Zagrevanje u Beogradu
od praistorije
do poetka ovog veka
B. Todorovi *
Nai gradovi imali su razliite tokove istorijskog
razvitka, sto je imalo odraza u razliitim granama
tehnike, pa i u oblasti grejanja, hlaenja i klimatizacije.
Ako se tome doda da su u naoj zemlji i vrlo razliiti
klimatski uslovi, pa otuda i razliite potrebe za grejanjem
i hlaenjem, sigurno je da ce se pri obradi istorije
grejanja, hlaenja i klimatizacije naii na potpuno
razliite podatke koji ce, uklopljeni u celinu, predstavljati
i znaajan i zanimljiv prilog istoriji KGH u Evropi.
U ovom broju objavljujemo deo grade vezan za
energetski razvoj Beograda, u kojoj ima dosta
zanimljivih podataka sakupljenih tokom pripremanja
monografije Energetika Beograda, dr Branislava
Todorovia.
NACINI ZAGREVANJA OD PRAISTORIJE
DO XVII VEKA
Korienje energetskih izvora poinje u zgrade, hramovi i kupatila. Kue su bile velike i lepe, u
praistorijskom dobu, kada su ljudi koristili sunce za
suenje koe ubijenih ivotinja pravei sebi odeu i po
stelju.
Pronalazak vatre predstavljao je revolucionarni
dogaaj u istoriji ljudskog roda. Praistorijski ovek
koristi drvo za stvaranje vatre, unosi je u peine gde se
ona stalno odrava, sluei za pripremu hrane,
osvetljavanje i zagrevanje. Vatra se i danas svakodnevno
koristi, ali je praktina primena dobijene toplote tokom
vekova dobila gotovo neograniene razmere. Zato se
pronalazak vatre oznaava kao poetak svesne
proizvodnje toplote i prvim korakom u promiljenijem
korienju energije.
Sa prvim svesno izgraenim zaklonima od hladnoe i
nevremena poinje i njihovo zagrevanje. Na podruju
dananjeg Beograda najstarija naselja datiraju od 2000. g.
pre n.e., iz vremena neolita, mlaeg kamenog doba, kada
su ljudi iveli u plemenskim zajednicama. Stanovalo se u
zemunicama i pleterima kolibama od isprepletanog
prua oblepljenog blatom. Kao izvor toplote i svetlosti
koristilo se otvoreno ognjite sa slobodnim plamenom.
Iskustva su ubrzo ve takva da se tezi uarenom
drvetu, a
* Prof, dr Branislav Todorovi, dipl. ing., Mainski
fakultet Univerziteta u Beogradu, 11000 Beograd, 27.
marta 80.
uveliko se koristi i umur, ijim se zraenjem zagrevala
okolina. Pri tome su se dimni gasovi sirili po prostoriji,
ne obezbeujui uvek i dobre higijenske uslove.
Odvoenje dima van prostorije poinje ostavljanjem
otvora na krovu, ali se na pronalazak dimnjaka ekalo
jo veoma dugo, sve do dolaska Kelta i Rimljana.
U predelu ua Save u Dunav smatra se da su se
Kelti pojavili poetkom III v. pre n.e. i da su tu osnovali
vee naselje. Prema rimskim izvorima, iz tog vremena
potie i naziv naseobine Singidunim, koji je, tumai se,
izveden od imena keltskog plemena koje se tu naselilo
Sinaja ili Singi, i reci dounon ili duidi, sto bi
trebalo da znaci naselje ili utvrenje.
Pojavom Rimljana, 85. g., zahvaljujui stalnom
neprijateljstvu plemena na levoj obali Dunava, izgraena
su utvrenja du granice rimske pokrajine Mezije. Tako
na podruju tadanjeg Singidunuma prvo raste jako
utvrenje, a zatim se razvija samoupravni rimski grad, za
koji se pretpostavlja da se prostirao do dananjeg
eleznika. U njemu su bile podignute mnoge javne
stilu tadanje rimske arhitekture, pune svetla, graene od
kamena koji je bio dovoen iz predela dananjeg
Tamajdana i Topidera. Bogate kue su imale svoja
kupatila terme, dok su za ostalo stanovnitvo
podizana javna kupatila. Bilo ih je vie u gradu. Terme
su bile znaajne i kao mesto okupljanja, a imale su uvek
dvostruki broj istih prostorija, poto su mukarci i ene
bili strogo izdvojeni. Zagrevanje prostorija je bilo
hipokaustima.
Zagrevanje domova je bilo pomou mangala i
mangal (latinski fokulus) je u stvari prva pe u istoriji
tehnike zagrevanja. Sastojao se od bronzane posude sa
noicama, u kojoj se raspaljivao umur u tankom sloju.
Mangal je postavljen u sredinu prostorije, sa stalnom
opasnou nepotpunog sagorevanja i razvijanja ugljen-
monoksida. Meutim, mangali su se odravali kroz
vekove i engleski Parlament je, na primer, bio zagrevan
mangalima sve do kraja XVIII veka. U naim
muslimanskim kuama, a naroito u Makedoniji,
dananje starije generacije ih pamte i priaju da su to bili
mangali od bakra ili mesinga, i da su u bogatijim kuama
sluzili kao ukras i za pripremanje kafe. Takvi mangali su
imali poklopac za loini deo.
 U rimskim kupatilima termama zagrevanje
pomou hipokausta u stvari je bilo pretea centralnog
grejanja. Loite se nalazilo izvan zgrade i u njemu su se
loila drva. Produkti sagorevanja su odvoeni kroz
meuprostor ispod poda zagrevanih prostorija ili bazena
kada. Uvoeni su i u same prostorije kroz posebne
otvore u podu ili odvoeni u atmosferu. Da bi se na
kritinim povrinama spreila kondenzacija, kroz zidove
termi je bilo sluajeva proputanja dimnih gasova kroz
kanale, obrazovane specijalnim oblicima cigli, tako da se
primena hipokausta moe smatrati i poetkom podnog i
zidnog panelnog grejanja. Ostaci rimskih termi i
hipokausta nadeni su na mestu dananje Francuske
ambasade i u parku na Studentskom trgu.
Vekovi su proli do prvih daljih izmena u tehnici
zagrevanja, kao najrasprostranjenijem vidu korienja
toplotne energije. U predelu dananjeg Beograda te
izmene vezane su za period kada Sloveni postaju
starosedeoci na prostoru ua Save u Dunav. Oni su tu
doli poetkom VI v. i naselili padinu prema Dunavu.
Kue su im bile male i primitivne, ukopane delimino u
zemlju, sa krovom od slame. Iz tog vremena je ostatak
kue naen u tzv. Donjem gradu, iji je pod bio od naboja
gline, a ognjite od peene zemlje. Druga nalazita iz
neto kasnijeg perioda otkrivaju pei napravljene
slobodnim reanjem kamena, obrazujui zidove i obli
gornji deo. Loita su jo uvek otvorena a okrenuta su
prema ulazu u dom, to navodi na zakljuak o svesnom
usmeravanju veeg odavanja toplote ka naj hladnijem
delu kue. Nadeni su ostaci i jedne pei iji je gornji deo
u obliku kupole od peene gline, a loite od reane
opeke.
To je ve period od X veka, kada se u Evropi
pojavljuju kamini i pei sa potpunim oziivanjem loita.
U tadanjem Beogradu, a ovaj naziv grada se prvi put
pojavljuje u pisanim dokumentima 878. god., menjaju se
vlastodrci, od kojih svako donosi neto od svoje kulture i
obiaja, ruei prethodno podignuto.
Beograd dobija srpsku upravu prvi put pod kraljem
Dragutinom, 1284. g., koji ga je dobio zajedno sa
Sremom i Mavom od ugarskog kralja Ladislava IV.
Posle Dragutinove smrti 1316. g., Beograd preuzima
njegov roeni brat Milutin i upravlja njima sve do svoje
smrti 1319. g., kada grad ponovo osvajaju Ugari.
Procvat Beograda kao gradskog naselja pod Srbima,
zabeleen je u periodu vlasti despota Stefana Lazarevia.
Despot Stefan je dobio Beograd od Ugara na doivotno
upravljanje i za vreme njegove vladavine od 1403.g. do
1427.g. grad se znatno proirio. Podignute su mnoge
javne graevine, bolnice, kole i crkve. Cvetala je
trgovina i zanatstvo, postojalo je trgovako i ratno
pristanite, a grad je imao preko 50 000 stanovnika.
Zgrade su zidane na temeljima od lomljenog kamena,
zidovi su bili od naboja, a krovovi od lako zapaljive trske.
Pretpostavlja se da su se zagrevale uglavnom mangalima
i peima sa otvorenim loitima.
Od 1426. g. poinje opsada Turaka i 1521. godine
Beograd pada u njihove ruke. Grad trpi velike promene u
broju, a posebno u etnikom sastavu stanovnitva.
Ugarski ivalj naputa Beograd, srpski se uglavnom
nasilno iseljava, a muslimansko stanovnitvo dolazi u
grad. Preostali Srbi 1528. godine poseduju samo 62 kuce.
A to je vreme iz koga potie plan jedne maine za
odravanje odreene klime, ije je crtee izradio
Leonardo da Vini (oko 1500. godine).
Turci potpuno menjaju lik i karakter grada, koji
prima istonjaka obeleja. Posto je bio mnogo razruen
prilikom osvajanja, ponovo se izgrauje, ali se prvo
ureuje tvrava. Ulice se kaldrmiu, podiu se mnoge
nove kue, damije i amami. Druga polovina XVI v. je
doba procvata Beograda pod Turcima. Grad je postao
vana raskrsnica vojnih i trgovakih puteva. Postojale su
stalne kolonije Grka, Jevreja i Dubrovana, koji su i
najvie trgovali po prostranom turskom carstvu. Bilo je 3
700 duana, sedam arija, 217 damija 9 hrianskih i lula, sa ba-zenom krunog ili vieugaonog oblika.
jevrejskih crkava, osnovnih, srednjih i bogoslovskih
kola, kao i muslimanski univerzitet Medresa
Mehmeda Sokolovia. Deo varoi uz Dunav je bio centar
trgovine i zanatstva, pa je zbog svega toga Beograd bio
izuzetno bogat grad, sa oko 100000 stanovnika i
brojnom vojskom.
U gradu je bilo preko 7 000 amama i njih su Turci
gradili po uzoru na rimske terme. Kupanje je bilo
obavezno pre i posle molitve. Bogate kue su imale
sopstvene, a za ostalo stanovnitvo su podizani javni
amami. To su bile po konstrukciji jednostavne graevine
sa vise odeljenja: ekaonicama sa sedrvanom*,
prostorijama za kupanje, rezervoarom za vodu i
loionicom koja se zvala ulhan.
Amami su graeni uglavnom od kamena, izuzetno
od cigala, sa obaveznom kupolom koja je bila pokrivena
olovom. Do danas su se sauvala tri: jedan uz konak
knjeginje Ljubice, kod koga se jasno uoava loite i
odak, kao i rezervoar za toplu vodu sa poluoblim
svodom od opeke, rezervoar za hladnu vodu i dva
kupatila jedno za hladno, drugo za toplo kupanje.
Trei je u dananjoj ulici Admirala Geprata.
Sve do XVII veka osvetljavanje domova bilo je
pomou lua od borovine, koje se pojavilo im su
prestala da se koriste otvorena ognjita.
Beograd u periodu XVIIXIX veka
U jednom periodu XVII veka, Beograd je bio
izuzetno lepa, bogata i velika istonjaka varo, u kojoj
je vlast, kao i u celoj Srbiji i na Balkanskom poluostrvu,
drala turska carevina, koja je u to vreme bila na
vrhuncu moi.
Meutim, krajem XVII v., tanije od 1688. god., i
tokom XVIII v., Beograd postaje rtva austrijsko-turskih
ratova, sa prvim periodom austrijske vlasti, od 1717. do
1739. godine. U toku austrijske vladavine razvijaju se tri
varoi. Dunavsku, u predelu Dorola, u koju su se
doselili mnogi kolonisti Nemci posle odlaska turskog
stanovnitva, nazivali su Karlstat ili Nemaka varo, sa
svim upravnim i administrativnim zgradama austrijske
vlasti. Srpska varo se nalazila u kraju oko dananje
Saborne crkve, a trea varo, koja se razvijala van anca
na savskoj padini, obuhvatala je kose dananjih ulica
Marala Tita, Narodnog Fronta, Vojvode Milenka i
Sarajevske ulice. Ova, tzv. Nova beogradska varo, je
prema popisu od 1733/34. godine imala 95 kuca sa 800
stanovnika.
Nemaka varo je u delu dananje ulice Cara Duana
bila poruena zbog regulacije, pa je to period u kome je
izgraeno 85 kua, prvi put po principima evropskog
naina gradnje. Zgrade su bile od opeke i maltera, sa
visokim tavanicama, velikim prozorima i austrijskim
zidanim peima. U novim kuama Srpske varoi za
zagrevanje su, pored retkih oblepljenih pei, i dalje
preteno korieni bakarni mangali.
Beograd dobija u relativno kratkom vremenskom
razdoblju potpuno nov izgled. Austrijski car Karlo VI
potpisuje 1724. godine ukaz o izgradnji Beograda i dve
novopodignute zgrade naroito su se isticale svojom
monumentalnou. To je bila palata princa Aleksandra
Vitemberskog, koji je bio predsednik srpske
administracije od 1720. do 1733. godine i koja se
nalazila u ulici Cara Duana. Zajedno sa zgradom glavne
strae, jezuitskim manastirom i kolom inila je lepu i
skladnu celinu. Druga velika zgrada podignuta u tom
periodu bila je Aleksandrova ili Vitambergova kasarna.
Zauzimala je veliki prostor u krugu dananjih ulica Knez
Mihajlove, Zmaj Jovine i Oblievog venca. Ova
ogromna kasarna imala je prizemlje i dva sprata. etiri
velika ulaza i 312 prozora. Oba objekta projektovali su i
gradili Austrijanci, prema uzorima beke arhitekture toga
vremena. Bile su grejane, kao i sline beke palate,
velikim zidanim pecima prekrivenim ukrasnim
ploicama. Peci su se nalazile u uglovima prostorija kroz
koje su prolazili dimnjaci celom visinom zgrade. U
srpskom delu varoi najvee zdanje je trebalo da bude
Mitropolitski dvor, meutim podataka o njegovom
zavrenju ne-
* Sedrvan vodoskok ili esma, obino sa vise
 ma. Nije bio zavren do 1737. godine i ne zna se da li je
gradnja uopte privedena kraju za vreme austrijske
uprave.
Od svih objekata iz toga perioda preostala je samo
kua u Graanikoj ulici broj 10. Njena osnova je oblika
pravougaonika, ali je doziivanjem dobila farmu
irilinog slova G. Krov je visok, sa visokim prostorom
tavana. Zidana je od cigle veliine 33 cm, a unutra
obloena slojem od kamena i maltera, to govori o
masivnosti zgrade, velikoj mogunosti akumulacije
toplote, kao i malim potrebama u energije za zagrevanje.
Posle kratkog perioda naglog razvoja pod
austrijskom vladavinom, Beograd 1739. godine ponovo
osvajaju Turci. Varo je u polurazruenom stanju,
prljava, bez i jedne velike graevine. Gornje spratove
objekata podignutih pod Austrijancima Turci su namerno
ruili, posto nisu eleli i voleli da se penju uz stepenice.
Ostalo je zapisano da: Sama varo ima alostan izgled
vojnikih pustoenja ... Malo koja kua ima prozore sa
staklom, ve su najee oblepljeni hartijom ili zjape
otvoreni. Kuga koja se pojavila dala je gradu avetinjski
izgled.
Tek poslednjih decenija XVIII v. dolazi do ponovnog
naseljavanja grada i poveanja broja hrianskog
stanovnitva. Krajem tog veka Beograd ima oko 25 000
stanovnika. Obnavlja se poruena varo uz malu pomo
dravne vlasti. Beograd je u to vreme bio bez ikakvih
komunalnih uredaba, ulice su bile bez osvetljenja, a voda
se uzimala sa esmi koje su bile retko rasporeene po
varoi. Do ovih esmi voda se dovodila starim
vodovodima sa Bulbudera i iz Malog Mokrog Luga.
Srpska kuca s kraja XVIII v. imala je glavnu ili
centralnu sobu sa otvorenim ognjitem u sredini, oko
koga su se skupljali ukuani. Ovaj centralna izvor toplote
bio je i jedini u kui. Nad vatrom je bio obeen veliki
kotao u kome se kuvalo za celu porodicu. Zbog ovakvog
naina grejanja Beogradom su vrlo cesto harali veliki
poari, koji su unitavali itave delove grada.
Za osvetljavanje domova. sve do XVII veka, sluzio je
lu od borovine. U XVII veku, Dubrovani, koji su imali
svoju koloniju na Dorolu, donose lukijernu lampu,
koja je imala oblik levka postavljenog naopake. Ova
lampa je koristila kao gorivo mast i ulje, a svetlost je
davao plameni iak od platna ili kuine.
Dok je zahvaljujui vatri ovek vetaki proizvodio
toplotu od naj ranijih praistorijskih dana, hlaenje se
dugo svodilo na primenu prirodnog leda, snega ili hladne
vode planinskih potoka, iskljuivo za odravanje hrane,
prvenstveno ulovljene divljai. Hrana je smetana i u
hladne peine, a postoje nalazi itavih lavirinata i
smetajnih prostorija u zemlji od pre 5 000 godina, koje
je ovek gradio takoe za uvanje hrane. Na osnovu
egipatskih fresaka iz 3000. godine pre n.e., utvreno je da
se u to vreme znalo da hlaenje nastaje i kao posledica
isparavanja vode. Na jednoj freski se vidi rob koji
lepezom izaziva strujanje vazduha iznad upova.
Nema nikakvih dokaza i dokumenata koji bi govorili
o praktinim primenama hlaenja na teritoriji Beograda,
ali je verovatno da su Beograani, ako ne ranije, a onda u
XVI veku, uskladitili led u toku zime, da bi ga u toplim
danima koristili za rashlaivanje hrane i verovatno za
pravljenje sladoleda. Utvreno je da su Turci to inili
1553. godine, proizvodei sladoled, meanjem leda i
snega sa smokvama i drugim voem. Prvi zapis o
korienju leda u najblioj okolini Beograda potie iz
1721. godine, kada je prirodni led vaen iz Tamia i
Dunava za potrebe panevake pivare.
Beograd u XIX veku
Devetnaesti vek poinje I srpskim ustankom i
razvijanjem nacionalne svesti o ponovnom stvaranju
srpske drave. Beograd ima tvravu sa gornjim i donjim
gradom. varo opkoljenu ancem i deo varoi izvan kapija
i aneva. Liniju tadanjeg anca delimino oznaava
pravac koji bi danas vodio od Obilievog prema
Topliinom i Kosanievom vencu, a prema Dunavu
linijom Skadarske ulice. Izvan anca, oko dananjeg
Savskog pristanita, bila je Savska varo, a na padini
iznad ulice Gavrila Principa nalazilo se selo Savamala.
Ispod Tamajdana prostiralo se selo Palilula, dok su se
oko Skadarske ulice i Zelenog venca nalazile dve
ciganske male. Na prostoru dananje pijace na Zelenom
vencu bila je velika bara. Ukupno je bilo oko 25 000 do
30 000 stanovnika. Turci su iveli unutar zidina i u
samoj tvravi, Srbi uglavnom na savskoj padini, dok su
Jevreji, kojih je bilo dosta u tadanjem Beogradu, iveli
u jevrejskoj mahali od dananje ulice Cara Duana
prema Dunavu.
Srpski deo Beograda se od 1806. godine nalazd u
rukama Srba-ustanika i razvija se pod njihovom
upravom, sve do propasti ustanka, 1813. godine.
Iz tih dana, kada se u skromnim razmerama
poinjalo sa gradnjom, potie Dositejev licej ili visoka
kola, podignuta 1807. godine u kojoj su danas smeteni
Vukov i Dositejev muzej. Ova zgrada je najstarija kua u
dananjem Beogradu, a podignuta je po jo uvek tipino
turskoj koncepciji graenja. Godine 1823. izgraena je
kua u ulici 7. jula br. 6, kao porodina kuca trgovca
Nauma I oka (dananja kafana Kod znaka pitanja).
Graena je od opeke sa spoljnim zidovima debelim 74
cm, a omalterisana krenim malterom, dok je krov
pokriven eramidom. Na krovu se zapaaju dva
dimnjaka. sto ukazuje da je zagrevanje bilo, po svoj
prilici, limenim peima uz dodatno zagrevanje
mangalima, koje se u bogatijim kuama sve vise koriste i
kao ukras. Godine 1824. sagraena je prva vea zgrada
od tvrdog materijala i to je zgrada dananje duevne
bolnice. Istovremeno Jevreji zidaju svoju osnovnu kolu
i obnavljaju sinagogu.
Uz Srbe, Jevreje i Turke, u Beogradu ive Jermeni,
Albanci, Grci, Cincari i Bugari. Okolna sela, ne samo
Palilula i Savamala, ve i Vraar i Crveni krst, postepeno
se uklapaju u grad, a grad je po stilu ivota jo uvek pod
uticajem Istoka, pre svega turskih obiaja i navika. Kue
su bile zastrvene ilimima, minderluci su se koristili za
sedenje, a dueci za spavanje. Jo uvek se kuva na
otvorenoj vatri. U nainu zagrevanja preovlauju
mangali, ali u novijim kuama poinje i uvoenje pei.
Beograd i dalje nema kunog vodovoda, gradskog
saobraaja i osvetljenja, pa sem male primene u
zanatstvu, energetske potrebe se svode iskljuivo na
grejanje i kuvanje. To je doba kada je Dems Vat u
Engleskoj ve konstruisao prvo parno grejanje (1750.
godine) i kada je Evropa bila na pragu prvog vrelo-
vodnog zagrevnog sistema (Perkins u Engleskoj 1831.
godine). U to vreme je izvedena prva ventilacija i
hlaenja vazduha pomou leda, opet u Engleskoj. 1831.
godine.
Iako sa zaostatkom, Beograd poinje da se
pribliava evropskoj civilizaciji. Grad menja izgled od
1830. godine, kada je Srbija dobila veu slobodu i kada
je poela da se izgrauje srpska drava. Beograd se
razvija u novim privrednim i drutveno-politikim
uslovima, kao sedite i srpske i turske uprave. Dolazi do
primetnih urbanistiko-graevinskih pro-mena i od
poluorijantalne varoi Beograd dobija izgled varokog
naselja evropskog tipa. Zidaju se zgrade od tvrdog
materijala za dravne potrebe i stambene kue od
slabijeg materijala. Iz tog perioda sauvani su Konak
kneginje Ljubice kod Saborne crkve i Konak Kneza
Miloa u Topideru.
Konak kneginje Ljubice, koji je u toku 1979. godine
restaurisan, sagraen je od izuzetno masivnih zidova, od
austrijske opeke sa kamenim pojaanjima. Debljina
spoljnih zidova je 94 cm, sto ukazuje na koeficijent
prolaza toplote od oko 0,81,0 W/m2. Zgrada ima niz
dimnjaka, a grejanje je bilo kaljevim i limenim peima.
Danas se u ovoj zgradi nalazi uvedeno centralno
grejanje.
etrdesetih godina XIX veka, posto je postao
prestonica Srpske kneevine, Beograd doivljava najvei
skok u svom dotadanjem razvitku. Slovak Franc Janke
pravi prvi regulacioni plan novog Beograda na prostoru
Vraara i daje plan rekonstrukcije Terazija. Ulice se prvi
put osvetljavaju fenjeri-
ma, a stanovnitvo broji ako 12 000 ljudi. U to vreme se
zida prvi hotel, Srpska kruna, 1840. godine, u
dananjoj Uzun Mirkovoj ulici br. 1, u ijoj je blizini u
isto vreme izgraena i zgrada Cvetka Rajevica (biva
Realna gimnazija). tamparija, pota i apoteka ve su
postojali od 183334. godine, a vojna kola i gimnazija
od 1839. godine. Prvo pozorite potie iz 1841. godine.
biblioteka i muzej od 1842, vojna fabrika iz perioda
18501870. godine, prva pivara iz 1850, a godine 1863.
podignut je prvi parni mlin.
Ovu izgradnju javnih objekata i zaetak industrije
prate zidanje mnotva stambenih kuca, ali, sto je posebno
znaajno, i izgradnja Savskog pristanita, Sto znai i
prvog renog saobraaja na parni pogon.
Razvoj Beograda bi bio i veih. razmera da nije bilo
napete atmosfere kao posledice dualizma izmeu Srbije i
Turske u oblasti politiko-ekonomskih i socijalnih
odnosa. Vrhunac zategnutih odnosa obeleen je 1862.
godine incidentom na Cukur-esmi. Dolazi do oruanog
sukoba izmeu Srba i Turaka, posle ega se Turci
povlae u gradsku tvravu i vise asova bombarduju
Beograd, kada oteuju 357 kuca, a 20 rue do temelja.
Godine 1867. iz Beograda odlaze poslednji delovi
turskih trupa prvim srpskim parobrodom, a iste godine
Emilijan Josimovi pravi regulacioni plan Beograda,
kojim se usvaja ortogonalni sistem ulica i blokova. Iz tog
perioda potie i bolnica u Vidinskoj ulici (dananja Ona
klinika u ulici Dorda Vaingtona). U njoj su za grejanje
bolesnikih soba koriene kaljeve pei sa loenjem iz nesito ranije Fabrika tekstila 6ohe.
hodnika.
U periodu 18761878. godine Srbija vodi dva rata
sa Turcima, posle kojih sledi priznavanje dravne
nezavisnosti, pa Beograd tako dobija uslove za drugu
veliku fazu svoje izgradnje. Podiu se Narodno pozorite,
dvor (dananja Skuptina grada) i eleznika stanica.
Narodno pozorite se zagrevalo mnogobrojnim
gvozdenim peima koje su bile rasporeene po holovima,
galeriji i gledalitu, pa ak i na samoj pozornici. Topao
vazduh od brojnih pei i gledalaca, za koje je bilo 714
mesta za sedenje i 60 stajanja, zagrevao je obilato
tavanski prostor pozorita, pa su zanimljive prie prema
kojim su se posle predstave u pozorine tavane uvlaile
pralje iz susedstva da bi tamo suile rublje.
Zgrada starog dvora imala je po sobama i hodnicima
bogato ukraene kaljeve pei od majolike, po uzoru na
beki dvor. dok je eleznika stanica grejana
kombinovano kaljevim i limenim peima. Kaljave pei su
bile u kancelarijama i ekaonicama prvog razreda, a
limene peci u ostalim ekaonicama. I danas nema u ovoj
zgradi bitnijih promena u nainu zagrevanja, pa ce
verovatno tako biti do izgradnje nove stanice vie
Mostara.
Polovinom XIX veka u Beogradu je jako razvijen
esnaf mumdija sveara, koji su proizvodili svee kuca, od kojih je 2 098 bilo tvrde grae. U to vreme je
od istog goveeg, ovjeg ili kozjeg loja. Razvojem
pelarstva votane svee zamenjuju tzv. lojanice i u
bogatijim kuama se koriste iraci i lusteri sa veim
brojem svea. Svee su izvor svetlosti i na prvim
predstavama u pozoritu. Kasnije ulaze u primenu lampe
na petrolej ili gas, koje dobijaju oblik fenjera. Godine
1857. u beogradskoj varoi je bilo 367 fenjera, a 1884.
72 Klimatizacija grejanje hlaenje broj 2/1981.
godine je evidentirano 611 optinskih i 285
mehandijskih fenjera.
Krajem XIX veka Beograd je trebalo da dobije
gasno osvetljenje, ali se ipak ostalo na fenjerima i
petroleju.
O uvoenju gradskog elektrinog osvetljenja je bilo
prvih dogovora 1884. godine. Meutim, prva sijalica je
zasvetlela 1880. godine u bati kafane Kod skuptine,
iji je sopstvenik nabavio lokomobilu i generator.
Temelj prve elektrine centrale su postavljeni 1891.
godine i Beograd je 1893. godine dobio elektrino
osvetljenje. Elektrina centrala je imala tri parne masine
ukupne snage 441,3 kW. Za 1 kWh centrala je troila
2,8 kg leskog uglja. Prvo je bilo 70 lunih lampi od po
1 000 svea u glavnijim ulicama i 1 000 sijalica od po
16 svea u sporednim, a predviena je bila ugradnja 3
0005 000 sijalica u domainstvima. Tramvaj na
elektrini pogon se puta u saobraaj 1894. godine, na
liniji Terazije Topider, u duini od 5 km, kada
poinju da nestaju tramvaji sa konjskom vuom, a
elektrinom energijom se kasnije snabdevaju i gradski
vodovod i zanatstvo. U to vreme Beograd ima 21
industrijsko preduzee.
Godine 1889. u Beogradu se poinje sa kopanjem 5
velikih bunara na Makiu, a 1892. godine vodovod ulazi
u beogradske kuce. Godine 1899. grad dobija i kupatilo
na Savi, sa odeljenjima za kupanje u toploj vodi.
Nekako u to vreme je izgraena i Fabrika eera, a
Godine 1755. oznaava poetak vetakog
pravljenja leda, a rashladna postrojenja se proizvode tek
od sredine XIX veka. U svetu je 1875. godine postojao
samo desetak takvih proizvoaa.
Prvi amonijani kompresor u Beogradu ugraen je
1895. godine u pivari orda Vajferta. To je bio
proizvod tipa Linde. kapaciteta 52 kW.
Kao posledica razvijene industrije mesa, koja svoj
poetak belezi 1845. godine, kada je trgovac Franjo
Sozen osnovao u Beogradu pogon za proizvodnju i
preradu mesa, Srbija ima 1896. godine 20
izoterminih vagona za transport mesa, a 1898. se
puta u rad d prva hladnjaa u klanici Srpskog klaninog
drutva u Beogradu. Hladnjaa je imala dva amonijana
kompresora kapaciteta od oko 250 kW. Hlaenje je bilo
slanom vodom i rashlaenim vazduhom, a u klanici je
bilo pet hladionica korisne povrine od 886 m2, sa
mogunou odravanja temperature u njima od +2 do
+6C. Ovo rashladno postrojenje je sluzilo i za
proizvodnju 20 t leda dnevno, a rashlaeno meso se
koristilo za lokalnu potronju u gradu, kao i za izvoz u
Englesku, Francusku, Austriju, pa ak i u Afriku.
Prema popisu 1899. godine Beograd je zavrio XIX
vek sa 55 000 stanovnika, koji su stanovali u 5 448
bilo 317 gostionica i kafana, 1989 duana i radionica,
217 magaza d 349 konjunica. Od svih popisanih
stanova utvreno je da 52,7% ima nedostatke u smislu
zagrevanja. Inae, stanovi su bili uglavnom sa jednom
sobom (62%) i u njima je ivelo vie od polovine
stanovnika.