Şeyhi 50 Gazel 2

T.C.
CELAL BAYAR NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
YKSEK LSANS TEZ
TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI
ESK TRK EDEBYATI PROGRAMI
EYH DVNINDAN SELEN ELL GAZELN ERH
Damla ALEVOLU
Danman
Prof. Dr. Kenan ERDOAN
MANSA 2015
v
YEMN METN
Yksek Lisans tezi olarak sunduum eyh Dvnndan Seilen Elli Gazelin erhi
adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma
bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada gsterilen
eserlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanm olduumu belirtir ve bunu
onurumla dorularm.
.../.../2015
Damla Alevolu
v
ZET
EYH DVNINDAN SELEN ELL GAZELN ERH
Yaptmz bu almann esasn, Osmanl Edebiyat klsik dnem

airlerinden olan eyhnin divanndan seilen elli gazelin erhi oluturmaktadr.
Anadolu sahas klsik edebiyatn nc ahsiyetlerinden biri olarak kabul edilen
eyh, kendisini tasavvuf ve tp alanlarnda da gelitirmi bir airdir. Biz, bu ok
ynl airin hayal dnyasnn kaplarn aralayp o dnyaya girebilmek ve klasik
edebiyat ile megul olanlarn veya olmayanlarn da bizimle birlikte o dnyada
seyahat etmesini salamak amacyla, airin sanatkrlnn rn olan gazellerini
aklamaya altk.
almamz iki blmden olumaktadr. lk blmde, airin yaad an
tarihi ve edeb ynden deerlendirilmesi, Germiyanoullar hakknda bilgi ve airin
hayat, edeb kiilii ve eserleri zerinde durulmutur. kinci blmde ise erh
kavram zerinde ksa bir aklama yapldktan sonra seilen gazellerin erhine
geilmitir.
Setiimiz gazellerin airin i dnyasn, yaad dnemi yanstacak ve daha
nceden zerinde alma yaplmam gazeller olmasna dikkat ettik. Her harften bir
rnek almaya altmz gazellerin incelenmesinde, ilk olarak gazeli btn olarak
verip sonrasnda beyit beyit erh etmeye altk. Beyitin nce nesre evirisini yapp
daha sonra beyitte geen kelimelerin anlamlarn vererek, gnmz Trkesi ile
evirdik. Kullanlan mazmunlara, kelimelerin klasik iirde kullanm alanlarna,
beyitte mnasebet iinde olduklar unsurlara dikkat ettik. Daha sonra airin bunlar
hangi armlar kullanarak bir araya getirdiini gz nnde bulundurarak
yaptmz aklamann sonunda, elimizden geldiince edeb sanatlar gstermeye
altk.
Anahtar Kelimeler: eyh, eyh Dvn, 50 Gazel, erh
vi
ABSTRACT
ANNOTATION OF THE FIFTY GHAZALS OF THE DIVANS EYH
The point of this study we did consists of the annotation of the chosen fifty
ghazals of the divan of eyh who is one of the poets of the classical period of
Ottoman literature. eyh is a poet considered to be one of the leading figures of
literature classics in Anatolian course, developed himself in the fields of medicine
and mysticism. We have tried to explain the ghazals which are the product of the
poet's craftsmanship, to enter that this versatile poet's imagination world in order to
inch open the doors of that world and travel to that world together with those whom
are familiar with classical literature or not.
Our study consists of two sections. The first section is focused on the
evaluation of historical and literary aspects of century when the poet lived in,
information about Germiyanoullar and the poet's life, personality and literary
works. In the second section, the annotation of selected ghazals were introduced after
a brief explanation of the concept annotation.
We paid attention to choose the ghazals which reflect the poet's inner world,
his period and those ghazals which has not been studied before. In the examination of
the ghazals of which we tried to get from an example of all letters, first we gave the
ghazal as a whole afterwards annotate the ghazal couplet after couplet. First we
translated the couplet into the prose and then by giving the meanings of the words
which are in the couplet we translated it by the modern Turkish. We paid attention to
the metaphorical statements, the field of usage of the words in classical poetry and
the elements where they are related in the couplet. After that we tried to reveal the
literary arts by taking into account of the usage of these words in which associations
to bring them together.
Keywords: eyh, eyhs Divan, 50 Ghazals, Annotation
vii
N SZ
Bahru revna vaf bihit zneti eri

amu bir fal u bb imi sen sn kitabndan1
eyh
Bir edebiyatn gerek anlamda anlalmas, bu

edebiyat vcuda getiren rnlerin ve bu rnleri
oluturan sanatkrlarn fikir ve hayl dnyasna girerek
deerlendirilmesiyle mmkn olacaktr2.
M. Nejat SEFERCOLU
Dvn Edebiyat, hi phesiz Trk kltr tarihinin nemli bir parasdr.

Salam kaynaklarla beslenip usuz bucaksz bir derya haline gelen bu edebiyat,
yzyllar devirmesine ramen poplritesini hi yitirmemi, aksine her dnemde
tazeliini koruyacak yeni imajlarla kendisini gelitirmeye devam etmitir. Ancak bu
edebiyatn bnyesinde eser verenlerin her satrda, her msrada ilmek ilmek iledikleri
bu bed zevkin, yeni nesillerin duygu dnyasnda yer bulamam olmas da bir o
kadar ac vericidir.
almamz, deien sosyal hayat, edeb zevkler ve hayaller nedeniyle

anlalamayan duygu ve dnceleri bir nebze de olsa anlalabilir klmaya, bir sarraf
titizliliiyle bir araya getirilen kelimelerden buram buram yaylan aln teri, emek ve
ak kokusunun hissedilebilmesine yneliktir. Gazellerini elimizden geldiince erh
etmeye altmz eyh, iin tam bu noktasnda daha da nem kazanmaktadr.
nk Divan iirinin nc ahsiyetlerinden biri olan eyh, kendisinden yllar, hatta
yzyllar sonra bile devam edecek olan edebiyatn bir nevi temellerini atmtr.
Aklanmaya allan gazellerin metni, Halit Biltekin tarafndan 2003 ylnda
hazrlanan doktora tezinden alnmtr. Seilen gazellerin airin i dnyasn yanstan
1
BLTEKN, Halit, eyh Divan (nceleme-Tenkitli Metin-Dizin), Ankara 2003, s. 205
2
SEFERCOLU, M.Nejat Fuzl Dvnnda Sevgilinin Fizik Yaps ile lgili zellikleri, Ankara
1981 (H.. Yksek Lisans Tezi)
viii
ve zerinde daha nce allmam gazeller olmasna3 dikkat edilmitir. lk olarak
verilen dil ii evirilerde, beyitlerin orijinal yapsnn bozulmamasna zen
gsterilmitir. Bilinmeyen kelimelerin anlamlar ilk gazellerde tekrar tekrar
verilirken, son gazellere doru bu kelimelerin anlamlar verilmeden, dorudan
eviriye geilmitir. Yine ayn ekilde ilk gazellerde yaplan aklamalar, tekrara
dmemek amacyla son gazellerde yzeysel geilip sadece nemli noktalara
deinmekle yetinilmitir. airin gazellerinde kullad tasavvuf remizler
aklanmaya allarak, airin iiriyle vermek istedii mesajn anlalmasna gayret
gsterilmitir. Yine imkn dhilinde srekli ayn kaynaklardan yararlanmamak
amacyla farkl kaynaklardan da yararlanmaya allmtr.
almamda yolumu aydnlarak klavuzluk eden, engin bilgisinden

istifde ettiim, her aamada yardm ve desteini esirgemeyen danman hocam
Sayn Prof. Dr. Kenan ERDOANa, renim hayatm boyunca beni maddi ve
manevi olarak destekleyen ve hep yanmda olan aileme yrekten teekkr bir bor
bilirim.
Damla ALEVOLU
Manisa, 2015
3
ALIKAN, Hsamettin, eyh Divnndan Seilen Elli Gazelin erhi, Dumlupnar niversitesi,
(Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Ktahya 2009
ix
KISALTMALAR
age. Ad geen eser
agm. Ad geen makale
a.i. Arapa isim
a.i.c. Arapa ismin cemi
a.s. Arapa sfat
a.s.c. Arapa sfatn cemi
AKM Atatrk Kltr Merkezi
anat. Anatomi
astr. Astronomi
AY Atatrk niversitesi Yaynlar
b. Beyit
bk. Baknz
bot. Botanik
C. Cilt
co. Corafya
ev. eviren
DB Diyanet leri Bakanl
Dr. Doktor
f.b.s.c. Farsa birleik sfatn cemi
f.e.zf. Farsa edat zarf
x
f.i. Farsa isim
f.s. Farsa sfat
fel. Felsefe
fk. Fkh
FAV Farukiye lim Yayma ve Aratrma Vakf
geom. Geometri
H Hacettepe niversitesi
haz. Hazrlayan
huk. Hukuk
Hz. Hazret-i
.A. slam Ansiklopedisi
FE stanbul niversitesi Fen Bilimleri Enstits
KBY Kltr Bakanl Yaynlar
matb. Matbaas
MEB Milli Eitim Bakanl
mec. Meczen
nr. Nereden
Prof. Profesr
s. Sayfa
S Say
s.a.v. Sallallah Aleyhi Vessellem
sad. Sadeletiren
t.f. Trke fiil
xi
t.i. Trke isim
tas. Tasavvuf
TDK Trk Dil Kurumu
TDV Trkiye Diyanet Vakf
terc. Tercme
TEV Trk Eitim Vakf
TOEM Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas
TTK Trk Tarih Kurumu
Tbar Trklk Bilimi Aratrmalar
U Uluda niversitesi
Yay. Yaynlar
xii
i
NDEKLER
ZET..vi
ABSTRACT..vii
N SZviii
KISALTMALARx
NDEKLER.xiii
BRNC BLM
ARN YAADII AIN TARH VE EDEB BAKIMDAN
DEERLENDRLMES
1.1 Tarihi Adan Deerlendirme.....1

1.2.Edeb Adan Deerlendirme.....2
1.3. GERMYANOULLARI VE KTAHYA5
1.4. EYHNN HAYATI SANATI EDEB KL VE ESERLER....10

1.4.1. EYHNN HAYATI....10
1.4.2. SANATI VE EDEB KL .19
1.4.3. ESERLER..25
KNC BLM
EYH DVNINDAN SELEN 50 GAZELN ERH
2.1.ERH KAVRAMI VE EYHNN GAZELLERNN ERH ZERNE..34
2.2. EYH DVNINDAN SELEN GAZELLERN ERH38
2.2.1. GAZEL 1 irinde luf ola m gl kim azn ola38

2.2.2. GAZEL 2 Hezr dil gzedr dil-ber ise anca ola.49
2.2.3. GAZEL 3 Gl almaa ldu l iy dost..61
2.2.4. GAZEL 4 I imi fet-i al u mey imi rat- r....75
2.2.5. GAZEL 5 Cn boynna braal zlf kemendi bend...86
2.2.6. GAZEL 6 oa-i ytdan mhr adunca zer aar.96
2.2.7. GAZEL 7 Lefet bstnnda boyu bir serv-metdr108
2.2.8. GAZEL 8 T boyu ile byu serv semen olmdur..118
xiii
2.2.9. GAZEL 9 Cihn sni yzden bir varadur..128
2.2.10. GAZEL 10 orl abdan iy anem kim l-i blbl nicedr...137
2.2.11. GAZEL 11 Bi'llah iy serv-i emen seyr it ki bustn vatidr.147
2.2.12. GAZEL 12 Ehl-i cihn egeri vefyile o geer...157
2.2.13. GAZEL 13 Meger au gicesinden ald ulmetler165
2.2.14. GAZEL 14 Gl yz glenin blblidr cn iniler.174
2.2.15. GAZEL 15 Ne bir dem ol bt-i ran bizmle hem-dem olur182
2.2.16. GAZEL 16 A gz iy ren-naar ol meh-li manr gr......190
2.2.17. GAZEL 17 sn bna her kim ki temya gelr...203
2.2.18. GAZEL 18 h ara aula bu md arrumuz..213
2.2.19. GAZEL 19 Aceb bu devr iinde neyin af belrmez.220
2.2.20. GAZEL 20 li eger meded lup yr ele gire bir nefes...227
2.2.21. GAZEL 21 Yz ki neyyir-i aam bigi mnevver imi...237
2.2.22. GAZEL 22 Frat derd beldur baa na.....246
2.2.23. GAZEL 23 nki dedi bulut ba zmrrd bis..253
2.2.24. GAZEL 24 Yazd add varana yine au tev....262
2.2.25. GAZEL 25 Olmad lme h muali ol yr dir...271
2.2.26. GAZEL 26 Zih ul u zih al ki virmi saa l.279
2.2.27. GAZEL 27 Yine bd- seer hem-dem-i cn olsa gerek288
2.2.28. GAZEL 28 Gl bu zlf-i kfir-k olaldan ber dn...295
2.2.29. GAZEL 29 Geri gler luf ile glende gl...303
2.2.30. GAZEL 30 asret derd ki vulat nimetini bilmedm.311
2.2.31. GAZEL 31 Yine rindne gel azm-i arbt idelm...320
2.2.32. GAZEL 32 Kime kim bat u sadet ide ibl udm.331
2.2.33. GAZEL 33 Ne ayu lca cnuma auu p tabndan...341
2.2.34. GAZEL 34 Gel iy arf serv-i gl-endm andasn......352
2.2.35. GAZEL 35 Benefe zlfe her dem hezr asent iy meh-r.360
2.2.36. GAZEL 36 Kevkeb-i devlet bat old mnevver bu gice.369
2.2.37. GAZEL 37 Hm-y ar adem mi urd stnumuza.....379
2.2.38. GAZEL 38 Gesn fin u nle v derd enn ile..389
2.2.39. GAZEL 39 Dil cn ol leb-i mercna tene398
2.2.40. GAZEL 40 Dn a ulmin uzatdysa bu ser-gerdnna.404
2.2.41. GAZEL 41 Leb cn derdmendin abbi412
2.2.42. GAZEL 42 au her laa bir zver getrdi...420
xiv
2.2.43. GAZEL 43 n ab ol zlf-i mgn urrasn n eyledi427
2.2.44. GAZEL 44 ol gl-endmu i cn tze semendr ous...435
2.2.45. GAZEL 45 Nesm-i dst mdur y hev-y cn ola m...442
2.2.46. GAZEL 46 y rum oran gricek ayulu beni.449
2.2.47. GAZEL 47 o-rmn alnur nz ile ol serv-i seh456
2.2.48. GAZEL 48 n yzi vaf blble ddi...464
2.2.49. GAZEL 49 Destn olal leme ddr yeti470
2.2.50. GAZEL 50 asa u gl yze seer-geh klle(y)i...477
SONU...484
KAYNAKA ................492
DZN .....501
xv
xvi
ARN YAADII AIN TARH VE EDEB BAKIMDAN
DEERLENDRLMES
1.1. Tarihi Adan Deerlendirme4
Osmanl Devletinin kurulu dnemine denk gelen XIV. yzyl, siyasi ve

tarihi bakmndan hareketli ve olduka kark bir dnemdir. Trk varlnn daha
nceki yzyllarda Orta Asyada balayan geliimi bu yzylda da devam eder.
Seluklu Devletinin ykl, Mool hkimiyetinin sona erii ile ortaya kan
beyliklerin, kendi aralarnda toprak ve siyasi g kurma abalar btn yzyl
boyunca srerken, yzyln sonunda siyasi g, Osmanoullarnn eline geer.
Osmanl Devletnin kurucusu Osman Gazi, beyliinin snrlarn srekli
Bizans ilerine doru geniletir. Babasnn lmyle hkmranl ele geiren Orhan
Gazi de, babasnn izinden giderek beyliin topraklarn geniletmeye devam ederek,
babasndan devrald beylii, iki misli byterek tekilatl bir devlet haline getirir.
Orhan Gazinin 1362de lmyle tahta I. Murat geer. Bu devirde Edirne ele
geirilerek, devletin merkezi haline getirilir ve Bizansn dnya devletleri ile kara
balants kesilir. Trklerin Balkanlardaki bu hzl ilerleyiini durdurmak isteyen
Srbistan, Bosna ve Macaristan birleerek Birleik Hal ittifak kurarlar. Bu Hal
ittifak ile yaplan Srp Snd Sava Trklerin zaferiyle sonulanr. Sultan
Muradn sava alannda bir srp tarafndan ldrlmesi zerine, yerine olu I.
Byezid geer, babasnn lm zerine isyana kalkan tm beylikleri hkimiyeti
altna alarak topraklarn Osmanl Devletine katar. Giderek byyen Osmanl
karsnda yalnz kalan Macaristann, Papadan yardm istemesi sonucu yeni bir
Hal ittifak kurulur, Niboluda yaplan sava kazanan Osmanl, Balkanlardaki
hkimiyetini iyice arttrr.
Byezid dneminde dnya siyasetinde nemli bir g haline gelen Osmanl
Devleti, XV. yzyla Ankara yenilgisi ile girer. Devlet tekilatnn ilk denemesini
yapan Byezidin, bu malubiyet sonucunda Timura esir dmesiyle merkez devlet
4
Yararlanlan Kaynaklar: KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay., stanbul 1981;
TMURTA, F. Kadri, Tarih inde Trk Edebiyat, Boazii Yay., stanbul 1993; TMURTA, F.
Kadri, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yay., C:3, Ankara 1992;
UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, C:1, Ankara 1988;
ENTRK, Ahmet Atilla; KARTAL, Ahmet, niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, Dergah
Yay., stanbul 2008
1
sistemi ker. Savan galibi Timur ise, Anadolu Beyliklerini yeniden canlandrarak
Anadoludaki birlii paralar ve Osmanl Devletinin kuruluunu yarm asrlk bir
gecikmeye uratr.
10 yllk bir Fetret devrinden sonra kardeleri ile arasndaki mcadeleyi
kazanp devletin bana geen elebi Mehmet, sarslan otoriteyi yeniden
kuvvetlendirmek iin byk gayret gstererek elden kan birok yeri yeniden alr.
Vefatna kadar, devleti tek bir irade altnda toplar. Ancak elebi Mehmet ve
kendisinden sonra tahta geen Sultan Murat devirleri genel olarak, Timurun olu
ahruhun basks altnda geer.
1.2. Edeb Adan Deerlendirme5
XIV. asrda Trk dili, bir nceki asra gre daha ok ilenmi, edeb bir dil
olarak nem kazanr. air ve yazar saysnn artt bu asrda pek ok manzum-
mensur, tercme-telif eser meydana getirilir. zellikle Anadolu Seluklu Devletinin
paralanmasyla birlikte ortaya kan beylikler, Trkeye nem verdikleri iin, bu
yzylda Trke, Anadoluda tamamen yerlemi ve bir edebiyat dili haline gelir.
Karaman Beyin olu Mehmed Bey, Farsaya kar gsterilen ilgiyi doru
bulmayarak devlet ilerinde, sarayda, ar ve pazarda Trkeden baka dil
kullanlmamasn ilan eder. XIV. yzylda Anadoluda, Karahanl dnemi edebiyat
ile Arap ve Fars edebiyatlarna bal ve bu edebiyatlardan faydalanlarak eserler
yazlr. Anadolu Beylikleri Seluklularn aksine, airleri Trke eserler vermeye,
zellikle de Farsadan eviriler yapmaya zorlar. eitli tr ve konularda yazlm
eserlerle iyice ilenen Trke, edeb dil olarak Farsann ve Arapann nne geer.
Anadolu beylerinin Trkeye ve Trke eserlere deer vermelerinin yannda,
airlerin tasavvuf inanlar halka ulatrabilmek iin Trke yazmak zorunda
kalmalarndan dolay manzum ve mensur ok sayda Trke eser yazlr.
Asrn son eyreine kadar airleri takdir edecek saray mensuplarnn
bulunmamasndan dolay, gazel ve kaside gibi edeb trler yok denecek kadar azdr.
Yldrm Bayezid dneminde saray hayatnn oluumunu tamamlamasyla birlikte
5
Yararlanlan Kaynaklar: MAZIOLU, Hasibe, Eski Trk Edebiyat Maddesi,
http://turkoloji.cu.edu.tr/ANSIKLOPEDI/eski_edb.pdf, (11.08.15); TMURTA, F. Kadri, Tarih
inde Trk Edebiyat, Boazii Yay., stanbul 1993; MENG, Mine, Eski Trk Edebiyat Tarihi,
Aka Yay., Ankara 2010; ENTRK, Ahmet Atilla; KARTAL, Ahmet, niversiteler in Eski Trk
Edebiyat Tarihi, Dergah Yay., stanbul 2008
2
yazlan gazel ve kaside saylarnda bir art grlr. Kaside, rubai, kta ve dier
nazm ekillerinin de iinde bulunduu divanlar oalmaya balar. Osmanl
Devletinde air ve yazarlar etrafna toplayan, meclisler kuran ilk ahs, Yldrm
Bayezidin en byk olu Emir Sleymandr. Trk iiri, Emir Sleyman sayesinde
byk mesafe kat eder.
Trke, I. Murad devrinden itibaren devlet dili olarak arlk kazanr. Bu
yzyl, Anadolu airleri zerinde ran airlerinden Firdevsnin, Nizmnin,
Sadnin, Ferdddn-i Attrn, Selmn- Svecnin, Keml-i Hcendnin ve
eserlerini Farsa yazan Trk air Mevlnnn byk etkileri olduu gibi, bu
dnemde, Farsadan Trkeye tercme edilen eserler byk ilgi grr.
XIV. yzyl airleri Trkeyi ustaca kullanr. Hemen hepsi, ak ve anlalr
bir Trke ile yazar. Ancak bu yzylda yaygn olarak grlen tercmeciliin de
etkisiyle Trkeye yabanc kelimeler ile baz yabanc dilbilgisi kurallar girer.
Yzyln sonlarna doru daha da artan bu eilim sebebiyle, dilde dikkat eken bir
bozulma grlr.
XV. yzyl banda Timurun istilas ile birlikte Osmanlnn siyasi birliinin
bozulmasnn Anadoludaki edebi ve kltrel faaliyetlere bir etkisi olmaz. Manzum
mensur her trde ve her konuda yazlm pek ok eserle birlikte edebiyatta, bir
ykselme devri balar.
Bu devirde yazlan divanlar, say bakmndan bir nceki yzyla gre daha
fazladr. Mesnevi alannda da her konuda telif ve tercme ok sayda eser yazlr,
hamseler meydana getirilir.
XV. yzyln ilk yarsnda yazlan bu eserlerin ak ve olduka sade bir dili
vardr. Bu yzyln airleri, iirlerinde ataszlerini, Trke tabirleri, Trke
kelimelerden yaptklar redif ve kafiyeleri kullanmak suretiyle iir dilini gelitirmek
iin byk gayret gsterirler. Nesir dilinde de iki ayr gelime grlr. Halk iin
yazlan din eserlerde ve tarihlerde sade bir dil kullanlrken, baz eserlerde
sanatkrane nesre yer verilmitir.
Yzyln ilk yarsnda Anadoluda edeb faaliyetin Osmanl sahasnda daha
verimli olduu grlr. Edebiyat ve iire merakl olan I. Bayezidin byk olu Emir
Sleyman, Osmanl saraynda airleri toplayan ilk padiahtr. Fetret dneminin sona
ermesiyle tahta geen elebi Sultan Mehmedin etrafnda toplanan airler
Osmanlnn ilk airleri olarak kabul edilmektedir. elebi Mehmed, hkmdar
olduu dnemde Germiyan sarayndan Osmanl sarayna intisap eden Ahmed,
3
Ahmed-i D ve eyh gibi airleri himaye ettii gibi, ilim, fikir ve sanat
almalarna da nem vererek telif ve tercme eserlerin yazlmasn salar. Ancak
bu asrda kltr hareketlerini balatp gelitiren, Trkenin bir devlet dili olmasna
zemin hazrlayan Osmanlda ilk iir syleyen ve iirlerinde Murd mahlasn
kullanan II. Muraddr. Bunda, II. Muradn dier Anadolu beyleri arasnda gl bir
hkmdar olarak grlmesinin yannda, lim ve airlere olan yaknlnn ve onlar
desteklemesinin nemli bir rol vardr.
Hac Bayram- Vel, Emir Sultan, Erefolu Rm, Abdurrahim-i Rm,
Osmanl kltr hayatnn temel eserlerinden Muhammediyyenin mellifi Yazcolu
Mehmed ile kardei Ahmed-i Bcan, Abdllatif Kuds ve Abdurrahman el-Bistm
Sultan II. Murad devrinde yaayan Osmanl din, kltr ve tasavvuf hayatnn nemli
ahsiyetlerindendir.
4
1.3. GERMYANOULLARI VE KTAHYA
Mool basklar ve devlet bandaki idarecilerin liyakatsizlii nedeniyle tarih

sahnesinden ekilen Anadolu Seluklu Devletinin yklmasnn ardndan kurulan
beyliklerden birisi de Germiyanoullar Beyliidir. XIII. yzyln son eyreinde
kurulan Germiyan Beylii, Orta Anadolu bozkrnn snrlaryla Ege denizine doru
inen yksek vadilerin oluturduu alanda kurulmutur. Ky Ege ile bir balants
olmayan, Egede bulunan bu beylik, Uak ve Denizliyi de iine almaktadr6.
Germiyan beyleri soyad ile, yani Aliir Oullar diye anlmas gerekirken,
Karamanoullarnda olduu gibi soyad ile deil banda bulunduklar topluluun
ad olan Germiyanoullar olarak anlmlardr7. bni Bibinin Seluknmesinde yer
alan Pser-i Ali-ri Germiyani veya Veled-i Ali-r Germiyani ibarelerine
bakldnda bu beyliin Ali-r ailesinden ve bir airet olduu grlr8.
bni Fadlullah al-Umri, Germiyanoullarnn ubeylerince nc olarak
tanndn, Bizansn senede dzenli olarak bu beylie vergi verdiini
Cenevizlilerden naklen kaydeder. Ayrca bni Bibinin eserinde Trkmenlere
karlk olarak Etrk-i Germiyan veya Etrak ve Germiyan eklinde zikredildii
gibi aralarnda Airet-i Harezm bulunduu tespit edildiinden beyliin Harezmli,
yani Kangl Kpak zmresinden olma ihtimalleri ileri srlr9. Kaynaklarda
Germiyan kelimesinin harekesiz yazlmas, bata yer alan kef harfinin hangi sesle
okunmas konusunda tartmalara neden olduysa da Germiyan ekli genel olarak
kabul grr10. Farsada scak manasna gelen germ szc, meczi olarak itibar
ve iddet anlamlarna da gelir.
Germiyanoullar, ilk olarak XIII. yzyln ilk yarsnda Anadolu Seluklu
Devletinin himayesinde Malatya civarnda grlr. 1239da Baba shak syannda
Seluklularn hizmetinde olan beyliin, Harezmlilerle Dou Anadoluya geldikleri
dnlmektedir. Ayrca Malatya civarnda Germiyan diye bir yer isminin bulunmas
da airetin ismi konusunda nemli bir delildir11. Beyliin Bat Anadoluya ne zaman
6
EMECEN, Feridun, lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, Kitabevi Yay., stanbul
2003, s.180
7
UMAR, Bilge, Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, nklap Yay., stanbul 1998, s.143
8
UZUNARILI, . Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK.,
Ankara 1988, s.39
9
TOGAN Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, ..F.E. Yay., C:1, stanbul 1981, s.319
10
VARLIK, M. etin, Germiyanoullar, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C:14,
stanbul 1996, s.33
11
VARLIK, age, s.33
5
geldii ise tam olarak bilinmemektedir. Ancak 1264te Kerimddin Aliirin
ldrlmesi ve 1277de meydana gelen Cimri Olayna karmalar gz nnde
bulundurulduunda bu tarihler arasnda geldikleri sylenebilir12. Baz Seluklu
kitabelerinin naklettiklerinden yola klarak Sultan Aleddin devrinden nce
fethedilen Ktahyaya 1241de Baba shak isyannn bastrlmasnn ardndan, II.
Gyaseddin Keyhsrev zamannda veya daha sonralar yerletirildikleri
anlalmaktadr. Beylik yine bu hkmdar zamannda Denizli civarnda da
grlmtr. 1276da Denizli iin Seluklu veziri Sahib Ata ile mcadele etmiler ve
buras zerinde tam olarak egemenliklerini kazanmlardr13. Sonu olarak
Germiyanoullarnn Dou Anadoluya geldikleri, Malatya civarnda bir sre
kaldklar, Mool istilas nedeniyle Bat Anadoluya g ettikleri anlalmaktadr14.
XIII. yzyln sonlarnda artan Mool saldrlarnn ve Anadoluda oluan i
karklklarn neticesinde beylikler, Mool ve Seluklu devletlerine kar gelerek
rgtlenmeye balar. 1283lerde teekkle balayan Germiyanoullar beylii 1286-
91 yllar arasnda Seluklularla yapt mcadelelerde kimi zaman galip kimi zaman
da malup olur. Ankarada Kzlbey Camii minberinin 1299 yl tamir kitabesinden
Germiyanoullarnn Seluklu hkimiyeti altnda Ankaraya kadar uzandklar
grlr15. Beyliin tam olarak ne zaman bamszln ilan ettii bilinmemekle
birlikte, mehur tarihi Mustafa Alinin naklettiine gre 1300 yllarnda mstakil bir
beylik durumundadr. Bu yzden bu tarih beyliin kurulu tarihi olarak kabul
edilmitir16.
Beyliin ilk mstakil idarecisi, Kerimddin Aliirin olu Aliirolu
Yakuptur. Beyliin bana srasyla I. Yakub, Mehmed, Sleyman ah ve II. Yakub
gemitir. I. Yakub dneminde, Germiyanoullar Beylii en parlak dnemini
yaamtr. Krk yl boyunca Germiyanoullar beyliinin tahtnda oturan I. Yakub,
Seluklu Devletinin hizmetinde bulunmu, Ankara ve civarnda Seluk emiri iken
yetki alan Krehire kadar uzanmtr. Bunun iin buralara Yakup ili denilmitir17.
12
VARLIK, age, s.33
13
SEVM, Ali; YCEL, Yaar, Trkiye Tarihi, Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, TTK Yay.,
Ankara 1989, s. 287
14
VARLIK, M. etin, Germiyanoullar Tarihi, A Yay., Ankara 1974, s. 22
15
TURAN, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul 1969, s. 230
16
VARLIK, age, s. 31-32
17
SEVM, Ali; YCEL, Yaar, age., s. 224
6
Ayrca Bat Anadoludaki Aydn, Mentee, Saruhan ve Ladik (Denizli) beyleri ilk
zamanlarda Germiyanoullarna tbi idiler18.
Mevlnann torunu Ulu rif elebinin 1312 ylndan nce Denizli ve
Ktahyaya olan ziyareti srasnda grt19 I. Yakubun ilk dnemlerinde
Osmanl ile ilikisi olumsuz yndedir. nk dier beylikleri de himayesi altna alan
Germiyanoullar, Osmanllar iin Anadoluda birlii salamada bir tehlike arz
etmektedir.
Edebi ve ilmi bakmdan nemli gelimelerin grld Yakup Bey devrine
ait 1321 tarihli bir vakfiye sureti bulunmaktadr. Ayrca Ktahyada sonradan
Vcidiye diye anlan bir medrese yaptrmtr20. lm tarihi tam olarak bilinmeyen
ama 1340dan sonra olduu tahmin edilen I. Yakubun ardndan tahta olu Mehmed
Bey gemitir. Kaynaklarda kendisiyle ilgili pek az bilgiye rastlanlan Mehmed
Beyin tahta ne zaman getii ve ne zaman vefat ettii bilinmemektedir. 1362de
vefat eden Orhan Gazinin 1361de Sleyman aha gnderdii bir mektuptan yola
klarak Mehmed Beyin 1361 tarihinde vefat ettii dnlmektedir21.
Babasnn lmnden sonra tahta geen Sleyman ahn da ne zaman tahta
getii bilinmemektedir. Kaynaklarda ah elebi diye de anlan Sleyman ahn
saltanatnn ilk yllar sakin gemitir22. Ancak daha sonraki yllarda Osmanllar ve
Karamanllar olmak zere iki byk rakiple karlaan Sleyman ah, beyliini
muhafaza etmek iin kz Devlet Hatunu I. Muradn olu Bayezide vermitir.
Kaynaklarda uzun uzun anlatlan bu dn merasimi ile Ktahya, Simav, Egrigz ve
Tavanl eyiz olarak Osmanllara braklmtr. lk Osmanl tarihileri dnn
1381 ylnda yapldn kaydetmektedirler23. Dnden sonra Kulaya ekilen
Sleyman ah burada vefat etmitir24. Vefat tarihinin, eyholu Mustafann
Huridnmesinden yola klarak 1387 ylnn balarnda olabilecei
dnlmektedir25.
lim adamlar ve ilmi eserlerle ok ilgili olan Sleyman ah, eyholu
Sadrddin Mustafa, Ahmed ve Ahmed D gibi lim ve airleri himayesi altna
18
19
Eflki, Menkbl Arifin, terc: Tahsin Yazc, Ankara 1989, s.946
20
UZUNARILI, . Hakk, Germiyanoullar, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C:7, s.
492
21
VARLIK, age, s. 51
22
MERL, Erdoan, Mslman Trk Devletleri Tarihi, TTK, Ankara 2002, s. 296
23
VARLIK, age, s. 60
24
VARLIK, age, s. 63
25
VARLIK, age, s. 66
7
almtr. eyholu padiah iin Huridnme ve Farsadan Trkeye evirdii
Marzubannme ve Kabusnme gibi eserler meydana getirmitir26. Ayrca Ahmed de
skendernme adl eserini Sleyman ah iin kaleme alm ama onun vefat
etmesinden sonra Yldrm Bayezidin olu Sleyman elebiye sunmutur.
Babasnn yerine tahta geen Yakup Bey, iki Yakuptan sonuncusu olmas
nedeniyle II. Yakub diye anlmtr27. Beyliin bana getii 1387den 1390 ylna
kadar saltanat sknet iinde gemitir. Kosova Savanda vefat eden I. Muradn
yerine geen olu Yldrm Bayezidin, kardei ehzade Yakupu katletmesi zerine
baz beylikler Bayezide kar ittifak etmiler, bunlarn aralarnda olan
Germiyanoullar da eyiz nedeniyle verilen topraklarn bir ksmn geri almtr.
Bunun zerine Yldrm Bayezid, II. Yakubu Trakyada psala Kalesine
hapsetmitir28. Bir yolunu bulup hapisten kaan II. Yakup, Timura snm ve
memleketini elde etmek iin yardm istemitir. 1399da Timurun yanna gittii
dnlmektedir29. Ankara Savandan sonra Osmanlnn yenilgiye uramasyla
btn beyliklere olduu gibi Germiyanoullarna da topraklar geri verilmitir.
(1402) Yldrm Bayezidin lmnden sonra, II. Yakub Osmanllara meyletmi ve
elebi Mehmeti tutmaya balamtr. Bu durumdan holanmayan
Karamanoullarnn 1410 ylnda Ktahya zerine yrmesi, 1 yl sonra da ehri ele
geirmesi ile Yakup Bey, 2 buuk yllk bir arann ardndan elebi Mehmet
sayesinde beyliin bana tekrar gemitir30.
elebi Mehmetin lmnden sonra tahta geen II. Murad devrinde,
Germiyanoullar, Osmanllarn himayesine gemitir. II. Yakub vefatndan sonra
memleketini padiaha braktn syleyerek Ktahyaya dnm ve bir yl sonra da
hayatn kaybetmitir. (1429) Saraynda eyh, Ahmed, Ahmed D ve eyholu
Mustafa gibi airleri himaye eden II. Yakubun devri, ilim ve fikir hayat bakmndan
ok canldr. lm zerine eyh bir mersiye ve Kerem kasidesi yazmtr31.
Germiyanoullar saltanat dneminde nakli ilimlerin yannda akli ilimlerin
de okutulduu birok medrese yaptrmtr. Germiyanoullar zamannda yetien ilim
ve fikir adamlar beyliin Osmanllara gemesiyle, Osmanlda da pek ok ilmi
26
KORKMAZ, Zeynep, Kabusnme ve Merzubannme evirileri Kimindir?, Trk Dili
Aratrmalar Yll, Belleten, S: 28, Ankara 1967, s. 267
27
SEVM, Ali; YCEL Yaar, age., s. 290
28
Akpaazde, Tevrih-i Ali Osman, (nr: Nihal Atsz), stanbul 1949, s. 142
29
VARLIK, age, s. 71
30
31
VARLIK, age, s. 80
8
eserler vcuda getirmilerdir. Onlarn eserlerini Trke yazmalar; Arapa ve
Farsadan birok eseri Trkeye evirmeleri, devrin dil bakmndan ayr bir zellii
olmutur. II. Yakubun Trke Ta Vakfiyesi de Gktrk Abideleri orannda ayr bir
neme sahiptir. Sonu olarak Germiyanoullar ilim ve fikir adamlarn korumular,
onlara deer vererek ilmin ve fikrin gelimesinde destek olmulardr32.
32
9
1.4. EYHNN HAYATI ESERLER EDEB KL VE SANATI
1.4.1. EYHNN HAYATI
Trk edebiyatnn kurulu dnemi olarak saylan 14. yzyln ikinci yarsnda
doan ve 15. yzyln ilk yarsnda hayatn kaybeden, dnemin eyh-uars,
doktoru ve filozofu olan eyh, Trk edebiyatnn kurucularndan saylr. Asrlarca
devam eden bir edebiyatn kurucusu saylan bu nemli ahsiyetin hayat hakknda
bilinenler, ondan bir asr sonra yazlm kaynaklara dayand iin bu bilgilerin ou
ksa, belirsiz ve bir kesinlik arz etmemektedir.
Doum ve lm yl kesin olarak bilinmemekle beraber, airin 1371-1376
yllar arasnda doduu, 1431 ylnda ld tahmin edilmektedir33. Bu kanya
Latifi Tezkiresinde yer alan Sultan Murad Han Gazi devrinde gelmiler ve 34
ibresinden yola klarak elebi Mehmeti tedavi ettiinde 40-45 yalarnda olmas
gerektii dnlerek varlmtr. I. Murat zamannda doan airin, Germiyanoullar
beylerinden Sleyman ah ve II. Yakup, Osmanl Devleti hkmdarlarndan ise
Yldrm Bayezid, Sleyman elebi, elebi Mehmet ve II. Murat devirlerinde
yaad dnlmektedir35.
33
(Biyografik eserler, antolojiler ve ansiklopedilerde airin doum ve lm tarihi eitlilik arz etmekte
veya belirtilmemektedir. Bundan dolay bu dipnotta eitli kaynaklardaki doum ve lm tarihlerini
vermekte fayda grdk. Doum yl bir muamma olsa da, lm yl konusunda air zerinde esasl bir
alma yapan F. Kadri Timurtan II. Yakubun lm zerine yazlan mersiye ve Hamza Beyin
dn zerine yazlan kasideyi gz nnde bulundurarak verdii 1431 tarihi ounlukla genel gr
olarak kabul edilmitir.) Ahmet Atilla entrk, Osmanl iir Antolojisi adl eserinde doum yln
1371-76?, lm yln 1431? Olarak vermitir. (bk. ENTRK, Ahmet Atilla, Osmanl iir Antolojisi,
Yap Kredi Yay., stanbul 2011, s. 20), Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisinde doum yl
verilmemi, lm yl 1431? olarak verilmitir. (bk., Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C:8,
Dergah Yay., stanbul 1998, s. 149), Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinde doum yl
verilmemi, lm yl 1429dan sonra olarak verilmitir. ( bk. BLTEKN, Halit, Trkiye Diyanet
Vakf slam Ansiklopedisi, eyhi Maddesi, C:39, TDV. Yay., stanbul 2010, s. 80), MEB slam
Ansiklopedisinde doum yl verilmemi, lm yl 1431? olarak verilmitir. (bk. TMURTA, Faruk
Kadri, M.E.B. slam Ansiklopedisi, eyhi, Yusuf Sinan Maddesi, C:11, MEB Yay., stanbul 1979,
s.174.), Byk Trk Klasiklerinde doum yl verilmemi, lm yl 1431 olarak verilmitir. ( bk.
Byk Trk Klasikleri, Z, Fahir, KUT, Gnay, eyhi Maddesi, C:2, tken St Yay., stanbul
2004, s. 141) Mine Mengi sadece lm yln 1431 olarak vermitir. ( bk. MENG, Mine, Eski Trk
Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 2010, s. 117.) Gibb, Ahmet Atilla entrk ve Ahmet Kartal ise
doum ve lm yl hakknda bir bilgi vermemitir. ( bk. E.J.W. Gibb, Osmanl iir Tarihi, C:1-2,
terc: Ali avuolu, Aka Yay. Ankara 1908, s.197 ; ENTRK, Ahmet Atilla, KARTAL, Ahmet,
niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi, Dergah Yay., stanbul 2007, s. 128 ) Ahmet Kabakl
Trk Edebiyat adl eserinde doum yln 1375, lm yln 1429 olarak vermitir.( bk. KABAKLI,
Ahmet, Trk Edebiyat, C:2, TEV. Yay., stanbul 2008, s.514),
34
CANIM, Rdvan, Latf Tezkiret-uar ve Tabsratn-nuzam, (nceleme- Metin), AKM Yay.,
Ankara 2000, s. 337
35
TMURTA, F. Kadri, eyh Hayat ve Eserleri, stanbul niversitesi Yay., stanbul 1968, s. 56
10
O dnemde ilim ve sanat adamlarnn himaye edildii yerlerin bakent olarak
kabul edilmesi neticesinde, Germiyanoullar Beyliinin de merkezi Ktahya
olmutur. air, eyholu, Ahmed, Ahmed-i Di gibi airlerin bulunduu bu ilim ve
sanat merkezinde dnyaya gelmitir36. Asl ismi Yusuf Sinaneddin olan air, Latif37
ve Seh Bey38 tezkirelerinde Yusuf; k elebi ve Riyaz39 tezkirelerinde ve
akayk tercmesinde40 Sinan olarak gemektedir. Hekimlii dolaysyla Hekim
Sinan, memleketi dolaysyla Germiyanl eyh olarak tannan, iirlerinde
kendisini Ysuf-i eyh olarak tantan airin eyh mahlasn almas Hac Bayram
Veliye intisabndan sonra olmutur41.
Kendisi ile ilgili bilgilere ulaamadmz airin, babas ve ailesi ile ilgili de
hibir kaynakta bilgi bulunmamaktadr. Sadece Germiyan beyi II. Yakubun Ekim
1421 tarihli orijinal vakfiyesinde ahitler arasnda bulunan eyhnin adnn Sinan
b. Mecdddin ve yine baka bir mlknamede Yusuf b. Ahmed b. Seyyid
hakml-mehri-eyh eklinde getii grlmektedir42. Buna gre airin
babasnn ismi ya Mecdddin ya da Ahmed b. Seyyiddir43. Baz kaynaklarda ise
iki isme sahip olduu dnlerek Mecdddin Ahmed olarak gemitir.44 Ayrca
Fatih ve II. Bayezid devri limlerinden Molla zri ve yine ayn dnem airlerinden
Ceml Germiyan de airin yienleridir45.
Germiyann ileri gelen ailelerinden birine mensup olduu dnlen airin,
Trkmen asll olduu da baz kaynaklarda geen iki rivayete dayanmaktadr.
Bunlardan ilki Tuhfetl mchidn, Menkb- Ak emseddin ve Riyz-uar
gibi eserlerde geen bir fkradr. Buna gre bir gn Ak emseddin, birka mridiyle
halvette oturup denetleme ve gzlem yaparken birden ban kaldrp defalarca
Aferin be hey Germiyan Trk! demi ve sonrasnda susmutur. Halvetten
ktklarnda neden byle yapt sorulduunda ise, slk leminde unsur
mertebesinden felek mertebesine uup drdnc felee ktn ve oradaki
36
TMURTA, age, s. 56
37
CANIM, age, s. 337
38
KUT, Gnay, Het Bihit, Harvard University, 1978, s.168
39
TMURTA, age, s.56
40
Edirneli Mecd, Hadyku-akayk, stanbul 1269, s.128
41
TMURTA, age, s. 57
42
TMURTA, age, s. 57
43
TMURTA, F. Kadri, eyhnin Harnmesi, Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1981, s. 2
44
ENTRK, Ahmet Atilla, Osmanl iir Antolojisi, Yap Kredi Yay., stanbul 2011, s. 20
45
TMURTA, F. Kadri, MEB slam Ansiklopedisi, eyhi, Yusuf Sinan Maddesi, C:11, MEB
Yay., stanbul 1979, s.174.
11
meleklerin durmadan bir beyti46 okuduklarn syler. Neden o beyti okuduklarn
sorduunda ise melekler, beyti Germiyanl eyhnin yazdn ve Allah Talnn
houna gittii iin de bunu tesbih ettiklerini sylemilerdir47. kincisi ise;
Sleymaniye Ktphanesinde bulunan bir mecmuadan alnmtr. Buna gre de,
Fatih, medreselerinin yapmnn bitmesiyle bunlar zamann faziletli kiilerine datr
ve bir ziyafet verir. Ziyafette herkese erbet verilirken eyhnin yieni Molla
zriye ayran verilir. Padiah, limin tereddt ettiini grnce ne olduunu sorar ve
zrden bu elimde tuttuum bizim erbetimizdir ve bu elimde tuttuum ayrandr
(yourt erbetidir) olarak iki anlama da gelen tevriyeli bir cevap gelir. zrinin
Trkmen asll olduunu bilen padiahn bu cevap ok houna gider. Yine kaynakta
zrinin Trk olduu zerinde zellikle durulmutur48.
air ilk tahsiline dnemin kltr merkezlerinden biri olan memleketinde
balam, Ahmed ve dnemin dier bilginlerinden ders almtr. Latif tezkiresinde
genlik yllarnda eitimini devam ettirmek ve ilerletmek maksadyla rana gittii
belirtilmitir49. Bir kaynakta50 airin rann eyh ve limlerini ziyaret maksadyla bu
lkeye gittiini ama bu bilginin sadece Latif tezkiresinde olup baka hibir tezkirede
bulunmad ifade edilmitir. eyh randa tasavvuf ve edebiyat bilgisi dnda tp ve
hikmet tahsili de grmtr. Seh tezkiresine gre Seyyid erif Crcn ile ders
arkadal etmilerdir. O yllar ran edebiyatnda Kemal-i Hocend, Selmn-i Svec
ve Hfz- irz gibi byk airlerin olmas ve ok rabet grmeleri eyhnin bu
airlerden etkilenmelerine vesile olmutur51. Yine bu tahsil iin yaplan seyahatte
airin tasavvuf ulularyla yaknln Latif : Evyil-i hlinde ahd-i ebbetinde
vilyet-i Aceme kup meyih-i kibrdan b-had azzlere irimi ve tark-i
tasavvufda dyire-i velyete kadem basup tevhd-i srfa yetimidr.52 eklinde
ifade etmitir.
eyh lkesine birok ilmi sindirmi ve gerekli ilm donanmlara sahip olarak
dnmtr. Latif onun ilmini u szlerle vmektedir :
lm-i zhir btnda yed-i ulys ve fenn-i tevhd tasavvufda ksmet-i uzms
var idgi taksim-i mertib-i tevhidtndan zhirdirBu hususda kemltna ve
46
y keml-i kudretn nefhinde lem bir nefes
Viy cell-i izzetn bahrinde dny keff hes
47
TMURTA, F. Kadri, eyh Hayat ve Eserleri, s. 65
48
TMURTA, age, s. 58
49
CANIM, age, s. 338
50
GBB, E..J.W., Osmanl iir Tarihi, C:1-2, terc. Ali avuolu, Aka Yay. Ankara 1908, s.197
51
ENTRK, Ahmet Atilla, Osmanl iir Antolojisi, Yap Kredi Yay., stanbul 2011, s. 20
52
CANIM, age, s. 338
12
fezyiline vukf u ttl murd idinenlen kitbnun evyiline ve evhirine nazar
itsn ki grsn ne kadar tenvli vardr. Aksm- mertib-i tevhidt ve esnf-
tecelliyt- zat u sft ilm u tabyi birle sevbit seyyrt ve ahvl-i edvr-
felekiyyt ile ne hb tahkik tarif itmidr53.
airin adnn nne hekim lakabnn konulmasn salayan onun randan
deerli bir doktor olarak dnmesi ve airliinin yan sra zamanla dnemin uzman
tabiplerinin arasna girmesidir. Ve bu da eski melliflerce birok kez vlmtr.
Sehi tezkiresinde airin tbba meyilli olduu, bu ilmde ok becerikli olduu ve byle
mehur olduu belirtilmektedir54. Yine Latif tezkiresinde:
...ve bil-cmle bir hekm-i hikmet-dn ve if-bah- derd-mendn idi ki ymn-i
kademinden sakmet-i sakm shhata ve illet-i all fiyete mtebeddil olurd ve
fn getrenler fil-hl if bulurd. Vel hsl keml-i hazkatla devrn Bukrat ve
dehrn Sokrat idi. Ani zamne hekimlerinden ol tabb-i merdm-firb degl idi ki
glrse hekim ola ve erbetin ienler b- haytdan el yuya ve sehv-i secde lzm
gelmedin yz yire koya kavm-i etibbanun ol ksmndan degl idi ki mecini
merg-i mefcn ve erbet-i fet-i cn olup mulecesi merzy cnndan bezdreyidi.
Ve melekl-mevti omuznda gezdreyidi ve fyidesi mrde-y u grkene ve
yidesi kefen fra ve l gtrene ola.55 denilerek airin tabiplii vlmtr.
air hekimlikteki baarsn elebi Sultan Mehmeti tedavi ederek
kantlamtr56. Sadece bir kaynakta elebi Mehmetin rahatszlnn gz ile ilgili
olduu gemektedir. Buna gre elebi Mehmet Ankarada bulunduu srada gz
arsna tutulur ve evresindeki hibir hekim padiah tedavi edemeyince
Ktahyadan eyh getirtilir57. Bu olay ise Tact-Tevrihte uzun uzun anlatlmtr.
Buna gre ise ilk nce bir anlama yaplan Karamanoullarnn sznde durmayp
yeniden Osmanl topraklarn istila etmeye balamas zerine elebi Mehmet 1415
ylnda Karaman seferi dolaysyla Ankaraya gider. Andn bozulmas nedeniyle
morali bir hayli bozulan padiah, bir sre sonra rahatszlanr. evresindeki
hekimlerin hastala bir are bulamamas nedeniyle, padiahn durumu gnden gne
ktleir. Bunun zerine devlet erknndan bir kii padiahn huzuruna karak
Germiyanolunun Mevlana Sinan adnda bir hekimi olduunu, yapt ilalarn ifa
getirdiini ve sa gibi nefesiyle hastalar iyiletirdiini syler. Padiah neriyi kabul
53
CANIM, age, s. 338-339
54
TMURTA, age, s. 59
55
CANIM, age, s. 337- 338
56
Z, Fahir, KUT, Gnay, Byk Trk Klasikleri, eyhi Maddesi, C:2, tken St Yay.,
stanbul 2004, s. 141
57
KABAKLI, Ahmet, Trk Edebiyat, C:2, TEV Yay., stanbul 2008, s. 514
13
edip eyhnin huzuruna getirtilmesini ister. II. Yakub da emre uyup airi padiaha
gnderir. Padiah tedavi eden eyh hastaln skntlarn bitmemesinden meydana
gelen arpntdan ve kargaann devam etmesiyle oluan yrek daralmasndan
kaynaklandn belirtir. Bunu duyan vezirler Anadolu beylerbeyi olan Bayezid
Paay grevlendirip Karamanoluna baskn dzenlettirirler. Bylelikle gnlerdir
alnamayan kale ele geirilir ve Karamanolunun iki babuu da esir alnr. Fetih
haberi padiaha ulatnda padiahn znts birden geer ve rahatszl ortadan
kalkar. Bunun zerine de tedavi yntemini ok beendii eyhye birok ihsanlarda
bulunur58. Knhl-Ahbrda geen: Badeh ol pdih- mlk-r eyhnn
hazkatini beenir. Tabib-i hs idnp59 ibareye gre de padiah airi hususi
tabipliine tayin eder. Mneccimba eyh Ahmed Dede ve Mehmet Sreyyaya
gre ise Osmanl Devletinin ilk reis-i etibbsdr60.
zellikle gz hekimliinde baarl olan eyhnin bu kudretini k elebi:
lm-i ikhlde hod bir basireti var imi ki dide-i hillden sufreti ve ayn-
emsden humreti ve efcn- sehbdan temedddi ve nrn gzinden hiddeti
izleye kadir degldr dinmezdi. Bir nazar ile nergisn eminden yerekan
ve emm deminn seyeln giderdi61.
szleriyle dile getirmitir. airin olduka klksz ve mahmur bir kiilie sahip
olduunu ve airin gzndeki rahatszl ile ilgili k elebi, Gelibolulu li ve
Hasan elebinin de kendisinden naklettiklerini belirttii bir hikyeyi
Takprlzde, eserinde yle anlatmtr :
Doktor olarak ve zellikle gz hastalklarnda hayli byk bir hrete sahip olan
eyh, geimine katkda bulunmas iin gz zafiyetine iyi gelen bir toz yapmakta ve
bunu ucuzca satmaktadr. Bir gn eyhnin bu tozlardan satmakta olduu yerden
zeki ve bilgili bir insan gemektedir; bu zat eyhnin kendi gzlerinde de iltihab
olduunu, fakat kendi gzndeki rahatszl iyiletireceine halkn gzlerini
boyadn fark edip bir akelik toz alm ve eyhye uzatarak alayc bir ekilde iki
akeye vereceini syledii bu tozu kendi gzne ekmesini bylece belki Allahn
lutfuyla shhate kavuabileceini sylemitir. Yabancnn bu szlerinin eyhnin
fevkalade houna gittii ve daima bu olay hatrlayarak gld ifade edilir62.
58
Hoca Sadeddin Efendi, Tact-Tevarih, C:2, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1979., s. 84-87
59
SEN, Mustafa, Knhl-Ahbrn Tezkire Ksm, AKM. Yay., Ankara 1994, s. 114
60
TMURTA, age, s. 61
61
KILI, Filiz, k elebi, Meir-uar, stanbul Aratrmalar Enstits, stanbul 2010,
s.1453
62
GBB, age, s.197
14
Ayrca airin elebi Sultan Mehmedi tedavi etmesi, onun yalnzca gz
hekimliinde deil, akl rahatszlklardan anladn da gstermitir63.
Baz kaynaklarda airin attar dkkan aarak hekimlik yapmasnn hayatnn
son dnemlerinde olduu belirtilmektedir. Ancak hekimlikte Osmanl hanedanna
kadar adn duyurabilecek bir hrete sahip olmas, baz padiahlarn zel doktoru
olmas gz nnde bulundurulduunda eyhnin ran dn hekimlie balad
grlr64.
airin hayatnn nemli noktalarndan biri de phesiz tasavvuf ve tarikattr.
airin mahlas gz nnde bulundurulduunda, bir tarikata intisab ettiini
gstermektedir. Kaynaklarn birounda bahsedildii gibi eyh ran dn
Ankaraya urayp Hac Bayram Veliye intisab etmitir. Bunun Ankara dn
olduuna yukarda geen elebi Sultan Mehmedin hastaln tedavi etmesini
anlatan hikayede Hoca Sadedin airin mahlasnn eyh olduunu belirtmesi
zerine varlmtr. Faruk Kadri Timurta ise eserinde airin bu mahlas almasnn bir
eyh olmasndan dolay deil Hac Bayram Veliye mensup olmasna
balamaktadr65. Latif tezkiresinde de bu durum : ve eyh Hac Bayram
Ankaravnn hulefsndandr. Amm seccde-i irda gep kimesneyi terbiyyet ird
itmek ve tark-i zhd tmta gitmek vaki olmamdur.66 eklinde ifade edilmitir. Baz
kaynaklarda eyhnin eyhlik yapt bazlarnda ise yapmad belirtilmi, bu da
konunun mphem olmasna neden olmutur67.
Dier bir gre gre ise eyh, Hac Bayrama deil, Emir Sultana
baland iin eyh mahlasn almtr. airin Bursada Seyyid Nesm ile
grmesi, onun Emir Sultana baland bilgisini glendirmektedir68
Tuhfetl mchidn adl eserde airin randan zahir ilimleri renip geldii,
ama zamanla iine Allah ak dt ve bu derdini hibir dost muhabbetinde
gideremedii, sonunda da Hac Bayram Veliye intisab ettii anlatlmaktadr69.
iirlerinde tasavvuf umde ve remizlerini sklkla kullanan eyh tam olarak
mutasavvf bir air deildir70. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi71nde ve Mine
63
UZLUK, F.Nafiz, Germiyanolu Yakub II. Beyin Vakfiyesi, Varlk Dergisi, S:8, Vakflar Genel
Mdrl Yaynlar, Ankara 1969, s. 86
64
TMURTA, age, s. 61-62
65
TMURTA, age, s. 62
66
CANIM, age, s. 337
67
TMURTA, age, s. 64
68
BLBL, Tuncay, eyh, Yusuf Sinneddin Maddesi, Trk Edebiyat simler Szl,
http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=3622, (05.08.15)
69
TMURTA, age, s. 63
15
Menginin Eski Trk Edebiyat Tarihi72nde de airin mutasavvf bir air olmad
ancak iirlerinde tasavvufu kulland belirtilmitir. Gibb ise, airin tasavvuf slk
srasnda vahdet-i vcda ulatn ve Hsrev irinin banda ve sonunda ilm-i
tevhid ve tecelli zerine dnceleri olduunu belirtir73.
eyhnin Osmanl padiahlar ile mnasebeti hakknda hibir kaynakta bilgi
bulunmamaktadr. I. Murat devrinde doan airin genlik yllar Yldrm Bayezid
dnemine tekabl eder; ancak airin Yldrm Bayezid ile bir mnasebeti olup
olmad ile ilgili bir bilgi yoktur. airin Osmanl ile ilk mnasebeti ran dnnde
Bursada Emir Sleyman elebiye intisab etmesiyle balar. Seh Bey tezkiresinde
Emir Sleymann airi iire sevk ettii ve Ahmed ile eyhye iir yar yaptrd
belirtilmektedir. Ayrca Latif tezkiresine gre Bursaya gelen air burada nl
mutasavvf air Nesim ile de tanmtr74. Ancak airin asl mnasebeti sohbet
arkada ve tabibi olduu Germiyan beyi II. Yakub iledir. Bir taraftan attar
dkkannda alm, bir yandan da II. Yakuba birka kaside ve terciibend
nazmetmitir75. eyhnin II. Yakubun yannda olduunu ispat eden en nemli belge
II. Yakuba ait bir vakfiyedir. Germiyan beyinin Mevlana makamnda oturan
Cemaleddin elebi bin Adil elebiye 22 Ekim 1422 tarihinde vermi olduu
vakfnamenin ahitleri arasnda eyh de bulunmaktadr: Ben de bunun ahitleri
arasndaym. Bunu Seyyidi Hakim olu Ahmet olu eyh diye mehur Yusuf yazd76.
Bu arada airlii yannda hekimliini de gelitiren airin elebi Sultan
Mehmedi Ankarada tedavi ettiini ve padiahn tedaviden honut kalarak eyhye
birok ihsanda bulunduunu yukar da bahsetmitik. Bu ihsanlardan biri de Tokuzlu
kynn kendisine tmar olarak verilmesidir. li tezkiresinde airin kye giderken
tmarn eski sahipleri tarafndan taciz edildii, bunun zerine de airin Harnme
adl mesnevisini yazdn ve durumunu padiaha byle bildirdii ifade
edilmektedir77.
Latif tezkiresinde eyhnin Hsrev irin mesnevisini II. Muradn emriyle
Nizmden tercme etmeye balad belirtilmektedir78. Ancak bu bilgiyle airin
70
TMURTA, age, s. 64
71
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C:8, Dergah Yay., stanbul 1998, s. 149
72
MENG, Mine, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 2010, s. 119
73
GBB, age, s.199-200
74
CANIM, age, s. 337
75
TMURTA, age, s. 66
76
UZLUK, age, s. 89
77
SEN, age, s. 114
78
CANIM, age, s. 339
16
padiahn yannda bulunup bulunmadn anlamak mmkn olmamtr. Hammer II.
Yakubun padiah Edirnede ziyareti srasnda eyhnin eski beyinin yanna
mihmandar olarak verildii ifade edilmitir. Bu bilgiye gre airin o zamanlar
sarayda bulunduu ortaya kmaktadr79. Bu olay Mustafa etin Varlkn
Germiyanolu Tarihi adl eserinde:
Yakub Bey, Edirneye gitmek zere Ktahyadan yola knca, bunun haberi II.
Murada geldi, o da gerekli izzet ve ikramn gsterilmesini emretti. Sultan II. Murad,
beylerini ve paalarn karlamaya gnderdi. Bylece Ergene kprsnden geip
Edirneye gittiler. Yakub Beyi Edirnede gayet iyi arladlar, emrine air ve
sohbetiler verdiler. Vaktiyle kendi yannda bulunup sonradan Osmanl hizmetine
giren tabib, lim ve air eyh Sinan kendisine klavuz tayin eylediler. Yakub Bey
Edirnede bir mddet kaldktan sonra memleketini lmnden sonra II. Murada
vasiyet edip, yine mkellef bir merasimle memleketine uurlanmt80.
Yine Seh Bey tezkiresinde yer alan bir bilgiye gre air Hsrev irinden
bin beyit kadar nazmedip padiaha sunup yeniden memleketine dnmtr. Eer bu
bilgi doruysa airin II. Muradn yannda devaml olarak kalmad ortaya kar. II.
Yakubun 1429da lmesi dolaysyla bir mersiye yazan airin Osmanl
hanedanndan Emir Sleyman, elebi Mehmed ve II. Murad ile mnasebeti
olmutur81. Gazellerinde birka yerde II. Yakub ve II. Muradn getii airin bir
beytinde kendi zamanna kadar gelen padiahlar u ekilde zikredilmitir:
Muhammed eh ki dndur revn- Byezid andan
Murdn verdi Orhnun ki yapd mlk-i Osmn82
Ayrca air II. Yakub ve Osmanl padiahlarndan baka Mehmed Bey ve
1426-27 yllar arasnda Anadolu beylerbeyi olan Hamza Bey iin de bir kaside
yazmtr83. Mehmed Beyin Ahmed-i Dnin engnmesinde geen Emir
Sleymann veziri olduu dnlmektedir84.
airin lm ve son gnlerinde ne ile megul olduu ile ilgili bilgiler sadece
tahminidir. Kabrinin Ktahyada olmas onun II. Yakub ile yeniden memleketine
dndn gsterir. airin lm yl hakknda da tezkirelerin bazs tam tarih
vermemi, bazs ise bu konuda bir gr bildirmemitir. Yine muhtelif kaynaklarda
79
TMURTA, age, s. 67
80
VARLIK, age, s.79
81
TMURTA, age, s. 68
82
TARLAN, Ali Nihad, eyh Divann Tetkik, Aka Yay., Ankara 2004, s.61
83
TMURTA, Faruk Kadri, MEB slam Ansiklopedisi, eyhi, Yusuf Sinan Maddesi, C:11, MEB
Yay., stanbul 1979, s.176
84
TMURTA, age, s. 68
17
muhtelif tarihler verilmitir85. eyhnin II. Yakub iin yazd mersiye ve Hamza
Beyin evlenmesi dolaysyla yazd kaside gz nnde bulundurularak airin 1431
ylnda 60 yan gee vefat ettii dnlmektedir86.
eyhinin kabrinin bulunduu yer konusunda da eitli grler vardr. Seh
ve Riyzi tezkirelerinde kabrin Ktahyada, akaykn Mecd ve Hk
tercmelerinde Ktahya yaknlarnda airin asl vatan olan yerde, yine akaykn
brahim b. Ahmed tercmesinde Ktahyaya yakn Tumnpnarda, Evliya elebi
Seyehatnmesinde Ktahya yaknlarndaki Tonlpnar kynde olduunu
belirtmitir. Ancak en ak ve ayrntl bilgiyi Halil Kadri Erdem Ktahya Mesireleri
adl kitabnda vermitir. Buna gre kabir, Yoncal yolu zerinde, ehre 7 km
mesafedeki Dumlupnar denen ve yanndaki kye kendi adn veren ifte Pnar
kynn kysnda bulunmaktadr. Kabir 1961 ylnda 15. Yzyl mimarisi gz
nnde bulundurularak yeniden yaptrlmtr87.
Ali Nihad Tarlan eyh Divann Tetkik adl eserinde airin kendi
eserlerinden yararlanarak, onun hayat, ahsiyeti ve yaad muhiti ile ilgili bilgiler
vermitir. Buna gre airin Hsrev irin adl mesnevisinin mukaddimesinden
yararlanarak refah yz grmediini ve muhitin onu takdirden aciz olduunu
belirtmitir.
F. Kadri Timurta bu durumu Knhl-Ahbrda anlatlan bir olay ile aklar.
II. Yakub iirden pek anlamayan bir kiidir. Ali eserinde Germiyan beyinin eyhnin
kaside ve gazellerinden pek anlamadn ve dinlerken skldn belirtmitir. Bir
gn vezinden anlamayan ozanlardan birinin beye bir beyit88 sylemesi ve beyin de
bu beyti ok beenmesi eyhyi ok zmtr89.
Yine Germiyanda bulunmaktan memnun olmadn, rind, ak bir air
olduunu, kudretinden ve hretinden emin olduunu, hak ettii deeri grmedii
iin muhitindeki insanlar sevmediini, zamannn ok kt olduunu, kadlarn
rvet yedii ve yetim maln helal saydn belirtmitir90.
85
TMURTA, age, s.68-69
86
TMURTA, age, s.70
87
TMURTA, age, s.71
88
Benm devletl sultanum
Akibtun hayr olsun
Yidgn bal ile kaymak
Yrdn ayr olsun
89
SEN, age, s. 112
90
TARLAN, age, s.59-61
18
Ayrca air zarif, akac ve nktedan yaradlldr. Bunu yazd
Harnameden ve dkkannda geen mterisinin toz hakknda ona sylediklerini her
zaman anlatp glmesinden anlalmaktadr. Tasavvufla ilgisinden dolay da olgun,
sabrl ve temkinli bir ruha sahiptir91.
eyhnin hayat felsefesi ve dnya gr de doal olarak dini esaslara ve
islami ideolojisine dayanmaktadr. Yine tasavvufun etkileri de aka grlr92. Bu
husustaki fikrini tamamen Sadden almtr93. eyhye gre dnya fanidir, her
eyin elbet bir sonu vardr. Dnyadaki hibir deeri olmayan varlklara nem
verilmemelidir. Kanaatkr ve cmert olunmal, dnyada iyi ameller
gerekletirilmelidir. Mazi mazide kald ve gelecein de bilinmedii iin bir
yandan da hayatn zevk ve safa iinde geirilmesini syler94.
1.4.2. SANATI VE EDEB KL
Divan iirinin ortak malzemesini derli toplu ve baarl bir ekilde kullanp bu
edebiyatn kurallarn ve karakteristik zellikleri belirli bir dzene sokup95
kendisinden sonrakilere rnek olan bir air olan eyh, hsrev-i uar, pitern-i
uar-y Rm, eyh-uar, emlahu-uar gibi sfatlarla anlmtr96. airin bu
denli lakaplarla anlmas onun devrindeki deerini gzler nne sermektedir.
Hekimliinin yan sra edebi kiiliiyle de bir hayli vlen eyh iin Latif, airin
mesnev ve kasdelerinin gazellerinden yz kat daha stn olduunu vurgulamakla
birlikte, Hsrev u rn mesnevsindeki baz kelime ve edatlarn kaba Trke ile
kullanldn syleyerek zamannda ok eletirildiini sylemektedir. Latf, insfl
dnlnce Trke mesnev tarznn ncs olan eyhnin hakkn teslim etmek
gerektiine inanmaktadr. nk Anadolu irleri bu ekilde mesnev yazmay,
eyhden renmilerdir. Ayrca kendi zamannda rabette olan airin iirleri ve
mesnevsi, dier insanlar tarafndan okunmu ve oaltlmtr. Hsrev irin, Trk
edebiyatnda yazlan en gzel mesnevidir ve esere birok nazire yazlmasna ramen
91
TMURTA, age, s. 82
92
TMURTA, age, s.72
93
TARLAN, age, s.55
94
95
96
BLTEKN, Halit, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, eyhi Maddesi, C:39, TDV. Yay.,
stanbul 2010, s. 81
19
bunlarn hibiri eyhninkinin yanna yaklaamamtr. Bu, yeni ve byk bir air,
yani Ahmed Paa ortaya kana kadar devam etmitir97.
eyh, edeb trler arasnda en fazla mesnevi trne nem vermi, gazel ve
kaside yazmay bir ev yapmaya, mesnevi yazmay ise bir ehir kurmaya
benzetmitir98. Gelibolulu l airin gazel ve kasidede baarl rnekleri olduunu
belirtmitir99. Bursal Mehmet Tahir, iirlerinin lafznda o kadar gzellik yoksa da
mesnevleri stadcadr.100 diyerek Hsrev irini vmse de gazellerinden
olumlu bahsetmemitir.
Gibb, airin Trk edebiyatnda sekin bir yere sahip olmasn Hsrev irin
mesnevisine balar ve mesnevide olmas gereken bir durumu yani, gazel trnde
hkim olan ran sanat anlayn mesneviye soktuunu belirtir101. Bir kaynakta102 da
airin gazel ve mesnevileri arasnda deer ynnden bir fark olmad, aire
yneltilen eletirilerin ounun onun ran airlerinden ok fazla ilham almas ve
bunu iirlerinde kullanmasndan dolay olduunu belirtir.
air tahsiline randa devam ettii iin ran airlerinden etkilendiini hayat
blmnde zikretmitik. ran iirine ait btn mazmun ve biimleri iirinde olduka
ok kullanan airin, gazel ve kasidelerinde irazl Hfz ile Selmn- Svecnin
etkileri ve baz beyitlerini aynen Trkeletirdii grlmektedir103. airin iirlerinde
kulland bu izleri aklamak iin o dnem ran iirine ve airlerine bakmak gerekir.
Burada da devreye tasavvuf girer.
lk nceleri Hakim Sen ve Feridddin Attar yolunda ak, ksmen sembol ve
mecazlardan uzak, didaktik ve zhdi bir tasavvuf anlayn yanstan ran iiri; daha
sonralar Mahmud- ebster, Selman- Savec, Hafz- irz, Kemal-i Hucend gibi
byk airlerin tesiriyle, okuyucuyu mecaz ile hakikat arasnda gezdirebilecek ince,
canl, ahenkli bir iir estetiine ulamtr. airler, mecaz ak ile hakik ak arasnda
gl balar olduunu sezmiler, bundan dolay zhde kar rindlii savunmulardr.
Onlarn elinde ince ve akc bir mahiyet alan tasavvuf, Divan iirine de asl bu
estetik grnyle girmitir104. Bu tasavvuf anlayn klasik edebiyatmza sokan
97
98
TMURTA, age, nsz
99
SEN, age, s.112
100
Bursal Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, Meral Yaynlar, stanbul 1972. S. 390
101
GBB, age, s. 200
102
ENTRK, Ahmet Atilla; KARTAL Ahmet, niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi,
Dergah Yay., stanbul 2007, s. 129
103
KABAKLI, age, s. 514-515
104
TARLAN, age, s.25; KURNAZ, Cemal, Divan Edebiyat Yazlar, Ankara 1997, s.22-23
20
airlerin banda tabiki eyh gelmektedir. nk randayken byle bir evre iinde
tahsilinin devam ettirmi ve yukarda zikredilen byk airlerin bazlaryla
tanmtr. Hal byle olunca da airin bu byk ahsiyetlerden etkilenmemesi,
iirlerinde onlarn izlerine rastlanmamas tabiki mmkn deildir.
eyhnin iirlerinde tasavvuf biri ilmi, didaktik ve kuru tarz, dieri de
gazellerdeki cezbe ve ak heyecann cokun ekilde gsteren lirik tarz olmak zere
iki ekilde kendisini gstermitir. Bunlardan ilki airin Hsrev irinin
mukaddimesinde verdii bilgilerden ortaya kar. air mukaddimede tevhidin
usulnden ve eitlerinden uzun uzun bahseder. Bu tarz Sen ve Attr gibi rann
didaktik tasavvufi eser yazan airlerle ve Melmilik gibi yerlilemi unsurlarla ortaya
kmtr. kincisi ise airin gazellerinden anlalmaktadr. nk air gazellerinde
daha laubli bir tavr sergiler. Hfz- irz ve Selmn- Svec yolunda yryen
air, onlarnkine nazaran az da olsa kendi zevk ve vecdini iirlerinde yanstmtr.
Bunun nedeni de ran airlerinin bu unsurlarla kklemi bir dile sahip olmalar,
Trkenin ise yeterince ilenmi olmamas ve istenilen kvama gelmemi olmasndan
dolaydr. Bununla birlikte Nesimi istisna olmak zere tasavvufu, insann gerek ve
mecaz arasnda gezebilecei bir iir, hassasiyet ve zek kudreti ile ilk olarak anlatan
eyhdir. Beeri ak ve gerek ak arasndaki balanty gren air tasavvufu ince
bir iir haline getirmitir105.
iirlerinde Firdevs, Hkn ve Selmn- Svecyi and grlen airin
zerinde Selmn, Hfz ve Sadnin etkisi byk olmutur. airin hayat felsefesini
Sadiden, iir zevkini Hafzdan ald dnlr106. air Hsrev irin adl
mesnevisinin nsznde kendi sanat anlayn da dile getirmitir:
Gazel std bir mimarn be on beyit (ev)in kap ve duvarlarn sslemesine
benzer. Mesnev bir ehir bin etmek ve onun iini, dn mamur bir hle koymaktr.
iirde bir maz yani mana, esasl bir fikir, tatl bir nkte olmal, insan onu okurken
dnmeli. Sz bir incidir ki akl dalgc onu can denizinden karr ve byle halis bir cevher
almakla ele geer.
Edeb bir eser meydana getirebilmek iin hikmet, er ve belgat lazmdr.
Dncelerini bu ekilde ifade eden air, bazen iiri kuru saz diye nitelendirir
ve onlar yakmay bile dnr. Ancak padiahn kymet vermedii iiri onun var
youdur ve ancak onunla teselli olur. Bir kadeh olan iirin iinde Tevhid arab
105
TARLAN, age, s. 52-53
106
21
vardr ve air onu zlal suyundan daha saf bir ekilde sunar. Bundaki kudretinden de
emindir107.
Edeb ekillerden kaside, gazel, mstezad, terc-bend, terkb-bend ve mesnevi
trlerinde yazan airin, stanbul ktphanelerinde bulunan be adet divan Ali Nihat
Tarlan tarafndan incelenmi ve eyh Divann Tetkik adl eserinde
gsterilmitir108. erisindeki manzume saylar farkl olan bu be divann
muhteviyatndan airin 17 kaside, 2 terkibibend, 3 terciibend, 2 mstezad ve 198
gazel yazd ortaya kmtr. 24 gazel109 Hsrev irinden alnmtr110.
eyh, divanda en ok aruz cznden ve duraanlktan uzak olan Mef
l filt mefl filn veznini kullanmtr. 55 manzumede karlalan bu
vezinle yazlan iirler divann 4te birini tekil etmektedir. En ok kulland ikinci
vezin ise mefiln filtn mefiln feilndr111. airin kulland vezinler,
yaad devir ynnden dikkate alndnda ayr bir nem kazanmaktadr. nk bu
devirde daha ok basit vezinler tercih edilmektedir. airin bu vezinleri semesi de
onun ahenk ynnden ne kadar ince bir zevke sahip olduunu gsterir. Ayrca setii
vezinlerle, o dnem dilini iir dili potasnda eritecek yeteneinin olduunu gzler
nne sermektedir.
Bylesine zor bir ite ortaya imale ve zihaf gibi kusurlarn kmas da ok
doaldr. Bu kusurlara ramen eyh, aruzu iyi kullanan airler arasnda yer almtr.
iirlerinde tasavvuf remizlerini duygularn ifade etmede bir ara olarak kullanan
airin iirleri Trke kelimeler ynnden hayli zengindir ve onun kulland deyimler
Necati Beye giden yolu amtr. Ayrca Ahmed, Nesim ve irziye nazireler
yazan air iin Fuad Kprl, adalarna gre daha zarif bir dile, daha canl
tasvirlere sahip olduunu, dini ilimlerin yansra ran edebiyatna da vakf olduunu,
Hfz, Nizmi, Seni, Attar ve Mevlna gibi airlerden etkilendiini belirtmitir112.
Devrinde byk air olmak zere deiik lakaplarla anlan eyh, hretini
XVI. yzyl ve sonrasnda da devam ettirebilmi bir sanatdr. Kendi devrinde veya
kendisinden sonra yetien airler, iirde ona yetitiklerini veya onu getiklerini
107
108
TARLAN, age, s. 206
109
Timurtan eyh, Hayat ve Eserleri adl eserinde Hsrev irinden, 5 kaside, 1 terciibend ve 26
gazel alndn belirtmitir.
110
111
TARLAN, age, s. 208
112
BLTEKN, Halit, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, eyhi Maddesi, C:39, TDV.
Yay., stanbul 2010, s. 81
22
belirtmekten byk bir eref duymular, onu bir kstas olarak kabul etmilerdir113.
znikli Hmminin Snme, Mnrnin Mihr Mter, Tcizde Cafer elebinin
Hevesnme, Halilnin Frkatnme ve Fuzlnin Leyl v Mecnn114 adl
mesnevilerinde airin adnn gemesi buna bir delildir. Frkatnme sahibi Halilnin
bir beyitinde iirde eyhyi getiini belirtir :
T Hall nazmn ettiler kulakta gvr

Fethi bzrn bozup eyh dknn balad
Karamanl Nizmnin u beytinde, eyhnin stadln kabul etmitir:
Ey Nizm grcek nazmn erbb- nazar

Yarar sana mrd olmaa eyh dediler
eyh Elvn- rz ise kendisini eyh ile mukayese eder:
Kem grme bu rz szn eyh sznden

n kim yirekdir ikisi biri birinden
15. yzyln byk airi Necat Bey, eitli beyitlerinde onu takdir etmektedir:
Billh Nectye bu ltf u aty gr
eyh olal eyhi nazm hasen olmudur
Husrev edeli himmet bre Nectye

eyh gibi er hb u hasen olmudur
Kulun Nectye edeli hm iltift

eyhyi kodu ve-i Selmna kasd eder
Der isem nazm- Nectye mrd

Umaram bulmaya szmde yalanm eyh
113
TMURTA, age, s.134
114
BLTEKN, age, s. 81
23
eyhnin elebi Sultan Mehmed ve II. Muraddan grd iltifatlar
kskanan znikli Hmm bile, bir kasidesinde u szlerle onu takdirden kendini
alamamtr:
Prs ger demese iri nola kim Trkde
eyh bigi ve-i er- Selmn gsterir
Tc-zde Cafer elebi, onun iirlerini belagattan uzak olmakla, fasih

olmamakla sularsa da, onun bir tercibendini tanzir ettii gibi divannda onu eyh
olarak kabul ettiini belirtmi, aadaki beytiyle de airi vmtr:
Sz ile szde gsterdi kermet Cafer
Ann erbb- keml adn eyh dediler
Mnr de Mihr Mter mesnevisinin Sebeb-i Telif ksmnda eyhden

stat olarak sz eder:
Velkin Ahmed v biri eyh
Kim anlardr bu fennin dahi eyhi
Nizm- nazma ol shib-krnlar
Nizmnin hemn nakdidir anlar
Sz oldur kanlar ettiler mrettep
Kalan olan-uak oyunu hep
Sz sn lkin anlar gibi mkil
Kuru nazm- revn olsa ne hsl
Fuzl, eyhnin baz iirlerini tanzir ettii gibi, Leyl v Mecnn

mukaddimesinde de ondan sz eder:
Hem ilm feninde nkte-dnlar
Hem sz reviindedr-fenlar
Kim eyler idi hakyk- rz

eyhden Ahmedden z115
16. yzyl airlerinden Vasf de onu saygyla anar:

Her hayli ki ede Vasf hatn vasfnda
115
AYAN, Hseyin, Fuzl- Leyl v Mecnn, Dergah Yay.,stanbul 2011, s.75-76
24
Rh- eyh iidip rhuna tahsn eyler116
Sar Abdullahn Mesnev erhine eyhnin baz beyitlerini almas, airin

Msr Trkleri arasnda da tanndn gsterir. Bu kadar geni hrete sahip airin
dier airler zerindeki etkisi de ok doaldr. airin gazellerini bata Ahmed Paa,
Necati, Fuzl ve Bk gibi airler olmak zere toplamda 45 air tanzir etmitir.
Nazire mecmualarndan edinilen bilgiye gre airin tesiri 18. yzyla kadar
uzanmaktadr. Ancak etkisi en ok Ahmed Paa ve yeeni Cemli zerinde
grlmektedir117.
1.4.3. ESERLER
eyhnin Divan, Harnme ve Hsrev irin olmak zere toplam eseri

bulunmaktadr. Bunlardan baka tp ile ilgili bir manzumesi, Neynme ve Farsadan
tercme Habnme adnda mesnevileri olduu da dnlmektedir.
1.Divn: Ahmed ve Ahmed-i Dnin divanlarndan sonra Anadolu
sahasnda tertip edilen en eski divanlar arasnda nemli bir yere sahip olan bu eserin
toplam on iki nshas bulunmutur. Orta hacimli saylan divan on be kaside, drt
terciibend, iki terkibibend, bir mesnevi, iki mstezad ve 202 gazelden meydana
gelmektedir. Millet Ktphanesindeki nshay eyh Divan: Nsha Farklar ve
Tarama Szl adl almasyla tpkbasm halinde nereden Ali Nihad Tarlan,
eyhi Divann Tetkik adl eserinde ise divan edebi ynden incelemitir. Mustafa
sen ve Cemal Kurnaz ise eserin stanbul niversitesi Ktphanesindeki yazmasnn
tpkbasmn bir inceleme ve Latin harflerine evirisiyle birlikte yaymlamtr. Halit
Biltekin eser zerine bir doktora almas yapmtr118. Divan zerine ayrca
Mehmet Akaln tarafndan stanbul niversitesinde bir tez almas yaplmtr119.
A. Nihad Tarlan eyh Divann Tetkikte divandaki tasavvuf umdeleri ve
eyhnin bunlar kullann inceledii gibi; eyhnin sanatn, iirlerinde geen
mazmunlar ve bu mazmunlarn ran edebiyatndaki benzerleriyle karlatrlmasn,
116
TMURTA, age, 135-136
117
118
BLTEKN, age, s.81
119
25
kullanlan edebi sanatlar, telmih edilen ayet, hadis ve kssalar ve airin kulland
edebi ekilleri ve vezinleri de incelemitir120.
Latf ve Seh Bey tezkirelerinde airin Harnme ve Hsrev irin
eserlerinden baka eser ismi zikredilmemektedir. Ancak divan, airin gazelleri ve
kasideleri ile ilgili yaptklar yorumlarla dile getirmilerdir. Latf : slb-
mesnevde ve tarz- kaside-i manevide semt-i revii memduh ve mashubdur ve
slub- earndan sad-mertebe mergubdur121. diyerek gazellerinde mesnevi de
olduu kadar baarl olmadn belirtmitir. Seh Beyde, iir sanatndaki
kabiliyeti; kasde, gazel, mesnev, rubi gibi sanatsal ynlerden anlalyor122.
Ak elebi: Eeri gazelleri dahi vardur. Amm gazelde mesnevideki kudreti
yokdur; ve gazeli ile mesnevisinn mnasebeti yokdur. ; Hasan elebi de: mesnevide
nihayet mertebe kudreti vardur. Gazeliyyat ile mnasebeti okluk yokdur123. diyerek
kendisinden nce gelen btn tezkirecilerin szlerini tekrarlam olmaktadr. Bu
mellifler airin gazellerine nazaran mesnevide daha stn ve yetenekli olduu
konusunda hemfikirdirler. Ancak byle dnmelerinin sebebi, yukarda da
akladmz gibi, airin gazellerinde ran edebiyatnn izlerinin ok fazla
olmasndandr124.
Btn bunlara ramen eyhnin Trke Divan, klasik edebiyatmzn temel
yap talarndan biri olarak kabul edilmektedir.
2. Harnme: eyhnin mizah ustaln, ince zekasn ve bir fikir adam
olduunu gsteren bu eser, sosyal tenkit rnei olmasnn yannda, mkemmel
tasvirler kullanlarak, temiz bir Trke ile yazlm ufak bir mesnevidir. Mizah
edebiyatmzn aheserlerinden biri olarak kabul edilen eser, zamanna kadar yazlan
hiciv rneklerine bakldnda hicvin rahatsz etmeyen ve bayala dmeyen
makul snrlar iinde yazlm ilk rneidir.
lk kez 1917 ylnda Fuad Kprl tarafndan tantlan bu eser,
edebiyatmzda hiciv sahasnda yzyllar boyunca yerini korumay baarabilmitir.
Harnmenin yazlndan Ziya Paann Zafernmesine kadar geen drt buuk
asrlk zaman edebiyatmzda bir boluk olarak nitelendirilmitir125.
120
TMURTA, age, s. 84
121
CANIM, age, s. 339
122
KUT, age, s. 169
123
KILI, age, s. 1454-1455
124
125
TMURTA, age, s. 87
26
Eser aruzun filtn mefiln filn(faln) kalbyla yazlm 126 beyitlik
kk bir mesnevi olmasna karlk mesnevide bulunmas gereken tevhid, nat,
padiaha vg, konunun ilenii ve dua blmlerini ihtiva etmektedir. air tevhid,
nat ve padiaha vg ksmlarndan sonra konuyu yeniden kendisine getirmi, kendi
haline uygun bir hikaye anlatmtr. Hikayede ok almaktan yorulmu, zayf bir
eein besili kzleri grp onlara imrenmesi ve boynuz ararken kulandan ve
kuyruundan olmas anlatlmaktadr126. Hikayeden sonra dua blmne geen air
padiahn adaletini istemektedir.
Eser Katip elebinin Kef-z-znnunda Hrednme olarak
gemektedir127. Gibb de eserinde: Bu iirle alakal olarak lnin sylediine gre
Harnme gibi uygunsuz bir isimle hi kimse Sultann dikkatini ekemeyecei iin iki harf
ilavesiyle ismi Hired-nmeye dntrlmtr. Katip elebinin Kefzznununda
Harname ismiyle herhangi bir kaydn olmamas dikkate ayandr128 diyerek eserin ismi
zerindeki dncelerini belirtmitir. Ancak l eserinde: Hatt Har-nme nm bir
manzume ile hasb-i hln bildirr. Tark-i hidyete dll olur kimse bulunmamagla bir dl
ziyde idp Hred-nme ile tesmiyede tegfl klur129 olarak belirtmektedir.
Anlald gibi eseri grmeyen Gibb lnin szlerini yanl anlayarak bu kanya
varmtr.
Eski kaynaklarda eserin yazl sebebi ve kime sunulduu konusunda muhtelif
bilgiler bulunmaktadr. k elebi, Knalzde Hasan elebi ve Gelibolulu l
eserin elebi Sultan Mehmede sunulduunu belirtmiler; yazl sebebi konusunda
da elebi Sultan Mehmedi tedavi ederek Tokuzlu adl kyn tmarn hediye alan
eyhnin kye giderken tmarn eski sahipleri tarafndan hrpalandn padiaha
bildirmek iin eseri kaleme aldn anlatan bir hikaye nakletmilerdir. Seh
tezkiresinde ise eserin II. Murada sunulduu belirtilmektedir. Yazl sebebi ise; II.
Muradn kendisine vezir yapmak istedii eyhyi rakipleri kskanarak onun
Nizminin hamsesi gibi bir eser yazmasn sonra vezir olmasn isterler. Bunun
zerine eyh Hsrev irini tercmeye balar ve bin beyit kadar nazmedip
padiaha sunar. Eserden bir hayli memnun kalan padiah aire bol ihsanda bulunur.
Memleketine dnerken haramilerin saldrsna urayan eyh her eyini kaybeder,
bunun zerine de Harnmeyi yazarak padiaha gnderir. Latf tezkiresinde ise
126
BLTEKN, age, s. 81-82
127
TMURTA, age, s. 5
128
GBB, age, s.198
129
SEN, age, s. 114
27
airin Hsrev irini bitirdikten sonra II. Murada gtrr. Padiahn eseri ok
beenmesine karlk rakipleri, eserin Nizmiden tercme olduunu ve vlmeye
layk olmadn sylerler. Bunun zerine de eyh, umduu ihsanlardan mahrum
kalr; kendi halini ve dmanlarnn durumunu rnek gstererek eseri kaleme alr130.
Sonu olarak airin eserindeki beyitlerden yola klarak k elebi, Hasan elebi
ve lnin verdii bilgiler geerli kabul edilmitir.
Mehmet zdemire gre eyh, bu eseri Arapa bir ataszn, Emir
Hseynnin Zdl-msfirninde geen bir eek hikayesini, brn geleneindeki
eek hikayesini ve Ezop masallarndaki varyantlarn deerlendirerek yazmtr131.
Ayrca eserin konusunun Kelile ve Dimnede geen hayvan hikayelerinden ve
Firdevsnin ehnmesinde geen bir eek ile kz hikayesinden alnd da ne
srlmektedir132.
Hikyede genel olarak insan zaaflar hicvedilmekle birlikte, elindekine kanaat
etmeyen, hak ettiinden daha fazlasn isteyen insann decei durum
anlatlmaktadr. Hikye, herkesin verdii emek kadar rahat hak edeceini aklayan
bir sosyal adalet anlaynn savunulmasyla bitmektedir. Kader kavramn, kaderin
insan hayatndaki yerini ve kadere kar gelmenin sonularn da ileyen air
insanlarn maddi veya manevi olarak farkl yaratlmalarnn nemli olmadn da
vurgulamtr. Hikyede geen varlklarn eski toplum yapsndaki karlklar
dnldnde, hikye daha iyi anlalmaktadr. Buna gre eek halk, pir eek
bilginleri, kzler yneticileri, tarla sahibi ise padiah temsil etmektedir133.
Dil ve slup inceliinin yan sra eserdeki lirizm de dikkati ekmektedir.
Nitekim mesnevideki msralarn ou gazellerindeki msralardan daha gzeldir134.
Toplam olarak 5 nshas bulunan eser zerinde Tahir Olgun ( Germiyanl
eyh ve Harnmesi, Giresun 1949), F. Kadri Timurta ( eyhnin Harnmesi,
stanbul 1971) ve Mehmet zdemir ( eyh Harnme, stabul 2011) almtr.
Har-nmeden:

Bir eek var idi zaf nizr
Yk elinden kat ikeste v zr
130
TMURTA, age, s. 5-7
131
BLTEKN, age, s. 82
132
ZDEMR, age, s. 4
133
ZDEMR, age, s.7-8
134
KABAKLI, age, s. 515
28
Gh odunda v gh suda idi
Dn gn kahr ile ksuda idi
Ol kadar eker idi ykler ar
Ki teninde t komamd yar
Nice t kalmamd et deri
Ykler altnda kana batd deri
Eydr idi gren bu sretl
Tan degl mi yrr snk atlu
Duda sarkm u dmi enek
Yorlur arkasna konsa sinek
Toranur idi arpa arpa teni
Gz grnce bir avu saman
Kargalar dirnegi kulanda
Sinegn seyri gzi yagnda
Arkasndan alnca palan
Sanki it artuyd kalan
Bir gn ss eder himyet ana
Yani kim gsterr inyet ana
Ald palann v sald ota
Otlayurak biraz yridi te
Grdi otlakda yrr kzler
Odlu gzler gerl gzler
Smrp eyle yerler otla
Ki kln ekicek tamar ya
Boynuz bazsnn ay gibi
Kiminn halka halka yay gibi
Brip n virrler vze
Yankulanurd ta u dervze
Har- miskn eder iken seyrn
Kald grp srlar hayran
Geh yrrler fergat ho-dil
Gh yayla v kla geh menzil
Ne yular derdi ne gm- palan
Ne yk altnda haste v nln
29
Acebe kalur u tefekkr eder
Kend ahvlini tasavvur eder 135
3. Hsrev irin: Birok kaynakta eyhnin en deerli eseri olarak
nitelendirilen 6944 beyitlik bu eserin, airin lmne kadar tamamlanamad iin
1421-1429 yllar arasnda kaleme alnd dnlmektedir. Nitekim airin yieni
Cemli esere yapt zeylde bunu aka belirtmitir. Birok mellifin Trkede
yazlan en gzel Hsrev irin hikayesi olarak belirttii bu eser Trk edebiyatnda
yazlan ikinci Hsrev irindir. Ancak eyhnin eseri kendinden nce ya da sonra
yazlanlar arasnda en baarlsdr.
Latf eser hakknda: Zebn- Trkde Kssa-i Husrevi andan irin dimi yokdur.
Egeri ol nazm- b-nazre nazre dimi okdurtarz- mesnevyi ve nazm- rengn-i
maneviyi uar-y Rm bundan grdiler ve zyd- elfzla ars- nazm- kelma andan
suret virdiler. Bu hussda Rmun mesnev-gylar ana mukallid pey-rev olmulardr. Fil-
hakka nazar olunsa Kssa-i Hsrev zebn- Trkde andan bir slb- nevdr. Yine imdiki
vaktde dahi acep nazm- hlet-bah ve rh-perver dil-kedr. Fe-keyfe ki ol feyz-bah u
hlet-engiz mevizet-mel te-riz mutasavvfne ebyt ve meyihne mevzt her
biri deme gn ve fen virr kelimt ki mm-ileyhn kitb- mstetbndadur mesnev-
gyn- Rmdan birinn nazmnda vk olmamdur136
Seh Bey tezkiresinde: Bu kitab bir vehile ryi hb ve endzesin mergub
itmidr ki, sonradan gelen zamne fzllar ve devrn kmilleri Hamse tercemesine ok
say-i beli ve cehd-i bi-dirg itmilerdr; lkin elfz ve man bbnda, hikaye bast
hussnda ve c-bec mnsebetle elfz rd eylemekte Mevlna eyh sze bir mertebede
selset ve hikyeye bir reng ile letfet ve suret vermidr ki, kimseye myesser, belki
makdr- nev-i beer olm degl. El-hsl szi hadd-i icze iletmi, beynel-mevli vel-
ehli kitab- makbul ve er menkuldr137.
k elebi tezkiresinde: Kitab- mezkr hod eeri ekser yiri tercemedir; amm
beher hl muhkem ve stvr ve yek-dest ve hemvardr; ol zamna gre irde bu zarfet ve
letfet okdurHusrev irin dah, mehur- ehr diyrdur; gyet-i hretinden ebyt
ird olunmad138.
Knhl-Ahbarda ise: El-kssa ir-i mezbr nazm- Husrev irinle mehur
ve divn- gazelliyt n-yb u mestur eyhu-uar idi maruf ve mezkrdur. Kitb-
135
136
137
KUT, age, s. 169
138
KILI, age, s. 1455
30
mezbrda ho-yende baz ebyt ve zebn- vukuda elfz u ibrt mteksir
mevfrdur139.
Tezkirelerde de grld gibi her bir mellif mesnevnin deeri zerinde
durmular ve airin eserdeki baarsn dile getirmilerdir.
Eserini II. Murada sunan air, eseri neden kaleme aldn sebeb-i telif
blmnde aklamtr. airin muzdarip olduu bir zamanda, can hatifi airin
gnlne seslenerek bu dnyann fani olduunu, ondan geriye sadece adnn
kalacan bu yzden de adn yaatacak bir eser meydana getirmesini syler. Hatifin
bu szlerinin ardndan air padiah iin bu eseri yazmaya koyulur140.
Sorarsan kimdr ol Hakdan meyyed
Direm Sultan Murad ibni Muhammed beyitiyle air eserini II. Murada
sunduunu ifade etmitir. Eski kaynaklarda eserin II. Murada sunulduu konusunda
hemfikirdirler. Seh tezkiresinde gereklii tespit edilemeyen bir hikye mevcuttur.
Buna gre II. Murad eyhyi veziri yapmak ister. Ancak rakipleri onu kskanarak
nce Nizmnin hamsesi gibi bir eser yazmasn sonra vezir olmasn sylerler.
Bunun zerine eyh Hsrev irini seer ve tercme etmeye balar141.
airin hayatnn eseri tamamlamaya yetmemesinden dolay eserde iruye
Vakas eksiktir. Bursal Mehmet Tahir Efendi, Sultan Muradn emriyle eyh
Nizmnin Penc Genc ismiyle marf Hamsesinden Husrev rn nl hikyesinin
Trke nazmna balam ise de ikmline muvaffak olamayp kzkardeinin olu Hurd
Ferah-d nzm Ceml tamamlamtr142. diyerek bilgi verdii eserinde dier
kaynaklarda olduu gibi yanlmtr. Cemli esere sadece bir zeyl yazm, onu
tamamlamamtr. Eseri tamamlayan 16. Asr airlerinden Rmdir143.
eyhnin eserde Nizminin baz beyitlerini aynen aktarmasna karlk, eser
tercme bir eser deildir. nk air Nizminin mesnevisinden baz blmleri
karm, ksaltm veya uzatmtr. Kaynaklarda da belirtildii gibi bir telif eser
kadar deerli olan bu eser 775 beyitlik bir dua, mnacaat, tevhid, nat, yaratl ve
yaratcya ait hikmet bahsi, kitabn yazl sebebi, II. Murada nasihatleri ve vgleri
ile oluan 15 para manzume ile balar. Asl hikye ise 11 blmden oluur. Mesnevi
139
SEN, age, s. 113
140
141
142
Bursal Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, Meral Yaynlar, stanbul 1972., s. 390-391
143
TMURTA, age, s.130
31
ran ah Hrmzn olu Hsrev ile Ermen ehrinin padiah Mehin Banunun
yeeni irin arasndaki beeri ve maddi ak anlatr144.
Eserde Sen, Attr, Mevln ve Sdden de izler grlmektedir. Aruzun
mefln mefln fauln kalbyla yazlan eser Trk mesnevi edebiyatnda bir
merhale olarak kabul edilir. Trk ve Avrupa ktphanelerinde birok yazmas
bulunan eser, baz muhtelif nshalar karlatrmak suretiyle F. Kadri Timurta
tarafndan neredilmitir.
Aaya Husrev rn mesnevisinden iki blm alnmtr:
DER MEDH- SULTN-I AZAM HENH-I MUAZZAM SULTN
MURD HAN BN MUHAMMED HAN
Ne sultn ftb- heft-kiver
Hmyun talat ferhunde-ahter
Ferdn-ferr Dr-ry Cem-cm
Felek-taht u cvn-baht u cihn-km
Elif lfetden ald r-y rahmet
Kola eh mm-i mlk dl-i devlet
Bu drdi drd rkn iken cihna
Bir ad olmdur ol han- zamna
Sorarsan kimdr ol Hakdan meyyed
Direm Sultn Murd ibni Muhammed
Bileli demden adn l-i dem
Murd anunla buld ehl-i lem
TEZVC KERDEN- HUSREV RN-R .
ehn gitmidi sabr v mecli
Tolam san nra serv tal
Revn barna basd cn bigi
Yir itdi snede mn bigi
Ne rhun ola bundan yig fth
Ki yr ile sabh ide sabh
Girip bostna ol mestne blbl
Gl ile ekker eyledi tenakkul
Pes andan urd eftlya diler
k dirdi ter tze yimiler
144
TMURTA, age, s.104
32
Geh elmadan itdi nukl-sz
Geh nr ile kld ve-bz
33
2.1. ERH KAVRAMI VE EYHNN GAZELLERNN ERH ZERNE
erh, divan iirini okumada, anlamada, bu iirin derinliine inebilmede,

bunlarn sonucunda da airin fikir ve hayal dnyasn oluturan ahsi ynn
anlamada nemli bir rol oynamaktadr145. Eskilerin erh-i mtn, yani metin erhi
dedikleri almalar divan edebiyatnn kendi dneminde balayarak gnmze kadar
gelmi, gnmzde de gemile kurduu ba dolaysyla byk nem kazanmtr146.
Arapa bir kelime olup ama, ayrma, aklama ve izh etme anlamlarna
gelen erh147, eitli ilim dallarnda yazlm bir eseri, bir yaz ya da risaleyi daha
anlalr hale getirmek amacyla yazlm eser veya yazdr148. ncelikle Kurn ve
Onun icz ile Hz. Muhammedin hadislerini daha iyi anlama gayretiyle ortaya
kan erh, Kurnda nirah suresinin ilk ayetinde: Senin iin geniletmedik mi
barn eklinde gemektedir149.
Balangc VIII. yzyla kadar uzanan erh gelenei hakknda Mine Mengi,
Eski metinlerde rneklerinin sk grld derkenarlardan, yani asl metinle birlikte,
metnin sayfa kenarlarnda yer alan erhlerden; tek msran, beytin, cmlenin, bir iirin msra
ve beyitlerinin metin iindeki erhlerine; ya da mstakil kitap erhlerine, kadar birok
eidinin grld erhler, divan edebiyatnda nemli bir yer tutarlar. Hiye, hmis, telhis,
talikat gibi eitlerinin de bulunduu erlerin genelde ortak yanlar, aklama gerektiren
kelimeyi, msra, beyti ibareyi, cmleyi ya da metni anlalr klmak amacyla aklamay
esas almalardr150. diyerek, klasik iirin yaand dnemde metin erhinin aklama
amal yapldn sylemektedir.
erhin tarihi her ne kadar eskilere dayansa da, en nemli metin erhi
problemleri klasik Trk edebiyat metinlerinde karmza kmaktadr.151Gerek
iinde bulunan yabanc kelime ve tamlamalardan, gerekse deien sosyal hayat, det
ve kltrden dolay divan iirini anlamak ve zmsemek, devrine veya airine gre
farkllklar gstermekle birlikte zordur.
145
YENTERZ, Emine, Metin erhiyle lgili Grler,
http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/102/98, s. 1, (12.08.15)
146
MENG, age, s. 76
147
DOAN, Muhammet Nur, Eski iirin Bahesinde, Metin erhi zerine, Yelkenli Yay., stanbul
2009, s. 8
148
ERDOAN, Mustafa, Edebiyatmzda erh Geleneine Genel Bir Bak, CB Sosyal Bilimler
Dergisi, S:1, Manisa 1997, s. 286-293, s. 1
149
YEKBA, Hakan, Metin erhi Gelenei erevesinde rihlerin Divan iirine Yaklamlar,
TRKYAT ARATIRMALARI DERGS, http://tll.ibu.edu.ba/assets/userfiles/tll/TDE-210-ESKI-
TURK-EDEBIYATI-II-%C5%9E%C4%B0%C4%B0R-%C5%9EERHLER%C4%B0.pdf, s. 191
150
YEKBA, agm, s. 77
151
KORTANTAMER, Tunca, Eski Trk Edebiyat Makaleler, Kltr ve Turizm Bakanl Yay.,
Ankara 2004, s. 55
34
Trke, Arapa ve Farsa olmak zere dilin konuulduu Osmanl
corafyasnda kaleme alnan erhlerde ok dillilik grlmektedir. Arapa ve Farsa
yazlm edeb eserlere yaplan Trke erhler, erh literatrnn nemli bir ksmn
oluturmaktadr. Bu erhlerde rihlerin, kelimelerin semantiklerine dikkat ettikleri
ve erhlerini bata yet ve hadis olmak zere eitli ataszleri ve hikayelerle
zenginletirdikleri dikkat ekmektedir152.
Trke manzum metinlerin erhine -birka istisna haricinde- XX. yzyln
balarna kadar rastlanmaz153. Metinler erhi ilminin esiz stad154 olarak bilinen
Ali Nihat Tarlan, 1937 ylnda yaynlad Metinler erhine Dair isimli kitapkta,
metin erhinin nasl olmas gerektii hususundaki grlerini ayrntl bir ekilde dile
getirmitir155. Tarlana gre metin tetkiki, tarih, psikoloji, sosyoloji gibi dier bilim
dallarnn metodlarndan istifade eder, ancak onun kendisine ait prensipleri ve yollar
vardr; hibir zaman bu bilim dallarna malzeme salayan bir alan deildir. Bu
yzden metinleri dier ilimler iin deil, kendisi iin, kendisi olarak tetkik etmek
gerekir.156.
Sadece anlamaya alan metin erhi, bu ynyle edebiyat tarihi, teorisi ve
edeb tenkitten tamamen ayrlr. nk Tarlana gre, edebi tenkit, tenkit edenin
ahsi zevkleriyle yazld iin, bu eser ikinci trden bir edeb eserdir157.
Tarlana gre, bir btn olan sanat eseri, ancak birimleri vastasyla ele
alnabilir. Klasik edebiyatmzda iirlerin birimi ise beyitlerdir. Beyitlerde iin maddi
ynn tekil eden i ie gemi hayaller dnyas bulunmaktadr. Bunlarn kullanl
tarz ise sanatkrn kiiliini ortaya koyar158. rihin burada izleyecei yol bellidir.
Metinden anladn nesnel bir ekilde anlatr. Sylediklerini belgelendirir, sonunda
erh ettii esere gzel veya irkin hkmn vermez159.
Bir eserin, kendisini meydana getiren airin i benliini ve meydana geldii
dnemin karakterini gsteren nemli bir belge olduunu syleyen Tarlan, metne
152
CEYLAN, mr, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, erh Maddesi, C: 38, s. 565-566
153
CEYLAN, age, s. 567
154
KORTANTAMER, agm, s. 57
155
GLE, smail, Klasik Trk Edebiyat Metinleri Nasl erh Edilmeli?,
https://www.academia.edu/2501205/KLAS%C4%B0K_T%C3%9CRK_EDEB%C4%B0YATI_MET
%C4%B0NLER%C4%B0_NASIL_%C5%9EERH_ED%C4%B0LMEL%C4%B0, s. 84
156
157
GLE, agm, s. 85
158
159
GLE, agm, s. 85
35
yapsal, psikolojik ve psikanalitik olarak da yaklalmas gerektiini vurgulayarak
modern metin erhi metodlarnn kaplarn aralamtr160.
Geleneksel erhlerde genellikle erh edilecek metin verilir, daha sonra erhe
geilir. Bu yolda metindeki kelimelerin lgat manlarnn, gramer yaplarnn vb.
verilip sonra asl kastedilen many vermek; yukarda belirttiimiz zelliklere hi
deinmeden direk olarak aklamaya gemek gibi iki ayr usul kullanlmtr. rih,
konunun daha iyi anlalmas iin aklamaya hatra, hikye, kssa ve kendi
iirlerinden ekleyebilir161.
Bu ekilde ele alnm yzlerce eserden birkan temsil eden Mesnev, Hfz
Divn, Muhammediye, Glistan, Glen-i Rz gibi eserlerin erhlerinde beytin
genel manasndan ok beyit iindeki kelimeler zerinde durulmas dikkat
ekicidir162.
Gnmzdeki metin erhi metodlar iin Amil elebiolunun yapt
tesbitler yol gstericidir. elebiolu, metin erhinde dikkat edilmesi gereken
noktalar alt maddede toplamtr:
1. Kelimelerin szlk anlam
2. Kelimelerin terim anlam
3. Beyitteki mecaz, kinaye ve tevriye gibi sanatlarn tespiti
4. Kelimelerin metinde tesadf olarak bulmayp bir fonksiyonu olduunu
dnmek ve yklendii grevi bulmaya almak
5. Kelimeler aras balant kurmak
6. eitli devir ve seviyedeki airlerin ayn konuda yazlm eserlerini
karlatrmak163
Biz de eyh divanndan setiimiz gazelleri klasik erh metoduyla erh

etmeye altk. Beyitlerin ilk olarak dil ii nesre evirisini, daha sonra kelimelerin
szlk anlamlarn verip gnmz Trkesiyle nesre evirisini verdik. Nesre
evirirken elimizden geldiince beyitteki kelimeleri kullanmaya, anlam erevesine
uymayanlar bile bir fonksiyonu vardr dncesiyle anlamlandrmaya altk.
Ahmet Paa, Necati Bey gibi airin adalar zerinde yaplan almalar okuyup
gerektii yerde faydalandk.
160
GLE, agm, s. 87-88
161
ERDOAN, agm, s. 3
162
YENTERZ, agm, s. 1
163
YENTERZ, age, s. 1-2
36
Aklama ksmnda ise ilk gazellerde elimizden geldiince derinlere inmeye
alrken, son gazellere doru tekrara dmemek maksadyla kullanlan mazmunlar
zerinden stnkr geerek beytin asl ifade etmeye alt eyi vermeye altk.
Yine tasavvuf gazellerde tasavvuf remizlerin anlamn szlkten bakarak imkan
dahilinde aklamaya, kelime ve kelime gruplaryla iaret edilen hikaye ve kssalar
bulmaya ve aklamaya gayret ettik. Son olarak ise edebi sanatlar gsterdik.
37
2.2. EYH DVNINDAN SELEN GAZELLERN ERH
2.2.1. GAZEL l164
Mefl Filt Mefl Filn
1. irinde luf ola m gl kim azn ola

Yaz deftere bu iri ki ikmet hemn ola
2. Jengr- amdan it dil cn gzgsini pk

Cm- mey ile ki yine-i ayb-bn ola
3. Y Rab bu ulm u fitne zamnndan el-amn

mn iden bu virde beldan emn ola
4. Dny den durur aa dn ayanmaya

Bd alayan bu ki zih pk-dn ola
5. utd cihn zer riy fiyet bulan

Mey-ne gesindeki alvet-nin ola
6. Dmedi engme nice yandumsa dve

Bir hem-nefes ney ki deminde ann ola
7. ey o neh arbta ad l
Ki ab- ev ev ile du yan ola
erh
164
BLEKN, Halit, eyh Dvn (nceleme-Tenkitli Metin-Dizin), Doktora Tezi, Ankara 2003, s.
104
38
1. irinde luf ola m gl kim azn ola
Yaz deftere bu iri ki ikmet hemn ola
irinde lutf ola m kim gnl hazin ola. Bu iri deftere yaz ki hemin hikmet
ola.
Lutf (a.i.) : 1. holuk, gzellik. 2. iyi mumele, iyilik
Hazn (a.s.) : 1. hznl, mahzun olarak, kederli, gaml. 2. hzn
verici
Defter (a.i.c. deftir) : dikilmi kt mecmuas
Hikmet (a.i.) : 1. hakmlik. 2. Sebep
Hemn (f.e.z.f. ve s.) : bu bile, tpk bu; ok
iirinde letafet (tatllk) ol(sa) gnlm hznl (hazin) olur mu? Bu iiri
deftere yaz ki bu da hikmet(li bir sz) olsun.
Amelle beraber ilim, faydal ilim ve salih amel anlamlarna da gelen hikmet,
insandaki akl kuvvesinin istikamet zere ve arlklardan uzak olma mertebesidir165.
Bir i yapldnda ve akbetinde o iten bir fayda grldnde, hikmet
kelimesinden bahsedilebilir. Bu yzden slam limleri tek bana ilmi, hikmet kabul
etmezler. limle amel birletirilmeli, ilimler byle uygulanmal ve bir fayda vermesi
beklenmelidir. Hikmet ilimle yaplan ameldir ve ilimle ameli birletiremeyene hakm
denilmez166.
air, beyitte iirin tatl ve hikmetli olmasna dikkat ekmitir. iirin, insann
ruh halini olumlu ynde etkilemesi ve onun sevindirmesi gerekir. Beyite baka bir
ynden baktmzda ise daha farkl bir anlam karmza kmaktadr. Bir yap olarak
baktmz beytin her bir tulas, yani kelimeleri ile oynadmzda karmza:
Gnl hznl (hazin) olduu zaman iirinde letafet (gzellik) olur mu? Bu
iiri deftere yaz ki sebep (dediin) byle167 olur. yorumu kmaktadr. Nitekim
bilindii gibi ou aire gre iirin gzel olmas, insan kalbine dokunmas iin hzn
arttr. air bununla hznl olan gnlnden letafetli iirler beklenmemesi
gerektiini vurgulamaktadr.
165
ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yay., stanbul 2012, s. 169
166
ETNKAYA, Bayram Ali, Yitik Bilgi ve Hikmet, Nasihat Yay., Ankara 2007, s.38
167
Ahmed Paann hemn ola redifli gazelinde hemn szc byle olarak kullanlmtr. bk.
KARABEY, Turgut, Ahmed Paa Hayat Sanat Eserleri, Aka Yay., Ankara 1996, s. 178-183
39
iirin hikmetli olmas gerektii konusuna gelindiinde ise Peygamber
Efendimiz (sav.)in "Fasih ve beli olan szde sihir vardr ve iirde hikmet
vardr168. hadsleri divan airlerini bu trde eser vermeye sevk etmitir. Kur'an-
Kerim'de, Resul-i Ekrem (sav)'e hitaben: "(nsanlar) Rabbinin yoluna hikmetle,
gzel tle davet et! Onlarla mcadeleni, en gzel yol hangisi ise onunla yap169.
emri verilmitir.
Teann kn akn, fskn fskn arttrrsa, hikem bir iir de klarn
akn, kt iir ise fsklarn fskn artrr170. Beyitte de sevgilinin letafetten yoksun
olan iiri karsnda airin gnl hznldr. air, onun iirinden hem bir tatllk hem
de akn daha da arttracak bir hikmet beklemektedir. Burada sevgilinin yz bir
defter, yzndeki ayva tyleri de bir iir gibi dnlm olabilir. Byle
dnldnde sevgilinin aire yz vermedii anlam kmaktadr. Tasavvuf
adan baktmzda ise, mrn bir defter olarak dnen air bu hikmetli iirin
sylenmesiyle birlikte hayatnn daha neeli geeceini ummaktadr.
Beyitte hazin ve lutf kelimeleri arasnda tezat, ir, defter ve yaz kelimeleri ile
de tenasp sanat yaplmtr.
2. Jengr- amdan it dil cn gzgsini pk

Cm- mey ile ki yine-i ayb-bn ola
Cm- mey ile dil cn gzgsini jengr- gamdan pk it. Ki yine-i gayb-bn
ola.
Jengr (f.i.): 1. pas, kir. 2. bakr pas

Gzg (t.i.): ayna
Pk (f.s.): 1. temiz, ar, pak 2. saf, hlis; hilesiz 3. kutsal, mbarek
168
Buhr, Edeb 90; Eb Dvud, Edeb 95, (5010); Tirmiz, Edeb 69, (2847); bnu Mce, Edeb 41,
(3755)http://www.hadis.org/hadis/modules.php?name=KutubiSitte&h_op=hadisgoster&kid=472.(6.0
9.14)
169
Kurn- Kerm, Nahl Suresi (16/125)
170
Abdullah Faruk el-Mceddid, slm'da Zikir ve Rbta, FAV Yaynlar, Ankara 1997, s.110
40
Gayb (a.s.c. guyb) : 1. gizli olan, gze grnmeyen ey, kayp. 2.
belirsiz, bilinmeyen eyler
-bn (f.s.) : gren, grc
Gayb-bn: gizli olan, gze grnmeyen, belirsiz ve bilinmeyen eyleri
gren, grc
arap kadehi ile gnl ve can aynasn gam pasndan temizle ki bilinmeyeni
gren ayna olsun.
Divan edebiyatnda gerek gerek gerekse mecaz anlamlaryla birok kavrama

sembol olmu ayna, parlakl ile sevgilinin yzne, gerdanna mebbehnbih
olmutur171. Gubar, toz, jengar gibi kelimelerle bir arada kullanlan ayna ile cam-
Cem, ayine-i skender, ayine-i lem-nma gibi terkipler kullanlarak efsanevi
aynalara da telmihte bulunulur172. Beyitte telmihte bulunulan ey, arab bulduu
dnlen Cemin kadehidir. Bu kadeh, iine bakldnda dnyada olup bitenlerin
grldne inanlan sihirli bir kadehtir173.
Tasavvufta somut eyann soyut, soyut eyann da somut bir hal almas
neticesinde ayna mefhumu da eitli sembollerle karmza kmaktadr. Vahdet-i
vcut, eyann ve insann mahiyeti, yaratl ve tecelli gibi kavramlar anlatlrken de
ayna kullanlmtr174. Mistisizmin zn ifade etmeye en uygunu ve ayn zamanda
temelinde irfn (gnostik) veya akl zellie sahip olan ayna simgesidir. Ayna
manevi tefekkrn en dolaysz simgesidir; nk znenin ve nesnenin birliini
temsil eder175.
Tasavvufa gre dnya, ilhi tecelli zerine yaratlmtr. Allah kendisini
grmek ve gstermek istemi, bunun zerine kinat ortaya kmtr. Yani bu dnya
Allahn, yani sevgilinin grnd yer, dolaysyla da bir nevi aynadr. nsan bu
imtihan leminde her bir iein anda, her bir rzgrn esiinde, her bir yamur
171
ONAY, Ahmet Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, TDV Yay., Ankara 1993, s. 56-
57
172
GLER, Zlfi, eyh Galip Divannda Ayna Sembol, Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, C:14, S:1, Elaz 2004, s.2
173
ONAY, age, s. 87-88
174
GLER, agm, s. 2
175
BURCKHARD, Titus, Akln Aynas (Geleneksel Bilim ve Kutsal zerine Denemeler), ev.
Volkan Ersoy, nsan Yay. stanbul 1997, s. 127
41
damlasnda Allah sevgisini grebilir. Zira lem bir ayna onda meydana gelen her
olay da, bir tecelli aksidir176.
Tasavvuf edebiyatnda arap kadehi ve arap ime, Cemin kadehi gibi btn
srlar insana aklayan, bildiren bir by olarak kabul edilmektedir. Bu yzden bu
terkibi genellikle gnle benzetirler177. Gnl, bir ayna ise temiz olmaldr. Slikin
gnl dediimiz ayna onun her phesinde ve nefsine her yenik dmesinde bir kat
daha tozlanr, lekelenir. Gnl aynasndaki tozlar temizleyen salik, zamanla
yaratlanlar ve yaratan daha net grr. eyhi de ilk beyitte sevgiliden gelen dertle
yani ltufla gnl aynasndaki tozlar frdn belirtmiti. Bu beyitte de baz
efsanelere telmihte bulunarak seyr-i slk yolundaki bir kiinin gnlnde Allahtan
baka hibir ey olmamasna, bu kesret leminde her nereye baksa vahdeti grmesine
dikkat ekmitir. air Cemin kadehinden iilen arapla, yani ilahi akla gnl
aynasnn pasnn silineceini ve bylece muhabbetullahla grnmeyenleri grnr
hale getirileceini belirtir.
Jengr- gam- cm- mey, dil-yine, gzg- gayb-bin kelimeleri arasnda leff
ner-i mretteb, can ve dil aynaya, gam somutlatrlarak somut bir eyaya, arap da
bu eyay temizleyen bir maddeye tebih edilmitir. Ayrca gam, dil, can, cm- mey,
ayine ve gzg kelimeleri tenasp sanatn oluturur.
3. Y Rab bu ulm u fitne zamnndan el-amn

mn iden bu virde beldan emn ola
Ya Rab! Bu zulm u fitne zamanndan el amn. Bu virde mn iden beldan

emn ola.
Vird (a.i.c. : evrd) : belli zamanlarda okunmas det olan Kurn

czleri, dular
176
PALA, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, Aka Yay., Ankara 1989, s.165
177
ULUDA, age, s. 82-83
42
Emn (a.s.c.: men) : 1. emniyet sahibi, korkusuz; birine emniyet
eden, gvenen; phe etmeyen; kendisine gvenilen kimse 2. emniyetli, korkusuz
(yer) 3. i. Hz. Muhammedin lkab 4.i. erkek ad
Ey Allahm ! Bu zulm ve kargaa ortamndan usandm, (yardm et ). Bu

duya min diyenler belalardan emin olsun.
air beyitte kargaa ve zulm ortam derken, iinde bulunduumuz dnyadan

bahsetmitir. Tasavvuf dncede dnya, insan Allahtan uzaklatran ve gaflete
dren her ey178 olarak tarif edilmektedir. Dolaysyla insanlara bu dnya yerine
ahireti semeleri gerektii vurgulanr. Kuranda "Dnya menfaati nemsizdir, takv
sahipleri iin hiret daha hayrldr179. buyurulmutur. nsann bir sreliine
barnd bir misafirhane olan bu dnya, ahiret iin bir menzil, bir binektir. Kim onu
bu ynde kullanrsa, ilahi rzaya kavuur. Kim onun aldatclna kanp onun
zevklerine kaplrsa, hsrana urar. Dnyann aldatclna kaplmayan insanlar
iinse bu lem cehennemdir. nk burada bulunan nimetlerin ahiretteki nimetler
yannda bir hi olduunun farkndadrlar.
air de beyitte Allaha yalvarmakta, ondan medet ummaktadr. stelik
duasna vird zellii katmtr. Vird gnlk ders olarak verilen zikirdir180. Yani airin
tek duas bu olmu, gnlk bir dev gibi her gn yapmaktadr. inde bulunduu
zulm ve hakszlk ortamndan bkm, usanmtr. Bir an nce Ona kavumak
istemektedir. Mevlnann deyimiyle eb-i ars u beklemektedir. Zira hakikat ehli
iin bu msiv dnyasndan ahirete gei gn, dn gndr. airi bu yakarn
duyup min diyenler de kurtulua ereceklerdir. Bu duaya min diyen kiiler, airle
ayn gr benimseyen kiilerdir. air gibi ahireti isteyen bu kiilere de zeval
yoktur. Onlar da Kitb- Mbn de buyurulduu zere doru yoldadrlar.
Zulm, fitne, bel, mn kelimeleri tenasp sanatn oluturur. Rab, min, vird
kelimeleri ikinci bir tenasp oluturur. Y Rab ile nid sanat yaplmtr.
178
ULUDA, age, s. 112
179
Kurn- Kerm, Nis Sresi (4/77)
180
43
4. Dny den durur aa dn ayanmaya
Bd alayan bu ki zih pk-dn ola
Dny den durur ana dn tayanmaya. Bu hki bd anlayan zih pk-dn ola.
Den (a.s.) : alak, rezil, soysuz

Dn (f.s.c. dn-yn) : bilen, bilici, bilgi
Zih (a.e.) : 1. ne gzel, ne ho 2. ferin, bravo
Dnya alaktr, ona bilgili (insan) dayanmaz. Bu topra rzgr kabul edenin
dini ne gzel temiz olur.
Sevgiliden ayrlp bu dnyaya gelmi insan iin bulunduu yer, dayanlamaz

bir azap ocadr. air de hakiki k iin bu dnyann bir cehennem, sahte k iin
de cennet mahiyetinde olduunu vurgulamaktadr. Fani dnyann gerekliini
anlayanlarn bilgili olduunu ve bu hayata dayanamayacaklarn belirtir. Bunlar
anlamayan ndnlar ise, birka nefeslik mrlerini zevk ve sefa iinde
geireceklerdir. Bu lemin hiliini anlayan kiinin gnl gz alm, bakt her
yer de Onu grp onsuz hibir eyin gerek bir varl olmadn anlamtr. Bki
bir gazelinde;
Hep sennndr benm dny cefsn ekdm
Yosa mrm var sensiz neylerin dnyy ben181 diyerek bu dnyann
boluunu, Onsuz bir hi olduunu belirtmek istemitir.
Kinatn en alt kademesinde toprak bulunur. Rzgrn ise bir varl, cismi
yoktur, ruh gibidir. Bir esiiyle topra havaya kaldrr. Bir varl olmayan insan da,
bir gn gelecek sadece ruh olacaktr. Bir rzgr gibi sevgiliye doru esecektir.
Kurnda : Rzgrlar rahmetinin nnde mjde olarak gnderen O'dur. Sonunda
onlar (o rzgrlar), ar bulutlar yklenince onu l bir memlekete sevk ederiz.
Orada suyu indirir ve onunla trl trl meyveler karrz. te lleri de byle
karacaz. Her halde bundan ibret alrsnz.182 buyurulmutur. eyh de btn
insanlar gibi topraktan yaratlm ve yine toprak olacaktr. inde yaad dnyann,
181
KK, Sabahattin, Bk Dvn, TDK. Yay., Ankara 2011, s. 335
182
Kurn- Kerm, Arf Suresi, (7/57)
44
yani zerine bast topran geiciliinin farkndadr. air, tasavvufun ngrd
gibi bir toprak olmak ve sevgiliye kavuma mjdesini veren rzgrla birlikte
sevgiliye umay istemektedir.
air ansr- erbadan toprak ve havay beyitte kullanmtr. Dnya alak bir
kiiye benzetilerek tehis edilmi, den ve dn kelimeleriyle cinas yaplmtr.
Dny, den ve hk kelimelerinde tenasp vardr.
5. utd cihn zer riy fiyet bulan

Mey-ne gesindeki alvet-nin ola
Cihn zerk riy tutd. Afiyet bulan mey-hne gesindeki halvet-nin ola.
Zerk (a.i.) : 1. bir su vey sv ilac rnga ile verme 2. sofularn

giydii mavi cbbe 3. dindar grnme 4. ikiyzllk, hile, riy, dalavere
fiyet (a.i.) : salk, esenlik
Halvet-nin (a.f.b.s.) : halvette, yalnzlkta oturan
Dnyay ikiyzllk ve hile sard. Meyhane kesinde afiyet bulan yalnz

otursun.
air beyitte, evresindeki insanlarn ikiyzllnden yaknmaktadr. Divan

edebiyatnda riya denilince akla ilk gelen zhiddir. Rind ve zhid, divan
edebiyatnda sk kullanlan sembollerdir. Bu ikisi, her zaman bir ekime
ierisindedir. Rind, hogrl olgun insan, zhid ise kaba sofuyu temsil eden iki
tiptir. Genelde kendilerini rind merep olarak gren divan airleri, iirlerinde daima
zahidi ktleme abasndadr. Rind, ibadetini Allaha kavumak iin yapar. airlere
gre asl olmas gereken de budur. Bu yzden zahidi ikiyzl olarak
vasflandrmlardr183.
183
SEVG, Ahmet, Fuzlnin Rind Zhidi zerine, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S: 3, Konya
1997, s. 129-130
45
Tasavvufta meyhane, Allah aknn sunulduu yerdir, yani tekkedir184. Halvet
ise yalnz kalmak ve tenha bir keye ekilmek, Allah ile gizlice konumak ve
Ondan baka her eyden uzaklamak demektir185. air beyitte Allahn aknn
sunulduu yer olan meyhanede riya ve zerk konusunda rahat olann bir kede
oturmasn belirtmitir. Yani riyakr kiinin meyhanenin bir kesinde yalnz
oturmasn istemitir. Onu kendisi gibi Hakk a kabul etmez. Bu yzden de
aralarnda onun gibi kiileri istemez. nk onlar, ilah ak imek iin geldikleri
meyhanede riyakrdrlar.
Beyitte meyhane, ge ve halvet-niin kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. Dmedi engme nice yandumsa dve

Bir hem-nefes ney ki deminde ann ola
Nice yandumsa ki dve, deminde hann ola ney bir hem-nefes engme
dmedi.
eng (f.i. ) : 1. el. 2. pene 3. kanuna benzer, dik tutularak alnr bir
eit saz. 4. zf. eri br
d (a.i.c. : avd, dn) : 1. aa, odun. 2. daac. 3.mz. ut
Dem (a.i.c. : dim) : kan
Dem (f.i) : 1. soluk, nefes. 2. iki. 3. an, vakit, saat, zaman.
Hann (a.i.) : 1. evk, arzu, itiyak, istek. 2. iddetli arzudan doan
feryd, inilti.
Hem-nefes (f.a.b.i.) : arkada
Ne kadar yandysam da d (ve) annda inleyen ney gibi bir arkada sazmla
bir olmad.
184
ULUDA, age, s. 248
185
ULUDA, age, s. 156
46
air beyitte d, ney ve eng kelimelerini tevriyeli olarak kullanmtr. Beyitte
bu kelimeyi birer musiki aleti olarak ele aldmzda bu anlama gelmektedir.
Dier anlamlarn gz nnde bulundurduumuzda ise;
(Ne kadar yandysam da daac (ve) her solukta inleyen kam (veya kmil
insan) gibi bir arkada elime gemedi.)
Her tr duygu ve dncesini iki msralk beyitlerine baaryla sdran, ayn
zamanda birer lim ve sanatkr olan divan airleri iin musiki aletleri, gerek ekilleri
gerek yapllar gerek sesleri bakmndan iirlerinde deiik imajlarla kullandklar
unsurlardandr. Evrensellii herkese kabul edilen mzik, insanda rahatlama ve
gevemede olduka ekilidir. Divan iirinde de musiki makamlar szlk anlamlarnn
dnda, airlerin eitli ruhsal durumlarn aklamas ile de kullanlmtr186. Dini
hayatta ok nemli bir yere sahip olan mzik zellikle tekke hayatnda, ayinlerde ve
dini trenlerde n koltuklarda yerini almtr.
Divan iirinde kullanlan mzik aletlerinden en nemlisi neydir. zellikle de
Mevlevilikte nemli bir rol oynayan ney, Mevlanann mesnevisinin banda yer
almaktadr:
Dinle bu ney nasl hikyet ediyor
Ayrlklar nasl anlatyor
Beni kamlktan kestiklerinden beri
Feryadmla erkek de alayp inlemitir, kadn da187
Hz.Mevlnaya gre msk, Allahn lisndr. Yce Yaratc, Bezm-i
Elestte ruhlara msk ile seslenmitir. Yine ney, insan- kmilin (yani birtakm
merhalelerden geerek olgunlam insann) semboldr ve ak derdini anlatmadadr.
Benzi sararm, ii boalm, bar dalanarak delikler alm, ancak Yce
Yaratcnn fledii nefesle hayat bulan, tpk insan gibi geldii yere zlem duyan ve
delik deik olmu snesinden kan feryd ve iniltileri ile insanlara srlar fsldayan
bir dosttur188.
Perdesiz bir telli saz olan d ise, aa odun ve daac anlamlarna da gelir.
Kelimenin asl Arapa sarsabr veya daac anlamndaki el-ouddan gelir. daac
186
KALENDER, Ruhi, Trk Musikisinde Kullanlan Makamlarn Tesirleri, 1987, Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C: 29, s. 361-375
187
GLPINARLI, Abdlbaki, Mesnev Tercmesi ve erhi, nklp Kitabevi, stanbul 1990, s.26
188
ZTEKN, M. Bolkar, Fuzuli ve eyh Galib Divanlarnda Ney Metaforu, Elaz 2007, Frat
niversitesi, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), s. 5-6
47
yanarken gzel koku veren bir aa trdr. Divan iirinde yannn fazla
olmasndan dolay kard ses ve sevgilinin sa ile ilikilendirilerek konu edilir.
Kanuna benzeyen, fakat dik tutularak alnan eng ise sevgilinin hasretiyle iki
bklm olmu an bedenine mebbehnbih olmutur. Yine kard ses ve an
iniltisi arasnda da benzerlik kurulmutur.
eyhnin beyitte evresinden yaknd grlmektedir. Etrafnda onunla ayn
yolda olan, ney ve d gibi iten yank inleyen, eng gibi drt bklm olan, ekecei
eziyetlere kar sabrl olan kimse yoktur. air bu yolda yalnzdr. Onun derdini
paylaabilecei, iini dkebilecei kimsesi yoktur. Herkes onun yanna seyirci
kalmaktadr. evresindeki herkes kesret iindedir. air de bu durumdan ne kadar
rahatsz olduunu belirtmektedir.
eng, ney ve d kelimeleri musiki aletleri olduklarndan tenasp sanatn
oluturur. Ney, yanmak ve d kelimeleri de ikinci tenasb oluturur.
7. ey o neh arbta ad l
Ki ab- ev ev ile du yan ola
eyh neh o, harbata ad kl. Ki ab- zevk evk ile du yakn

ola.
neh (f.b.i.) : meyhane
Harbt (f.i.) : 1. harabeler, viraneler. 2. meyhaneler.
Ab (a.s.) : 1. sahipler, malik ve mutasarrf olanlar. 2.
Peygamberimizi grmek ve sohbetine ermek erefini kazanm kimseler.
Yakn (a.i.): salam bilgi, iyi, kati olarak bilme. Ayn-el-yakn: bir eyi
kendi gzyle grp mahiyetini bilme. Hakk-el-yakin: gerekliine hi phe
olmayan. lm-el-yakn: kati olarak edinilmi bilgi
Ey eyh, tekkeyi brak, meyhaneye ynel. nk zevk ve evk sahipleriyle

hakikati kesin olarak grenlerden olursun.
48
air beyitte,, her ikisi de meyhane anlamlarna gelen hanekh ve harabat
szcklerini kullanmtr. Hanekh, Farsa tekke, dergh anlamna gelen sfilerin
topland yerdir. Harabat ise, Arapa yknt, harabelik yerler anlamlarna gelir.
Ayn zamanda tasavvufta salikin maneviyatn glendirip maddiyatn yok etmesi;
yani kendisinde bu dnyaya ait bir ey kalmamas bakmndan da bu szck
kullanlmtr189.
Bir mazmunlar dnyas olan divan iirinde meyhane, arap, dudak, saki gibi
szckler, salikin geirdii evreleri anlatmaya yardmc olan birer semboldr.
Harabat, ayn zamanda divan edebiyatnda meczi anlamda dnya olarak da
kullanlr. Hne-kh ise, ehl-i beyt anlamn karlamaktadr. Fenafillah yoluna
kanlarn dnyasn virane bir yer haline getirmesi ahiret iindir. Salik, dnyasn bir
hi yapsn ki ahiret onun iin drt ba mamur bir yer haline gelsin. Bununla ilgili
Kuran- Kerimde de birok ayet bulunmaktadr : Bu dnya hayat sadece bir oyun
ve oyalanmadan ibarettir. Ahiret yurduna gelince, ite asl hayat odur. Keke bilmi
olsalard. 190 buyurulmaktadr.
Beyitte airin meyhaneye meylettii grlmektedir. Tasavvufa gre, sevgiliye
sadece akla ulalabilir. lahi akn sunulduu yer ise meyhanelerdir. Meyhaneye
gelenler itikleri ilahi ak arab sonucunda kendilerinden geerler ve sevgiliye bir
adm daha yakn olurlar. Her bir kadehten sonra sevgiliye bir adm daha yaklaan
k, hakikati daha net grmeye balayacaktr.
Beyitte ashb, ehl-i beyt ve sdk kelimeleri Hz. Ebubekiri hatrlatmaktadr.
Doruluu ve gvenilirlii nedeniyle sddk lakabn alan Hz. Ebubekir,
Peygamber Efendimizin (s.a.v.)in zamannda yani asr- saadet denilen mutluluk
anda yaam, onun vefal dostlarndan biridir191.
Harbt, hanekh, ashb- zevk evk kelimelerinde tenasp sanat vardr.
ayrca tekke ve meyhane kelimelerinde anlam bakmndan tezat bulunmaktadr.
2.2.2. GAZEL 2192
Mefiln Feiltn Mefiln Feiln
189
ULUDA, age, s. 158
190
Kurn- Kerm, Ankebt Suresi, (29/64)
191
PALA, age, s. 146
192
BLTEKN, age, s. 106
49
1. Hezr dil gzedr dil-ber ise anca ola
Maal omaz felege server ise anca ola
2. Ne b-nar gnedr ki anda yz utsa

Cihn naar braur manar ise anca ola
3. Lebi durur diile lal ll yt

Ne ymeti var eger gevher ise anca ola
4. Nebt- lali szinden zll olur dery

Tebreka'llh eger ekker ise anca ola
5. au gz dirilp oldlar anu anuma

ut imdi er szin maar ise anca ola
6. Bu kim dimiler aa aste a bamaz

ayrmaz ldricek orar ise anca ola
7. eh bu ey uluu var ise bi cn

Fid durur yolua ker ise anca ola
erh
1. Hezr dil gzedr dil-ber ise anca ola

Maal omaz felege server ise anca ola
Dil-ber hezar dil gzedr ise ancag ola, server felee mahal komaz ise ancag
ola.
Hezr (f.i.c. : hezrn) : 1. blbl. 2. S. bin. 3. S. pek ok
Dil-ber (f.b.s.c. ) : 1. gnl alp gtren, gzel. 2. . kz ad
Mahal (a.i.) : yer
50
Server (f.i.c. : servern) : 1. ba, bakan, reis, ulu. 2. erkek ad
Gnl alan sevgili, bin gnl daha bekliyorsa (ancak bu kadar olur), ba
felee yer brakmyorsa, ancak bu kadar olur.
Beyitte airin sevgiliye gnln verdii ama bunun sevgili nazarnda yeterli
olmad, sevgilinin uzun boyunu anlatmak iin felei kullanarak mbalaa yapt
grlmektedir. Divan edebiyatnda sevgili, an canna kasteder. Can, insann
maddi varl, gnl ise manevi varldr. Tasavvufta aynaya benzetilen gnln
temiz ve btn olmas gerekmektedir. Gnl eer krlr bin paraya blnrse, bu
insann kesrete dt anlamna gelir193. Beyitte de air gnln sevgiliye vermi,
ama sevgili bin gnl daha istemektedir. Bu da airin gnln bin paraya ayrmas
anlamna gelir. Bunun zerine de ancak bu kadar olur diyerek air aknln dile
getirmitir.
Divan iirinde sevgiliyi ifade eden ah, server, sultan gibi kelimeler kullanlr.
Bu ahn oturduu taht da airin gnldr. Tasavvufta da Allah, ilk olarak temiz olup
olmamas bakmndan kulunun gnlne bakar ve yeterince temiz ve saf bulursa orada
tecelli eder.
iirlerde hep dneklii ve an bana gelen musibetlerin msebbibi olarak
karmza kan felek, gemiten gnmze ayetler, hadisler, tasavvuf ve srailiyat
ile birlikte geni bir nazariyeler silsilesi oluturmutur. Eski tefsir bilginlerine gre
Allah, nce kendi ruhundan Akl- klli denen yeil bir cevher yaratmtr. Daha
sonra on drt eit ruhun yaratlmasyla Alem-i Melekut tamamlanmtr. Cisimler
lemini yaratmay istediinde de Ar- Azam, cennet, cehennem, yedi kat gk ve
anasr- erbaa meydana getirilmitir. Bu yedi kat gk, i ie gemi yedi adr gibi
olup yeryzn evreleyen i ie gemi daireler eklindeki sekiz Kaf Dann
yedisi zerinde bulunurlar. Sekizinci da, dnya semasn evreler. Baka ve daha
ksa bir ifadeyle; Akl- Kll, Nefs-i Kll meydana getirmi, bu ikisinden dokuz kat
gk, bu gklerin dnmesiyle drt unsur ve drt tabiat, son olarak gk ve bu drt
unsurun birlemesi ile de canllar, canszlar ve bitkiler meydana gelmitir194.
193
PEKTEN, Haluk, Fuzl Hayat Sanat Eserleri, Aka Yay., Ankara 2011, s. 120
194
ENTRK, Ahmet Atilla, Osmanl Edebiyatnda Felekler, Seyyare, Sabiteler, Trk Dnyas
Aratrmalar, s. 134-135
51
Klasik edebiyatta din bilginlerinin bu grnden ok, filozoflarn Batlamyus
(Ptolemaios)a dayanan dokuz kat felek grne daha ok rabet edilmitir. Divan
edebiyatnda airler, felei i ie gemi dokuz kat adra veya kseye veyahut da
yine i ie sralanm soan kabuklarna benzetmitir. Bu katmanlar birbirlerine
bamldr. Sadece en stte bulunan Atlas felei, dier istikamette seyreden felekleri
kendi ynnde dnmeye zorlar. Sekiz felein bu zoraki dn de insanlarn
kaderleri zerinde etkilidir. airlerin de bana gelen her beladan felei sorumlu
tutmalar bu nedenledir195.
Gazellerde ykseklik ycelik, parlaklk ve genilik ynlerinden sevgili
tasvirinde kullanlan felek, beyitte bu ekilde karmza kmaktadr. air sevgiliyi
kendi nazarnda gklere karm, onu btn felei kapladn belirtmitir. O ise, bu
muazzam sevgili yannda kck bir tozdur. Bu toz, rzgrla binlerce kez savrulup
havalanmak istemektedir. nk en yksek felekten sonra Allahn sonsuz ilmi
balamaktadr. Her taraf kuatan Allahn ilmi bu mertebeden sonra insann akl
snrlarn aar196.
Beyitte dil-ber ile sevgili kastedildiinden ak istiare; boyunun felek ile
karlatrlmasnda mbalaa; dilber, server ve dil kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
2. Ne b-nar gnedr ki anda yz utsa

Cihn naar braur manar ise anca ola
Ne b-nazr gnedr ki kanda yz tutsa cihan nazar bragur. Manzar ise
ancag ola.
Nazr (a.s.) : benzer, e

Nazar (a.i.c. : enzr) : 1. bakma, gz atma. 2. dnme. 3. gz deme.
4. iltifat. 5. itibar. 6. yan bak. 7. gzel, dilber
Manzar (a.i.): 1. nazar edilen, baklan, grlen yer. 2. grn. 3.
ehre, yz. 4. Gzbebei
195
PALA, age, s.165
196
PALA, age, s. 165
52
O, ylesine benzersiz bir gnetir ki yzn nereye evirse dnya (ona)
bakakalr. Manzara ancak bu kadar (gzel) olur.
Divan edebiyatnda yz evreleyen salarn grnm ve bu ikisi arasndaki

renk ve nicelik ztl nedeniyle sevgilinin yz, renk ve parlaklk asndan gnee
benzetilmitir. Drdnc felekte bulunan gne, gkyznde kendisinden daha
byk ve daha parlak bir gk cisminin bulunmamas, doduu anda etrafn
aydnlatmas, ondan baka bu kadar aydnlatc bir cismin bulunmamas nedeniyle
dier yldzlar arasnda cihan sultan olarak grlr197.
Gne, yzne baklmay ve bakld anda insann gzlerini yaartmas
nedeniyle de sevgili iin bir benzetme unsuru olarak kullanlmtr198. Beyitte cihan
halk bu parlak gnein gzelliine bakakalmtr. nsann ok uzun sre gnee
bakmas olanakszdr, ayet baklrsa da bu krle neden olabilir. Gnele kr
olmak, onun ateinde yanmak ve onda ruhu eritebilmek sadece insan- kmilin
baarabilecei bir eydir.
Tasavvufta gne, bir nur olarak gr alanna kan Allahn addr. Allah,
sonsuz ve snrsz bir nurdur. O, nuruyla btn varl kuatr, bu leme tecellisi de
nur olarak adlandrlr. Mutasavvflara gre Allah, ems-i mnirdir. Bu dnyadaki
gne de, Onun bu geici leme yansmasdr199. Her ne yana dnerseniz Allahn
vechi oradadr.200 yeti de bunu ispat eder. Gne aikrdr ve varl gizlenemez201.
Allah da zahirdir. Gne olmadan gnei grmek mmkn olamaz. Dolaysyla Allah
da Allah ile bulunur ve bilinir. Bunun iin de ncelikle bu gnee yz evirmek
gerekir.
nsan yani kul, bu gne karsnda bir zerredir. lahi nurdan bahsedilince
Allahn nuru gnee, insan ruhu ise zerreye benzetilir. Allahn mutlak ve tek k
kayna olan nuru, yaratt insan ruhu zerrelerine yansynca bu zerrelerde birer k
huzmesi haline gelir. Yani kendi iinde nemsiz olan bir zerrecii parlak ve fark
edilebilir bir k huzmesi haline getiren yine Allahtr. Divan edebiyatnda zerreler
197
PALA, age, s.194-195
198
PALA, age, s. 194
199
Seyyid Mustafa Rasim Efendi, Tasavvuf Szl, nsan Yay., stanbul 2013, s. 673-674
200
Kurn- Kerm, Bakara Suresi, (2/115)
201
PALA, age, s.194
53
zerinde gnein bir ekim gc olduuna, zerrelerin gne nda bu ekim gc
ile gnee kavumak zere harekete getiklerine dair bir dnce vardr202.
Beyitte de air, sevgilinin yani mutlak yaratcnn gzellii ve nuru karsnda
hayranln dile getirmitir. Allah bir gne gibi kullarnn zerine domutur,
yzn onlara evirmitir. Bu da, kullarnn hakikat yolundan sapmamalar iindir.
nsanlar, onun nuru ile hakikati bulurlar.
Nazr, manzar ve nazar kelimelerinde itikak, nazir ve nazar kelimelerinde
cinas sanat vardr. Ayrca sevgili olarak dnlen gne kelimesinde ak istiare
bulunmaktadr.
3. Lebi durur diile lal ll yt

Ne ymeti var eger gevher ise anca ola
Lal ll ykt diile lebi durur. Ne kymeti var? Eer gevher ise ancag
ola.
Lal ( a.i. ): 1. krmz, al. 2. krmz ve deerli bir ss ta. 3. dudak
Ll (a.i.c. : lel) : 1. inci. 2. mec. bakire, el dememi
Ykt (a.i.c. : yevkit) : yakut, deerli bir ss ta. ( krmz, sar, mavi,
beyaz renklerde olur. )
Gevher (f.i. ) : 1. elmas, cevher. 2. inci. 3. deerli ta. 4. bir eyin asl,
esas.
Lal, inci ve yakut (onun) diiyle dudadr. (Onlarn) ne deeri var? Eer asl
olan oysa (cevher dediin) ancak byle olur.
air beyitte, her biri kendi ierisinde deerli olan ziynet eyalarndan lal ve
yakutu sevgilinin dudana, inciyi ise dilerine benzetmektedir. Hatta benzetmek bir
yana mbalaa yaparak sevgilinin dudan ve dilerini, bu deerli talardan daha
stn tutmaktadr. Onun nazarnda sevgilinin duda gibi kpkrmz parlayan lal ve
202
ONAY, age, s. 182-183
54
yakut, dileri gibi bembeyaz inci yoktur. Eer yakut ve lal krmzysa bu, sevgilinin
dudaklarn grdkten sonra kendi renginden utanmas nedeniyledir.
Divan edebiyatnda incinin sevgilinin dilerine benzetilmesi durumuyla sk
sk karlalr. Sevgilinin dileri bir inci dizisi, lal duda ise onu kapatp saklayan
bir kutu niteliindedir. Yine incinin sevgilinin teri, vuslat, an gzyalar iin de
bir mebbehnbih unsur olarak kullanld grlr203. Lal ve yakut ise sevgilinin
dudaklar, an kanl gzyalarn ifade eden unsurlardr. Yakuttan daha sk
kullanlan lalin, sevgilinin duda iin bir benzetme unsuru olarak kullanlmas
klielemi, yani divan edebiyatnda mecaz-i rfi mahiyetine gelmitir204.
Tasavvufta ise lal, sufinin gnl205; inci, Hz. Muhammed (s.a.v.), insan-
kmil, akl; yakut ise akl ile tabiat arasnda kalan nefstir206. Gevher ise, manalar ve
lahi sfatlar anlamndadr207. Bu dnyada her insan bir maden gibidir. Herkes kendi
mizacna gre birer cevherdir. nemli olan bu dnyada kendini gelitirip
ilenebilecek hale gelmektir. Beyitte lal ve yakut ile tebih edilen dudak, tasavvufta
vahdettir. Vahdete yeryznde bir inci gibi olan Hz. Muhammed (s.a.v.)in izini
sren insan- kmiller ulaabilir.
Beyitte lal, yakut, ll, gevher, kymet szckleri kullanlarak tenasp sanat
yaplmtr.
4. Nebt- lali szinden zll olur dery

Tebreka'llh eger ekker ise anca ola
Dery nebt- lali szinden zll olur. Tebrekallh. Eger ekker ise ancag
ola.
Nebt (f.i.) : nbet ekeri; (a.i.c) : topraktan biten, kan her trl ey,
bitki
203
PALA, age, s.125
204
TOLASA, Harun, Ahmed Paann iir Dnyas, Aka Yay., Ankara 2001, s. 484
205
ULUDA, age, s. 226
206
ULUDA, age, s. 112
207
ULUDA, age, s. 146
55
Zll (a.i.) : 1. saf, hafif, souk, gzel, tatl su. 2. hek. yumurta ak,
albmin. 3. kadn ad
Tebrekallh: Allah mbarek etsin
Deniz (onun) krmz dudandan kan eker gibi szlerden tatllar. Allah
mbarek etsin. Eer eker (denilen) buysa ancak bu kadar olur.
air beyitte, sevgilinin eker gibi azndan ancak eker gibi szlerin
kacan, bu szlerin denizi bile tatllatracan belirtmek istemitir. Hlbuki
deniz suyu genellikle tuzlu olur. Sevgilinin szlerinin bu tuzlu suyu tatllatrmasnda
mbalaa vardr. Zira azndan kan birka szn milyonlarca damlann
oluturduu bir umman tatllatrmas bir mucize veya bir sihirden baka bir ey
deildir. Bunun karlnda air de Allahn ne gzel, ne bereketli ileri var
anlamnda bir hayret sz olan tebarekallah szn kullanmtr.
Dery kelimesi, tasavvufta varlk veya insan- kmil anlamna gelmektedir.
Allah, ise dery-y muhit yani, gc, bilgisi, sfatlar ile ucu buca olmayan bir
ummana benzetilir208. Kulun bunun karsndaki durumu, denizden bir damlack bile
deildir. Bu sonsuzlua Kur'an'da, "Allah'n nimetlerini saymaya kalksanz,
sayamazsnz (yani buna gcnz yetmez)209 ayetiyle iaret olunur. Tasavvuf
olgunluu elde eden kiiler, artk temkn makamna ermitir. Onlar, sevin, znt
etkilemez, dalar gibi makamlarnda sabit, devaml, Allah ile huzur halindedirler,
ite bu makama ermi, her eyi ho gren, bakasnn incitmesinden incinmeyen,
geni gnll suflere "derya-dil" yahut "derya gibi adam" denir. "Denize dalmadka
inci elde edilmez" ataszyle, vahdet srrna ermek iin almak, Allah'ta fani olmak
gerektii anlatlr.
Divan edebiyatnda sevgilinin duda ve dudandan kan szler, sembolik
olarak ekere benzetilir210. Dudan evresindeki ayva tyleri ise yeil bir papaana
benzetilir211. Papaana konuma talimleri verilirken eer papaan konuursa
karlnda dl olarak eker verilir. te nasl eker papaann azna gzel bir tat
veriyorsa Allah yolunda olmak da insana gzel bir tat verir, onu gzelletirir. Allah
yolunda olann tek zikri Allah olur.
208
ULUDA, age, s.104
209
Kurn- Kerm, brahim Suresi, (14/34)
210
PALA, age, s. 311
211
PALA, age, s. 217
56
ekker, nebt ve lal kelimelerinde tenasp, nebt kelimesinde de tevriye
vardr. Tebarekallah sznde nida sanat yaplmtr.
5. au gz dirilp oldlar anu anuma

ut imdi er szin maar ise anca ola
Kaun gzn dirilp kanuma tanuk oldlar. mdi er szin tut. Mahzar ise
ancag ola.
er (a.i.) : Allahn emri, yet, hads, icm-i mmet ve kyas- fukha

esaslar zerine kurulmu olan din kaideleri
Mahzar (a.i.) : 1. huzur yeri, byk bir kimsenin n. 2. hazr olma,
grn, gsteri. 3. birka kii tarafndan imzalanm olan dileke. 4. mahkeme
sicili
Diril- (t.f.): 1. yaamak, mr srmek. 2. geinmek, imtiza etmek. 3.
taslamak, -davasnda bulunmak ya da derilmek olarak: toplanmak, tecemmu etmek
Kan (ve) gzn toplanp kanma ahit oldular. imdi Allah iin szn tut.
Huzura ancak byle klr.
airin bu beytinde, gzlerimizin nnde adeta sank, tank, davac ve

hkimden oluan bir mahkeme salonu canlanmaktadr. Sank sevgili, tank sevgilinin
ka ve gz, davac airdir. Eer bu mahkeme kyamette grlecekse de hkim
Allahtr. eyhi beyitte kulland kelimelerle o kadar gzel oynam ki beyitte geen
btn kelimelerin dier anlamlar kullanldnda karmza ayn anlama kan farkl
cmleler kyor:
Kan ve gzn bir olup kanma tanklk davasnda bulundular. imdi Allah
iin verdiin sz tut. Dileke ancak byle yazlr.
An mr boyunca tek istedii sevgiliyle gz gze gelebilmektir. Ancak
sevgili her trl sava aletleriyle donanm bir dman askeri gibidir. Kan
dkcl ile bilinen gzn ilevini yerine getirmesinde ona en yardmc olan
57
uzuvlar kirpileri ve kalardr. k bir bak iin can atarken sevgilinin gz oktan
oku yayna koymu, an gnln hedef almtr. Beyitte de hedef alnan ktan
kanlar akmaktadr ve air bundan ikyetidir. Kannn dkldne ahit olarak
gsterebilecei, yine kann akmasna neden olan sevgilinin ka ve gzdr. air
mahkemede sevgiliden kann ve gznn kendisine tanklk etmesini istemektedir.
Hlbuki sevgili iin canndan vazgeen ktr. Ondaki ak vuslat olsa da olmasa da
onu ldrecektir. Sevgilinin gzlerine bakma cesareti aldnda zaten lm fermann
imzalam demektir.
Kan ve gzn dirilip kanma tank oldular. imdi Allah iin szn tut.
Maher gn ancak byle hesaplalr.
Kyamet gn hesap gndr. Maher gn btn varlklar yeniden diriltilip
amelleri zerinden sorguya ekileceklerdir. Beyte bu anlamda bakldnda air
maher gn sevgiliyle hesaplaacaklarn ifade etmektedir. lmne sebep olan
sevgilinin ka ve gzdr. Ve bu byk gnde onlardan lehine tanklk etmesini
istemektedir. Din kurallarna uyup szn tutmasn ve yalanc ahitlik yapmamasn
istemektedir. slamda verilen sz tutmak en byk erdemlerden biridir ve yine en
byk gnahlardan biri de yalanc ahitlik etmektir.
Divan edebiyatnda k olunan gzel her ynyle kusursuz bir gzeldir.
Kusursuzluk zellii de Mutlak Varlka yani Allaha aittir. Kan ise tasavvufta
kesrettir. Kan vcuttan akp boaldka kesretten kurtulunur, vahdete eriilir212.
Mahzar, dirilmek, ka, gz, tank kelimelerinde tenasp sanat vardr. ayn
zamanda ka ve gz tank vasfyla tehis edilmitir.
6. Bu kim dimiler aa aste a bamaz

ayrmaz ldricek orar ise anca ola
Bu kim ana haste ka bakmaz, kayrmaz dimiler. ldricek sorar ise anca
ola.
212
TARLAN, Ali Nihat, Fuzl Dvan erhi, Aka Yay., Ankara 2011, s.57
58
Kayr- (t.f.): 1. mukayyet olmak, ilgilenmek, nem vermek. 2. Kayglanmak,
tasalanmak, endie etmek. 3. saknmak, ekinmek. 4. Hazrlamak
Onun iin hasta olan aa bakmaz, onun elinden tutmaz demiler. Ancak
(onu) ldrnce sorar.
air beyitte, sevgilinin merhametsizliinden yaknmaktadr. O, ak derdiyle

hastalanp yataklara dmtr. Ancak sevgili, ltfedip himmet elini ona uzatmam,
bir kere hatrn sormamtr. Onu ancak ldkten sonra soracaktr. Sevgilinin bu
merhametsizliini de bilenler airi teselli edercesine ondan her hangi bir ilgi
beklememesini, onun hasta klara bakmayacan sylemilerdir. Bu sevgilinin
hasretinden hastalanan kiinin, sadece air olmadn ortaya karr. Demek ki daha
ncesinde de ayn dertten muzdarip olup yataklara den birok kii olmutur ve
sevgili, ayn tavr onlara da gstermitir.
Dnyada hastalk da salk da insanlar iindir. Hasta ziyareti de dinimizde
yaplmas gereken ahlaki bir grevdir. Hastalar ziyaret etmek Peygamberimizin
snnetidir. Peygamberimiz kendisi hastalar ziyaret eder, ashabna da hastalar
ziyaret etmelerini emrederdi213. Hastay ziyaret eden kii, onun kederini paylar. air
de sevgiliden bunu beklemektedir. O sevgili yznden hasta olmutur ve yine onun
bir ltfuyla iyileecektir. Eer bir Mslmansa sevgilinin de bu grevi yerine
getireceini belirtmektedir.
Divan edebiyatnda ak hastasnn can ve gnl derdinin doktoru, sevgilinin
dudadr. Eskiden ifa iin yaplan ilalar ve macunlar az kapal bir hokka
ierisine konulurdu. Bu yzden dudak, kapal oluu, an konumasn salamas
bakmndan iinde ila bulunan az kapal bir hokkaya benzetilmitir214. ki beyit
ncesinde de air sevgilinin dudandan kan szleri eker olarak nitelendirmiti.
Bilindii gibi gemite hasta ziyaretinde hastaya tatl gtrlrd. air de sevgiliden
ziyaretine gelmesini, onunla birka kelam etmesini istemektedir. Onun derdine
derman sadece budur.
k, hasta ve ldrmek kelimelerinde tenasp sanat vardr.
213
Buhr, Cenaiz, 2, http://www.hadis.org/hadis/modules.php?name=KutubiSitte&h_op=ara&query=
(6.09.14)
214
TOLASA, age, s. 255
59
.

7. eh bu ey uluu var ise bi cn

Fid durur yolua ker ise anca ola
eh! Bu eyh kulunun bin can var ise yoluna fid durur. ker ise ancag
ola.
ker (f.i.) : kul, kle, cariye, yanama
Ey ah! Bu eyhi kulunun (eer) bin can varsa (senin) yoluna fedadr. Kul
(dediin) ancak byle olur.
Beyitte air, ak istiare yoluyla sevgiliye ey ah diye seslenmitir. (Nida

sanat) Divan edebiyatnda sevgilinin padiaha benzetilmesi, ska grlen bir
durumdur. Ahmet Hamdi Tanpnar, klasik iirin dnyasn bir saray istiaresi olarak
grr ve eserlerde bu sarayn yaam tarznn bulunabileceini belirtir. Ak ise, sosyal
rejimin kiisel hayata yansmas olan bir kulluktur215. airler kusursuz olan sevgilinin
gzelliini ve azametini belirtmek maksadyla, onu gzellik lkesinin veya
gzellerin sultan olarak kabul etmilerdir216. Byle dnldnde sevgilinin evi
saray, kendisi padiah, klar da kul olacaktr. k, sevgilisinin kapsnda gece
gndz bekleyen, onun yoluna cann, ban ekinmeden feda eden kuldur.
Genellikle an zelliklerinden olan kulluk, beyitlerde padiah ile birlikte tezat
iinde kullanlr217. eyhi de ban klcyla sevgilinin kapsna koymu bir kuldur.
stese seve seve cann verecektir. Hatta bir deil bin can olsa bile gzn
krpmadan hepsini feda edecektir. Bu onun iin kulluun gereklerinden biri, ulvi bir
grevdir. Byle padiahna tam sadakatle bal, gz pek kiiler ancak kul olabilir.
Ayrca bazen n gnl, can da bir saray olarak dnlr. Bu sarayn
tahtnda oturan ise, tabiki sevgilidir. Yani an gnl zaten sevgilinin elindedir.
stedii zaman zulmedip n cann alabilir. Ancak halk nazarnda padiah, adaletli
olmaldr. Zulmeden padiah iyi karlanmaz.
215
TANPINAR, A. Hamdi, Ondokuzuncu Asr Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1976, s.
5-8
216
KURNAZ, Cemal, Hayali Bey Divannn Tahlili, MEB Yay., stanbul 1996, s. 212
217
KURNAZ, age, s. 157- 159
60
Tasavvufta ise padiah, mutlak gzel olan Allahtr. Aa gre onun
kapsnda kul olmak, bu fani dnyada sultan olmaktan daha ycedir. Bu dnyada bir
kul ve dilenci olarak kendilerini padiahtan daha stn grrler. Kulun sevgili
karsndaki mutlak teslimiyeti, Allaha tam bir ball, sevgiliye kavuma
yolundaki mcadelenin ise fenfillah mertebesi yolunda kat edilmesi gereken seyr
slk yolculuunu ifade ettiini sylemek mmkndr. Bu da, gazellerdeki sevgili
tipinin genellikle beer vasflardan zde, akn bir varlk olduunu
gstermektedir218. Padiah g, kuvvet bakmndan, Allahn yeryzndeki temsilcisi
olarak da grlmektedir. Yani, bir nevi onun glgesi mahiyetindedir.
Beyitte eh kelimesi ile sevgiliye seslenildiinden nida; anlamca kul ve
ah kelimeleri arasnda tezat; kul, eh, fed ve ker kelimelerinde ise tenasp sanat
vardr.
2.2.3. GAZEL 3219
Feiltn Mefiln Feiln
1. Gl almaa ldu l iy dost

Ne gl cn da al iy dost
2. ol arm gze an imek

Emdg sd bigi ell iy dost
3. Ne sadetl lduzu var kim

utlu olur grene fl iy dost
4. Ben ula abr u sen ehe inf

Bu iki old gey mul iy dost
5. Gemezem met hevsndan

Ki budur add-i itidl iy dost
218
TRKDOAN, Melike Gkcan, Ak Mesnevileri ve Gazellerdeki Sevgili majna Dair Bir
Karlatrma, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, (2011). S: 29, s.114.
219
BLTEKN, age, s. 110
61
6. Boynuma al acu belsn kim
Olmasun boynua vebl iy dost
7. Sz u sz ile d isem ne aceb

I eli virdi gml iy dost
8. Gl uma diler apuda vel

Cn udur ikeste-bl iy dost
9. Zlf uzatd am ikyetini

an ey'de ol mecl iy dost
erh
1. Gl almaa ldu l iy dost

Ne gl cn da al iy dost
y dost ! Gnl almaa l kldun. Ne gnl, can dah al.
l (a.i.) : hle, dzen, dek
Ey sevgili! Gnlm almak iin hile yaptn. ( Eer yleyse sadece ) gnlm
( deil) canm da al.
Birok airin divannda en ok kulland mefhum olan gnl, ak ve

sevgilinin gzellii konusunda nne geilemeyen ve an da istese de
durduramad manevi bir gtr. ou zaman insann hayat unsuru olan can ile
birlikte kullanlr220. Beyitte, airin istek ve arzularnn merkezi olan gnln, sevgili
tarafndan hileyle ele geirilmeye alt sylenmektedir. k, her zaman
220
TOLASA, age, s. 308
62
cehennem ateiyle yanan gnl yznden ac ekmektedir ve zaten sevgilinin olan
gnln seve seve ona verecektir.
Can, n sevgiliye feda edebilecei en deerli varldr. k ancak bunu
yaparak sevgiliye olan akn ispat edebilir. Cann zerine oyun oynamann zor
olduunu bilen sevgili, btn dikkatini onun zerinde younlatrr. Onu yerinden
oynatmak ve denemek ister. Bylelikle can almakta gayet usta bir fettan
olduunu da gstermi olacaktr221.
Divan edebiyatnda sevgili, a ac veren ve srekli eziyet eden bir
varlktr. Srekli ac eken n da, asl istedii budur. Zira sevgilinin cevr
cefasnn azalmas, sevgilinin ondan yz evirmesi veya unutmas anlamna gelir. Bu
anlamda beyitte sevgilinin, n gnlne gz dikmesi, n lehine bir durumdur.
Beyite tasavvuf adan baktmzda; Yer ve ge smadm, mmin
kulumun kalbine sdm. Mminin kalbi Allahn evidir222. hadislerinde de
grld gibi Tanr, yoluna ba koymu olan slie, nce onu denemek maksadyla
bir bak atar. Eer onun kalbini yeterince saf bulursa, onu kendine doru eker ve
onun gnlnde tecelli eder223.
Al ve l kelimeleri ile cinas, sevgiliye seslenilerek nida, gnl, can ve dost
kelimelerinde de tenasp sanat yaplmtr. Arapa olan ey kelimesi sondan baa
doru okunduunda yine Arapa bir nlem olan ya kelimesinin kmasyla aks-i
mfred sanat karmza kmaktadr.
2. ol arm gze an imek

Emdg sd bigi ell iy dost
y dost! ol harami gzne kan imek, emdn sd bigi helal(dir.)
Haram (a.s.) : hrsz, haydut, yol kesen
221
TOLASA, age, s. 327-328
222
Altnoluk Dergisi, Kalbnme,
http://dergi.altinoluk.com/index.php?sayfa=yazarlar&yazar_no=1012&MakaleNo=d324s026m1&Ad
BasHarf=&limit=0-15, (11.04.14)
223
PEKTEN, Haluk, eyh Glib Hayat Sanat ve Eserleri, Aka Yay., Ankara 2012, s. 59
63
Ey sevgili! u haydut gznn itii kanm, (sana) emdiin st gibi helal
olsun.
Sevgilinin gzellik unsurlar arasnda bata gelenlerden biri de gzdr. n

zerinde byk bir etki brakan gz, beyitte harami olarak vasflandrlmtr.
Harami, bir kimsenin maln zorla ele geiren kii demektir. Beyitte de harami olan
gzn itii kan, ndr. Ama k, halinden memnundur. Kannn tamamn
sevgiliye helal etmektedir. Bu durum mal yamalanm bir kiinin taknabilecei
tavrla tamamen zttr. stelik bunu bir deyimle belirtmitir. phesiz ki her ocuun
annesinden itii st helaldir. Allah daha ocuk dnyaya gelmeden onu
rzklandrm, anne ister istesin ister istemesin onun gsne st koymutur.
Tasavvufta gz, insanda manay ldren ve onu maddeye srkleyen bir
semboldr224. Sliin nazarnda madde, haramdr. nk onu yoldan evirir, kesrete
drr. Yine kan da madde ve kesrettir. air bu beyitte maddeden kurtulduunu,
dnya ile ilikisinin kalmadn sylyor. Yukardaki beyitte Allah tarafndan gelen
nazarn olumlu sonulandn ve artk Allahn airin gnlnde yava yava tecelli
etmeye baladn grmekteyiz.
air beyitte emdiin st gibi helal olsun ataszn kullanarak irsal-i mesel
sanatn kullanmtr. Ayrca harmi, gz kan ve imek kelimelerinde tenasp vardr.
3. Ne sadetl lduzu var kim

utlu olur grene fl iy dost
y dost! Ne sadetl lduzun var kim grene fl kutlu olur.
Sadet (a.i.) : mutluluk

Fl (a.i.) : uur, talih, deneme; kahve fincanna, iskambile bakmak gibi
bir takm garip usullerle insann talihine ait eyler syleme
224
TARLAN, Ali Nihat, Fuzl Dvan erhi, Aka Yay., Ankara 2011, s.43
64
Kutlu (t.s.) : uurlu, hayrl, mbarek
Ey sevgili! Ne kadar mutluluk verici bir yldzn var. nk (onu) grene

(baktrd) fal uurlu olur.
Gemiten gnmze insanlarn yaanmlklaryla beraber ilerdeki

durumunu yani geleceini bilmek istemesi, onda byk bir merak duygusu
uyandrm, bu merak duygusunun neticesinde de insan, baz yntemlere
bavurmutur. Bu, kimi zaman akli bir yntem, kimi zamanda tahmine dayal bir
yntem olarak karmza kmtr. Yukarda felein ve baz gk cisimlerinin
insanlarn kaderi zerindeki etkilerinden bahsetmitik. Bu etkiler divan iirinde pek
ok ynden karmza kmaktadr.
Eskilerin lm-i Tencm, lm-i hkm- Ncm225, gnmzde ise astroloji
olarak bilinen yldz ilmi bunlardan biridir. Yldz ilmi, yldzlarn gkyzndeki
hareketleri ile birbirlerine gre konumlarn inceleyen ve bu deiimin etkisi altnda
kalan insan, hayvan, bitki ve maden lemini gzlemleyen bir bilim daldr. Yedi
yldz ve on iki burtan oluan bu ilme, gemite ok rabet gsterilmitir226.
Gemite Babilde bulunan Nebatiler adl bir kavim, yldzlarn kinat idare
ettiklerini dndklerinden dolay yldzlara tapmlardr. Yldzlarn hareketlerine
bakarak da bunlarla bir takm yorumlara varmaya almlardr227.
Mehmet Aydnn Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisinde yer alan
Fal maddesinde, Mezopotamyallara gre yldzlarn gn yldzlar olduunu,
kaderlerinin bu yldzlar zerinde yazl olduklarna inanmalarndan dolay byle bir
yorum getirdiklerini, sonucunda da kendilerine gr astrolojik kodlar meydana
getirdiklerini ve hayatlarnn devam iin bu kodlardan faydalandklarn
belirtmitir228.
Eskilerin inanlarna gre, btn ruhlar sekizinci kat gkteki yldzlardan
ayrlarak bu leme gelmiler ve yine oraya gideceklerdir. Yani her ruh, o gkteki bir
yldzdan kopmutur. Bundan dolay insanlarn zerinde, sabit bir yldzla ana
rahmine dt dakikada doan bir seyyar yldzn tesiri vardr. Gkteki yedi
225
ENTRK, agm, s.152
226
PALA, age, s.253
227
KAM, mer Ferit, Divan iirinin Dnyasna Giri- sr- Edebiyye Tedkikt, Birleik Yay.,
Ankara 2008, s.187
228
AYDIN, Mehmet, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, ''Fal'' Maddesi, C:12, s.135
65
yldzdan her biri, haftann bir gnne ve her gnn sra ile bir saatine hkim farz
edilirdi. Bir i grlecei zaman, hkim yldzn saati beklenirdi ki muvaffakiyet iin
bu art saylrd. Bir ocuk dounca saate gre hkim yldz tespit olunur, ocuun
yldz saylrd. Bu yldza gre ocuun hayatnda inklaplar olacana inanlrd229.
nsan yaam zerinde etkili olan bu yldzlarn kimisi uurlu, kimisi ise
uursuzdur. Beyitte de air, sevgilinin yldznn uurlu olduunu belirtmi, falnda
bu yldz gren kiilerin mutlu olacan sylemitir. Bulunduklar tabaka ierisinde
ters ynde devaml konum deitiren yldzlardan uurlu yldz ve burlarn yan yana
geldii zamanlar onlarla ilgili insann kaderindeki ans devrelerini, buna karlk
uursuz yldz ve burlarn yan yana geldii zaman dilimleri ise ansszlk
dnemlerini tekil eder230.
Buna gre yldzn tasavvufta insana yol gsterdii anlalmaktadr. nsan,
Allah yolunda parlak bir yldz gibi olmal ve etrafndaki kiileri aydnlatmal ve
onlarn da yollarn bulmalarnda kolaylk salamaldr.
Fal, lduz ve kutlu kelimeleride tenasp vardr.
4. Ben ula abr u sen ehe inf

Bu iki old gey mul iy dost
y dost! Ben kula sabr u sen ehe insf Bu iki gey muhl old?
eh / h (f.i.c. : hn) : 1. pdiah. 2. ran veya Efgan hkmdr. 3.

satran talarnn en mhimi
nsf (a.i.) : 1. merhamete, vicdna vey manta dayanan adlet 2. El-
insf nsf-d-dn: dnin yars insaftr. 3. ortalama davran
Key (gey) (f.zf.): ne zaman, ne vakit. Ta be- -key vey Tkey: ne
zamana kadar
Muhl (a.s.) : mmkn olmayan, olamaz, olmaz, olmayacak
229
ONAY, age, s. 501
230
OKUYUCU, Cihan, Gazel Bahesi, Stun Yay. stanbul 2006, s. 63
66
Ey sevgili! Benim gibi bir kula sabr, senin gibi bir padiaha da insaf Bu
ikisi ne zaman mmkn oldu ki?
Beyitte air kendisine kul, sevgiliye padiah demitir. Padiah, g ve kuvvet

timsali olmas, devletinde bulunan tebaa gsterdii cevr ve ihsanlar hususunda
sevgiliye benzetilir. Onun taht, an gnldr. k, kulluk bilinciyle cann onun
ayaklar altna serer, her eyini onun iin feda eder.
Divan edebiyatnda sevgili, her daim a zulmeden, onun canna kasteden,
merhamet yoksunu bir kiiliktir. Allahn yaratt bir canlya bu denli cefa
gstermesine ramen, hibir zaman ona yr olmaz. Yar olmad gibi onun ktan
bekledii, hep an alamas ve inlemesidir231. n da yapt budur. Srekli
sevgili iin alar, zarilik eyler. Onun iin sevgilinin ltfu da, kahr da hotur.
Kanaatkr olan an, sevgiliden gelen her eye boynu kldan incedir. Onun bir
bak bile onun iin yeterlidir. O, sevgili her ne yaparsa yapsn sabrldr. nk
akn ancak sabryla gsterebilir. Onun kln sabrnn ls belirler232.
Sevgiliden gelen eziyetlere sabredemeyen kiiye zaten k denilemez. Padiah ve
kul arasndaki ilikilerde de bu grlr. Her insan padiah karsnda el penedir.
Onun dediinin veya yaptnn hibir ekilde hesab sorulmaz.
slam dinine gre, sadece Allaha kulluk edilir, Ondan bakasna kulluk
yasaklanmtr. Tasavvuf adan baktmzda, seyr-i slk yolu, salik iin almas
zor, engebeli bir yoldur. Bu yolda nefs-i emmre, nefs-i levvme, nefs-i mlhime,
nefs-i mutmainne, nefs-i rziyye, nefs-i marziyye ve nefs-i safiye (kmile)233 olmak
zere gemesi gereken yedi zorlu nefis mertebesi vardr. Peygamber Efendimiz yle
buyurmulardr: "Senin dmanlarnn en dman, en iddetlisi iki tarafn arasnda
bulunan nefistir234. Yine Allah yle buyurmutur: "Nefsini ktlklerden arndran
kurtulua ermitir. Onu ktlklere gmen de ziyan etmitir235. Bu zorlu yolculuk
saliin sabrn zorlayabilir. Bir de salik, bu yolculukta yalnz deildir. Ona srekli
vesvese verip onu yolundan dndrmeye alan eytan da onunla birliktedir.
Peygamber Efendimiz : "Muhakkak ki eytan demolunun kan damarlarnda
231
PALA, age, s. 437-438
232
PALA, age, s. 50
233
YILMAZ, H.Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, Ensar Neriyat, stanbul 2010, s. 234-
237
234
Kenzul Hakaik, Beyhaki
http://www.hadis.org/hadis/modules.php?name=KutubiSitte&h_op=ara&query= (07.09.14)
235
Kurn- Kerm, ems Suresi, (91/ 9-10)
67
dolar. Ve ben eytann size vesvese vermesinden korkarm236." buyurmutur. air
beyitte, kt yolculukta ne kadar zorluklar ektiini, sabrnn tkenmek zere
olduunu anlatmak istemitir. Beytin ikinci msranda, airin isyana srklendii
hissedilmektedir. Tasavvufta mutasavvflarn yaknmas ho karlanmaz.
Kul, padiah, sabr ve insaf kelimelerinde tenasp, iy kelimesinde nida; airin
kendisini kul, sevgiliyi padiah olarak ifade etmesinde ise tebih vardr.
5. Gemezem met hevsndan

Ki budur add-i itidl iy dost
y dost! Kmetn hevsndan gemezem. Ki hadd-i itidl budur.
Kmet (a.i.c. : kamt) : boy, boypos

Hadd (a.i.c. : hudd) : 1. snr, iki devlet toprann birletii yer,
kenar. 2. derece. 3. gerek deer. 4. erate verilen cez. 5. mant. bir nermede konu
ile yklemden her biri, terim. 6. mat. cebirde tenasp (oran) vey mudeleyi
(denklem) meydana getiren ksmlardan her biri. 7. bir eyin nihayeti, sonu
tidl (a.i. adlden) : 1. orta olu, ortalama, ar olmama hli,
lllk 2. yavalk, yumuaklk. 3. uygunluk. 4. astr. gece ile gndzn bir olmas,
gn-tn eitlii
Ey sevgili! Boyunun arzusundan vazgemem. nk doru yol, llln

ve tutarlln snr budur.
tidal, kemiyet ve keyfiyetin vasat derecesidir. Ahlaki faziletlerin esas olan

itidal, insanlarn haddini bilerek yaamasdr. lk olarak lmllk, uygunluk,
yumuaklk anlamlarn artrsa da arln her trlsnden uzak durmak,
236
Tecrid-iSarih, http://www.hadis.org/hadis/modules.php?name=KutubiSitte&h_op=ara&query=,
(07.09.14)
68
karlalan bir musibete sabr gstermek, orta yolu benimsemek, hiddete ve korkuya
kaplmamak anlamlarna da gelir237.
Bir nceki beyitte air, ektii zorluklar ve sabrnn bu zorluklar karsnda
tkenmek zere olduunu belirtmiti. Bu beyitte yine, yrd yolun sonunda
bekleyen vuslatn iplerine sk sk tutunmu, orta yolu bulmutur. nsanolu dnya
hayatnda daim bir yolculuk iindedir. Yollar, iinde yryen yolcularyla bir anlam
kazanr. Salik de, kesretten kurtulup vahdete erime yolunda kat ettii mesafeye
dnp baktnda, bu yolun ne kadar meakkatli getiini grecektir. Her ne kadar
zor olsa da asla midini kesmemelidir. Zira Yce Allah Allahn rahmetinden
midinizi kesmeyiniz238. buyrulmaktadr. nsan, geleceine mitle bakmal ve
istikbalini bu veheyle planlamaldr. Bu yolda nefsinin istek ve arzularna kulak
verirse birok hata yapar, yrd yolda yalnz kalr. Yol sevgiliye olan akn,
sadakatin yoludur.
Boy, sevgilinin gzellik unsurlarndan biridir. Beyitlere uzunluu, doruluu
gibi zellikleriyle konu olur. Bu uzunluk ynyle elif harfine benzetilir. Ayrca elif
harfi, vahdeti de ifade eder239. Dz bir izgiden ibaret olan elif harfi, noktas
bulunmad ve kendisinden sonraki gelen harfe bitimedii iin kesrete bulamam,
kaytsz, olarak vasflandrlr240. Beyitte air vahdet yolunda olduunu ve bu yoldan
dnmeyeceini belirtmektedir.
Beyitte iy kelimesinde nida sanat bulunmaktadr.
6. Boynuma al acu belsn kim

Olmasun boynua vebl iy dost
y dost! Saun belsn boynuma sal kim vebl boynuna olmasun.
Vebl ( a.i. ) : 1. iddet, arlk, azap 2. gnah
237
PARLATIR, smail; TEZCAN Aksu, Belgin; Tufar, Nicolai, Lgt-i Cd, TDK. Yay., Ankara
2006, s. 235
238
Kurn- Kerm, Zmer Sresi, (39/53)
239
ELEBOLU, mil, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, Elif Harfiyle lgili Baz Edeb
Hussiyetler, MEB., stanbul 1998, s. 607-624.
240
PALA, skender, Mstesna Gzeller, Harfler Dnyas, tken Yay., stanbul 1997, s. 146.
69
Ey sevgili! Sann belasn boynuma sal ki gnah (senin ) boynuna olmasn.
Divan edebiyatnda an ilk gzne arpan, rengi, kokusu veya ekliyle onu
tesiri altnda brakan en nemli ey, sevgilinin gzellik unsurlarnn en banda yer
alan sadr. Sa, eyhi divannda 116 yerde gemektedir. Mazmunlarla rl bir
edebiyat olan divan edebiyatnda, XVIII. yzyl hari dier yzyllarda sevgilinin
sann rengi daima siyah olarak ele alnr. XVIII. yzylda Nedim bata olmak
zere, baka airlerde sevgilinin sar sana rastlanlmaktadr.
Sevgilinin sann siyah olarak ele alnmasnn nedeni, onun gne veya ay
gibi parlayan yzyle bir tezat oluturmak istenmesindendir. Sa bu , nuru bir
bulut misali kapatr. Bu yzden san rengi iin iirlerde leyl, duman, saye, Hind,
kfir, zulmet gibi kelimeler kullanlr. Yine ekli de dankl, dzenlilii, uzunluu
ve ksalyla ele alnr. Divan edebiyatnda an gnlnn sevgilinin salarnn
ularnda asl olmas, ska kullanlan mazmunlardan biridir. An gnl aiyann
isteyen bir ku misali, daima orada olmak ister. Sevgili san her dattnda an
gnl parampara olur. Fitneci olan sevgilinin sa, klar arasnda kargaa karr.
Kargaa neticesinde de bela ortaya kar.
Sa, tasavvufta rengi ve uzunluu sebebiyle kesrettir. Beyitte bela kelimesi ile
birlikte kullanlarak bu kelimenin kesretle ilgisi dndrlmtr. air, kesret
ierisine deceinin ama kesrete dmeden vahdete eriilemeyeceinin farkndadr.
Bela kelimesi ayn zamanda evet anlamna gelmektedir. Bezm-i elest toplantsnda
insanlar evet, ylesin cevabn verdikten sonra dnyaya, yani kesrete dnmlerdir.
air beyitte vebli boynuna olmak deyimini kullanarak irsal-i mesel sanat
yapmtr. Ayrca boynuma, boynuna; vebal ve bela kelimelerinde leff ner-i
mretteb vardr.
7. Sz u sz ile d isem ne aceb

I eli virdi gml iy dost
y dost! Sz u sz ile d isem ne aceb? Ik eli gml virdi.
70
Sz (f.i.) : 1. Mz. alg 2. silah 3. at takm 4. sra, dzen 5. kuvvet,
kudret 6. renme 7. ustalk 8.hile 9. e, benzer 10. menfaat
Sz (f.i.) : 1. yanma, tutuma; ate, scaklk 2. dert, ztrap, ac
d ( a.i.c. : avd, dn) : 1. aa, odun. 2. daac. 3.mz. ut
Gml (f.i.) : kulak bkme, yola getirme
Ey sevgili! Yanp yaklmayla bir ut olduysam buna alr m? Ak eli

(benim) kulam ekti.
air, beyitte kendisini bir uda benzetmitir( Tebih). Perdesiz bir telli saz olan
ud, divan iirinde buhurdanda yaklan ve gzel koku yayan daac manasnda da
kullanlmtr. iirlerde de yan, ate ile olan mnasebeti ve etrafa yayd gzel
kokusu ile ele alnr241. Yine an gamna da tebih edilen ud, beyitte de bu ynyle
ele alnmtr. air, ak derdiyle yanmaktadr. Bunun neticesinde bedeni bir uda
benzemitir. Udun ok fazla inlemesi, onun yannn fazla olmasndan dolaydr.
airin de bedeni yanklarla doludur ve ud gibi ac ac inlemektedir. Ak derdinden
sonra bu kadar yanmasnn ve bir uda benzemesinin, alacak bir durum olmadn
belirtmektedir.
Gumal kelimesi ise, beyitlerde genellikle tanbur ile birlikte kullanlr.
Tanburu akort etme, an kulan bkmeye benzetilir. Kula bken ise ya sevgili
ya da felektir242. Beyitte kula ekilen ya da akort edilen ud, yani airdir.
Mzisyenler istenilen notann kmamas sonucunda mzik aletini akort ederler.
Beyitte de airin fazla inlemesinden dolay kula ekilmektedir.
airi vcudundaki yaralarndan dolay ettii ah ve feryatlar, sevgiliye name
gibi gelir. Yani onun yanp yaklmasna aldr etmez. air de vcudunu elif ve sfr
ile (yani eski yaz ile ah) sslemeye devam eder243. Udun zerindeki telleri elife,
zerindeki yuvarlak ekilleri de gzel heye benzetilebilir. Yine ah kelimesi, Allah
lafznn ksa yazl olduundan, air ayn anda Allah da zikretmi olmaktadr.
Sz ve sz kelimelerinde cinas yaplm, ak bir insana benzetilip tehis
edilmitir. Ayrca sz, sz, guml ve d kelimeleri tenaspldr.
241
PALA, skender, Ansiklopedik Divan iiri, s. 503
242
PALA, age, s.188
243
KURNAZ, age, s. 394
71
.

8. Gl uma diler apuda vel

Cn udur ikeste-bl iy dost
y dost! Gnl kapunda umak diler. ikeste-bl can kudur.
ikeste-bl (f.b.s.) : krk kanatl, kanad krk, kederli
Ey sevgili! Gnl kapnda umak ister. Fakat can kuunun kanad krktr.
nsann mnev varlna, mnev gcne, sevginin, nefretin, inancn, iyi-

kt, btn duygularn tmnn varlna ve ifadesine verilen ad244 olarak tarif
edilen gnl, "...yerine gre; kalptir, yrektir, sevdadr, aktr, dncedir, histir,
duygudur, candr, ruhtur245. Gnl kelimesinin eski Trke metinlerde akl ve
kavray anlamlarn da karlad grlr246. Tasavvufta, gnln bir ad da kutur.
Onun iindir ki, ku dilini bilen klarn gnl kuu dnya tuzana dmez.
Gnl, an manevi acsn, can ise maddi acsn hissettii yerdir. Beyitte
airin gnl, sevgilinin kapsnda umak istemektedir. Gnln kua tebih edilii,
sevgilinin merhametsiz bir avcya, salarnn tuzaa veya doan kuuna, benlerinin
kular tuzaa drmede kullanlan tohumlara benzetilmesi ya da gnln kafes
iinde tutulmas ile olmaktadr. Gnl, ten veya gam kafesinin iinde bir kutur247.
Yaamn gamla idame ettiren bu ku, gam ve kederinin kayna olan sevgilisine
umak ister. Aslnda gnl zaten sevgilinindir.
Birok iirde k yerine kullanlan can da, umas ynyle kua benzetilir.
Yine islami inana gre can, Tanrdan gelen, Onun insanlara vermi olduu bir
emanettir. inde bulunduu geici dnya, onun elbisesi mahiyetindedir. Cann
244
GLPINARLI, Aldlbki, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul 1977,
s.134
245
VGN, Hayrettin, "Karacaolan'da Gnl", el Kltr 10 (1997) 54, s.18
246
AYDIN, Mehmet, Gnl Kelimesi zerine, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, S: 566, ubat
1999, s.104
247
TOLASA, age, s. 318
72
varl grlmez, sadece bilinir. Onu gizleyen de ten topradr248. Can, bu tenin
altnda kafesteki bir ku gibidir. O ku, zaman gelince kafesten kp uacaktr. Can
kuunun umas lmek anlamna da gelir. Vakti geldiinde can, yani ruh kanatlanp
ahirete gider.
Beyitte airin gnl kuu sevgiliye umak, ona bir an nce kavumak
istemektedir, lakin can kuunun kanad krk olduu iin bunu
gerekletirememektedir. Tasavvufta gnl, Allahn evi, onun tecelli ettii yerdir249.
airin gnl de, ilahi sevgiliye ulamak iin can atmaktadr. Lakin onun maddi yn
olan can, buna engeldir. nk sevgili yolunda lmek, can kuunu uurmak isteyen
airin, can kuunun kanad krlm ve uamamaktadr. Bu nedenle de air kesret
leminde kalmtr. Ayrca beyitte kullanlan umak kelimesi, cennet anlamna da
gelir. Bu durumda gnl, cenneti de istemi olabilir.
Gnl ve can, kua tebih edilmi, umak kelimesi tevriyeli kullanlmtr.
ikeste-bl, gnl, can, ku, umak kelimeleri de tenaspldr.
9. Zlf uzatd am ikyetini

an ey'de ol mecl iy dost
y dost! Zlfn gam hikyetini uzatd. Kan eyhde ol mecl?
Kan (t.z.) : hani, nerede

Mecl (a.i.) :1. g, kuvvet, takat. 2. frsat, imkn
Hikyet (a.i.c. : hikyt) : 1. anlatma. 2. roman. 3. masal 4. olmu bir
hdise
Ey sevgili! San gam hikyesini uzatt. Hani eyhide o takat?
Sevgilinin fiziki zelliklerinden biri olan sa, divan tahlillerinde her zaman
ilk srada yer almtr. Bu da onun airler tarafndan ne kadar ok rabet grdn
248
TOLASA, age, s.328
249
ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, , Kabalc Yay., stanbul 2012, s. 205
73
ortaya koymaktadr250. Sevgilinin gne gibi yzn daha da gzelletirmesi, onu
dudak, gz, ka, ben gibi dier gzellik unsurlarn evrelemesi bakmndan ele
alnan sa, aire gre sevgilideki en ekici unsurdur.
Beyitte sa, zlf olarak gemektedir. Zlf-i muakkad, zlf-i mcaad ve zlf-
i mselsel olarak e ayrlan251 zlf, san iki yanndan sarkan sa llesidir. Beyitte
sevgilinin zlf, gam hikyesini uzatmtr. Divan edebiyatnda sa uzunluu
nedeniyle hikye veya kssaya benzetilmitir252. Buna gre beyitten iki ayr anlam
kmaktadr. lk olarak sevgilinin sa renk bakmndan siyah, ekil bakmndan ise
danktr. Eer sa bir yol olarak dnrsek, bu karanlk ve zorlu yolda yolcu
olabilecek tek kii an ta kendisidir. stese de istemese de bu yolda ona refakat
edecek bir kii daha vardr, o da gamdr. Sevgili san uzatrsa bu daha uzun ve zorlu
bir yol anlamna gelmektedir. Bu da yolculuk esnasnda an bana gelenlerin daha
da oalacana, yani hikyesinin uzayacana iarettir. Ama air, beyitte artk buna
gcnn kalmadn belirtmitir. kinci olarak ise, sevgilinin gam hikyesini aire
okumas iin uzatmas anlamndadr. Sevgilinin sa iin n yazaca ya da
anlataca birok gaml ve uzun hikyeler vardr253. Ancak airin o kadar ok
hadiseden sonra ne okuyacak ne de anlatacak gc bile kalmamtr.
Zlfn kssa veya hikyeye benzetilmesi, geceleri hikye anlatlmas veya
ocuklar geceleri hikye anlatarak uyutma geleneine baldr. An sevgilinin
sandan ektii Leyla ve Mecnun hikyesine dner veyahut da k hikye ile
ektiklerini anlatr254. Sevgilinin sa siyah oluu ile leyle benzetilir. air burada
mezkr hikyeye gnderme yapmtr.(telmih) Sevgili Leyla, kendisi ile gam ve
kederle perian olmu Mecnundur.
Ayrca sa, tasavvufta kesrettir. Beyitte airin kesretten kurtulamad,
sevgiliye vuslat yolunda ektii gam ve keder yznden ikyet ettii grlmektedir.
air sevgiliye seslenerek nida sanat yapmtr. Sa tehis edilerek insana
benzetilmitir. Zlf, gam, mecal kelimeleri arasnda tenasp vardr. Ayrca kan
kelimesiyle soru sorularak istifham sanat yaplmtr.
250
bk. avuolu 2001: 118-137; Kurnaz 1996: 214-231; Seferciolu 2001: 147-161; Tarlan 2004:
67-93; Tolasa 2001: 159-184.
251
RAM, erfeddn, klarn Sevgilisi, (Haz: Mustafa Fidan- Habib Derzineversi), Akdeniz Haber
Ajans Yaynlar, Lefkoa 2005, s. 15
252
PALA, age, s. 418
253
TOLASA, age, s. 166
254
AVUOLU, Mehmed, Necati Bey Divannn Tahlili, Kitabevi Yay., stanbul 2001, s. 132
74
2.2.4. GAZEL 4255
Feiltn Feiltn Feiltn Feiln
1. I imi fet-i al u mey imi rat- r

Siy vat-i ab old getr cm- ab
2. Bde(y)i gr ki adede ne lefet biledr

yle kim cism-i lafe ulaa cevher-i r
3. mr ser-myesin nki ft sensin

Bir nefes valu ele girse zih fet-i ft
4. Bu lefet bile kim b u emendr hele u

yad tevbesini imdi dirimise na
5. Cn diler ayaua yz sre lkin orar

Kirpgin dikeni ide ayau mecr
6. I bir fendr anu mkili all olmad h

n anu metn-i metnin idemez kef r
7. abr- Eyyb ile ey nice bir atlanasn

ut ki ol sn ile Ysuf ola sen mr ile N
erh
1. I imi fet-i al u mey imi rat- r

255
BLTEKN, age, s. 115
75
Siy vat-i ab old getr cm- ab
fet-i akl k imi v rhat- rh mey imi. Skiy! Vakt-i sabh old cm-
sabuh getr.
fet (a.i.c. : ft): 1. byk felaket, bela. 2. mec. ok gzel insan

Rh (a.i.c. : ervh) :1. can, nefes 2. canllk, his, duygu 3. en mhim
nokta, z
Sabuh (a.i.) :1. sabahleyin salan st. 2. sabah vakti iilen arap. 3.
mahmurluk bozan iki
Akln belas ak(tan)m ve cann rahatl arap(tan)m. Ey saki! Sabah

vakti oldu arap kadehini getir.
air beyitte akln belasnn ak olduunu belirtmitir. Yani bir anlamda, akn
geldii yerde akl ve mantn bulunamayacan iaret etmitir. Akl, dinin
kurallarna uyup yasaklarndan kanmas iin insana verilmi idrak kabiliyetidir256.
Mutasavvflar arasnda her zaman bir ak-akl ekimesi olmutur. ou mutasavvf
akl eletirmi, aksz akln grevini gerektii gibi yerine getiremeyeceini
savunmutur.
Kur'n- Kermde isim formunda gemeyen, ancak fiil olarak 49 yerde
zikredilen akl, Seyyid erif Crcnnin ifdesiyle kalpte bulunan ve kendisiyle
doru ile yanln, hak ile btln bilindii nurdur257. Arapa k kknden gelen
ak, bir ur halidir; sevginin son mertebesi, sevginin insan tam olarak hkm altna
almasdr. Mevlnya gre, akl, akn hallerini erhe cesret edince, bala batm
bir eek gibi ciz kalr. Ak, rhn ve mnev bir hl olduundan onun hakkat ve
mhiyeti, yalnz ona nail olanlara malum olur. Yoksa akl deliller, o hakkatin binde
birini bile tarif edemez258. Cz akl, her ne kadar zek olsa da, ilh ak anlayamaz.
256
CEBECOLU, Edhem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,
https://docs.google.com/file/d/0B3mlke46X-HVOTVTdlZ2NXhjaTQ/edit, (24.0414)
257
Seyyid erif Crcn, Kitabt-Trift, Basm yeri ve tarihi yok, s. 151-152.
258
bidin Paa, Tercme ve erh-i Mesnev-i erf, Mahmud Bey Matb., stanbul 1324/1906, C:1,
s.97
76
Zira cz akln sahas maddiyt, ilh akn sahas ise nihyetsiz rhaniyet
lemidir259.
Ak ve akl arasndaki fark anlatan en arpc rnek, Peygamberimizin mira
hadisesidir. Birinci aamada Hz. Peygamber (s.a.v) Mescidl-Haram'dan Beyt'l-
Makdis'e (Kuds) gtrlr. kinci aamada ise Efendimiz Burak isimli bir atla yedi
kat ge karak Sidretl Mntehya ular. Buraya kadar Efendimize refakat eden
Cebrail: "Ben buradan teye geemem; yoksa yanarm" diyerek orada kalmak ister.
Peygamber Efendimiz bundan sonraki makamlar yalnz geer. Bu mucizede Cebrail
akl, Peygamber Efendimiz ise ak temsil eder260.
Divan edebiyatnda ok eitli manalarda kullanlan arap, Allah akna
ulamann bir semboldr. Allah aknn insana verdii i huzuru ve dinginlii ifade
eder. eyh de beyitte, insann i huzurunu bu aka balamtr. Bu akla sevgilisine
kavuan kiinin gnl zengin olur. Mevlanaya gre ak, dnyann yaratl
sebebidir. Tanr evreni sevgi yznden yaratmtr. Nasl ki, ocuun bedeni stsz
yaayp geliemezse, ruh da sevgisiz var olamaz. Sabah vakti iilen arap demek olan
sabuh, tasavvufta sohbet anlamnda kullanlan bir remizdir. Dier yandan da sk,
mridin tezahrdr. eyh beyitte, skye seslenerek arap iesini getirmesini
ister. Bylelikle ilahi aktan bir yudum alp hedefine daha kolay ulaacaktr.
Sabah ve sabuh kelimelerinde cinas, akl ve k arasnda tezat sanat vardr.
Ayrca mey, ski, cm- sabuh, vakt-i sabah kelimelerinde tenasp vardr.
. ) (

2. Bde(y)i gr ki adede ne lefet biledr

yle kim cism-i lafe ulaa cevher-i r
Bde(yi) ki kadehde ne letfet biledr. yle kim cevher-i rh cism-i latfe

ulaa.
259
bidin Paa, age, C:3, s. 250
260
SURU, Salih, Kinatn Efendisi Peygamberimizin Hayat, Nesil Yay., stanbul 2005, C:1, s. 366-
378
77
Bde (f.i.) : 1. arap, iki. 2. mec. ak, Allah sevgisi. 3. halk
hikyelerinde Hzrn kahramanlara ve baz saz airlerine ryalarnda sunduu iki
Letfet (a.i.) : 1. latiflik, holuk. 2. gzellik. 3. nezket. 4. yumuaklk
Cism (a.i.c. escm) : 1. beden, gvde. 2. madde
Latf (a.s.) :1. Allah adlarndandr 2. yumuak, gzel, ho, nazik
Cism-i latf: 1. be duyu organ ile idrk edilemeyen cinler, melekler.
2. gzel kadn vey kz
Cevher (a.i.c. cevhir) : 1. maya, z. 2. elmas, deerli ta. 3.
Horasanda ve amda yaplan kllarn demirlerinde grlen siyah ve beyaz dalgal
benekler, izgiler. 4. ed. yalnz noktal harfler hesbedilmek suretiyle ve ebced
hesabyla yazlan, ok defa manzum olan tarih. 5. fels. kendi kendine bir varl olup
gereklemesi iin baka bir nesneye ihtiyac olmayan 6. hner, marifet
arap (Allah ak) kadehte (Allah dostunun kalbinde) ne kadar ho durur.

yle ki can mayasn gzelletirir, (kiiyi) meleklerin mertebesine ulatrr.
arap, Arap, Fars ve Trk edebiyatlarna ska konu olmu, hakknda

efsaneleri olan ve kutsal metinlerde geen bir iecektir. Bizim edebiyatmzda
tasavvufi gr ile yorularak kimi zaman farkl anlamlarda, kimi zamanda gerek
anlamda kullanlmtr.
Beyitte arab gerek anlamyla ele alrsak, ii arapla dolu bir kadeh
karmza kar. Her ey yerinde gzel olaca iin, arap da kadehde gzel durur.
yle ki arabn sradan herhangi bir bardakta iilmesi dnlmez. Kadehteki arab
ien kii de, hafiften mahmurlap kayglarndan syrlr ve kendini hafiflemi
hisseder. Tpk melekler gibi Nurdan yaratlm ve insanlardan tamamen farkl
olan melekler yemeyen, imeyen, erkeklik ve diilii olmayan, uyumayan, gnah
ilemeyen, Allah'n emriyle eitli grevleri yerine getiren ve gzle grlmeyen latif,
nuran varlklardr261. Kurnda: phesiz Rabbin katndaki (Melek)ler O'na ibadet
etmekten byklenmezler. O'nu tesbih ederler, yalnz O'na secde ederler262 ayetiyle
buna iaret edilmektedir. air de, arab ien kiinin kblesinin yalnzca sevgili
olacan ve yalnzca onu tefekkr edeceini belirtmektedir. arap ien insanla
melekleri grev bakmndan birbirine benzetmitir.
261
PALA, age, s. 329
262
Kurn- Kerm, Araf Suresi, (7/206)
78
Tasavvufta arap ilahi ak anlamna gelmektedir263. Bu arab ien, yani ilahi
aktan bir yudum alan kii, Allahtan baka hibir ey dnemez, sadece onun
yolundan yrr. Artk btn masivadan kurtulmu, sadece sevgili kalmtr. Fani olan
bedenini bu dnyada brakp ebedi olan ruhunu fenafillah yoluna srgn etmitir.
Beyitte air melek, insan ve ilahi ak geninde bir eyi anlatmaktadr. Nefse
ait olan benlik, kibir, fke gibi duygular olmayan melekler, bu dnyada imtihanda
olan ve bu duygularn hepsine sahip olan insanlara dier tm varlklar gibi hizmet
etmektedir. Yaratlmlarn en ereflisi olan insanlar, onlardan stndr. Beyitte air,
tezekkr ve tefekkrle kendinden gemi melekleri insanlarla karlatrm ve ancak
ilahi akn arabn ien insann melekler gibi olabileceini belirtmitir.
Letfet ve latife kelimelerinde itikak sanat vardr.
3. mr ser-myesin nki ft sensin

Bir nefes valu ele girse zih fet-i ft
Vaslun bir nefes ele girse zih feth-i fth! nki mr ser-myesinn fth
sensin.
Ser-mye (f.b.i. ) : 1. anamal. 2. anapara 3. bilgi, ustalk
Fth ( a.i.c. ftht) : 1. zafer, galibiyet, stnlk. 2. ama, alma,
ferahlanma, gnl ferahl
Sana kavumak bir an (bile olsa) elime gese (mmkn olsa) ne gzel bir
zafer (olur!) nk mr sermayemin kazanc sensin.
air beyitte, sevgiliye kavumann deerinin ne kadar byk olduunu

anlatmaya almtr. nk btn mrn sevgiliye adamtr. Beyitte hem ilahi
ak hem de beeri ak anlatlm olabilir. Divan edebiyatnda k, muuna
kavuma zlemiyle yanp tutuur, hep vuslat bekler. Onun iin yrei dalanr,
cieri kebap olur, pervane misali kendini atee atar264. Tasavvufi adan bakldnda
263
ULUDA, age, s. 327
264
PALA, age, s. 50
79
ise sevgiliden ayrlp bu dnyaya gelen insan garip, yani gurbettedir. Hep Ona
kavuaca gn bekler.
Doum ve lm arasnda bir zaman dilimi olan mr, Allahn insanlara
bahettii en nemli sermayedir. nsan, bu ilahi sermayenin bir saniyesini hatta bir
salisesini boa geirmemek iin abalamaldr. nk insan yaad bu dnyay ve
ilerdeki ahiret hayatn bu zaman zarfnda kazanmaktadr. Mslman kii, iinde
bulunduu zaman, ibdet ve taatle deerlendirmeli ve Allahtan gfil olarak bir tek
nefes almamaya dikkat etmelidir.
Bir hadis-i erfte: ki nimet vardr ki, insanlarn ou bu hususta
aldanmlardr shhat ve bo vakit.265 Mevlnann da benzettii gibi, insan mr
buz gibidir. Her geen saniye bu buz eriyip tkenmekte, insan mr azalmakta, insan
eceline bir adm daha yaklamaktadr266. Btn zamanlarn ibadetle deil, bu dnya
ileriyle uraarak harcayan insanlar ebedi saadetlerini tehlikeye atm olurlar.
Srekli akp giden zamann bir saniyesinin bile geri dn yoktur. Yunus Emre bu
durumu divannda byle aklamtr:
Kandaydun kandan geldn dvne

A gzni bu gafletden uyan e
Kfile gedi sen gafletde bulundun
Sakn ser-myeni virme ziyne267
Bu dnynun misli benzer bir degirmene

Gaflet anun sepedi bu halk gnen dne268
mr sermayeye tebih edilmi, feth ve fth kelimelerinde itikak sanat
vardr.
4. Bu lefet bile kim b u emendr hele u
265
Buhr, Rekik, 1, http://www.hadis.org/hadis/modules.php?name=KutubiSitte&h_op=ara&query=
(8.11.14)
266
APAYDIN, Baki, Mevlanadan Dndren Hikayeler, Tutku Yay., Ankara 2011, s. 92-93
267
TATI, Mustafa, Ynus Emre Divn, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990, s. 347
268
TATI, age, s.254
80
yad tevbesini imdi dirimise na
Nasuh imdi dirimise tvbesini sya(y)d. Kim hele u bu letfet bile bg u

emendr.
Di (din, din imdi)(t.zf.) : haydi, haydin, haydin bakalm

S- (t.f.) : 1. krmak. 2. bozmak, nakzetmek. 3. yenmek, malubetmek,
tenkil etmek 4. aa grmek 5. gereini yapmamak, bertaraf etmek, reddetmek, hie
saymak, kabul etmemek. 6. ykmak, harabetmek
Nash (a.s. nushdan) : 1. nasihat, t. 2. hlis, temiz. 3. erkek ad
Tevbe-i nash: tvbenin en makbul, bir daha bozmamak zere edilen
tvbe269
Gnah ilememeye kesinkez tvbe eden biri haydi bakalm demise imdi
tvbesini bozmutur. nk bu hele tatllkla birlikte (ne gzel bir) ba ve bahedir.
Szlk anlam olarak dnmek, vazgemek, ynelmek anlamlaryla karmza

kan tvbe, Kurnda kulun yapt kt iten, gnahtan veya kfrden pimanlk
duyarak Allaha ynelmesi anlamnda kullanlmtr. nsanolu iin ok byk bir
nimet olan tvbe, bir nevi Allahn kuluna salad bir kurtulma imkndr. Nasuh
ise, ok t veren anlamna gelmektedir. Tvbe, ok t verici olarak
nitelendirilmitir. Kurnda: Ey Allah'a ulamay dileyenler! Allah'a Nasuh Tvbesi
ile tvbe edin! Umulur ki Rabbiniz, sizin gnahlarnz rter ve sizi altndan nehirler
akan cennetlere koyar. O gn Allah, nebleri ve O'nunla beraber olanlar mahzun
etmez. Onlarn nurlar, nlerinde ve salarnda koar. Rabbimiz, bizim nurumuzu
tamamla ve bize mafiret et (gnahlarmz sevaba evir). Muhakkak ki Sen, hereye
kadirsin. derler270. buyurulmutur.
te bu geri dn olmayan tvbe, Mevlnnn Mesnevsinde bir hikyeyle
anlatlm, hikyenin bakahraman Nasuh ile somutlatrlmtr. Bu hikyeye gre,
kadns bir yz ve sesi olan Nasuh adnda bir adam, araf giyip pee takp
erkekliini saklayarak kadnlar hamamnda tellaklk yapmaktadr. ok ehvetli bir
gen olan Nasuh, yapt bu ie birok defa tvbe eder, ama tvbesini tutamaz.
269
PALA, age, s. 492
270
Kurn- Kerm, Tahrim Suresi, (66/8)
81
Birgn bir eyhe rastlayan gen adam, ona kendisi iin dua etmesi iin yalvarr. Daha
sonra eski iine devam ettii gnlerden birinde padiahn kznn hamamda incisi
kaybolur, her taraf aranr ama inci bulunamaz. Bu sefer, herkesin anadan doma
soyunmas emredilir. Herkes padiahn kzna en yakn kii olduundan Nasuhtan
phelenir ama onu en son aramaya karar verirler. Sra Nasuha geldiinde ise ruhu
bedeninden uan Nasuh, Allaha bir defa tvbe eder. Tam aranaca vakit incinin
bulunduu haberi gelir ve lmekten kurtulur. Daha sonra da hamamdan kar ve bir
defa bu ii yapmaz271.
air de beyitte, mbalaa yaparak sevgilinin bulunduu bahenin gzelliini
vmtr. Bu bahe nasuh tvbesini, yani geri dn olmayan tvbeyi bozduracak
kadar gzeldir. Eer bu tvbeyi eden kii baheyi ve bahenin iindeki sevgiliyi
grse bahedeki gle yani sevgilinin yanana dokunmak iin tvbesini bozar.
Nasuh, tevbe, syad kelimeleri ilk tenasb, letafet, ba ve emen de ikinci
tenasb oluturur.
5. Cn diler ayaua yz sre lkin orar

Kirpgin dikeni ide ayau mecr
Can ayaguna yz sre diler, likin kirpginn dikeni ayagun mecruh ide,
korkar.
Mecruh (a.s. cerhden ) : 1. Cerholunmu, yaralanm. 2. Huk.
nandrc szlerle rtlm, fikir, dava
Canm ayana yz srmeyi ister, ancak kirpiinin dikeni ayan yaralar
(diye) korkar.
air beyitte, sevgilinin ayana yzn srmek istemekte, ancak kirpiinin

sevgilinin ayan yaralamasndan, actmasndan korkmaktadr. Divan edebiyatnda
n gzyann nesrine, gznn baa, sevgilinin yanann da gle benzetilmesi
271
Muhammed Celaleddin-i Rumi, Mesnev- erif, Araf Yay., stanbul 2013, s. 690-693
82
zerine kirpikler dikene benzetilir272. Beyitte sevgiye verilen deer, mbalaal bir
ekilde anlatlmtr.
Divan iirinde en belirgin zelliklerinden biri olan ulalmazlk ve her ynden
ideal bir varlk olan sevgilinin gzellii ne kadar yce ise, n ona kavumasndaki
zorluklar da o kadar ycedir. Onun sana, yanana, ayana dokunmak bir yana
onun gzlerinden a erien bir gamze bile, k iin byk bir ltuftur273.
Beyitte air, bu ltuftan istifade etmeyi umar, ancak bu sefer de sevgilinin
cannn yanp yanmayacan dnr. Yani, yine bu ltuftan mahrum kalr. Oysaki
sevgilinin gz veya kirpii sz konusu olduunda, onun yaralayc ve ldrc
vasflarndan da bahsedilir. stelik k, bu oklarn kendisine isabet etmesini ister.
Yani kendi can, sevgilinin cannn yannda ehemmiyetsizdir. O sevgili iin cannn
yanmasn kabul eder; ama kendisi iin sevgilinin cannn yanmasn kabullenemez.
airin nc beyitte belirttii gibi, onun mr sermayesi sevgilidir ve tek kazanc
da sevgili olacaktr.
Can somut bir varlk olarak kiiletirilmi (tehis), kirpik ise dikenli bir
bitkiye benzetilmitir (tebih).
6. I bir fendr anu mkili all olmad h

n anu metn-i metnin idemez kef r
Ik bir fendir, ann mkili hi hall olmad. n rh anun metn-i metnin

kef idemez.
Fen (a.i.c. fnn) : 1. nevi, eit, snf, tabaka, trl. 2. hner, mrifet,
sanat, ilim 3. hilekrlk, fend, fitne, aldatma
Mkil (a.s. eklden) : 1. g, zor, etin. 2. . glk, zorluk, etinlik
Metn (a.i.c. mtn ) : bir yazy noktalama ve ekil hususiyetleriyle
birlikte meydana getiren kelimelerin topu
272
TOLASA, age, s. 353
273
PALA, age, s. 50
83
Metn (a.s. metnetden ) : 1. metnetli, salam, dayankl 2.i. erkek
ad
r (a.i. erhin c. ) : erhler, izahlar, aklamalar
Ak bir ilimdir, onun zorluu hi halledilmemi (zlmemi)tir. nk

aklamalar, izahlar onun zor metinlerini (her zaman) aklayamaz.
Beyitte akn bir ilim olduu ve bu ilim zerine yaplan aratrmalarn

neticesiz kald anlatlmaktadr. nk onun zerine yaplan aratrmalar,
aklamalar onun zorluklarn aa karamamtr. lk olarak Kurn ile balayan
onun iczl blmlerinin insanlar tarafndan anlalmasn salayan erhler, tefsirler,
bu gnmze kadar gelen dini ve edebi eserlerin erhleriyle devam etmitir. Bunlar
insanlarn bu fani dnyada kendisine verilen akl derecesinde yapabildikleri
aklamalardr. Ancak ak, onun varoluundan itibaren onun mayasnda olan bir
eydir, onun yaratlma sebebidir. Yaratlp gurbete gnderildikten sonra, yeniden
sevgiliye kavuma sebebidir. Her insanda varolan ve insandaki yeri bu kadar byk
olan akn bir tanm, bir aklamas bu zamana kadar yaplamamtr. nk
ncelikle Hakta zuhur eden ak insan idrak edemez, aklayamaz. airden yllar
sonra yaayan Muhibbi bir beyitinde bu gr tekrarlamtr:
rif isen ey Muhibb srr- k rinde sor
Mkil-i k kef olunmaz ilm ile Kef ile274
Akl, maddi meseleleri daha kolay aklarken, ak aklayamaz. Ayn ekilde
ilim de feni aklayabilir, ancak ak konusunda yetersiz kalr. Canlarn gdasnn ak
olduunu belirten Mevlna, gnlnde ak derdi olmayanlara da arda bulunup
onlara k olmasn syler. Yine ilmin, insana itibar kazandrdndan ve ona hayat
veren bir mrid olduundan bahseder. lim, kiiyi Allaha gtren bir vastadr.
lmin de akla yaplmas gerektiini belirten Mevlnya gre ilim, bilmeyi ve k
olmay retir275. air de beyitte buna dikkati ekmitir. Eer ak bir ilimse, insanlar
bu ilmi renmek iin almal, yaradl gayesini anlamaldr. nk ak onun
yaratlma sebebi; ilim ise yeniden sevgiliye dnme sebebi olcaktr. Bir nebze de olsa
274
KAPLAN, Mahmut, Akn Sultan, Etkieim Yay., stanbul 2012, s. 29
275
ZCAN, Hseyin, Mevlnda Ak ve lim, Mawlana Jalaluddin Rumi, Uluslararas
Sempozyumunda bildiri olarak sunulmu, Bkre-Romanya (2007), Yamur Dil Kltr ve Edebiyat
Dergisinde yaynlanmtr. S: 36, (2007), s. 8
84
ak anlamaya baladnda gzlerindeki perde kalkacak ikilikler bir olacaktr. Ak
kendisi, kendisi de ak olacaktr. Bu ilim ancak bu yntemle zlebilir.
Metn-i metin, mkil ve ruh kelimelerinde tenasp vardr.
7. abr- Eyyb ile ey nice bir atlanasn

ut ki ol sn ile Ysuf ola sen mr ile N
eyh! Tut ki ol hsn ile Ysuf, sen mr ile Nh ola. Sabr- Eyyb ile nice
bir katlanasn?
Ey eyh! Farz et ki o gzellikte Hz. Yusuf, sen mrde Hz. Nuh (gibi) ol.
Hz. Eypn sabr ile daha ne kadar katlanacaksn?
air sevgilinin gzelliini ve kendi vaziyetini peygamberin hayatlarna

telmihte bulunarak anlatmaya almtr. Sevgili, gzellikte Hz. Yusuf gibidir.
Kurnda ahsenl-kasas, yani kssalarn en gzeli olarak geen bu ibretlik kssada
Hz. Yusufun hayat anlatlmaktadr. Gzellik bakmndan yz gne gibi parlaktr,
yleki sokakta dolarken yznn parlts gne klar gibi duvarlara akseder.
Kimse onun yzne bakamaz, bakanlar hemen yzlerini evirir. Hz. Yusufun
hayatn anlatan mesnevilerde kadnlarn hemen ona k olduu, yzn gren
kadnlarn yanllkla parmaklarn kestikleri anlatlr276. te sevgili de byle
gzellikte bir varlktr.
Ona k olan air is,e kendisini mr bakmndan Hz. Nuha benzetmektedir.
Kurnda Nuh suresinde Hz. Nuhun hayat anlatlmtr. Hz. drisin olu olan Hz.
Nuh, peygamber olarak gnderildiinde ellili yalardadr. Rabbine iman etmeyen
kavmi, en sonunda Nuh Tufan ad verilen bir gazapla cezalandrlmtr277.
Kurnda: "Andolsun ki, biz, Nuh'u kendi kavmine gnderdik de, O, dokuz yz elli
yl onlarn arasnda kald. Sonunda, onlar zulmlerini srdrrken tufan kendilerini
yakalayverdi. Fakat biz, O'nu ve gemidekileri kurtardk ve bunu lemlere bir ibret
276
277
PALA, age, s. 392-393
85
yaptk278." buyurulmutur. Bu kadar uzun mrl olan bir kiinin, ister tasavvufi
anlamda isterse gerek anlamda Hz. Yusuf gzelliinde olan sevgiliye
kavuamamas ok zordur. yleki sabryla bilinen Hz. Eyp iin bile zordur.
Nitekim Hz. Eyp kssasnda anlatlanlar, sabrn en st derecesini gstermektedir.
ncelikle servetini kaybetmi, daha sonra evlatlarn kaybetmi, daha sonra da
vcudunda meydana gelen ve bir trl iflah olamayan banlarla yapayalnz
kalmtr. Vcudunda derman kalmayan hatta dudaklarn bile oynatamayan Hz.
Eyp bana gelen btn musibetlere kar asla isyan etmemi, hep sabretmitir.
Sonunda da servetine ve salna yeniden kavumu, stelik Allah katndaki
derecesi de ykseltilmitir279. air de beyitte bu gzellik karsnda bu kadar uzun bir
mr ile Eyp sabr olsa bile dayanamayacan belirtmtir.
Sabr, Eyyub, hsn, Yusuf, Nuh, mr kelimelerinde tenasp vardr. Ayrca
sabr, katlanmak ve Eyyub arasnda da ikinci tenasp mevcuttur. Ayrca Hz. Nuhun
mrne, Hz. Yusufun gzelliine ve Hz. Eypn sabrna telmihte bulunulmutur.
2.2.5. GAZEL 5280
Mefl Filt Mefl Filn
1. Cn boynna braal zlf kemendi bend

Dvne glme eer itmedi nu u pend
2. Mgn acu hevsyile oda yand d

rn leb afsyile uya vard and
3. Germ old yzi mihrine bzr evm

Dil mtersi ol oda cn eyledi sipend
4. Serv olmaz ise bende gey amadur ol avl

add anevberin grp zd u ser-blend
278
Kurn- Kerm, Ankebut Suresi, (29/14-15)
279
PALA, age, s. 158
280
BLTEKN, age, s. 116
86
5. Bu yidi pehlevn ouz aladan eker
Hind au atar ise bir lub ile kemend
6. sn gli ousn bir emme nev-bahr

Kesb itse lmayayd gz yilleri gezend
7. Ahd itdiyidi ey'(y)i ldrmege gz

U intir ile yrrem zr u mstmend
erh
1. Cn boynna braal zlf kemendi bend

Dvne glme eer itmedi nu u pend
Zlfn kemendi can boynna bend bragal, nush u pend divne gnlme eser
itmedi.
Kemend (f.i.) : 1. uzakta bulunan herhangi bir eyi tutup ekmek zere
atlan ucu ilmekli uzun ip. 2. idam iin kullanlan yal kay. 3. geyik ve benzeri
hayvanlarn yular. 4. gzelin sa
Bend (f.i.) : 1. ba, yular, rbta, balama. 2. birini emri altna alma. 3.
boum, mafsal. 4. makale, fkra, madde. 5. su biriktirmek iin iki da arasna yaplan
set, baraj. 6. su mecrs iin yaplan kemer. 7. s. balayan, balanm, bal. 8.ed.
bandan sonuna kadar ayn vezinde birok beyitli paralardan meydana gelen ve
ksm ksm gazel tarznda kafiyeleri deien manzumelerin her bir paras
Nush (a.i.) : nasihat verme, t
Pend (f.i.) : nasihat, t
Zlfn can boynuna ban geirdiinden beri k gnlme nasihatler,

tler etki etmedi (fayda salamad).
87
Uzunluu, ksal; dankl ve dzenlilii ile sevgilinin gzellik
unsurlarnn banda gelen zlf, a en ok tesir eden zelliklerden biridir. ster
ekli, ister hali, ister kokusu, ister rengi olsun her bakmdan perian eder. Sa,
ayn zamanda a boan bir kementtir. An gnl, sevgilinin sann her bir
teline asldr281. air de beyitte sevgilinin bu kemendi kendisinin boynuna
geirdiini ve artk hibir ekilde gnlnn t almadn, sevgilinin sanda tutsak
olduunu belirtmektedir.
Beyitte sevgili, bir avc olarak karmza kmaktadr. Kemend veya bend
ekil itibariyle bir takm varlklar yakalamak iin gelitirilmi, ular kvrk veya
halka eklinde olan aletlerdir. Sevgilinin bu aleti de salardr. Genellikle uzun olan
sevgilinin salar dank, kvrck ve ular da kvrk ekildedir. airi kendisine k
eden sevgili, an boynuna kemendi takmtr. O, san her datnda n
gnln de datr, onu perian eder. Perian olan n karar kalmaz, salkl
dnemez. Ama istedii yerine geldii iin de, hibir de kulak asmaz. nk
divanedir, deliye nasihat kr etmez. O sevgili iin gnlnn dalmasna, sevgiliden
cefa grse de onun etrafnda olmaya razdr, onun gnlnn gdas gam ve kederdir.
Bend ve pend kelimeleri arasnda cinas sanat vardr. Ayrca nush, pend,
divne ve eser itmez kelimelerinde ilk, bend, kemend, zlf, boyun kelimelerinde de
ikinci tenasp vardr.
2. Mgn acu hevsyile oda yand d

rn leb afsyile uya vard and
d mgin sacun hevsyile oda yand, kand irin lebn safsyile suya
vard.
Mgn (f.s.) : 1. miskli, misk kokulu. 2. siyah, kapkara ey

Kand (a.i.) : eker, eker kamnn donmu usresi
281
PALA, age, s. 418
88
daac misk kokulu sann hevesiyle atete yand, eker kam da tatl
aznn berraklyla (zevkiyle) suya vard.
Dvan iirinde kullanlan kokularn banda gelen misk veya mg, ceylann
gbeine oturan kandan elde edilen gzel bir kokudur. Sevgilinin sa da genellikle
miskli yani mgndir282. Ud; yani daac atete yakld zaman gzel koku veren
bir bitkidir. Kk ve ince ubuklar halinde bulunur. Divan edebiyatnda yan,
atele olan mnasebeti ve kokusu ile ele alnr283.
Beyitte air, daacn sevgilinin sann arzusuyla kendisini atelere attn
belirterek hsn-i talil yapmtr. nk ikisi de gzel kokulardr. Bu msradan kan
bir deiik anlam ise yine daacnn sevgilinin miskli salarn kskand ve kendi
kokusunun daha gzel olduunu gstermek iin kendisini atee attdr. Ayrca misk
ve sevgilinin sa siyah renklidir. daac da yannca siyah olmakta ve sevgilinin
sa gibi kvrm kvrm olmaktadr.
Kand, divan edebiyatnda bir yiyecek maddesi olarak sk kullanlsa da asl
olarak sevgilinin duda iin kullanlr. nk sevgilinin duda tatl szler
sylemesi, emilmesi, tad ve gzellii ile ekere benzetilir284. Beyitte eker kamnn
sevgilinin dudann berrakln grnce suya vardn anlatmaktadr. Burada da
eker kamnn sevgilinin tatl dudan kskandndan kendisini suya atp erittii
anlam karlabilir. Veya eker kamnn iinde bulunan ve eker ieren zsuyu
nce bol ya almakla meydana gelir. Kendisini suya atmasnn nedeni ekerinin
tadn biraz daha tatlandrmak umuduyla olabilir. Her ekilde de air beyitte,
sevgilinin baz zelliklerini baz maddelerle karlatrm ve yapt mbalaa ile
birlikte hibir eyin sevgilideki zelliklerle denk tutulamayacan anlatmaya
almtr.
Ayrca mgn, sa ve d ve kand, irn ve leb kelimelerinde tenasp vardr.
Sefsyile ve hevsyile kelimelerinde de cinas vardr.
282
ONAY, age, s. 30-31
283
PALA, age, s. 503
284
PALA, age, s. 281
89
3. Germ old yzi mihrine bzr evm
Dil mtersi ol oda cn eyledi sipend
Bzr evkmn dil mterisi yzi mihrine germ old. Can ol oda sipend
eyledi.
Germ (f.s. ) : scak

Bzr (f.i. ) : 1. pazar, ar. 2. alveri. 3. pazar yeri
Mteri (a.s. ve i. irdan ) : 1. itir eden, satn alan, alc. 2.
alverite bulunan. 3. istekli
Sipend (f.i.) : zerlik tohumu
evkimin pazarnda gnl mterisi yznn gneinin ateiyle yand. Can

(da) o atete zerlik tohumu (gibi) ttslendi.
air beyitte, sevgilide varolan unsurlar ve bunlara duyduu arzuyu bir pazar
meydanna benzetmitir. Bu pazarda sevgilinin ka, gz, az, enesi, benleri,
ayvatyeri, gerdan, beli, salar, yzbulunmaktadr. Pazarda mterilerinden
birisi de, kendi gnldr. An gnl, pazarda sevgilinin yzn grmtr. evk
pazara, dil mteriye, can zerlik tohumuna tebih edilmitir.
Sevgilinin gzellik unsurlarnn en banda yz gelir. nk o, iinde
sevgilinin duda, enesi, ka, gz, kirpii, yana, ayvatyleri ve zlf gibi birok
cevheri iinde bulunduran bir hazine gibidir. An en ok grmek istedii ey,
sevgilinin yzdr. Cemal vasfyla da anlan yz ilahi gzelliin bir aksi,
gzelliklerin topyekn topland bir meydan gibidir. Yine sevgilinin yz k,
aydnlk, parlaklk ve saflk ynlerinden gnee benzetilmitir285.
Beyitte de yz parlakl ve yakclyla dikkat ekmektedir. Onun
mterilerinden birisi de, tabiki an gnl olmutur. Onun yakcln bile bile
kendisini atee brakmtr. Yani air beyitte, em ve pervane mazmununu
kullanmtr. An gnl, a uan bir pervanedir. Veya Yunan mitolojisinden bir
rnekle, balmumundan yaplm kanatlaryla gnee doru uan karus gibidir.
Cann atee atmasyla kan dumanlar da ttsye benzetmitir. Gnl
yanm kl olmu, daha sonra da kan ah dumanlar onu gnee ulatrmtr. air
285
PALA, age, s.131
90
beyitte ayrca Yusuf kssasna da telmihte bulunmu olabilir. Yusuf da Msrda kle
olarak sata karlm ve pazarda onun gne gibi parlayan yzn gren dnp bir
daha bakmtr. Ksa srede Yusufun nam btn Msra yaylmtr286.
4. Serv olmaz ise bende gey amadur ol avl

add anevberin grp zd u ser-blend
Ol tavl serv zd u ser-blend kaddn sanavberin grp bende olmaz ise gey
ahmakdur.
Ahmak (a.s.) : pek aklsz, sersem, akn

Tavl (a.s. tlden ) : 1. uzun. 2. ok sren
Gey, key (t.z.) : 1. ok, pek, gayet, pek ok 2. iyi, iyice, hakkyle 3.
uygun, muvafk, mnasip, layk, doru, yerinde
Sanevber (a.i.) : 1. am fst aac. 2. am fst kozala. 3.
sevgilinin boyu posu
zd (f.s.) : 1. kurtulmu, serbest olan, kimsenin klesi olmayp
istedii gibi hareket eden. 2. aypsz, kusursuz.
Ser-blend (f.b.s.c. ser-blendn) : 1. ba yksek, yce
O uzun selvi ba yksekte ve hr olan boyunu grp (ona) kul olmazsa (o

zaman ) ok ahmak olur.
Bu beyitte de sevgilinin boyunu ele alan air, sevgilinin boyunu selvi ile
karlatrm ve boyu selviden daha stn tutmutur. Divan iirinde adndan en ok
sz edilen aa olan selvi, sevgilinin boyu iin hem benzetilen hem de benzeyen bir
unsur olarak karmza kmaktadr. Bazan iirlerde sevgilinin boyu yerine istiare
yoluyla serv gemektedir. Bu boy-selvi hayali kalplam bir kullanm olduundan
mecaz- rfi haline gelmitir287. Gazelin bir nceki beyitlerinde de grld gibi
286
PALA, age, s. 526-527
287
PALA, age, s. 436
91
sevgiliye benzeyen veya benzetilen btn unsurlar sevgili ile karlatrlm,
sonunda da galip gelen yine sevgili olmutur. Yani ona benzetilen veya benzeyen
hibir nesne onunla boy lemez.
Beyitte de yksek ve hr bir ekilde salnan selvinin, sevgilinin boyunu grp
ondan daha yce olduunu anlamas ve ona kulluk etmesi istenmektedir. nk ona
benzetilen btn nesneler dhil k da onun yolunda kledir. Eer selvi kibirlenip
ona boyun emezse, o zaman onun aklndan phe edilmesi gerektii
vurgulanmaktadr. Selvinin sevgilinin boyuna benzemeye almas, ama
baaramamasnda tebih-i tafdil, mbalaa sanatlarn grmekteyiz.
Sevgilinin boyu ile yaplan hsn-i talillerde en ok karlalan, selvinin su
kenarnda bulunmas ve yaz k yeil kalmasdr. Selvinin daha ok su kenarlarnda
bulunmasnnn nedeni suyun onu sevgilinin boyuna benzetmek istemesi ile
alakaldr. Yeil kalmasnn nedeni ise, hazan mevsiminin sevgiliye benzemesinden
tr ona dokunmamasndandr288.
Ayrca serv, ser-blend, tavil ve kadd kelimelerinde tenasp vardr.
5. Bu yidi pehlevn ouz aladan eker

Hind au atar ise bir lub ile kemend
Hind saun bir lub ile kemend atar ise bu yidi pehlevn tokuz kaladan
eker.
Pehlevn (f.i.) : pehlivan, grei, yiit
Kala (a.i.c. kl) : 1. kale, hisar. 2. ask. askerin talim ve savata
arkalar birbirine gelmek zere drt saftan ibaret bir kare meydana getirerek ald
vaziyet. 3.mec. bir eyin esasnn, temelinin, gvenliinin srdrld nesne
Hind (f.i. ve s. ) : 1. Hintli. 2. Satrn 3. ben, benek
Lub (a.i.) : oyun, elence
Kara san oyun yaparak bir kemend atarsa bu yedi yiiti dokuz kaleden
eker.
288
92
Beyitte sevgilinin siyah salarnn aldatcl ve yapt bir oyunla, dokuz
kaleden gl kuvvetli yedi pehlivan ekebilecei belirtilerek mbalaa sanat
yaplmtr. airin burada dokuz kale olarak adlandrd ey, nh felektir. Divan
edebiyatnda dneklii ve airin bana gelenlerin msebbibi olarak sk sk karmza
kan felek, Batlamyos sisteminden kan bir dnceye gre kinatn merkezi olan
dnyay dokuz katmanla evreler. Bunlar i ie gemi soan zar veya adr gibidir.
Dnya gnden balamak zere yedi tanesi, yedi gezegenin feleidir. Birinci
felekten yedinci felee kadar srasyla Ay, Utarid, Zhre, ems, Mirrih, Mteri ve
Zhal gezegenleri bulunur289. airin beyitte zikrettii yedi pehlivan, bu yedi
gezegendir.
Divan edebiyatnda sevgilinin boyu anlatlrken, boyunun yksekliini
anlatmak iin mbalaa yaplarak, felee kadar eritii ifade edilir. te bu yksek
boylu sevgili avc olan ve klarn gnln kemend yapt salaryla avlayan bir
varlktr. Beyitte de avcln vmek maksadyla, salarnn btn gezegenleri
kendisine ektii belirtilmektedir.
Eski bir inana gre drdnc felekte bulunan Gne, felein ve gn
sultandr ve etrafndaki dier gezegenler de ona hizmetlileri gibidir. Buna gre Ay
vezir, Utarid ktip, Merih bakumandan, Mter kad, Zhal beki, Zhre ise
algcdr290. Burada karmza sultan, veziri, ktibi, kadsile bir devlet tekilat
kmaktadr. Ancak bu devlette sultan gne deil, sevgilidir. airin ifade etmek
istedii gne olarak nitelendirdii sevgiliye, btn gezegenlerin hizmet ettiidir.
Beyitte felekler kaleye, seyyareler pehlivana, sa da kemende tebih
edilmitir. Ayrca Hindu, sa ve kemend tenasp sanat vardr.
6. sn gli ousn bir emme nev-bahr

Kesb itse lmayayd gz yilleri gezend
289
PALA, age, s.164
290
PALA, age, s. 165
93
Gz yilleri hsnn gli kohusn nev-bahar(da) bir emme kesb itse gezend
klmayayd.
emme (a.i. ) : 1. bir kere koklama. 2. pek az ey

Nev-bahr (f.b.i.) : 1. ilkbahar
Kesb (a.i.) : 1. alp kazanma. 2. edinme
Gezend (f.i.) : 1. zarar, ziyan. 2. elem, keder; fet, musibet
Gz yelleri gzelliinin glnn kokusunu ilkbaharda bir kere koklamaya

alsayd (ona) zarar etmezdi.
Beyitte bir hazan mevsimi tavsiri bulunmaktadr. lkbaharda sevgilinin

bulunduu baheye uramayan sonbahar yelleri, mevsimi geldiinde ortaya kar.
air, hazan rzgrnn bir kere de ilkbaharda gelip sevgilinin gzelliinin gl
kokusunu iine ekseydi sonbaharda onlara zarar veremeyeceini, yapraklarn
dkemeyeceini anlatmak istemektedir.
Divan iirinde ilkbahar kadar geni bir biimde ele alnmayan hazan mevsimi,
lln, yalln ve bitkinliin timsalidir. Bu mevsimde rzgr ilkbahardaki gibi
tatl tatl esmez, gl bahelerini harab eder291.
Divan edebiyatnn iekler iinde en ok ilenileni gldr. Genellikle
sevgilinin yana ve yz iin benzeyen veya benzetilen durumundadr. Selvi-boy
mnasebeti gibi, gl de beyitlerde istiare ve mecaz- rfi yoluyla sevgilinin yana ve
yz iin kullanlr. Tazelii, kokusu, rengi ile ok mstesna bir iek olan gl,
bulunduu yere de gzellik katar292. k iin de, sevgilinin bulunduu her yer
gzeldir. Onun yana, yz gl kokuludur. lkbaharda tatl tatl esen sabah yeli,
aire sevgilinin kokusunu getirir. Ama sonbaharda esen sert rzgr ,onun
yapraklarna zarar verir. air burada sevgiliyi dnp ona zarar gelmemesi iin,
hazan yeline uyarda bulunmaktadr. Hazan yelinin bir kere sevgilinin yzn
koklamasyla kendisine katlacan bilmektedir.
Beyitte gl, emme, nev-bahar, kohu kelimelerinde tenasp sanat vardr.
Ayrca gz ve nev-bahar kelimelerinde de tezat vardr.
291
PALA, age, s. 221
292
TOLASA, age, s. 472
94
. ) (

7. Ahd itdiyidi ey'(y)i ldrmege gz

U intir ile yrrem zr u mstemend
Gzn eyhyi ldrmee ahd itdiyidi. U intizr ile zr u mstemend

yrrem.
ntizr (a.i. nazardan) : 1. bekleme, beklenilme. 2. gzleme,

gzlenilme
Mstemend (f.s.) : 1. zntl, kederli, hznl. 2. bare, zavall 3.
talihsiz, mutsuz
Gzn eyhyi ldrmeye yemin etmiti. Bu bekleyi ile inleyerek, zlerek

yrrm.
Beyitte air, bir zamanlar sevgilinin gznn kendisine verdii sz

hatrlamaktadr. air de bu szn yerine getirelecei gn beklemekte, iin sonunda
leceini bilse bile, yine zlp alamaktadr. nk sevgilinin ona bir gamzesi bile,
bin ltuf yerine geecektir. Zaten cann onun yoluna sermitir, o yolda da cann
vermek, ona hi zor gelmeyecektir.
Sevgilinin en gzel uzuvlarndan biri olan gz, beyitte kiiletirilmi, insana
benzetilmitir. Divan edebiyatnda sevgilinin gz zalim, kan dkc ve insafszdr.
Bunlar bilmesine ramen k, her zaman sevgilinin gzlerini arar, onun grmeyen
gzlerinin kendisini farketmesini ister. Onun kendisine bakmasndan olumlu ya da
olumsuz bir eyler karr293.
Normalde insan lecei gnden korkar, o gn iin tasalanr. Beyitte de
sevgilinin gz, bir zamanlar airi ldrmek iin sz vermitir. Bunu da ya cefa
okuyla, yani kirpii veya yan bakyla ya da cefa klcyla yani kalar ile yapar.
air, zlem ve heyecan ile dayanlmaz bir bekleyi iindedir. Onda korkudan ve
tasadan eser yoktur. nk lm, sevgilinin elinde olacaktr. Onun da istedii
budur, nitekim bylelikle sevgiliye kavuacaktr.
293
TOLASA, age, s. 191, 192
95
Ahd itdiyidi- intizar ve ldrmee- zr u mstemend kelimelerinde leff
ner-i mretteb sanat, intizar ve zar kelimelerinde cinas sanat vardr.
2.2.6. GAZEL 6294
Filtn Filtn Filtn Filn
1. oa-i ytdan mhr adunca zer aar

Yani dil-ber sze gelse drr gevherler aar
2. Snblin aldua gl-berg zre ol mh- oten

anki h det-i n stine mg-i ter aar
3. Zlfi dm alasnda noa-i li anu

Dnedr kim ayd- mr- cn in dil-ber aar
4. Sebzede alnsa servi ol bt-i lle-ruu

Gl abalar pr lup stine lal zer aar
5. Y Rab ol rn-leb ne evi var kim ikrini

anda tekrr itse dil r adur ekker aar
6. Ravada rvn eger nul-i lebini nal ide

Cy- cennet ol afdan c idp cevher aar
7. Drleri medinde namum bardr ll-nir

ar sevdsnda irm leme anber aar
8. Rular v azn ikr itse ey sebzede

once dem-beste alur u gl aydan der aar
9. Ra t u cisme uvvet emesrdur mdm

Cm- meyden cra kim Suln Murd ier aar
294
BLTEKN, age, s. 162
96
erh
1. oa-i ytdan mhr adunca zer aar

Yani dil-ber sze gelse drr gevherler aar
Hokka-i ykttan mhr adugnca zer saar. Yani dil-ber sze gelse drr
gevherler saar.
Hokka (a.i.) : 1. iine mrekkep konan maden, cam veya topraktan

yaplm kk kap. 2. iine tkrlen kap
Mhr (f.i.): 1. mhr, imza. 2. ed. sevgilinin az
Yakut hokkadan azn atka altn saar. Yani gnl alan (sevgili) gzel
sz sylemeye kalksa inci ve cevherler saar.
air, ilk msrada sevgilinin azn yakuttan yaplm bir hokkaya benzetmi,
ikinci msrada da bunu aklayarak, o yakut hokkadan kan szlerin altn, inci ve
cevher niteliinde olduunu belirmitir. Yani sevgilinin az, bir nevi hazine sand,
iki duda da bu sandn kapadr.
Genellikle airler tarafndan darl, kkl ve yok gibi oluu
hususiyetleriyle ele alnan dudak, beyitte hokka olarak nitelendirilmitir. Bu da
hokkann ekil ynnden dudaa benzemesi ile alakaldr. stelik bu hokka, yakuttan
bir hokkadr. Krmz, sar ve gk renginde olmak zere eidi olan yakutun en
kymetlisi, sevgilinin duda gibi krmz olandr. Yenildiinde kalbe iyi geldii
ifade edilir295. Ayrca emilince de susuzluu giderildii dnlr296. k iin de
durum byledir. Yakut gibi olan sevgilinin duda, ona ve gnlne iyi gelecek, onu
mutlu edecek ve hasret ateiyle kavrulan gnlnn susuzluunu giderecektir.
295
PALA, age, s. 520
296
ONAY, age, s. 432
97
air, bu yakuttan hokka gibi azdan kan szleri de tabi ki altn, inci ve
cevhere benzetir. Burada divan edebiyatnda sevgilinin dileri ve gzel szleri iin
benzetilen olarak kullanlan incinin grevini, altn ve cevher de paylamlardr.
Hepsi de birbirinden deerli maden ve ss eyalardr. air, beyitte sevgiliden gelen
iyi veya kt en ufak bir kelimenin kendisindeki deeri gstermek istemitir.
Nitekim onun syleyecei sz, onu ldrmek de olabilir; ona ltuf da olabilir. Ama
bu k iin nemli deildir. nemli olan gnln kaptrd gzelin ltfedip o gzel
azndan kendisine bir eyler sylemesidir.
Yakut, zer, drr ve gevher kelimelerinde tenasp; mhr adugnca- sze
gelme, zer-drr gevherler kelimelerinde leff ner-i mretteb; azn yakuttan
hokkaya, szn mcevhere benzetilmesinde ise tebih sanat bulunmaktadr.
2. Snblin aldua gl-berg zre ol mh- oten

anki h det-i n stine mg-i ter aar
Ol mh- Hoten gl-berg zre snblin salduka sanki h det-i n stine

mg-i ter saar.
Hoten (f.h.i.) : ark Trkistanda byk bir ehir olup ahlisi

Mslmandr.
h (f.i.c. huvn ): 1. ceylan, karaca. 2. mec. gzellerin gz
Det (f.i.) : bozkr, l, kr, ova
Ter (f.s.) : 1. ya, slak, rutubetli. 2. taze
O Hotan ay gl yapra zerine snbln (salarn) saldka, sanki ceylan

in lnn stne taze misk saar.
Divan edebiyatnda ska kullanlan yer adlarndan biri olan Hoten, Ht ve

Hat gibi isimlerle de anlr. inin kuzeyi ile Trkistan topraklarn iine alan bu
yer, misk ahularnn ok olmas nedeniyle genellikle misk ve ahu kelimesiyle birlikte
98
kullanlr297. Misk ceylannn beslenmesiyle ilgili telakkiye ynelik snbl ve
benefe ile de kullanld grlr. Ayrca gzelleriyle de nldr298. airin burada
Hoten ay diyerek kastettii ey sevgilidir.(ak istiare) Sevgilinin ay gibi gzelliini
gzelleriyle nl bir yer ile birlikte kullanarak onun gzelliini anlatmak istemitir.
Divan edebiyatnda bir gzellik kayna olan ay, parlakl, el dememilii,
geceyi aydnlatmas ve yzndeki lekeler ile sevgiliye benzetilen olmaktadr299. Gl
yapra zerine snbl salmas da, sevgilinin gl gibi yzel yznn veya yanann
zerine snbl salarn salmasdr. San snble tebihi okluu, dankl,
karkl, ba ksmndan ayaa doru saln, bklm bklm inii ve kokusu
dolaysyladr300.
Beyitte sevgilinin salarn yzne salmas, misk ahusunun in l zerine
taze miskini samasna benzetilmitir. Misk, ceylann gbeine oturan kandan elde
edilen bir tr gzel kokudur. Renginin siyah olmas da onu sevgilinin sana
benzetmede nemli bir etken olmutur. Sevgilinin yz, in l gibi przsz ve
gzeldir. Misk ahusunun l zerine sat misk de sevgilinin yzndeki salardr.
Sevgilinin salar, snble, yana gl yaprana tebih edilmitir. Ayrca
Hoten, mg, ahu ve det kelimelerinde tenasp vardr.
3. Zlfi dm alasnda noa-i li anu

Dnedr kim ayd- mr- cn in dil-ber aar
Anun nokta-i hli zlfi dm halkasnda dnedr. Kim dil-ber sayd- mrg-
cn in saar.
Dm (f.i.) : 1. tuzak, a. 2. yrtc olmayan vahi hayvan

Hl (f.a.i.) : vcutta husle gelen ben, nokta
Sayd (a.i.) : 1. av. 2. avlama, avlanma
297
PALA, age, s.218
298
YENTERZ, Emine, Klasik Trk iirinde lke ve ehirlerin Mehur zellikleri, Uluslararas
Sosyal Aratrmalar Dergisi, Klasik Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel Says, C: 3, S:15, s. 313
299
TOLASA, age, s. 417
300
TOLASA, age, s. 171
99
Onun beninin noktas sa tuzann halkasnda bir tohumdur ki sevgili (onu)
can kuunu avlamak iin saar.
Sevgilinin bir avc olduunu, salarn da bir av aleti olarak kullandn

belirmitik. air, sevgilinin san halka eklindeki bir tuzaa benzetmitir. Bu
benzetmenin nedeni, an gnlnn kua, sevgilinin yzndeki benlerin de dane
veya tohumlara benzetilmesi dolaysyladr301.
Gnlk yaamda ku avlanrken, tuzan iine birka tane arpa veya buday
tanesi konulur ve kularn bunlar grp tuzan iine girmesi salanr. Burada da
aldatc tohumlar, sevgilinin benleridir. Bu tuzan bulunduu yer de, sevgilinin
yzdr. Sevgili klara yzn gsterip tuzana drr, daha sonra da bann iki
tarafndan sald zlfleriyle de n gnln yakalar. San halka halka olmas,
onun ekil itibariyle kvrm kvrm oluuyla alakaldr. Parlak yzn zerine den
ucu kvrml siyah sa, yzde halka gibi grnr. Sevgilinin beni de bu halka
ierisindeki tohum gibidir.
Beyitte airin can kua, sevgilinin salar tuzaa, beni ise noktaya ve daneye
yani tohuma tebih edilmitir. Zlfi dm- sayd- mrg- cn ve nokta-i hl-dne
kelimeleriyle leff ner-i mevve sanat yaplmtr. Ayrca mrg, can, sayd, dane,
dm, halka ve hl kelimelerinde tenasp sanat vardr.
4. Sebzede alnsa servi ol bt-i lle-ruu

Gl abalar pr lup stine lal zer aar
Servi sebzede salnsa, ol bt-i lle-ruhun, gl tabaklar pr klup stine lal

zer saar.
Bt (f.i.c. btn) : 1. put 2. s. gzel

Lle-ruh (f.b.s. ) : lle yanakl, yanaklar lle gibi krmz olan
Pr (f.s.) : 1. dolu 2. ok fazla 3. ship, mlik
301
TOLASA, age, s. 170
100
Sebze (f.i.c. sebze-vt) : 1. yeillik, imen 2. yemei yaplan yeillik
(Sevgili) selvi (gibi boyuyla) yeillikte salnsa, o lale yanakl gzelliin, etraf
gl tabaklarla donatp stne lal (krmz deerli talar) ve altn saar.
lkbahar mevsimi gelip tabiat canlandnda klar, emenlikte sevgililerin

dolamasn drt gzle beklerler. Beyitte bu durum, tabiat unsurlarndan
yararlanlarak anlatlmtr. Selvi sevgilinin boyu, lale yanaklar, gl yz, lal ve altn
da onun dudan ve szlerini ifade etmektedirler.
Selvi, uzunluu, mevzun oluu ve hafif hafif sallanmasndaki ahenk ile
sevgiliye benzetilir. Divan edebiyatnda, sevgilinin boyu ile btnleen selvinin
sallan zerinde ok durulur. Bu sevgilinin ar ar sallanmasna ve yrmesine
benzetilir302. Sevgilinin yana da renginden dolay krmz laleye benzetilir303.
Beyitte ilk anlam sevgilinin baheye gelerek klara o gl yzn, lale
yanaklarn gsterip onlarla sylemesidir. Dieri de sevgili bahede salnrken onun
gl yzn ve lal dudaklarn gren gller, kskanlndan aar ve terlerler. Onlarn
gonca halinde iken amas tabaa, terlemesi de lal ve altn talara benzetilmitir.
Ayrca sevgilinin gl yzn gren gller, sevgiliyi kskanp yapraklarn dkm
olabilirler. Bu dklen yapraklar da yerde tabak grnm verirler. lerine salan
lal ve altnlar da, lalenin ierisindeki tohumlar olabilir.
Sevgilinin boyuna mecz-i rfi yoluyla selvi denilmitir. Yanaklar ise laleye
tebih edilmitir. Sebz, serv, lale, gl kelimeleri birinci tenasb, lal, zer ve samak
kelimeleri de ikinci tenasb oluturmaktadr.
5. Y Rab ol rn-leb ne evi var kim ikrini

anda tekrr itse dil r adur ekker aar
Y Rab! Ol irin-lebn ne zevki var kim dil zikrini kanda tekrar itse ir akdur
ekker saar.
302
PALA, age, s. 436
303
KARTAL, Ahmet, Klasik Trk iirinde Lale, Aka Yay., Ankara 1998, s.68
101
Kanda (t.z.) nereye, nerede
ir (f.i.) : 1. arslan 2. st
Ey Allahm! O tatl aznn nasl bir zevki var ki gnl (dil), (onu) nerede
anarsa st aktp eker saar.
air beyitte, sevgilinin irin azn vp onun tatlln anlatmak istemitir.

Yaratt bu tatl az iin Allaha seslenmekte, durumunu Ona arz
etmektedir.(Nida) yle ki airin gnl, ne zaman ve nerede sevgilinin azn ansa,
st aktp eker saar. Sevgilinin az eker, iecei st ve baldr. airin bu kadar tatl
dudaklar andnda st aktp eker samas, gzel szler sylemesi anlamna
gelmektedir.
Ayrca sevilen bir yiyecein adnn anlmas, insann aznn sulanmasna
neden olur. air, sevgilinin eker gibi azn diliyle anar. Bu durumda da az tatl bir
ekilde sulanr. Burada sevgilinin azn anan, airin gnldr. Gnl, ayn zamanda
dildir.
St ile ekerin yan yana kullanlmalar, birbirlerine yaktklar iindir. airin
gnlnn eker samas akllara papaan ve eker ilikisini getirir. Papaan
konuturmak iin eker verildii, dilinin de tatl olmasnn buna baland
bilinmektedir. Ayna karsnda konuma talimlerinin verildii papaan, kimi zaman
sevgili, kimi zaman da n gnldr. An papaan olduu durumlarda
konumak iin bakt ayna sevgilinin yanadr304. Burada papaan sevgilidir. air
onun o irin azndan eker tadnda bir eyler duymak amacyla, gnlyle ona eker
samaktadr.
Lezzet ifadesi tayan irin-leb, eker, ir kelimeleri tenasp sanatn
olutururken sesi ile aliterasyon yaplmtr.
6. Ravada rvn eger nul-i lebini nal ide

Cy- cennet ol afdan c idp cevher aar
304
CEYLAN, mr, Kular Divn, Kap Yay., stanbul 2007, s. 199-202
102
Eer rdvan ravzada nukl-i lebini nakl ide, cy- cennet ol safdan c idp
cevher saar.
Ravza (a.i.c. ravzt, riyz) : aac, ayr, imeni bol olan yer, bahe
Rdvan (a.h.i.) : cennetin kapcs byk melek
Nukl (a.i.) : meze, erez
Nakl (a.i.) : 1. bir eyi baka bir yere gtrme. 2. ama, aktarma,
geirme. 3. aynn baka bir ey zerine alma 4. anlatma, syleme. 5. tercme
etme
Cy (f.i.) : nehir, akarsu, rmak
C (f.i.) : 1. coma, kaynama. 2. tas. coma, tama
Eer cennetin kapcs, bahede (cennette) aznn mezesini anlatrsa, cennet

rma, o zevkten coup cevher saar.
Bu beyitte de sevgilinin az, mbalaal bir ekilde anlatlmaya devam

edilmitir. Ancak bu sefer azn tatlln vmek ii bu dnya unsurlaryla deil,
cennet ile yaplmaktadr. ven ise, cennet kapsnda bekleyen bekidir.
Cennet, dnyadaki insanlarn amelleri sonucunda gidecekleri, en gzel
meyveleri, yemileri yiyecekleri, ipekten dokunmu en gzel giyecekleri giyecekleri
yerdir. Tabiki birbirinden gzel hurilerin bulunduu yer de orasdr. Bir Hads-i
erfte: Cennetteki huriler yakut ve mercan gibidirler. Adam onlardan birinin
yzne bakar da, kendini onun yananda, aynada grdnden daha berrak grr.
Onlarn incilerinin en ednas (en kk, en nemsiz) ark ile garbi klandrr305.
buyurulmaktadr. Ayrca inanl kiinin cennette hurilerden daha gzel olaca da
bilinmektedir.
air beyitte sevgiliyi, bu yakut ve mercan gibi hurilerden stn tutmaktadr.
Cennet rma, sevgilinin aznn yemilerini duyunca oup alamaktadr. Ancak
cennet kapsnn bekisi oradaki herhangi bir hurinin az hakknda konusa, cennet
rma zevkten alamayacaktr.
Kuranda cennette bulunan drt rmaktan bahsedilmektedir: Takva
sahiplerine vaadedilen cennetin durumu udur ki; iinde kokusu deimeyen sudan
nehirler, tad bozulmayan stten nehirler, ienlere lezzet veren araptan nehirler ve
305
Ramuz el-Ehadis-2, s. 337/7,
http://www.hadis.org/hadis/modules.php?name=KutubiSitte&h_op=hadisgoster&kid=472,(10.10.14)
103
saf (szlm) baldan nehirler bulunur. Onlar iin orada her eit meyve bulunur ve
(onlar iin) Rab'lerinden mafiret vardr306 buyurulmaktadr. airin burada
bahsettii rmak, arap rmadr. nk meze, ikinin yannda tketilen bir
yiyecektir. Buradaki meze ise, sevgilinin aznn mezesidir. Yani air sevgilinin
azn fsta benzetmektedir. Cennette arap rma sevgilinin fstk az ile iilecei
iin omakta, cevherler samaktadr.
Ravza, Rdvan, cy- cennet, c ve cevher kelimeleri cennet kavramlar
olduklarndan tenasp sanat vardr. Ayrca nukl ve nakl; cy ve c kelimelerinde de
cinas sanat bulunmaktadr.
7. Drleri medinde namum bardr ll-nir

ar sevdsnda irm leme anber aar
Nazmum drleri medhinde ll-nisr bahrdr. irm ar sevdasnda leme

anber saar.
Nisr (a.i.) : 1. sama, serpme. 2. sa, dnde salan para

ar (a.i.c. ear, ir, uur ) : kl
Nazmm incilerin vgsnde inci saan denizdir. iirim klnn sevdasnda

dnyaya anber saar.
Rengi, ekli, parlakl gibi zellikleri nedeniyle di, gzya, i, airin iiri
ve sz gibi unsurlarla benzerlik ierisinde dnlen inci, istiridye denen bir deniz
hayvannn iinde meydana gelmesinden dolay genellikle denizle birlikte anlr.
Deniz, incinin madenidir307.
Nisan mevsiminde sahile kan istiridye, yani sadef kapakn aar, iine
den Nisan yamuru damlasyla birlikte denize geri dner. Denizde tuzlu su
ortamnda iinde bu saf suyu tayan sadef, bir sre sonra bu suyun kendisine
306
Muhammed Suresi, 15. Ayet
307
KURNAZ, age, s. 173
104
rahatszlk vermesiyle onu dar karmak iin bir sv salglar. Saf suyun verdii ac
devam ettike bu sv salglama da devam eder. Sonunda salglanan bu svlar
katlaarak birbirinin zerine yapr ve inciyi meydana getirir308.
Beyitte air sevgilinin inci gibi dilerini anlatmada iirlerini, inci saan denize
benzetmitir. (tebih)Yani sevgilinin inci gibi dilerinin madeni airin iirleridir. Bir
kii, sevgilinin dileri ile ilgili malumata ulamak istese airin iirlerine bakmaldr.
Yine ayn ekilde bu durum, onun anber kokan salar iin de geerlidir.
Anber, Hind denizinde yaayan bir ada balnn iinde bulunan bu uru dar
atmasyla oluan yumuak, yapkan ve kara renkli gzel kokulu bir maddedir. k
sevgilinin san ne zaman anacak olsa her taraf anber kokusuyla dolar309.
Dolaysyla sevgilinin salarn medhettii iirleri de anber kokulu olacaktr. iir
mecmuasnn kapan atnda lemlere anber kokusu dalr. Sevgilinin anber
kokulu salarn merak eden kiinin, airin iir defterine bakmas yeterlidir. Ayrca
air, sevda ve anber kelimeleri arasndaki renk benzerliini de vurgulamaktadr.
air gazelin bu beytinde sevgilinin gzelliini medh konusunda kendi
iirlerini vmektedir. airin divan, bir nevi klavuz kitaptr, akn ve sevgilinin en
gzel hallerini kendisi yazmtr.
Bahr, ll ve dr kelimelerinde tenasp, ir ve ar kelimelerinde ise cinas
sanat vardr.
8. Rular v azn ikr itse ey sebzede

once dem-beste alur u gl aydan der aar
eyh sebzede ruhlar v azn zikr itse, gonce dem-beste kalur, gl haydan
der saar.
Dem-beste (f.b.s.) : nefesi balanm, susmu, soluu kesilmi
308
PALA, age, s. 141-142
309
PALA, age, s. 36
105
Hay (a.i.) : 1. utanma, sklma 2. r, nmus, edep 3. Allah korkusu ile
gnahtan kanma
Der (t.i.) : ter
eyh yeillikte yanaklarn ve azn ansa goncann dili tutulur, gl

utancndan terler (ter saar).
Beyitte air sevgilinin yanan gle, azn ise goncaya benzetmektedir
(tebih). Gonca gln almam veya almak zere olan halidir. Kk, kapal, dar
ve yuvarlak bir tomurcuk olan gonca, sevgilinin dudaklar iin benzeyen veya
benzetilen olarak karmza kmaktadr310. Sevgilinin kapal dudaklar, taze bir
goncay andrrken, bir eyler sylemek zere at az gl andrr. air beyitte
sevgilinin az ve goncay karlatrmaktadr. Bahede ne zaman sevgilinin aznda
bahis asa, goncann soluu kesilmektedir. Yani her ne kadar sevgilinin az iin bir
mebbehnbih olsa da yine de onun yannda bir hitir, onun olduu bahede
gzellik konusunda asla onu yenemez.
Divan iirinde yzn en geni yerini kapsayan yanak, rengi dolaysyla gle
benzetilmektedir. Sevgilinin yana, k iin hi tkenmeyen bir cennet gl
niteliindedir. Rengi dolaysyla sevginin yanan daima kskanan gl, ap ona
benzemek istese de gonca ona almamas iin t verir311.
iekler arasnda ayr bir nem ifade eden ve ieklerin sultan olan gl,
beyitte bal bana bir kiilik olarak karmza kmakta, sevgilinin yananyla
karlatrlmaktadr. Tabii ki aire gre en gzel gl, sevgilinin yanadr. Tpk
azndan bahsettiinde goncann kskand gibi, yanandan bahsedince de gl
kskanr ve kskanlndan ter dker. air, sabahleyin gl zerinde bulunan iy
tanelerini ve goncann tomurcuk halde oluunu hsn-i talil ile sevgiliyi
kskanmalarna balamaktadr.
Tasavvufta dudak kklnden dolay yok gibidir ve vahdeti temsil eder.
Ayn ekilde yanak da vahdeti temsil eder312. airin bu iki unsuru bir kere anmasyla
onlara benzetilen nesnelerin birinin dili tutulur, biri de utancndan terler.
Ayrca sebze, gonce ve gl kelimelerinde tenasp sanat vardr. Ruh-gl, az
ve gonca kelimelerinde ise leff ner-i mevve sanat bulunmaktadr.
310
PALA, age, s.185
311
PALA, age, s. 200
312
PEKTEN, Haluk, Fuzl Hayat Sanat Eserleri, Aka Yay., Ankara 2011, s. 204
106
.

9. Ra t u cisme uvvet emesrdur mdm

Cm- meyden cra kim Suln Murd ier aar
Cm- meyden cra mdm ruha kut u cisme kuvvet emesrdur kim
Sultn Murd ier saar.
Rh (a.i.c. ervh) : 1. can, nefes 2. canllk, his, duygu 3. en mhim

nokta, z 4. kim. esans 5. ispirto gibi uucu gaz
Kt (a.i.c. akvt) : 1. ancak lmeyecek kadar alnan gda 2. yiyecek
Cism (a.i.c. escm) : 1. beden, gvde 2. madde
emesr (f.b.s. ) : emesi ok olan yer
arap iesinden bir yudum daima cana gda, bedene kuvvet emesidir.
nk (ondan) Sultan Murad Han ier, saar.
Gazelin son beytinde, Sultan Murada vg vardr. air, arap vesilesiyle

padiah vmektedir, yani memduh II. Muradtr. II. Murad, ilmi seven, ince ruhlu
bir kiilie sahip olan bir padiahtr313. limleri seven ve himaye eden padiahn, air
tarafndan ne kadar sevildii de ortadadr. airin hayat blmnde bahsettiimiz gibi
eyh II. Muradn emriyle Hsrev irin adl mesneviyi nazmetmeye balam, bin
beyit kadar nazmedip padiaha sunmu, sonra yeniden memleketine dnmtr.
Saraya en yakn dnemi bu padiah zamannda olan air, padiahn hususi
hekimliini de yapmtr. Yani airin belirli bir sre de olsa padiah evresinde
kald, refah bir ekilde yaad, padiah medhettii gazeller yazdn
grmekteyiz.
aire gre arap iesinden alnan bir yudum cann gdas, bedenin kuvvet
iksiridir. Bunun byle olmasnn nedeni ise, onu Sultan Muradn imesidir. air
hsn-i talil sanatyla arabn insan zerindeki etkilerinin nedenini gzel bir sebebe
balamtr. air bir nevi padiah sevgili yerine koyup onu vmtr. Nitekim
313
NALCIK, Halil, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Murad II. Maddesi, C:31, s. 171
107
sevgili de bir sultandr, n gnlnde tahtn kurmutur. Bu duruma bir baka
adan bakldnda padiahlar, Allahn yeryzndeki glgeleri gibidir. Adaletle
lkesini ynetmeli, halkn zor durumda brakmamaldr. Burada arab ilhi ak
olarak ele alrsak akn da yalnz Allaha olduunu, gnlmze akn Onun
yerletirdiini karrz. Nitekim memduhtan asl kast, yce Allahtr.
arap anlam da olan mdm, cm- mey, cra, imek kelimelerinde tenasp
vardr. Ayrca birinci msrann sonunda bulunan mdam kelimesi hem ilk msraya
hem de ikinci msraya daima anlam katarak sihr-i helal sanatn oluturmaktadr.
Divanda yer ala gazellerin ou 7 beyitliktir. Bu gazelde air son iki beyiti
tezyil edip Sultan Murad vmtr.
2.2.7. GAZEL 7314
Mefln Mefln Mefln Mefln
1. Lefet bstnnda boyu bir serv-metdr

Kim anu metin grse anur ol gn ymetdr
2. add metin grdi anevber secdeler ld

u add mete aru mein bu ne metdr
3. Muavves alaru yay atar kirpk okn her dem

Ne kim ol amzeden gelse baa sehm-i sadetdr
4. Oturma dur r s ki adden gedi mt

ade un iret it b ki lufu b-nihyetdr
5. Bu obet rat- cndur kim ol cnna mihmndur

Bu devrn utlu devrndur bu sat utlu satdr
6. dil-ber cna cn old vili rygn old

ol iler kim ayn old beyn aa ne cetdr
314
BLTEKN, age, s. 157
108
7. Cef v cevre ey vef v luf dir a
Ne kim suln ider h ula ayn- inyetdr
erh
1. Lefet bstnnda boyu bir serv-metdr

Kim anu metin grse anur ol gn ymetdr
Boyun letfet bstnnda bir serv-kmetdr. Kim anun kmetin grse ol gn

kymetdr sanur.
Bstn (f.i.) : 1. gl ve iek kokularnn ok olduu yer, bahe 2.

irazl eyh Sdnin nl eseri
Kmet (a.i.c. kamt) : boy, boypos
Kymet (a.i.) : 1. dnyann sonu, btn llerin dirilerek maherde
toplanacaklar zaman 2. byk sknt, bel, grlt, patrt
Boyun gzellik bahesinde bir selvi boyudur. Kim onun boyunu grse o gn
dnyann sonunun geldiini (kyamet kopacan) zanneder.
Divan edebiyatnda selvi aacnn aalar iinde en ok kullanlan ve

sevgilinin boyu iin bir benzetilen veya benzeyen olarak kullanldn daha nce
belirtmitik. Beyitte sevgili, gzellik bahesinde dolanan selvi boylu bir gzeldir ve
onun boyunu grenler kyamet gnnn geldiini dnrler.
Kurnda dirili, toplanma, pimanlk ve karar gn olarak geen
kyametin kopacana inanmak, dinimizde var olan inanlardan biridir. Kyamet
gn, srun flenmesiyle birlikte yeryzndeki btn canllarn yok olaca, btn
llerin de tekrar diriltilecei hesap gndr.
Divan edebiyatnn vazgeilmez istiarelerinden biri de kamet-kad ve kyamet-
kyam szcklerini bir arada kullanmaktr. Genellikle klar iin ayrlk gn
kyamet olarak adlandrlsa da, beyitte sevgilinin boyu aire kyameti
109
hatrlatmaktadr. Bilinir ki kyamet gn, herkes kyam vaziyeti alacak yani ayaa
kalkacaktr315. Fuzuli bir beyitinde kyamet gnne inanmayan kiilerden dem
vurarak bunu ortaya koymutur:
Hakme nefy-i kymet hatsn bildr
Kym gster ana itikdn et zil316
Sevgilinin boyunun selviye benzetilmesinde ve onu grenlerin kyametin
geldiini dnmelerinde mbalaa sanat vardr. Ayrca kamet ve kyamet
szcklerinde cinas vardr. Boy-kamet, kamet- kyamet szckleri arasnda leff
ner-i mretteb sanat vardr.
2. add metin grdi anevber secdeler ld

u add mete aru mein bu ne metdr
sanevber kaddn kmetin grdi, secdeler kld. Mezzin u kadd kmete

karu bu ne kmetdr?
Sanevber (a.i.) : 1. am fst aac 2. am fst kozala 3.

sevgilinin boyu bosu
Mezzin (a.s. ve i. Ezndan) : ezan okuyan
Kmet (a.i.c. kmt) : boy, boypos Kmet alma: cemaatle klnan farz
namazlara balamadan nce cmi vey sir namazgh kabul edilen yerde kad-
kametissalt kelimelerinin ilavesiyle ve fakat yava eda ile mezzinlerce tekrarlanan
ezan cmleleri
nk am fst aac boyunu posunu grd, secdeler etti (boyunu edi.).

Ey ezan okuyan! u boybosa kar bu nasl kamet almadr?
lk msrada am fst veya am kozala kiiletirilmi, sevgilinin boyunu

grdnde ona secde etmitir(tehis). Bir anlamda sevgilinin bykln kabul
315
TARLAN, Ali Nihat, Fuzl Divn erhi, Aka Yay., Ankara 2011, s. 436
316
TARLAN, age, s. 436
110
etmi, ona kul olmutur. Servi veya imad cinsinden bir aa olan sanavber,
sevgilinin boyu iin kullanlmaktadr317. Uzun ve dzgn bir gvdeye sahip olan ve
bu gvdeden kan yatay dallar olan am aac, divan edebiyatnda dier aalar
gibi sevgilinin boyuna benzetilen veya benzeyen olarak kullanlmtr.
kinci msrada air mezzine seslenmi (nida), sevgilinin boyu karsnda
getirdii kamete hayret ettiini belirtmitir. Buradan mezzinin ald kameti hem
beendii hem de beenmedii anlam kabilir. Ancak am fstnn ona secde
etmesi beendiini gstermektedir. Kamet, farz namazlardan nce namazn
baladn belirtmek iin sylenen ezan benzeri szlerdir. Cemaatle ya da tek bana
klnan farz namazlarda erkeklerin getirmesi snnet olduu kamet, ezandan birka
ynyle farkldr. Ezan cmleleri ikier defa tekrarlanrken; kamet getirilirken sadece
bir kere tekrarlanr. Ayrca, ezan gibi yksek sesle ve nameli okunmaz.
Hayyaalelfelahtan sonra iki defa Kad kametis-salah tekrarlanr. eyh de burada
kamet alma szn kullanarak bir kelime oyunu yapmtr.
Kad ve kamet szckleri, sevgilinin boyu posu anlamna gelen kelimelerdir.
air hem bu nasl kamettir hem de bu nasl kamet almadr demek istemektedir
Sevgilinin boyunu gren mezzin, kamet getirmi, hemen sonrasnda da am fst
aac ona secde etmitir. Beyite tasavvufi adan baktmzda, yeryzndeki herey
mutlak gzelliin tecellisi zerinedir. Bu ilahi tecelliye boyun eilmesi onun
gzellii dolaysyladr.
Kadd, kamet, sanavber ve mezzin, secde, kamet szcklerinde tenasp
sanat vardr. Beytin ilk msrasnda yer alan kadd ve kamet szckleri, sonraki
msrada kullanlmasyla reddl-acz ales-sadr sanat318 icra edilmitir. Ayrca kad-
kamet, secde-kamet kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb sanat vardr.
3. Muavves alaru yay atar kirpk okn her dem

Ne kim ol amzeden gelse baa sehm-i sadetdr
317
PALA, age, s. 425
318
Bir fkra veya beytin banda, yahut ortasnda sylenen szn, o fkra veya beytin sonunda bir
ekilde tekrar edilmesidir. Alt deiik ekli bulunmaktadr. bk. KLEK, Numan, Aklamalar ve
rneklerle Edeb Sanatlar, Aka Yay., Ankara 1995, s. 292-295
111
Mukavves kalarun yay her dem kirpk okn atar. Ne kim ol gamzeden gelse
bana sehm-i sadetdr.
Mukavves (a.s. kavsden ) : 1. yay gibi eri 2. kavisli, bklm,

kemerli
Sehm (a.i.c. sihm) : 1. ok 2. yay 3. (c. eshm) aksiyon, hisse bedeli 4.
ksm, hisse, pay 5. or. Erilik pay
Kavisli kalarnn yay her an kirpiinin okunu atar. Ne var ki o yan baktan
(her ne ) gelirse bana mutluluk oku (gibi gelir)dur.
lkel bir silah olan ok, ateli silahlarn kefinden nce oka kullanlm bir
alettir. Divan edebiyatnda sevgili, gamzesi ve kirpii ok, kalar yay, zlfleri bend
olarak karmza kan bir varlktr. O, adeta bir amazondur. Ava kp kendisine k
ettii kiileri avlar. Av aletlerinden birisi de ok olarak kulland kirpikleridir. Usta
bir kemanke olarak yetien sevgilinin hedefi, k ve dolaysyla n gnldr.
Kavisli birer yaya benzeyen kalarnda gerdii kirpik oklarn, n sinesine atar.
Av olarak karmza kan n durumu ise tamamen farkldr. Kendisine
isabet eden ve sinesini paralayan oka, byk bir mutlulukla kucak aar. nk
sevgili ona ltfedip okunu armaan etmitir.
Beyitte de air iin ayn durum sz konusudur. Sevgili aire kavisli
kalarndan kirpik oklarn frlatmtr. Yalnz air, bundan ikyeti deildir. nk
sevgili ona nazar etmitir. Bu divan airleri iin ok byk bir mutluluktur.
Sevgilinin klar grmeyen gz onu farketmi, ona mutluluun en byn
vermitir. Bu nedenle cann actsa da sevgiliden gelen oklar, onun iin ok byk bir
armaandr.
Tasavvufta oktan kast nazardr. eyhlerin ve ermilerin mritlerine nazar,
onlarn ruhlarna tesir eder ve yeni bir ekil verir. Gnllerini feyzle doldurup
olgunlatrr319. Nitekim eyhin nazar kimya gibidir, bakr altn eder. air sehm-i
saadet ile bunu kastetmi olabilir. nk eyhin kendisine olan nazar, ona sehm-i
saadet olarak gelir. Bak, ayn zamanda tecellidir. Kesret olan ka olmadan vahdet
oku atlmaz. Sevgilinin rakipler arasnda a bakmas, bir padiahn kuluna iltifat
319
ULUDA, age., s. 272
112
etmesi nasl bir mutluluksa, eyhin cemaat iinde mridine bakmas da ayn eydir.
Bu, onu yksek mertebelere karr.
Gamze-yay; kirpik-sehm kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb, gamze,
yay, ok, kirpik, atmak, mukavves, ka kelimeleri arasnda tenasp, kalarn yaya,
kirpiin oka benzetilmesinde tebih, kalarn ok atan bir insan olarak
kiiletirilmesinde ise tehis sanat vardr.
4. Oturma tur r s ki adden gedi mt

ade un iret it b ki lufu b-nihyetdr
Ski! Oturma, r dur ki mtk hadden gedi. Bki kadeh sun, iret it ki
ltfun b-nihyetdr.
r durmak (t.f.) : ayaa kalkmak, ayakta durmak

Hadd (a.i.c. hudd) : 1. snr, iki devlet toprann birletii yer, kenar
2. derece 3. gerek deer 4. erate verilen ceza 5. mant. bir nermede konu
ile yklemden her biri, terim 6.mat. cebirde oran veya denklemi meydana
getiren ksmlardan her biri. 7. bir eyin nihayeti, sonu
Mtk (a.s. evkden ) : 1. itiyakl, zleyen, grecei gelen, can atan
2. i. erkek ismi
ret (a.i.) : 1. iki 2. iki ime, iki kullanma
Ey ski! Oturma, ayaa kalk. nk zleyenler snr at. Sonsuz arap sun,
iki dat ki (senin) iyiliinin sonu yoktur.
Bir iki meclisi, yan yana saf tutmu klar ve bir de ski Beyti
okuduumuzda karmza byle bir manzara kmaktadr. air skiye seslenmekte
ona oturmamasn ve iki datmasn sylemektedir. nk gnl alan gzelin
klar, her geen gn biraz daha artmaktadr. Onun zlemiyle yanan bu kiiler
113
kendisini meyhaneye atmakta, itikleri arapla kendilerini teskin etmeye
almaktadr.
Bezmin vazgeilmez unsurlarndan biri olan ski, kadeh sunan, iki veren
kiidir. Grevi ortada dolap iki datmak olan saki, Hzr gibi gnllere bereket
datp herkesin gnln yapmaya almaktadr320. Dinimizce haram kabul edilen ve
iilmesi kesinlikle yasak olan arap, tasavvufun dine gre daha toleransl olan
bakyla, hakikat-mecaz zdelii ierisinde edebiyatmzda geni bir yer bulmutur.
Akn anlatmnda en ok kullanlan metafor odur. Tasavvufta ilahi akn arabn
ienler kendinden geerler. Ak, zikirle oluur ve bu zikirle kendinden geilir. Ski
ise, tasavvufta bu ilahi ak datan btn sevginin kayna olan Allah veya mrid-i
kmildir321. air beyitte, yce Allahtan veya eyhinden daha fazla ilahi ak arab
istemektedir. Nitekim o da verecektir, nk onun iyiliinin sonu yoktur.
arabn insan zerinde byle bir etki brakmas, onun iirlerde her iki trl de
kullanlmasna olanak salamtr. Beyitte mecliste bulunanlarn hepsi sevgilinin
klardr. Yani bir nevi airin rakipleridir. Sevgilinin zlemi dayanlmaz derecede
yakc bir ate olduundan air iki ile yreini ferahlatmak istemektedir. Baka bir
adan bakldnda ise, airin rakiplerinin gnden gne bu derece artmas air iin
zor bir durumdur. Dolaysyla air her iki anlamda da imek ve kayglarndan geici
olarak olsa da syrlmak istemektedir.
Ey seslenme sznde nida, yine bu seslenme edatnn tersten okunmasyla
ortaya kan ya nleminin olmasyla aks-i mfred, ski, kadeh, iret kelimelerinde
tenasp sanat bulunmaktadr.
5. Bu obet rat- cndur kim ol cnna mihmndur

Bu devrn utlu devrndur bu sat utlu satdr
Bu sohbet rhat- cndur kim ol cnna mihmndur. Bu devrn kutlu

devrndur, bu sat kutlu satdr.
320
PALA, age, s. 421
321
114
Mihmn (f.i.) : misafir, konuk
Devrn (a.i.) : dnya, felek, zaman, talih, kader, devir
Sat (a.i.c. st) : 1. saat 2. vakit, zaman 3. muayyen vakit 4. kyamet
Bu sohbet cann rahatldr, nk o sevgiliye misafirdir. Bu devir (nasl)

kutlu bir devir, bu saat (nasl) kutlu bir saattir.
Bir nceki beyitte sevgilinin zlemiyle kendisini iret meclisine atan air, bu
beyitte sevgiliye misafir olmutur. zlemle yanan can, imdi rahatla kavumutur.
Yllardr sevgiliye kavuma zlemi eken n gam gnlne misafir olarak gelmi
ve bir daha kmamtr. O, imdi de bezm-i vuslattadr. Bu andan daha deerli bir an
yoktur. nk sevgili ile grp konumaktadr.
Bilindii gibi vuslat, sevenin sevdiine kavumasdr. Gerek anlamda bu
kavuma fiziki anlamda olurken; tasavvuf olarak salikin hakikati anlayp ona
ulamasdr. Bir nceki beyitte ilahi akn arabn ien airin bu beyitte hakikatin
srlarna eritiini anlayabiliriz. Bunu da secdeye kapanarak gerekletirmitir.
Nitekim kulun Allaha en yakn olduu an, secdede olduu andr.
Devir zaman, dnya, dnme dolama anlamlarnn yansra felek ve talih
anlamlarna da gelir. air bu kelime zerinden talihinin artk dndn kaderinin
deitiini belirtmek istemitir. Ayn zamanda felek anlamn gz nnde
bulundurduumuzda airin felei alt ettiini de anlamaktadyz. Bilindii gibi divan
iirinde airler, genellikle felekten ikyet ederler. Bana gelen olaylar felee
balarlar. Ama bu anda air artk felein kendisine zulmetmediini ifade etmektedir.
Felein arklar dnm, zaman artk sevgiliye misafir olan air iin akmaktadr.
Can, canan, sohbet, mihman kelimelerinde ilk, devran, kutlu, saat
kelimelerinde de ikinci tenasp bulunmaktadr. Devran, saat ve kutlu kelimeleri
ikinci msrada iki kez tekrarland iin tekrir sanat vardr.
6. dil-ber cna cn old vili rygn old

ol iler kim ayn old beyn aa ne cetdr
115
dil-ber cna cn old, visli rygn old. ol iler ayn old kim ana beyn
ne hcetdr.
Visl (a.i. vasldan ) : 1. ulama, bitime 2. sevgiliye kavuma

Rygn (f.b.s.) : 1. bedava, parasz 2. pek ok, pek bol 3. deersiz
Ayn (a.s.) : belli, ak, meydanda
Beyn (a.i.c. beynt) : 1. anlatma, ak syleme, bildirme 2. ed.
belgat ilminin, hakikat, mecz, kinye, tebih, istire gibi bahislerini reten ksm
Mademki can alan sevgili, cana can oldu, ona kavumann bir deeri kalmad
(kavuma ucuzlad). u iler ak oldu ki onlara aklama gerekmez.
Bir nceki beyitte iinde bulunduu zamann deerini anlatmaya alan air,
bu beyitte bunun nedenlerini aklamtr. Bu andan daha kutlu, daha erefli bir an
yoktur; nk cann alan sevgili yine canna can olmutur. Artk ortadan ikilik
kalkm, seven ile sevilen bir olmu, tek bir bedende, tek bir ruhta birlemilerdir.
Alevi ve Bektailikte drt kap krk makam diye bir reti vardr. lk kap
eriat kapsdr. Burada sen sen, ben bendir. kincisi tarikat kapsdr. Burada sen
ben, ben sen olur. nc kap marifet kapsdr. Burada sen ve ben biz olur. En
son kap ise hakikat kapsdr ki bu kapda ne sen ne ben kalr, ikiside birbirinde yok
olur322.
te tasavvuf inancnda da eyay varlyla kuatm olan Allah bilmek
gereklidir. Kii eyann hakikatini grdnde aradaki perde ortadan kalkar ve seven
sevilende yok olur. Sevgiliye kavuma, yani vuslat yolunda ekilen eziyetlerin hibir
deeri kalmaz.
air beyitte bunu anlatmak istemi ve bundan sonra olanlar da insan aklnn
kavrayamayandan bahsederek aklamaya gerek duymamtr. nk insan akl
belli bir mertebeden sonra baz eyleri idrak edemez. Zaten gzden perde kalkp da
sevgiliye kavutuu anda bu yoldaki salik veya k iin her ey ayan olmutur,
aklamaya gerek yoktur.
Cana-ana, beyam, ayan kelimelerinde cinas, can, dil-ber-visal kelimelerinde
ilk, iler, ayan ve beyan kelimelerinde de ikinci tenasp bulunmaktadr.
322
ZCAN, Hseyin, Bektailikte Drt Kap Krk Makam, Journal of Turkish Studies, S: 28/1,
Harvard University, USA Austos 2004
116
.

7. Cef v cevre ey vef v luf dir a

Ne kim suln ider h ula ayn- inyetdr
eyh hakk cef v cevrne vef v lutf dir. h sultan kula ne kim ider,
ayn- inyetdr.
Hakk (a.zf.) : dorusu

ayn (a.i.c. ayn, uyn) : 1. gz 2. asl, kendisi 3. bir eyin ei, tpks 4.
kaynak, pnar 5. Osmanl alfabesinin yirmibirinci harfi
eyh dorusu eziyet ve skntlarna vefa ve iyilik der. Ey padiah (gibi

sevgili), sultan kuluna her ne yaparsa (o da) iyiliin ta kendisidir.
Divan edebiyatnda airler sevgilinin kendilerine hep cefa ektirdiklerinden,

kendilerini bir kez grmemelerinden ve ilerinde onun iin harlayan atei bir zerre de
olsa sndrmediklerinden bahsederler. Burada sevgili iin her ne kadar sadist bir
profil izilse de, divan airleri de bir o kadar mazoisttir. Her ne kadar sevgilinin bu
zelliklerinden ikyet etseler de ondan gelen aclara kretmektedirler. Onun
salarnn bendinde esir olmak, onun kirpikleriyle att oklara hedef olmak klarn
en byk arzulardr. Onun at yaralarn iyilemesini istemezler. air de bu beyitte
sevgiliden gelen vefa ve iyilik demektedir.
Tasavvufta da bu dnya bir imtihan yeridir. Allah, baz kullarna bu dnyada
eziyet ve sknt vererek onlar cehennem ateinden korumaktadr. Bu yzden Allah
yolundaki salik, kendisine verilen bu eziyet ve skntlara kar kmaz, isyan etmez.
Padiahlar, hkmettii halk kendi boyunduruu altnda tutarlar. Bu da halk
iin en deerli eydir. nk padiahn himayesi altnda olmak, onun hep yaknnda
olmak demektir. Bir baka adan bakldnda Allah da kullarn himayesi altnda
tutar. Eer insan iradesini kullanamayp bu boyunduruktan karsa, yolunu arp
kaybolur. Bu da dnya hayatnda bana gelebilecek en byk felakettir. air bu
117
yzden bu durumu iyiliklerin en ycesi olarak nitelendirmitir. Fuzlnin bir beyiti
bunu gzel bir ekilde aklamaktadr:
Men bilmezem mana geregin sen hakmsen
Men'eyle verme her ne gerekmez sana mana323
Kul padiaha, k sevgiliye tabiidir. Onlardan her ne gelirse gelsin kul ve
k iin bu iyilikten baka bir ey deillerdir. lahi ak yolunda olan salik
kendisinden gemi, kendisini Allaha teslim etmitir. air, kendi gereklerinin
kendisinde olduunu, hasta ise tabibinin kendisi olduunu belirtmetedir.
Cefa ve vefa kelimelerinde cinas, cefa-cevr ve ltf-inayet kelimelerinde tezat,
padiaha seslenildiinden nida, ah, kul, sultan kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
2.2.8. GAZEL 8324
Mefl Mefln Mefl Mefln
1. T boyu ile byu serv semen olmdur

U ek-i revnumdan evrem emen olmdur
2. Luf u dem-i ramn sen rete mandr

Nr u fer-i rn sen cna ten olmdur
3. Her dem gzm ya apuda durur syil

B-reye dmen-gr ubb'l-vaan olmdur
4. Sensz areket lsam anma ki aytum var

Cn meyyitine a cismm kefen olmdur
5. Dimi ki itm gibi or olsun iigmde

Ben ora bu izzetler y Rab neden olmdur
6. Bir amzesi bi albi r zlfi v ahdi tek
323
TARLAN, age, s. 24
324
BLTEKN, age, s. 142
118
Bmra zih uvvet leker-iken olmdur
7. ey amu ua er eyle bu sn issin

Kim luf- seyn'dr ul- asen olmdur
erh
1. T boyu ile byu serv semen olmdur

U ek-i revnumdan evrem emen olmdur
T boyun ile byun serv semen olmdur. evrem u ek-i revnumdan

emen olmdur.
T ( f.e.) : kadar, dek, dein

Semen (f.i.) : ysemin
Ek (f.i.) : gzya
emen (f.i.) : 1. yeil ve ksa otlarla rtl yer, imen. 2. aa ve
iei olan ayr, yeillik. 3. pastrmaya konulan bir ot
evre (t.i.) : 1. etraf, muhit 2. epevre
Boyun selvi kadar, kokun yasemin (gibi) olmutur. evrem bu akp giden
gzyamdan imen olmutur.
Boyu sevgilinin boyuna benzetilen selvi, genellikle su kenarlarnda bulunur.

Suyun, kenarlarnda selvi aacn yetitirmesinin nedeni, onu besleyip sevgilinin
boyuna benzetme amacyladr. emen de, sevgilinin boyuna benzetildii iin onu su
kenarnda beslemektedir325. Selvi ve su, birlikte kullanldnda akla ilk gelen
gzyadr326. Beyitte de selvinin yetitii imenlii, airin gzyalar meydana
325
TOLASA, age, s. 268
326
KURNAZ, age, s. 535
119
getirmitir. Yani selvi, airin gzyalaryla beslenmektedir. air bu maksatla
sevgilinin eteine veya ayaklarna yz srebilmektedir.
Yasemin, iirlerde genellikle rengi, kokusu ve yapra nedeniyle kullanlr ve
sevgilinin yanana benzetilir327. Beyitte kokusu dolaysyla kullanlm ve sevgilinin
kokusu yasemine benzetilmitir. Ksacas airin gzyalaryla beslenen bu sevgili,
selvi gibi uzun boylu, yasemin gibi mis kokulu bir sevgilidir. air burada, sevgili iin
gznden ne kadar ya aktn mbalaal bir ekilde dile getirmitir.
Sevgilinin boyu selviye, kokusu yasemine benzetildiinden tebih ve ayn
zamanda mbalaa, semen-emen; boy-by kelimelerinde cinas, airin gzyalarnn
haddinden ok fazla akp bir imenlik oluturmasnda mbalaa, boy, by, semen,
serv, emen kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
2. Luf u dem-i ramn sen rete mandr

Nr u fer-i rn sen cna ten olmdur
Lutf u dem-i rahmn sen surete manidr. Nr u fer-i rhn sen cna ten
olmudur.
Rahmn ( a.s.) : Allaha mensup, Allahdan gelen ve hayrl olan

Suret (a.i.c. sver) : 1. biim, grn, klk 2. tarz, yol, gidi 3. are
Man, man (a.i.c. man) : 1. mn, anlam 2. i, iyz 3. rya, d 4.
akla yakn sebep
Fer (f.i.) : 1. parlaklk, aydnlk 2. znet, ss, bezek 3. kuvvet, nfuz,
iktidar
Ruhn (a.s. rhdan) : 1. ruha ait, ruh ile ilgili 2. gzle grlemeyen,
cismi olmayan 3. mezhep ilerine ait, ahiretle ilgili olan 4. i. ruhtan meydana gelmi
olan melek
Allahtan gelen nefes ve iyilikler senin grnnn manasdr. Ruhani nur

ve g senin canna ten olmutur.
327
PALA, age, s. 522
120
aire gre Allahtan gelen, rahmni olan her nefes veya ba, sevgilinin
suretine, yani d grnne anlam vermektedir. Bir baka ekilde aklamak
gerekirse sevgilinin d gzellii, yce Allahn esma isimlerinin bir tecellisidir.
Tasavvufta ilk sufiler nefesi, salikin gnlnde var olan ilahi ak ateinin hafiflemesi
zerine rahatlamas olarak kullanmlardr. Kueyr ise, nefesi gaybdan gelen ilahi
ltuflarla kalbin rahatlamas olarak yorumlamtr. Bu, n sevgiliyle ve saliin
Hak ile olan nsiyet halidir328.
Muhyiddn ibnl- Arabye gre nefes Allahn Rahman ismine nispet
edilerek bakldnda evrenin yaratl ve varlkla ilgili bir kavramdr. nsan nefesi
kelimelerin ortaya k sebebidir. Dnyada var olan btn maddi ve manevi
varlklar da Allahn kelimeleridir, onun kn emriyle yaratlmlardr. sim ve
sfatlarn ayrntl bir hale geldii mertebe de nefes-i rahmnidir. bnl Arabi bu
anlamdaki nefesi, varlklarn gzleri zerine yaylan genel vcut veya vcudun
suretlerini tayan hayal olarak tanmlamtr329.
Divan edebiyatnda airlerin iirine konu olan gzel her ne kadar maddi bir
varlk olarak grlse de, o aslnda hayali bir kiiliktir. airler, Allahn tm
tecellilerinin aksettii bu gzeli hayal edip kafalarnda muazzam bir gzel meydana
getirmilerdir. ayet k gerekten bir gzele tutulsa bile bu, Ezel-i Nakkaa hayran
olmak, hakikatte Ona k olmak iindir. airin sevdii gzel de suret-i rahmni
nefeslerle anlam bulmu, ruhni bir nurla kaplanmtr.
kinci msrada sevgilinin ruhni bir ekilde parlayan bir tene sahip olmas
onun nurdan yaratlm, saf bir varlk olduunu gsterir. Bu tanmmza uyan tek
varlk ise melektir. air yeryzndeki bu gzeli hem suret bakmndan hem de siret
bakmndan melee benzetmitir.
Rahmni- ruhni, suret-ten kelimelerinde leff ner-i mretteb, rahmni ve
ruhni kelimelerinde cinas, dem, rahmni, ruhni, nur, fer kelimelerinde ise tenasp
sanat bulunmaktadr.
328
ULUDA, Sleyman, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Nefes Maddesi, C:32, s. 522
329
ULUDA, Sleyman, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, s. 522
121
3. Her dem gzm ya apuda durur syil
B-reye dmen-gr ubb'l-vaan olmdur
Gzmn ya her dem kapunda syil durur. B-reye dmen-gir hubbl-

vatan olmudur.
Sil ( a.s. sulden) : 1. sul eden, soran 2.i. dilenci 3. akc, akan
Dmen-gir (f.b.s.) : 1. etek tutan, etee yapan 2. hasm, davac,
ikyeti
Hubbl-vatan: vatan sevgisi
Gzyam her an kapnda dilenci (gibi)dir. Zavall (kiiye) eteini tutmak

vatan sevgisi (gibi) olmutur.
air, sevgilinin zlemi ile srekli alamaktadr. aresizdir, onun kapsndan

baka gidecek yeri olmadndan, sevgilinin kaps onun vatan olmutur. Sla
hasretini sevgilinin eteinde gidermektedir.
Belden aaya giyilen bir bayan elbisesi olan etek, divan edebiyatnda
kyafet terimleri ierisinde en ok kullanlanlardan biridir. Beyitte sevgilinin eteini
tutup ondan himmet dileyen air, aciz ve aresizdir. Bu durum gz nne
alndnda, akla padiah etei de gelir. Padiahlarn etei bir ltuf kaps olduundan
daima plr. Divan airlerine gre acizlerin mit eli, padiahlarn veya sevgilinin
himmet eteklerindedir. Sevgili de n gnlnn sultandr. k onun kuludur,
ondan himmet elini uzatmasn istemektedir.
Beyitte serv-su mnasebetine de rastlamaktayz. Aalarn alt ksmna da etek
denir. Sayil kelimesinin akc, akan anlamlarn da gz nne aldmzda srekli
alayan airin gzyalar sel olup akmaktadr. Bu su kenarnda yetien selvi de
sevgilidir. air gzyalar sayesinde selvinin, yani sevgilinin eteklerine
deebilmektedir.
Yine baka bir adan baktmzda insan, bu dnyada gariptir. Hakiki
sevgiliye kavuabilmek iin bir eyhin eteinden tutmas gerekir. Bu eyhin etei de
gurbette olan salik iin vatan vazifesi grr.
Gzyann dilenciye benzetilmesinde tebih, sayil, biare, damen-gir
kelimeleri arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
122
.

4. Sensz areket lsam anma ki aytum var

Cn meyyitine a cismm kefen olmdur
Sensz hareket klsam haytum var sanma ki hakk cismm cn meyyitine

kefen olmutur.
Meyyit (a.i. mevtden) : 1. lm 2. ok zayf kimse
Sensiz hareket edersem (yayorum) bir hayatm var sanma. nk lm

canma bedenim kefen olmutur.
Beden, insan vcudunun bir nevi elbisesi gibidir. An cann hapseden, onu
bu dnyaya balayan bir unsurdur.
Beyti gerek anlamyla ele alrsak air, sevgilisiz geirdii her gn yaanm
saymadn belirtmektedir. Onsuz yapt her hareket, iradesi dnda
gereklemektedir. nk can lmtr, onu sevgili yolunda feda etmitir. Geriye
sadece bir kafes, bir ten topluluu olan bedeni kalmtr. Sadece bedeni ihtiyalarn
karlamak iin yaamakta, onu hayat saymamaktadr.
Kademe kademe ilerleyen tasavvuf, bir tecerrd yoludur. k bu yollarda bir
eyhin yardm ile yava yava ilerler. Bu yolun en sonunda candan gemek, bedenin
kaytlarndan kurtulmak vardr. Ksacas candan gemeden canana ulamak
imknszdr. Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Dnya gurbetinde olduunu unutma ve
hep bir garip gibi davran ya da bir yolcu gibi yaa Asl ve ebed vatanna
gideceine ylesine inan ki, lmeden nce lm ol ve kendini kabir ehlinden
say!330 buyurmutur. air burada bundan da bahsetmi olabilir. Yani o lmeden
nce lm, onu bu fani dnyaya balayan sadece teni kalmtr.
330
Tirmizi, Zhd, 25,
http://www.hadis.org/hadis/modules.php?name=KutubiSitte&h_op=hadisgoster&kid=148, (12.10.14)
123
Beyitte meyyit ve hayat kelimeleri arasnda tezat, can, meyyit, cism ve kefen
5. Dimi ki itm gibi or olsun iigmde

Ben ora bu izzetler y Rab neden olmdur
(Benim) igmde itm gibi hor olsun dimi. Y Rab ben hora bu izzetler
neden olmutur?
Hor (f.s.) : ehemmiyetsiz, deersiz, baya, adi kimse

zzet (a.i.) : 1. deer, kymet, ycelik, ululuk 2. kuvvet, kudret 3.
hrmet, sayg, ikram, zz 4. erkek ad
(Sevgili, benim) eiimde kpeim gibi deersiz olsun demi. Ey Allahm!

Benim gibi ehemmiyetsize bu deer neden verilmitir?
Szlk anlam olarak ahlaksz ve deersiz kimse anlamlarna da gelen kpek,

divan edebiyatnda basit ve hakir grlen bir hayvandr. Ancak bu sevgilinin
kuyundaki bir kpek olursa, o zaman i tamamen deiir. O zaman an gznde
deer kazanan bu hayvan, hakir olmak bir yana, en yce varlklardan biri olarak
kabul edilir331.
Beyitte sevgili airin, eiinde kpek olmasn istemitir. Kendisini en alt
kademede deersiz bir varlk olarak kabul eden aire bu byk bir eref olarak
grlm, sevgiliden gelen bu istee bir ikram, kymet gzyle bakmtr. Yani
sevgilinin eiinde kpek olmak, en st makamlardan biri olarak kabul edilir. nk
o, byk kapnn bekiliini yapmaktadr ve uludur.
air de artk sahibini brakmayacak, ona sadakat gsterecektir, ondan ne
gelirse ona raz gelecek, kanaatkr olacaktr, her an tevazu gsterecek tevekkl
edecektir, her zaman haddini bilip edepli olacak, ok az uyuyup gece gndz onun
331
KURNAZ, age, s. 525
124
eiinin bekiliini yapacaktr. Bu yeni imknlar onun iin altn tepsi de sunulmu
birer nimettir. Byle bir nimetin kendisine bahedilmesi airi biraz artmtr.
Beyitte kpein yce bir makama getirilmesi Ktmiri akllara getirmektedir.
Baharistann mellifi Molla Cami:
Y Reslallah! i bed n seg-i Ashab- Kehf
Dhil-i cennet evem der zmre-i ashab- t
Y Reslallah! Ne olur, Ashab- Kehfin kpei gibi ben de senin ashabnn
arasna katlarak cennete gireyim. O, Ashab- Kehfin kpei, ben de senin ashabnn
kpeiyim332! diyerek Ktmirin bulunduu mevkiye duyduu zlemi dile
getirmektedir.
Ayrca nl air Necip Fazln Sonsuzluk Kervan adl iirinde de bu
dnceye benzer bir kta bulunmaktadr:
Sonsuzluk Kervan, "peinizde ben,
ayakla seken topal kpeim!"
Bastnz yeri ta ta peyim.
Bir krnt yeter, kereminizden!
Sonsuzluk Kervan, peinizde ben333...
Beyitte ya kelimesi ile nid, hor ve izzet kelimelerinde tezat, ikinci msrada
soru sorulduu iin istifham, hor kelimesinin hem ilk hem de ikinci beyitte
kullanlmas ile reddl acz ales-sadr, hor olmak, it ve eik kelimelerinde de
6. Bir amzesi bi albi r zlfi v ahdi tek

Bmra zih uvvet leker-iken olmdur
Bir gamzesi bin kalbi sr. Zlfi ve tek ahdi bimra zihi kuvvet, leker-iken
olmudur.
Bmr (f.s.c. bimrn) : hasta, sayr
332
GRLEK, Dursun, Maziye Bir Bakver, Tima Yay., stanbul 2010, s. 15
333
KISAKREK, Necip Fazl, ile, Yap Kredi Yay., stanbul 2005, s. 70
125
Leker-iken (f.b.s.) : dman askerini kran
Smak (t.f.) : 1. krmak 2. bozmak, nakzetmek 3. yenmek, malub
etmek, tenkil etmek 4. aa grmek 5. gereini yapmamak, bertaraf etmek,
reddetmek, hie saymak, kabul etmemek 6. ykmak, harab etmek
Sa ve bir yan bak bin kalbi harab eder. Bir tek sz hastaya yle gzel
kuvvet verirki (o kii) dman askerlerini krp geirir.
Divan edebiyatnda sevgilinin szgn ve manal yan bak olan gamze, k

ve onun gnl iin en tehlikeli unsurlardan biridir. Daima n gnln hedef alr
ve yaralar. Gamze sadece baka dayanmayp sevgilinin gzlerinin, kirpiklerinin ve
kalarnn ortak mahsl olan bir sava aleti niteliindedir. Onun kalar ve kirpikleri
tehizatlanm ve savaa hazr bir keman gibidir. Her an ve ard kesilmeden a
kirpik oklarn gnderebilir. Yani bir bak, bin kiilik bir k ordusunu talan
edebilir.
Kez sa da ayn zelliklere sahiptir. Divan edebiyatnda klarn
gnllerinin sevgilinin sann herbir telinde asl olmas oka kullanlan bir
mazmundur. Bu san bin kalbi birden talan etmesi onun dalmasyla alakaldr.
nk sevgili her san dattnda, sa gibi n gnln de perian etmektedir.
Btn bu yaralayc ve ldrc vasflarna ramen k sevgilinin gamzesine
veya sanda asl olmaya razdr. Hasta gnlnn ifacsnn o olduuna inanr. Her
ne kadar yle ldrc bir bak ve salar varsa da ayn zamanda Hz. sa gibi hayat
veren bir az vardr. Yani, derdi de derman da veren sevgilidir.
Beyitte sevgilinin karsnda bulunan bin kiilik kfile, aslnda onunla
savamamaktadr. Ondan gelecek olan gamzeye gslerini siper edip
beklemektedirler. airin dman askerleri dedii rakipleridir. Yllardr sevgilinin
hasretiyle yorgun ve hasta den bedeni, eer sevgilinin bir gamzesi ve hayat
balayan azndan kacak olan bir sz ile ltuflandrlrsa bu dman ordusunu
darmaduman edecek gce ve kuvvete sahip olur.
Beyitte saysal bakmdan bir ve bin kelimeleri arasnda ve bimar ve kuvvet
kelimeleri arasnda tezat; sr, leker, iken kelimeleri arasnda ilk, gamze, zlf, ahd,
kalb kelimeleri arasnda da ikinci tenasp sanat bulunmaktadr. Ayrca sevgilinin
sann veya gamzesinin bin kiinin kalbini kracak ekilde gsterilmesinde de
mbalaa sanat bulunmaktadr.
126
.

7. ey amu ua er eyle bu sn issin

Kim luf- seyn'dr ul- asen olmdur
eyh! Bu hsn issin kamu uka erh eyle. Lutf- Hseyndr kim hulk-
hasen olmudur.
Hulk (a.i.c. ahlk) : huy, tabiat

Hasen (a.s.) : hsnl, gzel (Osmanlcada erkek ad olarak Hasan
eklinde kullanlr.)
eyh! Bu gzellik sahibini btn klara akla. Hz. Hseyinin ltfuyla ki

bu gzellikler ortaya kmtr.
Beyitte hasen kelimesini tevriyeli olarak Hasan eklinde ele aldmzda

ise:
eyh! Bu gzellik sahibini btn klara akla. nk Hz. Hseyinin
ltufu, Hz. Hasann huyu (onda) ortaya kmtr.
Gazelin son beytinde air kendisine seslenmi, sevgilinin gzelliini ve

ltufkrln Hz. Hseyin ve Hz. Hasan kullanarak aklamaya almtr. Bu iki
ahsiyet, Hz. Fatma ve Hz. Alinin oullar, Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in
torunlardr. Edebiyatmzda bu kiiler, zellikle de Hz. Hseyin zikredildiinde
akllara hemen Kerbela Olay ve Hz. Hseyinin ehid edilii gelmektedir.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bir hadisinde: "Hasan ve Hseyin, benim
dnyada kokladm iki ieimdir334" buyurarak onlara olan sevgisini dile
getirmitir. Yine Hz. Ali: "Olum Hasan, gsnden bana kadar olan ksmnda,
dier olum Hseyin de bundan aa olan ksmnda Hz. Peygambere ok
334
Trmz, Menkb,
127
benzerdi335" diyerek oullarnn dedelerine olan benzerliini ifade etmeye almtr.
Her ikisi de dedeleri gibi ocukluklarndan son dnemlerine kadar hogr,
masumluk, su gibi berrak olmak gibi vasflarn korumulardr.
Beyitte de air, sevgiliyi Hz. Hasan ve Hz. Hseyin ile bir tutmada, iyilik ve
gzel huylulukta sevgiliyi onlara edeer grmektedir. Byle bir kiinin de dier
klara aklanmasnn farz olduunu belirtmektedir. Buradan sevgilinin aire
ltuflarda bulunduunu, airin dier klara acdn ve bu balardan
yararlanmalar iin bunu onlara da sylemek istediini karabiliriz.
Hsn, hasen ve Hseyni kelimelerinde itikak, hasen kelimesinde
tevriye; ltf, Hseyni, hulk ve hasen kelimelerinde ise tenasp sanat vardr.
2.2.9. GAZEL 9336
Mefln Mefln Faln
1. Cihn sni yzden bir varadur

Ki her bir arfi bi cna sebadur
2. ulum dimi keremden serve add

Yce himmetln gli aadur
3. Rab oyup urdum ite yz

Aa rmet gerek kim uluradur
4. Gzm yan hum efatinden

ard gklere ad afadur
5. Gl bi cn virr saa aceb bu

ki lemde var bir ramadur
6. arm gzler ne an ierse

ell olsun aa kim ayn- adur
335
Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 108, http://www.sevde.de/islam_Ans/H/H2/huseyin.htm , (12.10.14)
336
BLTEKN, age, s. 135
128
7. Yz er ideli glende ey
aydan gl yzi ar- aradur
erh
1. Cihn sni yzden bir varadur

Ki her bir arfi bi cna sebadur
Cihn hsn yznden bir varakdur ki her bir harfi bin cna sebakdur.
Varak (a.i.c. evrk vrk) :1. yaprak 2. kt veya kitap yapra 3.

yazlm kt 4. altn, gm ve sair madenlerden dvlerek yaplan ince
yaprak
Sebak (a.i. sebkden) : 1. ders 2. ndl
Dnyann gzellii senin yznden bir sayfadr ki her bir harfi bin cana ders
(olarak verilmitir)tir.
Divan iirinde sevgilinin yana, gz, ka, az, burnu, dileri, ayva tyleri
gibi birok cevheri ierisinde bulunduran yz, genellikle parlakl ve beyazl ile
ele alnr. Beyitlerde cemal olarak ele alnan yz, gzelliin meydana kt yer ve
ilahi gzelliin bir yansmasdr337. O ayn zamanda kitap, levha ve mushaftr338.
Yzn kitaba benzetilmesi yz zerindeki ayva tylerinin veya zlfn yazya
benzetilmesi ynyledir339. Divan airlerinin bu benzetmelere ok bavurmalarnn
sebebi, yzn beyazl ve dzgnl nedeniyle zerine yaz yazlacak bir unsur
337
TOLASA, age., s.207
338
KURNAZ, age., s. 236
339
AVUOLU, age., s. 162
129
olarak dnlmesindendir. Bu nedenle de sevgilinin iki yana bir defter veya kitap
sayfas olarak nitelendirilir340.
Divan edebiyatnda airlerin, niyetlerini dile getirme, amalarn grnr
klma ve dolaysyla iirlerini kurma aamasnda benzetme amacyla bavurduklar
objelerden biri de alfabedeki harflerdir341.
Onun kalar erilii nedeniyle ra ve nuna, duda mime, gzleri heye,
dileri sine, salar cim ve dala benzetilmitir342. air de beyitte sevgilinin
yzn cihan gzelliinin bir sayfas olarak nitelendirmekte, bu sayfada bulunan
yazlarn her bir harfinin bin a ders olarak verildiini belirtmektedir.
Beyitte sevgilinin yz bir deftere veya kitaba, cihan bu defterin bir
sayfasna, onun yzndeki herbir uzvu da yazya tebih edilmitir. Ayrca bir ve
bin kelimelerinde sayca tezat; bir kelimesinin ikinci msrada tekrar edilmesiyle
reddl-acz ales-sadr; varak ve sebak kelimelerinde cinas- naks; hsn, yz, varak,
kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2. ulum dimi keremden serve add

Yce himmetln gli aadur
Kaddn keremden serve kulum dimi. Yce himmetlnn gnli aakdur.
Kerem (a.i.) : 1. aslet, asillik, soyluluk 2. cmertlik, el akl, ltuf,

ba, bahi
Himmet (a.i.c. himem) : 1. gayret, emek, alma, abalama 2. yksek
irade 3. ermi kimsenin tesiri
Aak (t.i.) : alak, aa
340
SEFERCOLU, M. Nejat, Yaz ve Yaz le lgili Unsurlarn Divan iirinde Kullanl,
http://www.geocities.com/msefercioglu/makaleler/divansiirindeyazi.htm, s. 27
341
TKEL, Dursun Ali, Divan iirinde Harf Simgecilii, Hece Yay., Ankara 2003, s. 25
342
SAVRAN, mer, Klasik Trk iirinde Bedenin Harflere Yansmas, Turkish Studies, 2009, s.
930-936
130
Boyun, asilliinden selviye (senin) kulunum demi. Yce himmetli kii, alak
gnlldr.
Divan edebiyatnda sevgilinin boyunun selvi ile kyaslandn ve neticesinde

sevgilinin boyunun selviden daha stn tutulduunu daha nce de belirtmitik.
Beyitte sevgili, selviye kulu olduunu sylemitir. Yani boy mevzusunda onun
stnln kabul etmitir. Ancak bu onun asaletinden ve alakgnllnden
kaynaklanmaktadr. air, himmetli sevgilinin gnln sarmaa benzetmitir.
Sarmak anlamna gelen ak, muhabbetin seveni sarmas, btn vcudunu
kaplamasdr. Divan iirinde de sevgilinin ak, sarmak gibidir, klarn
bedenlerini ele geirip onlar iten ie eritir. Burada sevgili, bu sefer selvi aacna
sarmak gibi dolanmtr. Selvi aalarna sarlan sarmaklar o aac ylesine
kuatrlar ki; bir taraftan aaca can verirler, bir taraftan da ondan istifade ederek, can
alrlar. Sevgili, bir nevi selviden istifade etmekte, onu kullanmaktadr. air ise buna
tamamen farkl bir ynden bakm, bunu sevgilinin asillii olarak yorumlamtr.
Beyitte sevgilinin boyu kiiletirilerek selviye kulunum demitir. Bu
durumda selvi de konuulan varlk olarak kiiletirilmitir (tehis). Aak, kul, gnl
ve serv, kadd, yce kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
3. Rab oyup urdum ite yz

Aa rmet gerek kim uluradur
Rakibn koyup itne yz urdum. Ana hrmet gerek kim ulurakdur.
Hrmet (a.i.) : 1. sayg 2. haramlk

Ulurak (t.i.) : daha byk, en byk, daha iri
Rakibini brakp kpeine yzm srdm. Ona sayg (duymak) gerek.

nk en byk(leri) odur.
131
Normalde alak ve basit bir hayvan olarak nitelendirilen kpein, konu
sevgilinin eii veya kaps olduunda yer deitirip ne kadar saygn bir varla
dntn daha nce belirtmitik. Divan iirinde kpek, n rakibi iin de
benzetilen durumundadr.
Kelime olarak gzleyen, gzetleyen ve bu arada onu koruyan anlamlarna
gelen rakibin, kpek ile birbirine benzetilme nedeni kpein sahibini korumas,
gzlemesi, sevgilinin arkasna taklmas gibi durumlardan dolaydr. k iin o
daima, zararl, kt ve irkin biridir. Normalde rakibi olduunu kabullenir, ancak
sevgilinin rakibe ltuflarda bulunmasn kabullenemez343.
air beyitte rakiplerini bir tarafa brakp sevgilinin kpein yz srm, ona
sayg duymutur. nk o ilerinden en ulusudur. Rakip kpekten daha hakir
grlmektedir. k, sevgilinin mahallesindeki kpeklerin hepsini tanr. Rakip de
bunlardan daha aada olduu iin a rmeye hakk yoktur344. Beyitteki ulurak
kelimesinin uluma ile arasndaki iliki de dikkati ekmektedir.
Beyitte hrmet, yz urmak ve it kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr.
4. Gzm yan hum efatinden

ard gklere ad afadur
hum, efkatinden gzm yan gklere kard, ad afakdur.
efkat (a.i.c. efk ) : 1. efkat, acyarak ve esirgeyerek sevme 2. kadn

ad
afak (a.i.) : gurubdan sonraki alacakaranlk, Gne domadan nceki
alacalk
Ahm, efkatinden gzyam gklere kard, ad afaktr.
343
TOLASA, age, s.393-394
344
TOLASA, age, s.395
132
Szlklerde ilk anlam nida, ikinci anlam n i lemindeki znty ve
kederi da vurmas olarak geen ah, n ektii skntlara tercman olan ve bir
ekilde anlalmasn salayan kavramlardan biridir. Ak ateiyle yanan n
gnlnden kan dumanlara benzetilen ah, sabahlara kadar devam eder345. Bu
dumanlar, ak kvlcmlarn da kendileriyle birlikte ge karrlar, bu da ak
ateinin gklere kadar kmas eklinde yorumlanr.
Beyitte ah, a efkat gsterip beraberinde n gzyalarn da gtrr.
air, bunun adnn da afak olduunu ifade eder. afak, gne domadan nceki veya
gne battktan sonraki alacalktr. Bu vakitlerde gkyzn bir kzllk kaplar. air
bu kzll kanl gzyalarna balamaktadr. Sevgilinin hasretiyle alayan klar,
bir sre sonra gz pnarlarnn kurumas nedeniyle kan alamaya balarlar. afaa
ismini veren, n bu kanl gzyalardr, ah ve gzyalar birleerek havada bir
hortum meydana getirmilerdir. Yani, gne domadan nce gkyznde meydana
gelen kzl rengi hsn-i talil sanat ile kanl gzyalarnn boyadn belirtir.
Ayrca srekli kan alayan n etraf kanl bir ekilde grmesi de
normaldir. air kan aktan gzleriyle gkyzne baktnda etraf kzl grm ve
afak vaktinin geldiini belirtmitir.
afak ve efkat kelimeleri arasnda itikak sanat bulunmaktadr. air gne
douu veya bat esnasndaki kzlln kanl gzyalarna balayarak hsn-i talil
sanat yapmtr. Ayrca gzya, ah ve gklere karmak kelimeleri arasnda da
5. Gl bi cn virr saa aceb bu

ki lemde var bir ramadur
Gnl sana bin can virr. Acep bu iki lemde var bir ramakdur.
Ramak (a.i.) : 1. hayat kalnts, ancak nefes alacak kadar vcutta kalan
hayat 2. pek az ey
345
PALA, age, s. 21-22
133
Gnl sana bin can verir. Acaba bu iki lemde ederi pek mi azdr (mr bir
nefesten daha m azdr)?
Divan edebiyatnda sevgili n canna her ne kadar kastetse de, amac onun
sabrn lmektir. ektii eziyetlere kar aknn gerekliini lmek istemektedir.
Gdas gam olan k ise, duygularnda samimidir. Sevgili iin cann gzn
krpmadan verecek kadar cmert bir kiiliktir346.
Sevgilinin a olan ilgisizlii, rakibe olan ilgili hali n her geen gn
biraz daha lmesine neden olur. Beyitte air, sevgili iin bin kere canndan olmutur.
Artk sevgili iin verecek can olup olmadndan, ka nefeslik mr kaldndan
phelenmektedir.
Aslnda dinine bal olan divan airleri iin lm, kanlmaz bir gerektir.
Asla lmekten korkmazlar. lml olan bedendir, ruhlar hep lmsz kalacaktr. Bu
dnyada kavuamadklar sevgililerine ahirette kavuma midiyle lmek isterler.
airin beyitte de korkusu lmekten deildir. Sevgili iin daha fazla can
verememesindendir. nk sevgili yolunda gnl bankasndan bin canlk kredi
ekmi ve bu kredinin hepsini harcamtr. Geriye ne kadar can nakidi kaldn
merak etmektedir.
nsanolunun bu lemde varl bir ramaktr. Bir nefes alp vermede veya bir
gz ap kapamada mr biter. airin beyitte ard bu da olabilir.
Beyitte aceb kelimesi ile istifham; gnln kiiletirilmesiyle tehis ve tebih
sanat yaplmtr.
6. arm gzler ne an ierse

ell olsun aa kim ayn- adur
Harmi gzlern ne kan ierse, ona hell olsun kim ayn- hakdur.
Harmi (a.s.) : hrsz, haydut, yol kesen
346
PALA, age, s. 50
134
Haydut gzlerin ne kadar kan ierse, ona helal olsun. nk hakkn ta
kendisidir (gz hakkdr).
Sevgilide ka, gz ve kirpik gibi unsurlarla bir btnlk arz eden gz,
zalimliin, fitnenin, kan dkcln menba gibidir. Btn ktlkler ondan doar.
Zalim olma, kan dkme, fitne karma gibi insani zelliklere sahip olan bu gzellik
unsuru, genellikle beyitlerde bu ynleriyle kiiletirilmilerdir. Beyitte de gz,
harami vasfldr. Zorla n nn keser ve canna kasteder, kann aktr. air
sevgiliye ne kadar kann ierse isin, hepsini helal ettiini belirtmektedir. nk
bunun gz hakk olduunu dnmektedir.
Ayn- hak tamlamasn ters evirdiimizde gz hakk manasna
gelmektedir. Gz hakk, imrenilen yiyecek veya ieceklerin grenlere verilmesi
gerekilen paydr. Bu sz grubunu bu ekilde alrsak, sevgilinin gzlerinin airin
kann imesi gz hakkdr. Yani sevgili airin kanna imrenmi, air de ona seve
seve ikram etmitir. Bir de gzn hakk biimiyle ele alrsak bu sefer de sevgilinin
gznn kan imesinde hakl olduu, yani o kann zaten sevgilinin nasibi veya hakk
olduu gibi bir anlam karmza kmaktadr.
Burada sevgili ve sevgilinin gzleri karmza bir vampir niteliinde
kmaktadr. Babilden kalan rneklere dayanan ve birok milletin efsanelerine
girmi olan vampir, geceleri mezardan kan ve insan kanyla beslenen bir yaratktr.
Osmanllarda yaygn bir inana gre vampirler, aa kovuklarnda yaarlarm. Yol
kesicilerin de yle belirli bir meknlar yoktur. Yol kenarlarnda aa altlarnda
avlarn beklerler.
Ayrca beyite tasavvuf adan bakldnda, Allahn celal sfatn
grmekteyiz. Divan edebiyatnda hmla bakmak, celal sfatnn bir zeliidir.
nsana can, teni, kan yani btn varln veren yce Allahtr. Verdii eyleri geri
alan da Odur.
Beyitte harami, gz, kan imek kelimelerinde ilk; helal olsun ve ayn-
hakdur kelimelerinde de ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Yz er ideli glende ey
135
aydan gl yzi ar- aradur
eyh glende yzn erh ideli gl yzi haydan gark- arakdur.
Gark (a.i.) :1. suya batma; batma, batrma 2. boma, boulma

Arak (a.i.) : 1. ter 2. zm ve sireden ekilip elde edilen ispirto, rak
eyh gl bahesinde yzn aklayal, gln yz utancndan tere batmtr.
Sevgilinin yz ve yanana benzeyen veya benzetilen bir unsur olarak

karmza kan gl, divan edebiyatnda ad en ok geen iektir347. Beyitte air, gl
bahesinde gllere sevgilinin gl yznn vasflarn anlatmaktadr. airi dinleyen ve
sevgilinin yzn duyunca kendi hallerinden utanan gller terlemeye balamakta,
hatta ter iinde kalmaktadrlar. nsanlara has bir zellik olan utanma ve terleme
burada gller iin kullanlarak kiiletirme sanat yaplmtr. nsanolu utandnda
yznde hafif bir krmzlk meydana gelir, daha sonra bu krmzlk tere dnr.
Gl rengi nedeniyle de utanmann, haynn bir simgesi olmutur348.
Gln utanp terlemesi, sevgilinin gl yzne yknp gzellik konusunda
ona yetiememesinden dolay duyduu mahcubiyetten dolaydr. Sevgiinin yz
karsnda utanp ter dker. Terlemesi, ayn zamanda kskanmasndan da
kaynaklanmaktadr. Divan iirinde, baz uzuvlarnn baz tabiat unsurlarna
benzetildii sevgili, benzetilen tm bu unsurlardan daha stndr. Onun bulunduu
ortam bir bahe olarak kabul edersek sevgili, o bahenin en nadide parasdr.
Bahedeki dier nebatat ona benzetilir, ama asla onunla bir tutulmaz.
Ayrca gln teri, glsuyu anlamna da gelebilir. Glsuyu, gln belirli bir
scakla maruz braklmasyla elde edilir. Utanan kiinin yzndeki kzarkln
nedeni, vcutta hararetin ykselmesindendir. Beyitte gl de utanm ve vcut ss
ykseldii iin suyunu salmtr.
Beyitte gl, utanan ve utancndan terleyen bir insan olarak kiiletirilmi, yani
tehis sanat yaplmtr. air sabahleyin gln zerinde bulunan iyleri tere tebih
etmi, bu terinde gln sevgilinin yzn kskanmasndan dolay olduunu
347
PALA, age, s. 189
348
PALA, age, s.189
136
syleyerek hsn-i talil sanat yapmtr. Ayrca gl, glen, ve yz kelimelerinde de
2.2.10. GAZEL 10349
Mstefiln Mstefiln Mstefiln Mstefiln
1. orl abdan iy anem kim l-i blbl nicedr

Gelsn ceml bna grsn zl gl nicedr
2. Her kim yzde beler grmi degl bilmez nedr

Kfr- r zre ol l-i aranfl nicedr
3. S ur azn unl teberrk vie

Grsn ki vati germ olup meclisde ulul nicedr
4. Remz eyle n gze her kim diye s an

Gster lebi luf ile her kim ora ml nicedr
5. Mgn audan bir girih boynuma da kim mdde

Grsn abr mgden zencr ile ul nicedr
6. Bd- ab her ub-dem bustna seyr it iste bul

Ol yaa gl andadur ol zlfi snbl nicedr
7. ey ulua bir nefes virse iczet apuda

Grse ki ull bbna il ile ul nicedr
erh
349
BLTEKN, age, s. 161
137
1. orl abdan iy anem kim l-i blbl nicedr
Gelsn ceml bna grsn zl gl nicedr
y sanem! Hl-i blbl nicedr kim sabdan sorgl. Cemln bna gelsn,
kzl gl nicedr grsn.
Sanem (a.i.c. esnm) : 1. put 2. gzel kimse
Ey put gibi gzel sevgili! Blbln hali nasldr diye sabah rzgrndan sor.
Yz gzelliinin bahesine gelsin, kzl gl nasl(m) grsn.
Divan edebiyatnda sevgiliye ak istiare yoluyla sanem veya put denir. Bu

benzetmede maksad, sevgilinin kilise duvarlarnda bulunan mozaik ilemeli tasvirler
kadar gzel olduunu belirtmek iindir350. air beyitte sevgiliye sabah esen yelden
blbln hatrn sormasn sylemektedir. Divan iirinde bir nevi ulak, haberci olarak
karmza kan saba, sevgilinin salarnn kokusunu a, n ah ve feryatlarn
da sevgiliye gtrr351.
Beyitte gl ve blbl mazmunu vardr. Gln sevgiliyi, blbln temsil
ettii bu efsanelemi hikyede, blbl k gibi gl iin mtemadiyen inler, cann
onun ayaklarna serer. Beyitte sevgili, yanan grmesi iin sabah rzgryla blble
haber gndermektedir. Burada blbl, n ta kendisidir. Sevgilinin yz cemal
vasfl bir baheye benzetilmekte, bu bahedeki gl de sevgilinin yana olmaktadr.
Beyitte n yani blbln gelip sevgilinin gl gibi gzel, aydnlk ve krmz
yanan gsmesi istenmektedir.
air sevgiliye seslenirken ey nidasn kullandndan nid, nceden
belirttiimiz gibi ey nleminde aks-i mfred, sabann bir ey sorulan bir kii
olarak kiiletirilmesinde tehis, bir haberci olarak gsterilmesinde ak istiare, yine
sevgilinin put gibi gzelliine iaret edilmesinde ve gln sevgiliyi blbln ise
temsil etmesinde ak istiare; blbl, gl, ba, saba kelimeleri arasnda tenasp,
ceml ve ba kelimelerinde de tebih sanat bulunmaktadr. Sanem-sab-blbl ve
ceml-ba-gl kelimeleri arasnda leff ner-i mevve sanat bulunurken sanem
350
PALA, age, s. 92
351
PALA, age, s. 414
138
ve ceml kelimeleri karldnda geriye kalan kelimelerle leff ner-i mretteb
sanat karmza kar352.
2. Her kim yzde beler grmi degl bilmez nedr

Kfr- r zre ol l-i aranfl nicedr
Her kim yznde benlern grmi degl, kfur- rz zre ol hl-i karanfl
nicedr, bilmez nedr.
Kfr (a.i.) : Uzak Douda yetiir bir eit taflandan elde edilen ve
hekimlikte kullanlan beyaz ve yar saydam, kolaylkla paralanan, tr
kuvvetli bir madde
rz (a.s. arzdan ) : 1. gelen 2. tesadf vaka 3. da, bulut ve sire
gibi grmeye mani olan her ey 4.i. yanak
Her kim yznde benlerini grmemise, mis kokulu yanann zerindeki

karanfilin ii nedir (der), ne olduunu bilmez.
Divan edebiyatnda kkl ve siyahl gibi hususiyetlerle kendisinden sk

sk bahsedilen ben, beyitte olduu gibi bazen hal kelimesiyle birlikte cinasl
kullanlr353.
Uzakdou lkelerinde yetien kfur ise, iei papatyaya benzeyen bir tr
bitkidir. Bitkinin beyaz blm zamk gibi yapkan, yar saydam blm ise ok
kuvvetli kokan bir maddedir. air beyitte, bitkinin beyaz olan ksmn sevgilinin
yzne, yzndeki beni ise karanfile benzetmitir. Hem kokulu hemde yapkan olan
bu yze karanfil yapm gibidir.
ekli ve kokusu ile sevgilinin yanana354 veya yaraya355 benzetilen karanfil,
beyitte rengi dolaysyla ele alnmtr. Karanfil tohumunun rengi de sevgilinin beni
352
COKUN, Menderes; BEK, Ali hsan; BAYRAM, Yavuz, Klasik alar Boyunca Seme
Gazel erhleri, Kriter Yay., stanbul 2009, s. 45
353
PALA, age, s. 203
354
AVUOLU, age, s. 290
139
gibi siyahtr. air, sevgilinin yzndeki benleri hi grmeyen bir kiinin ilk bakta
benleri karanfil zannedeceini ve ne olduunu anlayamayaca belirtmek istemitir.
Beyitte sevgilinin yz trl ve beyaz bir madde olan kfra, beni ise
karanfile benzetilerek tebih sanat yaplmtr. Ayrca yz-arz, ben-hal kelimeleri
arasnda leff ner-i mretteb; renk bakmndan kfur ve hl kelimeleri arasnda
tezat; hal, ben, yz, arz, karanfl ve kfr kelimeleri arasnda da tenasp sanat
bulunmaktadr.
3. S ur azn unl teberrk vie

Grsn ki vati germ olup meclisde ulul nicedr
Sk! Surhi azn vize teberrk sungl ki vakti germ olup mecliste kulkul
nicedr grsn.
Ski! Surhi azn teberrk vize sungl ki vakti germ olup mecliste kulkul
nicedr grsn356.
Teberrk (a.i. bereketden ) : mbarek sayma, uur sayma

Viz (a.s. ve i. vazdan) : din tlerde bulunan
Kulkul (a.s.) : 1. ruhu hafif, eline ayana abuk adam 2. bir eyin
hareketinden, deprenmesinden kan ses
Ey saki! Srahinin azn vaize hediye olarak sun ki scak bir an geldiinde
(hararetlendiinde) mecliste kulkulun nasl olduunu (bir) grsn.
Ey saki! Srahinin azn (u) mbarek vaize sun da hava sndnda mecliste
(o srahiden akan) arabn sesi nasldr (nasl gelir), grsn.
air beyitte, rindmerep bir grnt sergilemektedir. Sakiye seslenip srahi

azn dini tlerde bulunan kiiye sunmasn istemitir. Srahi, iine eitli
355
KURNAZ, age, s. 541
356
COKUN, Menderes; BEK, Ali hsan; BAYRAM, Yavuz, Klasik alar Boyunca Seme
Gazel erhleri, Kriter Yay., stanbul 2009, s. 47
140
iecekleri koymaya yarayan bir malzemedir. Burada sakinin az, srahiye
benzetilmitir. Saki ise iki datan, kadeh sunan kiidir. Buradan srahinin bir iki;
yani arap srahisi olduu anlalmaktadr. Dini tler veren ham sofu bir kiilik
azna arap sokmaz.
Divan edebiyatnda ski, bazen sevgilinin kendisi olur357. Beyitte de ski
sevgilidir. air vaizle birlikte ayn ortamdadr. Burada vaiz, normal olarak arabn
haram olduu, beeri akn geici olduu grndedir. Bundan dolay air, sakiden
ak arab kadehini vaize hediye olarak sunmasn istemektedir. Hediye olarak sun
demesinin sebebi, verilen hediyenin geri evrilmeyeceinden dolaydr. Vaiz de
verilen arap srahini alacak, tadna bakp alacak ve onun insana verdii etkiyi
birebir grecektir.
Sakyi sevgili olarak dndmzde, air klar iin mbarek olan
sevgilinin aznn tadna vaizin de bakmasn istemektedir. Daha sonra itii arapla
mahmurlap harareti artan vaize arabn lkrtsnn nasl gelecei gsterilmek
istenmitir. Yani vaiz de sevgilinin azndan sunulan arabn tadna baktktan sonra
fikrini deitirecek ve klara byle tler vermeyecektir.
Divan iirinde vaiz, sofu ve zahid gibi kimseler, Allah akn yzeysel olarak
bilen kiilerdir358. n sevdii gzelin beeri ak olduunu sanp bu yoldan
evirecek tler verir. Oysaki sevilen Allahn esma isimlerinin tecelli ettii
sevgilir. S dnen vaizin veya zahidin, bunu anlamasna imkn yoktur. Bu yzden
air, Allah aknn vaiz tarafndan iilip anlalmasn istemektedir. Bunu da saki olan
sevgilinin dudan pmesiyle idrak edecektir.
Beyitte srahi ile kastedilmek istenen ey srahinin azndan akan araptr.
arap beyitte belirtilmediinden mecaz- mrsel sanat vardr. Sevgilinin az
srahiye, pcnn ise araba benzetilmesiyle tebih sanat yaplmtr. Ayrca
saki, srahi, meclis ve kulkul kelimeleri arasnda da tenasp sanat bulunmaktadr.
Beyitte bir dier ayrnt da insann bir ey ierken boazndan gelen sesin yani kulkul
sesinin beyitte imek anlamnda kullanlmasdr (mecaz- mrsel)359.
357
PALA, age, s. 421
358
KAPLAN, Mahmut, Akn Sultan, Etkileim Yay., stanbul 2012, s. 83
359
COKUN; BEK; BAYRAM, age, s. 47
141
4. Remz eyle n gze her kim diye s an
Gster lebi luf ile her kim ora ml nicedr
Her kim ski kan diye huni gzne remz eyle. Her kim sora ml nicedr, lutf
ile lebni gster.
Remz (a.i. rmz) : 1. iaret, iaretle anlatma 2. gizli ve kapal bir

suretle syleme
Hn (f.s.) : 1. kanl, kan dkmeye meyilli 2. kanl, gaddar, zalim, katil
Ml (f.i.) : arap
Her kim, saki hani (nerede) derse kanl gzne iaret et. Her kim sorarsa
arap nasldr (diye), lutfederek dudan gster.
Sevgili, air, ski ve ortamdaki dier kiiler ile bir iki meclisi Ancak
dolap iki datan ski ortalarda grnmemektedir. Meclisteki kiiler arabn tadna
bakmak istemekte ve skiyi sormaktadrlar. Bunun zerine air sevgiliye, skiyi
sorduklarnda kanl gzlerini iaret etmesini sylemektedir. nk sevgilinin n
kann imeye meyilli gzleri, skinin kann imitir. Yani ski de sevgilinin
klarndan biridir.
Kan kelimesi hani demektir, ama ayn zamanda kan kelimesini de
hatrlatmaktadr. air, beyitte bu szc tevriyeli kullanm olabilir. arap ien
insann kan svlatndan bu gzlerine de etki eder ve gzleri kzarr.
Dudak renk olarak krmz olduundan arap ve kan ile de ilikilendirilir360.
air, sevgiliye arabn tadna bakmak isteyenlerin arabn nasl olduunu
sorduklarnda onlara dudan gstermesini sylemitir. Yani arabn tadn merak
edenler sevgilinin dudan grdklerinde arabn gzelliinden emin olacaklardr.
Tasavvufta dudak vahdeti, gz ise maddiyat temsil eder. Beyitte Allahn
yine cemal ve celal vasflarn grmekteyiz. Saki, a Allah aknn feyzini veren
kiidir. Bunu da dudandan kan szlerle yapar. Allah akn arayan kii salik,
eyhinin aznn iine bakmak zorundadr. nk o azdan kan her lafz, Allah
akn anlatr.
360
KURNAZ, age, s. 282
142
Beyitte ski-gz, ml-leb kelimeleri arasnda tebih; remz eyle-gster, gz-
leb, ski-ml, kan-nice kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb sanat
bulunmaktadr. Ayrca beyitte kan kelimesinin hani anlamnda kullanlmas, beyitte
ise kan anlamn verecek huni kelimesinin kullanlmasndan ve yine sora
kelimesinin emmek anlamna gelmesi, bununla ilgili de leb kelimesinin
kullanlmasnda ihm- tenasp sanat vardr.
5. Mgn audan bir girih boynuma da kim mdde

Grsn abr mgden zencr ile ul nicedr
Mgin saundan boynuma bir girih dak kim mddei, abir mgden zencir
ile gul nicedr grsn.
Girih (f.i.) : dm, ba

Mdde (a.s. davdan ) : 1. iddia eden, davac 2. bir hkmde ayak
direyen 3. inat
bir(a.i.) : 1. bir ila terkibi 2. gzel koku
Gul (a.i.) : hortlak, eytan, karakoncolos
Miskli sandan boynuma bir halka tak ki mddei (rakip), abr ve miskten
(bir) zincirle cin nasl (balanr) grsn.
Divan edebiyatnda sa, koku ynnden misk, anber, nafe vb. gibi kokularla
ele alnrken ekil olarak dank, uzun ve bklm bklm olmas ile dikkat eker361.
Sa, kokusuyla klar kendine eker, daha sonra kvrmlaryla onu avlar. n da
en byk istei sevgilinin uzun, siyah ve mis kokulu sanda asl olmaktr. air de
beyitte, sevgiliye salarndan boynuna bir dm atmasn, yani kendisini asmasn
istemektedir.
Sevgilinin uzun ve rgl sa, zincire benzetilmektedir. n sevgilinin
zincir gibi sayla balanmak istemesi, akllara deli-zincir mnasebetini
361
KURNAZ, age, s. 216-217
143
getirmektedir. Sevgilinin hasretiyle, n gnl deli divane olur. Bilindii gibi
deliler zincire vurulurlar. k da deli olduu iin, sevgilinin sayla balanmak ister.
Yalnz beyitte air, deli deil cin veya eytandr. Bilindii gibi dinimizde cin
balama byleri vardr. Genellikle balama byleri sa kl ile yaplmaktadr.
Ayrca cin balanmas ile, Hz. Sleymann kt huylu cin ve ifritleri balamas
olayna da telmih yaplm olabilir.
Gul kelimesini hortlak manasnda da ele alabiliriz. Hortlak, Trk halk
kltrnde mezardan karak insanlar korkuttuuna inanlan bir varlktr. Gz
dnyada kalp lm zor olan kiilerin hortlayacana inanlr. air de sevgiliye
kavuamadndan gz bu dnyada kalarak lecektir. Belkide sevgilinin sanda
aslmak istemesi, onun tamamen lme arzusundandr.
Beyitte salar koku ynnden abir ve miske, ekil ynnden halka ve zincire
tebih edilmitir. air ise kendisini bu mis kokulu halka ve zincirle balanm bir
gula tebih etmitir. Sa-abir, mg ve girih-zencir kelimeleri arasnda leff ner-i
mretteb sanat, mg kelimesi ikinci msrada tekrar edildiinden reddl-acz ales-
sadr sanat; mgin, mg, abir, sa, girih ve zencir kelimeleri arasnda ise tenasp
sanat vardr.
6. Bd- ab her ub-dem bustna seyr it iste bul

Ol yaa gl andadur ol zlfi snbl nicedr
Bd- sab! Her subh-dem bustna seyr it, ol yana gl kandadur iste bul, ol
zlfi snbl nicedr.
Ey sabah rzgr! Her sabah baheyi seyret, o yana gl (gibi olan sevgili)
nerdedir, ara bul, o salar snbl (olan sevgili) nasldr (sor.)?
Sabah rzgrnn sevgili ve k arasnda bir ulak olduunu daha nceki

beyitlerde belirtmitik. Sabah vakti lk lk esen yel, sevgilinin salarnn kokusunu
a getirir, n ah u feryatlarn da sevgiliye gtrr. Dou vilayetlerinden
144
geldiine inanlan sabnn in, Main ve Hta gibi lkeleri dolatna362, sevgilinin
sann kokusunu alp en son n bulunduu meclise uradna inanlr. Onun
tad kokularn banda misk, anber, snbl ve reyhan gelir363.
Divan iirinde sk sk ad geen snbl, sevgilinin salaryla ilgili olarak ele
alnr. ekil ve koku itibariyle sevgilinin salarna benzeyen snbl, ou kez gl ile
birlikte kullanlr. Bunun sebebi, snbl salarn gl yanaklar zerine
dklmesidir364.
air sabah rzgrnn sevgilinin bulunduu baheye uramasn, o yanaklar
gl gibi olan sevgiliyi bulmasn ve snbl salarnn ne durumda olduunu
grmesini istemitir. Daha sonra da sab a urayacak ve sevgilinin gl
yanaklarndan, snbl salarndan haber getirecektir.
Beyitte bad- sab baheyi seyreden bir insana benzetilerek tehis ve tebih
edilmi; yana gl ve zlfi smbl ile sevgili kastedildiinden ak istiare, ikinci
msrada soru sorulmasyla istifham sanat yaplmtr. Ayrca bad- saba, zlf, yz,
subh-dem kelimelerinde ilk; bustn, snbl, gl, bad- saba kelimelerinde de ikinci
7. ey ulua bir nefes virse iczet apuda

Grse ki ull bbna il ile ul nicedr
eyh kuluna kapuda bir nefes iczet virsen kullk bbna ihls ile kul nicedr
ki grsen.
czet (a.i.) : 1. izin, ruhsat 2. diploma 3. eski bir yaz tr

Bb (a.i.c. ebvb) : 1. kap 2. geit, boaz 3. blm 4. i, ekil, mesele;
yol, mevzu 5.tas. tvbe
hls (a.i. hulsdan) : 1. hlis, temiz, doru sevgi 2. gnlden gelen
dostluk, samimiyet, doruluk, ballk
362
KURNAZ, age, s. 511
363
TOLASA, age, s. 451
364
PALA, age, s. 441
145
eyhi kuluna kapnda bir an (bir nefeslik) izin versen (de), kulluk kapsnda
doruluk ve ballkla kul nasl olunur grsen.
eyh, sevgiliye seslenmekte, ondan kapsnda kul olmak iin ok ksa da olsa
izin istemektedir. Sevgilinin kendisinden daha iyi bir kul bulamayacana emindir.
Onu bundan emin etmek iin de, bir nefeslik an kfi gelmektedir.
Divan edebiyatnda sevgili, n gnlnn sulandr. Bu durumda da k
ona kul olur, ya da kulu olabilmek iin cann vermeye bile razdr. k, kle olarak
sadakatin yegne temsilcisidir365. Onun btn var you, sevgili iledir, ondan gelecek
her eye muhtatr. Tabii olarak bir sultann klesi birden fazladr. Sultan sevgili
olarak kabul ettiimizde, dier kleler de n rakipleri olur. Ama air kendisinden
emindir. Sadklk ve doruluk konularnda kendisinden daha iyi bir kle yoktur.
Bunu gsterebilmesi iinde sevgilinin iznine muhtatr. Beyitte ondan sadece bir
nefeslik izin iin dilenmektedir.
Beyitte yer alan eyhi, iczet, kulluk ve nefes kelimeleri bizi tasavvufa
gtrmektedir. Tasavvufta nefes, velilerin sz, ses ve soluklaryla muhatab zerinde
braktklar tesir366, yani feyzdir. airin beyitte eyhinden mi, yoksa yce Allahta m
feyz istedii belli deildir. O ikisinden birine seslenip Sen bana feyz verirsen ben de
ihlasla kulluk yaparm demektedir.
Ayrca tasavvufta bir eyhin kendisini ispatlam bir mridine izin vermesi367
anlamna gelen iczet, yetki belgesidir. air beyitte kulluk belgesi istemektedir. Yani
nce himmet grmek, daha sonra hizmet etmek istemektedir.
Beyitte kul kelimesinin tekrarlanmasnda tekrir, ayrca bu kelimenin ikinci
msrada da yer almasnda reddl-acz ales-sadr; eyhi kul, kulluk, ihlas, nefes,
icazet, bab kelimeleri arasnda da tenasp sanat bulunmaktadr.
365
PALA, age, s. 80
366
ULUDA, age, s. 273
367
ULUDA, age, s.180
146
2.2.11. GAZEL 11368
1. Bi'llah iy serv-i emen seyr it ki bustn vatidr

Sze gel blbl bigi gl kim glistn vatidr
2. Sm zer lur nir ayaua ar v b

Rence l bir dem adem luf it ki seyrn vatidr
3. yet-i ramet lebdr kim virr cn leetin

l dirildrse a m b- ayvn vatidr
4. Rzgru reti cennet ftn gsterr

Ehl-i man bile yan r u lmn vatidr
5. Lle bigi urrem ol nergislerm yana

Gl yzi andn gerek n ebr-i neysn vatidr
6. Her seer snbl sau aduca bd- ub-dem

Deng ayrndur benefe kim ne reyn vatidr
7. sn fer lur a Vehhb u Musin leme

Sen da ey'ye inm it ki isn vatidr
erh
1. Bi'llah iy serv-i emen seyr it ki bustn vatidr

Sze gel blbl bigi gl kim glistn vatidr
368
BLTEKN, age, s. 135
147
y serv-i emen! Billah bustn vaktidr ki seyr it. Blbl bigi sze gel gl
kim glistn vaktidr.
Billah (a.zf.) : Allah iin
Ey uzun boylu sevgili! Allah iin baheyi seyretme vaktidir (seyret). Blbl
gibi sze gel, gl ki gl bahesi vaktidir (bahar mevsimidir).
Beyitte vakit, ilkbahar vaktidir. air, btn neesiyle sevgiliye

seslenmektedir. Bir dirili ve yeniden meydana gelme vakti olan bahar, renklerin en
gzelini, en tazesini iinde barndrr. Bahar denilince akllara gzellik gelir. Bu
mevsimde yemeye, imeye ve elenmeye kar verilen tvbeler bozulur. Bu bezme
en taze ve gzel kokularyla gller, akmalaryla blbller de dhil olur369.
air de o uzun boylu sevgiliden Allah rzas iin baheyi seyretmeye
gelmesini istemektedir. Blbl gibi sze gelip akmasn, glmesini istemektedir.
nk mevsim, bunun mevsimidir. O, glbahesindeki gllerin en gzelidir, en
tazesidir. Onun glmesi, sze gelmesi, gonca halinden gl haline gemesi demektir.
Bahar mevsiminde gonca halinde olan gller, sabah yelinin dokunmasyla alrlar.
Bunu gren blbller sevgilileri iin durmadan akrlar. air beyitte blbl gibi
akyann sevgili olmasn istemektedir. Yani bu gzel mevsimde gzel sevgiliden
gzel bir eyler duyma arzusundadr.
Beyitte sevgiliye ak istiare yoluyla serv-i emen denilmitir. Sevgiliye ey
diye seslenilerek nida, ey nleminde aks-i mfred sanatlar yaplmtr. Blbln
sze gelmesi ve glmesi ile blbl insana tebih edilerek tehis edilmilerdir. Sze
gelmek konumak anlamnda bir deyim olduu iin irsal-i mesel sanat yaplmtr.
Ayrca glistan, bustan, serv, emen, blbl, gl kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
2. Sm zer lur nir ayaua ar v b

369
148
Rence l bir dem adem luf it ki seyrn vatidr
Sahra v bag ayaguna sim zer nisr klur. Seyrn vaktidr ki, bir dem rence
kl kadem lutf it.
Sahr (a.i.c. sahar) : kr, ova, l

Renc (f.i.) : 1. sknt, zahmet, eziyet
Kadem (a.i.c. akdm) : 1. ayak 2. adm 3. yarm arn uzunluunda bir
l 4. uur
Seyrn (a.i.) : 1. gezinme 2. bakp seyretme
Krlar ve baheler, ayana gm ve altnlar saar. Zahmet edip bir admn

ltfet, nk gezinme vaktidir.
Altn ve gm renkleri, kymetli olmalar, saf halde bulunmalar,

harcanmalar ve salmalar gibi hususiyetleriyle divan edebiyatnda ska kullanlan
madenlerdendir370. air yine sevgilinin baheye terif etmesini istemektedir. Vakit,
etraf dolama vaktidir. Eer sevgili baheye terif ederse, bahenin ve krlarn
ayaklarna altn ve gmten salar saacan belirtmektedir. Sevgili, burada bir
nevi gelin grevindedir. Yaplan kutlamann en nemli barollerinden biri gelindir. O
geldiinde salar salr, elence balar.
air sevgilinin baheye geldiinde, en bata kendisi olmak zere, btn
mahluktn sevineceini belirtmektedir. Ama bu ayn zamanda, sevgiliye eitli
ynleriyle yknenlerin de dertleneceini gsterir. nk bahenin en nadide paras
olan sevgiliyi kskananlar ve onun gzelliine k olanlar ok olacaktr. Selvi, onun
boyunu, gl onun yzn ve yanaklarn, snbl salarn, nergis gzlerini kskanp
dertlenecektir. Ayn ekilde bahede bulunan blbller; yani klar da sevgilinin
gzelliini grp ona k olacaklar ve onlar da dertlenecektir.
Altn gne nlar, ieklerin iindeki sar tozlar, nergis ve n yz gibi
unsurlara benzetilen olarak da kullanlr. Beyitte altnn, sa olarak salmas,
gnein nlarn sevgilinin ayaklar altna sermesi, sevgiliyi grnce klarn sar
yzlerini secdeye gtrmeleri, ieklerin kskanlktan sar tozlarn dkmesi gibi
anlamlar da dndrmekedir.
370
TOLASA, age, s. 486
149
Beyitte sahra ve ba sevgilinin ayaklar altna altn ve gmten sa saan
insana benzetilerek tehis edilmitir. Ayrca sahra, ba ve seyran kelimelerinde ilk,
sim, zer, nisar kelimelerinde de ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
3. yet-i ramet lebdr kim virr cn leetin

l dirildrse a m b- ayvn vatidr
yet-i rahmet lebndr kim cn lezzetin virr. l dirildrse tan m, b-

hayvn vaktidr.
Rahmet (a.i.) : 1. acma, esirgeme, koruma, yarglama 2. Hz.

Muhammed 3. Kurn- Kerm 4. yamur
Tan: alacak ey, hayrete deer
b- Hayvn: iene ebed hayat balayan su
Rahmet (balanma) ayeti senin azndr, nk cana lezzetini veren odur.

Eer ly diriltirse buna alr m? (Zira) lmszlk suyunu ime vaktidir.
Cana lezzetini veren sevgilinin az, rahmet ayetine benzetilmitir. Allahn

sfatlar ve zatnn aynas olan ayetler, divan edebiyatnda iktibas, irsali mesel, telmih
gibi sanatlarla kullanlr. Ayetlerin iindeki mehur olmu kavramlar anlarak, o ayet
metni telmih edilir. Bunlardan birisi de rahmet ayetidir. Rahmet ayeti Kurnda
Enbiy sresinin 107. ayetidir371. Bu ayette: Biz, seni ancak lemlere rahmet olarak
gnderdik. buyurulmaktadr. lemlere rahmet olarak gnderilen, Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)dir. Onun nuru ve beyazl, btn karanlklar aydnlatm, onun
yz suyu hrmetine lemler yaratlmtr. Sevgili de n dnyasn ay gibi parlak
yzyle aydnlatmaktadr. a gre her ey sevgiliye amde, sevgiliye ktr.
air, sevgilinin bu aznn ly diriltse de almayacan ifade etmitir.
Divan edebiyatnda ly diriltmesi, hastalara ifa vermesi, ahir zamanda yere
inecek olmas gibi birok mucizesi ile ele alnan Hz. sa, dudak, nefes ve konuma
371
PALA, age, s. 57-61
150
sz konusu olduunda sevgiliyi temsil etmektedir. Sevgilinin gzleri, n cann
almada son derece usta bir katil olurken, dudaklar da lleri diriltme de Hz. sa
gibidir. Onun duda klara lmszlk suyunu iirmektedir. air beyitte Hzr,
skender ve lyasn zulmat ormannda lmszlk suyu aramalarna da telmih de
bulunmutur.
Beyte tasavvuf adan baktmzda, air dikkatleri yce Allahn Rahman
ismine ekmektedir. Allahn rahmetleri ile yeryz, bahar mevsiminde yeniden
dirilmektedir. Allah, rahmet ayetleri ile yeryzn nasl diriltiyorsa, Peygamber
Efendimizin (s.a.v.) szleri de insanlarn gnllerini yle diriltir372. Onun yeryzne
eli olarak gnderilmesi, bahar mevsimi gibi dnlmektedir. Kullar doru yoldan
saptnca k, onlar doru yola sokmak iin gnderilen eliler geldiinde ise bahar
olur.
Beyitte sevgilinin duda rahmet ayetine tebih edilmitir. Bu dudan lleri
diriltmesinde ise mbalaa sanat vardr. Ayrca l diriltme mevzusunda Hz. sann
mucizelerinden birine telmih yaplmtr. l dirilmek, ab- hayvan ve leb
kelimesinde de tenasp sanat bulunmaktadr.
4. Rzgru reti cennet ftn gsterr

Ehl-i man bile yan r u lmn vatidr
Rzgrun sureti cennet sfatn gsterr. Ehl-i mani bile yani hr u glmn
vaktidr.
Rzgr (f.i.) : 1. zaman, devir 2. dnya 3. yel

Ehl (a.s.c. ehl) : 1. ship, mlik, mutasarrf olan 2. maharetli, usta,
kabiliyetli, becerikli 3. bir yerde oturan 4. karkocadan her biri
Mani, Mana (a.i.c. man) : 1. mana, anlam 2. i, iyz 3. rya, d 4.
akla yakn sebep
Hr (a.i. ahver) : 1. ahu gzller, gzlerinin ak karasndan ok olanlar
2. cennet kzlar, huriler
372
ALIKAN, Adem, Fuzlnin Su Kasidesi ve erhi, DB Yay., Ankara 1992, s.53
151
Glmn (a.i.) : 1. ty, by kmam delikanllar, genler 2. kleler,
esirler
Zamann (dnyann) grn, cennet vasflarn gsterir. Mana ehilleri bile

yani huri ve glmanlarn vaktidir (derler).
Tasavvufta i-d, mecaz-hakikat, kesret-vahdet gibi man ve suret de

birbirinin zdd olarak ele alnan sembollerdendir. Man vahdeti, ii, hakikati; suret
ise kesreti, d ve mecaz temsil eder. Bu iki kavram birbiri etrafnda katmanlam,
i ie girmi ve sarmallam olarak dnlmektedir. nsann ilk olarak grd d
kabuk srettir. Eer en saf olan bu suret kabuunu krp ieriye girebilirse many
kefeder. Yalnz, bir sre sonra bu mannn daha derinlerden gelen bir mannn
sureti olduunu anlar, yani bu saf man deildir, bu manann son tecellisidir. Ama
insan akl, bunu grdnde bile kendisini cennette zanneder.373
Many ayna, sreti akis olarak ele alrsak, Hakk man, onun tecellisi de sret
olarak karmza kmaktadr. Bu dnya, Cenb- Hakkn kendisini gstermek
istemesiyle yaratlmtr. Btn eya ve mahlklar, Onun gzelliinin bir
tecellisidir. nsan iin nemli olan, aynadan akseden bu sretlerin daha derinindeki
many kefedebilmektir. Bunu derece derece kefetmek de zaten insan- kmil
olmak demektir. Mevlana bu durumu yle aklamtr:
ekle aldananlar, cevherlere gark olmular...
yzne ehemmiyet verenler, mna denizini bulmular374...
Bil ki zhiri sret yok olur; fakat mn lemi ebeddir, kalr375.

air de beyitte bu yolla sevgilinin gzelliini vmtr. Sevgili, n
gznde yaratlmlarn en gzelidir. k, aslnda sevgilinin yznde en gzel
ekilde aksetmi tecelliye ktr. Mana ehilleri de d gzellie nem vermezler,
onlar iin nemli olan sret iindeki mandr, yani srettir. Hakikati bilen man
ehilleri etrafa baktklarnda Allahn tecellilerini grrler. Bylece her bir mahlku
huri veya glmana benzetirler. Beyiti yukardaki beyitle balarsak, Allahn rahmet
eserlerini gren kiiye mnevi dnya kaplar da almaktadr. Bylece yaratlm
herbir varl cennetten kma bir gzellikte grmektedir.
373
Seyyid Mustafa Rasim Efendi, Tasavvuf Szl, nsan Yay., stanbul 2013, s. 1068-1069
374
Mevln Celleddin Rm, Mesnev, ev: Veled zbudak, MEB Yay., stanbul 1991, C:, s. 219, b.
2742
375
Mevln, age., C:, s. 78, b. 1020
152
Beyitte dnya grn bakmndan cennete tebih dilmitir. Mani ve suret
kelimelerinde tezat sanat bulunurken, cennet, hur ve glman kelimelerinde tenasp
sanat vardr.
5. Lle bigi urrem ol nergislerm yana

Gl yzi andn gerek n ebr-i neysn vatidr
Nergislermn yana lle bigi hurrem ol. Gl yz handn gerek n ebr-i

neysn vaktidr.
Hurrem (f.s.) : 1. en, sevinli, gleryzl, gnl aan; taze 2.g.s. bir
yaz stili
Handn (f.s.) : 1. glen, glc, gler 2. sevinli 3. kadn ad
Neysn: Rm ylnda yedinci ayn ismidir. O ayda yaan yamurlara
da tlak olunur.
Gzlerimden akan ya iin lale gibi gleryzl ol. Gl yzlnn yznn

glmesi gerekir nk nisan bulutlarnn vaktidir.
Krmz rengi dolaysyla sevgilinin dudana benzetilen376 lle, beyitte insana

tebih edilerek gler yzl olarak karmza kmaktadr. air gzlerinden akan yaa
sevgilinin aldr etmemesini, glmesini istemitir. Divan iirinde baygn, uykulu ve
ehla bakmas, mest olmas gibi sebeplerle sevgilinin gz iin benzetilen377 bir
unsur olan nergis, burada airin gzne benzetilmitir. k da sevgilinin gzlerine
olan tutkunluu sebebiyle nergis gibidir. Onun gibi hasta ve sakat, boynu eri,
gzleri uykusuzluktan ve alamaktan kzarmtr.
air sevgilinin glmesini, nisan ay olduu iin istemektedir. Bulutu,
cmertlii, bereketi, yamuru ve baharn mjdecisi olarak karmza kan bu
mevsimde gl aar. Divan iirinde gln tomurcuk halindeyken yapraklarnn
376
KARTAL, Ahmet, Klasik Trk iirinde Lle, Aka Yay., Ankara 1998, s. 76
377
PALA, age, s. 388
153
almas da, sevgilinin glmesi anlamna gelir. air, gzyalarn nisan yamurlarna
benzetmitir. Gln almas, yani sevgilinin glmesi iin gzlerinden nisan
yamurlar kadar ok su aktmaktadr.
Beyitte air gzleri iin nergis kelimesini kullanarak ak istiare ve tebih
sanat yapmtr. Sevgili laleye, yz gle tebih edilmitir. Lalenin hrrem
olmasnda tehis sanat vardr. Gl, lale, nergis, ebr-i neysan kelimelerinde ise
tenasp sanat bulunmaktadr. Ayrca hurrem-handan, ya-ebr-i neysan kelimelerinde
leff ner-i mretteb sanat vardr.
6. Her seer snbl sau aduca bd- ub-dem

Deng ayrndur benefe kim ne reyn vatidr
Bd- subh-dem her seher snbl san saduka benefe ne reyhn vaktidr
kim deng hayrndur.
Deng (f.s.) : 1. hayran, akn, ahmak, sersem 2.i. iki kat eyin
tokumasndan meydana gelen ses 3.i. pergel noktas
Hayrn (a.s.) : 1. am, aakalm, arm 2. ok tutkun 3. afyon
sarhou
Reyhn (a.i.c. reyhin) : 1. fesleen 2. kadn ad
Benefe (f.i.) : 1. meneke 2.s. mor
Sabah yeli, her sabah snbl (gibi) salarnn kokusunu satka, meneke bu
nasl fesleen vaktidir diye arr ve hayran kalr.
Sabah yelinin k ve sevgili arasnda bir ulak grevi stlendiini, sevgilinin

sann kokusunu a, n feryatlarn sevgiliye gtrdn daha nce
belirtmitik. Beyitte, sabah yelinin her sabah getirdii sevgilinin sann snbl
kokusu karsnda menekenin durumu anlatlmak istenmitir.
Divan iirinde kokusu, koyu rengi, boyunun erilii ve ekli yapsyla ele
alnan meneke, sevgilinin benine, ayva tylerine, demet halinde iken ise salarna
154
benzetilen bir iektir. Renk ve koku ynnden miske benzer378. Sevgilinin beni ve
salar da misk gibi kokar ve renk olarak da miskle benzerdir. Beyitte meneke,
sevgilinin salarnn kokusu karsnda arm ve bu kokuya hayran kalmtr.
Fesleen vaktinin geldiini dnr ama bu koku fesleenin kokusundan daha
gzeldir.
Fesleen de divan iirinde kokusu ve ekli itibariyle sevgilinin salarna ve
ayva tylerine benzetilen bir unsurdur379. air beyitte sevgiliye benzetilen birka
mefhumu sevgili ile karlatrm, neticesinde sevgili galip gelmitir.
air, deng ve hayran kelimeleri ile birlikte evrenin gzelliine de dikkati
ekmi olabilir. nsan bu gzellie hayret edip, hayran kalmaktadr. Abdlhak Hamit,
Klbe-i tiyk adl iirinde bu gzellie nasl arpldn yle dile getirmektedir:
Ne lemdir bu lem akl u fikri b-karar eyler
Her i'cazt- Kudret pi-i emimde gzr-eyler380
Reyhan kelimesi, cins- nks yoluyla hayran kelimesini oluturur.
Sevgilinin salar koku ynnden snble tebih edilmi, sabah rzgr da bu kokuyu
saan bir insana benzetilerek tehis edilmitir. Yine meneke bu kokuyu alnca
hayran olan bir insana benzetilerek tehis edilmi, bu nasl reyhan vaktidir diye
sorarak da konuturulmu; yani intak sanat yaplmtr. Ayrca seher, bad- subh-
dem, sa, snbl kelimeleri arasnda ilk, benefe, reyhan, snbl kelimeleri arasnda
da ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
7. sn fer lur a Vehhb u Musin leme

Sen da ey'ye inm it ki isn vatidr
Vehhb u Muhsin leme hsn fer at klur. Sen dah eyhye inam it ki
ihsan vaktidr.
At (a.i.) : balama, bahi
378
PALA, age, s. 332
379
PALA, age, s. 409
380
TARHAN, A. Hamit, lham- Vatan, Abdlhak Hmid Tarhan Btn iirleri 3, Haz: nci Enginn,
Dergh Yay., stanbul 1999, s. 132
155
Vehhb (a.s. vehbden) : ok hibe eden, fazla balayan
Muhsin (a.s. hasenden) : 1. ihsan eden, iyilikte, bata bulunan
2.erkek ad
nm ( a.i. nimetden ) : 1. nimet verme, iyilik etme 2.tar. yeni
erilerin aylklarna yaplan zam
hsn (a.i. hasenden ) : 1. iyilik etme 2. ba, balama 3. verilen,
balanan ey 4. iyilik, ltuf
ok balayan ve iyilikte bulunan (Allah), dnyaya gzellik ve k balar.

Sen de eyhye iyilik et (ba yap), nk ba vaktidir.
Beyitte, Allahn 99 isminden konuyla ilgili olarak iki tanesi kullanlmtr.

Yce Allah, mahlukta ihsan ettii karlksz ve saysz nimetler ile Vehhb, yapt
iyilikler ile de Muhsindir. nsanlara verilen hayat, vcut, bu vcut zerindeki
uzuvlar, bu uzuvlarn vasflar ve dier mahlukt iinde en erefli ve farkl
yaratlmas, Hakkn insanoluna ihsan ettii iyilikler ve balardr. Yine ayn
ekilde aalara verilen yapraklar ve yemiler, kulara verilen kanatlar, balklara
verilen yzgeler, Onun bu isimlerinden kaynaklanr.
Gazelin her bir beytinde fasl- gl, yani ilkbahar anlatlmaktadr. air etrafna
bakmakta, yeniden dirilen doay seyretmektedir. Birbirinden gzel gller, lleler,
snbller, menekeler, yemyeil aalar, yeil bir hal gibi serilmi otlar, ku
cvltlar.. Btn bu gzellikler, Allahn yaratt mahlukta verdii hibelerdir. Yani
ilkbahar vakti, hibe vaktidir. air de burdan yola karak, sevgilinin de kendisine bir
iyilikte bulunmasn istemektedir. Bir hadisde: Allahn ahlk ile ahlklannz381
buyurulmaktadr. air de sevgilinin, hep kullarna ihsan ve balarda bulunan
Allahn ahlkyla ahlklanmasn ve kendisine balarda bulunmasn istemektedir.
Beyitte Muhsin, ihsan ve hsn kelimeleri arasnda itikak, Vehhb-inm,
Muhsin-ihsan kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb; ihsan, inm, Muhsin,
Vehhb, ata kelimeleri arasnda da tenasp sanat bulunmaktadr.
381
Tasavvuf Terimleri Szl,
http://dosyalar.semazen.net/e_kitap/TASAVVUF_TERIMLERI_VE_DEYIMLERI_SOZLUGU.pdf,
(14.09.14)
156
2.2.12. GAZEL 12382
Mefl Filt Mefl Filn
1. Ehl-i cihn egeri vefyile o geer

B-re benven ol ki cefyile o geer
2. Ne gnidi ki grdi yz ayn gzm

Yllar durur ki glm ol ay ile o geer
3. odur gl ki cevr grr l dimez vel

Ben mbtelyem ol ki belyile o geer
4. Bir kez au hevs iridi dimuma

odur ki cnum u bu hevyile o geer
5. N-odur ol ki ua kend on ovar

Ne odur ol ki renc anyile o geer
6. Yr r ol ise ki ben b-r olam

heme terk-i ryile o geer
7. ey'ye s ile irrse fir au

N eyler an d u afyile o geer
erh
1. Ehl-i cihn egeri vefyile o geer

B-re benven ol ki cefyile o geer
382
BLTEKN, age, s. 141
157
Egeri ehl-i cihn vefyile ho geer. B-re benven ki ol cefyile ho geer.
Egeri (f.i.) : her ne kadar, olsa da, ise de

Benven: benim
Ho gemek (t.f.) : ho vakit geirmek, iyi yaamak
Her ne kadar dnya ehli iin (zaman) vefa ile ho gese de aresiz ben (iin) o
(zaman) cefa ile ho geer.
Ehl-i dnya, ahiret ilerine duyarsz, dnya ileriyle oyalanan ve bu ilerde

boulmu olan kiidir. Bu kiiler, btn hayatlarn dnya hayatndan ibaret grrler
ve ahirete inanmazlar. Mal-mlk, an-hret gibi btn nefsni hazlara sahip olan bu
kiiler, dnyann geiciliinin farknda deillerdir. aire gre ehl-i dnya iin vakit,
vefa ile ho gemektedir. nk onlar gnlleri istediince yaarlar, ahiretin mezras
olan bu dnyada ahiret iin bir ey ekip bimezler. Ama bu durum air iin ayn
deildir. Zaman, onun gibi aresizler iin cef ile ho gemektedir.
Beyitte hem meczi hem de ilahi ak olabilir. air dnyaya geldiinden beri
sevgilisinden, yani Yce Allahtan ayrdr. Dnya onun iin gurbet, kendisi de bu
dnya iinde gariptir. Onun iin dnya, cefkr bir yerdir. Her bir saniyesini cef
iinde geirmektedir.
Dier ynden ele aldmz da sevgili de cefakrdr, a hep eziyet eder.
n her saniyesi, onu dnmekle ve zlemekle geer. Bu da onun ne kadar cefa
ektiini gsterir. Ama k, halinden memnundur. nk ona gre bu hayat vefa ile
deil cef ile ho geer.
Beyitte vefyile ho geer ve cefyile ho geer kelimeleri arasnda cinas,
vef ve cef kelimeleri arasnda tezat, biare, cefa kelimelerinde ise tenasp sanat
vardr.
2. Ne gnidi ki grdi yz ayn gzm

Yllar durur ki glm ol ay ile o geer
158
Ne gnidi ki gzm yzn ayn grdi. Yllar durur ki gnlm ol ay ile ho
geer.
O nasl bir gnd ki gzm yznn ayn grd. Yllardr gnlm o ay ile
ho (gzelce) vakit geirir.
Gneten ald kla geceye bir parlaklk ve gzellik veren ay, her eyden
nce bir nur kaynadr. El dememilii, yanna yaklalamamas, uzaktan
seyredilmesi, her gece grnmemesi, bir yerde karar klamamas, yzndeki siyah
lekeler gibi zellikleriyle, divan edebiyatnda sevgiliye benzetilen bir unsur olarak
karmza kar. Yuvarlak ve parlak olmas nedeniyle, sevgilinin yz ve yanana da
benzetilir. Sevgilinin siyah salar gece olarak dnlrse, yz de o geceyi
aydnlatan aydr383.
Beyitte air, sevgilinin ay yzn grmtr. Grd gnden beri de akl,
hep sevgilinin o ay yzndedir. Onu dnerek vaktini ho geirmektedir. Sevgilinin
ay yz, n gaml gnlne bir nevi teselli gibi gelmitir. Her gn her an
sevgilinin hasreti ile geen k, sevgilinin ay gibi parlak yzn dndnde
ferahlamaktadr. Gamdan kararan gnlne sevgilinin yz, ay gibi domaktadr.
Beyte bir baka adan baktmzda sevgili Allah, yzn grd zaman da
bezm-i elesttir. Kurnda Araf sresinin 172. yetinde geen bu olay insanlar
yeryznde yaratlmadan nce Allahla insan ruhlar arasnda meydana gelmitir384.
Yce Yaradan ile szleilen bu toplantdan sonra insanlar yeryzne, yani gurbete
gnderilmi ve yce sevgiliden ayr kalmtr. air, her ne kadar o gn hatrlamasa
bile beyitte yle bir izlenim vermekte ve bu fani dnyada vaktini yeniden vuslata
erimeyi dnerek geirmektedir. Allahn yznn aya benzetilmesi de ayn divan
iirinde bir nur kayna olarak ilenmesi ve asl nur menbann da Allah olmas
ynyledir. Yunus Emrenin divannda metaforik olarak alnan ay ile
muhabbetullahn anlatld bir iiri vardr:
Bu dem yzm sre turam her dem ayum yini togar
Her dem bayram durur bana yayum kum yini bahr
Bulut glge klmaysar benm ayum gna
383
384
ULUDA, age, s.75
159
Hem gedilmez tolulug nr gkden yire dogar
Anun nr karanuy srer gnl hcresinden
Pes karanulk nrla bir hcreye nite sgar
Evvel ay nie dogdysa ayruk dolanmad hergiz
Eksilmedi mri anun her kime kim kld nazar
Ben ayum yirde grdm ne isterem gk yzinde
Benm yzm yirde gerek bana rahmet yirden yaar385
Beyitte sevgilinin yz aya tebih edilmi, ikinci msrada sadece ey kelimesi
kullanlarak ak istiare yaplmtr. Saysal bakmdan gn ve yl arasnda bir tezat,
gn-yl, ay-ay kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb, ay kelimesinin ikinci beyitte
de tekrarlanmasyla reddl-acz ales-sadr, yz, ay, gnl, gz, grmek kelimeleri
arasnda da tenasp sanat bulunmaktadr.
3. odur gl ki cevr grr l dimez vel

Ben mbtelyem ol ki belyile o geer
Gnl okdur ki cevr grr, vel l dimez. Ben mbtelyem ki ol belyile ho

geer.
L (a.e.) : menfi (olumsuzluk) edatdr

Vel (f.e. velyetden) : velkin, amm, fakat
Mbtel (a.s. beldan ) : 1. dkn 2. tutkun, tutulmu
Gnl ok uzun zamandr eziyet grr ama yok demez. Ben tutulmuum ki, o
da bela ile ho geer.
air beyitte, sevgili yznden ektii cevrin, eziyetin ok uzun zamandan beri
sregeldiini ifade etmektedir. Ama ne en banda ne de u anda bu eziyete kar
kmam, seve seve kabul etmitir. nk n gnlnn gdas gamdr. Her ne
385
TATI, Mustafa, Ynus Emre Divn, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990, s. 281
160
kadar sevgiliden grd eziyetler dolaysyla ikyetlerde bulunsa da, yine
eziyetleri ekmek iin de can atar.
air, u anda ektii eziyetleri kabullenmesinin nedenini ibtil, bamllk
olarak nitelendirmektedir. k olal ok uzun zaman olmutur. Her gn ekilen
eziyetler ve skntlar, artk onda alkanlk olmu ve bir bamllk yaratmtr. Yani
artk eziyet ekmeden yaayamaz hale gelmitir. Nitekim gnmzde baz
hastalklarn ifas iin verilen ilalar da uzun sreli kullanmlardan sonra bamllk
yapmaktadr.
Mptel olan airin vakti, bundan sonra bel ile ho geecektir. Divan
edebiyatnda sevgilinin gzellii ile ilgili her eyi bel olarak kabul eden klar,
bellarn en ktsnn kendilerine uradn dnrler386. Ayrca bel szcn
evet, hay hay, peki anlamlarnda dnrsek, air mptel olduu iin bundan
sonra ekecei btn eziyetlere evet, hay hay diyeceini belirtmektedir. Fuzl
Leyl v Mecnn adl eserinde, Mecnnun azndan kan szlerle bunu
aklamaktadr:
Y Rab bela-y ak ile kl na beni
Bir dem bela-y akdan klma cd beni
Az eyleme inayetini ehl-i derdden
Yani ki ok bellara kl mbtel beni387
Beyte tasavvuf anlamda baktmzda ise, sevgili Allah, bel gnderilen de
kullardr. Bilinir ki Allah, sevdii kullarna daha ok bel verir. Ancak kul, o belnn
Allahtan geldiini bilerek, Onun akyla bunlara katlanmaya alr. Bu sayede
vuslata eriecektir. Bel sz ile bezm-i elest hatrlanr. Mutasavvf, belya sabr
gsterdike amacna daha kolay ular. Bu sebeple bel, onun tek dayanadr388.
Beyitte bel ve mbtel kelimeleri arasnda itikak, bel ve l kelimeleri
arasnda tezat; gnl, cevr, bel, mbtel kelimeleri arasnda tenasp; gnl-mbtel,
cevr-bel kelimeleri arasnda ise leff ner-i mretteb sanat bulunmaktadr.
386
PALA, age, s.78
387
AYAN, Hseyin, Leyl v Mecnn, Dergah Yay., stanbul 2011, s. 171
388
BYKYILDIRIM, Aye, Usl Divnnda Tasavvuf Unsurlar, Osmanl Aratrmalar XXVI,
161
4. Bir kez au hevs iridi dimuma
odur ki cnum u bu hevyile o geer
Bir kez saun hevs dimguma iridi. okdur ki cnum u bu hevyile ho

geer.
Dimg (a.i.c. edmiga) : 1. beyin 2. akl, uur
Bir kere sana (kavuma) arzusu aklma geldi. ok uzun zamandr ki canm,
ite bu arzuyla ho vakit geirir.
air beyitte, sevgilinin sannn arzusunun aklna geldiini belirtmektedir.

Yani sevgilinin kemend olan salarnn boynuna dolanmasn ve sevgilinin kvrm
kvrm olan salarnda aslmay istemektedir. Bu istek, ok uzun zamandan beri
airin kafasnda dolanp durmakta, bu istek sayesinde gnleri gzel gemektedir.
Byk bir umut ve heyecanla o gn beklemektedir.
airin sevgilinin salarnda asl kalmak istemesi, bir nevi vuslattr. air bu
sebeple sevgiliye daha da yakn olur. Onun yaknl ve salarnn kokusu, onu
ylesine sarho eder ki sevgilinin dank salarnda parampara olan gnlnn bir
ehemmiyeti kalmaz. Bilindii gibi gnl, zaten sevgilinindir ve yine onun yolunda
erha erha olmaktadr.
Heva szcn hava olarak kabul edersek, akllara sevgilinin sann kokusu
da gelmektedir. Sabah rzgr sevgilinin sann kokusunu aire getirmi, kokuyu
idrak eden air de bu kokuyu hatrlayarak gnlerini ho geirmektedir.
Beyitte hev kelimesi tevriyeli kullanlmtr. Hev kelimesinin ikinci
msrada tekrar edilmesinde reddl-acz ales sadr sanat; sa, hev, can, dima
5. N-odur ol ki ua kend on ovar

Ne odur ol ki renc anyile o geer
162
N-hodur ol ki kuna kend hon kovar. Ol ki renc anyile ho geer ne
hodur.
Renc (f.i.) : 1. ar, sz 2. zahmet, eziyet, sknt

An (a.i.) : zahmet, meakkat, glk
Kovmak (komak) (t.f.): 1. takibetmek, izlemek, kovalamak. 2.
koturmak
Ho olmayan udur ki akna (na), kendi gzelliini izlettirir. (Ancak) bu

ne ho, ne gzel bir eydir ki sknt ve zahmetle gzelce geer.
Sevgili, a uzaktan gzelliini seyrettirmektedir. Bu bir anlamda ho, bir

anlamda da ho deildir. k iin sevgiliyi uzaktan seyretmek ho deil, ama yine
de onun gzelliine bakmak, onu seyretmek hotur. Vuslat gn gelmedii srece
sevgili ile arasnda belirli bir mesafe olacak, ona yaklaamayacaktr.
Tabii olarak n sevgilinin gzelliini seyretmesi de zordur. Her grte
ak derdi, onu bir kat daha yakacaktr. Bu sre her ne kadar zahmetli ve skntl
olsa da air bu durumdan memnundur. nk sevgili ltufta bulunup, kendisine gl
cemalini gstermitir. Bu da air iin ok gzel bir olaydr.
Beyitte n-ho ve ne ho kelimelerinde cinas, n-ho ve ho kelimelerinde
tezat, n-hodur-ne hodur ve ho-ho kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb, ho
kelimesinde reddl-acz ales-sadr; renc, an ve n-ho kelimeleri arasnda tenasp
sanat bulunmaktadr.
6. Yr r ol ise ki ben b-r olam

heme terk-i ryile o geer
Yr! Rzn ol ise ki ben b-rz olam. k heme terk-i rzyile ho geer.
Rz (a.i.) : 1. honutluk, memnunluk 2. rz olma, peki deme 3. istek,

kendi istei
163
Heme (f.zf.) : daima, her vakit, her zaman
Ey sevgili! Eer senin istein (rzan) bu ise, ben rzasz olaym (raz
olmayaym). k, daima rzay terk ederek ho vakit geirir.
Bu beyti, gazelin ilk beytinden balayarak inceleyelim. lk beyitte air dnya

ehli olmadn, bu yzden zamannn hep cefa iinde getiini belirtmiti. Sonraki
beyitlerde sevgilinin ay yzn grd gnden beri onun hayaliyle vaktini
geirdiini, sevgili elinden cevr gre gre belaya mptela olduunu, salarnn
arzusu ile vakit geirdiini ve bir nceki beyitte de sevgilinin gzelliini kendisine
seyrettirdiini belirtmiti. Bunlar karsnda airin tutumu hep sevgilinin cevr cef
dahil, her halini severek kabullenme eklinde olmutur.
air, beyitte sevgiliye seslenmektedir. Eer onun rzas bu ise; yani kendisini
bu ekilde sevmesini istiyorsa, air bunu da kabul etmektedir. Bu kln
gereklerinden biridir. Artk kendi isteklerinin sevgilinin istekleri yannda hibir
ehemmiyeti yoktur. Yani, ilk beyitten beri ektii btn zahmet ve skntlara ramen
sevgilinin her eyine eyvallah demitir. Elbette sevgili iin cann vermeye hazr bir
ktan da byle bir tutum sergilemesi beklenir. Sevgilinin kahr da hotur ltfu da
Beyitte rza, b-rza kelimeleri arasnda tezat, yr-k, rza-b-rza kelimeleri
arasnda leff ner-i mretteb, rza kelimesinde tekrir ve reddl-acz ales-sadr; yr,
k, b-rza, rza, terk-i rza kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
7. ey'ye s ile irrse fir au

N eyler an d u afyile o geer
eyhye ts ile firk agu irrse an n eyler, sdk u safyile ho geer.
Agu: zehir
Ts (a.i.) : tas, su kab
Firk (a.i.) : 1. ayrlk, ayrlma; sevenlerin ayrl 2. hzn, keder,
sknt
164
N (f.i.) : 1. tatl, bal 2. iki, iret
Sdk (a.i.) : 1. doruluk, gereklik 2. i, yrek temizlii
eyhye (sevgili) tas ile ayrlk zehirini iirirse, onu (bal diye) ier. (Ayrlk),
doruluk ve mutlulukla ho geer.
Grld gibi beyitin znesi belli deildir. aire tas tas zehir iiren sevgili
de olabilir, ayrlk da olabilir. Lakin ayrlk yine sevgilinin ayrldr. Sevgili, zehri
aire eliyle iirmese bile ayrlyla iirmektedir.
Divan edebiyatnda n en byk derdi, ayrlk ve hasrettir. k ayrlk
yerine sevgiliden gelen btn cefalar ekmeye razdr. Ayrlk acs ile geen bir
saniye, a bin yl olarak gelir. aresiz n tek aresi, nceki beyitlerde olduu
gibi sevgiliyi hayal etmektir. nk gn getike ektii eziyetler, ona bir stnlk
kazandrr ve aclar zevke dnr389. Son beyitte bu o kadar bariz bir ekilde
anlatlmtr ki air, sevgiliden gelen her eye raz olduunu gstermitir.
Beyitte air, sevgili tarafndan sunulan ayrlk zehirini memnuniyetle
ieceini belirtmitir. Hatta onu zehir olarak deil, bal olarak dnmektedir.
Sonuta o, sevgilinin elinden ikram edildii iin, en tatl ieceklerden biri olarak
dnlr. tii ayrlk zehridir, yani bunca zaman eziyetini ektii sevgiliden
ayrlmay gze almaktadr. nk ac onda bir zevk haline gemi, onu yceltmitir.
Sevgiliye sadk bir k olan air, bu durumundan memnun olduu iin ayrln da
mutlulukla ho geeceini belirtmitir.
Beyitte n kelimesi hem imek hem de bal anlamlaryla gz nne
alndnda tevriyeli kullanlmtr. N ve agu arasnda tezat; sdk, safa, n, tas
kelimeleri arasnda ilk, agu, firak tas, n kelimeleri arasnda da ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
2.2.13. GAZEL 13390
1. Meger au gicesinden ald ulmetler
389
PALA, age, s. 215
390
BLTEKN, age, s. 120
165
Ceml ay gninden ald cennetler
2. Leb keremler idp kim dirildr lleri

Kerm olan kiiye a degl kermetler
3. Muavvir-i ezel ideli nau tavr

Yzini ke srer n iinde retler
4. ulua atl ise adu ya bau bes

ol lc ki lur olua zametler
5. Egeri ge-i mirba girdi n gz

der rumz ile mey-neye iretler
6. Mfesser eyleye ey Zebr- Dvd'

Rivyet itse yz muafndan yetler
erh
1. Meger au gicesinden ald ulmetler

Ceml ay gninden ald cennetler
Meer saun gicesinden zulmetler sald. Cemln ay gninden cennetler

ald.
Zulmet (a.i.c. zulmt) : karanlk
Meer sann gecesinden karanlklar salm. Yz gzelliinin ay ve

gneinden de cennetler alm.
166
Sevgilinin gzellik unsurlarnn banda gelen sa, rengi dolaysyla geceye
benzetilmektedir. Divan iirinde sevgilinin sa, genellikle siyah olarak tasavvur
edilmektedir391. San zulmetler samas ile lmszlk suyunun bulunuuna telmih
edilmitir. Zulumat, lmszlk suyunun ierisinde bulunduu, 3 aylk yolu olan
karanlklar lkesinin addr392. San zulumat olup zulmetler samas, n
gnlnn skendere benzetilmesiyle alakaldr. k sevgilinin siyah salarnda
yolunu bulamaz ve kaybolur393.
Genellikle sevgilinin yz ve yana ile birlikte kullanlan sa, gece olursa
yz ve yanak da gndz olur. Sevgilinin yz ve yana, geceyi aydnlatan ay
gibidir. Sevgilinin yznn gne ve aya benzetilmesinin nedeni, parlakl, k
samas, safl gibi nedenlerden dolaydr394. Beyitte air, sevgilinin yz gzelliinin
ay ve gnei yznden etrafa cennetler saldn belirtmektedir. Salar gndz,
yani yana iki taraftan saran gece gibidir. Ancak yz zerinde sa olmasa da olur,
nk cennette gece olmaz395.
air beyitte, sevgilinin sann yzn rtt zaman etrafn karardn, gece
olduunu; salarn yznden ektii zaman ise, etrafn aydnlandn ve cennete
benzediini belirtmek istemitir.
Tasavvufta sa kesret, yz ise vahdettir396. San kesret oluu, gece gibi siyah
oluundan ve okluundan dolaydr. Bu gzelik unsuru kesret olunca, onda asl
olan klar yollarn kaybedip dalalete derler. Dalaletin sonu ise cehennemdir.
Ama yze ulatklarnda cemal, yani vahdet tecellisi ortaya kar. Bu da
hidayete gtrr. Hidayetin sonu ise cennettir.
Beyitte sevgilinin sa rengi bakmndan geceye, yz de parlakl
bakmndan aya ve gnee tebih edilmitir. air akam olunca havann kararmasn
sevgilinin sana, gndz gne dounca da grlen tecellileri cennete tebih edip
bunu da sevgilinin ay ve gne gibi parlak yzne balayarak hsn-i talil sanat
yapmtr. Gn-gice, zulmet-gn kelimeleri arasnda tezat; sald ve ald
kelimelerinde cinas; ay, gice, zulmet, sa kelimelerinde ilk, cemal, cennet, gn, ay
kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
391
TOLASA, age, s. 178
392
PALA, age, s. 538
393
TOLASA, age, s. 179
394
395
TOLASA, age, s. 178
396
TARLAN, age, s. 80
167
.

2. Leb keremler idp kim dirildr lleri

Kerm olan kiiye a degl kermetler
Lebn keremler idp lleri dirildr kim kerm olan kiiye kermetler tan
degl.
Kermet (a.i.c. kermt) : 1. kerem, ba 2. ikram, arlama 3.

velilerin lzumu annda gsterdikleri fevkalade hal 4. ermiesine yaplan i, hareket
veya sylenen sz, fikir
Kerm (a.s. keremden) : 1. kerem sahibi, cmert, eli ak 2. ulu, byk
3. erkek ad
Azn cmertlik edip lleri diriltir ki (bu) kerem sahibi olan kiilerin
kerametlerine almaz.
Beyit, bir nceki beyit ile ilikilidir. Divan edebiyatnda sevgilinin sa

zulumata, duda ise bu zulumat iindeki b- hayta benzetilir397. Yine ayn ekilde,
duda evreleyen ayva tyleri de zulumata benzetilir. air, yine bu efsaneye
telmihte bulunmutur. Efsaneye gre lmszlk suyunu ararken yorulan lyas ve
Hzr, dinlenmek ve karnlarn doyurmak iin bir pnarn yanna oturmulardr.
Pnardan akan suyun bir damlas, l bir bala isabet etmi ve balk canlanp suya
atlamtr398. aire gre sevgilinin duda da bata bulunup bu balk gibi l
canlara hayat vermektedir. Ayrca beyitte, Hz. saya da bir gnderme yaplmtr.
Hz. sa, iirlerde lleri diriltmesi mucizesi ile ele alnan bir peygamberdir399.
Kermet-i ilmiye ve kermet-i kevniye olmak zere iki eit olan kermet,
Allahn veli kullarnn yaptklar olaanst hallerdir400. Sevgilinin ltfedip
397
PALA, age, s. 538
398
PALA, age, s. 15-16
399
TOLASA, age, s. 43
400
PALA, age, s. 290
168
dudayla lleri diriltmesi, olaanst bir durum olduundan air, sevgiliyi velilere
benzetmitir. Bu durum veli olan ulu kimseler iin alacak bir durum deildir.
Beyitte sevgilinin az, lleri dirilten kermet sahibi bir kiiye benzetilerek
tehis sanat yaplmtr. Kerem, kerim, kermet kelimeleri arasnda itikak, l-diri
kelimeleri arasnda tezat, ly diriltmek bahsinde Hz.sann bir mucizesine
gnderme yaplarak telmih sanat kullanlmtr. Ayrca yine kerem, kerim, keramet
3. Muavvir-i ezel ideli nau tavr

Yzini ke srer n iinde retler
Musavvir-i ezel nakun tasvir ideli, sretler in iinde yzini hke srer.
Musavvir (a.s. ve i. sretden) : 1. tasvir, resim yapan, ressam, figrist

2. hayal 3. hayal gc 4. varlklara biim veren manasna gelen Allahn sfatlarndan
biri
Tasvr (a.i. suretden) : 1. resmini yapma 2. resim, figr, portre 3.ed.
yazyla tarif etme
Ezel (a.i.) : balangc olmayan gemi zaman, ncesizlik
Nak (a.i.) : 1. resim 2. duvarlara, tavanlara yaplan yal veya sulu
boya resim, ssleme sanat 3. ipekle, srma ile ileme 4.mec. hile, renk
Ezel nakka, resmini yapal biimler in iinde yzn topraa srer.
Beyitte musavvir-i ezel, balangc olmayan ressam, nakka- ezeli olan

yce Allahtr. Allahn sfatlarndan biri olan musavvir, kelime anlam olarak, tasvir
eden, resim yapan, hayal gcn tasvir eden, ekil veren varlklara sret kazandran,
onlar birbirinden ayr ve gzel zelliklerle donatan anlamlarna gelmektedir.
Nakk- ezel olarak da zikredilen yce Allah, yaratt her varla ayr ayr ekil
verir ve bu ekilleri bir nak gibi uyumlu ve ahenkli iler. Dnyada halk edilmi
btn mahlukt, Allahn bir tecellisidir. Bunlardan bir tanesi de sevgilidir. aire
169
gre Allah, bu kulunu yaratrken bir nakka misali her bir tarafn ince ince
naketmi, muazzam bir ekil vermitir.
in ve resim gibi kelimeler birlikte kullanldnda, akla ilk olarak Mani gelir.
Mehur inli bir ressam ve nakka olan Mani, Hristiyanl ve Zerdtl incelemi
ve bu dinlerden mterek Maniheizm adnda yeni bir mezhep kurmutur. Yapt
resimlerin ok gzel olmasndan dolay, mridlerine bunun gkten inen bir mucize
olarak gsteren Mani, resimlerini Erjeng adl bir koleksiyonda toplamtr401. air
beyitte, sevgilinin gzelliinin bu resimlerden bile stn olduunu mbalaal bir
ekilde dile getirmitir. Onun yzn gren indeki dier resimler, yzlerini
topraa srerler, yani onun stnln kabul edip secdeye kapanrlar.
Beyitte musavvir, tasvir ve suret kelimeleri arasnda itikak; in, suret, nak,
tasvir, musavvir kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
4. ulua atl ise adu ya bau bes

ol lc ki lur olua zametler
Kasdun kuluna katl ise kya bakun bes. Klc kogl ki koluna zahmetler
klur.
Bes (f.e.) : yeter, yetiir, tamam, kfi 2. ok
Amacn kulunu katletmek ise kyc bakn yeter. Klc brak. nk koluna
eziyet eder.
Beyitte sevgili, eline klcn alp airin lmne kastetmitir. Bunun zerine
air, klc brakmasn, baknn kendisini ldrmeye yeterli olacan sylemitir.
Nitekim sevgilinin yan bak, yani gamzesi, k zerinde yaralayc veya ldrc
bir etki yapar. Divan iirinde gamze, oka ve klca benzetilir. Klca benzetildiinde,
can lkesinin kl zoruyla ele geirilmesi esas alnr402. k tarafndan can lkesinin
401
PALA, age, s. 322-323
402
PALA, age, s. 179
170
kl zoruyla ele geirilmesine gerek yoktur. Sevgili, bir bak ile zaten n cann
himayesi altna alacaktr.
air, klc hem gerek hem de mecaz anlamyla kullanarak kelime oyunu
yapmtr. Ayn zamanda sevgilinin gamzesi olan kl, beyitte sevgilinin elindedir.
k, lmne ramak kald halde bile kendisini ldrmeye yeltenmi sevgiliyi
dnmekte, tuttuu klcn koluna zahmet vereceini, yoracan sylemektedir.
Beyitte bak-kl, kul-zahmet kelimeleri arasnda leff ner-i mevve; kul,
katl, bak, kl kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr. Ayrca sevgilinin
bak klca benzetilerek tebih sanat yaplmtr.
5. Egeri ge-i mirba girdi n gz

der rumz ile mey-neye iretler
Egeri hn gzn ge-i mihraba girdi, rumuz ile mey-hneye iretler ider.
Ge (f.i.) : ke, bucak

Mihrb (a.i.) : camilerde, mescidlerde ynelinen taraftaki duvarda
bulunan ve imamlk edene ayrlm olan oyuk, girintili yer 2.mec. mit balanan yer
3.mec. sevgilinin kalar 4.g.s. halnn bordr erevesi iinde yalnz bir tarafta
bulunan, kemer grnl motif
Hn (f.s.) : 1. kanl, kan dkmeye meyilli 2.s. kanl, gaddar, zalim,
katil
Rumz (a.i. remzin c.) : remizler, iaretler; manas gizli olan szler
Her ne kadar kanl gzn mihrab kesine girdiyse de iaretlerle meyhaneyi

gsterir.
Sevgilinin gzellik unsurlarndan birisi olan ka, erilii dolaysyla mihraba

benzetilir. Ka ve mihrab arasndaki iliki, hem Klasik Trk edebiyatnda hem de
171
Trk halk edebiyatnda ska kullanlan benzetmelerden biri olarak karmza
kmaktadr403.
Mihrab, cami ve mescid gibi yerlerde Kbe ynn gsteren, duvarda
bulunan ve imama ayrlm olan oyuk veya girintili yerdir. Sevgilinin kalar mihrab
olduunda, n mihrab sevgilinin kalar olur. k, her zaman sevgilinin mihraba
benzeyen kalarnn kemerine secde etmeyi arzular.
Beyitte sevgilinin kanl gzleri, mihrabn kesine girmitir. air burada
yapt kelime oyunuyla sevgilinin kann ve gznn zelliklerini gzel bir ekilde
aklamaya almtr. inde bulunan gz, kirpik ve gamze gibi unsurlarla tam bir
fitne dkkn olan kan en byk zelliklerinden birisi eri oluudur. Bu erilik
onda sadece ekli olarak kalmayp hareketlerine de yansmtr. Asla dosdoru
durmaz404. Bu nedenle sevgilinin kalarn mihrab yerine koyup ona secde eden k,
bu fitne kaynana eli mahkm teslim olur. yleki airin beyitte belirttii gibi bir
ibadet yeri olan mescidte kan mihrabna giren gzler, aa meyhaneyi iaret
etmektedir. Sevgili bunu ya ka, gz iaretleriyle yapmaktadr ya da krmz olan
gzleri kta bu tahayyl yaratmaktadr.
Beyitte ge-i mihrabtan kast sevgilinin kalar olduu iin ak istiare; gz,
rumuz, iaret kelimelerinde ilk; hn, ge-i mihrab, gz kelimelerinde ikinci tenasp
sanat vardr. Ayrca anlam bakmndan mihrab ve meyhne kelimeleri arasnda da
tezat sanat bulunmaktadr.
6. Mfesser eyleye ey Zebr- Dvd'

Rivyet itse yz muafndan yetler
eyh yzn mushafndan yetler rivyet itse Zebr- Dvud mfesser

eyleye.
403
ZCAN, Nurgl, 15. Yzyl Divanlarnda Din Benzetmelerle Yaplan Sevgili Tasvirleri,
Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (http://sbe.gantep.edu.tr) 2012 11(1):159 -189, s.174
404
PALA, age, s.145
172
Mfesser (a.s. fesrden) : tefsir edilmi aklanm, manas ancak
aklama ile anlalm ayet veya hadis
Mushaf (a.s. sl.) : 1. sahife haline getirilmi ey, kitap 2.i. Kurn
eyh yznn kitabndan ayetler aklarsa Dvdun kitabnda (akland

gibi) aklar.
Divan iirinde sevgilinin gzellii Mushaf olarak anlmaktadr. Ondaki ssler,

harfler, harekeler, ayetler ve sureler sevgilinin gzellik unsurlarn karlar405. slam
inancna gre, kinattaki herey Allahn ayeti hkmndedir. Allahn sanatnn en
gzel ekilde ortaya kmas olarak deerlendirilen gzellik kavram, ilahi bir kitaba,
gzellie dair her vasf da, bir yete veya iman ayetlerini iinde barndran bir sureye
benzetilir406.
Drt byk kutsal kitaptan biri olan Zebur, Hz. Davda indirilmitir.
erisinde kutsal emirler yerine ilahi ve neideler yer alr. Divan iirinde Hz. Davud
ve onun gzel sesiyle okumas dolaysyla ele alnan Zebur, klarn ak neidelerini
de iinde barndran bir kitap olarak karmza kar407.
eyh de beyitte, sevgilinin Mushaf gibi yznden ayetler aklamak
istemektedir. Bu yzdeki her bir ayeti; yani sevgilinin her bir gzellik unsurunu
anlatmaya baladnda, bunun etkisinin tpk Hz. Davdun Zeburu okurken
yaratt etkinin ayns olacan ifade etmektedir. yleki Hz. Davd Zeburu
okumaya baladnda, kinattaki btn varlklar susup onu dinlermi, hatta onu
dinlerken kendisinden geip ruhunu teslim edenler bile olurmu408. air burada
sevgilinin gzelliini mbalaal bir ekilde dile getirmitir.
air, gazelin son beytinde sevgiliye yazlan iirler zerinden dier airlere bir
atfta bulunuyor gibi grlmektedir. Konu sevgilinin gzellii olduunda air, kendi
iirlerini dier meslektalarna nazaran daha gzel ve ssl olarak grmektedir.
airin iir ve musikinin birleimiyle ahenkli bir anlatm varken dierlerininki onun
iirinin yannda kuru kalmaktadr.
405
PALA, age, s. 304
406
Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (http://sbe.gantep.edu.tr) 2012 11(1):159 -189, s.164-
166
407
408
PALA, age, s. 122-123
173
Beyitte sevgilinin yz mushafa, ayva tyleri ayete tebih edilmitir. Ayrca
Mushaf, yet, Zebr, Dvud kelimeleri arasnda tenasp sanat yaplrken Hz.
Dvudun Zeburu okuyuuna telmihte bulunulmaktadr.
2.2.14. GAZEL 14409
1. Gl yz glenin blblidr cn iiler

Kim olupdur yregm once bigi an iniler
2. Vulatu obetini yd ide n am-zede dil

Zrllar luban ney bigi nln iniler
3. Cn u dil lal in ldu feryd bu kim

aste derdine aan bulmasa dermn iniler
4. h elinden bu dnen ar- cefkru h

Kim medrndan anu rad- rvn iiler
5. Varma an ora ilerse rab zinhr

Kim mrydr inanma nice nln iniler
6. ey ki eh ileye cevr itdge

Yr elinden bel her chil n-dn iiler
erh
1. Gl yz glenin blblidr cn iiler

409
BLTEKN, age, s. 159
174
Kim olupdur yregm once bigi an iniler
Cn, gl yzn gleninn blblidr, iniler. Kim yregm kan tolupdur,

gonce bigi iniler.
nilemek (t.f.) : inlemek, szlanmak

Gonce (f.i.) : konca, tomurcuk, almam iek, gl
Canm gl yznn gl bahesinin blbldr, inler. nk yreim gonca

gibi kan doludur, (bundan dolay) inler.
Beyitte gl-blbl mazmunu kullanlmtr. air, sevgilinin gl gibi yzn
gl bahesine, kendi cann ise o bahede k olduu gl iin inleyen blble
benzetmitir. Divan edebiyatnda gl ve blbln ak ok kez ilenmi, zerine
birok eser meydana getirilmitir. Gl sevgilinin, blbl ise durmadan sevgilinin
gzelliklerini anlatan ve onun iin inleyen an timsalidir. Gln dikenleri nasl
blbln cierini delerse, sevgilinin cefa ve cevri de n barnda yaralar aar.
Niyaz iin yaratlan blbl, naz iin yaratlan gl iin ierisinde gzya ve cier kan
olan bir destan yazar410.
lk msrada cann blble benzeten air, ikinci msrada yreini goncaya
benzetmitir. Yrei, goncann ii gibi kanla dolmutur. Divan iirinde sevgilinin
azna benzetilen goncann glmesi, almas anlamna gelir. Ayrca onun kapal
halde bulunmas, iinde srlar saklad eklinde dnlr411. air ncelikle gl
yzl sevgilinin dudann gonca gibi kapal olduunu ve kendisiyle konumadn
anlatmak istemitir. Baka bir adan bakldnda ise, kendi yrei gonca gibi
kapaldr ve ierisindeki ak srrn ifa edememi, yani sevgiliyle konuamamtr.
Bu yzden srekli ah edip inlemektedir.
Tasavvufta gl ve gonca kesrettir412. Yreini goncaya benzeten airin gnl
kan, onun strabn anlatr. Kesrette kalan air, gl bahesinde inleyen bir blbl
gibidir. Blbl kesrete, yani gle ktr. air gnl kann aktmaya baladnda
maddiyattan kurtulacaktr. Bilindii gibi kesret ile vahdete ulalr.
410
PALA, age, s. 90-91
411
PALA, age, s. 185
412
TARLAN, age, s. 68
175
air beyitte cann blble, yreini goncaya, sevgilinin yzn gle ve gl
bahesine tebih etmitir. Blbln ve goncann inlemesinde, goncann kanla dolu
olarak dnlmesinde tehis sanat bulunurken; gl-gonca, can-yrek kelimeleri
arasnda leff ner-i mevve; kan iniler ve can iniler kelimeleri arasnda cinas; gl,
yz, gonca, glen kelimeleri arasnda ilk, can, kan, yrek ve inilemek kelimeleri
arasnda da ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
2. Vulatu obetini yd ide n am-zede dil

Zrllar luban ney bigi nln iniler
Gam-zede dil vuslatun sohbetini yd ide n ney bigi zrlklar kluban, nalan
iniler.
Gam-zede (a.f.b.s.) : gaml, tasal

Zarlk klmak (t.f.) : alayp szlamak
Nln (f.s.) : 1. inleyici, inleyen 2.i. kadn ad
Gaml gnl sevgiliye kavuma sohbetini hatrladnda ney gibi alayp

inler.
airin gnl, sevgilinin hasretinden dolay gamla dolmutur. Bu gaml gnl,

ne zaman sevgiliye kavumaktan bahsetse ney gibi alayp inlemektedir. flemeli
alglar iinde divan airlerinin en fazla ilgisini eken musiki aletlerinden biri olan
ney, can, cier, gnl, ate, ten, vcut vb. benzetmelerle n ta kendisi olmutur.
Kamtan yaplan ney, sevgilinin hasretinden zayflayp sararan n bedenine
benzetilmitir. Her ikisinin ierisinde ak, yani heva vardr ve yine her ikisi de
durmadan feryad edip inlemektedir413.
Tasavvufta insan- kmilin simgesi olan neyin hikyesi, Mesnevnin ilk on
sekiz beytinde anlatlmaktadr. Kamlktan kesilip vatanndan ayr kalan ney gibi,
413
SEFERCOLU, M. Nejat, Divan iirinde Musik le lgili Unsurlarn Kullanl, e-kaynak:
http://www.geocities.com/msefercioglu/makaleler/divansiirindemusiki.htm, s.14-15
176
insan da ilhi lemdeki meknndan ayrlp dnyaya srgn edilmitir414. Yanp
yaklmada ve alayp inlemede kendisini neye benzeten air, bezm-i elestten beri
sevgiliden ayrdr. Bezm-i elesti vuslat gibi dnen airin, gnlnn ilhi akla dolu
olduunu, bu ak ateiyle cierinin yandn ve her vuslat sohbetinde ney gibi yank
yank inlediini grmekteyiz. Fuzlnin Leyl v Mecnn adl eserinde, Mecnn
bunu:
Ey h ol gnler ki ben hem-rz idim cnn ile
Nimet-i vasln grp nzn ekerdime cn ile415.. eklinde belirtmitir.
Beyitte gam-zede dil, zarlklar kluban, naln iniler ve ney kelimeleri
arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
3. Cn u dil lal in ldu feryd bu kim

aste derdine aan bulmasa dermn iniler416
Cn u dil laln in kldug feryd bu kim haste, derdine kaan dermn

bulmasa iniler.
Kaan (haan) : ne zaman, ne zaman ki, her ne zaman, vaktaki, nasl,

ne suretle, ne vakit
Can ve gnln krmz dudan iin kld feryadnn nedeni udur ki hasta
(olan kii), derdine ne zaman derman bulmasa, alayp inler.
Divan iirinde klarn vazgeemedikleri gzellik unsurlarndan biri de

dudaktr. Beyitte airin can ve gnl hastadr. Hastalna ifa bulmak iin sevgilinin
krmz dudaklarn hatrlayarak, feryad edip yalvarmaktadr.
414
ZAVOTU, Gencay, Neyin yks ve Divan iirinde lenii, A.. Trkiyat Aratrmalar
Enstits Dergisi, Say 39, Erzurum 2009, Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says, s.724
415
AYAN, age, s. 125
416
Dertliym dermana geldm dertli olan iniler
Yanmam akun odna oda yanan iniler.. Niyz-i Msrnin iniler redifli gazeli eyhnin
gazeliyle anlam ynnden ayn dorultudadr. Gazel iin bk. ERDOAN, Kenan, Niyz-i Msr
Hayat, Edeb Kiilii Eserleri ve Dvn (tenkitli metin), Aka Yay., Ankara 2008, s. 245
177
Rengi dolaysyla lale benzeyen dudak, nitelik bakmndan da tabib, ila, ifa
ve devadr. Cann son k noktas dudak olduu iin sevgilinin dudandan dklen
can balayc kelimeler, k iin byk nem tamaktadr. a can balayan
her trl ila, sevgilinin dudandadr417. Ak ateiyle gnden gne eriyip biten air
sevgilinin hasretiyle hasta olmutur. Hastalna ifa arayp bulamayan air, ifann
sadece sevgilinin krmz dudanda olduunu anlamtr. Ak ateinin snmesi iin
sevgilinin dudandan ila istemektedir.
Tasavvufta lal, dudak fenafillah, yani kendini vahdette yok etmektir418. lk ve
ikinci beyitte kesret iinde kaldn belirten air, kendisini vahdete eritiren eyin
yine sevgiliden geldiini bilmektedir. Bu yzden Ona yalvarmakta ve ondan fani
olmas iin kendisine yardm etmesini istemektedir.
Beyitte dert ve derman kelimeleri arasnda tezat; sevgilinin dudana lal
denmesi ile ak istiare; can u dil-haste, lal-derman kelimeleri arasnda leff ner-i
mretteb; haste, dert, derman, can u dil, feryad kldug ve iniler kelimeleri arasnda
ilk; lal, derman, dert kelimeleri arasnda da ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
4. h elinden bu dnen ar- cefkru h

Kim medrndan anu rad- rvn iiler
Bu dnen arh- cefkrun elinden ah! Kim anun medarndan rad- girivn
iniler.
arh (f.i.) : 1. ark, tekerlek 2. felek, gk 3. yaka 4. ok yay 5. akr

doan 6. tef 7. s. devreden, dnen
Medr (a.i. devrden) : 1. bir eyin dnecei, devredecei, zerinde
hareket edecei yer, etrafnda dnlen nokta 2.astr. yrnge, bir seyyarenin Gne
etrafnda dnerken izdii daire
Rad (a.i.) : gk grlemesi
Grvn (f.i.) : barma, barma
417
PALA, age, s. 311
418
TARLAN, age, s. 68
178
Bu dnen, eziyet eden felein elinden ah! nk onun dnnden
(yrngesinden) gk grlemesi (bile) inler.
Ycelik, ykseklik, genilik, sonsuzluk, parlaklk gibi zellikleriyle ele alnan

felek, divan edebiyatnda airler tarafndan genellikle ikyet edilen bir unsur olarak
karmza kmaktadr. Kinatn merkezi olan dnyay, dokuz felek evreler. En stte
bulunan atlas felei, dnerken dier sekiz felei de kendi istikametinde dnmeye
zorlar. Kendi istikametlerinin aksine zoraki bir dne tabi tutulan bu sekiz felek,
insanlarn talihleri, mutluluk ve refahlar zerinde deiken ve aksi durumlar ortaya
koyar419.
Sevgiliden ayr kalan ve ona bir trl kavuamayan k, bunun nedenini
felee balar ve srekli ah eder. air de beyitte srekli dnen felein elinden ektii
eziyetlere ah etmektedir. Felein yrngesinden dolay, gk grltsnn inlediini
belirten air, gk grlemesi sesinde hsn-i talil sanat kullanmaktadr. Bir doa olay
olan gk grlts, air iin felein eziyetlerinden dolay inleyen bir kiidir.
Felekte meydana gelen yldrm, imek, gk grlemesi gibi olaylar beeri
durumlarla ilgili olarak gsterilmektedir420. Felek kadar sonsuz olan airin ah, o
kadar kuvvetlidir ki felekte gk grlemesini meydana getirmi olabilir.
Beyitte h kelimesi ile nid; yine h kelimesinin tekrarlanmasyla tekrir;
felein cefakr ve gk grlemesinin inleyen bir kiiye benzetilmesinde tebih ve
tehis; dnen-medrndan ve arh- cefakr-rad- girivn kelimeleri arasnda leff
ner-i mretteb; dnen, arh, cefakr, medr, rad, girivn, iniler ve h kelimeleri
arasnda da tenasp sanat bulunmaktadr.
5. Varma an ora ilerse rab zinhr

Kim mrydr inanma nice nln iniler
419
PALA, age, s. 164-165
420
PALA, age, s. 165
179
Rakibn inlerse sakn sora varma. Kim mryidr, nice nalan iniler zinhar
inanma.
Mry (a.i.) : ikiyzl
Eer rakibin inlerse sakn sormak iin gitme. nk ikiyzldr, nasl

inlediine asla inanma.
Beyitte inleyen kii, bu kez air deil, rakibidir. air, sevgiliye uyarda
bulunmakta, eer rakibinin inlediini grrse, asla yanna gidip nedenini
sormamasn sylemektedir. nk aire gre, ikiyzl olan rakibin inlemesine
inanlmaz. O, sevgili iin air gibi iten inleyemez, ah edemez.
Divan iirinde k tarafndan daima kt, irkin, zalim bir kiilik olarak
addedilen rakip, k ile muk arasnda yer alan ve sevgiliye olan ak konusunda
kla yaran bir kiidir. k, bir rakibi olduu iin zlmez, nk onun
varlndan haberdardr ve onu kabullenmitir. Onu asl zen, sevgilinin rakibe
inanmas ve ona baz imknlar salamasdr. Byle bir durumun yaanmamas iin
k, sevgiliye rakibe inanmamas konusunda srekli ikazlarda bulunur421.
Kendisini gerek k olarak gren ve rakibe kar iinde byk bir kin
besleyen aire gre, rakibin taknd hal ve hareketlerin hibirinde gereklik pay
yoktur. Onun yapt btn ilerde bir riyakrlk vardr. air, bunun sevgili
tarafndan da grlmesini istemektedir. Bunun iin de sevgiliyi uyarmaktadr.
Beyitte inlerse-nalan iniler ve rakib-mryi kelimeleri arasnda leff ner-i
mevve, inlemek kelimesi ilk ve ikinci msrada tekrarland iin tekrir; zinhar
kelimesi hem ilk hem de ikinci msrada kullanlabilecek konumda olduu iin sihr-i
helal; rakip, mryi, inanma kelimeleri arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
6. ey ki eh ileye cevr itdge

Yr elinden bel her chil n-dn iiler
421
TOLASA, age, s. 393
180
eh h ki eyh cevr itdgne inleye. Bel yr elinden her chil n-dan
iniler.
H (a.e.) : asla, katiyen, hibir vakit, Allah gstermesin, uzak olsun.

Bel (f.e.) : evet
(Geri) evet, sevgili elinden btn cahil ve bilgisiz kiiler inler (ama), ey ah
(sevgili), Allah korusun ki eyh, (senin) eziyet ettiine inlesin (inlemez.)!
Gazelin ilk beytinden beri inleyen, sevgiliye sesini duyurmaya alan air,
son beyitte rc sanat yaparak kendisinin inlemediini belirtmektedir. Sevgiliye k
olan ve onun cevr cefasna kar inleyenleri cahil olarak nitelendiren air, kendisini
bu snfa sokmamaktadr.
Sevgiliye gerekten k olan sadece airdir. Dierleri aktan anladn
zanneden cahiller topluluudur. Kendilerini rind-k olarak gren divan airleri iin
ak ilmine vkf olmak bir vn meselesidir. airler bu konuda kendilerini birer k
timsali olan Mecnn ve Ferhaddan bile stn grmlerdir. Hatta onlar airlerin
yannda cahil kalmaktadr422. Durum byle olunca airin etrafndaki rakipleri cahil
olarak grmesi ok normaldir. Bir nceki beyitte rakibin inlemesine inanlmamasn
syleyen air, bu beyitte de rakiplerin cahil olduklarn, aktan anlamadklarn ve ac
ekmelerinin onlara reva olduunu belirtmek istemitir.
Tasavvuf anlamda baktmzda ise, Hak fani dnyada ektii
eziyetlerin Allahtan geldiini bilir ve Onun akyla bu eziyetlere katlanr. ekilen
bu eziyetler kulun aknn ispat, kulluunun gereidir. Bu bellar ile Ona ulalr.
Zaten mutasavvf kiilerce alayp inlemek veya eziyetlerden dolay isyan etmek ho
karlanmaz. aire gre de, byle kimseler bu yzden cahildirler.
Gazelde en youn anlatm bu son beyitte yaplmtr. Anlam redif, kafiye;
matla ve makta beyitleri arasnda dnen gazelde, air, ilk beyitten itibaren inlemek
szc ile ortam hazrlam, son beyitte asl anlam, yani kendisinin inlemediini
belirtmitir. aire gre, bir mihnet yeri olan dnyada elbette btn gafiller inler.
Kendisi de bu mihnet diyarnda imtihandadr; ancak kendisinin inlemesinin
422
GFT, Hseyin, Divan iirinde Eitim-retimle lgili Unsurlar ve Ak, Gneyde Kltr /
Nisan-Mays 2005, s. 7
181
ikyetinden deil cizliinden olacan belirtmektedir. Kurn- Kermde: Yakub
Ben derdimi ve zntm Allah'a ikyet ediyorum dedi. Ve, Allah'n ltfuyla,
sizin bilmediinizi biliyorum423. buyurulmaktadr. Bu evladn kaybeden bir
babann Allaha yakardr. Nitekim evlad veren de, alan da Allahtr.
Beyitte eh ve h kelimeleri ile nid; bel ve h kelimeleri arasnda tezat;
eh ve h kelimeleri arasnda kalb; inlemek kelimesinde tekrir; eh-yr ve inleye-
iniler kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb; yr, eh, cevr itdgine, iniler
kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr.
2.2.15. GAZEL 15424
1. Ne bir dem ol bt-i ran bizmle hem-dem olur

Ne bir nefes bu glden firak od kem olur
2. Sreli kmini cna aceb ne ikmetdr

Ki ten nie ki af ola mukem olur
3. Heves glde hev cnda v bel bada

Gzm nem olmasa bu l ile benm nem olur
4. Acebler ol kii kim fri ola am yidgm

Kii ki ahr ile an yuda nite urrem olur
5. Per yzini ferite grr ise uta dv

Aceb bu riye cn virmeyen ne dem olur
6. Dem ol durur ki dker gzlerm dem--dem an

Fid ola aa bi cn zih ne o dem olur
7. Nie ki val szine dil uzadur ey
423
Kurn- Kerm, Yusuf Sresi, (12/86)
424
BLTEKN, age, s. 119
182
Fir od an yle yaar ki epsem olur
erh
1. Ne bir dem ol bt-i ran bizmle hem-dem olur

Ne bir nefes bu glden firak od kem olur
Ol bt-i ran bizmle ne bir dem hem-dem olur, ne bir nefes bu gnlden
firak od kem olur.
Ran (a.s.) : 1. gzel, latif, ho grnen 2.i. kadn ad

Hem-dem (f.b.i.) : sk fk, cancier arkada
Kem (f.s.) : 1. az, eksik 2. fena, kt, bozuk
O put gibi gzel bizimle ne bir an cancier arkada olur, ne (de) bir an bu
gnlden ayrlk atei eksilir.
Divan edebiyatnda istiare yoluyla sevgiliye bt denilmekte, bununla

sevgilinin kilise duvarlarndaki mozaik ilemeli putlardan daha gzel olduu
anlatlmaya allmaktadr425. air, gazelin ilk beyitinde sevgilinin ilgisizliinden
ikyet etmektedir. Sevgili, airle bir an bile olsun sk fk arkada olmak yle
dursun, ona bir zerre ilgiyi bile ok grmektedir.
Eziyet etme konusunda usta olan sevgili, ayrl ile airin gnlndeki atei
devaml krkler ve tazeler. Srekli yanar halde bulunan bu hasret atei, aire
devaml sevgiliyi hatrlatr. Gnler, aylar, yllar geer ama o ateten bir kvlcm dahi
eksilmez, aksine oalr.
Beyitte bt-i ran ile sevgili kastedildiinden ak istiare; dem kelimesinde
tekrir; dem kelimesinin tersten okunuu ile elde edilen med ve hem kelimesinin
tersten okunuu ile elde edilen meh kelimeleri ile aks-i mfred; hem-dem olur ve
425
PALA, age, s. 92
183
kem olur kelimeleri arasnda cinas; ilk msrada dem kelimesinin nefes anlam da
kastedilmi olabileceinden tevriye; bt-i ran, gnl, firk, od, dem kelimeleri
arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
2. Sreli kmini cna aceb ne ikmetdr

Ki ten nie ki af ola mukem olur
Acep ne hikmettir ki cna hkmini sreli ten nie ki zaif ola k muhkem
olur.
Muhkem (a.s. hkmden) : 1. tahkim edilmi, salam klnm, salam,

berk, salamlatrlm, kuvvetli 2.huk. deitirilmesi mmkn olmayan yaz, sz
Acaba ne hikmettir ki canda hkmn srdnden beri ten ne kadar

zayflarsa ak (o kadar) glenir.
Divan iirinde sevgilinin hasreti, eziyeti n vcudunun zayflamasna ve

bitap dmesine neden olur426. Daha ok can ile mnasebeti ile konu edilen tenin,
asl var olma nedeni candr. Can sevgiliyi, ten ise temsil eder. Nasl ten, can
olmadan kuruyup giderse, k da sevgili olmadan kurur, yok olur427. air, sevgilinin
tenine can olduundan beri, yani sevgilinin akn gnlnde tadndan beri
bedeninin zayflamasna karn, iindeki akn bydn belirtmektedir. Bu iki
unsur arasndaki ters orant airi artmaktadr. Bir o kadar zayf ve gsz teninin,
yine bir o kadar byk bir can tamasnda bir hikmet olduunu dnmektedir. Bu
hikmet, sevgiliden kaynaklanmaktadr.
426
Fuzlnin Leyla v Mecnn adl eserinde Mecnn:
yle zaf kl tenimi firkatinde kim
Vaslna mmkin ola yetirmek sab beni beytinde teninin kl kadar incelmesini ve sabah rzgrnn
kendisini sevgiliye ulatrmasn istemektedir. Bk. AYAN, Hseyin, Leyl v Mecnn, Dergah Yay.,
427
TOLASA, age, s. 325
184
Eyann hakikatlerini, zelliklerini, eserlerini, etkilerini bilmek ve ona gre
amel etmek demek olan hikmet428 sr, gaye, fayda anlamlarna da gelir. airin kl
kadar kalm bedeninde muazzam byklkteki bir ak tamasnda bir sr vardr.
air, burada sevgiliyi hkem derecesine ykseltmi, kendi cismini ise eya
mertebesine indirmitir. Sevgili ktaki bu eyann hakikatini, gcn anlayan bir
filozof gibidir.
Beyitte hkm, hikmet ve muhkem kelimeleri arasnda itikak; zif ve
muhkem kelimeleri arasnda tezat; can-ten ve hikmet-muhkem kelimeleri arasnda
leff ner-i mretteb; birinci msrada aceb kelimesi ile istifham; can, ten, k, hkm,
muhkem, hikmet, zif kelimeleri arasnda tenasp sanat yaplmtr.
3. Heves glde hev cnda v bel bada

Gzm nem olmasa bu l ile benm nem olur
Heves gnlde, hev cnda v bel bada. Bu hl ile gzm nem olmasa
benm nem olur.
Heves gnlde, arzu canda ve bela bata. Bu halimle gzmde nem (ya)
olmaz (da) benim neyim olur?
Ak, gelip airin kapsn alm, heves gnle, arzu cana, belas ise kafasna
kurulmutur. Btn vcut sevgili ile tamakta, sevgilinin varl damarlarda akan kan
gibi hissedilmektedir. Gnl ve can, sevgiliye kavuma arzusu ile gnlerini
geirmektedir. air, baka eyler dnmek istese bile yapamaz, nk aklnn iinde
de sevgili bulunmaktadr. Tmyle aresiz kalmtr. Elinden alamaktan baka bir
ey gelmez.
Btn var you gzya olmutur. Can, gnl ve akl artk sevgilinin
olduuna gre, airin sahip olduu tek ey bilinli olarak dklen gzyalardr.
Divan iirinde klar, sevgilinin hasreti ile gzya dkmektedirler. Beyitte air
428
PALA, age, s. 229-230
185
sevgiliye bir o kadar yakn, yine bir o kadar da uzaktr. air vuslata erse de, ermese
de her trl gzyan dkmektedir.
Ayrca gz kiiletiren air, bu zor dneminde gzndeki yan kendisine
ortak olduunu, acsn gzya dkerek paylatn belirtmektedir. Gzn acy
paylamada aire hem-dem olaca daha elzem bir vakit yoktur.
Beyitte air bu durumda benim gzmde ya olmaz da ne olur? diyerek
istifham sanat yapmtr. Nem kelimesinin ikinci msrada tekrar edilmesiyle tekrir;
ikinci nem kelimesi neyim anlamnda kullanld iin iham; hev, heves, bel,
gnl, can, ba kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
4. Acebler ol kii kim fri ola am yidgm

Kii ki ahr ile an yuda nite urrem olur
Gam yidgm ol kii acebler kim frig ola. Kii ki nite kahr ile kan yuda
hurrem olur.
Frig (a.s. ferdan) : 1. vazgemi, ekilmi 2. rahat, sde 3. bo

bo kalm, iini bitirmi 4.huk. bir mlkn tasarruf, sahip olma, kullanma hakkn
bakasna terk eden
Nite: nasl
(Elinden) dert ektiim o kii arr ki (armasn), rahat olsun. Kii ne

kadar kahrla kan yutarsa o kadar mutlu olur.
air beyitte sevgiliye seslenmekte, ektii onca kahr sonunda yine bu kadar
mutlu olmasna armamas gerektiini belirtmektedir. Ona gre k, sevgilinin
elinden kahr eke eke ve kan yuta yuta mutlu olur. Sevgilinin na kahr ektirip
ve kan yutturmas, her ne kadar iyi bir amala olmasa da, gdas gam olan n
gnln besler, mutlu eder. Beyitte airin bu durumuna aran sevgiliden baka
kimseler de olabilir. Bu anlam erevesinde baktmzda, sevgili elinden ne kadar
gam ekerse o kadar mutlu olan air, etrafndaki kiilerin kendi haline armaktan
186
vazgemelerini sylemektedir. kinci msrada, kendisinin kahrla kan yutarak mutlu
olduunu syleyip durumu izah etmektedir.
Divan edebiyatnda sevgilinin a kahretmesi, kan iirmesi bir nevi a
ilgi gstermesidir. Ak yolunda dert esiri olan k, sevgili elinden her ne kadar cefa
grrse grsn yine de haline kreder. nk sevgilinin kendisine cevr etmemesi
(tegfl), ondan yzn evirmesi, hi ilgilenmemesi anlamna gelir ki bu da
asl mahvedecek olan ey olur. Zahmet ekmeden rahmete eriilemeyecei gibi,
kahra sabretmeden ltfa layk olunamaz. Dolaysyla n ak yolunda akn ispat
etmesi, ektii skntlara sabretmesi ile gerekleir, k, o zaman gerek k olur.
n sreti ac ekerek, gzya dkerek ve kan ierek oluur429. Beyitte airin var
you olan sevgili, nn ihtiyalarn gidermektedir. Zayf ve hasta olan airi kahr
ve kanla beslemekte, onu dnyann en mutlu insan yapmaktadr.
Beyitte gamn yenen bir maddeye tebih edilmesinin nedeni n gnlnn
gdasnn gam olmasndan dolaydr. Ayrca beyitte kahr ve hurrem kelimeleri
arasnda tezat; kan yutmak sz bei ile irsal-i mesel; gam yemek, kan yutmak ve
kahr kelimeleri arasnda da tenasp sanat bulunmaktadr.
5. Per yzini ferite grr ise uta dv

Aceb bu riye cn virmeyen ne dem olur
Ferite peri yzini grr ise div tuta. Aceb bu huriye can virmeyen ne dem
olur.
Ferite (f.i.c. firite-gn) : 1. melek 2.s.mec. iyi ve yumuak huylu

adam 3.s. gnahsz, masum
Dv (f.i.) : 1. dev 2. eytan 3. cin
dem (a.h.i.) : 1. dnyadan ilk yaratlan adam 2. ilk peygamber 3.
adam
429
KURNAZ, age, s. 307
187
Melek, (senin) peri yzn grrse delirsin. Acaba bu cennet kzna cann
vermeyen nasl insan olur?
Beyitte div tuta kelimesini cin tutmak430 olarak ele alrsak karmza
delirmek anlamnda bir deyim kmaktadr. air, meleklerin peri yzl sevgiliyi
grdklerinde cin arpma dnp delireceklerini belirterek mbalaa yapmaktadr.
Yaratlmlarn en ereflisi olan insann dier mahlukttan stn olmasnn nedeni,
varlnda Allahn ceml sfatn barndrmasndandr. Bundan dolay melein, bu
vasflarla yaratlm olan sevgiliyi grnce delirmesi aire gre olaandr. kinci
msrada byle bir gzele can verilmesi gerektiini belirten air, dem kelimesi ile
Hz. demin bile byle bir huriye can vereceini belirtmi olabilir. Yine can
verilecek mutlak gzel, sadece Allahtr. nsan, Onun iin can verir.
Beyitte peri, ferite, div, huri, dem kelimeleri arasnda tenasp; ikinci
msrada aceb soru zamiri ile sorulan soruyla istifham; peri-huri ve div-dem
kelimeleri arasnda ise leff ner-i mretteb sanat yaplmtr.
6. Dem ol durur ki dker gzlerm dem--dem an

Fid ola aa bi cn zih ne o dem olur
Gzlerm dem--dem an dker ki dem ol durur. Ana bin cn fid ola zih ne
ho dem olur.
Dem--dem (f.zf.) : her vakit, sk sk
Gzlerimin sk sk dkt kan odur. Bin can(m olsa) ona feda olsun, (o an)
dorusu ne ho zaman olur.
Nefes, iki, sz, zaman gibi anlamlara gelen dem kelimesinin Arapa
okunuu halinde kan veya gzya anlamlarna da geldii grlmektedir. Divan
edebiyatnda eitli tamlamalarla kendisine yer edinen bu kelime, airler tarafndan
430
AKDEMR, Ayegl, Divan iirinde Cnn ve Mecnn Kavramlar ile Bu Kavramlarn
Fehm-i Kadm Dvnndaki Kullanm, bilig, Bahar / 2007, S: 41: 23-43, s. 24
188
genellikle tevriyeli olarak kullanlrlar431. Beyitte eyh, dem kelimesini gzya ve
zaman anlamlarnda kullanmtr. air sevgilinin hasreti ile srekli kanl gzya
aktmaktadr. airin kanl gzya onun zamannda sevgili iin ne kadar ok
aladn ve gz pnarlarndan artk su yerine kan geldiini gstermektedir. Bu
durum sanki airde zntden ok, bir mutluluk hali yaratmtr. nk aktt
gzya, onun k olarak itibarn arttracak olan en nemli mefhumdur. Bin can
olsa binini de sevgilinin ayaklarnn altna sermeye hazrdr.
n gzyalarnn kanl olmasna sevgilinin dudaklarnn ve yanaklarnn
krmzl da sebep olarak gsterilmektedir432. air, gzlerinden sevgilinin yanaklar
ve dudaklar renginde mtemadiyen bir sv aktmaktadr ve bu sv tm dnyay
kaplamaktadr. aire gre bundan daha gzel bir manzara yoktur. nk her taraf
onun dudann ve yanann rengine gark olmutur.
Ayrca air, dem kelimesinin iki anlamn kastederek gzlerinden arap
akttn da sylemi olabilir. n gzyalarnn arap olmas, gnln kebaba
benzetilmesiyle ilgilidir433.
Tasavvuf adan baktmzda, gznden srekli kanl ya aktan air,
maddiyattan kurtulmaktadr434. Maddiyattan kurtulan air, bin can olsa, bin cann da
vereceini, bylelikle maddiyattan daha ok syrlacan belirtmektedir.
Beyitte dem kelimesinin eitli anlamlara gelebilecek ekilde kullanlmas
iham; yine dem kelimesinde cinas, kelimenin tekrar edilmesiyle tekrir; gz, dem ve
dkmek kelimeleri arasnda da tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Nie ki val szine dil uzadur ey

Fir od an yle yaar ki epsem olur
eyh nie ki vasl szine dil uzadur. Firk od an yle yakar ki epsem olur.
431
PALA, age, s. 125
432
TOLASA, age, s. 345
433
TOLASA, age, s. 352
434
TARLAN, age, s. 42
189
Nie: 1. nasl 2. ok, birok, hayli 3. ok kere 4. ne 5. ne zaman 6. ka,
ne kadar 7. hangi 8. ne kadar, ne derece 9. ne vakte kadar
Epsem: sessiz, ses karmayan, susan
eyh, ne zaman kavuma szne dil uzatsa (kavumadan bahsetse),

ayrlnn atei onu yle bir yakar ki sesini karamaz.
air, gazelin son beyitinde sevgiliye kavumak yle dursun, ona kavumann
lafn bile edemeyeceini belirtmektedir. Ne zaman azndan vuslat kelimesi kacak
olsa, sevgilinin ayrlnn atei airi amanszca yakmaktadr. aresiz air de bu
yakc ate karsnda suskun kalmaktadr.
Divan iirinde n en belirgin zelliklerinden biri de srekli frkat iinde
olmasdr435. O frkat lnde babo dolaan bir Mecnun gibidir. Usuz bucaksz
bir alanda srekli sevgiliyi dnr, hayal eder. Ne zaman sevgilinin serabn grse,
yle bir kum frtnas kar ki air hem gzlerinden hem de sevgilinin hayalinden
olur. Yani vuslat hayal eden n bir adm arkasnda daima ayrlk durmaktadr.
Akla gelen her vuslat fikrinde, a kendisini hatrlatmaktadr.
eyhi, beyitte sevgiliden ayr kalmann acsn mbalaal bir ekilde dile
getirmektedir. Urunda bin can vermeye hazr olduu sevgilinin yakc ve
dayanlmaz hasret ateine maruz kalmaktadr. Bu yle bir atetir ki dil balanr, ses
karlamaz.
Beyitte vasl-firak ve dil uzatmak-epsem kelimeleri arasnda tezat; yine bu
kelimeler arasnda leff ner-i mretteb; od, firak ve yakmak kelimelerinde ilk; dil
uzadr, epsem ve sz kelimeleri arasnda da ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.16. GAZEL 16436
Mstefiln Mstefiln Mstefiln Mstefiln
1. A gz iy ren-naar ol meh-li manr gr

Kim ay u gni mav ider bu alat-i pr-nr gr
435
PALA, age, s.175
436
BLTEKN, age, s. 147
190
2. Murib gerek kim mest olam syile hem-dest olam
Ben nstlikde hest olam sen sza zame urgr
3. Bulmaz af bzrn terk itmeyenler rn

I u melmet drn mabl ider Manr' gr
4. Yr ile olan hem-nefes ol srer lemde bes

Ml ile mlke itme heves rn'a ba Fafr' gr
5. Zhid yaau alna ger zhd dni alna

Elbette amze line f olsar mestr gr
6. An kim ol fettn ider itmez bu kim bi an ider

illeri ayrn ider geh mest geh mamr gr
7. au bigi peyveste ben dyim gzden aste ben

Didm mi ol bed-meste ben kim ey'(y)i ldrigr
erh
1. A gz iy ren-naar ol meh-li manr gr

Kim ay u gni mav ider bu alat-i pr-nr gr
y ren-nazar, gzn a, ol meh-lik manzr gr. Kim ay u gni mahv ider,

bu talat-i pr-nr gr.
Ruen (f.s.) : 1. aydn, parlak 2. belli, meydanda 3. erkek ad

Meh-lik (f.b.s.) : ay yzl, gzel
Manzr ( a.s. nazardan) : 1. nazar olunan, baklm, baklan, grlen,
grlm 2. gzde olan, beenilen
191
Talat (a.i.) : 1. yz, surat, ehre 2. gzellik
Ey parlak bakl, gzn a, o ay yzl gzelin bakn gr. nk, ay ve

gnei mahveder, bu parlaklk dolu yz gr.
Gndzleri dnyaya s parlaklk veren, nebtat canlandran bir enerji

kayna olan gne, divan iirlerinde birok ynden sevgiliye benzeyen veya
benzetilen olarak kullanlan bir mefhumdur. Byk bir k ve nur kayna olan ve
canllarn hayat kaynaklarndan biri olarak kabul edilen gne, dier seyyareler
iinde sultan olarak kabul edilir. O, btn bu zellikleriyle n gnlnn sultan
olan sevgiliyi temsil eder. Sevgili de bulunduu mekn nuruyla doldurur. Kimse ona
uzun sre bakamaz, gzleri yaarr437.
Ay da gne gibi bir k kaynadr. Onun gneten fark, nn ateten
deil, nurdan olmas ve n gneten almasdr. Bu nuruyla geceye gzellik katan
ay, sevgili iin benzeyen veya benzetilen olarak karmza kar. Geceyi
aydnlatmas, her gece grnmemesi, el dememi olmas, b-karar olmas gibi
birok nedenle sevgilinin ta kendisi olur438. airin beyitte parlak bakl diyerek
seslendii kii, byk ihtimalle sevgilinin nur dolu yzne uzun sre bakmaya
cesaret etmi bir kiidir. Uzun bir sre youn a maruz kalan gz, sulanr ve daha
parlak bir hal alr. Sevgilinin yz o derece parlaktr ki yukarda sz ettiimiz gece
ve gndz aydnlatan, btn kinata bir gzellik baheden ay ve gnei yok eder.
Yani, bu iki kaynan ve nuru, sevgilininkinin yannda snk ve clz kalr.
air, bu beyitte tecelli kavramna deinmi olabilir. Mutlak gzelin ilhi
tecellisi yannda ay ve gnein parlakl, ok snk kalm olabilir. Ya da Allahn
tecellisi sevgilinin yzn nurla doldurmutur ve bu nur, ay ve gnei mahvedecek
derecede youndur439. Kurnda Rm sresinin 50. yetinde: imdi bak Allah'n
rahmet eserlerine: lmnn ardndan yeryzn nasl diriltiyor. te bu, lleri
dirilten Allah'tr. Onun gc hereye yeter. buyrulmaktadr. Rahmetiyle her eyi
yeniden canlandran ve onlara bir gzellik katan Allah, ilhi tecellisini de onlara
aksettirir. Bu ilahi tecelliyi idrak eden kul, onun parlakl karsnda hayran kalp,
437
PALA, age, s. 194-195
438
PALA, age, s. 55
439
DALBUDAK, Duygu, Kad Burhaneddin ile eyhnin Gazellerinin Din ve Tasavvuf Asndan
Karlatrlmas, Trakya niversitesi, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Edirne 2008, s.173-174
192
gndz gnein, gece ayn parlakln bu tecelliinin parlaklnn yannda snk
bulur440.
Beyitte meh-lik ile sevgili kastedildiinden ak istiare; nazar ve manzur
kelimeleri arasnda itikak; ren-ay u gn ve meh-pr-nr kelimeleri arasnda leff
ner-i mretteb; sevgilinin yznn abartl bir ekilde anlatlmasnda mbalaa; ay,
gn, meh, pr-nr, ren ve talat kelimeleri arasnda ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
2. Murib gerek kim mest olam syile hem-dest olam

Ben nstlikde hest olam sen sza zame urgr
Mest olam, skiyile hem-dest olam kim mutrib gerek. Ben nstlikte hest olam
sen sza zahmen urgr.
Mutrib (a.s. tarabdan) : 1. trb eden, alg alan, algc 2. arkc,

ark okuyan
Hem-dest (f.b.s.c. hem-destn) : 1. kuvvet ve kudrette beraber olan,
elele veren 2. ortak 3. kuma dokuyuculukta bir raa, artk tek bana alabilecek
seviyeye geldiini belirten beyan veren kimse
Nist (f.i.) : yokluk
Zahme (f.i.) : vurma, darbe; yara, ceriha; zengi kay
Hest (f.i.) : var olma, varlk
Sarho olmam ve iki datan kii ile elele vermem iin algc gerek. Ben
yoklukta var olaym sen saz (n tellerine mzrabnla) vur.
440
Niyz-i Msr bir gazelinde bu konuya deinmektedir:
A gzn dildra bak ref old vehinden nikb
Zulmeti srdi kard ara yirden fitb bk. ERDOAN, Kenan, Niyz-i Msr Hayat, Edeb Kiilii
Eserleri ve Dvn (tenkitli metin), Aka Yay., Ankara 2008, s. 181
193
air bir meyhanededir, sarho olabilmesi ve iki datan kiiyle elele vermesi,
yani arkada olabilmesi iin bir algcnn olmas gerektiini belirtmektedir. Divan
iirinde bezmin vazgeilmez unsurlarndan biri olan mutrip, bulunduu ortama nee
katan bir kiiliktir.
Kulaa gelen ho tn veya titreim olan mziin insan zerinde eitli etkiler
brakan nameleri vardr. nsanda kimi zaman coku, kimi zaman hzn, kimi zaman
uyuma etkisi yaratr. Meyhanede olan ve iki ien bir kiinin de sarholuunu
arttrmada rol oynar.
Beyite tasavvuf adan baktmzda, meyhane, tekke veya dergh olarak
karmza kar. Mutrip, tasavvufta remizleri ve hakikatleri aklayarak ariflerin
gnllerini mamur hale getirmek iin tevikte bulunan, feyz ulatran Rabbn lim
anlamna gelirken441; saki ise, btn bu feyz ve sevginin kayna olan Allah ve
mrid-i kmil anlamlarna gelmektedir442. air, Allah akyla sarho olmay ve
Allah yolunda yrmeyi istemektedir. Bunun iin de kendisine hakikatlerin srrn
aklayacak ve onu bu yolda tevik edecek bir yol gsterici mridin, limin olmas
gerektiini belirtmektedir.
Yoklukta var olmak ve saza yara veya darbe vurmak ile, divan edebiyatndaki
ney metaforu akla getirilmektedir. Divan airlerinin musiki aletleri ierisinde en fazla
ilgisini eken sazlardan olan ney, kamtan yaplmas, iinin hava ile dolu olmas,
deliklerinin kzgn demirle yaklarak almas, rengi-ekli ve sesinin zellikleri
bakmndan a benzetilen unsurlarn banda yer alr. iirlerde k, sevgilinin
hasreti ile sararan, zayflayan, srekli feryad eden ve ii heva, yani ak ile dolu olan
ney gibidir443. air, beyitte mutribin saza vurmasn sylemekte, bir nevi kendisine
yol gsterecek olan limin, iine hakikat srlarn flemesini, zerine dokunarak
kendisinin gurbette olduunu hatrlatmasn istemektedir. air, bu sayede yoklukta
var olacaktr. Varlnda yokluk araz bulunmayan, yani mutlak olan varlk sadece
Allahtr. airin yoklukta var olmas, fena makamnda gerekleecektir. Bu da
mutrib, ski ve ak arab eliinde olacaktr.
Beyitte mest, dest, hest kelimeleri arasnda cinas; nist ve hest kelimeleri
arasnda tezat; mutrib, saki, hem-dest, nist, hest, saz kelimeleri arasnda tenasp; hem
441
ULUDA, age, s. 258
442
443
http://www.geocities.com/msefercioglu/makaleler/divansiirindemusiki.htm, s.14-15
194
kelimesinde de aks-i mfred sanat bulunmaktadr. Ayrca beyitte s sesi ile
aliterasyon yaplmtr.
3. Bulmaz af bzrn terk itmeyenler rn

I u melmet drn mabl ider Manr' gr
rn terk itmeyenler saf bzrn bulmaz. Ik u melmet drn makbl

ider Mansr gr.
r (a.i.) : utanma
Melmet (a.i. levmden) : ayplama, knama, azarlama, kma
Dr (f.i.) : 1. daraac 2. aa 3. direk
Hallc- Mansr : 922 ylnda aslmak suretiyle ldrlen ve Divn
Edebiyatnda adna sk sk rastlanan nl sof, ad Hseyindir.
Saf (a.i.) : 1. saflk, berraklk 2. gnl enlii , kedersizlik, nee,
zevk, elence 3.mz. Trk mziinin en az iki asrlk bir mrekkep makam
olup zamanmza kalm nmnesi yoktur.
Utanmay terk etmeyenler (utanmadan vazgemeyenler) nee (saflk) pazarn

bulamaz. Ak ve ayplanma daraacn kabul eden Mansru gr ( Mansura bak).
Knama, ayplama, karalama gibi anlamlara gelen melmet, tasavvufta

selmeti terk etmek, knayanlarn knamasndan ekinmeden yrd yolda devam
etmektir. Gemiten gnmze halk hak yola davet eden peygamberler veya veliler
hep knanmlardr. klar da aklar urunda birok knanmaya maruz kalmlardr.
nemli olan btn bu karalamalar gze almak ve bunlara aldr etmeden yola
devam etmektir444. airin beyitte belirttii gibi knanmay gze alamayan ve bu tr
karalamalardan ekinen kii srra, gnl rahatlna eremez. XVII. yzyl
444
195
ozanlarndan olan Kul Nesiminin bu konuda kaleme ald efsanelemi bir
drtl, hala birok kiinin hafzasnda yer tutmaktadr:
Ben melamet hrkasn kendim giydim enime
Ar- namus iesini taa aldm kime ne445
Drtlkte belirtildii gibi insan melamet hrkasn kendi iradesi ile giyer.
Dnyada nefsinin arzularna veya dier insanlarn dayatmalarna son verebilmi bir
insan yoktur. Ta ki insann iinde Allah sevgisi atelenene kadar.. nsan, bu devrede
omzuna yokluk, yani melmet hrkasn giyer ve btn msiva balarn koparr.
Dnyalk hevesleri veya olaylar elinin tersiyle bir tarafa iter.
Edebiyatmzda bunu en birinci rnei Hallac- Mansurdur. iirlerde oka
anlan bir sufi olan Mansur, erken yalarda girdii tasavvuf yolunda hzla ilerleyince
fenafillaha ulam ve Enel-Hakk demitir. Bu szn zahiri manasn kabul
edenler onu mnkir olmakla sulamlardr. Bir sre hapiste yatan Mansurun
daraacna aslarak vcudu paralanm, sonrasnda da kafas kesilerek
yaklmtr446. Yani airin de belirttii gibi ak yolunda knanma, Mansuru
etkilememi ve bu yolda daraacnda aslmay kabul etmitir.
Beyitte drn, bazrn ve rn kelimelerinde cinas; makbul ve
terk, melmet ve saf kelimeleri arasnda anlam ynnden tezat; safnn pazara,
ak ve melmetin daraacna benzetilmesiyle tebih; Hallac- Mansra gnderme
yaplarak telmih; anlamca birbirleriyle alakal olan ak, melmet, saf, r, dr,
Mansur, terk kelimeleri arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
4. Yr ile olan hem-nefes ol srer lemde bes

Ml ile mlke itme heves rn'a ba Fafr' gr
Yr ile hem-nefes olan lemde srer, ol bes. Ml ile mlke heves itme,
Krna bak Fagfr gr.
Hem-nefes (f.a.b.i.) : arkada
445
KulNesimi, iirleri, http://img.antoloji.com/i/sair/pdf/7/kul_nesimi_2247_21242.pdf, (03.01.15)
446
PALA, age, s. 204-205
196
(a.i.) : 1. yaay, yaama 2. ekmek, gda 3. yaama tarz, zevk ve
safa
Krn (a.h.i.) : 1. Ben srailde zenginliiyle mehur olan bir kimse,
Krezs 2. ok zengin kimse
Fagfr (f.i.) : 1. evvelce in imparatorlarna verilen ad 2. inde
porselenden yaplan kapkacak
Sevgili ile arkada olan, bu dnyada zevk ve safa ile yaar, bu (onun iin)
yeterlidir. Mal ve mlke heves etme, Karuna bak Fagfuru gr.
air, insana dnyada sevgili ile arkada olmann yeterli olduunu, baka
bireye ihtiya olmadn ifade etmektedir. Beyite beeri ak erevesinde bakarsak,
divan edebiyatndaki n tek gayesi sevgiliye kavumaktr. Sevgili ile arkada
olmak, sohbet etmek iin cann bile vermeye hazrdr. Byle bir durumda k, fani
mrn sevdiine kavumu bir ekilde mutluluk iinde geirir.
Eer ilhi ak asndan bakarsak da dnyada gurbette saylan insanolunun
tek arzusu mutlak sevgiliye, yani Allaha kavumaktr. Allah akyla yanan ve
gzn krpmadan bu ak yolunda yryen kiinin dnyalk dertleri kalmaz.
Dnyalk olan nesneler veya hdiseler, onu ne zer ne de incitir. Onun yrd tek
bir yol, bildii tek bir doru, gzlerinin grd tek bir sevgilidir. Bu yolda ayana
taklan al rpya, zerine bulaan toza ehemmiyet vermez. Dnya malnn dnyada
kalacan bilir ve kendisinin olmayan geici servete heves etmez. air bunu bir
rnekle beyitte aklamaya almtr. Krun, eitli rivayetlere gre Firavnn nzr
veya Hz. Musann kavmindendir. Hz. Musann kendisine ilm-i kimya retmesinin
ardndan fakirlikten kurtulmu, ok zengin, fakat cimri ve zalim bir kii olmutur.
Allahn kendisine verdii servetiyle kibirlenen ve zektn vermeyen Krun, Hz.
Musann duasyla servetiyle birlikte yere gemitir447.
Fafur ise, eskiden in hkmdarlarna verilen bir addr. Yine yar effaf in
porseleni anlamna da gelir448. airin beyitte Krundan sonra Fafuru
kullanmasnn nedeni, bir padiah olarak zenginliini vurgulamak iindir. Bu kadar
zenginlik, mal, mlk ikisine de kalmamtr. Fani dnyada mazi olmulardr.
447
PALA, age, s. 282-283
448
PALA, age, s. 161
197
Ayrca Elmall Hamdi Yazr Rahman suresinin 13. yetinin tefsirinde, Hz.
demin fafur gibi bir salslden yaratldn sylemektedir. Salsal, tn tn ses
karan kuru amur demektir. u anda sahip olduumuz vcuttan tamamen farkl ve
cennete yakr olan bu vcutta hibir nefsni heves de yoktur449. air burada fafuru
gr derken, bedenin gelip geiciliini, dnyalk olduunu, bedende gezdirilen mal
mlkn hibir ehemmiyetinin olmadn belirtmitir. Ona gre insan btn
heveslerinden syrlm, iinde Allah sevgisinden baka bir ey olmayan bir kul
olmaldr. Allah ile dost olmak isteyen insann kulluunun gerei budur. Divan
edebiyatnn nemli metaforlarndan biri olan ney de, insan bedeni iin benzetilen
olarak kullanlan bir unsurdur. Tpk neyin iinde scak nefesten baka bir ey
olmad gibi, insann iinde de Allah sevgisinden baka bir ey olmamaldr.
Beyitte nefes ve heves kelimeleri arasnda cinas; Krun ve Fafura
gnderme yaplarak telmih; malk, mlk, Krun, Fafur, kelimeleri arasnda
tenasp; hem kelimesinde aks-i mfred sanat bulunmaktadr.
5. Zhid yaau alna ger zhd dni alna

Elbette amze line f olsar mestr gr
Zhid yanagun alna ger zhd dini alna, elbette gamzen line mestr f
olsar, gr.
l (a.i.) : hile, dzen, dek

F (f.i.) : meydana kma, duyulma, aa vurma, dile verme
Mestr, mestre (a.s. setrden) : 1. setrolunmu, rtl, kapal, gizli 2.
ak ak gezmeyen, namuslu kadn
Zhid (senin) yanann krmzlna (kar) eer zhd ve dini (ele) alrsa,
elbette yan bakn onun rtl olan hilesini ortaya karacak, gr.
449
Hz. demin (as) Cennetteki vcudunun mahiyeti,
http://www.saidnursi.de/component/content/article/10549.html, (14.01.15)
198
Zhd, ahiret mutluluu iin geici dnya rahatln terketmek, her trl
dnyevi zevklere kar koyarak kendini ibadete vermektir. lk balarda byle bir
anlam ifade eden zhd kelimesi, tasavvufun gelmesiyle kendi anlam ierisinde
krlmalara urayarak hom sofuluk, ekilci, sert dindarlk ve yobazlk anlamlarn
almtr450. Rind ise, zhidin tam tersi zellikleri tar. Divan airleri kendilerini rind-
merep olarak nitelendirirler. Rind, onlara gre olgun kiidir, kendi deer yarglar
ile yaar, mal, hret ve mevkiyi umursamaz, hikmete ve hakikate dkn, kimsenin
knamasna bakmadan yalansz ve riyasz olmaya alr451.
air beyitte, zhidin sevgilinin yanann krmzlna kar zhd ve dini
konumaya balarsa, sevgilinin gamzesinin bu oyunu ortaya karacan ve zhidde
zhd ve dinin kalmayacan belirtmektedir. Rind gibi k olmayan zhid, sevgilinin
yanann krmzlnn ne denli kymetli olduunu anlayamaz. Rind ak, zhid ise
akl temsil ettiinden zhid k olan rinde ak brakmas ynnde birok tler
verir. Burada da aire sevgilinin krmz yanana aldanmamas gerektiini sylemi
olabilir. n ac ekmesini isteyen ve ona her trl cefay reva gren sevgili de,
bunu duyunca yan baknn oklarn zhide gnderir ve onun hilesini ortaya karr.
Yani zhid bile byle bir sevgili karsnda kaytsz kalamaz, daha fazla ham sofuluk
taslayamaz. Oklar, onun da kalbine isabet eder. Bu bilinen bir gerektir ki klarn
yazdklar, izdikleri, syledikleri hep bunun delilleridir.
Beyitte alna, alna, line kelimeleri arasnda cinas; zhd ve zhid
kelimeleri arasnda itikak; gamzenin hileyi ortaya karan bir kiiye benzetilmesinde
tebih ve tehis; yanak, gamze, al kelimelerinde ilk, zhid, zhd, din, l, mestr
kelimelerinde ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
6. An kim ol fettn ider itmez bu kim bi an ider

illeri ayrn ider geh mest geh mamr gr
450
KALKIIM, Muhsin, Nbide Zhid ve Viz Eletirisi, Qafqaz niversitesi Filoloji Fakltesi
Trk Dili ve Edebiyat Blm, s. 2-3
451
DURMAZ, Glay, Divan iirinde Rind, U FEN-EDEBYAT FAKLTES SOSYAL
BLMLER DERGS Yl: 6, S: 8, 2005/1, s.58
199
Ol fettn kim an ider itmez, bu kim bin kan ider. killeri hayran eder, geh
mest geh mahmr gr.
Bu kim bin kan ider itmez, an kim ol fettn ider. killeri hayran eder, geh
mest geh mahmr gr.
Fettn (a.s. fitneden) : fitne ve fesada tevik eden, fenalk yapan,

ayartan 2. oynak 3. cazibeli, gnl alc
kil (a.s.c. ukla) : akll kimse
Mahmr (a.s. hamrden) : 1. sarholuun verdii sersemlik 2. uyku
basm, arlam, baygn gz
O gnl alc (sevgili) onu yapar yapmaz, bin kan dker. Bazen sarho bazen
ikiden sersemlemi (olan o gz) akll kiileri (bile nasl) hayran eder, gr.
Bin kan dken, o fesatlk karan sevgilinin (gznn) yaptn yapmaz.

Bazen sarho bazen ikiden sersemlemi (olan o gz) akll kiileri (bile nasl) hayran
eder, gr.
Beyiti eer ilk evirisiyle ele alrsak, bir nceki beyitin devam niteliinde
olduunu grrz. air, sevgilinin yan baknn oklarn attnda bin kan
dkeceini belirtmektedir. Yani bin tane zhid, onun oklarna hedef olacaktr.
Zhidin akn karsnda olduunu ve akl temsil ettiini belirtmitik. air akll
kiileri hayran eder derken, akl temsil eden zahidlerin uradklar hal karsnda
aknlklarn ve hayranlklarn gizleyemediini ifade etmeye almtr.
kinci eviri erevesinde baktmzda ise airin gnl alan, fitne ve fesada
tevik eden sevgilinin gzn, bin kiinin kann dken bir kii ile karlatrd
anlamn karabiliriz. air, mbalaal bir biimde sevgilinin gznn kan
dkcln bu ekilde aklamaya almaktadr.
Ayrca hayret veya hayranlk, tasavvufta Allahn yaratclna ve hikmetine
kar duyulan en son duygu mertebesidir ve aklanmasna imkn yoktur. Akl
insanlar dnyaya balar. Ancak insann hayret halinde iken dnya ile ilikisi kesilir,
nk hayret akln fonksiyonlarn yitirdii bir makamdr. Hayranlk ise, hayret
makamnda iken ilhi lemi seyretme, yani mutlak gzelliin btn tecellisini
200
seyretme ile meydana gelen bir haldir452. Normalde kaba sofu olan zhid ikiye
kesinlikle kardr ve rinde de iki imemesi konusunda tler verir. Ancak hayret
makamndayken btn gerei grr ve kendisini ikiye verir. Bu gzellik karsnda
sarho olur ve sersemleir.
Beyitte fettn kelimesi ile sevgili kastedildiinden ak istiare; hayrn, mest,
mahmur kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
.
) (
7. au bigi peyveste ben dyim gzden aste ben

Didm mi ol bed-meste ben kim ey'(y)i ldrigr
Ben kaun bigi peyveste, ben dayim gznden hastaym. Ben kim ol bed-
meste eyhyi ldrigr didm mi?
Peyveste (f.s.c. peyveste-gn) : 1. ulam, bitiik 2.zf. dima
Bed-mest (f.b.s.) : 1. sarholuu kt, fena sarho 2. kendini
bilmeyecek derecede sarho
Ben kan gibi bitiik, ben daima gznden hastaym. Ben ki o fena sarho
olana eyhyi ldr dedim mi?
Ulam, bitiik anlamlarna gelen peyveste kelimesi, beyitte olduu gibi

ka mefhumu ile beraber kullanldnda atk ka anlamna gelir453. nk insan
kalarn attnda iki ka arasndaki mesafe ksalr ve birbirine bitiik gibi grnr.
Sevgili, bir sebepten tr aire sinirlenmi, kalarn atmtr.
Arzetmi olduu grnm dolaysyla bed-mest olarak nitelendirilen gzn
bu hali, onun kavgac ve fkeli halinin, kt veya ok imi, ne yaptn bilmez bir
sarhoa benzetilmesinden kaynaklanr454. Sarho insan yapt hareketlerden sorumlu
tutulmaz. Seh Bey bu durumu bir beytinde:
452
GLER, Zlfi, eyh Galib Divannda Ayna Sembol, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
C: 14, S: 1, s: 103-121, Elaz 2004, s. 14
453
KKSAL, Fatih, bni Keml Divnnn Neri zerine Tespitler, TBAR-XXIII-/2008-Bahar, s.
164
454
TOLASA, age, s. 193
201
Dil mey-i evk- lebinle germ olup h eylese
Dstum ayb eyleme kim mestin ii mazur olur455 eklinde aklamaktadr.
Beyitte de air, sevgiliye kendisini ldrmesini sylememitir; ama grup halinde
hareket eden ka ve gzn kendisini yaralayp ldrmesini gzn sarho oluuna
balam, onu mzur grmtr.
Daha nceden de belirttiimiz gibi divan edebiyatnda kan en ok
kullanlan mebbehnbihlerinden biri kltr. Beyitten karabildiimiz anlama
gre, sevgilinin kalar bir kl olup, airi yaralam ve onu hasta etmitir. Daha
sonra sarho gz de onu ldrmtr. Gzn sarho olup ldrmesiyle onun kan
dkc ve kan iici vasflar vurgulanmak istenmitir.
Beyitte kl darbesi alan airin kan dkecei malumdur. kinci msrada
sarho olarak nitelendirilen gzn, onun kann imesi kan ve arabn renk ynnden
benzerlii, airin gnlnn kebap oluu ile alakalandrlm olabilir. Yani airin kan
araba benzetilmi, sevgili bu kan ierek sarho olmutur.
Tasavvufta ka ve gz, insanda manay ldrerek onu masivaya srkler456.
ki kan birbirine bitiik olmas ise daha ok kesret olmasdr. air beyitte, kesret
iinde kaldn ve hasta olduunu, ifaya ulaamadan maddiyatn kendisini
ldrdn belirtmek istemi olabilir. Ali Nihat Tarlan ise ka, Hakka yaknlk
anlamnda ele almtr457. Bu anlamda ele alrsak, Hakka yakn olan air, iindeki
maddiyat atarak Ona daha ok yaknlatn belirtmek istemi olabilir.
Beyitte anlam pekitirmek ve vurgulamak amacyla ben kelimesi tekrar
edilmi, tekrir sanat yaplmtr. Ayrca gz-bed-mest, haste- eyh kelimelerinde
leff ner-i mretteb; gzn sarho olup airi ldrmesinde tebih ve tehis; bed-mest
kelimesi ile gz kastedildiinden ak istiare; airin ikinci msrada sevgiliye soru
sormas ile istifham; ka, peyveste, gz, bed-mest kelimelerinde ise tenasp sanat
vardr.
455
AVUOLU, age, s. 41
456
YILDIRIM, Ali, " Siyah-bahar Tamlamasnn Bir slup zellii Olarak Divan iirinde Yer
Almas, lm Aratrmalar, S: 23, stanbul 2007, s. 149
457
TARLAN, age, s. 308
202
2.2.17. GAZEL 17458
1. sn bna her kim ki temya gelr

Eyle anur ki bu gn cennet-i mevya gelr
2. Yo yo ill ki seni cmle sever ehl-i bihit

Grkl dru grmege temennya gelr
3. yle kim snemi itmi idi marekegh

Sizer idm ki gl ehrini yamya gelr
4. Nie balanmaya ull kemerin kimsene n

Kerem on amu yosula v baya gelr
5. Syei lim lduzna val eyle eh

Ki onudu zamn ay reyyya gelr
6. Zlf silsilesin depredicek bd- ab

Her seer velvelesi - eydya gelr
7. sn tbna ey ki mubil durca

anasn em ile pervne bir araya gelr
erh
1. sn bna her kim ki temya gelr

Eyle anur ki bu gn cennet-i mevya gelr
458
BLTEKN, age, s. 126
203
Her kim ki hsnnn bagna temya gelr, eyle sanur ki bu gn cennet-i
mevya gelr.
Tema (f.i.) : 1. bakp seyretme 2. gezme

Cennet-i mev: sekiz cennetten bir tanesi
Gzelliinin bahesini seyretmeye gelen herkes, bu gn mev cennetine

geldiini zanneder.
Divan edebiyatnda n gnl verdii gzel, stn vasflara sahip kusursuz

bir gzeldir. Divan airlerinin iirlerinde gzellik algs, eitli mazmunlarn
etrafnda ekillenmitir. Bu mazmunlara gre sevgili, ona tapnlan bir put gibidir.
Selvi gibi boyu, gl gibi yanaklar, snbl veya reyhan kokulu salar, yasemin
kokulu bedeni, lal gibi dudaklar, inci gibi dileri, anber veya misk kokulu benleri ve
salar ile cennet bahelerinde bulunan perilerden, hurilerden, meleklerden daha
gzel olan bir gzeldir. Her kim, bu cennetle e tutulan gzellik bahesini
seyretmeye gelse kendisini cennette zanneder. nk her nesnenin en gzeli, en
kusursuzu cennette bulunmaktadr. air, burada sevgilinin gzelliinin lsn
mbalaal bir ekilde dile getirmektedir. n cenneti, sevgilinin mahallesidir.
Onun cemalini grdnde de kendisini cennette zanneder.
Tem vakti, ilkbahar vaktidir. nsanlar ilkbaharda etraf dolamaya kar.
Bu mevsim tazeliin, taravetin simgesidir. Doa yeniden canlanr ve en gzel halini
alr. Bu mevsim, sevgilinin de grnme mevsimidir.
Bahar, ayn zamanda ilhi tecelliinin aksettii en gzel mevsimdir. Allah,
rahmeti ile doay yeniden canladrr ve onlara kendi gzelliinden bir para gzellik
baheder. Feyzin ve cokunluun artt bu dnem, deliliin mevsimi olarak da
bilinir459. Bu mevsimde peri gibi gzeli gren kiiler, akllarn yitirir ve kendilerini
cennette zannederler.
Beyitte sevgilinin genel grnm bir gzellik bahesine tebih edilerek, bu
bahenin cennet bahelerinden birine benzetilmesi ile mbalaa sanat yaplmtr.
Ayrca temya gelr ve mevya gelr kelimelerinde cinas; hsn, ba, cennet-i
mev, tem kelimelerinde tenasp sanat vardr.
459
YILDIRIM, agm, s. 143
204
.

2. Yo yo ill ki seni cmle sever ehl-i bihit

Grkl dru grmege temennya gelr
( Yoh yoh, ill ki seni cmle ehl-i bihit sever. Grkl dizrun grmee
temennaya gelr. )
( Yoh yoh ill ki seni cmle sever. Ehl-i bihit grkl dizrun grmee
temennaya gelr. )
ll (a.e.) : 1. den baka, meer 2. aksi halde 3. ille, mutlaka 4.

yalnz
Ehl-i bihit: cennetlik olanlar, gnahkr olmayanlar
Grkl (t.s.) : gzel, temiz, iyi, mbarek, mukaddes, cazibeli,
gsterili
Dizr (didr) (f.i.): 1. yz, ehre 2. grme, grme 3. gr kuvveti,
gz 4.s. ak, meydanda 5.i. kadn ad
Temenn (o.i. mnyeden) : 1. temenni, dileme, dilek, istek 2.
temennh, eli baa gtrerek verilen selam
( Yok yok, mutlaka seni btn cennet ehli sever. (Onlar bile) senin gzel
yzn grmek ister.)
( Yok yok, mutlaka seni herkes sever. Cennetlik olanlar ( bile) senin gzel
yzn grmek ister.)
air, beyitin ilk msrasnda yok yok ikilemesini kullanarak sevgilinin

gzellii konusunda tevz kabul edemeyeceini ifade etmitir. Sevgili, tartmasz
gzeldir. Onu gren veya grmeyip gzelliinin medhini duyan herkes sever. air
bundan emin olduunu beytin banda yok yok ve ill kelimeleri ile
gstermektedir.
205
Sevgilinin bu gzelliine, dnyadaki insanlar bir yana, cennet ehilleri bile
kaytsz kalamaz. Cennet ehli kiiler, kalplerinde ilhi sevgiden baka bir ey
olmayan, kalplerinde kasvet ve advet olan cehennem ehlinin tam zdd olarak,
Allahn raz olduu eyleri sevme keyfiyeti olan kiilerdir. Bu kiiler, ilhi tecellinin
bir yansmas olan byle bir gzeli elbette ki seveceklerdir. Bu gzellii duyan
kiiler, sevgilinin mukaddes yzn grmek isteyeceklerdir. Ayrca cennet ehli
kiilerin cennete gitmek istemelerinin sebebi orada didr, yani ryetullah grmektir.
Beyitte yok yok ikilemesinden karlan bir baka anlam ise, sevgilinin
btn gzellikleri barndrmas, herhangi bir noksannn olmamasdr. Yani air
sevgiliye bir nevi: sende yok yok yani sende herey var demek istemi olabilir.
Nitekim hibir noksan olmayan, sadece yce Allahtr. Kurnda: lemlerin
Rabbi olan Allah, noksan sfatlardan mnezzehtir460. buyurulmaktadr.
Beyitte anlam pekitirmek iin tekrar edilen yoh kelimesi ile tekrir; yok yok
ikilemesinde rc; ehl-i bihitin anlam bakmndan her iki msrada kullanlmasyla
sihr-i helal; grkl, didr, temenn kelimelerinde ise tenasp sanat vardr.
3. yle kim snemi itmi idi marekegh

Sizer idm ki gl ehrini yamya gelr
Ik sinemi marekegh itmi idi. yle kim, gnl ehrini yamaya gelr,
sizer idm.
Marekegh (a.i.) : sava meydan

Sizmek (t.f.) : sezmek
Sne (f.i.) : 1. gs 2. yrek
Ak yreimi sava meydan etmiti. yle ki, (akn) gnl ehrini talan
etmeye geldiini sezerdim.
460
Kurn- Kerm, Neml Sresi, (27/8)
206
Duygularn algland yer olarak dnlen sine, divan edebiyatnda mecaz-
mrsel yoluyla kalp yerine kullanlmaktadr. Sevgilinin cevr cefasnn veya gz ve
gamzesinin oklar, bu menzile hedef olur, dalama yaralar orada alr. k
sinesinde sevgilinin okunu, san, akn saklar. Bazen n dvnmesini anlatmak
amacyla davul olur461. air, btn bu benzetmeleri gz nne alarak gnln bir
sava meydanna benzetmitir. Burada airin gnl istilac taraf deil, istila edilen
yerdir. stila eden de sevgilidir. n cann veya gnln kendi egemenlii altna
almak isteyen sevgilinin oklarnn hedefi ise, n gnldr. Srekli isabet alan
n gnl, bir sava meydan misali kanla dolar. Sinenin kanl oluunda hsn-i
talil sanat yaplr. nk kalp zaten kanla doludur462.
air, iinde barndrd sevgilinin aknn bykln onu bir yamacya
benzeterek ifade etmeye almtr. Talan etme veya yamalama, drt ba mamur
bir yeri harab etmektir. airin gnln bir lke olarak dnrsek, sevgili padiah,
sevgilinin ak ve cefas da asker olur. airin yamalanma zamann sezmesi,
yamalanacak yerin sine olmasndandr. Sezmek, kalp ile olur. Ayrca sinenin davula
benzetilmesi de, sava balamadan nce alnan davulu akla getirmektedir.
Halk edebiyatnda da bade ierek k olan kiiler, kalplerinde zuhur eden
ak derin bir sarsntyla hissederler. nsanolunun kalbinde de Allah ak ayn
cokuyla gelir. n bunu hissetmemesi de mmkn deildir. Bu coku, kalbi ilk
balarda viran bir yer yapar, fakat zamanla kalp Allah ak ile dolduka drt ba
mamur bir saray haline gelir.
Beyitte gs sava alanna, gnl de bir ehre tebih edilmi; ak da bu
gnl ehrini yamalamaya gelen bir orduya benzetilerek tehis ve tebih edilmitir.
Ayrca sine, gnl, marekegh, yama, k kelimelerinde tenasp; sine-gnl,
marekegh-yama kelimelerinde leff ner-i mretteb sanat vardr.
4. Nie balanmaya ull kemerin kimsene n

Kerem on amu yosula v baya gelr
461
PALA, age, s. 441-442
462
PALA, age, s. 442
207
Kullk kemerin nie kimsene balanmaya n keremn hon kamu yohsula v
baya gelr.
Nie: niin, nasl

Hon (Hn) (f.i.) : 1. yemek sofras; stne yemek konulan tepsi, sini 2.
a dkkan 3. yemek
Bay (t.i.) : 1. zengin, mstani 2. ulu, kibar, asil 3. temiz
Kulluk kemerin nasl kimseye balanmasn? nk cmertliinin sofras

btn yoksul ve zengine gelir.
Gzellik lkesinin sultan olan sevgilinin klar, onun bir nevi kulu gibidir.
lk anlamda sevgilinin kulluk kemeri ile evresindeki btn yoksulu ve zengini (yani
btn klar) kendisine balad anlam kmaktadr. Ancak ikinci msrada geen
kerem sofras ile sevgilinin meczi sevgili, yani Allah olduu anlalr.
air beyitte, Allahn El-Kerm ismine dikkat ekmektedir. O, cmert, iyilik
ve ikram bol olandr. Onun cmertlik sofras o kadar genitir ki o sofrada her bir
zengine veya fakire bir nimet dmektedir. air, her kulunu rzklandran, ona saysz
nimet veren Allaha kulluk etmenin nemini vurgulamaktadr. Kulluk kemerin nasl
kimseye balanmasn? diyerek, insann Ona kul olmamasnn imknszln
vurgulamak istemitir.
Trke kle anlamna gelen kul, tasavvufta mrit veya dervi anlamlarna
gelmektedir. eyh sultan, mrit ise onun kuludur ve bu kulluk onlara gre ereftir.
Ama asl ama, yce Allaha tam anlamyla kul olmaktr. Bunu baaran insan
klelikten kurtulur, yani insan esaretten kurtaran tek ey, Allaha olan sevgisini ispat
etmek, ona tam anlamyla kul olmaya almaktr463.
Kulluk kemerini balamak, tarikata girmek, Allaha ciddi ciddi kulluk
yapmaya ynelmek anlamlarna gelir. aire gre, zengin fakir demeden btn
insanlarn kulluk kemerine balanmas olaan bir eydir. nk insann kalbine
kulluk akn koyan yine yce yaratcdr. Kuranda: Ve ben, cinleri ve insanlar,
ancak bana kulluk etsinler diye yarattm464 buyurulmaktadr. Onun cmertlii
463
ULUDA, age, s. 220
464
Kurn- Kerm, Zriyt Suresi, (51/56)
208
yaratt btn kullarnadr. Bunun farknda olan insan da elbetteki onun yolunda
yryecektir.
Beytin ilk msrasnda sorulan soruyla istifham; yohsul ve bay kelimeleri
arasnda tezat; keremn ve kemerin kelimelerinde cinas; kemer, kulluk ve balamak
kelimelerinde ilk; kerem, hon, yohsul, bay kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
5. Syei lim lduzna val eyle eh

Ki onudu zamn ay reyyya gelr
eh, syeni tlim lduzna vasl eyle ki ay konutuu zaman sreyyya

gelr.
Sye (f.i.) : 1. glge 2. koruma, sahip kma 3. yardm

Sreyy (a.h.i.) : 1.ast. lker yldz (semnn kuzey yarm kresinde
Sevr burcunun en parlak yldz olan Eddebernn ilerisinde ve Feres-i Azam
istikametinde grnen gzel bir yldz kmesi) 2. erkek ve kadn ad 3. aslm avize
Ey ah, glgeni ( koruyuculuunu) bahtmn yldzna kavutur ki ay,

konutuu zaman lker yldzna gelir.
air beyitte, gnlnn sultanna seslenmekte ve talihi zerine glgesini,

himayesini, ltfunu gndermesini istemektedir. Divan edebiyatnda daha ok
parlakl, insan zerindeki etkileri, gz veya gzyana benzetilmesi gibi hususlarla
iirlerde yerini alan yldz, ilm-i ncumu meydana getiren bir unsurdur465. Bu ilme
gre, her insann bir yldz vardr ve insanlar bu yldzn etkisi altndadr. nsanlarn
duygu, ahlak, huy ve shhatleri zerinde tesir eden yldzlar, onlarn iyi- kt, ansl-
anssz veya cimri-cmert olmalarnda nemli bir rol oynar466.
465
PALA, age, s. 524
466
PALA, age, s. 90
209
Sreyya, kamer menzilinde olan, serv ve hamel burlarnda kmelenmi bir
yldz takmdr. Sevgilinin yzndeki benlere benzetilir467. O, ayn zamanda ayn
kpesi niteliindedir468. Beyitten anladmza gre air, ay seyyresine mensuptur.
Bu yzden de zayf, metnetsiz olan469 air, beyitte sevgilinin kendisine ltfetmesini
ve kendisiyle konumasn istemektedir. Vuslat asndan anssz olan airin talihi
bylelikle deiecektir. nk, sevgili kendisiyle konutuunda airin yldz yer
deitirecek ve sreyynn, yani sevgilinin menziline girecektir.
Saye, tasavvufta ze gre kabuk kymetinde olan hakikatin glgesidir470. air
bir nceki beyitte tarikata girdiinin iaretini vermitir. imdi ise sultannn, yani
eyhinin kendisini himayesi altna almasn ve onu doru yola kavuturmasn
istemektedir.
Beyitte tali, lduz, ay, Sreyya ve sye kelimelerinde tenasp; eh
kelimesinde ise nid; tali-ay, lduz-sreyy kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb
sanat bulunmaktadr.
6. Zlf silsilesin depredicek bd- ab

Her seer velvelesi - eydya gelr
Bd- sab zlfnn silsilesin depredicek, velvelesi her seher k- eydya

gelr.
Silsile (a.i.c. selsil) : 1. zincir, zincirleme olan ey 2. art arda gelen

eylerin meydana getirdii sra 3. soysop, ocak 4. babadan oula sra ile yazlarak
meydana gelen kuak, soy defteri, soy aac 5.jeol. srada 6.mat. sra, dizi
Depretmek (t.f.) : kmldatmak, sarsmak, harekete getirmek
Velvele (a.i.) : 1. aknlk 2. grlt, patrt, yaygara, amata 3.mz.
Trk mziinde usuln darp paracklarna ayrlarak vurulma ekli
467
PALA, age, s. 403
468
PALA, age, s. 55
469
PALA, age, s. 56
470
ULUDA, age, s. 308
210
Sabah rzgr salarnn zincirini (rglerini) kmldatnca, grlts her
sabah lgn aa gelir.
Bad- sab, divan iirinde sevgilinin kokusunu tamas, datmas ve yaymas

gibi zellikleriyle dile getirilir. Esmesi, titremesi, eserken inlemesi gibi sebeplerle
n benzetileni olan471 bd- sab, beyitte sevgilinin salarn hafife
kprdatmtr. Sevgilinin salar zincir olarak tahayyl edildiinden, bu kprdatma
k olan air iin bir velveleye dnr (mbalaa).
Sevgilinin sa ve zincir arasnda, uzunluk ve rgl olmak bakmndan bir
benzerlik bulunmaktadr. Sevgilinin yzndeki sa ve kalar, sanki deniz zerinde
zincirlerle balanm bir kpr gibidir. Bu gzellik denizinde zincirlerle balanan bir
dier ey de, n kaya benzeyen gnldr472.
Tpk zincir gibi yakalama ve esir etme zelliklerine sahip olan san, zincir
ile olan bir dier mnasebeti de, eskiden delilerin zincire vurulmalardr. Dolunay
grdklerinde delilikleri daha da depreen delilerin ayaklarna zincir balanrm.
Deliler, zincirin kard sesle oyalanr ve sakinleirlermi473. Dolunay sevgili,
zincir ise sevgilinin salar olduuna gre, deliyi delirten de onu sakinletiren de yine
sevgilinin ta kendisidir. airin beyitte belirtii gibi, sabah rzgr sevgilinin kvrm
kvrm, halka halka ve rgl salarn dattka, bu ses akndan deli olan klarn
daha da lgnlatrr. Bunun zerine sevgili, onlar salaryla zincire vurarak ve her
sabah salarn rzgarda savurarak onlarn sakinlemesini salar. Bu bir nevi esaret
olmasna ramen, bu sesten holanan klar, asla esaretten kurtulmak istemezler.
Sa, tasavvufta kesreti ifade eder. n san zincirine bal olmas da
kesretten arnamam olmann sembolik bir ifadesidir474. air de beyitte, kesretten
kurtulamadn belirtmi olabilir. Ayrca gndz vaktinde tecellinin ok olmasndan
dolay vahdet, kesret gibi grnebilir. Yani gndz, bir nevi kesret tecellisi iken,
gece ise vahdet tecellisi olur. Gece, btn varlklarn uyuduu gibi sevgilinin ylan
salar da uyur. Sabah olunca ise zincire benzetilen salar uyanp ses karmaya
balar. Bu durum kesrette olan daha da deli eder.
471
472
TOLASA, age, s. 164
473
AKDEMR, Ayegl, Divan iirinde Cnn ve Mecnn Kavramlar ile Bu Kavramlarn
Fehm-i Kadm Dvnndaki Kullanm, bilig, Bahar / 2007, S: 41: 23-43, s. 31
474
AKDEMR, agm, s. 29
211
Beyitte bd- sab- her seher, silsile-k- eyda, depredicek-velvele
kelimeleri arasnda leff ner-i mevve; salarn zincire benzetilmesinde tebih,
eskiden delilerin zincire vurulmas olayna gnderme yaplarak telmih; zlf, silsile,
bd- sab, her seher, velvele, k- eyd, depredicek kelimeleri arasnda da zengin
bir tenasp sanat bulunmaktadr.
7. sn tbna ey ki mubil durca

anasn em ile pervne bir araya gelr
eyh ki hsnnn tbna mukbil durcak, em ile pervne bir araya gelr
sanasn.
Tb (f.i.) : 1. g, kuvvet, tkat 2. k, parlaklk 3. harret 4. tazelik 5.

kvrm, bklm 6. sknt, eziyet 7. fke 8. klcn keskinlii
Mukbil (a.s.) : 1. kar karya gelen, bir eyin karsnda bulunan 2.
bir eye kar, bir eye karlk yaplan 3.i. karlk 4.zf. karlnda
Ey eyh, (sevgilinin) gzelliinin parlakl karsnda durunca, mum ve

kelebein bir araya geldiini zannedersin.
Beyitte em ve pervane mazmunu kullanlmtr. Divan edebiyatnda k

pervane olunca, sevgilinin yz veya yana da mum olur475. Sevgili, meclisi
aydnlatan bir mumdur. Geceleyin n evresinde grlen kk kelebek manasna
gelen pervanenin de, muma k olduu dnlr. Eskiden ilerin mum nda
yapld dnemlerde gerek gerekse ss nedeniyle, mumun etrafnda dolaan
gece kelebekleri dner, sonunda da kendisini mumun alevine brakrm. airler de
beyitlerinde kendilerini kelebek, sevgiliyi mum olarak addetmiler ve canlarn
sevgili urunda verebileceklerini belirtmeye almlardr476.
475
PALA, age, s. 465
476
PALA, age, s. 402
212
Divan iirinde airlere gre hakiki k, blbl deil pervanedir. eyh de
sevgilisini karsnda grnce kendisini pervane, sevgiliyi mum olarak grr.
Sevgiliyi grp heyecandan onu kucaklarsa yanacaktr. En sonunda kendisini atee
atacak olan airin sonu yakndr. Beyite tasavvufi adan baktmzda, pervanenin
k etrafndaki bu yolculuu, vahdet yolundaki derviin yolculuuna benzer. Mum,
vahdeti temsil eder. Dervi de bu ilhi aka kendini kaptrarak yanan tarikat
ehlidir477. eyh, vuslata kavumasna, ilahi ak yolunda yanmasna ok az kaldn
belirtmek istemi olabilir.
airin beyitte kendisine seslenmesi ile nid ve tecrid; hsnnn tab-em,
eyh-pervne kelimeleri arasnda leff ner mretteb; sevgilinin gzelliinin
muma, airin ise pervneye benzetilmesinde tebih; hsn, tb, eyh, em, pervne
2.2.18. GAZEL 18478
Mefl Filt Mefl Filn
1. h ara aula bu md arrumuz

Yaup arara omaya abr u arrumuz
2. Y ala gzler ile ol md ahd kim

l ile ala cn u dil yo u varumuz
3. Yr seni lal bu lemde itiyr

Bir laa elde grmemiz itiyrumuz
4. Val glin oulamadusa am degl

n kim cemli b durur merzrumuz
5. Mamr gzler bizi mest itdi eyle kim

Maer gninde da aylmaz umrumuz
477
PALA, age, s. 402-403
478
BLTEKN, age, s. 164
213
6. Ram eyle l inyet ile ey'ye naar
adden gep durur anem intirumuz
erh
1. h ara aula bu md arrumuz

Yaup arara omaya abr u arrumuz
h, kara saunla karrumuz bu md? Sabr u karrumuz yakup karara,

komaya.
Karr (a.i.) : 1. durma 2. rahat 3. devamllk, sreklilik 4. lllk 5.

tahmin 6. tam l, ne az, ne ok 7. mz. ark mziinde taksim yaparken ana
makama dn 8. neticeye balama
Ey ah, siyah sanla bu karara m varmtk (byle mi anlamtk)?

Sabrmz ve kararmz yakp karartmasn.
air, daha nceden sevgilinin siyah salaryla bir anlama yapmtr. Ancak
sorduu sorudan da anlaldna gre, sevgili szn tutmamaktadr. ekli, rengi,
kokusu gibi daha birok ynden iirlere konu olan sa, perianl, dankl ve
dzensizlii ile n akln bandan alr479. Kimi zaman salarn kemend yapp
n boynuna geirir, kimi zaman zincir yapp kendisine balar.
Divan airleri, sevgilinin sanda asl olmay hem isterler, hem de bu
durumdan ikyet ederler. eyh de ikyet edenler arasndadr. Beyitten
anlaldna gre sevgili, aire bunlar yapmayaca konusunda sz vermitir. Yani
ona cevr cefasn gstermeyecektir. Ancak szn tutmayp airin sabrn tketmi,
onu cefasyla yakp siyah salar gibi karartp kl etmitir.
479
PALA, age, s. 418
214
Beyitte h kelimesinde nid; bu kelimeyle sevgili kastedildii iin ak
istiare; sevgilinin padiaha benzetilmesinde tebih; salarnn anlama yaplan bir kii
olarak belirtilmesinde tebih ve tehis; kara ve karara kelimelerinde cinas; ilk msrada
istifham; kara, sa, karara, yakup kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr.
2. Y ala gzler ile ol md ahd kim

l ile ala cn u dil yo u varumuz
Y ala gzlern ile ahd kim ol md? l ile cn u dil yog u varumuz ala.
Ala (t.i.) : el
Peki, el gzlerinle anlamamz byle miydi? Hileyle canmz, gnlmz ve

varmz youmuzu alsn (alr).
Beyit, bir nceki beyitin devam gibidir. air, ilk msrann banda kulland
ya balac ile iki beyti birbirine balamaktadr. Bu kez anlama yaplan, sevgilinin
gzleridir. Sevgilinin gzellik unsurlarnn banda yer alanlardan gz, gamze, ka ve
kirpik ile birleik bir unsurdur. Vazifesi grmek olduu halde grmeyen
sevgilinin gz, zalim ve kan dkcdr. Rengi genellikle eladr ve beyitte de
olduu gibi l yani hile kelimesi ile birlikte kullanlarak cinas yaplr480.
Gz, dier unsurlaryla bir olarak n canna oklarn gnderir. n
btn var you, sevgilisine verebilecei en deerli eyi olan cann bile kana bular.
air, sznde durmayan sevgilinin gznn hilekr olduunu belirtmektedir. nk
sznde durmamtr ve hileyle n gnln ele geirmitir.
Beyitte ala, ala ve l kelimelerinde cinas; gzlerin anlama yaplan ve hile
yaparak can alan bir kii olarak addedilmesinde tebih ve tehis; yog ve var
kelimelerinde tezat; ilk msrada istifham; can, dil, l, ala, gz kelimelerinde ise
480
TOLASA, age, s. 191
215
.

3. Yr seni lal bu lemde itiyr

Bir laa elde grmemiz itiyrumuz
(Yr, bu lemde seni ihtiyr klal, bir lahza ihtiyrumuz elde grmemiz.
htiyr (a.i.) : 1. seme, seilme 2. katlanma 3. kendi arzusuyla hareket

etme 4.s. yal (kadn-erkek)
Ey sevgili, bu dnyada seni seeli, bir an olsun seilmilii elde edemedik

(irademiz elimizde olmad).
Beyitte sevgiliye seslenilmektedir. air, bu fani dnyada kendisine sevgili

olarak onu semitir. Hem de bunu kendi iradesi ile yapmtr. Onun btn
eziyetlerine katlanm, her skntya sabretmitir. Ama sevgili tarafndan
seilmediini belirten air, onun ilgisizliinden ikyet etmektedir. air tarafndan
kendisine muk olarak seilen sevgili olmutur, ama sevgili tarafndan kendisine
k olarak seilen kii air olmamtr. air de beyitte, bundan dolay duyduu
znty dile getirmektedir.
Beyitte ihtiyar kelimesini, insann kendi arzusuyla hareket etmesi anlamnda
ele aldmzda, airin sevgiliyi kendi iradesi ile setii anlam kar. nsanoluna
czi bir irade verilmitir ve yine ondan doru yolu semesi istenir. Tasavvufta
ihtiyar, kulun, Allahn kendisi iin yapt tercihi yine onun inayetiyle tercih etmesi,
daha dorusu kendi iradesi ile deil, Hakkn iradesiyle irade etmesidir481.
Beyitten karlan anlama gre, sevgili bakasna ilgi gstermektedir. air ise
bu gsterilen ilgiyi kendisinin hak ettiini dnmektedir. nk gerek k odur.
Sevgilinin ltfuna mazhar olan dier kiiler, yani rakipleri daha da kahreder.
nk divan edebiyatnda sevgilinin rakip ile alkdr olmas, k ile olmamasndan
daha ktdr.
481
ULUDA, age, s. 182
216
Beyitte yr kelimesinde nid; ihtiyr kelimesinde tekrir; yar, ihtiyr klmak,
lem kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
4. Val glin oulamadusa am degl

n kim cemli b durur merzrumuz
Vasl glin kohulamadugsa gam deil. n kim cemli bag mergzrumuz

durur.
Mergzr (f.b.s.) : ayrlk, imenlik, sulak yer
Kavuma gln koklamadysak gam deildir (zlmeyiz.) nk yz

gzelliinin bahesi (bizim) imenliimizdir.
Divan edebiyatnda srekli alayp inleyen n en nihai hedefi, sevgiliye

kavumaktr. Sevgilinin hasreti ile hicran iinde olan k, yolun sonunda vuslatn
olduunu bilir ve vuslatn nimetlerini dnerek ektii btn skntlara katlanr482.
Beyitte air, vuslata eremediini belirtmektedir, ancak bu durumdan dolay da
gamlanmamaktadr.
Gl, sevgilinin yz veya yanana benzetilen veya benzeyen olarak
kullanlan bir mefhumdur. air, vuslat gln koklayamadn syleyerek sevgilinin
yanan pemediini belirtmeye almtr. Ama yukar da da belirttiimiz gibi,
buna zlmemektedir. nk sevgilinin yz gzelliinin bahesi, airin imenliidir.
air sevgilinin getii yollara, yani ayak toprana yzn srmektedir. Ayrca
imenlik derken, air burada sevgilinin ayva tyne de gnderme yapm olabilir.
nk anber gibi kokan hatt, sebz, emen, ter ve giyah gibi unsurlar da iine alr.
Sevgilinin gl gibi olan yanann bu otlarla evrelendii dnlr483. air vuslat
gln koklayamadysa da, ayva tylerinin anber kokusunu koklamasnn yeterli
olduunu ifade etmektedir.
482
PALA, age, s. 516
483
PALA, age, s. 217
217
Beyitte gl, kohulamadugsa, mergzr, ceml, bag kelimelerinde tenasp;
kavumann bir gle benzetilmesinde tebih; glden kastn sevgilinin yanaklar
olmasyla ak istiare sanat yaplmtr.
5. Mamr gzler bizi mest itdi eyle kim

Maer gninde da aylmaz umrumuz
Mahmr gzlern bizi eyle mest itdi kim maher gninde dah humrumuz
aylmaz.
Mahmur (a.s. hamrdan) : 1. sarholuun verdii sersemlik 2. uyku

basm, arlam gz, baygn gz
Humr (a.i.) : ikiden sonra gelen baars, sersemlik
Baygn gzlerin bizi ylesine sarho etti ki maher gnnde bile

baarsndan aylamayz.
Sevgilinin gzlerinin mahmur ve baygn bak, bakanlar zerinde sarholuk

etkisi yaratmaktadr. Divan edebihyatnda sevgilinin mahmur bakl gz,
genellikle nergis ile birlikte kullanlr. Sevgilinin mahmur bak, nergise
benzetilmektedir.
Bir efsaneye gre gl ile nergis arasnda bir ak yaanm ve nergis, gz
eklinde bir iek haline sokularak kyamete kadar intizar ekmeye mahkum
edilmitir484. Genellikle mest ve uykulu bir baka sahip olduu dnlen nergisin
bu zellikleri, iinde barndrd narkotik unsura ve kapanmayan bir gz
andrmasna dayandrlmaktadr485. air de sevgilinin bu mahmur, baygn bakndan
dolay ylesine sarho olmutur ki maher gnnde bile aylamayacan
dnmektedir. Hesap gnnde uyuyan veya baygn olan kimsenin olmayacan
bilen air, sarholuunun derecesini mbalaal bir ekilde anlatmaya almtr.
484
PALA, age, s. 388
485
TOLASA, age, s. 481
218
Beyitte mahmr ve humr kelimeleri arasnda itikak; mahmr-aylmaz ve
mest- humrumuz kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb; mahmur, gz, mest,
aylmaz ve humr kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
6. Ram eyle l inyet ile ey'ye naar

adden gep durur anem intirumuz
Sanem, eyhye nazar ile inyet kl, rahm eyle, intizrumuz hadden gep
durur.
nyet (a.i.) : 1. dikkat, gayret, zenme 2. ltuf, ihsan, iyilik

Rahm (a.i.) : acma, esirgeme, koruma
ntizr (a.i. nazardan) : 1. bekleme, beklenilme 2. gzleme,
gzlenilme
Ey put gibi gzel, eyhye bakp (ona) iyilik et, ac. Bekleyiimiz, snr
gemitir.
air, gazelin son beyitinde put gibi gzel sevgiliye seslenmekte, kendisine
acmasn ve ihsanlarda bulunmasn istemektedir. nk beklentisi snr geen
airin, nl air Nedimin dedii gibi tahamml mlk yklmtr.
air, bir nceki beyitte sevgilinin nergis gzlerini anlatmak iin bir efsaneye
telmihte bulunmutu. Bu beyitte de nergisle ilgili bir baka efsaneye telmihte
bulunmaktadr ki bu da Yunan mitolojisindeki narkisos efsanesidir. Efsaneye gre;
ok gzel ve aktan anlamayan bir delikanl olan Narsisin derdinden perian olan
gen kzlar, onu Tanrya ikyet ederler. Bu ikyet sonucunda Narsis, bir gn suda
kendi aksini grr ve kendisine k olur. Suda kendisini seyrederken suya der ve
boulur. Vcudu ryp yerinde gze benzeyen bir iek biter ve bu iek gzellere
hayran hayran bakar486. Yani, bu sefer kyamete kadar intizar eden air olmutur.
Nergis gibi hayran hayran sevgilisini izler ve ona kavuaca gn bekler.
486
PALA, age, s. 388
219
Sevgilisinin kendisine acmasn isteyen air, bu bekleyiin bir son bulmasn
istemektedir.
Beyitte snem kelimesinde nid ve ak istiare; nazar ve intizar kelimeleri
arasnda itikak; rahm eyle, inyet kl kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
2.2.19. GAZEL 19487
Mtefiln Faln Mtefiln Faln
1. Aceb bu devr iinde neyin af belrmez

Sitem cef ondan kerem vef belrmez
2. Neyin bu ar on atar u siper dutlmaz

Neyin bu devr derdin virr dev belrmez
3. Didiler tevekkl eyle eleme taamml eyle

Bu sze teemml eyle ki geen bel belrmez
4. Hele iy ikeste glm yine derd ile o ge

Ki bu am zamnesinde fera u if belrmez
5. Dileg buysa ey iiginde viresin cn

Yzm ururam dn gn eer-i du belrmez
erh
1. Aceb bu devr iinde neyin af belrmez

487
BLTEKN, age, s. 165
220
Sitem cef ondan kerem vef belrmez
Aceb neyin bu devr iinde saf belrmez? ogndan sitem cef

(belirir), kerem vef belrmez.
Vef (a.i.) : 1. sznde durma, szn yerine getirme 2. dostluu

devam ettirme 3. yetime, yetme, kafi gelme 4. deme 5. erkek ad
Acaba niin bu dnya iinde rahatlk (gnl enlii, i rahatl) belirmez?

oundan sitem ve eziyet (belirir), cmertlik ve sznde durma belirmez?
Devr kelimesi, divan edebiyatnda eitli sebeplerle dnme, dolama, zaman,

a, insann dnyaya gelip gitmesi gibi anlamlarla kullanlr. air, iinde bulunduu
zamandan ve dnyadan ikyetidir. Bir gn olsun bu dnyada rahat yz grmemi,
bir kere bile yz glmemitir ve bunun nedenini merak etmektedir. Her defasnda
insanlardan sitem ve cefa grm, bir kez olsun cmertlik veya vefa grmemitir.
Divan iirinde klara cefa eden kii veya kavramlarn banda sevgili ve
felek gelmektedir. air beyitte devr kelimesini kullanarak felee, cevr ve sitem
kelimelerini kullanarak sevgiliye gnderme yapmaktadr. Sevgili, srekli a eziyet
eder, acmaz. Felek de ayn ekilde, n mutsuz olmas iin elinden geleni yapar.
klar balarna gelen kt olaylarn, talihsizliklerin tek msebbibi olarak felei
grr ve srekli felekten ikyet ederler.
Devr kelimesi, astronomide gezegenlerin dolanm mddeti iin de
kullanlr488. air ncelikle felekten, sonrasnda da sevgiliden ikyetidir. Devr
kelimesini dnya anlamnda aldmzda, airin bir mihnet yeri olan dnyadan
ikyet ettii grlr. Fanilii ve insan kendisine mahkm edici vasflarndan
dolay, kendisini burada gurbette varsayan Hak kiiler, bu snanma meydannda
rahat, huzur bulamazlar. Allah bilmemek, Allahtan gfil olmak anlamlarna gelen
dnya, sslenmi bir gelin gibidir, bu gelini isteyenler ondan kurtulamazlar489.
488
PALA, age, s. 129
489
ERGNL, Zafer, Temel Tasavvuf Klasiklerinde Dny Algsna Toplu Bir Bak
http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CBsQFjAA&url=h
ttp%3A%2F%2Fdergipark.ulakbim.gov.tr%2Fuluifd%2Farticle%2Fdownload%2F5000017894%2F5
000018184&ei=EJJiVMTOHYLP7QbMp4GgAw&usg=AFQjCNEMUQE_ATtKosyedE1wGmr_lOe
_A&sig2=BYgs4I1oMfpI5JKvIHbPgw&bvm=bv.79400599,bs.1,d.d2s, (11.02.15)
221
Beyitte saf, vef, cef kelimelerinde cinas; ilk msrada aceb ve neyin
kelimeleri ile istifham; saf ve cef kelimeleri arasnda tezat; cef, sitem, devr
kelimelerinde ilk, saf, vef, kerem kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
2. Neyin bu ar on atar u siper dutlmaz

Neyin bu devr derdin virr dev belrmez
Neyin bu arh okn atar u siper dutlmaz. Neyin bu devr derdin virr
dev belrmez?
Siper (f.i.) : 1. arkasna saklanlacak ey 2. koruyucu, engel 3.

gizlenilip savalacak ey veya yer 4.s. kuytu, korunabilen yer 5. apka kenar, n
Niin bu felek okunu atar da (ona) siper tutulmaz. Niin bu dnya derdini
verir de (o derdin) devs belirmez.
air, ikinci beyitte de felekten ve dnyadan ikyet etmeye devam etmektedir.

iirlerde ykseklik, ycelik, genilik, sonsuzluk, ihtiyarlk, dneklik, kahpelik gibi
ynleriyle ele alnan felee kar tutum olumsuzdur. Felein szne asla itimad
edilmez, zalim ve hilekrdr. A sevgiliden ayran ve onu gama boan felein ta
kendisidir. Bunu da, att oklarla yapar490.
Felein bir yay eklinde dnlmesi, kader kavram dolaysyladr. nk
kader atlan, hedefine kesinlikle isabet eden, asla skalamayan bir oka benzetilir491.
Felek kader oklarn aire frlatr, ama air bu oka siper tutamaz. nk her insan
gibi o da kaderinde olanlar yaayacaktr. Eer kaderinde dert ekmek varsa
ekecektir ki felek her zaman aire dert ektirmitir. stelik ektirdii derdin
devsn da vermemitir. n tek derdi, sevgiliden ayr olmaktr. Felek onu
sevgiliden ayrm, yeniden vuslata erdirmemitir.
490
491
TOLASA, age, s. 404
222
Tasavvufta bu sevgili, Allahtr. nsan bezm-i elestten beri sevgiliden ayrdr.
airin bu hakr, virne yerde kalmas ve dert ekmesi, Levh-i Mahfuzda yazldr.
Kaderinden ikyet ediyor gibi grnen air, aslnda cevabn bildii sorular
sormaktadr. air, bu dnyada dert ekip ahiret hayatnda saadete ereceini
bilmektedir. Bir hadis-i erifte, Dnyada rahat yoktur, bir bakasnda ise Dnya
hiretin tarlasdr buyurulur. Bu iki hadisi gz nne aldmzda, tarlada ne kadar
kalndnn deil, eve ne kadar mahsl gtrlebildiinin neminin vurgulandn
grrz. Nitekim bu dnyada zikri Allah olann, tarlasna dert ekenin dier dnyada
saadet biecei bilinmektedir.
Beyitte arh-devr, ok-derd, siper-dev kelimeleri arasnda leff ner-i
mretteb; her iki msrada bulunan neyn kelimesi ile istifham; derd ve dev
kelimelerinde tezat; felein kiilertirilerek ok atan ve dert veren bir insana
benzetilmesinde tebih ve tehis; ok, siper, arh, devr, derd, dev kelimeleri arasnda
ise tenasp sanat bulunmaktadr.
3. Didiler tevekkl eyle eleme taamml eyle

Bu sze teemml eyle ki geen bel belrmez
Eleme tahamml eyle, tevekkl eyle. Bu sze teemml eyle ki geen bel
belrmez didiler.
Elem (a.i.c. lm) : 1. ar, ac, sz, sanc; keder, dert, maddi ve
manevi zdrap
Tevekkl (a.i.) : ii Allaha brakp kadere raz olma
Teemml (a.i. emelden) : iyice, etraflca dnme
Acya katlan, iin sonrasn Allaha brak. Bu sz iyice dn ki geen bela

yeniden ortaya kmaz dediler.
Bir nceki beyitte kaderin kendisine glmediini, hep ac ektiini belirten

air, bu beyitte baz kiilerden ald tleri sylemektedir. aire ektii acya
223
katlanmas ve tevekkl etmesi gerektii sylenmitir. Tevekkl, her trl tedbiri
aldktan sonra ii Allaha brakp kadere raz olmaktr492. Kurnda: O zaman,
Allah'tan bir rahmet sebebiyle onlara yumuak davrandn. Ve eer sen, kaba, kat
yrekli olsaydn, mutlaka senin etrafndan dalrlard. Artk onlar affet ve onlar iin
mafiret dile ve iler konusunda onlarla muavere et (dan). Azmettiin zaman, artk
Allah'a tevekkl et. Muhakkak ki Allah, tevekkl edenleri (Allah'a gvenenleri)
sever493 buyurularak, tevekkln tanm yaplmaktadr. air, kaderine isyan ederek
bir sonuca varamayacaktr. Kaderinde ac ekmek varsa ekecektir. Acya sabredip
Allahn bu sabreden kulunu grmesini bekleyecektir.
Tevekkl, tasavvufta her durumda Allaha snma, vesvese, endie halini
yok edip insan rahata kavuturan Allaha gven hali anlamlarna gelmektedir494.
air, aclara kar gsterdii byk sabr neticesinde rahata ereceine inanmal ve
Allaha yrekten gvenmelidir. Rahata kavutuunda ektii aclar bir daha
tekrarlanmayacaktr. Nitekim Kurnda: Ey inananlar! Sarslmaz bir sabr ve
namazla (Allah'tan) yardm dileyin! Unutmayn ki, Allah zorluklara kar
sabredenlerle beraberdir495. buyurulmaktadr.
Beyitte eyle kelimesinde tekrir; elem, bel, tahamml kelimeleri arasnda
4. Hele iy ikeste glm yine derd ile o ge

Ki bu am zamnesinde fera u if belrmez
y ikeste gnlm, hele bu gam zamnesinde ki ferah u if belrmez, yine

derdn ile ho ge.
Ferah (a.i.) : gnl akl, sevin, sevinme

if (a.i.c. efiye) : hastalktan kurtulma, iyi olma, saalma
Hele: mdem, mdem ki
492
PALA, age, s. 492
493
Kurn- Kerm, l-i mrn Suresi, (3/159)
494
ULUDA, age, s. 357
495
Kurn- Kerm, Bakara Suresi, (2/153)
224
Ey krk gnlm mdem ki bu keder devrinde sevin ve iyi olma meydana
gelmez, (o zaman) yine derdinle ho gein.
Tevekkl edip intizar hali iinde olan air, en sonunda doru yolun yine
derdiyle dost olmak olduuna karar vermitir. Beyitte if ve ferah szcklerini
kullanan air, kendisinin bedenen ve ruhen hasta olduunu dnmektedir. Kalbi
krlmtr, bedenen de yorgun dmtr. inde bulunduumuz devr-i kamer, aire
gre devr-i kederdir. Artk umutlar tkenen airin, kaderden ifa veya ferah
beklentisi kalmamtr.
Hem bedensel hem de ruhsal ynden bitkin, zayf den n, bu kt ve
dayanlmaz zamanlarnda yannda olan tek ey derdidir. Yani, bir nevi acsn gren
ve anlayan, acnn zorluunu farkeden tek dert ortadr. Uzun bir zamandr birlikte
olmas da airde alkanlk hali meydana getirmi olabilir. Halk aznda sylenilen
bkemediin eli peceksin fehvsnca, air derdiyle iyi geimeye, onunla dost
olmaya karar vermitir.
Bir baka adan bakldnda, derdi veren Allah olduuna gre derdi de,
derdi vereni de sevmek gereklidir. Yce Allah en iddetli belalar peygamberlerine,
sonra onlar takip edenlere vermitir496. Said Nurs 17. szde:
"Brak biare feryad, beldan gel, tevekkl kl!
Zira feryat bel-ender, hat-ender beldr, bil!
Bel vereni buldunsa, at-ender, saf-ender beldr, bil!
Brak feryad, kr kl manend-i belbil, dem keyfinden gler hep gl
ml497." diyerek bu konunun nemini vurgulamtr.
airin beyitte gnlne seslenmesinde nid ve tecrid; gam-ferah, derd-if
kelimeleri arasnda tezat; ikeste gnl-gam, derd-ferah u if kelimeleri arasnda leff
ner-i mretteb; gnl, derd, gam zamnesi, ferah, if kelimeleri arasnda tenasp
sanat bulunmaktadr.
496
http://www.sorularlaislamiyet.com/article/5088/en-siddetli-belalar-peygamberlere-gelmistir.html,
(22.11.2014)
497
http://www.sorularlarisale.com/makale/12020/birak_ey_bicare_feryadi_beladan_kil_tevekkul___zir
a_feryat_bela_ender_hata_ender_beladir_bil___bela_vereni_buldunsa_ata_ender_safa_ender_beladir
_bil___birak_feryadi_sukur_kil_manendi_belabil_dema_keyfinden_guler_hep_gul_mul_aciklar_misi
niz.html, (22.11.2014)
225

5. Dileg buysa ey iiginde viresin cn

Yzm ururam dn gn eer-i du belrmez
eyh, dilegn buysa iiginde cn viresin. Dn gn yzm ururam, eser-i

du belrmez.
Eser ( a.i.c. sr) : 1. nian, iz, almet 2. telif 3. baslm kitap 4.

hads-i erif 5. tarih, vakyi kitab 6. bir kimsenin meydana getirdii ey 7. tesir
eyh, eer istein buysa eiinde can versin. Gece gndz yzm eiine
srerim, dumn bir etkisi olmaz.
eyh, eer (sevgilinin) istei buysa (onun) eiinde can veresin. Gece
gndz yzm eiine srerim, (ama yine de) duamn kabul olduunu gsteren bir
alamet belirmez.
Grld gibi beyitin gnmz Trkesine iki farkl ekilde evirisi olabilir.
lkinde, airin sevgilinin eiinde can vermek istemesi kendi arzusuyla, ikincisinde
ise sevgilinin arzusuyla olmaktadr. Sevgilinin isteinin, n kendi istei yannda
daha mhim olmas ve airin isteinin, sevgilininkiyle ayn dorultuda olmas
neticenin ayn olmasna neden olur. Her iki trl de air, gece gndz sevgilinin
eiine can vermek iin yzn srp dua ettiini, ancak duasnn kabul olduuna
dair bir iaretin olmadn belirtmektedir.
air, bir nceki beyitte dertleriyle iyi geinmeye karar verdiini belirtmiti.
Ama bu durum divan iirindeki sevgilinin, genel zelliklerine ters dmektedir.
Nitekim sevgili, nn devaml ac ekmesini ve zlmesini ister. Sevgilinin
isteinin bu olduunu anlayan air, beyitte sevgilinin kendisini ldrmesini
istemektedir. Bunun iin de srekli sevgilinin eiinde dua eder.
Eiine yz srmek bir deyimdir. Sevgili ile k arasnda snr tekil eden
eik, sevgilinin yceliinin, n tevazusunun en u noktalarda grld zemindir.
226
a gre eikte lmek, sonsuz bir hayata veya saadete kavumak demektir. Tam
bir alama ve yalvarma yeri olan eik, k iin lnebilecek en gzel yerdir498.
n, felekler kadar yksek olan eie ulamas ok zordur499. Eie ulaan
k, burada bir kle ve dilenci gibi srekli secde halindedir500. air de beyitte
sevgilinin eiine gece gndz yzn srdn, ona halini arz etmeye altn
ve sevgilinin kendisine ihsanlarda bulunmas iin dua ettiini belirtmektedir. Ama
dualar kabul olmamakta, air yine aclar iinde kvranmaktadr.
Eiine yz srmek, secde ile alnn yere koymak anlamna da gelmektedir.
Beyitte eik, yz srmek, ve dua kelimeleri bizi namaz mazmununa gtrr. Kulun
Allaha en yakn olduu an, secde andr. air de beyitte, kulluk ettii Allaha
secdede iken, yani en yakn annda kavumak istemektedir.
Beyitte airin kendisine seslenmesinde nid ve tecrid; can vermek ve eie
yz srmek sz beklerinde irsal-i mesel, can vermek kelimesinin hem lmek, hem
de can atmak gibi anlamlara gelmesinden dolay kinaye; dn ve gn kelimeleri
arasnda tezat; dilek-eser-i dua, iig-yz urmak kelimelerinde leff ner-i mevve;
eyh, iig, dn gn, yz urmak, eser-i dua kelimeleri arasnda tenasp sanat
bulunmaktadr.
2.2.20. GAZEL 20501
Mfteiln Mefiln Mfteiln Mefiln
1. li eger meded lup yr ele gire bir nefes

ki cihn terk idem n ki hev durur heves
2. Cnuma py-bend idp zlfi selsilin direm

kr ki bu del gl buld belya dest-res
3. Glme gzi nesi dir ki o zlfi baa ba

Neyleye ara gnl n gicede seyr ider ases
498
EREN, Abdullah, Fuzl, Bk, Hayl ve Yahy Bey Divanndan Hareketle Sevgilinin Eii,
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, S: 3 / 10, K 2010, s. 273-274
499
EREN, agm, s. 275
500
EREN, agm, s. 280
501
BLTEKN, age, s. 166
227
4. Gl yzi b byn bd- abdan almasa
Cn una cihn evi glen ise olur afes
5. l ile lle lebleri alnu l itdgin

alama anda var ise anda ar olur meges
6. Snede lekeri ural ks- salanat

h ki yra nlemz gelmedi ulul-i ceres
7. Ahd arr- yrdan ey tevau eyleme

Kes szi dnyede af bulmam ola h kes
erh
1. li eger meded lup yr ele gire bir nefes

ki cihn terk idem n ki hev durur heves
Eger tli meded klup, bir nefes yr ele gire, iki cihn terk idem. n ki
heves hev durur.
Meded (a.i.) : 1. yardm, imdat 2.n. aman, eyvah!

Hev (a.i.) : heves, istek, arzu; sevgi, holanma
Heves (a.i.) : 1. arzu, istek 2. gelip geici istek
Eer kaderim yardm eder de bir anlk (bile olsa) sevgili elime geerse, iki
dnyay da terk ederim. nk (bu benim) arzu(m)dur, istek(im)dir.
Tek istei vuslata eriebilmek olan air, kaderinden midini yitirmemitir. Bir
nefeslik bile olsa, sevgiliye kavuaca hususunda umutludur. Bu da ancak talihinin
228
yardm ile olacaktr. Eer talihi bir dneklik yapmazsa ve szn tutarsa, vuslata
erien air, iki dnyay da terkedeceini belirtmektedir.
Beeri ak, ilhi ak iin bir basamak olduunda anlam kazanr. air beyitte
beeri aktan deil, gerek aktan sz etmektedir. Bir baka beyitinde:
Her b-haber ne bile mahabbet safsn
N-merde ak derdi hev v heves gelr502 diyerek kendisini bu
namertlerden ayrm, gerek akn temizliini ve mutluluk vericiliini bilen biri
olarak gstermitir.
Tasavvufta, tek varlk olan Vacibl- vcuda kavuabilmek iin geici olan
dnyay ve dnya nimetlerini terk etmek gerektir. air, sevgiliye kavutuunda
sadece dnyay deil, ahireti bile terkedeceini belirtmektedir. Bu, fenafillahtan
sonraki bekbillah makamdr. Fenfillah, Allahn varlnda fani olmak demektir.
Bekbillah ise, fani olan varln Allah ile sonsuz olmas demektir. Bu makama
eriebilen kiinin cennet bile umrunda deildir. Onun tek istei, yce sevgilinin
yaknnda, onunla birlikte olmaktr.
Ancak, beyitte heves ve hev kelimelerini kullanan air, hala nefsinin
isteklerine bal olduunu belirtmek istemitir. Hev, tasavvufta nefsin akl ve din
tarafndan yasaklanan kt arzulara kar eilimi demektir503. Hala dnya heveslerine
eilimli olan air, sevgiliye kavutuunda her eyden vazgeebileceini
belirtmektedir. Bunlarn arasnda ahiret hevs da bulunmaktadr. nsanlarn ahiretten
en byk beklentisi cennettir. air, sevgilinin didrn grebilmek iin cennetten bile
vazgemeye hazrdr.
Beyitte nefes ve heves kelimelerinde cinas; n bahtla ilikisi gz nne
alndnda tali, meded, yr, ele girse kelimelerinde tenasp sanat vardr.
2. Cnuma py-bend idp zlfi selsilin direm

kr ki bu del gl buld belya dest-res
502
AKARSU, Kamil, Adna Ak Dediler (Divan iirimizden Metin erhi rnekleri), Aka Yay.,
Ankara 2007, s. 45-46
503
ULUDA, age, s. 165
229
Zlfi selsilin cnuma py-bend idp kr ki bu del gnl belya dest-res
buld direm.
Py-bend (f.b.i.) : 1. ayakba, payvant 2. kstek 3. mani, engel

Dest-res (f.b.i.) : elerme, kuvvet ve zenginlik
Salarnn silsilesini canma ayakba edip (edeli) kr ki bu deli gnln

belaya eli eriti derim.
Sevgilinin salarnn zinciri, airin canna ayakba olmutur. Yani, aktan

deliye dnen airi bir nevi kendisine balamtr. air ise buna kretmektedir.
nk sevgilinin ayana balad zincir, onu sevgiliye, belalara ulatracak en
nemli tutanaktr.
Tasavvufta okluu nedeniyle sa, kesrettir ve kesret zinciri airin ayana
dolanmtr. Can ise kiiyi hayata balayan bir unsurdur. k iin can deil, gnl
nemlidir. nk Allahn tecellisi canda deil, her eyiyle bir hissetme
mekanizmas olan gnlde tecelli etmektedir. airin beyitte mutlu olmasnn iki
nedeni vardr. Bunlardan ilki kesret zincirinin airin gnlne deil canna
balanmas, ikincisi ise kesret olmadan vahdet olmayacann bilincinde olan airin
belaya tutulmasdr.
Tasavvufta silsile, genel olarak halkn ilahi huzura ynelmesi demektir504.
lhi huzura ynelen bir kii, belalardan emin olur ve kreder. nk onun belalara
kar elini ayan balayan bir gc olduunu hisseder.
Beyitte py ve dest kelimeleri arasnda tezat; zlfn zincire benzetilmesinde
tebih; zlfi selasil-deli gnl, canuma-belaya kelimeleri arasnda leff ner-i
mevve; eskiden delilerin zincire vurulmasna gnderme yaplmasnda telmih;
anlam bakmndan can, zlf, selasil, pay-bend, deli gnl kelimeleri arasnda ise
tenasp sanat bulnmaktadr.
3. Glme gzi nesi dir ki o zlfi baa ba

504
ULUDA, age, s. 320
230
Neyleye ara gnl n gicede seyr ider ases
Gzi hnesi gnlme zlfi ko, bana bak dir ki kara gnl neyleye n ases
gicede seyr ider.
hne, ahne (a.i.) : 1. inzibat memuru, emniyet memuru 2. harmanlara

nezret eden kimse
Ases (a.i.) : gece devriye gezen, gece bekisi
Gznn zabtas gnlme sam brak, bana bak der. Ancak kara gnl
(bahtsz) ne yapsn, gece bekisi geceleri dolar.
Beyitte, sevgilinin gznn zabtas ile air kar karya gelmitir. Sevgilinin
salarna bakakalan aire inzibat memuru kzm, sana deil yzne bakmasn
sylemitir. Ancak airin gnl, karanlklar iinde kalm, hi gn yz grmemitir.
Beyitte geen kara gnl kelimesi, kara bahtl anlamna da gelir. air, sevgilinin
salarnn renginden ve talihinden dolay kendisini gece bekisine benzetmi ve gece
bekisinin iinin geceleri olduunu belirtmeye almtr.
Sevgilinin sa, rengi dolaysyla geceye benzetilir505. n gnl de bu
gecede dolaan bir ases gibidir. air, hem burada asldr, hem de grev yeri buras
olduu iin asayii salamak amacyla sevgilinin san rakiplere kar korumaktadr.
Kelime anlam yk, azk, dmanlk, at srs gibi farkl anlamlara gelen
hne, IX. yzyldan sonra bir blge veya ehrin asayiinden sorumlu kii anlamna
karlk gelen bir terim olarak karmza kmaktadr506. Sevgilinin yanann,
yznn, dudann yani heyet-i umumiyesinin asayiinden sorumlu olan ey
gzdr. Emniyeti bozacak bir durumda kulland silah ise, kl veya oktur. Ayrca
air, kelimenin ilk anlamlarna da iaret ederek gzn dmaln belirtmek istemi
olabilir.
Tasavvufi adan; bakmay bilmeyen gz, insan kesret lemine balar.
Tasavvufta sa kesret, yanak ise vahdettir. airin gnl, sevgilinin sana baktndan
kesrete dnktr. Ancak ald uyarlar yzn vahdete, yanaa veya yze, yani
vahdete evirmesini sylemektedir. Burada hne, eyh olabilir. airin aadaki
505
PALA, age, s. 418
506
MERL, Erdoan, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, ahne Maddesi, C: 38, s. 292
231
beytinde kulland ahne veya hne kelimesi, ulamak istedii hedeften sapmasna
neden olacak dnya zevkleri olarak aklanmtr.
eksn nihn srhiyi sfi-i savmaa
Nola giceyse ahne iidr ases gelr507
Beyitte, gn ve gice kelimeleri arasnda tezat; kara gnl deyiminde irsal-i
mesel; gn kelimesinin kader, talih baht anlamlarnda da kullanlabilmesinde iham;
gzn hneye, gnln asese benzetilmesinde tebih; gice ases, hne kelimeleri
arasnda ilk; zlf, gz, gnl, kara gnl, gice kelimeleri arasnda da ikinci tenasp
sanat bulunmaktadr.
4. Gl yzi b byn bd- abdan almasa

Cn una cihn evi glen ise olur afes
(Can kuu) gl yzi bag byn bd- sabdan almasa, cn kuna cihn evi
glen ise kafes olur.
(Can kuu), gl yznn bahesinin kokusunu sabah rzgrndan almazsa,

can kuuna dnya evi, gl bahesiyse, kafes olur.)
n cannn kua benzetilmesi, onun sevgilinin gzne, kana, sana

avlanmas ve tenin bir kafes olarak dnlmesindendir508. Eer can kuunun
meskeni glen ise, air burada blbldr. Can eer blbl ise, avlanma gibi bir
durumu yoktur. Sevgilinin yz ba ve bahara, yz gzellii gl bahesine, endam
da bir gle benzetildiinden k, gam kafesinde tutsak bir blbl olur509.
aire gre, eer can blbl sabah rzgrndan, sevgilinin gl yznn
bahesinin kokusunu almazsa bulunduu yer ona gl bahesi deil, kafes olacaktr.
Sabah rzgr iirlerde sevgilinin sann kokusunu tayan, datan, yayan bir unsur
olarak gemektedir510. air, sabah rzgrnn sevgilinin kokusunu getirmedii gn,
507
AKARSU, age, s. 46-47
508
TOLASA, age, s. 332
509
TOLASA, age, s. 332
510
PALA, age, s.417
232
hayatn kendisine zindan olacan ifade etmektedir. airin ayn konuda bir beyiti
daha vardr:
Can blbl teferr-i didr klmasa
Firdevs bustn gzine kafes gelr Bu beyitte de sevgilinin yzn
seyretmek, cennete gitmekten daha stn tutulmaktadr. Her iki beyitte de sevgilinin
yznn gzelliinden bahsedilmitir. Bilindii gibi Allahn btn sfatlaryla tecelli
ettii yer, insann yzdr. Hak ann tek gayesi de didar grmek, yani
Cemlullhtr511. Dnyada tecellileri grmeyen, fark edemeyen insanlar da bir nevi
kafesin iindedir. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.): Dnya mminin zindan,
kfirin cennetidir512. buyurmulardr. Beyitte air sevgilinin yznn kokusunun
bile, iinde bulunduu fani dnyann gl bahesi olmasna yeteceini belirtmektedir.
Beyitte gl yzi-can kuu, ba-cihan, bd- saba-glen kelimeleri arasnda
leff ner-i mretteb; cann kua, yzn gl bahesine, dnyann eve, glene ve
kafese benzetilmesinde tebih; gl, ba, by, bd- sab, glen, ku kelimelerinde
ilk; can kuu, cihan evi, kafes kelimeleri arasnda da ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
5. l ile lle lebleri alnu l itdgin

alama anda var ise anda ar olur meges
Hl ile lle leblern alnun l itdgin tanlama. Meges kanda var ise kanda
hars olur.
Hl (f.a.i.) : vcutta husle gelen nokta, ben

Kand (a.i.) : eker, eker kamnn donmu usresi
Hars (a.s. hrsdan) : hrsl, tamahkr, bir eye ok dkn,
lzumundan fazla istekli
Meges (f.i.) : sinek
511
AKARSU, age, s. 44-45
512
http://www.dinimeseleler.com/soruCevapDetay.aspx?ur_id=2633, (02.12.14)
233
Beni ile lle (gibi) dudaklarnn krmzsnn hilesine arma. Sinek, nerede
varsa ekere dkn olur.
Divan iirinde sevgilinin beni, kara bir sinek olarak tahayyl edilir. Tatl
yana ve duda da, ekere veya bala benzetilir. Bu siyah ben, sevgilinin ya yznde
bir yerde ya da dudan hemen kenarndadr513.
Lle, krmz renginden dolay sevgilinin dudana benzetilen bir unsurdur514.
Ayrca ortasndaki siyahlk da sevgilinin yanandaki siyah bene benzetilir515. aire
gre, sevgilinin duda ile benlerinin durumu, sanki ekerin bana sineklerin
mesi gibidir. Tat ve lezzet bakmndan gzel olan eker, sinekler tarafndan cazip
grlen bir maddedir. yle ki lezzet ynnden ekere benzeyen dudan tadn bilen
sinekler, yani benler dudan etrafn kaplamaktadr. aire gre, bu iki unsurun yan
yana gelmesinde bir hile vardr. Sevgilinin yzne ilk olarak bakldnda, can
balayan ve en nemli gzellik unsurlarndan biri olan dudan etrafndaki karalk,
sinek olarak grlebilir. Ama bunda da alacak bir ey yoktur. nk sinek,
elbetteki ekerin bulunduu yerde olacaktr. Ayrca kanda kelimesini insan
vcudundaki hayati sv, yani kan anlamyla ele aldmzda, sinein kana olan
temayl de ortaya km olur.
air beyitte, eker kamn kullanarak neye bir gnderme yapm olabilir.
nk sevgilinin bal gibi duda anldka, k ney gibi feryad eder516.
Beyitte, hile yapan ben ve lle dudaklardan kastn para-btn ilikisiyle
sevgili olmasnda mecz- mrsel; birisi zarf, dieri isim olan kanda kelimelerinde
cinas ve tekrir; ilk msrada al hecesinin tekrarlanmasnda aliterasyon; ilk ve ikinci
msrada geen sesinde ise asonans; benin sinee, dudan lleye ve ekere
benzetilmesinde tebih; hl, lle, leb, al, kand kelimelerinde ilk; meges, kand, haris
513
PALA, age, s. 328
514
KARTAL, age, s.76
515
KARTAL, age, s. 55
516
TOLASA, age, s. 256
234
6. Snede lekeri ural ks- salanat
h ki yra nlemz gelmedi ulul-i ceres
Ik lekeri sinede ks- saltanat ural, h ki yra nlemz gulgul-i ceres

gelmedi.
Ks (f.i.) : ks, eski savalarda, alaylarda deve veya araba zerinde

tanarak alnan byk davul
Saltanat (a.i.) : 1. sultanlk, padiahlk, hkmdarlk 2. bolluk ve
zenginlik, atafatl hayat
Ceres (a.i.) : 1. an 2. hayvann boynuna taklan ngrak 3. zindan
Ak askeri, gnlde saltanatnn davuluna vurduundan beri, ah ki, sevgiliye

inleyiimiz ngrak sesi olarak (bile) gelmedi.
Eski Trk devletlerinde davul, saltanat almetlerinden biriydi ve ancak bir

hkmdar davul vurdurabilirdi517. Beyitte de sultan olan sevgili, n gnln ele
geirmi ve saltanat davuluyla zaferini ilan etmektedir. Burada davula vuran asker
ise, airin gamdr. Sevgili, n gnln gam ile harab eder ve ele geirir.
Davulun sesi, o kadar kuvvetli kmaktadr ki an feryatlar onun yannda bir
ngrak sesi gibidir. Bu yzde sevgili n feryadn duymaz ve onun halinden
anlamaz.
Kervann nemli bir rol oynad eski hayat sisteminde kervan, gecei
zaman yolculuk edenleri uyarmak amacyla hayvanlarn boynuna ngrak taklrd.
n gnlnn, sevgilinin peinden gitmek istemesi de bir kervana benzetilir. Bu
kervann ngra da n ah ve feryatlardr518.
Ayrca ks, edebiyatmzda gk grlemesi veya aslan kkremesine de
benzetilir519. Sevgilinin saltanatnn davulunun sesi o kadar gldr ki airin felee
gnderdii ahlarn bu gk grlts yannda hibir tesiri olmaz.
517
ALTUNMERAL, Mehmet, Abdnin Gl Nevrzunda Mski Terimleri, CB Sosyal Bilimler
Dergisi, Yl: 2011, C: 9, S: 2, s. 328
518
PALA, age, s.103
519
http://www.geocities.com/msefercioglu/makaleler/divansiirindemusiki.htm, s.22
235
airin feryadnda dikkat edilmesi gereken bir dier husus da udur: h
kelimesinin eski yaz ile imlas bir elif ve sonrasnda gelen gzel he iledir. Eer el
kaldrlmadan yazlrsa elifin st ksmna bir yuvarlak izilir ki bu da bayra veya
sanca andrr520. Beyitte de sevgili, airin gnln ele geirmi ve sancan
dikmitir. Sanca ise airin gkyzne gnderdii, arkasnda kvlcmlarndan bir
izgi brakan ate topu, yani ahdr.
Beyitte akn askere, sinenin ele geirilen bir yere benzetilmesinde tebih; k
lekeri-nlemz, ks- saltanat-gulgul- ceres kelimelerinde leff ner-i mretteb;
anlam bakmndan ilikili olan ks, saltanat, ural, leker kelimelerinde ilk, yr, k,
sine, nle kelimelerinde ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Ahd arr- yrdan ey tevau eyleme

Kes szi dnyede af bulmam ola h kes
eyh ahd karr- yrdan tevakku eyleme. Dnyede saf bulmam ola hi
kes, szi kes.
eyh ahd karr- yrdan tevakku eyleme. Szi kes, dnyede hi kes saf
bulmam ola.
Kes (f.i.c. kesn) : kimse, kii

Tevakku (a.i. vukudan) : bekleme, umma, umulma; arzu etme, isteme
eyh, sevgilinin sznden ve kararndan umut etme. Dnyada rahatlk

bulmam olan kimseyle sz kes (konumay brak).
eyh, sevgilinin sznden ve kararndan umutlanma. (Sevgiliyle) konumay

brak, (verilen) sz unut, (u) dnyada hi kimse gnl rahatl bulmamtr.
520
AKARSU, age, s. 16
236
Divan iirinde grevi a her trl eziyeti yapmak olan sevgili, hibir
zaman verdii szde durmaz, ahd vef ehli deildir. Buna ramen k, her
seferinde sevgilinin szne inanr, isteklerinin gerekleecei hususunda midini
yitirmez. Beyitte air, kendisine seslenerek artk sevgilinin szne inanmayacan
ifade etmektedir.
Beyitin iki trl evirisi olabilir. Eer ilk eviri erevesinde ele alrsak; aire
gre, kendisi dahil dier klarn da ahn alan sevgili, dnyada safa, gnl rahatl
bulmamtr. Bu yzden de onunla konumasna artk gerek yoktur. Sz, hem
konuma hem de ahd anlamlarna gelmektedir. air beyitte, her iki anlam da
kullanmtr. Artk sevgiliyle konumayacak ve artk onun szne kanmayacaktr.
nk ald szn vefasnn olmadn bilmektedir.
kinci eviri neticesinde ise, sevgilinin szn tutmayndan dolay saf
bulamayan, air de dhil olmak zere btn klardr. air kendisine bir nevi:
konuyu daha fazla dillendirme, sevgili sadece sana deil, btn klara sz vermi
ve szn tutmamtr, tek zlen sen deilsin, bu dnyada btn klar kederlidir
demektedir.
Tasavvuf adan baktmzda ise, mutlak sevgiliden, yani yce Allahtan
ayr olan slik, bu dnyada safa bulamaz. klarn bu dnyada sevgiliye kavumas
mmkn deildir. Vade, bu dnya iin deildir. mtihan geen insan, ahirette
sevgiliye kavuur ve safa bulur.
Beyitte ahd, karar, sz kelimeleri arasnda tenasp; airin baka bir insan gibi
kendisine seslenmesinde tecrid; biri fiil, biri isim olan kes kelimesinde cinas sanat
bulunmaktadr.
2.2.21. GAZEL 21521
1. Yz ki neyyir-i aam bigi mnevver imi

Gl gginde uyanu o nk-ater imi
2. Cihn iinde ceml nari ehl-i naar

Nerelerde bulnmaz ne b manar imi
521
BLTEKN, age, s. 167
237
3. ular ki bulm ola fet-i bb valudan
uceste nureti v lii muaffer imi
4. nice bi ul bir kem l ile bende alar

Kemendi hind auu aceb dil-ver imi
5. emende serv ser-efrz olup alndu bu

Ki yani add ile eydeler ber--ber imi
6. ab zlfe urar geer abr aar

Meger k'o nfe-i mg-i oten muanber imi
7. alan leble yz asretine ey'n

Gzinde hid em arb u sar imi
erh
1. Yz ki neyyir-i aam bigi mnevver imi

Gl gginde uyanu o nk-ater imi
Yzn ki neyyr-i azam bigi mnevver imi. Gnl gginde uyank o nk-
ahter imi.
Neyyr-i azam: astr. : Gne

Nk-ahter (f.b.s.) : yldz iyi, talihli, mutlu
Yzn ki Gne gibi parlakm. Gnl gnde uyank o talihliymi.
238
Gazel harfinin ilk gazelidir. Bilindii gibi harflerin ilk gazelleri tasavvuf
mana erevesinde yazlr.
Yz, sevgilinin gzellik unsurlarnn en banda yer almaktadr. nk o
yanak, dudak, ka, gz, kirpik, hal, hatt gibi dier gzellik unsurlarn iinde
barndrr. Sevgilinin yz, parlakl, k samas ve safl gibi zellikleriyle
gnee benzeyen ya da benzetilen olur522. air de beyitte, sevgilinin yzn gnee
benzetmitir. Sevgili, gne gibi ulalmazdr, etrafa yayd k btn klarn
hayat kaynadr.
nsan, dnyada Allahn zatn gremez, ancak Onun azamet ve kudretinin
tecellilerini grebilir. Gne de bu tecellilerden biridir. Adn cennetine girmeye
muvaffak olan mminler, orada Allahn cemlini bir nur perdesi arkasndan
greceklerdir. air beyitte kulland -m rivayet ekiyle: Bulutsuz bir gnde
gnei grmekte bir zorluunuz olur mu? te Rabbinizi de bu rahatlk ve netlikte
greceksiniz523 hadisine telmihte bulunmaktadr. Ayrca Peygamber Efendimiz de,
kinatn hidayet gneidir. lemlere rahmet olarak gnderilen Efendimiz, Allahn
Hdi ism-i erifiyle insanlar doru yola sevketmeye almtr.
Eski astronomiye gre dnyann etrafnda dnen gne, drdnc kat
gktedir. Dier gezegenlere nazaran o, sultan olarak addedilir524. air, sevgilinin
gne gibi parlak yznn gnl gnde en ansl yldz olduunu belirtmektedir.
kinci msrada kullanlan uyank kelimesinin bir gz ak, bir de uyku halinde
olmayan anlamlar vardr. nsanlar gne doduunda uyku halinden kp uyanrlar.
airin gnln de uyandran sevgilinin gne gibi parlak yzdr. Ayrca gne
doduunda yldzlar kaybolur. Btn yldzlarn iinde en parlak a sahip olan
gne, onlarn iinden en ansl olandr.
Beyitte sevgilinin yznn gnee, gnln ise gkyzne benzetilmesinde
tebih; neyyir-i azam, gk, nik-ahter, mnevver kelimeleri arasnda tenasp sanat
bulunmaktadr.
522
TOLASA, age, s. 209
523
http://semerkanddergisi.com/yuce-rabbimizi-nasil-gorecegiz/, (02.12.14)
524
239
2. Cihn iinde ceml nari ehl-i naar
Nerelerde bulnmaz ne b manar imi
Ehl-i nazar, cihn iinde cemln naziri nezrelerde bulnmaz, ne hb manzar

imi.
Nezre (a.i.) : bakma, seyir; (nezzre): seyirci, seyreden, bakan.

Nezaret eden, mfetti, mrakabe ve kontrol eden. Vekillik eden
Ehl-i nazar: bakmasn bilen, bak sahibi; zahir ehli, nazariyat
Ey bakmasn bilen (bilmeyen), dnyada (sevgilinin) yz gzelliinin benzeri,

baklarla bulunmaz, ne kadar gzel bir yzm.
air beyitte, sevgilinin yznn gzelliini vmektedir. Ona gre dnyada

sevgilinin yznden daha gzel bir manzara yoktur. Seyir yerlerine ilkbahar
mevsiminde klr. lkbahar, sevgilinin de en gzel olduu ve klara kendisini
gsterdii mevsimdir. Divan iirinde gl olan sevgili, bu mevsimde en taze halini
alr. Gnein nlaryla rengini alan lal dudaklar, bu mevsimde olgunlar. Btn bu
zellikleriyle sevgilinin yz o kadar gzel bir manzara arz eder ki byle bir manzara
baka hibir yerde bulunmaz.
Dnyadaki btn gzellikler, yce Allahn bir tecellisidir. Bu tecellinin aks
ettii en gzel yer de sevgilinin yzdr. Ehl-i nazar, tasavvufta hakikate aklla
ulaabilecei kansnda olanlar demektir.525 Nazariyt ile Allahn gzellii
bulunamaz. nsan, Allahn yeryzndeki tecellisinin gzelliini akl yoluyla
kefedemez. air nazar ehli olanlara bir uyar da bulunarak kalpleriyle hareket
etmelerini, bylece gzelliklerin en gzelini greceklerini belirtmektedir. Nitekim bir
iein anda, renginde, bir kuun tnde vs., yani btn dnya gzelliklerinde
insan, Allahn asgari tecellisini grr. Tmevarm yoluyla gzelliin kayna
dnldnde ise, akla hayale smayacak, kelimelerle anlatlamayacak bir
gzellikle karlalr.
Beyitte nazar, nazr, nezre, manzara kelimeleri arasnda zengin bir itikak;
ceml-manzar, ehl-i nazar-nezre kelimeleri arasnda leff ner-i mevve; ceml,
525
ULUDA, age, s. 119
240
hb, manzar ve nazar, nazr, nezre, manzar kelimeleri arasnda tenasp sanat
bulunmaktadr.
3. ular ki bulm ola fet-i bb valudan

uceste nureti v lii muaffer imi
ular ki vaslundan feth-i bb bulm ola. Nusreti huceste v tlii muzaffer

imi.
Feth-i bb: kapnn almas, ilahi yardm

Huceste (f.i.) : 1. uurlu, meymenetli; hayrl, saadetli, kutlu 2. kadn
ad
Nusret (a.i. nasrdan) : 1. yardm 2. Allahn yardm 3. baar,
stnlk 4. erkek ad
Muzaffer (a.s. zaferden) : 1. zafer, stnlk kazanm, stn 2.i. erkek
ve kadn ad
unlar(n) (sana) kavumasndan (anlalyor ki) kapnn aln bulmu

olmallar. (Onlarn) Kutlu baars ve stn bir kaderi varm.
airin beyitte ular olarak kastettii, baht ak olan, Allahn kendisine

yardm ettii kullardr. air, seyr-i slk yolundaki sliklerin Allaha kavutuklarn,
demek ki nefislerini krelterek, dnya zevklerinden vazgeerek, doru yolu
bulduklarn belirtmektedir.
Mutlak sevgiliye kavumak, Onun dndaki hereyden, yani lemden
vazgemekle mmkn olur. "Kulum bana bir kar yaklarsa, ben ona bir kula
yaklarm. O bana yryerek gelirse ben ona koarak giderim." hadis-i erifinde
Allah ve kul arasndaki iletiim anlatlmaktadr. Eer kul, Allah yolunda baz
fedakrlklar yapp Onun yolundan ilerlemeye karar verirse, Allah da o kulundan
feth-i bb, yani ilhi yardmn esirgemez. Allahn inayetiyle, rahmetiyle vuslata
erien kul, acizlikten karak, zafer kazanm bir kii mertebesine ykselir.
241
Allah, El-Fetth ism-i erifince almaz kaplar aandr. Kul, Onun
kapsnda gnl gz kr, aya topal bir dilenci gibidir. Ey kaplar aan Allahm,
bizim iin hayrl kaplar a526. diye dua eden kuluna cevaben Yce Allah, onu
kaplarn arkasnda brakmaz, hayrl kaplarn aar.
Beyitte feth, muzaffer ve nusret kelimelerinde anlam bakmndan tenasp
sanat bulunmaktadr.
4. nice bi ul bir kem l ile bende alar

Kemendi hind auu aceb dil-ver imi
nice bin kul bir kem kl ile bende salar. Aceb hind saunun kemendi dil-
ver imi.
Kem (f.s.) : 1. az, eksik 2. fena, kt; bozuk

Dil-ver (f.b.s.c. dilvern) : 1. yiit, yrekli 2.i. erkek ad
Ey, bin kulu incecik bir kl ile balayan (sevgili). Acaba kara salarnn ba
(bu kadar m) yiitmi?
Divan edebiyatnda sevgilinin salar, uzun, dank ve kvrm kvrmdr.

Sevgilinin av aletlerinden biri olan sa, avlamada bir kemend grevi stlenir.
Sevgili, salarn kemend yapp n boynuna atar. Bu ekilde klar, sevgilinin
sanda asl kalrlar.
aire gre sevgilinin bir kl bile, bin yiidi kendisine kul etmeye yeter.
Beyitte bende kelimesini kullanan air, bend ve bende kelimelerinin ikisini de
kastederek bir kelime oyunu yapmtr. Sevgili, salaryla aa hem bend atar, hem
de klar kendisine kul eder. Ayrca kem kelimesi burada azlk, incelik ; hem de
fena, kt anlamlarna gelmektedir. air ayrca gnl avlayan sevgilinin sann
fenaln da dile getirmitir.
526
http://www.birlikvakfi.org/esma/yazilar/fettah.html, (02.12.14)
242
Bir sala binlerce kulu kendine ak etmesi veya binlerce kiiyi balamas
aire gre byk bir yiitlik niandr. Ancak ok alacak bir yiit bunu baarabilir.
Beyitte sevgilinin sann birka kl ile bin balamasnda mbalaa,
kem ve bende kelimelerinde tevriye; bin ve bir-kem kelimeleri arasnda tezat; bende-
kemend, kl-dil-ver kelimeleri arasnda leff ner-i mevve; kl ve kul kelimeleri
arasnda cinas; kem ve kemend kelimelerinde cins- nks; acep ve nice kelimeleri
ile istifham; kl, kemend, bende, hind, sa kelimeleri arasnda ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
5. emende serv ser-efrz olup alndu bu

Ki yani add ile eydeler ber--ber imi
emende bu serv ser-efrz olup salndug ki yani kaddn ile ber--ber imi,
eydeler.
Ser-efrz (f.b.s.) : ban yukar kaldran, ykselten, benzerinden stn

olan
Yeillikte selvinin ban yukar kaldrp salndnn (anlam, sebebi) yani

bu boyun ile aynym desinler diye imi.
Divan edebiyatnda adndan en ok sz edilen aa olan selvi, sevgilinin boyu

iin hem benzeyen hem de benzetilen bir unsurdur. Yaz k yeil kalan, bir ss aac
olan selvinin hafif rzgrla saln, sevgilinin boyuna ve yryne benzetilir527.
Uzunluu ve dzl bakmnlarndan da sevgilinin boyuna benzeyen selvi ile
sevgilinin boyu karlatrldnda, sevgilinin boyu her zaman galip gelir. Beyitte
selvi, sevgilinin boyuna zenmitir. Onun boyu gibi uzun ve mevzun olmak iin
ban dikmi, salnmtr.
Serv-i ser-efrz, ba yksekte olan selvidir. Sevgilinin de ba yksektedir,
hatta feleklere deebilir. Bu yzden beli bklm, iki bklm olan grmez.
527
PALA, age, s. 436
243
air emenlikte ba yksekte olan selviyi grdklerinde sevgilinin boyuyla ayn
desinler demektedir. Normal bir insann boy lleri elbetteki bir selvi kadar olamaz.
air burada mbalaa yaparak sevgilinin uzun ve dzgn boyunu vmeye almtr.
Sevgilinin boyunun selviye benzetilmesinde tebih; selvinin, sevgilinin
boyuna benzemek iin ban dikmesinde ve salnmasnda hsn-i talil; serv-i ser-efrz
ile sevgilinin boyu kastedildiinden ak istiare; emen, serv-i ser-efrz, salndug
kelimelerinde ilk; kadd, serv-i ser-efrz, salndug kelimelerinde ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. ab zlfe urar geer abr aar

Meger k'o nfe-i mg-i oten muanber imi
Sab zlfne urar geer abr saar Meer ko nfe-i mg-i Hoten
muanber imi.
Abr (a.i.) : 1. gzel koku 2. bir ila terkibi

Nfe (f.i.) : 1. misk ahusu denilen bir hayvann gbeinden karlan
bir eit misk, koku 2. derisinden krk yaplan hayvan postu 3.mec. gzelin,
sevgilinin sa
Sabah rzgr ki sana urar geer, gzel koku saar. Meerki o Hotan
miskli sa anber kokuluymu.
air beyitte, sabah rzgrnn etrafa yayd kokunun kaynann sevgilinin

sa olduunu belirtmektedir. a gre, sabah rzgr misk veya anber kokuludur.
Bu kokusunu da, sevgilinin salarndan alr. air her sabah, sabah rzgrnn
sevgilinin mis kokulu sandan bir tutam koku getirmesini bekler. Bu rzgr, bir nevi
haberci niteliindedir. k ile mauk arasndaki haberleme mektup, ferman gibi
somut elerle deil, koku ve ah gibi soyut kavramlarla yaplmaktadr.
Hat ve Hta gibi adlarla da anlan Hoten, misk ahularnn ok olduu, miskin
buradan dier lkelere nakledildii bir blgedir. Byle oluu da bu blgenin deerini
244
artrr ve iirlerde genellikle bu ynyle ele alnr528. Abirin bir ila terkibi olmas da
kokunun klar iyiletirici ve sakinletirici zelliinin olmasndan dolaydr.
Beyitte sabah rzgrnn kiiletirilmesinde tebih ve tehis; zlf-nfe-i mg-
i Hoten, abir-muanber kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb; sab, zlf, abir,
nfe, mg, Hoten, muanber ve saar kelimelerinde zengin bir tenasp sanat
bulunmaktadr.
7. alan leble yz asretine ey'n

Gzinde hid em arb u sar imi
Lebnle yzn hasretine eyhnn gzinde kalan hid em arb u sgar

imi.
hid (f.s.) : 1. sevgili 2. gzel

Sgar (f.i.) : 1. kadeh, iki barda 2.tas. Allahn nuru ile dolan insan
gnl
Dudan ve yznn hasretiyle eyhnin gznde kalan, sevgili, mum, arap
ve kadehmi.
air beyitte, sevgilinin dudann ve yznn hasretini ektiini, gznde hep

bu ikilinin canlandn belirtmektedir. Artk onun gznde sevgilinin duda arap
ve arap kadehi, yz ise mum gibidir. Yz, gzel ve mum gibi aydnlatc, duda
ise, arap renginde ve sarho edicidir.
Divan edebiyatnda sevgilinin yznn muma benzetilmesi, mumun aydnlk
veren bir alet olmas ynyledir529. airin gecesini ve ak meclisini aydnlatan
sevgilinin yzdr. n bu mum karsndaki durumu pervane gibidir. Nasl mum
pervaneyi yakyorsa, sevgilinin yz de yakar.
Renk ve ekil ynnden arap ve arap kadehine benzetilen dudak, her ne
kadar tatl olsa da, a kar kt szlerin kt bir yerdir. Bu durum ona biraz
528
PALA, age, s. 218
529
TOLASA, age, s. 212
245
aclk katmaktadr. arabn tad da acdr. Tad ac olan bu iecek, sonradan insana
byk bir cokunluk ve nee verir. Sevgilinin dudann bir hareketi de k zerinde
arabn brakt etkiyi brakr. Bir bezmin vazgeilmez unsuru arap, ak
meclisininki ise dudaktr. klarn araba dkn olmalarnn nedeni sevgilinin
dudandan bir iz tamasdr. Dudak, ekil ynnden kadehe benzetilir. Ancak
kadehle asl anlatlmak istenen kadehin iindeki arap, yani dudaklardr530.
Beyitte lebn-arab u sagar, yzn-em kelimelerinde leff ner-i mevve;
dudan arap ve kadehe, yzn ise muma benzetilmesinde tebih; airin beyitte
kendisini bakalatrmasnda tecrid; hid, leb, yz, em, arap ve kadeh kelimeleri
arasnda tenasp sanat bulunmaktadr. Ayrca sagar ile arap kastedildii iin yer-
durum ilgisi bakmndan mecz- mrsel sanat bulunmaktadr
2.2.22. GAZEL 22531
Filtn Filtn Filn
1. Frat derd beldur baa na

Nice kim ayra vulatdur a
2. Blbl-i cn gzine ddrsuz

Glen-i firdevs grinr afe
3. Deli zlf hevsna gl

Andan artu olmad cna ua
4. Cevre sin benm abr itdgm

Sylenr dillerde olmdur a
5. sn devrinde furat var iken

t vef kim pydr olmaz fura
6. Serv-i blu ayline eh
530
531
BLTEKN, age, s. 168
246
Cybr emm olur mena
7. nki ram ire rabe yrdan

eyy cevr cefdur saa na
erh
1. Frat derd beldur baa na

Nice kim ayra vulatdur a
Nice kim hsas agyra vuslatdur, nas bana frkat derd beldur.
Nas (a.i.c. nuss) : 1. srihlik, aklk, katilik 2. manasnda sarihlik,

katilik bulunan Kurn yetinin delil olarak gsterileni 3.fels. inak, dogma 4.gr.
eskiden sadece bir manaya gelen kelime
Hsas (a.i.) : paylar, nasipler
Her ne kadar nasipler, yabancya kavuma olsa da, aklk bana ayrlk, dert
ve beladr.
Beyitte airin belirttiine gre, sevgili tarafndan bakalarna bahedilen

nimetler, onlar iin vuslat yerine gemektedir. Ancak sevgilinin kendisine sunduu
ak deliller aire ayrlk, dert veya beladan baka bir ey deildir.
Ayar, divan edebiyatnn ak geninin bir parasn oluturan yap
talarndan biridir. Ak geninin bir kesinde k, bir kesinde sevgili bir
kesinde de ayar, yani rakip bulunur. Says belli olmayan ayar, a gre kt,
irkin ve zalimdir. Srekli sevgilinin etrafnda bulunur ve n sevgiliye ulamasn
engeller532. Beyitte belirtildiine gre, sevgilinin ilgisi ayara kardr. Bu da, airi en
ok zen eydir. Sevgilinin onlara olan ilgisi aire ayrlk, dert ve beladan baka bir
ey getirmemektedir.
532
PALA, age, s.19-20
247
Allah, sevdii kullarna daha ok dert ve bela verir. Bunun karsnda onun
sabrn ve sevgisini ler. nananlar iin Kurnn her ayetinde veya btn
naslarnda bir ykmllk vardr. nsan, bu ak emirlere itaat etmekle ykmldr.
Nitekim Allahn yetleri de bizim iin bir imtihan, ibtila vesilesidir. Dini emirler
olmadnda, insana dnya zevk safa ile geirilen bir yer olarak grnr. air, bu
dnceyle yce Allahn kendisine dert ve bel verdiini; dier insanlara ise iltifatta
bulunduunu belirtiyor. O, zevk u safaya bu dnyada deil, ahirette kavumak
istiyor.
Beyitte frkat, derd, bel kelimeleri arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
2. Blbl-i cn gzine ddrsuz

Glen-i firdevs grinr afe
Glen-i Firdevs, blbl-i cn gzine didrsuz, kafes grinr.
Didr (f.i.) : 1. yz, ehre 2. grme, grme 3. gr kuvveti, gz 4.s.

ak, meydanda 5.i. kadn ad
Firdevs bahesi, can blblnn gzne yznsz, kafes grnr.
air (k) beyitte, cann blble benzetmitir. Blbln meskeni gl

bahesidir. Yani, sevgilinin yz gzelliinin bahesidir. Bu blble sevgilinin
bulunduu bahe bir cennet, bulunmad bahe de bir kafes olarak grnr.
Firdevs, sekiz cennetten birinin addr. Glgelik bahe anlamna gelen cennet,
divan iirinde balk, bahelik bir yer olarak dnlr. Sevgilinin bulunduu yer de,
cennet olarak tahayyl edilir533. Beyitte air, sevgilinin yznn gzelliini Firdevs
bahesine benzetmitir. Taze bir gl gibi olan sevgilinin yznn olmad yer, aire
kafes olarak gelir.
Cann blble benzetilmesinin en nemli nedenlerinden biri de tenin bir kafes
olarak dnlmesidir. Can sevgiliye uup gitmek ister; ama teni buna engel olur.
533
PALA, age, s. 102
248
airin ayn anlama gelen ve yukarda yer verdiimiz bir beyitini buraya tekrar
almamz yerinde olacaktr:
Can blbl teferr-i didr klmasa
Firdevs bustn gzine kafes gelr Beyti aldmz beyitte akladmz gibi
Hak olan kiinin tek gayesi, didr grmektir, yani cemlullhtr. Onun
didrnn grlmedii Firdevs cenneti bile a kafes olarak gelir.
Beyitte cann blble benzetilmesinde tebih; blbl, glen ve kafes
kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
3. Deli zlf hevsna gl

Andan artu olmad cna ua
Gnl zlfn hevsna deli, andan artuk cna gusas olmad.
Gusas (a.i.) : gussalar, kederler, kayglar, tasalar
Gnl sann arzusuna dtnden beri, ondan baka can(md)a keder

olmad.
airin gnl, sevgilinin sann arzusuna dmtr. Yani airin gnl,

sevgilinin sanda asldr. Bilindii gibi divan edebiyatnda klar sevgilinin
sanda asl olmaktan hem mutluluk duyarlar, hem de ikyet ederler. air k
olmasnn, canna keder drdnden bahsetmekte, dolaysyla ikyet etmektedir.
Ancak air artuk kelimesini artk manasnda da kullanm olabilir. Eer
kelime bu anlamda kullanldysa, beytin anlamnda deiiklik olur. airin cannda
artk keder kalmamtr. nk istedii yerdedir, yani sevgilinin sanda asldr.
Ayrca air beyitte keder kelimesinin oulunu kullanmtr. Bu, hem kederinin
bykln anlatmak hem de sevgilinin sann her bir teli iin ayr bir keder
tadn gstermek iindir.
n gnl her bir telin ucundadr, sevgilinin salarn datmas da gnln
paralanmasdr. Bu da bin paraya blnen cana, bin keder verir.
249
Beyitte gnlden kastn para-btn ilikisi ile airin kendisi olmasnda
mecz- mrsel; artuk kelimesinde tevriye; zlf, can, gnl, gusas, hev
kelimelerinde tenasp sanat vardr.
4. Cevre sin benm abr itdgm

Sylenr dillerde olmdur a
Sinn cevrne benm sabr itdgm ksas olmdur, dillerde sylenr.
Ksas (a.i.) : fkralar, hikyeler, rivayetler
Senin eziyetine benim sabrettiim hikye olmu, dillerde dolar.
Beyitte air, sevgilinin eziyetine kar sabrnn bykln vmektedir. O

kadar sabretmitir ki bu herkes tarafndan duyulmutur. Azdan aza dolaan bir
efsane nitelii kazanmtr. Bu da, Leyl v Mecnn, Ferhad u irin hikyeleri gibi
herkes tarafndan bilinen ve efsanelemi bir hikye olduunu gsterir.
Masal, menkbe, anlat gibi anlamlara da gelen kssa, olaanst durumlar
anlatan yazdr. Ayrca Kurnda geen ibretlik hikyelere de kssa denir534.
Kssl-Enbiy arasnda olan ve sabr hususunda dillere dm tek kii Hz.
Eyptr. Hikyede anlatldna gre, Hz. Eyp nce malndan, sonra ailesinden,
sonra da salndan olmutur. En nihayetinde hastalktan o kadar bitkin dm ki
Allaha yalvaracak takati bile kalmamtr.
aire gre ektii eziyetler, Hz. Eypnkilerle benzerdir. nk o da
sevgiliye cann vermitir, gnl kl ve ok darbeleriyle kan revan olmutur, bedeni
incelmi, bklmtr. O da bu denli zor cevrlere sabretmi ve insanlarn dilinde bu
sabr, bir hikye gibi anlatlmtr.
Beyitte sabr itmek, cevrne ve kssa, dillerde sylenr kelimeleri arasnda
534
PALA, age, s. 297
250
.

5. sn devrinde furat var iken

t vef kim pydr olmaz fura
Hsnnn devrinde fursat var iken vef it ki furas pydr olmaz.
Furas: frsatlar
Pydr (f.b.s.) : iyice yerlemi, salam, devaml, srekli
Gzelliinin devrinde frsat verken sznde dur. nk (bu) frsat devaml

olmaz (bir daha ele gemez).
Sevgilinin en gzel, en alml olduu ve klarna grnd devir

ilkbahardr. lkbahar, onun gzelliinin devridir. Bu devirde klar, sevgilinin
yzn grme ve onunla konuma frsat bulurlar, niyazlarn arz ederler. Sevgili de
n niyazna kar eitli szler verir ama hibir zaman szn tutmaz, yani
vefaszdr. air beyitte, sevgilinin szn bu mevsimde tutmas gerektiini
sylemektedir. nk bu frsatlar bir daha eline geemeyecektir.
Sevgilinin arz- endam ettii mevsim olan ilkbahar, abuk geicilii ile
iirlere konu olmaktadr. Arkasndan hemen yaz ve hazan gelir. Yaz mevsiminde gl
taravetini yitirmeye balar, sonbaharda da yapraklarn dker. Onun iin gle
benzetilen sevgilinin gzelliinin sresi kstldr. Gzellik geici olduundan aire
gre sevgili, bu kstl zamanda verdii szleri tutmas gerektir. Yoksa bir mddet
sonra yalanacak, eski gzellii kalmayacak ve ahd vefsn yerine
getiremeyecektir.
Beyitte furas ve fursat kelimeleri arasnda itikak, cinas sanat bulunmaktadr.
6. Serv-i blu ayline eh

Cybr emm olur mena
251
eh serv-i blnun hayline emmn cybr menas olur.
Bl (f.s.) : 1. yksek, yukar, st, yce 2.i. boy

Menas (a.i.) : kap snlacak yer, melce, penah
Ey ah, yksek boylu selvinin hayaline gzmn rma snlacak yer olur.
airin beyitte gzmn rma eklinde dile getirdii, gzyalarnn

durmadan akarak oluturduu sudur. n durmadan aktt gzyalar bir rmak
ve bu rman gei gzergh da sevgilinin gzellik bahesi olur. Yani gzya,
sevgilinin geliip gzellemesini salayan en nemli mefhum olarak karmza kar.
air, sevgiliye ey ah eklinde seslenmektedir. nk o hem n
gnlnn hem de bulunduu bahenin sultandr. Beyitte sevgili, selviye
benzetilmektedir. Selvi, iirlerde her zaman su kenarnda olarak dnlr. Bu su,
n gzyalar olduundan k, sevgilinin eteine dokunma, onu pme frsat
yakalar. Padiahlarn da nlerinde eilinir, etekleri plr.
Sevgilinin boyunun hayaline gzya rmann snak olmas, selvinin
glgesinin suya dmesiyle alakaldr. air, sevgilinin sudaki aksini hayal olarak
grr ve sevgilinin gzya rmana sndn belirtir.
Beyitte serv-cybr, em-hayl keliemeleri arasnda leff ner-i mretteb;
emmn cybr ile gzden akan ya, serv-i bla ile sevgilinin boyu
kastedildiinden ak istiare; gzden akan gzyann rmak olmasnda mbalaa;
serv-i bl, cybr kelimeleri arasda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
7. nki ram ire rabe yrdan

eyiy cevr cefdur saa na
eyhiy nas sana cevr cefdur. nki yrdan rakibe rahm ire.
Ey eyhi, sevgilinin rakibe acmas da senin iin aka bir eziyettir.
252
air, gazelin ilk beyitindeki grn bu son beyitinde de tekrarlamaktadr.
Sevgili rakibe acmakta, ihsanlarn ona balamaktadr. Bu beyitte, artk phe
yoktur. air, rakibe merhamet edildiini aka grmtr. Bu da kendisine yaplan
ayr bir cevr cefadr. nk airi sevgilinin ilgisizliinden ok, sevgilinin
bakalarna olan ilgisi kahreder.
Nas kelimesinin ak ve kesin emirler ve ayet anlamn dikkate alrsak,
dnyada bunlara uyanlara eziyet, rakiplere ise mkfat etmesi, airi ayrca
zmektedir. Emirlere itaat eden kiilerin, mkaftlandrlmamas ikyete neden olur.
air de gerek kulluk, gerek klk grevini hakkyla yerine getirdiini
dnmektedir. Ancak, emeinin karln alamayp mkfatlandrlmadndan
ikyeti olmaktadr.
airin beyitte kendisine seslenmesinde nid ve tecrid; anlam bakmndan cevr,
cef, yr, rakip kelimeleri arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.23. GAZEL 23535
Mfteiln Filn Mfteiln Filn
1. nki dedi bulut ba zmrrd bis

Bd- ab gsterr onceye yz inbis
2. Vat-i ab ele cm- mravva alup

Yr ile itmek gerek iret ne
3. Yr- sebk-r ile murib s yiter

tmegil ayru da kimseyile itil
4. il ise ut szm nm ile nms o

rif olan itmez ol kimseneden itiy
5. Blbl-i cennet misin arin gzet

T ki saa yol vire umaa yarn r
535
BLTEKN, age, s. 170
253
6. Dnye ribnda n yolc onusn bu gn
ala gp gidicek ala yirinde rib
7. I ile ey bu gn yle naf old kim

apua azm eylese yol vire semm'l-y
erh
1. nki dedi bulut ba zmrrd bis

Bd- ab gsterr onceye yz inbis
Bd- sab gonceye yz inbist gsterr. nki bulut bga zmrrd bist
dedi.
Bist (a.i.c. busat) : kilim, minder, deme, kee, yayg

nbist (a.i. bastdan) : 1. yaylma, alma, genileme 2. i alma,
ferahlk 3. fiz. scakln tesiriyle madeni cisimlerin enine boyuna byyp
uzamas, genleme
Sabah rzgr, goncaya yz(nn) almas (gerektiini) gsterir. nk

bulut, baheye zmrt kilim dedi.
Beyitte sabah rzgr ve gonca, iki insan olarak kiiletirilmilerdir. Sabah

rzgr, goncaya yznn nasl alacan gstermektedir. Bu ikili arasndaki
talimin gereklemesine neden ise, yine bir insan olarak kiiletirilen bulutun
baheye zmrtten kilim demesidir. Buradaki zmrt kilimden kast, im yani
yeilliktir.
Almam gl olan gonca, divan edebiyatnda sevgilinin az yerine
kullanlr. Kapal olmas nedeniyle iinde srlar saklayan bir gl olarak dnlen
254
goncann almasndaki en byk rol sabah rzgrnndr. Sabahleyin esen tatl yel
goncay aar, gl haline getirir. Bu da sevgilinin azn amas, glmesi, konumas
eklinde yorumlanr536.
air beyitte, ilkbahar mevsiminin geliini mjdelemektedir. Her yer yeillik
olmu, gller amaya balamtr. emen iin benzetilen olarak kullanlan ve nemli
bir ss maddesi olan zmrt, sevgilinin ayva tyleri iin kullanlan bir nesnedir537.
Bulut ise bahar mevsiminde verdii yamurlarla tabiatn canlanmasna vesile olur.
Yine ayn ekilde sevgilinin cmertlii, ltfu ve salar iin bir benzetme
unsurudur538. lkbahar mevsimi sevgilinin de grnme mevsimidir. Sevgili air
karsnda taze ayva tyleri ile durmakta, gonca gibi azyla aire glmektedir.
Beyitte zmrrd bisattan kastn imenlik olmasnda ak istiare; bulutun
baa kilim deyen bir insana, bd- sabnn ders veren bir muallime ve goncann bir
talebeye benzetilerek kiiletirilmesinde tebih ve tehis; ba, zmrrt bisat, bd-
sab ve gonca kelimelerinde anlam bakmndan tenasp sanat bulunmaktadr.
2. Vat-i ab ele cm- mravva alup

Yr ile itmek gerek iret ne
Vakt-i sabh ele cm- mravvak alup yr ile iret net itmek gerek.
Sabh (a.s.) : sabah ikisiyle ilgili

Mravvak (a.s. revkden ) : tervik edilmi, szlm, tortusu
giderilmi
Net (a.i.) : sevin, nee, enlik
Sabah ikisinin vakti geldiinde, ele szlm (arapla dolu) kadeh alp
sevgili ile yemek imek, enlik etmek gerek.
536
PALA, age, s. 185
537
TOLASA, age, s. 485
538
PALA, age, s. 145
255
air beyitte, sevgiliyle birlikte sabah vakti arap iip elenmek istemektedir.
arap iip sarho olan rindlerin sabahleyin ilk uradklar yer iki meclisidir.
Meyhane, onlar iin saadet kapsdr. Sevgilinin krmz renkli dudana mest olan
rindler, gamlarn gidermek iin sabahtan imeye balarlar539. airin beyitte sabah
ikisinin vaktinin gelmesini beklemesinin nedeni budur.
Sabuh, geceden iilmeyip artan, mahmurluu skmek veya neeyi arttrmak
iin sabahn ilk klarnda iilen araptr540. Geceden kalan arap, sabaha kadar
tortusunu dibe indirir, yani dinlenir. Beyitteki szlm kadehten maksat budur.
Ayrca kadeh derken, onun iindeki arap kastedilmektedir.
Divan iirinde sevgilinin duda, rengi dolaysyla ii arap dolu kadehe
benzetilir. Bu durumda onun iki duda iki kadeh, busesi ise araptr541. air beyitte
sevgiliyi pmek istediini de sylyor olabilir. Ayrca beyite tasavvuf adan
baktmzda, sabh szc, tasavvufta sohbet anlamnda kullanlan bir remizdir542.
Sabah vakti, hakiki sevgili ile sohbet vaktidir. nk sabahn ilk saatlerinde niyazlar,
ibadetler edilir. Ele szlm kadeh alnmas da, hakiki sevgiliye duyulan akn
billurlatn, her hangi bir prz kalmadn gsterir. air, bu arab ierek
uykulu halden kurtulmak ve mest olup ak btn varlnda hissetmek
istemektedir543.
Beyitte bezmin unsurlar olan sabuh, cm- mravvak, iret, , net
kelimelerinde tenasp; cam- mravvak ile arap kastedildiinden yer-durum ilikisi
yoluyla mecz- mrsel sanat yaplmtr.
3. Yr- sebk-r ile murib s yiter

tmegil ayru da kimseyile itil
Yr- sebk-rh ile mutrib sk yiter. Ayruk dah kimseyile ihtilt itmegil.
539
GFTA, Hseyin, Divan iirinde Vakt-i Seher, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Klsik
Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel Says, C: 3, S: 15, s.100
540
ONAY, age, s.354
541
AVUOLU, age, s. 182-183
542
ULUDA, age, s. 303
543
ULUDA, age, s. 245
256
Sebk-rh (f.a.b.s.) : 1. hafif ruhlu, ii tez 2. hosohbet, zarif, en olan
3.mec. lbli
htilt (o.i. haltdan) : 1. karma, katma 2. karlap grme
Hosohbet sevgili ile algc ve iki datan yeter. Baka da kimseyle

karlkl grme.
airin beyitte kime nasihatte bulunduu belli deildir. Byk ihtimalle kendi
gnln tecrid eden air, gnlne tte bulunmaktadr. Ona hosohbet sevgili,
algc ve sakinin yeteceini ve onun baka kimseyle grp konumasna gerek
olmadn belirtmektedir.
Sevgili, mutrip, ski ve dier kimseler, bize ortamn bir iki meclisi olduunu
gsterir. Sevgili, algc ve saki bezmin vazgeilmez unsurlardr. Eer air mecliste
bu kiilerle birlikte olursa zaten bakasn kskanmasna gerek kalmaz. nk
hosohbet olan sevgili, meclisi neelendiren algc ve iki datan kii onun
yanndadr. Mecliste de baka bir eye ihtiya yoktur.
Beyite tasavvufi adan baktmzda, meclis tekke, mutrib feyz veren kmil
mrid544, saki pir-i tarikt545 olur. air, gnlde yce sevgilinin ak, elinden tutan
eyhi olduu srece hibir eye ihtiya duymayacan, tm masivadan elini eteini
ekeceini belirtmektedir.
Beyitte mutrib, ski, yr-i sebk-rh kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
4. il ise ut szm nm ile nms o

rif olan itmez ol kimseneden itiy
kil isen szm tut, nm ile nms ko. rif olan ol kimseneden ihtiyt
itmez.
544
ULUDA, age, s. 258
545
257
rif (a.s. irfndan) : 1. bilen, bilgili, irfan sahibi 2.i. erkek ad
htiyt (a.i.) : 1. ilerisini dnerek, grerek davranma 2. saknma,
tedbirli, tedarikli bulunma 3.s. yedek
Eer akllysan szm tut, hret ve namusu brak. rfan sahibi olan o (kii),
kimselerden saknmaz, ilerisini grerek davranr.
air ikinci beyitte olduu gibi, rind-merep bir tavr ierisindedir ve bir kiiye
veya yine kendisine nasihat etmektedir. O kiiye, eer akllysa szn dinleyip an
ve hreti brakmasn, kimseden ekinmeyerek ve gelecei dnerek hareket
etmesini sylemektedir.
Rind, hreti ve namusu terkedip bed-nm olmak ister. Rindler, dnce ve
ruh hali yaplar ynyle toplumun kymet deerlerinin zerine ykselen kiiliklerdir.
Bunlar, Allahn yeryzndeki tecellileri karsnda sarho olurlarken, bunun
arkasnda insan mnen yok eden bir girdap olduunu grrler. Hakiki ak isteyen
kii, bu madde ve kesret iinde sevgiliye ulamaya alrlar546.
airin beyitte kil olarak ifade ettii kii, dnyev arzularn tuzana
dmeyen kiidir547. Akln kullananlar, an ve hret gibi dnya megaleleriyle
ilgilenmezler. Bylelikle irfan sahibi olurlar. Arif, Allahn zat, sfat, isim ve fiillerini
mahade ettirdii kiilerdir548. Arif insan, knanmadan saknmaz, ilerisini, ahireti
dnerek yaar. Bu sefer ilhi ak feyzini veren airin kendisidir. Karsndaki
kiiye veya kendisine fenfillah yolunda uymas gereken eyleri nasihat etmektedir.
Beyitte nm ile nms kelimelerinde cinas; rif, kil, ihtiyt kelimelerinde
5. Blbl-i cennet misin arin gzet

T ki saa yol vire umaa yarn r
546
Ali Nihat Tarlan'n Makalelerinden Semeler, AKM yay., Ankara l990, s. 95
547
ULUDA, age, s. 303
548
ULUDA, age, s. 44
258
Blbl-i cennet misin? Ik tarikini gzet. T ki srt yarn sana umaa yol
vire.
Srt (a.i.) : 1. yol 2. srat kprs, stnden geip cennete girmek

zere cehennemin zerine kurulacak olan ok dar ve g geilir kpr
Cennet blbl msn? Ak yolunu gzetle ki srat kprs yarn sana cennet
iin yol versin.
Divan edebiyatnda en ok kullanlan mazmunlardan birisi, gl-blbl

mazmunudur. Her zaman bir niyaz hali iinde olan blbl n, a naz eden
sevgili de gln timsalidir549. air, cennet blbl msn? sorusunu tamamen
tasavvuf bir amala sormaktadr. Yani cenneti mi istemektesin veya gl grmek
arzusunda msn? demektedir. Bu soruyu da, kendisine sormaktadr. nk
mutasavvflara gre blbl, ilahi akla yanan can ve ruhtur. O, bu dnyada veya ten
kafesinin iinde iinde, ezeli gl bahesinin hasretiyle feryad eden Hak dr550.
air, eer cennet istiyorsan veya gl grmek istiyorsan akn yolunu gzle,
yani k ol demektedir. Hakiki ak seen kii srt- mstakim, yani dosdoru bir
yol zerindedir. air, srat kelimesiyle hem bu anlam hem de cehennem zerine
kurulacak olan zorlu kpry kastetmi olabilir. Mminler, srat kprsnden
yldrm hzyla geeceklerdir. Bunu gz nnde bulunduran air, ak yolunu gzetle
derken hakiki ak ile kendinden ge, ak ateiyle kendini yakp kl et, masivadan
kurtul demektedir. Bylelikle hem cennetine hem de glne, yani Ryetullaha
kavumu olacaktr.
Srat kprsnden geemeyen insanlar, kendilerini kavurucu bir atee
brakacaklardr. Ancak fenafillah yolunda yryen ve ak ateiyle yanan kii, maher
gn daha fazla yanmayacak ve ebedi sevgiliye kavuacaktr. Onun iin asl cennet
budur.
Ayrca air, blbl mazmununu kullanarak beyitte Hz. brahimin atee
atlmasna telmihte bulunmu olabilir. nk Hz. brahim atee atldnda onunla
549
PALA, age, s.90-91
550
KAPLAN, Mehmed, "Blbl", slm Ansiklopedisi. C: 2, MEB Yaynlar, stanbul 1993, s. 833
259
birlikte kendisini atee atan ku blbldr. Bu hareketi de Tanr tarafndan
dllendirilmi ve Hak Telnn bin ismi birden kendisine retilmitir551.
airin kendisini veya nasihat ettii kiiyi cennet blblne benzetmesinde
tebih; yine blbl-i cennet misin? diye sormasnda istifham sanat bulunmaktadr.
Ayrca cennet-umak, srat-tarik kelimelerinde leff ner-i mretteb; srat, tarik,
umak, cennet kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
6. Dnye ribnda n yolc onusn bu gn

ala gp gidicek ala yirinde rib
n dnye ribtnda bu gn yolc konuksn. Tanla gp gidicek ribt yirinde

kala(cak).
Ribt (a.i.c. ribtt) : 1. ba, ip 2. salam yap 3. konak, han; tekke

4.anat. sinirler
Tan (t.i.) : afak vakti
Mademki dnya konanda bugn yolcu konuksun, (sen) sabah vakti gp

gideceksin, konaksa yerinde kalacak.
air bu beyitte, bir nceki beyitin devamn getirmektedir. Bu beyitte, ak

yolunu niin gzetmesi gerektiinin nedenini aklamaktadr. nk insanlar, bu
dnya konanda misafirdir. Vdeleri yettiinde bu dnyadan gp gidecek, ama
dnya yerinde kalacaktr. Yani air, dnya zevklerinin geiciliini de vurgulamak
istemitir.
Gaflet uykusunda olan insanlar, fani dnyay ebedi bir mekn gibi grp
nefsinin arzularna uyarak yaarlar. Ancak bu uralar da dnyann kendisi gibi
geicidir. Hakiki sevgiliye kavuma derdinde olan insan- kmil, dnyann ve dnya
nimetlerinin geiciliinin farkndadr. Hatta o, bu dnyada sla zlemi eken bir
gariptir. Ebedi sevgiliye kavumak iin, bu zindandan kurtulaca gn iple eker.
551
CEYLAN, mr, Kular Divn, Kap Yay., stanbul 2007, s. 62
260
air bir nceki beyitte yarn kelimesini kullanm, bu beyitte de bugn
kelimesini kullanmtr. Yani insanlar, bu dnyada bugn varken, yarn yok olabilir.
Ayrca blbln afak vaktinde lmesinin sebebi de bu vakitlerde tmesi olabilir.
Beyitte dnyann bir konaa, insanlarn da bu konakta bir sre kalp giden
yolculara benzetilmesinde tebih; ikinci msrann sonunda tekrarlanan ribat
kelimesinde ak istiare ve reddl acz ales-sadr; dnya, ribat, yolcu, konuk,
gmek kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
7. I ile ey bu gn yle naf old kim

apua azm eylese yol vire semm'l-y
eyh, k ile bu gn yle nahif oldu kim tapuna azm eylese, semml-hyt
yol vire.
Nahif (a.s. nehfetden) : zayf, ark

Tapu (t.i.) : 1. huzur, nezd, makam 2. zat, zat li, hazret 3. hizmet,
vazife, ibadet, tazim, hrmet
Semm (a.i.) : zehir, a
Hyt (a.i.) 1. ibriim, tire 2. diki inesi
Semml hyt: ine delii
eyh, ak ile bugn ylesine zayflad ki huzuruna gelmek istese, diki

inesinin delii ona yol verir.
air gazelin son beyitinde, ak neticesinde bedeninin ne hale geldiini

mbalaal bir ekilde dile getirmektedir. Teni o kadar zayflamtr ki bir inenin
deliinden geebilecek raddeye gelmitir.
n bedeni ektii gam sonucunda incelir, zayf der. air, hakiki ak
yolunda ekilen skntnn ne denli zor olduunu anlatmak iin bedenini
gstermektedir. Bugn ruhu ku olup umak istese, ine delii ona yol verecektir.
261
Ruh, soyut bir kavramdr. nsan bedeni bir aa, dalndaki ku da nefes flenmi
candr. Varl olmayan havann, bir ine deliinden gemesi olaan bireydir.
Ayrca airin bir ine deliinden geebileceini sylemesi, onun madden ve
manen btn varln fena, yani yok etmi olduunu gsterir. Yani, hi olmutur. Bu
airin btn maddi-manevi yklerden kurtulduunu gsterir. Bir deyim fehvasnca:
Ku gibi hafiflemitir.
Beyitte airin kendisinden baka bir kii gibi sz etmesinde tecrid; nazif,
semml-hyt kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.24. GAZEL 24552
1. Yazd add varana yine au tev

Ki sen kme meh bende ola mihr mu
2. Sidre sen servi grp bye b-al dimi

Mntehdur naar olsun anu feri refi
3. reti ne menyle beyn eyler isem

Mav olur gzde ayn olca ol ekl-i bedi
4. utar imi gricek bini rabi ud

Bu gice itlere yine virrem tad
5. Crmmz u ise gzler ldrdgine

Dilemezven kim ola kimse gnhuma efi
6. Srat itme siteme devlete rre olup

Furatu fevti yandur feleg seyri seri
7. I ucndan o olur ey'ye tar itb

Yr ten ile terk itse zih fil-i eni
552
BLTEKN, age, s. 170
262
erh
1. Yazd add varana yine au tev

Ki sen kme meh bende ola mihr mu
Yine hattun haddn varakna tevki yazd ki senn hkmne meh bende mihr
mut ola.
Hadd (a.i.c. hudd) : yanak

Hatt (a.i.c. hutut) : 1. izgi 2. satr 3. yol 4. yaz 5. padiah yazs,
ferman, buyruk 6. sra, saf 7. gemiler iin hareket istikameti olarak belirtilen taraf
8.geo. yalnz uzunluu olan boyut 9. genlerde yeni terleyen byk veya sakal 10.
parman on ikide biri olan bir l
Tevk (a.i. vukudan) : 1. padiah buyruklarna ekilen nian 2.
padiahn nianl buyruu
Muti (a.s. atdan) : itaat edici, eden
Yine padiah buyruun (ayva tylerin), yanana niann yazd ki senin

hkmne ay kul, gne itaatkr olsun.
Divan iirinde yzn byk bir blmn kapsamas nedeniyle sk sk

karlatmz yanak, beyitte zerine yaz yazlan bir kt olarak dnlmtr.
zerindeki yazlar ise sevgilinin ayva tyleridir. Hat kelimesi, beyitte olduu gibi
yaz, karalama anlamnda kullanldnda hatt kelimesi kastedilerek tevriye ve
ihm- tenasp sanatlarn meydana getirir553.
Beyitte sevgili padiahtr. nk tevki, padiahlarn baka hkmdarlara
gnderdikleri yazlara koyduklar iarettir554. Sevgili, bu nian yzne ayva
553
PALA, age, s. 217
554
PALA, age, s. 493
263
tyleriyle koymutur. aire gre, parlaklk ve k bakmndan sevgilinin yzne
benzeyen veya benzetilen olan ay ve gne, sevgilinin yzndeki nian
grdklerinde ona itaat edeceklerdir.
Gn sultan olarak kabul edilen gnein, sevgilinin hkmne itaat etmesi,
sevgilinin yznn parlakln kabul etmesidir. Yani, sevgilinin himayesi altna
girmi, ona boyun emitir. Sevgilinin yznn parlakl burada mbalaal bir
ekilde dile getirilmitir. Ayn durum, gece de ay zerinde kendisini gsterir. Ay,
geceleyin sevgilinin yanan grnce tpk gne gibi ona boyun eer.
Ayrca air beyitte, gne ve ayn itaatkrln zikrederek Peygamber
Efendimiz (s.a.v.)in mucizelerinden ikisi olan, ayn yarlmas ve gnein evrilmesi
hadiselerine telmihte bulunmu olabilir.
Yanan deftere, ayvatylerinin yazya benzetilmesinde tebih; hatt
kelimesinde tevriye ve ihm- tenasp, hadd ve hatt kelimelerinde cinas; yaz ile ilgili
olan varak, hatt, tevki kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2. Sidre sen servi grp bye b-al dimi

Mntehdur naar olsun anu feri ref
Sidre, sen servi grp tbye b-asl dimi. Nazar mntehadr, anun feri refi
olsun.
Sidre (a.i.) : 1.bot. Arabistan kiraz 2. en yksek makam (ondan sonra

Tanrya gidilir.)
Tb (a.h.i.) : cennette Sidrede bulunan ve dallar btn cenneti
glgeleyen ilah aa
B-asl (f.a.s.) : aslsz, temelsiz
Mnteh (a.s. nihyetden) : 1. nihayet bulmu; bir eyin varabildii en
uzak yer, son derece, son kerte 2. son u
Feri (a.s.) : 1. Aslla ilgili olmayp fere mensup olan 2. kinci
derecede olan
Refi (a.s. rifatden) : yksek, yce
264
Sidre, senin gibi selviyi grp Tubaya aslsz demi. Yce bakldr, onun
bu gr yce olsun.
Arabistan kiraz veya hudud aac denilen sidre, yce bir yer olan Arta
bulunur555. Hadislere gre altnc kat gktedir ve sidreden tesi Allahn Zt
lemidir556. Beyitte sidre, sevgilinin selvi gibi uzun ve dzgn boyunu grmtr. Bu
boyun vasflarn grdkten sonra, yine cennette bir aa olan Tuba aacna aslsz
demitir. Yani sevgilinin boyunu, Tuba aacndan daha stn tutmutur. Tuba,
sidrede bulunan bir aatr. Kk yukarda, dallar aada olmak zere btn
cenneti glgeler557.
air, yce bakldr diyerek sidrenin bu mtevzi tavrna iltifatta
bulunmutur. Ayn zamanda yce kelimesi ile, onun bulunduu makam
hatrlatmtr. Normalde yukardan bakan bir kii, aadakileri kk grr. Ama bu
sevgilinin boyu sz konusu olduunda byle deildir. Heleki tuba gibi ilhi bir
aacn sevgilinin boyundan bile aa grlmesi imknszdr. Burada mbalaa
sanat vardr. air de bu abartmann farkndadr. Sidrenin bu hareketini tevzuya
yorup, bu aslsz benzetmeyi onun yce bakna balamtr.
Beyitte, bir bakma kendi dncesini glendirmek iin sidre aacn
kullanan air, sevgilinin boyu ve bu ulu iki aac karlatrm, bu karlatrma
neticesinde sidreyi konuturarak dncesini ispat etmeye almtr. Sonrasnda
yce bakldr diyerek de sidreye katldn belirtmitir. Ayrca beyitte, sidre ve
mnteha kelimeleri ile birlikte Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in mira mucizesine
telmihte bulunulmu olabilir. Bu durumda sevgili, Hz. Muhammed (s.a.v.) olur.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), mirata sidreyi am, Makam- Muhammede
ulammtr.
Beyitte sidre aacnn kiiletirilmesinde tebih, tehis ve intak; servi ile
sevgili kastedildiinden ak istiare; sidre-mnteh, b-asl-feri kelimelerinde leff
ner-i mretteb; feri ve refi kelimelerinde kalb; bulunduklar mevki asndan sidre,
mnteh, tb, refi kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
555
KARABEY, Turgut, Ahmed Paa Hayat Sanat Eserleri, Aka Yay., Ankara 1996, s. 179
556
PALA, age, s. 440
557
PALA, age, s. 498
265
.

3. reti ne menyle beyn eyler isem

Mav olur gzde ayn olca ol ekl-i bed
Sretni ne meniyle beyn eyler isem, gzde ayn olcak ol ekl-i bed
mahv olur.
Men (a.i.) : manalar

Ayn (a.s.) : belli, ak, meydanda
Bed (a.s.) : 1. ei ve benzeri olmayan, mkemmel bir eyi icadeden
2. yeni, garip, esiz ve grlp iitilmemi 3. i.ed. szn gzel olmas usl ve
kaidelerden bahseden ilmin ad, estetik
Grnn nasl anlamlarla aklarsam aklayaym (yetmez), gzde

meydana gelecek olan o mkemmel ekil mahvolur.
Sevgilinin herbir uzvu, ayr gzellie sahiptir. Bir de n gznden

bakldnda, deeri bin kat daha oalr. n onun boyuna selvi, dudana lal,
yanana gl, sana snbl demesi onun zelliklerini anlatmada yetersiz kalr.
air de bu durumdan muzdariptir. Sevgilinin gzelliini anlatacak kelimeler
hibir lgatte bulunmamaktadr. Onun heyet-i umumiyesine benzetilen mefhumlar
onu anlatmada yetersizdir. Sevgiliyi hi grmemi bir kiiye, sevgiliyi bu unsurlarla
anlatmak sevgilinin de deerini drecektir. air anlatmaya altka kiinin
gznde canlandrd sret sevgili olmayacaktr. nk o, ei benzeri olmayan bir
gzelliktir. Karlatrlaca baka bir nesne yoktur. Bu yzden sevgilinin kendi
gzellii sadece kendi sreti ile anlalr. Onu anlatmaya almak, bo uratan
baka bir ey deildir.
Beyitte ayn ve beyn kelimelerinde cinas; sret-ekl, ayn-beyn
kelimelerinde leff ner-i mevve; edebiyat terimi olarak sret, ekl ve meni,
beyn, ayn kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
266

4. utar imi gricek bini rabi ud

Bu gice itlere yine virrem tad
Bini gricek, rakibni sud tutar imi. Bu gice yine itlerne tasd virrem.
Sud (a.s.) : 1. ba ars 2. rahatsz etme, rahatszlk

Tasd (a.i. suddan) : 1. ba artma, ba artlma 2. tciz etme, can
skma, rahatsz etme 3. perakende etmek, datmak
Beni grnce, rakibini ba ars tutarm. Bu gece yine itlerine ba ars

veriyorum.
Divan iirinde karlalan belli ba hastalklardan birisi de ba arsdr.

Souk algnlndan, kardaki insann ok konumasndan ve gnee ok maruz
kalmaktan dolay meydana gelen bir hastalk olan ba arsnn ilac sevgilinin gl
yzdr558. iirlerde genellikle fazla gam nedeniyle mizalar bozulan klar hasta
olur. Ama beyitte hasta olan, ba aryan rakiptir ve bunun nedeni de ne souk
algnldr ne de gnee fazla maruz kalnmasdr. Rakip, grnce ba arsna
tutulur.
Rakibin meskeni, sevgilinin bulunduu semttir. Onun bekiliini yapan ve
sevgiliye yaklatrmayan rakip, n gznde kpektir. Rakipte meydana
gelen ba arsnn ilk sebebi, bekilik grevi gereince gne altnda fazla kalmas
olabilir.
, yani airi grdnde bann armasnn nedeni airin kendisini
blble benzetmesinden dolay olabilir. Sevgilinin mahallesine gidip sabahlara kadar
blbl taklit ederek tmekte ve akn anlatmaktadr. Bu da rakibin ban artr.
Edebiyatmzda gl ve blbln akn anlatan Blblnmelerde blbln
inleyilerinden rahatsz olan kular, onu Hz. Sleymana ikyet ederler559. Beyitte
de ikayet edilen blbl deil, airdir. Onu ikayet eden ise rakiptir.
558
KEMKL, Bilal, Divan iirinde Hastalk ve Tedavi, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi
Dergisi, C: 16, S: 1, 2007, s. 19-36, s. 32
559
PALA, age, s. 91
267
Yine rakibin bann armas, onun airi kskanmasndan dolay da olabilir.
nk air, sabaha kadar sevgiliye olan akn terennm etmektedir. Bu durum ak
genindeki rakip iin sinir bozucu ve ba artc bir sebeptir.
Beyitte rakibin ite benzetilmesinde tebih; ikinci msrada itlerden kastn
rakip olmasnda ak istiare; rakip-it, tasdi-sud kelimelerinde leff ner-i mretteb;
tasdi ve sud kelimelerinde itikak; it, rakip, sud, tasdi kelimelerinde tenasp
sanat bulunmaktadr.
5. Crmmz u ise gzler ldrdgine

Dilemezven kim ola kimse gnhuma efi
Gzlern ldrdgine crmmz kun ise, kimse gnhuma ef ola

dilemezven.
Crm (a.i.c. crm) : su

ef (a.s. efatden) : 1. efaat eden, bir suun balanmas iin
araclk eden 2.huk. fa hakk sahibi
Gzlerinin ldrmesine sebep (olan) suumuz akn ise, kimse gnahma

efaat etsin istemem.
Sevgilinin gzlerinin kan dkc ve ldrc zelliklerini bundan nceki

gazellerde belirtmitik. Sevgili, yine airi gamzesiyle ldrmeye azmetmitir. Sevgili
tarafndan ldrmeye oktan raz olan air, yine de bunun nedenini merak etmekte
ve sevgiliye sormaktadr. Canna kastedilmesine sebep nedir? nk sevgiliyi
sevmekten, onun oklarna gsn siper etmekten, sabahlara kadar alayp
inlemekten ve onu dnmekten baka yapt hibir ey yoktur. Eer ldrlme
suu sevgiliye olan ak ise, bu aire gre su deildir.
airin cann almak isteyen yine canandr. eyh, kimsenin gnahna efaat
etmesini istememektedir. Yani eer sevgiliyi sevmek gnahsa, kimse benim iin
affedilme dilenmesin demektedir. air beyitte ldrlmesine kar kyormu gibi
268
grnse de aslnda can atmaktadr. Birinin araya girip bunu bozmasndan
korkmaktadr.
efaat, kelime olarak bir bakas adna ricada bulunma, kusurlarnn
balanmasn dileme ve bunun iin vastalk etme anlamlarna gelir. Fkh anlam
ise; ahiret gn baz gnahkr mminlerin affedilmesi ve itaatkr mminlerin de
yksek mertebelere ulamas iin bata Peygamber Efendimiz (s.a.v.) olmak zere,
dier byk zatlarn Allahtan istirham ve niyazda bulunmalardr.
Beyitte gnah, crm, lmek, efi kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. Srat itme siteme devlete rre olup

Furatu fevti yandur feleg seyri seri
Devletne grre olup siteme srat itme. Felegn seyri ser fursatun fevti
yakndur.
Srat (a.i.) : abukluk, hz

Sitem (f.i.) : 1. zulm, hakszlk 2. hakszlk 3. kma
Grre (a.s.) : gururlu, kibirli, kendini beenmi
Fevt (a.i.) : 1. bir daha ele gememek zere kaybetme, elden kma,
karma 2. lm
Ser (a.s. sr atden) : 1. abuk, hzl 2.ed. aruzda ahengi hzlca bir
vezin olup bizde kullanlm ekli de vardr.
Mevkinle (bahtnla) gururlanp sitem etmede acele etme. Felein dn

hzl, frsatn elden kamas yakndr.
air beyitte, sevgiliye seslenmekte ve onun mevkisiyle gururlanp kendisine

zulm etmemesi gerektiini belirtmektedir. Mevki bakmndan bakldnda a
gre sevgili, gzellik, ycelik bakmndan en st makamdadr. aire gre, gzelliine
gvenip na her trl cefay reva gren sevgili, bu zulmnde gzelliine
269
gvenmemelidir. nk felein seyri seridir ve sevgilideki bu gzellik bki deildir.
Zaman getike gzellik elden gider ve frsat elden kaar.
Beyite baka bir anlam erevesinden bakarsak, gururlanlan mevkiinin
kulluk olabilecei karmza kmaktadr. Allah, zulmetmekten mnezzehtir. O
kuluna zulmetmez, fakat kulunu ayrlkla terbiye eder. nsan, hakir olan dnyada aciz
bir kuldur. Onun bu kulluk makamnda ezilmesi, ikyete meyillenmesine yol aar.
air bir nevi kulluktan ikyet etme, grevlerini yerine getir, zamann deerlendir.
Felek dnp duruyor, zaman geiyor, gn olur yaptn amellerle sevgiliye
kavuursun demek istemi olabilir. Nitekim insan, derdi ekip kavuaca mkafat
dnmelidir.
Veyahut yine baka bir adan bakldnda kibirlenen kiinin dnyann bir
imtihan yeri olduunu anlamayan, gnlerini zevk ve safa iinde geiren biri olduu
grlr. Bu durumda da yine air, zamann zevk ve safayla geirme, kulluunun
gereini yap, sana dnyada verilen nimetlere kret, bir gn bu nimetler elinden
alnacak, leceksin demek istemi olabilir.
Beyitte srt ve ser kelimelerinde itikak; fursat ve fevt kelimelerinde tezat;
srt, ser, sitem, felek kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
7. I ucndan o olur ey'ye tar itb

Yr ten ile terk itse zih fil-i eni
eyhye k ucndan takr itb og olur. Yr ten ile terk itse zih fil-i
en.
Takr (a.i.c. takrt) : baa kakma, azarlama, paylama

tb (a.i.) : azarlama, tersleme, paylama; darlma
Ten (a.i. enatden) : ok ayp ve irkin bulma, ayplama
Fil-i en (kt fiil) : zin, yz kzartc ve acmaszca ilenen su
fiili
Ucndan (uciyle, utan) : iin, sebebiyle, sebepten, -den dolay,
yznden
270
eyh ak sebebiyle oka azarlanr ve terslenir. ( Ama ne yapsn?) Sevgiliyi
ayplayarak terketmek ne yz kzartc bir su!
Ayplanma veya azarlanma, kln neticelerinden bazlardr. Genellikle

zahidler, rindleri ayplayp knarlar. nk ak kabul etmezler, ak acsndan
anlamazlar. klar, ektikleri dertle divane olurlar. Byle kiiler, genellikle toplum
arasnda tecrid edilir. Beyitte airi azarlayp, tersleyen toplum olabilir. airin
azarlanmasnn nedeni de iinde bulundurduu aktr.
Yine airi tersleyen, iinde akn besleyip bytt sevgilinin kendisi de
olabilir. aire gre, bu azarlanma sonrasnda k da sevgiliyi ayplayp terketse o
zaman byk bir su ilemi olur. nk divan edebiyatnda hep eziyet eden, hi
gldrmeyen sevgiliden asla hesap sorulmaz, bu yaptklarndan dolay ayplanmaz.
k, en banda sevgilinin bu vasflarn kabul etmitir. air de bunun farkndadr.
Byle bir ey yapmas, ne ona ne de akna yakr.
Beyitte teni ve eni kelimelerinde itikak; airin kendisinden baka bir
kiiymi gibi sz etmesinde tecrid; teni, eni, takr, itb kelimelerinde ise tenasp
sanat bulunmaktadr.
2.2.25. GAZEL 25560
1. Olmad lme h muali ol yr dir

Bilmedi kim luram asret ile zr dir
2. tdi irr vef lmaa evvel bana yr

ora bu vadesine eyledi inkr dir
3. nki grdm anu bendine dmi amu ns

Bende oldum u aa ben da n-r dir
4. Ay didgm in gn yzine ulm ile u

560
BLTEKN, age, s. 171
271
ld zlfi girihinde beni ber-dr dir
5. lmiem derd ile ua vl olal

Olmam ciz b-re v b-r dir
6. Olmad glm alup ol a ser bu gn

Cnum ister ki ala ol gzi mekkr dir
7. Bir nefes ey eger ayru derse senden

Gzleri b olup yiri olur nr dir
erh
1. Olmad lme h muali ol yr dir

Bilmedi kim luram asret ile zr dir
Dirig kim ol yr hlme hi muttali olmad. Hasret ile zr kluram, bilmedi.
Muttali (a.s. tuldan) : renmi, haber alm, bilgili, haberli

Dirg (f.i.) : 1. esirgeme 2.e. eyvah, ah, aman, yazk 3. menetme,
nleme
Eyvah ki o sevgili, halimden hi haberdar olmad. Hasretle inlediimi

bilmedi.
air, gazele ah ekerek balamaktadr. nk uruna onca eziyete katland

sevgili, airin durumundan haberdar olmamtr. Onun akndan, inleyiinden,
feryadndan habersizdir. Divan edebiyatnda k ile muk arasnda iletiimi
salayan genellikle sabah rzgrdr. Bir haberci olarak grev yapan sab, sevgilinin
gzelliini a, n ahlarn da sevgiliye gtrr. Sevgilinin halini a getirdii
272
kesindir, ama n ahnn sevgiliye gittii kesin deildir. Beyitte de grld gibi
byk ihtimalle sab, airin halini sevgiliye iletmemitir.
kinci msradaki kim balac, beyitin iki trl aklanmasna mahal
vermektedir. air ilk nce bilmedi kim diyerek, sevgili halimi bilmedii, halimden
haberdar olmad iin hasretle inliyorum demitir. kincisi ise, halimden haberdar
olmad gibi hasret ile alayp inlediimi de bilmiyor demektedir.
Beyitte diri kelimesinde nid, yr ve zr kelimelerinde cinas; bilmedi ve
muttaliolmad kelimelerinde anlam bakmndan tenasp; hasret, zr, diri
kelimelerinde de ikinci bir tenasp sanat bulunmaktadr.
2. tdi irr vef lmaa evvel bana yr

ora bu vadesine eyledi inkr dir
Yr, evvel vef klmasa bana ikrr itdi. Dirig sonra bu vadesine inkr itdi.
krr (a.i. karardan) : 1. saklamayp syleme 2. dil ile syleme,

bildirme 3. tasdik, kabul 4.huk. birinin, baka birinin, kendisinde olan hakkn,
alacan haber vermesi
Vade ( a.i.) : bir i iin nden belirtilen zaman. 2. bir ii geciktirmek
iin belirtilen zaman 3. ecel 4. sz verme
Sevgili nceden bana verdii sz kabul etti. Eyvah, sonra da (syledii) bu

szn inkr etti.
Divan iirinde sevgilinin a kar vefasz olduunu daha nce de

belirtmitik. Hibir zaman a verdii sz tutmayan sevgilinin bu tutumu, k
zerinde olumsuz bir etki yaratmaz, o, her verilen sze her defasnda inanr,
gereklemesini umut eder. Ancak air beyitte, sevgilinin kendisine nceden sz
verdiini, daha sonra bu szn tutmadn belirtmi, sevgilinin bu tutumu zerine
arm ve zlmtr.
273
Baka bir adan bakldnda, beyitte sevgili daha nceden aire kar vefasz
olduunu saklamayp sylemi, inkr deil ikrar etmitir. Sonra aire eyvah dedirten
olay, divan iirindeki sevgilinin gerekten vefasz olduunu gstermektedir. nk
sevgili syledii sz inkr etmitir. Yani o, aire kar vefasz olduunu kabul
etmemektedir.
Ayrca vade kelimesinin ecel anlamn da dnrsek, sevgili airi
ldrecei hususunda sz vermi olabilir. Ancak ldrme vakti geldiinde yine
sznde durmam ve verdii sz inkr etmitir.
Beyitte inkr, ikrar ve evvel, sonra kelimelerinde tezat; diri kelimesinde
nid; vade, ikrar, inkr kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
3. nki grdm anu bendine dmi amu ns

Bende oldum u aa ben da n-r dir
nki kamu ns sanun bendine dmi, grdm. Dirig, ben dah u n-r
ana bende oldum.
Ns (a.i. insin c.) : insanlar, halk, herkes
Btn insanlarn sann bana dm (olduunu) grdm iin, ne yazk

ki ben de imdi aresiz (bir ekilde) ona kul oldum.
airin bu beyitte eyvah ekmesinin nedeni, dier klar gibi sevgiliye kul
olmasdr. Yani klar kervanna air de katlmtr. Onu kla iten ise, sevgilinin
yzn grmesi istei olmutur.
Divan edebiyatnda, sevgilinin kvrm kvrm olan salar yzne geldiinde,
beni etrafnda bir halka grnm arz eder. Sevgili, halka iindeki bu benini klar
avlamada yem olarak kullanr. Nitekim gerek hayatta kular avlamak iin
kullanlan tuzaklar da sa kllarndan yaplmaktadr. air beyitte kl, ben ve yz
lsn kullanarak tuza, kendi gnln de ku olarak tavsif etmi, dier klarn
bu tuzaa nasl dtklerini grmtr. Yani, sevgilinin yzn grmtr. Eyvah
274
ben de aresiz kul oldum demesinin nedeni, sevgilinin ne denli gzel olduunu
anlatmak iindir. nk sevgiliye k olmak iin bir kere onun yzn grmek
yeterlidir.
Ayrca airin kul olmas sevgilinin nn gnlnn sultan, kendisinin de
onun kulu olarak dnlmesindendir. Beyitte klarn gnllerinin sevgilinin
sann her bir telinde asl olmas mazmunu kullanlmtr.
Tasavvuf adan san kesret anlamn gz nne aldmzda, air kesrete
dtn de belirtmek istemi olabilir. nk o, yz, yani vahdeti glgeleyen
saa, yani kesrete bile meftundur. Kesretin nihayetinde de vahdete, yani yze
ulaacaktr.
Beyitte san bir kemende benzetilmesinde tebih; bende kelimesinin hem kul
hem de ben bile anlamlarna gelmesinden dolay tevriye; diri kelimesinde nid,
bendine ve bende kelimelerinde cinas; n-r, bende, bend kelimelerinde tenasp
sanat bulunmaktadr.
4. Ay didgm in gn yzine ulm ile u

ld zlfi girihinde beni ber-dr dir
Dirig! Gn yzine ay didgm in u zulm ile beni zlfi girihinde ber-dr

kld.
Girih (f.i.) : dm, ba

Ber-dr (f.s.) : 1. salbedilmi, aslm 2. yemili
Eyvah! Gne yzne ay dediim iin imdi eziyet ederek beni sann
dmnde ast.
Bir nceki beyitte, sevgilinin tuzana dtn ve ona kle olduunu

belirten air, bu beyitte sevgilinin kendisini cezalandrarak dier klar gibi
salarnda astn belirtmektedir. Asmasnn nedeni ise, airin yanllkla sevgilinin
gne gibi parlak yzne ay demesidir.
275
Divan edebiyatnda sevgilinin yz, parlaklk ynnden hem gnee hem de
aya benzetilir. Ancak beyitte sevgili, yznn air tarafndan aya benzetilmesine
kzp ona zulm etmi ve cezalandrmtr. Bunun nedeni, sevgilinin yeryznn,
gnein de gkyznn sultan olmasndan olabilir. Ayn verdii k, gneinkine
nazaran daha azdr. Ayrca ay, nurunu gneten alr.
airin sevgilinin yzne ay demesi, salarnn geceye tebihiyle olmu
olabilir. Ay, gece grnr. Sevgilinin salarnn yzne gelmesi, gnein yzne rt
ekilmesi olarak tahayyl edilir. Bu beyitte de bir nceki beyitte olduu gibi
sevgilinin sanda asl olma mazmunu vardr. air sevgilinin sann dmnde
asldr.
Beyitte sevgilinin yznn gnee ve aya, salarnn ise daraacna
benzetilmesinde tebih; nurun zdd anlamyla ele alndnda zulm ve gne-ay
kelimeleri arasnda tezat; diri kelimesinde nid; ay, gn, yz kelimelerinde ilk; zlf,
zulm, ber-dr, girih kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
5. lmiem derd ile ua vl olal

Olmam ciz b-re v b-r dir
Ikuna vsl olal derdn ile lmem. Dirig! ciz b-re v b-r
olmam.
B-r (f.a.b.s.) : arsz, utanmaz, syrk
Akna kavutuumdan beri derdinle lmm. Eyvah! (Ne kadar) ciz,

aresiz ve arsz olmuum.
air nc beyitte, sevgilinin akna tutulduunu belirtmiti. Bu beyitte de

k olduktan sonraki durumunu aklamaktadr. airin ak yznden ektii dertler
o kadar ok ve ardr ki bu, airi ldrmtr. cizliini, aresizliini ve arszln
belirten air, kendi haline acmaktadr.
276
airin ciz olmasnn nedeni, bamllnn gereidir. Her hangi bir ey
yapmaya gc kalmamtr. Ne sevgiliden ne de akndan vazgeebilir. aresiz
olmasnn nedeni de ayn ekildedir. Nasl sevgiliye k olurken aresiz ise, u anda
da aresizdir. Sevgiliden gelen cefay eli mahkm kabul etmek zorundadr.
Arszlk ise, n gnlnn gdasnn gam olmasyla alakaldr. air
sevgiliye tutulduundan beri dert ekmektedir. Yani tek hemdemi dert, mihnet ve
gamdr. Srekli bunlarla i ie olan k, bir mddet sonra onlara almaya balar.
Yani, gam ekmekten holanr. air, ektii dertlerden lecek olsa bile sevgiliden
yine dert istemektedir. Bu da onun arszln gsterir.
Beyitte olmam ve lmiem kelimelerinde cinas; diri kelimesinde nid;
derd, k ve lmek kelimelerinde ilk; airin durumu ile ilgili olan ciz, b-r, b-are
6. Olmad glm alup ol a ser bu gn

Cnum ister ki ala ol gzi mekkr dir
Dirig! Ol sehhr ka bu gn gnlm alup olmad. Cnum ister ki ol mekkr

gzi ala.
Sehhr (a.s. sihrden) : 1. byc 2. by gibi bir kuvvetle ekici,

byleyici
Mekkr (a.s. mekrden) : ok mekreden, hileci, dzenbaz
Eyvah! O byleyici kalar bugn gnlm almad. Canm ister ki o

dzenbaz gzleri (bari gnlm) alsn.
Divan iirinde bir byc olarak kabul edilen sevgilinin en byk bys
gzelliidir. Gzellii ile byler ve n akln bandan alr. Ayrca gz,
gamzesi, sa, ayva tyleri de onun dier by kaynaklardr561. air beyitte,
sevgilinin kalarn byc olarak belirtmitir. Aslnda sihirbaz olan sevgilinin
561
PALA, age, s. 440
277
gzleri, dzenbaz olan da kalardr. Kalarn dzenbaz olmasnn nedeni, eklinden
dolaydr. Eridir, hi doru bir ii olmaz. Ancak airin ka sehhar olarak
gstermesindeki neden, kan kl topluluu olmasndan dolay olabilir. Nitekim baz
byler kl ile yaplmaktadr.
airin beyitte kulland gnl almak deyimi, hem krlan bir kalbi
onarmak, hem de gnl ele geirmek anlamlarna gelmektedir. airin burada
kastettii ikinci anlamdr. Sevgili, ka ile gamzesinin okunu n gnlne atar,
onun gnln ele geirir. Ayrca yapt byyle de gnln ele geirebilir. Ancak
beyitte ka, bu grevini yerine getirmemitir. Buna zlen air, kan yapmad ii
gzn yapmasn istemektedir.
Beyitte can-gnl, ka-gz, sehhr-mekkr kelimelerinde leff ner-i
mretteb; gnl almak kelimesinde tevriye ve irsal-i mesel; kan bycye, gzn
ise dzenbaz, hileci bir kiiye benzetilmesinde tebih ve tehis; diri kelimesinde
nid; can, gnl almak ve ka, sehhr, gz, mekkr kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
7. Bir nefes ey eger ayru derse senden

Gzleri b olup yiri olur nr dir
Eger eyh senden bir nefes ayru derse, diri! Gzleri b tolup yiri nr olur.
Nr (a.i.) : 1. ate, od 2. cehennem 3. yakc ey
Eer eyh bir an senden ayr kalrsa eyvah! Gzleri yala dolup yeri ate
olur.
air gazelin son beytinde, sevgiliden ayr kalrsa decei durumu

anlatmaktadr. Sevgiliden bir anlk bile olsa ayr kalmak gzlerini yala dolduracak,
yerini cehennem gibi ate edecektir. Aslnda divan edebiyatnda k, her zaman bir
ayrlk ierisindedir. Sevgiliye hibir zaman kavuamaz. Vuslat istese de vuslattan
sonraki ayrln daha zdrap verici olacan dnerek bu dncesinden vazgeer.
278
Ayrca o her zaman alar, her zaman hasret ateiyle yanar. air bunlar sylerken
sevgilinin kendi hayatndaki yerini anlatmaya almtr.
air beyitte nefes, ya, ate ve yir kelimelerini kullanarak, ansr-
erbann drt unsurunu da kullanmtr. Bilindii gibi insan ve kinatn, bu drt
temel unsurdan meydana geldii ileri srlmektedir. air, sevgiliden ayr kaldnda
kendi varln da kaybedeceini ileri srm olabilir. Eer kinat ekseninden
bakarsak; sevgiliden ayr kalmak dnyann sonu olabilir.
Beyitte ansr- erbnn nefes, yir, nr ve b olmak zere drt unsuru da
kullanlmtr. Ayrca b ve nr kelimeleri arasnda tezat; airin kendisinden baka bir
kiiymi gibi bahsetmesinde tecrid; anlam bakmndan ayru dmek, gz, b,
tolmak, kelimelerinde ilk ve yine ayru dmek, yir, nr kelimelerinde ikinci tenasp
sanat bulunmaktadr.
2.2.26. GAZEL 26562
Mefl Faln Mefl Faln
1. Zih ul u zih al ki virmi saa l

Felek sne ayrn melek lufua
2. Sadetl yzi ger bu amu lem

Lefetl szi sever cmle aly
3. Sen luf- iru zih ret-i Ar

Benm asret zrum zih sret-i Vm
4. Gel iy server-i madm cihn emre makm

oma ullar marm budur ehla layk
5. Ne ayu ger olursa cihn al mulif

Dek olsun bize bir dem anu gli muvafk
6. aber bilmege cndan an marem-i rif

562
BLTEKN, age, s. 173
279
Ger lmaa cndan an - d
7. Maabbet yol ey taammlle cefdur

Cef sevmeyen olur bu mafilde mnf
erh
1. Zih ul u zih al ki virmi saa l

Felek sne ayrn melek lufua
Hlk, sana zih hulk u zih halk virmi ki felek hsnne hayran, melek
ltfuna k.
Hulk (a.i.c. ahlk) : huy, tabiat

Halk (a.i.) : 1. yaratma, yaratlma 2. cat 3. insanlar 4. insanlardan bir
blk
Hlk (a.i. ve s.) : yaratan, yoktan var eden, yaratc, Allah
Zih (a.e. ) : 1. ne gzel, ne ho 2. aferin, bravo
Yaradan, sana ne gzel huy ve ne ho yaradl vermi. Felek gzelliine

hayran, melek ltfuna k(tr).
air, sevgilinin hem sretini hem de sretini vmektedir. Yce Allah, sevgiliyi
yle bir yaratmtr ki btn ahlak ve grsel gzellikler onda toplanmtr. Hem
gzel grnl, hem gzel huyludur. air, bu grn ispat etmek istercesine
felein sevgilinin gzelliine hayran olduunu, meleklerin ise huyuna k
olduklarn belirtmektedir.
air, sevgiliyi gznde o kadar yceltmitir ki o, felekten bile yksek
deerdedir. Hem gzelikte hem de deerde bu kadar yce olan sevgiliye, felek
hayran kalmtr. Yani felek, sevgilinin sretine hayrandr. Melek ise, sretine ktr.
280
Huyu gzel olan insana, halk arasnda melek gibi tabiri kullanlmaktadr. Melek
nurdan yaratlm, kt huyu olmayan tamamen saf varlklardr. Ancak insana kt
duygular hsl eden nefs verilmitir. Melek, nefs sahibi sevgilinin bu kadar ltufkr
olmasna k olmutur.
Gazelin ilk beytinde bylesine bir vgye hedef olan kii, Peygamber
Efendimiz (s.a.v) olabilir. Sret bakmndan cmertlikte ei benzeri olmayan,
merhameti snrsz, edepte n srada olan yce bir ahlak zerine yaratlm, sret
bakmndan ise dolunay gibi parlak ve nur saan mbarek bir yz, hilal gibi kalar,
inci gibi dileri olan Peygamber Efendimiz (s.a.v.), lemlerin yaradl sebebidir.
Onun mbarek yzne felek, yce ahlakna ise melekler hayrandr.
Beyitte halk ve hlk kelimelerinde itikak; halk, hulk ve hlk kelimelerinde
cinas; felein hayran olan bir kii olarak kiiletirilmesinde tehis; duyguyu
pekitirmek iin kullanlan zih kelimesinde tekrir; anlam bakmndan hlk, halk,
hulk, hsn ve ltuf kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr. Ayrca Sen olmasan
felekleri yaratmazdm hadisi ve Kalem suresinde yer alan : Muhakkak sen yce bir
ahlak zeresin yetine telmih yaplmtr.
2. Sadetl yzi ger bu amu lem

Lefetl szi sever cmle ali
Bu kamu lem sadetl yzni ger. Cmle halik letfetl szn sever.
ali (a.i. haliknn c.): 1. mahlklar, yaratklar, insanlar 2. halayk,

satn alnan kadn hizmeti
Btn bu dnya(ki varlklar, insanlar), kutlu yzn ver. Btn mahlklar,

tatl szn sever.
lk beyitte sevgilinin i ve d gzelliini verek gazele balayan air, bu

beyitte, sevgilinin saadetli yznn btn dnya tarafndan konuulduunu belirterek
mbalaa yapmtr. Bu sevgilinin gzelliinin annn, dnya apnda duyulduunu
281
gstermektedir. Bylesine byk bir alanda bilinen gzellik, phesiz muazzam
gzelliktir. Mutlak gzel Allahtr. Onun yarattklar da bu gzellikten ksmi bir pay
almtr. nsan etrafna gz gezdirdiinde, var olan tm mahlkatta onun tecellisinin
yansmasn grr.
Her sanatnn kendi eserini seyretmekten, onun bakalar tarafndan grlp
beenilmesinden zevk ald gibi, Allah Teal da en gzel ekilde yaratt insanda,
yani Peygamber Efendimiz (s.a.v.)de ilhi sanatnn btn tecellilerini grmek
istemitir. Bu yzden i ve d gzellik, Efendimiz (s.a.v.)de kemale ermitir.
Bu yzden onun aydan daha nurlu, gneten daha parlak yz tm insanlar
tarafndan vlm, azndan kan her kelimesi tm canllar arasnda sevilmitir.
Nitekim Peygamberimizin dier canllarla konutuu da bilinmektedir. Yine bunun
en gzel kant Efendimizin ldn hissedip ban duvara vurarak kendisini
ldren devesidir. Bu, yaradlm olan her canlnn Ona olan sevgisinin bir
gstergesidir.
Beyitte kamu-cmle; lem-halik kelimelerinde leff ner-i mretteb;
saadet, letfet, yz, sz kelimelerinde anlamca ilk, kamu, cmle, lem, halik
3. Sen luf- iru zih ret-i Ar

Benm asret zrum zih sret-i Vm
Senn lutf- izrun zihi sret-i Azra, benm hasret zrum sret-i Vmk
zr (a.i.) : yanak
Sret (a.i.c. siyer) : 1. bir kimsenin ii, hali, tavr, gidii, ahlak 2. hal
tercmesi
Senin yanann tatll, tpk Azrann ki gibi, benim hasret ve inleyiim,

Vmkn hali gibi.
282
air beyitte, sevgilinin (memduhun) yanann tatlln ve kendi halini
belirtmek iin, Trk edebiyatnn klasik mesnevi konularndan biri olan Vmk u
Azrdan yararlanmtr. Sevgilinin yana Azrnnkine, airin hasret ve inleyileri
de Vmkinkine benzetilmektedir. Dier ak mesnevilerine gre, edebiyatmzda
ok rabet grmemi olan563 bu mesnevinin kadn kahraman olan Azrnn kelime
anlam bakire, delinmemi inci, zerinde yrnmemi kum564dur. air, sevgilinin
yanan Azrnnkine benzeterek, onun el dememiliini, parlakln ve zerinde
hibir przn olmadn dile getirmitir. Ayrca bu isim beyitte olduu gibi
iirlerde izar kelimesiyle olan imla ve ahenk yaknl dolaysyla birlikte
kullanlr565.
Mesnevinin erkek kahraman olan Vmkn kelime anlam ise, seven,
sevdal566dr. air de kendisini Vmka benzeterek sevgiliye olan aknn ne denli
byk olduunu gstermek istemitir. nk Vmk, Azrya kavumak iin ok
etin mcadeleler vermitir. air de sevgili iin ayn mcadeleyi verecek yree
sahip olduunu belirtmek istiyor.
Bir dier nemli nokta da mesnevinin sonunda kahramanlarn birbirine
kavumasdr. air de bu olaya telmih yaparak, sevgiliye kavuma isteini dile
getirmi olabilir. nsan, bu fani dnyada Peygamber Efendimizin (s.a.v.) snnetlerine
uyarak, hep Onu hatrlayarak iki cihann efendisinin efaatine kavuabilir. Nitekim
Allahn sevgisine kavumak iin, Ona tabi olmak arttr. air de beyitte kendisini
Vmka benzeterek, Allah Resulne ne denli bal olduunu gstermek istemi
olabilir.
Beyitte sret ve sret kelimelerinde cinas ve tezat; Azra ve Vmk hikyesine
telmih, yanan Azran yanana, ekilen elemin Vmknkine benzetilmesinde
tebih; zih kelimesinde reddl acz ales-sadr; sret-sret; Azra-Vmk
kelimelerinde leff ner-i mretteb; hasret, zr, Vmk kelimelerinde anlam
bakmndan ilk, lutf, izr ve Azra kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
563
ONAY, age, s. 429
564
PALA, age, s.533
565
PALA, age, s. 532
566
PALA, age, s. 440
283
4. Gel iy server-i madm cihn emre makm
oma ullar marm budur ehla layk
y server-i mahdum, gel, kullar cihn emrne mahkum, mahrum koma,

ehlga layk budur.
Mahdum (a.i. hidmetden) : 1. oul, evlat 2. hizmet edene nispetle

efendi, hanm
Mahkm (a.s.) : 1. kendisine hkmolunan, birinin hkm altnda
bulunan 2. bir mahkemece hkm giymi 3. katlanma, zorunda olma
Mahrum (a.s. hirmndan) : 1. bahtsz, nasipsiz 2. istediini, dilediini
elde edemeyen
Ey yce efendim! Gel, kullar dnyann emrine mahkm brakma, bahtsz

etme. Padiahla yakan budur.
air beyitte, Allah Teal ve Onun lemlere rahmet olarak gnderdii server-i
kinat olan Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e seslenmektedir. Bir mezr ve imtihan
yeri olan dnyada karlaaca nice zorluklara kar, kendisini srat- mstakimden
ayrmamasn niyaz etmektedir. Ayrca nice kullar hidayete ulatrmak iin
gnderilen Efendimizden, aciz kullar cihan hkmne maruz brakmamasn
istemektedir.
Aslyeti geici, yaradltaki sfat cazibeli ve aldatc olan dnya, nefsin
yaradlna uygundur. Nitekim nefsin meydan olan dnya, insann byk
dmanndan biridir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de, dnyann gidiatna uyarak
ahiret bozgununa uramamamz istemitir.
Kullarn cihan hkmnden kurtulmasnn tek aresi, Onun ahlak ile
ahlaklanmaktr. O zaman fani dnyann skntlarndan kurtulup Onun efaatine
erme mkfatna eriecektir. Onun ihsannn olmad bir dnya, air ve dier kullar
iin zdrap olacaktr. nk cihan hkmne gre, kulun ve gedann hali malumdur.
Bu hal, beytin ikinci msrasnda nasipten yoksun olmak olarak karmza
kmaktadr. Yani, hem Allahn sevgisinden hem de Onun efaatinden yoksun
kalmaktr.
284
Beyitte seslenme nlemi olan iy ile nida; mahdum, mahrum ve mahkum
kelimelerinde cinas; kul-eh kelimeleri arasnda anlam bakmndan tezat; yine anlam
bakmndan server, eh, mahdum, emir kelimelerinde ilk; kul, mahkum, mahrum
kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat yaplmtr.
5. Ne ayu ger olursa cihn al mulif

Dek olsun bize bir dem anu gli muvafk
Ger cihn halk muhlif olursa ne kaygu? Bize dek bir dem anun gnli
muvafk olsun.
Muvafk (a.i. vefkden) : yerinde, uygun

Muhlif (a.s. muhlefetden) : 1. muhalefet eden, aykrlk gsteren,
uymayan, uygun olmayan 2. birinin dncesine zt dncede bulunan
Eer dnya halk kar karsa (kayglanmam) tasalanmam. Bize sadece bir an
onun gnl uygun olsun, yeter.
air beyitte, rind ve zhid arasndaki ilikiye dikkat ekmektedir. Gedalk,

derbederlik, fakirlik, klk, sarholuk gibi sfatlar da iinde barndran rind
kavram, zahidin aksine slamiyetin estetiini iyi kavram, hamlktan kurtulmu
kiidir. ten bir samimiyet ve akla teslimiyet halinde olan, elinde kadeh ile dolaan
rind, elinde tespih olan ekilci zhid tarafndan daima eletirilir.
air beyitte kendisini rind olarak gstermekte, kendi durumunu yadrgayan,
bu duruma kar kan kiileri de zhid olarak grmektedir. Gnlerini ilhi akla
geirdiini, dardan gelen her hangi bir tarizin kendisini etkilemeyeceini
belirtmektedir. nk onun dnd tek hal, vahdet-i vcud, yani Allah ile bir
olma halidir.
air, bize sadece onun gnl uygun olsun derken bu hali vurgulamaktadr.
Seyr-i slk yolundaki salikin tek amac, Allah ile bir olmak, yani yok olmak, bir
nefes olsun ilhi ak ateinde pervane misali yanmaktr. Allah bes, bki heves
285
diyen air, Yce Yaradana tevekkl etmi olduunu, geriye kalan arzularn ise
geici olduunu belirtmektedir.
Beyitte muhlif ve muvafk kelimeleri arasnda anlam bakmndan tezatlk
vardr.
6. aber bilmege cndan an marem-i rif

Ger lmaa cndan an - d
Cndan haber bilmee mahrem-i rif kan? Cndan gzer klmaa k-

sdk kan?
Kan: hani, nerede

Mahrem (a.s. haramdan) : 1. haram, eriatin yasak ettii ey 2. nikah
dmeyen, erate evlenilmesi yasak edilen 3. eriate kadnn kendisinden
kamad erkek 4. biriyle ok samimi, ili dl olan 5. gizli olan, herkese
sylenmeyen 6. herkese bilinmemesi icabeden 7.tas. Tanrnn srlarn renmeye
balayan kimse
Gzer (f.i.) : 1. geme, gei 2.s. geen, geici
Candan haber almak iin irfan sahibinin srda nerede? Candan gemek iin
sadakatli k nerede?
rfan sahibi, Allah tanyan kii demek olan rif, divan iirinde sevilenin
vasflandrld bir kisvedir. Ariflerin can gzleri aktr567. air candan haber
alamadn belirterek, irfan sahibi kiinin canndan, znden vazgemesi gerektiini
vurgulamaktadr.
Burada irfan sahibi olarak nitelendirilen kii, seyr-i slukta salikin elinden
tutacak, nefsin mertebelerini amada ona yardm edecek kii, yani mriddir.
Nitekim bu manevi yolculukta airin, kendisine rehber olacak bir kiiye ihtiyac
vardr.
567
PALA, age, s. 38
286
Her eyden nce maddi-manevi bir eitim ii olan tasavvufta, eitime muhta
olan kiinin ilk ii kendisini eitmeye muktedir bir kiiyi bulmaktr. Nefis ve
eytann binlerce tuzayla rl bu yolda ilerleyebilmesinin tek art budur. Yoluna
yolda, srrna srda olan mrid ile klan yolun nihayetinde canda canan ile
bulumak, mrid asndan daha gayretsiz olacaktr.
kinci msrada ise, candan gemek iin sadakatli bir k olunmas
vurgulanmaktadr. air bu soruyu sorarak, sadakatli n kendisi olduunu
belirtmektedir.
Beyitte kan kelimesiyle istifham; beyitteki iki msrann hece ve harf
saylarndaki eitlik nedeniyle tarsi; can, gzer, k- sdk ve rif kelimelerinde ise
anlam bakmndan tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Maabbet yol ey taammlle cefdur

Cef sevmeyen olur bu mafilde mnf
eyh mahabbet yol tahammlle cefdur. Cef sevmeyen bu mahfilde

mnafk olur.
Mahabbet (a.i.) : sevgi

Mahfil (a.i.c. mahfil) : 1. oturulacak, grlecek yer, toplant yeri 2.
byk camilerde hkmdarlara veya mezzinlere ayrlm ve etraf parmaklkla
evrilmi olan, yerden biraz yksek yer
Mnafk (a.s. nifkdan) : 1. nifak sokan, ikiyzllk eden, ikiyzl 2.
Hz. Muhammed zamannda kfirlikte devam ettii halde kendisini Mslman
gsteren
eyh sevgi yolu katlanma ve eziyettir. Eziyeti sevmeyen bu yerde ikiyzl

olur.
eyh gazelin son beytinde, ak yolunun ne denli zor olduunu

aklamaktadr. Bu yol, tahamml ve cef yoludur. k, ak yolunda grecei onca
287
cefaya tahamml etmek, katlanmak zorundadr. Yani baka bir ifadeyle, sabrl
olmaldr.
Cefadan holanmayan kiinin bu yolda baarl olamayacan belirten air,
ayn ekilde kiinin mnafk olacan da sylemektedir. Mnafklk, ikiyzllk,
inandnn aksine davranmak demektir. Kiinin muhabbetle yapt ite riyas
olmamaldr. Muhabbet yolunda da tek unsur ak olduu iin air, akta yalan
olamayacan belirtmektedir.
Beyitte airin kendisine seslenmesinde nida ve tecrid; mahabbet ve cef
kelimeleri arasnda anlam bakmndan tezat; anlam bakmdan mahabbet yolu, cef ve
tahamml kelimeleri arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.27. GAZEL 27568
1. Yine bd- seer hem-dem-i cn olsa gerek

nki bu pr-i khen tze cevn olsa gerek
2. Yaz yzinde hev ll-y ll ki aar

emen iinde ab mg-fin olsa gerek
3. Selsebl-i meyi rler elinden ieler

Ki bahr ile cihn b- cinn olsa gerek
4. Gl-i ter blble ar itse gerek sn ceml

Gzleri nergis aa nigern olsa gerek
5. Eer-i ramet-i a l yire cn viriser

B-nindan bize bu luf u nin olsa gerek
6. Yaz u fikrini o vati af bil ey

Her bahru o od fal- azn olsa gerek
568
BLTEKN, age, s. 178
288
erh
1. Yine bd- seer hem-dem-i cn olsa gerek

nki bu pr-i khen tze cevn olsa gerek
Bd- seheri yine hem-dem-i cn olsa gerek. nki bu pr-i khen taze cevn
olsa gerek.
Pr (f.s.c. pirn) : 1. yal ihtiyar 2. yllanm arap

Khen (f.s.) : eski, ypranm, modas gemi
Cevn (f.s.) : gen, taze delikanl
Sabah rzgr yine can dostu olmal. nk bu yal dnya, gen delikanl
olsa yeridir.
air, sabah rzgrnn can dostu olduunu sylemektedir. Sabah rzgrnn

dost olmas, sabah vakti sevgilinin, yani gln kokusunu aire getirmesinden
dolaydr. Bilindii zere gln mevsimi ilkbahardr. Bahar mevsiminde doann
yeniden dirilip canland gibi, sabah rzgar da airin gnln diriltmi,
genletirmitir.
kinci msrada baharn ispat olarak yal dnyann yeniden genletiini
belirten air, sonbahar ve k mevsiminde dnyay yal bir kiiye benzetmekte,
baharn gelmesiyle bu kiinin yeniden genletiine dikkati ekmektedir.
Beyitte bir insana benzetilen bd- seher ve pir-i khen ile tehis ve tebih;
pir-cevn, taze-khen kelimeleri arasnda anlam bakmndan tezat; bd- seher, hem-
dem-i can kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
289
2. Yaz yzinde hev ll-y ll ki aar
emen iinde ab mg-fin olsa gerek
Sab emen iinde mg-fin olsa gerek ki hev yaz yzinde ll-i ll
saar.
Ll-i ll: parlak inci

Mg-fen (f.b.s.) : misk, mk sac, misk saan
Yaz (t.i.) : 1. ova, sahra, ssz kr 2. talih, nasip, kader, aln yazs
Sabah yeli yeillik iinde misk saan olmal. nk hava ovann yzne
parlak inciler saar.
Bahar mevsiminin tasvirine devam eden airin ilk msrada kullanm olduu
yaz, yz ve hev szckleri iki farkl ekilde yoruma el vermektedir. lk yorum, yine
bahar mevsiminin geliiyle doann ald hali, ikincisi ise, baharn gelmesiyle airin
durumunu ifade etmektedir.
Divan edebiyatnda sevgilinin yz, yana mushaf veya kitap olunca, yz
zerindeki ayva tyleri de yazya tebih olunur. Renk bakmndan gle benzeyen
sevgilinin her iki yana, gl yapraklarndan oluan bir deftere benzer. Bu durumda
yzdeki ayva tyleri de, gl destesine sarnan otlar veya bir gl olan yanak
sayfalarna miskle yazlm yaz olur569. air beyitte, sevgilinin arzusu ile yzne
parlak inciler samaktadr. Bunun iki anlam olabilir. Birincisi airin gzyalar,
ikincisi ise, airin sevgilinin yz zerine yazd iirleridir. air, her ikisini de
inciye benzetmi olabilir. Veya bir baka adan bakldnda, inciden kast,
sabahleyin gl zerinde bulunan iy taneleri olabilir.
air, salan bu inci tanelerinin sebebini, sabah rzgrnn yeillikte misk
samasna balamaktadr. Divan iirinde sabah rzgrnn sevgilinin yanandan
koku almak iin estii dnlr570. Yani sab, sevgilinin yznden misk kokusunu
alm ve btn yeillie datmtr. Bu kokuyu alan air, ya gzya dkmtr, ya
da yzn medhi iin iirler yazmtr.
569
PALA, age, s. 200-201
570
PALA, age, s. 200
290
Yaz kelimesi ova, dzlk anlamnda alnrsa, air baharn geliiyle havann
ova zerine inciler, yani yamur tanelerini satn, sabah yelinin de bahar
yamurlaryla yeniden dirilen nebatattan misk gibi kokular satn belirtmitir.
Beyitte yaz, yz ve heva kelimelerinde tevriye; yamur tanelerinin veya
gzyalarnn inciye benzetilmesinde tebih; sabah rzgarnn kiiletirilerek misk
saan bir kii olarak kullanlmasnda tehis ve tebih; hev, ll-y ll, yaz yz
kelimelerinde ilk; sab, emen, mg-fen kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
3. Selsebl-i meyi rler elinden ieler

Ki bahr ile cihn b- cinn olsa gerek
Selsebl-i meyi hriler elinden ieler ki bahar ile cihn bg- cinn olsa gerek.
Selsebl (a.i.) : 1. tatl ve hafif su 2. cennette bir emenin ad 3.g.s.

suyunun akt yer kademeli olan bir eit eme
Cinn (a.i.) : cennetler, umaklar; baheler
arap emesinin akttn hurilerin elinden isinler ki baharn gelmesiyle

dnya cennet bahesi olsun.
Selsebil cennette tatl bir suyun addr571. Kurnda: Cennette mminlere
zencefil katlm kadehler sunulur. O cennette Selsebil denilen bir kaynaktr572.
buyurulmaktadr. air beyitte, baharn geliiyle birlikte dnyay cennete
benzetmektedir. Dnya cennetindeki huri de tabii olarak sevgilidir. air bahar
geldiinde arabn sevgilinin elinden iilmesini, bylelikle dnyann bir cennet
bahesine dneceini belirtmektedir.
Sevgilinin az, rengi dolaysyla araba benzetilmektedir. k iin sevgili,
hi solmayan bir cennet gldr. Beyitte bu gln bir yapra kse, yani sevgilinin
571
PALA, age, s. 434
572
Kurn- Kerm, nsan Sresi, (76/17-18)
291
eli olarak dnlmtr. Sevgilinin elinden bu arab ien air, ikinci msrada bir
varsaymda bulunarak, cennetin de ancak bu ekilde olabileceini ifade etmektedir.
Beyitte baharn geliiyle dnyann cennet bahesine benzetilmesinde tebih;
hri, bg- cinn ve selsebil kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
.

BID=62#sthash.ctDvTNB2.dpuf
4. Gl-i ter blble ar itse gerek sn ceml
Gzleri nergis aa nigern olsa gerek
Gl-i ter blble hsn ceml arz itse gerek, nergisn gzleri ana nigern
olsa gerek.
Nigern (f.s.) : bakveren, bakc, bakan, baka kalan
Taze gl blble gzelliini ve yz gzelliini gstermeli, nergisin gzlerinin

ona bakakalmal.
Beyitte gl ve blbl mazmunu vardr. Bahar mevsimi geldiinde yeni aan

gln, bir muk olarak kendi gzelliini na, yani blble gstermesi olaan bir
eydir. Beyitte de taze gl, yz gzelliini blble gstermitir.
Nergis, sar renkli, gbei yeil bir iektir. Gbekteki yeillik uzaktan siyah
grnd iin, divan airleri tarafndan gze benzetilmitir573. Beyitte bahenin
dier bir iei olan nergis, gln bu hareketine bakakalmtr. Nergisin
bakakalmasnn nedeni, kskanmasndan veya hayranlndan dolaydr. Gln
gzelliine mest olmutur. Mest olmasnn nedeni, bnyesinde narkotik bir unsur
tamasndan veya ban nne drmesindendir574.
Beyitte gl, blbl ve nergisin bir insan olarak kiiletirilmesinde tehis ve
tebih; bahe ile ilgili kavramlar olan gl, blbl, nergis kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
573
ONAY, age, s.315
574
ONAY, age, s. 316
292
.

5. Eer-i ramet-i a l yire cn viriser

B-nindan bize bu luf u nin olsa gerek
Eser-i rahmet-i Hak l yire cn viriser, bize b-nindan bu lutf u nin olsa
gerek.
Rahmet (a.i.) : 1. acma, esirgeme, koruma, yarglama 2. Hz.

Muhammed 3. Kurn Kerim 4. yamur
Nin (f.i.) : 1. nian, iz, belirti 2. iaret, fabrika iareti 3. yara izi 4.
ama, hedef, vurulmas istenen nokta 5. vurulacak noktaya silah evirme 6.
yavukluk iareti 7. bu iareti yapmak zere yaplan tren 8. hatra iin dikilen ta 9.
tura 10. taltif iin verilen madalya 11. ferman
Allahn rahmetinin eserl,eri l yere can verecek. Bu, bize niansz olan
(grnmeyen) Allahtan bir ltuf ve iaret olsa gerek.
air bu beyitte, Kurnda bir ayete telmihte bulunmaktadr: Allah'n

rahmetinin eserlerine bir bak: Arz, lmnn ardndan nasl diriltiyor! phesiz O,
lleri de mutlaka diriltecektir. O, her eye kadirdir575. Yce yaradann yeryznde
yaratt btn mahlkat ve nesneler, Onun rahmetinin bir eseridir. Kyamet gn
geldiinde btn hepsi lecek, sonra yeniden diriltileceklerdir. airin l yere can
veriser demesinin nedeni budur. nk bu fani dnyada can veren varlklar, bir gn
yeniden ve bu sefer ebed bir hayat iin yeniden diriltileceklerdir.
B-nian kelimesi, tasavvufta fen makam, zt- kibriy ve l-taayyn
mertebesi anlamlarna gelmektedir576. Yeryzndeki btn nesnelere rahmet
nazaryla bakan air, bunun kendisine fena makamndan bir iaret olduunu
belirtmektedir. Allahn Muhy ismine dikkat eken air, her ne kadar bi-nin olarak
grlse de baharn Onun yaradan sfatnn bir iareti, bir isbat olduunu
gstermektedir. Bu yeniden dirili de aire gre, Allahn bir ltfu ve iaretidir.
575
Kurn- Kerm, Rum Sresi, (30/50)
576
ULUDA, age, s. 77
293
Beyitte b-nian-nian, l ve can vermek kelimeleri arasnda anlam
bakmndan tezat; eser-i rahmet-i Hak, lutf, b-nin ve nin kelimeleri arasnda ise
6. Yaz u fikrini o vati af bil ey

Her bahru o od fal- azn olsa gerek
eyh yaz u k fikrini ko, vakti saf bil. Her baharn son hod fasl- hazn
olsa gerek.
Hod (f.zm.) : 1. kendi 2.i. ba zrh, mifer
Ey eyhi, yaz ve k dncesini brak, zaman iyi geir. Her baharn sonu
sonbahar olsa gerek.
air beyitte, kendisine yaz ve k dncesini brakmasn sylemektedir.

Divan edebiyatnda klarn mevsimi ilkbahardr. Bu mevsimde k sevdiini
grr, bu mevsimde bezm meclisleri kurulur. Ama her eyin geici olduu gibi, gl
mevsimi olan baharn da mr ok ksadr. Yava yava hazan yelleri esmeye balar,
gller yapraklarn dker. air kendisine bahar geldi diye sevinmesinin, sonbahar
geldi diye zlmesinin gereksiz olduunu sylemektedir. Kendisine her saniyesini
safa iinde geirmeyi nasihat etmektedir. Yaad her an safa iinde geirmek de,
her an Allah ile olmak ile salanr. Yaanan her an, Onunla geirilmeli, Onun
rzasn almak veya Ona ulamak iin uralmaldr.
Ayrca air her baharn sonu sonbahardr. derken insan mrnden de
bahsetmi olabilir. nsann genlik alar, bahar mevsimi gibidir. Nasl getii
anlalmayan bu srenin kymeti, yalannca, yani mrn sonbahar gelince anlalr.
air bir gn lneceini, bu yzden vaktin ihlas iinde, iyi bir ekilde
deerlendirilmesi gerektiini vurgulamaktadr.
294
Beyitte yaz-k ve bahar-hazan kelimelerinde tezat; airin kendisine
seslenmesinde nida ve tecrid; yaz, k, bahar, hazan kelimeleri arasnda ise tenasp
sanat bulunmaktadr.
2.2.28. GAZEL 28577
1. Gl bu zlf-i kfir-k olaldan ber dn

alupsn zi iy kim amna ol bt-i n
2. Dehn ile miynndan nin bir noa y lca

Vefs tek bulnmad cihnda ol nigrn
3. Emn olmala bir dem emn virmez bu cnuma

Gz efsn oduca sen bu laf- mn
4. der rde v eyd lur rsv v pr-sevd

Dil-i miskn-i eydy hev-y zlf-i mgn
5. Aceb mi lal-reng itsem bu drr-i ekmi n kim

Yzm rengini zer ld fir- s- smn
6. Ruu hicriyle nlemden zevl iridi rde

Di derdiyle humdan yazld nam pervn
7. Fir- srev-i gt bu am kh ire n Ferhd

Nieme tel ise ey olur u cn- rn
erh
.
577
BLTEKN, age, s. 180
295

1. Gl bu zlf-i kfir-k olaldan ber dn

alupsn zi iy kim amna ol bt-i n
y gnl bu zlf-i kfir-k dnn olaldan ber kim zni ol bt-i nn

gamna salupsn.
Kfir-k (a.f.b.s.) : dinsiz, imansz, merhametsiz kimse
Ey gnl, (sevgilinin) bu dinsiz sa dinin olduundan beri, kendini o in

putunun kederine brakrsn.
air beyitte, gnlne seslenmektedir. Gnl, sevgilinin siyah sana

tutulduundan beri onu dini gibi benimsemi, o in putunun gamnda kendinden
vazgemitir. Divan edebiyatnda sevgilinin sa, rengi dolaysyla kfire
benzetilmektedir. Asl anlam rten demek olan kfir, slam dininin hakikatini kabul
etmedikleri iin ktan mahrum, ileri karanlk saylan kimselerdir. Kfirin kasd
imanadr. k, ak denizinde gezerken sevgilinin siyah salarna tutunur ve yolunu
kaybeder578. airin gnl de sevgilinin sana tutulduundan beri kfre doru yol
almaktadr. Bunu gren air, gnln ikaz etmekte, ona doru yolu gstermeye
almaktadr.
Beyitte istiare yoluyla sevgiliye in putu denilmitir. Putun in ile birlikte
kullanlmas, en gzel resimlerin burada yapld grnden dolaydr. Divan
iirinde sevgilinin beni ve kkl puta benzetilir. k, sevgilinin gzellii karsnda
kendisini puthanede gibi hisseder579. air de gzellerin bulunduu bir resim
galerisindedir ve bu nakkahanede bulunan sevgilinin gzellii karsnda
kendisinden gemi, akln yitirmitir.
zn salmak, kendini brakmak ve kendinden vazgemek anlamlarnda
bir deyimdir. air gnlnn kendisini dnmediini, dinin gerektirdii emirleri
yerine getirmeyerek, kendisinden vazgetiini belirtmektedir.
578
579
PALA, age, s. 92
296
airin beyitte gnlne seslenmesinde nida ve tecrid; san renginden dolay
dinsiz bir kiiye benzetilmesinde tehis ve tebih; ilk msra sonundaki dinn
kelimesi ikinci msrayla birlikte de anlaml bir btn oluturduundan dolay sihr-i
helal; din ve kfir-ki kelimelerinde anlam bakmndan tezat; inn ve dinn
kelimelerinde cinas; bt-i in, zlf-i kfir-ki ve din kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
2. Dehn ile miynndan nin bir noa y lca

Vefs tek bulnmad cihnda ol nigrn
Ol nigrnn cihnda dehn ile miynndan nian bir klca y nokta tek vefs
bulnmad.
Miyn (f.i.) : 1. orta 2. meyan, ara, aralk 3. bel, kemer yeri 4. ark ve
bestelerin 3. Msras
O resim gibi gzel sevgilinin dnyada azndan ve belinden iz olarak, bir

nokta veya kl kadar bir tek vefs bulunmad.
Divan edebiyatnda bel, daima kl kadar ince ve dardr. Bu zellikleri azla

benzer olduundan genellikle birlikte kullanlrlar580. air beyitte, sevgilinin
azndan veya belinden bir nokta veya bir kl kadar vefasnn olmadn
belirtmektedir. Buradaki maksat, hem azn nokta gibi oluunu, hem de o azdan
nokta kadar bir vefann olmayn belirtmektir. Bel iin de ayns geerlidir. Kl
kadar ince olan belden, kl kadar vefa eser etmemitir. air sevgilinin hem bu
gzellik unsurlarn vmekte hem de gzelliiyle ayn oranda vefaszln
vmektedir.
Azn vefas, airin onu pmesi veya o azdan gzel szler duymasdr.
Belin vefas ise, airin kemer gibi o beli sarmasdr. Ancak sevgili her zamanki gibi
580
PALA, age, s. 78
297
vefaszdr ve bunlarn hibirisi gereklememitir. Bu yzden air beyitte sevgiliye
sitem etmektedir.
Beyitte belin kla, azn noktaya benzetilmesinde tebih; dehan, nokta, miyan
ve kl kelimeleri arasnda ise anlam bakmndan tenasp sanat bulunmaktadr.
Ayrca klca kelimesinde sihr-i helal sanat vardr.
3. Emn olmala bir dem emn virmez bu cnuma

Gz efsn oduca sen bu laf- mn
Gzn efsun okduka senn bu lafz- mnn bu cnuma bir dem emin
olmaglga emn virmez.
Lafz (a.i.c. elfz) : sz
Gzn by okuduka senin bu min szn, bu canma bir an olsun emin

olmak iin yardm etmez.
air, sevgili karsndadr ve ona kavumak iin dua etmektedir. Sevgili de

airin duasna min diyerek yant vermektedir. Ancak bir yandan gzleri by
yapmaktadr. air sevgilinin gzlerinin bysne mi, yoksa kendi duasna m min
dediinden emin olamamtr. Bu yzden sevgilinin sihirbaz gzlerinin kendine
gvenmesinde hi yardmc olmadn sylemektedir.
Sevgilinin gzellik unsurlarndan biri olan gz, byleyicilikte bata
gelmektedir. nk o baklaryla etkisi altna alr, gecelerce uyumamasna ve
dert ekme konusunda arszlamasna neden olur581. Bunlarn hepsi k iin bir by
gibidir. air beyitte, sevgilinin min sznn gzlerinin yapt byyle alakal
olduunu dnmektedir. Bu da sevgiliye gvenmesini zorlatrmaktadr, bu yzden
sevgilinin sehhar gzlerine sitem etmektedir.
581
TOLASA, age, s. 193
298
Beyitte emin ve emn ve min kelimeleri arasnda cinas; gzn sihir yapan
bir kiiye benzetilmesinde tehis ve tebih; gz, efsun, okumak kelimeleri arasnda
4. der rde v eyd lur rsv v pr-sevd

Dil-i miskn-i eydy hev-y zlf-i mgn
Hev-y zlf-i mgnn dil-i miskin-i eydy rde v eyd ider, rsv v
pr-sevd klur.
ride (f.s.) : 1. kark, perian 2. k, tutkun

eyd (f.s.) : aktan akln kaybetmi, divne, dkn, akn
Misk kokulu sann arzusu, aktan akln kaybetmi zavall gnlm perian,
divane, rezil ve sevdal eder.
Sevgilinin misk kokulu sann kokusu, airin burnuna gelmitir. Bunun

neticesinde, sevgilinin sann arzusu airin zavall gnlnn akln bandan almtr.
Divan iirinde sevgilinin sann misk kokmas, onun tabii halidir. n mr bu
kokunun arzusu ile geer, ama bu arzudan bir ey elde edemez. nk koku nasl
hava ile kaybolup giderse, n mr de bu arzu urunda kaybolup gidecektir. Bu
yzden beyitte heva kelimesi kullanlmtr. Bu kelimenin kullanlmasnn bir dier
nedeni de, san kesret oluudur582.
Akln kaybeden bir kiinin, perian ve divane olmas normaldir. Burada
gnl kiiletirilerek bir insana benzetilmi, akln kaybetmitir. airin durumu
Niyz- Msrnin beytiyle de aklamak mmkndr:
n sana gnlm mbtel ddi
Derd gm bana in ddi583
582
TOLASA, age, s. 161
583
ERDOAN, age, s. 391
299
Ayrca gnln perian olmasnn nedeni, sevgilinin sanda asl olmasndan
da olabilir. Sevgilinin salar da periandr, her rzgrda dalr ve n gnln de
datr. Divane olan kii, toplum tarafndan dlanr ve rezil olur. Sevdasndan
anlayan olmaz. Sevda, kelime olarak kalpteki kara nokta demektir. Beyitte misk ile
olan renk benzerlii de dikkati ekmektedir. Misk kokusu, airin kalbindeki bu kara
noktay daha da bytmtr.
Beyitte airin hali ile alakal rde, eyd, rsv, miskin kelimelerinde
tenasp; miskin ve mgn kelimelerinde cinas sanat bulunmaktadr.
5. Aceb mi lal-reng itsem bu drr-i ekmi n kim

Yzm rengini zer ld fir- s- smn
Bu drr-i ekimi lal-reng itsem aceb mi? n kim firk- sk- smnn,
yzm rengini zer kld.
Sk (a.i.c. sikan) : 1.anat. baldr, incik 2.bot. sap
Bu gzya incilerimi lal renkli (krmz) yapsam alr m? nk gm

renkli baldrnn ayrl, yzmn rengini sar yapt.
air, kendi gzyalarn inciye benzetmektedir. Bu inci gibi gzyalarm lal

renkli yapsam buna alr m diye sevgiliye sormaktadr. Beyitte airin iki gz
madene, gznden aktt yalar da kymetli bir cevher olan inciye benzetilmitir.
Bu benzetmede maksat, sevgilinin dudann ve inci gibi dilerinin hasretiyle
dklen gzyalarnn rvet olarak sevgiliye sunulmasdr. Ayrca padiahlarn
ayaklarnn altna salar salr. air de gnlnn sultan sevgiliye, gzyalaryla
sa samaktadr584. nci, beyaz renktedir. airin beyaz, yani saydam gzyalarn lal
renkli yapmas, kan alamas demektir. Gece gndz alayan airin gzlerinden artk
su yerine kan gelmektedir. air, bu duruma almamas gerektiini, bunun olaan
bir ey olduunu vurgulamaktadr.
584
AVUOLU, age, s. 223
300
airin gzlerinden kan aktmasnn nedeni, sevgilinin gm renkli
baldrndan ayrlmasdr. Sevgilinin baldr, parlakl dolaysyla gme
benzetilmitir. airin yz sevgilinin baldrnn hasreti ile altn rengini alm, yani
sararmtr. Bu sar yzne kanl gzyalar ile renk vermektedir.
Beyitte airin aceb mi diyerek soru sormasnda istifham; gzyann inciye
benzetilmesinde tebih; deerli madenler olan lal, drr, sm ve zer kelimeleri
arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
6. Ruu hicriyle nlemden zevl iridi rde

Di derdiyle humdan yazld nam pervn
Ruhun hicriyle nlemden hrde zevl iridi. Din derdiyle humdan

pervnn nazm yazld.
Zevl (a.i.) : 1. yerinden ayrlp gitme 2. zil olma, sona erme 3.

Gnein baucunda bulunma zaman, le vakti, saat tam 12:00. 4. bozulma,
yenilme 5. kabahat, su
Pervn (f.i.) : 1. Ast. lker yldz 2. kadn ad
Yanann ayrlyla inleyiimden gne batmaya doru meyletti. Diinin

derdiyle ahmdan lker yldznn iiri yazld.
air, sevgilinin hasretiyle inlemektedir. Bu inleyileri gkyzne ulatnda,

gne korkusundan batmtr. Zeval, gnein tam tepede bulunduu zamandr. Bu
vakitten itibaren gne yava yava batmaya yz tutar585. air bu durumu kendi
nlesine balayarak hsn-i talil yapmaktadr. Ayrca air, sevgilinin gne gibi parlak
yzn grmedii zaman kendisine gnein hi domadn sylemek istemektedir.
Onun yzn veya yanan grdnde gne doacaktr.
585
PALA, age, s. 536
301
Sevgilinin inci gibi diinin derdiyle airin ah, gkyznde lker yldznn
iirini yazmtr. Divan edebiyatnda ah, kara bir duman eklinde dnlmektedir586.
Beyitte airin nlesi ve ahyla birlikte gkyzn kara dumanlar kaplam, bu da
gnein bat, gecenin oluu eklinde dnlmtr. Gkyznde bir takm yldz
olan lker de, bu karanlktaki iire tebih edilmektedir. nk n ah, ayn
zamanda atelidir. Gkyzne kan bu atein kvlcmlar pervin olarak
dnlmtr. Divan iirinde airler iirlerini pervine benzetirler587.
Beyitte derd, hicr, nle ve h kelimelerinde ilk; hurd, pervn ve zev
kelimeleri arasnda da ikinci tenasp sanat bulunmaktadr. Ayrca sevgilinin
yanann gnee, diinin de pervin yldzna benzetilmesinde tebih vardr.
7. Fir- srev-i gt bu am kh ire n Ferhd

Nieme tel ise ey olur u cn- rn
Bu gam kh ire, firk- Hsrev-i gt, Ferhd n niceme telh ise u cn-
rnn eyh olur.
Gt (f.i.) : dnya
Kh (f.i.) : da
Telh (f.s.) : ac
Niceme (t.z.) : ne kadar, her ne kadar
Bu gam da iinde, dnya padiahnn ayrl Ferhd iin ne kadar ac

vericiyse, imdi irinin can eyh iin de yledir.
Beyitte Hsrev rn hikyesine telmihte bulunulmaktadr. Efsaneye gre,

Ferhad rnin dier dr. Hikyede gerek temsil eden Ferhad, rn iin
586
PALA, age, s. 22
587
PALA, age, s. 403
302
bstn adl da delmeye balamtr588. ran ve Trk edebiyat sahasnda yazlan
mesnevinin eitli varyantlarna gre, Ferhadn da delme sebebi de eitlilik
gstermektedir. Trk edebiyatnda en gzel Hsrev rn hikyesi olarak kabul
edilen eyhnin bu eserinde Ferhad, Hsrevin sylemesiyle da delmeye
balamtr. Eer da delerse rine kavuacaktr. Ferhadn bu ite baarl
olacan gren Hsrev, ona rnin ld haberini gnderir. Bunun zerine Ferhad
da kendisini dadan atarak intihar eder.
Beyitte Ferhadn deldii bu da, gam da olarak dnlmtr. Ferhad
sevgiliye kavuma hevesi ve onun ayrlnn gam ile da delmeye balamtr.
Hem bu durum hem de Ferhadn hikyede sonunun lm olmas ac vericidir. eyh
beyitte, kendisini rnin yerine koymaktadr. Baz mesnevilerde rn, Ferhadn
lm haberini aldktan sonra kendisini ldrmtr. Yani air beyitte, sevgiliden ayr
kalmann ne denli zor olduunu anlatmaya almtr. Bu Ferhad iin de, rin iin
de geerlidir. Birisi vuslat hasretiyle ac ekmektedir, dieri de sevgilinin yokluu ile
ac ekmektedir.
Beyitte Hsrev rn hikyesiyle ilgili olan Hsrev, Ferhd, rn ve kh
kelimeleri arasnda ilk; firk, gm ve telh kelimeleri arasnda da ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
2.2.29. GAZEL 29589
Mfteiln Mfteiln Filn
1. Geri gler luf ile glende gl

Yrsuz ol r ola glen degl
2. Blbli var ola hezr ol gl

Bda destn yaluuz ben degl
3. Serv-i revndur alnan boy dime

Berg-i semendr grinen ten degl
588
ONAY, age, s. 167
589
BLTEKN, age, s. 183
303
4. Yzini grp gl aan diller
Gzlerine t ola diken degl
5. Lebler ann ordum didi

atlu ardurmam ol an degl
6. Gl yzin itmi saa k-i adem

Kendzini grmesn iende gl
7. Sebzede allanca ay yzi

Degmeye bir arpa bu rmende gl
8. ey'ye glse n'ola iy mdde

a her kii gler sen degl
erh
1. Geri gler luf ile glende gl

Yrsuz ol r ola glen degl
Gl glende lutf ile gler. Geri ol yrsuz glen degl, hr ola.
Gl, gl bahesinde tatllkla gler. Geri o, sevgilisiz gl bahesi deil,

diken olur.
Gl, gl bahesinde letfetle glmektedir. Ancak bu gl sevgili deil,

bahede bulunan her hangi bir gldr. Bahar mevsiminde sevgili, gl bahesinde
deildir. Bundan dolay gl, glmektedir. Eer sevgili bahede olsayd, gller
304
sevgilinin gl gibi yanan grrler ve onun gzellii karsnda boyunlarn
bkerlerdi.
air beyitte sevgilinin olmad gl bahesini diken bahesine
benzetmektedir. nk, gl bahesinin gl a gre sevgilidir. Onun bulunmad
yer blbl olan k iin gl deil, diken bahesi olur. air ayn zamanda sevgilinin
gzelliinin hibir glde olmadn belirtmektedir.
Beyitte gl kelimesinde tevriye; gl ve degl kelimelerinde cinas; emen
unsurlar olan gl, glen ve hr kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2. Blbli var ola hezr ol gl

Bda destn yaluuz ben degl
Bagda destn yalunuz ben degl, ol gln hezr blbli var ola.
Hezr (f.i.c. hezrn) : 1. blbl 2. S. bin 3.s. pek ok

Destn (f.i.) : 1. hikye, kssa 2. hile, mekr, tezvir 3. Rstemin
babasnn lakb
Bahede hikyesi olan yalnz ben deil, o gln pek ok blbl olsa gerek.
Beyitte gl ve blbl mazmunu vardr. Blbl n, gl ise sevgilinin

timsalidir. Blbln meskeni gl bahesidir. Bahar mevsiminde sevgilisini gren
blbl, nleleriyle ona gzelliinin destann yazar. Bu ayn zamanda ikisinin de
destan olur.
air de bu blbllerden biridir. Beyitte, sevgiliye destan yazan blbln
sadece kendisi olmadn belirtmektedir. Sevgilinin daha binlerce blbl vardr.
Yani bunlar airin rakipleri, sevgilinin dier klardr. Onlar da gl olan sevgilinin
hasretiyle inlemekte, kendi destanlarn yazmaktadrlar. Beyitte, sevgilinin binlerce
nn olmas normal karlanmaktadr. nk o gzellikte muazzamdr ve her
gren ona mutlaka k olur.
305
Beyitte hem blbl hem de say olan bin anlamna gelen hezr kelimesinde
ihm; airin kendisini de blble benzetmesinde tebih; blbl, gl, hezr, bg ve
destn kelimeleri arasnda ise anlam bakmndan tenasp sanat bulunmaktadr.
3. Serv-i revndur alnan boy dime

Berg-i semendr grinen ten degl
Salnan serv-i revndur boy dimen, grinen ten degl berg-i semendr.
Salnanarak yryen selvidir, boy demeyin; grnen ten deil, yasemin

yapradr.
Sevgili emende yrmektedir. air, onun nazl ve salnarak yryn

grenlere uyarda bulunup salnann selvi olduunu, boy olarak dnmemeleri
gerektiini sylemektedir. Divan iirinde sevgilinin boyu uzunluu, dzl
bakmndan selviye benzetilir. Selvinin rzgrda hafif hafif sallanmas, sevgilinin
nazlanarak yrmesi eklinde dnlr590.
airin beyitteki ikinci ikz da sevgilinin teni hususundadr. Sevgilinin tenini
grenlere, ona ten dememelerini, yasemin yapra demelerini sylemektedir. Divan
iirinde yasemin, genellikle kokusu, rengi ve yapra ile sevgilinin yanana
benzetilen bir unsurdur591. air, sevgilinin tenini yasemine benzetmitir. Sevgilinin
teni yasemin gibi beyaz, parlak ve kokuludur.
airin sevgilinin boyunu selviye, tenini yasemin yaprana benzetmesinde
tebih; beyitte hece ve harf saylar arasndaki denklikten dolay tarsi; serv-i revn,
boy, berg-i semen ve ten kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
590
PALA, age, s. 436
591
PALA, age, s. 522
306
4. Yzini grp gl aan diller
Gzlerine t ola diken degl
Yzini grp gl anan dillern gzlerine diken degl tg ola.
Yzn grp glleri hatrlayan gnllerin, gzlerine diken deil kl

(batsn) olsun.
air beyitte, sevgilinin yznn glden daha stn olduunu belirtmektedir.

Onun yzn grp gle benzetenlerin gzne, diken yerine kl girmesini
istemektedir. air, beyitte dil szcn tevriyeli olarak kullanmtr. Dil, hem
sevgiliyi anan gnller, hem de diller anlamna gelmektedir.
Sevgilinin gzelliinin deerini belirtmek isteyen air, onu gle benzetmenin
acsnn da ok byk olacan belirtmektedir. Diken ve kl arasndaki fark
malumdur. air kl batsn derken, sevgiliye de seslenmi olabilir. Sevgiliden, ona
gl diyenleri gamzesinin klcyla cezalandrmasn istemi olabilir.
lk beyitte sevgiliyi gle benzeten air, bu beyitte sznden dnm ve
sevgilinin yznn gzelliinin glden daha gzel olduunu belirtmitir. Sevgilinin
yznn gzellii glden daha stn tutulmutur.
Beyitte ilk msra sonunda kullanlan dillerin kelimesi hem gnl hem de bir
uzuv olan dil anlamna gelebildii iin bu kelimede iham; gl ve degl kelimelerinde
cinas; yzn gle benzetilmesinde ve hatta daha stn tutulmasnda tebih ve
mbalaa; yz, gz, tig, diken ve gl kelimeleri arasnda ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
5. Lebler ann ordum didi

atlu ardurmam ol an degl
Leblernn kann sordum, ol kan degl tatlu kardurmam didi.
Dudaklarnn kann sordum, o kan deil, tatl kartrdm dedi.
307
Divan edebiyatnda sevgilinin gzellik unsurlarndan biri olan dudak, renk
bakmndan arap ve lale benzetilir. Onun en belirgin zellii tatlldr. Bazan
eker veya ehd (bal) olur. Ayn zamanda kan iicidir592.
Beyitte de sevgilinin duda krmzdr. air, sevgiliye dudann stndeki
kann ne olduunu sorar. Sevgili ise, onun kan olmadn, tatl olduunu belirtir.
Tatl kartrmak, bal srmek anlamnda kullanlm olabilir.
Sevgilinin dudann renginden ve tatllndan dolay leb, kan ve tatl
kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
6. Gl yzin itmi saa k-i adem

Kendzini grmesn iende gl
Gl yzin sana hk-i kadem itmi. Gl kendzini igende grmesn.
Hk-i kadem: ayak topra

nen-ien (t.z.) : ok, gayet, pek, ziyade, daha ziyade
Sevgilinin gl yz seni (gl) ayak topra yapm. Gl kendisini ok

(deerli) grmesin.
air, gl bahesindeki gllere seslenmekte, kendi gzellikleriyle

kibirlenmemelerini, kendilerini byk grmemelerini sylemektedir. nk onlardan
daha gzel olan sevgili vardr. Sevgilinin gl yzne, onlar ancak ayak topra
olabilirler.
air, ayak topra yapm diyerek, sevgilinin gl yzn, gzellikleriyle
vnen gllerin grdn, sonra sevgilinin yz karsnda boyun eip yere
kapaklandklarn anlatmak istemitir. Veya sevgiliyi gren gllerin hepsi
kskanlktan yapraklarn dkm olabilirler. Bu da krmz gl yapraklarndan
592
PALA, age, s. 311
308
oluan bir yol demektir. Ancak zel insanlarn ayak topra byle gzel olur. Sevgili
de k iin zeldir.
air drdnc beyitteki fikrini bu beyitte de tekrarlamtr. Sevgili gzellik
bakmndan glden daha stndr.
Beyitte gln sevgilinin yznn gle ve gln ayak toprana
benzetilmesinde tebih; gln kendi gzelliiyle bbrlenen bir kiiye
benzetilmesinde tehis ve tebih; gl kelimesinde reddl acz ales-sadr; gl, yz
hk-i kadem kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Sebzede allanca ay yzi

Degmeye bir arpa bu rmende gl
Ay yzi sebzede agllancak, gl, bu hrmende bir arpa demeye.
Agllanmak (t.f.) : ayn etraf evrilmek, ay harmanlanmak,

halelenmek
Ay (gibi parlak) yz hlelenince, gl, bu harmanda bir arpaya (bile) demez.

(bir arpa kadar deeri olmaz).
Hle, yaz gecelerinde havann bulutsuz olduu srada ayn etrafnda meydana
gelen nurni bir dairedir593. Sevgilinin yznn aya benzetildii beyitte, air bu ayn
hlelendii zaman, gln harman yerinde bir arpa kadar bile deerinin olmayacan
belirtmitir.
Ay, rengi ve yldz taneleri dolaysyla harmana benzetilmektedir. Bu
benzetmede, onun bir hububat veya saman ynna benzetilmesi de nemli rol
oynar594. air harman kelimesiyle, hem bu anlam hem de gln yeryznde
bulunduu baheyi kastetmitir. Sevgilinin ay gibi parlak yzndeki ayva tyleri,
hle gibi nurdan bir halka oluturduunda, sevgilinin yzne benzetilen gln bir
593
ONAY, age, s.187
594
TOLASA, age, s. 420
309
ehemmiyeti kalmaz. O, parlaklk ve gzellik bakmndan sevgilinin yznn
yanndan bile geemez.
Beyitte ay, agllanmak ve yz kelimelerinde ilk, gl, sebze, hrmen ve arpa
8. ey'ye glse n'ola iy mdde

a her kii gler sen degl
y mddei, eyhye glsen nola. Sen degl ka her kii gler.
Ey zhid (iddia eden), eyhye glsen ne olur ki? ( Sadece) sen deil, aa
herkes gler.
air, beyitte klk iddia eden rakibe seslenmektedir. Rakip, airin haline
glmtr. Bunun zerine air de rakibe, kendisine glmesini umursamadn,
nk a herkesin glebileceini sylemektedir.
Divan edebiyatnda n dman olan rakip, a gre ikiyzldr. air
ikinci msrada kendisinin gerek k olduunu vurgulamaktadr. nk eer rakip
de sevgilinin gerek olsayd, airin durumundan anlar ve ona glmezdi. Ak
derdini bilmeyenlerin, klarn halinden anlamas zordur. k, aktan akln yitirir
ve ne yapacan bilemez. Yani divane olur. Toplum arasnda da klk delilikle
ayn seviyede tutulmaktadr.
Dier beyitlerde sevgiliyi bir takm kavramlarla karlatrp yine sevgilinin
gzelliini ycelten air, son beyitte de kendisini rakiple karlatrr. klkta air
kendisini rakipten daha stn tutmutur. Rakibin aktan anlamadn ve dolaysyla
an hallerine gleceini belirtmitir.
Beyitte airin rakibe seslenmesinde nida; nola kelimesiyle istifham; eyh,
k ve mddei kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
310
2.2.30. GAZEL 30595
1. asret derd ki vulat nimetini bilmedm

Urayasn cna frat zametini bilmedm
2. ol gher kim adri bi cn u cihndan yig idi

Buldum ill yavu uldum ymetini bilmedm
3. a Sleymn tatn ben mra rz eyledi

Yile virdm cehl ile n rmetini bilmedm
4. Yiridr endmuma r- bel t-i cef

Ol gl-endmu a- obetini bilmedm
5. Ten abn artayn n cn afsn srmedm

Ba yaran greyin n dil yatn bilmedm
6. metinden yz evrdm secde-i sehv ola m

n a irdi namzum niyyetini bilmedm
7. Val bal datlus ey'yi itdi b-aber

Kim ne acym bel-y fratini bilmedm
erh
1. asret derd ki vulat nimetini bilmedm

Urayasn cna frat zametini bilmedm
595
BLTEKN, age, s. 196
311
Hasret! Derd! Vuslat nimetini bilmedm. Cna urayasn ki frkat
zahmetini bilmedm.
Derd (f.n.) : yazk, vah vah
Ey hasret! Ey dert! (Ne) yazk ki kavuma denilen nimetten anlamadm.

Canma urayasn ki ayrln eziyetini bilmedim.
air beyitte, soyut kavramlar olan hasret ve derti kiiletirerek, onlara

seslenmektedir. Divan iirinde klar asndan asla bir snr olmayan hasret, ayrlk
acs, inleme, ele geirilemeyen bir ey iin zlme anlamlarna gelmektedir596. air
de beyitte inlemekte, ah-vah ekmektedir. nk vuslat nimetini bilmemitir. airin
byle sylemesi bize, iki ayr anlama gelen iki ayr kap aralamaktadr. lk olarak
airin sevgiliye hi kavuamamas, ikinci olarak da vuslata erip sonra yeniden
ayrlmas gibi anlamlar karmza kmaktadr.
Divan iirinde klarn kaderi, hasret ile birlikte yorulmutur. Bu iki karm
birlikte olunca, tek istei sevgiliye kavumak olan n bu istei hibir zaman
yerine gelmez. O srekli hicrandadr, srekli bu dert ile alayp inlemektedir.
Mtemadiyen hasret derdi ile yanp yaklan klar, vuslat frsatn ele
geirdiklerinde ise bu olaanst durum karsnda kendinden geerler, dilleri
tutulur, kendilerini sevgiliye ifade edemezler. Bu durumda onunla geirecei zaman
heb etmi olur. Yani k sevgiliyle kavutuunda bile, bir ayrlk durumu sz
konusudur597.
Beyitte ilk msrada zntsn dile getiren air, ikinci msrada hasretin can
evine uramasn istemektedir. Yani, air bir nevi kendisini cezalandrmaktadr.
Birinci msrada bahsettii vuslat nimetinin derdinin daha ok olduunu bilen air,
kendisine biraz daha hasret, dert, keder gelmesini istemektedir.
Beyitte hasret ve derdin kiiletirilmesinde tehis ve tebih, yine hasret ve
derde seslenilmesinde nida; vuslat ve frkat kelimeleri arasnda tezat; hasret, dert,
596
PALA, age, s. 215
597
ELTK, Halil, n Trajik kilemi: Vuslat ve Ayrlk, Turkish Studies, C: 5/3, Yaz 2010, s.
136-137
312
zahmet ve frkat kelimeleri arasnda ise anlam bakmndan tenasp sanat
bulunmaktadr.
2. ol gher kim adri bi cn u cihndan yig idi

Buldum ill yavu ldum ymetini bilmedm
ol gher kim kadri bin cn u cihandan yig idi. Buldum, ill yavu kldum,
kymetini bilmedm.
Kadr (a.i.) : 1. deer, itibar 2. onur, eref, haysiyet; meziyet 3. rtbe,

derece 4.astr. kadir, yldzlar parlaklk derecelerine gre birbirinden ayrdetmek iin
yaplan tasnifte derecelerden her biri
Yig (t.s.) : 1. daha iyi, stn, efdl 2. kuvvetli, yein
yalnz
Yavu (t.i.) : zayi, yitik, kaybolmu 2. babo gezen, sahipsiz
u cevherin ki deeri bin can ve dnyadan daha stnd. Buldum, yalnz

(geri) kaybettim, kymetini bilemedim.
airin beyitte ol gher diye bahsettii eyin, bir nceki beyitte geen
vuslat olmas gerekir. ki beyiti birbirine balayan air, vuslat hibir eyle paha
llemez bir cevhere benzetmitir. O yle bir cevherdir ki bin candan ve bin
cihandan daha stndr. Vuslat iin bin can rahatlkla verilebilir, bu cihan onun
ayaklar altna serilebilir.
Fenfillah yolunda olan slik iin bu dnyann bir ehemmiyeti yoktur. Ona
gre dnya, masivalarla dolu bir nevi hapishanedir. Slik, ne bu dnyay ne de
cenneti ister, tek arzusu ryet-i cemldir. a gre, bin yllk mutlu dnya hayat
cennetin bir saatiyle, cennetin bin yl da bir anlk ryetle boy lemez598.
598
KAPLAN, Mahmut, Akn Sultan: Muhibb Knnyi Anlatyor, Etkileim Yay., stanbul 2012,
s. 29
313
air beyitte, vuslat nimetine nail olmu, ancak daha sonra kymetini
bilemeyip elde ettii bu nimeti geri kaybetmitir. lk beyitte bahsettiimiz gibi air,
sevgiliyle konuma frsat bulmutur. Ancak bu deerli zamann kymetini
bilememi, sevgiliyle konuamam, ona halini arz edememitir. Bundan dolay bu
frsat kaybettiini belirtmektedir. Beyte tasavvufi adan baktmzda ise, airin
hakiki ak yolunda vuslat gibi bir nimeti ele geirecekken, bunu idrak aamasnda
yetersiz kalm, kymetini bilememitir. Bir nevi vahdetten kesrete doru kaymtr.
Beyitte ol gher kelimesiyle vuslat kastedildii iin ak istiare; bulmak ve
yavu klmak kelimeleri arasnda tezat; kadr, kymet, gher ve yig kelimeleri arasnda
ise anlam bakmndan tenasp sanat bulunmaktadr.
3. a Sleymn tatn ben mra rz eyledi

Yile virdm cehl ile n rmetini bilmedm
Hak ben mra Sleymn tahtn rz eyledi. Cehl ile yile virdm n
hrmetini bilmedm.
Rz (f.s.) : 1. gndze ait, gndzle ilgili 2.i. rzk, azk; nasip, ksmet
Cehl (a.i.) : bilmezlik
Hrmet (a.i.) : 1. sayg 2. haramlk
Allah, benim gibi karncaya Hz. Sleymann tahtn nasip etti. Bilmeden yele
verdim, nk hrmetini bilemedim.
air beyitte Sleyman, taht, mr ve yel kelimelerini birlikte kullanarak, Hz.

Sleymann mucizelerine telmihte bulunmutur. Hz. Davudun olu olan Hz.
Sleyman, hem padiah hem de peygamberdir. Beyitte eyh, karmza bir karnca
olarak kmakadr. Divan edebiyatnda, karnca ve Sleyman kelimeleri bir arada
314
kullanldnda; karnca aczin, Hz. Sleyman iktidar ve gcn timsali olarak tezat
iinde verilir599.
Kurn- Kerim bata olmak zere, tesfir, hadis, tarih ve kss- enbiy
kitaplarnda Hz. Sleyman ve onun stn vasflarndan genie bahsedilmektedir.
Hz. Sleymana Allah tarafndan verilen nimetlerin en banda rzgra, bina yapan
ve dalglk eden eytanlara veya cinlere, demir halkalarla bal dier yaratklara ve
hayvanlara hkmetmesi gelmektedir600.
airin beyitte bir karnca olmas ile, Hz. Sleyman ve karnca beyi arasnda
geen bir hikyeye telmihte bulunulmaktadr: Hz. Sleyman, birgn ordusuyla
birlikte sefere giderken karnca beyinin dier karncalara: Kan, Sleymann
ordular sizi ezmesin dediini duymu ve karnca beyini yanna davet edip onunla
konumutur601. Yce Allah, bu azametli sultann tahtn aire bahetmitir. Ama air
bu tahtn kymetini bilmemi, yele vermitir. Yele vermek bouna harcamak,
savurmak anlamlarnda kullanlan bir deyimdir. airin taht yele vermesi de, yine
baka bir hadiseye telmihtir. Hz. Sleyman, ahaptan yaplm platformunu
hkmettii rzgr ile istedii yere gtrmtr. Yahudi kaynaklarnda bu platform
uan bir haldr602. Ayrca, Belksn tahtn da rzgrla getirttiine ynelik rivayetler
bulunmaktadr603.
Beyitte air yine sevgiliyle bir arada bulunmu, ama bu an
deerlendirememitir. Frsatn ele getii yeri bir taht olarak grmesinin nedeni,
sevgilinin kendi nezdinde sultan olmasdr. Tasavvufi adan baktmzda ise, air
yine kesrettedir. Allah, ona Hz. Sleymana bahettii nimetleri sunmu, ancak o
masivaya kaplp bunlarn kymetini bilememitir. Bu cahillik de eline geen
frsatlarn yel gibi savrulmasna, bo yere heb olmasna neden olmutur.
Beyitte airin kendisini karncaya benzetmesinde tebih; Sleyman, mr, taht,
yil kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
599
PALA, age, s. 449
600
HARMAN, mer Faruk, Sleyman Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C: 38,
s. 59-60
601
PALA, age, s. 448
602
HARMAN, age, s. 59
603
PALA, age, s. 448
315
4. Yiridr endmuma r- bel t-i cef
Ol gl-endmu a- obetini bilmedm
Endmuma hr- bel, tg-i cef yiridr. ol gl-endmun hakk- sohbetini

bilmedm.
Endm (f.i.) : vcut, beden, insann zs, biim; boy bos; cisim
Hakk (a.i.c. hukuk) : 1. Allah, Tanr 2. doruluk ve insaf 3. bir insana
ait olan ey 4. dava ve iddiada hakikate uygunluk, doruluk 5. gemi, harcanm
emek 6. pay, hisse 7.s. doru, gerek 8. lyk, mnsip
( Vcuduma bela dikeni ve eziyet klc (sokmann) yeridir. nk o gl

endaml sevgilinin sohbetinin doruluunu (layn) bilemedim. (onunla sohbet
etmeyi hakkyla yerine getiremedim.))
air bundan nceki beyitlerde dile getirdii sknty yine tekrarlamaktadr.

Gl endaml sevgili ile ayn ortamda olup onunla konuma frsat bulmu; ancak bu
frsat lyyla deerlendirememitir. Bu yzden de kendisini cezalandrmakta,
vcuduna bela dikeni ve eziyet klcnn sokulmas gerektiini belirtmektedir. nk
air bunu haketmitir.
Beyitte gl-blbl mazmunu bulunmaktadr. Sevgili gl endamldr, yani
ekli gl gibidir. Gln dikeninin, ona k olan blbl zerindeki etkisi divan
edebiyatnda ska kullanlan imgelerden biridir. Gln dikenleri nasl blbln
cierini delerse, sevgilinin eziyetleri de n barn deler604. airin bedenine bela
dikeninin batmasn istemesi, kendisini blbl, sevgiliyi ise gl olarak grmesinden
kaynaklanr. air, cezasnn yine sevgili tarafndan verilmesini diler. Bedenine onun
bela dikenlerinin, yani kirpik oklarnn saplanmasn ister.
Cefa klc ise, sevgilinin kann veya kirpiklerinin klca benzetilmesiyle
ilgilidir. air, sevgilinin karsnda konuamamakla kalmam, onun ka ve kirpik
oklarna veya kllarna maruz kalmtr. Ancak bunu kendisine rev grmektedir.
Tasavvufta gl, yapraklar ve dikenleriyle birlikte ilhi cemli ve celli en
gzel ekilde yanstan iektir605. Bu durumda gl olan sevgili vahdeti, dikeni yani
604
PALA, age, s. 90-91
605
ULUDA, age, s.149
316
ka ve kirpikleri de kesreti temsil etmektedir. airin diken ve klc istemesi
kendisine kesreti rev grmesindendir.
Beyitte gl-endm ile sevgili kastedildiinden ak istiare; hr- bel, tig-i
cef ve gl-endm kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
5. Ten abn artayn n cn afsn srmedm

Ba yaran greyin n dil yatn bilmedm
Ten azbn tartayn n cn safsn srmedm. Ba yaragn greyin, n dil

yatn bilmedm.
Azb (a.i.) : ikence, keder

Yaragn grmek (t.f.) : iini grmek, hazrln yapmak, hazrlanmak
Yat (t.i.) : 1. hner, slup, usul, tarz; vaziyet, durum; hazrlk, levazm;
hizmet, i, kayt 2. yatak
Dartmak (tartmak) (t.f.) : 1. ekmek 2. esirgemek, menetmek,
alkoymak 3. saklamak
Tenin ikencesini ekeyim, nk canmn rahatln srmedim. Ba

hazrlklar yapaym, nk gnl hazrln bilmedim.
air bir nceki beyitte, vcuduna bela dikeninden ve cefa klcndan darbeler
almt. Bu beyitte, ald bu darbelerle tenindeki ikenceyi ekeceini
belirtmektedir. nk cann sefasn srmemitir. Sefasn srmek, bir durumun
meydana getirdii olanaklardan yaralanmaktr. n cannn sefas da sevgiliye
kavuunca ortaya kar. Beyitte air, cann canana kavutuunu, ancak kendisinin
bunun nemini idrak edemediini sylemektedir. O paha biilmez an
deerlendiremeyen airin bedeninde oluan kl darbeleri, bir nevi hakettii bir
ikence yntemi olarak karmza kmaktadr. Ald darbelerle srekli kan
317
kaybeden air, artk leceini, bunun iin de balca hazrlklar yapmas gerektiini
belirtmektedir.
Mutasavvflara gre lm bir felaket deil, aksine bir kurtulutur. Ruhun, ten
kafesinden karak zgr kalmasdr. nsann en bata yapmas gereken lm
hazrl, gece gndz lm hatrlamaktr. Daha sonra da, lmden sonraki kbetini
dnp geici ve cehenneme gtrc eylerden elini ayan ekmesidir. air de
beyitte ten kafesinin iinde mahsur kaldndan dolay can sefasn sremediini, bu
yzden de gnln gerektii gibi hazrlayamadndan bahsetmektedir.
Beyitte ten, azap, tartmak ve can kelimeleri arasnda tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. metinden yz evrdm secde-i sehv ola m

n a irdi namzum niyyetini bilmedm
Kmetinden yz evrdm, secde-i sehv ola m? n namazum kaz irdi,

niyyetini bilmedm.
Secde-i sehv: namazda yaplan bir yanl iin secde etme

Kaz (a.i.) : 1. olaca ezelden Cenb- Hak tarafndan takdir olunan
eylerin vukua gelmesi. 2. davalar grme ii, hkm, hkm verme; kadnn
hkm, kadlk vazifesi, bir kadnn idaresi altnda bulunan yer. 3. istemeden yaplan
ve elden kan kt i, zararl i. 4. borcunu usul ve kaidesine gre sonradan deme
5. kaymakamlk 6. tehlike 7. hdise, vukuat
Boyundan yz evirdim, (acaba) bu yanlm iin sehv secdesi etmem gerekir

mi? nk namazm kazaya kald, niyetini bilemedim.
Divan edebiyatnda sevgilinin yz bir nur kayna olarak Kbeye

benzetilirken, yz evreleyen salar da Kbenin rtsne tebih edilir606. Mminin
606
Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (http://sbe.gantep.edu.tr) 2012 11(1):159 -189, s. 169
318
namazdaki kblesi Kbedir. Divan iirinde genellikle sevgilinin kalar mihrab
olarak alnsa da, beyitte mihrab veya secdegah sevgilinin boyudur. air sevgilinin
boyundan yz evirmi, bunun iin namaznda bir yanllk yapp yapmadn, sehv
secdesi getirip getirmemesi gerektiini sormaktadr.
Namazda yz, sadece selam verilirken mihrabdan evrilir. air de namaznda
selam vermi, ama sevgilinin boyundan yz evirdii iin de bunu bir yanllk
saymtr. Bu yanln da sehv secdesi yaparak telafi etmek istemektedir.
Yanlma secdesi, farzn gecikmesi, farzn gecikmesi, vacibin terki gibi
durumlarda o namazn sonunda yaplan secdedir. air namaznn niyetini
bilemediini ve kaza ettiini belirtir. Burada namazn niyetinden kast, ilk olarak
namazn maksad, ikinci olarak da namaza balamadan nce edilen niyettir. airin
namazna kaza yapmak ve yanlma secdesi klmak istemesinin nedeni, sevgili ile
biraz daha vakit geirmek olabilir.
Beyitte ola m sorusu ile istifham; namaz ile ilgili olan kamet, secde-i sehv,
niyet, namaz ve kaza kelimeleri ile de tenasp sanat yaplmtr.
7. Val bal datlus ey'yi itdi b-aber

Kim ne acym bel-y fratini bilmedm
eyhyi vasl bal datlus b-haber itdi. Ne acym kim bel-y frkatini
bilmedm.
B-haber (f.a.b.s.) : habersiz, bilgisiz, vurdumduymaz
eyhyi kavuma bal ve tatls bilgisiz yapt. Ne acym ki ayrlk belasn

bilemedim.
air, gazelin son beyitinde sevgiliye vuslatn ne kadar gzel ve ba dndrc

olduunu vurgulamaktadr. O, o kadar tatldr ki tadyla airi kendinden geirmi,
onu bilgisiz, habersiz ve vurdumduymaz bir kii haline getirmitir.
319
Sevgili ile birlikteyken akl uyuturan bu tatllk, sevgilinin ayrlnda ayn
etkiyi brakmamaktadr. Ayrlk acs, vuslatn tam tersine zehirden acdr. Ama air,
bunun tadna ayrlktan nce varamamtr. nk o anda vuslat sarhoudur. Tm
alglar kapanm, tek odak noktas sevgili ve vuslat olmutur.
Divan iirinde klar vuslat hem ister, hem de istemezler. Vuslat
gerekletikten sonra meydana gelecek ayrln acsnn, u anda ektikleri acdan
bin kat daha beter olacan bilirler. Gazelin bandan beri bir istisna olarak, air
vuslata erimitir. Ancak gazelin en son beyitine geldiinde ayrlk acsndan,
ayrln ne benzersiz bir bela olduundan bahsetmitir.
Beyitte vasl-frkat ve ac-datlu kelimeleri arasnda tezat; bel, frkat ve ac
kelimelerinde ilk; vasl bal, datlu kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
2.2.31. GAZEL 31607
1. Yine rindne gel azm-i arbt idelm

Pr-i mey-ne ile ikr-i mnct idelm
2. fiye zer u riy setr icb oldyise

Cm- f ile biz kef-i kermt idelm
3. Nad-i vati grelm ahde vef gsterelm

Nie bir ua ile a(y) m-ft idelm
4. Seyr-i f oyup vech-i asen gzleyelm

Baalum yineye frce-i yt idelm
5. Rularyla bize ger ara la lub ile l

Feleg hn bir beydala mt idelm
6. Nefy-i nr eyleyene urfe nibu gtr

607
BLTEKN, age, s. 193
320
nki a hir ola gn bigi ibt idelm
7. Zhde meyl eyle vel ile o ge ey

Belki dyim bun ol ramet-i evt idelm
erh
1. Yine rindne gel azm-i arbt idelm

Pr-i mey-ne ile ikr-i mnct idelm
Yine rindne geln, azm-i harbt idelm. Pr-i meyhne ile zikr-i mnct
idelm.
Rindne (f.zf.) : rind olana yakr yolda

Azm (a.i.) : kast, niyet, karar
Harbt (f.i.) : 1. harabeler, viraneler 2. meyhaneler
Zikr (a.i.c. ezkr) : 1. anma, anlma 2. bildirme, bildirilme 3. Kurn-
Kerim
Mnct (a.i. necvden) : 1. Allaha yalvarma, dua etme 2. Allaha dua
konulu manzume
Yine rindlie yakr ekilde gelin (de), meyhaneye gidelim. Meyhanenin piri
ile Allaha yalvaralm.
Baz gazellerde karlatmz gibi, air gazelin ilk beytinde yine kendisini
rind tipiyle zdeletirmitir. Kendisi gibi rind-merep dostlarna seslenip onlar
meyhaneye davet etmektedir. Rind, evresinden gelen yorumlara aldr etmeyip
gnlnce yaayan, ii irfanla ssl ve ilimle dolu olduu halde halktan biri gibi sade
bir hayat sren kiidir. Bu rza mertebesine ermi kiinin her eyin ilhi takdire gre
meydana geldiini bilmesi, bunu idrak etmesi, onu zahidden ayran en nemli
321
zelliidir. Zahid gibi dinin ekli yanyla, yani kabuuyla ilgilenmeyip zne ve
iine nfuz etmeye alr608.
Bu durumda dinin kabuunda kalan, knanmadan korkan ve riyakr olan
zahidin, doal olarak gitmek istedii yer mescit olurken, hakiki rindin mekn ise,
anlay gzelliinin meyhanesi609 olacaktr. airin beyitte, yine rindne geln
demesinin nedeni budur. nk rindlie yakan mescite deil, meyhaneye gitmektir,
normal olan budur.
airin meylettii harbt, meczi olarak byk meyhane610 anlamna
gelmektedir. Tasavvufta ise tekke, maddi mevcudiyetten fani olma, nefsani
arzulardan kurtulup Allahn kahhriyet tecelisinde mahv ve fani olmak anlamlarna
gelmektedir611. air burada ilhi ak arabn iip kendinden geecek, meyhanenin
piri ile Allaha niyaz edecektir. Pir ise, tasavvufta eyh, mrit612 anlamlarna
gelmektedir.
Grld gibi gazel, tasavvufi bir gazeldir. Bir rind olarak karmza kan
air, tekkeye gidip ilhi ak arabn ierek fena makamna ulamak istemektedir.
Bunu da tekke eyhinin rehberliinde yapacak, onunla birlikte Allah hatrlayp
gaflet uykusundan uyanacaktr. airin ilk msradaki ars gazele bir hareketlilik
kazandrd gibi, bu konuda ne kadar istekli olduunu ortaya koymaktadr.
Avnnin bu gazele nazire olarak yazd 5 beyitlik bir gazeli vardr:
Yine mestne geln azm-i harbt idelm
Hizmet-i pr-i mugn ile mbht idelm613
Beyitte harbt ile tekke, pir-i meyhne ile eyh kastedildiinden dolay ak
istiare; harbt-meyhane, rindne-zikr-i mnct kelimelerinde leff ner-i
mevve; meyhanei rindne, harbt, pir, zikr-i mnct kelimelerinde ise anlam
bakmndan tenasp sanat yaplmtr.
608
ULUDA, age, s. 297
609
L, Ahmet, Fuzlnin Rind Zahid Eserinde Mekn: Meyhne ve Mescit, Turkish Studies, C:
7/1, K 2012, s.1305-1317, s. 1313
610
ONAY, age, s.191
611
ULUDA, age, s. 158
612
ULUDA, age, s. 286
613
DOAN, Muhammed Nur, Fatih Divan ve erhi, Yelkenli Yay., stanbul 2009, s. 183
322
2. fiye zer u riy setr icb oldyise
Cm- f ile biz kef-i kermt idelm
Sfye zerk riy setr hicb oldyise, biz cm- sf ile kef-i kermt
idelm.
Sf (a.i. ve s.c. sfiyyn) : 1. tasavvuf ehli 2. sofu

Zerk (a.i.) : 1. bir su veya sv ilac rnga ile verme 2. sofularn
giydii mavi cbbe 3. dindar grnme 4. ikiyzllk, riya, hile, dalavere
Setr (a.i.) : rtme, kapama, gizleme
Hicb (a.i.c. hcb) : 1. utanma 2. perde
Sf (a.s. safvet ve safdan) : 1. duru, temiz, katksz; bir eyle kark
olmayan, katksz 2. samimi, saf 3. net 4.zf. sadece, yalnz
Kermt (a.i.) : 1. kerem, ba 2. ikram, arlama 3. velilerin lzumu
halinde gsterdikleri fevkalde hal 4. ermiesine yaplan i, hareket veya sylenen
sz
Kef (a.i.c. kefiyyt) : 1. ama, meydana karma 2. gizli bir eyi
bulma 3. bir srr renme 4. bir eyin olacan nceden anlama 5. Allah tarafndan
ilham olunma 6. bir yap iin harcanacak parann aa yukar hesaplanmas
Sofuya ikiyzllk ve hile rt ve perde olduysa, biz (de) saf kadeh ile
kerametleri kefedelim.
Tasavvuf yolunda olan kii614 anlamna gelen sf, divan airlerince zahid ile
ayn kulvardadr. Rind bir tavr sergileyen airlerin iirlerinde sf, viz ve zahid
sevilmeyen, dman olarak grlen kiilerdir615. Bunun nedeni bir nceki beyitte de
bahsettiimiz gibi, dinin zne inememeleri, ak deil akl temsil etmeleridir.
airin beyitte belirttiine gre, sfye ikiyzllk perde veya rt olmutur.
Sf veya zahidin divan iirinde ikiyzl olarak addedilmesi, kendilerini rind olarak
gren airler tarafndan kabul edilen genel bir grtr. Onlar cennete girmek
amacyla sadece kendileri iin ibadet eden, evresine fazla dindar grnen,
614
PALA, age, s. 444
615
ONAY, age, s.443
323
hogrden uzak, gnl ehli olmayan kiilerdir616. airin beyitte belirttiine gre,
onlarn bu ikiyzl hareketleri kendilerine rt olmutur. Yani ibadetlerini riy
perdesi arkasnda yapmaktadrlar.
Onlarn bu tutumlar karsnda air, saf kadehle kerametleri kefetmeye
ynemitir. Saf kadehten kast, iindeki arap, yani ilhi aktr. air ilhi ak arabn
iip Hakkn velisine olan ikramn, yani kerameti kefedecektir. Tasavvufta hakiki
ve suri olarak ikiye ayrlan kerametin en by kiinin kt huyu brakp iyi huy
edinmesidir. Sufiler kerametlerin mekr-i ilhi, yani Allahn hileleri olmasndan
korktuklarndan bunlara nem vermezler617. air beyitte, bunu sfinin korkusuna
deil riy rtsne balamaktadr. Onlar, ilhi hikmetle aralarna bir perde
ekmilerdir. lhi ak terennm etmediklerinden dolay, ilhi srlar anlamada da
baarsz olurlar.
Beyitte zerk ve riyann, setr ve hicaba benzetilmesinde tebih; cm- sf ile
ilhi ak arab kastedildiinden ak istiare ve mecz- mrsel; sf, riy, zerk, setr
ve hicb kelimelerinde ilk; cm- sf ve kef-i kermt kelimeleri arasnda ise ikinci
3. Nad-i vati grelm ahde vef gsterelm

Nie bir ua ile a(y) m-ft idelm
Nakd-i vakti grelm, ahde vef gsterelm. Nie bir gussa ile kssay m-
ft idelm.
Nakd (a.ic. nukud) : 1. ake, maden, para 2. para olarak bulunan servet
3. pein para
Gussa (a.ic. gusas) : keder, kayg, tasa
M-ft (a.i.) : fevt olan, kaybolan, elden kan ey
616
DURMAZ, Glay, Divan iirinde Rind, U Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi,
Yl: 6, S: 8, 2005/1, s. 58
617
ULUDA, age, s. 211
324
Vakit nakdini grelim, szmz tutalm. Ne zamana kadar gamla hikyeyi
(frsat) kaybedelim?
Vakit nakittir. air, beyite bu ataszyle balamakta, zamann deerini

bilip verdiimiz sz tutalm demektedir. nsanolunun hayatnda boa geirilen her
zaman, bir daha ele gemeyecek olan bir hazinedir. Dinimizde be nemli nimetten
birisi olan vakit, dier nimetlerin devamllnn bal olduu en nemli nimettir.
Mslman kiinin kitabnda bo vakit diye bir kavram yoktur. O, vaktin sonradan
harcanmak zere saklanan bir met olmadn bilen, her saniyesini kendisine veya
bakasna yararl ilerle geiren kiidir. Kurn- Kerimde: Bo kaldn m hemen
(baka) ie koyul ve yalnz Rabbine ynel618. buyurulmaktadr. Tasavvufta bu
dnyada gurbette olan kii, dnyay ahiretin bir mezrs olarak grr. Asl sevgiliye
kavumak iin, bu tarlaya ibadetlerini eken insan, mahsln maher gn
toplayacaktr.
Beyitte szmz tutalm cmlesindeki sz, bezm-i elestte verilen szdr.
Allah, ruhlar lemini yarattnda btn ruhlardan Rableri olduu konusunda sz
alm, sznden dnmemeleri iin de ruhlar birbirine ahit tutmutur619. Bu olay,
Kurnda rf sresinin 172.620 ve Mide sresinin 7. yetlerinde621 anlatlmaktadr.
air beyitte bunlara gnderme yaparak zamann geiciliini, misafir olarak geldikleri
dnyada, vakti ibadet ve takva ile geirmeleri gerektiini, ancak bylelikle ahde vefa
gstereceklerini belirtmektedir. Zira, gurbette asl vatandan ve sevgiliden ayr
dtm diye kederlenmenin, alayp inlemenin bir aresi yoktur. Dnyaya geliini
bir hikye olarak nitelendiren air, bu hikyenin zaten hznl olduunu, dnya
hayatnda da hznle devam etmemesi ve sonunun mutlu son olmas gerektiini
vurgulamaktadr. Bu da yukarda belirttiimiz gibi, ihlas sahibi bir kul olup zerine
den grevleri yapmakla olur.
Beyitte guss-kssa ve nakd ve vakt kelimelerinde cinas; nie kelimesinde
istifham sanat bulunmaktadr.
618
Kurn- Kerm, nirh Sresi, (94/7)
619
PALA, age, s. 85
620
Ve kymet gn, gerekten biz bundan gfildik (gfilleriz) dersiniz diye (dememeniz iin), senin
Rabbin, demoullarnn srtlarndan onlarn zrriyetlerini ald zaman onlar, nefsleri zerine ahit
tuttu. (Allah Teal yle buyurdu): Ben, sizin Rabbiniz deil miyim? Dediler ki: Evet, (Sen,
bizim Rabbimizsin), biz ahit olduk.
621
Allah'n, sizin zerinizdeki ni'metini ve: ittik ve itaat ettik dediiniz zaman, onunla sizi
balad misknz hatrlayn. Allah'a kar takv sahibi olun, Muhakkak ki O, gslerde (sinelerde)
olan en iyi bilir.
325
.

4. Seyr-i f oyup vech-i asen gzleyelm

Baalum yineye frce-i yt idelm
Seyr-i fk koyup vech-i hasen gzleyelm. yineye bakalum, frce-i yt

idelm.
Vech (a.i.c. vch) : 1. yz, surat, ehre 2. st, sath, dz, yz 3. n,

aln 4. slup, tarz 5. sebep, vesile, mnasebet 6. vasta
Frce (a.i.) : 1. iki ey arasndaki aklk, yark, aralk 2. gzel
manzara 3. iddetten kurtulma 4. vakit; frsat
yt (a.i. yetin c.) : Kurnn cmleleri
D dnyay seyretmeyi brakp gzel yze bakalm. Aynaya bakalm,

ayetlere aklk getirelim.
Ufuklar manasna gelen fk, tasavvufta dnya, yani maddi lem demektir.
Mana ve gnl lemi ise enfstr. Tasavvufa gre, Allah faktan, nesne leminden
ziyade enfste, yani man ve gnl leminde aramak gerekir622. air beyitte ufuklar
seyretmeyi brakalm derken, artk maddi lemi seyretmeyi brakmak gerektiini
sylemekte, bunun yerine vech-i haseni, gzel yz seyretmenin gerektiini
belirtmektedir. Vech-i hasen, vech-i Hakdr. Tm nesnelerin varolmasn salayan
yce Allahtr. Eyann Hak tarafndan var edildiini bilen insan da, her eyde
Hakkn yzn grr623.
Ayna ise, tasavvufta insan- kmilin kalbidir. Hakka nazaran btn kinat bir
ayna durumundadr, ancak Hakkn zat, sfat, isim ve fiillerinin en ok tecelli ettii
yer insan, zellikle kmil insandr. stnlk derecelerine gre velilerde, nebilerde,
622
ULUDA, age, s. 24
623
ULUDA, age, s. 377
326
resullerde daha ak olan Hak tecellisi en mkemmel olarak Peygamber Efendimiz
(s.a.v.)de kendisini gstermitir624.
yetler, Allahn zat ve sfatlarnn mazhar, varlnn ve kudretinin birer
ninesidirler625. air kendisi gibi Allah yolunda olan sliklere, kendi gnllerine
dnmelerini, fani dnyada masivdan uzak durup ilhi tecellilere dikkat etmelerini
tavsiye etmektedir. Nitekim, tecelligh kendi kalpleridir. Allah tarafndan indirilen
yetlerin en gzel aklamasn da, Allahn tecelli ettii saf gnller yapabilir.
Beyitte seyr, bakmak ve gzlemek kelimeleri arasnda anlam bakmndan
5. Rularyla bize ger ara la lub ile l

Feleg hn bir beydala mt idelm
Ger ruhlaryla bize lub ile hl arza kla felegn hn bir beydakla mt
idelm.
Lub (a.i.) : oyun, elence

Beydak (a.i.c. beydka) : satran oyununda piyde denilen talarn her
biri, paytak
Mt (f.i.) : satran oyununda yenilme
Eer yanaklaryla bize oyun yaparak benini sunarsa felein ahn bir
piyadeyle yenelim.
Beyitin ana metaforu ruh, hl, lub, felek, h, beydk ve mt kelimelerinin de

gsterdii gibi satrantr. Satran, divan iirinde adndan ska bahsedilen oyunlarn
banda gelir. Divan airleri bu oyunu iirlerinde kullanrken, kendi hayal
dnyalarna bal olarak eitli tasavvurlarla ele almlardr. Bunlardan bazlar
oyunun bir sava manzarasn hatrlatmas ve airlerin kendilerini oyunculardan biri
624
ULUDA, age, s. 57
625
ULUDA, age, s. 54
327
olarak grmeleri, dier oyuncunun da felek olmasdr626. air de, beyitte belirttiine
gre oyunculardan biridir ve karsndaki rakibi de felektir.
Oyunun en nemli ta olan ah sevgiliyi, vezir , en nemsiz ta olan
beydak sevgilinin benini, kale ise yana temsil eder627. imdi bu tasavvurlar
beyitte yerlerine koyarsak, karmza yle bir anlam kar. Felek, oyunda kaleleriyle
piyadelerini ne srmektedir. Bunun zerine air, en nemsiz ta olan beydak, yani
piyade ile felein ahn mat etmek, yani oyunda felei malup etmek istemektedir.
Beyitin arka plannda, felein sevgiliye kavuma konusunda, a kar olan cefakr
tutumu vurgulanmaktadr. Ancak air, bu kez felek karsnda malup duruma
dmeyeceini belirtmektedir. Ayrca divan iirinde yedi veya dokuz tabakadan
oluan felek, kaleye de tebih edilmitir628. Bu durumda satran tahtasn bir sava
alan olarak ele alrsak, felek kalesine ekilip beydaklarn, yani askerlerini airin
zerine salmaktadr. Buradaki askerler de, onun aire ektirdii eziyetlerdir.
Beyitte ikinci olarak hassas bir noktaya deinmek gerekmektedir. Gazelin
bandan beri tasavvufi bir konunun hkim olurken airin bu beyitte satran oyununa
deinmesi biraz garip grnse de, airin burada bahsettii oyun tasavvufta kullanlan
atranc- urefdr. Bu oyunun, rencilerine tasavvuf yolunu retmek amacyla
Muhyiddin Arab tarafndan bulunduu dnlmektedir. Santran kelimesinin asl
Sanskritede aturanga yani drt yol anlamna gelmektedir. Bu drt yol
tasavvufta eriat, tarikat, marifet ve hakikat yollarn temsil etmektedir. Levha,
visal ile biten yz hamleden olumaktadr. Asl sevgiliye, yani Allaha kavumak
isteyen salik herbir hamlede nefsin mertebelerini amaya alr. Bylelikle kademe
kademe ilerleyen slik, en sonunda visale eriir629.
Beyitte satran oyunu ile ilgili olan h, mt, beydk ve lub kelimelerinde
6. Nefy-i nr eyleyene urfe nibu gtr
626
KAPLAN, Yunus; POYRAZ, Yakup, Divan iirine Kaynaklk Etmesi Bakmndan Oyunlar,
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C:3, S:15, Klsik Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel Says
-Prof. Dr. Turgut KARABEY Armaan-, s. 152
627
KAPLAN; POYRAZ, agm, s. 152-153
628
TOLASA, age, s. 406
629
http://www.onaltiyildiz.com/haber.php?haber_id=1059, (13.08.15)
328
nki a hir ola gn bigi ibt idelm
Neyf-i nr eyleyene turfe nikbun gtr. nki Hak, gn bigi zhir ola, isbt
idelm.
Neyf: srgn etmek. birisini kendi rzas olmadan, bir yerden baka bir
yere nakletmek, srmek.
Turfe (a.s.) : 1. turfa; grlmemi, yeni, tuhaf, alacak ey 2.
Yahudilerce yenmesi haram olan ey 3. kanlmas gereken
Nikb (a.i.) : 1. pee, yz rts 2. perde, rt
Nurunu inkr eyleyene, grlmemi, eit eit rtn gtr. nk Allah,

gne gibi grlr, ispat edelim.
air beyitte, neyf ve isbat kelimelerini kullanarak tasavvuf bir kavram olan,
genellikle bu ekilde kullanlan mahv ve isbate dikkat ekmektedir. Mahv, silmek,
yok etmek; isbat ise var olmak, ortaya koymak anlamlarna gelmektedir. Her ikisini
bir arada anlamlandrmaya alrsak eer, bir eyin izi kalmayacak ekilde ortadan
kakmas, sonra yeniden var olmas demektir. Yce Allahn manevi dereceleri
yksek olan kullarn kendine ekerek onlarn nefislerini yok etmesi mahv, kendi
katnda klmas da isbattr. Yine, slikin nefsinden kaynaklanan kt zellik ve
sfatlarn tek etmesi mahv, ibadet ve taata ynelmesi isbattr. Mahvda kulun fiilleri,
Hakkn fiiilerinde fani olur, isbatta ise vuslata eriilir630. Kurn- Kerimde: Allah
diledii mahv- isbat da eder ve mmlkitab onun nezdindedir631. buyurulmaktadr.
Nur, Yce Allahn sfatlarndan biridir. Gne ve ay da bir nur kaynadr,
ancak Allahn ezel nuru bunlarn hibirine benzememektedir. nsan cz iradesi ve
aklyla bu nur kaynan idrak edemez. Beyitte, nuru inkar etmek ile zerre
mesbesinde olan insann bu nuru grememesi anlatlmak istenmitir. Zira ciz bir
kulun bu nuru inkar etmesi dnlemez. Yce Allah byle dalalette kalan kulunun
gzlerine perde ekmitir. Bu yzden man ve ruhtan uzak, sadece maddede kalan
insann gz gaflette kalp hakikati, Onun nurunun aksini gremez. Oysaki Onun
varl gne gibidir, airin de belirttii gibi ispat kolaylkla yaplr.
630
YILMAZ, age, s. 213
631
Kurn- Kerm, Rad Sresi, (13/39)
329
Yarasann gnei grememesi, gnein olmad anlamna gelmedii gibi,
kulun Allah ve nurunu grememesi de Onun yokluu anlamna gelmez632. Her
nasl gne her gn doudan doup dnyaya n, ssn veriyor ve batdan batp
dnyay zulmata bouyorsa, yani yine kendi isbatna kendisi delil oluyorsa,
Allahn varl ve nuru da, byle ispata gerek duyulmayan bir eydir. Mevln
Mesnevsinde bu konuyu yle zetlemektedir: Gnee delil, yine gne oldu.
Sana ondan baka aydnlk bir yol yoktur633.
Beyitte anlam bakmndan nefy, nikb, zhir ve isbt kelimeleri arasnda
tezat; Hak, nur, gn, isbat kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Zhde meyl eyle vel ile o ge ey

Belki dyim bun ol ramet-i evt idelm
eyh, zhde meyl eyle vel k ile ho ge. Belki dyim bun ol rahmet-i
evkt idelm.
Evkt (a.i.) : 1. zamanlar, alar 2. Hakk Tark Us tarafndan

stanbulda yaymlanm gnlk bir gazete
Ey eyh! Zhde meyil et, ama ak ile (de) iyi gein. Belki daima bunu o
zamanlarn (frsatlarn) rahmeti yaparz.
Gazelin ilk beytinde rind olan ve arkadalarn meyhaneye aran air, bu

beyitte zhdle de meyilli olduunu belirtmektedir. Szlk anlam souk ve ilgisiz
davranmak, rabet etmemek, yz evirmek olan zhd, tasavvufta Hakka, ahirete
ynelmek iin dnyadan el etek ekmek, gnlde mal mk sevgisine nem
vermemek ve zorunlu olmayan her eyi terk etmektir634. air beyitin ilk msrasnda
kendisine t vermekte, zhde meyil et ama aktan da vazgeme demektedir.
632
PUSMAZ, Durak, Allah Bes Bk Heves, Altnoluk Dergisi, Haziran 2005, S: 232, s. 46
633
MEVLN, Mesnev-i erf, terc. Sleyman Nahif, sad. Amil elebiolu, Tima Yay., stanbul
2014, s. 46
634
ULUDA, age, s. 397
330
Nitekim zhde meyilli zhid, rindlere nazaran aktan anlamayan kii olarak
dnlmektedir. Rind olan a, srekli aktan vazgemesi ynnde tler verip,
zahirde dindar grnen bu kiiler, divan edebiyatnda klar tarafndan sevilmeyen
ta kalpli kiilerdir.
Zhd kavramn dier mutasavvflardan farkl olarak, metafizik bir erevede
aklayan Muhyiddin Arabi; zhdn mal ve mlke ynelik talebin terk edilmesi
olduunu, ama mal ve mlke sahip olmayanlarn zhdnden bahsedilemeyeceini
belirtmitir635. Beyite bu ynden bakarsak air, elinde aktan baka bir ey
olmadn, bu yzden zhde meyil edebileceini, yani mal ve mlkten
vazgeebileceini belirtmektedir. Ancak tek varl olan ak terkedemez, nk o
ak, muk tarafndan kendisine verilmitir. O yzden, zahmeti rahmete evirmek
istemektedir.
Beyitte airin kendisine seslenmesinde nida ve tecrid sanat bulunmaktadr.
2.2.32. GAZEL 32636
1. Kime kim bat u sadet ide ibl udm

Olur ol sn melat bile eh y madm
2. Zlf-i mgni gr ol r- kfr zre

Dmi ol resme mur nite kim Hind ile Rm
3. Bili bir adur anu diati yetde da

Az bir noa durur ol da vcd mevhum
4. Kemeri all ider ol a kim oldur mkil

Lebleri f ider ol srr kim oldur mektm
5. met sidresini r menzil idinr

L-cerem sidredr ol ra mam- malm
635
CEYHAN, Semih, Zhd Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C: 44, s. 532
636
BLTEKN, age, s. 198
331
6. Kfire nimeti gr kim nice merz olur ol
Msteadur kim olur ol amu yirde mahrum
7. alatu emi durur ey'yi odlara yaan

a m pervne yalsa nirede kim ola mm
erh
1. Kime kim bat u sadet ide ibl udm

Olur ol sn melat bile eh y madm
kbl-i kudm kime baht u sadet ide kim, ol hsn melhat bile eh y
mahdum olur.
kbl (a.i. kabulden) : 1. birine doru dnme 2. baht, talih 3. ilerin

yolunda gitmesi; bahtl, saadetli, mutlu olma 4. arzu, istek 5. (eskiden) sarayn
hareminde padiahn ei, gzdesi olmaya namzet cariye 6. erkek veya kadn ad
Kudm (a.i.) : uzak bir yoldan, uzak bir yerden gelme; ayak basma.
mz. Trk mziine mahsus usul vurma aletlerindendir. En ok Mevlevhnelerde
olmak zere, tekkelerde kullanlm, ldin mzikte az kullanlmtr, temblin
iptidce bir ekilden ibarettir, kendine has ve tatl bir ses verir. Mevlev ayinlerinde
byk ehemmiyeti vardr, zir rakseden derviler kudmn vuruluuna tbidir.
Melhat (a.i.) : 1. gzellik, yz gzellii 2. kadn ad
Mahdum (a.i. hidmetden) : 1. oul, evlat 2. hizmet edene nispetle
efendi veya hanm
(Senin) uurlu geliin ve baht akln, herkese mutluluk ve talih getirir. Bu

gzellik ve mutluluk padiah da hizmet edilen tebaay da mutlu eder.
332
Beyitte, adeta bir fetih sonras lkesine dnen bir padiahn ve onu ayakta,
byk bir sevin gsterisiyle karlayan halkn durumu resmedilmektedir. Bu
merasim, fethedilen bir yerde olabilir. Nitekim baskc bir ynetimden sklan halk
da, yeni padiahn byk bir sevgi ve heyecanla karlar. Beyitte fethedilen yer
airin gnl, fatih ise sevgili olduundan, ikinci durum beyite daha uygundur.
kinci msrada sevgilinin gzelliinden bahseden air, bu gzellikte olan bir
kiinin ancak kendisine hizmet edilen bir kii veya kendisine kul olunan bir padiah
olabileceini belirtmektedir. aire gre sevgilinin yz ve fizik grnm o kadar
gzel, o kadar etkileyicidir ki onu gren bir kii, derhal onun ayaklarna kapanr,
kulu olmak ister.
Bu gzellik sultannn n gnlne ayak basmas, a mutluluk ve baht
getirir. Yani sevgilinin gnl fethetmesi, onun cevr cefa ekmesinin msebbibi
olarak grlen felein a yardm ettiini gsterir. Talihi artk a glmektedir.
Bu da a mutluluktan baka bir ey vermez.
Mutlak gzel olan ve insanlarn kulluk ettii yce Allahn, gnlde tecelli
etmesi de byk bir mutluluktur. Kalbinde Allah ak tayan kii, hem bu dnyada
hem de ahirette mutluluu ve saadeti yakalam olmaktadr.
Beyitte baht-ikbl, eh-mahdm, hsn-melahat kelimeleri arasnda tenasp
sanat bulunmaktadr.
2. Zlf-i mgni gr ol r- kfr zre

Dmi ol resme mur nite kim Hind ile Rm
Ol rz- kfur zre zlf-i mgni gr. Nitekim Hind ile Rm ol resme
murz dmi.
Murz (a.s. arzdan) : muraza eden, kar gelen
O bembeyaz yanann zerindeki miskli (siyah) sana bak. Hindistan ile

Anadolu o resimde nasl zt dm.
333
Divan iirinde deiik ekillerle ele alnan Hindistan, yedinci gk katnda
bulunan, siyah rengi ve uursuzluu sembolize eden Zuhal yldznn hkimiyeti
altndadr. Siyah tenli insanlarn lkesi olan bu lke, iirlerde sevgilinin salarna
veya benine benzetilen olarak kullanlr637.
Beyitteki bir dier lke olan Rm, yani Anadolu ise iirlerde, beyazlk,
parlaklk, gndz, ay, gzellik, gzellerin ve kafirlerin okluu.. gibi unsurlarla ele
alnmaktadr638. Beyitte de olduu gibi siyah tenli insanlarn bulunduu Hindistan ile
beyaz tenli insanlarn bulunduu Anadolu, tezatlk ierecek ekilde karlatrlr639.
Beyitte sevgilinin salar Hindistan, yz ise Anadoludur. Yz bir o kadar
beyaz ve parlakken, sa da bir o kadar siyahtr. Ayrca beyitte geen misk kelimesi
de, hem rengi hem de kokusu bakmndan sevgilinin sa iin kullanlan unsurlardan
biridir640. air sevgilinin yzn bir resme, bu iki gzellik unsurunu da renkleri
bakmndan iki lkeye benzetmitir.
Beyitte rz ve murz kelimelerinde cinas; sevgilinin yznn resme ve
Anadoluya, sann Hindistana benzetilmesinde tebih; yukarda akladmz gibi
anlam bakmndan Hindistan-Rm, zlf-i mgin-rz- kfur kelimeleri arasnda
renk bakmndan tezat; zlf-mgn-Hind, kfur-rz-Rm kelimelerinde ise tenasp
sanat bulunmaktadr.
3. Bili bir adur anu diati yetde da

Az bir noa durur ol da vcd mevhum
Anun bili bir hattdur, dikkati gyet dakik. Ol az bir nokta durur, vcd da
mevhum.
637
YENTERZ, Emine, Klasik Trk iirinde lke Ve ehirlerin Mehur zellikleri, Uluslararas
Sosyal Aratrmalar Dergisi, Klsik Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel Says -Prof. Dr. Turgut
KARABEY Armaan-, C: 3, S: 15, s. 315
638
YENTERZ, agm, s. 324
639
YENTERZ, age, s. 315
640
GFTA, Hseyin, Bki Divannda Siyah Renkli Unsurlar, Turkish Studies, C: 4/8 Gz 2009, s.
1320
334
Bil (t.i.) : 1. bel 2. ama, da beli
Dikkat (a.i.) : dakiklik, incelik, doruluk, ehemmiyet verme, ince
eleme, ince arama
Gyet ( a.i.c. gayt) : 1. nihayet, u, son 2.zf. ok, fazla, son derece
Dakik (a.s. dikkatdan) : 1. ince, ufak, duyulmaz, tutulmaz; nazik 2. toz
haline getirilmi ey, un 3. dikkatli, ll davranan kimse
Mevhum (a.s. vehmden) : vehmolunmu, asl, esas yokken zihinde
kurulmu olan, kuruntuya dayanan
Onun beli, incelikte son derece ince bir izgidir. O az da o kadar kk bir
noktadr ki onun da varl bile pheli.
air beyitte, ilk olarak sevgilinin bedeninin bel ve dudak olmak zere iki
blmn vm, sonrasnda bu iki uzuvdan yola karak tm bedene gelmi ve
byle bir bedenin mmkn olamayacan, olsa olsa hayal rn olacan
belirtmitir.
airler tarafndan sevgilide daraltlan, yok saylan unsurlarn banda dudak
(az) ve bel gelmektedir. Beyitte de olduu gibi bel, kl kadar ince, bir izgi gibi
varl veya yokluu belli olmayan bir mefhumdur. ncelii, bedenin tam ortasnda
bulunmasndan dolay ona yklenen dncenin inceliidir. Belin aa taraf ucu
sfra kan ve toplumsal tabakay temsil eden bir piramit oluturur. lem-i
melektta, yani en st zirvede ah, lem-i mlk, yani en aa katmanda ise kullar
bulunmaktadr. En alt katmanda olan kullar, klar; aha, yani sevgiliye ulamak
iin mlk leminden melekt lemine geerler. Bu iki lem arasnda incecik bir yol
olan bel, klarn srat kprs niteliindedir641.
Divan iirinde, sevgilinin az da o kadar kktr ki, nerede olduu, hatta
var olup olmad bile mehul unsurlardan biridir. Beyitte bir noktaya benzetilen
dudan etrafn ayva tyleri sardndan, k iin onu bulmak zorlar. Yok olarak
tavsif edilen bu uzv; tasavvufta n hedefi ve son dura olarak fenafillah
makamn temsil eder. Ayva tyleri karanlklar lkesi, dudak da lmszlk suyu
641
KARAKSE, Saadet, Divan iiri Sevgili Tipindeki Abartlarn Simgesel Boyutuna Birka
rnek, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Klsik Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel Says -
Prof. Dr. Turgut KARABEY Armaan-, C: 3, S: 15, s.184
335
olduunda, duda bulan k nce onun yokluuyla yok olur, sonra bu sudan ierek
yeniden hayatna kavuur. Bu da bekabillah makamdr642.
Beyitte air, bu varl-yokluu belli olmayacak kadar kk ve ince olan
paralardan yola karak btn bedeni yorumlam, tmevarm yntemini
uygulamtr. Hayal rn gibi paralara sahip olan bedenin de, hayal rn olmas
gerektiini vurgulayan air, k olduu veyahut da kendi gznde canlandrd
sevgiliyi bu ekilde dile getirmitir.
Beyitte azn noktaya, belin izgiye benzetilmesinde tebih ve mbalaa;
dakik ve dikkt kelimelerinde itikak; bil, dikkt, dakik, hatt kelimelerinde ilk, az,
nokta, mevhum kelimelerinde ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
4. Kemeri all ider ol a kim oldur mkil

Lebleri f ider ol srr kim oldur mektm
Ol hatt kim mkil oldur, kemeri hall ider. Ol srr kim mektm oldur, lebleri
f ider.
Mektm (a.s. ketmden) : 1. ketmolunmu, gizli, sakl 2. hkmetten
gizli tutulan
Hall (a.i.) : 1. zme, zlme, kark bir meselenin iinden kma;
karar verip neticeye varma 2. eritme 3. tahlil, analiz
O izgi (gibi olan beli)ni, kemer belli eder. O gizli srr da dudaklar ortaya
karr.
Beyit, bir nceki beytin devam niteliindedir. Yukarda vlen sevgilinin iki
gzellik unsuru, bu beyitte baka ynleriyle ele alnmaktadrlar. lk msrada hall-i
mkilt, yani zorluklarn halli tamlamasn iki paraya blen air, zorluk olarak
sevgilinin ince belini, onu halleden, zen olarak da kemeri kullanmtr. Bu kemer,
gerek anlamyla elbise zerine taklan bir aksesuar veya sevgilinin salar olabilir.
k iin sevgilinin beline sarlmak, onu kucaklamak tul- emel, gereklemesi
642
KARAKSE, agm, s. 183
336
imknsz olan hayallerden biridir. Bunu kendisi yerine yapan sa veya kemer, klar
tarafndan kskanlan unsurlar olarak karmza kmaktadr. Onun ulalmaz olmas,
beyitte mkil kelimesiyle karlanmaktadr.
Bundan nceki beyitte akladmz gibi iki lem arasnda bir kpr nitelii
tayan bel, klarn srat olarak kabul edilir. Eer bu beyitteki kemeri sevgilinin
salar olarak kabul edersek, air yolunun kesretle evrelendiini, bunun da sevgiliye
kavumasn zorlatrdn belirtmek istemi olabilir.
kinci msrada ise yine sevgilinin dudaklarndan bahsedilmitir. Divan
iirinde dudak, gonca olduunda saklanan bir sr veya kilitli mcevher kutusuyla
ilikilendirilir643. Goncann gl haline gelmeden nceki, yani kapal durumda olmas
onun srlarla dolu olmas eklinde dnlr.
Gonca kapal halde iken vahdeti, alp gl olduunda da srlar ortaya kt
iin kesreti temsil eder. Sevgilinin glmesi veya konumas esnasnda grlen dileri
ise, vahdet iindeki kesretin simgesidir644. Beyitte sevgilinin dudaklarnn srr ortaya
kard belirtildiine gre bu sevgilinin konumas veya glmesi anlamna
gelmektedir.
Beyitte yine belin bir izgiye, kemerin sorun zc, dudaklarn ise srlar
if eden bir nesneye benzetilmesinde tebih; mektm-sr ve f ider kelimeleri
arasnda anlam bakmndan tezat; mkil-hall kelimeleri arasnda ilk, sr, f ider,
mektum kelimeleri arasnda da ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
5. met sidresini r menzil idinr

L-cerem sidredr ol ra mam- malm
Rh kmetn sidresini menzil idinr. l-cerem ol rha makm- malm

sidredr.
Menzil (a.i. nzlden) : 1. yollardaki konak yeri 2. ev 3. bir gnlk

yol, konak 4. mesafe 5. astr. bentnna yldz
643
644
337
L-cerem (a.s.zf.) : phesiz, besbelli, elbette
Malm (a.s. ilmden) : 1. bilinen, belli 2. gr. etken, faili bilinen ve
belli olan
Ruh, boyunun en st makamn (kendisine) konak edinir. nk phesiz o

ruha malum makam, en st makamdr.
nsann soyut latifesi olan ruh; tasavvufta insandaki bilen ve idrak eden latife
olup emr leminden inmi, insandaki hayvani ruha, yani cana binmitir, knhn
idrak etmek mmkn deildir645. eklinde tanmlanmaktadr. Ruh, Allah Telnn
bir emridir ve bizim melekleri gremediimiz gibi, meleklerin de gremedii, nasl
olduu anlalamayan veya anlatlamayan lemden olan bir mahlktur646.
Bedenin ne iinde ne dnda olan ruh, bedene frlmeden nce lem-i
ervhta olup mukaddes lemi bilmekteydi. Ancak bedenle birlemesinden, onun
eklini almasndan sonra bu zelliini kaybeden ruh, insan dier mahlkattan ayrr,
Allaha yakn olmasn salar. Tasavvufta insan yce sevgiliye kavuturan yolun,
ruh yolculuu olduu kabul edilir. Bu yolda, en byk engel olan nefsi terbiye etme
giriimleri bu yzdendir647.
Ruhun en byk zelliklerinden biri meknsz oluudur. air beyitte ruhun,
sevgilinin boyunun en st makamn, kendisine mekn olarak setiini
belirtmektedir. Burada, divan iirinde sevgilinin boyunun yksekliini vmek
amacyla benzetilen olarak kullanlan sidre kelimesinin anlamna da deinmek
gereklidir. Huzur- ilhiyeye giden yol zerinde bulunan ilhi bir aa olan, tm
sliklerin seyirlerinin, amellerinin ve ilimlerinin sona erii nokta olan sidretl-
mnteh, byk berzah olarak da bilinmektedir648. Sidreden sonraki leme geebilme
yeryzndeki mahlkat iin mmkn deildir, buras beeri bilginin bittii yerdir.
Kelimenin kknde hayret anlam bulunduundan, sidre en byk hayret veren
makam olarak nitelendirilmitir. Ayrca buras Cebrailin makamdr. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) Mira mucizesinde Cebraili burada brakmtr649.
645
ULUDA, age, s. 298
646
http://www.islamvetasavvuf.org/index.php?topic=2669.0, (28.11.14)
647
http://www.lamelifdergisi.com/dergiDetay.asp?name=TASAVVUF_TA_SORU_CEVAP_/_RUH_
VE_NEFIS_NEDIR?, (28.11.14)
648
ULUDA, age, s. 319
649
ULUDA, Sleyman, Sidretl-Mnteh Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,
C: 37, s. 152
338
Yukardaki bilgileri beyit erevesinde topladmzda, air seyr-i slkta
ilerledii makam gstermektedir. Nefs mertebelerinden gemi olan air en son
durak olan sidretl mntehya kadar gelmitir. kinci msrada ruhun meknnn
elbetteki sidre olacan belirten air, burdan sonrasnn geilemeyeceine gnderme
yapmaktadr. Buradaki en nemli iaret ise malm kelimesindedir. Yani sidreden
sonras, insan ilminin idrak edemedii yerdir.
Beyitte basit anlamyla ele aldmzda sevgilinin boyunun sidre kadar uzun
olmasnda mbalaa; ruh ve sidre kelimelerinde reddl acz ales-sadr; sidre- sidre,
ruh-ruh, makam-menzil keliemelerinde leff ner-i mretteb; kamet, sidre, ruh,
makam, menzil kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
6. Kfire nimeti gr kim nice merz olur ol

Msteadur kim olur ol amu yirde mahrum
Kfire nimeti gr kim ol nice merzk olur. Mstehakdur, kim ol kamu yirde
mahrum olur.
Merzk (a.s. rzkdan) : 1. rzklanm, rzk verilmi 2. bahtiyar, mutlu

Mstehak (a.s. hakkdan) : hak etmi, hak kazanm, lyk
Kfire (verilen) nimete bak ki o nasl rzklandrlm. Hak etmitir, nk o

her yerde mahrum kalr.
Kelime anlam rten, inkr eden olan kfir, tasavvufta, tefrika leminde
bulunan kiidir650. Beyiti basit anlamyla ele alrsak, airin kfir olarak isimlendirdii
kiinin rakip olduunu grrz. Her daim sevgilinin yaknnda bulunan ve klarn
sevgiliye ulamasnda adeta bir set grevi stlenen rakip, bu gibi vasflaryla
rzklandrlm, nasiplendirilmi olabilir; fakat n nazarnda gerek klk
mertebesinden de her zaman mahrum kalr.
650
ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 203
339
Beyitte Allahn Er-rezzk ismine gnderme yaplmaktadr. Kurnda:
Hi phesiz, rzk veren, O, metin kuvvet sahibi olan Allah'tr651. buyurulur.
Rezzk- lem olan Allah, rzklar halk eder, btn canllar bu rzklarla
nasiplendirir. Yine bir yette: Yeryznde hibir canl yoktur ki, rzk Allah'a ait
olmasn652. buyurulur. Bu yet-i kerimeden de anlalaca zere, insanlar iinde
Mslman-kfir farketmeksizin her birinin ve ayrca bitkilerin, hayvanlarn yani
yaratlan btn mahluktn rzk Onun tarafndan verilir.
eytan, kfirlere dnyay ve dnya hayatn ssl gsterir. Bu dorultuda
kfir, cennet olarak grd bu dnyada rzklanmak iin alr abalar, ahireti
nemsemez. Kurnda: Dnya hayat kfirlere ssl gsterilmitir. (Onlar)
m'minlerle alay ederler. Halbuki takva sahipleri kyamet gnnde onlardan daha
stn olacaklardr. phesiz ki Allah diledii kimseyi hesapsz rzklandrr653.
buyurulur.
Allah, bu dnyada hem mmine hem de kfire hesapsz rzk verir. Ancak
ahirette hesapsz olarak rzklandrd kiiler sadece mminler olacaktr, kfirler ise
azaptan baka bir eyle rzklandrlmayacaktr. airin de beyitte belirtmek istedii
budur. Bu imtihan dnyasnda kfir, saysz nimetlerle rzklandrlm olabilir, ama
ilerde, yani ahirette cennetten ve ilhi sevgiliden mahrum kalacaktr.
Beyitte nice kelimesiyle istifham sanat yaplrken; nasip ve merzuk
kelimeleri arasnda da tenasp sanat bulunmaktadr.
7. alatu emi durur ey'yi odlara yaan

a m pervne yalsa nirede kim ola mm
eyhyi odlara yakan talatun emi durur. Tan m kim pervne nirede
yaklsa mm ola.
Talat (a.i.) : 1. yz, surat, ehre 2. gzellik
651
Kurn- Kerm, Zriyt Sresi, (51/58)
652
Kurn- Kerm, Hd Sresi, (11/6)
653
Kurn- Kerm, Bakara Sresi, (2/212)
340
eyhyi atelerde yakan yanann mumudur. alr m, nk kelebek
nerede yansa (orada) mum olur.
Divan edebiyatnda sevgilinin yznn muma benzetilmesi, mumun

aydnlatc vasfndan dolaydr654. Sevgilinin yz mum olduunda, n gnl
onun na kaplp gelen ve ateinde kendisini yakan pervane olur.
Beyitte de sevgilinin yz mum, air ise bu mumun ateinde kendisini yakan,
cann feda eden pervanedir. Buna almamas gerektiini belirten air, her nerde
mum yaklrsa, etrafnda kendisini atee atan pervanelerin olacan sylemektedir.
Gerekten de eskiden mumun yapt grevi, gnmzde icra eden sokak
lambalarna dikkatli bakldnda etrafnda birok kelebein uutuu grlr.
Tasavvufta mum, ilhi nur; slikin kalbini yakan ilhi nurun parlts,
mahede ehlinin kalbinde parlayan irfan nuru anlamna gelmektedir655. Mumun
aydnl gnln ak ile dolmas, dnyann aydnlanmas demektir. Mumun geceyi
aydnlatt gibi, ilhi feyz de kararan kalplere parlaklk ve k verir.
Tasavvufta mum Allah, pervane ise temsil eder. Pervanenin, yani
n kendisini yakmas iin mumun banda k olmas gerekir. Yani ilk nce mum
yanar, pervane sonra kendisini yakar. air de beyitte, gnlnde ilhi ak ateinin
yand bir kiinin, bu atete kendisini yakmasna almamas gerektiini
belirtmektedir.
airin beyitte kendisine seslenmesiyle tecrid, yzn muma, airin kendisini
pervaneye benzetmesinde tebih; em-pervane, od-mum kelimelerinde leff ner-i
mretteb; od, em, mum, yakmak, pervane kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
2.2.33. GAZEL 33656
1. Ne ayu lca cnuma auu p tbndan
654
TOLASA, age, s. 212
655
ULUDA, age, s. 331
656
BLTEKN, age, s. 205
341
Gzm glm rendr ceml ftbndan
2. apu firdevs-i aldur girdk bb- rametden

Nieme iyz urtar bizi frat abndan
3. Cigerden cndan almdur gzm lal gher genci

Bu del armaan odur saa knc-i arbndan
4. arb- eravndr dun lle cmnda

Ne an amdsa oduda benm barum kebabndan
5. Bahru revna vaf bihit zneti eri

amu bir fal u bb imi sen sn kitabndan
6. Gel iy devlet gzi bu dem baup ddra bdr ol

Ola kim uyana n-geh bu bat- ufte bndan
7. El iy s-i b ki mest eyled f

N'ola ey'ye irse leb-i lal arbndan
erh
1. Ne ayu lca cnuma auu p tbndan

Gzm glm rendr ceml ftbndan
Cnuma sanun p tbndan ne klca kaygu. gzm gnlm cemln

ftbndan rendir.
Pi (f.i.) : bklm, kvrk, dolak
342
Tb (f.i.) : 1. g, kuvvet, takt 2. k, parlaklk 3. hararet 4. tazelik 5.
kvrm, bklm 6. sknt, eziyet 7. fke 8. klcn keskinlii
Pi tb: zdrap, sknt, endie, tela, aknlk
Canma sann kvrm ve parlaklndan (skntsndan) nasl kl kadar kayg

gelsin? nk gzm, gnlm yz gzelliinin gnei sayesinde parlaktr.
air, ilk msrada kulland pi tb sz beiyle kelime oyunu yapmaktadr.

Farsa olan bu iki kelime ayr ayr bklm, kvrm anlamlarna geldii gibi, birleimi
de zdrap, sknt, geceleyin n yatakta kvranp bir saa bir sola dnmesi657
anlamlarna gelir. lk anlamyla ele aldmzda, divan edebiyatnda sk kullanlan
mazmunlardan biri olan ve sevgilinin n gnl kuunu avlamak iin kemend
grevi stlenen kvrm kvrm salar karmza kar. air, bu kvrm kvrm olan
salarn boynuna geirilmesinden en ufak bir kayg duymadn belirtmektedir. O,
kl tomarndan yaplm bir iple bu daraacnda asl olmaktan memnundur. kinci
anlamyla ele aldmzda ise, sevgilinin perian ve dank salarnn airin gnln
parampara edii gz nnde canlanr. Bu durumda da air yine kayglanmaz, nk
o zaten varn younu, yani cann sevgiliye oktan vermitir.
Ayrca air klca kayg duymamak sz beindeki klca kelimesini yine sa
ile ilikili biimde kullanm, kaygsnn hem ok az olduunu, hem de satan dolay
olduunu belirtmek istemitir.
kinci msrada air gnlnde en ufak bir kaygnn, tasann olmamasnn
nedenini aklamaktadr. Divan iirinde sevgilinin yznn parlaklk veya k
bakmndan gnee benzetildii bilinmektedir. Bu parlak yzn yanndaki sa ise,
rengi dolaysyla gece olur. Gnl sevgilinin sanda olduundan karanlkta
kalmtr, ancak onun iini rahatlatan yine sevgilinin gn gibi parlak yzdr. Yz
sayesinde gecesine gne doar, gnein varlndan haberdar olan airin gz ve
gnl bu karanlkta umudunu yitirmez.
Beyite tasavvufi adan baktmzda, san kesret, yzn vahdet oluu
dikkati eker. air kesrettedir, ancak bundan korkmamaktadr. nk kesret olmadan
vahdetin olmayacan bilir. Karanlkta olan air, biraz ilerde bir k hzmesinin
olduunun bilincindedir. Bir gn satan, kesretten kurtulup, yze, yani vahdete
ulaacaktr.
657
AKARSU, age, s. 60
343
Beyitte ftb ve tb kelimelerinde cinas; can-gnl, ren-tb kelimelerinde
leff ner-i mretteb; san geceye, yzn gnee benzetilmesinde tebih; gzm
gnlm ald deyimiyle irsal-i mesel; sa, kl, pi, tb kelimelerinde ilk; ceml, tb,
ren ve ftb kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
2. apu firdevs-i aldur girdk bb- rametden

Nieme iyz urtar bizi frat abndan
Kapun Firdevs-i aldur, bb- rahmetden girdik. Niceme siyz, frkat

azbndan bizi kurtar.
Niceme: ne kadar, her ne kadar
Kapn, rahmet kapsndan girdiimiz Firdevs cennetidir. Her ne kadar

gnahkar olsak da, ayrlk azabndan bizi kurtar.
Ahirette mminlerin gidecei yer olan cennet, inana gre Arn sa

yanndadr ve sekiz kaps vardr658. Bu cennetlerden biri de Firdevs cennetidir.
Firdevs, divan edebiyatnda sevgilinin bulunduu yeri, yzn ve eitli
gzelliklerini ifade etmek iin kullanlr659. air beyitte sevgilinin kapsn Firdevs
cennetine benzeterek, kendisinin bu rahmet kaps olan cennete girdiini
belirtmektedir.
Mminler, Allahn rahmet ve ltfunu niyaz ederken ellerini semaya aar.
Sema, meleklerin ve Hakk dostu olan kiilerin ruhlarnn mekndr. Allah yakn
olmak isteyen her mmin buraya ykselmeyi arzular. Dua eden mmine semann
kaps, yani rahmet kaps alr660. Bir rivayete gre Peygamber Efendimiz: Sizden
658
PALA, age, s. 102
659
UZUN, Mustafa, Firdevs Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C: 13, s. 124
660
ULUDA, Sleyman, Gnln Fethi, Zuhur Dergisi,
http://www.zuhurdergisi.com/yazi_353_Gonlun-Fethi_31.html, (29.11.14)
344
herhangi bir kimseye dua kaps alrsa, ona rahmet kaplar alm olur661.
buyurur.
Fetthul-alm, yani kaplar aan, bilen Allah, inayetiyle btn kapal ve
kilitli kaplar aar, hidayetiyle btn zorluklar halleder662. air beyitte, dua ettiini
ve bylelikle rahmet kapsnn kendisine aldn belirtmektedir.
kinci msrada asi yaratll olduunu, yine de Allahn rahmetiyle kendisini
ayrlk azabndan kurtarmasn isteyen air, bezm-i eleste gnderme yapmaktadr.
nsan, bezm-i elestten beri yce sevgiliden ayrdr. Onun tabiatnda asiliin olmas
ise, melekler gibi yaratlmayp, kendisine nefs verilmesinden dolaydr. nsan isyan
eder, taknlk yapar ama tevbe etmesini de bilir. airin fiillerde 3. okluk ahs ekini
kullanmasnn nedeni ise btn insanolunu kastetmesinden dolaydr.
Beyitte rahmet ve azap kelimeleri arasnda tezat; Firdevs-i l, kap, bb-
rahmet kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr. Ayrca sevgilinin
kapsnn Firdevs cennetine benzetilmesinde tebih vardr.
3. Cigerden cndan almdur gzm lal gher genci

Bu del armaan odur saa knc-i arbndan
Gzm lal gher genci(ni) cierden cndan almdur. Sana knc-i

harabndan bu denl armaan okdur.
Genc (f.i.) : hazine, define

Knc (f.i.) : 1. ke, bucak 2. elbise veya kilim gibi eylerde meydana
gelen buruukluk 3.s. kanbur 4. ev alt bodrumu
Gzm lal ve cevher hazinesini cierden (ve) candan almtr. Sana bu harab
olan keden, bu trden armaan oktur.
661
Tirmizi, Da'avat 112,
662
ULUDA, agm, http://www.zuhurdergisi.com/yazi_353_Gonlun-Fethi_31.html, (29.11.14)
345
Beyitte gzn bir hazine sandna, gzyalarn lal ve cevhere benzeten
air, bu denli kymetli talarn menbann kendi can ve cieri olduunu
belirtmektedir. Divan iirinde n gz bir an bile kuru kalmaz. Bazen normal
renginde, bazen kanl olan gzyalar devaml olarak akar. Beyitte de olduu gibi
gzyann lal veya cevhere benzetilmesi rengi dolaysyladr663. Cieri ve can erha
erha olan airin bu cierden ve candan gelen kan gzlerinden akmaktadr. zellikle
airin cieri ektii zdraplardan dolay erimi, saf kan halinde gzlerinden
gelmitir. air, bu kanl gzya tanelerini, krmz deerli ss talarna
benzetmektedir. Kanl gzyalar o kadar ok akmtr ki bu lal ve cevherlerden bir
hazine meydana gelmitir.
air bu kymetli talar hazinesinin nerede ve ne pahada olduunu ikinci
msrada belirtmektedir. Hazine, airin harab olmu gnlndedir. Kymetli talarn
menba olan bu gnlde, hazinesinin pahas elbetteki biilemez. Yukarda da
belirttiimiz gibi gzyalar bu deerli cevherlere benzetilmiti. air burada
genelgeer bir gerei de gzler nne sermektedir: Nitekim insan vcudunun byk
bir ksm sudan oluur.
Beyitten gzmzde u manzara da canlanmaktadr: Sevgili gzellik
lkesinin sultandr. Askerlerini toplayp airin gnl lkesini yamalamaya gider.
Zaten gaml olan airin gnl yanp yaklr, harap edilir. Gnlde ta stnde ta
kalmaz. Gnln saltanat bundan byle sevgilinin elindedir, bittabi hazine de onun
eline gemitir. airin sevgili iin hazrlad hazine ise gnlden gelen, sonu
gelmeyecek kanl gzyalardr.
Tasavvufta can ve kann, insan maddiyata balayan unsurlar olduunu daha
nceden belirtmitik. Bu maddiyat gznden aktan air, yava yava maddiyattan
kurtulmaya balamtr. Ancak ikinci beyitte belirttiine gre bu maddiyat bitip
tkenecek gibi deildir.
Beyitte gen ve knc kelimeleri arasnda cinas; gzyalarnn lal ve ghere
benzetilmesinde ak istiare; gnln harab olan bir yere ve hazineye benzetilmesinde
tebih; cier, can, knc-i harab kelimelerinde ilk, lal, gher, gen, armaan
.

663
TOLASA, age, s. 350
346
4. arb- eravndr dun lle cmnda
Ne an amdsa oduda benm barum kebabndan
Benm bagrum kebabndan odunda ne kan tamdsa, duhn lle cmnda

arb- ergavandr.
Ergavn (f.s.) : erguvan renginde olan

Duhn (a.i.) : 1. ttn 2. duman
Benim barmn kebabndan ateinde ne kadar kan damladysa (artk),

duman lale kadehinde erguvan renkli arap (olmu)tur.
Divan iirinde n gnl devaml olarak ak ateiyle yanmaktadr. Bu da

srekli atee maruz kalan gnln kebap olmasn beraberinde getirir. Bu durumda
sevgilinin kl veya ok gibi olan kirpikleri, n gnl kebabnn ileri olarak
tahayyl edilir664. air de beyitte byle bir grnt sergilemektedir. lk olarak ok
olan kirpikleriyle airi yaralayan, gnln parampara eden sevgili, daha sonra onu
ie takp atein zerinde dndrmeye balamtr. Ate zerinde piirilen, kebap
olan bardan kanlar damlamaktadr. air, bu kanlarn erguvan renginde araba
benzetmitir.
Farsa asll bir kelime olan erguvan, szlklerde: baklagillerden, eflatunla
krmz aras renkte iek aan gzel bir ss aac, deliboynuz olarak karmza
kmaktadr. Divan iirinde eiti tasavvurlara sebep olan erguvan, eski tbba gre
tabiat souk ve kuru olduundan erbeti sarhou ayltan, mahmurluu gideren,
arab da ferahlatan bir iektir665. Erguvann airler tarafndan, atele krmzl ve
yakcl bakmndan666, kanla yine rengi bakmndan667 mnasebet halinde
kullanld grlr. Ancak en fazla ilgi kurulduu unsur araptr668.
664
GM, Kudret Safa, Nedim Divannda Gnl Kavram, Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi,
C: 5, S: 1, 2013 ISSN: 1309-8012 (Online), s. 358
665
DEMREL, ener, Divan iirinde Erguvn, Turkish Studies International Periodical For the
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C: 4/8 Sonbahar 2009, s. 998
666
DEMREL, agm, s. 1005
667
668
347
Beyitte ekil ynnden laleye benzetilen kadeh, ayn zamanda sevgilinin
gzleri iin de kullanlan bir unsurdur669.
Btn bunlar beytin erevesinde bir araya topladmzda, karmza
mkemmel bir imaj kar. Sevgilinin i grevi stlendii kirpikleriyle ilenen airin
bar, ate zerinde kebap olmaktadr. Barndan akan kanlar ve bu kanlardan kan
dumanlar, sevgilinin kadehinde (ya dudanda ya da gznde) erguvan renkli arap
rengini almaktadr. Bilindii gibi dumann rengi siyahtr. Ancak airin hem gznden
hem barndan akan kanlar onun duman bile krmz grmesine neden olmaktadr.
Ayrca iirde arap ve kebap birlikteliine dikkat etmek de gereklidir.
Tasavvuf adan bakldnda ise, pierek olgunlaan air maddiyattan
kurtulduunu, ilhi ak anlamna gelen arap ile de sevgiliye yaklatn belirtmek
istemi olabilir.
Beyitte arap-kan, od-duhan kelimelerinde leff ner-i mretteb; airin
gnln kebaba, gnlnden akan kanlarn da araba benzetilmesinde tebih; renk
ynnden arap, kan, erguvani, od, lale kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
5. Bahru revna vaf bihit zneti eri

amu bir fal u bb imi sen sn kitabndan
Bahrun revnk vasf, bihitn zineti erhi Kamu senn hsnn kitabndan
bir fasl u bb imi.
Revnk (a.i.) : parlaklk, gzellik, tazelik, ss

Zinet (a.i.) : ss, bezek
Baharn gzelliinin, tazeliinin vasf, cennetin ssnn aklamas Hepsi

senin gzelliinin kitabndan bir blm ve balkm.
669
NURDOAN, Muhammet Nur, Divan Edebiyatnda arap Metaforlar,
http://www.journals.istanbul.edu.tr/iutded/article/view/1023018755/1023017939, s. 82, (03.04.15)
348
Beyitte bihit olarak kullanlan cennet, divan edebiyatnda n nazarnda
sevgilinin bulunduu yerdir. Ayrca ilkbaharda tabiatn arzettii grnm cennetten
bir kesit olarak dnlr670. air, ilk beyitte cennetten ve bahardan bahsetmi,
bunlarn tazeliini, gzelliini sevgilinin gzelliinden aldn belirtmitir.
Divan iirinde mevsimler iinde en ok ele alnan mevsim olan bahar, tazelik
ve taravetin bir simgesidir. airlerin, sevgilinin gzelliini vmek istediklerinde
bavurduklar ilk madde olan bahar, sevgili, sevgilinin gzellii, yz, yana gibi
unsurlara benzetilen olarak karmza kar. Onun benzetildii tek unsur ise
cennettir671.
air, beyitte sevgilinin yzn bir kitaba, cenneti ve bahar da bu kitapta
bulunan blm ve bala benzetmitir. Ayrca sevgilinin yana gle
benzetildiinde, yz, gl yapraklarndan oluan bir deftere, blbl ise bu deftere
inleyileriyle destan yazan a benzetilir. Sevgilinin yz kitap olunca, bu yz
zerindeki ayva tyleri de kitabn yazs olur. air nazar ettii sevgilinin yznde
cennetin sslerini ve baharn tazeliini grmektedir. Bu iki unsurun olsa olsa
sevgilinin gzellik kitabnn iinde bulunan bir blm veya balk olabileceini
belirtmektedir.
Ayrca bahar mevsimi, Allahn rahmetiyle doay yeniden dirilttii bir
mevsimdir. Her nesnenin canland, kn rehavetini zerinden att bu mevsim,
tecelli mevsimidir. Cennet, zaten Onun didarnn grlecei yerdir. air beyitte fasl
ile bahara, bab ile cennete gnderme yapmtr. Baharda zuhur eden gzelliklerin
tecelliden kaynaklandn bilen insan, cennet kapsndan girebilir.
Beyitte bahar-fasl, revnk-hsn, erh-kitap kelimeleri arasnda leff ner-i
mretteb; sevgilinin gzelliinin bir kitaba, cennet ve baharn bu kitapta bir blm
veya bala benzetilmesinde tebih; anlam bakmndan kitap, erh, fasl, bab
kelimelerinde ilk; revnak, bihit, zinet, hsn kelimelerinde ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. Gel iy devlet gzi bu dem baup ddra bdr ol
670
PALA, age, s. 102
671
TOLASA, age, s. 427
349
Ola kim uyana n-geh bu bat- ufte bndan
y devlet gzi bu dem gel, didara bakup bidr ol. Ola kim bu baht- hufte n-
geh hbndan uyana.
Devlet (a.i.c. dvel) : 1. bir hkmet idaresinde tekilatlandrlm olan

siyasi topluluk. 2. byk saadet, zenginlik 3. baht, talih, kut 4. byk rtbe, mevki
Bidr (f.b.s.) : uyank, uyumayan, uykusuz
Hufte (f.s.c. hufte-gn) : yatm, uyumu
Ey kutlu gz! imdi gel, sevgiliye bakp uykusuz kal. Olur da, (belki) bu
yatp uyuyan talih, aniden uykusundan uyanr.
Beyitte air, talihine seslenmektedir. Onun bu zamanda gelmesini, gzlerini

amasn ve didara bakakalp uykusuz kalmasn istemektedir. airin bu zaman
dedii, iinde bulunduu dnyann ahir zamandr. Didar ise, Allah u Telnn
cemlidir. Bu dnyada didar grlemeyeceini bilen air, didar kelimesi ile tecelliye
dikkat ekmektedir. Gz kr olan ya da gzleri ak uyuyan talih, tecellileri fark
etmez, onlara m bir insanm gibi bo gzlerle bakar. Talihini ikaz eden, yzn
didara evirmesini syleyen air, bahtnn didar grdkten sonra uyanacan ve
gzne bir daha uyku girmeyeceini belirtmektedir.
Bu konuda talihi olmayan kii, gaflet uykusunda olan kiidir. Gaflet insann
Hakka krlemesi, gereklerden uzaklamasdr. Ebediyeti unutmak, bir bakma
gz ak uyumak demek olan gafletin en nemli sebebi, dnya ve dnyalk
nimetlerdir. Dnyalk heveslere kaplan ve yaratcsn unutan insanlar, bu gafletle
nimetlerini, ahiretini, baki mutluluunu yok eder. Gaflet uykusunun sonu, sonsuz
pimanlktr.
Beyitte bu duruma dikkat eken air, en byk pimanlklardan birinin didar
grememek olduunu vurgulamaktadr. nsan- kmilin yaradana kulluk etmesinin
nedeni, saysz sonsuz nimetler veya cennet deil, ryetullah, cemlullah grmektir.
Bir imtihan yeri olan dnyada bu kayglardan uzak olup gereince kulluk etmeyen
kii, bu ve bunun gibi byk nimetlerden mahrum kalacaktr.
kinci msrada talihin bana bir ey dmesine gzlerini amas, uyanmas
gibidir. Bu da ancak kyamet gn meydana gelir. Ancak air birinci msrada da
350
belirttii gibi talihinin imdi uyanmasn istemektedir, yoksa hesap gnne kalmak,
ge kalmlktan baka bir ey deildir.
Beyitte bidar ve hufte, hb kelimelerinde tezat; bidr ve didr kelimelerinde
cinas; baht-devlet, bidar-uyana kelimelerinde leff ner-i mevve; talihin bir
insana benzetilmesinde tebih ve tehis; hufte, hb, bidr, gz ve uyana kelimelerinde
7. El iy s-i b ki mest eyled f

N'ola ey'ye irse leb-i lal arbndan
El iy sk-i bk, fk mest eyledn ki eyhye leb-i laln arabndan

irsen nola?
El (a.e.) : balama ve tembih edatdr; nazmda ve szn banda

kullanlr. Bundan sonra ey! nidas gelir.
Ey sonsuz (ak arabn sunan) ski, ufuklar (bile) sarho ettin. eyhye
krmz dudan arabndan iirsen ne olur?
airin beyitte ski-i bki diye seslendii yce Allahtr. nk ezel ve

ebed olmak yalnzca Ona mahsustur. Burada, saki kelimesinin tasavvuftaki
anlamna dikkat etmek gerekir. Ski, tasavvufta, feyyz- mutlak, btn feyz ve
sevginin kayna olan Allah672 anlamna gelmektedir. Beyitte zikredilen Allahn
zti sfatlarndan olan Bekdr. Onun varlnn sonu yoktur, ebeddir. Kurnda:
O ilktir, sondur, zahirdir, batndr. O, her eyi bilendir673. ve Onun zatndan
baka her ey yoklua mahkmdur674. buyurulmaktadr.
Kalbi imanla dolu olan bir mmin, Ondan baka eylere meyletmez. Kalbi,
btn benlii Allah akyla o kadar doludur ki onun baka ilerle megul olmas
672
ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, s.305-306
673
Kurn- Kerm, Hadd Sresi, (57/3)
674
Kurn- Kerm, Kass Sresi, (28/88)
351
dnlemez. Bedizzamann 32. szde bahsettii gibi, bazlar ism-i Vedda
mazhar olur. Byle kiiler, kinatn mayasnn ak olduunu bilirler. Herkes,
yeteneince o ak arabndan mest olur. Hatta felek mest, ay mest, yldzlar mest,
batanbaa btn lem mest olur. Her eye o gzle bakar, her eyi o kulakla dinler,
her eyi o sevgiyle sever675.
Beyitte de air, iinin Allah akyla dolup tatn, sevgilinin dudandan
verdii arab imesinin bir ehemmiyeti olmadn belirtir. O zaten sarhotur,
kendisi gibi ufuklar da sarho olarak grr. Ufuklarn sarho olmas, dnmesiyle
alakaldr. Nitekim sarho olan bir insann da ba dner, etrafndaki hereyin
dndn zanneder. air hsn-i talil yoluyla ufuklarn dnmesini onun
sarholuuna balamaktadr.
Beyitte ufuklarn kiiletirilerek bir insana benzetilmesinde tebih ve tehis;
el ve iy kelimeleriyle nid; airin beyitte kendisini bakalatrmasnda tecrid; nola
kelimesiyle istifham; ski-irsen, mest-arb kelimelerinde leff ner-i mretteb;
arb, ski, irsen, mest kelimelerinde de tenasp sanat yaplmtr.
2.2.34. GAZEL 34 676
Mefl Filt Mefl Filn
1. Gel iy arf serv-i gl-endm andasn

Sensz glde almad rm andasn
2. Hicr odna yanam i dil-ber ale'd-devm

anma beni ki enem aram andasn
3. Her dem ki h idem dtnm gklere ar

Ram eyle baa almad ram andasn
4. Cn v ba valu in lmam fid

Y iriem ya barum yaram andasn
675
http://www.sorularlarisale.com/index.php?s=modules/kulliyat&risale=116&sayfa=850, (01.12.14)
*676 BLTEKN, age, s. 206
352
5. Nie ki ad ider apua irmege elm
Yol bulmazam ki dmete varam andasn
6. Her gice ey h ider eydr bu mra

Gel iy arf serv-i gl-endm andasn
7. Nms u r esini aa almam

Yzm uyn opraa aram andasn
erh
1. Gel iy arf serv-i gl-endm andasn

Sensz glde almad rm andasn
y zarf serv-i gl-endm kandasn, gel. Sensz gnlde rm kalmad,

kandasn?
rm (f.i.) : 1. durma, elenme, dinlenme 2. yerleme, istirahat etme;

karar klma
Ey zarafetli ve gl gibi boyluboslu selvi neredesin, gel. Sensiz gnlde

elence kalmad, neredesin?
air beyitte, endam bakmndan hem gle hem de selviye benzettii sevgiliye
seslenmektedir. Gl endaml, zarfet timsali, selvi boylu sevgili, ortalkta
gzkmemektedir. Dolaysyla airin gn domamakta, karanlkta kalmaktadr.
Divan edebiyatnda, sevgilinin boyunun en ok benzetildii unsur olan selvi
ve boyun ilikisi klielemi bir mazmun haline gelmitir. airler tarafndan
uzunluu, mevzun oluu, ahenkli saln ynyle sevgilinin boyuyla
353
ilikilendirilmitir677. Sevgilinin boyunun gl olmas ise boyun endam olarak ele
aln dolaysyladr. Sevgilinin genel grnm bag- revandr. Boyu ise bu bada
naziklii ve zariflii ynyle bir gl fidan olur678.
Beyitte sevgiliyi gl olarak ele aldmzda air blbl olarak, selvi olarak ele
aldmzda ise kumru olarak karmza kar. ster blbl ister kumru olsun, her ikisi
de beyitte k rolndedir. Bu ynyle beyiti rm kelimesinin dier anlamlarn da
kullanarak iki ynl aklayabiliriz. Kumru olan air, selvi olmadan durup
dinlenecek, yerleecek yer bulamaz. Blbl olduunda ise gl olmadan, yani gl
mevsimi gelmeden tmeye balamaz, gnln elendiremez. Grld gibi iki
farkl kiilie brnen air, sevgilinin yokluundan ikyetidir. Bir an nce
gelmesini, neeyi, elenceyi de beraberinde getirmesini istemektedir.
Beyitte iy kelimesi ile nid; zarif serv-i gl-endm tamlamas ile sevgili
kastedildiinden ak istiare; gel ve gl kelimelerinde cinas; kandasn kelimesi ile
istifham; gl, serv, endm kelimelerinde ise tenasp sanat yaplmtr.
2. Hicr odna yanam i dil-ber ale'd-devm

anma beni ki enem aram andasn
dil-ber, aled-devm hicrn odna yanam. Beni enem ki aram sanma

kandasn?
aled-devm (a.zf.) : daimi surette, boyuna, srekli olarak
Ey gnl alan sevgili, srekli ayrlk ateinde yanarm. Beni aramaya

eniyorum sanma (seni enip de aramyorum sanma), nerdesin?
lk beyitte sevgiliye seslenip gel arsnda bulunan airi, bu beyitte de ayn

durumda grmekteyiz. Sevgili yoktur, air de onun ayrlyla srekli atelerde
yanmaktadr. Onsuz olan her gn ve gece aire cehennem, oturduu yer, yatt yatak
677
TOLASA, age, s. 268
678
354
ise ateten olarak gelmektedir. Devaml atete olan air, bir nevi ayrlk ateiyle
evrelenmi durumdadr. Bu emberden kmak ister, fakat ate gn getike
sneceine daha da harlanr ve aire geit vermez.
kinci msrada sevgiliye kendisini aramaya endiini zannetmemesini
syleyen air, aramamasnn nedenini ayrlk ateinde yanmasna balamaktadr.
Divan iirinde n en belirgin zellii ayrlk iinde olmasdr. Sevgilinin
ayrlnda, k o denli zayflar ki beli kl gibi olur. Kan yutar, geceleri sabahlara
dek alayp inler, kanl gzyalar dker, lmcl hastala yakalanr679. airin de
beyitteki vaziyeti budur. Sevgiliyi aramak istemektedir, ama ayrlk derdi bana o
denli iler amtr ki bunu yapacak mecli yoktur. Bu yzden sadece seslenmekle
yetinmek zorundadr.
Beyitte ayrlk atee tebih edilmitir. Ayrca yine kandasn kelimesiyle
istifham sanat yaplrken; hicr, od, yanmak kelimelerinde de tenasp sanat
bulunmaktadr.
3. Her dem ki h idem dtnm gklere ar

Ram eyle baa almad ram andasn
Her dem h idem ki dtnm gklere kar. Bana rahm eyle, ram kalmad,
kandasn?
Her an ah ederim ki ttnm gklere kar. Bana ac, (baka) arem kalmad,
nerdesin?
Ayrlk ateinde yanan air, srekli ah etmekte olduunu ve ahnn dumannn

gklere ktn belirtmektedir. Ate iinde olan airin ah itendir. Bu yzden
azdan kan ah da scaktr. Yukar doru ykselen ahta, iteki atein bir gstergesi
olarak kvlcmlar bulunmaktadr.
679
PALA, age, s.175
355
airin beyitte baka arem kalmad demesinin sebebi ah ile ilgilidir. nk
ah, n sevgiliye kar elinde olan en nemli silahtr. Sevgili elinden zulm gren
n iten ahlar, yedi kat g delerek Allaha ular. Yani mazlumun ah yerde
kalmaz. air sevgiliye ah etmek istemez, ama baka aresi de kalmamtr.
Sevgiliden kendisine acyp ortaya kmasn istemektedir.
Ah duman, gk, arem kalmad kelimeleri zihinde baka bir imaj da
canlandrmaktadr ki bu da Kzlderililerin kullandklar ilkel haberleme arac olan
dumanla haberlemedir. Sevgiliyi arayan air ahnn dumanlarn ge
gndermektedir. Bylelikle btn insanla ortak olan semada, sevgili airin ahn
grecek ve onun ne zor durumda olduunu, hasretiyle ne denli yandn
anlayacaktr.
Beyitte ah bir dumana tebih edilmitir. Ayrca ah, dtn, gk kelimelerinde
tenasp; kandasn kelimesinde istifham sanat bulunmaktadr.
4. Cn v ba valu in lmam fid

Y iriem ya barum yaram andasn
Vaslun in cn v ba fid klmam. Y iriem ya bagrumu yaram,

kandasn?
Sana kavumak iin canm ve bam feda etmiim. Ya kavuurum ya da

barm yararm, nerdesin?
Ya kavuurum ya da barm yararm dedim, sana kavumak iin canm ve
bam feda ettim, nerdesin?
Ak, bencillik ve sencillik olmak zere iki seviyeden oluur. Bencillik, akn
en alt katmandr. Sevgiliyi kendi i yangnn, acsn dindirmek iin isteyen k, bu
en alt katmanda yer alr. Sencillik ise, en st seviyedir. Bu seviyede k, sevgiliyi
356
canndan ok sever. Akn iddeti artkka kendinden geen k, varn younu
sevgili urunda vermeye hazr hale gelir680.
lk beyitlerden itibaren baktmzda air sevgiliyi ilk beyitte kendi gnl
elencesi, ikinci beyitte ayrlk ateinden kurtulmas, nc beyitte de ah ettiren
dertten kurtulmas iin istemektedir. Bu airin kn ilk seviyesindeki halidir. Bu
beyitte ise air canndan, bandan vazgemektedir. Burada airin ikinci seviyeye
getii grlr.
air gz kapal bir yola girmitir. Sevgiliyi bulmak iin cann feda eden
air, bu yolun sonunda ya kavuacaktr, ya da bar parampara bir halde kalacaktr.
Barn paralanmas iki durumla meydana gelir. lki sevgiliye kavutuktan sonra
onun ka, gz ve kirpik darbeleriyle, ikincisi de sevgiliye kavuamamann verdii
zntyle.
Beyitte kandasn kelimesi ile istifham sanat, iriem-vasl kelimelerinde ve
n bedeninin paralarndan can, ba ve bar kelimelerinde tenasp sanat
yaplmtr.
5. Nie ki ad ider apua irmege elm

Yol bulmazam ki dmete varam andasn
Nie ki elm kapuna irmee kasd ider. Yol bulmazam ki hdmete varam,
kandasn?
Ne zamandr elim kapna ulamaya alr. Yolu bulamam ki hizmetine

varaym, nerdesin?
nceki beyitlerde arama konusunda her hangi bir ey belirtmeyen air, bu

beyitte sevgiliyi aramakta olduunu sylemektedir. Sevgiliyi bulup, hizmetine
varmak isteyen air, yolunu kaybetmitir. Sevgilinin gn gibi aydnlatan yz
olmadan, karanlkta kalan air onun kapsn bulmakta zorlanmaktadr. Adeta bir k
680
KURNAZ, Cemal, Vuslat Yolculuu, Turkish Studies International Periodical For the
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C: 5/3 Yaz 2010, s. 450-451
357
gn tipide, bir eli havada yol bulmaya alan bir kiiye benzemektedir. Elinin
hedefi sevgilinin kapsdr, lkin zorlu tipide bu mmkn olmayacak gibi
grnmektedir.
Tasavvufta sfilere ve fakirlere hizmet etmek, nfile ibadetlerden daha sevap
grlmtr681. Beyite tasavvufi mana erevesinde baktmzda air, seyr-i slkta
ilerlemek istemekte, nefsinin arzularyla birlikte dier halleri fethetmek amacyla
Allahn El-Fettn ismiyle dua etmektedir. Nitekim btn kaplar aan Odur. air,
Ona kulluk bahsinde Allahtan kendisine yardm etmesini, kendisine kolaylk
salayacak kaplar amas iin yol gstermesini istiyor gibi grnmektedir.
Beyitte anlam bakmndan hdmete varmak ve kap kelimelerinde tenasp;
kandasn kelimesinde ise istifham sanat bulunmaktadr.
6. Her gice ey h ider eydr bu mra

Gel iy arf serv-i gl-endm andasn
eyh her gice h ider, bu msra eydr. y zarif serv-i gl-endam kandasn,
gel.
eyh her gece ah eder bu msray syler : Ey zarafetli gl endaml selvi

neredesin, gel.
air gazelin ilk beytindeki bir msray, bu beyitte de kullanarak ilk beyite
gnderme yapmtr. Sevgilinin hasretiyle her gece ac iinde kvranan air, dilinde
srekli ey zarafetli, gl endaml selvi boylu sevgilim neredesin, gel. cmlesini
dolandrmaktadr. Ah ve hemen arkasndan sylenen bu cmlenin her gece tekrar
edilmesi, ona vird zellii katmtr.
airin gece ah etmesi, n hasret ve ayrlk acsnn geceleyin bin kat daha
artmasndandr. Dier vakitlerde onu bulmak umuduyla vaktini geiren airin, gece
olunca yalnzl yzne tokat gibi inmektedir. airin beyitteki durumu gz nne
681
ULUDA, age, s.171
358
alndnda, aresizlii hissetmemek elde deildir. Bu ister meczi, ister beeri bir
ak olsun, durum ikisinde de ayrdr.
Gazelin ilk beytinde bulunan Gel iy zarf serv-i gl-endm kandasn
msras bu beyitte yeniden tekrarland iin redd-i matla sanat yaplmtr682. Ayrca
zrif serv-i gl-endm terkibi ile sevgili kasredildiinden ak istiare; kandasn
kelimesinde istifham; iy kelimesiyle nid; sevgilinin zellikleriyle alakal serv, gl,
zarif kelimelerinde ilk, airin zellikleri ifade eden ah etmek ve gece kelimelerinde
ise ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Nms u r esini aa almam

Yzm uyn opraa aram andasn
Nms u r iesini taa almam. Yzm suyn topraa karam, kandasn.
Nms ve utanma iesini taa almm. Yzmn suyunu topraa karaym,

nerdesin?
klk, a dert ve bela yannda knanma ve ayplanmay da beraberinde

getirmektedir. Ak derdi ile kendisini tecrid eden k, toplum tarafndan da bir nevi
aforoz edilir. nk aktan anlamayan kiiler, n iinde bulunduu hal ve
hareketleri anlamaz, deliliine vururlar. airin bir beytinde:
I ucndan o olur ey'ye tar itb
Yr ten ile terk itse zih fil-i eni dedii gibi, etraftan kendisine her ne
kadar ayplanma ve azar gelse de o, klndan vazgeemez. Aktan vazgemek ne
ona ne ne de akna yakr. Beyitte namus ve ar ieye benzeten air, bu ieyi taa
aldn, krdn belirtmektedir. Meczi anlamda bir krma olan bu eylemle air,
toplumun yzeysel ahlaki deerlerini bir ieye sktrdn, sonrasnda bu ieyi
umursamadan krarak, bu basklardan kurtulduunu belirtmek istemitir. Yine Kul
Nesiminin beytini burada dmek yerinde olacaktr:
682
DEMREL, ener, Divan iirinde Redd-i Matla, Bilig Dergisi, S:31, Gz, Ankara 2004, s.161-
177, s.8-9
359
Ben melamet hrkasn kendim giydim enime
Ar- namus iesini taa aldm kime ne
airin ikinci msrada yznn suyuyla topra karmasnda mbalaa sanat
vardr. Yz suyuyla kastedilen, airin gznden dkp yanandan aktt
gzyalardr. Gzyayla topra karmann imkn yoktur. air burada gznden
akan yalarn ne denli fazla olduunu aklamak istemitir. Sevgilinin yokluunda o
kadar ok alamaktadr ki bu gzyalar, topra karacak ekilde oluk oluk
akmaktadr.
Yz suyunu topraa karmak, ayn zamanda yzn yere srmek, secde etmek
anlamlarna da gelmektedir. Knanma hrkasn giyip, ar ve namus iesini yere alan
air, mutlak sevgiliye dua etmektedir. Nitekim insann Allaha en yakn olduu an,
secde andr. Gazelin ilk bandan beri sevgiliyi arayan air, burada secdeye
kapanarak Ona yakn olmay istiyor grnmektedir.
Beyitte ar ve namusun ieye benzetilmesinde tebih; taa almak deyimiyle
irsal-i mesel; kandasn kelimesiyle istifham; su, toprak, karmak kelimeleriyle ilk,
ie, taa almak, namus ve ar kelimeleriyle de ikinci tenasp sanat yaplmtr.
2.2.35. GAZEL 35683
1. Benefe zlfe her dem hezr asent iy meh-r

Kim aa snbl anber ulm olm eli balu
2. Cihn alatu ev lurd nra mstara

Eger ebr olmasa cib yze iy hill-ebr
3. Nitekim adde her dem emende ram ider lle

Memmen die her dem adefde rek ider ll
4. Yz enver sz ekker gz abher z server

Boyu arar byu anber di gevher au Hind
*683 BLTEKN, age, s. 209
360
5. Sen bu yet-i sn eger kfirlere inse
Diye kfirler menn ki l-alla ill h
6. Feat birle ey ceml medin idelden

Kelmndan ay idp gher madende olur u
erh
1. Benefe zlfe her dem hezr asent iy meh-r

Kim aa snbl anber ulm olm eli balu
y meh-r benefe her dem zlfne hezr ahsent kim ana snbl anber eli
baglu gulm olm.
Ahsent (a.z.) : aferin, bravo, pek iyi, mkemmel, en iyi olan yaptn!
Gulm (a.s.c. glmn) : 1. ty, by kmam delikanl, gen 2.
kle, esir, klemen
Ey ay yzl (sevgili), meneke(nin) her defasnda bin kere pek iyi,

mkemmel dedii sana, snbl ve anber, eli bal kle olmu.
air beyitte, ay yzl olarak nitelendirdii sevgilinin san vmektedir.

Benliklerine birer kiilik atfedilen iki iekten biri olan meneke, sevgilinin san
her grdnde Aferin! Pek iyi! Mkemmel! demekte, dier iek olan smbl ise
sevgilinin nnde eli bal, boynu bkk bir kledir. Sevgilinin san ekil ve koku
olarak bu iki iekten stn tutan air, san koku ve renk ynyle de stnln
gstermek iin anberi ele almtr. Sonu yine deimemitir. Anber de kokuda
kendisinden stn olan salarn nnde, snbln yan safnda ellerini balam, ona
kulluunu ispat etmitir.
361
Baharn ve emenin en belirgin unsurlarndan biri olan meneke, koku
ynnden miske benzemesi ve koyu rengi ile divan iirinde genellikle sevgilinin
benine benzetilen olarak kullanlr684. Bitkisel zellikleri, yani ksa boyu, ta
yapraklarnn eik olmas, bu yapraklarn kk ve kvrml ekli, kokusunun gzel
olmas ynyle benzetildii unsur, sevgilinin salar olmutur685.
Beyitte zikredilen bir dier iek olan snbl ise, gzel kokulu olmas,
kvrml, dalgal, karmak grnm ve siyaha alan rengi ynyle sevgilinin sana
benzetilen unsurlarn banda gelir686. Anber de koku ynyle sevgilinin sann
benzetileni olarak kullanlan bir baka unsurdur.
air hem koku hem de ekil olarak sevgilinin san karlatrd bu
unsurun, san yannda ne kadar yetersiz olduunu gstermek istemitir.
Beyitte meh-r terkibiyle kastedilen sevgili olduu iin ak istiare; meneke,
snbl ve anberin bir insana benzetilerek kiiletirilmesinde tebih ve tehis;
menekenin konuturulmasnda intak; iy kelimesinde nid ve aks-i mfred; yine dem
kelimesinde aks-i mfred; benefe, snbl, anber ve zlf kelimelerinde ise tenasp
sanat bulunmaktadr.
2. Cihn alatu ev lurd nra mstara

Eger ebr olmasa cib yze iy hill-ebr
y hill-ebru eger ebr yzne hcib olmasa, talatun evk cihn nura
mstagrak klurd.
Mstagrak (a.s. garkdan) : batm

Hcib (a.i. hicbdan) : 1. kapc, perdeci 2. perde, hil 3. ka
684
PALA, age, s. 332
685
BAYRAM, Yavuz, Klasik Trk iirinde Duygularn Dili: iekler, Turkish Studies International
Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C: 2/4 Sonbahar 2007,
s.215
686
BAYRAM, agm, s. 213
362
Ey hilal (eri) kal sevgili, eer bulut yzne perde olmasa yz gzelliinin
parlakl dnyay nura batrrd.
Divan iirinde sevgilinin yz, parlaklk, k gibi nedenlerle gnee veya aya
tebih edilir. Beyitte nur kayna olarak nitelendirilen sevgilinin yznn, hill-ebr
tamlamasyla birlikte dnldnde aya benzetildii grlr. Geceleyin semaya
bakan air, aya benzettii sevgilinin yznn nnde bulut olmasa, dnyann nurla
kaplanacan belirtmektedir.
In gneten almasna ramen gne gibi ate olmayan, bir nur kayna
olan ay, geceye gzellik katar. bn-i Abbastan srailiyyt yoluyla gelen bir rivyete
gre, ay ve gne yetmier para olarak yaratlm, daha sonra ayn nurundan 68
para gnee verilmitir. Arnn nurundan iki gne yaratan Allah, kullarnn geceyi
ve gndz ayrt edebilmeleri iin Cebrail Aleyhisselam ay sndrmekle
grevlendirmitir. Cebrail Aleyhisselamn kanadn 3 kere ayn zerinden
geirmesiyle ayn alnm, sadece nuru kalmtr687. Beyitte sevgilinin yz olan
ayn, bu nurunun ne denli youn olduunu anlatmak isteyen air, ayn yzne ekilen
perde olmadnda dnyann gndz gibi nurla aydnlanacan belirterek mbalaa
yapmaktadr.
Ka, kavisli olmas nedeniyle airler tarafndan birok tasavvur iinde ele
alnmtr. Erilii nedeniyle yeni aya benzetilen sevgilinin ka, hill-i d, yani
bayram hilalidir. Ramazann bitimiyle nasl hilal grnp bayram balyorsa, n
da sevgilinin hilal kalarn grmesiyle ayrlk orucu son bulur688. Beyitte yzn
nne gelen sevgilinin salar perde olarak nitelendirilmitir. Bu nurlu, parlak aya
benzetilen yzn nne gelen siyah salar, onun n engelledii iin air
tarafndan yze ekilen bir perde olarak tahayyl edilmitir.
Beyitte hill- ebr tamlamasyla sevgili kasredildii iin ak istiare, yine
ebrden kastn sa olmasnda ak istiare; iy kelimesinde nid, talat-yz, nur-hill
kelimelerinde leff ner-i mretteb; sevgilinin yznn aya, kalarnn hilale,
bulutun perdeye benzetilmesinde tebih; talat, yz, nur, evk, hill kelimelerinde ilk,
hicb, ebr, nr, talat kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
687
PALA, age, s. 56-57
688
ZCAN, agm, s. 176
363

3. Nitekim adde her dem emende ram ider lle

Memmen die her dem adefde rek ider ll
Nitekim lle her dem emende haddne ram ider, ll sadefde her dem
msemmen dine rek ider.
Ram (a.i.) : aksine yapma, inadna, zddna davranma; krlk ve

nispet
Msemmen (a.s. semnden) : 1. sekiz renkli 2. sekizli, sekiz paradan
meydana gelen 3.geom. sekizgen 4.fk. kymet biilmi veya biilen kymet
karlnda satlan ey 5.ed. sekizer msral bendlerden mteekkil nazm
Rek (f.i.) : 1. kskanma, hased gn 2.s. kskanlm
Gerekten lle her an yeillikte inadna (rengini) yanan (gibi krmz)

yapar, inci sedefte her an (senin) sekiz diini kskanr.
Beyitte lle ve inci, kiiletirilen iki unsur olarak karmza kmaktadr. lk

msrada llenin sevgilinin yanana zenen bir varlk, ikinci msrada da incinin,
sevgilinin dilerini kskanan bir kii olduu belirtilmektedir. emende sevgilinin
yanan gren llenin, rengini krmz yapmasnda hsn-i talil sanat bulunmaktadr.
Nitekim rengi krmz olan llenin, bu rengi sevgilinin yanana zenmesinden dolay
ald belirtilmitir.
Divan iirinde glden sonra en ok ele alnan iek olan llenin iirlerdeki
temel ilevi, sevgilinin birer gzellik unsuru olan yana ve duda iin benzetilen
olarak kullanlmasdr. Lle, edepsizlik edip sevgilinin yanana yknd iin
utancndan kpkrmz olur689. air bir baka beytinde:
Llenn ehresini gl yanagun hk eyler
Goncann zehresini lal-i lebin k eyler diyerek, sevgilinin yanann lleyi
yok ettiini belirtmektedir.
Kiiletirilen dier bir unsur olan inci ise, divan iirinde en ok sz edilen ve
tasavvurlarda yer alan kymetli bir tatr. Onun bu kadar rabet grmesinin nedeni,
689
KARTAL, age, s.74
364
daha nceden de belirttiimiz gibi meydana geli ekli, rengi ve parlakldr. Beyitte
de olduu gibi sevgilinin dilerine benzetilen olarak kullanlan unsurlarn banda yer
alr. airin beyitte belirttii sekiz di, sevgilinin aznn n ksmnda bulunan
dileridir. Sadece glndnde grlen bu dilerin mevzubahs edilmesi, airin
sevgilinin bu dilerini grmesinden dolay kaynaklanm olabilir. ncinin bu sekiz
dii parlaklk ve kymet ynyle kskand belirtilmektedir. Yani bu dilere inci gibi
paha biilemez, kymeti byktr.
Beyitte lle ve incinin kiiletirilip iki insana benzetilmesinde tebih ve tehis;
hadd-di, lle-ll kelimelerinde leff ner-i mretteb; her ve dem kelimelerinde aks-
i mfred; hadd, lle, emen kelimelerinde ilk, ll, di, sadef kelimelerinde ise ikinci
4. Yz enver sz ekker gz abher z server

Boyu arar byu anber di gevher au Hind
Yzn enver, szn ekker, gzn ahber, zn server, boyun arar, byun
anber, din gevher, saun Hind.
Enver (a.s. nevrden) : 1. daha nurlu, ok ve pek parlak, ok gzel 2.i.

erkek ad
Abher (a.i.) : 1. nergis iei 2. yasemin 3. zerrinkadeh iei 4. dolu
kap, dolu kadeh
Server (f.i.c. servern) : 1. ba, bakan, reis, ulu 2. erkek ad
Arar (a.i.) : 1. da servisi, dikenli ard aac 2.mec. gzeldeki
boybos
Yzn daha nurlu, szn eker, gzn nergis, kendin ulu, boyun da servisi,
kokun anber, diin cevher, san kara.
Beyitin tamam, sevgilinin baz gzellik unsurlar ve onlarn benzetileni

olarak kullanlm unsurlardan olumutur. Bunlardan ilki, yznn nurlu oluudur.
365
Yz ve nur arasndaki iliki, yukarda belirttiimiz gibi yzn aya benzetilmesi
dolaysyladr. Ancak sevgilinin yzndeki nur, ayn nurundan daha fazladr.
kinci gzellik unsuru ise sevgilinin szleridir. aire gre, sevgilinin bal gibi
dudandan kan szler eker gibidir. Ab- hayat grevi stlenen bu dudaklardan
n gnln enlendiren eker gibi szler kmaktadr.
Dier bir unsur ise gzdr. Gz ve nergis arasndaki ilikiyi daha nce
belirtmitik. Mahmurluktan ve mest editen dolay sevgilinin gzleri nergise
benzetilmektedir.
Sevgilinin kendisi ise ycedir. Bu ycelik boyunun serve benzetilmesinden ve
btn gzelliin kendisinde toplanmasndan dolaydr. Serv gibi dzgn ve uzun olan
sevgilinin boyu, onun yceliinin ve ona ulalmazln bir gstergesi olarak kabul
edilmitir. Ayrca muazzam gzel olan sevgilinin ulu olmas da alacak bir durum
deildir. kinci msrada boyun dier bir benzetileni de arardr.
Sevgilinin kokusu, zellikle salarnn kokusu ise anber gibidir. Diin cevher
olmas ise bir nceki beyitte belirttiimiz gibi onun inciye benzetilmesi
dolaysyladr. Son olarak san Hind oluu, onun rengi dolaysyladr. Siyah tenli
insanlarn bulunduu bir lke olan Hindistan, sevgilinin siyah sana benzetilen
olarak kullanlmtr.
Beyit tebih, tenasp ve leff ner sanatyla oluturulmu gibidir. ki msrada
da yer alan sevgilinin gzellik unsurlarndan yz, sz, gz, z, boy, by, di, sa ile
onlarn benzetileni olan enver, eker, abher, server, arar, anber, gevher ve hind
kelimelerinde bu sanatlar mevcuttur. Ayrca sz, gz, z; abher, anber ve by, boy
kelimelerinde cinas sanat bulunmaktadr.
5. Sen bu yet-i sn eger kfirlere inse

Diye kfirler menn ki l-alla ill h
Eer senn bu yet-i hsnn kfirlere inse kfirler menn ki l-hallka ill
h diye.
menn (a.zf.) : inandk, diyecek yok
366
Hallka (a.s. ve i.) : halk edici, halik, yaratan, yaratc, vareden
yalnz
Eer senin bu gzelliinin ayeti kfirlere inse, kfirler Allahtan baka

yaratc olmadna inandk derler.
Kfir, Allahn varln yadsyan, inkr eden, imann esaslarna inanmayan

kiidir. air beyitte, sevgilinin gzelliinin ayetinin kfirlere inmesiyle, onlarn bu
zelliklerinin tersine dneceini belirtmektedir.
yet, Kurnn srelerini oluturan cmlelerden her biridir ve Cebrail
a.s.nin vahyiyle Peygamber Efendimize indirilmitir. Divan iirinde sevgilinin din
benzetmelerle ele alnmas, onun en mkemmel zellikleri kapsayan, idealize edilmi
bir gzel olmasndan dolaydr. Sevgilideki gzellik, ekicilik ve almllk rifle
Allah arasnda bir ekildir. Man ehli kiiler, her gzelin yznde ilhi gzelin srrn
seyreder, yzdeki nakn asl yaratcs olan nakka grrler690.
Beyitte de air sevgilinin gzelliini bir yet olarak nitelendirmi ve bu yetin
kfirlere inmesiyle kfirlerin tvbe edip doru yola gireceklerini belirtmitir.
Beyitte sevgilinin gzelliinin yete benzetilmesinde tebih; yet, inse, kfir
6. Feat birle ey ceml medin idelden

Kelmndan ay idp gher madende olur u
eyh feshat birle cemln medhin idelden Gher kelmndan hay idp
madende su olur.
Feshat: anlatta dzgnlk ve aklkla birlikte amaca uygunluk
690
ZCAN, agm, s. 163
367
Kelm (a.i.) : 1. sz, lakrd 2.gr. sz, ibare, fkra; cmleler veya
cmlecikler 3. syleyi, nutuk 4. dil, lehe 5. Allahtan ve Allahn
birliinden sz eden ilim 6. Kuran
Hay (a.i.) : 1. utanma, sklma 2. ar, namus, edep 3. Allah korkusu ile
gnahtan kanma
nk eyh dzgnce yz gzelliini vdnden beri, cevher sznden

utanp madende su olur.
Beyiti basit anlamyla ele aldmzda air, sevgilinin yznn vdnden

beri madende bulunan cevherlerin utanp suya dntn belirtmektedir. Nitekim
divan iirinde sevgilinin ou gzellik unsuru baz cevherlere benzetilir. Bunlardan
lal, yakut ve akik sevgilinin dudana, inci diine, zmrt ise ayva tyne tebih
edilmektedir. Bu ok sert olan madenlerin erime slar da ok yksektir. Sevgilinin
gzelliini ven air, beyitte onlar eritip su yaparak, hem kendi vgsnn
gzelliini hem de bu vgden etkilenen cevherlerin ne kadar utandklarn ve
hararetlendiklerini mbalaal bir ekilde gstermek istemitir.
Beyitte hem kendi iirini hem de sevgilinin gzelliini ven air, fesahat
kelimesi ile sznn ses ve mana kusurlarndan arndrlm olduunu belirtmektedir.
Onun szleri fasih, yani kula trmalamayan, anlalmas kolay szlerdir. Beyitte
ceml kelimesi, bizi mutlak gzel olan Allaha, kelam kelimesi ise Kurna
gtrmektedir.
Cevher tasavvufta ilhi nefes, kll heyula ve bundan belirip ilahi kelimeyle
varlk kazanan mevcut691 anlamna gelmektedir. nsan kk bir lem olup, znde
byk lemin numnelerini tar. Tasavvufta be cevher diye adlandrlan kalp, ruh,
sr, hafi ve ahfa, rnekleriyle beraber insanda mevcuttur. Bu be cevherden kalp
krmz, ruh sar, sr beyaz, hafi siyah, ahfa ise yeil renkleri temsil eder692.
Allah bir insann dnyada zuhur etmesini diledii zaman, akl- klde tasarruf
ederek ilk nce eklini izer. Akl- kle cevher-i evvelde denilmektedir. Cevher-i
evvel, Allahtan ilk zuhur eden eydir. Bu ekil nefs-i kl, arrahman, krs, yani
lem-i ervahtan felek-i kamere indikten sonra oradan da anasr- erbaya der.
nerken yamur taneleri ile iner, topraa der. Her ey Onun kn emriyle olur.
691
ULUDA, age, s. 88
692
http://www.sorularlarisale.com/printarticle.php?id=14954, (06.12.14)
368
Cveyni'nin el-rd fi'l-kelm'nda cevher ve arazlardan meydana gelen bu cismani
lemin, yoktan yaratld belirtilmektedir693.
Bu bilgileri beyit etrafnda topladmzda, yukarda bahsedilen be letaif
nuru her biri birbirinden yksek odalar niteliindedir. Yz cemllullaha dnen kii,
nefsini terbiye etmeye balar. Nefsin insan zerindeki mukavemeti azaldka, teker
teker bu odalardan ekilir. airin cevheri suya evirmesinin nedeni bu olabilir.
Nitekim su da bir temizlik semboldr.
Beyitte kelam, medh ve ceml kelimelerinde ilk, maden, gher ve su
2.2.36. GAZEL 36694
1. Kevkeb-i devlet bat old mnevver bu gice

Ki sadet gnidr bize musaar bu gice
2. ala ala yzini devr ider erv u ul

Ehl-i uds old meger zlfine hem-ser bu gice
3. Bu gice adri bi aydan yig ise a m ki a

udretiyle eb-i adr itdi muadder bu gice
4. Vade-i cennet ise yarn u bir gn zhid

Bize ddr durur nad-i muavver bu gice
5. Uyu pervsn o bir nefes iy em-i af

Yaalum yze pervne gibi per bu gice
6. Name-i d-demi meclisi pr-anber ider

Nefesinden n'ola ger ney dke ekker bu gice
693
KUTLUER, Erhan, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cevher Maddesi, C: 7, s. 453-
454
694
BLTEKN, age, s. 220
369
7. ey gel maere dek gn bigi bdr olalum
K'old lemdeki mad myesser bu gice
erh
1. Kevkeb-i devlet bat old mnevver bu gice

Ki sadet gnidr bize musaar bu gice
Bu gice kevkeb-i devlet baht mnevver old ki bu gice bize musahhar

sadet gnidr.
Kevkeb (a.i.c. kevkib) : yldz

Musahhar (a.s.) : ele geirilmi
Bu gece mutluluk ve talih yldz nurland. nk bu gece bize ele geirilmi

mutluluk gndr.
airin bu gice redifli bu gazeli, Kadir gecesinin anlatld yek-ahenk bir

gazeldir. Gazel tamamyla Kadr Sresinin tefsiri niteliindedir. Gazelin ilk beyitinde
air, bu surenin ilk yetine, yani: Biz Kur'n' Kadir gecesinde indirdik695. yetine
gnderme yapmaktadr. air, Levh-i Mahfuzdan dnya semalarna indirilmi olan
bu gecenin, mminlerin ruhlarn aydnlatacak bir mutluluk kayna olduunu
belirtmektedir696.
Beyitte parlayan devlet ve baht yldz, btn mminlerin tesiri altnda
kaldklar kendi yldzlardr. Bu gece onlarn balanma, ktlklerden arnma
695
Kur'n- Kerm, Kadir Sresi, (97/1)
696
NAL, Sevda, eyhnin Kadir Gecesi Gazeli erevesinde Klasik Trk Edebiyatnda Kadir
Gecesi Kavram zerine Bir Deerlendirme, Turkish Studies - International Periodical For The
Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C: 8/13 Sonbahar 2013, s. 1271-1280, s. 1277
370
gecesidir. Affedilmek iin yaplan bu ibadetler gece boyunca srer. Bu frsat
mminin kalbini temizlemesi, karanlktan aydnla karmas iin verilmitir.
kinci msrada saadet gndr denmesinin nedeni bu gecenin gndznn de
hayrlarla dolu olmasndan dolaydr. Allah bu gecenin gndznde edilen dualar
geri evirmez. airin de bir kul olmas dolaysyla bu gn kendisinin de dualarnn
kabul olunaca saadet gndr.
Beyitte gn ve gece kelimelerinde tezat; devlet-saadet, gn-mnevver
kelimelerinde leff ner-i mretteb; anlam bakmndan devlet, baht, kevkeb, saadet
kelimelerinde ilk, gice, gn, kevkeb, mnevver kelimelerinde de ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
2. ala ala yzini devr ider erv u ul697

Ehl-i uds old meger zlfine hem-ser bu gice
Ervh u ukl halka halka yzini devr ider. Meer ehl-i kuds bu gice zlfne
hem-ser old.
Ervh (a.i. rhun c.) : canlar, hayatn cevherleri

Ukl (a.i. akln c.) : akllar, zihinler, uslar
Kuds (a.i.) : 1. temizlik, paklk, arlk 2. kutsallk, mbareklik
Hem-ser (f.b.s.) : 1. arkada, kafadar 2. erkek ve kadn elerden her
biri
Ruhlar ve melek halka halka yeryznde dner. Meer Cebrail bu gece

sanla arkada oldu.
Gazelin bu beyitinde, srenin drdnc yetine gnderme yaplmaktadr. Bu

yette: Melekler ve Cebrail o gecede Rablerinin izniyle her trl i iin
inerler698buyurulmaktadr. Rablerinin izniyle o gece yeryzne inen Cebrail ve
697
Cemal Kurnaz ve Mustafa senin almasnda bu kelime melek olarak alnmtr.
698
Kur'n- Kerm, Kadir Sresi, (97/4)
371
melekler, o seneye ait Allahn takdiri ve kazas ne ise o grevlerini yerine
getirirler699.
Beyitte sevgilinin yz gnee, ruhlar ve melek ise gne etrafnda dnen
gezegenlere ve yldzlara benzetilmitir. Bu dnn halka halka olmas, hem
sevgilinin kvrm kvrm salarna olan kinayeyle hem de her gezegenin kendine has
bir dn yrngesine sahip olmasndan dolaydr. Bu sevgili hidayet gnei olan Hz.
Muhammed (s.a.v.)dir. Beyitteki yz kelimesi tevriyeli biimde hem Kuann
yeryzne indirilii, hem de meleklerin Peygamber Efendimiz (s.a.v.)in ehresine
yzn srmeleri olarak anlamlandrlabilir700.
kinci msrada kullanlan ehl-i kuds ise, genellikle Ruhul-kuds olarak
adlandrlan Cebrail Aleyhisselamdr701. Gzellikte melek veya periden daha stn
tutulan Peygamber Efendimizin yznn etrafnda melekler ve ruhlar
devretmektedir. Bu devrin sebebi ise ba melek olan Cebrail (a.s.)nin sevgilinin
sayla dost olmasdr.
Divan iirinde rengi ve okluu nedeniyle kesret olarak kabul edilen sa,
Peygamber Efendimizin sa sz konusu olduunda kutsal gece olarak kabul
edilir702.
Devr etmek, dnmek, bir eyin etrafn dolamak anlamlarnn yanndda nakil
etmek, aktarmak anlamlarna da gelmektedir. air bu kelimeyle, Kurann bu gece
indirildiine ve Hz. Muhammed (s.a.v.) vastasyla nakledildiine gnderme
yapmaktadr703.
Devr kelimesi ile akllara Kabenin tavaf edilii de gelmektedir. Nitekim
sevgilinin bulunduu yer, klara gre Kabe niteliindedir. Ayrca kalarnn
mihrab oluu ve n yneldii kble olmas bakmndan yz de Kbeye
benzetilir704. Sa da siyah rengi dolaysyla Kabenin zerindeki rtye tebih
edilmektedir. Gklerdeki Beytl-mamur, tam Kabein hizasnda bulunmaktadr.
nsanlarn Kabeyi tavaf ettikleri gibi melekler de onu tavaf etmektedirler.
Beyitte ervah, ukul, ehl-i kuds, devr ve halka kelimelerinde ilk, zlf, gice ve
halka kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat vardr. San kiiletirilmesinde ise
tehis sanat vardr.
699
NAL, agm, s. 1277
700
NAL, agm, s. 1277
701
DALBUDAK, age, s.32
702
NAL, agm, s. 1277
703
NAL, agm, s. 1277
704
PALA, age, s. 131
372
.

3. Bu gice adri bi aydan yig ise a m ki a

udretiyle eb-i adr itdi muadder bu gice
Bu gice kadri bin aydan yig ise tan m? Ki Hak kudretiyle bu gice mukadder
eb-i kadr itdi.
Mukadder (a.s. kaderden) : 1. takdir olunmu, kymeti biilmi; kadri,

deeri bilinmi, beenilmi 2.i. yazl, alnda yazl 3.ed. yazl olmayp szn
geliinden anlalan 4.i. kadn ad
Bu gecenin kymeti bin aydan ok ise alr m? nk Allah kudretiyle bu

geceyi kymetli Kadir gecesi yapt.
lk bakta, bu beyite kadar Kadir gecesinin vld anlalmamaktadr. Bu

beyitle birlikte dmler zlmekte, airin ilk iki beyitteki mutluluunun nedeni bu
beyitte ak olarak zikredilmektedir. Mutluluun sebebi bu gecenin Kadir Gecesi
olmasdr. Kadir gecesinden Mekke devrinde indirilen Kurnn 97. sresi olan Kadr
sresinde bahsedilir. Azamet ve eref anlamlarna gelen kadr kelimesinin bu
anlamlar, Kurn- Kerimin indirildii gece olmasyla alakaldr. Mslmanlar
tarafndan ok hayrl ve mbarek saylan bu gecenin, tam olarak Ramazann hangi
gecesi olduu bilinmemektedir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), bu geceyi Ramazan
aynn son on gnnn tek rakaml gecelerinde aramamz buyurmutur.
Kurnda: Kadir gecesi, bin aydan daha hayrldr705. ve yine Melekler ve
Cebrail o gecede Rablerinin izniyle her trl i iin inerler706. buyurularak bu
gecenin nemine dikkat ekilmitir. Bu gecede Cenab- Hakk, kullarna akl almaz
ihsan ve ikramlarda bulunur. Gece tvbe, dua ve ibadet gecesidir.
Bin aydan daha hayrl olmas, belli bir snr koymak iin deil, bu gecenin
faziletini ortaya koymak iindir. Bu geceye ihsan edilen hayrlar, insanlk tarihinde
705
Kur'n- Kerm, Kadir Sresi Kadr Sresi, (93/3)
706
Kur'n- Kerm, Kadir Sresi Kadr Sresi, (93/4)
373
ok uzun bir zamanda bile yaplamaz. Peygamber Efendimiz (s.a.v.)e kendisinden
nceki insanlarn mrleri bildirilince kendi mmetinin mrn ksa bulmutur.
Bunun zerine Allah ona bin aydan daha hayrl olan Kadir gecesini ihsan etmitir707.
Beyitte Kurndaki bir yetin gemesiyle iktibas; ilk msrann banda ikinci
msrann sonunda geen bu gice kelimesinde reddl-acz ales-sadr; kadr, kudret ve
mukadder kelimelerinde itikak; kadr, eb, Hak, kudret, mukadder kelimelerinde
4. Vade-i cennet ise yarn u bir gn zhid

Bize ddr durur nad-i muavver bu gice
Zhid, vade-i cennet yarn u bir gn ise bu gice bize nakd-i musavver didr
durur.
Nakd (a.i.c. nukud) : 1. ake, maden, para 2. para olarak bulunan
servet 3. pein para
Musavver (a.s. suretden) : 1. tasvirli, resimli 2. tasarlanm,
dnlm
Didr (f.i.) : 1. yz, ehre 2. grme, grme 3. gr kuvveti, gz 4.s.
ak, meydanda 5.i. kadn ad
Ey zahid, cennete ulama zaman yarn veya bir gn gelecekse, cennetten bir
grntnn peinen verildii bu gece bize gzellikler sunar.
Beyitte, Kadir gecesinin cennetten bir grnt, bir tasvir olduu

vurgulanmaktadr708. Bu, meleklerin yeryzn inmesinden dolay olabilir. Nitekim
ibadette kusursuz olan meleklerin yeri cennettir. Kadir gecesi Artan yeryzne, bu
hkir dnyaya inmeleri dnyay da, bir nevi cennet haline getirir. Bir baka neden
ise, bu gecenin dnyaya ve insan kalbine verdii nurdur. Zulmet arasnda bu nuru
grebilmek bir cennet tasviri olarak grlebilir.
707
http://www.dinimizislam.com/detay.asp?Aid=2007, (06.12.14)
708
NAL, agm, s. 1278
374
Beyitte cennete nail olacak olan kiilerin, ne zaman leceklerinin belli
olmad bugn veya yarn kelimeleriyle dile getirilmektedir. Bu lm, Rabbe
kavuma bugn olabilecei gibi yarn veya her hangi bir gnde olabilir.
Mminin yegne amac Rabbine ulamaktr. Beyitte seslenilen zahid, yani
sofu, ibadetini cennete girebilmek iin yapan kiidir. airin beyitte bu kiiye
seslenmesi, kendisi ve zahid arasndaki fark ortaya koymak iindir. Zahide gre bu
gece cennetten bir tasvir iken, aire didr grmek gibi gelmektedir. Nitekim ak
yolundaki slikin amac cennet deil, Cemalullhtr. Cennetin en yksek mertebesi
olan Adn cennetinde Onun ryetini, didarn grmek her eye deerdir.
Beyitte anlam bakmndan cennet-didr, zahid-musavver kelimelerinde leff
ner-i mretteb; gn ve gice kelimelerinde tezat; yarn, bir gn, vade kelimelerinde
ilk, cennet, didr, musavver kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
5. Uyu pervsn o bir nefes iy em-i af

Yaalum yze pervne gibi per bu gice
y em-i saf bir nefes uyhu pervsn ko. Bu gice yzne pervne gibi per
yakalum.
Perv (f.i.) : 1. korku 2. ekingenlik 3. ilgi, ba
Ey sevin mumu! Bir an olsun uyku ban brak. Bu gece yzne gece
kelebei gibi kanadmz yakalm.
Beyitte em-pervne mazmununu kullanan air, kendisi dhil btn insanlar

pervaneye, Kadir gecesini ise muma benzetmektedir709. Kadr sresinin drdnc ve
beinci yetinde: Melekler ve Cebrail o gecede Rablerinin izniyle her trl i iin
inerler. O gece, esenlik doludur. Ta fecrin douuna kadar. buyurulmaktadr. Yani o
gece tanyeri aarana kadar lem, tam bir gven ve selamet iledir.
709
NAL, agm, s. 1278
375
airin beyitte geceyi muma benzetmesinin nedeni, bu nurlu gecenin
gndzden bir fark olmadn vurgulamak iindir. Sabaha kadar yanacak olan bu
mum, insann uyku ba ile arasndaki ilikiyi koparr. Pervane olan kulun da bu
mum etrafnda dnerek yanmas ise btn geceyi ibadetle geirme anlamndadr.
Bu gecenin manevi atmosferini yaamak iin uykudan uzak durup btn
geceyi ibadetle geiren kiinin kalbi lmez, Allah tarafndan da affedilir. Ayrca
airin kanadmz yakalm demesindeki kast, bu gecede yreklerin yaklarak istifar
edilmesi iindir. Nitekim bu ekilde edilen duann ve ibadetin kuvveti daha byktr.
Beyitte iy kelimesiyle nid; mumun geceye, pervanenin de insana
benzetilmesinde tebih; pervane, per ve perva kelimelerinde cinas; em-pervane,
uyhu-gice kelimelerinde leff ner-i mevve; pervane, per, yakmak, em
6. Name-i d dem-i meclisi pr-anber ider

Nefesinden n'ola ger ney dke ekker bu gice
Ger ney bu gice nefesinden ekker dke nola? Name-i d dem-i meclisi
pr-anber ider.
Name (a.i.c. nagamt) : 1. ahenk, ezgi, gzel ses 2. bir kimsenin

nazlanarak yapmackla syledii sz
Eer ney bu gece nefesinden eker dkerse alr m? Udun ezgisi meclis
vaktini anber kokusuyla doldurur.
air, mminler iin gven ve selamet gecesi olan Kadir gecesini, mzikli bir
meclise benzetmitir. nsanlarn elenmek iin gittii meclis onlara nasl mutluluk
veriyorsa, bu gece de mminlere ayn ekilde mutluluk vermektedir. Bu mecliste
376
alnan neyden kan nameler eker gibi, uddan kan nameler ise anber
kokuludur710.
Beyitte ak istiare yoluyla lem, bir meclise, Kadir gecesi de ney ve uda
benzetilmitir. Ney eker kamndan yaplan, tasavvuf mzikte kullanlan, zellikle
Mevlevlikte nemli yer tutan bir enstrmandr711.
Trklerin din hayatnda musiki, her zaman nemli rol oynamtr. Bu doal
olarak edebiyata da yansmtr. Mevlnya gre, musiki Allahn lisndr. Bezm-i
Elestte ruhlara musiki ile seslenmitir. Hibir sanat, insan ruhuna musiki kadar
nfuz edemez. Mzik, insann ruhundaki kirden ve pastan kurtulmasnn tek yoludur.
nsana sonsuz varl hissettiren ney de, kulu Ona yaklatran en nemli alettir712.
airin beyitte neyi kullanmasnn nedeni budur. nk bu gece, Yce Yaratc
tarafndan insanlara verilmi bir ihsan gecesidir. Bu gece de kullarna seslenir,
ruhlarn temizlemeleri iin arda bulunur. nsan, btn gece boyunca ettii
secdelerle Rabbine biraz daha yaknlar.
Ud ise, hem bir enstrman hem de yakldnda gzel koku karan bir
bitkidir. airin name szcn kullanmas, bu kelimeyi hem bir enstrman olarak
almas hem de bitkinin yaklrken kard sesi nameye benzetmesi olarak
anlamlandrabiliriz. aire gre, Kadir gecesinde btn lem bu ud ile anber
kokmaktadr. Bilindii gibi gzel koku da, mziin insann zerinde brakt etkinin
aynsn brakmaktadr. Ksaca zetlemek gerekirse, bu gece kurulan meclis hem
kokusu hem de mzii ile dier meclislerden bin kat daha gzeldir. Bu gecede Onun
rahmetine kavutuka, insann mutluluunun da artmas kanlmazdr.
Beyitte dem-nefes, ud-ney, anber-ekker kelimeleri arasnda leff ner-i
mevve; nola kelimesinde istifham; meclis unsurlar olan ud, ney, name, nefes,
dem, meclis kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
7. ey gel maere dek gn bigi bdr olalum

K'old lemdeki mad myesser bu gice
710
NAL, agm, s. 1278
711
NAL, agm, s. 1278
712
http://www.neyzen.com/ney_tasavvuf.html, (07.12.14)
377
eyh, bu gice lemdeki mad myesser old ki gel mahere dek gn bigi
bdr olalum.
Bdr (f.b.s.) : uyank, uyumayan, uykusuz
Myesser (a.s. ysrden) : kolay bulunup yaplan, kolay gelen,
kolaylkla olan
eyh, bu gece lemin yaratl amac ortaya kt, gel mahere kadar gne
gibi uykusuz olalm.
Gazelin son beyitinde kendisine seslenen air, lemin yaratlmasndaki

gayenin ortaya ktn sylemesiyle bir yete ve hadse telmih yapmaktadr. air,
"Ben gizli bir hazine idim, bilinmek istedim (bilinmeye muhabbet ettim) ve kinat
yarattm713." hadsi ve Ben cinleri ve insanlar yalnz beni tanyp kulluk etsinler
diye yarattm714. yetiyle, kinatn yaratlndaki maksad Kurn vurgusu ile dile
getirmektedir. Kurn, Allah tarafndan, yeryzndeki yansmas olan insanlara
gnderilmi ilhi bir mesajlar btndr. nsann dnyadaki konumunu ve varlk
sebebini ifade eden en yce mesajlar ieren bu kitap, ayn zamanda onlara doru
yolu gsteren en nemli aratr. airde son beytini Kurnn ve retileri
altnda bir mr geirilmesi gerektiine vurgu yaparak, gafletten uzak durma ve
inan ile uyank kalma hususunda dua ederek tamamlamaktadr715.
nsan, imtihan iin gnderildii bu lemde vaktini gaflet uykusu ierinde
geirmemeli, kalp gzn ak tutmaldr. airin uyank olmay gne ile ifade
etmesinin nedeni, gaflet uykusunda olan kiilerin zllette olularndan dolaydr.
Onlarn derin bir uykuda olmas, gnllerine gnein domamasndan dolaydr. air
son beyitte bu tr kiilerden olmamay temenni etmektedir. Maher gnne kadar
uyank olmak, kulluun bilincinde olmak demektir. Kadir gecesi de gaflet
uykusundan uyanmann frsatlarndan biridir. Ayrca air uyank olmakla bu geceyi
uykuyla geirmeme, gne doana kadar ibadet etme konusuna da vurgu
yapmaktadr.
713
http://www.sorularlaislamiyet.com/article/14611/ben-gizli-bir-hazine-idim-bilinmek-istedim-
bilinmeye-muhabbet-ettim-ve-kainati-yarattim-mealindeki-kudsi-hadis-oldugu-soylenen-bu-sozun-
kaynagi-nedir-bunu-nasil-anlamak-gerekir.html, (07.12.14)
714
Kur'n- Kerm, Zriyt Sresi, (51/56)
715
NAL, agm, s. 1279
378
Beyitte airin kendisine seslenmesinde tecrid; gn ve gice kelimelerinde tezat;
gnein uyank bir kiiye benzetilmesinde tebih ve tehis; gn, gice, bidr, maher
2.2.37. GAZEL 37716
Mefiln feiltn mefiln feiln
1. Hm-y ar adem mi urd stnumuza

Ki h-bz- sepd irdi iynumuza
2. Cemli mihrine gn dse erreden kem ola

Bu ftb ki ba urd smnumuza
3. Zamne km ile cn murdn buldu

reli h- cihn-bakm-rnumuza
4. Bize bu serv ayadur u mnteh mirc

Ki sidre rek ilede py- nerdbnumuza
5. Ezel gninde sad lduz yazld ne a

rrse ay u gne far- feradnumuza
6. ridk ol gle kim irse ar vs

Kemne blbl ola an- bstnumuza
7. Gl cn dilegin bulm idk iy ey

reli h- cevn-bat- km-rnumuza
8. Gl cn ile yamya n-mnumuz

anumu ademi bad nednumuza
716
BLTEKN, age, s. 218
379
erh
1. Hm-y ar adem mi urd stnumuza

Ki h-bz- sepd irdi iynumuza
Hm-y ar stnumuza kadem mi urd ki h-bz- sepd iynumuza irdi.

stn (f.i.) : 1. eik, pabuluk 2. dergh, tekke
h-bz (f.b.i.) : 1. bir cins iri ve beyaz doan 2.s. yiit, anl,
gsterili (adam)
Sepd (f.s.) : beyaz, ak
En yksek makamn (Arn) hms, (devlet kuu) eiimize ayak m bast ki

(bu) beyaz doan yuvamza terif etti.
Osmanl tarihinde, hmyun terimiyle birlikte hkimiyetin gklerden

geldiine ve Allah vergisi olduuna dair menkbev bir inan bulunmaktadr. Bu
inanca gre hm, yani devlet kuunun glgesinin dt kiinin dnyada ok
bahtiyar ve hkimiyete sahip olacana inanlrd717.
Cennet kuu olarak da adlandrlan, ok ykseklerde uup yedi kat gn
zerinde dolaan, Allahn katna kadar gidip gelen bir ku olmas dolaysyla hm,
divan iirinde eriilemeyecek yksekliklerin sembol olmutur. air de beyitte bu
ykseklikte uan hm kuunun eiine ayak basm olabileceini dile getirmektedir.
nk beyaz doan, n yuvasna terif etmitir.
Doan, hiddetli bir yaratla sahip av kuudur. Beyitte olduu gibi kanat ve
gvde tylerinin byk ounluu beyaz olduu iin ah-bz- sepd olarak
adlandrlr. Bu ku da hm kuu gibi ykseklerde uar ve yere ancak avlanmak iin
iner718.
717
BATSLAM, H. Dilek, Divan iirinin Mitolojik Kular: Hm, Anka ve Simurg, Trk Kltr
ncelemeleri Dergisi l, stanbul, 2002, 185-208., s.187
718
CEYLAN, age, s. 85-89
380
Beyitte doan kuu, sevgili ve onun yan baklardr. airin beyitte kulland
iyn kelimesi gnln bir ku olarak grlmesi neticesiyledir. Sevgili, airin
gnl kuunu avlamak iin yuvasna gelmitir. air ise bunu iyiye yorarak, sevgilinin
yuvasn terif etmesinin nedenini hm kuunun glgesinin zerine dm
olabileceine balamaktadr.
Beytin ilk msrasnda istifham; hm-h-bz, stn-iyn kelimelerinde leff
ner-i mretteb ve tenasp sanatlar bulunmaktadr.
2. Cemli mihrine gn dse erreden kem ola

Bu ftb ki ba urd smnumuza
Cemli mihrine gn dse zerreden kem ola ki bu ftb smnumuza ba urd.
ftb (f.b.i.) : 1. gne 2. gnein 3.s. gzel kadn 4. gzel yz 5.

arap
Kem (f.s.) : 1. az, eksik 2. fena, kt; bozuk veya (a.e.) : soru edat
olup bir eyin miktarn renmek zere kullanlr: ka, ne kadar? gibi.
smn (f.i.) : gk, sema
Yz gzelliinin parlaklna gne dse zerreden az olur. nk bu gnein

gmze bavurdu.
Beyitte air, sevgilinin yz ile gne arasnda bir karlatrma yapmaktadr.

Bu karlatrmay yaparken de divan iirinde genellikle beraber ve sklkla
kullanlan gne ve zerre ilikisinden yararlanmaktadr. Ayrca beyitte geen ceml,
mihr ve zerre kelimeleri, bizi tasavvuf bir bak asna sevketmektedir.
Eski telakkiye gre zerre, gnein cazibesine kaplarak ona doru koarm.
Bu mazmuna gre zerreyi ortaya karan da yok eden de gnetir. Bu gr, gne
olmad anda da zerrenin mevcudiyetini kabul eden gnmzn fizik ve kimya
381
ilimlerinde bir nem arz etmese de, divan iirinde nemli bir mazmun olarak
kullanlmtr.719
Gne, Allahn mutlak ve tek k kayna olan nur olarak kabul edilirse,
zerre de Onun kullardr. Nitekim Allah, her eyi nurundan yaratmtr. Allahn
nuru bir umman, yaratlanlar da Onun dalgas veya kpdr. Yine insan bu
hududsuz ummana gre bir damla, gnee gre bir zerredir720. Onun nuru yaratt
zerreye arptnda, zerre de bir k kayna haline gelir. Yani, insann nemsiz
varln yaratan da, onu nemli ve farkedilir bir hale getiren de Zt- lhdir.
eyh gne ve Yce yaratcnn nurunu karlatrdnda mkerrem bir
varlk olup insana hizmet iin yaratlan gnein, bu nur kayna yannda bir zerreden
bile az olduunu belirtmektedir. nk gne, bu nurun sadece bir paras olabilir.
Yeryzn aydnlatan, stan bu ate topunun dnyada her noktaya tesir etmesi
mmkn deildir. O, yla birlikte glgesini de getirir. Ancak, Allahn evi olarak
kabul edilen mminin kalbinde Onun nuru doduunda her hcreye tesir eder.
kinci msrada gmze bavurdu demekle air bunu anlatmaya almtr.
Gnl gnde Allahn nuru olduunu sylemekte, bu nuru gnele
karlatrdnda, tabii olarak Allahn nurunu stn grmektedir.
Gn, mihr ve aftb kelimeleriyle tenasp sanat yaplrken, gnein
gkyzne bavurmasyla da tehis sanat yaplmtr.
3. Zamne km ile cn murdn buldu

reli h- cihn-bakm-rnumuza
h- cihn-bah- km-rnumuza ireli, zamne km ile cn murdn bulduk.
Km (f.i.) : 1.anat. azn st, tavan, damak 2. meram, arzu, emel,

istek 3. lezzet, zevk
Km-rn (f.b.s.c. km-rnn) : 1. km src, sren, isteine
kavumu, mutlu 2.i. erkek ve kadn ad
719
ONAY, age, s.182-183
720
PALA, skender, Od, Kap Yaynlar, stanbul 2012, s. 222
382
Mutluluumuzun (sebebi) dnyalar balayan padiaha kavual, an
zevkleriyle can lezzetini bulduk.
Bir nceki beyitte, Allah nurunun gnlnde aksettiini belirten air, bu

beyitte de bu nurun neticesi itibariyle cann asl isteine ve lezzetine kavutuunu
belirtmektedir. Bu da cihan balayan Allaha kavumasyla olmutur. Slikin nihai
amac Yce Yaradana kavumaktr. Vuslat gerekletikten sonra da cann asl lezzeti
ortaya kar.
Allah iin ihlasla atlan her admdan sonra, Allah kulunun kalbine ilhi bir tat
ve huzur verir. An yaayan slik, zamann mahkmu deil, hkimidir. Yani,
zamann boyunduruu altna girmez, zaman megaleden uzak durarak en gzel
ekilde geirmeye alr. air de beyitte vuslat gerekletikten sonra her ann
zevkle ve Allahla geirdiini ve nihayetinde de cann asl maksadn
gerekletirdiini belirtmek istemi olabilir.
lk ve ikinci msrada kullanlan km kelimesinde reddl acz ales-sadr; km,
murd ve km-rn kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
4. Bize bu serv ayadur u mnteh mirc

Ki sidre rek ilede py- nerdbnumuza
Bize u mnteh mirc bu serv ayagdur ki sidre py- nerdbnumuza rek

ilede.
Rek (f.i.) : 1. kskanma, hased gn 2.s. kskanlm

Py (f.i.) : 1. ayak 2. kk, dip 3. esas, kaide
Nerdbn (f.b.i.) : merdiven
Bize u en st makama ykseli bu selvinin aya(yla)dr ki sidre

merdivenimizin ayan kskanr.
383
air beyitte sidre, mnteh, nerdbn ve mirc kelimeleri ile Peyhamber
Efendimizin (s.a.v.) mira mucizesine telmihte bulunmutur. Kurnda Necm ve sr
srelerinde geen, feyiz ve bereketin cotuu gecelerden olan mira, Peygamber
Efendimizin en byk mucizesidir. Bu gecede Peygamber Efendimiz (s.a.v.) Mescid-
i Haramdan Mescid-i Aksaya gtrlm, oradan da semaya, yani lhi huzura
ykselmitir. Semann yedi katna urayan Efendimiz, sidretl mntehy getikten
sonra Allaha kab- kavseyn miktarnca yaklam, Onunla grmtr721.
Son sidre veya en son hayret anlamna gelen, altnc veya yedinci semada
Arn yannda bulunduu sylenen sidretl mnteha, sfat leminin son duradr.
nk, ondan sonra Allah Telnn Zt lemi gelir. Bu makamdan sonra akl yok
olur. Mira hdisesinde Cebrail (a.s.), Peygamber Efendimize bu makama kadar
elik etmi, bundan sonra gelirse yanacan belirtmitir.
nce, uzun bir aa olma zelliiyle elife benzeyen selvi ise, ebced hesabnda
1e tekbl eder. Bu nedenle tasavvufta vahdetin, yani Allahn simgesi olarak kabul
edilir722. air, beyitte selviyi kendisini mnteh miraca ileten bir merdivene
benzetmitir. Bunun nedeni, Peygamber Efendimizin mirac merdiven olarak
zikretmesiyle alakaldr. Bu ykseliin basamaklar olarak kabul edilen eyin selvi
olmas da namazla ilgilidir. Nitekim Efendimiz (s.a.v.) mira mucizesi sonunda
mminlerin de mira yapabilmeleri iin be vakit namaz getirmi ve Namaz
mminin miracdr buyurmutur. air namaz halinde tm sfatlarndan arndn ve
Allah ile bir olduunu, bunun sonucunda da mira yapabildiini, iki aa eidi olan
selvi ve sidreyi karlatrp Yce Allah temsil eden selvinin, sidre tarafndan
kskanldn belirtmektedir.
Beyitte sidrenin ve selvinin kiiletirilmesinde tehis ve tebih; serv, sidre,
mnteh kelimeleri arasnda anlam bakmndan ilk, ayak, py, nerdubn
721
SURU, Salih, Kinatn Efendisi Peygamberimizin Hayat, Nesil Yay., stanbul 2005, C:1, s. 366-
367
722
ULUDA, age, s. 314
384
5. Ezel gninde sad lduz yazld ne a
rrse ay u gne far- feradnumuza
Ay u gne, fark- ferkadnumuza irrse ne tan? ezel gninde sad lduz

yazld.
Fark (a.i.c. furk) : 1. ayrlk, bakalk; iki veya daha ok ey

arasndaki ayrlk 2. ayrma, ayrlma, seilme
Ferkadn (a.i.c.) : astr. Dbb-i asgar (Kkay) denilen yldz
kmesinin en parlak yldzlar olan Dbb ve Merakn mterek ad.
Sad (a.i.) : 1. kutluluk 2. uur 3.s. kutlu, uurlu
Ay ve Gne, Dbb ve Merakn ayrlna yetiirse buna alr m? nk

balangc olmayan gnde kutluluk yldz yazld.
Daha nceki beyitlerde yldzlarn ve gezegenlerin konum ve hareketlerinin

insann kaderi ve mizac zerinde belirli bir etkiye sahip olduu inancnn var
olduunu belirtmitik. eyh, ezel gnnde kendisini kutluluk yldznn yazldn
belirtmektedir. Buradaki ezel gnnden kast ezel bezmidir. Ruhlarn topland,
Allah ile ruhlar arasnda bir ahdin meydana geldii bu toplantda air, kendi
yldznn kutlu olmasn ay, gne ve ferkad yldzlar ile aklamakta ve kyamet
almetlerinden birine gnderme yapmaktadr.
Divan edebiyatnda ykseklik, parlaklk ve sabit olularyla ele alnan
ferkadn, kk ay takm yldznn kuyruunda parlaklyla ne kan iki yldzdr.
Ayn yerde doup battklar iin yn bulmada kullanlan bu yldzlar, divan iirinde
de ska kullanlan mazmunlar arasna girmitir. Kutba yaknlklarndan dolay
gkyznn en yksek yldzlarndan biri olarak kabul edilen ferkadn, iirlerde bu
ynyle ele alnm ve fark- ferkadn tamlamasyla birlikte kullanlmtr723.
Trkede iki karde olarak adlandrlan ferkedn, beyitte ay ve gnele
birlikte kullanlmtr. airin biri gece biri gndz ortaya kan ay ve gnei iki
karde olarak adlandrmasnn nedeni, kyamet almetlerinden biri olan ve Ramazan
aynda gerekleecek olan gne ve ay tutulmalardr. Bu tutulma srasnda gne ve
723
ENER, H. brahim, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Ferkadn Maddesi, C:12, s.
399-400
385
ay, tpk Dbb Merak gibi bir araya gelecektir. Bu gnde yldznn kutlu olduunu
dnen air, aranlar arasnda olmayacan belirtmektedir.
Beyitte ne tan sorusuyla istifham sanat yaplrken; sad, lduz, ferkadn, ay
ve gne kelimeleri arasnda tenasp sanat bulunmaktadr.
6. ridk ol gle kim irse ar vs

Kemne blbl ola an- bstnumuza
Ol gle iridk kim arh tvs irse sahn- bstnumuza blbl kemine ola.
Ol gle iridk kim arh tvs irse sahn- bstnumuza kemine blbl ola.
Tvs (a.i.c. etvs) : tavus kuu

Kemine (f.s.) : 1. noksan, eksik 2. ciz, hakir; zavall
Sahn (a.i.c. shn) : 1. avlu 2. evin ortasndaki aklk 3. oyuk, boluk,
bo yer 4. orta, meydan, aralk; cmi ve medreselerde umumun toplanmasna mahsus
st kubbeli, rtl yer 5. byk kase 6. sahan 7. sahne 8. zil 9.anat. kulan d
boluu
(Biz) o gle eritik. Felein tavusu da eriirse bahemizin meydannda blbl

ciz kalr.
(Biz) o gle eritik. Felein tavusu da eriirse bahemizin meydannda zavall
blbl olsun.
Trk kltrnde Tanr kuu, alaku, gelin kuu olarak bilinen tavus; bandaki
sorgucu, rengarenk kanat ve kuyruk tyleriyle ilhi gzellii yanstt iin cennet
kuu olarak da adlandrlmaktadr. Divan iirinde cezalandrlp cennetten
karlmas, gzelliiyle bbrlenmesi, aya ve sesinin irkin olmas ile ilgili olarak
sk kullanlan kulardan biri olan tavus, airler tarafndan tvs- arh tamlamasyla
gne iin kullanlan mefhumlardan biridir724.
724
CEYLAN, age, s. 227-230
386
Beyitte arh tvusu gne anlamnda ele alndnda, gnein gle erimesi
gibi bir anlamla karlalr. Bu durumda gnein gle erimesi, gne nlarnn
gle vurmas anlamna gelebilir. Baharn geliiyle gne yzn gstermi, gller bir
bir almaya balamtr. Gle, baka bir anlamyla sevgiliye kavutuunu belirten
air, gnein klaryla gln daha da gzelleeceini, blbln bahede daha da
zavall duruma deceini belirtmek istemi olabilir.
Beyitte tvusu bir ku olarak ele aldmzda ise air, sesi ok irkin olan ve
ha benzeyen tavus kuunun gle kavutuunda blbl gibi terek feryd edeceini
Beyitte gl ve blbl hikyesine telmih; gl, blbl, kemine, bstn ve tvus
kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Gl cn dilegin bulm idk iy ey

reli h- cevn-bat- km-rnumuza
y eyh! h- cevn-baht- km-rnumuza ireli gnl cn dilein bulm

idk.
Cevn-baht (f.b.s.) : baht ak, talihli, ansl
Ey eyh! Mutlu, bahtl padiahmza kavual gnl ve canmzn isteini

bulduk.
Bir k olan airin gnl ve can arzusu elbette sevgiliye kavumaktr. lk

msrada km sren, baht ak olan sevgiliye kavutuunu belirten air, sevgiliye
kavumayla birlikte isteine de kavumu olduunu belirtmektedir.
Bu gazelde air, gazelin ikinci beytinin ikinci msrasn cevn-baht ve cihan-
bah kelimelerindeki fark hari, bu beyitte de kullanmtr. kinci beyitte zamne
km ile can muradn bulduunu belirten air, bu beyitte sevgiliye kavumasyla
muradn bulduunu belirtmektedir.
387
Beyitte airin kendisine seslenmesinde nida ve tecrid; h- cevn-baht- km-
rn kelimesiyle sevgili kastedildiinden dolay ak istiare; h, km-rn ve cevn-
baht kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
8. Gl cn ile yamya n-mnumuz

anumu ademi bad nednumuza
Gnl cn ile hn-mnumuz yamaya hanumun kademi hnednumuza

basd.
Hn-mn (f.i.) : ev bark, ocak

Hnedn (f.i.) : kkten asil ve byk aile, ocak
Gnl ve can ile evimizi yamalamak iin padiahmn aya ocamza bast.
Bir nceki beyitte sevgiliye kavutuunu, can ve gnl isteinin yerine

geldiini belirten air, bu beyitte sevgilinin geli amacn belirtmektedir. Sevgili
airin gnln, cann, evini, barkn yamalamaya gelmitir. Bu durumda karmza
iki farkl anlam kmaktadr:
ncelikle beyti bir nceki beyitle badatrrsak, airin dileinin gnl ve can
evinin sevgili tarafndan yamalanmas olduudur. kinci anlam ise, sevgilinin asl
amacnn airin gnl ve can evini yamalamak olduu, airin bunu sonradan
farkettiidir.
Beyitte gnl ve cann talan ediecek bir yere benzetilmesinde tebih; sevgili
iin kullanlan hanum kelimesinde ak istiare; hn-mn, hnedn, hnum, yama,
can, gnl kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
388
2.2.38. GAZEL 38725
Mefl Filt Mefl Filn
1. Gesn fin u nle v derd enn ile

ol mr ki srilmeye bir nzenn ile
2. srer afyile ddr obetin

f bucada cennet umar erban ile
3. Yz yl yzm ile sprem stnesin

Ger bir iret eyler ise stn ile
4. rif gzetmeye iki lemde ayr- yr

Ger ar ola nam-i ebed r- n ile
5. y tene-cn var imdi ki sr-b ide seni

Ayn'l-ayt emesi m-i man ile
6. Gz arasyla ddi pern alara

Glm an bir greli mg-i n ile
7. Lal gher dken gze ram it ki sendedr

Yt oas olu drr-i emn ile
8. Yzi benefe gibi adan ararsar

Snbl an bir gren mg-i n ile
9. ey vil-i yr muadder sadedr

anma ki mkteseb ola dny v dn ile
725
BLTEKN, age, s. 214
389
erh
1. Gesn fin u nle v derd enn ile

ol mr ki srilmeye bir nzenn ile
ol mr, fign u nle v derd enn ile gesn ki bir nzenn ile srilmeye.
Nzenn (f.s.) : 1. cilveli, oynak 2. ok nazl yetitirilmi, mark 3.

narin, ince yapl 4. mahut 5.mz. eski bir makam
Enn (a.i.) : inilti, inleme
u mr, inleme ve zdrab iinde barp armayla, dert ve iniltiyle gesin

ki bir marklkla srp gitmesin.
Beyitte fign, nle, derd, enn gibi klk vasflarn dile getiren air, mrn
bu kalb durumlarla geirilmesi gerektiini, kla yakmayacak bir hal olan
marklkla geirilmemesi gerektiini belirtmektedir. Nitekim divan edebiyatndaki
sevgili tipi, n bu hallerde grlmesine msait bir tiptir. Gnl alan, ykan,
cefkar olup vefkr olmayan sevgili, n mrnn dert, eziyet ve inleme iinde
gemesine neden olur.
Beyte tasavvuf adan yaklaldnda da ayn sonula karlalr. aire gre
ilhi sevgiliden, asl vatanndan ayr den kul, bu gurbette gnlerini, saatlerini ve
hatta dakikalarn hep Onu dnerek, Onun hasretiyle yanarak geirmelidir. Bki
olmayan dnyann albenili, ama bir o kadar da aldatc zevklerine kaplp gaflete
derek geirilen bir mr, yele verilmi bir mr olarak kabul edilir. Gnlerini
gaflet uykusunda, zevk ve safa iinde geirdiini dnmek de marklktan baka
bir ey deildir. Bu nedenle air hasatnn sonradan alnaca bir tarla olan bu
dnyada, gnleri heba ederek deil, Onun urunda fed ederek geirilmesi
gerektiini vurgulamaktadr.
Beyitte enn ve nzenn kelimelerinde cinas; fign, nle, derd ve enn
kelimelerinde anlam bakmndan tenasp sanat bulunmaktadr.
390
.

2. srer afyile ddr obetin

f bucada cennet umar erban ile
k didr sohbetin safyile srer. Sf bucakda erban ie cennet umar.
Bucak (t.i.) : ke
Erban (a.s.) : 1. krk 2. krknc 3. karak 4. dervilerin ile karmak
iin hcreye kapandklar krk gn
k sevgiliyle sohbet ederek safa buur, mutlu olur. Sofu (ise) kede krk
gnlk ile ile cennete girmeyi umar.
air bu beyitte, ezel bir ekime olan rind ve zhid ekimesine gnderme
yapmaktadr. ileye ekilerek cennete girmeyi uman Sf, beyitte zhidi, k ise
rindi temsil etmektedir. Daha ncede belirtildii gibi zhid, dinin zne inemeyip
kabuunda kalm, gsteri amal ibadet eden riykar kimselerdir. Rind ise zhidin
tam tersine keyf ehli, akn zne inebilmi, ibadetlerinde samimi kiilerdir.
Arapa krk manasna gelen erban, dervilerin gda, uyku ve dnya kelmn
en aza indirmeye alarak, hem bedenen hem de zihnen olabildiince ok ibadet
etmeye altklar, krk gn krk gece sren bir nefis mcadelesidir. Tam bir riyzet
gerektiren erbin, baarlmas son derece zor bir snavdr 726.
airin beyitte zahidi eletirmesinin nedeni, bu sk perhiz dneminde zahidin
zhirde erbinde olup btnnda bunu gerekletirememesindendir. klar ise,
zahidin ztt olarak batn olarak da ilededir. nk cenneti ummazlar. stedikleri
sadece vuslat, didr, ryetullahtr. Onu mutlu eden cennet deil, didrdr. lk
msrada bu durumu ifade eden air, itiyak halinde ve mnevi seyrinin son
noktasnda olduunu sylemekte, Onunla beraber olduunu belirtmektedir727.
726
ULUDA, age, s. 96
727
CANKURT, Hasan, eyhnin Gazellerine Tasavvuf Bak, Turkish Studies, C: 9/3 K 2014, s.
321-349, ANKARA-TRKYE, s. 331
391
Beyitte k-sf, didr-cennet kelimelerinde leff ner-i mretteb; erbain,
cennet, bucak, sf kelimelerinde ilk; k, didr, sohbet kelimelerinde ise ikinci
3. Yz yl yzm ile sprem stnesin

Ger bir iret eyler ise stn ile
Ger stn ile bir iret eyler ise yz yl stnesin yzm ile sprem.
stn (f.i.) : esvap kolu, yen

stne (f.i.) : 1. eik 2. pyitaht 3. byk tekke 4. Allaha yakn
kimselerin kabri 5. merkez- Osmanl devletinin merkezi olmas dolaysyla- tahssen
stanbul manasna da gelir
Eer yeniyle bir kere iaret ederse, yz yl eiini yzmle sprrm.
airin beyitte kendisine elbisesinin kolu ile iaret etmesini istedii kii,
sevgili veya eyh olabilir. Elbisenin kolu ile iaret edilmesi, bir nevi airin kla
veya hizmete kabul ediliinin gstergesi gibidir. Divan iirinde, n yegne
amalarndan biri sevgilinin eiine yz srmektir.
Beyiti bir nceki beyit ile birlikte dndmzde, buradaki kiinin eyh
olmas ihtimali daha byktr. air eyhin kendisine iaretini, kendisinin mrid
olarak kabul edilmesi eklinde yorumlamaktadr. Derghn hizmetine nil olan air,
bu durumda eie yz yl yzn sreceini, yani Allah yolunda samimi bir ekilde
hizmet edeceini belirtmektedir.
Beyitte stn ve stne kelimelerinde cinas; yz yl tabirinde mbalaa;
stne, yz ve sprmek kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
392
4. rif gzetmeye iki lemde ayr- yr
Ger ar ola nam-i ebed r- n ile
Ger nam-i ebed hr- n ile arz ola rif iki lemde gayr- yr gzetmeye.
rif (a.s irfndan) : 1. bilen, bilgili, irfan sahibi 2.i. erkek ad

Nam (a.i.) : 1. bollukta deyi 2.h.i. cennetin bir ksm 3. erkek ad
Hr- n (f.i.c. huryn) : 1. cennet kz 2. sevgili
Eer cennet kzlaryla dolu olan cennet sunulursa, rif olan iki dnyada da
baka sevgili gzlemesin.
Hakkn nefsini mahede ettirdii kii olan rif, mrifet makamndaki

kiidir. Nefsini ve dolaysyla Rabbini bilen kii demek olan rif, ilm-i ledn
bilgisini alarak ve okuyarak deil, ilham, hal ve phe perdelerinin tesine
geerek elde eder. Nitekim sfilerce irfann Allah vergisi olduu ve ilimden stn
tutulduu grlmektedir728.
Beyitte rife, iinde hurilerin bulunduu bir cennet sunulmaktadr. air ise,
irfan sahibi kiinin bu durumda pr-hr olan cenneti tercih etmemesi, ne dnyada ne
de ukbda Allahtan baka sevgili istememesi gerektiini vurgulamaktadr. nk
rif, marifetullahta terakki eden, Allah hakkyla tanyan kimselerdir. Byle
kimselerin Allahtan baka yr istemeleri uygun olmayan bir durumdur.
Beyitte nim-i ebed ve hr- in kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
5. y tene-cn var imdi ki sr-b ide seni

Ayn'l-ayt emesi m-i man ile
y tene-cn imdi var ki aynl-hayt emesi m-i man ile seni sr-b ide.
Tene (f.s.c. tene-gn) : 1. susam 2. ok istekli

728
DALBUDAK, age, s. 226
393
Sr-b (f.b.s.) : 1. suya kanm 2. taze, krpe
Aynl- hayt: hayat pnar
M (a.i.c. miyhdan) : su
Man (a.i.) : 1. saf, akarsu 2. geom. e kenar drtgen
Ey susam can, imdi git de hayat pnar emesi berrak suyuyla seni suya
kandrsn.
z hayat, b- hayat anlamlarna gelen aynl-hayat, Allahn el-Hayy isminin

btndr. Kendisinde bu ismi gerekletiren kii, ebed hayat bulmu kiidir. nk
hayat, Hakkn hayat ile diri olur ve lemdeki her ey de onun hayat ile hayatlarn
devam ettirir729. Kurnda birka srede730 geen Hayy, Allahn hayat ezel ve
ebed bir ekilde sarmaladn, btn hayatlarn kayna olduunu ve her zaman diri
olduunu gsteren ismidir. air beyitte, susuz olan canlara seslenmekte, onlara Allah
ile bir olmalarn, susuzluklarn bylelikle giderebileceklerini sylemektedir.
Allah ile bir olmak, Onda fena olmaktr. Bu da, bir nevi lmeden nce
lmektir. Dnyada Ondan ayr kalan kul, Onun hasretiyle yanar, kavrulur. Yanan
gnlne bir damla su serpmek iin aranan eme, yine Ona giden yol zerindedir.
Beyitte tene ve sr-b kelimelerinde anlam bakmndan tezat; susuz canlara
seslenilmesinde nida; sr-b, aynl-hayt, eme ve m-i mn kelimelerinde ise
6. Gz arasyla ddi pern alara

Glm an bir greli mg-i n ile
Gnlm mg-i n ile san bir greli gz karasyla perin hatlara ddi.
Gz karas: gz kararmak731
729
ULUDA, age, s. 58
730
Kurn- Kerm, Furkan Sresi, (25/58); Taha Sresi, (20,111); Mmin Sresi, (40/65); Ali mran
Sresi, (3/2)
731
TARLAN, Ali Nihat, eyh Divnn Tetkik, Aka Yay., Ankara 2004, s. 282
394
Hat (a.h.i.) : iml (kuzey) in
Gnlm in miskiyle san grdnden beri, gzm karad, perian

hatalara dtm.
Beyitte geen kara, sa, mg kelimeleri dolaysyla, beyitin siyah renk

zerine ina edildii grlmektedir. air sevgilinin sann misk kokulu olmasn
beyitte kulland hat, in ve mg kelimeleriyle pekitirmektedir. Daha nce de
belirtildii gibi in ve inin kuzeyinde bir yer olan Hat, iirlerde genellikle
sevgilinin sa ve misk ile birlikte kullanlr. nk bu iki yer, misk husunun
bulunduu yerlerdir.
air in miskiyle ayn renkte olan sevgilinin san grdnden beri
gzlerinin karadn belirtmektedir. Gzn kararmasyla sevgilinin sann ne denli
siyah olduunu vurgulamaya alan air, mbalaa yaparak beyitte gz kararmasn
hem gerek hem de mecaz anlamda kullanmtr. Ayrca in ve hat kelimeleri de
iki anlamn da artracak biimde kullanlmlardr. air gznn kararmasyla
yanllklara dtn, veyahut perian bir halde Hatya dtn belirtmitir.
Yine kvrm anlamna gelen in kelimesi, hem lke hem de sevgilinin sann
kvrm anlamnda kullanlmtr. Ayrca perin kelimesi de sevgilinin salarnn
dankln ifade etmek iin kullanlmtr.
Beyitte hat ve in kelimelerinde tevriye; kara, sa, perin, hat, mg ve
in kelimelerinde anlam bakmndan tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Lal gher dken gze ram it ki sendedr

Yt oas olu drr-i emn ile
Lal gher dken gze rahm it ki drr-i semn ile tolu ykt hokkas
sendedr.
Drr-i semn: kymetli inci
395
Hokka (a.i.) : 1. iine mrekkep konan maden, cam veya topraktan
yaplm kk kap 2. iine tkrlen kap
Kymetli krmz ta ve cevher dken gzme ac. nk kymetli inci ile

dolu yakut hokkas sendedir.
Divan iirinde n gzyalar kimi zaman kymetli madenlere

benzetmektedir. air de beyitte aladn belirtmekte ve sevgiliden mn dileyip
kendisine acmasn istemektedir. nk ok fazla aladndan gz pnarlarndaki
su tkenmitir ve artk kan alamaktadr.
Divan iirinde sevgilinin ak hem dert, hem de o derdin ilac, tabibidir.
Beyitte kullanlan lal, yakut renkleri dolaysyla, hokka ise ekli dolaysyla
sevgilinin duda iin benzetilen olarak kullanlan mefhumlardan bazlardr. air
beyitte sevgilinin yakut hokkasndan, yani azndan hasta olan na inciler
samasn istemektedir. Bu inciler de phesiz ki sevgilinin azndan kacak olan
szlerdir. Ahmet Paa bir beytinde yle demektedir:
Hak bu kim can derdmendinin tabbidir lebn
Hokka-i la'lin ap derde devlar gsterir732
Eski tabibler, eitli ilalar ve macunlar hokka ierisinde muhafaza
ederlermi733. Ahmet Paada geen lal hokka ve eyhde geen yakut hokka
terimleri sevgilinin dudann yansra, tabiblerin bu hokkalarna istinden
kullanlm, sevgilinin dudann tabib olduu vurgulanmtr.
Beyitte yakut hokka ile sevgilinin duda, drr-i semn ile de szleri
kastedildiinden ak istiare; airin gzyalarn deerli talara benzetmesinde tebih;
yine kan alamasnda mbalaa; lal, gher, yakut, drr-i semn kelimelerinde ise
8. Yzi benefe gibi adan ararsar
732
TOLASA, age, s. 255
733
TOLASA, age, s. 255
396
Snbl an bir gren mg-i n ile
Mg-i n ile snbl san bir grenn yz, benefe gibi hatdan kararsar.
in miski ile snbl gibi salarn bir kere grenin yz, hatadan meneke
gibi kararacak.
Gazelin altnc beyitiyle ayn anlam zerine kurulmu olan bu beyitte air,
sevgilinin misk kokulu snbl gibi salarn grenin yznn meneke gibi
kararacan belirtmektedir. Divan iirinde kokusu, koyu rengi, ekli ynyle ele
alnan, renk ve koku ynnden miske benzeyen meneke, sevgilinin beni ve ayva
tylerine benzetilir734. Snbl ise kokusu ve ekli ynyle sevgilinin salar iin
kullanlan bir unsurdur.
air yine sevgilinin sann rengine deinerek, bu sa gren kiinin yznn
meneke gibi karacan sylemitir. Beyitte yine hata ve in kelimeleri sa ve misk
ile birlikte dnldnde tevriyeli kullanlmtr.
Ayrca san snble, yzn menekeye benzetilmesinde tebih; benefe,
snbl, sa, kararsar, hata, mg ve in kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
9. ey vil-i yr muadder sadedr

anma ki mkteseb ola dny v dn ile
eyh visl-i yr mukadder sadedr ki dny v dn ile mkteseb ola sanma.
Mukadder (a.s. kaderden) : 1. takdir olunmu, kymeti biilmi, kadri

deeri bilinmi, beenilmi 2.i. yazl, alnda yazl 3.ed. yazl olmayp szn
geliinden anlalan 4.i. kadn ad
Sade (a.i.) : mutluluk
Mkteseb (a.s. kisbden) : iktisbolunmu, kazanlm, edinilmi, elde
edilmi
734
PALA, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, s. 332
397
eyh sevgiliye kavuma takdir olunmu bir mutluluktur ki dnya ve din ile
kazanldn zannetme.
air, beyitte sevgiliye vuslatn kaderde yazl olan bir mutluluk olduunu, bu
vuslatn dnya veya din ile ele geirilmediini belirtmektedir. Burada herkes iin
mukadder olan saadet lmdr. phesiz vuslatna eriilen sevgili de Allahtr. air
elbet bir gn mukadder olan ecelin erieceini, ilahi sevgiliye kavuacan
vurgulamaktadr. Bu vuslat, lmeden nce lerek de gerekleebilir. Kurnda:
Kim Allaha mlki olmay (hayattayken Allaha ulamay) dilerse, o takdirde
muhakkak ki Allahn tayin ettii zaman mutlaka gelecektir (ruhu mutlaka
hayattayken Allaha ulaacaktr). Ve O; en iyi iiten, en iyi bilendir735.
buyurulmaktadr.
aire gre, sevgiliye kavumann dnya ve din ile olmamas, vuslatn ancak
ak ile ele geirilebilmesinden dolaydr. Dnya derdini yreine yklenen, dnyalk
dertlerle avularn slatan veya dinin zne inemeden zahirde dindar olan kii visale
eriemez. Sevgiliye kavumak isteyen kiinin gnlnde ak ateinin harlanmas
gerekmektedir.
Beyitte airin kendisine seslenmesinde nida ve tecrid; visl-i yr, mukadder
sade kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.39. GAZEL 39736
Mefln Mefln Faln
1. Dil cn ol leb-i mercna tene

anasn uru tendr cna tene
2. arard cnum ol asretde ankim

ararm sebzedr brna tene
735
Kurn- Kerm, Ankebt Sresi, (29/5)
736
BLTEKN, age, s. 219
398
3. Esirge cn virp iy r- sr-b
Sikender eme-i ayvna tene
4. Zlle dehr ml--ml olursa

Gzinden anmal kim ana tene
5. Leb na cn n- dil ier

Revdur nki old ana tene
6. Serb old baa lal arb

udan nice bir oda yana tene
7. Bu asretden gzi yanda ey

anasn aradur ummna tene
erh
1. Dil cn ol leb-i mercna tene

anasn uru tendr cna tene
Dil cn ol leb-i mercna tene, cna tene kuru tendr sanasn.
Gnl ve can mercan dudaklarna susamtr. Cana susayan kuru tendir

sanarsn.
Divan edebiyatnda b- hayat olan sevgilinin duda, tasavvufta fenafillah

makamna tekbl eder. air beyitte, gnlnn ve cannn sevgilinin mercan gibi
krmz olan dudaklarna susadklarn, bu durumunun l bir bedenin ruha
susamlyla benzer olduunu belirtmektedir. Susam bir gnln ilac sevgilinin
b- hayat olan dudaklardr. Bu sudan ien k, hem susuzluunu giderecek hem de
akyla ebedleecektir.
399
inde can olmayan bir bedeni kuru olarak vasflandran air, bedenin diri
tutan asl kaynan can olduunu vurgulamaktadr. Tasavvufta kafes olarak grlen
beden, bir ku olarak nitelendirilen cann, yani kuun umasna engeldir. inde ku
olmayan bir kafes de, bir viraneden baka bir ey deildir.
Beyitte cana ve mercana kelimelerinde cinas; gnl ve cann somutlatrlarak
susam bir kiiye benzetilmesinde tebih; dil, can, ten ve leb kelimelerinde ise
2. arard cnum ol asretde ankim

ararm sebzedr brna tene
Ol cnum hasretde karard. Sankim brna tene sararm sebzedr.
O canm hasretinden karard. Sanki yamura susam sararm yeilliktir.
Beyitte air hasret ateiyle yanan gnlnn, artk yanmaktan karardn

belirtmektedir. Ak atei, airi yakp kavurmuur. air, bu durumunu gnein
kavurucu sca altnda sararan yeilliklere benzetmektedir. Nasl bu sararan otlarn
yamura ihtiyac varsa, an hasret ateiyle yanan gnlnn de sevgiliye ihtiyac
vardr. nk hasret ateini yalnzca sevgili sndrebilir. Sevgili airin yanan
gnlne su serpen yamur gibidir.
Beyitte airin hasretle yanan gnln sararm otlara benzetmesinde tebih;
sebze, barn, tene ve sararmak kelimelerinde ise anlam bakmndan tenasp sanat
bulunmaktadr.
3. Esirge cn virp iy r- sr-b

Sikender eme-i ayvna tene
400
y Hzr- sr-b cn virp esirge. Sikender eme-i hayvna tene.
Ey suya kanm Hzr cann verip esirge. nk skender lmszlk suyuna

susam.
Hzr, Sikender, sr-b ve eme-i hayvn kelimelerinin kullanld beyitte

air, Hz. Hzrn arkada lyas ve skender-i Zlkarneyn ile zulmt leminde b-
hayt, yani lmszlk suyunu aramaya ktklar efsaneye telmihte bulunmaktadr.
Daha nceki beyitlerde getii zere efsaneye gre, Hzr ve lyas lmszlk
suyunu bulmu, skender ise b- hayattan mahrum kalmtr. Halk arasnda da ok
yaygn olan bu efsanede, Hzr ve lyas bu sudan kana kana imiler ve lmszle
kavumulardr.
air, skenderin lmszlk suyunu iememesinden hareketle Hzra
seslenmekte, suyu skenderden korumasn, nk skenderin susadn
belirtmektedir. lmsz olan Hzrn canna ml olsa dahi, bu suyu korumasn
sylemekte, anlamca tezat yapmaktadr.
Divan edebiyatnda sevgilinin dudaklarnn b- hayat olduu gz nne
alndnda air, Hzr beyitte sevgili, skenderi de rakib olarak kullanmtr.
Rakibin sevgilinin dudaklarn istediini belirten air, sevgiliye seslenmekte,
lmszle kavuturan bu dudaklar rakipten saknmasn istemektedir.
Beyitte sr-b ve tene kelimeleri arasnda tezat; Hzr, Sikender, sr-b ve
eme-i hayvn kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
4. Zlle dehr ml--ml olursa

Gzinden anmal kim ana tene
Dehr zlle ml--ml olursa, gzinden sanmagl, kim kana tene.
Zll (a.i.) : 1. saf, hafif, souk, gzel, tatl su 2. yumurta ak, albmin
3. kadn ad
Ml--ml (a.zf.) : ok dolu, dopdolu
401
Dnya tatl suyla dolarsa, (sevgilinin) gznden olduunu sanma, nk (o)
kana susamtr.
Sevgilinin hasretiyle her gn h edip alayan n gz, dnyay

kaplayacak kadar fazla gzya dkmektedir. air, eer bir gn bu gzyalar
dnyay kaplarsa, bunun nedeninin sevgilinin gzleri olmadn sylerek,
gzyalarnn ne denli aktn gstermek amacyla mbalaa yapmaktadr.
Sevgilinin bu durumdan mesl olmamasnn nedeni, onun n gznden
akan gzyana deil kanna susam olmasdr. Nitekim sevgilinin gzlerinin kan
dkc ve kan iici vasflar daha nce geen beyitlerde de gemitir.
Beyitte dikkat eken bir baka ey ise, airin tuzlu olan gzyan tatl olarak
nitelendirmesidir. Bu durum uruna gzya dklen sevgilinin tatllnn, gzden
akan ya bile tatlandrmas olarak aklanabilir.
Beyitte zll, tene ve gz kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
5. Leb na cn n- dil ier

Revdur nki old ana tene
Cn lebn kna hn- dil ier, revdur, nki kana tene old.
Hn (f.i.) : 1. kan 2. ldrme, c
Canm dudann akyla gnl kann ier, (ona) layktr, nk kana

susamt.
Beyite, kana susamak, sevgilinin duda ve gnl kan ile krmz renk
hkimdir. Sevgilinin krmz duda ile kan arasnda bir iliki kuran air, sevgilinin
dudann hasretiyle gnl kann itiini belirtmekte, bunun kendisine rev
olduunu, nk kana susadn belirtmektedir.
402
Divan edebiyatnda lal renkli sevgilinin dudann kan renkli olduunu
belirten air, sevgilinin dudana eriemedii iin kendi gnl kann imektedir.
iirlerde n kann imek isteyen normalde sevgili ve sevgilinin gzleridir. airin
beyitte kendi kann imesinin nedeni, sevgilinin dudann eriilmezliini anlatmak
iindir.
Beyitte renk asndan leb, hn- dil ve kan kelimeleri arasnda tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. Serb old baa lal arb

udan nice bir oda yana tene
Bana laln arb serb old. Tene sudan bir oda nice yana.
Serb (a.i.) : 1. lgm 2.mec. teki dnya 3. kadn ad
Bana dudann arab serap oldu. Susam kii sudan bir atete nasl yansn?
Serb, atmosferde k nlarnn krlmasndan doan ve llerde uzaktan

bakldnda su gibi grnen k yanlmasdr, yani aslnda gerek deildir. llerde
yaanan bir olay olan serb, ldeki kiinin durumuyla ilgilidir. ldeki canlnn
vcudu su kaybettii iin, suya her zamankinden daha fazla ihtiya duyar. Bu ihtiya
da suyun lde serap olarak grlmesine yol aar.
Beyitte air, sevgilinin ak ateiyle yanan gnln le benzetmitir. Gnl
l olunca grlen serab da tabii olarak sevgilinin dudaklardr. Ancak, sevgilinin
dudaklar da ate misali yakcdr. Bu yzden air, susam gnlne sevgilinin ate
gibi olan dudann fayda salamayacan belirtmektedir. Ayrca bir hayal rn
olan serab ile sevgilinin yok denecek kadar kk olan dudaklarna da gnderme
yapmaktadr.
Beyite tasavvuf adan yaklaldnda ise, airin iinde bulunduu l,
dnyadr. Dnyada ilah ak arabna susam olan gnl sevgilinin dudan, yani
fenafillah arzular. Ancak fenafillaha giden yollar da yakcdr.
403
Beyitte laln arab ile sevgilinin dudaklar kastedildiinden ak istiare; su,
oda yanmak, tene ve serab kelimeleri arasnda ise anlamca tenasp bulunmaktadr.
7. Bu asretden gzi yanda ey

anasn aradur ummna tene
Bu hasretden eyh gzi yanda garkadur. Ummna tene sanasn.
Garka (a.s.) : suya batm
Bu hasretten (dolay) eyh gznn yanda batmtr. (Onu) okyanusa

susam zannedersin.
air bu beyitte de sevgilinin hasretiyle gzya dktn sylemekte,

dkt gzyann okluunu belirtmek amacyla ummn kelimesini kullanarak
mbalaa yapmaktadr. Gece gndz aktt gzyalar o kadar oktur ki umman
olmu, airi de iine almtr. Grenler, airin susadn zannedip okyanusa gark
olduunu zannedeceklerdir.
Allah umman ise, kul Ona kavumak isteyen bir damladr. Bu cihetle air
ilhi ak ile gzya dktn, bir damla deerinde olan cannn ummana
susadn, yani Allaha kavumak istediini belirtmi olabilir.
Beyitte airin kendisinden baka bir kii olarak sz etmesinde tecrid; anlamca
gzya ve umman arasnda tezat; garka, umman, gzya kelimelerinde ise tenasp
sanat bulunmaktadr.
2.2.40. GAZEL 40737
1. Dn a ulmin uzatdysa bu ser-gerdnna

737
BLTEKN, age, s. 221
404
U bu gn adli yzi ram itdi ramet cnna
2. amzesinden dem-be-dem yasa bauma t tr

km anudur ul anu utdu boyun fermnna
3. a yayn cihn idemez iken dest-ke

Grdi ki*ldrdi egilp meyl ider kurbanna
4. ehd ekker ne dil ile vire azndan nin

K'yeti rnlig inmidr anu nna
5. Tene cnum an yudar lale aru eylemez

amze ondan aer bezer uad anna
6. Del glm herze-gyna a zlf l

aldunca yigrek urur fern evgnna
7. Nieme der-mndeem ey bel-y ile

Ger virem bu derdi n-merdem cihn dermnna
erh
1. Dn a ulmin uzatdysa bu ser-gerdnna

U bu gn adli yzi ram itdi ramet cnna
Dn sa bu ser-gerdnna zulmin uzatdysa u bu gn adli yzi rahmet

cnna rahm itdi.
Ser-gerdn (f.b.s.) : 1. ba dnen, sersem, akn 2. pern
405
Dn sa bu perian (a) karanln uzattysa da imdi bugn adaletli yz
canna acd, merhamet gsterdi.
Divan edebiyatnda sevgilinin gzellik unsurlarnn banda gelen sa, iirde

nemli bir yer tekil etmektedir. Rengi bakmndan genel olarak siyah olan sa,
beyitte olduu gibi parlaklk asndan gne ve aya benzetilen yz ile tezat
ierisinde kullanlr.
Sevgilinin dn kendisine san sunduunu ve kendisini karanlklarda
braktn syleyen air, bugn de sevgilinin kendisine acyp yzn gsterdiini,
yzn gstermesiyle gnln aydnlattn belirtmektedir. air beyitte ser-gerdn
kelimesini sevgilinin sann ekli ile alakl kullanmtr. Sevgilinin dank olan
salar, n gnln de perian etmektedir.
Sa tasavvufta kesret olduu iin, air kesret olmadan vahdete
eriilemeyeceini de vurgulamtr. Dn sata, yani kesrette olan air, bugn yzde,
yani vahdettedir. Ayrca rahmet, rahm ve adl kelimeleri ile Allahn Rahim ve Adl
isimlerine de gnderme yaplmaktadr.
Beyitte rahm ve rahmet kelimelerinde itikak; zulm kelimesinin her iki
anlamnda da kullanlabilecei iin iham; anlam bakmndan rahm ve zulm, adl ve
zulm kelimelerinde iham- tezat; sa, zulm, ser-gerdn kelimelerinde ilk, adl, yz,
rahmet kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
2. amzesinden dem-be-dem yasa bauma t tr

km anudur ul anu utdu boyun fermnna
Bauma gamzesinden dem-be-dem tg tr yasa hkm anundur, kul

anun(dur.) fermanna boyun tuttuk.
Dem-be-dem (f.b.zf.) : vakit vakit, daima
Bama yan bakndan srekli kl ve ok yasa da karar onundur, kul

onun(dur). Buyruuna boyun edik.
406
Sevgilinin szgn, yan bak olan gamzenin can alc zelliini daha nce de
belirtmitik. ou zaman konumayan, duygularn ve cilvesini baklaryla dile
getiren sevgilinin bu yan baklar, eline yayn ve okunu alm, kurbann bekleyen
bir cellat gibidir. Szgn bakn ortaya kmas iin, kalarn hafiften atlmas
gerekir. Bu haliyle yaya benzeyen kalarla atlacak olan oklar da phesiz sevgilinin
dizi dizi olmu kirpikleridir.
air, beyitte srekli sevgilinin yan baklarna maruz kaldn bana gelen
kl ve oklarla anlatmaktadr. Ayrca sevgilinin nefes almakszn att bu oklara bir
itiraznn olamayacan, ciz bir kul olarak fermandaki hkme boyun eeceini
belirtmektedir.
Beyitteki kul hkm ve ferman kelimelerinin kullanlmas, n gznde
sevgilinin padiah kabul edilmesi dolaysyladr. Taht n gnlnde olan
sevgilinin fermanndaki hkm, airin gnlne kl ve ok darbeleri ile gnl viran
etmektir. Padiah karsnda kul olan air ise, bu kl ve ok yamuruna boyun emek
zorundadr.
Beyitte sevgilinin yan bak olan gamzenin yaya, kirpiklerinin ok ve klca
benzetilmesinde tebih; yasa kelimesiyle atlan kl ve oklarn okluu anlald
iin mbalaa; hkm, kul, fermn, boyun tuttuk kelimelerinde ise tenasp sanat
yaplmtr.
3. a yayn cihn idemez iken dest-ke

Grdi ki ldrdi egilp meyl ider kurbanna
Cihn ka yayn dest-ke idemez iken ldrd kurbnna egilp meyl ider
grdi.
Dest-ke (f.b.s.) : 1. el eken, gzleri grmeyen kimseyi elinden tutup

gezdiren 2. bir iten vazgeen 3. el uzatan, dilenci 4.i. kazan 5.i. at ve yay gibi elde
kolaylkla idare olunan ey
407
Dnya(dakiler) sevgilinin kann yayn idare edemezken, (onun) ldrmek
iin kurbanna eilip meylettiini grd.
Beyit, anlam itibariyle bir nceki beyitin devam gibidir. Daha nce
sevgilinin gamzesinin kendisini ldrmeye altn syleyen air, bu beyitte de
yine kan ldrc niteliine deinmektedir. Yaya benzeyen kan kurbanlarnn
tm dnyada olduunu belirterek mbalaa yapan air, kimsenin bu yaya el
uzatamazken, onun srekli kurbann ldrmeye meylettiini sylemektedir. nk
yukarda da belirtildii gibi kul onun, ferman onundur. Kulun padiah fermanna dil
uzatmas da iten bile deildir.
air eilmek ve meyletmek kelimeleri ile, hem yayn kuruluunu hem de
sevgilinin kalarnn atk halini ifade etmek istemitir. Eer sevgili a kalarn
attysa, ok yaydan kmtr ve geri dn yoktur. Hedefine doru yol alan ok ise,
airin ifadesiyle idare edilemez.
Beyitte cihan kelimesiyle, cihan ierisindeki insanlar kastedildiinden mecz-
mrsel; kan yaya benzetilmesinde tebih; kurban kelimesi ile k kastedildii iin
ak istiare; ka, yay, kurban ve ldrdi kelimelerinde ise anlamca tenasp sanat
bulunmaktadr.
4. ehd ekker ne dil ile vire azndan nin

K'yeti rnlig inmidr anu nna
ehd ekker, azndan ne dil ile nin vire? Ki rnlign yeti, anun nna
inmidr.
ehd (a.i.c. ihd) : 1. bal 2. gme bal
Bal ve eker, gnlden nasl (senin) azna iaret olur? nk irinliin ayeti,
onun hretine inmitir.
408
Beyitte air, sevgilinin az ve bal-eker arasnda bir kyaslama yapmaktadr.
kisi de tatl birer madde olan eker ve bal, air tarafndan sevgilinin aznn
tatlln anlatmada yeterli grlmemekte, sevgilinin aznn eker ve baldan daha
tatl olduu ifade edilmektedir. nk tatllk ayeti, sevgilinin azna zel olarak
indirilmitir.
air beyitte kulland irinlik yeti ile Mercan duasna telmihte
bulunmaktadr738. zerinde tayanlarn herkes tarafndan irin grlecei dnlen
bu dua, eski Enam kitaplarnda bulunan karnca duas, ism-i azam duas gibi bir
duadr. Bir ksm Hz. Peygamber ve ashabndan, bir ksm ise uydurma olan bu
duann hikyesine gre, bir padiahn Mercan adl ok sevdii bir cariyesi lr. l
ykayc kadna kefenlenmeden nce onu son bir kez daha grmek istediini syler.
Kadn cariyeyi ykarken, salarnn arasnda bir nsha bulur ve nshay kendi bana
takar. Padiah mefty grmeye geldiinde, onu eski haliyle deil, bir zenci eklinde
grr. O esnada ykayc kadn gren padiah, bu kadna hemen k olur ve onu
nikahna alr739.
Beyitte ehd ve ekerin kiiletirilmesinde tehis ve tebih; n ve nin
kelimelerinde cinas; sesiyle aliterasyon; ehd, eker, az, irinlik ayeti
kelimelerinde tenasp sanat yaplmtr.
5. Tene cnum an yudar lale aru eylemez

amze ondan aer bezer uad anna
Tene cnum, lalne karu kan yudar. Gamzen okndan hazer eylemez,
kanna susad benzer.
Hazer (a.i.) : saknma, kanma, korunma, ekinme
738
739
ONAY, age, s.287-288
409
Susayan gnlm dudana karlk kan yutar. Yan baknn okundan
saknmaz, kanna susama benzer.
Sevgilinin hasretiyle yanan airin gnl susamtr. Bu susayan cannn,

sevgilinin krmz dudaklarnn hayaliyle kan itiini belirten air, renk asndan
krmz dudak ve kan ilikilendirmektedir. Bu ilikilendirmenin asl sebebi, divan
iirinde sevgilinin dudaklarnn araba benzetilmesidir. air, katksz arap
mahiyetinde olan dudak yerine kan itiini sylemektedir740. Ayrca kan yutmak
deyimini tevriyeli kullanan air, ok strap ektiini de belirtmektedir.
kinci msrada kullanlan kanna susamak deyimi de yine tevriyeli
kullanlmtr. Sevgiliye susayan, ona kavumak isteyen air, kanna susadn, yani
bir nevi belasn aradn syleyerek, sevgilinin yan baknn oklarna kendisini
siper ettiini, onlardan kanmadn belirtmektedir. Deyim dz anlamyla ele
alndnda ise, bu kez kana susayan sevgilidir. air kendisini, sevgilinin yan bak
oklarna sunduunu, bylelikle kann imek isteyen sevgilinin dudaklarna
kavuacan belirtmektedir.
Beyitte lal kelimesi ile sevgilinin dudaklar kastedildiinden ak istiare;
kan yaya, kirpiklerin oka benzetilmesinde tebih; kan kelimesinde reddl acz
ales-sadr; kan yutmak, kanna susamak, lal ve tene kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. Del glm herze-gyna a zlf l

aldunca yigrek urur fern evgnna
Del gnlm herze-gyna, as zlfn kl saldugnca, evgnna yigrek urur,

fern!
Herze-gy (f.b.s.) : sama szler syleyen

As (a.i.c. as) : 1. denek, sopa 2. dervilerin tadklar sopa
740
TOLASA, age, s. 252
410
Yigrek (t.s.) : daha iyi, mreccah, efdal, elyak, stn
fern (f.i.) : beenme, alk, yaa, varol, bravo
evgn (f.i.) : 1. cirit oyununda atllarn birbirine attklar denek 2.
ucu eri denek, baston, evgen 3.tas. Allahn ezeldeki takdiri
Sama szler syleyen deli gnlme, (sevgili), asa (gibi) salarnn kln
saldka, sopasna daha iyi vurur, bravo!
As ve zlf kelimelerinin kullanld beyitte air, Hz. Musann bir

mucizesine telmihte bulunmaktadr. Kelmullah vasf, Allahn ilk defa ona bir nur
eklinde grnmesi, Yed-i Beyz ve Firavunu suda helak etmesi gibi birok
mucizesi ile divan iirinde yer alan Hz. Musann, beyitte geen mucizesi ise ylan
ekline giren asasdr741. air, deli olarak nitelendirdii gnlnn samalamalarna
karn ekil ve sevgilinin, uzunluk mnasebetiyle asaya benzettii salarn ylan
yapp zerine saldn belirtmektedir.
kinci msrada ise, bir tr sava oyunu olan evgan oyunu zikredilmektedir.
Uzunluk, ucu kvrklk gibi zellikleriyle sevgilinin sana tebih olunan evgann
karsnda, n gnl bu evgann eldii top olur742. air, beyitte gnl almak iin
kullanlan san av stratejilerini belirtmektedir. Sevgili bir yandan salarn ylan
yapp airin zerine salmakta, bir yandan da ucu kvrk salaryla airin gnln ele
geirmeye almaktadr.
Beyitte san asa ve evgana benzetilmesinde tebih; fern kelimesinde nida;
asa, evgan, deli gnl, zlf, kl kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
Ayrca, kl kelimesinde de sihr-i helal bulunmaktadr.
7. Nieme der-mndem ey bel-y ile

Ger virem bu derdi n-merdem cihn dermnna
741
TOLASA, age, s. 42
742
TOLASA, age, s. 165
411
eyh! Bel-y k ile niceme der-mndeem. Ger bu derdi cihn dermanna
virem, n-merdem.
Niceme (t.zf) : ne kadar, her ne kadar

Der-mnde (f.s.c. dermndegn) : bire, ciz, beceriksiz, zavall
N-merd (f.b.s.) : 1. merd olmayan, alak 2. korkak
Ey eyh! Ak belasyla her ne kadar aciz olsam da, eer bu derdi dnya
dermanna deiirsem, alak olaym.
Beyitte kendisine seslenen air, gnlnde tad ak belasyla bir hayli ciz
kaldn, ancak her ne durumda olursa olsun bu belay, dnya dermanna
deimeyeceini belirtmektedir. Beyitteki ak, hem meczi hem de ilhi ak olarak
aklanabilir. Meczi olarak dnldnde, air sevgilinin akyla her ne kadar
bire ve ciz olsa da, bu aka derman istemeyeceini belirtmektedir. Dert ile ho
geinen air, eer derman derde tercih ederse de nmerd olacan belirtmektedir.
Tasavvuf olarak baktmzda ise, air, ak belasyla fani dnyada her ne
kadar ciz kalsa da, bu akna derman olarak dnyay semeyeceini belirtmektedir.
Allahtan ayr olan kul, gurbette, yani dnyada cizdir. Dnya, onun Allaha
ulamasnda sadece bir basamaktr. Eer bu basama vuslata tercih ederse, hsrana
urayanlardan olacaktr. Bunu bilen air, dnyann aldatc zevklerine
kaplmayacan, ak derdine aldatc dnyay tercih etmeyeceini, eer ederse
nmerd olacan belirtmektedir.
Beyitte airin kendisine seslenmesinde nida ve tecrid; der-mandem ve derman
kelimelerinde cinas; derd ve derman kelimelerinde tezat; bel-y k, der-mande,
derd, derman kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.41. GAZEL 41743
Mefln Mefln Faln
1. Leb cn derdmendin abbi

Dil cennet glin andelbi
743
BLTEKN, age, s. 232
412
2. Ne em olur ki yz pertevinden
Gne pervnevr umar nabi
3. Mcvir old au gesinde

enmez fitne gzden cn arbi
4. Bu mirba imm olmaa mft

eker ser-mest minberden abi
5. ab mgn audan ural dem

Muaar eyledi f bi
6. abb a adr alle abr

abbi byle mi ister abbi
7. au tesbini un ey'ye kim

Kesp znnrn uada albi
erh
1. Leb cn derdmendin abbi

Dil cennet glin andelbi
Lebn cn derdmendinn tabibi, diln cennet glinn andelbi(dr).
Derdmend (f.b.s.c. derd-mendn) : dert sahibi, tasal, kaygl

Andelb (a.i.c andil) : blbl
413
Dudan, gnl dert sahibi (olann) doktoru, dilin cennet glnn
blbl(dr).
Daha nce belirttiimiz zere, eskiden ila veya macunlarn bir hokka
ierisinde muhafaza edilmesi sebebiyle, sevgilinin duda, kapal oluu, an
arzusunun onun konumas ve bireyler sylemesine bal oluuyla, bu hokkaya
benzetilmektedir. Bu cihetle dudak, divan airlerince ak hastasnn tabibi olarak
dnlmektedir744. air de beyitin ilk msrasnda can ve gnl derdininin tabibinin,
sevgilinin duda olduunu sylemektedir.
kinci msrada geen gl, iekler arasnda renk ve biim ynyle bal bana
hkmdarln ilan etmi bir iektir. Ayn zamanda bir cennet iei olan gl,
genellikle sevgiliyi temsil eder745. Ancak, beyitte sevgili gle benzetilmemi,
sevgilinin dili, bu cennet glnn akyla terennm eden blble benzetilmitir.
Gle olan ak nedeniyle sembolize eden blbln, sevgiliye
benzetildii rnekler de vardr. Bu rneklerde sevgilinin dilinin, konumasnn ve
szlerinin blble benzetildii grlr. rnein Gevher yle demektedir:
Hokkadr dehnn diin dr-dane
Safalar bah ider leblerin cane
Syledike hayat verir insana
irin szlm dilin benzer blble746
Beyitte sevgilinin dudann tabibe, dilinin blble benzetilmesinde tebih;
leb, can derd-mendi, tabib kelimelerinde anlamca ilk, dil, cennet gl ve andelib
2. Ne em olur ki yz pertevinden
Gne pervnevr umar nabi
744
TOLASA, age, s. 255
745
ERDOAN, Kenan; AKGL, Serpil, 16. Yzyldaki Baz Divan airlerinin Trke Divanlarnda
Gl ve Anlam lgileri, Cb Sosyal Bilimler Dergisi, C:12, S:3, Eyll 2014 Beeri Bilimler Says,
s.168
746
NER, Esra, Gevher Divannda Kular, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal
of International Social Research, C: 1/5, Gz 2008, s. 563
414
Yzn pertevinden ne em olur ki gne pervnevr nasibi umar.
Pertev (f.i.) : 1. k, parlaklk, yalm 2. erkek ad
Yznn parlaklndan yle gzel mum olur ki gne gece kelebei misali
nasibini umar.
air, beyitte parlaklk asndan sevgilinin yzn ve gnei mukayese

etmekte, bu karlatrma neticesinde, em ve pervne mazmununa telmihte
bulunmaktadr. Yaplan mukayesede sevgilinin yz, tm lemi aydnlatan bir
muma, gne de bu mum karsnda nasibini uman bir pervaneye benzetilmitir.
Tek olmas, btn kinata s ve k vermesi, gz alc parlakl gibi birok
zellii ile divan iirinde eitli mahede, telakki ve inanlarla kendisine yer bulan
gnein, zerine yaplan tebih ve mecazlarn says olduka fazladr. a hayat
vermesi, esiz gzellii, yine n gznde ulalamaz yksek bir makamda olmas
dolaysyla gnee benzetilen sevgili, hem gzellii hem de parlakl ile klarn
gzn kamatrr747. Bu zellikleri gz nnde bulunduran air, sevgili karsnda
s ve yla yeryzndeki varlklara hayat kayna olan gnei, ebat olarak
klterek, bir gece kelebeine benzetmi ve mbalaa yapmtr.
Tasavvufta pervane, kendini atee atp yok etmesi nedeniyle gerek n
semboldr. Vahdeti temsil eden yz karsnda gne, kendisini bu atee atan bir
gece kelebeidir. Kendisine de cz bir miktar nurun bahedildii bu yce nur
kaynana kendisini atp yok etmeye almaktadr.
Beyitte sevgilinin yznn muma, gnein pervaneye benzetilmesinde tebih;
bu pervanenin mumun ndan nasibini uman bir kiiye benzetilmesinde tehis;
em, yz, gne, pervanevr ve pertev kelimelerinde ise anlamca tenasp sanat
bulunmaktadr.
3. Mcvir old au gesinde
747
AY, mran, Divan iirinde Gnein Sevgili Tipine Yansmas Hakknda Bir Deerlendirme,
Divan Edebiyat Aratrmalar Dergisi 2, stanbul 2009, 117-162, s.119-122
415
enmez fitne gzden cn arbi
Cn garibi kaun gesinde mcvir old, fitne gzden enmez.
Mcvir (a.s. civrdan) : 1. komu 2. mbed veya bir tekke

yaknlarna ekilip oturan 3. yurdunu ve diyrn terkederek zamann Harameyn-i
erfeynde ibadetle geiren
Gnl garibi kann kesine komu oldu, ayartc gz(n)den saknmaz.
air, beyitte sevgilinin kan mabed veya tekke yakn bir yer olarak
grmekte, kendisini de buraya ekilip oturan bir mcavir olarak gstermektedir. Bir
sonraki beyitten de anlalaca zere, burada sevgilinin yz Kabeye, kalar ise
mihraba benzetilmektedir. Bu benzetmenin asl nedeni, ekli adan kan mihraba
benzemesi, kan etrafndan siyah salarn dklmesiyle mihrabn zerine rt
rtlmesi ve bu rtnn Kabeye ait olmas dolaysyladr748.
Kan kesine ekildiini syleyen air, sevgilinin fitne karan gzlerinden
saknmadn belirtmektedir. Bunun nedeni ise, Kabenin etrafnda
avlanlmamasdr. Sevgilinin n gnln avlamada kulland kalar, Kbe olan
yzde bulunduu iin, aire gre buras onun iin emniyetli bir snaktr ve bu
yzden kalarn kendisini avlamasndan korkmamaktadr749. Ayrca garib
kelimesini kullanan air, sevgilinin kalarnn kesinde ikamet etmek iin
vatanndan ayrldn ve gurbette olduunu belirtmektedir.
Beyitte sevgilinin kalarnn bir mabed veya tekkeye benzetilmesinde tebih;
can garibi, ka, ge, mcvir, fitne gz kelimelerinde anlamca tenasp sanat
bulunmaktadr.
4. Bu mirba imm olmaa mft
748
TOLASA, age, s. 188
749
TOLASA, age, s. 191
416
eker ser-mest minberden abi
Mft bu mihraba imm olmaa hatibi minberden ser-mest eker.
Mihrb (a.i.) : 1. cmilerde, mescidlerde ynelinen taraftaki duvarda

bulunan ve imamlk edene ayrlm olan oyuk, girintili yer 2.mec. mit balanan yer
3.mec. sevgilinin kalar 4.g.s. halnn bordr erevesi iinde yalnz bir tarafta
bulunan, kemer grnl motif 5. sunak
Mft (a.s. ve i. Fetvdan) : 1. fetva veren 2. vilyet ve kazlarda din
ilerine bakan kimse, mft
Ser-mest (f.b.s.) : sarho
Minber (a.i.c. menbir) : 1. cmilerde hatibin kp hutbe okuduu
merdivenli krs 2. 1919 da stanbulda yaymlanm gnlk siysi ve ticri gazete
Hatb (a.i.c. huteb) : 1. cmide hutbe okuyan 2. gzel, dzgn
konuan kimse
Mft bu kalarnn mihrabna imam olmak iin, hutbe okuyan sarhoa

eker.
Yukarda belirtttiimiz gibi ekil bakmndan mihraba benzeyen ka, beyitte

bu benzerlikten tr mfty kendisine hayran brakm, sarho etmitir. Bu gzel
mihraba imam olmak isteyen mft, fetva vermek iin minberdeki hatibi
ekmektedir.
Beyitte hatibin yeri olan minbere, mftnn gemek istemesi, onun ne denli
sarho olduunu gstermektedir. Bir baka adan bakldnda ise air, mftnn,
sevgilinin mihrab olan kalarna imam olduunda, onun verecei sarholukla hatibi
minberden ekeceini belirtmektedir750. Yani, o sarholukla o kadar gzel imamlk
yapacak, fetva verecektir ki, bu sarholuk minberinde bulunan hatibi bile kendisine
ekecektir.
Beyitte mihrab ile kastedilen sevgilinin kalar olduu iin ak istiare;
mihrab, mfti, hatb, minber, imam kelimelerinde anlamca tenasp sanat
bulunmaktadr.
750
417
.

5. ab mgn audan ural dem

Muaar eyledi f bi
Sab mgn saundan dem ural tbi fk muattar eyledi.
Muattar (a.s. trdan) : 1. trl, gzel kokulu 2.i. kadn ad 3.i. mehur
bir eit lale
Tb (a.i.c. etyb) : gzel koku, gzel kokulu nesne, gzel kokusu iin
srlen ey
Sabah rzgar misk kokulu sandan haber getireli, kokusu ufuklar gzel
kokuttu, trlandrd.
Kuzey-doudan esen hafif rzgar olan sab, beyitte sevgilinin misk kokulu
zlfnn kokusunu getirmesiyle, yani haberci oluuyla zikredilmektedir751.
Sevgilinin sann kokusu o kadar gzel, o kadar trldr ki bu kokunun tm lemi
kapladn syleyen air, mbalaa yapmaktadr.
Sab ve mg kelimelerini beraber kullanan air, beyitte sabann, miskin
memleketi olan dou vilayetlerden geldiine gnderme yapmaktadr752.
Beyitte sabnn haber getiren bir kii olarak gsterilmesinde tehis ve tebih;
sab, mgn sa, muattar ve tb kelimelerinde anlamca tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. abb a adr alle abr

abbi byle mi ister abbi
Habb! Dka sadri kalle sabr. Habbi habbi byle mi ister?
751
KURNAZ, age, s. 510
752
KURNAZ, age, s. 511
418
Habb (a.s. hubbdan) : 1. sevgili 2. seven, dost 3. erkek ad
Ey sevgili! Sabrm azald, gnlm darald. Sevgili sevgiliyi byle mi ister.
lk beyitten itibaren sevgilinin dudak, ka, sa gibi zelliklerini ve bu

zelliklerin evresi ve kendisi zerindeki etkilerini anlatmaya alan air, bu beyitte
bu muazzam gzellii heyet-i umumyesinde muhafaza eden sevgiliye
seslenmektedir: Seven sevdiini byle mi ister?
Sevgilinin airden istedii candr. air ise, sevgili karsnda sabrn yitirmi,
ona can vermeye adeta can atmaktadr. kinci dizede sevgiliye kar serzenite
bulunan air, artk gnlnn daraldn, sabrnn azaldn belirterek sevgilinin hem
dert hem de derman oluuna dikkat ekmektedir.
Beyitin ikinci dizesinde istifham; habb kelimesinde tekrir ve reddl acz
ales-sadr; sabr ve sadr kelimelerinde cinas sanat bulunmaktadr.
7. au tesbini un ey'ye kim

Kesp znnrn uada albi
eyhye saun tesbhini sun kim znnrn kesp salibi uada.
Tesbh (a.i. sebhden) : 1. sbhanallah kelimesini syleyerek Allaha

tazim etme 2. tespih
Znnr (a.i.c. zannr) : papazlarn bellerine baladklar ular sarkk,
ipten rme kuak
Salb (a.s. selbden) : 1. kapp gtren, alan, alp yok eden 2.
menfletiren 3. nkar eden
Uatmak (t.f.) : ufaltmak, paralamak
eyhye sann tespihini sun ki kuan kesip ucundaki ha da paralasn.
419
Divan iirinde sevgilinin sann tesbihe benzetilmesi, san uzunluu,
omuzlardan aa dklmesi ve yzndeki benlerin tesbih tanelerine tebihine
dayanmaktadr753. Beyitte, sevgiliden tesbihe benzeyen salarn isteyen air,
sonrasnda znnarn kesip ha paralayacan belirterek, sevgilinin salarn
znnardan stn tutmaktadr754.
Papazlarn bir almet olarak bellerine baladklar ular pskll rme kuak
olan znnar, divan iirinde sevgilinin salarna benzetilir. Bu kuan ucunda da ha
asldr755. Arapa asmak, armha germek sretiyle idam cezasn ifade eden salb
kelimesi, Hristiyanlarda ha iin kullanlr.
air, tesbih gibi sa znnardan stn tutarak, slamiyeti de Hristiyanlk
karsnda yceltmitir. Ayrca salib kelimesini inkr eden anlamnda
aldmzda ise kyamet almetlerinden birine telmihte bulunmutur. Hz. sa, kyamet
yaklanca gkten inecek, Deccal ile savaacak ve hac kracaktr.
Beyitte anlamca znnar-salib ve tesbih arasnda tezat; san tesbihe
benzetilmesinde tebih; airin kendini dlamasnda tecrid; znnar, sa ve tesbih
2.2.42. GAZEL 42756
Mefln Mefln Faln
1. au her laa bir zver getrdi

Gl zre sebze-i nev-ber getrdi
2. au kim nsa-i cndur muaa

Benm anuma u maar getrdi
3. ubr auu lmi grdi

Gzme srme-i aber getrdi
4. Leb si u Hindsitn'dan
753
TOLASA, age, s. 166
754
755
PALA, age, s. 539
756
BLTEKN, age, s. 244
420
Gelben teng-i gl-ekker getrdi
5. Aceb reyan durur yzde bu a

Benefedr ki an zer getrdi
6. Nesmi zlf irp 'dan

Yzme tufe mg-i ter getrdi
7. ab zlfe iridi meger kim

Dim- ey'ye anber getrdi
erh
1. au her laa bir zver getrdi

Gl zre sebze-i nev-ber getrdi
Hatun her lahza bir zver getrdi, gl zre sebze-i nev-ber getrdi.
Zver (f.i.) : 1. ss, bezek 2. erkek ad

Nev-ber (f.i.) : 1. turfanda kan meyve ve iek 2. memeleri yeni
gelien kz
Ayva tylerin her zaman ss getirdi, gl zerinde taze yeillik getirdi.
air, beyitte sevgilinin gl gibi yanaklarnn zerinde bulunan ayva tylerini

taze yeilliklere benzetmekte, bu tylerin sevgilinin yzn sslediini
belirtmektedir.
421
Renk hasebiyle sevgilinin yzne benzetilen gl, klielemi bir tebih
unsurudur757. Bu gl gibi krmz yzn zerinde bulunan ayva tyleri, yeil rengiyle
sevgilinin yzn bir gl bahesine evirmektedir. Yeillikler iinde gllerin olduu
bir bahe, ss ynnden zengindir. Bu yzden air, zaten gzel olan sevgilinin
yzne, ayva tylerinin ss olduunu sylemektedir.
Ali Nihat Tarlan, yeilin karanlkta ok siyah grndn belirtmekte, beyiti
Selmnn bir beyitiyle aklamaktadr:
Hattn (ayva tyleri) gzellik (enili gzellik) sofrasna (koyu rengi ile)
revnak veriyor. Zira sofra ssnn lezzeti (tuzu) sebzesiz olmaz758.
Selmnn beyitinde sevgilinin yz gzellik sofrasna, ayva tyleri de bu
sofrann tuzuna tebih edilmitir. Sofrada tuzun eksik olmas dnlemedii gibi,
eyhnin ifadesiyle sevgili ayva tysz, gl bahesi yeilliksiz olmaz.
Beyitte gl kelimesi ile sevgilinin yz veya yana kastedildiinden ak
istiare; ayva tylerinin taze yeillie benzetilmesinde tebih; hat, gl, sebze-i nev-ber
2. au kim nsa-i cndur muaa

Benm anuma u maar getrdi
Hatun muhakkak nsha-i cndur kim benm kanuma u mahzar getrdi.
Nsha (a.i.c. nsh) : 1. yazl, yazlm ey, yazl bir eyden karlan
suret 2. gazete ve dergilerde say 3. muska
Mahzar (a.i. huzurdan) : 1. huzur yeri, byk bir kimsenin n 2.
hazr olma, grn, gsteri 3. birka kii tarafndan imzalanm dileke 4.
mahkeme sicili
Ayva tylerin muhakkak can muskasdr. nk benim kanma bu grn

verdi.
757
TOLASA, age, s. 215
758
TARLAN, age, s. 128
422
Divan iirinde sevgilinin yana bir sayfa olarak dnldnde, bu yanan
zerindeki ayva tyleri de yazya tebih edilir. Bu benzetmede hat kelimesinin yaz
anlamna gelmesi nemli rol oynar759. air beyitte hat kelimesini her iki anlama
gelecek ekilde kullanarak tevriye sanat yapm, sevgilinin ayva tynn can
muskas olduunu syleyerek hat ve muska kelimeleri arasnda iliki kurmutur.
Gemite eitli hastalklardan, musibetlerden, nazardan ve haere
sokmalarndan korunmak iin muska tanmas adetti760. Divan iirinde genellikle
hasta eden sevgili, beyitte cana kuvvet veren muska olarak ifade edilmitir. Bunun
nedeni, airin sevgilinin akn cannda muska gibi tayor olmasndandr. kinci
msrada bunu kanyla ispat etmeye alan air, varlnn gstergesi olan kannn
sevgili tarafndan aktldn belirtmektedir.
Beyitte reyhan yaznn bir by olan muhakkak kelimesi ile nsha, hat
kelimeleri kullanlarak tenasp sanat yaplmtr. Ayrca sevgilinin ayva tynn
muskaya benzetilmesiyle tebih sanat yaplmtr.
3. ubr auu lmi grdi

Gzme srme-i aber getrdi
Hattunun gubr hlmi grdi, gzme srme-i agber getrdi.
Gubr (a.i.) : 1. toz 2.g.s. bir yaz stili (gubar mecazen esrar manasna
da gelir.)
Agber (a.s.) : ok tozlu
Toz gibi kk ayva tylerin halimi grd, gzme ok tozlu srme getirdi.
759
AHN, Krat amil, Klasik Trk Edebiyatnda Sevgilinin Ayva ty/Hat, Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Dergisi, C: 5, S: 23, Gz 2012, s. 393
760
YENTERZ, Emine, Divan iirinde Salk ve Hastalklarla lgili Baz Hususlar,
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/yeniterzi_08.pdf, (20.05.2015)
423
Arapa toz anlamna gelen gubar, divan iirinde sevgilinin ayva ty iin
kullanlan tebih unsurlarndan bir dieridir. Bu kelimeden tretilen ve toz gibi
anlamna gelen gubar, plak gzle okunamayacak kadar kk yaz eidinin
addr. Sevgilinin ayva ty plak gzle grlmedii iin, airler sevgilinin ayva
tyne gubar demiler, sevgilinin ayva tynden baka kk ve gzel bir hat
olmayacan belirtmilerdir761.
air, beyitte gubar hat ile toz halinde bulunan srme arasnda iliki
kurarak762, sevgilinin siyah ayva tylerinin gzne srme olduunu belirtmektedir.
Beyitte gubar kelimesinin hem bir yaz tr hem de sevgilinin ayva ty iin
kullanlmasnda tevriye; gubar ve agber kelimelerinde itikak; anlam bakmndan
ilikilendirilen, gubar, hat, gz, aber, srme kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
4. Leb si u Hindsitn'dan
Gelben teng-i gl-ekker getrdi
Lebn ttsi u Hindsitndan gelben teng-i gl-ekker getrdi.
Tt (f.i.c. ttiyn) : dudu, papaan cinsinden taklit yapan bir ku

Teng (f.s.) : 1. dar, skntl 2. kk 3.i. denk, eya, yk dengi 4. sk,
yapk 5. zavall 6. nadir 7. zor 8. ince 9. ba, kay
Gl-ekker (f.b.i.) : gl tatls
Tt (gibi olan) dudan, Hindistandan gelirken gl tatlsnn dengini getirdi.
Gazelin bandan itibaren sevgilinin ayva tyn medheden air, bu beyitte

sevgilinin dudan vmektedir. Sevgilinin dudan dudu kuuna benzeten air,
dudunun Hindistandan gelirken, kendisine gl ekeri getirdiini sylemektedir.
761
AHN, agm, s. 403
762
SEFERCOLU, M. Nejat, Yaz ve Yaz le lgili Unsurlarn Divan iirinde Kullanl, e-
kaynak: http://www.geocities.com/msefercioglu/makaleler/divansiirindeyazi.htm, (20.05. 2015)
424
Arapas bebg, Farsas bepg, Trkesi papaan olan ve halk arasnda
tt eklinde adlandrlan bu ku, konuma yeteneine sahiptir. eker ve tt
arasnda kurulan iliki de bu yetenekle ilgilidir763. Kafesine eker aslmas, eker ile
beslenmesi, konumas neticesinde dl olarak eker verilmesi gibi sebeplerle tatl
dilli olduunu inanlan tti, bu zelliiyle iirlerde sevgilinin az ve szleri iin bir
benzetme unsuru olarak kullanlmtr764.
Papaan, Fars kltrnne daha sonra da Trk kltr ve edebiyatna
Hindistandan girmitir. Bu sebeple iirlerde yaad yer ile birlikte kullanlr765.
air de beyitte Hindistan, leb, tt, gl-eker kelimelerini tenaspl kullanarak
yukarda belirttiimiz konulara gnderme yapmtr.
Ayrca beyitte ttnin bir insana benzetilmesinde tehis ve tebih sanatlar
bulunmaktadr.
5. Aceb reyan durur yzde bu a

Benefedr ki an zer getrdi
Aceb bu hat yznde reyhan durur. Benefedr ki an zer getrdi.
zer (f.i.) : ate
Acaba yznde(ki) bu ayva tyn reyhan mdr? Menekedr, nk onu

Azer getirdi.
Ayva tyne ekil ve koku ynnden benzetilen bir dier unsur da

reyhandr766. air, hem bir yaz tr hem de bir iek olan reyhan tevriyeli
kullanarak, sevgiliye ayva tylerinin reyhan olup olmadn sormaktadr. Daha sonra
sorduu bu soruya kendisi cevap vererek ayva tyn menekeye benzetmektedir.
763
ONAY, age, s.70-71
764
GLER, Zlfi, Divan iirinde Papaan, Akademik Sosyal Aratrmalar Dergisi, Yl: 2, S: 1,
Mart 2014, s. 61-71, s. 62
765
GLER, agm, s. 68
766
AHN, agm, s. 407
425
Baharn ve emenin en belirgin unsurlarndan olan meneke, rengi ve
kokusuyla miske benzetilirken, ekli ve yaps ile de sevgilinin ayva tyne
benzetilir767. air, menekeye benzemesinin nedenini, onu Azerin getirmesine
balayarak Hz. brahimin atee atlmasna telmihte bulunmutur. Hem ate hem de
gzel manasna gelen zer, ayn zamanda geimini put yapp satmakla geinen Hz.
brahimin babasnn addr768. Hz. brahimin Nemrud tarafndan atee atldnda
atein gl bahesine dnmesine gnderme yapan air, beyitte reyhan ve meneke
kelimelerini kullanarak sevgilinin yzn gl bahesine benzetmektedir769.
air beyitte aceb kelimesiyle soru sorarak istifham; hat, reyhan ve zer
kelimelerini her iki anlama gelecek ekilde kullanarak tevriye; reyhan, benefe, zer
ve hat kelimelerinde ise tenasp sanat yapmtr.
6. Nesmi zlf irp 'dan

Yzme tufe mg-i ter getrdi
Zlfnn nesmi Htdan irp yzme tuhfe mg-i ter getrdi.
Ht (a.h.i.) : in
Tuhfe (a.i.c. tuhaf) : 1. hediye, armaan 2. yeni kma, hoa gider,
gzel ey
Salarnn yeli inden gelip yzme hediye olarak taze misk kokusu getirdi.
lk beyitlerden itibaren sevgilinin ayva ty ve dudan ven air, son iki

beyitte sevgilinin san ele almaktadr. Beyitte doudan esen rzgarn, aire
sevgilinin sann kokusunu getirdii belirtilmektedir.
Sevgilinin sann renk ve koku ynnden miske benzetildiini ve bu cihetle
beyitlerde misk ahusunun memleketi olan Hta, in gibi yerlerle birlikte
767
PALA, age, s. 332
768
PALA, age, s. 64
769
PALA, age, s. 249
426
kullanldn daha nce belirtmitik. air yine haberci, tayc olan rzgrn
sevgilinin misk kokulu salarnn kokusunu getirdiini ifade etmektedir.
Beyitte rzgarn kiiletirilmesinde tehis ve tebih; nesm, zlf, Ht, mg-i
ter kelimeleri arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
7. ab zlfe iridi meger kim

Dim- ey'ye anber getrdi
Sab, dimg- eyhye anber getrdi, meer kim zlfne iridi.
Dimg (a.i.c. edmiga) : 1. beyin 2. akl, uur

Sabah rzgar, eyhnin aklna anber kokunu getirdi, meerse salarna
ulam.
Beyit, bir nceki beyitle ayn anlam zerinedir. Tek fark sevgilinin salar bu
kez misk kokulu deil, anber kokuludur. air, sabah rzgarnn kendisine anber
kokusu getirdiine gre, sevgilinin salarna ulam olduunu dnmektedir.
Beyitte yine sabah rzgarnn kiiletirilmesinde tehis ve tebih; anber, sab,
zlf kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.43. GAZEL 43770
1. n ab ol zlf-i mgn urrasn n eyledi

Noa-i anber ile gl zre pern eyledi
2. Bir gr ol trk-i 'nu gzleri hsn

Zlfin her bir lnda Rm ilin n eyledi
770
BLTEKN, age, s. 243
427
3. ni unn gr ol dil-ber-i Kemrn
an mg-i Tatar zin Mooln eyledi
4. S-i s-nefes kim zlfini znnr ider

Elme und ade stine n eyledi
5. snin vaf adden aradur ol l-cerem

Inu alvet-saryn glm iin eyledi
6. Mdde avli yalandur sen an g itmegil

anma kim al alar vadesin in eyledi
7. Zlfin ninde ey her ne kim dir indr ol

Ol af birle cihn n Mn eyledi
erh
1. n ab ol zlf-i mgn urrasn n eyledi

Noa-i anber ile gl zre pern eyledi
n sab ol zlf-i mgn turrasn n eyledi, gl zre nokta-i anber ile

pern eyledi.
Turra (a.i.) : 1. aln sa 2. kvrck sa llesi 3. kuman etrafna

ekilen klaptandan ss
n (f.i.) : 1. kvrm, bklm, atklk, buruukluk 2. in
Pern (f.i.) : perin
nk sabah rzgar misk kokulu sann llesini kvrck yapp gln stne
anber noktas ile perin yapt.
428
Gelenee gre her ne kadar rgl, fes veya ferce altnda gizli olsa da,
airler, sevgilinin san kara ve dank grrler. Ayrca onun sa her zaman misk
ve anber kokuludur771. air, beyitte sevgilinin bu misk kokulu ve dank salarn
sabah rzgarnn daha da kartrdn, kvrml bir yumak haline getirdiini
belirtmektedir.
Bu kvrml, dank sa, nokta-i anber, yani anber kokulu beni ile yana gl
gibi olan sevgilinin yznde, sanki gl zerinde siyah noktalarla perinlenmi bir
durum arz etmektedir. Yani, sevgilinin kvrml sann ucu sevgilinin yznde
bulunan benin zerindedir ve bu durum da gln zerinde siyah bir nokta olarak tabir
edilmitir.
Beyitte nokta-i anber kelimesiyle sevgilinin beni, gl kelimesi ile yz ve
yana kastedildiinden ak istiare; n ve pern kelimelerinde cinas; sevgilinin
gzellik unsurlarndan olan zlf-i mgn, turra, n, nokta-i anber ve gl
2. Bir gr ol trk-i 'nu gzleri hsn

Zlfin her bir lnda Rm ilin n eyledi
Ol Trk-i Htnun gzleri ahusn bir gr. Zlfinn her bir klnda Rm ilin
n eyledi.
O Ht Trknn ceylan gzlerini bir gr. Salarnn her bir klnda Anadolu
lkesini in lkesi yapt.
Trkistanda bir ehrin ad olan in, kara kal, kara gzl gzelleri ile
mehur bir yerdir772. Eskiden bu ehirde Trklerin, Hta, Huten ve Main halklaryla
iil gzellerinin de bulunuu, kelimenin iirlerde kullanm alann geniletmitir773.
771
PALA, age, s. 418
772
ONAY, age, s. 108
773
PALA, age, s. 118
429
Beyitte sevgili, bu Hta gzellerindendir. Hta ve ahu kelimelerini birlikte kullanan
air, misk ahusunun en ok burada oluuna da gnderme yapmtr.
Gzleri ahu gibi gzel olan bu sevgili, salaryla Rum ilini in yapmtr.
Rum, eskiden Anadoluyu da iine alan Dou Roma mparatorluunun addr.
Ayrca iirlerde sevgilinin yz iin kullanlan benzetme unsurlarndan biridir774.
airin beyitte Rum ilini in yapt demesi, bu benzetmeyle ilgilidir. Sevgili
bembeyaz yzn, misk kokulu ve kvrml siyah salaryla rtmtr.
Beyitte ayn zamanda kvrm, bklm anlamna gelen in kelimesinde
tevriye, Rum ili ile sevgilinin yz kastedildiinden ak istiare, sevgilinin gzlerinin
ceylan gzkerine benzetilmesinde tebih; lke ve ehir adlar olan Hta, Rum ve in
kelimelerinde ve ah, gz, zlf, kl kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
3. ni unn gr ol dil-ber-i Kemrn

an mg-i Tatar zin Mooln eyledi
Ol dil-ber-i Kemrnn snin sunn grn. San mg-i Tatar zin

Mogolin eyledi.
Sni(a.s. sundan) : 1. yapan, ileyen, yapc 2. Yaradan, sanat eseri

olarak meydana getiren 3. (h.i.) Allah 4.huk. istisna akdinin borlusu
Sun (a.i.) : 1. yap, yapma 2. tesir, etki
Kemr: 1. Kemir, kemir yn, bu ynden dokunmu kuma veya
al, kazmir, kamir, kamir kuma 2. Hindistan, Pakistan ve inin snrlarnda bir
dalk blgedir. Blgede retilen kamir adl kuman da ad buradan gelmektedir.
O Kemir eyaletinin gnl alan gzelinin yaptklarn grn. San Tatar

miski, kendisini gen ve gzel Mool yapt.
774
PALA, age, s. 413
430
Beyitte sevgili, bu kez Kemir ilindendir. Hindistan, Pakistan ve in
snrnda, Himalayalarn eteinde bir blge olan Kemir, gzelleriyle nldr775. air
bu gzelin salarn Tatar miskiyle kokuttuunu, kendisini de gzel bir Mool
yaptn belirtmektedir.
Beyitte geen Moolin kelimesi Fuat kprlye gre gen ve gzel Mool
demektir ve in ile bir alakas yoktur776. Tatar ise, divan iirinde Dou Trkistan iin
kullanlr ve buradan hsl olan misk, ahu ve nafeye gnderme yaplr777.
Ayrca beyitte geen sn kelimesi ile birlikte, air Allah tarafndan
sevgiliye misk kokulu bir sa ve muazzam bir gzellik verildiini belirtmek istemi
olabilir.
Beyitte sn ve sun kelimelerinde itikak; dil-ber ile sevgili kastedildiinden
ak istiare; sa, mg, Tatar ve yine yer isimleri olan Kemir, Tatar ve Moolin
4. S-i s-nefes kim zlfini znnr ider

Elme und ade stine n eyledi
Sk-i s-nefes, zlfn znnr ider kim kadeh stine hn eyledi, elime
sund.
H (f.i.) : ha, put
sa nefesli iki datan (sevgili), salarn siyah kuak yapt, (sonra) kadehin
stnde ha ekline getirip elime sundu.
Beyitte sk-i s-nefes terkibiyle air, b hayat olan sevgilinin dudaklarna

gnderme yapmakla birlikte, Hz. sann nefesiyle ly diriltme mucizesine
775
YENTERZ, Emine, Klasik Trk iirinde lke ve ehirlerin Mehur zellikleri, Uluslararas
Sosyal Aratrmalar Dergisi, C: 3, S:15, Klsik Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel Says -Prof. Dr.
Turgut KARABEY Armaan-, s. 319
776
ONAY, age, s. 109
777
YENTERZ, agm, s. 328
431
telmihte bulunmaktadr778. Yine ski olmas, dudan renk ve ekil bakmndan
kadehe ve araba benzetilmesi dolaysyladr779. Beyitte sevgili aire dudann
arabndan sunarken, kadehin zerine znnar gibi olan salarndan ha yapmtr.
Daha nce de belirtildii gibi znnar, papazlarn bellerine baladklar siyah,
pskll ve hal bir kuaktr. Divan iirinde sevgilinin sa, uzunluu ve rengi
dolaysyla znnara benzetilir780. Ayn zamanda bir kfr iareti olan znnarla air,
hem arabn haram olduunu kastetmi, hem de kfr kelimesinin rtmek, gizlemek
anlamlarna gnderme yaparak sevgilinin salaryla dudan gizlediini belirtmitir.
Beyitte sk-i s-nefes-kadeh ve znnar-ha kelimelerinde leff ner-i
mretteb; sk-i s-nefesten kastn sevgilinin duda olmasyla ak istiare; san
znnara benzetilmesinde tebih; znnar, sa ve ha kelimelerinde ilk, sk-i s-
nefes, kadeh sunmak kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
5. snin vaf adden aradur ol l-cerem

Inu alvet-saryn glm iin eyledi
L-cerem ol hsninn vasf hadden taradur. knun halvet-saryn

gnlm iin eyledi.
Halvet-sary (a.f.b.i.) : halvet yeri, bir hkmdarn hususi dairesi
phesiz ki o gzelliinin zellikleri snrlarn dndadr. yle ki aknn en

zel yerini benim gnlme ayrd.
Divan iirindeki sevgilinin gzelliinin, hayret verici ve oka uratc bir yan
vardr. ylesine gzeldir ki onu grmek bir yana, vasfn iitmek bile insan canndan
edebilir781. Allah vergisi olan bu gzellik, airin deyimiyle haddi am, belirli
ltlerle belirlenen gzelliin derecesini ykselmitir.
778
TOLASA, age, s. 259
779
TOLASA, age, s. 253
780
TOLASA, age, s. 182
781
TOLASA, age, s. 139
432
Sevgilinin aknn halvetini, kendisinin gnl iin ayrdn syleyen air, bir
nevi sevgiliye olan akn ifade etmektedir. Yanlzlk anlamna gelen halvet,
tasavvufta kimsenin bulunmad bir ortamda Allah ile mnen konumak; msivadan
ilgiyi kesip tamamen Allaha ynelmektir782. Meczen bakldnda air, gnln
halvet yeri olarak nitelendirmekte, yalnz sevgilinin akyla beraber olduunu
belirtmektedir. Ayrca, halvet kelimesiyle klar arasnda sadece kendisini k
olarak grdn de belirtmek istemi olabilir.
Tasavvuf cepheden bakldnda ise, phesiz kusursuz gzel olan Allahtr.
air, masivadan el ykayp tamamen Allah ile beraber olduunu veya sevgilinin
yznde Allahn tecellisini grd iin, gnln halvet yerine getirdiini ifade
etmek istemi olabilir.
Beyitte hsn, k, halvet-sery ve gnl kelimelerinde anlamca tenasp sanat
bulunmaktadr.
6. Mdde avli yalandur sen an g itmegil

anma kim al alar vadesin in eyledi
Mdde kavli yalandur, sen an g itmegil. Kim asl hatlar vadesin in

eyledi sanma.
Hat (a.h.i.) : imli in

Vade (a.i.) : 1. bir i iin nden belirtilen zaman 2. bir ii geciktirmek
iin belirtilen zaman 3. ecel 4. (eski) sz verme
Rakibin sz yalandr, sen onu duyma (ona kulak asma.) Kendisi yapt
yanl kvrd sanma.
Rakip, divan iirindeki ak geninde nc tipi oluturan kiidir. iirlerde

sadece n asndan grld iin, tamamiyle menf ynleriyle iirde yerini
782
ULUDA, age, s. 156
433
bulmutur. O daima irkin, kt, zalimdir783. air de beyitte, rakibin yalanc
olduunu sylemektedir. Bu nedenle sevgiliye seslenip rakibin szne
gvenmemesini istemekte, onun her zaman yalan sylediini belirtmektedir.
Beyitte rakip, Ali Nihat Tarlan tarafndan mder-be-Hat, yani pi olarak
nitelendirilmitir784. Gayrimeru mnasebet sonucu dnyaya gelen ocuk
anlamndaki bu kelime ile, beyitin ikinci msrasndaki hat kelimesi ile
ilikilendirilmitir. Ayrca yer isimleri olan Hata ve in kelimeleri tevriyeli olarak
kullanlmtr.
Beyitte mddei, kavl ve yalan kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
7. Zlfin ninde ey her ne kim dir indr ol

Ol af birle cihn n Mn eyledi
eyh zlfinn ininde her ne kim ol indr dir. Ol saf birle cihn n
Mn eyledi.
n (f.i.) : kvrm, bklm, atklk, buruukluk 2. in

Mn (a.h.i.) : in lkesinin gney blgesine verilen bir ad. (daima
in kelimesiyle birlikte kullanlr.)
Salarnn kvrmnda eyh, ona her ne kadar kvrmdr dese de o mutlulukla

dnyay in ve Main yapt.
Sevgilinin salarnn kvrmnda olduunu belirten air, her ne kadar kvrmda

asl olsa da mutlu olduunu belirtmekte, bu mutlulukla dnyay in ve Main
yaptn sylemektedir.
Divan iirinde n gnlnn sevgilinin salarnda asl olmak istediini
daha nce belirtmitik. Her ne kadar bir esaretlik durumu sz konusu olsa da
sevgiliye yaknlk dolaysyla, k bu durum iin can atmaktadr.
783
TOLASA, age, s. 393
784
TARLAN, Ali Nihat, eyh Divnn Tetkik.., s. 170
434
airin cihan in ve Main yapmas, yine sevgilinin salaryla ilgilidir.
Miskin memleketi olan bu yerler, genellikle sevgilinin salar ile birlikte kullanlr.
airin gnl de sevgilinin bu misk kokulu salarndadr.
Beyitte ilk msrann banda kullanlan in kelimesinin beytin sonunda bir
kez daha kullanlmasyla reddl acz ales-sadr; in kelimesinin tekraryla tekrir;
yine in kelimesinin her iki anlama gelecek ekilde kullanlmasnda tevriye; in-
Main kelimelerinde cinas; in, Main, zlf kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
2.2.44. GAZEL 44785
1. ol gl-endmu i cn tze semendr ous

Eravn rularnu b u asendr ous
2. Ma- cndur a nin bilrem itme a

Dime tebh ideyin mg-i otendr ous
3. Al u cn lekerini zlfi hevs adur

Kim mubildr aa alb-ikendr ous
4. Cn ubr eyledi reyn a- reynu in

Ol muaa ki bu nesrn semendr ous
5. y ab cnu in yr diyrndan irr

ol hevy ki li diri landur ous
6. Siy un ber kim biz ielm amr- ayt

Ki beden zinde lan dyiredendr ous
7. Mdden nefesi ey dimn acdur

Gli badursa n'ola sr soandur ous
785
BLTEKN, age, s. 237
435
erh
1. ol gl-endmu i cn tze semendr ous

Eravn rularnu b u asendr ous
cn, ol gl-endmun kohus tze semendr. Ergavn ruhlarnun kohus hb

u hasendr.
Ergavn (f.i.) : erguvan da denilen krmzmtrak bir iek

Hb (f.s.c. hubn) : gzel, ho, iyi
Hasen (a.s.) : hsnl, gzel
Ey gnl, u gl endaml gzelin kokusu yeni yetmi yasemin (gibi)dir.

Krmz yanaklarnn kokusu gzel ve hotur.
Kendi gnlne seslenen air, beyitte sevgilinin kokusunu vmektedir. Gl

endaml sevgili yasemin gibi kokarken, erguvan renkli yanaklar da ayr gzel
kokmaktadr.
Nazllk, narinlik, incelik ve tazelik gibi zellikleriyle gl, genellikle
sevgilinin boyuna, endamna benzetilen olarak kullanlan unsurlardandr786. Yasemin
ise kokusu, rengi ve yapra dolaysyla divan iirinde yerini bulur787. Adeta btn
emeni heyet-i umumiyesinde toplayan sevgilinin yanaklar ise ergavan gibidir.
Ergavan veya erguvan, krmz renkli bir iek olup, iirlerde genellikle sevgilinin
duda788 ve ergavandan arap yaplmas dolaysyla da 789
arap ile birlikte anlr.
Ancak beyitte sevgilinin yanaklar ergavan renklidir ve bir o kadar da gzel
kokmaktadr.
786
PALA, age, s. 189
787
PALA, age, s. 522
788
PALA, age., s. 155
789
ONAY, age, s. 149
436
airin beyitte cann kiiletirip seslenmesinde tehis ve nida; gl-endamdan
kastn sevgili olmasnda ak istiare, yanaklarn renginin ergavana benzetilmesinde
tebih; emen unsurlar olan gl, semen, ergavan kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
2. Ma- cndur a nin bilrem itme a

Dime tebh ideyin mg-i otendr ous
Sa nin mahz- cndur, bilrem. Kohus mg-i Hotendr, tebih ideyin

dime, hat itme.
Mahz (a.i.) : 1. su katlmam, hlis st 2. hlis, katksz, sde; tam; ta

kendisi, asl
Sann kvrm cann ta kendisidir, bilirim. Kokusu Hotan miskidir, (baka

bir eye) benzeteyim deyip hata etme.
Gnlyle dertlemeye devam eden air, bu kez sevgilinin salarn

methetmektedir. Sevgilinin salarnn cann kendisi olduunu bildiini syleyen air,
gnln uyarmakta, san misk gibi koktuunu, onu baka bir eye benzetip hata
yapmamas gerektiini sylemektedir.
San renk ve koku itibariyle miske benzetildiini, beyitlerde miskin
bulunduu yer olan Hat, in ve Hoten ile birlikte kullanldn belirtmitik. Yine
san mahz- cn oluu n gnlnn sevgilinin salarnda oluu ile alakaldr.
air gnln hayranlkla veya san ba dndren rayihasyla, bir an gaflete dp
sa baka bir eye tebih etmemesi konusunda tembih etmektedir.
Beyitte air yine in ve Hat kelimelerini misk kokulu sa ile birlikte
tevriyeli olarak kullanmtr. Ayrca gnlyle konuup gnln kiiletirmesinde
tebih ve tehis; sa ve misk ile alakal olan in, hat, Hoten, sa, mg ve kohu
437
.

3. Al u cn lekerini zlfi hevs adur

Kim mubildr aa alb-ikendr ous
Zlfi hevs, akl u cn lekerini tagdur, kim mukbildr kohus ana kalb-
ikendr.
Leker (f.i.) : 1. asker 2.mec. yiit, kahraman, cesur

Mukbil (a.s.) : 1. kar karya gelen, bir eyin karsnda bulunan 2.
bir eye kar, bir eye karlk yaplan 3.i. karlk 4.zf. karlnda
Kalb-iken: kalp kran, kalp krc
Salarnn (misk) kokusu, akl ve gnl askerini datr. nk kar karya

geldiklerinde salarnn kokusu onlarn kalplerini krar.
Beyitte akln ve cann askere benzeten air, bu askerlerin sevgilinin

salarnn kokusu karsnda talan olduklarn belirtmektedir. Bir sava meydan
manzaras izen air, sevgilinin sayla akln ve cann kar karya getirmekte,
sevgilinin salarnn kokusuyla askerleri malup ettiini sylemektedir. Yani
anlatlmak istenen, sevgili karsnda akln ve cann bir hkmnn, bir deerinin
olmaddr.
Salarn kalp krc olduunu ifade eden air, san danklna da gnderme
yapmaktadr. Sevgili dank salarn her savurduunda salarnda asl olan n
gnln de datmakta, parampara etmektedir.
Beyitte akl ve cann askere benzetilmesinde tehis ve tebih; zlf, kohu, hev,
kalb-iken, akl, can kelimelerinde anlamca tenasp sanat bulunmaktadr.
4. Cn ubr eyledi reyn a- reynu in

Ol muaa ki bu nesrn semendr ous
438
Reyhn hat- reyhnun in cn gubr eyledi. Ol muhakkak ki bu kohus
nesrn semendr.
Gubr (a.i.) : 1. toz 2.g.s. bir yaz stili

Nesrn (f.i.) : 1. yaban gl, Austos gl 2. Msr gl 3. Van gl 4.
kadn ad
Reyhan, reyhan ayva tylerin iin cann toz iinde brakt. O kesindir ki bu
kokusu yaban gl ve yasemindir.
Bir dier ad fesleen olan reyhan, gzel kokulu bir bitkidir. Reyhan ise bir
yaz eidi olup, muhakkak adl yaznn kdr790. Sadece koku ynyle olmayp
yaz ve renk ile ilgili pek ok armlarda bulunulan ayva ty gzel koktuu iin
semen, nesrin ve reyhana benzetilir791.
Beyitte sevgilinin reyhan yazsyla yazlm ve ayn zamanda gzel kokulu
olan sevgilinin ayva tyn reyhann bile kskandn belirtmektedir. Gubar
kelimesini tevriyeli olarak kullanan air, reyhann cann gubar eylediini, yani
sevgilinin ayva tyne zenip belli belirsiz yaz olan gubar yazsn taklit etmeye
altn belirtmektedir.
Beyitte air, reyhan, gubar ve muhakkak kelimelerini her iki anlama gelecek
ekilde tevriyeli kullanmtr. Ayrca reyhann kiiltirilmesinde tehis ve tebih; yaz
eitleri olan reyhan, gubar ve muhakkak kelimeleri ile emen unsurlar olan, reyhan,
nesrin ve semen kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
5. y ab cnu in yr diyrndan irr

ol hevy ki li diri landur ous
y sab cnun in yr diyarndan irr. ol hevy ki kohus li diri klandur.
790
AHN, agm, s. 389
791
AHN, agm, s. 388
439
Ey (gnl) sabah rzgar, cann iin sevgilinin memleketinden gelir. Arzusu
udur ki kokusu ly diriltsin.
Beyitte sabah rzgar, yine haberci vasfyla karmza kmaktadr. air,

sevgilinin kokusunu getiren rzgarn amacnn l canlar diriltmek olduunu
sylemektedir.
Sevgilinin hasretiyle yanan, vuslat iin gnlerce, gecelerce alayan k iin
sevgiliden gelen bir nian paha biilemez deerdedir. Beyitte bu nian, sevgilinin
kokusudur. Bu zelliiyle can-bah olan sevgilinin kokusunu getirmede sabah
rzgar nemli bir rol oynamaktadr. air, hasret ateiyle solan gnlne sabah
rzgarnn getirdii kokunun taze su serptiini ifade etmektedir.
Beyitte sabnn bir postac veya ulak greviyle kiiletirilmesinde tehis ve
tebih; iy kelimesinde nida; yr ve diyr kelimelerinde cinas; l-diri kelimelerinde
cinas; koku, sab, yar ve hev kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
6. Siy un ber kim biz ielm amr- ayt

Ki beden zinde lan dyiredendr ous
Skiy ber sun kim biz hamr- hayt ielm ki kohus beden zinde klan
dayiredendr.
Ey iki datan, (ikiyi) bu tarafa sun ki biz hayat arabn ielim. nk

kokusu bedeni canl tutan dairedendir.
air bu beyitte skiye, bir nevi sevgiliye seslenmektedir. ki datan kiiye

hayat arabndan kendisine de sunmasn, nk arabn kokusunun bedeni zinde
tutduunu sylemektedir.
440
Beyitte sak sevgili olunca, onun sunduu arap da dudadr. klara gre
sevgilinin duda b- hayattr792. eni lmszle kavuturan su demek olan b-
hayatn sevgilinin dudana tebih edilmesi, klar iin dudan ne denli nemli
olduunun gstergesidir. air de lmszle kavumay, bedeni zinde tutmak
olarak nitelendirmitir.
Kadehin dudaa tebihi ekl ynden, arabn dudaa tebihi ise rengi
ynndendir. air beyitte kadehin ekliyle azn eklini daireye benzeterek, bu
kadehin iindeki arabn kokusunu, yani sevgilinin dudan methetmektedir.
Beyitte skiy kelimesinde nida; skiden kastn sevgili, hamr- hayatdan
kastn sevgilinin duda olmasnda ak istiare; ski, sun, hamr- hayat ve ielm
7. Mdden nefesi ey dimn acdur

Gli badursa n'ola sr soandur ous
Mddenn nefesi, eyh diman acdur. Gli basdursa nola? Kohus sr

sogandur.
Sr (f.s.) : 1. tok, doymu 2. sarmsak
ddia edenin nefesi, eyhnin akln aclatrr. Gln kokusunu bastrsa

alr m? Kokusu sarmsak ve soandr.
Ana temas koku zerine olan gazelin bandan beri air, sevgilinin kokusu
zerinde durmakta, onu gzel kokulu unsurlara benzetmektedir. Son beyitte ise
rakibin kokusunu ele alan air, rakibin sevgiliye oranla ne denli farkl koktuunu
ifade etmeye almtr. Sevgili gl gibi kokarken, rakibi kokusu ise soan ve
sarmsak gibidir.
Dimaun acdur kelimesiyle rakibin nefesinin beynini uyuturduunu
syleyen air, rakibin kt kokusuna dikkat ekmekte, bu kokunun gl kokusunu
792
PALA, age, s. 15
441
bastrmasna almayacan belirterek, rakibin sevgilinin mahallesinin bekisi
olduuna gnderme yapmaktadr.
Bir baka adan bakldnda ise, ortam bir emen olarak dndmzde
gl sevgili olurken, soan ve sarmsak da aire gre rakiptir. Gazelin geneli itibariyle
baktmzda lye can veren, bedeni zinde tutan sevgilinin kokusu rakibin kokusu
tarafndan bastrlmaktadr. Yani sevgiliye vuslatta ve can safasn bulmakta rakip
air iin bir engel tekil etmektedir.
Beyitte glden kastn sevgili olmasnda ak istiare; mddei, sr, soan, kohu
ve ac kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.45. GAZEL 45793
1. Nesm-i dst mdur y hev-y cn ola m

Dim tzeleyen by- dil-sitn ola m
2. Cemli cilvesine mjde-i vil viren

ayl degl ise mh- mihrbn ola m
3. Sadet lduz burc- erefde od m y

nyet-i ezel bat- n-gehn ola m
4. Sikender irmedgi eme seyr idp ulmt

Bu tene cnna ol r'dan revn ola m
5. Egeri lali bize gsterr emn yzgin

Gzi yar anuma errece emn ola m
6. Nice nine ola am ana ra gl

Atar gzm gheri ayrdur nin ola m
7. aytda ey'ye n yo apudan zge penh

793
BLTEKN, age, s. 240
442
Ger stn ele girmezse stn ola m
erh
1. Nesm-i dst mdur y hev-y cn ola m

Dim tzeleyen by- dil-sitn ola m
Nesm-i dst mdur, y hev-y cn ola m? Dimg tzeleyen by- dil-sitn

ola m?
Dil-sitn (f.b.s.) : gnl alan, zapteden gzel, kendine meftun eden
Sevgiliden esen yel midir, yoksa cann arzusu mudur? Akl tazeleyen, gnl
alan gzelin kokusu mudur?
Beyitte air, hayal ve gereklik arasnda gidip gelmektedir. Burnuna gelen

kokunun gerekten sevgiliden mi geldiini, yoksa sevgilinin kokusunu arzulayan
cannn kendisine yapt bir oyun mu olduunu sormaktadr. kinci dizede de bu
kokunun zihni tazeleyen koku olup olmadn sormaktadr.
Bir nceki gazelde ayn anlam erevesinde yazlm olan beyitte, sevgilinin
sa, kokusu ve onu getiren rzgarn zellikleri zerine aklama yapmtk. air yine
bu beyitte de sevgilinin kokusunu vmekte, bu kokunun zihnini tazelediini
belirtmektedir.
Beyitte ola m kelimesinde istifham; dil-sitan kelimesinde kastn sevgili
olmasnda ak istiare, dost, dil-sitan, by, nesim ve hev kelimelerinde ise tenasp
sanat bulunmaktadr.
443
2. Cemli cilvesine mjde-i vil viren
ayl degl ise mh- mihrbn ola m
Hayl degl ise cemli cilvesine mjde-i visl viren mh- mihrbn ola m?
Cilve (a.i.) : 1. krtma 2. tecelli, grnme

Mihrbn (f.b.s.) : efkatli, merhametli, muhabbetli, gleryzl,
yumuak hulu
Hayal deilse, yz gzelliinin tecellisinde kavuma mjdesini veren

merhametli sevgili olabilir mi?
Beyitte kendisine vuslat konusunda bir iaret geldiini syleyen air, yine
bunun hayal mi, yoksa gerek mi olduu konusunda phededir. Bir kiiden visale
erebileceine dair bir nian gelmitir, ancak bu kiinin sevgili olup olmadndan
emin deildir.
Ceml, cilve, visal ve hayal kelimeleri, beyitte tasavvuf yoruma da imkn
vermektedir. Ceml, tasavvufta n srarl istei zerine mukun kemallerini
gstermesidir794. Cilve, slk ehli rifin gnlnde parldayan ilhi nurdur795. Bugn
insann kuruntularyla oluturduu bir tr gereklikten ka olarak anlamlandrlan
hayal ise, lem-i misaldir, yani cismni dnya ile ruhni lem arasndaki bir
geittir796. Seyr-i slktaki air, misal lemi mertebesinde olduunu ve fenafillah
yolunda ilhi nurlarn tecelli ettiini belirtmektedir.
Beyitte ola m kelimesinde istifham; ceml, cilve, mjde-i visal
3. Sadet lduz burc- erefde od m y

nyet-i ezel bat- n-gehn ola m
794
ULUDA, age, s. 86
795
ULUDA, age, s. 90
796
ULUDA, age, s. 162
444
Bur- erefde sadet lduz togd m y inyet-i ezel baht- n-gehn ola
m?
nyet (a.i.) : 1. dikkat, gayret, zenme 2. ltf, ihsan, ba
N-gehn (f.zf.) : anszn, birdenbire
eref burcunda saadet yldz m dodu ya da balangc olmayan ltf

(Allah) ve anszn kader mi oldu?
Eskiden insanlar, yldzlarn kendi ahlaklar ve talihleri zerinde etkili

olduklarna inanrlard. Temelini yedi gezegen ve on iki burcun oluturduu yldz
ilmine gre, mneccimbalar yaplacak olan kk veya byk ilerde yldzlarn
durumuna gre eref saati ararlard797. Bir nceki beyitte kavuma mjdesini aldn
belirten air, bu beyitte bunun sebebini eref burcunda saadet yldznn domasna
balamaktadr.
Beyitte kullanlan sadet yldz ve bur- eref tabirlerinin kullanl amac,
bunlarn dokuzuncu felek hari en yksekte bulunmasnn yansra, memduhu
yceltmek arzusu dolaysyladr798.
kinci dizede air, kavuma mjdesinin inayet-i ezelin kaderi olmasna da
bal olabileceini sylemektedir. Hi phesiz inyet-i ezel, balangc ve sonu
olmayan ltuf sahibi Allahtr. Baht- n-gehan terkibi divan iirinde sevgilinin
yz iin kullanlan ibarelerden biri olduu iin799 air, beyitte yzn Allaha
dndn ve inayet sahibi Allahn kulunun yzne baktn belirtmektedir.
air bir baka beyitinde inayet-i ezeli mrid olarak tanmlamaktadr:
nyet-i ezel mrid olmasa eyh
Hidyet itmek in Mehd-i zamn kim olur
D. 72-7
Eer bu beyitte de mrid olarak ele alrsak eyh, mridini bulduunu
797
PALA, age, s. 253
798
TOLASA, age, s. 410
799
KAYA, Doan, Divan iiri ve XIX. Yzyl Halk iirinde Gzel Tasviri, Yaymland yer: k
Edebiyat Aratrmalar, stanbul 2000, s. 243-266, s. 7
445
Beyitte ilk ve ikinci dizede airin soru sormas dolaysyla istifham, ilm-i
ncm ile ilgili, sadet lduz, burc- eref ve baht kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
4. Sikender irmedgi eme seyr idp ulmt

Bu tene cnna ol r'dan revn ola m
Sikender zulmt seyr idp irmedgi eme ol Hzrdan bu tene cnna revn
ola m?
Zulmt (a.i. zulmetin c.) : karanlk
skenderin karanla gidip eriemedii lmszlk suyu o Hzrdan bu

susam canna akar m?
Beyitte Sikender, Hzr, eme ve zulmt kelimeleriyle air, Hzr, skender

ve lyasn zulmat leminde b- hayat aramalar efsanesine telmihte
bulunmaktadr. Bilindii gibi efsaneye gre, Hzr ve lyas b- hayata ulam,
skender ise lmszlk suyundan mahrum kalmtr.
air beyitte skenderin b- hayata ulaamamasn vurgulayarak, skenderin
susam canna bu suyun Hzrdan akp akmayacan, yani halk arasnda onun
darda kalanlarn imdadna yetimesi inancn gz nnde bulundurarak, tene can
olan skenderin imdadna Hzr gibi yetiip yetimeyeceini sormaktadr.
Bir nceki beyitle iliki kurduumuzda skender air, onun susuzluunu
giderecek Hzr ise Allah veya mriddir. air, ilhi aka susadn belirtmi,
susuzluunu gidermesi iin de Allah veya onun elinden tutacak olan mridinden
yardm istemi olabilir.
Beyitte Sikender-Hzr, eme-revn kelimelerinde leff ner-i mretteb; ola
m kelimesi ile sorulan soruda istifham; Sikender, eme, zulmat, Hzr
446
.

5. Egeri lali bize gsterr emn yzgin

Gzi yar anuma errece emn ola m
Egeri lali bize emn yzgin gsterr, gzi kanuma kyar, zerrece emn ola
m?
Emn (a.i.) : 1. minlik, korkusuzluk 2. yardm isteme, aman dileme 3.
ikyet 4. Ric
Eer krmz duda bize yardm yzn gsterirse (yardm eli uzatrsa), gz
kanma kyar, zerre kadar yardm olur mu?
Beyitte, sevgilinin b- hayat olan az ile can alc gz karlatrlmaktadr.

air, sevgilinin krmz dudaklarnn kendisine acyp yardm etse bile, bu kez kan
dken gzlerinin cann alacan belirtmektedir. Yani, sevgili hem ltfuyla hem de
kahryla beraber gelmektedir. Sevgilinin duda, onu lmszle kavuturacak
vasflara sahipken, gz ise cann alacak niteliklere sahiptir.
Bu zelliklerinden dolay sevgilinin kendisine zerre kadar yardm
olmayacan belirten air, gazelin ikinci beytine gnderme yapmaktadr. Demek ki
mjde-i visal sevgilinin dudaklarndan gelmitir. Ancak air, emin olmamakla
birlikte sevgilinin aznn ltufkr olsa da, gzlerinin cellad olacan
belirtmektedir.
Beyitte lal kelimesi sevgilinin duda iin kullanldndan ak istiare,
gzn kan dken birisine tebih edilmesinde tehis; ola m kelimesinde istifham;
lal, gz, kanma kyar kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
6. Nice nine ola am ana ra gl

Atar gzm gheri ayrdur nin ola m
447
Sra gnl gam tana nice nine ola? Gzm gheri atar, hayrdur? Nin
ola m?
Nine (f.i.) : iz, almet, belirti
Camdan (yaplm) gnlm gam tana daha ne kadar nian olur? Gzmn
cevheri atar, hayrdr? (Bu bir) iaret olabilir mi?)
Beyitte air gnln cam, gam ise ta olarak nitelendirmektedir. Bu gam

tann ninesi, yani hedefi airin gnldr. Her bir gam tanda parampara olan
gnlnn bu gam tana daha ne kadar hedef olacan, cannn daha ne kadar
krlacan sormaktadr.
Gnl, tasavvufta aynadr. Bu aynada Allahn tecelisi zuhur ettii iin,
mutasavvflar gnle ok nem verirler. Gnln sraya tebihi, iinin arap renkli
kanla dolu olmasndandr800. kinci dizede gzyan cevhere benzeten air, krlan
gnlnden dolay gznden kanl ya akttn belirtmektedir. Gnl tasavvufta
manay, kan ise maddiyat temsil ettii iin801, air gznden kan akttka
maddiyattan kurtulduunu bunun sevgiliye kavumada bir iaret olduunu sylemek
istemi olabilir.
Beyitte gnln sraya, gzyann cevhere, gamn taa benzetilmesinde
tebih; nice, hayrdr ve ola m kelimelerinde istifham; nin ve nine kelimelerinde
cinas; gnl, sra, gam, ta, gz gher kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
7. aytda ey'ye n yo apudan zge penh

Ger stn ele girmezse stn ola m
800
PALA, age, s. 186-187
801
TARLAN, A. Nihat, Fuzl Divan erhi, s. 556
448
Ger stn ele girmezse stn ola m? n hayatda eyhye kapundan zge
penh yok.
stn (f.i.) : esvap kolu, yen
stn (f.i.) : 1. eik, papuluk 2. dergh, tekye
Penh (f.i.) : snma, snlacak yer
Eer yenin elimize gemezse eik olur mu? nk hayatta eyhiye kapndan
baka snlacak yer yoktur.
Beyitte air, byk ihtimalle mridine seslenmektedir. Beyitte kullanlan

astn ele girmezse, elinden tutamazsak anlamnda kullanlm olabilir. Nitekim
mridin baarl olabilmesi iin, ncelikle bir mridin eteinden el tutmas, yani ona
balanmas gerekmektedir.
Astn kelimesinin de tasavvufta zel bir anlam vardr. Tasavvufta edebin
ve tevazunun ilk adm olan eik, zahirden batna, mecazdan hakikate geilmesini
salayan, o vastayla da Hakka ermeyi temin eden nemli bir yerdir802.
Beyitte kullanlan hayatta kelimesi de, seslenilen kiinin mrid olduunu
gsterir. air, fani dnyadadr ve bu fani dnyann aldatclna kanmamak,
masivdan syrlmak iin, mridinden baka kendisine snlacak bir yer olmadn
ve hakikate eriemeyeceini belirtmektedir.
Beyitte stn ve stn kelimelerinde cinas; ola m kelimesinde istifham;
stn, kapu ve penah kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2.2.46. GAZEL 46803
Mefl Filt Mefl Filn
1. y rum oran gricek ayulu beni

Y val- dil-ber ile sevindr ya o beni
2. il baa naat ider kim dir uu

Bilmez ki yr ezelde idpdr del beni
802
ULUDA, age, s. 128
803
BLTEKN, age, s. 228
449
3. Zhid al-y mescid ider ben hev-y dost
Nin alar bu oru yolumdan yayuban
4. B-r devleti girev itmi melmete

Bulmayalar bu dnyede ill gir beni
5. Nms yile opraa nm arb in

Virdm da ne oda alsar bu u beni
6. Iu ehdiyem anem silme anum

an yudup lmiem gine an ile yu beni
7. ey omad n mey ma etegini

Rsvy- al iderse aceb mi bu beni
erh
1. y rum oran gricek ayulu beni

Y val- dil-ber ile sevindr ya o beni
y, beni kaygulu gricek htrum soran, y vasl- dil-ber ile sevindr ya beni
ko.
Ey, beni kaygl grnce hatrm soran. Ya beni gnl alan sevgiliye
kavuturarak sevindir, ya da (beni kendi halime) brak.
lk bakta tasavvuf bir beyit olarak grlmese de gazelin tamamna

bakldnda, airin beyitte seslendii kiinin zhid olduu grlmektedir. Daima
klara nasihat eden zahidler, beyitte airin hatrn sormaktadr. Ancak ak derdini
450
en u noktada yaayan n hali, bu derdin zerresine sahip olamayan zhid
tarafndan anlalamaz. Bu yzden onun n halini sormas riyadr ve bu hasb-i
halin a hibir faydas yoktur804.
Ham olan zahidin bu riyakr tavrnn farknda olan air, zahide ya beni
sevgilime kavutur, ya da rahat brak diyerek zahidi uyarmaktadr. Aktan
anlamayan, sevgiliyi bilmeyen zahidden vuslat konusunda her hangi bir yardm
gelmeyeceini bilen air, nasl olsa halimden anlamazsn, o yzden beni kendi
halime brak diyerek zahide bir nevi rest ekmektedir.
Beyitte zahide seslenilmesinde nida sanat bulunmaktadr.
2. il baa naat ider kim dir uu

Bilmez ki yr ezelde idpdr del beni
kil bana usun dir kim nasihat ider. Yr beni ezelde del idpdr ki bilmez.
Akll olan (zhid) bana akln devir diye nasihat eder (t verir). Sevgili
beni balangc olmayan bir zamandan beri deli eder, (bunu) bilmez.
Beyit, ilk beytin devam gibidir. airin kil olarak nitelendirdii kii, yine
zahiddir ve aire nasihat etmeye devam etmektedir. Akln bana al diyerek a
ikazda bulunan zhid, vuslata akl ile ulalamayacan bilmemektedir. Bu yzden
ikinci dizede zaten deli olduunu belirten air, akl verenin zhid deil kendisi
olduunu vurgulamaktadr. Nitekim sevgiliye aklla deil, ancak ak ile ulalr805.
kinci msrada sevgilinin ezelden beri kendisini deli ettiini belirten air,
bezm-i eleste gnderme yapmaktadr. Kullar elest bezminden beri sevgilisinden,
yani Allahtan ayrdr. k bu meclise girerken akln darda brakr ve delilik
hrkasn srtna geirir806.
Beyitte kil ve del kelimelerinde anlamca tezat sanat bulunmaktadr.
804
CANKURT, agm, s. 337
805
806
451
.

3. Zhid al-y mescid ider ben hev-y dost

Nin alar bu oru yolumdan yayuban
Zhid sal-y mescidi der, ben hev-y dost. Nin bu togru yolumdan
yayuban salar.
Sal (a.i.) : 1. cuma namaznda ve baz yerlerde cenazeye armak
iin minarelerde okunan salvat 2. meydan okuma, kendine gvenen varsa ksn!
diye barma 3. bir mahalle ocuklarnn, baka bir mahalle ocuklaryla ta
kavgalarna kmalar 4.tas. mevlevlerde canlar namaza, yemee, mukabeleye
armalar
Zahid (beni) mescide arr, ben (onu) aka (arrm). Neden bu doru
yolumdan beni dndrmeye alr?
Allahn buyruklarn yerine getirmekle beraber pheli eylerden kanan

zhid, dini konularda derinlere inmesini bilemeyen, d kabuunda kalan, anlay kt
kiidir. Kendi yaptklarn doru kabul edip topluma t vererek dzen salamaya
alan zahidin karsnda daima klar bulunur807. Beyitte yine cenneti umarak
ibadet yapan zhid, air mescide armaktadr. air ise zahidin tam aksine, onu aka
davet etmektedir.
Daha nce belirtildii gibi, rind olan n sevgiliye ulamada kulland tek
ara aktr. Ak olmadan bu yola girilmez, girilse bile devam edilmez. Doal olarak
ak inkr eden zhid bu durumdan anlamaz. air, beyitte doru yolun kendi yolu
olduunu belirtmekte, zahidin kendisini yanl yola ekmeye almasnn beyhde
olduunu vurgulamaktadr.
Beyitin ikinci dizesinde sorulan soru ile istifham; zhid, sal-y mescid
.
807
PALA, age, s. 531
452

4. B-r devleti girev itmi melmete

Bulmayalar bu dnyede ill gir beni
B-r devleti melmete girev itmi. Bu dnyede ill gir beni bulmayalar.
Girev (f.i.) : rehin

Melmet (a.i. levmden) : ayplama, knama; azarlama, kma
Gir (t.zf.) : 1. yine, tekrar, bir daha, sonra 2. artk 3. baka, gayri
Arsz, mutluluu knanmaya rehin etmi. Bu dnyada bir daha beni

bulamasnlar.
Knanma, ayplanma, ktleme anlamlarna gelen melmet, tasavvufta

selameti terk etmek demektir. Yani, halk hak yola davet eden kiinin, knayanlarn
knamasndan, karalamalarndan ekinmeden doru yolda yrmeye devam
etmesidir808.
Bir nceki beyitle beraber dndmzde air, zahidi aka, yani doru yola
davet etmiti. Bu beyitte zahidi arsz olarak niteleyen air, zahidin kendisini
knadn belirtmektedir. Nam ve namustan elini ykad iin knanmann kendisini
etkilemediini, doru yolda olduu iin sevgiliye vuslatn ok ksa bir zamanda
gerekleeceini ifade eden air, vuslattan sonra kendisini bu dnyada
bulamayacaklarn, yani akta fen olacan iaret etmektedir.
Beyitte b-r kelimesi ile zhid kastedildii iin ak istiare sanat
bulunmaktadr.
5. Nms yile opraa nm arb in

Virdm da ne oda alsar bu u beni
808
ULUDA, age, s. 241
453
arb in nms yile nm topraa virdm. Bu su beni dah ne oda salsar.
arap iin namusu yele, an topraa verdim. Bu su beni daha nasl atelere
salacak?
airin beyitte belirttii arap, ilhi ak arabdr. Tasavvufta ieni knanmay

gerektirecek hal ve hareketlere sokan cokun ak halleri demek olan arap, ak,
muhabbeti, vecdi temsil eder809. Knanmadan, karalanmadan ekinmediini bir
nceki beyitte ifade eden air, bu beyitte ak iin nam ve namusu terkettiini
belirtmektedir. nk nam ve namusa tercih ettii ak, onu daha nice atelerde
yakacaktr.
Akn airi atelere atmas, onun ham iken pieceini gstermektedir. Zaten
ak ateiyle yanmaktadr. Bu ak ateiyle srekli yanmak, onu vuslat yolunda
olgunlatracak, kamil bir insan olmasn salayacaktr. air bir baka beytinde yle
demektedir:
eyhyi ky- melmetde nin itmek in
Virrz r yile nm u nin ile bile
D. 161-7
Ak yolunda nam ve namusa yer yoktur. Bu yzden air, nam ve namus
derdinden vazgemitir.
Beyitte yel, toprak, su ve od kelimeleriyle anasr- erbaann drt unsurunun
da kullanlmasnda tenasp sanat bulunmaktadr. Ayrca yile virmek, topraa
virmek, oda salmak deyimlerinin kullanlmasnda irsal-i mesel; yile-virdm, arap-
su kelimelerinde leff ner-i mretteb; nmus ve nm kelimelerinde cinas sanat
yaplmtr.
6. Iu ehdiyem anem silme anum

an yudup lmiem gine an ile yu beni
809
ULUDA, age, s. 327
454
Sanem, kun ehdiyem, kanum silme. Kan yudup lmiem, beni gine kan
ile yu.
Ey gzel, ben senin aknn ehidiyim, kanm silme; kan yutarak lm

n, yine kan ile yka.
Beyitte sevgiliye seslenen air, ak ile ehit olduunu bu yzden kann

silmemesini sylemektedir. Kendisini ak yolunda ehit den biri olarak
nitelendiren air, kanm silme diyerek, ehitlerin ykanmadan defnedilmesine
gnderme yapmaktadr. Peygamber Efendimiz (s.a.v.): "ehitleri ykamaynz.
nk her yara ve her kan damlas kyamet gn etrafa misk kokusu
yayar810." buyurmutur.
Yine ikinci dizede ykanmak istememesinin sebebini kan yutarak lmeye
balayan air, sonu olarak kan ile ykanmak istemektedir. Kan yutarak lmek ok
strapl bir ekilde lmek demektir. Bu yzden air, ne kadar strap ektiinin
nianesi olan kanlarn su ile temizlenmesi taraftar deildir. Ayrca vcudundaki
kanlar onun ehitlik almetidir.
Beyitte sanem diyerek seslenilen kiinin sevgili olmasnda ak istiare ve
nida; kan yutmak deyiminin kullanlmasnda irsal-i mesel; kan kelimesinin tekrar
edilmesinde tekrir; ehidiyem, lmiem, kan ve yu kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
7. ey omad n mey ma etegini

Rsvy- al iderse aceb mi bu beni
Bu h beni rsvy- halk iderse aceb mi? n eyh mey mauk eteini
komad.
810
http://www.sevde.de/islam_Ans/C/cenaze.htm, (26.05.2015)
455
H (a.h.i.) : 1. Allah 2.i. snma, yalvarma 3.n. gaibe hitab olarak
ehsa da sylenir: hu, nerdesin! gibi.
Bu huy beni halk iinde rezil ederse buna alr m? nk eyh arab ve
sevgilinin eteini brakmad.
Gazelin son beytinde air, ne ilhi aktan ne de sevgiliden vazgetiini

belirtmektedir. Bu durumun kendisini halk iinde rsva edeceini bildiini, ama
buna armadn belirten air, gazelin genel temasn son beyit iinde ele
almaktadr.
lk beyitlerden itibaren zhid ile arasndaki mnasebetten, melametten, nam
ve namusu terkediten bahseden air, tm bunlarn neticesinde halk iinde
knanacandan haberdardr. Ancak bundan tr ekinmeyeceini belirten air, ne
ak arabndan ne de sevgiliden vazgemeyeceini sylemektedir.
Beyitte aceb mi kelimesi ile istifham; mey, muk, rsv-y halk
kelimeleriyle ise tenasp sanat yaplmtr.
2.2.47. GAZEL 47811
1. o-rmn alnur nz ile ol serv-i seh

Ger itse n'ola bustnumuza gh geh
2. Ne yz ile grelm yzini biz ullar kim

Terk lup iremez gerdine ehler klehi
3. anem luf iiginde iderz ey li'llh

Redd elin unma ciger pr-gher dest teh
4. Ne var ilde adumuz rindise v u mest

ehr yrnlarnu kr ki yodur gnehi
811
BLTEKN, age, s. 235
456
5. Dehr-i pr-ahrda mihr ile vef yodur h
Bir nefes cmdur anca gl rmgehi
6. ara ekker kemre yriye mutc

Blble cevr gle r zih devr zih
7. Hele ey u apudan gzet isn u kerem

Ki kemn bendesidr mlk-i cihn pdiehi
erh
1. o-rmn alnur nz ile ol serv-i seh

Ger itse n'ola bustnumuza gh geh
Ol serv-i seh nz il ho-hrmn salnur. Gh geh bustnumuza gzer itse

nola?
Hrmn (f.s.) : 1. salna salna, naz ve eda ile yryen 2.zf. salna
salna, salnarak
Serv-i seh: doru bym iki daldan ibaret selvi
Gzer (f.i.) : 1. geme, gei 2.s. geen, geici
Gh (f.e.) : 1. zaman bildiren edat 2. yer bildiren edat 3.zf. arasra,
kimi, baz
Geh (f.zf.) : bazan, arasra
O dzgn boylu selvi naz ile salna salna yrr. Arasra bahemizden de
gese ne olur?
Sevgilinin boyu iin hem benzeyen hem de benzetilen olarak kullanlan selvi,
beyitte de olduu gibi mecz-i rf yoluyla divan iirinde boy iin kullanlan
457
unsurlarn banda gelmektedir. Selvinin hafif rzgarla saln klara sevgilinin
yryn hatrlatr812.
Beyitte air sevgiliyi selviye benzetip, bu selvinin bahede ahenkle
sallandn, yani sevgilinin bahede salna salna yrdn sylemektedir. kinci
dizede, sevgilinin kendi bulunduu baheyede gelmesini isteyen air, Arada bir
bizim baheye de gelip salnsa ne olur? diye serzenite bulunmaktadr.
Beyitte sevgilinin selviye benzetilmesinde ak istiare ve tebih; selvinin
kiiletirilerek salnan sevgiliye benzetilmesinde tehis ve tebih; ikinci dizedeki
nola sorusunda istifham; ho-hramn, serv-i seh, bustn, salnur kelimelerinde
2. Ne yz ile grelm yzini biz ullar kim

Terk lup iremez gerdine ehler klehi
ehler klehi terk klup gerdine iremez kim biz kullar yzini ne yz ile
grelm.
Kleh (f.i.) : 1. klah, (eskiden) baa giyilen ucu sivri veya yksek
balk, baa giyilen ey
Gerd (f.i.) : 1. toz, toprak 2. tasa, gam, keder
Padiahlar (bile) klah terkedip yoluna ba koyamazlarken, biz kullar hangi

yzle senin yzne bakalm?
Brakmak anlamnda Arapa bir kelime olan terkin, tasavvufta, terk-i

dnya, terk-i ukb, terk-i hest ve terk-i terk olmak zere drt ekli vardr. Terk-i
dnyada, zhid btn dnya nimetini ahiret iin terk eder. Terk-i ukbda, rif,
cemli temaa iin cennet nimetlerini terk eder. Terk-i hestde, salik kendi varln
812
PALA, age, s. 436
458
terk edip Hakta fani olur. Terk-i terkte ise artk kmil rif terki de terk edip
aklndan terk kavramn siler813.
Ayn zamanda, tasavvuf bir terim olarak klah dilimi anlamna da gelir.
Edhem dervilerinin talar drt terkli olup bunlar dnyay, ahireti, varl ve terk
etmeyi simgeler. Bu yzden terk, airler tarafndan beyitlerde her iki anlama gelecek
ekilde kullanlr814.
air de beyitte terk mevzusuna ironik bir ekilde yaklamaktadr815.
Kullarna rnek olmas gereken padiahlarn klahlarndan, yani dnya, ahiret, varlk
ve terkten vazgeip de yola ba koymadklarn, sevgilide kendilerini yok
etmediklerini, kendisi gibi ciz kullarn bunun bir rneini gremediini
belirtmektedir. Bir baka beyitinde de yle demektedir:
Ol garb olmaya kim ehr diyr eyleye terk
Mkil oldur ki klar kullarn h garb
(.D. 6/3)
Beyitin ilk dizesinde sorulan soruyla istifham; yz kelimesinde tekrir; terk
klup, ehler, kullar ve kleh kelimelerinde ise tenasp sanat yaplmtr.
3. anem luf iiginde iderz ey li'llh

Redd elin unma ciger pr-gher dest teh
Sanem, lutf iiginde eylillh iderz. Cier pr-gher dest tehi redd elin
sunma.
eylillh: Allah iin bir ey demek, Allah Teala'nn ikramyla bir

eyi taleb etmektir.
813
ULUDA, age, s. 353
814
PALA, age, s. 487
815
459
Ey put gibi gzel sevgili, ihsan, ba (yeri olan) eiinde Allahn ikramyla
bir eyler talep ediyoruz. Cierimiz cevher dolu, elimiz bo, (bizi kapndan) geri
evirme.
Beyitte sevgiliye seslenen air, Allah rzas iin kapsna gelip dua ettiini ve
sevgiliden kendisini kapsndan geri evirmemesini istemektedir. Cefakr olan
sevgiliden istenen her hangi bir istein geri evrilme olaslnn olduunu bilen air,
Allah iin istiyorum diyerek sevgiliye seslenmekte, red elini sunmamas iin
yalvarmaktadr. Nitekim Latif ismi sfatyla mutlak ikram sahibi olan Allahtr.
Kulun da kendisine bahedilen ikramlardan dier kullara ltfetmesi gereklidir.
kinci dizede cierindeki kanlar krmz cevherlere benzeterek sevgiliye
halini arz eden air, elinde bir eyin bulunmadn sylemektedir. Sevgili beyitte
mrid de olabilir. nk tasavvufta kan, maddiyat temsil etmektedir. air elinde
maddiyattan baka bir ey bulunmadn, maneviyt ynnden en ufak bir ey
kazanabilmesi iin eyhinden kendisini reddetmemesini istemi olabilir.
Sanem kelimesinde ak istiare ve nida; cier kannn cevhere
benzetilmesinde tebih sanat bulunmaktadr.
4. Ne var ilde adumuz rindise v u mest

ehr yrnlarnu kr ki yodur gnehi
lde adumuz uk u mest v rindise ne var? kr ki ehr yrnlarnun gnehi

yohdur.
Yrn (f.i. yrn c.) : dost
ehirde admz k, sarho ve rindse ne var? kr olsun ki ehirdeki

dostlarn gnah yoktur.
Beyitte air kendisini rind, k ve mest olarak nitelendirmektedir. klk ve

mestlik zaten rindliin vasflarndandr. Daha nce de belirtildii zere, zahidin
460
karsnda yer alan rindler kendilerini gerek k ve ak sarhou olarak
gstermektedirler. air de bir rind olarak ehirde adnn rind, k ve mest olarak
anlmasna almayacan, zaten ak ile mest olduunu sylemektedir.
kinci dizede kendisine rind, k ve mest diyen dostlarnn gnahlarnn
olmadn syleyen air, ehirde adnn rind olarak kmasnn iftira olmadn
belirtmektedir. nk kendisi gerekten rind, k ve mesttir. Bylelikle evresinde
kendisine bu adlar koyanlar iftira atmadklar iin airin gznde gnahszdrlar.
Beyitte ilk dizede ne var kelimesiyle soru sorulduundan istifham; ehr, il
yrn ve rind, k, mest kelimelerinde ise anlam bakmndan tenasp sanat
bulunmaktadr.
5. Dehr-i pr-ahrda mihr ile vef yodur h

Bir nefes cmdur anca gl rmgehi
Dehr-i pr-kahrda h mihr ile vef yohdur. Gnl rmgehi ancak bir nefes
cmdur.
rmgeh (f.b.i.) : dinlenilecek yer, dinlenme yeri
Kahrla dolu dnyada hi sevgi ve vefa yoktur. Gnln dinlenme yeri sadece
bir nefeslik araptr.
Kahr dolu dnyann geiciliini vurgulayarak bu fani lemde hi sevgi ve

vefann olmadn syleyen air, gnln dnya kahrndan bir an olsun arndran
eyin arap olduunu sylemektedir.
Beyitte geen arap, tabii ki ilh ak arabdr. k bu dnyada gariptir.
Gurbette olan n tek istei Mtu kable en-temutu, yani lmeden nce lme
srrna vasl olmaktr816. aire gre, beyitte bu srra vasl olmann ilk adm ilhi ak
816
BLGN, Azmi, Osmanl iirinde lmeden nce lme Temi, Kubbealt Akademi Mecmuas, s.
142, yl 36/2, stanbul 2007, s.42-53.
461
arabndan yudumlamaktr. Daha sonra bu arabn verdii sarholukla aldatc
dnyann geici megalesi unutulur ve gnl safaya kavuur.
Beyitte cm ile kastedilen kadehin iindeki arap olmas dolaysyla mecz-
mrsel sanat bulunmaktadr.
6. ara ekker kemre yriye mutc

Blble cevr gle r zih devr zih
Karga ekker kemre yriye. Tt blble cevr gle muhtc. Hr zih, devr
zih.
Zih (a.e.) : 1. ne gzel, ne ho 2. ferin, bravo
Karga ekeri kemirsin, yrsn. Papaan (ekere) muhta (kalsn.) Blble

eziyet, gle diken (kalsn.) Ne ho (ne gzel) dnya.
Bir nceki beyitte dnyann kahr dolu olduunu syleyen air, bu beyitte de
bu kahr yuvasndaki adaletsizlikleri sralamaktadr. Bunlardan ilki, kargann ekeri
yemesi, tutnin ekere muhta kalmasdr. Daha nce de belirtildii gibi, tt eker ile
beslenen bir kutur. Ancak beyitte ekeri yiyen, tt ile karlatrlan kargadr.
Divan iirinde karga, irkin sesi ve konuamama zellii ile genellikle
beyitlerde tut ile karlatrlr817. Beyiti dier beyitlerle beraber dndmzde,
adil olmayan dnyada hak etmeyenlerin, hak etmedii nimetlere kavutuu gibi bir
sonu karabiliriz.
Bir dier adaletsizlik ise blbln eziyete, gln de dikene maruz kalmasdr.
ok kullanlan mazmunlardan biri olan gl-blbl mazmununda, blbln devaml
gln akyla terennm ettiini, eziyet ektiini, gln dikenleriyle barn
paraladn daha nce belirtmitik. Blbl timsal ettii iin, aire gre iinde
gerek ak barndran kiinin cevr grmesi adil deildir.
817
CEYLAN, age, s. 143
462
Ve son olarak gln dikeninin olmas.. Burada Allahn ceml ve cell
sfatlarna gnderme yaplm olabilir. Gln bile dikene sahip olmas, cell olmadan
cemlin olmayacann gstergesidir. Beyitte bunlar sralayan air, ironiyle birlikte
Ne ho dnya! demektedir.
Beyitte karga, tt, blbl, gl, hr kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
7. Hele ey u apudan gzet isn u kerem

Ki kemn bendesidr mlk-i cihn pdiehi
eyh hele u kapudan ihsn u kerem gzet. Ki mlk-i cihn pdiehi kemn
bendesidr.
Kemn (f.s.) : 1. ok az 2. pek kk
eyh hele u kapdan iyilik ve cmertlik gzet. nk cihan padiah (bile)

(Onun) kuludur.
Gazelin bandan itibaren ciz, k, rind ve mest olarak sevgilinin eiinde

dua eden, dnyann kahrla dolu ve adaletsiz bir yer olduunu belirten air, son
beyitte aksettirmek istedii dnceyi ortaya koymaktadr. Bu dnyada ihsan ve
kerem beklenmesi gereken tek kii, sevgili, yani Allahtr.
Bu dncesiyle air, insanlara kar bak asn ortaya koymaktadr. Hatta,
bu insanlar iinde padiah bile bulunmaktadr. Mlk- cihn pdiah ve kemn
bende kelimelerini birlikte kullanan air, bu iki kelime arasndaki tezattan
yararlanarak, dnya malnn tmne sahip olan bir kiinin bile, Allahn ciz bir kulu
olduunu vurgulamaktadr.
Beyitte belirtilen cihan padiah, gerek anlamda padiah veya gnln
padiah olan meczi sevgili olabilir. Hangisi belirtilse belirtilsin, aire gre bu
kiiler de Allahn kuludur. Dolaysyla Allahn kuluna minnet etmektense,
Yaradana yzn dnmek daha akllcadr.
463
Beyitte airin kendisine seslenmesinde tecrid; padiah ve bende kelimelerinde
tezat sanat bulunmaktadr.
2.2.48. GAZEL 48818
Fal Faln Fal Faln
1. n yzi vaf blble ddi

B arasna ulule ddi
2. Yaa lufn lle gerdi

Glen iinde gl gle ddi
3. Zlfi v lin her ki gre dir

Snbl-i ter u flfle ddi
4. h meger kim cn dilemidr

Uda benem dir ul ula ddi
5. Dil-bere ull bizlere ly

aydar'a dmet dldle ddi
6. Def-i mell idemedi blbl

imdi imz ml mle ddi
7. Lebleri cmn syledi ey

e afdan ulule ddi
erh
818
BLTEKN, age, s. 224
464
1. n yzi vaf blble ddi
B arasna ulule ddi
Bag arasna gulgule ddi. n yzi vasf blble ddi.
Gulgul (a.i.) : 1. grlt, amata; barp arma
Bahe iinde velvele koptu. nk yznn vasf blble dt.
Gl-blbl mazmunu kullanlarak yazlan beyitte air, gln yzn gren

blbln bahedeki halini aklamaktadr. Blbln n, gln ise sevgilinin
timsali olduunu daha nce belirtmitik. Gl, sevgilinin yz ve yanana benzeyen
veya benzetilen olarak kullanlan unsurlardan biridir. emen iinde gl gren
blbl, baheyi inlemeleriyle velveleye vermitir.
Gulgul, kularn bir azdan feryd etmeleri, tmeleridir819. Beyitte ban
barp armayla dolduunu belirten air, gln akyla terennm eden sadece bir
blbl olmadn vurgulamaktadr, yani kendisi hari, sevgiliye k daha birok kii
vardr.
Beyitte gulgule ve blble kelimeleri arasnda cinas bulunmaktadr.
2. Yaa lufn lle gerdi

Glen iinde gl gle ddi
Lle yana lutfn gerdi. Glen iinde gl gle ddi.
Lle, yanann gzelliini verdi. Gl bahesi iinde gl, hemen glmeye

balad.
819
ONAY, age, s. 263
465
Divan iirinde sevgilinin yana renginden dolay lleye benzetilir820. Beyitte
lle, emende kendisine benzetilen unsuru, yani sevgilinin yanan vmektedir.
emenin bir dier unsuru olan gl de, llenin bu medhini duyduktan sonra glmeye
balamtr.
Gln glmesi, almas anlamndadr. Bu almann sebebi, gln sevgilinin
yanan kskanmasndan dolaydr. Nitekim sevgilinin yz ve yanana benzeyen
ve benzetilen unsurlardan biri de gldr.
Beyitte lle, gl, glen kelimelerinde tenasp; gl kelimesinin her iki anlam
da kastedildiinden tevriye; lle ve gln kiiletirilmesinde tehis ve tebih; gl
kelimesinin tekrar edilmesinde ise tekrir sanat bulunmaktadr.
3. Zlfi v lin her ki gre dir

Snbl-i ter u flfle ddi
Her ki zlfi v hlin gre, snbl-i ter u flfle ddi dir.
Flfl (a.i.) : karabiber
Her kim san ve benini grse, taze snbl (gibi salar) u karabibere dt
der.
Sevgilinin yzndeki benini ve bu benin zerine gelen salarn grenlerin,

smbl karabibere dt diyeceini syleyen air, sevgilinin salarn smble,
benini ise karabibere benzetmektedir.
Divan iirinde karabiber, kk ve siyah tomurcuklarndan dolay, sevgilinin
beni iin benzetilen olarak kullanlr821. Yine iirin vazgeilmez unsurlarndan biri
olan smbl ise rengi, kokusu ve dank grnmyle sevgilinin sa iin benzeyen
ve benzetilen olarak kullanlr822.
820
KARTAL, age, s. 68
821
BAYRAM, Yavuz, Divan iirinde Tarmsal rnler, Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi,
zel Say, Ankara 2007, s. 5
822
PALA, age, s. 451
466
Beyitte zlf-snbl, hl-flfl kelimeleri arasnda leff ner-i mretteb; yine
bu kelimeler arasnda tenasp bulunmaktadr.
4. h meger kim cn dilemidr

Uda benem dir ul ula ddi
Meer kim h cn dilemitir, uda benem dir. Kul kula ddi.
Meer pdiah can dilemitir, (herkes) te o benim! dedii iin kul kula
dt.
Beyitte padiah sevgili, kullar ise onun klardr. Sevgili yine can almak
istemekte, etrafndaki klar da, sevgilinin yolunda can vermek iin, tabiri caizse
can atmaktadr. Herkes can sunmaya en layk kiinin kendisi olduunu syledii iin,
yaanan anlamazlktan dolay da airin tabiriyle kul kula dm, yani birbirine
girmitir.
Beyitte anlam bakmndan ah ve kul kelimelerinde tezat; ahtan kastn
sevgili olmasnda ak istiare bulunmaktadr.
5. Dil-bere ull bizlere ly

aydar'a dmet dldle ddi
Dil-bere kullk bizlere lyk. Haydara hdmet dldle ddi.
Dldl (a.i.) : Hz. Muhammedin Hz. Aliye verdii kr katr 2. kirpi
Gnl alan gzele kulluk etmek bizlere gredir. Hz. Aliye hizmet etmek de
katra dt.
467
Beyitte Haydar ve dldl kelimelerini kullanan air, Hz. Ali ve atna
telmihte bulunmaktadr. Haydar, Peygamber Efendimizin amcasnn olu, damad
ve drdnc halifesi olan Hz. Alinin nvanlarndan biridir. Haydar, Arapa arslan
manasna gelmektedir.823.
Dldl ise, Peygamber Efendimizin ester cinsi katrnn addr. Gazveleri
esnasnda hep dldle binen Peygamberimiz, daha sonra bu at Hz. Aliye hediye
etmitir. Hz. Alide halifelii dneminde bu ata binmi ve hariclerle savamtr.
Cesur bir hayvan olan dldl, uzun yaamtr824.
Bir nceki beytin devamn getiren air, sevgiliye kulluun sadece kendisine
layk olduunu belirterek, kendisini dldle, sevgiliyi ise Hz. Aliye benzetmektedir.
O da dldl gibi, cesur bir ekilde ve uzun yllar sevgilinin hizmetinde olacaktr.
Beyitte dil-ber ile kastedilen sevgili olduu iin ak istiare; dil-ber-Haydar,
kullk-hidmet, bizler-dldl kelimelerinde leff ner-i mretteb; sevgilinin
Hz.Aliye, airin dldle benzetilmesinde tebih; dil-ber, Haydar, kullk, hidmet,
dldl kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
6. Def-i mell idemedi blbl

imdi imz ml mle ddi
Blbl def-i mell idemedi. imdi imz ml mle ddi.
Mell (a.i.) : 1. usan, usanma, bkma 2. sklma, sknt
Blbl sknty def edemedi. imdi iimiz araba kald.
lk beyitte gln yzn grp velveleyi veren blbl, bu beyitte hala

skntsndan kurtulamamtr. Yani k olan air, sevgiliyi grdkten sonra sknty
gnlnden def edememitir.
823
ONAY, age, s. 35
824
PALA, age, s. 141
468
Bu yzden aire tek are olarak arap kalmtr. airin bu sylemi birok
dne kap aralamaktadr. Bunlardan ilki arabn iildikten sonra insana verdii
mahmurluktur. air, arap ierek mest olmay ve skntsndan kurtulmay istemi
olabilir. Bir dieri ise, arabn sevgilinin dudana tebih edilmesidir. air, skntsn
def edecek tek eyin sevgilinin duda ve o dudaktan kan kelimeler olduunu
belirtmek istemi olabilir. Yine bir dieri ise, araba benzetilen n gzyalardr.
Vuslata eriemeyen air, kanl gzya dkeceini belirtmek istemi olabilir.
Beyitte def-i mell, blbl ve ml kelimelerinde tenasp sanat
bulunmaktadr.
7. Lebleri cmn syledi ey

e afdan ulule ddi
eyh lebleri cmn syledi. e safdan kulkule ddi.
Kulkul (a.s.) : 1. ruhu hafif, eline ayana abuk (adam) 2. bir eyin
hareketinden, deprenmesinden kan ses
eyh dudaklarnn arabn anlatt. ie mutluluktan depreip ses kard.
ok yryen at, byk ve derin deniz, avze ve savt manalarna gelen kulkul,
divan airlerince srahiden veya kabaktan ve az dar kaptan bir nesne dklrken
kan ses iin kullanlmtr825.
Beyitte byk ihtimalle meyhanede olan air, sevgilinin dudaklarn elinde
bulunan arap iesine anlatmaktadr. Daha nce de belirtildii zere, sevgilinin
dudaklar, rengi ynnden araba benzetilmektedir. Beyitte sevgilinin dudaklarnn
vasflarn dinleyen arap iesi bile zevkten depreip ses karmtr. Yani, arap
iesinin verdii tepkide mbalaa yapan air, sevgilinin duda araptan stn
tutmutur.
825
ONAY, age, s. 263
469
Beyitte sevgilinin dudann kadehe ve araba benzetilmesinde tebih; ie,
cm, saf, kulkul kelimelerinde ise tenasp vardr.
2.2.49. GAZEL 49826
Mefl Filt Mefl Filn
1. Destn olal leme ddr yeti

Nes old r as cennet ikyeti
2. Gynrdi evi tbna snin ftb

tmese zlfi syesi luf u imyeti
3. s nbvveti nefesin nesmidr

ru kermeti uy k-i vilyeti
4. Ger a ulmeti dil cna all ise

Nr cemlin d cihnu hidyeti
5. Her sar a sebzesin glen-i ayt

Her arfi sni muafnu ramet yeti
6. Elfza var nihyet ad yo cemline

Kim ide mntehyla beyn b-nihyeti
7. ey drime zamet ile er itmege

Bir sni kim dinilmeye bi ylda yeti
erh
.

826
BLTEKN, age, s. 239
470
1. Destn olal leme ddr yeti
Nes old r as cennet ikyeti
Didr yeti leme destn olal, hr kssas cennet hikyeti nesh old.
Nesh (a.i.) : 1. fesih ve lavetme, kaldrma, hkmsz brakma 2.

Kurn- Kermin sonda gelen bir yetinin, nce gelmi bir yetteki hkm
deitirmesi, kaldrmas 3. bir eyin suretini, aynn karma, bir eyi kopya etme 4.
Hoca mmddn-i Yakut-i Mstasamnin icdettii yaz usul.
Yznn yeti leme destan olduundan beri, hri kssas ile cennet hikayesi
hkmn yitirdi.
Sevgilinin gzelliinin byk bir blmn oluturan didr, yani yz

tasavvufta Allahn tecellisi yerine kullanlr. Yz gzellii, Allahn aksinden
ibarettir. Yzn beyitteki gibi yet olmas da, onun ilhi srlar tamasyla
alakaldr827.
air beyitte sevgilinin yz yetinin leme destan olduundan beri, yani
insanlarn aznda destan misali anlatldndan beri, cennet hikyesi ve hri
kssasnn geerliliini yitirdiini belirtmektedir.
Gzel kokulu maddelerden yaratldna inanlan hri, divan iirinde
genellikle sevgili ile mukayese edilen cennet kzdr. k iin sevgili bu cennet
kzlarndan biridir828. Yine cennet, iirlerde sevgilinin saray, bahesi, mahallesi
ksaca onun bulunduu yerdir829. air, beyitin ikinci dizesinde cennet ve huri
kssalarnn hkmn yitirdiini syleyerek sevgiliyi hri ve cennetten stn
tutmaktadr.
Beyitte yzn yete benzetilmesinde tebih; yet, hr, cennet ve nesh
827
PALA, age, s. 131
828
PALA, age, s. 234
829
PALA, age, s. 102
471

2. Gynrdi evi tbna snin ftb

tmese zlfi syesi luf u imyeti
Zlfi syesi lutf u himyet itmese ftb hsninn evki tbna gynrdi.
Gynmek (t.f.) : 1. yanmak
Eer san glgesiyle ltfedip korumasayd, gne, gzelliinin parlaklnn

evkiyle yanard.
San glgeye tebihi, rengi dolaysyladr. Sevgilinin parlak yz gne gibi

olunca, etrafndaki siyah salar da glgeye benzetilir830.
air beyitte sevgilinin salarnnn ltfu ve himmetiyle gnein yanmadn
belirtmektedir. Salarn bu durumdaki inayeti, gne gibi parlak olan yz
rtmesidir. air, eer sevgili salaryla yzn rtmeseydi, gne sevgilinin
yznn parlaklyla yanard diyerek hem hsn-i talil yapmakta hem de mbalaa
ile sevgilinin yznn parlakln ve yakcln gneten stn tutmaktadr.
Beyitte sye- ftb, tb kelimelerinde anlam bakmndan tezat; ftb ve tb
kelimelerinde cinas; sevgilinin yznn gnee, salarnn glgeye benzetilmesinde
tebih; yine san ltfedip himaye eden bir kii olarak kiiletirilmesinde tebih ve
tehis; ftb, tb, sye, zlf, gynrdi kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
3. s nbvveti nefesin nesmidr

ru kermeti uy k-i vilyeti
s nbvveti nefesinn nesmidr. Hzrun kermeti suy hk-i vilyeti(dir).
Nbvvet (a.i. nebeden) : neblik, peygamberlik, Tanr habercilii

830
472
Kermet (a.i.c. kermt) : 1. kerem, ba 2. ikram, arlama 3.
vellerin lzumu nnda gsterdikleri fevkalde hal 4. ermiesine yaplan i, hareket,
sylenen sz veya fikir
Vilyet (a.i.c. vilyt) : 1. bir eyi kudretle elde etme 2. birine kefil
olma 3. dostluk, muhabbet 4. il
snn peygamberlii(ne iaret) (Allahn) nefesinin yelidir. Hzrn suyu

(bulma) kerameti, Allahn kudretine (iarettir).
lk beyitte air, s, nbvvet ve nefes kelimeleri ile birlikte Hz. sann

doumuna ve nefesiyle lleri diriltmesi mucizesine telmihte bulunmaktadr.
Kurnda Meryem ve l-i mran srelerinde anlatlan Hz. sann doumu phesiz
Allahn varlna ve yansra Hz. sann peygamberliine delildir.
Hz. Meryem, bir gn ibadetle megulken Cebrail bir delikanl sretinde ona
grnr. Kendisine kt sfatlardan bir olan sahibi olacann mjdesini verir. Bu
ocuun babasz olarak Allahn kn emri ile olacan ve adnn da sa olacan
syler. Daha sonra Meryeme fleyerek ayrlr831. Bir ikincisi ise, Hz. sann
nefesiyle lleri diriltme mucizesidir.
kinci beyitte ise, Hzrn b- hayat bulmasna telmih yaplmtr. Hz. Musa
dneminde yaam ve peygamber olmas muhtemel, hikmet ve ilim sahibi bir
ahsiyet olan Hz. Hzrn Hz. Musa ile olan maceras Krnda Kehf sresinde
anlatlr. Bu macerada geen Mecmeul-Bahreyn, yani iki denizin kavutuu yer,
slam kltrnde iene lmszlk veren b- hayat olarak dnlmtr. Bir de
daha nce de belirtildii gibi lyas, Hzr ve skenderin zulmt leminde b- hayat
arama efsanesi bulunmaktadr. airin burada belirttii zere, Hzrn b- hayat
bulma kerametini gstermesi Cenb-i Hakk'in kudretinin gstergesidir. Yani beyti
genel olarak topladmzda Hz. snn peygamberlii ve Hz. Hzrn kermetleri
Allahn nefesinin ve velayetinin bir nianesidir.
Beyitte s, nbvvet, nefes, nesm kelimelerinde ilk, Hzr, su, kermet, ve
velyet kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
831
KALKIIM, Muhsin; OKUMU, mer, Klasik Trk iirinde Hz. sa Mazmunu, Yamur
Dergisi, http://www.yagmurdergisi.com.tr/archives/konu/klasik-turk-siirinde-hazret-i-sa-mazmunu,
(28.05.15)
473
.

4. Ger a ulmeti dil cna all ise

Nr cemlin d cihnu hidyeti
Ger sa zulmeti dil cna dall ise cemlinn nur d cihnun hidyeti(dir).
Dall (a.i.) 1. doru yoldan sapma 2. Fels. sapn

Hidyet (a.i.) : 1. Hak yoluna, doru yola klavuzlanma 2. erkek ad
Eer sann karanl gnl ve canm yoldan saptrrsa, yznn nuru iki
cihan (da) doru yola getirir.
Divan iirinde san renginden dolay karanla benzetildiini, yzn ise

gnee ve aya tebihinden dolay nur kayna olduunu daha nce belirtmitik. air
beyitte sevgilinin sann karanlnda gnlnn ve cannn doru yoldan
sapabileceini, ancak yznn nurunun yolunu aydnlatp iki cihanda da kendisini
hidayete erdireceini belirtmektedir.
Sa tasavvufta kesret, yz ise vahdet olduu iin, air kesret olmadan vahdet
olmayacan vurgulamaktadr. Slik dnyada kesrete ulamadan vahdeti elde
edemez. Kesret yolunun nihayetinde eritii vahdet, onu hem dnyada hem de
ukbada hidayette klacaktr.
Beyitte san zulmete, yzn nura benzetilmesinde tebih; zulmet-nr, dall-
hidyet kelimeleri arasnda anlam bakmndan tezat; zulmet-nr, dall-hidayet
kelimelerinde leff ner-i mretteb; zulmet, sa, nr, ceml, dall, hidayet kelimeleri
arasnda ise tenasp sanat bulunmaktadr.
5. Her sar a sebzesin glen-i ayt

Her arfi sni muafnu ramet yeti
474
Hatt sebzesinn her satr glen-i hayt, hsni mushafnun her harfi rahmet
yeti(dir).
Ayva tylerinin her satr, hayat glbahesi, gzelliinin mushafnn her harfi
(ise) rahmet ayetidir.
air, beyitte hem sevgilinin ayva ty hem de izgi, yaz anlamna gelen
hatt kelimesini tevriyeli kullanmtr. Kelimenin ayn zamanda yaz anlamna
gelmesiyle, bir yazya benzeyen ayva,tyleri yanak sayfas zerine yazlm olarak
ele alnr832. Rengi dolaysyla yeil olan ayva ty yazsnn her satr, aire gre gl
bahesi grnmndedir. Hi phesiz burada baheyi renklendiren gl de sevgilinin
yanaklardr.
kinci beyitte ise sevgilinin gzellii mushafa benzetilmitir. Gzelliin
mushafa benzetilmesinin altnda, yzn ve yanan mushafa benzetilmesi
yatmaktadr. Ayva tyleri yzn etrafndaki haliyle bu mushafn tefsiri; dudak ise
sure-i Kevserdir. Ayn zamanda mushafn okunmak zere almas, her zaman kraat
edilmesi ve deiik ekillerde sslenmesi gibi sebeplerde bu tebihin meydana
gelmesinde nemlidir833.
air bu mushafn her harfinin rahmet yeti olduunu sylemekte, Biz seni
lemlere rahmet olarak gnderdik834. yetine gnderme yapmaktadr.
Beyitte sevgilinin ayva tynn yazya, gzelliinin ise mushafa
benzetilmesinde tebih; hatt, satr, harf, Mushaf, rahmet ve yet kelimelerinde ise
6. Elfza var nihyet ad yo cemline

Kim ide mntehyla beyn b-nihyeti
832
PALA, age, s. 216-217
833
TOLASA, age, s. 146
834
Kurn- Kerm, Enbiy Sresi, (21/107)
475
Elfza nihayet var cemline had yok. Kim b-nihyeti mntehayla beyn
ide.
Elfz (a.i. lafzn c.) : kelimeler, szler
Sylenecek szlerin sonu var ama yz gzelliinin sonu yok. Kim sonsuzu
son ile aklayabilir?
Beyitte cemlin bir hududu, sonu olmadn, ama onu methedecek, anlatacak
szlerin nihayetinin olduunu belirten air, iirin snrl oluuna dikkat ekmektedir.
Nitekim bir k iin, sevgilinin gzelliini tam teekkl aklamak mmkn
deildir. Gzelliin i dnyada tecrbe edilmesi, beraberinde bir snrll da
getirmektedir835.
Tasavvufta, n srarl istek ve arzusu zerine mukun kemalleri izhar
etmesi anlamna gelen ceml, Allahn tecellisi yerine kullanlr836. Mutlak gzel olan
phesiz ki Allahtr. Onun ezel ve ebed gzelliini aklamaya dilin imknlar
yetersiz kalr. kinci beyitte de bunun aklamasn yapan air, snrl dil imknlaryla
sonsuz olan bir eyin aklanamayacan vurgulamaktadr. Yani, usuz bucaksz
gzellii tarif etmede kullanlan szler bir yerde son bulur, szn bittii yer olur. Bu
noktadan sonra kimsenin bu gzellii aklamasna gc yetmez.
Beyitte nihyet ve mnteh kelimelerinde itikak; var-yok, nihyet, had,
mnteh-b-nihyet kelimeleri arasnda anlamca tezat; ilk dizede kullanlan nihyet
kelimesinin ikinci dizede de kullanlmasnda reddl acz ales-sadr; ikinci dizede
istifham; nihyet, had, mnteh ve b-nihyet kelimelerinde ise tenasp sanat
bulunmaktadr.
7. ey drime zamet ile er itmege

Bir sni kim dinilmeye bi ylda yeti
835
KAPLAN, Orhan; KIYAK, zgr, eyh Divannda iir Anlay, Turkish Studies -
International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C: 9/6 Bahar
2014, s. 601-619, ANKARA-TRKYE, s. 611
836
ULUDA, age, s. 86
476
eyh, zahmet ile erh itmee drime. Kim bir hsni bin ylda gyeti
dinilmeye.
Drime (t.f.) : 1. almak, kdam etmek, sebt etmek, say etmek 2.

kar karya gelmek, muhasameye girimek, arpmak, mcadele etmek
Gyet ( a.i.c. gayt ) : 1. nihayet, u, son 2.zf. ok, fazla, son derece
eyh, zahmet edip erh etmeye, aklamaya alma. nk bir gzellii bin
yln sonunda (bile) aklanamaz.
Gazelin son beyti, kendisinden bir nceki beyitin izah gibidir. Bir nceki
beyitte gzelliin hadsiz olduunu, ancak bu gzellii beyan edecek olan szlerin
kifayetsiz olduunu belirten air, bu beyitte de kendisine seslenip, o gzellii
aklamaya almamasn sylemektedir. Bunun nedeni ise, o gzelliin bin ylda
bile anlatlamayacadr. Yani airin birka beyitlik iiri gzelliin tarifinde yetersiz
kalacaktr. Gzelliin beyanna balanlmasnn ardndan bin yl gese bile, sonu
olmayan gzelliin hala anlatlacak bir eyleri olacaktr. Nitekim bki olan Allahn
vasflarnn, fani olan kullarca anlatlmas ne zaman ne de ifade edi bakmndan
yeterli olmayacaktr.
Beyitte airin kendisine seslenmesinde nida ve tecrid; bir ve bin kelimelerinde
tezat bulunmaktadr.
2.2.50. GAZEL 50837
Mefl Filt Mefl Filn
1. asa u gl yze seer-geh klle(y)i

aclet od yile vire gl-berg lle(y)i
2. Cm zre ekkerden eger amsa t- cn

and nebt la arb u piyle(y)i
837
BLTEKN, age, s. 224
477
3. Glmi vlih itdgi yitmedi zlf
Cnuma gzler da or u avle(y)i
4. Nl Furt an ki an ya gzlerm
Bar eyledi lal firuda nle(y)i
5. abr u arrum omad zlf gz

Balanuban bu ara geyben ol ala(y)
6. rn degl mi her azeli ey'n eh

rne med ider bu gn ol azle(y)i
erh
1. asa u gl yze seer-geh klle(y)i

aclet od yile vire gl-berg lle(y)i
Seher-geh klaleyi u gl yzne sasan, haclet od gl-berg lleyi yile vire.
Haclet (a.i.) : utanma, arma

Klle (f.i.) : 1. kvrck sa 2. iek demeti
Sabah vakti kvrck salarn u gl yzne sasan, utan atei gl yapran

ve laleyi yele verir.
Sevgili yine emendedir. air, ondan sabahleyin gl gibi yzne kvrck

salarn samasn istemektedir. Bylelikle bu gzellii gren emenin dier
unsurlar gl ve lle, aknlk ve utan duygularyla yanacak ve kendilerini yok
edeceklerdir.
478
Klale, ya iken rlp kuruyunca zincir eklini alan bklm bklm, lle
lle satr838. San klale oluu, onun snble benzetilmesiyle de alakal olabilir.
ekli ynyle sevgilinin salarna benzetilen snbl, demet halinde bulunan bir
iektir.
air llenin ve gln utanp kendilerini yok ettiklerini syleyerek, sevgilinin
yzn bu ieklerden stn tutmaktadr. Yine lle ve gln kendilerini yok etmeleri
de sevgilinin gzelliinin stnln kabul ettiklerini gstermektedir.
Beyitte gl yapra ve llenin kiiletirilmesinde tehis ve tebih; yile
virmek deyiminin kullanlmasnda irsal-i mesel; lleyi ve klleyi kelimelerinde
cinas; gl, gl-berg ve lle kelimelerinde ise tenasp sanat bulunmaktadr.
2. Cm zre ekkerden eger amsa t- cn

and nebt la arb u piyle(y)i
Eger ekkernden cm zre kt- cn tamsa arb u piyleyi kand nebt

kla.
Kt (a.i.c. akvt) : 1. yaamak iin yenilen ey 2. yiyecek
Eer ekerinden kadehin zerine can yiyecei damlarsa arab eker, arap
kadehini bitki yapar.
Beyitte ekker olarak nitelendirilen ey, sevgilinin azdr. Az ile eker

arasndaki benzetme yn tam olarak bilinmese de, sevgilinin aznn n aznda
deerlenmekte olduu dnldnde, azn eker olmasnn lezzeti dolaysyla
olduu ortaya kmaktadr839. air, beyitte sevgilinin eker gibi olan azndan kadeh
iine can gdasnn bir damlasyla kadehin yeillik, arabn ise eker olacan
belirtmektedir.
838
ONAY, age, s. 178
839
TOLASA, age, s. 249
479
Sevgilinin az o kadar tatldr ki ac olan arab bile tatllatrr. Kadehi
yeillie evirmesi de, onun can veren bir unsur olmasyla ilgilidir. Adeta ilkbahar
yamuru gibi tabiat canlandrr.
Beyitte ekker kelimesi ile sevgilinin az kastedildiinden ak istiare;
ekker-kand, arab-piyale ve cam kelimelerinde leff ner-i mevve; arap, piyale,
cam kelimelerinde ilk, ekker, kand ve nebt kelimelerinde ise ikinci tenasp sanat
bulunmaktadr.
3. Glmi vlih itdgi yitmedi zlf

Cnuma gzler da or u avle(y)i
Zlfnn gnlmi vlih itdgi yitmedi. Gzlern dah cnuma u havleyi

kor.
Vlih (a.s.velehden) : aakalm, arm

Havle (a.i.c. havlt) : 1. bir ii veya bir eyi baka birine brakma,
stne brakma, smarlama 2. gebelerde ve kk ocuklarda bazan grlen sara
nevinden bir hastalk 3. grmeyi nleyen, mni, hil, tahta perde, duvar gibi eyler
Salarnn gnlm artt yetmedi. Gzlerin de canma ayn eyi yapar.
Beyitte sevgilinin salarnn kendisini akna evirdiini belirten air,

sevgilinin gzleriyle de ayn eyi yaptn, zaten arm olan gnln ve cann
daha da arttn sylemektedir.
Salarn aknlk verici olmasnn nedeni airin, sevgilinin salarnda asl
olmas veya salarn rengi dolaysyla karanlk olmasndan dolaydr. air, gn gibi
parlak yzn etrafnda salnan siyah salar karsnda veya her bir savruluta dalan
gnl karsnda arm olabilir.
kinci dizede sevgilinin bununla yetinmediini gzleriyle de kendisini akna
evirdiini belirten air, sevgilinin mest olan gzlerinin gzelliini vmektedir.
Beyitte gnl, can ve valih kelimelerinde tenasp sanat bulunmaktadr.
480
.

4. Nl Furt an ki an ya gzlerm
Bar eyledi lal firuda nle(y)i
Nl Furt kan ki, gzlerm kan ya. Firkunda nleyi klal bahr eyledi.
Nil ve Fratn kan, gzlerimden akan kanl yala meydana gelmitir.

Ayrlnda inlediimden beri (gzyalarm) deniz oldu.
Beyitte gzlerinden akan kanl yalarn okluunu ifade etmek isteyen air,
Nil ve Frat nehirlerini kullanmaktadr. Msrn hayat kayna olan Nil, divan iirinin
corafyas iinde nemli bir yer tutar840. Ayn ekilde, Trkiyeden geerek Basra
Krfezine dklen Frat nehri de, iirlerde ad geen nehirler arasndadr841.
Kan aktan gzleri nedeniyle Nil ve Fratn suyunu kanl gren air, bu kan
hsl eden eyin kendi gzyalar olduunu belirterek mbalaa yapmaktadr. Yani
sevgilinin ayrlyla alayp inleyen airin gzyalar o kadar ok akmaktadr ki bu
Nil ve Frat nehirlerinin suyunu oluturmakta, daha sonra da denize karmaktadr.
Beyitte Nil, Frat ve bahr kelimelerinde ilk; kan gzm ya, firk, nle
kelimelerinde ikinci tenasp sanat bulunmaktadr.
5. abr u arrum omad zlf gz

Balanuban bu ara geyben ol ala(y)
Zlfn gzn sabr u karrum komad. Baglanuban bu kara geyben ol

alay.
840
PALA, age, s. 391
841
UZUN, Mustafa, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Frat Maddesi, C: 13, s. 33-34
481
Salar ve gz (bende) sabr ve karar brakmad. (Ben) karalar balarken, o
krmzlar (giydi).
Drdnc beyitte sevgilinin salar ve gzlerinin kendisini akna evirdiini

belirten air, bu beyitte san ve gzn artk kendisinde sabr ve kara brakmadn
belirtmektedir.
Siyahlara brnmek, matem elbisesi giymek anlamlarna gelen karalar
balamak deyimini kullanan air, hem sabr ve karar kalmad iin yas tuttuunu
belirtmekte, hem de kara ve sa kelimeleri arasnda iliki kurarak sevgilinin sann
rengine dikkat ekmektedir.
Yine, ikinci dizede kullanlan ala kelimesini tevriyeli kullanan air, hem
kara san ve gzlerin kendisinde sabr ve karar brakmayna sevgilinin
zlmediini sylemekte, hem de bir gz rengi olan ela ile sevgilinin gzlerine
dikkat ekmektedir.
Beyitte karalar giymek, karalar balamak deyiminin kullanlmasnda irsal-i
mesel; zlf-kara, gz-ala kelimelerinde leff ner-i mretteb; yine zlf, kara, gz, ala
6. rn degl mi her azeli ey'n eh

rne med ider bu gn ol azle(y)i
eh, eyhnn her gazeli rn degl mi? bu gn ol gazleyi rne medh

ider.
rne (f.zf.) : arslancasna, arslana yarar yolda
Ey ah, eyhnin her gazeli tatl deil mi? nk bugn o ahuyu arslancasna
ver.
almamzn erh edilecek son beyitinde, air aha (sevgiliye) seslenerek,

iirinin gzel olup olmadn sormaktadr. Gn gecesi sevgiliyi medhetmekle
482
geen air, bugn sevgiliyi ayr medhettiini dnmektedir. nk kendisini aslan,
sevgiliyi ise ahu yerine koymaktadr.
Ahu ve aslan arasndaki iliki, herkes tarafndan bilinmektedir. air kendisini
aslan yerine koyarak, ahu gibi sevgiliye olan ilgisini belirtmeye almaktadr. Nasl
ahu aslana tatl geliyorsa, o ahuyu aslanca ven iirler de aire gre tatl olmaktadr.
air ayrca, bu beyitle kendisini iir ormannda bir aslan niteliinde grdn de
Beyitte irin-irne, gazel, gazle kelimelerinde cinas; ilk dizede istifham;
eh kelimesinde nid; airin kendisini soyutlamasnda tecrid; sevgilinin ahuya
benzetilmesinde tebih; gazel, medh, irne ve gazle kelimelerinde ise tenasp
sanat bulunmaktadr.
Kanaatimizce de gzel olan eyhnin iirlerinin baka kiilerce de
beenildiine bir rnek olarak, Kansu Gavrnin bir beytini gstererek almamza
son vermek istiyoruz:
eyh szine irse sz Gavri aceb mi
Bu nazm- hasen belki ho slb olacakdur842
rmedise sanat-la eyhye ir

Var Trk terk it843
842
YAVUZ, Orhan, Kansu Gavrnin Trke Divan, Seluk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar
Enstits Yaynlar, Konya 2002, s. 120
843
YAVUZ, age, s. 132
483
SONU
almamz ekil ve ierik olmak zere iki cepheden inceleyeceiz:
1. ekil Ynnden
erh edilmeye allan gazellerin ounluu 7 beyitlik gazellerdir. Bu
gazellerin 38 tanesi 7 beyitlik, 6 tanesi 6 beyitlik, 3 tanesi 9 beyitlik, 2 tanesi 8
beyitlik, 1 tanesi ise 5 beyitliktir. 6. gazelde, mahlas beytinden sonra gelen beyitte
Sultan Murad vlmtr. Bunun iin mzeyyel gazele rnek olarak verilebilir.
4 mefln ile yazlan 7. gazel ve mstefln ile yazlan 16. gazel,
musammat gazellerdir. 34. gazelde redd-i matla yaplmtr. Son olarak, setiimiz
50 gazelin 39 adedi mreddef gazeldir.
Gazellerde kullanlan kafiye ve kelime veya ek halinde bulunan rediflerin
dalmlar ise ise yledir:
Kafiyeler:
-in/-n: Tam kafiye (1. Gazel; 28. Gazel; 38. Gazel )
-er/ar: Tam kafiye (2. Gazel; 6. Gazel; 21. Gazel; 36. Gazel; 42. Gazel )
-al/-l: Tam kafiye (3. Gazel)
-h/-uh: Tam kafiye (4. Gazel)
-end/-and: Zengin kafiye (5. Gazel)
-at/-et: Tam kafiye ( 7. Gazel; 13. Gazel; 23. Gazel; 30. Gazel )
-en: Tam kafiye (8. Gazel; 29. Gazel; 44. Gazel )
-ak: Tam kafiye (9. Gazel)
-l: Tam kafiye (10. Gazel)
-n: Tam kafiye (11. Gazel; 27. Gazel; 37. Gazel; 45. Gazel)
-/-a: Yarm kafiye (12. Gazel; 17. Gazel; 19. Gazel )
-n/-an: Tam kafiye (14. Gazel)
-em: Tam kafiye (15. Gazel)
-r/ur: Zengin kafiye (16. Gazel)
-r: Tam kafiye (18. Gazel; 25. Gazel)
-es: Tam kafiye (20. Gazel)
-as: Tam kafiye ( 22. Gazel)
-: Yarm kafiye (24. Gazel)
-k: Tam kafiye (26. Gazel)
484
-t: Tam kafiye (31. Gazel)
-um/-m: Tam kafiye ( 32. Gazel)
-b: Tam kafiye (33. Gazel)
-am/-m: Tam kafiye ( 34. Gazel)
-u/-: Yarm kafiye ( 35. Gazel; 46. Gazel)
-na/-ana: Zengin kafiye (39. Gazel)
-cn: Zengin kafiye (40. Gazel)
-bi: Zengin kafiye (41. Gazel)
-n/n: Zengin kafiye ( 43. Gazel)
-eh: Zengin kafiye ( 47. Gazel)
-ule/-le: Zengin kafiye (48. Gazel)
yet/-yet: Zengin kafiye (49. Gazel)
-le: Zengin kafiye (50. Gazel)
Ek halindeki redifler:
-dr: (7. Gazel) -dur: (8. Gazel)
-ler: (13. Gazel) -umuz: (18. Gazel)
-imi: (21. Gazel) -n: (28. Gazel)
-ini: (30. Gazel) -ndan: (33. Gazel)
-umuza: (37. Gazel) -na: (40. Gazel)
-dr: (44. Gazel) -i: (49. Gazel)
-(y)i: (50. Gazel)
Kelime halindeki redifler:

ola: (1. Gazel) ise anca ola: ( 2. Gazel) iy dost: (3. Gazel)
saar: (6. Gazel) olmdur: (8. Gazel) nicedr: (10. Gazel)
vaktidr: (11. Gazel) (y)ile ho geer: (12. Gazel) iniler: (14. Gazel)
olur: (15. Gazel) gr: (16. Gazel) gelr: (17. Gazel)
belrmez: (19. Gazel) diri: (25. Gazel) olsa gerek: (27. Gazel)
degl: ( 29. Gazel) bilmedm: (30. Gazel) idelm: (31. Gazel)
kandasn: (34. Gazel) bu gice: (36. Gazel) ile: (38. Gazel)
tene: (39. Gazel) getrdi: (42. Gazel) eyledi: (43. Gazel)
kohus: (44. Gazel) ola m: (45. Gazel) beni: ( 46. Gazel)
ddi: ( 48. Gazel)
485
Yukardaki gazellerde bulunan kafiye ve rediflere ilikin verdiimiz bilgiye
gre, 35 gazelde tam kafiye bulunurken, 10 gazelde zengin kafiye, 6 gazelde ise
zengin kafiye bulunmaktadr. 50 gazel ierisinde sadece kafiyesi olup redifi olmayan
gazellerin says 11, hem kafiyesi hem redifi olan gazellerin says ise 39dur. Bu 39
gazel ierisinde redifi ek halinde bulunan 13 gazel, redifi kelime halinde bulunan 28
gazel ve redifi hem kelime hem de ek halinde bulunan 3 gazel bulunmaktadr.
Kelime halindeki 28 redifin, 24 tanesi Trke, 3 tanesi (tene, iy dost, dirig) Farsa, 1
tanesi (vaktidr) ise Arapadr.
Gazellerde kullanlan aruz kalplar ise yledir:
1. Feiltn / Feiltn / Feiltn / Feiln (11 adet)
2. Mefl / Filt / Mefl / Filn (9 adet)
3. Mefiln Feiltn Mefiln Feiln (6 adet)
4. Filtn / Filtn / Filtn / Filn (5 adet)
5. Mefln / Mefln / Mefln / Mefln (4 adet)
6. Mefln /Mefln /Fln (3 adet)
7. Mstefln / Mstefln / Mstefln / Mstefln (2 adet)
8. Mefl / Mefiln / Mefl / Mefiln (1 adet)
9. Mstefln / Mstefln/ Filn (1 adet)
10. Filtn / Filtn/ Filn (1 adet)
11. Mefl / Fln / Mefl / Fln (1 adet)
12. Feiltn / Mefiln / Feiln (1 adet)
13. Mfteiln / Mefiln / Mfteiln / Mefiln (1 adet)
14. Mtefiln / Fln / Mtefiln / Fln (1 adet)
15. Mfteiln / Filn / Mfteiln / Filn (1 adet)
16. Mfteiln / Mfteiln / Filn (1 adet)
17. Fal / Faln / Fal / Faln (1 adet)
Grld zere, erh ettiimiz gazellerde 17 farkl aruz kalb kullanlmtr.

Burada dikkat ekmeye altmz ey, genellikle basit vezinlerin seildii bir
dnemde yaayan airin, bunun tam aksine ahenk ynnden zengin, monotonluktan
uzak vezinleri seerek iirine hareketlilik kazandrddr. Bu ayn zamanda
kurucularndan bir olarak kabul edildii divan iirinin dilini eitli vezin kalplarnn
potasnda eritmek demektir. Dolaysyla iirlerinde grlen imale ve zihaf gibi
kusurlar kanlmaz olmutur.
486
airin beyitlerinde dikkat eken bir baka zellik ise yabanc kelimelerin azl,
arkaik kelime ve Trke deyimlerin kullanlmasdr. zge, kaan, kanda, nite,
gzg, yayuban, yigrek, benven, aak, ulurak, yarag, tara, kem, grkl, yat, igen,
yavu, gey, igen, umak, agu, artuk, agllanmak, dirimek, syamak, gynmek, zarlk
klmak, gmek, tartmak, kovmak, urmak, dinilmek, drimek, tammak, uatmak,
depretmek, airin beyitte kulland arkaik kelimelerdir. Ayrca emdiin st gibi
helal, boynuna vebal olmasn, yile vermek, eie yz srmek, yavu klmak,
yz suyunu topraa karmak, eli bal olmak, kanna susamak, karalar
giymek gibi deyimlerde iirlerde grlmektedir.
2. erik Ynnden
Asrlar ncesinde balayan ve byk bir medeniyetin sanat mahsul olarak

ortaya kan klasik Trk edebiyat, hi phesiz Trk medeniyetinin kltr
birikimlerinin en nemlilerinden biridir.
Tez konusu olarak setiimiz eyh, bu edebiyatn ilk mahsulllerini meydana
getiren sanatlardan biridir. Bu ynyle ayr bir nem kazanan eyh, dnemin
nemli bir kltr merkezi olan Ktahyada ilk eitimini alm, sonrasnda rana
giderek tasavvuf, hikmet ve tp alanlarnda da kendisini gelitirmitir. Ald eitimi
gazellerinde de gstermeyi baaran airin iirlerinde tasavvuf izler grlmektedir,
onun sevgilisi ald tasavvuf eitimi ile birlikte ilhi bir boyut kazanmaktadr.
Tarlana gre eyh, hayat felsefesini Sadiden, iir zevkini ise Hfzdan
almtr. Hayat felsefesinin temelinde slan ideolojisi ve din kurallar yatan aire gre
ama, fni olan dnyann cazibesine kaplmamak, bu fniliin arkasndaki ilah
kudreti aramaktr:
Dny den durur aa dn ayanmaya

Bd alayan bu ki zih pk-dn ola (1. Gazel/4. Beyit)
Dnye ribnda n yolc onusn bu gn

ala gp gidicek ala yirinde rib (23. Gazel/6. Beyit)
airin iirlerinde bulunan tasavvuf remizler, onun iirlerinde tasavvuftan

yaralandnn deil, bizzat tasavvufun iinde yaadnn gstergesidir:
487
Vuslatu sohbetini yd ede n gamzede dil
Zrlklar kluban ney bigi nln iniler (14. Gazel/2. Beyit)
Heves gnlde hev bata v bel cnda

Gzm hem olmasa bu hl ile benim nem olur (15. Gazel/3. Beyit)
Jengr- gamdan it dil cn gzgsini pk

Cm- mey ile kyne-i gayb-bn ola (1. Gazel/2. Beyit)
Sevgilinin yznde Allahn tecelisini gren air, bu tecelli ile sevgilinin

gzelliini ver. Ayrlk atei ile kendini yakan, ektii elemle hislerini ulvletirerek
akn beer akn zerine karan air, bir beyitinde, sevgilinin gzelliini, zikrettii
peygamberlerin hayatlarna gnderme yaparak dile getirmektedir:
Sabr- Eyyb ile eyh nice bir katlanasn

Tut ki hsn ile Yusuf olasn mr ile Nh (4. Gazel/7. Beyit)
airin baz gazellerinde sevgiliyi kne bir ekilde vd de grlr:
Nebt- lali szinden zll olur dery

Tebreka'llh eger ekker ise anca ola (2. Gazel/4. Beyit)
Mgn acu hevsyile oda yand d

rn leb afsyile uya vard and (5. Gazel/2. Beyit)
Bu yidi pehlevn ouz aladan eker

Hind au atar ise bir lub ile kemend (5. Gazel/5. Beyit)
Allah ltufkr ve merhametli olma vasflaryla srekli anan air, bir

beyitinde de Musavvir-i Ezel terkibini kullanarak, Allahn tecellisi olan gzeli
vmektedir:
Muavvir-i ezel ideli nau tavr
488
Yzini ke srer n iinde retler (13. Gazel/3. Beyit)
lh kitaplardan Kurn ve Zebru zikreden airin, iirlerinde yet ve

hadislerden ska yararlad grlmektedir. Rahmet yetini sk sk zikreden airin,
bir beyitinde irinlik yeti ile Mercan duasna gnderme yapmas da dikkat ekicidir:
ehd ekker ne dil ile vire azndan nin

K'yeti rnlig inmidr anu nna (40. Gazel/4. Beyit)
Ezel ve ebed kelimelerini kullanarak sonsuzluu ifade eden air, ahd ve

vef kelimeleri ile birlikte ruhlarn Allaha sz verdii elest bezmine gnderme
yapmaktadr:
Nad-i vati grelm ahde vef gsterelm

Nie bir ua ile a(y) m-ft idelm (31. Gazel/ 3. Beyit)
Mescid, mihrab, secde, secde-i sehv, kamet, imam, mft, minber, mezzin
gibi namaz ile ilgili kavramlar da iirlerinde kullanan eyh, bir beyitte sevgilinin
boyunu kamet ile ilikilendirerek ele almtr:
add metin grdi anevber secdeler ld

u add mete aru mein bu ne metdr (7. Gazel/2. Beyit)
Beyitlerde sk sk rind ve zahide yer veren air, kendisini rind olarak

gstermekte ve zahidi srekli eletirmektedir. Beyitlerde kendisine tler veren
zahide, kendisine t vermemesini sylemekte, ak ateiyle yandn ve zahidin
halinden anlamayacan vurgulamaktadr:
ey o neh arbta ad l
Ki ab- ev ev ile du yan ola (1. Gazel/7. Beyit)
Yine rindne gel azm-i arbt idelm

Pr-i mey-ne ile ikr-i mnct idelm (31. Gazel/1. Beyit)
489
srer afyile ddr obetin
f bucada cennet umar erban ile (38. Gazel/2. Beyit)
Zhid al-y mescid ider ben hev-y dost

Nin alar bu oru yolumdan yayuban (46. Gazel/3. Beyit)
Ancak bir k olan air, akn zorluunun farkndadr ve klk mertebesinde

olmak iin bu zorluklara kar boyun emektedir:
I bir fendr anu mkili all olmad h

n anu metn-i metnin idemez kef r (4. Gazel/6. Beyit)
Yr r ol ise ki ben b-r olam

heme terk-i ryile o geer (12. Gazel/6. Beyit)
slamiyetin yansra znnar, ceres, ve salib gibi kelimelerle Hristiyanla ait

kavramlar da kullanan air, bir beyitte slamiyet ile Hristiyanl karlatrmtr:
au tesbini un ey'ye kim

Kesp znnrn uada albi (41. Gazel/7. Beyit)
eyh, beyitlerinde mitolojik unsurlardan ve efsanev ahsiyetlerden de

yararlanmtr. Cem ve kadehi, Fafur, Karun, Hsrev, Ferhad, irin, skender, Hzr,
Mani gazellerde geen belli bal mitolojik ve efsanev unsurlardr.
Yr ile olan hem-nefes ol srer lemde bes

Ml ile mlke itme heves rn'a ba Fafr' gr (16. Gazel/4. Beyit)
Kozmik unsurlar da kullanan airin, beyitlerde felekten ikayet ettii grlr.

Sevgiliye kavuamamasnn nedenini felek olarak grr. Ayrca ay ve gnei
parlaklk ve ycelik bakmndan sevgiliye benzeten aire gre sevgilinin yldz
uurludur:
Ne sadetl lduzu var kim
490
utlu olur grene fl iy dost (3. Gazel/3. Beyit)
airin erh edilen gazellerinde kulland edeb sanatlarn banda tebih,

tehis, ak istiare, cinas, tevriye, itikak, sihr-i helal, tenasp, mbalaa, mecz-
mrsel, iham, tezat, reddl acz ales-sadr sanatlar gelmektedir. Beyitlerde fark
edilen ey, eyhnin dili elinden geldiince zorlad ve sanatlar iirlerinde ustalkla
kullanddr. Farsay da iyi bilen airin, iirlerinde Trkeyi kullanmas, Trke
kelimelerle edeb sanatlar icra etmesi dikkat ekicidir.
Yaptmz almann sonucunda kanaatimizce eyh, divan iirinin
kuruluundaki grevini baaryla yerine getirmitir. Divan iiriyle megul olanlarn
nadiren iltifatna layk grlen eyh, iirlerdeki baarsyla devrinin eyh-
uars olmutur. iirlerine arkaik kelimeleri katm, Trke ile de gzel iirler
yazlabileceini gstermitir. iirlerini o kadar samimi ve iten duygularla kaleme
almtr ki, derinlere indike sonunun gelmedii grlr. Biz gcmzn yettii
kadaryla iirlerin iine nfz etmeye, airin hangi duygu ve dncelerle iirini
yazdn anlamaya altk.
491
KAYNAKA
bidin Paa, Tercme ve erh-i Mesnev-i erf, Mahmud Bey Matb., stanbul
1324/1906, C:1
AKARSU, Kamil, Adna Ak Dediler (Divan iirimizden Metin erhi rnekleri),

Aka Yay., Ankara 2007
AKDEMR, Ayegl, Divan iirinde Cnn ve Mecnn Kavramlar ile Bu

Kavramlarn Fehm-i Kadm Dvnndaki Kullanm, Bilig, Bahar / 2007, S: 41:
23-43
Ali Nihat Tarlan'n Makalelerinden Semeler, AKM Yay., Ankara l990
ALPARSLAN, Ali, eyh Glib, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988
ALTUNMERAL, Mehmet, Abdnin Gl Nevrzunda Mski Terimleri, CB

Sosyal Bilimler Dergisi, Yl: 2011, C: 9, S: 2
APAYDIN, Baki, Mevlanadan Dndren Hikayeler, Tutku Yay., Ankara 2011
AY, mran, Divan iirinde Gnein Sevgili Tipine Yansmas Hakknda Bir
Deerlendirme, Divan Edebiyat Aratrmalar Dergisi 2, stanbul 2009, 117-162
AYAN, Hseyin, Leyl v Mecnn, Dergah Yay., stanbul 2011
AYDIN, Mehmet, Gnl Kelimesi zerine, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi,
S:566, ubat 1999
AYDIN, Mehmet, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, , ''Fal'' Maddesi, C:12,
stanbul 1995
BATSLAM, H. Dilek, Divan iirinin Mitolojik Kular: Hm, Anka ve Simurg,

Trk Kltr ncelemeleri Dergisi l, stanbul 2002, 185-208
BAYRAM, Yavuz, Divan iirinde Tarmsal rnler, Gazi niversitesi Gazi
Eitim Fakltesi, zel Say, Ankara 2007
BLGN, Azmi, Osmanl iirinde lmeden nce lme Temi, Kubbealt
Akademi Mecmuas, s. 142, yl 36/2, stanbul 2007
492
BLTEKN, Halit, eyh Divan (nceleme-Tenkitli Metin-Dizin), (Doktora Tezi),
Ankara 2003
BURCKHARD, Titus, Akln Aynas (Geleneksel Bilim ve Kutsal zerine

Denemeler), ev. Volkan Ersoy, nsan Yay., stanbul 1997
BYKYILDIRIM, Aye, Usl Divnnda Tasavvuf Unsurlar, Osmanl

Aratrmalar XXVI, stanbul 2005
CANKURT, Hasan, eyhnin Gazellerine Tasavvuf Bak, Turkish Studies, C:

9/3 K 2014, s. 321-349, Ankara-Trkiye
CEBECOLU, Edhem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,

http://dosyalar.semazen.net/e_kitap/TASAVVUF_TERIMLERI_VE_DEYIMLERI_
SOZLUGU.pdf , (16.04.2014)
CEYHAN, Semih, Zhd Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C:
44, TDV Yay., stanbul 2010
CEYLAN mr, Tasavvuf iir erhleri, Kitabevi Yaynlar, stanbul 2000
CEYLAN, mr, Kular Divn, Kap Yay., stanbul 2007
COKUN, Menderes; BEK, Ali hsan; BAYRAM, Yavuz, Klasik alar Boyunca
Seme Gazel erhleri, Kriter Yay., stanbul 2009
ALIKAN, Adem, Fuzlnin Su Kasidesi ve erhi, DB Yay., Ankara 1992
ALIKAN, Hsamettin, eyh Divnndan Seilen Elli Gazelin erhi,

Dumlupnar niversitesi, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Ktahya 2009
AVUOLU, Mehmed, Necati Bey Divannn Tahlili, Kitabevi Yay., stanbul

2001
AVUOLU, Mehmet, Divanlar Arsnda, mran Yay., Ankara 1981
ELEBOLU, mil, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, Elif Harfiyle lgili Baz
Edeb Hussiyetler, MEB, stanbul 1998
ELTK, Halil, n Trajik kilemi: Vuslat ve Ayrlk, Turkish Studies, C: 5/3,

Yaz 2010
493
ETNKAYA, Bayram Ali, Yitik Bilgi ve Hikmet, Nasihat Yay., Ankara 2007
DALBUDAK, Duygu, Kad Burhaneddin ile eyhnin Gazellerinin Din ve Tasavvuf

Asndan Karlatrlmas, Trakya niversitesi, (Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi), Edirne 2008
DEMRBA, mer, Kad Burhnettin ve iiri, Gazi Kitabevi, Ankara 2011

DEVELLOLU Ferit, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Yay.,
Ankara 1998
DOAN, Muhammed Nur, Fatih Divan ve erhi, Yelkenli Yay., stanbul 2009
DURMAZ, Glay, Divan iirinde Rind, U Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal

Bilimler Dergisi, Yl: 6, S: 8, 2005/1
EMECEN, Feridun, lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, Kitabevi

Yay., stanbul 2003
ERDOAN, Kenan, Niyz-i Msr Hayat, Edeb Kiilii Eserleri ve Dvn (tenkitli
metin), Aka Yay., Ankara 2008
ERDOAN, Kenan; AKGL, Serpil, 16. Yzyldaki Baz Divan airlerinin Trke
Divanlarnda Gl ve Anlam lgileri, CB Sosyal Bilimler Dergisi, C:12, S:3, Eyll
2014 Beeri Bilimler Says
EREN, Abdullah, Fuzl, Bk, Hayl ve Yahy Bey Divanndan Hareketle

Sevgilinin Eii, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, S: 3 / 10, K 2010
GLPINARLI, Abdlbki, Mesnev Tercmesi ve erhi, nklp Kitabevi, stanbul

1990
GLPINARLI, Aldlbki, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri,

stanbul 1977
GFTA, Hseyin, Bki Divannda Siyah Renkli Unsurlar, Turkish Studies, C: 4/8
Say 2009
GFT, Hseyin, Divan iirinde Eitim-retimle lgili Unsurlar ve Ak,

Gneyde Kltr, Nisan-Mays 2005
494
GFTA, Hseyin, Divan iirinde Vakt-i Seher, Uluslararas Sosyal Aratrmalar
Dergisi, Klsik Trk Edebiyatnn Kaynaklar zel Says, C: 3 S: 15
GLER, Zlfi, Divan iirinde Papaan, Akademik Sosyal Aratrmalar Dergisi,

Yl: 2, S: 1, Mart 2014, s. 61-71
GLER, Zlfi, eyh Galip Divannda Ayna Sembol, Frat niversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, C: 14, S: 1,Elaz, 2004
GRLEK, Dursun, Maziye Bir Bakver, Tima Yay., stanbul 2010
HARMAN, mer Faruk, Sleyman Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam

Ansiklopedisi, C: 38, TDV Yay., stanbul 2010
Tasavvufta Satran, http://www.onaltiyildiz.com/haber.php?haber_id=1059 , (02.11.

2014)
L, Ahmet, Fuzlnin Rind Zahid Eserinde Mekn: Meyhne ve Mescit,

Turkish Studies, C: 7/1, K 2012, s.1305-1317
NALCIK, Halil, Murad II. Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi,
Cilt: 31, TDV Yay., stanbul 2010
PEKTEN, Haluk, Fuzl Hayat Sanat Eserleri, Aka Yay., Ankara 2011
PEKTEN, Haluk, eyh Glib Hayat Sanat ve Eserleri, Aka Yay., Ankara 2012
VGN, Hayrettin, "Karacaolan'da Gnl", el Kltr, 10 (1997) 54
KALENDER, Ruhi, Trk Musikisinde Kullanlan Makamlarn Tesirleri, 1987,

Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C: 29
KALKIIM, Muhsin; OKUMU, mer, Klasik Trk iirinde Hazret-i s

Mazmunu, Yamur Dergisi,
http://www.yagmurdergisi.com.tr/archives/konu/klasik-turk-siirinde-hazret-i-sa-
mazmunu, (28.05.15)
KAM, mer Ferit, Divan iirinin Dnyasna Giri- sr- Edebiyye Tedkikt,
Birleik Yay., Ankara 2008
KAPLAN, Mahmut, Akn Sultan, Etkileim Yay., stanbul 2012
495
KAPLAN, Mehmed, "Blbl", Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi. C: 2,
MEB Yay., stanbul 1993
KAPLAN, Orhan; KIYAK, zgr, eyh Divannda iir Anlay, Turkish

Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, C: 9/6 Bahar 2014, s. 601-619, ANKARA-TRKYE
KAPLAN, Yunus; POYRAZ, Yakup, Divan iirine Kaynaklk Etmesi Bakmndan

Oyunlar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C: 3, S: 15, Klsik Trk
Edebiyatnn Kaynaklar zel Says -Prof. Dr. Turgut KARABEY Armaan-
KARABEY, Turgut, Ahmed Paa Hayat Sanat Eserleri, Aka Yay., Ankara 1996
KARAKSE, Saadet, Divan iiri Sevgili Tipindeki Abartlarn Simgesel Boyutuna

Birka rnek, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Klsik Trk Edebiyatnn
Kaynaklar zel Says -Prof. Dr. Turgut KARABEY Armaan-, C: 3, S: 15
KARTAL, Ahmet, Klasik Trk iirinde Lale, Aka Yay., Ankara 1998
KAYA, Doan, Divan iiri ve XIX. Yzyl Halk iirinde Gzel Tasviri, k
Edebiyat Aratrmalar, stanbul 2000, s. 243-266
KEMKL, Bilal, Divan iirinde Hastalk ve Tedavi, U lhiyat Fakltesi Dergisi,

C: 16, S: 1, 2007, s. 19-36
KILI, Filiz, k elebi, Meir-uar, stanbul Aratrmalar Enstits,

stanbul 2010
KISAKREK, Necip Fazl, ile, Yap Kredi Yay., stanbul 2005
KKSAL, Fatih, bni Keml Divnnn Neri zerine Tespitler, TBAR-XXIII-

/2008-Bahar
KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, tken Yay., stanbul 1981
Kurn- Kerim Meali, DB, Ankara 2010
KURNAZ Cemal, Dvn Edebyat Yazlar, Aka Yay., Ankara 1997
496
KURNAZ, Cemal, Hayali Bey Divannn Tahlili, MEB Yay., stanbul 1996
KUT, Gnay, Het Bihit, Harvard University, 1978
KK, Sabahattin, Bk Dvn, TDK Yay., Ankara 2011
KLEK, Numan, Aklamalar ve rneklerle Edeb Sanatlar, Aka Yay., Ankara

1995
MENG, Mine, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Aka Yay., Ankara 2010
MERL, Erdoan, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, ahne Maddesi,

C: 38, TDV Yay., stanbul 2010
Mevln Celleddin Rm, Mesnev, ev: Veled zbudak, MEB Yay., stanbul 1991,
C:1
MEVLN, Mesnev-i erf, terc: Sleyman Nahif, sad. Amil elebiolu, Tima
Yay., stanbul 2014
Muhammed Celaleddin-i Rumi, Mesnev- erif, Araf Yay., stanbul 2013
OKUYUCU, Cihan, Gazel Bahesi, Stun Yay. stanbul 2006
ONAY, Ahmet Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, TDV Yay.,
Ankara 1993
NER, Esra, Gevher Divannda Kular, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi

The Journal of International Social Research, C:1/5, Gz 2008
ZCAN, Hseyin, Mevlnda Ak ve lim, Mawlana Jalaluddin Rumi,

Uluslararas Sempozyumunda bildiri olarak sunulmu, Bkre-Romanya (2007),
Yamur Dil Kltr ve Edebiyat Dergisinde yaynlanmtr. S:36, (2007)
ZCAN, Hseyin, Bektailikte Drt Kap Krk Makam, Journal of Turkish Studies,
S: 28, no. 28/1, Harvard University, USA, Austos 2004
ZCAN, Nurgl, 15. Yzyl Divanlarnda Din Benzetmelerle Yaplan Sevgili

Tasvirleri, Gaziantep niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (http://sbe.gantep.edu.tr)
2012 11(1):159 -189
497
ZTEKN, M. Bolkar, Fuzuli ve eyh Galib Divanlarnda Ney Metaforu, Elaz
2007, Frat niversitesi, Yksek Lisans Tezi
PALA, skender, Mstesna Gzeller, Harfler Dnyas, tken Yay., stanbul 1997,
PALA, skender, Od, Kap Yaynlar, stanbul 2012
PALA, skender, ir-i Kadm iir erhleri, tken Yay., stanbul 1998
PARLATIR, smail; TEZCAN Aksu, Belgin; Tufar, Nicolai, Lgt-i Cd, TDK
Yay., Ankara 2006
PUSMAZ, Durak, Allah Bes Bk Heves, Altnoluk Dergisi, Haziran 2005, S: 232
RAM, erfeddn, klarn Sevgilisi, (Haz: Mustafa Fidan- Habib Derzineversi),

Akdeniz Haber Ajans Yaynlar, Lefkoa 2005
SARA, M. A. Yekta, Klasik Edebiyat Bilgisi Belgat, Gkkubbe, stanbul 2014

SAVRAN, mer, Klasik Trk iirinde Bedenin Harflere Yansmas, Turkish
Studies, 2009
SEFERCOLU, M. Nejat, Divan iirinde Musik le lgili Unsurlarn Kullanl,

e-kaynak:
http://www.geocities.com/msefercioglu/makaleler/divansiirindemusiki.htm , (07.07.
2014)
SEFERCOLU, M. Nejat, Yaz ve Yaz le lgili Unsurlarn Divan iirinde

Kullanl,
http://www.geocities.com/msefercioglu/makaleler/divansiirindeyazi.htm,
(05.08.2014)
SEFERCOLU, M.Nejat, Fuzl Dvnnda Sevgilinin Fizik Yaps ile lgili

zellikleri, Ankara, 1981 (H Yksek Lisans Tezi)
SEVG, Ahmet, Fuzlnin Rind Zhidi zerine, Trkiyat Aratrmalar Dergisi,
S:3, Konya 1997, s. 129-135
Seyyid Mustafa Rasim Efendi, Tasavvuf Szl, nsan Yay., stanbul 2013
SURU, Salih, Kinatn Efendisi Peygamberimizin Hayat, Nesil Yay., stanbul

2005, C: 1
498
AHN, Krat amil, Klasik Trk Edebiyatnda Sevgilinin Ayva Ty/Hat,
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C: 5, S: 23, Gz 2012
ENER, H. brahim, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Ferkadn
Maddesi, C:12, TDV Yay., stanbul 2010
ENER, brahim, Kaside-i Brde, Kaside-i Bre ve Su Kasidesi, rfan Kltr Eitim
Dernei Yay., zmir 1995
ENTRK, Ahmet Atilla, Osmanl Edebiyatnda Felekler, Seyyare, Sabiteler,

Trk Dnyas Aratrmalar, no:90, Haziran 1994, s. 131-180
ENTRK, Ahmet Atilla; KARTAL, Ahmet, niversiteler in Eski Trk Edebiyat

Tarihi, Dergah Yay., stanbul 2008
TANPINAR, A. Hamdi, Ondokuzuncu Asr Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi,
stanbul 1976
Tarama Szl, C: I-VIII, Atatrk, Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Dil
Kurumu Yay., Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1996
TARHAN, A. H., lham- Vatan, Abdlhak Hmid Tarhan Btn iirleri 3, Haz: nci
Enginn, Dergh Yay., stanbul 1999
TARLAN, Ali Nihat, Fuzl Dvan erhi, Aka Yay., Ankara 2011
TARLAN, Ali Nihat, eyh Divnn Tetkik, Aka Yay., Ankara 2004
TATI, Mustafa, Ynus Emre Divn, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1990
TMURTA, F. Kadri, Tarih inde Trk Edebiyat, Boazii Yay., stanbul 1993
TMURTA, F. Kadri, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits
Yay., C: 3, Ankara 1992
TOLASA, Harun, Ahmed Paann iir Dnyas, Aka Yay., Ankara 2001
TKEL, Dursun Ali, Divan iirinde Harf Simgecilii, Hece Yay., Ankara 2003,
TRKDOAN, Melike Gkcan (2011). Ak Mesnevileri ve Gazellerdeki Sevgili

majna Dair Bir Karlatrma, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi,
S:29
499
ULUDA, Sleyman, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Nefes Maddesi,
C: 32, TDV Yay., stanbul 2010
ULUDA, Sleyman, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Sidretl-

Mnteh Maddesi, C:37, TDV Yay., stanbul 2010
ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yay., stanbul 2012
UMAR, Bilge, Trkiye Halknn Ortaa Tarihi, nklap Yay., stanbul 1998
UZUN, Mustafa, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Frat Maddesi, C: 13

UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Tarihi, TTK Basmevi, C: 1, Ankara 1988
YENTERZ, Emine, Klasik Trk iirinde lke ve ehirlerin Mehur zellikleri,
Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, C: 3, S:15, Klsik Trk Edebiyatnn
Kaynaklar zel Says -Prof. Dr. Turgut KARABEY Armaan-
YENTERZ, Emine, Divan iirinde Salk ve Hastalklarla lgili Baz Hususlar,
http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20%20EDEBIYATI/yeniterzi_08.pdf,
(20.05.2015)
YAVUZ, Orhan, Kansu Gavrnin Trke Divan, Seluk niversitesi, Trkiyat
Aratrmalar Enstits Yaynlar, Konya 2002
YILDIRIM, Ali, " Siyah-bahar Tamlamasnn Bir slup zellii Olarak Divan
iirinde Yer Almas, lm Aratrmalar, S: 23, stanbul 2007
YILMAZ, H. Kmil, Ana Hatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, Ensar Neriyat, stanbul

2010
ZAVOTU, Gencay, Neyin yks ve Divan iirinde lenii, A Trkiyat

Aratrmalar Enstits Dergisi, S: 39, Erzurum 2009, Prof. Dr. Hseyin AYAN zel
Says
ZAVOTU, Gencay, Dvn airlerinden Gazeller I, Umuttepe Yay., Kocaeli 2012
500
DZN
266, 292, 297, 298, 316, 321, 338, 347, 348, 364,
369, 370, 371
yet, 55, 167, 313, 326, 352, 353, 449, 450, 453,
abher, .346, 350, 352 463
abr, ...132, 137, 230, 236
anber, 93, 100, 346, 347, 350, 351, 352, 355,
361, 363, 403, 409, 410
Arar,. 351 yine, 38, 40
Azra, ..272 zer,. 403, 407
d, ..59, 67, 83, 84, 355, 361, 465
B
A
Bd, 38, 43, 132, 139, 245, 466
b- hayt, ...384, 385 Bad- sab,. 204
b- ayvn, 141, 144 bd- subh, .149
Adn, 231, 360 Batlamyos, 89
ah, 68, 87, 127, 128, 133, 139, 169, 172, 173, 174, bela, ..67, 72, 155, 179, 216, 218, 239, 304,
227, 228, 236, 263, 290, 300, 341, 342, 343, 344 305, 307, 345, 476
h,. 92, 94 benefe, .95, 141, 148, 149, 347, 348, 374, 381, 408
Ali, 5, 6, 7, 8, 10, 12, 15, 16, 18, 19, 20, 21, 22, 23, bezm-i elest, 153, 155, 431
26, 28, 39, 56, 61, 106, 114, 123, 125, 133, 135, bihit,.. 197, 198, 199, 335, 336
136, 161, 169, 172, 196, 198, 249, 378, 379, 404, bustn, .8, 141, 142
415, 446, 473, 474, 475, 481, 482 bt, 8, 92, 96, 97, 176, 177, 284, 285, 286
Allah, 15, 16, 41, 42, 43, 45, 46, 49, 50, 51, 52, 54,
55, 56, 58, 60, 61, 63, 64, 66, 68, 69, 73, 74, 75, C
76, 78, 81, 82, 98, 102, 104, 110, 111, 112, 113,
114, 116, 117, 120, 130, 136, 137, 140, 142, 144, cn, 13, 40, 96, 111, 118, 144, 171, 182, 208, 218,
145, 147, 150, 152, 153, 155, 162, 163, 167, 174, 225, 240, 278, 282, 291, 301, 305, 367, 372, 373,
175,181, 182, 186, 188, 190, 191, 192, 194, 198, 378, 383, 385, 396, 417, 418, 419, 423, 445, 457,
199, 200, 201, 202, 210, 214, 215, 216, 217, 218, 463, 466 8, 9, 38, 40, 83, 86, 92, 96, 105, 111,
220, 222, 223, 225, 229, 231, 232, 233, 234, 237, 124, 128, 141, 144, 168, 176, 181, 182, 207, 208,
239, 242, 249, 256, 259, 260, 270, 271, 273, 274, 213, 218, 238, 240, 277, 278, 282, 285, 290, 299,
275, 276, 282, 283, 302, 303, 309, 310, 312, 313, 300, 304, 364, 365, 367, 372, 373, 374, 378, 383,
314, 315, 316, 317, 320, 324, 325, 326, 328, 331, 384, 386, 396, 398, 416, 417, 419, 423, 442, 445,
335, 336, 337, 338, 342, 344, 345, 348, 352, 353, 455, 457
354, 356, 357, 358, 359, 361, 362, 363, 365, 367, Cebrail,. 73, 325, 348, 352, 357, 359, 361, 369
368, 369, 370, 377, 378, 379, 382, 388, 390, 394, cef, 113, 152, 153, 158, 214, 215, 244, 277, 303,
395, 402, 412, 413, 414, 425, 427, 428, 431, 432, 304
435, 438, 441, 442, 449, 451, 452, 454, 455, 479 Cem, ...34, 41
ansr- erba, ...44 Ceml, ..86, 424
rif,. 250, 275, 276, 377, 378, 437 Cemlullh, .225
k, 43, 48, 56, 61, 64, 69, 71, 76, 79, 81, 82, 84, cennet, 43, 50, 70, 92, 99, 100, 102, 120, 141, 145,
88, 91, 94, 102, 108, 112, 114, 117, 121, 122, 146, 147, 161, 181, 182, 197, 198, 199, 222, 240,
129, 133, 139, 140, 143, 149, 152, 153, 158, 159, 245, 250, 251, 280, 281, 326, 331, 335, 337, 355,
164, 166, 169, 171, 173, 174, 175, 178, 180, 181, 359, 360, 371, 373, 375, 376, 377, 378, 396, 397,
183, 188, 191, 193, 201, 204, 205, 206, 209, 210, 437, 448, 449, 450, 466
212, 219,225, 227, 229, 237, 239, 240, 241, 244, cevr, 60, 64, 114, 151, 154, 156, 158, 168, 174,
250, 261, 263, 264, 265, 266, 267, 268, 270, 275, 175, 176, 180, 200, 208, 214, 238, 244, 320, 436,
276, 283, 287, 293, 294, 297, 298, 300, 304, 322, 440, 441
340, 341, 342, 345, 372, 376, 384, 391, 392, 414, cihn, 8, 151, 152, 220, 225, 269, 273, 274, 278,
416, 421, 439, 440, 442, 443, 447, 454, 465, 466 280, 364, 367, 388, 389, 391, 395, 436, 44, 48,
ay, 31, 67, 95, 145, 151, 153, 154, 158, 161, 184, 51, 123, 124, 230, 232
185, 186, 187, 197, 202, 203, 204, 254, 255, 265,
501
gevher, 48, 52, 53, 94, 346, 350, 351, 352
lmn, 141, 145
arh, 172, 173, 215, 216, 371, 168, 172, 364, 371 once,. 168
emen, 8, 78, 114, 115, 116, 141, 142, 143, 211, once,.. 93, 101
236, 279, 280, 293, 350, 418, 420, 422 gnl, 39, 40, 41, 43, 49, 57, 59, 60, 69, 70, 76, 86,
n, 92, 94, 160, 163, 374, 379, 381, 409, 410, 411, 93, 98, 109, 126, 129, 147, 154, 156, 169, 170,
415 177, 179, 189, 194, 198, 200, 201, 214, 217, 218,
222, 223, 224, 229, 231, 234, 241, 268, 285, 288,
D 295, 305, 311, 313, 329, 330, 332, 333, 341, 343,
366, 372, 373, 384, 386, 387, 394, 397, 412, 414,
Davd, 167, 160, 166 417, 419, 420, 423, 424, 428, 430, 440, 452, 458
dery, ..48, 53, 465 gl, 7, 38, 58, 59, 151, 154, 197, 200, 220, 222,
Devr,... 214, 357, 358 238, 241, 423, 427, 436, 440, 9, 58, 59, 68, 124,
didr, 199, 200, 225, 240, 337, 359, 360, 128, 230, 284, 285, 365, 372, 373
375, 376, 449 Gubr, .405, 420
dil, 7, 2, 3, 9, 31, 38, 40, 42, 48, 49, 50, 54, 86, 92, Gulgul, 443
93, 96, 98, 105, 111, 112, 168, 170, 171, 172, gl, 9, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 97, 101, 102, 103,
176, 183, 184, 207, 208, 209, 230, 234, 235, 288, 124, 130, 131, 132, 133, 139, 141, 142, 143, 148,
295, 299, 304, 305, 338, 340, 383, 384, 386, 387, 150, 157, 168, 169, 198, 211, 218, 225, 226, 232,
389, 391, 392, 397, 409, 412, 413, 423, 424, 429, 240, 243, 246, 250, 257, 258, 279, 281, 282, 283,
430, 446, 448, 452, 454, 466 292, 293, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 303, 304,
dil-ber, 7, 48, 49, 50, 92, 93, 96, 105, 111, 112, 323, 335, 338, 339, 340, 344, 350, 372, 397, 403,
338, 340, 409, 412, 413, 429, 430, 446 404, 406, 407, 408, 409, 410, 411, 416, 417, 418,
dost, 7, 16, 58, 59, 60, 61, 63, 65, 66, 67, 68, 70, 422, 441, 442, 444, 453, 455, 456, 457
192, 217, 218, 278, 357, 401, 424, 429, 431, 439, glistn,.. 141, 142
463, 464, 466 glen, 131, 169, 220, 225, 226, 240, 292, 293, 444,
Dldl, 446 448, 452, 453
Dnya, 42, 43, 44, 89, 119, 146, 152, 191, 216, gne, 51, 52, 67, 70, 81, 87, 89, 128, 144, 161,
225, 281, 326, 382, 386, 391, 395, 38, 43, 466 186, 231, 254, 255, 258, 266, 290, 316, 317, 330,
drr, 92, 93, 94, 284, 288, 289, 374, 380, 381 348, 357, 363, 364, 366, 367, 369, 370, 371, 389,
397, 398, 450
E
H
ebr, 348, 349
Erban,... 375 Hakk, 45, 47, 146, 150, 190, 196, 210, 303, 311,
Ergavan,.. 418 314, 316, 317, 331, 336, 359, 377, 378, 429, 452
Erjeng, 164 hanekh,. 47, 48
Eyp, ..81, 82, 242, 72, 81 aste, .168, 171
ezel, 160, 163, 370, 423, 425, 426 hat, ..404, 405, 406, 407, 408, 419
Hat,. 95, 236, 379, 380, 415, 418
F Haydar, ...445, 446
hev, 9, 176, 178, 220, 221, 277, 279, 284, 287,
Fafr, 185, 190 423, 429, 431, 466
felek, 12, 50, 89, 110, 111, 172, 214, 215, 261, 270, heves, 179, 185, 190, 191, 192, 220, 221, 222, 275
271, 315, 338, 354, 425 Ht, 95, 408, 409, 411
Fenfillah, ...222, 301 Hzr, 74, 110, 145, 162, 385, 426, 427, 451
Ferhad, 175, 242, 291 hikmet, .12, 13, 23, 33, 39, 40, 178, 451, 38
Frat,... 41, 46, 195, 458, 459, 476, 479, 482 hill, ..348, 349
fir, ...151, 158, 284, 289 Hindistan,.. 320, 321, 352, 406, 407, 412
Firavn, 191 Hind, ...83, 88, 346, 350, 465
Firdevs,.. 225, 240, 330, 331 Hoten, 94, 95, 236, 237, 418, 419
n, ..132, 136, 160, 165
G hm, ..365, 366
rmet, 124, 126
gam, .40, 42, 69, 70, 71, 84, 129, 171, 180, sn 72, 81, 115, 122, 278, 281, 318, 319
210, 217, 218, 225, 252, 258, 267, 291, 428, 437 Hsrev, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 27, 29,
59, 70, 168, 170, 176, 179, 207, 210, 213, 217, 31, 32, 33, 103, 291
284, 290, 423, 427
gamze, ...79, 109, 121, 122, 164, 166, 193, 208
502
luf, 7, 9, 38, 105, 113, 115, 122, 132, 136, 141,
143, 269, 272, 278, 282, 292, 435, 438, 448, 450
brahim,.. 19, 54, 251, 370, 408, 480 ll, 48, 52, 93, 100, 279
ilkbahar, 90, 142, 150, 198, 232, 243, 246, 457
lm-i Tencm, 62 M
lyas,... 145, 162, 385, 426, 451
sa, 14, 122, 145, 162, 163, 402, 413, 451 Main, 139, 411, 416
skender, 41, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 62, 64, 66, 68, Mani, ..163, 222
70, 75, 76, 77, 79, 82, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 94, Manr, ..185, 189
95, 97, 101, 102, 107, 110, 115, 128, 129, 131, Mecnun, 71, 184
133, 134, 135, 139, 140, 145, 148, 149, 155, 159, meh, 8, 9, 177, 184, 185, 187, 253, 254, 346, 347,
161, 162, 164, 166, 167, 169, 171, 173, 177, 178, 348
181, 183, 184, 186, 190, 191, 200, 203, 206, 208, Mekke, 358
210, 213, 214, 216, 224, 225, 226, 228, 231, 235, melmet, ..,..189, 190, 432
236, 239, 240, 242, 246, 250, 254, 256, 258, 267, Mercan, ..392
272, 276, 279, 280, 285, 290, 294, 295, 300, 302, Meryem,. 451
303, 304, 311, 312, 331, 335, 341, 347, 348, 358, Mesnev, 22, 26, 37, 46, 73, 78, 146, 170, 317, 473,
367, 381, 385, 402, 408, 410, 411, 417, 421, 425, 475, 478
426, 427, 428, 432, 437, 438, 445, 446, 449, 453, mest, 147, 185, 187, 188, 193, 194, 195, 196, 207,
459, 479 211, 212, 247, 248, 282, 329, 337, 338, 351, 396,
399, 400, 436, 439, 440, 442, 447, 458
K Mevln, 3, 34, 73, 78, 81, 146, 317, 362, 478, 479
mey, 7, 38, 40, 42, 44, 71, 72, 74, 104, 160, 165,
Kbe,.. 165, 306, 358 195, 308, 430, 435, 465, 466
add, ...104, 106 Mey-ne, ......38, 44, 466
ade, 104, 109 Mihrab, ..165
Kadir, ..356, 357, 358, 359, 360, 361, 362, 363, 364 Minber,.. 400
kamet, ...65, 105, 106, 107, 307, 325 mira,.. 73, 256, 369
an, 58, 60, 124, 129, 168, 176, 179, 185, 193, 292, Muhammed, 18, 33, 34, 36, 42, 53, 78, 100, 144,
296, 328, 333, 389, 393, 430, 434, 455, 458 277, 282, 357, 358, 446, 478
rn, 185, 190 Musin, ..142, 150
kebap,.. 76, 196, 333, 334 Musa, .191, 394, 451
Kermet, 162, 451 Muavvir, ..160, 163
kesret, ..42, 47, 67, 69, 146, 161, 169, 172, 196, Mushaf,..166, 167, 453
205, 223, 224, 249, 265, 288, 330, 357, 390, 452 Mutrip.., 188
Kemr, ..412 mdde, .132, 137, 292, 298
Kevkeb., 9, 354, 355 ml, 132, 136, 137, 218, 443, 446, 447
Kymet, 105 mrid, 81, 110, 188, 248, 276, 426, 429, 439
kirpik, 80, 108, 109, 121, 129, 166, 208, 231, 304, mg, 85, 92, 94, 95, 138, 230, 236, 237, 277, 279,
343 280, 374, 379, 380, 381, 401, 403, 408, 409, 412,
ul,. 132, 140, 388, 390, 442, 445 413, 416, 418, 419
Kulkul, .132, 134135, 447
Kurn, 36, 42, 44, 75, 78, 80, 81, 82, 105, 144, N
145, 153, 166, 175, 186, 200, 216, 217, 239, 242,
280, 282, 302, 309, 312, 316, 326, 337, 352, 354, nfe, 236, 237
358, 359, 363, 369, 378, 382, 449, 451 nln, ..168, 170, 173
Kleh, .437 Narsis, 212
na,. 72, 77
L Nemrud, .408
nergis,. 144, 148, 211, 212, 281, 282, 351
lal, 48, 52, 54, 92, 96, 97, 172, 284, 288, 289, 328, ney, 38, 45, 46, 47, 168, 170, 171, 188, 192, 227,
331, 332, 333, 350, 353, 380, 381, 393, 427 355, 361, 362, 363, 466
lle,92, 96, 97, 147, 226220, 226, 328, 333, 346, Nil,.. 458, 459
349, 442, 444, 455, 456 Niyz- Msr, 288
leb, 9, 86, 99, 137, 145, 227, 238, 296, 329, 337, N, 72, 81
383, 384, 387, 397, 407
lefet, .71, 72, 74, 77 O
Levh-i Mahfuz, ...356
Leyl, 24, 25, 26, 155, 170, 171, 178, 242, 473 od, ...177, 184, 268, 328, 334, 341, 434
503
P em, 87, 197, 205, 230, 237, 238, 328, 355, 360,
396, 397
papaan, 54, 98, 406, 407 eyh, .10, 12, 16, 25, 32, 224, 309, 310, 377
Per,.. 176, 181 eyh, 2, 3, 4, 5, 4, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17,
pervane, .76, 87, 206, 237, 275, 327, 328, 361, 398 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30,
Pervn,.. 290 31, 32, 33, 37, 44, 47, 57, 70, 73, 81, 91, 101,
102, 103, 107, 113, 122, 123, 130, 140, 150, 158,
R 159, 166, 167, 171, 174, 183, 184, 186, 195, 196,
205, 206, 208, 212, 218, 219, 220, 229, 237, 252,
Rab, 38, 42, 43, 92, 98, 100, 114, 119, 155, 312, 259, 261, 268, 276, 277, 283, 291, 298, 302, 307,
357 317, 327, 337, 344, 353, 356, 357, 360, 363, 367,
ramn, .114, 116 370, 372, 376, 378, 379, 381, 382, 388, 392, 395,
Rahmet,144,282, 400, 401, 402, 404, 409, 415, 416, 422, 426, 428,
141, 144, 278, 282, 308, 317, 388, 389, 448, 452 430, 433, 435, 438, 441, 447, 454, 455, 460, 461,
Rakip, .127, 181, 258, 298, 415 466, 467, 474, 475, 477, 481
reyn, 141, 148, 416, 419 rn, ..20, 33, 34, 83, 84, 291,456, 460, 465
Rdvan,... 10, 11, 13, 16, 20, 27, 32, 99, 100
Rind, 44, 45, 193, 249, 309, 311, 318, 376, 465,
T
475, 477, 480
riy, 38, 44, 308, 310, 466 Tatar, ..409, 412, 413
Rm,... 20, 31, 186, 320, 321, 411 tvs,.. 371, 372
tecelli, 16, 41, 50, 60, 61, 69, 136, 186, 223, 225,
S 314, 320, 335, 425
tekke, 46, 47, 188, 248, 251, 309, 310, 365, 377,
Sadet,. 61 399
ab, .71, 72 terk, 151, 157, 158, 180, 185, 189, 190, 220, 221,
Sabuh, 247 253, 261, 317, 318, 345, 432, 437, 438, 461, 465
Sak, 135 Tb,.. 255
ski, 74, 109, 110, 135, 136, 137, 188, 248, 249, Tt, 406, 440
337, 338, 413, 422
Salb, ..402

Slik, .301, 452
sanavber, 104, 106, 107 lker, ..203, 290
anem, .8, 13
Satran, 63, 315 V
secde, 13, 75, 107, 165, 166, 181, 219, 220, 299,
305, 306, 307, 345 Vacibl- vcud, .221
semen, 8, 114, 115, 116, 295, 418, 420 vahdet, 16, 54, 66, 109, 146, 161, 205, 206, 223,
Serv, ..83, 87, 235, 238, 243, 292, 294, 351, 436 275, 324, 330, 452
seyr-i slk,. 42, 233, 325 Vmk, 272, 273
Sidre, .253, 255, 256 Vehhb, ..142, 150
Sidretl Mnteh, ..73 vuslat, 55, 71, 111, 112, 170, 184, 210, 239, 291,
Sm, 141, 143 300, 301, 302, 307, 368, 376, 382, 421, 424, 430,
Sr, .378, 422 433
sf, 311, 376
Suln Murd,. 93, 103 Y
Sleymn, ..302
snbl, 95, 132, 139, 141, 143, 148, 149, 198, 257, yt, ..48, 52
346, 347, 348, 381, 444, 445, 456 Yed-i Beyz, ..394
Sreyya, 14, 203, 204 yldz, 62, 63, 203, 231, 297, 355, 370, 425
Ysuf, .72, 81

Z
h-bz, ..365
arap, 40, 74, 75, 103, 104, 136, 137, 247, 280, zhid, 44, 193, 194, 195, 275, 298, 318, 376, 430,
334, 433 431, 432, 433, 435, 437
ekker, 34, 48, 53, 92, 98, 346, 350, 351, 355, 361, Zebr, .160, 166
363, 389, 392, 403, 406, 436, 440, 457, 465 zer, 8, 92, 93, 94, 96, 97, 141, 143, 144, 284, 289
zer, 38, 44, 308, 310, 466
504
ulm, .38, 42, 262, 265
Zulmt, 426
zhd, 16, 185, 192, 193, 317
Zhre,.. 89
zlf, 9, 70, 84, 122, 139, 205, 223, 224, 237, 241,
266, 284, 285, 286, 287, 288, 320, 321, 348, 358,
394, 409, 410, 411, 412, 416, 419, 445, 450, 460
Znnr, ...402
505
1

Şeyhi 50 Gazel 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Şeyhi 50 Gazel 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

CELAL BAYAR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ

TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI

ESK TRK EDEBYATI PROGRAMI

EYH DVNINDAN SELEN ELL GAZELN ERH

Prof. Dr. Kenan ERDOAN

EYH DVNINDAN SELEN ELL GAZELN ERH

Yaptmz bu almann esasn, Osmanl Edebiyat klsik dnem

Anahtar Kelimeler: eyh, eyh Dvn, 50 Gazel, erh

ANNOTATION OF THE FIFTY GHAZALS OF THE DIVANS EYH

Keywords: eyh, eyhs Divan, 50 Ghazals, Annotation

Bahru revna vaf bihit zneti eri

Bir edebiyatn gerek anlamda anlalmas, bu

Dvn Edebiyat, hi phesiz Trk kltr tarihinin nemli bir parasdr.

almamz, deien sosyal hayat, edeb zevkler ve hayaller nedeniyle

almamda yolumu aydnlarak klavuzluk eden, engin bilgisinden

age. Ad geen eser

agm. Ad geen makale

a.i. Arapa isim

a.i.c. Arapa ismin cemi

a.s. Arapa sfat

a.s.c. Arapa sfatn cemi

AKM Atatrk Kltr Merkezi

AY Atatrk niversitesi Yaynlar

DB Diyanet leri Bakanl

f.b.s.c. Farsa birleik sfatn cemi

f.e.zf. Farsa edat zarf

f.s. Farsa sfat

FAV Farukiye lim Yayma ve Aratrma Vakf

.A. slam Ansiklopedisi

FE stanbul niversitesi Fen Bilimleri Enstits

KBY Kltr Bakanl Yaynlar

MEB Milli Eitim Bakanl

s.a.v. Sallallah Aleyhi Vessellem

t.f. Trke fiil

TDK Trk Dil Kurumu

TDV Trkiye Diyanet Vakf

TEV Trk Eitim Vakf

TOEM Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas

TTK Trk Tarih Kurumu

Tbar Trklk Bilimi Aratrmalar

ARN YAADII AIN TARH VE EDEB BAKIMDAN

1.1 Tarihi Adan Deerlendirme.....1

1.3. GERMYANOULLARI VE KTAHYA5

1.4. EYHNN HAYATI SANATI EDEB KL VE ESERLER....10

EYH DVNINDAN SELEN 50 GAZELN ERH

2.1.ERH KAVRAMI VE EYHNN GAZELLERNN ERH ZERNE..34

2.2. EYH DVNINDAN SELEN GAZELLERN ERH38

2.2.1. GAZEL 1 irinde luf ola m gl kim azn ola38

1.1. Tarihi Adan Deerlendirme4

Osmanl Devletinin kurulu dnemine denk gelen XIV. yzyl, siyasi ve

1.2. Edeb Adan Deerlendirme5

Mool basklar ve devlet bandaki idarecilerin liyakatsizlii nedeniyle tarih

1.4.1. EYHNN HAYATI

1.4.2. SANATI VE EDEB KL

T Hall nazmn ettiler kulakta gvr

Karamanl Nizmnin u beytinde, eyhnin stadln kabul etmitir:

Ey Nizm grcek nazmn erbb- nazar

eyh Elvn- rz ise kendisini eyh ile mukayese eder:

Kem grme bu rz szn eyh sznden

Husrev edeli himmet bre Nectye

Kulun Nectye edeli hm iltift