu d
nyordu. Benim otobste konumasna kulak misafiri oldu
um yolcu gibi o da bunu Tanrya inanmann inanmamaktan
daha manhkl olduunu savunarak kantlamaya alyordu:
"[Tanrnn] ne ya da kim olduunu bilme yeteneine sahip
deiliz ... Akl bu soruya yant veremez. Sonsuz kaos bizi ay
rr. Bu mesafenin te ucunda havaya bir bozuk para ahlr. Ya
z m yoksa tura m gelecektir? Bahse var msnz?"l Pascal
Tanrya inanan kiinin kesinlikle kazanacan savunuyordu.
Eer Tanr yoksa, kii ona inanmakla bir ey yitirmi olmaz
d. Ama varsa, kii ona inanmamakla ok eyi -lmszl
- riske atm olurdu.
. Bu ok mantkl ve olaan bir ey olarak grlebilir ama
Pascal'n bu sav ortaya att dnemde, Tanrnn var olmad
n zikretmenin muhtemelen olduka radikal bir iddia oldu
u anmsanmaldr. O zamanlar Hobbes gibi filozoflara bile
ender rastlanyordu. O tarihlerden yaklak yz yl nce, in
sanlar bir baka "Tanrtanmazl" sulamaya balamlard
ama Tanrtanmazlktan kastettikleri ey tam olarak Tanrnn

1 Blaise Pascal, Pensees, ev. A. J. Krailsheimer (Londra: Penguin, 1995).

388
 Tanr ile Kumar Oynamak

varlna inanmamak deildi. Tanrnn varln gerek an

lamda inkar etmek, dnlemeyecek bir eydi. Kilise, varo
luun her kesine egemendi. Ve Protestanlarn "almak
suretiyle ibadet" etme fikri, en yeknesak etkinliklerin bile
Tanrya duyulan inanla renklenmesi anlamna geliyordu.
Tanrnn var olmadn ne srmek, bireysel kiilik diye bir
eyin var olmadn sylemek kadar anlalmaz bir eydi.
Byle bir fikir Buda'nn retileriyle uraan modern Batl-:
larn iini fena halde zorlatrrd.
Pascal'n yaad ada ve ncesinde, rakiplerinin gr
leri Kilise'nin retisinden farkllat zaman insanlar birbir
lerini Tanrtanmazlkla suluyorlard. Romallar, Yahudiler
ve Hristiyanlara Tanrtanmaz diyorlard nk onlarn tek
Tanr inanc kendilerinin ok Tanr inancyla eliiyordu. Gi
ordano Bruno'ya Tanrtanmaz denmiti, nk o, Katolik
Kilisesi tarafndan kabul edilmeyen bir Tanrya inanyordu.
"Tanrtanmaz" szc ngiliz oyun yazar Thomas Nashe
tarafndan, lszce davranan kiileri damgalamak ve aa
lamak kullanlyordu; ikiyzllk, hrs, agzllk, obur
luk, rastgele cinsel iliki kurmak hep Tanrtanmazlkla bir
tutuluyordu.2 Pascal gibi son derece dindar bir kiinin Tanr
nn var olup olmadna dair bahse girmek gibi bir fikir ret
mesi, Bat dncesinin ok byk deiimlere gebe olduu
nun bir iaretiydi. Artk yava yava teknoloji ve bilimsel
aratrmayla ilgili yeni fikirler ortaya atlyor ve birey kavra
m evrenin merkezine yerletiriliyordu.
letiim, tamaclk, lme ve tpta kaydedilen ilerlemeler,
insanlarn evrenle ve dolaysyla Tanr ile olan ilikilerini al
glama biimlerinde sarsc bir deiim dourdu. Eski alar
da uygarlklar tarm kontrol eden sekinlerin iktidar zerin
de ykseliyor ve mevcut kaynaklaryla beslenemeyecek ka
dar bydkleri zaman da yklp gidiyorlard. Doann z-

2 K. Armstrong, A History of God (Londra: Vintage, 1999).

389
Tannnn yks

gn eleri olan ktlk ve sel bir imparatorluu ykabiliyordu.

Ama teknolojik bakmdan ilerleyen Bal uygarl doann
kaprislerine arlk sk skya bal deildi. Sermaye biriktirme
ve bu sermayeyi ticari giriimlere yalrma yetenei Bal ulus
larnn veba gibi felaketlerden sa kurtulmas anlamna geli
yordu. Yeni ortaya kan zihniyet, insan eskiye oranla Tanr
ya daha az baml, kendi yazgsn daha okkendi izen bir
varlk olarak grmeye balad. Deiim, geliim ve ilerleme
gibi kavramlar hem doal hem de ekici grlmeye balap.d.
Oysa eski alarda, . gemi ile bugn arasndaki srekliliin
en nemli ey olduu ve ancak Kilise retisine sk skya
bal kalnarak korunabilecei dnlyordu.
Teknolojik ilerlemeler artan uzmanlamay da beraberinde
getirdi. Bugn, ben insann reme ilevini aralran bir bilgin
olmama ramen mhendislik ya da kalp cerrahisi zerine ma
kaleler yazmaya balarsam, meslektalarm bana pek iyi gz
le bakmazlar. Dawkins ya da Hawking gibi parlak isimler ha
yaln kkenini ana rahminde aralrmaya soyunurlarsa ben
de benzeri ekilde onlarn bu giriimini kmserim. Bu bak
as Pascal'n dneminde gerekleen deiimlerin dolaysz
sonucudur. nceki yzyllarda Leonardo da Vinci gibi bir R
nesans adamnn mhendislik, fizik ve anatominin yan sra
resimle de ilgilenmesi ve bu alanlarda herkesten daha stn
hale gelmesi mmknd. Ama Pascal'n zamanna doru, bir
alanda uzman olan bir kimsenin kendisini bir baka alanda da
uzman olarak grmesi gitgide zorlayordu. Farkl bilim dal
lan, ou zaman ibirlii etmekle birlikte, yine de birbirlerine
kukuyla bakabiliyorlard. Bu nedenle, filozof ve fiziki Des
cartes, parlak bir bilgin olan gen Pascal ile karlal zaman,
ona byk hakszlk ederek, "Kafasnn iinde ok fazla bo
luk var," diyebiliyordu. Bu tutum, bilginlerin kendilerini bir
toplumun yeleri olarak deil, daha ok, doruyu kendi z
gn yntemleriyle bulmaya alan bireysel ncler olarak
grd bir kltr yarath. Bu dnce tarzn kendi inanla-

390
 Akll Mekanik Ustas

nna da uygulamaya baladlar ve Tanr Fikri'nin ilerine yara

yp yaramayacan anlamaya almak adna, yzlerce yllk
reti ve gelenekleri reddettiler.

Akll Mekanik Ustas

Baz bilginler, yeni, gzlenebilir evrende Tanrya da bir yer
buldular. Isaac Newton bu bilginlerden biriydi. Newton'un
geleneklere pek uymayan inanc hem kariyeri asndan bir
takm glkler yarath hem de en nemli keiflerini yapma
sn salad. 1643 ylnda, Galileo'nun lmnden ksa sre
sonra doan Isaac Newton, geimsiz ve hayalci bir genti.
Ufak tefek oluundan tr -annesi, doduu gn onun k
k bir kavanoza rahata sabileceini sylyordu- okulda
baka rencilerin zorbalklarna maruz kalan Newton, iine
doduu iftlik yaamna pek yatkn biri deildi. iftlik y
netimi alanndaki ilk giriimleri felaketle sonuland, nk
ailenin srleriyle ilgileneceine kitap okuyup duruyordu.
Sonu olarak, hayvanlarn komularn arazilerine girmesine
izin verdii iin birka kez para cezas demek zorunda kal
d. Ancak maket yapmakta yetenekliydi; bir un deirmeni
maketi yapmt. Bir keresinde de kilttan bir fener yapm
ve onu yakarak bir uurtmaya ilitirmiti; komular gkte
uan bir hayalet k grnce Lincolnshire kynde kargaa
kmt.
1661 ylnda Newton, Cambridge'teki Trinity Koleji'nden
bir burs kazand. Yersiz dncelere tahamml olmayan
dul annesi, zaman ldrmek olarak grd niversite eiti
mi iin ona para vermeyi reddetti. Newton da Kolej'e uak
renci olarak girmek zorunda kald. Uzun sre nce kald
rlm olan bu uak rencilik sisteminde, Isaac gibi yoksul
renciler okula olan borlarn zengin rencilere uaklk
yaparak dyorlard. Bundan dolay Newton'un Trinity'deki
ilk yllar olduka mutsuz geti. Ama Newton, sonraki yirmi

391
Tanrnn yks

yl boyunca dostu ve oda arkada olarak kalacak olan Nicho

las Wickes adl gen adamla tant zaman iler dzelmeye
balad. Hi evlenmemi ve en yakn ilikilerini hep erkekler
le kurmu olan Newton'un ecinsel olduu sk sk ne srl
mtr. Bu ayrnt, sadece, hayat boyunca mnzevi ve ekin
gen bir kii olmas sonucunu dourmas asndan nem ta
r. Daha hogrl bir ada yaasa, byle mnzevi ve e
kingen biri olmayabilirdi, ama kendi anda baka eylerle
oyalansayd, bu denli parlak bir bilgin olamayabilirdi.
Cambridge'e yerleen Newton, akademi camiasnda hzla
ykselmeye balad, sk sk yemek yemeyi ya da uyumay
unutan takntl bir bilgin olarak saygnlk kazand. Ik ve
yerekimin doas zerinde saysz aratrma yaparken, iki
kez neredeyse kr oluyordu: Bir keresinde gnee ok uzun
sre bakm; bir defasnda da, gz yuvarnn biiminin bozul
masnn grntler stndeki etkisini grmek iin gzn
uvaldzla drtmt.
Newton evrenin bir dizi gzlemlenebilir ve tahmin edile
bilir yasa tarafndan ynetildiini dnmeye balad. Din
dar bir adamd, ama grleri niversite otoriteleriyle at
masna yol at. 4. yzylda yaam sapkn Arius'un reti
sini benimsedi. Arius, beinci blmde grdmz gibi,
sa'nn gerekten Tanrsal bir yne sahip olmadn ne sr
mt. 17. yzyl ngiltere'sinde bunu sylemek byk bir
su saylmyordu ama akademik kariyer yapmak isteyen
gen bir adam iin birtakm sorunlar yaratyordu. O zaman
larda, Trinity Koleji'nde alan retim yelerinin rahip ol
mas ve "balca aratrma konusu olarak Tanrbilimi see
ceklerine" ya da bunu yapmayacaklarsa "Kolej' den ayrla
caklarna" yemin etmeleri gerekiyordu. Newton anslyd;
yeniden tahta kan il. Charles bilimle ok yakndan ilgileni
yordu ve yeni kurulan Bilimler Akademisi'nin patronu ola
rak, n doasyla ilgili keifleri sayesinde saygnl artan
bir adam iin bir istisna yapmaya hazrd.

392
 Akll Mekanik Ustas

Lordlar Karnaras'nda geen skc tartrnlar srasnda

bazen salondan kp ok sayda kitap ieren ktphaneye
geerim. Sayfalarna gmldm hazine niteliindeki cilt
lerden biri, Newton'un Philosophiae Naturalis Principia Mathe-
. matica (Doa Felsefesinin Matematiksel lkeleri) adl, ilk kez
1687'de yaymlanan ciltlik nl eseridir. Newton bu ese
rinde bilinen evrendeki her eyin davrann tanmlayarak
hareket yasasn belirler. Bu eserin baars, byk bir bil
ginin, Kopernik'ten bu yana baka pek ok bilginin el yorda
myla arad gerei bulmasndan ileri gelir. Bu gerek u.,
dur: Evren, Tanr ya da Tanrlarn kaprislerine gre deil in
san tarafndan anlalabilecek mekanik ilkelere gre ilemek
tedir.
Ancak, Newton, ncellerinin pek ounun aksine, otorite
lerin gazabna uramamay baard nk kuram Tanrya
yer brakyordu. Newton iin, Tanr, yasalar yapan ve yrr
le koyan bir "Akll Mekanik Ustas" idi. Newton, evrenin
yasalarn kefederek, stn zekaya sahip bir gcn daha n
ce o yasalar yapp yrrle koymu olduunu kantlamak
tan baka bir ey yapm olmuyordu. Newton, arkada Aziz
Paul Katedrali Barahibi Richard Bentley'e yazd bir mek
tupta u szleri sarf etmiti: "Yerekirni, gezegenleri hareke
te geirmi olabilir an Tanrsal bir g olmadan yerekirni
kendi bana gezegenlerin gnein evresinde dnerken yap
tklar trden byle dairesel hareketler yapmaya balamalar
n salayamaz; ite bu ve baka sebeplerden tr, bu siste
min tasarmn zeki bir faile yormak zorundayrn."3
Newton, Trinity'deki meslektalarnn gznde meruluk
kazanmak istedii iin, birka kez Tanrbilirn alanna girdi.
rnein, Tanrnn uzay ve zamann yaratcs deil Tanrnn
uzay ve zamann kendisi olduuna inanyordu. te yandan
madde Tanr tarafndan yaratlmt; biim, younluk ve ha-

3 A. R. Hail ve L. Tilling (edl.), The Correspondence of Isaac Newton (Cam

bridge: Cambridge University Press, 1959-77).
393
Tanrnn yks

reket nitelikleri gz nne alndnda, madde uzayn (baka

deyile Tanrnn) parasyd. Bylece Newton'un hem bir bil
gin olarak kalmas hem de Tanrnn dnyay yoktan var etti
i eklindeki geleneksel Hristiyan dncesini savunmas
mmkn olmutu.
Ama Newton dikkatini gkyz zerinde deil, gzlem
lenebilir dnya zerinde topluyordu. Bundan dolay, eer
herhangi bir deer tayorsa, dinin, doal varolu yasalarna
aykr den her eyden arndrlmas gerektiini dnyor
du. 1680'lerde, Principia Mathematica yaymlanmadan nce,
Newton Musevi Olmayan Tanrbilimin Felsefi Kkenleri adl ese
rini verdi. Bu kitapta, Nuh Peygamber'in, doada gzlemle
nebilen bir Tanrya tapmaya dayanan ilk tektanrl ve aklc
dini kurduunu iddia etti. Sonraki kuaklar bu ar mesaj mu
cize ve byk ykleriyle yozlatrmt. Tanr da bizi doru
yola sokmak iin eitli peygamberler yollamt; Pisagor ve
sa bu peygamberlerden ikisiydi.

Newton'un fikirleri, insanlarn dinlerin de tpk evrendeki

baka her ey gibi bir tarihi olduunu kabul etmeye balad
bir ada iyi karland. 1690'lardan bir sonraki yzyla
dek, John Toland ve Matthew Tindal gibi radikal Tanrbilim
ciler insanlar tm batl inan ve doast olaylardan arnd
rlm daha doru bir inanca dnmeye ardlar. Toland,
1696 ylnda yaymlad Gizemli Olmayan Hristiyanlk adl
eserinde, akl gizemle megul etmenin "tiranlk ve batl inan
ca" yol atn ileri srd. Toland'a gre, Tanrnn kendisini
insanlara aka ifade edemediini ya da mesajn kastl ola
rak gizemli hale getirdiini ne srmek sapknlkt. Tindal ise
ilk yaratltan bu yana her birimizin kalplerine yazl olan bir
doa ve akl dini olduunu iddia ediyordu.
Newton'un gerekten dindar biri olduu gz nne alnr
sa, onun yksnde, u anda Tate Britain Galerisi'nde bulu
nan William Blake imzal olaanst bir resimde gzelce
zetlenmi tuhaf bir ironi buluruz. 1795 ylnda, bilginin l-

394
 Akll Mekanik Ustas

mnden yetmi yl kadar sonra, byk gizemci air ve sanat

Blake Newton'un bakr plaka stne koyu renk suluboyay
la zenginletirilmi bir gravrn yapt. Gravrdeki imge ta
ndkt; British Library'nin dndaki dev Newton heykelini
yapan Eduardo Paolozzi'ye esin kayna olmutu. Blake'in
orijinal eserinde -vcudu kasl, plak, dev bir adam olarak
betimlenmi olan- Newton bir kayann zerine oturup ne
eilmitir ve sol elinde bir l pergeli tutmaktadr. Bakla
r, lt beyaz bir alana sabitlenmitir. Bu, muhtemelen,
beyaz bileenlerine ayran prizmadr. lk bakta, New
ton, Tanr vergisi zekasn kullanmakla megul, salam yap
l byk bir kahraman gibi grnr. Ama aslnda resim son
derece eletireldir. Bu dev adam, bu "evrenin efendisi", bir
kayann, daha dorusu bir mercan resifinin stnde otur
maktadr. Sanatseverler bu koyu mavi resifteki, akla gelebile
cek her trl renkle bezenmi trl trl doal formlara ve
yuvarlak kabartlara bakarken, renkler ldamaya balar.
Ama Newton doal gzelliklere srtn dnmtr ve byk
bir dikkatle, yaratlla birlikte evrene yaylan ve Tanrnn
parman temsil eden o beyaz bileenlerine ayrmaya
younlamtr. Anlalan, Blake, Newton'un kendi teknoloji
siyle bu byk mucizeyi yozlatrdn ve gizemini yok etti
ini ne srmektedir.
Belki bunu yapmaktan Newton'un kendisi de korkuyor
du. Katolik II. James 1685 ylnda kardeinin yerine tahta
knca, Newton kendi yapt bilimden endie duymaya ba
lad. Artk Trinity' de kdemli bir retim yesi olan Newton,
II. James niversiteyi nfuzu altna almaya kalkt zaman
alarma geen kiiler arasndayd. Newton'un Kral'n giriimi
ne kar kmas, grn savunmak zere, herkesin nefret
ettii "cellat yarg" Jeffreys'in huzuruna arlmasna neden
oldu. Bu olayn yaratt stresten tr 1693 ylnda sinirleri
iflas eden Newton akademiden tamamen ayrlmaya karar
verdi. Meslek yaamn ngiltere'nin imdiye dek yetitirdii
395
Tanrnn yks

en parlak bilginlerden biri olarak deil, Kraliyet Darphane

si'nde st dzey bir memur olarak bitirdi. Ama onun buldu
u hareket yasas bugne dek doruya makul ekilde yak
laan keifler olarak dnld ve eitli uygulamalarda kul
lanld. NASA bilginleri, Jpiter'e yapaca yolculuk iin ge
rekli olan hza ulamasn salamak amacyla Galileo uzay
sondasn Vens ve Dnya evresinde dolatrrken New
ton'un yerekimi yasalarn kullanyorlard. Ve 20. yzyln
balarnda, bu yasalar herhalde insann tarihte yapt en tu
haf deneylerden birine dayanak oluturacakt.

Bir Ruh in ki Gm Dolar

Kasm 190l'de, bir Massachusetts hastanesinde alan dok
tor Duncan MacDougall, insan ruhunun bir yer kaplad ve
bundan tr de bir arl olmas gerektii eklindeki gr
n zetledi. Veremden.tr lmekte olan bir hasta tasar
m MacDougall' a ait ve zel olarak imal edilmi bir yataa
yatrld. Hastann lmnden nceki saat boyunca Mac
Dougall hastay art arda tartt ve dzenli olarak saatte 28
gram kaybettiini gzlemledi. Dr. MacDougall bu kilo kayb
nn soluk alp verme ve terin buharlamasndan kaynaklan
d sonucuna vard.
Sonra, tam saat 21:10'da hasta ld ve MacDougall'n an
lattna gre, "yz kaslarnn son hareketiyle ayn anda, te
razinin ibresi alt limitin altna dt ve sanki yataktan bir
arlk kalkmasna hi hareket etmeden orada kald." Mac
Dougall teraziyi yeniden dengelemek iin iki gm dolar
yani 21 gramlk bir arlk gerektiini gzlemledi. Deneyi yi
ne veremden lmekten olan ikinci bir hastayla tekrarlad. An
lalan, bu adamn ruhu daha ard; adam lm annda 28
gramdan daha fazla kilo kaybetti. MacDougall deneyi drt
kez daha yineledi ve 19 gram ile 10,5 gram gibi kilo kaypla
r gzledi. Bir keresinde de hibir kilo kayb gzlemleyemedi

396
 Bir Ruh in ki Gm Dolar

nk hasta, MacDougall teraziyi ayarlayamadan ld. Belki

de bu hasta ruhunu eytana satmt.
Daha sonra MacDougall lmekte olan on be kpekle de
neylerini srdrd. Kpekseverler bu deneklerin lm ann
da kilo kaybetmediini renince, bunun kendilerine onlarn
ruhu olmadn anmsattn dnerek zldler.
MacDougall, ulat sonularn neye iaret ettiinden
emin deildi. alt hastanede deneylerine iddetle kar
kld iin bulgularn yllarca kendine saklad. Hastalarn
dan birinin vcudunu tartmaya alrken, insanlarn ona faz
lasyla kar olduunu zaten fark etmiti. Bu tr deneyler
yaptna ilikin haberler dar sznca almalarn durdur
mak zorunda kald. MacDougall, magazin basn tarafndan
yarglanmak, sulu bulunmak ve aslmaktansa American Me
dicine adl mesleki bir dergide almalarn anlatan bir yaz
yaymlad. Yazya u bal koydu: "Ruh Maddesiyle lgili
Varsaym ve Bu Maddenin Varlna likin Deneysel Kant
lar."
MacDougall'n deneyleri pek ok Hristiyan ve Yahudiye
biraz gln gelir. Ruhun maddesel bir ey olmadna dair
epey eski bir gr mevcuttur. branicede ruhu anlatan
szck bulunur: ruah, nefe ve neamah. Bu terimlerden hibi
ri Dr. MacDougall'n tartmaya alt eyi anlatmak iin
kullanlamaz. Yaklak 1000 yl nce byk bir adam ruhun
doas zerinde dnd. Yahudi bilimsel etkinliinin kuru
cusu olarak grlebilecek Saural Saadia Gaon, daha karma
k bir yaklam benimsedi. Daha sonraki bilimsel ve felsefi
. Yahudi kaynaklarnn pek ou -(eserlerini genellikle Arap
a vermi olan) Solomon bn Gabirol, Abraham bn Daud,
Hasdai Crescas, Judah HaLevi ve Judah Abrabanel- gibi Ga
on da ruhu maddesel olmayan bir ey olarak gryor ve ge
nellikle akl ile ilikilendiriyordu.
Ancak, MacDougall'n deneylerinde ve kendisinin bu de
neylere olan eletirel yaklamnda, "dinsel dnce" ile "bi-

397
Tanrnn yks

lirnsel dnce" arasndaki ok nemli farklardan birini g

rrz. Her ikisi de belli bir inancn dile getirilmesiyle balar:
Dindar bir kii, "Ben ac ekenlerin dllendirileceine inan
yorum," diyebilir; bir bilgin ise, "Ishlan nesnelerin genleti
ine inanyorum," diyebilir. Aradaki fark, hangi olaylar mey
dana gelirse gelsin, insanlarn dinsel inanca dnyay anlam
landrmak zere bavurmaya devam etmesidir. rnein,
eer aa ektiim iin dllendirilrnernisern, yeteri kadar ac
ekmediim, ya da bana ne dl verildiini grmek iin ye
teri kadar ok abalamadn, veya "dl" br dnyada
alacam sonucunu karabilirim. Bilimsel inan -una var
saym dernek daha doru olur- sz konusu olduundaysa
tam tersi dorudur: Bir bilgin, gzlemleri onu destekledii
srece inanan korur ve gzlemleri inancyla eliiyorsa onu
reddeder.
Newton gibi bilginler bulgularna akla dayanarak ular
lar. Bunu ifade etmenin bir baka yolu, duyular yoluyla -
grerek, dokunarak, tadarak, koklayarak, duyarak ve le
rek- ulahklar kantlardan birtakm sonulara vardklarn
sylemektir. Ama bu bilimin sadece saduyuyu kabul ettii
anlamna gelmez. rnein, bugn elektron mikroskoplar sa
yesinde, bir kristalin iinin byk ksmnn bo olduunu ar
tk biliyoruz. Ama yine de biz kristalleri ii deliklerle dolu ol
mayan sert, kat cisimler olarak alglyoruz. Bu nasl olabilir?
Bunun sebebi, duyu organlarmzn evremizi saran dnyay
en iyi ekilde "alglamamza" yardmc olacak biimde geli
mi olmasdr. Kristaller byk oranda boluktan olutuu

iin, baz ok kk paracklar bu boluklar yoluyla krista

lin bir tarafndan teki tarafna geebilirler ama biz geeme
yiz; ve bu yzden de beynimiz kristal gibi cisimleri kah ola
rak alglar, nk eer byle alglamasa canmz yanar! Bey
nin bu zellii eitli haritalar arasndaki farklara benzer. Bir
arkadamdan bana bir yere nasl gideceimi gsteren bir ha
rita izmesini istesem, arkadam muhtemelen benim geldi-

398
 Bir Ruh in ki Gm Dolar

im yn, kullandm tat aracn temel alarak ve hem ken

disinin hem de benim fark edebileceimiz trden yer iaret
leri koyarak -bir dut aac yerine bir tekel bayiinin yerini
iaretleyerek- bir eskiz izecektir. Eer nme sadece bir ka
rayollar haritas ya da halihazr harita koyarsa, bunlarn ba
na daha az faydas olur. Duyularmz da ayn ekilde alr,
bize dnyann mevcut halinin bir resmi yerine, bir tr fayda
l harita retir. Bundan tr, bilim bazen "saduyuya" mey
dan okuyan sonulara ular.
Bilginler, maddenin niteliklerini aratrdklar kuantum
dnyasnda srekli gereklik kavraylarn sarsan bulgular
la karmaktadrlar. rnein, bir cismin ayn anda iki yerde
bulunmasnn mmkn olduuna inanabiliyor musunuz?
Peki ya bir paracn, kendisi bir ktleye sahip olmakszn
var olabileceine ve ayn zamanda baka paracklara ktle
verebileceine? In hem dalga hem de parack gibi davra
nabildiine? Bence bu kavramlarla boumak olduka zor,
ama onlara dayanlarak yaplan matematik ie yarad iin,
sz konusu kavramlar kabul etmek zorundaym. Los Ange
les' a umama ve CD alarmda mzik dinlememe olanak ve
ren ey, ayn matematik. Bilim, bir inan esi ierebilir; ama
bu nitelikli bir inan; doru olduuna inanmakl.a kalad
m, ayn zamanda doru olduunu bildiim baka eylere
dayanan bir inan.
Herhangi bir bilimsel kefin tarihini yazarken dikkatli
davranrm, nk bu tr bir tarih yazm yle bir fikrin
olumasna uygun zemin hazrlar: Geliimimizin belli bir
aamasnda "aklc davranmaya baladk" ve sonu olarak
Tanrya inanmaktan vazgetik. Bunu sylemek gerei ar
derecede basitletirmek olurdu. Evrim srecinin belli nokta
larnda beynimiz ok byk deiimlere urad, boyutlar
byd ve bize -dil ve alet kullanma gibi- yeni yetenekler
kazandrd. Ama aklmz kullanmaya balamamzla sonu
lanan byle byk bir deiim hi olmad; eer olduysa da

399
Tanrnn yks

15. 16., ya da 1 7. yzyllarda deil ok uzak gemite meyda

na geldi.
Antropologlar bu bilmeceyi zmek iin ok enerji har
camaktadrlar. Eer tm insanlarn ayn beyne sahip oldu
unu kabul edersek, bir grup insan, ie yarayan -ba ar
sn dindiren, uak yapp uuran- bir bilim gelitirirken,
baka insan gruplarnn, kendilerini srekli hayal krkl
na uratan doast inanlara bal kalmalarnn tuhaf ol
duunu dnmemiz icap eder. Eer bir ocuun hastal
ndan onun fkeli atalarn sorumlu tutmann sosyal bir
amaca hizmet edebileceini, ama ocuu iyiletirmeyecei
ni sylersem, kimsenin beni etnosentrik olmakla sulama
yacan sanyorum. "Kltrel grelilik" olarak bilinen d
nce ekol, yanldm, ya da, daha dorusu, yanl soru
sorduumu 'syler. Kltrel greliliki, bana, nesnel gerek
diye bir ey yoktur, karln verir; ona gre, benim bilim
sel dorum uzaklarda yaayan kabilelerin bysel-dinsel
dorusuyla uyumlu olmayan Batl bir dnceden baka
bir ey deildir. Onun bu szleri karsnda, benim, dini k
yasya eletiren Richard Dawkins'in tarafn tutmam gere
kir. Dawkins yle yazar: "Bir kii yerden 1000 metre yk
sekte [uan bir uan iinde] olduu halde kendisinin kl
trel greliliki olduunu sylyorsa, ikiyzlnn tekidir.
Eer uluslararas bir antropologlar kongresine katlmak
zere uuyorsanz [ ... ] bir tarlaya aklmamanzn sebebi,
B at bilimi tarafndan eitilmi bir sr mhendisin hesap
larn doru yapm olmasdr."4 Dawkins yanlmyor; ve
kukusuz, eletirisini, bunu daha iyi bilmeleri gerektiini
dnd Batl akademisyenlere yneltiyor. Ama bili
min ie yaramas, doast::e inanan herkesin dpedz
kak olduu anlamna m gelir?

4 R. Dawkins, River Out of Eden (New York: Basic Books, 1995).

400
 Bir Virs m Yoksa Akl m Yanlyor?

Bir Virs m Yoksa Akl m Yanlyor?

1908 ylnda yaymlanan Altn Dal adl kitabnda James Geor
ge Frazer, by, din ve bilimin insan dncesinin evrimin
de belli aamalar oluturduunu ileri srer. Frazer, insan
beyninin fikirleri birbirleriyle ilikilendirmek iin bavurdu
u yol olduunu (benzetme, uzamsal ve zamansal bakm
dan temas etme ve etki-tepki) iddia eden David Hume'un
eserinden yola karak kendi eserini vermitir. Frazer' a gre,
by bu yolun hepsine de bavurur ve bu yzden son de
rece aklcdr. Bynn en byk kusuru, benzer ya da temas
halinde olan eyler arasnda bir tr etki-tepki balants oldu
unun dnlmesidir. rnein, bir kiinin dilinin zerine
kurbaa koymann onun boaz arsn iyiletirecei eklin
de bir halk inan vardr. Bu inan, kurbaann kendisinin
de boaz ard iin vraklad ve benzerin benzer ile te
masnn hastal iyiletirecei fikrine dayanr. Eski Yunanl
lar da ayn ynteme bavurur ve iki sarnn birbirini gtre
cei inancyla, sarlk olmu kiilere sar tyleri olan belli bir
ku tr gsterirlerdi. Bir eit "halk tbb" olan Homeopati
de aslnda ayn bysel dnceye dayanr; zaten ismi de
"ayns ile iyiletirme" anlamna gelir. Bu ylesine sevilen bir
pratiktir ki anacaddelerdeki eczanelerde bile bu pratiin salk .
verdii ilalar bulabilirsiniz.
Frazer'a gre, by, ie yaramayan bilimden baka bir ey
deildir. Altnda yatan belli bir mantk vardr, ama yanl
balantlar kurmutur. Ama eer ie yaramyor idiyse, neden
insanlar ona inanmaya devam ettiler? Kimseyi iyiletirmedi
i halde neden insanlar sarlk hastalarna sar tyl kular
gsterip durdular? Hastalklar aklamak ve iyiletirmek iin
neden ruhlardan yardm istediler? Katolik antropolog E. E.
Evans-Pritchard, Sudan' da yaayan Azande halk arasnda
yapt almann bu sorulara bir yant sunduunu dn
mektedir. Evans-Pritchard, insanlarn bynn ie yarama-

401
Tanrnn yks

<ln anlamamasnn iki ana sebebi olduuna iaret etmek

tedir. Birinci sebep, "by tbbnn" ie yaramamasna yol a
t ne srlen etmende yatar. Azandeler baz durumlarda
baarszl hemen kabulleniveriyorlard; ama sadece baz
ilalardan, bu ilalarn kullanld koullardan ve onlar kul
lanan byclerden kukulanmakla yetiniyorlard. "By ie
yaramad, nk u ahs bitkileri toplamadan nce karsyla
seks yapt" tipik bir aklama olabiliyordu; bu, btn inan
sisteminin klna dokunmayan bir aklamayd. Bir by pra
tiinin baarszln bir rakibin daha byk (bysel) gle
rine yormak da mmknd. kinci olarak, Evans-Pritchard
byye daima planl ve amal bir eylemin elik ettiine dik
kat ekmitir. rnein, bir adam bira yaparken, giriimini
kutsamalar ve birann tadnn iyi olmasn salamalar iin
ruhlar yardma aryordu. Ama yine de biray tarife uya
rak, yaplmas gerektii gibi yapyordu. Hibir Azande bira
y sadece byyle yapmaya kalkmyordu.
Baz bilginlere gre, doastne inanmak kusurlu bir bilim
yapmaktan baka bir ey deildir demek yeterli olmaz. Oxford
lu genetiki ve profesyonel Tanr avas Richard Dawkins'e g
re, din, savunduu her eyle elimektedir. Dawkins, dini "ak
ln virs" olarak grr ve bu virsn bir kuaktan dierine
dek kendisini korkun derecede ok kez kopyaladn belirtir.
Bu virsn yaratt semptomlar syle sralar:

1) Hasta, bir eyin doru olduuna iddetli biimde inan-

mak ister... Bu inan herhangi bir kanta ya da akla da-
yanmaz ... Doktorlar bu inanca "iman" derler.
2) Hasta, herhangi bir kanta dayanmasa da imannn
kuvvetli ve sarslmaz oluunu bir erdem olarak grr.
Dorusu, ne kadar az kant olursa, iman o kadar kuv
vetli olur.
3) Bununla ilgili bir semptom [ . . ] "gizemin" kendi bana
.

iyi bir ey olduu kansnn olumasdr. Gizemleri

402
 Bir Virs m Yoksa Akl m Yanlyor?

zmek bir erdem deildir. Onlar zmemeliyiz, hatta

zlmezliklerinden zevk almalyz.
4) Hasta rakip inanlara hogrsz davrandn fark
edebilir... Kendi inancna ters dme potansiyeline sa
hip, bir antivirs yazlmna benzer ekilde hareket
edebilecek bilimsel akl yrtme gibi dnce biimle
rine de dmanlk duyabilir.s

Dawkins'e gre, hibir ey dinin vira! niteliklerine Tertul

lian'n "Certum est quia impossibile est!" ("Kesin, nk ola
naksz!") sznden daha byk bir kant oluturmaz. Daw
kins bu dnceyi delilik olark deil, inanlmas en g e
ye kimin inanabileceini grmek iin katlmclarn birbirle
riyle yart bir zihinsel akrobasi etkinlii olarak grr (Le
wis Carroll'un aheserindeki Beyaz Kralie'nin Alice ile ya
rmas buna iyi bir rnektir). "Ekmein sa'nn vcudunun
simgesi olduuna her psrk inan:r, ama ekmein sa'nn v
cuduna dneceine inanmak iin safkan bir Katolik olmak
gerekir."6
Profesr Dawkins, dinsel inancn tehlikelerini gstermek
iin i Eyll 2001 fac!as gibi olaylara iaret eder. nsan ruhu
nun olduka tehlikeli iki "hastala" yakalandna inanr. Bu
hastalklar, kuaklar boyu sren kan davalar gtme itkisi ve
insanlar bireyler olarak deil gruplar olarak grme itkisidir.
Dawkins'e gre Musevilik ve Hristiyanlk dinleri, ilerinde
bu her iki hastal da barndrmakta ve hakl gstermektedir
ve bu dinlere sayg gstermektense kkleri kaznmaldr. Sa
nrm, bu biraz hain bir tavrdr. Jet uaklarn kiz Kulelere
arptran adamlar dinsel motiflerin yan sra siyasal motifle
,
re de sahiptiler; kendilerini sadece "slamn ajanlar" ya da
cennete gidecek kiiler olarak grmyorlard. Amerika'nn

5 R. Dawkins, A Devil's Chaplain (Londra: Phoenix, 2004).

6 A.g.e.
403
Tanrnn yks

kresel egemenliine ve muhtemelen Ortadou'ya mdaha

lesine kar kyorlard. kincisi, eer Dawkins insan ruhu
nun baz hastalklara yakalanm olduunu kabul ediyorsa,
bu hastalklarn neden dinin ortadan kaldrlmasyla yok ola
can varsayyor? Nazi rejimi Hristiyanla byk bir ku
kuyla yaklah ve birtakm canavarlklarn yaplmasn Tanr
adna deil, bir lke ve bir halk adna onaylad.
Ama Profesr Dawkins'i birok sebepten tr takdir
ederim. O son derece insancl biridir ve bu, onu eletiren din
dar insanlar tarafndan bazen unutulmaktadr. Dawkins ayn
zamanda yaayan en byk dnrlerden biridir. Ve kesin
bir tavr taknmas da takdire ayandr. Pek ok kii gibi o da
Darwin'in evrim (hayatta kalma ve remeye eri uygun nite
liklerin kuaklar boyunca kendiliinden seilmesi) fikrinin
varolula ilgili sorulara doruluundan phe edilemez bir
yant sunduu ve Tanr gereksinimini ortadan kaldrd ka
nsndadr. Dawkins'in arkada, Otostopunun Galaksi Rehbe
ri adl romann yazar merhum Douglas Adams Darwincilik
le kurduu kendi hafif temasn yle anlatr:

Her ey aklk kazand. arta derecede basit bir kav

ramd, ama doal olarak, hayatn sonsuz ve artc
karmakln yaratan da oydu. Dinsel bir deneyim ya
ayan insanlarn kapld byk aknlk, bu kavra
mn benim iimde uyandrd hayretin yannda ok
gln kalr. Anlamaktan kaynaklanan aknl, cahil
likten kaynaklanan aknla daima tercih ederim.7

Adams, Darwinci kuramla ilgili endiesini, Aziz Pav

los'un am'a giderken yaad olay aklamak iin kullan
dklarndan farkl olmayan terimlerle anlatr. Ama bazlar
iin, bu kuramn iinde sakl olan fikir -Dawkins'in tanmla-

7 A.g.e.
404
 Tanry Lavetmek: Galapagos'tan Euston'a

d gibi, hepimizin "gen olarak bilinen bencil molekllerin

korunmas iin kr krne programlanm robot tatlar"
olduumuz- son derecede rahatsz edici, hatta insann ha
yatn mahvedecek trden bir fikirdir.

Tanry Lavetmek: Galapagos'tan Euston'a

1974 knda polis orta yal bir adamn cesedini buldu. Anla
lan, adam trnak makasyla ahdamarn keserek intihar et
miti. Giysileri yrtk prtkt ve sefalet iinde yaad igal
evindeki eyalar bir ilte, bir sandalye, bir masa ve birka ku
tu mhimmattan ibaretti. George Price adl bu adamn cesedi
yaklrken, cenaze trenine birka evsiz insan ve yaayan en
byk biyologlardan ikisi katld.
Price ilknce kimya eitimi alm ve ABD'nin kinci Dn
ya Sava srasnda atom bombasn Japonya ve Almanya' dan
nce gelitirmek iin balatt ok gizli Manhattan Proje
si'nde uranyum analisti olarak almt. Daha sonra bilgisa
yar programcs olarak alt ve ngiltere'ye g edip Lon
dra'ya yerleti. Biyolojiye olan amatr merak burada profes
yonel bir nitelie brnd. Price, zgeciliin organizmalara
bencillik kadar faydal olduunu evrimci terimlerle aklayan
bir matematiksel model gelitirdi.
Bu, Price iin korkun bir keifti. Ahlakn sadece bir kar
meselesi olabileceini anlamt; bu ahlak insana mutlaka
Tanrnn vermi olmasna gerek yoktu. Bir Londra kilisesinde
katld bir ayin srasnda artk yaamn kendi kontrol al
tnda tutmaya almaktan vazgeti ve kendisini Tanrnn
merhametli kollarna teslim etti. Price, arkada nl biyolog
J. Maynard Smith'e yazd mektupta, kendisine 15 kuru
ayrp tm maln mlkn yoksullara baladn aklad.
Dehete kaplan Profesr Maynard Smith ona para vermeyi, .
yardm etmeyi nerdi. Price, bunun gerekli olmadn, n
k hala iki kutu fasulye konservesi ve bir kredi kart olduu

405
Tanrnn yks

yarubn verdi. Maynard Smith arkadana arbk kimsenin yar

dm edemeyeceini anlad. Price davranlarndan dolay
dikkat ekiyordu. Evsiz alkoliklerle vakit geirme alkanl
ndan tr Bloomsbury' deki k dairesini boaltmak zo
runda brakld ve bir laboratuvarda yatp kalkmaya balad.
Price hem bencilliin hem de zgeciliin bize genler tara
fndan dayatlm olduunu dndke ac ekiyordu. nsa
nn en merhametli davranlar Afrika savanalanna egemen

olan vahetle ayn kapya kyordu; her ikisi de hayatta kal

ma ve remeye ynelik kr bir igdnn rnyd. Price,
gerekte hi kimsenin eit lde hem zgeci hem bencil ol- -
maktan baka seenei olmamasna karn, herkesin iyi olma
y bilinli olarak seebileceini sanarak yanlgya dtn
dnyordu. Bu bilgi Price' tam bir kaderci haline getirdi
ve hayabrun beklenmedik biimde, yalnz bir ekilde sona er
mesine yol at.
yz yl nce, Isaac Newton'un zamannda, baz kiiler
yeni entelektel iklimin insana huzur vermekten ziyade i
kence edeceini anlamaya balamlard:

Yine de size dininizi retmek ve semtinizin papaz ola

rak yerine getirmekle ykml olduum bu sahte gre
vi yapmak zorundaym... Sizi ahmaka samalklar ve
bo batl inanlarla oyalamak iin, kendi dncelerime
tamamen aykr eyler yapmak ve sylemek gibi can s
kc bir sorumluluk alm olma honutsuzluunu ya
yorum... Bunu daima byk ac ekerek ve ar derece
de irenerek yapyorum. Papazlmn anlamsz ilevle
rinden, zellikle de o ayinlerin putperest ve babl nite
liklerinden [ .. ] bu kadar nefret etmemin sebebi ite bu
.

dur. Onlar binlerce kez itenlikle lanetliyorum.

Bu trajik mektup Fransa'nn Ardennes blgesinde yaa

yan Jean Meslier adl bir ky papaz tarafndan yazlmbr.

406
 Tanry Lavetmek: Galapagos'tan Euston'a

Meslier ok dindar bir Hristiyan ve cemaatinin en yoksul

yelerine an derecede nazik davranan biri olarak tannyor
du. Ama 1729 ylnda elli be yanda ld zaman, evinde
400 sayfalk bir elyazmas bulundu. "tiraflarm" adn ta
yan bu belge, zengin-yoksul ayrmna saldryor ama en sert
eletirisini Hristiyanla yneltiyordu. Meslier kendisini pa
paz olmaya babasnn zorladn ve hayat boyunca ateli bir
Tanrtanmaz olarak kaldn itiraf ediyordu. Meslier'e gre,
Hristiyanlk, yoksullar bask altna almak, zenginlerin ege
menliini merulatrmak ve cehaleti srekli klmak iin kul
lanlan bir aygt olmaktan te pek az zellie sahipti.
Elyazmasnn kopyalar byk bir cokuyla elden ele do
latrld; bir tanesi, Tanrya inanan biri olmasna karn, Ay
dnlanma aklclnn szcs olarak grlen nl filozof
Voltaire'in eline bile geti. Newton gibi Voltaire de insann
sadece akl yrtme yeteneini kullanarak Tanry bulmas
nn mmkn olduuna inanyordu ve o da Hristiyanl ba
tl inan ve masallardan arndrmaya hevesliydi. Meslier'nin
elyazmas ilknce onu ok etti, ama sonraki yllarda Voltai
re'in kendi inanc onu Katolik Kilisesi ile atmaya srkle
yince, Tanrnn varln yadsyan pasajlar kararak, elyaz
masn dolatrmaya balad. Yine de Kilise Voltaire'in L 'Ex
trait de Testament de Jean Meslier'ini Index Expurgatorius'a ya
ni yasaklalrn kitaplar listesine ekledi ve Paris parlamento
su onun yaklmasna karar verdi.
kence eken bir ky papaznn ateli szleri daha kronik
bir rahatszln akut semptomlarndan baka bir ey olamaz
d. Ayn dnemde, yukarda sz ettiimiz sko filozof David
Hume Doal Din zerine Syleiler adl kitabn yazd. Hume
bu kitabnda, bizzat yaamadmz bir eye inanmak iin ge
_
erli sebep olmadn iddia ediyordu. Eer doann dzeni
ve mucizesi, Newton'un ileri srd gibi, bir "Akll Meka
nik Ustas"nn varlnn iareti olsayd, o zaman dzensizli
i, felaketleri, hastalklar ve aay nasl aklayacaktk?

407
Tanrnn yks

Bu arada, Fransz filozofu Denis Diderot benzer sorular

sorduu iin kendisini hapiste bulmutu. Diderot bir Tanrta
nmaz deildi ama Tanrnn var olup olmad sorununun
nemsiz olduunu dnyordu. Evreni tkr tkr ileyecek
ekilde ina etmi ve sonra da harekete geirmi olan Tanr
bizim ilerimizle ilgilenmiyordu; o, Deus otiosus, yani sar
bir Tanr idi. Diderot, "Tanr var olsa da olmasa da, en yce
ve en faydasz gerekler arasnda yer alr," diyordu. Aslnda,
Diderot, Newton'un fikirlerini mantksal bakmdan varacak
lar noktaya gtryordu: Evr'enin yasalar kendi bana bir
tr "Tanr" idi ve onlarn dnda herhangi bir yaratc gcn
var olduunu dnmeye gerek yoktu. Diderot bir yandan
bu tr teoriler retip te yandan da nde gelen bir Fransz
politikacnn metresine rtl ekilde saldrnca, Voltaire gi
bi nfuzlu dostlar onun serbest braklmas iin uratysa
da 1 749 ylnda ay hapis yatmt. Bana gelen bu olaydan
piman olmayan Diderot on bir yl sonra Rahibe adl bir ro
man yaymlad. Bu eserinde, kadnlar manastrnda barnan
rahibeler zerindeki cinsel basky ve orada yaanan yozla
may knad.
Gen bir Cambridge mezunu 1831 ylnn yaz aylarn,
Wales'de kayalar inceleyerek zgn bir halde geiriyordu.
Edinburgh niversitesi'nden ayrldktan sonra, babasnn ta
limatna uyarak, hayatn bir papaz olarak geirmeye hazr
lanmak zere Cambridge' e gitti. Doa tarihiyle tutkulu bir
ekilde ilgili olan gen adam, bundan daha kt bir meslek
dnemiyordu. Aabeyi Erasmus'un doktor olmak iin ba
basna kar gelmesi ve o sralarda Londra' da baba paras yi
yerek hovardalk etmekle megul olmas gen adamn iini
daha da zorlatrm olmaldr. -
Ama talih en byk hakszlklar yaptktan hemen sonra
yzmze nazike glebilir. Charles Darwin, yrei korkuy
la dolu halde babasnn Shropshire' daki evine dnd za
man, Cambridge'deki eski retmeninden gelmi bir mektu-

408
 Tanry Lavetmek: Galapagos'tan Euston'a

bun kendisini beklediini grd. Darwin'in retmeni Geor

ge Peacock Donanma Bakanl'nn Gney Amerika'ya bir
aratrma seferi planladn duymutu. HMS Beagle adl ge
minin kaptan yolculukta kendisine elik edecek ve blgenin
doal tarihini aratrma frsatn deerlendirecek bir beyefen
di aryordu. Gen Darwin Cambridge'te hem botanik ve je-
oloji okuyarak h.;m de eski Yunan ve Latin edebiyatnda yk
sek notlar alarak dier renciler arasnda sivrilmiti. Pea
cock, Darwin'in bu i iin biilmi kaftan olduunu belirti
yordu.
Charles Darwin bu neriyi byk bir cokuyla kabul etti
ama babas hemen bu fikre kar kt. Zengin Wedgewood
ailesine damat gelmi baarl bir doktor olan Robert Darwin
en azndan oullarndan birinin saygn bir kariyer yapmas
endiesini tayordu. stelik, Gney Amerika'ya yaplacak
bu yolculuk tehlikeliydi ve Robert Darwin kansn yitirmi
olmann okunu henz atlatamamt. Ne var ki sonunda ka
ynbiraderi Josiah Wedgewood il onu ikna etti ve Robert Dar
win, olunun bu yolculua kmasna raz oldu. Ama Char
les Darwin izni koparr koparmaz bir baka engelle karla
t. Geminin Kaptan Robert FitzRoy birilerinin bu arkas kuv
vetli gen amatr kendisine kakalamaya alt hissine ka
pld ve kendisine daha uygun bir yolda bulduunu syledi.
Ancak, Charles Darwin ile tantktan sonra FitzRoy'un e
kinceleri ortadan kalkt ve iki erkek iyi bir iliki kurdular.
Darwin' e bir dnya turu attran be yllk bir yolculuk yap
mak zere yelken atlar. Bu yolculuk, Darwin'e yaratl
hakkndaki dncelerimizi altst eden bir kuram gelitirme
frsat sundu..
Bugn Charles Darwin'i, kuramlaryla, Kutsal Kitapta be
lirtilen Yaratl grn en sonunda laveden adam olarak
biliyoruz. "Yaratllk", evremizi saran dnyaya ilikin bir
aklama olarak bugne dek baz Amerikan okullarnda
retilmektedir ama evrim kuram byk lde bu retinin
409
Tanrnn yks

yerini almtr. Evrim kuramna: gre, insanlar ve yeryzn

de yaayan btn canl varlklar, kendi zel evrelerinde ha
yatta kalma ve reme hedeflerine en ok yardmc olan nite
likleri, art arda gelen kuaklar araclyla, yz binlerce yl
ierisinde kazanarak gelimitir. Bu kuram doruysa, sadece
Kutsal Kitap yanl deildir, dmend bir Tanrnn bulunma
s da gereksizdir. Doann ve iinde bulunan her eyin szm
ona harikulade ."tasarm" zeki bir Yaratc'nn eseri deil sa
dece biyolojik bir srecin, genlerin kendilerini defalarca kop
yalamasnn nihai sonulandr.
Charles Darwin bu kuramn mucidi deildi. Greceimiz
gibi, o, kuramn en iyi tantmcs bile deildi. yk, bir nce
ki yzylda yaam ve nn yerkrenin yan kefetmeye
ynelik ilk bilimsel giriimleri yaparak kazanm bir Fransz
kontuyla balar. Comte de Buffon (1707-1788) bir kyly
kendisini her sabah yataktan zorla kaldrmakla grevlendiren
bir ikolikti. Buffon, sveli din adam Linnaeus'un almala
rndan haberdard. Fosiller zerinde yapt aratrmalar Lin
naeus'u Kutsal Kitaptaki Yaratl yksnn doru bir mate
matik iermedii sonucuna varmaya itmiti. Dnyann M
4004'te yaratld gr, in'den gelen haberlerle uyumu
yordu. Anlatlanlara gre, orada, sa'nn doumundan 3000
yl nce bir mparator tahtnda oturmakla meguld.
Buffon tam bir gsteri adamyd; nl deneylerinden bi
rinde, birka aynadan oluan bir dzenein yardmyla g
ne nlarn odaklayarak altm metre tedeki bir aacn tu
tuturulabileceini gstermiti. Demir toplan yksek scak
lklara ulancaya dek stt ve souma hzlarn lt s
kaybyla ilgili deneyleri daha mehurdu. Bu deneyler Buf
fon'un u sonuca ulamasn salad: Dnya byklnde
bir cisim u anki biimini erimi haldeyken almaya balady
sa, soumas ok uzun, Tanrbilimcilerin nerdiinden ok
ok daha uzun bir zaman srm olmalyd. Kendisi dnya
nn 75.000 yanda olduunu dnyordu. Bu tahminin isa-

410
 Tanry Lavetmek: Galapagos'tan Euston'a

betsiz oluu hi nemli deildir; nemli olan, bilginlerin Kut

sal Kitapta anlahlanlann doru olmadn kantlamak iin
gzlemlere bavurmaya balam olmasdr. Yine isabetsiz ol
makla birlikte daha yakn bir tahmin 18. yzyln sonlarna
doru geldi. Matematiki Fourier dnyann 100 milyon ya
nda olduunu ileri srd. Biim kendi alternatif zaman cet
velini oluturmaya balyordu.
Buffon'un almalar insanlarn, tm teki trler gibi,
Tanr tarafndan u anki biimlerinde yaratlmayp evrim yo
luyla ortaya khn ilk kez ne sren almalar arasnda ol
duu iin de nemliydi. "Kuyruksuz maymunun insan aile
sinin bir yesi olduunu, onun yozlam bir insan olduu
nu, onun ve insann ortak atalara sahip olduunu, hatta bu
akrabaln at ile eeinkine benzediini kabul etmek duru
munda kalabiliriz."8
Fransz papazlar Yaratl yks mozaiine sk sk sa
rlmaya Protestan Reformcular kadar ok gayret ediyorlard.
18. yzyln ortalarna kadar ge bir dnemde, Buffon yaln
jeolojik gerekleri dile getirdii zaman, Sorbonne niversite
si Tanrbilim fakltesi retim yeleri onu szlerini en yz
kzartc ekilde geri almaya zorlad. Buffon u szlerle biten
bir metin yazp yaymlamaya mecbur kald: "Kitabmda be
lirttiim, dnyann oluumuyla ilgili ve Musa'nn anlattkla
ryla eliebilecek btn grlerimden vazgeiyorum."
Bayra Buffon'dan Charles Darwin'in dedesi Erasmus
Darwin ald. lknce, bitkilerin yaamn anlatan ok beeni
toplam bir iirin yazar olarak tannan Erasmus yeryznde
ki tm yaamn tek bir kaynaktan km olmas gerektii g
rn de ortaya att. Daha ok Newton gibi, Erasmus Dar
win de hfila kendi kuramnda Tanrya yer brakyordu; ama
onunki bir baka Deus otiosus, yani evreni ina edip harekete
geirdikten sonra, yarattklarna hi kulak vermemi bir Tan-

8 J. Gribbin, Science: A History (Harmondsworth: Pengin, 2002) iinde.

411
. ..
.. !"
-
Tanrnn yks

n idi. Erasmus'a gre, trler Tanrnn hibir mdahalesi ol

makszn doa yasalarna gre evrelerine uyum salyor ya
da yok oluyordu. Uyum salama, evrenin basksyla gerek
leiyordu; rnein, kuyruklu bir hayvan, sinek ya da yrtc
hayvan bulunmayan bir yere g ederse (kuyruk sallayarak
sinek kovmas ya da yrtc hayvanlar iaret ederek trdele
rini uyarmas gerekmeyecei iin) kuyruk dumura uruyor
du. Erasmus'un kuram sadece u adan yanlt: Bu tr dei
imler binlerce kuak araclyla yava yava meydana gel
mesine ramen, Erasmus bu deiimlerin tek bir kuak ieri
sinde gerekleen sramalar olduunu ileri srmt.
Erasmus'un torunu Charles Darwin neden baz trler
uyum salarken bazlarnn yok olduunu aklamak iin "en
uygun olann hayatta kalmas" dncesini gelitirerek bu
kuramlara kendininkileri ekledi. Darwin'e gre, nfus bask
s ve ayn trn yeleri arasndaki rekabet, sadece en iyi
uyum salam bireylerin hayatta kalmasna ve remesine
yol ayordu. Darwin kendi kuramlarnn ok edici nitelikte
grler ierdiine karar verdi ve bu nedenle yirmi yl bo
yunca onlar yakn arkadalar dnda kimseye amad. An
cak, Alfred Russel Wallace adnda bir baka bilginin ayn so
nulara ulatn ve birincilii ona kaptrmak zere olduu
nu anlaynca fikrini deitirdi.
Bu konuyla yakndan ilgilenmek isteyen okurlar Dar
win'in kuramlar ve dinsel otoritelerle atmas zerine ok
daha ayrntl ve ok sayda kaynak bulabilirler.9 Darwin'in
en ateli taraftar Thomas Huxley ile Oxford Piskoposu Sa
muel Wilberforce arasnda geen 1860 tarihli Oxford tart
mas ok nldr. Ama bu efsanevi olayn zc bir dipno
tu da vardr. Tartma srasnda, Oxford Piskoposu, Thomas
Huxley'e ana tarafndan m yoksa baba tarafndan m may-

9 rnein, A. Brown, The Darwin Wars (Londra: Simon&Schuster, 1999); J.

Gribbin ve M. White, Darwin (Londra: Simon&Schuster, 1995).
412
 Tanry Lavetmek: Galapagos'tan Euston'a

mun olduunu sorunca, salonda bir kiinin ayaa kalkt

grld. Bir elinde tuttuu Kutsal Kitab havaya kaldrp
br elini yumruk yapp sallayarak, Darwincilere svp say
d. Bu adam, Darwin'in Gney Amerika yolculuuna bera
berce kt eski arkada ve yolda Kaptan FitzRoy' dan
bakas deildi. Deiken bir tabiata sahip olan FitzRoy (Ye
ni Zelanda valisiyken grevinden azledilmiti) Charles Dar
win'in evrimle ilgili Allahsz kuramlarn gelitirmesini
mmkn kld iin kendisini suluyordu. Oxford tartma
sndan be yl sonra, bir melankoli nbeti srasnda kendi
grtlan kesti.
Darwin'in fikirlerinin dnyay altst ettiini sylemek
yanl olur, nk Darwin Trlerin Kkeni adl almasn ya
ymlayana dek, insanlar yz yl akn bir sredir onun yay
d fikirleri yava yava benimsemeye balamlard. Ama
Darwincilie verilen ilk tepkiler onu glgeleyecek niteliktey
di. Jeoloji Demei'nin Darwin'in grlerinin ilk kez sunul
duu toplantsnda, dernein bakan o sene "bilimin gelii
mini deyim yerindeyse hemen kkten deitiren o arpc ke
iflerden bir tane bile" yaplmadn belirterek szlanmt.
Ancak, zamanla, Darwinci evrim gruleri norm olarak
kabul edildi. Bu, ksmen, bilimi sradan insanlarn isteklerini
karlayabilecek hale getirmenin kendi misyonu olduuna
inanan doalc Thomas Huxley'in faaliyetleri sayesinde
mmkn oldu. Huxley doutan retmendi. Picadilly'deki
Madencilik Okulu'nda verdii derslere iiler byk bir co
kuyla katlyordu. Eer Huxley'in bir hatas varsa, o da din
leyiciler anlayabilsin diye mesajlarn ar derecede basitle
tirerek vermesiydi. Bylece, para kazanmak iin popler ba
sna adi yazlar yazan gazeteciler Darwinciliin en nemli il
kelerini yanl yorumluyorlard. Thomas Huxley bunda bir
ktlk grmyordu. Bir mektubunda sevinle Darwin' e,
"nmzdeki Cuma akam, hepsi maymun olduklarna ik
na olacaklar," diye haykryordu. Ama Darwin'in fikirlerinin

413
Tanrnn yks

halk tarafndan kolayca anlalmasnn tek sebebi Thomas

Huxley deildi. 17. yzyln ortalarndan bu yana insanlar zi
hinlerinde Tanrsz bir evren canlandryordu; ve 19. yzyl
ngiltere' sinde Wombwell's Menagerie gibi gezici panayrlar
halka ilk kez maymunlar canl olarak grme olanan sunu
yordu. Bu hayvanlarn insans bir grne sahip olmalar ve
zeka belirtileri sergilemeleri pek ok insana onlarn pekala bi
zim atalarmz olabileceini dndryordu.
Her ne kadar kat bir Hristiyan gelenei ierisinde yetiti
rilmi ve son derece dindar bir kadnla evlenmi olsa da (ku
ramlarn bu kadar uzun zaman kendine saklamasnn bir
baka sebebi de buydu), Darwin inancn koruyamad. Birka
ocuunun, zellikle de sevgili kz Annie'nin vakitsizce l
mesi ve salnn srekli bozuk olmas, insann sorunlaryla il
gilenen sevecen bir Tanr Fikri'ni kabul etmesini daha da zor
latryordu. Bir keresinde yle yazmt:

[ ..] inancm yava yava yitiriyorum ... o kadar yava

.

yitiriyorum ki hi ac ekmiyorum ve ulatm sonu

cun doru olduundan en ufak bir kuku bile duymu
yorum. nsanlarn Hristiyanl nasl doru bulduunu .
anlamakta gerekten glk ekiyorum. Sade bir dille
yazlm olan metin, inanmayanlarn -bunlarn arasn
da babam, erkek kardeim ve neredeyse btn iyi dost
larm var- sonsuza dek cezalandrlacan gsteriyor.
Bu ok kt bir doktrin .. .o

amzda her Hristiyan, Darwincilii bir tehdit olarak

grmez. Darwin'in ampiyonlarndan biri, evrim kuramnn
dini olgunlatrdn dnen romanc ve sosyal reformcu
Peder Charles Kingsley idi. Westminster Katedrali Barahibi

10 F. Darwin (ed.), The Life and Letters ofCharles Darwin (Londra: John Mur
ray, 1887).
414
 Babil Kulesi ve Hadron arpbrcs

ve Oxford niversitesi Jeoloji Profesr William Buckland,

Yaratl kitabnda sz edilen "gnlerin" her birinin aslnda
milyonlarca yllk alar olduunu syleyerek iki disiplini
uzlatrd. 1864 ylnda 716 ngiliz akademisyeni ve din ada
m yeni bilimsel bulgular ile Kutsal Kitabn uzlatrlabilece
ine inandklarn belirten bir bildiri yaymladlar.
Bugn pek ok Hristiyan, Darwinci evrim kuramn ka
bul etmekte ve bylesine harikulade bir srecin Tanr tarafn
dan balatldn dnmektedir. Ama sorun udur ki Tanr
Fikri, yantladklarndan daha ok soru sorulmasna neden
olmaktadr. Evrimin Tanrnn eseri olduunu dnsek bile,
ortada birok zlmemi bilmece kalmaktadr: Tanr her e
ye gc yeten ve ok iyi bir varlk olmasna ramen, neden
ac ve ktle yer yeren bir sistem yaratmtr? Tanr ezeli
ve ebedi bir varlk olmasna ramen neden tarihe mdahale
etmektedir? Darwincilik, Tanrnn var olmadn ileri sre
rek, pek ok insan bu tr sonu gelmez speklasyonlarla u
ramaktan kurtarr. Darwin'in en uygun olann hayatta kal
mas fikrinin, en ok "Tanr ld" szyle tannan Alman fi
lozof Friedrich Nietzsche'nin .almalar stnde byk etki
yapm ol.mas artc deildir.

Babil Kulesi ve Hadron arptrcs

Yaratl kitabnn onuncu blmnde, Tanrnn dnyay
suyla doldurmasndan -ama merhamete gelip dnyay ve
zerinde yaayan tm canllar bu sel ile yok etmekten vaz
gemesinden- ksa sre sonra insanlarn kendilerini koru
maya karar verdii anlatlr. evre ya da Tanr bir daha as
la onlar soylarn tketmekle tehdit edemeyecektir. nsan
lar inar Vadisi'nde toplanrlar ve en son teknolojileri kulla
narak byk bir kent ve iine de ge ykselen bir kule in
a ederler. 16. yzylda yaam baka pek ok sanat gibi
Baba Pieter Breughel de bu dev yapy betimleyen birka

415
Tanrnn yks

yalboya tablo yapmtr. Kutsal Kitapta sz geen bu n

l yapyla ilgili tablosundan en mehur olannda, kule
bulutlara deen devasa bir zigurat olarak resmedilmitir.
Her yere inaat malzemeleri ylmtr. Binann her katnda
yap iskeleleri, halatlar, palangalar, vinler, trl trl ar
makineler bulunmaktadr. Yollar, kaldrmlar, merdivenler
karncalar gibi bir o yana bir bu yana kouturan insanlarla
dolup tamaktadr. Resmin en alt kesiminde, mimarlarna
talimatlar veren Kral Nemrut grnmektedir. Bu projeyle
insan kendinden fazla emin davranp hrslarna yenik de
rek boyundan byk bir ie kalkm ve sonunda Tanr
orada bulunan insanlara her birini bir baka dilde konutu
rup akna evirerek hadlerini bildirmitir.
Bugn Babil Kulesi yeniden ina edilmektedir. Yerin altn
da, insan yaps ok byk bir maarann iinde, heybetli,
karmak ve ok katl bir yap ykselmektedir. makineleri
kulaklar sar edercesine almaktadr. inde dev silindir
ler bulunan yksek yapnn her yerinde yap iskeleleri, halat
lar, palangalar, vinler, trl trl ar makineler bulunmak
tadr. Farkl lkelerden gelmi olan erkek ve kadnlar bu pro
je zerinde almaktadr ve yapnn her yeri karncalar gibi
bir o yana bir bu yana kouturan insanlarla dolup tamakta
dr. Buras Avrupa Nkleer Aratrmalar rgt'nn
(CERN, European Organization far Nuclear Research) svi
re karargahdr ve dnyann en byk parack fizii aratr
ma merkezidir. Bu bilginler de hrsldr. Evrenin neden yapl
dn ve hangi glerin onu bir arada tuttuunu aratrmak
iin burada toplanmlardr. Babil Kulesi'ni ina edenler gibi
onlar da ortak bir dil konumaktadr. Bu dil fiziin dilidir; fi
ziki olmayanlarn anlayamayaca bir dildir.
Maarada Byk Hadron arptrcs'run bir ksm bu
lunmaktadr. Bu dev aygt, uzunluu 27 kilometre olan daire
eklindeki bir tnelde maddeyi hareket ettirerek k hzna
ulatrr; Bu aygt tarafndan hareket ettirilen her paracn

416
 Babil Kulesi ve Hadron arptrcs

en byk teorik hza ulamasn salamak iin, dnyann en

byk mknatslar muazzam bir g alan retir ve parack
larn geecei yol mutlak sfra yakn bir scakla eriene dek
soutulur (buras d uzaydan daha souk bir yer olur). 2007
sonbaharnda, gnmzn Kral Nehrut'u Dr. Jim Virdee,
alma arkadalaryla birlikte aygt altracaktr. Protonlar
birbirleriyle arpacak ve ok sayda atom-alt parac ser
best brakacaklardr.
19. yzyln sonuna dek, atomun maddenin blnemeyen
en kk paras olduu dnlyordu. J. J. Thonwson
elektronu tarif ettii zaman, bu . varsaym deiti. O zaman
dan bu yana proton, atom ekirdei ve ntron bulundu. Ama
fizik gelitike, her atom-alt paracn baka paracklardan
olutuu anlald. Hadronlar ve kuarklar iki snfa ayrlyor
du: baryonlar ve mezonlar. Baryonlar kuarktan oluuyor
du ve "byk" bir ktleye sahiptiler. Fakat durum o kadar
.
basit deildi. Her baryonun, antikuarktan oluan bir kar
parac vard. Ayrca mezonlar, pionlar, leptonlar, muon
lar, tauonlar ve ntrinolar vard. yle grnyordu ki bu
paracklarnn ounun karparacklar da vard.
Ama CERN' deki bilginleri zelliklere ilgilendiren, ele
avuca smaz bir parack daha vardr. Bu parack varsa
ymsaldr. imdiye dek hi grlmemi, tespit edilmemi ve
varolduu deney yoluyla kesin olarak kantlanmamtr. Bu
varsaymsal paracn yaratt Higgs alan her ynden ayn
biimde alglanmakta ve boluktan ayrt edilememektedir.
Ama Higgs bosonunun varl modern fizik iin ok nemli
dir; o kadar ok nemlidir ki baz akac kimseler buna "Tan
r parac" demektedir. Bu parack, eer bilginler yanlm
yorsa, evrendeki tm teki paracklar bir arada tutan bir
g uygulamaktadr. Eer Dr. Virdee ve alma arkadalar
milyarlarca poundluk bu deney sayesinde onun varln ka
ntlarlarsa, evrenin u ana dek karanlkta kalm ynleri hak
knda pek ok ey anlalacaktr.

417
Tanrnn yks

Bu deney Byk Patlama' dan birka milisaniye sonra

meydana geldii dnlen olay tam olarak taklit edecektir.
Bilginlerin elinde ok hassas, ok hzl detektrler bulunmas
gerekmektedir, nk bu kck paracklardan bazlar
olaanst derecede hzl ekilde bozunm aktadr ve onlar
meydana getiren ayn ortam yeniden yaratld zaman da
hzla bozunacaklardr. Karamsar kiiler, Higgs bosonunun
varlnn kantlanmasnn, yaratl iin Tanrnn gerekli ol
madna; doal dnyann, dmeye bir Yaratc'nn basma
sn gerektirmeyen fizik yasalarna kusursuz ekilde uyduu
na iaret edeceini ileri srebilirler. Ama eer Higgs parac
bulunamazsa, ya da gerekten yoksa, o zaman tm mo
dem fizik dili ve matematiin tad anlamn byk ksm
yklacaktr. Bu durumda, Tanrnn bilginlerin almasn sa
bote ettii sylenebilir mi?
Peki, Tanr gerekten ld m? ngiltere Babakan'nn ve
Kraliesi'nin, bir insann bir hayaletin gebe brakt bir baki
reden doduuna, ldkten sonra dirildiine ve Tanr tara
fndan yaratldna inanmasn nasl aklayacaz? Ameri
kallarn % 98'inin Tanrya inanmasn nasl aklayacaz?
Ya da her gn tm dnyada insanlarn, gezegenlerin hareket
lerinin yazglarmz etkiledii ilkesine dayanarak kaleme al-
nan gazete fallarn okumasn? Ya da Tanr aradan ekilse bi
le, insanlarn dinsel grnen saysz davran biimi sergile
mesini; hacca gitmelerini, beraberliklerini kutlamak iin bir
araya gelmelerini, belli baz "zel" kii ya da yerlere tapma
larn nasl aklayacaz? Bilim, Kutsal Kitabn her noktasna
ve virglne kat ekilde bal kalan Hristiyanlk gibi bir di
ni malup edebilir, ama dinin kendisini yenemez. Bir sonra
ki blmde, dinin modem dnyada ald biimleri inceleye
ceim.

418
DOKUZUNCU BLM
MODERN AGDA DN
23 Nisan 1995 tarihinde Japon haberciler, gereklemek zere
olan bir cinayeti filme alabilmek iin Tokyo sokaklarndan bi
rinde oyalanyordu. Japon gangsterler tarafndan tutulmu
Koreli gen bir suikast, kurbann iyerinin kapsnn nn
de bekliyordu. Kamerann, iinde cinayet silah bulunan an
taya zum yapmas, habercilerin bir yerden tyo aldn gs
teriyordu. Nihayet, kurban iyerinden kt ve sokaa admn
atar atmaz bakland. Suikast, cesedin yannda sessizce du
rup polisin gelmesini beklerken kameralar grnt almaya
devam etti. Daha sonra, Koreli cinayet suundan hapse atlr
ken, onu cinayete azmettiren yakuza patronu serbest kald.

Bar Adna Cinayet

Cinayte kurban giden kii, kr akupunkturcu Asahara o
ko'nun retilerini temel alm ve Budizmden esinlenmi bir
hareket olan Aum inrikyo'nun "bilim ve teknoloji" blm
nn bakan Murai Hideo idi.1 Murai Hideo, Mart 1995'te

1 "Hareket" terimini zellikle kullanyorum. Rodney Star ve William

Sims Bainbridge tarafndan kaleme alnm bir makalede ("Of Churches,
Sects and Cults", fournalfor the Scientific Study ofReligion, 1979), tennino
loji yle aklanmtr:
KLSE: Geleneksel bir dinsel rgt;
MEZHEP: Geleneksel inanlan ve pratikleri olan sapkn bir grup.
KLT: Yeni inanlara ve pratiklere sahip olan sapkn bir grup.
Medya ya da byle sylemekten bir kan olanlar -rnein, hareketle
rin eski ya da aktif yelerinin aileleri- tarafndan yerici bir anlamda
kullanld iin "klt" terimini kullanmamay tercih ettim. Bundan do
lay "hareket" terimini setim. Birok din sosyolou Yeni Dinsel Hareket
ya da YDH terimini kullanyor.
421
Tanrnn yks

Tokyo metrosunda on iki kiinin ld ve drt bin kiinin

yaraland sarin gaz saldrlarn planlamh. Ne artcdr
ki Aum inrikyo hareketi, nceleri, topluma kar dmanca
hisler beslemekle uzaktan yakndan ilgisi olmayan, iyi huylu
ve idealist gen yogaalardan oluan bir gruptu. Austos
1987'de, grubun dergisi Mahayana'nn ilk saysnda Asahara
yle yazmh: "Sadece benim mutlu olmama ve teki insan
larn ac ekmesine katlanamyordum. Ve 'Kendimi kurban
ederek bakalarn kurtaraym,' diye dnmeye baladm."2
Buda ve ondan nce yaam olan pek ok gizemci gibi, bu
hareketin kurucusu da kendisinin aydnlandna ve kendisi
kadar talihli olmayan baka insanlar doru yola sokmak iin
bu dnyada kalmas gerektiine inanyordu.
inrikyo 1980'lerin sonunda faaliyetine balad zaman,
Budizme sempati duyan ama ayn zamanda doastyle de
ilgilenen ok sayda Japon genci alternatif dinsel araylar
iindeydi. 1985 ylnda, Yeni a akmn temsil eden Alaca
karanlk Kua dergisi, kr Asahara'nn bir yoga seans sra
snda ruhani gleri sayesinde havaya ykselmiken ekil
mi fotoraflarn yaymlad. Bu fotoraflar baz okurlarn bir
araya gelip "Aum Da ilecileri Grubu"nu oluturmasnda
etkili oldu. Hindistan' a yapt bir yolculuktan sonra Asaha
ra, moka yani kusursuz mutluluk ve ac, yaam ve lm dn
gsnden kurtulma durumuna eritiini iddia etti. Asaha
ra'nn bu aklamasndan sonra, rencileri ilerinden ve ev
lerinden ayrlp, sanga denen B udist manastr cemaatini mo
del alarak dinsel cemaatler kurdular.
retilerini "halka atktan" sonra, hareket "da ilecile
ri" adn brakt ve Aum inrikyo ya da "Aum Mutlak Doru
retisi" ismini ald. Dalay Lama ve Sri Lanka Cumhurba
kan onun szlerine deer veriyordu. Tokyo otoriteleri onun

2 M. Repp, "Aum Shinrikyo and the Aum Incident: A Critical Introducti

on", ]. R. Lewis ve J. A. Petersen (edl.), Controversia/ New Religions (Ox
ford: Oxford University Press, 2004) iinde.
422
 Bar Adna Cinayet

rgtn yasal olarak tanmt. Grubun nderleri, o zaman

ki Sovyetler Birlii'nde bir ube atklar zaman Rus politika
clarla grmek gibi eyler yaparak halk arasnda saygnlk
kazandlar. Siyasal amalar da gtmeye baladlar. 1990 y
lnda, Aum'un destekledii "Doruluk Partisi", yeni getirilen
tketici vergilerini kaldraca vaadiyle bir seim kampanya
s yrterek Japonya temsilciler meclisine girmeye alt.
Ama seimlerde tek bir sandalye bile kazanamadlar. Asaha
ra ve rencileri, toplumun kendilerini reddettii sonucuna
vardlar. O halde, toplumu reddetmenin vakti gelmiti.
Evrensel eitim ve seme zgrl gibi niteliklerin ege
men olduu bir ortamda, insanlrn, karizmatik nderlerin
emriyle ok e_dici eylemler gerekletiren dinsel hareketlere
balanmalar olduka tuhaftr. Son yirmi yldan bu yana, top
lu intihar, ensest, tecavz, kendini idi etme, cinayet vb.
korkun eylemlerin neredeyse tamam Aum benzeri dinsel
rgtlerle ilikili olarak meydana gelmitir. Bu vakalarn pek
ounda, failler, gelimi dnyada yaayan ve baka trl bir
yaam tarz seme ansna fazlasyla sahip orta snf yesi
eitimli kiilerdir. Bu insanlar karanlk inanlar benimseme
ye iten ey nedir? Bu insanlar, kendi yaamn ya da zgr
ln yitirmeyi gze almak ve bakalarn da yaam ya da
zgrlnden yoksun brakmak anlamna gelse bile, bir ki
inin sylediklerini hi dnmeksizin yapmaya ynelten
faktr nedi!?
Bir k faktr vardr. lk olarak, bir tr, toplum tarafndan
hayal krklna uratlma hissinden sz edilebilir. amz
da, uzun zaman nce kurumsallam, rgtl bir yapya sa
hip dinler, artlarnda bilimin ya da plzar ekonomisinin din
diremedii ruhani bir alk brakarak gerileme dnemine gir
mitir. nsanlar, kendilerini hibir direnie aldrmadan okul
dan niversiteye, niversiteden iyerine tayan bir montaj
hatt zerinde yaadklar hissine kaplmaktadr. hayatnda
ise, en son kan cep telefonu ya da otomobili satn alabilmek
423
Tanrnn yks

iin uzun saatler altklar ve kapitalist makinenin parala

rndan baka bir ey olamadklar duygusu yakalarn hi b
rakmamaktadr. Bazen bu maddesel dller yavan hale gelir.
te yandan, byk kapitalist ekonomilerin yaad "hzl
gelime ve kriz" dngs, insanlarn hrsl ve sk almas
n nce dllendirip sonra -ekonomik durgunluun bala
mas alm gcn ve zsaygy yok edince- anlamsz hale
getirerek sistemin gzden dmesine yol aar. Japonya' da da
aynen byle olmu, ekonomi 80'li yllarda hzla gelimi ve
bu hzl gelime 90'larda yerini ekonomik durgunlua brak
mtr.
kinci olarak, klt nderlerinin kiisel cazibesi, ebeveyn
ler, retmenler, patronlar, hkmet yetkilileri ve din adam
larnn brakt boluu doldurabilir. Karizma, retilebile
cek ya da sonradan kazanlabilecek bir nitelik deildir; ama
yine de baz karizmatik insanlarn bir oda dolusu insan b
ylemesi iin o odaya girmesi yeterli olmaktadr. Siyasette
bariz stnlk salayan bu nitelik, toplumu amasz ya da
yozlam bir insan kalabal olarak gren kiilerin elinde
daha da byk bir g haline gelmektedir. Yandalar, Asa
hara'nn cazibesi, bilgelii, belagati ve retisini sunu tar
zndan tr onun peine takmt. 1991'de, "Bilin ki onu
benden istemeden darmaya [geree ya da retiye] ulaa
mazsnz,"3 diyordu. Baz gurular, dorunun anahtarnn sa
dece kendilerinde bulunduunu ileri srerek, kendilerini
rencilerine vazgeilmez biri olarak kabul ettirirler. Ve byle
likle onlar kendilerine baml ve itaatkar hale getirirler. Ser
vetini gruba aktarabilmek iin kendi babasn karm olan
eski bir Asahara yanda, mahkemede, "Ben onun kuklas ve
klesiydim,"4 demitir.
nc olarak, bu gruplar retilerinin ieriini bir ya da
daha fazla yaygn dinsel gelenekten alrlar. rnein, Muhte-

3 A.g.e.
4 A.g.e.
424
 Bar Adna Cinayet

rem Peder Moon Birleme Kilisesi'nin doktrini byk lde

Hristiyanlktan tretilmitir ve kurucusu eski bir Presbiter
yen' dir. Aum inrikyo hareketi byk lde Budizm, Hin
duizmden esinlenmi yoga, astoroloji ve Musevilik ile Hris
tiyanln kyamet retilerinin bir karmn temel almt.
Bu zellik harekete hem yeni hem tandk olma niteliini ve
riyor ve baz nemli fikirlerin qtzip ama bazen tehlikeli ola
bilecek ekilde "saptrld" anlamna geliyordu. rnein,
Asahara, Tibet Budizminde bulunan, cenaze treniyle ilgili
bir kavram ok ilgin bir ekilde deitirmiti. Bu inan sis
teminde, poa denen bir ayin, lnn ruhunun daha st bir
ruhsal boyuta gemesine olanak veriyordu. Ama Asaha
ra'nn retisinde, poa, znde, cinayet halini almt ve bu ci
nayet insanlar kurtard gerekesiyle hakl gsteriliyordu.
"Gurunuzun size birinin cann almanz buyurmas, bu kii
nin zaten vadesinin dolduunu gsterir. Siz bu insan tam za
mannda ldryorsunuz ve onu ldrerek poasnn gerek
lemesini salyorsunuz demektir."
Aum teknolojik bakmdan okuryazard ve bilimin egemen
olduu bir ortamda yetimi genlere ekici geliyordu. Daha
sonra ldrlen Murai Hideo'nun da aralarnda bulunduu
bir grup bilgin, hareketin cazibesine kapld. Yoga uygulama
larnda KKG (Kusursuz Kurtulu Giriimi) ad verilen elek
trikli bir balk gibi teknik aygtlarn yardmna bavuruyor
lard. Dinsel etkinliklerinin vcutlar zerindeki etkisini l
mek iin bir dizi aygt kullanyorlard; iine girerek meditas
yon yaptklar, topraa gmlen hava geirmez konteynerler
bunlardan biriydi. Evrenin yazgs hakknda hzl tahminler
yapmak iin bilgisayar programlar gelitiriyorlard. Ve ku
kusuz, ldrc sarin gazn, sahip olduklar teknolojik bece
ri sayesinde retmilerdi.
Drdnc olarak, toplumun belli hareketleri nasl algla
d ve onlara nasl muamele ettii nemlidir. Japonlar genel
olarak ok konformisttir ve ayrlk dinsel hareketlere ku-
425
 Tanrnn yks

kuyla yaklarlar. Bu tr hareketlerin yandalar ailelerini

reddeder, toplumun deerlerini bir kenara iter, allmam
giysiler giyer ve allmam davranlar sergilerler. Bu lgn
lk ya da tehlikeli bir ey olarak grlr, her iki grubun bir
birleri hakkndaki dnceleri sylenti ve paranoya kanaly
la olusun diye, diyalog kesilmeye balar. Grup iinde bir ka
le zihniyeti geliir ve toplum dman olarak grlr. Ortaya
ktklar ilk gnden bu yana Japon medyasnn alay ettii
Aum inrikyo hareketinin yeleri de bunlar yaamt. 1989
ylnda, Aum inrikyo'nun otoriteler tarafndan yasal olarak
kabul edilmesinden hemen sonra, popler bir dergi, grubun
dinsel pratiklerinin korkunluunu konu alan ve hareketin
gen insanlar ailelerini reddetmeye zendirmesini eletiren
bir yaz dizisi yaymlad.
Sonra, 1990'da, medyann alayc tavrna hareketin seim
lerde urad baarszlk eklendi. nderin kehanetleri gitgi
de karamsarlat. Kyamet gn yaklayordu ve zel olarak
ina edilmi gaz geirmez snaklara snan Asahara'nn
yandalar bu kyametten sa kacaklard. Bu inan, Hristi
yanl temsil eden ABD ile Dou retilerini temsil eden Ja
ponya arasnda bir nc Dnya Sava kaca beklentisi
ne dnt. Japonya sonunda zafer kazanacakt.
Grup, ruhlar kurtardklar inancndan g alarak zaten
kendi yelerinden birini ldrmt. ubat 1989'da, o sert
dinsel "egzersizler" srasnda yelerden birinin lmne ta-
. nk olan Tagui uji hareketten ayrlmak istediini aklad.
Basna konuabilecei ve Aum'un resmen tannm bir dinsel
rgt olarak sahip olduu itibar sarsabilecei iin, Tagui
boularak ldrld. Aum kendi yesi olmayan kiileri de
hedef alyordu. Ayn yl, Aum yelerinin akrabalarn temsil
eden bir avukat, ailesiyle birlikte ldrld. Avukat Tokyo
Radyosu'na km ve Aum hakknda hayli eletirel szler
sylemiti. stasyon yneticileri program yaymlamadan n
ce birka kdemli Aum yesine bu szleri dinletmiti. Polis

426
 Ban Adna Cinayet

avukat cinayetini zmekte pek az yol alabildi. Daha sonra,

Ulusal Polis Tekilah'nn bakan, daha hzl davransalar
Tokyo metrosunda gerekletirilen sarin gaz saldrsn nle
yebileceklerini itiraf etti.
Grubun Japon toplumuna olan dmanl, bir kr cemaa
ti kurmaya alhklan srada alevlenen bir tartmayla daha
da artt. Endieye kaplan kyller, Aum yelerinin, nfus
kaytlarna orann yerlisi olarak geirilmesine kar ktlar.
Sonuta, polis, imar mevzuahn ihlal etiklerini ileri srerek,
Aum'un tesislerini bash ve birka nde gelen yesini tutuk
lad. Grup "devletin kendilerine yasad olarak bask yapt
n ve zulmettiini" sylemeye balad. Aum, 1993'te, muh
temelen uranyum elde etmek amacyla, Avustralya' da bir ko
yun iftlii satn ald. Byk miktarlarda kimyasal madde ve
karll}ak bilgisayar donanmlar ithal etmesini salayacak
irketler kurmaya balad.
20 Mart 1995 tarihinde, en ilek saatlerde, Tokyo metrosu
nun be hathna zehirli gaz saldrs dzenlendi. Halk zaten
byk bir gvensizlik duygusu iinde yayordu: Daha iki ay
nce Kabe depreminde 5000' den fazla insan lm ve eyrek
milyon insan evsiz kalmt. Saldrdan iki gn sonra polis
Aum'un karargahn bash. Hideo cinayetinde olduu gibi ha
berciler yine "tesadfen" oradayd ve baskn televizyondan
canl olarak yaynlandlar. Sarin gaz saldrsyla ilgili olmasa
da, kz kardeinin harekete ye olmasna kar kan bir ada
mn karlmasyla ilgili olarak arama emitleri karld. Polis
daha sonra bu adamn Aum tesislerinde ar dozda uyutu
rucu verilerek ldrldn ortaya kard, ama medya
kimyasal madde stoklarna ve silah yapmak iin dzenlen
mi laboratuvarlara odakland.
Polis -yannda bir medya ordusuyla birlikte- Mays
aynda onu gizli bir odada buluncaya dek, Asahara tutukla
namad. Sarin gaz saldrlarndan tr lm cezas ald
ama temyize bavurdu. Polis kaytlan Aum yelerinin 1994-
427
Tanrnn yks

1995 yllan arasnda baz muhaliflere zehirli gazla saldrd

n ortaya koyuyordu. Otuz Aum yesi kaza eseri, intihar
ederek ya da cinayete kurban giderek lmt ve yirmi bir
ye de kaypl.
Budizmden esinlenmi bu cinayet rgtnn yks faz
lasyla amza zgdr. Medyann yakn takibi, karmak
teknolojiler, zehirli gaz kullanmak iin metronun seilmesi. . .

20. yzyln sonlarna gelmeden nce bunlarn hibirini yap

mak mmkn olmazd. Ayn ey bu rgt yaratan ortam
iin de geerlidir. Bilimin ve piyasann egemenlii altnda
olan bu ortamda insanlar yabanclama hissine kaplmakta
ve ruhani bir bolua dmektedirler.
Bilimsel bilginin ilerlemesi, doastne ve Tanrya olan
inancn gerilemesine yol amaktadr. 19. yzyldan bu yana
din kuramclar seklerleme olarak bilinen bir srecin devam
etmekte olduunu ileri srmektedir. Bu sre, en belirgin ni
telii dinin gitgide zayflamas olan modern hayal yaratm
tr. Alman sosyolog Max Weber bu srece Entzauberung yani
hayatn gizemli olmaktan karlmas adn vermitir. Bilim
her eyi aklamaktadr, bu yzden yant aramak iin doa
stne bakmamza gerek yoktur. Toplumumuzun yapsnda
da deiiklikler olmutur; en azndan Batda kilise ile devlet
gittike birbirlerinden. ayrlmakta ve bir dinsel inanc benim
semek bireysel tercih meselesi haline gelmektedir. Uydu tele
vizyonu ve nternet gibi kanallar araclyla gerekleen kit
le iletiimi farkl ortamlarda yetimi insanlarn farkl kltr
ler ve yaam tarzlaryla temas etmesine olanak tanmaktadr.
Ama bu karmak bir tablodur. Pek ok geleneksel dinin
taraftar yitirdii dorudur. Harvard niversitesi sosyolou
Grace Davie mkemmel kitabnda, "inanmann ama ait ol
mamann" hala geerli bir tema olduuna iaret etmekte
dir.s Davie, Dr. Mark Abrams ve alma arkadalar tarafn-

5 Grace Davie, Religion in Britain since 1945 (Oxford: Blackwell, 1994).

428
 Bar Adna Cinayet

dan l.600 kii zerinde yaplan bir anketten sz eder.6 An

kette Byk Britanya'da 1981-1990 yllar arasndaki din
darlk eilimleri sorgulanm ve bu yllar arasnda bu ei
limlerde pek az deiim olduu bulgulanmtr. Ankete ka
tlan insanlarn % 34' "sk sk hayatri anlamn dnd
n"; % 70'inden fazlas Tanryaya da "gnaha" inand
n; % 60' "ruha" inandn ileri srm ve % 46's dinin
kendisini rahatlattn sylemitir. Grace Davie'nin belirtti
i gibi, Britanya nfusunun % 15'inden aznn Hristiyan Ki
lisesi'nin yesi olmas, Britanya'da Hristiyanln hala res
mi din olmas ve mecliste Kilise'nin temsilcilerinin bulun
mas, bu istatistikleri daha ilgin hale getirmektedir. Her ne
kadar genelde kta Avrupas nfusu biraz daha gl dinsel
eilimlere sahip olsa da baka aratrmalar Avrupa'nn e
itli ksmlarnda olduka benzer eilimler olduunu gs
termektedir. Britanya'da Roma Katolik Kilisesi yelerinin
kiliseye devam etme eilimi Anglikan Kilisesi yelerine
oranla daha kuvvetlidir. Kilise mdavimliinin Kuzey r
landa' da ok daha yaygn ve skoya'<lakinin buna yakn ol
duu da dorudur; ama bu iki lkenin nfuslar modern
Britanya'nn toplam nfusunun kk bir ksmn temsil
eder.
Kiliseye (ve sinagoga) devam eden insanlarn saysnn
hem Avrupa' da hem de ABD' de azald inkar edilemez. Fa
kat inanlar ve dinsel etkinliklerin -hem iyi hem kt- ye
ni biimler alarak hzla gelitii de aktr. Bu inanlar ve et
kinlikler genellikle modern dnyayla ilgili olduu dnle
bilecek biimlerde ortaya kmakta ya da deimektedir. Tu
haf kltler, Yeni a inanlar ve kktendincilik gibi yeni ol
gular dinsel grlerin ok etkin bir g olarak kaldn ak
a gstermektedir. Toplum ne kadar deiirse deisin, Tan-

r Fikri lmemektedir.

6 M. Abrams, D. Gerard ve N. Timms (edl.), Values and Social Change in Bri

tain (Londra: Macmillan, 1985).
429
Bayraa Tapmak
Yeni seilmi ABD Bakan John F. Kennedy 20 Ocak 1961'de
greve yeni balamas dolaysyla bir konuma yapt. Dinle
yicilerine unlar syledi:

Bugn grdmz, bir partinin zaferi deil, zgrl

n kutlanmasdr. Hem bir balangc hem de bir bitii
smgeleyen bu kutlama, bir deiim olduu kadar bir
yenilenme anlamna da gelmektedir. nk sizin ve
Her eye Gc Yeten Tanrnn nnde atalarmzn yz
yetmi be yl nce ettii grkemli yemini ediyorum.
Dnya bugn ok farkldr. nk insan, lml elle
rinde, insann btn yoksulluk hallerini ve insann b
tn yaa tarzlarn ortadan kaldrma gcn tutuyor.
Ve atalarmzn uruna savat btn devrimci inan
lar tm dnyada hala tartlyor; bu inanlarn temelin
de, insan haklarnn devletin cmertliinden deil Tan
rdan kaynakland inanc yatyor...
Son olarak, ister Amerika'nn ister dnyann yurttalar
olun, siz de bizim sizden isteyeceimiz yksek kuvvet
ve fedakarlk standartlarn isteyin. Alacamz en b
yk dln vicdan rahatl olduunu ve yaptklarm
z en son tarihin yarglayacan bilerek, Tanrdan ina
yet ve yardm dileyerek ama yeryznde Tanrnn iini
kendi bamza yapmamz gerektiini aklmzdan hi
karmayarak, gelecee ilerleyelim ve sevdiimiz lke- .
yi idare edelim.

Bir ABD bakannn, grevine balarken yapt konuma

da Tanrdan vurgulu ekilde sz etmesi artc deildir.
imdiki bakan George W. Bush Beyaz Saray'da her gn iba-
det toplantlar dzenlemektedir. Bu ibadet toplantlarn y
neten ve bir kktendinci Hristiyan olan stihbarattan Sorum-

430
 Bayraa Tapmak

lu Savunma Bakanl Mstear Yardmcs Korgeneral Willi

am Boykin, "Benim Tanrmn onlarnkinden byk olduu
nu biliyordum. Benim Tanrmn gerek bir Tanr, onlarnki
ninse bir put olduunu biliyordum," dedii ve Somali' de g
rev yapt srada bir sava aasn yenmesini bu dnceler
le ifade ettii "geree" balad iin Mslmanlardan b
yk tepki almtr. Amerika ok dindar bir toplumdur. Bu ne
denle, her politikac sadece oy almak iin Tanrdan birka kez
sz eder.
Ama Kennedy bu konumasnda neyi sylemi, neyi sy
lememitir? Kennedy bir Hristiyand, bir Katolikti ama ko
numas bu bilgileri vermiyordu. sa ya da Papa' dan sz et
miyordu. Eer sz etseydi, muhtemelen siz bunu uygun bul
mazdnz: Kilise ile devletin ayrlmas, tabii ki bir politikac
nn konumasnn kendi dinsel grlerini ortaya koymak
iin uygun bir 2emin olmamas anlamna gelir. Ama eer ger

ekten byle olsa, yeni seilmi bir devlet bakan tarihsel ba
kmdan en nemli konumalarndan birinde neden Tanrdan
sz etsin?
"Sivil din" kuramnn yaratcs Robert Bellah' a gre, kili
se ile devlet ayr olsa bile Amerikan siyasal yaam kuvvetli
bir dinsel boyuta sahip olduu iin Kennedy Tanrdan sz et
mitir. Bu boyutun kendisi bal bana bir dindir, kutsal me
tinleri ve simgeleri, sylenceleri, kutsal mekanlar ve ayinleri
vardr. Hristiyanlk, gerilemek yle dursun, Amerikan dev
letinin iinde eriyerek ona g ve meruluk kazandrmtr.
Kennedy konumasnn ilk paragrafnda, "Sizin ve Her
eye Gc Yeten Tanrnn nnde atalarmzn yz yetmi
be yl nce ettii grkemli yemini ediyorum," der. Szn
ettii yemin, ABD bakannn greve .balarken ettii yemin
dir ve bakan bu yemini ederken ABD anayasasn her ey
den stn tutma sorumluluunu da stlenmi olur. Ken
nedy'nin szck seimi sadece Amerikan halkna deil Tan
rya kar da sorumluluk tadn gsterir. Amerika bir de-
431
Tanrnn yks

mokrasi olmasna ramen, Kennedy, daha yce bir gc yar

dma ararak, neredeyse, Amerikan halknn iradesinin
ulusun yaamnda en nemli faktr olmadn sylemekte
dir.
'
Ayn mesaj bir sonraki paragrafta da verilir. "nsan hak-
lan" dnya zerinde adil ynetimler kurmak iin uraan
lml insanlarn abasnn rn deil, Tanrnn armaan
dr. Ve son paragrafta, konumasnn sonunda, Kennedy,
Amerika'nn yapaca ilerin Tanrnn verdii grevleri yeri
ne getirmekten ibaret olduunu belirtir. Bu son szler Protes
tan bir tona sahiptir ve 17. yzylda Amerika ktasnda kolo
niler kurmaya balayan Avrupal yerleimcilerin kuvvetli
inanlarn yanstr.
Daha nce grdmz gibi, Protestanlk, insanlarn ok
alarak ve gsterie kamadan ibadet ederek Tanrya hiz
met edebilecei fikrini vurgulamtr. Bu fikir ABD bakanla
rnn greve balama konumalarnda daima tekrarlanmtr.
1960'l yllarda bir Katolik tarafndan tekrarlanmas, bu fikrin
Amerikallarn zihnine ne kadar derinlemesine nfuz ettiini
gstermektedir.
1789 ylnda yapt konumada George Washington, "n
sann ilerine rehberlik eden Grnmez El' e hibir halk Birle
ik Devletler halkndan daha fazla tapmaz," demitir. Bura
da, Amerika'nn Tanrs ile srail'i kendi zel halk olarak "se
en" ve onu hem dllendirip hem cezalandran Eski Ahit'in
Tanrs arasnda bir paralellik vardr. Aslnda, Amerika'nn
yeni srail olarak grldne ilikin pek ok gnderme bu
labiliriz. lk yerleimciler genellikle kurduklar cemaatlere
Shiloh ya da Bethel gibi Eski Ahit'te geen isimler semiler
dir. Devrim nderleri 1776 ylnda yeni ulusa resmi bir simge
tasarlamak zere bir araya geldiklerinde, evresinde "Tiran
lara isyan etmek Tanrya ibadettir" zdeyii dairesel bir
formda yazl olan Kzldeniz'i blen Musa imgesi gibi bir di
zi Kutsal Kitap temas bulup karmlardr. Daha yakn za
manlarda, "Tanrnn Amerika'nn yannda olduu" fikri

432
 Bayraa Tapmak

yurtdnda gerekletirilen birok eylemin hakl gsterilme

sinde kullanlmtr. ABD, Afganistan ve Irak'a sava amas
nn sebebinin sadece terristlere yataklk eden rejimlerden

almak deil, ayn zamanda bu rejimlere "zgrlk" adna bir

darbe indirmek olduunu aklamtr. Bu aklama, eski Ba
kan Lyndon B. Johnson'un greve balama konumasnda
sylediklerini artrmaktadr. "Onlar bu topraklarla bir
szleme yaptlar. Adilce tasarlanan, zgrce yazlan ve her
kese kabul edilen bu szlemenin gnn birinde tm insan
ln umutlarna esin kayna olmas amalanmtr." Ameri
kan devleti, adeta, Tanrnn srail'e "seni [ ... ] uluslara k ya
pacam" szlerinden etkilenmi ve (Yeaya 42:5-8), Tanrnn
verdii bir misyona sahip olduu fikrini benimsemi gibidir.
Amerika, Vaat Edilmi Topraklar, bir zgrlkler ve eitlik
ler cenneti, dnyann geri kalanna rnek tekil edecek bir l
ke ve Tanrnn iradesinin bir arac olarak, srail ile zdeleti
rilmitir.
Dinsel fikirleri devlet otoritesiyle ilikilendirmek Batya
zg bir tutum deildir. Bu tutum, 19. yzyl Japonya'snda
ortaya km olan into dininin temelini oluturur. Bu din,
mparatorun saltanatnn yeniden kurulmas ve Budizm ile
Konfysln reddedilmesiyle ilintilidir. into'nun en
eski biimi, canlclkla ilgili bir pratikti ve zellikle atalara ve
rzgar, dalar, rmaklar ve Ay gibi doa elerine tapmaya
odaklanyordu. Zamanla, bu dinsel inan, Japonya mparato
ru'nun Tanrlarn nderi olan Gne Tanras'nn soyundan
geldii inancyla birleti. Bu birleme, siyasal bir hareketin
dinsel bir temele dayanmasn salayarak, 1868' de impara
torluk saltanatnn yeniden kurulmasyla sonuland. Yeni
bir din politikas uygulanmaya baland. into tapnaklar
Budist elerden temizlendi, into bayramlarn ieren yeni
bir resmi takvim hazrland, imparatorluk ailesi ve ehitlerin
onuruna zel baz into tapnaklar ina edildi. kinci Dnya
Sava' na dek, into dininde hem mparator'un hem de lke-

433
Tanrnn yks

nin kutsal olduu ve savata hayatlarn feda eden (kamika

ze pilotlar gibi) askerlerin lmllerden farkl bir stat ka
zandklar inanc ortaya kt. 2000 yl kadar ge bir tarihte
bile, Japonya Babakan Yoiro Mori, "Japon halknn, Japon
ya'nn, merkezinde mparator'un bulunduu kutsal bir lke
olduu gereini kabul etmesini umuyoruz," diyebiliyordu.
Mori bu szlerinden dolay eletirildi ve into bugn Ja
pon toplumu iindeki tutucu ve ar saci elerle ilikili bir
hareket haline geldi. Ama bir btn olarak "sivil din" kesin
likle nemsiz bir olgu deildir. Geenlerde televizyonda ya
ymlanan bir belgeselde, eitli uluslardan insan gruplarnn,
bayraklar yakldnda nas tepki verdiklerini ltn id
dia eden bir psikoloji deneyine tank olmu ve ok arm
tm. Bu deney, tepkilerini filme almak iin insanlar oka sok
maktan baka bir amac olmayan ucuz elence programlar
na benziyordu. Ama Amerikal gruptan bir kii, uygun ekil
de imha edilmeleri iin bayraktan geriye kalan paralarn
kendilerine verilmesini istemiti. Bu, kimilerine gre aptalca
bir istek olsa da insanlarn kendi ulusal simgelerine saygyla
yaklamalarnn bir gstergesidir. Amerikan yaam tarznda,
devletin trihine, gcne ve otoritesine aka "dinsel" bir e
kilde yaklalr. Amerikal renciler, tpk ngiltere' deki H
ristiyan okullarnda okunan Gklerdeki Babamz duas gibi,
ballk andn bir bayran nnde ezbere okurlar. ocukla
rn rendii teki kutsal metinler Bamszlk Bildirgesi ve
Gettysburg Nutku' dur. Bunlar nl sanat ve (bizim Mar
gareth Thatcher da aralarnda olmak zere) politikaclarn se
siyle CD'ye kaydedilmi halde piyasada bulmak mmkn
dr. Babasnn kiraz aacn kestikten sonra "yalan syleye
meyen" dindar ocuk George Washington ve Hac Babalar
gibi kahramanlarn yklerinin anlatld kutsal bir tarih
vardr. Amerikallarn ulusun idealleri uruna hayatlarn fe
da edenleri and kran Gn ve Anma Gn gibi zel
olaylar ieren ayinsel bir takvim vardr.

434
 Bayraa Tapmak

Amerika, kendisine dinsel bir tarzda tapan tek ulus deil

dir. ngiltere'de st dzey bir brokrat ya da din adam dev
let treniyle topraa verilirken veya silahl kuvvetlerin bir
yesinin cenazesi kaldrlrken tabutun stne bir Birleik
Krallk bayra rtlr ve bylece devletin bir simgesi dinsel
bir trenle ilikilendirilmi olur. Westrninster Abbey'de iba
det edenlerin balarna binlerce gelincik atlmas gibi etkileyi
ci seremonilerle dolu olan An Pazar, devletin girdii sava
larda lenleri hatrlamak iin dinin yardma arld bir
gndr. Ama kitaplar ok satlan, rgtl dinlerin dman,
Tanrtanmaz yazar Philip Pulman'n iaret ettii gibi, "dine"
deiik bir biim vererek yeniden kullanan devletlerin en iyi
rneklerinden biri eski Sovyetler Birlii' dir. Her ne kadar
orada din resmi olarak yasak idiyse de, devlet komnizmi
gerek inan olarak tantyordu. Devletin (daha dorusu par
tinin) Politbro denen organ, kurallara kat ekilde uyulma
sn talep ediyordu. Kzl Meydan'daki kutlamalarn yapld
gnler, "dinsel" ve kutsal gnlerdi. Eitim, akademik u
rann her dalnda "gerei" pekitiriyordu. Akademik ca
mia (tpk yakn zamanlara dek Belika ve Almanya' daki pek
ok Katolik niversitede olduu gibi), eer "kiliseye" ye de
ilseniz, mesleinizde ykselmeniz zordu. Sovyet blounun
btn bakentlerinde iilerin devrimini kutlamak iin halk
saraylar ina edildi; bunlar ilerinde komnizme tapnlan
katedrallerdi. Sovyetler Birlii, idaresi altna giren uluslar,
byk bir hararetle kendi dinine kazanmaya alyordu. Le
nin ve Stalin gibi "Papalar" ldklerinde mumyalanp gste
rili mezarlara konuyor; inanl ziyaretiler binlerce kiilik
kafileler halinde bu mezarlarn nnden geerken, silahl
muhafzlar sessizlik ve "uygun" giyim kurallarn ineyen
leri uyaryorlard. Tolstoy gibi ok sevilen yazarlar azizlik
mertebesine karlyor, resimlerine ikonalarmasna sayg
gsteriliyor, evleri onlarn oradan ayrlmasndan sonra b
yk bir sevecenlikle korunuyor ve daha sonra hac mekanlar-

435
Tanrnn yks

na dntrlyordu. Ve Engizisyon, yani NKVD, sapknla

rn peine dyor, kklerini kazyordu.
Modern Britanya' da da kltrel yaam yeni bir kltn
egemenlii altna girmitir. Bu kltn Hristiyanlk, Musevi
lik ya da bir baka byk dinle herhangi bi ilgisi yoktur ama
yine de dardan bakldnda bu dinlere benzemektedir. Fut
bol, insanlar bir ayini izlemek ya da o ayine kahlmak ve or
tak bir kimlie sahip olularn kutlamak zere bir araya ge
tiren, sabit bir takvime gre yrtlen, byk lde op
lumsal bir etkinliktir. Cumartesi gnleri le sonras futbol
sahasna hacca gider gibi gitmek, atklar takmak, arklar sy
lemek bu dinin belli bal pratikleridir. Takm tutan insanla
rn hayatnda ok sevdikleri kimseler ya da nesneler vardr;
ibadet ederler; kendilerinden geer, sevince kaplrlar; ve bi
reysel kimlikleri grup iinde eriyip gider. Bu denklemde sa
dece Tanr eksiktir; ve bu boluu belki de sradan lmller
den farkl bir muamele gren -ve zaman zaman Tanr ol
duklarna kendileri de inanan- oyuncular doldurur. Baz
oyuncularn imzal formalar ya da baz stadyumlarn imle
rinden alinm paralar bu dinin kutsal emanetleridir ve ok
yksek fiyatlara el deitirirler. Eski zamanlarda olduu gibi,
doast gler ierdikleri dnlmese de, bu nesnelere
gerekte sahip olduklarndan daha farkl bir anlam ve nem
yklenir. Futbol hayranlarnn baka insanlara oranla Tanr
ya inanmaya daha yatkn olup olmadklarn bilmiyorum,
ama bu spor, birok ynden, en azndan grnte, dine ben
zemektedir. yle grnyor ki gnmzde kiliseye devam
etme ya da belli bir dinsel doktrine balanma eilimi yava
yava ortadan kaybolurken, dinsel davranlarmz yeni he-

deflere doru ynelmektedir.

Bu denklemde sadece Tanr eksik diyorum; ama Canter
bury Bapiskoposu Dr. George Carey ile Hahamba Dr. Jonat
han Sacks'n Arsenal-Manchester United man birlikte izle
diklerini de anmsyorum. Her iki adam da bulunduklar po-

436
 Bayraa Tapnak

zisyona ksa sre nce seilmiti ve sadece dinlerine deil bu

kuzey Londra takmna da hararetle bal olduklar iin, ilk
ekmenik toplanhlarn Highbury Stad'nda yapmaya karar
vermilerdi.
Her iki adam yneticilerle el skp, spotlarla aydnlahl
m kutsal sahaya ktlar. Hoparlrlerden iki dinsel nderin
stadyumda bulunduu anons edilince seyirciler yksek sesle
tezahrat yaptlar. Hahambann belirttii gibi, Arsenal ta
raftarlar hangi dinin yannda olurlarsa olsunlar, kesinlikle
yksek mevkilerde dostlar vard. Eer dua etmek ie yar
yorsa, Arsenal'in kendi sahasnda byk bir galibiyet elde et
mesi gerekirdi. Ne var ki o gece Arsenal, Manchester Uni
ted' a 6-2 yenilerek, son altm yl iinde kendi sahasnda
yaad yenilgilerin en byn tatt. Ertesi sabah bir gaze
te haberinde, mata olan bitenler btn ayrntlaryla anlatl
yor ve, "Canterbury Bapiskoposu ve Hahamba kafa kafa
ya verip Arsenal'in kazanmasn salayamyorlarsa, o halde
bu, Tanrnn var olmadn bir kant deil mi?" diye sorulu
yordu. Hahamba, haberi yapan gazeteciye hemen ksa bir
mesaj gnderdi: "Tam tersine; :q.an sonucu Tanrnn var ol
duunu ama Manchester United' tuttuunu kantlyor."
Wales Prensesi Diana'nn 1997 ylnda lmesinin ardndan
ulus apndaki dinsel etkinliklerde bir art meydana geldi.
Prenses laik bir kiilik olmasna -ve Yeni a inanlaryla il
gilenmesine- ramen, onun yasn tutan halk Babakan ve
Kilise de destekledi. lkedeki tm kiliselerde onun ansna
ayinler dzenlendi ve "hatra defterleri" ald. lmnn
zerinden sekiz yl getikten sonra, ben bu satrlar yazdm
srada bile, baz kiiler hala onun ansna uygun bir hac yeri
nin ina edilmesi konusuyla ilgileniyor. Onun hakknda sy
lenen "Yreklerin Kraliesi" gibi szler Hristiyan tonlara sa
hiptir ve "Kutsal Yrek" ve "Hanmefendimiz" gibi szlere
benzer. Soylu bir aileden gelmedii halde Kraliyet ailesine
girmesi dnda herhangi bir mucize gerekletirmemi olma-
437
Tanrnn yks

sna ramen halk ona bu tr bir dinsel nitelik yaktrmtr.

Elton John'un Diana'mn cenazesinde syledii, aslnda ilk
nce Marilyn Monroe iin yazd bir arknn yeniden d
zenlenmi hali olan ilahi, dinsel referanslarla doludur ve Dia
na'ya hitaben, "Kendini parampara yaamlara adayan zara
fet", "efkatin kanatlar", "Senin ruhun olmadan buras yitik
bir lke" gibi szler ierir.7 Devlet trenlerinden tutun futbo
la ve kiilik kltlerine dek birok olgu gstermektedir ki din
darla yeni biimler verse de modem dnya dinsel bakm
dan eski dnya kadar canl bir yerdir.
Matem, dindarlk ve futbol bir kereden fazla bir araya gel
mitir. Bu bulumalarn belki de en arpcs, Nisan 1989'da
Hillsborough Stadyumu'nda oynanan Nottingham Forest-Li
verpool Federasyon Kupas manda gereklemiti. Ma sa
dece yedi dakika srmt. ou Merseyside' dan gelen ok
sayda taraftar lgnca koarak stadn iine doluurken mey
dana gelen izdihamda doksan drt kii lm ve man ba
langcnda taraftarlarn sahann etrafn eviren tel rglerin
nnde ylmas sonucu da ok daha fazla sayda kii yara
lanmt. len ve yaralananlarn ou genlerdi -bazlar da
ocuktu- ve pek ou ilkyardm yaplmak zere sahaya ta
nmt. Bu olabilecek en korkun kitlesel olaylardan biriydi,
nk bu bir yan final mayd ve milyonlar olup bitenleri
canl yaynda izliyordu.
Olayn kt sonular tabii ki zellikle Liverpool' da hala
ammsanmaktadr. Yeri gelmiken belirtmekte fayda gryo
rum; Liverpool tipik bir ngiliz kenti deildir. Her ey bir ya

na, kent sakinleri kiliseye, topluma ve futbola genellikle ok

baldr. Bunun sebebi belki de ksmen uzun ekonomik dur
gunluk ve isizlik dnemlerinden bu yana yaanan yoksun
luk duygusudur. Grace Davie'nin belirttii gibi, Hillsboro
ugh facias takip eden gnlerde olaanst byk aclar

7 (c) Elton John, Bernie Taupin 1997.

438
 Bayraa Tapmak

yaanyordu. Bu aclarn bir ksm sosyal hayatta, bir ksm si

yasette, bir ksm da sporda kendini gsteriyordu. Ama bu
acl deneyimlerin hepsinde dinsel tonlar egemendi. Futbol
formalar katedrallere getiriliyor, Liverpool'un Anfield' deki
kendi stadyumunda dinsel nderler sahaya kyor, seyirciler
tarafndan selamlanyordu. Acnn kent halk tarafndan or
taklaa olarak sergilendii en byk eylem Anfield'e yaplan
hac ziyaretiydi. Faciay takip eden cumartesi gn "haclar"
kilise ve katedrallerden futbol sahasna geldi. Yasllardan
oluan insan selinin arkas kesilmiyordu. O hafta sonu bitme
den (Liverpool'un nfusu sadece 500.000 kii olmasna ra
men) Anfield stadyumunu bir milyonu akn kii ziyaret etti.
Bu insanlar kaplardan ieri girip lenlere sayglarn sun
mak, elenk brakmak, tirtler asmak ve dua etmek iin
uzun kuyruklar oluturup saatlerce beklediler. Danmanlar
ve psikologlarn yan sra profesyonel futbolcular ve eleri de
orada bulunuyordu. Oradaki sahneleri kendisi de zamannda
byk bir sporcu olan, Lordlar Kamaras'ndaki harika al
ma arkadam Liverpool eski Bapiskoposu David Sheppard
yle anlatyordu:

Kale direinin ve bariyerlerin zerinde krmz ve mavi

atklar, bayraklar, zerinde Liver Kuu simgesi olan fla
malar ve ':Asla yalnz yrmeyeceksiniz" szleri yazl
pankartlar aslyd. Aada imlerin stn iekler,
yine atklar, maskotlar, kepler ve hatralk eyalar kap-.
lyordu ve inanlmaz bir ey belki ama bu nesneler ara
snda bir de Noel kulbeciinin iinde duran aldan bir
Bakire Meryem heykeli vard...

Btn bunlar kutsal eylere saygszlk etmek, salksz

batl inanlar ve yapmack bir duygusallk myd? Yoksa ma
tem, ibadet edercesine sayg gstermek ve itenlikle inanmak
m?

439
Tanrnn yks

Liverpool sakinlerinin tutumunun srad olduunu sy

leyenler kabilir ama ulusal hassasiyetlere temas eden birka
felaketten sonra Britanya halk buna benzer tepkiler vermi
tir. Kasm 1987'de Londra metrosunun King's Cross istasyo
nunda otuz bir kiiyi ldren yangndan sonra yol kenarna
kk bir mabet yaplp iine iekler ve armaanlar brakl
d. Halkn acsn buna benzer ekilde kuvvetli dinsel tonlar
la da vurmasnn rneklerinden biri, 1989 ylnda elli bir ki
inin boularak ld Marchioness faciasndan sonra Sout
wark Bridge'te grld. Ben bu satrlar yazarken, Hagley Li
sesi'nden yirmi bir renci ve bir retmenin ld M5 oto
yolundaki otobs kazasnn onuncu yldnm iin anma t
reni hazrlklar yaplyor; kazadan hemen sonra en yaknda
ki otoyol kprs dinsel ikonlar ve elenklerle donatlmt.
1996'daki Dunblane cinayetlerinden sonra yaanan dinsel
duygu boalmalarn da unutamayz. siz kalan bir esnaf, il
kokul ocuklarn ve retmenlerini tfeiyle vurup ldr
mt. Bu korkun olaya ynelik ilk tepkiler kuvvetli dinsel
nitelikler tayordu ve medyann dikkati zellikle, Tanrnn
yaratt bir dnyada byle bir eyin nasl olabildii sorusu
zerinde younlat.

Ruhani Thatcherclk: Yeni a Dini

Judith Darlene Hamilton 1946'da New Mexico'da dodu.
Yoksul iftlik iileri olan ailesinin en kk ocuuydu.
ocukken duygusal ve fiziksel olarak kt muamele grd.
Gnn birinde sevecen ve ilgili bir erkek bulmay hayal
ederek niversiteye gitti, ama salk sorunlarndan tr
okuldan ayrlmak zorunda kald. 1 970'lerde baarsz ve
kendisine iki ocuk veren bir evlilik yaptktan sonra
Kalifomiya'ya tand ve orada kablolu televizyon abonelii
satarak sonunda daha dzenli ekilde para kazanmaya ba
lad. Yeniden evlendi. kinci kocas onun fiziksel gzellii-

440
 Ruhani Thatcheralk: Yeni a Dini

ne kaplan Jeremy Wilder adnda bir diiydi. Judith o za

mann fikirlerinden etkilenerek evinin eitli kelerine tel
piramitler yerletirmeye balad. Bir gn bu piramitlerden
birinin iine uzanm yatarken Ramtha ile karlamaya ba
lad. Judith'in iddiasna gre, yalnzca kendisine grnen
bu ruh 35.000 yandayd ve Atlantisli bir savaya aitti.
1978 ylnn sonlarna doru Judith halka ak konumalar
yapmaya ve kendis'ine rehberlik eden bu antik ruhla "kar
lama oturumlar" dzenlemeye balad. Judith insanlarn
bu etkinliklere ilgi duyduunu grnce 1980'lerin ortasnda
"Kilise Benim" adl rgt kurdu. Merkezi Colorado' da bu
lunan Ramtha Aydnlanma Okulu Judith'in etkinliklerinin
eitsel kolu olma ilevini stlendi ve Shirley McLaine ve
Linda Evans gibi nllerin ilgisini ekti. Yoksulluk gnleri
ni artk geride brakm olan JZ Knight bugn Washington
eyaletinde olduka iyi korunan Fransz tarz bir atoda ya
amaktadr. 1990'larn ortasnda Judith avel adl Alman
bir kadn kendisinin de Atlantisli savadan mesajlar ald
n ileri srnce JZ Knight baz tartmalarn oda haline
geldi. JZ Knight, rakibini dava etmek iin hatr saylr mik
tarda para harcad ve sonunda Avusturya mahkemelerin
den sadece kendisinin Ramtha' dan mesaj alma hakkna sa
hip olduu ekilde bir karar kartmay baard.
JZ Knight sadece akgz bir ikadn myd? Yoksa, ge
miinde byk duygusal glkler yaam herhangi biri gi
bi, Ramtha'y hibir zaman sahip olamad ideal baba fig:
rnn yerine koymak zere yaratm ve baarl m olmutu?
nemli olan, belki de bir diinin karsyla bir piramidin iin
de temas kuran 35.000 yandaki savann gerek ya da uy
durma oluu deil, Judith'in bu temastan sonra gelitirdii
retiye insanlarn bu kadar kolay inanmas ve JZ Knight'n
olduka byk bir servet elde etmesini salamasdr. Kuku
culuk ve akln egemen olduu bir ada byle bir ey nasl
gerekleebilmektedir?

441
Tanrnn yks

2000 ylnda, Britanya'nn Ruhu adl televizyon programna

paralel olarak; Birleik Krallk'ta halkn dine olan yaklamn
arahrmay hedefleyen bir telefon anketi yapld. Sonular, ge
leneksel "gkteki Tanr" inancnn yerini "ruh" ya da "yaam
gc" gibi alternatif inanlarn aldn dndryordu. S
nrl sayda insanla yaplan bu arahrmaya gre, her drt kii
den biri geleneksel Tanr inancna sahipken, ikisi bir ruh ya da
yaam gc gibi bir eye inanyordu. Bunun gibi anketler, mo
dern yaamn en belirgin niteliinin insanlarn ruhani mesele
lere kar kaytsz kalmas olduunu dnmekle yanldm
z akla getirmektedir. Aslnda, dinsel yaama daha yakndan
bakarsak, insanlarn Tanrya tapma geleneinden yava yava
vazgeerek, bireyi ve yaamn kendisini ilahlatrdklann ve
onlara tapmaya baladklarn grrz.
zl Oxford Szl'nde din "insanst bir gce, zellikle
de kendisine boyun eilmesini ve taplmasn salama gc
ne sahip zel bir Tanrya olan inan; insann kendisini adad
bir ey" olarak tanmlanr. B aka deyile, din, gnmzde
ki yaam artlarna hi deinilmeksizin, dorudan doruya
Tanr ile ilgili bir ey olarak tanmlanr. En belirgin nitelikle
ri, gkyzndeki Tanr, krsdeki vaiz, sabit ayinler, belli
inanlar ve kar klamaz kutsal kitaplar olan bu tr bir di
nin artk rabet grmedii olduka akhr. Peki ya bireyi ve
gnmz yaamn ycelten dinsel inanlar ne olacak?
Bir gn Londra'nn kuzeyinde gezinirken, alveri mer
kezlerinin bulunduu bir blgede, daha yeni restore edilmi
bir bina grdm. Toplumun en zengin kesimine hitap eden
zel bir klinie benziyordu. Giri holndeki tezgahn arka
snda k giyimli bir kabul grevlisi bekliyor ve bekleme b
lmnde rahat deri koltuklar uruyordu. Ancak, bu yapnn
pencerelerine bir gz atlnca ya alma ya da burun dzeltme
gibi iler yapmadklar anlalyordu. Kranyo-Sakral Terapi,
Akupunktur, Reiki, Kristal ve Renk Terapisi, Wicca fal, Ru
hani Danmanlk ve muhtemelen daha baka pek ok hizmet

442
 Ruhani Thatcheralk: Yeni a Dini

sunuyorlard. Eer elinizdeki kitaba byle bir blm yazma

y dnmesem, herhalde bu tr kurulular hakknda biraz
aratrma yapmaz ve bylece bunlarn modern Britanya' da
ne kadar yaygn olduklarn renmemi olurdum. Hakika
ten de binann haber ajans ya da restoran gibi "normal" i
yerlerine oranla ok daha sayg uyandran gDJ.nm, Yeni
a dinleri ve terapilerinin modern yaamn dokusuna nasl
nfuz ettiinin bir gstergesiydi.
"Yeni a" dini diye bir eyden sz etmek, tpk her yeni
dinsel hareketi "klt" olarak tanmlamak gibi, riskli bir ey
dir. "Yeni a" terimi, eitli yoga pratiklerinden tutun Kelt
falna, uan dairelere ve "rehber ruhlara" olan inanca dek ok
sayda davran ierir. Ama bir hareketin 1960'larn kar
kltr iinden karak gelimesini izlemek mmkndr. Ve
anlalan bu hareket ykselmektedir. 1979 ylnda San Fran
cisco'nun Krfez blgesinde okunan -ve kendisi de Yeni
a inanlarnn geliimine katkda bulunan- Common Gro
und dergisi "ruhani iler" ile ilgili 300 adet reklam ieriyordu.
Derginin 1997-98 saylarndan birinde reklam says 1500'e
kt. 1993-97 yllan arasnda Birleik Krallk' ta Yeni a / spi
ritalizm konulu yaynlarn says % 75 orannda artt.s
Yeni a dini, modern yaamn kusurlu olduu; bireyin ya
yetitirilme tarz ya da "gemi yaamlarnda" olup biten ey
lerden tr kaybolup gittii, materyalizm yznden yozla
t, tketimciliin klesi olduu ve ykc inan ve eylem bi
imleri tarafndan doru yoldan karld dncelerine da
yanr. Kabalaclk ya da Gnostisizm benzeri daha eski gizem
ci retiler gibi, bu inancn znde de bizde ve dnyada bir
yanllk olduu ve hem bizim hem de dnyann iyiletirilme
si gerektii kans yatar. Bunun yan sra her insann kendisi
ni iyiletirme ve daha saf, daha iyi bir varolu biimine "yk-

8 P. Heelas, "The Spiritual Revolution: From 'Religion' to 'Spirituality"' L.

Woodhead vdl. (edl), Religions in the Modern World (London: Routledge,
2002) iinde.
443
Tanrnn yks

selme" yeteneine sahip olduuna inanlr. Aslnda Yeni a

dininde insanlarn kendilerini Tanr ile ya da en azndan Da
ha Byk Bir G veya En Byk Gerek ile zdeletirdikle
rini syleyebiliriz. Yinelemek gerekirse, bu yeni bir olgu deil
dir. Ortaada Musevi ve Mslman gizemciler Tanrnn bi
reyin iinde bulunduunu retiyorlard. Ama modem yaa
mn, bu fikri olduka nemli hale getiren bir zellii vardr.
Yeni a dini, bireyin, Tanrnn temsilcisi olarak, kendi Ay
dnlanma yolunu bulma gcne sahip olduu fikrini vurgu
lar. Paul Heelas Yeni a dini zerine yazd eserinde,9 ifa
c Denis Linn'in bir konumasndan alnt yapar. Linn yle
demektedir: "Size neriler yaplacak. Daima kendinizi zgr
hissedin ve iinizdeki rehbere kulak verin... Benim nerilerimi
yapmakta ya da [ . ] size ve ruhunuza uyan herhangi bir tarz
..

da yolculuk etmekte serbestsiniz." Atlantisli sava Ramtha

kiisel tercih konusunda Judith'e bir keresinde yle demiti:
"Herkes hakldr, nk herkes kendi dorusunu yaratma z
grlne sahip olan birer Tanrdr."
Yeni a dininden tek bir btn olarak bahsetmenin zor
olmasnn nedeni de udur; bu din, ierisinde, insanlarn
kendi yollarn seme zgrlne sahip olduu fikrini ba
rndrmaktadr. Yorumcular modern zamanlarn dini hakkn
da sanki bir inan spermarketinden sz eder gibi konuur
lar. Bu spermarkette, insanlar raflara konan Yahudi gizem
cilii, Hopi ayinleri ve Tarot kartlar gibi "rnlerin" bazla
rn tercih edip birbirlerine monte ederek kendi inan sistem
lerini olutururlar. Bir yandan, bu durum, modem iletiim
olanaklarnn baka kltrlerin gelenek ve uygulamalarn
bize ne lde ulalabilir kldn gsterir. te yandan bu
din birka yzyl geriye uzanan ve gnmzde doruuna
ulam olan bir gelenektir. Bu birka yzyl boyunca birey
ve onun akl yrtme gcne Tanrya, Kutsal Kitaba ya da

9 A.g.e.
444
 Ruhani Thatcherclk: Yeni a Dini

Kilise'nin otoritesine gsterilenden daha ok sayg gsteril

mitir. Martin Luther'in herkesin Kutsal Kitab kendi bana
okumasn tlemesi ve Fransz devrimcilerinin insan hak:
lar bildirgesini kaleme almas gibi pek ok gelime, bireyin
aktif bir fail olarak kaca sahneyi hazrlamtr.
Yeni a inanlarnda birey, doruluk kayna olarak,
Tanrnn yerini almhr. Bu gelimenin ardnda Aydnlanma
felsefesinin yan sra birka baka neden daha yatmaktadr.
20. yzyln sonunda komnizmin k, baz insanlarn
geleneksel dinin yerini alacan dndkleri "Tanrsz"
ideolojilerin yaratt hayal krkln daha da bytt. Eko
nomi modellerindeki deiimler yaam boyu i gvencesini
ortadan kaldrd, kitlesel glere yol ah, geleneksel cemaat
ve aile yaplarnn yklmasna neden oldu. Sonu olarak, in
sanlar kimliklerini yitirdikleri hissine kapldlar. Yeni a di
ni bu kimlik yitimi hissini, kiinin kendi iindeki gcn ve
kendisinin Tanr ile zde olduunun farkna varmas yoluy
la tedavi edilebilecek bir tr ruhani hastalk olarak grmekte
dir. Teknolojik ilerlemeler sayesinde, bilgiyi yayma gc ar
tk bir sekinler grubunun tekelinde olmaktan kmtr ve
bilgi deiim yaratmak isteyen gruplarca da yaylabilir hale
gelmitir. Bu deiim sayesinde, politikaclar, kraliyet aileleri
ve kresel irketlerle ilgili skandallar patlak vermi ve sonu
ta, doal olarak, insanlarn toplumumuzun yaplarna olan
inanc sarslmtr. Yeni a diniyse bize artk kendimize g
venebileceimizi syler.
Yeni a dini evrenin kkenleriyle ya da biz ldkten
sonra neler olacayla pek ilgilenmez; bilimin onu rtebile
cei alanlardan uzak durur. Bunun yerine, yaama odakla
nan ve kiinin imdiki zaman ierisinde mutluluk ve tatmine
ulamasn hedefleyen ruhani retiler retir. Bu yaklam,
insanlara zellikle kendilerini lmden sonraki yaama nasl
hazrlayacaklarn anlatan Roma Katoliklii gibi geleneksel
inanlarn yaklamnn neredeyse tam tersidir.

445
Tanrnn yks

Yeni a dini biraz bencil bir nitelie sahiptir. Bireylerin

istediklerini elde etmesi meselesine odaklanr. Ama Transan
dantal Meditasyon gibi baz Yeni a inanlar dnyay daha
iyi bir yer haline getirmeyi hedefler. Bir ara, bu konuyla ilgi
li bir toplantya katlmtm. Toplanty yneten meditasyon
retmeni ok ciddi bir edayla nfusun sadece % l'i bile
TM yapsa su orannn % 10 azalacan savunmutu. Ne
var ki anacaddelerdeki kitap dkkanlarnn raflarnda bu
lunan konuyla ilgili kitaplarn balklarna yle bir gz atn
ca, Yeni a dininin topluma deil bireye odaklandn g
rrz: Dlerle Hayata G Vermek; Ses Simyas; Sesinizin G
cyle Hayatnz Deitirin ve Zenginletirin; Tekliin Gc; Se
tiiniz Hayat Yaayn.
stelik baz Yeni a dinleri sadece mutluluk, huzur, tat
min vs. deil, ou zaman zenginlik de vaat eder. retileri
Budizmin bir dal olan Sokka Gakkai hareketi Nam-myoho-ren
ge-kyo szn sylemenin zenginlik getirebileceini ne s
rer. Louise L. Hay'in kitaplar "gelirim srekli artyor" gibi
szler sylenmesini tavsiye eder. Ve ayn zamanda Yeni a
dinin kendisi de byk bir gelir kaynadr. Konuyla ilgili ki
taplar, CD'ler, seminerler, atlye almalar, fiziksel ve ruhsal
salk tesisleri milyonlarca dolar kazanmaktadr. Yeni a di
ni, hem bireysel tercihlerin gcn hem de dnyevi baary
fazlasyla vurgulayan bir tr "ruhani Thatcherclktr" .
Genellikle, Yeni a dini "iyi huyludur" . nceki yzyl
larda Musevilik, kendi koyduu yasaya harfiyen uyulmasn
isteyen intikamc bir Tanrdan sz ediyor ve Hristiyanlk, o
Tanry, gnahkarlara sonsuza dek mangalda kzarmaya ben
zer bir ceza verme gcne sahip, dehetli bir yarg olarak
gryordu. Bu fikirlerin yok edilmesinde muhtemelen kitle
iletiim aralar nemli rol oynad. Eski zamanlarda canavar
lklara pek ender rastlanmyordu ama bu canavarlklar sade
ce onlara mal1.:1z kalanlar ve bunlar grenlerin yazd kitap
lar okuyanlar biliyordu. Ama 20. yzylda dnya medyas,

446
 Parkalar ve Vahiyler Hakknda

biraz ge de olsa, Nazi toplama kamplarnn, ngiliz bombar

dman uaklar tarafndan bombalanm Dresden'in ve atom
bombalaryla ta ta stnde kalmayasya yaklp yklm Ja
pon kentlerinin grntlerini yaymlayarak bu srete can
alc bir rol oynad. Cehennemin yeryznde olabileceini en
canl ekilde alglamak ve insann insana yapacandan daha
byk bir ktlk olamayacan grmek iin olaylarn cere
yan ettii yerde olmanz arlk gerekmemektedir. Bundan do
lay, Tanrnn gazab, bir nc Dnya Sava ya da muhte
mel bir Soykrmdan daha byk tehdit olarak alglanma
maktadr. Yinelemek gerekirse, Yeni a dini stn gleri
mizi zihnimizde canlandrmamza yardmc olacak yeni for
mat bize adm adm sunmakta, bu glerin nazik, sevecen ve
iyi huylu olduklarn vurgulamaktadr.
Ama Yeni a dini, modem, kapitalist dnyaya gayet uy
gun olmakla birlikte, sunduu seeneklerin bazlar iyi huylu
olmann tesine gemektedir. Aum inrikyo vakasnda gr
dmz gibi, balangta kafa dengi spiritalistlerden olu
an uysal bir grup, gerilimli koullarda, yelerinden nderle
re kr krne itaat etmelerini bekleyen olduka ykc bir
harekete dnebilmektedir.

Parkalar ve Vahiyler Hakknda

28 ubat 1993'te Texas eyaletinin Waco kentinde meydana ge
len olaylar neredeyse herkes anmsar. O gn, polis, Davidiler
Kolu Karargah'na uygulad kuatmay sonulandrd ve
dnya medyas operasyon sranda gelien olaylar filme ald.
Akam saatlerinde, o tuhaf Mesihi hareketin nderi David
Koresh seksen yandayla birlikte ld; lenler arasnda Ko
resh'in on iki ocuu da vard. Eer FBI biraz daha hogrl
olsa ve biraz daha az beceriksizce davransa muhtemelen bu
kadar ok kan dklmezdi. Ama drt yl sonra, bir baka din
sel hareket, birok yesinin lmyle adn duyurdu.

447
Tanrnn yks

Kalifomiya' daki Cennetin Kaplan adl hareketin tarihi David

iler Kolununkinden daha da tuhafur ve anlatlmaya deer.
Hristiyan takvimine gre Kutsal Hafta'ya denk gelen 28
Mart 1997 gn sabah Amerikallar Kaliforniya eyaleti San
Diego kenti civarndaki bir iftlikte otuz dokuz kiinin l
bulunduu haberiyle sarsldlar. Kendilerini yok etmeye ha
zr olanlarn sadece Mslman intihar bombaclar olmad
unutulmamaldr. Bu intihar sonucu lmler bir lgnlktan
tr gereklememi, aksine, bu olaya haftalar ncesinden ,
balayarak hazrlk yaplmt: Veda filmleri kaydedildi, ha
reketin resmi nternet sayfasnda demeler yaymland, kii
sel iler halledildi. Dedektifler, Cennetin Kaplar adn ta
yan bu hareketin yelerinin, Hale-Bopp kuyrukluyldznn,
bir st ruhani dzleme kmalarna yardm etmek iin gelen
bir uzay arac olduuna inanarak kendilerini ldrdklerini
kefetti.
lk bakta, Cennetin Kaplar hareketinin pek ekici bir
yan yok gibi grnmektedir. Manastra kapanm gibi ya
yorlar, evlenmiyorlar ve haz almaktan saknyorlard. Erkek
yelerden bazlar ameliyatla kendilerini idi ettiriyorlard.
yeler eyalarndan ve isimlerinden vazgeiyorlar, niforma
benzeri, sade, kaponlu bir parka giyiyorlard. Felsefeleri,
Vahiyler kitab ile bilim kurgu elerinin garip bir karmn
dan oluuyordu. En nemlisi de, fiziksel bedenin lmnn
aydnlanmaya ulamann tek arac olduuna inanmalaryd.
Otuz dokuz l ye, gezegende yaayan milyarlarca insanla
karlatrldnda okyanusta bir damla gibi grnebilir.
Ama yneticilik deneyimi olanlar, en sradan ve basit ilerin
dzenli bir ekilde yaplmasn salamann bile ne kadar zor
olduunu bilirler. 21. yzyln eiinde, dnyann teknolojik
bakmdan en gelimi toplumunda, bir kiinin bakalarn
hayatlarna son vermeye zendirmesi ve onlar imkansz bir
eye inandrmas nasl mmkn olabilmitir? Bu insanlarn
gemiine bakarak, dinsel bir motivasyonla kendini yok et-

448
 Parkalar ve Vahiyler Hakknda

menin nasl bir ey olduu hakknda bilgi edinebilir miyiz?

Belki de aradmz yant bireyler ya da sahip olduklar
inanlardan ok, bu inanlarn ortaya kt modem evrey
le ilgilidir.
Hareketin merkezinde kendilerine "kili", "Bo" ve "Peep"
ya da "Nicom" ve "Poop" diyen iki kii vard. Marshall Herf
Applewhite 1931' de domu ve Presbiteryen papaz olmak
zere eitim grmt. Daha sonra dinsel yaamdan ayrld,
mzisyen olarak kariyer yapt ve sonra da Texas ve Alaba
ma' daki baz niversitelerde alt. Sorunlu bir cinsel yaam
vard ve birka ecinsel ilikiden sonra 1968'de evlilii sona
erdi. Applewhite, 1972'de, iindeki ecinsel eilimleri "teda
vi ettirmek" iin bavurduu bir hastanede Bonnie Lu Nett
les adl bir hemireyle tant. Bir Baptist papazn kz olmas .
ve ruhlar dnyasndan mesaj alabildiini iddia eden bir me
ditasyon grubunun yesi olmas dnda Bonnie Lu hakknda
pek az ey bilinmektedir. kisi hemen, cinsel yn olmayan
bir yaknlk kurdular. Karlaacaklarnn nceden takdir ve
tespit edilmi olduuna inanyorlard.
kili bir Texas iftliinde biraz zaman geirdikten ve Hin
duizmden esinlenmi bir yoga hareketine katlma giriimleri
baarszlkla sonulandktan sonra, kendilerinin Vahiy kita
bnda sz geen "iki tank" olduuna karar verdiler. Bir ara
ba ve alnt bir kredi kartnn yardmyla tm Kanada'y do
lap kiliselere Vahiy kitabnda gelecekte vuku bulaca belir
tilen olaylarn gereklemekte olduunu bildiren mesajlar b
raktlar. Yolculuklarnn bir noktasnda, bir Yeni a merke
zine vardlar ve orada kendilerinin "iki tank" olduunu id
dia eden bir ift daha olduunu zlerek rendiler. Polis
her ikisini de kredi kart dolandrclndan tutuklaynca i
ler sarpa sard ve sonunda hapsi boyladlar. Applewhite ha
pishanede dnme frsat buldu. nanlarn yeniden biim
lendirdi, UFO fikrine odakland ve uzayllarn insanlarn ok
daha gelimi bir formu olduuna inanmaya balad.

449
Tanrnn yks

kili hapisten ktktan sonra birtakm toplantlar dzenle-

di. Bu toplantlarda halk "gerei" renmeye aryorlar
d. Bu gerek uydu: "kili", bir uzay arac tarafndan alnp
"bir sonraki evrimsel dzeye" karlacak, sonra da dnyaya
geri indirilecekti. Kurduklar organizasyona eitli isimler
verdiler. Bunlar arasnda en ksa mrl olan, doal olarak,
Evlenmeyen simsiz Sekskolikler Kilisesi idi. Applewhite ve
Bonnie Lu, insanlarn bulunduu dzeyden farkl bir dzey
de olduklarn vurgulamak amacyla, kendilerine srekli Gu
inea ile Pig ya da Ti ile Do gibi komik isimler takp duruyor
lard. retken tantmclar olduklar sylenebilir; ABD ve Ka
nada' da toplam 130 toplant dzenlediler ve iki yz kadar
yanda topladlar.
1975'te bu yandalar hcrelere ayrldlar ve lkedeki eit
li kentlere yerletiler. Herkes sk yelik kurallarna uymak
zorundayd: Yandalarn d dnya ile asgari lde temas
kurmasna izin veriliyordu; erkekler sakallarn tra etmek
zorundaydlar; kadnlarn mcevher takmas yasakt; alkol,
uyuturucu ve seks yasakt. Ayn zamanda yelerin, "-ody"
harfleriyle bitmesi zorunlu olan yeni isimler almas gereki
yordu. ubat 1976'da, kurallar ok sk olduu iin yelerin
yans hareketten ayrld. Buna ramen grup varln srdr
d ve pek ok yenin yeni ortaya kan bilgisayar sektrn
de i bulmasndan dolay grubun finans kaynaklar bollat.
Bonnie Lu 1985'te ld ve hareket bu kez simsiz Byk
Galipler adyla 1992'de yeniden ortaya kt. BG, uydu ka
nallarna ve USA Today gazetesine reklam vererek, "mrette
batnn" bir sonra dzeye ykseliinin tamamlandn ileri
sryor ama hala konuyla ilgilenenler varsa kendilerin ka
tlmaya aryordu. Yaknda gerekleecek byk ykm
bahvanlk terimleriyle anlatyor, sakinleri evrilmeyi reddet
tii iin u anki uygarln "kknden sklmek" zere ol
duunu belirtiyorlard. Dnya bahesinde bulunan "yabani
otlar" gbre yaplmak zereydi. Reklam kampanyas yeni

450
 Parkalar ve Vahiyler Hakknda

yeler bulmaktan ok, 70'lerde hareketten ayrlan kiileri ge

ri kazanmaya ynelikti. Bu kiilerden yirmi kadar harekete
geri dnd.
Hareketin canlanmasndan sonraki be yl ierisinde ye
ler yaam tarzlarn gitgide zorlatrdlar; Applewhite ve ba
ka yedi ye daha bu dnemde ameliyatla kendilerini idi et
tirdiler. Applewhite bbrek kanseri olduuna inanyordu;
daha sonra bu tannn doru olmad ortaya kt. Hareketi
toplu intihara srkleyen en son drt 1997'de Hale-Bopp
kuyrukluyldznn grlmesiydi. O gnlerde nternet artk
balca kitle iletiim arac haline gelmiti. Hareketin yelerin
den pek ou Yksek Kaynak irketi ad altnda a tasarmc
s olarak almaya balad. nternet dedikodular ve tartma
yaratan bir' kitap, Hale-Bopp'un arkasnda bir baka cisim ol
duu fikrinin yaylmasna neden oldu. Artk kendisine Cen
netin Kaplar adn veren Applewhite'n hareketi bu ikinci
cismin bir uzay gemisi olduu ve hareket yelerinin evrimi
ni kolaylatrmak iin geldii fikrini benimsedi. Sonra, grup
yeleri fiziksel bedenlerinden ayrlmalarnn 'bir sonraki d
zeye" ykselmelerini kolaylatraca beklentisiyle, Mart
1997'de Kaliforniya'daki iftliklerinde toplu ekilde intihar

etti. Aralarndan bir tek, ke:disine Rkkody diyen Chuck

Humphrey hayatta kald ve o da mrettebata katlmak iin
bir yl sonra intihar etti.
Cennetin Kaplar hareketinin kulland terminoloji onla
rn tam anlamyla modern bir fenomen olduklarn gsterir.
Hareketin yeleri bilim-kurguyla, zellikle de Gizli Dosyalar
ve Uzay Yolu gibi televizyon programlaryla ilgileniyorlard.
Kullandklar dilin byk blm bu kaynaktan geliyordu;
rnein, kendilerine "mrettebat" demelerinin sebebi buydu.
2005 ylnda metro treni ve bir belediye otobsn havaya
uuran Londra intihar bombaclar gibi, (yanl da olsa) bilgi
toplama, etkinliklerini tantmak ve gerekirse para kazan
mak iin nterneti ok iyi kullanyorlard.

451
Tanrnn yks

Aynca Vahiy kitabn yorumlaylaryla insanlar zerinde

ok modem bir izlenim brakyorlard. Bir papazn olu ve
kendisi de eski bir papaz olan Applewhite, lncil'in bu ok tar
tlan kitabna doru ve "bilgince" yaklamann yolunu bili
yordu. Vahiy kitabnn ne zaman ve kimler iin, yani Yahudi
ler iin mi yoksa Hristiyanlar iin mi yazld konusunda
ok farkl grler vardr. Ama Applewhite, Kutsal Kitab
gerekten modem bir insan gibi tamamen bireysel adan yo
rumluyordu. Kendisini ve Bonnie Lu'yu "iki tank" ile zde
letiriyor ve Kutsal Kitaptaki "yukar gel" szn ge yk
selme daveti olarak yorumluyordu. Tabii, bu yorumlan ya
parken, byk bir ilgiyle takip ettii bilim-kurgu eserlerin
den etkilendii akt. Vahiy kitab -rnein, " buuk gn
sonra" btn llerin dirilecei kehanetinde bulurken
sa'nn yksne eitli gndermeler yapar. Baz bilginler bu
nun gibi pasajlarn aslnda Yahudilere zg olan bir kitaba
Hristiyan bir nitelik kazandrmak iin sonradan eklendiine
inanmaktadr; ama Applewhite'n yorumu daha farklyd.
sa, evrim geirmesi iin uzayllar tarafndan "alnm" ve
baka insanlara fiziksel bedenlerinin lmesi sayesinde bir
sonraki dzeye nasl ykselebileceklerini gstermek zere
dnyaya dnmt. Ksacas, Applewhite bu eski kitabn ii- .
ne bir Uzay Yolu entrikas yerletirmiti. nan spermarke
tinde al veri yaparken, kendisini ok modem bir kii gibi
gstererek, farkl farkl inanlar seip tehlikeli biimde bir
araya getirmiti.

Yakkl Gl ve Kktendinci Uyan

18. yzyln sonunda Yakkl Gl adnda bir rokua sava
s, kulbesinde lm deinde yatyordu. Bir akcier hasta
lna yakalanmt ve hastal uzun sredir devam eden al
kol alkanl yznden iyice ilerlemiti. Drt yldr hasta
yatyordu ve ona kz bakyordu. Bir gn baz vahiyler ald,

452
 Yakkl Gl ve Kktendinci Uyan

iyilemi bir halde hasta yatandan kalkt ve bugn New

York eyaleti snrlar iinde kalan blgede yaayan tm ro
kua halkna mesajn duyurmaya balad. Alkol, bu bir za
'
manlarn gururlu halkn mahvetmeye .balam, ahlaki ba
kmdan kmelerine ve yurtlarn yitirmelerine neden olmu
tu. Yakkl Gl, halkn geleneksel inanlar canlandrmaya
ve alkolden saknmaya ard. Mcadelesi ylesine etkili ol
du ki Bakan Jefferson ona retisini ven bir mektup yazl
masn emretti. Yakkl Gl'n mezar bana dikilen granit
heykeli bugne dek ayakta kald.
Yakkl Gl aslnda bir kktendinciydi. Bu terimin nere
deyse sadece amz Hristiyan ve Mslmanlar iin kulla
nldn grmeye alkn olduumuz iin onu byle bir ba
lamda kullanmam biraz tuhaf kaabilir. Doru, terim [funda
mentalism] 20. yzyla aittir; bir grup Amerikal Protestann
1910-1915 yllar arasnda Esaslar: Gerein Anlatm [Funda
mentals: A Testimony of the Truth] bal altnda yaymladk
lar yirmi ciltlik bir ansiklopediden esinlenilerek tretilmitir.
Bu ilk kktendinciler, Darwincilii yenmek iin Protestanlk
inancnn eitli kollarn birletirmek isteyen Hristiyanlard.
"Kktendinci" olarak adlandrdmz baka pek ok hareket
gibi bu da mcadelelerin yaand, hzl, tedirgin edici dei
imlerin meydana geldii koullarda ortaya kh:
Bugnlerde kktendinciliin sadece modern yaam koul
larna tepki olarak ortaya km bir hareket olduunu d
nme eilimi vardr. rnein, Fransz okullarndaki Msl
man kzlarn trban takma hakk elde etmek iin mcadele
vermelerinin sebebi, etnik kimliklerinin kresel toplumun er
gitme potasnda yok olup gitmesini nlemek amacyla Bat
giysilerini giymeyi reddetmeleri olarak grlmektedir. Ame
rika' daki Hristiyan kktendinciler modern ahlaka kar uz
lamaz tavrlaryla ve ecinseller ile krtaj kliniklerine fkeli
hatta bazen iddet ieren kar klaryla nldr. Ayrca
sadece Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanln "kkten-

453
Tanrnn yks

dinci" dinler olabilecei, nk kutsal ve deitirilemez ola

rak kabul edilen ve bundan dolay modem dnceyle s
rekli ahan eski metinleri temel aldklar ileri srlmektedir.
Ama bu akl yrtme tarz yanltr. lk olarak unu syle
yebiliriz ki pek ok kktendinci modem dnyaya hi de kar
deildir; hakikaten de, inanlarn yaymak iin nternet, te
levizyon, radyo, gazete gibi modem teknolojileri ara olarak
kullanmaktadrlar. ster Musevilik, Mslmanlk ya da iilik,
ister baka bir dava adna olsun, terrizmin gerekletirdii
canavarlklarn azami sayda insan tarafndan bilinmesi ve
hissedilmesi medyaya baldr. Bu tr savlar kktendincili
in dinin kendisi kadar eski olduu ve hi de " bykler"
ile snrl olmad gereini gz ard etmektedir.
Ona genel olarak bakarsak, kktendincilii biraz daha iyi
anlayabiliriz. lk insanlar, yrtc hayvanlar arasnda ve sava
nann g koullan altnda olduka savunmaszdlar. Bu ne
denle, tm dier primatlar gibi gruplar oluturma eilimine
girdiler. Evrimimiz bize grup iinde olmaya ynelik gl bir
arzu kazandrd. Grup iinde olmak kendimizi daha ok g
vende hissetmemizi sala! Eer yirmi modem insan alr, on
lar Krmz ile Mavi olmak zere iki takma ayrr ve her bi
rine uygulamalar iin basit birer egzersiz verirseniz, genetik
zerinde alan parlak yazar Matt Ridley'in dedii gibi,
"grupuluun" insann yapsnda ne denli yer etmi olduu
nu grrsnz. ok ksa bir sre sonra Krmz takmn ye
leri birbirlerine Mavi takmn yelerine davrandklarndan
daha iyi davranacaktr. Arahrmalar gstermektedir ki ok
gemeden kendi takmlarnn yelerini teki takmn yele
rinden daha zeki, ekici ve drst bulacaklardr. Kendi ta
kmlarnn bir yesindense rakip takmn bir yesini dolan
drma ve aldatmaya daha istekli olacaklardr.o

10 H. Tajfel, "Experiments in Inter-Group Discrimination", Scientific Ame

rican, 223 (1970), P. Boyer, Religion Explained (Londra: Vintage, 2002)
iinde.
454
 Yakkl Gl ve Kktendinci Uyan

Her toplumda deiim eitsiz oranda gerekleir; baz

gruplar deiimi kucaklar, baz gruplar ondan rahatsz olur.
Kktendincilik, ikinci grup deiim birinci grup tarafndan
kendisine dayahlyormu hissine kapld zaman ortaya
kar. Kendilerinin g kaybettiini, teki grubunsa g kazan
dn dnrler ve bunun olmasn engellemek iin ar
nlemler alabilirler. Kaybeden grup iinde, insanlar birbirle
rini kt yola sapmak ve ihanet etmekle sulayabilir. "teki
grubun kazanmasnn" sebebinin baz grup yelerinin zayf
l ve ahlakszl olduu sylenir. Bu, grubu muhalefete
kar "kuvvetlendirmek" iin kah zihinsel ve fiziksel nlem
lerin alnmasna yol aabilir; ibadet, oru, egzersiz, ya da r
landal Cumhuriyetiler veya baz slamc gruplarn yapt
gibi, askeri talim bu nlemler arasndadr.
Kktendinciler mcadelelerini srdrmek ve grup yele
rini motive etmek iin sylencelerden de faydalanrlar. Bir
"Altn a" sylencesi vardr; belirsiz bir gemite, herkesin
daha dindar, daha ina!'.ll, daha disiplinli ve kukusuz daha
mutlu olduu byle bir a yaanmhr. Bir de "Muhteem
Gelecek" sylencesi vardr; bu gelecekte, gelenekselciler d
manlarn yenecek ve herkes kurallara uyacakhr.
Kktendinci hareket hangi kltrde ortaya karsa ksn,
genellikle ayn srelerin ilediini, ayn dilin kullanldn
grrz. Eski Ahit' te sz edilen peygamberler Yerualim' deki
Tapnak kltnn gsteri ve zenginliine kar kmlard.
Muhammed, yesi olduu Kurey kabilesinin kentli ve mad
deci tutumuna muhalefet etmiti. sa, Yasa'ya sk skya ba
l kalmann yeterli olmadn ileri srmt. lk Hristiyan
sapknlar Kilise'nin gc ve grkeminin sa'nn en ok deer
verdii nitelik olan alak gnll gzden sakladn d
nyorlard. Dinler kktendincilie yem olmazlar nk
kktendip.cilik zaten dinsel hareketlerin olumasnda ok ha
yati rol oynayan bir faktrdr. Ayn eilimler Tanrnn bir rol
oynamad ideolojilerde de meydana gelir. Stalin, Sovyetler

455
Tanrnn yks

Birlii'nde iktidara geldiinde, aralarnda Troki'nin de bu

lunduu birok eski yoldan Marksizm'in "gerek" ruhuna
aykr ideallere sahip, ahlakn yitirmi burjuva aydnlar ol
makla sulamt.
Gnmzdeki slamc Kktendincilik, 1870'lerde Britanya
ve Fransa gibi smrgeci glerin slam dnyas zerindeki
egemenliine tepki olarak ortaya kan bir harekete ok ey
borludur.1 1 Bu imparatorluklar smrgeletirdikleri lkele
rin g ve zenginliklerine el koydular ve zaten fazlasyla ge
limi geleneklere sahip olan yerel nfusa Bat hukuk ve ei
tim sistemlerini zorla kabul ettirdiler. Tepkinin nderi Cemal
el-Din el-Afgani (1838-97), slam imparatorluklarnn gl,
bamsz ve zengin olduu gemiteki "Altn a" idealle
tirerek, zulm gren Mslmanlara esin kayna oldu. Baz
Mslmanlar tarafndan slam modernizminin kurucusu ola
rak grlen El-Afgani slamda sade bir dindarla dnlme
sinden, slam hukukunun modern an ihtiyalarn karla
yacak ekilde slah edilmesinden ve Bat etkilerine iddete
bavurularak direni gsterilmesinden yanayd. Grleri,
laik ah'n tahttan indirildii ve Ayetullah Humeyni'nin din
sel rejiminin ilk slam Cumhuriyetinin kurduu 1978-79 ran
Devrimi zerinde ok etkili oldu. Ayetullah'n Devrim Mu
hafzlar daha temiz, daha eski bir slam geleneini layk ol
duu yere yeniden getirdikleri inancyla hareket ediyorlar,
Altn a diriltip Muhteem Gel cei yarattklarn dn
yorlard. Benzeri fikirler bugn Hamas gibi gruplar motive
etmektedir.
Koktendinci hareketler, rol inananlar eyleme armak
olan yeri doldurulmas g9 karizmatik nderler tarafndan
ynetilir. Bugn Amerika'da "televangelizm" Billy Graham
ve Oral Roberts gibi herkese tannan kiileri yaratmtr.
'

11 W. O. Beeman, "Fighting the Good Fight: Fundamentalism and Religio

us Revival", J. McClancy (ed.), Antlropology far tle Real World (Chicago:
University of Chicago Press, 2001) iinde.
456
 Yakkl Gl ve Kktendinci Uyan

Ama inan yaymak sadece Hristiyanlarn yapt bir ey de

ildir. 19. yzylda Dzlk Kzlderilileri arasnda ortaya k
m dinsel bir hareket olan Hayalet Dans hareketi, Yerli
Amerikan uygarln canlandrmaya ve beyaz igalcileri K
zlderililerin topraklarndan atmaya almt. Mesaj Utah
blgesinden km, ama bu hareketin peygamberi olan Wo
woka'nn hipnotik dansnn yardmyla Kaliforniya, Nevada,
Oregon, Washington ve Gney Dakota'ya kadar yaylmt.
1890' da Hayalet Danslar ile Gney Dakota' da slenmi be
yaz askerler arasnda kan atmalar, iki yz Amerikan yer
lisinin katledildii Yaral Diz Sava ile sonuland. 12
Sonu olarak, Kktendincilik -yani bir grup insann
muhteem bir gemii yeniden canlandrmak istemesi- yeni
bir olgu olmad gibi, sadece belli bal tektanrl dinlere z
g de deildir. Ama yine de dinin gvenilirlik ve baarlar
na byk zarar vermitir. Hristiyan eylemciler krtaj yapan
doktorlar yaamn kutsalln korumak adna ldrdkleri
zaman, sahip olduklar inancn elikili nitelii aka ortaya
kmaktadr. Richard Dawkins'in, "Sadece kr kalmakta dire
nen kiiler dinin blclk yaparak gnmz dnyasndaki
dmanlklarn olumasnda byk rol oynadn grmez
den gelebilir" yorumunu destekleyen ok kii kacaktr. An
cak, kantlar gstermektedir ki Tanr Fikri kimi zaman yapc
kimi zaman ykc biimler alarak varl srdrecek ve asla
lmeyecektir.
Bugn akl banda hi kimse -gerek Yeni a inanla
rnda gerekse "geleneksel" inanlarda yaanan- dinsel uya
nn dinsel hogrszlk ve dmanla yol at ve yol
amaya da devam edecei gereini grmezden gelemez. Bu
blmn banda aktardm, Japonya'da geen olaylar, Ke
mir' de Hindular ile Mslmanlar, Irak'ta iiler ile Snniler,
Kuzey rlanda'da Katolikler ile Protestanlar, Ortadou'da

12 A.g.e.
457
Tannn yks

Yahu diler ile Mslmanlar arasnda yaanan atmalardan

ok da farkl deildir. Dinsel hogrszlk tm toplumlar
da mevcuttur.

Salman Rushdie'nin Bana Gelenler

1989'da eytan Ayetleri adl kitabnn yaymlanmasndan son
ra Salman Rushdie iin karlan fetvay ve bu fetvann btn
dnyada yarath alkanty dnn. slamda fetva, akl
a kavumam fakat hakknda bir karara varlmas gereken
hukukla ilgili bir konuda bir mft tarafndan dinsel hukuk
kurallar dikkate alnarak hazrlanan resmi bildiridir. Salman
Rushdie'nin kitabyla ilgili tartma slamn peygamberi Mu
hammed'e ynelik kfr niteliindeki bir ifade yznden
kmtr. Bu ifade, kurulu aamasnda slamda pagan Tan
ralara da yer verildiini ima etmektedir.
Kitap piyasaya ktktan birka hafta sonra ran'n dinsel
nderi Ayetullah Humeyni, Tahran Radyosu araclyla din
dar Mslmanlar Rushdie'yi ldrmeye ard:

Her eye Gc Yeten Allah adna. Allah birdir. Hepimiz

ona dneceiz. Dnyadaki tm cesur Mslmanlara bil
dirmek isterim ki slama, Peygamber'e ve Kuran' a kar
yazlm, baslm ve yaymlanm eytan Ayetleri adl
kitabn yazarna ve ieriinden haberdar olan yaymcla
rna lm cezas verilmitir. Kimse slama dil uzatmaya
cesaret edemesin diye, ateli Mslmanlar bu kiileri
grdkleri yerde hemen infaz etmeye aryorum. Kim
bu yolda lrse ehit saylacaktr. Ayrca bu kitabn ya
zarna ulaabilen ama onu infaz etme gcne sahip ol
mayanlar, bu kiinin yaptklarndan tr cezalandrl
mas iin durumu bakalarna anlatmaldrlar. Allah he
pinizden raz olsun. Ruhullah Musavi Humeyni.

458
 Salman Rushdie'nin Bana Gelenler

Fetvadan sonra Salman Rushdie korku iinde yaamaya

balad. ngiliz stihbarat'nn korumas altna alnd. Zo
runlu olmadka gizli adresini kimseye syleyemiyor, in
san iine kamyordu. Ortadan kaybolmak zorundayd.
Daha sonra, Kaliforniya'daki Berkeley niversitesi'nde ki
tab satan kitap dkkanlar bombaland ve ayn yl Bom
bay' daki ngiliz Konsolosluu nnde yaplan bir protesto
gsterisi srasnda on iki kii uzun namlulu silahlardan at
lan kurunlara hedef olarak ld. lmcl sonular dou
ran benzer gsteriler Msr gibi baka Mslman lkelerde
de meydana geldi. Tm dnyada Mslmanlar gsteriler
yapp bu kitab yaktlar. 1991 ylnda Salman Rushdie'nin
Japonca evirmeni baklanarak ldrld ve talyanca e
virmeni de Milano' da nce dvld, sonra bakland. 1993
ylnda Rushdie'nin Norve'teki yaymcs William Nyga
ard Oslo'da vuruldu ve ar yaraland. Ayn sene Trki
ye' de Rushdie'nin destekisi ve Trke evirmeni olan ya
zar Aziz Nesin'i protesto eden baz Sivasllar bir oteli atee
verip otuz yedi konuu yakarak ldrdler.
Ayetullah Humeyni fetvasn verdikten ok ksa sre
sonra ld ve 1998'de ran hkmeti fetvann artk geerli
olmadn duyurdu. Fakat bu mesaj Rushdie'nin grd
zulmn sona ermesini ve destekilerine ynelik saldrlarn
durmasn salamad. Ve ran'n yeni dinsel nderi Ayetul
lah Ali Hamaney sorunu daha da bytmek istercesine
2005 ylnda fetvay yine geerli hale getirdi. Hamaney fet
vay sadece veren kiinin geri alabileceini belirtti. Ayetul
lah Humeyni'nin on alt yl nce ld dnlecek olur
sa, fetvann geri alnmas biraz zordu. Gcenen dindarlarn
pek aznn okuduu ve muhtemelen ok daha aznn anla
d bir kitap yznden pek ok insan ld ve Salman
Rushdie korku iinde yaad.

459
Tanrnn yks

Tp Bebek ve Hyi Huylu" Kktendinciler

Hata yapmamalyz: Ar dincilik ve kktendinciliin pek
ok biimi gnmz dnyasnda hala byk glerdir. Kk
tendincilik, daha az gze arpsa ve gazetelere manet olmasa
bile trl trl nyarg ve dar grleriyle bugn Britan
ya'da bile capcanl bir ekilde yaamaktadr. Konuyla balan
tl olduunu dndm iin, insan embriyosu zerinde
yrtlen aratrmalar meselesiyle ilgili kendi deneyimleri
mi anlatmam yerinde olur.
20. yzyldaki en byk tbbi ilerlemelerden biri tp be
bek tedavisiydi. Bu uygulamaya nclk eden Robert Ed
wards olaanst bir bilgindi ve ben de pek ok kii gibi ona
Nobel dl verilmemesinin bir skandal olduuna inan
maktaym. Bu tbbi gelime sayesinde Edwards gezegenimiz
de bir milyondan fazla salkl bebek dnyaya gelmesini sa
lad. Bu teknoloji olmasa bu bebeklerin hibiri domayacakt.
lk aratrmalarn byk ksmnn yrtld lke olan
Britanya' da kamuoyunun ok byk kesimi tp bebein ya
rarl bir teknik olduunu kabul ediyordu. ou insan bu te
daviye dair pek fazla endie tamamakla birlikte, baz kii
ler tp bebei faydal ve gvenli hale getirmek iin yaplan
aratrmalarn dourabilecei sonulardan endie duyuyor
du. 1982 ylnda tp bebek tedavisiyle ilgili birka ahlaki so
run olduu anlalnca, zamann Muhafazakar hkmeti ko
nuyu aratrmak iin bir komisyon kurdu ve bana da bir
Cambridge filozofu olan Mary Warnock'u getirdi. 1984'te
yaymlanan Warnock Komisyonu raporu, dllenmeden iti
baren iki haftalk oluncaya dek insan embriyosu zerinde
aratrma yaplabileceini belirtiyordu. Rapor, iki haftalk
olana kadar embriyolar zerinde aratrma yaplmasnda
ahlaki bakmdan saknca grmemekle birlikte, Parlamen
to' nun bu snrlar iinde yaplacak aratrmalara dair resmi
bir dzenleme getirmesini de tavsiye ediyordu. Ne ilgintir

460
 Tp Bebek ve "yi Huylu" Kktendinciler

ki iki hafta son derecede keyfi limittir ve pragmatik gereke

lerle konmutur. Dindar Katolikler bunu hemen ve hakl ola
rak fark etmitir. Ama yine de bu limitin konmasnn olduk
a iyi nedenleri vardr. ki haftadan nce en ilkel haliyle bile
bir sinir sistemi gelimez, bu nedenle embriyonun beyni ve
bilinci yoktur. kinci olarak, iki haftalk embriyolarn ou
nun ana rahmine yerleme ilemi baaryla sonulanmaz,
embriyo lr ve bylece gebelik gereklemez. stelik iki
haftaya kadar embriyo ikiye ayrlabilir ve oul gebelik
meydana gelebilir. Bu nedenle, iki haftaya dek embriyonun
bir birey olduu sylenemez.
Zamann hkmeti ardan alyordu. 1984'n sonlarna
doru, Avam Kamaras'nda Kuzey rlanda'y temsil eden
yelerden Enoch Powell kendi setii bir yasa tasarsn oy
lamaya sunma hakkn elde edince olaylarn ak aniden
deiti. Her ne kadar Powell bir Anglikan (ve genliinde
bir Tanrtanmaz) olsa da, ben onun insan ruhuyla ilgili bir
endie tad iin bu embriyo aratrmalar meselesini ele
aldna inanmyorum. Gerekten de, o yl Cambrige ni
versitesi'nde kendisiyle bulutuum zaman konuya aklk
getirdi. Dini btn bir Anglikan olduu iin, dindar Hristi
yanlar lobi faaliyetleri srasnda mutlaka onunla grm
t. Yasa tasarsn (Domam ocuklar Koruma Yasa Tasa
rs) muhtemelen daha ok politik gerekelerle hazrlamt.
Karakteri ve zekasyla bakalarn geride brakarak n st
siyaset mevkilerinden birini elde etmi yetenekli bir politi
kac olan Powell rk konusuyla ilgili sert szlerinden tr
Muhafazakar Parti'nin resmi grlerine aykr dmt.
Partiden ayrlp hkmetin bir paras olarak halka hizmet
etme amacndan vazgeerek Ulster Birlik Partisi'ne katld
ve Birlik Partisi'nden milletvekili seildi. 1984'te Parlamen
to'ya sunduu dinsel kayglarla hazrlanm yasa tasars
Powell'n Ulster'daki en byk seim evrelerinden birinde
bulduu yeri salama almasna yardmc oldu. ngiliz ada-

461
Tanrnn yks

larndaki en byk seim evrelerinden biri olan bu blge

de, Powell' desteklemeye hazr pek ok Katolik ve Kuzey
rlanda'daki "skntnn" dorua trmand gnlerde onun
taknd tavrdan etkilenen pek ok dindar Protestan se
men yayordu.
Warnock komisyonunun sunduu liberal nitelikli rapora
karn, Powell'n yasa tasarsnn Avam Kamaras'nda ikinci
kez okunmasndan sonra, embriyo aratrmalarnn yasaklan
mas ynnde ok fazla sayda oy kullanld. Bu aratrmay
yapan biz bilginlerin almalarmzn yasad saylmasn
nleme konusunda byk bir sorunla kar karya olduu
muz hemen anlalm oldu. Sorun medyann. youn ilgisini
ekti ve ben kendimi ulusal gndemin en yakc maddelerin
den birine ilikin olarak hi de ho karlanmayan bir gr
savunur halde buldum. Embriyo aratrmalarna kart nite
likteki savlar -neredeyse her gazetede, her televizyon prog
ramnda ve her radyo kanalnda- Katolik Kilisesi ve birka
dindar Protestan tarafndan ileri srlyordu. Bu insanlar ne
yazk ki doru olmayan savlar ortaya atyorlard. Konu hak
knda srekli geree aykr deerlendirmeler yapyor, benim
gibi insanlarn kiiliine ynelik irkin saldrlarda bulunu
yor, kamuoyuna saldrgan ekilde rekabet eden reklam ajans
larnn gururla hazrlayaca trden abartl grsel malzeme
ler sunuyorlard. rnein, bir Katolik grup iyice bym fe
ts resimleri gsterip duruyor ve byle bebekleri canl canl
kestiimizi iddia ediyorlard. Domam ocuklar Koruma
Dernei adl bir baka grup, her milletvekiline doal byt<..
lkte (30 santim boyunda) plastik birer fets yolluyordu. ze
rinde altmz dllenmi yumurtalar plak gzle grle
meyecek kadar kktr ve herhangi bir organlar bile yok
tur; sadece drt ila sekiz hcreden meydana gelen bu yumur
talar en ok tutulan doum kontrol yntemleriyle rutin olarak
yok edilen yumurtalardan daha az gelimi durumdadrlar.
Embriyo aratrmas kartlar televizyona ktklar zaman ya

462
 Tp Bebek ve "yi Huylu" Kktendinciler

da gazetecilere ak.lama yaparken, "scaklk takibi" adl doal

yntem haricinde doum kontrolne de kar olduklarn iti
raf edemiyorlard; nk ok ak ki itiraf etseler izleyicilerin
% 90'nn kendilerinden souyacan biliyorlard. stelik i
lerinden pek az genel kabul grm tp bebek tedavisine
kar olduunu ya da Katolik Kilisesi'nin reme amac ta
madan seks yapmay Tanrnn emirlerine kar gelmek olarak
deerlendirdiini itiraf etmeye kendini hazr hissediyordu.
Dncelerini sabrla dile getiren bilginlerin hibiri sonu
cu deitiremedi. Aslnda bu dindar insanlarn gr basit
ti. nsan hayal kutsald; hayat gebelikle balyordu; ve dl
lenmeye engel olmak cinayetten farkszd. Bizim de insan ha
yatn kutsal saydmz, bu ie bu yzden girdiimizi syle
menin bir faydas olmuyordu. Dllenmi yumurtalardan o
unun, kromozomlaryla ilgili sorunlardan tr, yaamaya
devam etme yeterliliine sahip olmad gereini de kabul et
miyorlard. Dllenmi yumurtalardan sadece yaklak % 82'si
nin -ana rahminde ve ideal artlar allnda- salkl bir bebek
haline gelebileceini de anlamak istemiyorlard. Dllenmenin
anlk bir olay olmadn ve "ite imdi bir insan olumaya
balad" denemeyeceini kavrayamyorlard.
Bu dindar insanlar ksr Hristiyan kardelerine hi acm
yor, onlar hakknda, "kendileri ocuk yapmak iin didinmek
yerine kszleri evlat edinsinler" derken hi vicdanlar szla
myordu. Ve bilginleri, zellikle de beni, bu aratrmalar sa
yesinde insan hayaln iyiletirmek iin yapabileceklerimiz,
genetik hastalklara are bulabileceimiz, ocuk felcinin ar
dnda yatan nedenleri daha iyi anlayabileceimiz, daha iyi
doum kontrol yntemleri gelitirebileceimiz ya da kanse
rin geliimini daha iyi anlayabileceimiz konusunda yalan
sylemekle suluyorlard. Zaman, iyi niyetle ortaya konan bu
bilimsel grlerin hepsinin yerinde olduunu gsterdi; ama
dinsel gruplar destekleyen "uzmanlar'' bunlarn hepsini ha
raretle yalanladlar.

463
Tanrnn yks

Dahas, bu almalara en byk muhalefeti yapan din

adamlarnn ou, ilk elden bilgi edinmeyi reddediyorlard.
Bilginler olarak biroumuz laboratuvarlarmz amatrlerin
teftiine amay teklif ettik. Rahiplerden konuyu hastalar
mzla tartmaya gelmelerini istedik. Arahrmalara kar
kan dinsel nderlerden pek az laboratuvarlarmza geldi. Sa
dece, baz piskoposlarn da aralarnda bulunduu, ak fikir
li Hristiyan nderler ve hahamba dahil birka haham da
vetlerimizi kabul etti. Ve bu kiilerin ou, yaptmz eyi
"ktlk" olarak adlandrmann epey g olduunu teslim
ederek laboratuvarlarmzdan ayrldlar. Katolik Kilisesi'nin
alayl nderi harika insan Norfolk Dk Hammersmith'teki
aratrma birimimizi uzun uzadya ziyaret etti. almalar
mza kar kmaya devam etti ve Parlamento' da aleyhimize
oy kulland, ama ziyareti ok faydal oldu, nk konu hak
knda dnmeden fikir sahibi olmak istemediini gsteri
yordu. Daha sonra da bilginlere byk nezaketle yaklat ve
benim gibi kiiler ile kktendinci Katolikler arasndaki kt
ilikileri onarmak iin ok aba sarf etti.
Bazlar imzasz olmak zere saysz zehir zemberek mek
tup aldm iin bu insanlara "kktendinci" diyorum. Beni
dvmek hatta ldrmekle tehdit eden saysz mektup aldm.
Bu mektuplar yazanlardan bazlar -bunlarn dindar Hris
tiyanlar olduu akl- Yahudilere byk dmanlk besli
yor, beni sa'y ldrmekle suluyor, neden birilerinin beni
gaz odasna yollamadn ya da en azndan (ailemin
1 700' den bu yana yaad ngiltere'den) snr d etmedii
ni soruyorlard. Ama baz papazlar tarafndan harekete gei
rilen propaganda makinesi de en az bu mektuplar kadar a
rtcyd. lkenin her yannda pazar gnleri ibadet etmek
zere kiliseye giden insanlardan Parlamento'yu benim ve
meslektalarmn yaptklar trden almalara kar kmaya
aran dilekeleri imzalamas isteniyordu. Kiliseye devam
eden tp bebek terapisi hastalarmdan bazlar bile dierle-

464
 Tp Bebek ve "yi Huylu" Kktendinciler

riyle birlikte bu dilekelere imza attlar. Kendilerine tam ola

rak ne iin imza attklar aklanmam, pek az bilgi verilmi
ti. Baz Katolik okullarna giden ocuklara benim gibi insan
larn Hammersmith'te cinayetler iledii anlatlyordu. Uzun
sredir bilim dersleri vermekte olduum Acton' daki birka
okulun yneticileri semt papazlarnn kendilerini ziyaret et
mesinden sonra szlememi feshettiler. Ve kendisi de bir Ka
tolik olan o zamanki sekterime benimle almamas iin b
yk bask yapld (fakat o bu basklara vgye deer biimde
direndi).
ngilizler bu tr baskc propagandalardan holanmad
iin, bu kktendinci yaklam insanlar ikna etmeyi baara
mad. Pek ok ilginin konuyu dinsel ve ahlaki bakmdan za
ten incelemi olduu anlalnca kamuoyu nemli lde de
iti. Ve Birleik Krallk gibi oulcu bir lkede, kk bir
aznln kendi fikirlerini ayn derecede geerli baka fikirle
re sahip olduklar belli olan dier insanlara byle kat bir e
kilde dayatmasnn yanl olduu sonucuna varld. Enoch
Powell yenilgiye urad ve sonunda Parlamento Lordlar Ka
maras'ndaki Anglikan piskoposlarnn ounun desteini
alan liberal yasa tasarsn yasalatrd. Ama bu olay benim
iin son derece rahatsz edici bir deneyim oldu. Katolik Kili
sesi'nin ycelttii ilkelere ve ailevi deerlere byk saygm
vard. Hogrszlkle karlamam, sokakta alayl szler
iitmem, tartaklanmam ve ahlaki bakmdan hibir yanl y
n bulunmayan aratrmalarmla ilgili olarak iftiraya ura
mam bir zaman bu grlerimin ciddi ekilde yara almasna
sebep oldu. ine ok fazla zaman ve enerji harcayan ve ahla
ki kayglar tadna inanan bir kiinin bu kadar ok svg
ye katlanmas kolay deildir. Amalarna ulamak iin kt
aralar kullanmaktan ekinmeyen baz dindarlarn srekli
syledikleri yalanlar da unutamyorum.
Bu blmde "kktendincilikten" sz ettim ve blmn
balarnda, kktendinciliin, laik toplumun tehdidi altnda

465
Tanrnn yks

kalan dinsel dncenin bir savunma refleksi olarak ortaya

khn akladm. Ama bunun tesi de var: Kktendincilik
liberal grlere meydan okur. Laik toplumun aklama giri
imleri tarafndan kirletilmemi "geree", vahye ve inanca
geri dn temsil eder. Tanrnn sz mutlaktr, belirsizlik
tamaz. Byk Kanyon' da tantm, bu byk vadinin
Nuh Tufan srasnda olutuu kansnda olan Hristiyan
kktendinciler sadece Kutsal Kitabn her bakmdan doru ol
duuna inanmakla kalmyor; harfiyen okunmas, yani yo
rumlanmamas gerektiini de dnyorlard. Kktendinci
lik bundan daha ar ulara da gider ve brakn modern de
erlerle btnlemeyi, onlarla birlikte yaamaya bile hazr
deildir. Modern yaam bir tehdit, her geen gn daha b
yk bir gle direni gsterilmesi gereken bir ey olarak g
rr. Kukusuz, byle yapmak bir inancn taraftarlarn ok ra
hatlatr, nk bu tutum belirsizliklerle dolu bir dnyada ke
sinlik hissi dourur. Ama kktendinci tutum devlet mekaniz
masyla balanh kurduu zaman vahim sorunlar da yarahr.
nsan embriyolar zerinde aratrmalar yapmam "eytan
icad" ilerle uramak olarak gren Katolik kktendinciler
sadece birka kiiye, aratrmalarmdan faydalanacak insan
lara zarar verebilirler. Ama kktendinciliin politikaya bu
lamas ya da milliyetilikle flrt etmesi, akla hayale sma
yacak kadar tehlikeli sonular dourabilir. Ve kktendincilik
neredeyse tm kutsal kitaplarda evrensel olarak belirtilmi
temel reti ve ahlaki ilkeleri -her eyden nce insan haya
tna sayg gsterilmesi gerektii ilkesini- gz ard etmesi
durumunda en ykc biimine kavuur.
20. yzyln ortas ile 21. yzyln ilk yllar arasnda kk
tendincilik ile milliyeti dncenin bir karmnn nemli
rol oynad birok atmaya tank olmamz korkutucu bir
durumdur. Ortadou, eski Yugoslavya'daki savalar, Hindis
tan, Pakistan ve Sri Lanka'daki dinsel atmalarn hepsinin
arkasnda dinsel eler bulunmaktadr. Usame bin Ladin gi-

466
 Tp Bebek ve "yi Huylu" Kktendinciler

bi devrimciler ve Irak'taki isyanclar cihat ars yapmakta

ve insanlar -hedef gzetmeksizin ate ama ya da intihar
bombalamas yapma gibi- her tr suu kutsal amalar uru
na ilemeye zendirmektedirler.
Bir de "kktenbilimciler" vardr. Bunlar bilimle urar ve
"gerei" yaymaya alrlar. Bazen en az kktendinciler ka
dar tehlikeli olabilirler. Bunun sebebi, ilerini yaparken hibir
snr tanmamalar ve -kendi balarna tasarladklar dn
da- hibir ahlak anlayna sahip olmamalardr. Bir rnek
verelim ve insan tarafndan tasarlanm en tehlikeli teknolo
jilerden birini ele alalm: genetii deitirilmi organizmalar.
Yanl anlalmak istemem; ben insan salna faydal iler
yapld, hayvanlara zarar verilmedii ve bu gezegenin has
sas ekolojisi tehdit edilmedii srece organizmalarn geneti
inin deitirilmesinden yanaym. Ama insan embriyosun
daki genlerin deitirilmesi suretiyle reme hcrelerinin de
iime urahlmas? Bu, zamanla daha zeki ya da kuvvetli in
sanlar ortaya kmasna yol aabilir; ama bu zeka bilgelikten
yoksun bir zeka, bu kuvvet lmllktan yoksun bir kuvvet
olabilir. nsan genomunun bu ekilde kurcalanmas gerek
ten beklenmedik sonular dourabilir. Peki, insan genomu
nun doasn ok fazla deitirirsek, bu bazlarmzn arlk
insan olmad anlamna gelebilir mi? Eer ahlakmzn temel
ilkesi insan hayatnn kutsal olduu ise, insann sperinsan
larn bir alt snf haline gelmesi dncesini nasl ele almal
yz? Nobel dl sahibi yazar James Watson genetiin de
itirilmesi hakknda bir keresinde unlar sylemiti: "re
me hcresi [gen] terapisinin vcut hcresi [gen] terapisinden
ok daha baarl olaca ok aktr. En byk etik sorunu
muz, sahip olduumuz bilgiyi kullanmamakhr." Bu tr bir
bilimsel kesinlik de en az dinsel kesinlik kadar korkutucu ve
tehlikelidir.
Kktendinciliin en ilgin yanlarndan biri de daha ilkel
bir zamana dnmeyi nermesi hatta bazen istemesidir. Bili-

467
Tanrnn yks

min toplumda bugnk kadar sz sahibi olmad, bilimsel

bilgi ve aydnlanmann toplumun sorunlarna aklc zm
ler sunmad bir zamandr bu. Yine de modem kktendinci
ler ilerine gelince bilimin meyvelerini toplamaktan ekin
mezler. Modem tamaclk, silahlanma ve elektronik iletiim
olanaklarn liberal deerlere kar verdikleri savalarda kul
lanrlar. Ve belki de iin en ilgin taraf, bilim ve din znde
iki farkl mekanizma, doal dnyay alglamaya alan iki
farkl sistem olmasna karn, her ikisinin de gcn insan
insan yapan kukudan almasdr. Bilim ou zaman, mutlak
yantlar veren, "gerei" ortaya karan, kesin sonulara ula
an bir ura olarak resmedilir. Ama kukusuz bu doru de
ildir. Bilim ak ile karay ayrt etmek demek deildir; ne in
sanlarn evrendeki yerleriyle ilgili tm sorularna yant vere
bilir ne de karmak kuantum fenomenleriyle dolu olan o ev
renin doasn tam olarak aklayabilir. Hibir eyden emin
olmadmz, kuku duyduumuz, daha ok ey bilmek iste
diimiz iin bilimle urayoruz. Ve btn bunlar kesinlikle
din iin de geerlidir. Dinle uramamzn sebebi de emin
olamaymz, kuku duymamz ve usuz bucaksz evrende
kendimizi bir cce gibi hissetmemizdir.
Sorun, insann belirsizlikle pek iyi baa kmamasdr. Be
lirsizlie katlanmak kesin kanya sahip olmaktan daima daha
zordur; emin olmamak inanmak kadar tatmin edici deildir.
Baka pek ok adan olduu gibi bu adan da din ile Tanr
arasnda teknoloji ile bilim arasndakine benzer bir iliki var
dr. Tanr araymz bilimsel bilgi araymza ok benzer.
Din iyi ya da kt olabilir; teknoloji de aynen yledir, iyiye
ya da ktye kullanlabilir. Kendimizi bilimden saknmam
za gerek yoktur, sadece bilimin hangi amalarla kullanld
na dikkat etmemiz gerekir. Kesinlik dinde de bilimde de teh
likelidir.
Kktendinciliin her formu kt olmak zorunda deildir.
1787'de doan Polonyal Hasid Yahudisi Kotsklu Menachem

468
 Tp Bebek ve "yi Huylu" Kktendinciler

Mende! tm adalar tarafndan gelmi gemi en aziz in

sanlardan biri olarak grlyordu. Mende! ayn zaanda
gerek bir kktendinciydi. Sanca stnde tek bir sz yazl
olduu syleniyordu: Emet, yani "Gerek". Hayattaki tek
doru yol olan Tanrya giden yolun ok dolambal ve apra
k olduuna inanyordu. Kii eer bu geree ulamak isti
yorsa kendisini bu yolun dnda kalan her eyden, tm duy
gusal balardan yoksun brakmal, zgr olmalyd. Ve z
grl en uygun ekilde kullanmak isteyen kii can ne is
terse onu yapmak yerine Tora'y okuyup almalyd. Ama
Mende!'e gre Tora'y okumak bir Yahudi iin hem en gven
li hem de en tehlikeli yol olabilirdi. Tora'y okuyan kii gurur
lu, kibirli biri olup kabilir, baka deyile putlara tapabilirdi.
Bu gr bir Ortaa simyacsnn ya da amz genetik m
hendisinin bilimle ilgili endielerine benzer.
Mendel'in Danimarkal filozof 50fen Kierkegaard'n a
da olmas ve pek ok grlerinin ortak olmas ilgintir.
Mendel'in fikirleri Kierkegaard'nkileri fazlasyla anmsahr.
Kierkegaard iin en byk paradoks, insann ok akll ama
gerein sonsuz olmasdr. Her iki adam da gerei aramhr.
Her ikisi de dnyay ve dnyevi ileri doada ya da insan ak
lnda bulunmayan Tanrdan ayran derin bir uurumun var
ln fazlasyla hissetmitir. Ama ok ayr dnyalarda yaa
mlardr. Mende! her gn ait olduu Hasid grubunun klasik
giysilerini giyiyordu; bu giysiler bugn Stamford Hill'in baz
kesimlerinde hala grebileceiniz giysilerin aynsyd: bir
spodik, yani uzun siyah krk apka; bir kapote, yani uzun . si
yah bir palto (abat gnleri ipek ya da satenden yaplm
olan giyilirdi); bir gartel, yani belin ortasna gelen ksmnda
bir dm bulunan bir kuak (bu ekilde balanmas yk
sek kutsal zekann temel insan ilevlerinden, kutsaln baya
dan ayrln simgelemek iindi); ve golf pantolonuna
benzesin piye paalar oraplarn iine sokulmu bir panto
lon. Ya Kierkegaard? Grdklerim arasnda onun en iyi res-

469
Tanrnn yks

mi -Danimarka' da bulunan bir suluboya-, geni flapal si

yah bir ceket, kanat yakal bir gmlek ve allna boru paa bir
pantolon giyip eline gm sapl bir baston alm ve bana
da tepe ksm ipekten bir apka takm sakalsz byksz, za
yf, yakkl, ileci ehreli bir adam betimliyordu. Eer kar
lasalar birbirlerine ne. sylerlerdi acaba?
Kotsklu Menachem Mendel'in yksnn sonu dokunak
ldr. Mendel lmnden yirmi yl nce dnyadan "ayrlma
ya" karar verdi. Kendini kck bir odaya kilitledi ve ken
disine sadece kk bir pencereden yemek verilmesine m
saade etti. Odasndan nadiren kh ve onu bir daha insanlar
arasnda gren olmad. Dou Avrupa'nn pek ok yresinden
gelmi olan rencileri odasnn hemen yanndaki odada on
dan ders alyorlard. eitli aklamalar yapldysa da, kimse
Mendel'in kendisini dnyadan yaltmasnn sebebi bilme
mektedir. Bazlar byle Tanrya daha yakn olaca iin, ba
zlar da inancn yitirdii iin kendini bir odaya kapathn
syler. Bu iddialardan hangisi doru olursa olsun, bu kkten
dinci, rencileri ve yakn evresi stnde tamamen iyi ve
olumlu bir etki yapmhr ve Hasid hareketinin geliiminde
nemli bir figr olmutur.

Yaamn Amac Yaamn Amacn Aramak m?

Isaiah Berlin'in yaam yksn yazan Michael Ignatieff filo
zofun hayalnn sonlarna doru anmsd kk bir olay
olaanst biimde anlatr. .Bedin her Yeni Yl ayininde Ya
hudilerin sinagogda Yaratl kitabndan brahim'in shak'
balamas ve Tanr ile onu kurban etmek zere anlamalar
n anlatan blm okuduklarn syler. Bedin, Oxford' dan
arkada Oppenheimer'e yazd bir mektupta bu pasajdan
sz etmitir: "Bir dinin doruluu, bence, ahlaki ieriine
bal olmamaldr: din deneystdr, mutlaktr, (Eski Ahit'te
sz edilen kanl kahramanlklarda olduu gibi) insana kor-

470
 Yaamn Amac Yaamn Amaon Aramak m?

kun gelen ama gerek bir dinsel tutumun z olan eyler

yapmay emreder."
Igor Stravinski Isaiah Bedin'den dinsel bir kantat iin bir
libretto yaz111asn istediinde Berlin'in aklna hemen bu ola
yn, shak'n balannn gelmesi ilgintir. nsann en man
tksz ve anlamsz -sonuCl;lna ulatrlmas halinde insanlk
d ve olaanst derecede zalimce olacak- eylemi, hi d
nmeden, tamamen boyun eerek gerekletirmesi fikri onu
bylyordu. Tann en olmayacak buyruu veriyordu. Ber
lin, insanlarn gerei ararken anlay snrlarnn dnda ka
lan eylerin nnde eilmesi fikrini ok etkileyici buluyordu.
Bedin ve Mendel'in ykleri insann deneystne ynelik
aratrmasnn sadece iki rneini oluturur. brahim'in za
manndan nce, yaklak 5000 yl evvel, muhtemelen atalar
mn il. Ramses' e piramitlerin yapmnda yardm etmesinden
nce, ngiliz adalarnn Neolitik sakinleri be tonluk ta blok-

lan g bela Pembrokshire' daki Prescelli dalarndan Salis-
bury ovasna srklyorlard. Bu yaklak 400 kilometrelik
bir uzaklktr; muhtemelen yolculuun ok kk bir ksmn
da ta bloklar Avon rma zerinde sallarla tanyordu. Ba
na kalrsa, insan kendi tarihi boyunca sk sk bu tr etin yol
culuklara kmtr. Atalarmzn, birini ikisinin zerine ko
yup Stonehenge'i oluturan emberi tamamlamak iin bu ka
dar ar ta bloklar bu kadar uzun mesafeler boyunca taya
bilmi olmas bir adan bize son derecede gln gelebilir.
Yine de onlarn kendilerini Tanr Fikri'ne adaylannn son
derece harika bir taraf vardr. Bu kadar ar ve zor bir ii
yapmay, bu uurda yaralanmay, saln yitirmeyi gze al
mas iin Neolitik insann deneystne ynelik ruhani bir
aray iinde olmas gerekir.
Bugn ngilizce yazlm tiyatro eserleri arasnda en ok
oynanan oyunun Macbeth olmasnn sebebi nedir? Sanrm
bunun sebebi biraz da ierdii -ya da iermedii- dinsel
mesajdr. Macbeth biraz da William Shakespeare'in teki

471
 Tannnn yks

oyunlarnn aksine Tanrnn yadsnmasn ele ald iin ola

anst bir oyundur. Shakespeare'in dehet saan, en karan
lk oyunudur. Macbeth elikilerle dolu bir insandr. Taknt
l, akln byyle bozmu biridir, hayal gc srekli ona
oyunlar eder, kabuslar grmesine sebep olur. Saysz Macbeth
yapm ve uyarlamas izledim, ama bunlardan hibiri benim
stmde Akira Kurosawa'nn Kanl Taht adl filminin yapt
kadar kalc bir etki brakmad. Bu sinema bayapt Mac
beth teki dehet esini ok daha parlak biimde betimleye
'

rek aktarr. Filmde Macbeth'i temsil eden bir Samuray reisi

hilikle kuatlmtr. Sonunda Kral Duncan ldrlp Mac
beth kral olarak byk amacna ularken, kamera yava ya
va geriye doru hareket eder ve onun sarayn bombo taht
odasndaki yalnzln gzler nne serer. Odada sadece bir
tabure vardr. O da siyahtr ve rahat deildir. Baka hibir
mobilya, hal ya da ss eyas gremeyiz. Macbeth'in byk
amaa kadar bo bir odadr buras. Macbeth' in ahlaki ama
tan yoksun yaamn simgeler. Usta Shakespeare yorumcusu
Harold Bloom'un syledii gibi, "Macbeth Hristiyanlk
inancyla bir ilgi kurulmasna izin vermez."3 Macbeth, Lady
Macbeth'in lm haberini aldktan sonra unlar syler:

Yarn, yarn, yarn,

Gn be gn yaklayor bu kk admlarla,
Bilinen zamann son hecesine;
Ve tm dnlerimiz
Aydnlatyor lme giden tozlu yolu
Yrsn diye ahmaklar.
Sn, sn tkenmeye yz tutmu mum!
Nedir ki hayat hareketli bir glgeden,
Vaktini sahnede kaslarak yrmekle tketen
Zavall bir oyuncudan baka.

13 Harold Bloom, Shakespeare: The Invention of the Human (Londra: Fourth

Estate, 1999).
472
 Yaamn Amaa Yaamn Amacn Aramak m?

Ve sonra hibir ey duyulmaz olur:

Bir ahmak tarafndan anlatlan, ses ve fkeyle dolu,
Hibir anlam tamayan bir masaldr bu.

Bu kesinlikle en byk Tanrtanmazlk ifadesidir. Mac

beth elikilerle dolu biridir nk olduka zengin bir hayal
gcne sahip olmasna ramen zihni ruhani boyuttan yok
sundur. Onun gznde, hayatn bir anlam yoktur, bir mum
gibi sndrlebilir, bir oyuncudan baka bir ey deildir; ha
yat botur. Macbeth ahlaki bir amac olmayan bir insandr,
nk hayatn onun gznde isel bir deeri yoktur; bir an
lam yoktur. Macbeth'in doastyle balantlar vardr,
amacna ulamak iin doastn ara olarak kullanr, ama
deneystn nemsemez. Hristiyan bir toplumun en ok
deer verdii ne varsa hepsini yadsr. Macbeth insan doas
na aykr davranr.

Neyiz biz?
Niye yayoruz?
Neden dindarz, drstz ve kurtarlmaya muhtacz?
Gcmz ne? Kudretimiz ne?
Senin nnde ne diyeceiz?
Btn kudretli insanlar senin nnde bir hi deil mi?
nller sradan,
Bilgeler bilgisiz,
Aklllar aklsz deil mi?

Macbeth'inkine ok benzer slupla dile getirilen bu sabah

duas, Macbeth'in sylemek istediklerinin tam tersini anlatr.
Yahudiler Tanrnn sonsuz gizemiyle karlatklarnda yaa
m anlamsz bulmak yerine kendilerini gsz ve nemsiz
grrler. Bu bizim hibir anlam tamadmz sylemek de
mek deildir. Biz gsz ve nemsiz varlklar olabiliriz, ama
kendimize yce bir ama edindik. Baz eyleri anlamakta

473
Tanrnn yks

glk ekiyor olabiliriz, ama yine de bir saygnlmz var.

Macbeth anlamaya almaz; ama insan bu duada Macbeth'in
yaamnda eksik olan eyi, deneystn arahnr.
Bu fikir brahim'in, dnyann ilk tektannl inancnn baba
snn yksnde ilenir. Bu ksr adam Tanrya eer ocuk sa
hibi olamazsa hayal ve zenginliinin hibir anlam kalmaya
can ac bir dille syleyerek ruhumuza ve genlerimize ter
cman olur; en nihayetinde bizim byklmzn iareti
bizden sonraki kuaklar olacakhr. Tanr ona evinden dar
kmasn, yldzlara bakmasn ve onlar saymasn ister (Ya
ratl 15:1-6). Senin ocuklarn da bu kadar olacak, der Tanr,
yldzlar kadar ok olacak. Ama Tanrnn burada yapt ey
basit bir matematiksel hesaptan daha farkldr. Evrenin b
ykl bize yerimizi gstermelidir. Tanr brahim'e dene
ystn gsterir. Bu mesaj Eyp kitabnda da buluruz. Tan
r ile insan arasndaki iliki en zor snavndan getii srada,
Tanr aresiz durumdaki rencisinin ricasna neredeyse i
neleyici bir dille yant verir:

Bilgisizce szlerle
Tasarm karartan bu adam kim?
imdi erkek gibi kuan beline vur da,
Ben soraym, sen anlat.
Ben dnyann temelini atarken sen neredeydin?
Anlyorsan syle.
Kim saptad onun llerini? Kukusuz biliyorsun!
Kim ekti ipi zerine?
Neyin stne yapld temelleri?
Kim koydu ke tan,
Sabahyldzlan birlikte ark sylerken,
lahi varlklar sevinle rrken?
Denizin ardndan kaplan kim kapad,
Ana rahminden fkrd zaman?
Ona bulutlan giysi,

474
 Yaamn Amac Yaamn Amacn Aramak m?

Koyu karanl kundak yaphm,

Snrn koyduum, .
Kaplaryla srglerini yerletirdiim,
"Buraya kadar gelip teye gemeyeceksin,
Gururlu dalgalarn urada duracak" dediim zaman?
Sen mrnde sabaha buyruk verdin mi,
afaa yerini gsterdin mi;
Yeryznn ularn tutsun,
Oradaki ktler silkilip atlsn diye?
Mhr baslan balk gibi biim deitirir yeryz,
Giysi kvrmlar gibi gze arpar.
Ktlerin klar alnr,
Kalkan kollar krlr.
Denizin kaynaklarna vardn m,
Gezdin mi enginin diplerinde?
lm kaplar sana gsterildi mi?
Grdn m lm glgesinin kaplarn?
Dnyann geniliini kavradn m?
Anlat bana, btn bunlar biliyorsan.

nsann bilgisi eksiktir. Bu, bilimin nemsiz olduu anla

mna gelmez; bilim insann sahip olduu en nemli aratr.
Ama insan bu arac kullanarak yapabileceklerinin bir snr
olduunu unutmamaldr. Bu snr unutmak tehlikelidir. Bi
lim kendisinin ya da kavraynn tesinde bulunan usuz
bucaksz evrenin niin var olduunu hibir zaman tam ola
rak aklayamayacaktr. nsan, yaamn amacn aramaya de
vam etmelidir; ama yaamn amac yaamn amacn aramak
tan ibaret de olabilir.

475
FOTOGRAFLAR
Grotte de Gargas: <stte) 27.000 yl nce yaplm bu el izlerinden pek ounda
.
bir ya da birka parmak esrarengiz bir ekilde eksiktir. Bu izler ilk insanlarn
Tanr ile iliki kurma giriimini mi temsil etmektedir? (s. 58)

Jean Clotte, Grotte de Gargas maarasnda: (Altta) Jean Clotte, kayalardaki bu

yarklara ince kenik paralar sokulmu olduunu kefetti; belki bu kemik para
lar da Kuds'teki Tapnan Bah Duvan'nn ta bloklar arasna gizlenni mesaj
larla ayn amaca hizmet etmektedir.
Luksor: (stte solda) Thebes kentini il. Ranises ina ettirdi. .!!!.2JtlwJu
.f!.an yeri._:_:.!_!>lunmuI:_i!i!::..
Mitra Suna: (stte sada) Roma'daki Aziz Clemente Kilisesi'nin mahzeninde
yer alan Mitra tapna ikonu bir zamanlar burada gerekleen pagan ibadetle
rin simgesidir. (s. 228)

Teotihuacan, Ay Piramidi: (Altta) Bu piramitler, en tepelerinde yer alan kk

dzlkte insan kurban edilmesinden tr ok kt bir ne sahiptirler. (Foto
raf Eddie Bowman'n [FRPS] izniyle yaymlanmhr.)
Altn Buza: (stte) Efsaneye gre, Sina Da'nn eteklerinde yer alan bu kaya
formasyonu, Musa On Emir'i almak zere Da'a ktnda srailliler tarafndan
yaplmtr. (s. 172)

Kuds, Bat Duvar: (Altta) Herod'un yaptrd Tapnan ayakta kalan tek
paras olan "Alama Duvar" (s. 313) nnde ibadet eden kiiler, genellikle du
vardaki atlaklara Tanrdan kendilerine yardm etmesini isteyen mesajlar yazl
kat paralar koyarlar.
Hindu Tapna (Yanda)
Baz Hindu kaynaklar 333
milyon tane Tanr olduu
nu belirtir. Sri Lanka'nn
Colombo kentinde bulunan
bu tapnan cephesinde bu
Tanrlardan sadece birka
tanesine yer verilmitir.

Yatan Buda, Sri Lanka'nn

Polonnaruwa Blgesi: (Altta)
11. yzyldan kalma bu n
l yatan Buda oyuntusu 14
metre boyundadr. Bu eser
Buda'nn tm arzularndan
ve yanlsamalarndan arna
rak nirvanaya ulama ann
lmszletirmitir. Kaya
zerindeki renk farkllklar
. insan bilincinden yaylan
dalgalar simgelemektedir.
Ate Tapna, ran'n Isfahan kenti: (stte solda) Bu Zerdt tapnandaki
ate 1700 yldan bu yana hi snmeden yanmaktadr (s. 146). Rahip atee yakt
eklemek zere cam perdenin ardna geerken, atei kirletmemek iin yzne bir
maske takar.

Anuradhapura'daki Ruwanweliseya stupas, Sri Lanka : (stte sada) Tula

dan ina edilmi ve zeri mercan kaplanm bu 2000 yllk stupa ya da antn
iinde Buda'nn kalntlarnn sakland bir oda bulunmaktadr. Kral Dutuge
munu bu yapy su yzeyine ykselen bir hava kabarcndan esinlenerek ina
ettirmitir. Bir baka yoruma greyse, kubbe g, koni eklindeki kule klah
da aydnlanmay temsil etmektedir.

mparatQr Konstantin: (Altta) Konstantin ilk Hristiyan Roma imparatoruydu

(s. 232). Bu heybetli bst Roma'. daki Capitoline Mzesi'ndedir.
Raphael'in Tanrs: (Solda) Elim- .
deki Kutsal Kitaplardan birinde
bulunan Raphael'e ait bu resim
ellerini ve parmaklarn iki yana
uzatm Tann'y ve topraktan
kan yarahklan gsteriyor.
Aziz Oemente Kilisesi'nin tava
n, Roma: (Altta) Bu tavan Carlo
Fontana tasarlamhr. Tanr ile te
mas kurmak iin sanat ne denli
seferber edilmitir?

Aziz Peter Kilisesi,

Roma (Yanda)

Mart 2005: Papa II.

Jean-Paul ile son kez
Paskalya Ayini
dzenleniyor.
 Aziz Bemardette Kilisesi, Lourdes (Solda) Kilise
resmin sa alt kesinde grl.en maarann zerine
kurulmutur. Bakire Meryem'i 19 kez gren Aziz
Bemardette 1879'da veremden lmtr. Cesedi
mezardan kez karlm ve, Kilise'nin iddiasna
gre, hibir rme belirtisi gzlenmemitir.
Kadnlar (eyh Ltf Allah) Camisi, Isfahan: (Altta)
Isfahan'daki byk meydanda bulunan bu caminin
inilerinde soyut slam sanatnn harikulade rnek
leri grlmektedir. Camiyi 17. yzylda ah Abbas
1
ina ettirmitir.

Highgate Mezarl: (Yanda)

Defin ayinleri ilk insanla
rn ruhani bir yne sahip
olduuna dair kant tekil
eder. llere sayg duyma
adeti zaman iinde varl
n srdrmtr.
 DZN
A Allport, Gordon, 99, 100
Abbah Sikrah, 238
.
ABD, 96, 97, 103, 116, 154, 178,
256, 261, 270, 339, 341, 405,
426, 429, 430, 431, 432, 433,
450
Abrabanel, Judah, 397
Abraham bn Daud, 397
Abrams, Mark, 428
Adams, Douglas, 260, 404
Adams, Moody,
Agni, 160
Alama Duvar (Kuds), 222
Ahura Mazda, 142, 143, 145, 146
Akenaten (firavun), 13, 148, 149,
150, 151, 152, 154, 155, 156,
157, 169, 190
Akkad, 80, 81
Albigens Hal Seferi, 324
Albigensler, 324
Albinus, (Yahudiye Valisi), 216,
237
Alfonso (VI., Kastilya Kral), 365
Ali (halife), 288, 290, 291, 292,
293, 294, 295, 297
Ali Zeyn, 295
Alighieri, Dante, 275
Altgnahlar, 316
Alhn buza, 53, 190
Alhn a (sylencesi), 455, 456
Amama mektuplar, 150
Amenhotep (iV.), 151, 156
Amerikan yerlileri, 457
Ammonlular, 192
Amon, (kral), 193
Amos (peygamber), 68, 170, 202,
203, 204, 207, 208, 210
Ana soygelimi, 72, 73, 112
Anfield, 439
Angra Mainyu, 143, 145, 146
Ankh em maat,
Antiokos Epipanes, 55
Apion, 55
Apokrifa Kitaplar, 174
Applewhite, Marshall Herf, 449,
450, 451, 452
Aquinolu Thomas, 355
Aranyaka, 161
Aristoteles, 14, 109, 1 13, 359,
360, 363, 364, 366, 369
Armstrong, Karen 227
Arsenal, 279, 436, 437
Ariler, 158, 159, 160
Aslan, Reza 266
487
Tanrnn yks
Assad Gl (Suriye), 32
Astronomi, 362, 368
Astruc, Jean 180
Atapuerca, 43, 44, 46
Aten (klt), 151, 152
Atran, Scott 123, 124
Aum Shinrikyo hareketi, 421,
422, 425, 426, 447
Australopitlecus afarensis, 30
Averroes, 365
Avesta, 144, 145, 146, 170
Aviezer, Nathan 367, 368
Avimelek, 185
Avustralya yerlileri, 59, 109
Ay klt, 183, 184
Ayinler, 35, 47, 49, 53, 54, 55, 59,
60, 62, 65, 67, 82, 83, 84, 91,
94, 106, 108, 112
Aye (Muhammed'in kars),
287, 288, 290, 291, 296
Azande (halk, Sudan), 67, 401,
402
Aziz Ambrose 352
Aziz Angelus Tapna, 340
Aziz Anselm, 366
Aziz Augustine, 353, 355
Aziz Hugh (Lincolnl "K
k") 57
Aziz Jerome, 355
Aziz Mehmed Efendi, bkz. Sabe
tay Sevi
Aztekler, 47, 49, 50, 51, 52, 53,
124
488
B
Baal, 53, 54, 65, 84, 173, 193, 197,
200, 208, 210, 255, 344
Baal Shem Tov, 344
Babil Kulesi, 415, 416
Babil srgn, 14, 218, 303
Babil, 13, 80, 81, 82, 83, 84, 173,
176, 178, 180, 199, 210, .211,
212, 215
Badat, 293, 360, 361, 363, 364
Bahai, Aniruddha, 120
Bakire Meryem, 87, 88, 95, 200,
329, 439
Bar mitzval ayini, 114
Bar, 241, 302, 352
Barnabas, 225, 244, 245
Barrett, Justin 129
Beagle, 409
Belirsizlik, 22, 23, 68, 76, 106,
198, 231, 255, 382, 466, 468
Bellah, Robert 431
Bellarmine, Kardinal 376, 378,
379
Bentley, Richard 393
Berlin, Isaiah 470, 471
Bernard, Hermann, 181, 182, 322
Betjeman, John 230
Beziers, 324, 325
Bigney, Brad102
Bilim, 18, 19, 23, 24, 27, 28, 337,
358, 371, 372, 373, 379, 390,
400, 418, 421, 428
Bilin, 67, 68, 123

Billy Graham Organization, 260
Birbirinden Ayr Yetitirilmi
kizler zerinde Yaplm Buffon, Comte de 410, 411
Minnesota Aratrmas, 98
Birleik Krallk, 29, 100, 154,
435, 442, 443, 465
Birleme Kilisesi, 425
Biryonim, 237, 238, 239
Bishop, George 28
Blake, William 394, 395
Blombos Maaras, 57
Bloom, Harold 472
Boesch, Christoph 39
Boesch-Ammerman, Hedwig 39
Bolingbroke, Henry, Lord 381
Bonaparte, Napoleon 149
Bouchard, Thomas 97, 98, 99, 100
Boyer, Pascal 125, 126, 127, 128,
134, 206
Boykin, William 431
Brahman, 82, 160, 161, 162, 163
Brahmanlar, 160, 161
Breasted, James Henry 150
Brecht, Bertolt 113
Breughel, Pieter (Baba) 415
Brown, Dan 104, 321
Bruno, Giordano 368, 369, 370,
371, 373, 375, 389
Bruys, Peter de, 329
Buckland, William 415
Buda, 14, 157, 163, 164, 165, 166,
200, 333, 382, 389, 422
Budge, Ernest Alfred Wallis 150
Dizin
Budizm, 158, 163, 164, 166, 200,
421, 422, 425, 428, 433, 446
Burridge, Alwyn L. 154, 155
Bush, George W., 430
By, 61, 64, 65, 67, 343, 401, 402
Byk skender, 144
c
Cabarets (maaralar), 60
Cabir bin Hayyan, 363
Caesarea, 221, 232, 234
Caesareal Eusebius,
Calvin, 332, 384, 387
Campbell, Joseph 62
Canlclk, 63, 433
Carey, George 436
Cariyle, Thomas 267
Caro, Rabbi Joseph ben Ephraim,
304, 305
Cebir, 181, 362
Cehennem,144, 219, 275, 284,
326, 372, 379, 387, 447
Cennet, 51, 69, 82, 130, 142, 143,
171, 172, 219, 275, 303, 312,
316, 323, 328, 357, 379, 387,
403, 433, 448, 451
Cennetin Kaplar (hareketi)
130, 448, 451
CERN, 416, 417
Chance, Frank 182
Charles (II., ngiltere Kral), 392
489
Tanrnn yks
Chmielnicki, Bogdan, 14, 301,
303, 307
Christie-Murray, David, 316
Cihat, 135, 280, 281, 282, 467
Cinler, 27, 275, 308, 309
Citeauxlu Amaud,
Cizvitler, 378, 384, 387, 388
Clairvauxlu Bemard 322
Clotte, Jean 10, 59
Conklin, Beth 54
C6rdoba, 1 77
Cortes, Heman 14, 50, 53
Cosquer Maaras, 59
Crescas, Hasdai 397
Cro-Magnon (insan) 22, 58, 62,
72
Cromwell, Oliver 380
Cudworth, Ralph 380, 381, 382
atal Hyk, 75, 77
iftilik 32, 76, 77
ile, 60, 163
D 62, 67, 68, 70, 74, 77, 91, 93,
Dahma (Sessizlik Kulesi), 140
Daniel (peygamber) 170, 218,
219
Darwin, Charles 14, 19, 29, 96,
107, 108, 404, 408, 409, 410,
411, 412, 413, 414
Darwin, Erasmus 411
490
Davidiler Kolu, 447, 448
Davie, Grace, 428, 429, 438
Davut (kral) 173, 175, 224
Dawkins, Richard 10, 107, 390,
400, 402, 403, 404, 457
Defin treni 42, 46
Delitzsch, Franz, 180
Dembowski (Piskopos), 315
Deneyst, 470, 471, 473, 474
Descartes, Rene, 381, 390
Devrim, 163, 202, 345, 362, 432,
435, 456
Diamond, Jared 118
Diana, (Wales Prensesi), 437,
438
Diderot, Denis 408
Dindarlk 23, 89, 96, 99, 100, 101,
102, 104, 124, 164, 429, 438
Diokletyen, 232
ONA, 97, 116, 117, 1 18, 156
Dogma (ve kerigma), 382, 383
Doa, 19, 40, 63, 65, 77, 84, 161,
256, 369, 394, 408, 412, 433
Doal seilim, 107, 115, 118
Doast, 19, 20, 22, 31, 35, 60,
106, 1 19, 124, 125, 126, 127,
128, 129, 163, 275, 394, 400,
402, 422, 428, 436, 473
Dominiken (tarikat), 324, 330,
369
Dopamin (ve dindarlk), 1 1 6,
1 17
Douglas, Mary, 1 1, 36, 404

Dllenme, 460, 463
Drdnc Lateran Konseyi, 353
Dublin, 357
Dunblane cinayetleri, 440
Duran, Peder Diego 51, 52
Durkheim, Emile 108, 109
Dnya (Dnya'nn ya},
E 452
Ebu Bekir (halife), 265, 288, 289
Ebu Gogo (Endonezya), 27
Ebu Hureyra, 13, 32, 33, 34, 41,
74
Eddy, Mary Baker 337
Edwards, Robert 460
El Amarna, 149, 152, 156
El-Afgani, Cemal el-Din, 456
El-Aksa Camisi, 268
El-Cezire, 270
El-Harezmi, (matematiki) 362
Eliezer ben Yeir, 132
Elijah Muhammed, 279
Elizabeth (I., ngiltere Kraliesi),
369
El-Mansur (halife), 361
Elsevier, Louis, 379
Emevi hanedan, 293
Endonezya, ("Flo" tartmas)
27, 28, 31
Engizisyon, 326, 327, 370, 376,
378, 380, 436
Enuma Eli, 80, 81, 82, 83
Erasmus, 333, 408, 411, 412
Dizin
Eski Ahit, 36, 65, 169, 170, 173,
176, 1 77, 179, 180, 181, 189,
261, 320, 351, 432, 455, 470
Evans, Linda 67, 401, 402, 441
Evans-Pritchard, E. E., 67, 401-2
Evrim kuram, 409, 410, 414, 415
Evrim, 28, 30, 38, 61, 96, 122,
123, 174, 399, 404, 411, 413,
Eysenck, Hans 100
Eyp (peygamber}, 1 70, 1 76,
181, 189, 275, 474
Eyp kitab, 181, 275, 474
F
Faik, Jacob Hayyin 344
Fanatikler, 132, 224, 246, 251
Fatma binti Ali 287
Fatihler, 47, 50, 52
Feldman, Emanuel 181
Ferisiler, 111, 215, 224, 229, 230,
231, 238, 239, 240, 244, 247,
250
Fetva, 458, 459
Filistin, 173, 174, 182, 192, 203,
215, 217, 219, 220, 221, 226,
234, 282, 290, 293, 304, 305,
307, 310, 314, 364
Filistinliler, 173, 191
Firuz, 289
FitzRoy, Robert 409, 413
Flavius Silva 132
Flores (insan tartmas) 27
491
Tanrnn yks
Frank, Jacob 314, 345
Fransa, 58, 59, 60, 61, 108, 306,
321, 322, 323, 324, 326, 369,
387, 406, 456
Frazer, James George 401
Frederick Barbarossa 322
Futbol, 135, 279, 436, 438, 439
G Guthrie, Stewart, 131
Galilei, Galileo 371
Gamaliel, Rabbi 242
Gamba, Marina 374
Gane, 62, 89, 90, 94
Gatalar, 142, 144
Gautama Buda, bkz. Buda
Gazze, 202, 307, 308, 309, 310,
314
Gazzeli Natan 307, 308, 310, 312,
319
Geiger, Rabbi Abraham, 179
Geller, Mark 10, 79
Gemara, 1 78
Glgam, 13, 78
Gibbon, Edward 291, 292, 295
Gibson, Mel 245
Gidyon (peygamber), 65
Gimi (halk, Papua Yeni Gine)
54
Gizemcilik, 117, 303, 307, 343
Gnostisizm, 303, 320, 443
Golem (sylenceleri), 343
Gmenler, 339
492
Graham, Billy 260, 456
Graham, Franklin 260
Grangecon (olay) 87, 88
Graves, Robert 72
Grotte de Gargas Maaras, 13, 58
Guantanamo Krfezi esir kam-
p, 270
Guevara, Che 248
Gnah keisi (ayinleri), 83, 94
Gne diski (klt), 151, 153
Gney Afrika, 57, 59
H
Habil ile Kabil, 124
Habiru (halk), 182, 184
Hac, 262, 263, 273, 277, 278, 280,
365, 435, 437, 439
Hacer (ve smail), 186, 187, 261,
277
HaCohen, Rabbi Sabetay ben
Meir, 302
Hadis, 268, 287, 288
Hadron arptrcs, 415, 416
Hagley Lisesi (facias), 440
Hale-Bopp kuyrukluyldz (uzay
gemisi olarak), 448, 451
HaLevi, Rabbi Judah, 177, 397
Hamas, 282, 456
Hamer, Dean 10, 116, 117, 1 18 .
Hamilton, Judith Darlene 440
Hannover, Rabbi Nathan ben
Moses, 301

Harappa, 13, 158, 159
Harner, Michael 52
Harpur, Tom 252, 253
Harran, 183, 184, 185
Harun (rahip), 83, 172, 190, 363
Harun el-Reid, 363
Hasid, 109, 219, 342, 345, 346,
468, 469, 470
Hasmonea hanedan, 221
Hatice, (Muhammed'in kars) 265
Hay, Louise L., 446
Hayalet Dans (hareketi) 457
Henry (III., ngiltere Kral), 331,
369
Henshilwood, Chris 57
Hensley, George Went 102, 103
Herod (kral), 14, 132, 174, 220,
221, 222, 223, 224, 246, 313
Hezekiel (peygamber), 170, 205
Hristiyan Bilim Kilisesi, 337,
338
Hristiyan kktendinciler, 174,
453, 466
Hristiyan Yahudi, 256
Hristiyanlk, 23, 56, 64, 109,
1 18, 122, 125, 144, 147, 148,
163, 180, 193, 217, 224, 226,
227, 229, 231, 232, 236, 237,
254, 260, 261, 263, 274, 275,
281, 285, 314, 316, 319, 326,
328, 331, 336, 338, 345, 351,
379, 394, 403, 407, 418, 425,
431, 436, 446, 453, 472
Dizin
Hrvatistan, 45, 46
I:lideo, Murai, 421, 425, 427
Higgs bosonu, 417, 418
Hillel, Rabbi 239, 242
Hillsborough facias, 438
Hindu dini, 159
Hinn, Benny 65
Hirsch, Emmanuel, 180
Hitti, Philip 292
Hizbullah, 282
Hizkiya, (kral) 196, 204, 220
Hobbes, Thomas 66, 381, 388
Homo erectus, 30, 40
Homo floriensis, 31
Homo sapiens, 30, 31, 40
Hoea (peygamber), 170, 203,
205, 208, 209, 308
Hughes, Ted 72
Huitzilopochti 49
Hume, David 401, 407
Humeyni, Ayatullah 282, 456,
458, 459
Humphrey, Chuck 451
Huxley, Thomas, 412, 413, 414
Hneyn bin shak, 363, 364
1
Ignatieff, Michael 470
Inchofer, Peder Melchior 378
Inosan (IV., Papa), 326
Irak, 78, 182, 282, 285, 290, 292,
296, 317, 433, 457, 467
493
Ta11mn ykis
i nsan kurban etme, 52, 56, 193
badet, 88, 99, 104, 107, 1 1 0, 124,
146, 179, 186, 204, 207, 222,
229, 231, 236, 248, 249, 261,
262, 263, 268, 273, 276, 280,
281, 290, 293, 306, 310, 332,
333, 336, 338, 339, 340, 342,
345, 346, 389, 430, 432, 435,
436, 439, 455
bn Rd, 365, 366
bn Sad, 262, 294
brahim, 13, 56, 82, 148, 158, 172,
176, 182, 1 83, 184, 186, 187,
188, 189, 261, 265, 273, 277,
309, 388, 470, 471, 474
brani Hristiyan ttifak ve B
yk Britanya badet Birlii,
256
lyas (peygamber), 65, 193, 305,
310
mam Hasan (halife), 293
mam Hseyin, 14, 294, 29
ncil, 28, 56, 62, 1 00, 101, 102,
174, 1 80, 226, 229, 234, 236,
241, 243, 244, 245, 246, 247,
248, 249, 251, 252, 255, 264,
267, 330, 357, 380, 452
ndra, 68, 143, 160
ndus vadisi, 13, 78, 82, 158, 159,
160
nosan (III., Papa) 324, 326
nsan haklar, 283, 284, 335, 430,
445
494
nyotef arks, 153
ran, 140, 147, 158, 1 60, 233, 234,
282, 284, 286, 290, 296, 361,
456, 458, 459
rlanda (Grangecon olay), 87,
331, 357
rokua (Kzlderilileri), 452, 453
shak, 56, 170, 172, 186, 261, 363,
388, 470, 471
simsiz Byk Galipler, 450
skenderiyeli Arius, 234
slam, 170, 225, 257, 259, 260, 261,
262, 263, 26, 268, 269, 273,
275, 276, 277, 278, 279, 280,
281, 282, 283, 284, 285, 286,
287, 288, 289, 290, 293, 297,
298, 311, 361, 363, 364, 365,
366, 379, 382, 403, 456, 458
smail, 187, 261, 277
spanya, 43, 290, 303, 322, 358,
360, 361, 365, 366, 384
srael ben Eliezer, 344
srail Krall, 173, 193, 203, 209
srail, 1 6, 21, 36, 37, 41, 65, 68,
73, 75, 83, 84, 91, 132, 133,
147, 162, 163, 169, 172, 189,
190, 191, 192, 193, 195, 196,
197, 198, 199, 203, 205, 207,
208, 209, 210, 211, 240, 243,
256, 282, 304, 309, 311, 313, '
332, 432, 433
srailliler, 36, 37, 68, 73, 77, 83,
157, 161, 169, 172, 173, 174,

185, 189, 190, 191, 192, 193,
196, 197, 199, 200, 203, 209,
210, 211, 212, 215, 226, 244,
343
stanbul, 304, 308, 309, 310, 311,
315, 322
yi ve kt gler, 143
zebel (Kral Ahav'n kars), 193 Katenoteizm, 152
zmir, 308, 309, 310, 315
J
Jacob, Teuku, 28
James (II., ngiltere Kral), 395
Jansenciler, 387, 388
Japonya, 405, 423, 424, 426, 433,
434, 457
Jefferson, Thomas 453
Jeffreys, Judge, 395
Johnson, Lyndon B., 433
Joseph (peygamber), 62, 304
Josephus (tarihi), 132, 174, 222,
247
Judaism, see Jewish faith 247
K Kzl dve (sylencesi), 92, 94
Kabala, 303, 304, 305, 306, 307,
312, 319, 345
Kabalac, 304, 308, 332, 344, 379,
443
Kabe, 261, 262, 263, 264, 273, 277
Kafze, 41
Dizin
Kahire, 308, 360, 362
Karet, 133
Karma (kavram), 161, 162
Karut, 109, 199
Kayot, 176
Katarlar, 319, 321, 322, 323, 324,
326
Katolik Kilisesi, 88, 201, 235,
301, 321, 322, 323, 324, 326,
328, 335, 376, 389, 407, 429,
462, 463, 464, 465
Keil, Frank, 127
Kelly, Michael, 127
Kenan,' 16, 172, 185, 190, 193,
196, 208, 210
Kennedy, John E. 430, 431, 432
Kerbela (katlip.m), 14, 294, 295,
296
Kerime binti Ahmet, 287
Kesinlik,23, 102, 125, 388, 466,
467, 468
Ketuvim, 170
Kfar Menahem (kzl dve ola-
y), 91, 92, 93
Kfar aul (hastanesi), 313, 314
Kierkegaard, Soren, 469
Kiev, 301, 303
Kilise Benim (rgt), 441
Kimbangu, Siman, 200, 201, 202,
204
King, Barbara J., 117
King's Cross (yangn), 440
495
Tanrnn yks
Kingsley, Charles, 414
Kitte!, Gerhard, 1 79, 180
Knight, JZ, 441
Kogi Kzlderilileri, 42
Kolombiya, 42
Konstantin, (mparator), 14, 232,
233, 236, 237
Kopernik, 358, 368, 369, 372,
373, 379, 393
Koresh, David, 447
Kktendincilik, 100, 132, 133,
135, 429, 455, 456, 457, 460,
465, 466
Kprl, Ahmet, 3 1 1
Krapina Maaras, 45
Krapina,
Katriya, 160
Kuantum fizii, 399, 468
Kuds Sendromu, 313
Kuhn, Alvin Boyd, 252
Kuran, 1 70, 260, 265, 266, 267,
268, 269, 270, 271, 272, 275,
276, 280, 281, 282, 283, 285,
286, 287, 288, 292, 295, 297,
312, 364, 366, 441, 458
Kurban (kavram),
Kurey kabilesi, 262, 273, 289, 455
Kurosawa, Akira 472
Kusti, 146
Kutsal Kitap, 13, 20, 21, 65, 69,
75, 78, 91, 92, 169, 170, 171,
1 81, 1 82, 184, 185, 186, 187,
194, 199, 211, 264, 267, 268,
302, 313, 353, 354, 357, 359,
496
360, 367, 375, 379, 383, 384,
409, 410, 411, 416, 432, 442,
452, 466
Kutsal Kupa, 321
Kltrel grelilik, 400
Kwaio (halk), 129
L
Laki, 13, 204
Leary, Timothy 336
Lepsius, Richard 149, 150
Lessius, Louvainli Leonard 384,
385, 388
Lewis, C. S., 254, 339
Lewis, Ioan M., 206
Libri, Giulio 375, 376
Lightfoot, John 356, 357
Linnaeus, 410
Liverpool (Futbol Klb), 438,
439, 440
Lourdes (maara resimleri), 62
Luria, Rabbi Isaac ben Solomon,
305, 306, 307
Luther, Martin 14, 328, 330, 331,
332, 333, 334, 354, 355, 373,
384, 385, 445
M
Macbeth, 471, 472, 473, 474
MacDougall, Duncan 396, 397
McLaine, Shirley, 441

Maara resimleri, 58, 60, 70
Maimonides, Moses 14, 176,
190, 240, 358, 359, 360, 365,
366, 367
Malcolm X, 279
Malinowski, Bronislaw, 35
Manae (Kral), 193, 196
Manchester United (Futbol Ku-
lb), 436, 437
,
Marchioness facias, 440
Marcion, 320, 321
Marcus Antonius,
Marfan Sendromu (ve Akena
ten), 154, 155, 156
Mariamne (Herod'un kars),
221, 223
Martin (V., Papa), 330
Martin, N. G.,
Marx, Kari, 35, 334
Masada Kalesi, 132, 246
Matematik, 362, 372, 373, 379,
386, 399, 410
Maxentius, 232, 233
Maynard Smith, J., 405, 406
McPherson, Aimee Semple 340,
341
Meiwes, Arwin 55
Mekke, 1 7, 260, 262, 263, 272,
273, 276, 277, 278, 296, 362,
365
Melanchthon, Philipp 354
Mende!, Kotsklu Rabbi
Menachem, 469, 470
Merovenj hanedan, 321
Dizin
Mesih, 90, 93, 217, 218, 219, 225,
237, 240, 241, 243, 256, 273,
303, 304, 305, 307, 308, 309,
312, 314, 342, 345
Mesihi Yahudiler 256
Meslier, Jean 406, 407
Mexico, 49
Mezopotamya, 78, 79, 80, 81,
140, 159, 182, 184, 185, 187,
291, 358, 364
Mezuzah, 1 6
Msrllar (din), 149, 185, 189,
251
MISTRA (Minnesota Study of
Twins Reared Apart), 98
Michelangelo, 53, 352
Mika, 243
Milliyetilik, 327, 466
Milvia Kprs Sava, 236
Minah, 92
Mitra klt, 228
Mitra, 141
Mocenigo (Venedikli), 370
Mohenjodaro, 13, 158, 159
Montanusular, 318, 319, 353
Moore, Andrew 32, 34
Mori, Yoiro 434
Muaviye, 290, 291, 292, 293, 294
Muhammed bin Abdallah (pey-
gamber), 365
Muhammed bin Abdallah bin
Tumart, 365
Murray, Mary 87, 88, 316
497
Tanrnn yks
Musa (peygamber), 13, 53, 83,
156, 157, 169, 170, 172, 176,
177, 180, 189, 190, 193, 194,
195, 196, 197, 198, 227, 249,
250, . 264, 265, 266, 355, 360,
411, 432
Musevilik, 23, 55, 94, 109, 1 14,
144, 147, 148, 157, 163, 177,
181, 189, 193, 218, 226, 232,
234, 240, 247, 252, 261, 274,
280, 289, 315, 345, 360, 403,
425, 436, 446, 453, 454
Mslmanlar, 37, 91, 93, 135,
147, 199, 256, 260, 261, 265,
266, 267, 268, 270, 271, 272,
274, 275, 276, 277, 279, 281,
282, 287, 290, 291, 292, 293,
296, 297, 303, 353, 358, 360,
361, 364, 431, 453, 456, 457,
458, 459
N Ortadou, 182, 236, 253, 259,
Nabukadnezar, 13, 209, 215
Nachmanides, 360
Naile, (Osman'n karis), 290, 291
Nashe, Thomas 389
Nasral sa, 224, 254
Natufiler, 75
Naziler, 57, 158, 179, 211
Ndembu (halk),112, 113
Neanderthal (insan), 30, 44, 45, 46
Nemirov (katliamlar), 302 .
Nemrut (Kral), 416, 417
Neron, 231
498
Nettles, Bonnie Lu, 449
Nevim, 15
Newberg, Andrew, 121, 122, 123
Newton, Isaac, 14, 379, 391, 392,
393, 394, 395, 396, 398, 406,
407, 408, 41
Nietzsche, Friedrich 415
Nikea Konseyi, 233, 272
Nottingham Forest (Foutbol
Kulb), 438
Nuh (peygamber), 171, 172, 357,
394
Nuzu (Mezopotamya), 185, 186
Nyssal Gregory, 271
o
Oppenheimer, Peter 470
Origen, 180
Orta Amerika, 47, 49, 52, 53
404, 457, 466
Osiris (sylencesi), 252
Osman bin Affan (halife), 265
Otto, Rudolf 264
Oxford tartmas, 412, 413
klit, 363, 386
l Deniz Parmenleri, 16, 174
mer (halife), 287, 289
zgr irade (ve din), 102, 272

p Portkiz, 303, 304, 338, 365
Pakistan, 158, 284, 466
Paleolitik (a), 41, 63, 66, 67,
71, 72
Paolozzi, Eduardo 395
Papua Yeni Gine, 54
Paris, Matthew 57
Pascal, Blaise 125, 134, 206, 386,
387, 388, 389, 390
Pascaline (hesap makinesi), 386
Paul (V., Papa), 374, 376
Pavlos {havari), 14, 224, 225, 227,
229, 230, 231, 232, 237, 241,
247, 251, 256, 271, 331, 404
Peacock, George 409
Pentekostalizm, 338, 339
Petrobrusyaclar, 329
Pettit, Paul 45
Peygamberler, 64, 1 14, 162, 170,
171, 173, 193, 197, 200, 205-
211, 215, 239, 243, 249, 250,
264, 265, 280, 296, 305, 332,
394, 455
Philo, 354
Piramitler, 13, 48, 49, 50, 149,
358, 441, 471
Pisagor, 363, 394
Pnom Pen, 17
P.olonyallar, 301, 302
Pontius Pilatus, 217, 221, 236,
237, 244, 245
Pontnewydd, 44, 45
Dizin
Powell, Enoch 461, 462, 465
Price, George 405, 406
Prometeus (sylencesi), 81
Protestanlar, 331, 332, 354, 380,
389, 457
Protestanlk, 330, 331, 333, 334,
335, 336, 338, 339, 342, 346,
432, 453
Ptillman, Philip, 435
Putperestlik, 223, 234
Q
Quetzalcoatl, 49
Quimby, Phineas P., 337
R
Rabinovitch, Nachum 175, 176
Rahim, Abdul, 270
Rahipler, 47, 49, 50, 53, 59, 65,
83, 88, 121, 141, 142, 145, 146,
151, 152, 160, 161, 165, 193,
194, 196, 200, 205, 206, 207,
248, 329, 331, 332, 333, 336,
369, 378, 464
Ramtha Aydnlanma Okulu,
441
Raphael, 351
Rai bkz. Solomon ben Isaac
Ravell, Judith 441
Raymond (Toulouse Kontu),
324, 326
499
Tanrnn yks
Rebeka, 186
Refah, 71, 1 25, 1 60, 365
Reform hareketi, 179
Reformasyon, 288, 380, 384
Reichel-Dolmatoff, Gerardo 42
Ridley, Matt 454
Rig Veda 160
Roberts, Oral 456
Roma Katolik Kilisesi 201, 429
Romallar, 14, 1 1 1, 132, 135, 174,
215, 216, 219, 220, 221, 223,
224, 226, 227, 231, 237, 238,
239, 243, 244, 245, 246, 290,
331, 333, 384, 389
Rose, Jeremy 101
Rosenthal, Jack 114
Ruhlar, 18, 31, 46, 48, 54, 60, 62,
64, 67, 68, 79, 106, 109, 1 19,
125, 126, 127, 1 29, 1 61, 219,
264, 329, 339, 379, 401, 402,
426, 443, 449
Rushdie, Salman 458, 459
s
S_aadia Gaon (Saural), 397
Sabetay Sevi, 240, 302, 307, 309,
312, 313, 314, 319, 344, 345
Sacks, Rabbi Jonathan 10, 178,
436
Sadukiler, 224, 227
Safed (sinagogu) 304, 305
Sahlins, Marshall 47
Samuel (yarg) 65, 170, 173, 412
Sanhedrin, 215, 216, 217, 220,
247
500
Sanherib, 204
Sapknlk, 179, 235, 315, 316,
317, 318, 319, 321, 322, 327,
335, 336, 337, 353, 358, 359,
378, 387, 394
Sara (brahim'in kars), 1 86,
1 87, 308
Sarpi, Paulo 374, 375
Sartre, Jean-Paul, 35
Saul (Tarsuslu), bkz. Pavlos (ha
vari) 65, 224
Sava, 51, 52, 72, 83, 132, 134,
140, 143, 180, 192, 203, 224,
232, 240, 273, 281, 282, 290,
291, 292, 295, 296, 303, 307,
316, 320, 323, 333, 334, 341,
370, 384, 431, 433, 434
Schiff, Tebele 344
Scholem, Gershom 306
Segafredo, Gianfrancesco 374
Sekiz Yol, 164, 165
Seks, 73, 95, 106, 122, 123, 314, 315,
318, 338, 346, 402, 450, 463
Sembolik eylemler, 205
Sessizlik Kuleleri, 145
Shakespeare, William 175, 471,
472
Sheppard, David 439
Snf (kavram}, 45, 53, 75, 143,
144, 224, 228, 231, 326, 417,
423, 467
Sikari (halk, Yeni Gine), 118
Sima de los Huesos, 43
Simon de Montfort, 324

Sinirbilim, 119
Sodom, 188
Sokka Gakkai (hareketi), 446
Solomon Adalar (Kwaio halk),
129
Solomon ben Isaac, Rabbi, 305,
397
Somali, 339, 431
Sosyobiyoloji, 96
Sovyetler Birlii, 423, 435, 455
Stalin, Josef, 435, 455
Stamford Hill, 341, 469
Starr Carr (kafatas), 64
Stellmoor (halk), 74
Stonehenge, 471
Stravinsky, Igor 471
Sureler (Kuran), 267, 271
Suudi Arabistan, 278, 282, 284
Sleyman (Kral), 193
Smerler, 80
Snniler, 296, 457
Sylvester (1., Papa), 234
am (ve bilim), 186, 202, 227, 291,
293, 294, 296, 360, 364, 404
amanizm, 61
aml Eliezer, 185
aul (Kral), 173
empanzeler, 39, 40
eriat, 280, 282, 283, 284, 285
eytan, 397, 466
Dizin
iiler, 296, 297, 457
iilik, 296, 454
inar vadisi, 415
into dini, 433
oko, Asahara, 421
uji, Tagui, 426
T
Tabaka Baraj (Suriye), 31
Taberi (tarihi), 295
Taliban, 135, 286
Talmud, 176, 177, 178, 182, 195,
238, 268, 275, 314, 315, 343,
356, 382
Tanchelmus (Antwerpli), 329
Tanr Fikri, 19, 22, 28, 31, 35, 74,
76, 77, 81, 84, 93, 101, 106, 108,
109, 111, 1 16, 130, 133, 136(
148, 169, 190, 191, 198, 199,
200, 210, 212, 236, 256, 264,
272, 273, 316, 321, 333, 346,
391, 414, 415, 429, 457, 471
Tanrtanmazlk, 381, 388, 389,
473
Tapnak valyeleri, 321
Tapnak (Yerualim), 59, 91,
221, 455
Tarm, 32, 33, 66, 75, 76, 78, 81,
389
Tarihncesi insanlar, 29, 32, 41,
47
Takent, 16
501
Tanrnn yks
Tektanrclk, 152, 157, 171, 174,
190, 193
Teleskop, 374, 375, 376, 380
Telushkin, Joseph, 240
Tenak, 169, 170, 171, 1 74, 176,
189
Teotihuacan, 47, 48, 49
Terah (brahim'in babas), 183,
184
Teresa (Avilal Azize), 121
Terr, 282
Tertullian, 56, 319, 320, 353, 403
Teslis, 234, 255, 271, 316, 318,
357, 383
Thatcherclk (ruhani), 440, 446
Thompson, J. J., 1 1, 417
Tindal, Matthew, 394
Tiy (Kralie), 156
Toland, John 394
Toledo, 304, 360, 365
Tora, 1 11, 1 70, 1 74, 1 75, 1 76,
1 77, 178, 179, 1 80, 1 81, 194,
212, 226, 227, 230, 231, 240,
241, 242, 265, 266, 267, 269,
289, 302, 307, 346, 359, 469
Transandantal Meditasyon, 446
Trigonometri, 362
Troki, Lev Davidovi, 456
Trois Freres Maaras, 61, 64
Tsaddik, 251, 345
Turner, Victor 112, 113, 126, 278
Tutankamon, 149
Tp bebek, 460, 463, 464
Tylor, E. B., 63
502
u
UFO'lar, 449
Ukrayna (katliamlar) 308
Upaniadlar, 161, 162, 163
Ur, 183, 184
Urban (VIII., Papa), 377, 378
Uruk, 78
Usame bin Ladin, 282, 466
Ussher Ktphanesi, 357
Ussher, James, 357, 358
Uzay Yolu, 451, 452
retim, 76, 112
stgnahlar, 316
v
Vadi en Natuf, 75
Vahiy kitab, 449, 452
Varuna, 141, 160
Veda dini, 161, 163
Vedalar, 142, 161, 162, 170
Vedanta metinleri, 161
Venedik Cumhuriyeti, 370
Vens, 13, 70, 72, 77, 396
Vespasyan (mparator), 226,
237, 239
Virdee, Jim, 10, 417
Vinci, Leonardo da 321, 390
Vitapa, 144
Voltaire, 407, 408
 Dizin

w Yaratl, 20, 56, 68, 81, 83, 174,

Waco (kuatmas), 447
Wallace, Alfred Russel, 412
Ward, Tom 127
Wari (halk, Guyana), 54
Wamock, Mary 460, 462
Washington, George 432, 434
Watson, James 467
Weber, Max 206, 428
White, Andrew Dickson 382
Wickes, Nicholas 392
Wilberforce, Samuel 412
Wilkinson, John Gardner 149
Willendorf Vens, 70, 72
Williams, Richard Preece 43
Wilson, A. N., 245
Wilson, E. O., 96, 98
Wyclif, John 330
y 204, 209, 210, 211, 215, 218,
Yabanclama, 428
Yadin, Yigael 132
Yahuda skariyot, 245
Yahuda, 132, 173, 203, 204, 205,
209, 216, 219, 221, 222, 224,
236, 242, 245, 246, 247
Yahudi dmanl, 179 Yezdegerd (II.), 147, 148
.
Yahudi takvimi, 356, 357
Yakkl Gl, 452, 453
Yakup, 20, 21, 22, 69, 170, 172,
189, 366, 388
Yaratl ykleri, 81, 118 Yohanan ben Zakkai, 238
183, 184, 185, 187, 191, 230,
352, 354, 355, 358, 359, 360,
366, 379, 380, 409, 410, 411,
415, 470, 474
Yaratllk, 409
Yasa'run Tekrar, 15, 178, 181,
194, 196, 343
Yavne, 239, 240
Yaz, 16, 40, 43, 79, 111, 120, 170,
305, 358, 377, 388, 397, 426
Yeni Ahit, 82, 173, 225, 240, 252,
284
Yeni a inanlar, 429, 437,
443, 445, 446, 457
Yeni Gine, 54, 118
Yeremya (peygamber), 170, 204,
208, 239
Yerualim, 13, 14, 55, 56, 59, 91,
111, 173, 178, 193, 194, 202,
220, 221, 222, 224, 227, 237,
238, 239, 247, 248, 289, 314, 455
Yeaya (peygamber), 170, 172,
204, 205, 207, 209, 210, 212,
239, 433
Yeu (peygamber), 170, 195
Yezd, 139, 146, 147
Yezid (Muaviyenin olu), 294,
295, 296
Ylan tutucular, 104, 105
Yiftah (Gilad'n olu), 191, 192

503
Tanrnn yks

Yoiya (Kral), 194, 195, 223 Zemzem Kuyusu, 277

Yuda, Rabbi Prens, 14, 177, 178 Zerdt, 140, 142, 143, 144, 145,
Yunan kltr, 56 146, 147, 162, 164
Yusuf Azzam, Abdullah, 282 Zerdtlk (dini), 141, 142,
145, 146, 147, 158, 234
z Zeynep binti el-eri, 287

Zaire, 112, 200

Zekarya (Mesih), 243

504