Şükrü Tezer - Atatürkün Hatıra Defteri

'V/VO'
1_J 8
Jc f/ M n jiT r ^ ^ t IB H ^ ^ ^ B t Vi *
A T A T R K K L T R , D L VE T A R H Y K S E K K U R U M U
T R K T A R H K U R U M U Y A Y I N L A R I
XVI. Dizi - Sa. 16b
KR TEZER
ATATRKN HATIRA
DEFTER
3. Bask
T R K T A R H K U R U M U B A S I M E V - A N K A R A
19 9 5
N D E K L E R
S u n u ..............................................................................................VII
I n s z .............................................................................................. 1
II B a l a n g .................................................................................... 9
III iki Harp Hatras ve Miralay Mustafa Kemal'in Edirne'de

Bir Birlii T eftii.......................................................................... 17
IV Birinci Dnya Savanda Dou Cephesi ( Mustafa Kemal'in

16nc Kolordu Kumandanl)........................................................33
V Mustafa Kemal'in Birinci Dnya Savama Ait Anlar . . 65
VI Hicaz Seferi Kuvvetler Kum andanl.........................................95
VII kinci Ordu K u m andanl........................................................... 107
VIII Birinci Dnya Savanda Mustafa Kemal Paann Yedinci

Yldrm Ordusu K u m an d an l ................................................. 127
IX Mustafa Kemal Paa'dan Ayr Geen Y lla rm ........................ 177
X Eletiri ve A k la m a la r................................................................185
D i z i n .................................................................................................. 213
Hatra Defterinin tpk b a sm .....................................................I-LII

S U N U
Mustafa Kemal Atatrk I. Cihan Savanda, Gelibolu, Diyarbakr,

Bitlis ve Suriye cephelerinde tmen, kolordu, daha sonra 7. Ordu ve
Yldrm Ordular Grubu komutanlklarnda bulunmutur. Trk ordula
rn bu blgelerde idare ederken bir taraftan oralarn ve halkm yalan
dan tanmak frsatm bulmu, dier taraftan da yurdun eitli blgele
rinden gelen subay ve erlerinin kabiliyetlerine ve yurtlan iin yaptklar
fedakrlklara ahit olmutur. Bu, gelecein devlet adam Kemal Atatrk
iin byk bir tecrbe devresidir.
Ancak Atatrk'n hayatnda bir dier yn daha vardr: O, okuma
sn daima sevmi ve bunlardan istifade edebilmitir. te yaynlad
mz bu belge ve hatralar buna bir rnektir.
Mustafa Kemal'in general rtbesini kazanarak gittii dou cephe
sinde, yedeksubay olan kr Tezer yaveridir. Ona sonradan bu k
k hatra defterini vermitir. Merhum kr Tezer bu savaa ctit kendi
hatralarm da yazmsa da salnda bastrmaya frsat bulamad
iin evltlarna kalmtr. Ancak Kemal Atatrk'n byle bir hatra def
teri olduunu u suretle bilmekte idik:
Rahmetli air Mehmet Emin Yurdakul'un byk olu Halim Yurda
kul, stanbul Tekel Genel Mdrlnde Ulatrma Mdr iken bir i
iin Diyarbakr'a gitmi; rahmetli kr Tezer de Diyarbakr Tekel M
dr olarak orada bulunuyormu. Halim Yurdakul, kr Tezer'in evin
de misafir iken, bir gn kr Tezer: Benim elimde Atatrk'n bir ha
tra defteri var, orada babanz ilgilendiren notlar bulunuyor diyerek
defteri Halim Yurdakul'a gstermi. O da babasn ilgilendiren ve def
terin XXVI. ve XXXIV. sayfalarnda bulunan notlarn kopyalarn alm.
Halim Yurdakul daha sonra bu notlar Genel Mdrmz Ulu Ide-
mir'e vermitir. Ulu demir bu notlar Smerbank dergisinin Kasm
1965 tarihli 53. saysnda Atatrk'n Gnceleri adl yazsnda yaynla
mtr. Burada zellikle zerinde durulan Atatrk'n okuduu kitaplardr.
ite bu yolla bildiimiz hatra defterini bulmak iin teebbse ge
tik. 1971 ylnda zmir Barosunun tertip ettii Atatrk haftasna gittiim
zaman, merhum kr Tezer'in ailesini bularak grtm. Olu sayn
Cahit Tezer babasnn yazlaryla beraber hatra defterini de bana, Trk
Tarih Kurumunda yaynlanmak zere, verdi.
imdi elimizde olan bu kitap, Trk Tarih Kurumu Atatrk ve Yeni
Trkiye Aratrma Merkezi mizin karar ile yaynlanmaktadr. Burada
yaver kr Tezer'in bu savaa ait hatra ve yazlar ile, biyografisi
yer almaktadr. Mustafa Kemal Atatrk'n kendi el yazsiyle olan hah-
ralan az olmakla beraber ok ilgi ekicidir.
Bu belgeleri saklayan ve Trk Tarih Kurumu'na veren kr Tezer
ailesine teekkr ederiz.
Prof. Dr. AFETNAN
M. Kemal Atatrk yaverleri ile
I. Salih Bozok, II. kr Tezer, III. Cevat Abbas Grer
2 ATATRK'N HATIRA DEFTER
Onun, birinci derecede diyebileceim ok yaknnda bulunabilmek

zevk ve saadetini - aradan uzun yllar gemi olmasna ramen - btn
tazeliiyle hl muhafaza edegelmekte olduum gibi, hayatmn en
mesut gnlerini yaamaya vesile tekil eden o erefli hizmetten bugn
iin mahrum kalmaktan doan znty - bu yata bile - elan hisset
mekteyim.
ite, mnhasran bu ahvalin tesiri altnda bulunmaktan hasl olan
ilham ve bu haletin verdii cesaretle teden beri zihnimde yaayan
lky canlandrmak, benim iin ifas gerekli balca bir gaye oldu
u halde bu sahada kutsal ve vicdan telkki ettiim kadar bir mecbu
riyet karsnda olarak da zerime den vazifenin ancak, bu defa ye
rine getirilmesi mmkn ve ksmet olabilmitir.
Her eyden nce u noktay arzetmek isterim ki; naiz ahsm, ebe
diyete intikal etmi bu pek byk insan hakknda - yukarda iaret
ettiim gibi - herhangi bir methiye veya bu mevzuda edeb bir sahife
meydana getirecek deildir.
Esasen, ind ve hayal mtalalarda bulunmak, olay ve hakikat
lerin mana ve mahiyetini bozmak ve kartrmaktan baka bir ie ya-
ramyaca aikr bulunduu cihetle bundan kesin olarak saknmaya
alacam.
Binaenaleyh, bu teebbsten yegne maksadm, Birinci Dnya
Harbi mmtaz kumandanlarndan Mustafa Kemal Paa'nn -bugne
kadar herhangi bir vesile ile hi bir yerde bahsi gememi olduu iin -
henz kimse tarafndan bilinmeyen ve hi bir suretle intiar etmemi
hatratn, o gnlere ait baz fotoraflariyle birlikte tespit ve bunu byk
Trk milletine maletmektir.
Bu gayenin dier bir cephesi de, anlatacam hatralar meyannda
yine imdiye kadar herhangi bir sebeple aleniyet sahasnda lyk oldu
u mevkii almaktan mahrum ve bu yzden tamamen mehul kalm
ok enteresan ve her biri ayr ayr hususiyeti haiz tarih hakikatlerin
tam bir ifadesi olarak tezahrn salamaktan ibarettir.
Bu vesile ile ve balca vicdan borcu olarak zerinde ehemmiyetle
durmak mecburiyetini hissettiim bir noktaya daha temas edeceim:
Atatrk'n aziz ruhunu tazip etmemek iin olaylarn esas ve mahi
yetlerinden zerrece ayrlmamak ve dolaysiyle herhangi bir aykrla
meydan vermemek hususunda azam titizlik gsterileceini nceden
belirtmek isterim.
Sayn okuyucularmn u noktaya bilhassa dikkat ve alkalarn
ekerim ki; eser, bir tetkiki sfatiyle ve uradan buradan yardm temini
suretiyle herhangi bir inceleme mahsul olarak deil, ancak, hadiseleri
grp ahit olmu ve bizzat iinde yaam bulunmam itibariyle ve tam
manasiyle hakikatlerin ifadesi olacaktr.
Bu suretle meydana getirmeye alacam bu eserde, zel ve mm
taz yer igal edecek olan Hatrat m cihandeer kymeti, dorudan
doruya Mustafa Kemal tarafndan bizzat yazlm olmasdr.
ATATRK'N HATIRA DEFTERt 3
Bunun ehemmiyeti, fotokopileriyle birlikte esere aynen ve olduu

gibi aktarlarak umum efkra arzedilmek suretiyle bir kat daha artacak
ve bylece hatralarn her ynden haiz bulunduu engin mana kolay
lkla anlalacaktr.
Yine ve bilhassa bu hatralar bize, aziz Atatrk'n stikll Mca
delesini mteakip meydana getirdii tarih inklplarndan bir ksmn,
yllarca nce tasarlayarak bizzat kaydetmi bulunduunu grmek ve
anlamak imknlarn da bahedecektir. lveten:
Atann yalnz asker ve devlet adam olmadn, ayn zamanda
iir, edebiyat ve felsefeye kar olan merak ve derin alkalarn da bu
vesile ile mahede etmek mmkn olacaktr.
imdi, sz sras mnasebetiyle ve benim iin olduka nemli bir
ciheti bilhassa aydnlatmak isterim :
Bahis konusu edilen ve kitaba zel bir durum verecek olan Hatra
Defterinin muhafazas, baz husus evrak meyannda Kumandan Mus
tafa Kemal tarafndan ahsma tevdi buyurulmutu. Maiyetlerinden ay
rlrken dier vesaikle birlikte kendilerine takdim srasnda, eline ald
bu defterin birka sahifesini evirip gzden geirdikten sonra bana uza
trken :
kr! Bu, sende kalsn!.
buyurarak naiz ahsma hediye etmek suretiyle gstermi olduklar
bu pek byk ltuflar karsnda minnet ve kranlarm arzetmekten
ciz kalmtm.
Binaenaleyh, uzun yllardan beri zel bir titizlikle saklayageldiim
ve bugn olduu kadar yarn iin de sonsuz kymeti olan bu hatralarn,
zaman getike manev deeri o nispette artacana asla phe edile
mez.
Burada, bir noktaya temas lzumlu ve faydal grmekteyim:
Bahsettiim defter hakknda sayn okuyucularma bir fikir verebil
mek iin bunun ekil ve evsaf hususunda, ileride hatralarn nakline
balanld srada gerekli aklamada bulunacam.
Bu vesile ile bir nokta zerinde daha durarak hasl olmas muh
temel baz tereddtleri peinen gidermeyi bir vazife addederim:
Bahsi geen hatralarn gerekliinden phe edenler olabilecei
veya byle bir eyin vukuunda endie edilmese bile herhangi bir m
lhaza ile aziz Ata'mzn fulnden hemen hemen eyrek asr sonra
hatralarn neretmek yetkisi zerinde durularak bu yolda fikir beyan
edilecei, belki de daha ileri gidilerek bu teebbs baz ynlerden ten
kit edecek kimselerin bulunabilecei - zayf bir ihtimalle de olsa - akla
gelmektedir.
nce; bu tahminimde yanlm olmam ok arzu ederim. ayet, aksi
zuhur edecek olursa, o yolda dnen sayn okuyucularm - kendi
zaviyelerinden - bir dereceye kadar, daha dorusu bir an iin hakl
grmek mmkn olabilirse de bu hususta pek de acele etmeyerek sabr
ile sonucu beklemelerini kendilerinden bilhassa rica ederim.
ATATRK'N HATIRA DEFTER S
Bundan baka merhumun, lmnden epeyce nceki yllarda stanbul

gazetelerinden birinde tefrika halinde baz yazlar, bir de kitab kt
kulama alnmsa da maalesef grm ve okumu deilim.
Bu duruma binaen, btn olaylarn halen hayatta kalan tek ahidi
ve hassaten Mustafa Kemal'e ait hatralarn yarm asr gibi olduka
uzun zamandan beri byk bir dikkat ve titizlikle koruyan sfatiyle,
gemi hadiselerle birlikte sahip bulunduum dier bilcmle malmat,
olay srasiyle bir araya toplayarak bunlar byk Trk milletine ve bu
camia iinde bugnk genliin bilgisine sunmak gibi tarih ve mill
bir grevle kar karya bulunduumu takdir etmekteyim.
Bilindii gibi; aziz Ata'mzn hazin lmnden sonra ve hemen
Mill Mcadele zamannda balayarak daha sonraki devreye ait olmak
zere yaknlan tarafndan birok hatralar nakledilmitir ki bunlarn,
hususiyetlerine gre ayr ayr birer kymeti haiz bulunduu asla inkr
edilemez.
Ancak; bunlar dnda ve bir zamanlar aziz Ata'mz hakknda kitap
yazmak hevesi deta moda haline getirilip trl maksatlarla giriilen
bu ite bilerek veya bilmeyerek hakikatla ilgisi olmayan yaynlar ya
pld da vakidir.
Ayrca, elime geen bir eserde, yazarn, kaynak olarak tamamen
Ata'nn byk Nutkunu ele almas, benim gibi birok okurlarn da her
halde dikkatlerini ekmi olduuna phe yoktur.
Halbuki; Mustafa Kemal'in Byk Millet Meclisi krssnden bizzat
okuyarak gnlerce devam eden ve bylece tarihimize ve Trk milletine
armaan ettikleri bu byk ve lmez eser, btn delil ve vesikalariyle
birlikte meydanda iken artk bundan faydalanmak suretiyle ayn konu
larda kitap yazmann manas nedir?
Biraz yukarda, yaknlar tarafndan meydana getirilmi olduuna
iaret ettiim eserlerin bir ksmnda, Mustafa Kemal'in istikll Savan
dan nceki Birinci Dnya Harbi zamanna ait baz faaliyetlerinden de
bahsedildii mahedem cmlesindendir.
Bununla beraber, bu eserler umumiyet itibariyle emir ve kumandas
uhdelerinde bulunmu olan muhtelif kumandanlklardan bhis olup
herhangi bir tafsilt verilmeksizin bunlara yalnz, bilvesile temas edil
mekle iktifa olunmutur ki, en doru dnce ve hareket tarz da p
hesiz budur.
Evet, her biri ayr ayr ve bal bana birer konu tekil edecek ma
hiyette olan bu kumandanlklarn geirdii safhalarn iyzne girile-
memi olmas kadar tabi bir ey olamaz.
Esasen bu cihet, ancak, hadiselerin bilfiil iinde bulunmu olmk
sayesinde temini mmkn olabileceine gre bir zaruret halinde rtl
geilmi olduu anlalan bu bahisleri teferruatiyle birlikte izah ii,
dorudan doruya naiz ahsma den vazifeler arasnda bulunduu
na inanyorum.
Binaenaleyh, halen iinde bulunduumuz devirden yllar ve yllar-
kincisi; mevzubahis hatralarda, aziz Ata'mzn zel hayatiyle ilgili

bir cihet ve mnasebet aramak imkn da asla tasavvur olunamaz.
nk bunlar, hemen hemen ve genel olarak ayr birer mana ve kymet
tayan gnlk hadisat bizzat kayt ve tespit etmi olmalarndan ibaret
ve tarih mahiyeti haizdir. Ayn zamanda hatrat, aziz Ata'nm baz ko
nulara ait eitli dnceleriyle birlikte analiz ve isabetli grlerini de
iine almaktadr.
Bu hatrattan, aada ve kitabn Balang blmnde grle
cei zere iki gnle ait ksm, bir makalem vesilesiyle bundan krkbe
sene nce ve 1922 ylnda zmir gazetelerinden birinde neredilmi bu
lunmaktadr ki, bu neriyat daha nceden, sz geen messesece ya
plan teebbs zerine aziz Ata'nm yksek msaadesi alnmak suretiyle
keyfiyet tasvip ve msamaha ile karlanmtr.
Bu itibarla, mezkr hatrattan hemen hemen ayn mahiyette bulu
nan dier ksmlarnn da bu defa millete bilinmesinde hi bir mahzur
bahis konusu olamayaca gibi, esasen yukarda izah ettiim vehile
ortada bunlarn nerine mani herhangi bir sebep ve gizlilik de mevcut
deildir.
Binaenaleyh, elde, byle madd bir imkn varken bunun, ihmcd ve
ya aldrmazlk yznden heba ve heder edilmesi elbette ho grlemez.
Bunun iin; aziz Ata'miza ait her ynden yksek deeri haiz ve ibretle
mtalaya lyk hatralar muvacehesinde skt edilmesi, bu tarih ky
metlerin mehul kalarak karanlklara gmlmesine sebep tekil edecei
pheden varestedir.
Bu durumun ise, ahsm, vicdanen sorumlu mevkie drebilece
ini takdir ederek, binnetice bu halin manev znts altnda ezilme
mek gaye ve dncesi, bu eseri meydana getirmek teebbsme mil
olan esbabn balcalarndandr.
Bahsi geen hatratta rastlanacak asker hususata ait ksmlarn
da aradan uzun yllar gemi olmas itibariyle tarihe kararak bugn
iin neir ve aklanmasnda hi bir mahzur tasavvur edilemez.
Eserin meydana getirilmesinde ele alnmasn tespit etmi olduum
mevzularn btn safahatna, noksansz ve tam manasiyle vkf ve ha
diseler iinde bilfiil bulunarak o hayat, geceli gndzl Kumandanla
birlikte yaam ve daim olarak yanlarnda bulunmu olan rahmetli
mesai arkadam Cevat Abbas Grer'le cizleridir ve ksmen de ( son
radan ve Paann Diyarbakr'a ikinci defa gidilerinde ve 2nci Ordu
Kumandan bulunduu srada karargha iltihak etmi olan ) merhum
Salih Bozok'tur.
Vaktiyle mterek vazife arkadal yapm olduum bu zevat,
Mustafa Kemal'in Birinci Dnya Harbinde bulunmu olduu muhtelif
cephelerdeki hayat ve hatralar hakknda bir eser meydana getirme
miler ve belki de buna imkn bulamamlardr. Bunlardan yalnz Ce
vat Abbas Grer'in, bir iki mecmua ve gazetede bu konuya umum ba
kmdan temas eden para halindeki birka yazsn tesadfen grdm.
ATATRK'N HATIRA DEFTER 7
Falkenhayn ile olan etin ve cesurane mcadelesinin safahat ve sonu

lan. )
Ve nihayet bunlarla birlikte muhtelif konularda geen olaylarn da
ahs notlara dayanarak aklanmasna ve bylece 1916-1918 Mustafa
Kemal'ini, o yllara ait bilinmeyen taraf ve hviyetiyle tantmak sure
tiyle eserin tamamlanmasna allacaktr.
Muhterem okuyucularm, zerime aldm vazifenin ehemmiyet ve
kutsiyetini tamamen mdrik bulunduum gibi, mesuliyet payn da na
zara alarak bu uurda azam dikkat sarfiyle hakikatten asla ayrlma
mak prensibi esas ve katdir. Yalnz, kitabn temelini tekil edecek ve-
kayi ve hadisatn aksettirilmesinden doabilecek herhangi bir hata vu
kuu endiesinden deil de, daha ziyade yaz teknii bakmndan mey
dana gelmesi muhtemel kusurun, msamaha ile karlanmasn imdi
den bilhassa rica ederim.
Szlerime son vermeden, esiz Ata'mzm manev huzurunda hu
ve kemali tazimle eilerek aziz ruhuna Ulu Tanr'dan rahmet ve efaat
dilerken her trl tesirden kanarak meydana getirmeye altm bu
naiz eserle byk Trk milletine ve bugnk genlie ve ayn zaman
da gelecek nesillere ufak bir hizmette bulunabilmek eref ve bahtiyar
ln kazanabilirsem benim iin ne mutlu!..
Gayret benden, tevfik Allah'tan.
ca sonrasn gznnde tutmak azim ve karariyle giritiim bu teeb

bste takip ettiim esas maksat ve en mhim gaye; aziz Ata'mzn altm
yla yakn yaad an ve eref dolu hayatndan hi olmazsa, benim
canl olarak temin edebilmek imknna malik bulunduum bir para
sna ait ve bandan sonuna kadar tarih hadiselerle gemi ksmn,
elde mevcut vesikalara mstenit olarak ve tamamen hakik hviyetle
riyle meydana getirmee matuf bulunmaktan ibarettir.
Geri, Mustafa Kemal'in bahsettiim yllk hayatn u naiz ki-
tiba sdrmaa madd imkn mevcut olamayaca gibi, esasen ciltler
dolusu yazlsa bile bu nemli iin yine de yerine getirilemeyecei pek
tabidir. Naiz ahsm, sadece, o byk insann maiyetlerinde bulun
duum zaman zarfndaki hayatnn belli bal ve en nemli noktalarn
aydnlatmak suretiyle, zerime den vazifeyi baarmaya alacaktr.
Bu itibarla, bundan yarm asr nce Mustafa Kemal tarafndan biz
zat yazlm olup naiz kalemimle ileride aynen nakledeceim hatrat ile
bu arada hem ahs notlara gre ve hem de bugn iin tek ahidi kal
dm gz nnde tutarak, yalnz vicdan hareket ve cizane salhiyetle
anlatacam baz hadisata mteallik hatralarnn, kanaatimce ayr bir
zellik tayacana phe etmiyorum.
Bu vesile ile, esere alacam konulara da ksaca temas ederek ufak
apta bir plann izmek isterim:
a) Yukarda kayt ve iaret etmi olduum vehile ne Gazi, ne
Ebed ef ve ne de Atatrk devirlerinden bahsedilmeksizin, dorudan
doruya Mustafa Kemal'in Birinci Dnya Harbinde anakkale Zaferini
mteakip ve 1916 ylnda 16nc Kolordu Kumandan olarak Edirne'den
ark cephesine hareketle Diyarbakr ve Bitlis havalisinde geen baarl
hizmetleri,
b) O tarihlerde kendileri tarafndan yazlm olan gnlk hatra
larnn ( fotokopi halinde ) aynen ve izahl ekilde nakli, ( eserin ruh ve
esasn ve ayn zamanda zelliini, bugne kadar istisnasz olarak hi bir
kimsenin vkf bulunmadn katiyetle ifade edebileceim bu ok ky
metli hatralar tekil edecektir.)
c) Mustafa Kemal'in 16nc Kolordu Kumandan iken 1917 yl u
bat ay iinde Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandanlna tayini zerine
Silvan'dan am'a yaptklar ok merakl seyahati, (bu arada, zamann
Bahriye Nazn ve 4 nc Ordu Kumandan Cemal Paa ile aralarnda
geen hadise), am'dan 2nci Ordu Kumandan olarak tekrar Diyarba
kr'a avdeti,
d) 2nci Ordu Kumandanl zamanna ctit hadiseler,
c) 7 nci Yldrm Ordusu Kumandanlna tayini zerine tekilta
mteallik ilerin tamamlanmas maksadiyle ilknce geici bir zaman
iin bulunmu olduklar stanbul'da ve daha sonra Ordu Merkezi Ha
lep'te geen hayat ve faaliyetleri, ( bu arada, memleketimizin mdafaa
ve genel idaresi gibi en nemli siyas ve dier meselelerle ilgili olarak
Yldrm Ordular Grubu Kumandan mttefikimiz Alman Mareali von
II
B A L A N G I
Esas mevzuumuza balamadan nce eldeki Hatra Defterinin, aziz

Atatrk'e cdt ve kendi kalemlerinden km olduunu hi bir pheye
mahal brakmayacak ekilde ispat etmeyi, bata gelen bir vazife say
maktaym. Bu itibarla, her eyden nce bu hususta ok mhim grd
m bir noktann belirtilmesi iin sayn okuyucularmn msaadelerini
rica ederim.
Bu aklama keyfiyeti, nsz de bahsetmi olduum ve Mustafa
Kemal'e ait hatratn balanmasn tekil edecek mahiyette bulunan ve
olduka eski yllara ctit zmir gazetelerinden birinde neredilmi olan bir
yazmn bu eserde yer almasn icap ettirecektir ki, buna bence kat l
zum ve zaruret vardr.
nce; 1922 senesinden beri sadece bir hatra olarak muhafaza ede-
geldiim gazetenin, uzun yllar sonras byle nemli bir mevzuda ie
yarayacan, hsn tesadf eseri olmaktan baka bir eyle ifade ede
bilmeme imkn gremiyorum.
Ayrca, bu gazetede neredilen ve tarih vesika mahiyetini haiz
hatralar, bilhassa, meydana getirmeye alacam bu eserin balca
dayanan tekil edeceine de phe yoktur.
Bununla beraber bu vesikann, aada izah edeceim hadise se
bebiyle krk ksur yl nce neir ve bugne kadar da muhafazasna
imkn ve frsat elvermemi olsayd, eserin mevzuu 1916-1918 yllar
Mustafa Kemal'ini ve ayn zamanda o byk dhinin kendi el yazlarn
ihtiva eden hatralarn ve bu arada birok tarih hadiselerin de - mey
yidesiz kalmas yznden - kitap halinde nerine kalkmak deil, byle
bir teebbs mlhaza bile hayal mahsul olmaktan ileri geemezdi.
imdi, eldeki vesikann kymet ve ehemmiyeti, bylece belirtilmi
olmasn kfi grerek bahsi geen yazmda temas etmek istediim hu
susa gelelim:
Bu mesele, 1922 ylnda Byk Millet Meclisi Reisi Gazi Mustafa
Kemal Paa'nn yksek ahslarn hedef tutarak Meclis'te cereyan eden
ve btn memlekette, hassaten genlik muhitinde ve basn leminde
yapt menfi tesir yznden pek byk ve o nispette nemli tepki ya
ratm olan olaydr.
Ortal galeyana vermi olan bu hadisenin mahiyeti ise, herhangi
bir kimsenin, Byk Millet Meclisine ye olabilmesi iin Trkiye hudut
lar dahilindeki yerler halkndan olmak veya seim dairesi iinde ika
met etmi bulunmak ve muhacereten gelmi olanlarn da iskn tarih-
cut olduu grlr ki, ite bu mddet zarfnda yaznn yayn msaadesi
alnmtr.)
Gazete idarehanesiyle temasndan birka gn sonra ve 30 Knu
nuevvel 1338 ( 30 Aralk 1922 ) tarihli Saday Hak gazetesinde, ta
rafmdan hazrlanm olan En byk dhi... balkl yaznn ertesi
gnk nshalarnda yaynlanaca haberi verilmi ve bir gn sonra da
aynen nerine balanmtr.
Peinen unu arzedeyim ki, bahsi geen makalenin, esas konumuz
la bir alka ve mnasebeti mevcut deildir. Ancak, bu yaz vesilesiyle
Mustafa Kemal'in iki gnlk hatras da neredilmitir ki, esasen bize
lzumlu ve konumuzla yakndan ve ehemmiyetli derecede ilgili olan
da bu hatralardr.
Herhangi bir mlhaza ile bahis konusu yazy bir tarafa brakp
yalnz hatralarn gazeteden buraya aktarmakla yetinmek, manasz bir
ey olaca gibi, hatralarn o zaman ne gibi bir maksat ve vesile ile
neredilmi bulunduuna temas lzumu da bariz bir keyfiyettir.
Bu mecburiyete binaendir ki, asl yaznn yaymna sebep olan ha
disenin mahiyetini aklamak ciheti kendiliinden zaruret halini alm
olmakla birlikte meseleyi bilmeyen birok sayn okuyucularmn da iin
evveliyatna bu suretle vukuf hasl edebilmeleri dncesiyle yukarda
bunun ksaca izahn yapmak zorunda kalnmtr.
Bir de, bu esere alnacak konulardan bir ksmn hulsaten ihtiva
eden ve en ziyade eldeki Hatra Defterinin meyyidesini tekil etmesi
bakmndan nemi aikr bulunan makalenin kitaba dercinde benim
iin bakaca ve ok mhim bir sebep daha mevcuttur ki o da, mevzu
bahis hatratn bende bulunduunu aziz Atatrk'n bilmekte olduklar
hususuna iaret ve keyfiyeti bilhassa bylece teyit ve tevsik gayesidir.
imdi, yukarda bahsetmi olduum Saday Hak gazetesinin
31 Knunuevvel 1338 ( 31 Aralk 1922 ) tarihli ve 918 numaral nshasiyle
ertesi gnk tarih ve 919 sayl nshasnda iki ksma ayrlmak suretiyle
bamakale olarak yaynlanm bulunan yazy takip edelim:
( N o t : Aadaki makalenin kaleme alnd tarihlerde eski ede

biyat sistemi cari ve btn yazlarda bol miktarda arap ve forsa keli
meler kullanmak usulden olmas ve sz geen makalenin de buraya
aynen nakli mecburiyeti hasebiyle lisanmzn imdiki gidiine uymayan
pek adal kelime ve cmleleri tayan eski ifade tarzndan dolay pe
inen zr dilerim.)
En Byk Dhi..
Son haftann evrak- matbuasnda mnci-i millet Mustafa Kemal

Paa hazretlerinin bir teklif-i kanun dolaysiyle irat buyurduklar pek
mhim bir nutka ait bir hayli stunlar doldu. Birok yerlerden de teklif-i
lerinden itibaren be sene gemi ise mebus seilebilecei artlar ileri

srlmek suretiyle muhalif mebus tarafndan Byk Millet Meclisine
verilmi olan - o zamann - intihab Mebusan Kanununa ait tadil ta
sarsdr.
Paann, bu kanun teklifi zerine kendilerini savunma sadedinde
ve pek hakl bir iftiharla beyan buyurduklar kymetli mtalalarn
aada kendi lisanndan takip edelim:
Gazi Mustafa Kemal, 1927 ylnda Byk Millet Meclisinde syle
mi olduklar tarih Nutuklarnda bu meseleye de temas ederek hadise
kahraman (!) muarzlarnn; Erzurum mebusu Sleyman Necati, Mersin
mebusu Salhattin ve Canik mebusu Emin Beyler olduunu tasrih et
mekle beraber bunlar tarafndan teklif olunan kanun lyihasnn, do
rudan doruya kendi ahslarn vatandalk hukukundan etmek noktai
nazarna matuf bulunduu ve doum yerinin maalesef bugnk hu
dutlarmz dnda kald gibi, herhangi bir seim blgesinde de otur
mad ve bu ahval sebebinin ise, mnhasran memleketi mdafaa u
runda vatan vazifesini ifa iin uzun yllar cepheden cepheye komas
yznden ileri geldii etraflca izah ve bu szlerin Trk milletine duyu
rulmas maksadiyle ajans ve gazetelerle neredilmesi zerine memle
ketin istisnasz olarak her yerinden teklif sahiplerinin irkin olan hareket
lerini protesto mahiyetinde Meclis Riyasetine gelen telgraflarn byk
bir dosya tekil ettii, kaydolunmaktadr.
ite, hadisenin meydana geldii tarihlerde Paa'nm, Byk Millet
Meclisi krssnden syledii bu szleri zerine stanbul matbuatnn
yapt neriyattan baka o tarihlerde zmir'de kan Sadayi Hak ga
zetesinde de bamuharrir Mehmet Srr imzasiyle ve Muhik bir tefahur
bal altnda dikkate ayan bir yaz nerolunmutur.
Hadiseyi gnlk gazetelerden takip ettiim o sralarda grm ol
duum bu bamakaleyi okuduktan sonra gayr ihtiyar hasl olan he
yecan neticesi olarak ben de konu hakknda cizane bir yaz hazrla
mtm.
19 Knunuevvel 1338 (19 Aralk 1922) tarihini tayan bu yazy,
Manisa'dan ayn gn husus bir mektupla ad geen gazete sahip ve
bamuharriri merhum Mehmet Srr ( Sanl) Bey'e gndermi ve mah
zur grlmedii takdirde gazetelerin de nerini rica etmitim.
Bir hafta kadar bekleyerek takip ettiim yaznn nerine rastlaya-
madm cihetle sz geen gazete idarehanesine mracaatla yaptm
temasta; Gazi hazretleri hakkndaki yazmn, asker konulardan baka
baz zel hatralarn da ihtiva etmekte olmas itibariyle bunu nere ken
dilerinde salhiyet gremediklerinden bahisle, cesaret edemedikleri,
bununla beraber, bu hususta msaade istihsali iin Ankara'ya gnde
rilmi olan yaznn nerine izin verildii takdirde derhal icab yaplaca
ve bu sebeple Ankara'dan gelecek emre intizar edilmekte olduu, ce
vab verilmitir. ( Nitekim, bahis konusu yazmn tarihine dikkat edile
cek olursa, bu tarihle neir tarihi arasnda on iki gn kadar bir ara mev-
menediyordu. Halbuki, bu dehy-i askernin kanaati, mmkn olma

yacak bir seferin mevcut olmayaca merkezindedir. Binaenaleyh oraya
bir sedye ile bizzat kmak iten bile deildir.
Paa bunu emretti. Bu vaziyet karsnda kendisine gvenen bir
arkadamz, bin rica ve minnetle bu vazifeyi deruhte etmi ve ne ya
pp yaparak yanndaki kuvvetle birlikte matlup olan mahalle kmak
suretiyle emrin yerine getirilmesini temin eylemitir ki, Bitlis'in istirdad
da hemen hemen delise bile ksmen bu sayede husul - pezr olmutur
diyebilirim. Ve byle ne hrika - s cretler, ne muhayyiril - ukl ce
saretlerle, btn bir hayat- an eref imrar eden marnileyhin hi
bir dakikas yoktu ki, memleketinin herhangi bir hizmetine mnhasr
olmasn.
Bitlis'in istirdad keyfiyeti de Paann dehy-i askersine bir iklil-i
an eref ilve eden en mhim hadisat- cengveranedendir.
Filvaki Bitlis, dmann eydi-i zaptnda bulunduu sralarda ba
tan aa bir harabezar ekline ifra edilmiti. Fakat, bilhassa bir mer-
kez-i vilyet bulunmas itibariyle istirdadnn siyaseten husule getire
cei tesir, her halde pek mhim olacakt.
Paa, kumandasna memur edildii kuvvetin btn mahrumiyetler
iinde tehizat, mhimmat, melbusat ve saire namna elde mevcut hi
bir ey bulunmad bir srada taarruz emri vermi, azim ve iradesi ve
sebat ve metaneti, ayn zamanda dehy-i askersinin temin-i muvaffa
kiyete pek ziyade hizmeti sayesinde ve pek az bir mddet iinde, ev
vel Bitlis ve bir gn sonra da Mu'un zaptn temin eylemilerdir.
apakur muharebatnda Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin
gsterdii savlet-i rneye inzimam eden tedbir-i asker ise mefahir-i
milliyemizin en canl ve en anl vekayiinden addedilmek icabeder.
Dman, bu muharebeyi kazand takdirde skenderun krfezine
inecek ve Anadolu ile Irak'n iki paraya ayrlmasndan fevkalhad isti
fade edecekti. Paa, bunu pekl takdir etmiti ve katiyen karar ver
miti ki, var kuvveti bazuya vermek lzmdr. Bunu tatbikte zerrece te
reddt gstermedi ve Eek Meydan nam mahalde derhal bir karar
gh kurarak harekt idare ve takibe balad.
Muharebe sahasndaki erafettin, Krir ve eytan dalar ve b
tn bu havali cibal- tilli lisana gelseler de Trk'n ve onun bir tim-
sal-i z-an z-erefi Gazi Byk Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin ha-
rikuldeliklerini yd tezkr eyleseler.
Drt gn ve drt gecelik uzun bir mesafeyi berk-s bir sr'atle ve
cebr yryle elli saatte kat' ve tayyeden bir kumandann derhal
cephe tarassut mahalline giderek vaziyeti tetkikten sonra dmann
tefevvuk- adedisine ve btn vesctit-i harbiyesinin mkemmeliyetine
ramen muharebeyi idare hususundaki isabetli kararlariyle, bu ara
da mukabil taarruza da gemek suretiyle dman saldrsn akamete
uratmas, muzafferiyet-i askeriyenin balcalarndan olarak kabul
edilmek lzmdr.
kanunyi ortaya atan mebuslarn Meclisi terk ve istifa etmelerine dair

keide olunan telgraflarn asllar istinsah ve nerolundu.
Saday Hak'ka hakik tercman olan Saday- Hak gazetesi ise
Muhik bir tefahur sernamesi altnda pek ayan dikkat bir mtala
neretti.
Btn bunlarn mtalas neticesindeki intbaatm ikeste beste
imlsna mecburiyet hisseylediim u naiz yazlarla ifade edebilirsem
benim iin ne mutlu!..
Zat- devletleri dahi teyit buyurduklar vehile, Byk Mustafa Ke
mal Paa Hazretleri, Mtarekeden mukaddem btn drt be senelik
hayatn harp cephelerinde geceyi gndze katmak suretiyle ve bir
faaliyet-i mtemadiye iinde imrar eylemilerdir.
Herhangi bir mania ve mkltn muvacehe-i zcretinde zerrece
ftr gstermeyerek iktiham, en etin meseleleri ve en g ileri umur-
diyeden telkki eden o pek byk insann Harb-i Umum senelerinde
yaveri bulunmak dolaysiyle burada ifasnda mahzur telkki etmedi
im baz menakb- hrika - nmasn, lalettayin berverde-i tebcil et
mek suretiyle perde arkasnda oynanmak istenen o hasis ve namert
rollerin ne derece haksz, ne rtbe lzumsuz ve mantksz olduunu
ispat etmek isterim.
Dmann, ihra harektnda Anafartalar'a hkim olan Kavak-
tepe nam srtlara kadar ilerledii ve pek byk bir muvaffakiyet is
tihsaline ramak kald bu n- hevilnkte Paa, Anafartalar Grubu Ku
mandanln deruhte buyuruyor ve berk-s bir sratle mreke-i cidale
yetiiyor, faikyet-i adediye ve harbiyesine ramen dman ovaya tard
ile dar bir cepheye sktryor ve ksm- kllisini itlf ile bir hezimet-i
kahkariyeye uratyor ve akurane, nevmidne savletlerini de akamete
mahkm ediyordu.
Burada en mhim ve en dehetver harekt- harbiyenin safahatn
yegn yegn tadada imkn ve zaman mutasavver deildir. Ancak, u
ras musaddaktr ki, Paa, bu pek byk muvaffakiyetle stanbul'un
eydi-i d'dan masuniyetini temin etmi, memleketine en vatan ve
hayat vazifesini ifa eylemiti. ebpere emn- gayzu ihtiras bunu tas
dik etmeseler bile erbab- insaf takdir ederler.
Burada Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin Bitlis ve Mu havalisinde
geen ayan hayret bir bescdetini de arzetmek isterim:
Gerek Bitlis ve gerekse Mu sukut ederek dman istilsna ura
mt. Btn mevani karsnda l-yezal bir azim ve irade yaayan Pa
a, Bitlis cephesine ilk seyahatlerinde buradaki dmann harektn
tetkik ve tarassuda mecburiyet hissetmi ve btn cepheye hkim olan
bir tepeye lzm gelen zabitanm itirakiyle birlikte bir mfreze-i aske-
riyenin hareketini emreylemiti. Bu kt'a tarassut mahallinin eteinden
nsfna kadar ancak ykselebiliyor ve zirveye kmak imknn bula
myordu. Zira, bu yksek dan her tarafn arn boyunca kaplayan
karlar, bir adm fazla ilerlemeye imkn brakmyor, seyir ve hareketi
kat olmayacak). Dier merkat dahi srmal ilemeli rtl. Bu trbeye

Ruslar ilimemi. Trbenin kaplar gm ve altn kakma Kymetli ha
llar var. Fakat ekserisi rm. Bu trbeyi Sultan Hamit yaptrm.
Badehu Bitlis'in daha bir iki harap trbe gibi yerlerini grdkten sonra
ikametghma avdet....,
20 Terinisani 1332 Pazar ( 3 Aralk 1916)
'Allah inkr Mmkn m?' eserini bitirdim. Btn feylesoflarn,

edyan- muhtelifeye mensup tabiiyyun, zihniyyun, maddiyyun, hkema,
mtefekkirin, mutasavvfnin kffesi ruhun mevcut ve adem-i mevcudi
yetini, ruhun ve cismin bir veya ayr olup olmadn, ruhun beka ve
adem-i bekasm tetkik ediyor.
Bu tetkikatta ilim ve fenne istinat edenler makbul, imam Gazali,
bn-i Sina, Ibn-i Rd gibi eimme-i mslimnin beyanat dahi telkkiyat-
amiyaneden bsbtn bakadr; yalnz ifadelerinde ok rumuz var. Din
dar mtefekkirin, kavait ve ulm ve fnun ve felsefeyi, beyanat- e-
riati tefsir iin evirip evirmeye gayret etmiler....,
19 Knunuevvel 1338 (19 Aralk 1922)
Manisa'da ihtiyat Mlzimievvellerinden

H. kr
Artk, Atatrk'n salnda iken ve hazin lmnden onalt yl

nce gazete ile neredilmi olan yukardaki yazmn son ksmn tekil
eden iki gnlk hatray okuduktan sonra, eldeki defterin aziz Atatrk'e
ait ve kendi el yazlariyle meydana gelmi bulunduu hususunda her
hangi bir pheye dlemeyecei aikrdr.
Eserin, sona erdirmek zere olduum bu bahsini, zerinde durmaya
lzum grdm mhim bir noktaya daha temas etmek suretiyle tamam
lamak isterim:
Bu eser vesilesiyle adlarn birka defa hrmetle yadetmek frsatm
bulacam mit etmekte olduum ok muhterem Falih Rfk Atay'm,
1955 ylnda Sel Yaynlar meyanmda nerolunan Atatrk'n Bana An
lattklar namndaki eserinin nsznde : Atatrk'n azndan birok
hatralar anlatlmaktadr. Kendisinin kaleminden kan tek hakik ve
sika Nutuk , tek hakik hatralar da 1926'da Hakimiyet-i Milliye
gazetesinde neredilmek zere bana anlattklardr. denilmektedir.
Bu kitabn nsz nde iaret edilmi ve yukarda da etraflca
zerinde durulmu olan Hatra Defteri nin, krk ksur yl nce tarafm
dan gazete ile neredilmi bulunan iki gnl hari, dierlerinden hi
birinin herhangi bir suretle ifa edilmemi olduu hakkmdaki akla-
Tatvil-i makaleleri ihtirazen burada Paann menakp ve safahat-

askeriyesine ait olmak zere it eylediim malmata maatteessf veda
ediyorum.
Burada, Yldrm Ordusunu tekil ettikten ve Filistin, Suriye cephe
leri vaziyet-i askeriyesine pek yakndan vakf olduktan sonra Halep'ten
yazp gnderdii raporun da ydn, Paa'nn dehy-i asker ve siyassi
namna, en mhim bir vazife telkki ederim.
Harekt- Milliyenin ferday-i teekklnde stanbul matbuat tara
fndan iktibas ve nerolunan bu pek mhim ve pek mufassal raporun
da, tiyi kefettiini Paa ne salhiyettar bir lisan- cretle izah ediyor..
Ve bunun tesirini gremeyince de ne lcenbne bir hareketle istifa
sn veriyordu!..
Eer o zaman, o rapor muhteviyatna tevfik-i hareket olunsayd
elyevm iinde pyan olduumuz ve ok kr yine marnileyhin reh-
ber-i vatanperveranesiyle tahlis-i giribn etmekte bulunduumuz h-
disat- messifeye reva ve imkn tasavvur olunur muydu?
Bu pek byk ve fevkalbeer insann zmir igalini takip eden ve
hl tevali ve temadi edip giden hrika-nma teebbsat ve icraat
deil midir ki, bize benliimizi retmi, mevcudiyetimizi temin etmi
ve kelimenin kffe-i mn ve mul-i meddasiyle istikll-i tmmmz
istihsale vesile tekil eylemitir.
Eer, intihap Kanununun ta'dili hakkndaki mahut takriri bu ha-
lskr- vatan ve milletin ahsn istihdaf ederek vermilerse yuf onun
sahiplerine...
Herhangi mkl bir anda akbeti mehul mehalike bperva
saldran ve kemal-i muvaffakiyetle onu ikmal ve itmam eden Byk
Mustafa Kemal Paa'y, bu memleketin saf ve cidd evld kemal-i hr
met ve muhabbetle selmlarken onun milyonda bir yekn tekil etme
yen muarzlar pek ziyade emin olsunlar ki, hsrandan ve sukut- hayal
den baka bir netice elde edemeyeceklerdir. Ve yine emin olsunlar ki,
nazar- millette en fazla istihfaf ve istihkara kendileri maruz kalacak
lardr.
imdi de; Gazi-i zamimiz Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin
hatt- dest-i cihan-kymetiyle muharrer not defterinden lalettayin bir iki
sahife arzn, marnileyhin samimiyet-i dindrnesi hesabna en b
yk bir vazife ve bir eref addederim:
5 Terinisani 1332 Cumartesi ( 18 Kasm 1916)
1leden evvel saat 10'da El'eyhuttn EThalid Mehemmed ET-

nakibend-i Kfrev nin Kzlmesit mahallindeki trbesini ziyaret et
tim. Kk bir trbe. eyhin merkadini ve yannda biraderzadesi oldu
unu Trbedar'm ifade ettii bir zatn merkadi vardr. eyhin merka-
dinin rts srma ilemeli elmas, yakut gibi talarla mzeyyen ( bu
talarn elmas, yakut, zebercet olduunu Trbedar sylemise de haki-
kr Tezer, M. Kemal Atatrk'n yaverliini
yapt srada
mamdan sonra sayn Falih Rfk Atay'n, bahsettikleri tek hatrattan yl

larca evvele ait ve aziz Ata'mzn kaleminden km ok kymetli hatra
larnn da bende mevcut olduu hususunu kabul buyuracaklarna emi
nim.
Bir de, bu eserde, Mustafa Kemal'in kendi el yazlariyle meydana
gelmi hatralarndan baka, hududunu izdiim 1916-1918 yllar iin
de cereyan etmi bulunan hadiselerin esas ve iyz, ahs gr ve
notlarma dayanlarak ve mmkn olan tafsilt ve teferruatiyle arz ve
izahna allacaktr.
Ancak, bu vazife ifa edilirken aziz Ata'mzn, yaknlarndan bazla
rna anlatarak bunlar tarafndan kitap halinde yaynlanm bulunan
ayn olay ile ilgili ve ayn konuya dair olup, yalnz genel olarak dei
nilmekle yetinilmi olan baz hatralara da - mnasebet dtke - bu
eserde ilgi gsterilecektir.
Binaenaleyh, ok samim bir dnce ile ve eser sahiplerinin yksek
msaadelerine gvenerek bunlardan bahis konusu edeceim ksmlar,
kaynan aklamak ve aynen nakletmek suretiyle aradaki farklar kal
drp hatralar, yekdieriyle alkalandrmann isabetli bir hareket ola
ca yolundaki tasavvurumun, sayn ilgililerce de iyi niyetle karlana
cana, tam bir itimadm bulunduu gibi, bu durumdan muhterem oku
yucularn da faydalanacaklarn mit ederim.
III
Kl HARP HATIRASI VE MRALAY MUSTAFA
KEMALN EDRNEDE BlR BlRLlI TEFT
Mevzuumuza girmeden nce mmkn olduu nispette mahdut ve

zel bir aklama yapmak lzumu ve zaruretini hissederek bu vesile ile
Kumandan Mustafa Kemal'le nasl karlam ve kendilerine ne zaman
ve ne suretle intisap etmi olduumu da izah etmek isterim.
Yalnz, u noktaya iaret ederim ki; kendi muhitimde ve gcmn
yettii derecede hayatm kazanm bir kimse olup, daha nceden h
ret yapm ve herhangi bir eser meydana getirmi deilim. Bu itibarla,
aziz Atatrk'n Birinci Dnya Harbinde ark cephesine ait faaliyetlerini
ve bu meyanda bilhassa hatralarn da teferruatiyle kaleme alarak ki
tap halinde nerine teebbs eden ahs kimdir ve hviyeti nedir?..
ite, bu hususta umum efkrda pek hakl bir ekilde hasl olabile
cek istifham nceden nleyerek ortadan kaldrmak gerektiine inan
yorum.
Binaenaleyh, bu gaye ile burada cizane igal edeceim birka
sahifeyi ve bu mnasebetle temas edeceim baz hususlar, muhterem
okuyucularn ok grmeyeceklerine eminim.
Yine sayn okuyucularmn yksek msamahalarndan cesaret ala
rak ksaca anlatacam ve biri memleketimiz iin felketle sonulanm
olan Balkan Harbinin ok ac bir hatras, dieri ise Birinci Dnya Har
binden anakkale zaferine ait tarih bir safhadr ki, bunlarn her ikisi
de merak ve alka ekici olarak mtalaya deer telkki olunacan
mit ederim.
28 Temmuz 1328 ( 1912 ) :
Bu tarih, stanbul - Beylerbeyi ihtiyat Zabitan Mektebini ikmal ede
rek gerektii zaman vatan ve millet urunda hizmete hazr bulunacam
gndr.
Bahsettiim mektep, Harbiye Nezaretinden Bbl'ye giderken Be
yazt meydannda namert ve alak birka ahsn suikastna urayarak
bunlar tarafndan atlan tabanca kurunlarnn isabetiyle al kanlara bu
lanarak cansz otomobili ierisine serilen Sadrazam ( bavekil) merhun
Mahmut evket Paa'nm Harbiye Nazrl esnasnda, ordu subay kad
rosunun harp zamanndaki ihtiyacn mmkn mertebe temin ve telf
gibi ok isabetli bir maksat ve gaye ile ve pek byk bir himmet mah
sul olarak meydana getirilmitir.
r. i
gh meydannda toplayarak o gn alnm olan harp iln hakkmdaki

iradei seniyenin (Padiah emri) okunmasn mteakip Cumaibl'ya
hareket emri verilmiti.
Frkann banda nc vazifesiyle yola kan taburumuz, ertesi g
n sabahleyin Kresne boazna varnda, geitin muhafazasna memur
edilerek orada braklm ve daha nce boaza gnderilmi olan Menlik
taburu ise cepheye sevkolunmutu.
Burada muharebe safahatn izaha giriecek deilim. Esasen, o dev
rin her sahadaki umum idaresizlii yznden husule gelen yz kzar
tc Balkan hezimetini ve dolaysiyle koskoca Rumeli ktasnn elden
kt o ac felket gnlerini grenlerden hl aramzda yaayanlar
bulunduu gibi, bugnk neslin de o kt durumu tarih sahifelerinden
renmeye imkn bulacaklarna phe yoktur.
Bu itibarla ben burada, tarih kitaplarnda yeri olmayacana kani
bulunduum iin tarihten bir sahife olarak temas dncesiyle yalnz,
bulunduumuz cephenin boaltlmasna ait geri hareketlerden ksaca
bahsetmeyi faydal grmekteyim.
Biz Trkler iin tarih bir mevki olarak anlmas gereken Kresne bo
aznn Bulgar ekiyasndan korunmas grevi, taburumuz uhdesine
verildii gn, Cumcdbl istikametinden iitilen top seslerinden hudut
boyunda muharebenin balad anlalmt.
Vaziyet, gn getike endie vermekten baka hi bir mit gster
miyordu. Nihayet, bu cephenin sekiz on gn gibi ok ksa bir mddet
iinde dmesi zerine balayan geri ekilme hareketi, mmkn olan
intizamn muhafaza etmek suretiyle Demirhisar istasyonuna kadar de
vam etmiti.
Frkann cepheye gidiinde nc vazifesini gren taburumuz, ricat
esnasnda da art olarak vazifelendirilmiti. Bu suretle Demirhisar'a
ekilirken yol stnde bulunan btn kprler birliimiz tarafndan
tahrip edilmi olmasna ramen, ara vermeden takip yryne devam
eden hainimiz, yklan kprleri tamir ve peimiz sra temas muhafaza
oderek bulunduumuz yere hkim srtlar geceden igal etmiti.
Ertesi gn sabahleyin erkenden topu ateiyle muharebeye bala
yan dmann bu hareketine kar her ne kadar cephe alarak muka
bele etmekte tereddt olunmamsa da bundan mspet bir netice elde
edebilmek mit ve ihtimali hi de mevcut deildi.
Bu durumda, talimat almak zere tabur kumandan tarafndan
memur edildiim ve askerin hemen gerisinde ve ok yaknndaki de
miryolu istasyon binasnda bulunan alay ve frka kumandanlarn g
rerek emirlerini telkki etmek hususundaki maruzatma kar frka ku
mandan :
Evldm, vaziyeti gryorum, esasen cidd bir harbe girimek ni
yetinde olmamakla beraber mmkn olduu kadar yle oyalayc ar
pma ile vakit kazanmaktan baka bir ey yapacak deiliz... ceva-
Bu messese, 1326- 1327 ve 1327 - 1328 Rum ders yllar itibariyle

yani, 1910-1911 ve 1911-1912 seneleri zarfnda iki tahsil devresine
mnhasr olmak zere faaliyette bulunmu ve dorudan doruya m-
lzim rtbesinde orduya subay yetitirmitir. ( Bu vesile ile, her trl
mmeyyiz vasflan haiz ve nezaket timsali mektep mdrmz Binba
Naci Halil Bey'i ( Seyhan eski mebusu emekli general merhum Naci
Eldeniz) burada tazim ve rahmetle anmay bir vazife addederim.
Son ders ylnn bitimini mteakip, Balkan Savann kmas ze
rine talim heyetinin hemen hepsi memleket mdafaas urunda ayr
ayr vazife alm olmalar hasebiyle mektepte talim ve tedrisata son
verilmi ve ancak Birinci Dnya Harbi srasnda, ihtiyac karlamak
iin Maltepe Talimgh almtr.
Cumhuriyet idaresi zamannda ise bu tekilt, muhtelif snflara
gre Yedek Subay Okulu olarak faaliyetlerine devam eylemekte ve
anl ordumuza her yl yzlerce mnevver gencin katlmasn salamak
tadr.
Balkan Harbinden Tarihi Bir Hatra:
Yukarda adn zikrettiim mektebi bitirdikten sonra aradan henz

iki ay bile gemeden Balkan seferberlii dolaysiyle vaki davete uya
rak umum arasnda Harbiye Nezaretine mracaatla, mrettep ktamn
Serez Redif Frkasnn Merkez Alaynn Negrita Taburu olduu anlal
m ve gerekli tayin emrini alarak hemen yolculuk hazrlna balan
mt.
Seferberlik icab muhtelif cephelere gidecek zabitan iin hazrlanan
zel bir katar, 23 Eyll 1328 (1912) tarihinde bu kafileyi byk bir nee
iinde Sirkeci istasyonundan alarak demiryolu gzerghnda bulunan
btn evlerin pencere ve balkonlarn doldurmu olan stanbul halknn
candan ve iten gelen uurlama ve zafer temennileri arasnda Rumeli'ye
doru uzaklatrlmt.
Serez'e vardmzda, arkadala birlikte emrine verildiimiz
frkann, muharebe cephesi olan Cumaibl istikametinde yola km
olduunu anlayarak hayli zlmtk.
Bu durum karsnda ilk yaplacak iin, Serez'den derhal hareket
etmek olduuna gre hemen yola klarak Demirhisar ilerisinde, Ma
kedonya ihtillcilerinden olup ayn zamanda can ve ak olarak tann
m Bulgaryal Sandanski'ye ait lcalarn bulunduu Marikostina na-
miyle anlan mevkide kurulmu olan kararghta ktalarmza iltihak ede
bilmek imkn hasl olmutu.
Taburumuzun yaveri olarak vazifeye baladktan bir hafta kadar
sonra Frka Kumandan Mirliva Naci Paa1, asker ve zabitan karar-
1 Eldeniz deil.
Derbent geidinin geildii gne tesadf eden 25 Terinievvel 1328

(7 Kasm 1912) tarihinde Selnikte topu klalarnn bulunduu yere
gelinmiti.
ilk i olarak burada askerin yeniden ve mmkn mertebe toplu
bir hale getirilip intizama sokularak, arkamz sra temas brakmayan ve
ok gemeden Derbent srtlarn bile igal etmi olan dmana kar
yeni bir cephe tekili suretiyle ehri mdafaa teebbsnde bulunmak
zere hummal bir faaliyet balamt. Ancak, ecnebi konsoloslarn,
ehri korumak bakmndan mdahalesi ve bir taraftan da harbi nle-
rnok iin dmanla derhal temasa geerek tavassutta bulunmalar mu
vacehesinde kuvvetlerimizin harekta balayabilmesi imknsz hale gel
miti.
Ayn zamanda, hudut boyundan itibaren yalnz Demirhisar istasyo
nuna kadar intizamn muhafaza eden ve ondan sonra ise dank de
necek bir halde geri ekilen ve bu yzden maneviyat tamamen bozul
mu olan kuvvetlerimizden muvaffakiyet beklenemeyecei cihetle yeni
den muharebeye girimenin hi bir fayda salayamayaca da gn gibi
aikr grlyordu.
Bu vaziyette aresizlik iinde ve perian denilebilecek bir halde
bulunan btn askerin, nihayet verilen bir emirle silh ve cephanesi,
topu klalar nndeki meydana yn halinde brakp eli kolu bo
geriye ekilmesi olduka hazin bir olayd.
ok elim olan bu teslim manzarasna yal gzlerle ahit olmak
vo bunun hemen akabinde dmanmz Bulgar askerlerinin, yrekle
rimizi paralayc Hurra!!.. vzeleri arasnda ehre giriini seyret-
mok bahtszlna uramak, hayatmn - hl unutamadm - en ac
vo sonsuz elem verici gnlerini tekil eder.
Hulsa aziz okuyucularm, ecdat yadigr Rumeli ktasnn bu en
gzel ehir ve kasabalarn ok ksa bir zaman iinde kaybetmek fel-
kotiyle karlam bulunuyorduk.
Bu ac malubiyetten sonra dman nbetileri tarafndan kordon
altna alnan askerlerimiz, topu klalar yannda ve ii mhimmat dolu
cophaneliin de bulunduu bo saha dahilinde kurulan adrlarda ba
larna gelecek akbet ve felketten habersiz barnyorlard.
Bunlardan tamamen ayr ve biraz uzak olarak zabitan iin de bir
ka adr kurulmutu.
lk gnlerin karanlk bir gecesinde, nasl yapld anlalamayan
vo fakat herhalde kastl olarak patlatlan cephaneliin ortal sarsan
grlts, o semtte bulunanlarn hemen hepsini byk endie ve he-
yocana drm ve ne olduunu, neye uradmz bir trl anlaya
mamtk.
Cephanelikten etrafa yaylan irili ufakl ta ve moloz paralarnn
vo bilhassa alev saan mhimmatn sebep olduu facia pek bykt.
Hadisenin vukubulduu sra ehir iinden gelen devaml silh sesleri
ayrca endie yaratm ve bunun pek de hayra almet olmadm d-
bini verirken, bir taraftan da hazr bulunan atlara binen kumandan ve

maiyeti, ate altnda sratle geri ekilmilerdi.
Bu hal, askerin gznden kamam ve biraz sonra da dman
karsndaki vazifesini unutarak cepheyi terk ile balayan geri ekilme
hareketi, ne yazk ki intizamdan tamamen uzak bir ekilde, daha do
rusu bozgun halinde Serez'e kadar devam etmiti.
Hepsi redif efrad ve ounun ya gemi olan askere, bir dere
ceye kadar intizam verilerek geceyi ehir dnda geirmek maksadiyle
adr kurmak iin hazrla balanmt. Halbuki dmann, Demirhisar
istasyonundan Struma nehri boyunca ilerlemesi ihtimali pek kuvvetliy
di. Byle bir hareketin gayesi ise, ricat yolumuzun getii bu nehir ze
rindeki Orlak kprsnn dman tarafndan igal ve bu suretle birlik
lerimizin geriye ekilmesini felce uratarak binnetice esarete mahkm
etmee matuf olaca phesizdi.
Bu cihet nazar dikkate alnmak suretiyle asker ve btn arlk
larn bir an evvel kprban tutabilmesi iin, geceyi Serez'de geir
mekten vazgeilerek cebr yryle yola klp gece yars kprden
br tarafa geilmiti.
O gnk vaziyet, askerin herhangi bir yerde konaklayabilmesine
msait bulunmad gibi, esasen intizama sokulmas g bir snf asker
yine kendi balarna buyruk bir hal alarak emir ve kumanda dnda
yrye devamla ertesi gece yansndan sonra bir noktaya gelinmi
ve btn kuvvet deta yn halinde oraya saplanp kalmt.
Ne olduu ve ne gibi bir zorlukla karland belli deildi. Neden
sonra vaziyet anlalarak Selnik'in Derbent geidine gelinmi olduu
azdan aza renilmiti.
iin fecaati, geidin, halen bizde veya dier birliklerimizin Selanik
cephesinde arpt dmanlarmz tarafndan ele geirilmi olup ol
mad keyfiyetinin bilinememesindeydi.
Geriye ekilen bir ordunun, ricat hattndan bu derece emin buluna
mamas kadar endie verici bir durumun tasavvuru bile hayli hazin olsa
gerek!..
Hulsa, geidi geebilmek iin mutlaka sabah beklemek icabedi-
yordu. Hava yamurlu ve ortalk da balk amur iinde olduundan
oturulacak bir yer yoktu. Kurumu bir aa kovuunu g halle ate
leyerek birka arkada gecenin zifir karanlnda ancak birbirimizi g
rebiliyor ve ksmen de souun tesirinden kendimizi korumaya al
yorduk.
Tanyeri aardktan biraz sonra geidin sa ve sol yamalarndan
hareket ettirilen makinal tfek mfrezesinin ald tertibat sayesinde
yrye devam edilerek geidin tam ortasna gelindii zaman bura
daki karakol binasnn, Osmanl jandarmasnn muhafazas altnda bu
lunduu grlm ve gece yarsndan sabaha kadar yamur altnda
geen bekleme devresinin ve bu yzden hasl olan endienin ne derece
bo ve yersiz olduu anlalmt.
ATATRK'N HATIRA DEFTER i
Merhum Pertev Paa { Demirhan, Erzurum eski mebuslarndan)

kumandasnda bulunan bu kolordu emrinde - hatrmda kaldna g
re - 10 ve 11 inci Frkalar da vard. ok ksa bir mddet zmir'de kalan
kolordu, hasl olan lzum zerine Bandrma'ya nakledilmiti.
anakkale'ye yaknl nazara alnarak bylece yeri deitirilen
kolordu birlikleri bir sre Bandrma'da kalm ve fakat zmir ve civa
rnn ehemmiyeti ve bu blgeye dmann herhangi bir karma hareke
tinde bulunmak tehlikesi belirmesi zerine kolordunun tekrar zmir'e
getirilmesi mecburiyeti hasl olmutu.
Emrinde bulunduum frka, sahilin muhafazasna memur edilmi
olduu cihetle alaymz, bu maksatla zmir civarnda ve Kilizman ya
knnda bulunan Abdullahaa iftliine yerlemiti.
Burada birka ay kaldktan sonra frkamza anakkale'ye hare
ket emri verilmesi zerine iftlik'ten zmir istikametinde yola kld
gn, Ingiliz donanmasnn krfez dahiline girerek Yenikale ve civarn
bombardmana balamasiyle ok nazik bir durum meydana gelmiti.
Bu vaziyeti izahtan nce bir noktaya temas etmek isterim:
Yukarda iaret ettiim gibi mensup bulunduum frkann anak
kale'ye hareketi kararlam olmas zerine verilen emir gereince Ab
dullahaa iftliinde bulunan alaymz harekete geerek zmir'e doru
yryne devam ettii srada Ingiliz donanmasnn Yenikale'yi bom
bardmana balamas, bir tesadften baka bir ey deildi.
Ancak, vaziyet bu merkezde bulunduu halde dmann, mstah
kem kaleye bombardman devam ederken, sahili muhafazaya memur
askerin zmir'e ekilmesi halk zerinde pek byk tel ve heyecan
uyandrmt.
Bu durum neticesi olarak Gzelyal ve Gztepe semtlerindeki evler
den biroklarnn balkon ve pencerelerine ylan oluk ocuk arasn
da, bilhassa kadnlar askerlere hitaben:
Bizi brakp nereye gidiyorsunuz? eklinde ac feryatta bulun
mulard.
Halbuki, yry halindeki birlikler, halkn zannettii gibi dman
dan kaarak zmir'i boaltmak deil, daha nceden tmenin alm ol
duu emir gereince, muharebe yeri olan anakkale yolculuunu yap
maktayd. Ama, bu hakikati, halkn o heyecanl annda kimlere ve nasl
anlatabilirdik?
imizde o gnleri yaayanlarn bu durumu hatrlayacaklarn mit
ederim.
ite, bu hadise dolaysyle ngilizlerin, zmir'e kar ve sahil blge
sinden bir yere ihra hareketinde bulunmas ihtimali gznnde bulun
durularak vaziyet tamamen anlalmcaya kadar anakkale yolculuu
yapmasndan vazgeilen frkaya, belirsiz bir mddet iin zmir'de kal
mas emri verilmitir.
Bu durum icab, zmir hedef tutularak amalt ve Foa blgesine
nerek bulunduumuz yerde hareketsiz ve heyecan iinde sabahla-

mtk.
Havaya uulurulan cephaneliin vukua getirdii sarsnt ise, Sel-
nik'in Yallar semtindeki binalarn bile camlarnn krlmasna sebep ola
cak kadar tesirli ve iddetli olmutu.
Ortal altst eden bu hadisenin vukubulduu yer civarndaki a
drlardan eser kalmadn ve bunlarn iinde kmr haline gelmi olan
Mehmetiklerin korkun akbetlerini, ancak ertesi gn sabahleyin gn
dz gzyle ve znt iinde grerek durumun fecaatini o zaman an
layabilmitik.
Bu vaziyet zerine arkadalarla birlikte nce ehir iinde bir otele
gidilmi ve fakat burada barnmak imkn grlmeyince o sra Sela
nik'te mevcut byk kk muhtelif rtbelerde btn erkn ve zabitanm
Beyazkule yanndaki Asker Mahfel'de toplu bir halde bulunduklar
renilerek biz de bunlarn arasna katlmak suretiyle sebepsiz bahane
arayan Yunan ve Bulgar devriyelerinin taciz ve tazyikndan kurtulup
kendimizi imkn dahilinde emniyete alm bulunuyorduk.
Bulgar lordan daha nce Yunanllarn igaline uram olan bu e
hirde her an bin bir tehlike ve hakarete maruz kalmak ve nihayet esa
ret endieleri iinde yaamak, imknsz bir hale gelmi bulunuyordu.
Bylece sekiz on gn geirdikten sonra elde edilen ilk frsattan is
tifadeyi karmayarak arkadala birlikte 4 Terinisani 1328 (17 Ka
sm 1911) tarihinde bir ecnebi (Nemse) vapuruna atlayarak anak
kale'ye kmaya ve oradan da zmir'e gelip harp sresince faaliyette
bulunan Depo Taburlarnda vatan hizmete devama muvaffak oluna
bilmiti.
Burada ok dikkate ayan bir olaya temas etmeden geemeyeceim:
Selnik ehri, anakkale'ye ktmz tarihten ortalama on iki gn
kadar nce dmanlarmz tarafndan igal edilmi olmasna ramen
bu durumdan - asker snf hari - anakkale halk tamamen haber
siz bulunuyordu. Hatta vapurdan kar kmaz halkla temasmza frsat
verilmeden asker inzibat tarafndan doruca klaya davet olunarak
Selnik'in dman eline gemi olmas keyfiyetinden kimseye hi bir ey
bahsetmemekliimiz sk skya tenbih olunmu ve bittabi biz de buna
uymak zorunda kalmtk.
Halk ise, o sezi kabiliyetiyle bir eyler hissetmi olmal ki me
huller iinde dald pheden kendisini kurtarmak iin hakikatin i
yzn renmeye alyordu.
ite, eski Osmanl devrinin idare sisteminden acayip olduu kadar
hayret ve ibretle karlanmaya deer bir nmune!..
Birinci Dnya Savandan Yine Tarih Bir Safha:
Balkan Savam mteakip Birinci Dnya Savann patlak vermesi
zerine zmir'de 4 nc Kolorduya bal 12 nci Frka, 36 nc Alay, 3 nc
Tabur emrine verilmitim.
ATATRK'N HATIRA DEFTER >5
Bu durum zerine alaymz, savunmakla mkellef bulunduu sava

hattn, akam karanl bastktan sonra geriden gelen yeni ve taze kuv
vetlere teslim ederek frka emrinde olmak zere Gelibolu - Saros (Muarz)
krfezi arasnda bulunan Slkldere mevkiinde ihtiyata ekilmiti.
Bu muharebeye itirak etmi olan ve hemen hemen ayn zayiata
urayan 7 nci Frka de Gelibolu civarna ekilerek mensup bulundu
umuz frka ile birlikte 15 inci Kolordu emrine girmiti ki bu kolordu,
o tarihte Anafortalar cephesinde ve Miralay Fevzi Bey ( daha nce 12 nci
Frka Kumandan olan ) kumandasnda bulunuyordu.
Cephedeki subay kaybnn ehemmiyeti karsnda vazife itibariyle
benim de bulunduum tabur yaverlikleri lvedilerek blklerin ihtiyac
karlanm ve asker kadrolarnn da mmkn olduu kadar tamamlan
mas iin yeniden verilen ikmal efradnn talim ve terbiyesiyle ancak
yirmi gn kadar megul olunmutu.
Bu sralarda ve bir gece yarsndan sonra pek derinden gelen id
detli ve devaml top sesleri, btn askeri heyecanla uykudan uyandr
mt.
Bu hadise zerine bir taraftan birliklere Hazrol!.. emri verilirken
dier cihetten de bu 1331-1915 yl 6/7 Austosuna rastlayan ve tarih
diyebileceim gecenin sknunu bozan olayn ne olduunu anlamak
meraknda idik.
Aradan ok gemeden bu fevkaldeliin, dmann Arburnuna
asker karmaya balam olmasndan ileri geldii anlalm ve nce
7 nci, onu takiben de 12 nci Frkalar sabaha kar cebr yryle Ana-
fartalar istikametinde harekete gemilerdi.
7 Austos 1915 tarihine tesadf eden o gn akam zeri Anaf or
talara hkim Kavaktepe'ye vasl olan alaymz, verilen emirle derhal
taarruza geerek mezkr tepeyi ele geirmesine az bir ey kalm olan
dman, bozguna uratlp Anafartalar ovasna tart ve takibine devam
edilmek suretiyle istenilen noktaya kadar srlmtr.
Bu tarihte ve dmann gittike artan faaliyeti ve ayn zamanda
deniz yoliyle yapt karma hareketinin ehemmiyeti karsnda cephe
nin idaresi Anafartalar Grubu Kumandanl nam altnda Miralay
( A lbay) Mustafa Kemal Bey'in kumandasna verilmi bulunuyordu.
Aziz okuyucularm, Anafartalar cephesine erit emir ve kumanda
iinde vukuagelen bu deiiklik, belli bal iki noktadan ok nemli so
nu verecektir ki bunlar:
a) Seddlbahir blgesinde hi bir muvaffakiyet elde edemeyece
ine kanaat getiren dmann, ansn bir kere daha denemek iin son
mit noktas olarak setii Anafartalar'a yapaca harektn kknden
krlmasna mil olacak,
b) Ve nihayet anakkale'de giritii teebbsnden vazgeerek
bu suretle ve tarih boyunca unutamayaca malbiyete uramasn,
inta eyleyecektir.
Mustafa Kemal de bu byk zaferiyle Anafartalar Kahraman
24 ATATRK'N HATIRA DEFTER!
dman tarafndan yaplacak bir karma hareketi halinde, Karyaka

mdafaasn salayabilmek maksadiyle alaymz, ili srtlarnda si
perler vcuda getirmek suretiyle o blgenin savunma ilerini kuvvet
lendirmekle vazifeli tutulmutu.
O zamanlar alay merkezi olarak kaldmz Ayatiryada ( imdiki
Turan ) mevkiinde birka ay getii halde beklenen dman teebbs
nn vaki olmamas hasebiyle frkamza ikinci defa olarak anakkale'ye
hareket emri verilmi ve derhal yola klmt.
Savalarn ok iddetli devam ettii gnlere rastlayan bir tarihte
yarmadann mehur Akba iskelesine vardmz srada cepheden yeni
gelmi yaral askerlerle karlaarak dman hakknda bunlardan ma
lmat almaya alyorduk.
Ertesi gn frkann devrald cepheden Seddlbahir mmtakasnn
Kanldere mevkiine sipere giren alaymz, hzn kaybeden son muha
rebenin mteakip gnlerini sknetle denecek derecede ufak tefek vu
kuatla geirmiti.
Hafta sonunda ise, dmann btn cephe zerinde kara ve de
nizden an ve cehennemi topu ateiyle balayan bombardman, si
perlerimizi toprakla bir etmi ve mevcut tel rglerini de darmadan
eylemiti.
Durumun, bu derece tehlikeli bir hal alm olmasna ramen ve
bilhassa bu sava esnasnda yanbandaki arkadalarnn, her dakika
birer ikier ehit olmalar karsnda askerlerimiz, maneviyat bakmn
dan zerre kadar sarslmamlard.
Mehmetiin, bu elik azmi ve binbir ecaat ve kahramanlk des
tanlarnn en muhteemlerinden birini daha yaratt o gnk savata
dmann, defaatle vaki taarruzlar, kar hcumlarmzla tardedilerek
bulunduu yerden bir kar bile ilerlemesine frsat verilmemiti.
Bu suretle Seddlbahir'in Kanldere mevkiinde cereyan eden bu
kanl bouma neticesinde, dman tam manasiyle hezimete uratl
m ve siperlerinin n deta, fedakr askerlerimizin sng darbeleriy
le delik deik edilerek birbiri stne yl ceset tarlasndan farksz hale
getirilmiti.
Ancak, kahraman Mehmetiin hayat bahasna ve cann diine
takarak baard esiz zaferle sona erdirilmi bulunmasiyle mteselli
olduumuz bu savan, bizim tarafa da hayli pahalya mal olduunu iti
raf etmek yerinde olur.
Ufak bir misal olarak hulsaten unu arzedeyim ki; bir le vakti
ve tam zevalde balayarak ancak akama doru tavsam olan bu mu
harebede, 18 kiiden ibaret taburumuz zabitan kadrosunun - ehit, ya
ral hari- 4'e ve 1100 asker mevcudunun da - keza ehit ve yarallar
ktktan sonra- 250'ye dm olmasn burada kaydetmekle netice
hakknda ak ve kesin bir fikir vermi olduuma kani bulunuyorum.
Artk, bu haliyle dman karsnda bir gn bile durmasna takati
kalmayan fkrann cepheden geriye alnmas zarureti hasl olmutu.
anakkale'den Ayrl:
Btn safahatna ahit olduum bu hazin hicran, aradan hemen
hemen elli yl gibi olduka uzun bir zaman gemi olduu halde unut
madm, o gnk canlliyle hl hafzamda yaamaktadr.
Her kar topra halis Trk kaniyle yourulmu olan ve hakkiyle
tasvirine insan zeksnn kfi gelmeyecei kansnda bulunduum a
nakkale savalarnda, azam derecede feragat gstermek suretiyle ha
reket ve yurdunu koruma yolunda hayatn feda etmekten ekinmeyen
o hedann diyarm unutmak mmkn mdr?
Evet, btn cihann hayranln kazanmak ve takdir dolu nazar
larn yce varlnda toplayabilmek azamet ve kudretini haiz anak
kale!.
Ve nihayet, hatrmza gelebilecek her eyin, her mevcudiyetin kat
kat stnde olarak yarm asrlk bir zamandr ikiyz ksr bin vatan
evld ehidi kanl sinesinde saklayan o gazi anakkale'yi nasl unu
tabiliriz?
Evet, yz binleri aan ehitler diyar anakkale melhamesinde bu
lunup vatanna hizmet bahtiyarlna erierek benim gibi halen hayatta
bulunanlarn gzleri nnde, amansz, tahripkr ve dt yere ve
etrafna yldrmlar saan dman topu mermilerine hedef olan din
kardelerimizin vcutlarndan koparak havada uan kafa, kol, bacak
ve gvde paralarna ahit olmam kimse kaldna inanamyorum.
ite anakkale Harbi, buna benzer daha nice fedakrlk ve kah
ramanlklar sayesinde zafere ulatrlmtr.
Btn sava boyunca her gn, her saat ve her dakika vaki bir ar
tla semalarnda yzbinlerce ehit ruhunun kanat aarak sklam
bulut halinde birletii o yce ve tanrsal lemle ylesine nsiyet hasl
olmutu ki, sa kalanlar sanki, btn maddiyattan uzak ve ayrlm bir
halde onlarn manev varlklariyle hemhal bulunuyordu.
Vatann mdafaas urunda ve dman karsnda yanyana ve
omuz omuza arpt silh arkadalarndan yzbinlerini ehit brakt
ve kinatn sonuna kadar btn cihan nazarnda, Trkn, ecaat ve
kahramanlk lkesi olarak anlmaya lyk ve buna tam manasiyle hak
kazanm olan anakkale'den ayrlrken - zafer neesinden hasl olan
derun ferahla ramen - ii szlamayan ve orada kalanlarn aziz ruh
larna Ulu Tarardan rahmet niyaznda bulunmayan tek fert tasavvur
edemiyorum.
Bylece, anakkale'den kara yoliyle yrye geen ve yol st
uranlan ky ve kasaba halk tarafndan hararetle selmlanm olan
askerlerimiz, Edirne'ye giriinde de kadn, erkek, .yal ve gen halkn
sevin gzyalar iinde doldurduu ana caddelerde, muzaffer orduya
yakr bir ekilde byk tezahratla karlanmtr.
Bu karlamann en nemli zelliklerinden biri de; birliklerimizin,
o muazzam kalabaln en msait bir yerinde, maiyeti erkniyle bir
likte hazr bulunan Anafartalar zaferinin yaratcs ve anl kahraman
sfatn hakkiyle kazanacak ve bylece, zaten bilinen hretini bir defa

daha btn cihana tantm olacaktr.
Cephe Kumandanlnda yaplan bu deiikliklerden sonra, yani
10 Austos 1331 (1915) tarihinde dman Anafartalar ovasnda yeni ve
ok cidd bir taarruz hareketine girimiti.
Karmzda, bilhassa giyecek ve harp malzemesinin mkemmeli
yetiyle tannm ve Ingilizlerin pek gvendikleri o zamanki Harbiye Na
zr Lord Kitschener ordusuna mensup birlikler bulunuyordu.
Hasmmzm yapt mteaddit saldrlar, Mehmetiin sng h-
cumlariyle karlanp byk zayiata uratlm ve bu suretle gerilere
atlarak pek glkle tutunabildii yerde vcuda getirdii siper ve tel
rgler arkasna snmaktan baka are bulamamt.
Bununla beraber karmzdakiler, canlarn kurtarmak tel ve en
diesiyle skp kaldklar yerden kurtulmak iin ve ne bahasna olur
sa olsun sonradan tekrarladklar iddetli taarruzlardan da bir baar
salayamamlard.
Binaenaleyh, btn teebbsleri deta granitten kayaya arparak
hi bir sonu alamadklar gnlerden, tas tara toplayp kamaktan
baka kar yol olmadna kanaat getirdikleri tarihe kadar devam eden
aylarca mddet zarfnda ve yurdumuzun cesur ve azimkr bekisi
Mehmetik karsnda, bulunduklar noktadan deil ilerlemek, balarn
bile kaldrmaya frsat ve imkn bulamamlard.
Muhterem ve kymetli okuyucularmn yksek msaade ve msa
mahalarna gvenerek ve her halde ho karlanacandan da emin
olarak yaptm aklamann, ancak bir nebzesi ahsmla ilgili ve dier
ksmlar ise, daha ziyade, tarih mahiyetteki sava harektna ait ve
ayn zamanda, her vakann mutlaka tarihe mal edilmesi maddeten
mmkn olamayaca dncesiyle karanlkta kalm ve bugn iin
baka trl tespiti imknsz hadisattan ibaret bulunduu hususu elbette
takdir buyurulur.
Bununla beraber, Miralay Mustafa Kemal'le alkal ksmlarndan
baka ileride bilmunasebe bahsi geecek baz cihetleri de ihtiva ettii
iin zarur olarak u birka sahifelik yaz ile ksaca temas lzumunu
hissettiim harp vekayiini kfi grerek esas konu ile ilgili bahsimize de
vam edelim:
Byk hayallere kaplarak giritii savalarn hemen hepsinde tam
bir hezimete uramas sebebiyle btn mitleri krlarak mecbur ekil
me kararn tatbik eden dmann, anakkale harp sahalarn boalt
mas zerine bu cephede serbest kalan frkamza Edirne'ye hareket emri
verilmiti.
Mensup bulunduum 12 nci Frka'dan baka 8 inci Frka da ayn
ekilde hareket emri alm bulunuyordu.
Bu vaziyete gre, kfi miktar kuvvet braklarak ordunun anak
kale'den ayrlmas zaman gelmi bulunuyordu.
ATATRK'N HATIRA DFTER 29
Talim hareketi bitince, btn heybetiyle at zerinde dimdik duran

Kumandanla gzgze gelmitim.
Kendilerinin, en iyi atlayan askeri oktan grerek tespit etmi ol
duklarna phe bulunmamakla beraber, o keskin baklariyle, tevdi
buyurduklar hakemlik vazifesinin sonucunu anlamak istedikleri bariz
bir surette belliydi.
Beden hareketi yaptrdm sekiz askerden bir tanesi, dierlerine
nazaran gerekten ok iyi atlam ve bunu gzden karmayarak mim-
lemitim.
Binaenaleyh, Kumandanla gzgze gelince, en iyi atlayan askeri,
manga srasndan iki adm ileriye kararak:
Kumandanm, en iyi atlayan bu askerdir!
demekliim zerine:
Evet, en iyi o atlamtr!.
sziyle birlikte askerin kendilerine yaklamasn emir buyurmulard.
Acaba, ne olacak?
diye ve tel iinde neticeyi bekliyorduk.
Asker sert admlarla yaklaarak:
Emrediniz Kumandanm!
demesi zerine; - o, hayret verici olduu kadar merakl ve heyecanl
manzara bugnk gibi hl gzlerimin nndedir ve hi unutamam -
Kumandan, eliyle pantolonunun sa cebinden kard bir altn liray
askere uzatarak:
Al arkada, bu, vazifeni iyi yapmann mkfatdr!
dedikten sonra mangann dier efradna kar:
Tekrar gelip, ayrca sizi de taltif edeceim!
vaadinde bulunmak suretiyle gnllerini almak bykln gstermi
ve mteakiben bana da, ltfen teekkrle ok kymetli iltifat ve tevec
chlerini esirgemeyerek ayrlmlard.
Bu olayn, orduda yksek emir ve kumanda sahibi tarafndan bir
askere kar gsterilen scak ve efkat dolu ok yakn bir alkann ah
lanm timsali olduuna phe yoktur.
Ben, bizzat ahidi bulunduum bu asl ve harikulde hareketin,
benzeri ekilde vukuunu iitmediim gibi, herhangi bir vesile ile ba
kaca bir rneine de tesadf etmi deilim.
Bilhassa, ordunun en kk bir ferdine lyk grlen bu sevgi ve
mstesna ltufkrln, yksek ahsiyetlerine has meziyet icab ancak
ve ancak, Mustafa Kemal gibi bir kumandandan sadr olabileceine de
btn mevcudiyetimle kani bulunanlardanm.
te, bu sevgi ve yakn alkaya muhtelif vesilelerle mazhar olan o
kadirinas asker deil midir ki; ancak, O'nun emir ve kumandas altn
da harikalar yaratarak Trk'n istikll Savan kazanmak urunda
gsterdii stn liyakat meydandadr.
Ve yine, bu ve birok fedakrlklar mukabili temin olunan zaferin
ona, yani Mehmetie ait pay da, - Mustafa Kemal'in her zaman bu-
16nc Kolordu Kumandan Miralay Mustafa Kemal Bey'in nnden

- ayann toziyle - ve byk zaferin verdii sevin iinde canl ve dik
admlarla geerek ehire girmi olmasdr.
te, Mustafa Kemal'i ilk defa bu geit resminde ve fakat halkn, o
cokun ve iten gelen tezahratnn husule getirdii umum heyecann
tesiri altnda bulunmak sebebiyle hayal meyal grebilmitim.
Mustafa Kemal'le Kar Karya:
Edirne'de bulunduumuz mddete her an yeni vazife ile baka
bir cepheye sevkedilmeye hazr vaziyette askerin devaml talim ve ter
biyesiyle uralyordu.
Talim yerimiz, her yl mutat olan imdiki Krkpnar grelerinin ya
plmakta olduu tarih Sarayii mevkiiydi.
Bir gn, talim ve terbiyesiyle mkellef bulunduum takm efradn
dan bir mangaya, karlkl iki sehpaya gerili ve derece derece yksel
tilen ip zerinden atlamak suretiyle jimnastik hareketi yaptrmaktay
dm. Tam bu srada, taburumuz talim blgesinde iki atlnn ilerlemekte
olduunu grdm. Biraz daha yakna gelince ndeki atlnn, kolordu
kumandanmz olduunu farketmi ve takibettii hareket istikametinin
bulunduum yer olduunda phe ve teredddm kalmamt.
Biraz sonra aramzda ok ksa bir mesafe kaldn grnce derhal
kendilerine yaklatm.
imdi, kahraman Mustafa Kemal'le kar karyaydm.
Tazim resminden sonra talimatname gereince, bal bulunduum
birlii ve bu meyanda kendimi takdim ederek gnlk programa gre
megul olduum talim mevzuunu da arzettim. Yani, ksacas tekmil ha
berini vermi oldum. lk szleri:
Devam ediniz!
olmu ve bunu takiben d e :
Sizi bu ite hakem tayin ettim. Neticede en ok baar salaya
cak askeri bana gstereceksiniz!
emrini vermilerdi.
Askerlik hayatmda o gne kadar byle yksek bir kumandanla
karlamam olduum iin birka dakika iinde cereyan eden bu du
rumun, bende husule getirdii heyecandan kendimi nasl toparlayabil
mi olduuma hl hayretteyim.
Ayn zamanda, isabetsiz bir harekette bulunmak yznden tenkit
ve muahezeye maruz kalmamak iin de btn mevcudiyetimle dikkat
kesilmitim.
ite, bu vaziyet karsnda ve bir an iinde vukubulan bu fevkal
delie mmkn mertebe mukavemete alarak verilen emri kemali cid
diyetle yerine getirmeye baladm.
Onba hari, sekiz askerden ibaret mangay sraya getirerek ve
karlkl sehpalara gerili ipi de mnasip ykseklie kardktan sonra
birer birer atlatmaya devam ettim.
Bu arada, kolordu kararghnn, emrindeki ktaatla birlikte ark

cephesine hareket emri ald ve bahsettiim itimain da, keyfiyeti za-
bitana duyurmak maksadiyle tertip edilmi olduu anlalmt.
Biraz sonra karargh binasndan karak merdiven sahanlnda
mevki alan kumandan Mustafa Kemal, btn zabitanm selm resmine
mukabelede bulunduktan ve etrafa ksaca gz gezdirdikten sonra ko
numalarna balamlard.
Byk kk her rtbede mevcut zabitanla birlikte azam dikkat ve
sknet iinde szlerini dinlediim kumandann yanbanda bulunanlar
arasnda yakini olduum bir zatla karlamak frsatn bulmu ve ku
mandann nutkunu bitirerek karargh binasna ekildikten sonra bah
settiim zatn yanma gittiimde:
kr, buralarda msn?
demesine kar, nce elini pm ve daha sonra 12 nci Frka emrinde
bulunduumu bildirmitim.
Bu zat, beni beraberine alp karargh binasnn st katndaki ku
mandanlk dairesine kard zaman, artan heyecanm g zaptedebil-
mi ve kumandana:
Yeenim kr!
diye takdim olunmaklm zerine hrmet ve tazimle elini ptm ku
mandan :
Naslsnz?
iltifatnda bulunurlarken, bir taraftan da dikkatle bakarak:
Sizi tanyacam ve tanyorum!
buyurmulard.
Evet, o keskin baklar ve o emsalsiz zek, bu tahmininde yanl
mamt. Kumandana; yirmi gn kadar nce Sarayii talim meydann
daki teftilerinde, beden hareketi yaptrdm takm efradndan baar
gsteren bir askeri nakd mkfatla taltif buyurmu olduklarn ksaca
arzetmekliim zerine:
Evet, hatrladm!
demek suretiyle geen bu mklemeden sonra huzurlarndan ayrlm
tm.
ark cephesine hareket emrini alm olan kumandann, stanbul'
daki temas ve husus ilerini de ikmal iin o gn yalnzca hareketi tercih
eylediklerini ve karargh erknnn ise ertesi gn yola kacan bil-
mnasebe renmi bulunuyordum.
Kumandann yannda grdm yukarda bahsetmi olduum ve
beni kumandana takdim eden zata gelince;
Ailece yakinen nispetimiz bulunan bu zat, Binba Fuat Bey idi.
(Eski Rize Mebusu ve Tayyare Cemiyeti Reisi Fuat Bulca.)
O zaman, emrindeki birliin Krklareli'nde bulunduunu ve zel ola
rak, kumandan ziyaret maksadiyle bir gn evvel Edirne'ye gelmi ol
duunu anlatan sayn amcamla byk bir talih ve hsn tesadf eseri
olarak kolordu kararghndaki toplant srasnda karlamak frsat ve
yurduklar gibi- herhalde kmsenmeyecek derecede nemli oldu

una asla phe yoktur.
Yukarda izah ettiim gibi ben, en kk cztam, yani sekiz on
mangadan ibaret bir takm subay ve halbuki, kymetli iltifatna maz-
har olduum mmtaz ahsiyet ise kolordu kumandanyd. Bu sebeple
benim iin, bu yksek kumandana yakinen hizmet edebilmek erefine
nailiyet imknn o heyecanl tef annda mit etmek deil, hatrmdan
bile geiremezdim.
Yalnz, yapabildiim tek ey, refakatlerinde bulunan yaveri M-
lzmevvel (stemen) Cevat Bey'in (merhum Cevat Abbas Grer) ar
kasndan :
Ne mutlu!
diyerek bakakalmaktan ibaret olmutu.
Halbuki, kendisine gpta ettiim bu zatla, o gnlerin yakn bir ge
leceinde, harp yllar boyunca ayn odada ve cephe seyahatlerinde de
ayn adrda uzun mddet beraber alarak arkadalk edeceimizi,
heyecan iinde bulunduum o gn nasl tahmin edebilirdim.
Bununla beraber talim yeri olan Sarayii mevkiinde, alaymzn
dier taburlarn tekil eden blkler de eldeki programlarna gre e
itli hareketlerle megul bulunuyorlard.
Bu birlikler arasndan geen kolordu kumandanmzn o geni mey
danda tefti merkezini, talim ii ile grevli olduum takmn bulunduu
yere yneltmi olmasn da gzel bir tesadf eseri olarak ifade edebi
lirim.
Ayn zamanda, sadece, kumanda ettiim birliin teftiini yaparak
sahadan ayrlm olmalar, benim iin lsz ve o nispette unutulmaz
bir eref vesilesi olmutu.
Bu hadisenin o gnden itibaren tesiri altnda bulunmaktan hasl
olan sevin hissi de pek bykt.
Bu durum, haleti ruhiyem zerinde hi bir zaman unutamayacam
derecede messir olarak yle bir fevkaldelik yaratmt ki, bunun bu
rada tarif ve tavsifine maddeten imkn gremiyorum.
Yalnz, gnlerce devam eden bu zevk ve neenin, bana deta yep
yeni bir hayata kavumak mjdesini verdiini, ancak, ok ksa bir md
det sonra bu bahtiyarla nail olduum zaman anlayarak takdir edebil
mitim. yle k i:
Yukarda izah etmi olduum kta teftii tarihinden yirmi, yirmi be
gn kadar sonra alay kumandanlndan gelen bir emirde; btn za
btann, ertesi gn sabahleyin frka kararghnda toplanmas bildiri
liyordu.
Bu emir gereince, evvel tmen merkezine ve oradan da topluca
kolorduya gidilmi ve mensup bulunduum 12 nci Frka ile birlikte ko
lordu emrinde bulunan dier frka zabitan da karargh binas nn
deki geni avluda toplanarak kumandann gelmesine intizar olunmu
tu.
IV
BRNCI DNYA SAVAINDA DOU CEPHES
(MUSTAFA KEMALN 16 na KOLORDU
KUMANDANLII)
Birinci Dnya Harbinde, kanlmaz bir durum ve mecburiyet icab

olarak kendileriyle hasm mevkiinde bulunduumuz Ingiliz ve Fransz-
lar, ilknce anakkale'nin Rumeli - Seddlbahir sahil ksmna asker
karmlard.
Bu yarmaday karadan elde edip harp gemilerini de Boaz'dan
geirecek ve bylece Marmara denizini aarak kolaylkla stanbul'u i
gal ve ayn zamanda Karadeniz yoliyle de, mttefikleri bulunan Ruslar
la irtibat temini gayelerini tahakkuk ettirmi olacaklard.
Esas itibariyle planlar buydu ve bu maksatla harekete gemi bu
lunuyorlard. Ancak, Trkn cesaret ve ecaatini hi de hesaba kat
mayarak pervaszca hareket eden dmanlarmz, fedakr ve yiit Meh
metiin parlayan sngsiyle karlanca btn teebbsleri eriyerek
tam manasiyle hezimete uramlard.
Son are olarak talihlerini bir daha denemek zere Anafartalar
mevkiine ikinci bir karma hareketinde bulunmularsa da bu cephede
de karlarna Mustafa Kemal km ve ayn akbet burada da balarna
gelmiti.
Nihayet, aylarca devam eden karlkl ezici ve krc savalardan
sonra meydan asl sahiplerine terk etmekten baka kar yol olmad
n anlayan hasmlarmz, byle bir sonucu iyice dnmeden ayak bas
mak gafletinde bulunduklar o erler diyar anakkale'den ekilip, gel
dikleri yere gitmek zorunda kalmlard.
anakkale savalar bu suretle ve Trkn zaferiyle son bulduktan
sonra, kumandan bulunduu Anafartalar Grubunun 27 Kasm 1915
tarihinde lav zerine Miralay Mustafa Kemal Bey de, o tarihlerde
Edirne'de bulunan 16 nc Kolordu Kumandan Alman Generali Kannen-
giesser'in yerine tayin buyurularak kumanday ele almlardr.
Bu kolordunun, anakkale'den peyderpey gelerek emrine girecek
olan ktaatla Edirne'de toplanmas da, Avrupa'daki Galiya cephesine
gnderilmek hususunda Bakumandanlk Vekletince alnan karar ica
bndan bulunuyordu.
Ancak, o gnlere tesadf eden 17 ubat 1331 (1916) tarihinde Bitlis
an olarak dm ve Ruslar tarafndan igal olunmutu.
Beklenmeyen bu durum karsnda Bakumandan Vekili ve Harbiye
F. 3.
imkn hasl olmu ve bu buluma vesilesiyle yaplan takdim srasnda,

kumandan nezdinde vaki teebbs neticesinde verilen bir emirle ayn
gn ktamla iliiim kesilerek kolordu kararghna naklim icra edilmiti.
te, muhterem okuyucularm. Kumandan Mustafa Kemal'e bylece
stisap eylemi ve hayatmn en mesut ann tekil eden o gn, 28 ubat
1331 (1916) tarihine tesadf etmi bulunuyordu.
kara yryiyle ve oradan da tekrar trenle ve Katm a1 zerinden Re-

slayn'a 2 gidilmiti.
Tren hattnn o tarihlerde son dura olan Reslayn'dan itibaren
yine kara yoliyle ve Mardin'e urayarak yrye devam eden ikinci
kafile ancak 22 Mart 1332 (1916) tarihinde Diyarbakr'a varabilmiti.
Bu yry esnasnda kolordu kararghnn geirmi olduu ok
tehlikeli bir olaydan burada bahsetmek isterim:
Reslayn'dan sonra kara yryiyle yola devam edildii gnn
akam zeri Cercip denilen ve Deveboan adiyle de anlan bir su ba
na gelinmi.
Ak hayli hzl grlen bu suyun geit verip vermediini ve arlk
hayvanatnn da kolaylkla geip geemeyeceini anlamak iin kafile
kumandan tarafndan suyun te yanna gnderilen istihkm subayna
bir tecrbe geii yaptrlmt.
Bu arkadamzn bindii at, olduka boylu ve kuvvetli olmasna
ramen suyu pek glkle geebilmiti.
Bu durumda, subaylarn gemesi bir dereceye kadar mmkn g
rlmse de ykl ve ksmen de geride bulunan arlk hayvanlarnn
geirilmesinde ok zorluk ekilecei ve esasen akam karanl da bas
mak zere olduu dnlerek geceyi suyun beri tarafnda geirmek
niyetiyle subaylara ait adrlar su kenarna kurulmutu.
Konaklamak iin mnasip grlen bu yerin hemen yanba ve geri
tarafnda, bir boy derinlikte olduka geni ve tamamen kuru byk bir
hendek daha vard ki buras, ana suyun pek fazla takn bulunduu
zamanlarda bal bana mecra 231 haline gelen bir dere olup, o gn iin
hi bir ynden dikkati ekmemiti.
Kararghn arlk ksm da bu derenin gerisinde ve kendileri iin
konaklamaya daha elverili yerde kalmt.
Bulunduumuz blgede o gn hava gayet msait iken - sonradan
anlaldna gre - daha yukar mmtakaya iddetli yamurlar yam
ve bu yzden cereyan artan su, ykselip tamaya balayarak adrlarn
bulunduu yere doru genilemek istidadm gstermiti.
Ancak, gece yars ve uyku esnasnda meydana gelen bu hal, n
betiler tarafndan farkedilerek onlarn feryad zerine tella adr
larndan darya frlayan subaylar, korku verici byk bir endie e
karlamlard.
Akam st ak olan hava, gecenin bu vaktinde deierek gky
zn kaplayan bulutlar ortal bsbtn karartm, taan sular gerideki
kuru dereyi de tamamen doldurduu iin subaylarn, zerinde bulun
duu yer, etraf su ile evrilmi bir adack haline gelmiti.
Sular durmadan ykselerek geniliyor, ada gittike klyor ve
1 Halep'ten bir nceki istasyon.

2 $lmdikl ad Ceylnpnar'dr.
3 Suyun akt yatak.
Nazn Enver Paa tarafndan acele yaplan davet zerine Erkctnharbiye

Reisiyle birlikte stanbul'a giden kumandan, birka gn iinde yeni bir
talimatla dnmlerdi.
Bu talimata gre, Avrupa cephesinden vazgeilerek kolorduya dou
cephesine hareket emri verilmiti.
Bu bahsimize balamadan nceki ksmn sonlarnda belirtmi ol
duum gibi, Kumandan Mustafa Kemal'in 28 ubat 1331 (1916) tarihin
de Edirne'den yalnz olarak stanbul'a hareketini takiben kolordu ka
rargah da 2 Mart 1332 (1916) tarihinde yola kmt.
Kararghn, stanbul'a geliinin ertesi gn, bata kumandanmz
olduu halde btn karargh erkn ve arlk ksm, hazrlanan zel
bir trenle ve akam zeri Haydarpaa'dan hareket ederek 5 Mart 1332
(1916) da Pozant'ya varmt.
( Trenin Haydarpaa'dan ayrlp biraz yol almasn mteakip ku
mandan Mustafa Kemal, btn vagonlar birer birer dolaarak karargh
erkn ve zabitann, yerlerinde ve rtbe ayrt etmeksizin gler yzle
grp hatr sormak suretiyle maiyetlerine kar ok yakn alka gster
mi ve ayr ayr iltifatta bulunmulard. O gnk tazeliiyle hl mu-
hayyelemde muhafaza ederek hi bir zaman unutabilmeme imkn ta
savvur edemeyeceim bu emsalsiz ve stn ahlk ve insanlk meziye
tini, burada bylece belirtmeyi zevkli bir vazife sayarm .)
Evet, karargh tayan zel tren Pozant'ya varmt.
0 tarihlerde Alman firmalarnn taahhd altnda inaatna devam
olunan Toros ve Amanos tnelleri henz iletmeye almam bulunu
yordu.
Bu itibarla, karargh heyeti Pozant'da ikiye ayrlarak birinci ka
filede kumandan ve refakatlerinde:
1 Kolordu Erknharbiye Reisi Kaymakam izzettin 1,
2 Erknharp Yzba Neet12,
3 Yaver C evat3,
beyler olduu halde otomobille hareket ve 14 Mart 1332 (1916) tarihinde
Diyarbakra varmlard.
Geriye kalan ve ikinci kafileyi tekil eden karargh ube mdrle
rinden meydana gelen erkn ile dier subaylar ve arlk ksm da, ayn
gn ve Kolordu 1 inci Harekt ubesi Mdr Kurmay Yzba em
settin4 Bey'in bakanlnda hareket eylemiti.
Bu kafile, Toros yaylasndan geerek Yenice istasyonuna kadar kara
yoliyle ve oradan eski ad Hassa olan imdiki Bahe'ye kadar da trenle
seyahat etmiti.
Bu mahalden, Amanos da yolunu takiben slhiye'ye kadar yine
1 Mula eski mebusu emekli orgeneral merhum zzettin allar.

2 Emekli kurmay albay merhum Neet Bora.
3 Bolu eski mebusu merhum Cevat Abbas Grer.
4 Emekli Kurmay Yarbay emsettin ener.
lerden yzme bilenler, kendilerini bu klara doru atmak suretiyle can

larn kurtarmaya alacaklard.
Halbuki, suyun ok iddetli akiyle zifir karanlkta mcadeleyi g
ze alarak kurtulma imkn aramak deil, o heyecanl srada byle bir
ey dnlemezdi bile.
Esasen, sularn kmeyi yerinden oynatmasiyle zerindekiler biribiri
stne ylarak bir anda ve tamamen amurlu sulara gmlmeye mah
km olup, bunlardan hi kimsenin kurtulmas tasavvur olunamazd.
Bu mitsizlik iinde saat ve dakikalarn getii ve bir taraftan da
hava alarak tanyerinin aarmaya balad sralarda, her an baa
gelecek felket ve facia ile kar karya iken sk sk kontrol edilen su
yun bir aralk olduu yerde kald grlmt.
Bir mddet bu vaziyeti muhafaza eden sularn nihayet yava yava
alalmaya balad mahede olunmutu ki, bu hal, hepimizi yeniden
hayata kavumann sonsuz sevinci ve bayram havas iinde brakmt.
Sabah olup gne doduktan nice sonra sular kmenin etrafndan
ekilmi ve bu suretle meydana kan balk amur iine inmek mec
buriyetinde kalnmt.
Bununla beraber gerideki kuru hendei doldurup taran sularn
kolay kolay ard aras kesilmeyecei anlaldndan nispeten daha
msait olan bu dereden geriye gei imkn aranarak bulunduumuz
yerden bir an nce kurtulmann aresine bavurulmutu.
Bunun iin de, karargh arlk ksmnn bulunduu yerdeki ek
meki takmna ait byk hamur teknelerinin ie yarayaca dnl
m ve karargh kumandan tarafndan iki tekne yanyana aktrlp
birletirilerek kayk haline getirilmek ve iki ucuna da ip balanmak su
retiyle varagele eklinde kullanlarak birer birer geri tarafa geilmiti.
O gn akama kadar devam eden bu ameliyeden sonra iki gn
daha orada kalnm, ancak, Reslayn'dan getirilen ve iine hayvanlar
da koyacak kadar byk bir kayktan istifade edilerek ana suyu ge
mek mmkn olabilmitir ki; - kumandanla birlikte yola kan drt ki
ilik birinci kafile hari- hemen hemen tam kadro halindeki ikinci ka
file karargh topluluunun maruz kald byk tehlike bylece savu-
turulmutu.
Yukarda anlatm olduum vehile Pozant'da kararghtan miralay
olarak ayrlan kumandanmz, Diyarbakr'a giderlerken Mardin'de kal
dklar 13/14 Mart 1916 gecesi mirliva ( tugeneral) rtbesine terfileri
hakkmdaki ifreli teblii almlar ve ikinci kafilenin Diyarbakr'a var
nda, btn karargh erkn byk bir sevinle kendilerini Paa ola
rak selmlamakla bahtiyarlk duymulard.
( Edirne'de karargha iltihakm tarihinden itibaren yolculuun de
vam hasebiyle kolordudaki memuriyetim, Diyarbakr'a vardktan son
ra belli olmu ve emir zabiti olarak fiilen vazifeye balamtm.)
Paa Diyarbakr'a vardnda, kolordu blgesindeki Bitlis ve Mu
cephelerine kar byk ilgi ve hassasiyet gstermilerdi.
dakikalar getike de tehlike artyordu.

Bu durum karsnda an karar vererek tedbir almak lzmgeliyordu.
Karargh erkn arasnda bulunan tecrbeli zevat tarafndan ilk
yaplacak iin, - Tanrnn byk bir ltf olarak - arlk hayvanatn
dan bir ksmnn, o gn akam zeri subaylarn konaklayaca yere,
adrlarla birlikte indirilmi olan dier yklerinden istifade cihetini d
nmeleri olmutu.
Erzak uvallarndan ibaret olan bu yklerle alelacele sktrlen
adrlar, bulunduumuz yerin ortasna istif edilerek yatak, bavul ve
saire gibi ahs eyalar da bunlarn zerine konmutu.
Aradan ok gemeden sular karay tamamen kaplad iin mev
cut subaylarla birka nbeti asker, kme tekil eden eyalarn stne
kmak mecburiyetinde kalmlard.
Byk bir heyecan ve endie iinde akbetimizin ne olaca kayg
snda iken, bir taraftan da eyalar arasnda ele geirilen flama direiy
le suyun ykseli vaziyeti takip ediliyordu.
Nihayet, hava bsbtn bozarak yamur balam ve arasra a
kan imeklerin meydana getirdii n yardmiyle etrafmzdaki ok
geni bir sahann, dehet salc ve btn iddetiyle akan dalgal sularla
evrilmi olduu grlyor, bu durumdan, adeta deniz ortasnda kaln
m korku ve heyecan hasl oluyordu.
yle bir an gelmiti ki; durmadan ykselen ve ortaya ylan e
yalar 50 - 60 santim ve belki de daha fazla ykseklie kadar kaplayan
akntnn tesiriyle neredeyse bu eya ve insan ynnn, olduu gibi
sulara srklenerek birden boulmalar ok mmknd.
Hulsa, iimiz Allaha kalmt ve bu vaziyetten kurtulmak ancak,
nasl ve nereden kaca bilinemeyen bir mucizeye balyd.
Btn mitlerin krld tam bu sra iimizden sesi ykselen bir
arkadan ezan- Muhammedi okumas, ana baba gnn andran ma
nev ve tyler rpertici bir manzara yaratm ve bu ruh haleti iinde,
rtbe fark gzetilmeyerek adeta yekdierine sanl bir ruh haleti iinde,
tekil edenler biribirleriyle helllamaya balamlard.
Geri tarafta bulunan karargh efrad ise, azgn Cercip sular orta
snda kalm olanlarn her ynden mitsiz durumu karsnda rpnyor
ve gerek bu aresiz vaziyet, gerekse gecenin zulmeti iinde en ufak bir
yardmda bulunabilmek imknszl karsnda arp kalarak ellerin
den hi bir ey gelmiyordu.
Bunlarn banda bulunan karargh kumandan Yzba Mustafa1
Bey'in gece vakti bulabildii tek are, yanlarnda mevcut birka gemici
fenerini yaktrp suyun kendi taraflarndaki kys boyunca aaya do
ru dizdirmekten ibaret olmutu.
Askerlerin sralanp tuttuu bu fenerlerle, gya suya srklenecek-
1 Tokat eski mebusu, merhum.

radar emir alm baz subaylar ktalarna iltihak etmek zere kendi
balarna cepheye giderlerken o civarlarda silhl dolaan kiiler tara
fndan soyulup mevcut para ve eyalarnn zorla alndndan bahisle
Kumandana ikyette bulunmulard.
Bu ii yapan soyguncularn barndklar anlalan ve Ziyaret mev
kiine tahminen bir saat mesafede bulunan Koh kyne bir manga atl
ile Svari Blk Kumandan Yzba Ahmet Bey gnderilmi ve bu su
bayn, bata ky muhtar olduu halde yakalayarak getirdii kiilerden
bazlarnn zerlerinde ( o tarihlerde hemen hemen moda haline gelerek
birok subayn elbise altna giydikleri, stanbul'un mehur tayn ve
Beyker maazalarnn sat mal o lan ) fantazi yelekler grlmt.
Bunlar, talan edilen eya hakknda balca madd delil tekil etti
inden Paa'nm emirleriyle hemen orada ve Topu Kumandan Osman
Senai Bey'in bakanlnda, Kolordu ubesi Mdr Kurmay emset
tin, istihbarat ubesi Mdr Kurmay Yzba Neet ve mlhak Birinci
Mlzim smail Hakk beylerin ye bulunduklar bir divanharp kurul
mutu.
Derhal faaliyete geen bu harp divan tarafndan yarglananlar
dan 14 kiinin, cephe gerisinde iledikleri silhl akavet ile umum
asayii ihll ve ayn zamanda vatan vazifelerini ifa iin cepheye giden
zabitanm yollarn keserek para ve eyalarn zorla almak suretiyle yap
tklar soygunculuk fiilleri sabit grlerek idamlarna karar verilmiti.
Bu hkm ihtiva eden harp divan karar, cephe kumandanl sa
lhiyetine istinaden Paa'nm tasdikiyle kesinleerek hemen orada kur
una dizilmek suretiyle infaz olunmu ve keyfiyet ifreli bir telle Baku
mandanlk Vekletine bildirilmiti.
Muhitte pek byk tesir yapan bu nemli icraattan sonra cephe
gerisinde hi bir zaman buna benzer herhangi bir hal ve asayii boza
cak en ufak bir hadise kmamt.
Mteakiben, Ziyaret'ten hareketle 5 inci Frka kararghnn bulun
duu Bitlis yolu zerindeki Duhan mevkiine gidilmiti.
Burada, birka gnlk ikamet esnasnda kumandan, frkann Gam-
ps dalar zerindeki ileri ktaatn tefti etmilerdi.
Bu teftiin ertesi gn afakla birlikte Ruslarn, frka sa cenahn
daki Kavakalan srtlarna taarruz ettikleri haberi alnmas zerine, Paa
tarafndan kendilerine verilen talimat dairesinde bu harektn yakinen
idaresine erknharbiyeden Yzba emsettin ve Neet Beyler memur
edilmiti. Cereyan ekline gre safahatnn burada izahn lzumsuz
grdm dman taarruzu, hulsa olarak kuvvetlerimizin sert muka
belesiyle tardedilmek suretiyle verimsiz braklmt.
Ruslarn yoklama nevinden yaptklar teebbsleri bylece bertaraf
edilerek cephede sknet hasl olmas zerine Paa, umum vaziyet hak-
Bu alka neticesi olarak, gerek Bitlis cephesinde bulunan 5 inci Fr

ka ile Mu cephesindeki kuvvetlerimizin, gerekse her iki cephe karsn
daki dman vazlceyi1 hakknda icabeden incelemelerde bulunmu
lard.
Yaptklar inceleme sonunda, Bitlis boaz iinde skp kalm olan
5 inci Frka kararghn ve bu frkann dzeltilmeye muhta muharebe
hattn, bulunduklar durumdan kurtarmak lzumu zerinde ehemmi
yetle durmulard.
Ayn zamanda, Mu cephesinin de dzeltilmesi gerektiinden bu
cihetlerin salanmas, her iki yerin dmandan alnmasyla mmkn ola
bilecei kanaatini hasl eyleyen Paa, bu hususta kesin kararn ver
milerdi.
Ancak, bu i iin giriilecek asker harekttan evvel sz geen cep
helerdeki ktaat tefti ile askerlerin durumunu yakinen gzden geir
meyi pek lzumlu ve faydal grdklerinden bu maksatla ve 27 Mart
1332 (1916) tarihinde Diyarbakr'dan hareketle ilknce Bitlis cephesine
gitmilerdi.
Bu seyahatte kumandann refakatlerinde :
1 Erknharbiye Reisi Kaymakam izzettin ( merhum Orgeneral
allar),
2 Shhiye Reisi Kaymakam Hseyin ( Mill Mcadele'de general
olmutur),
3 Topu Kumandan Osman Senai,
4 Topu mtehasss Alman von Berk,
5 Erknharbiye Harekt ubesi Mdr emsettin ( ener),
6 Erknharbiye istihbarat ubesi Mdr Neet ( merhum Bo
ra ),
7 Yaver Cevat Abbas (merhum Grer),
8 Emir Zabiti kr ( eser sahibi Tezer),
9 Emir Zabiti Hayati ( Riyaseticumhur eski Husus Kalem M
dr, merhum),
10 Mlhak subay smail Hakk,
11 Mlhak subay Zver,
12 Svari Blk Kumandan Yzba Ahmet,
13 Svari Takm Zabiti Sadk ( merhum),
beyler bulunuyorlard.
Diyarbakr'dan hareketi mteakip yol zerindeki Ambar ay, o
gnler takn bir halde olduundan kprs bulunmayan bu su, ok
zorlukla geilebilmi ve dier ksmlar uygun artlar altnda devam
eden seyahatin nc gn, Bitlis boaz methalinde bulunan Ziyaret
( Veyselkarani) mevkiine varlmt.
Ziyaret'e varld gn, herhangi bir sebeple geri kalm veya son-
1 Kuvvetlerin cephede yerletirilmi durumu.

ATATRK'N HATIRA DEFTER! 41
imdilik kolordu kumandan olarak Diyarbakr'a gitmesi tensip edildii

bildirilmitir. Binaenaleyh, sz geen vazifenin ilknce kabul, byle
bir arta bal bulunduu halde genel karargh, daha dorusu bizzat
Enver Paa, evvelki tayin iinde vermi olduu sznde durmayarak o
tarihlerde Kean'da bulunmakta olan 2 nci Ordu Kumandan Ahmet z
zet Paa'y kararghiyle birlikte Diyarbakr'a gndermitir.)
Silvan'a varta, ordu kumandanlmca istenilmi olan vesaik ve
malmatn hazrlanp gnderilmesini temin iin mahallinde iki gn kal
dktan sonra Kulp yoliyle en cephesine gidilmek zere hareket edil
miti.
Bu seyahatin ikinci gn yol zerindeki Komlar mevkiinden geer
ken biraz nce bahsettiim asker duruma ait malmat ve raporla ilgili
olarak ordudan bir ifreli tel daha alnmt.
Bu emre gre, kumandann, cepheye ait iler hakknda ifah iza
hat vermek ve bu suretle ordu ile temasta bulunmak zere Diyarbakr'a
gitmesi zarureti hasl olmasna binaen, istikamet deitirilerek tekrar
Silvan'a gelinmiti.
Ordu kumandanlmca, Diyarbakr'n merkez kabul edileceinin
anlalmas zerine bu durum karsnda Diyarbakr'dan Silvan'a nakli
gereken kolordu karargh iin burada baz hazrlklarda bulunulmasn
mteakip Diyarbakr'a gidilmiti.
Paa, henz o gnlerde gelmi olan ordu kumandaniyle temasta
bulunmak ve bu arada nakil hazrln da tamamlamak iin bir hafta
kadar kaldklar Diyarbakr'dan ayrlarak kararghn Silvan'a naklet-
milerdi.
Kolordu kararghnn bylece yaplan nakil ve yerleme ilerini ta
kip eden gnlerde Mustafa Kemal, evvelce yarm kalm olan Mu cep
hesi seyahatini tamamlamak istemilerdi.
Bu maksatla, 5 Haziran 1332 (1916) tarihinde Silvan'dan hareket ve
8 Haziran 1332 (1916) tarihinde Erknharp Kaymakam Nuri1 Bey ku
mandasnda bulunan 8 inci Frka kararghna varlmt.
Cephe durumunu tetkik iin frka merkezinde bir gn kalan Paa,
ertesi gn Galip 2 Bey'in Kozma dandaki alayn tefti etmi ve le
yemeini de alay kararghnda yiyerek akam zeri frka merkezine
dnmlerdi.
O gnn gece yarsndan sonra frka sa cenahnda ve Anduk da
larnn kuzeyinde, 8 inci Alayn ileri karakol mevkiinde bulunan iki b
lk kuvvetindeki mfrezesine, Ruslarn baskn yapmak suretiyle frka
cephesinin bu noktasna taarruzlar baladna dair sabahleyin alman
rapor zerine kumandan, bu harekt idareye o gnlerde binbala
terfi etmi olan Kurmay emsettin Beyi memur eylemilerdi.
X Ktahya mebusu merhum Nuri Conker.

2 Merhum Trker.
knda frka kumandanna gerekli emir ve talimat verdikten sonra Siirt'e

giderek iki gn de orada kalmlard
Siirt'e gidi esnasnda kasabaya sekiz on kilometre mesafede bulu
nan Kezer suyunu geerken vukubulan hazin bir olay da bilvesile bu
rada kaydetmek isterim:
Kprs olmayan ve aknts olduka fazla olan bu suyu gei sra
snda, karargha mensup Svari Takm Zabiti Mlzim Sadk adndaki
arkadamz, - gaflete kaplarak - ayaklarn slanmaktan korumak iin
zengiden karp yukarya kaldrd esnada hayvann taa rastlayan
aya kayarak tkezlemesi zerine muvazenesi bozulup suya dmt.
Bu dme esnasnda dizginleri elden kard iin bolukta kala
rak bir mddet akntya kaplp srklendii ve birka defa da suya
dalp kt srada, lmle peneletiini grdkleri bu bedbaht zabit
lerinin imdadna yetimek zere elbiseleriyle birlikte suya atlan feda
kr iki svari neferi tarafndan yakalanp glkle kenara alnarak su
dan karlm ve hemen Siirt Hastanesine naklolunmusa da doktorlarn
gsterdikleri btn gayrete ramen hayatn kurtarmaya muvaffak olu
namayan bu arkadamz, ok gen yata orada topraa vermekle b
yk bir hzn ve elem iinde kalmtk.
Yarm asrlk ac bir hatray burada anmak frsatn bulmu olmak
vesilesiyle merhum arkadamza Cenab Haktan rahmet dilemeyi kut
sal bir vazife telkki ederim.
Siirt'te kalnd sra hemen hepimiz, oradan mehur ve kei kln
dan yaplm battaniye ile eldiven ve uzun konlu orap gibi baz ey
ler almtk. Hatta, Paa da bir iki battaniye almlard. (Refakatte bu
lunan Alman topu mtehasss von Berk'in de alm olduu bu Siirt
mamultnda, tesadfen bit bulunmas sebebiyle mahallinden ayrldk
tan sonra yolda tifse yakalanan mtehasss, yatrld ilk seyyar has
tanede vefat ederek cesedi Almanya'ya gnderilmiti.)
Siirt'te geirilen iki gnlk ikametten sonra Mu cephesine gidilmek
zere yola klarak ilk geceyi Ziyaret mevkiinde, ikinci geceyi de Gar
zan'da geirip, nc gn Silvan'a hareket esnasnda alnan ifreli
bir emirde; 2 nci Ordu Kumandan Ahmet zzet Paa'nm, kararghiyle
birlikte Diyarbakr'a hareket ettii ve kolordunun da bu ordu emrine
verilmi olduu bildirilerek cephedeki kuvvetlerin vazlcey (yukarda
akladmz gibi, askerin cephede yerletirilmi durumu) ile kuvvei
umumiye (genel olarak asker ve silh kuvveti) hakknda rapor istenili
yordu.
(Burada, antrparantez bir noktaya iaret etmeyi faydal grrm:
Mustafa Kemal, Edirne'den hareketinden evvel Bakumandanlk Vek
letince acele stanbul'a davet olunduu sra, ileride ark cephesinde
tekili dnlen ordu kumandanlnn kendisine verilecei vaadiyle 1
1 Paa'nm, Siirt'e bu lk gidilerinde, B itlis valisi herhangi bir sebeple merkezde bulunmadk
larndan grp tanmalar mmkn olamamtr.
ATATRK'N HATIRA DFTER 4J
zamanda Kurmay Binba emsettin Bey'i de art kumandan yaparak

emrine verdii 18 inci Alayla, frkann geriye ekilmesini salamak gibi
olduka mhim bir ile grevli klmlard.
Gerek ihtiyatta bulunan, gerekse cepheden ricat eden kuvvetler,
frka kumandan ve karargh da beraber olduu halde geceleyin Kulp
deresine ekilmeye balamlard.
Ertesi gn kuluk vaktine doru arkas alnabilmi olan geri hare
kt, kumandann devaml idaresi ve baz durumlarda da yeni emirler
vermek suretiyle mdahalesini icabettiren artlar dahilinde ve tam bir
mkemmeliyette cereyan eylemiti.
Burada, Mustafa Kemal'in, herkese malm bulunan cesaret ve
kahramanlklarndan canl bir misal vermek isterim:
Yukarda iaret olunduu zere kumandann bizzat idare ettikleri
bu harektta, birliklerin geride kalan en son perakende efrad da n
lerinden geerek grnrde hi bir kimse kalmam olmasna ramen
araziye hkim bir noktada saatlerce dimdik ayakta duran Paa, hl
yerlerinden ayrlmyorlard.
Bu durum karsnda, merhum Cevat Abbas'la ikimiz kabmza s
amyor ve neredeyse dman takip kuvvetlerine esir deceimizden
pek hakl olarak - bittabi kendi dncelerimize gre - endie ediyor
duk.
Buna sebep de; bulunduumuz yere nazaran sa cenahmza isa
bet eden ve Kulp deresi batsna den olduka yksek rakml Gen
dalar yamacnda bir dman mfrezesinin -her halde zel ve planl
bir maksatla olacak- frkann ekilme hareketine paralel olarak yr
y halinde bulunduu drbnle pekiyi grlm olmasyd.
Buna ramen ben azm aamyor, tevekklle kumandann vere
cekleri emri bekliyordum. Fakat Yaver Cevat'm, o sra sabrn tketmi
olacak k i:
Atlar emreder misiniz Paam?
demesi zerine, esasen, ne de olsa o andaki asker duruma pek fazla
can skld iin ziyadesiyle hassas ve zgn bulunan kumandan, ol
duka sert bir ifade ile :
Acele etmeye lzum yok, hareket zamann ben bilirim!
ihtarnda bulunmulard.
Dakikalar ilerledike endiemiz bsbtn artyordu. Nihayet, ara
dan bir mddet daha getikten sonra arkadam merhum Cevat, btn
cesaretini toplayarak tekrar:
Paam, kimse kalmad, atlar emreder misiniz?
diyecek oldu ama, bunu, dediine ve diyeceine bin piman olmutu.
nk Paa, merhumu iyice halamt ve eliyle ilerisini gstererek:
Kardan gelmekte olduunu grdm asker nmden geip
emniyete girmedike, buradan ayrlmay hi bir zaman dnemem!.,
buyurmulard.
Birliklerin ekildii yere doru biz de bakyor ve fakat arazi nis-
Paadan aldklar emir ve talimat gereince derhal mahalline ha

reket eden emsettin Bey, dman taarruzunu, emrindeki alayla dur
durmaya muvaffak olmakla beraber Ruslarn, sklet merkezini Kurtik
dalarnda bulunan 35 inci Alay cephesine ynelterek daha ziyade o
noktaya nem verdikleri ve 18 inci Alaya kar ise nmayi hareketinde
bulunduklarna kanaat getirerek keyfiyeti bir raporla kumandana bildir
milerdi.
emsettin Bey, ge vakit karargha avdetinde durumu, ifahen de
Paa'ya etraflca anlatm ve fakat, bu cephenin takviyesini mmkn
klacak zamann elde edilmesine frsat elvermeden, dman ayn gece
sabaha kar, sz edilen alay cephesinde yeni bir taarruza gemiti.
An olarak yaplan basknla ve kuvvetlerimiz gafil avlanarak bala
m olan bu muharebede, alay kumandan dahil olduu halde baz su
baylarn da ehit dtkleri haber alnm ve dman taarruzunun taz
yiki karsnda alay geriye ekmek mecburiyet hasl olaca, daha n
ceden anlalmt.
Bu vaziyet karsnda frkaca, cephe gerisindeki en mevkiinde
ikinci mdafaa hatt olarak nceden meydana getirilmi olan siperlerin
belli bal noktalarn, kurmay ile birlikte atl olarak dolamak suretiyle
gzden geiren kumandan, Kulp geidini bu mevziden mi, yoksa geidin
ierisine ekilerek dahilden mi savunmak klar zerinde ehemmiyetle
durmulard.
Paa, bu tetkiklerinde, sz geen siperler nndeki arazi durumu
nun dman harektna daha ziyade elverili olduunu ve buna muka
bil, birok yerleri patikadan ibaret Kulp geidinin ise, frkann gerekince
btn asker ve arlklariyle birlikte serbeste ekilmesine elverisiz
bulunduunu tespit eylemilerdi.
Binaenaleyh, evvelce hazrlanan mevziin tutulmas ve bilfarz, bura
da meydana gelecek muharebenin kaybedilmesi halinde btn kuvve
tin, esarete mahkm olmak gibi saknlmas imknsz bir sonu hasl
olabilecei keyfiyetini nazar dikkatten uzak tutmayan kumandan, fr
kaca hazrlanm olan bahis konusu savunma hattnn igalini, bu ba
kmdan mahzurlu ve tehlikeli grmlerdi.
Ruslarn, bir gn nce ve gece yansndan itibaren frka cephesinde
drder taburlu alt alayla taarruza gemeleri zerine bu, ok stn d
man kuvvetleri karsnda cereyan eden iddetli sava esnasnda maale
sef, geri ekilme kararnn tatbikinden baka are kalmamt.
Bu itibarla Paa'nm, gece karanlndan bilistifade frkann Kulp
geidinden ekilmeye balamas, harp ve asker harekt icabatna daha
uygun olaca kanaatiyle bu yolda verdikleri kararn tatbiki iin frka
kumandanlna gerekli tebligat yaplrken bir taraftan da o andaki mu
harebe durumiyle ricat karar ve yeni mdafaa mevzii hakknda ifreli
telle ordu kumandanlna bilgi vermilerdi.
etin bir sava takiben frkann intizamla ricatini temin keyfiyeti
hayli g olduu cihetle harekt bizzat ele alarak idare eden Paa, ayn
kadar deil, daha ileriye, hem de dmandan Mu'u geri almak sure
tiyle daha uzaklara giderek son ekilmenin strabn kat kat telfi ede
cek ve bu hususta tereddtsz belirttikleri kanaatleri de bylece tahak
kuk etmi olacaktr.
Askerlik mesleinde, daima- stn mevkii igal eden mmtaz bir
zellik vardr ki, bunu harp talihi olarak vasflandrabiliriz.
ite, Mustafa Kemal, bu mstesna zellie tam manasiyle sahip bir
kumandan idi.
Herhangi bir cephenin her tarafnda daim skn mevcut bu
lunduu zamanlarda ve gayet normal artlar altnda yapt seyahat
lerde daima, ama daima dmann herhangi bir noktadan taarruzu vaki
olmasna imkn ve ihtimal verilemezdi.
Paa, byle bir durumla karlamay adeta byk frsat telkki
eder ve bu halin vukuunu seyahatlerinin hemen her defasnda bekler
lerdi ki, bu arzu, onun, harp talihini - her zaman olduu gibi - yine
muhafaza edeceine kuvvetli bir imanla besledikleri itimadn tecellisin
den baka bir ey deildi.
Bu gibi durumlarda Mustafa Kemal, verecei emir ve talimatn,
derece srasna gre nce frkaya, frkadan alaya, alaydan tabura ve
taburdan da blklere ulatrlmas suretiyle meydana gelecek zaman
kaybn daima nazara alarak, bahsettiim meratip, yani derecelere
riayet kaidesini tatbike asla lzum grmezlerdi.
Byle zamanlarda vaziyetin nem ve nezaketine gre emirlerini
bizzat ve dorudan doruya alay kumandanlna ve fevkalde durum
larda ise doruca cephedeki tabur kumandanlarna tebli ederlerdi.
Bu ileri temin iin de, yaveri ve emir subayndan baka mhim
anlarda maiyetlerindeki kurmaylardan dahi istifade ederek bu yolda
grevlendirip ta cepheye kadar gnderdikleri ok defa vaki idi.
Bu vesile ile, harp harektn sevk ve idarede, kurmay reislerinin
mtalas alnmak lzumuna da temasla; Paann, kurmay tarafn
dan aklanan kanaat ve mtalalar her vakit gz nnde bulundur
duklar hususuna bilhassa iaret etmek isterim.
Bununla beraber, sava esnasnda matlup olan gaye, ortadaki du
rumu slah ve zarar verici bir hal almasna frsat brakmadan atlatmak
olduuna gre, zaman mefhumu bakmndan ve hemen hemen umu
miyetle ne kendileri bu lzuma riayeti dnr, ne de kurmay ve hatta,
cephe kuvvetlerinin bal bulunduu frka kumandan bile byle bir
dnceyi hatrlarndan geirirlerdi.
Bu cmleden olmak zere, o zamanlar en yakn mesai arkada
olup, sakin haliyle yksek meziyet ve ahlka sahip kurmay bakan
merhum izzettin allarn, Kumandan Mustafa Kemal'e ballm,
Paa'nn en nazik anlardaki idare tarzm ve kararlarndaki stn isabeti
pekiyi bildikleri iin O'nun, re'sen verdikleri emirleri tatbik hususunda
kendilerine en yakn yardmc olmaktan daima zevk duyduklarn, bu
rada deerli bir misal olarak zikredebilirim.
peten arzal olduu iin - her halde biraz da heyecanmzdan olacak -

hi bir ey gremiyorduk. Ancak, Paann, eliyle iaret ettikleri tarafa
baktmz zaman, hakikaten bir askerin olduka yava yryle iler
lemekte olduunu farkedebilmitik.
Birliinden ayrlp geri kalan ve bu derece mecalsiz yryen asker
acaba yaral myd? Bunu kestiremiyorduk.
Neden sonra bulunduumuz yerin 40 - 50 adm kadar ilerisindeki
yoldan getii sra, kumandann emirleriyle yanna yaklap gzden
geirilen askerin, halsiz ve hasta olduunu grm, ayn zamanda si
lh, cephaneyi ve srtndaki antasiyle glkle yryebilmesi yzn
den geriye kald anlalarak durumu Paaya arzetmitik.
Bu vaziyet, belki zerinde durulmayacak derece basit ve ehemmi
yetsiz bir olay olarak dnlebilirse de, haddizatnda ve kanaatimce
kolordu kumandannn, ordunun bir ferdine, bir askere kar gsterdik
leri bu derece yakn ve o nispette yksek alka dolaysiyle, bilhassa
ok nemli bir mana tad meyandadr.
Paa, bu suretle, ktaatn en son neferini de emniyete alm olduk
tan sonra bile yerinden ayrlmayp, gzlerini hl dman tarafnda
dolatrarak urada burada kalm olmas muhtemel Mehmetik aryor
lard.
Arkadam Cevat'la ikimiz, Paa'nn yanndan biraz geriye ekile
rek, hatrmza gelebilen eitli tehlike yznden Tanr gstermesin her
hangi bir kt akbete maruz kalmak felketini, ihtimalden uzak grm
yorduk.
Bununla beraber kumandann, bu ciheti, elbette ki bizden ok da
ha iyi takdir buyuracaklarna phe yoktu. Binaenaleyh, bu hakikat
dndaki sabrszlmzn hi de yerinde olmadn dnrken o an
da her trl endieyi tamamen terk ile nmzde duran Mustafa Ke
mal'in, kl bile kprdamadan gsterdikleri esiz cesaretin hayran ola
rak bulunduumuz yerde susup kalmtk.
Derin bir sknet ve sessizlik iinde geirdiimiz o heyecanl daki
kalarda Kumandan, - artk gerilerde kimsenin kalmadna kanaat
getirmi olacaktr ki - yerinden bir iki adm ayrlarak bize hitaben m-
lyim ve fakat kesin bir ifade tarziyle :
ocuklar, u topraklardan ayrlmaya gnlm bir trl raz ol
muyor, saatlerce ve znt ile hep bunu dnyorum, zihnim daima
bununla megul. Bugn, aresiz buradan ayrlacam, fakat bir artla ki
o da, ok b sa bir gelecekte yine ve hem de yalnz buralara kadar deil,
daha ilerilere gitmek iin tekrar geleceim!.
buyurduktan sonra ayrca verdikleri emirle atlara binilerek geriye e
kilen birlikleri takibetmek zere Kulp deresine doru hareket edilmiti.
Yksek irade ve hudutsuz ileri gr sahibi bulunan Kumandan
mzn, ayrlmaya bir trl gnl rza gstermedii noktada, tam bir iman
ve kanaatle sylemi olduklar szler hi de bouna deildi.
Gerekten Paa, ok yakn bir gelecekte, yalnz ayrld noktaya
a) Muharebenin balangcndan itibaren geirdii safhalara ve

arazi durumuna gre cereyan eden harektn, kumandanlk sfat ve
mevkiinin kendisine vermi bulunduu hak ve yetkilere dayanlarak
idare edilmi olduunu,
b) Sz edilen geidin ileriden mdafaas iin verilecek kararn,
her ynden isabetsizlii tahakkuk edecei hususundaki inancnn p
heden uzak bulunduunu ve byle bir kararn tatbiki halinde, frkay ta
mamen dman kucana atmak gibi telfisi hi bir zaman mmkn ol
mayacak malbiyetin mukadder olabileceini,
c) Bahis konusu noktai nazarn tatbik edilmemi olmas sayesin
dedir ki, kanlmaz malbiyetin meydana getirebilecei madd ve
manev her eit kt sonulardan uzak kalnm olduunu,
d) Ayn zamanda, byle ar ve tehlikeli bir durumun meydana
gelmesine frsat ve imkn vermemek gayesi esas olarak takip ve niha
yet, harbin artlarna tam uygunluuna inanarak bu kanaatinde tered
dt ve phe bulunmayan bir kumandan sfatiyle hareket edilmi ol
duunu ve bundan doabilecek her trl mesuliyetin de tamamen ken
dilerine ait bulunduunu, aklam ve sz geen ifrede:
Ordu ihtiyatnda bulunan 14 nc Frkann, 8 inci Frkaya tak
viye suretiyle yardmda bulunmak zere Hazro istikametinde hareket
ettirildiine dair olan bildiriye kar d a :
Ruslarn, ricat eden frkay takip etmediklerine gre, byle bir
ihtiyat tedbire lzum ve ihtiya olmadn, ilveten bildirmilerdi.
Bu safha ile ilgili olarak kritik bir noktaya da deinerek aydnlat
mak isterim:
Dmann, stn kuvvetlerle yapt taarruz neticesi, yerinden oy
natlp geri ekilmeye mecbur edilmi olan bir tmenin takipsiz ve adeta
kendi haline braklarak yeni bir mdafaa hattnda kolaylkla tutuna
bilmesine frsat ve imkn verilmi olmas gibi meydana gelen msait
durum, ylece mtala olunabilir:
Ricata balayan frkann, ikinci savunma hattm igal etmeyip Kulp
deresi iine ekilerek gzden tamamen uzaklamas, bu kuvvetlerin,
Kulp deresi iinde deil, daha gerilerdeki arazi zerinde tutunmak ga
yesi izlenebilecei bakmndan hasm tarafa bu dnce ile takipten
vazgeilmi olduu kabul edilebilir. Ancak, ne de olsa byle bir nazari-
yenin harp kaideleri gereince uygun dmeyecei tabidir.
Bununla beraber, o gnk asker vaziyetin bu yolda mtalasn
mazur ve makul gsterecek dier bir cihet de; dman iin her halde
bu blgede istenen gaye elde edilmi olmak ve ayn zamanda, sle
rinden ayrlp daha fazla yaylmaktan kanarak, kuvvetlerinden kfi
miktarn bu cephede brakmak ve kalann, asl maksatlar iin baka
yerlere sevketmek kararnda olduklarn, galip ihtimalle kabul etmek
lzm geldii keyfiyetidir.
Nitekim, aada izah edilecei zere Ruslar, o tarihten ksa bir
mddet sonra sol cenahta, yani apakur mntkasnda olduka geni
unu da ilve edeyim ki, kumandanla kurmay bakannn birbir

lerine kar besledikleri sevgi ve hrmet dolaysiyle frka, kolordu ve
ordu tekiltnda beraber bulunduklar uzun yllar zarfnda herhangi bir
mevzu vesilesiyle olsun aralarnda hi bir zaman en ufak bir anlamaz
lk kt asla mahede olunmamtr.
zerinde bilhassa durarak deinmek istediim hareket tarziyle Mus
tafa Kemal, zaferi kendi lehlerine evirmesini ve bylece izledikleri ga
yeyi daima hedefine ulatrmay bilirlerdi. Bu hal, O'nun, amaz azim
ve irade kuvvetiyle saladklar en nemli olaylardandr. ayet, harp
gerei olarak ve ok stn dman kuvvetleri karsnda ekilmek zo-
runluu hasl olsa bile bunun idaresini de tam ve mkemmel bir e
kilde baarr ve sonunda bu sahada dahi muvaffakiyeti salamak im
knn -bulmak deil- yaratrlard.
ite, yukarda izah etmi olduum ricat hareketinde, frka kuman
dan ile kurmayn, kuvvetlerin en banda ve bizzat tayin ve tespit ey
lemi olduklar yeni savunma hattn tutmak greviyle geriye gnder
mi ve kendileri de en son askerden geriye kalarak yry takip et
milerdi ki, btn bir frka efradnn, en nde tmen komutan ve en
geride de - yani, dmanla kendileri arasnda - kolordu kumandan
nn bulunduunu bildikleri iin yrylerine emniyetle devam etmeleri
sayesinde, ok nemli olan dzenin kolaylkla temini mmkn olabil
miti.
Geri ekilme hareketlerinin baz hallerde hezimetle neticelenmesi,
askerin, geriden emin bulunmamas endiesinden ileri geldiine asla
phe edilemez. Yoksa, kumandannn arkadan geldiini bilen ve g
ren Mehmetiin herhangi bir ekil ve surette yry dzenini boz
masna hi bir sebep olamayaca, yukarda anlattm canl delille sa
bit bir keyfiyettir.
Bylece geriye ekilen frkann igal etmi olduu yeni savunma
hatt gerisinde ve Bayrukalt denilen mevkide kararghn kurmu olan
Mustafa Kemal, ordu kumandanlndan ifreli bir tel almlard.
Yukarda akladm ricat karar ve yeni savunma hatt hakknda
ordu kumandanlna verilmi olduuna iaret etmi olduum bilgiyi
havi rapora cevap tekil eden bu ifreli emirde; frkann iyi karlanma
yan geri ekilme harekt, baz bakmlardan, y an i:
Tmenin, muharebe sonunda Kulp geidi gibi nemli bir sevkl-
cey ( asker gdm ) noktasnn ileriden mdafaas imkn varken bu
cihet dnlmeyerek btn birlikleri, geidin iine ekmekteki sebep
ve hikmetin bir trl anlalamad, tarznda tenkit olunuyordu.
Bu olay, frkann geri ekilme harektn devaml surette idare ve
takip yznden uykusuz ve pek yorgun olan kumandann, bsbtn
zlerek huzur ve asabnn bozulmasna sebebiyet vermiti. Binaena
leyh, olduka cann skan bu tenkit zerine Mustafa Kemal, ordu ku
mandanlna derhal karlk vererek durumu, hemen hemen u mealde
bir raporla:
anlaldktan sonradr ki, valinin, kolorduya kar muamelesi bariz bir

ekilde dzelmeye yz tutmutu.
unu da hemen ilve etmeliyim ki, Memduh Bey namnda bir zat olan
Bitlis valisinin, yaradltan sert ve mcadeleci olmakla beraber, 3 nc
Ordu Kumandan Vehip Paa'nn biraz nce iaret ettiim mdahalesin
den sonra deien durumu zerinde tesir yapan, olduka nemli baka
bir sebep daha vard ki, burada bu noktay da aklamak isterim:
O tarihlerde, Bitlis vilyeti Jandarma Kumandanlnda, Mustafa
Kemal'i ok eskiden, yani Rumeli'deki faaliyetleri zamanndan ve ya
kndan tanyarak tevecch ve takdirlerini kazanm Binba Nazm Naz-
mi Bey bulunuyordu.
ileride nakledeceim hatrat srasnda tekrar ismi geecek olan bu
zatn bilhassa, vali zerindeki devaml ve tesirli nfuzu ve Paa'nn,
zan ve tahmin edildiinden bambaka ahsiyette mstesna bir kuman
dan olduu hakknda telkinlerini, nihayet valiyi itidalle harekete sevket-
meye balca sebep olarak iaret ve bu itibarla, hakikati burada by-
lece ortaya koymay vicdan borcu sayarm.
Daha sonralar Mustafa Kemal'e kar sonsuz sayg ve ballk
gsteren vali Memduh Bey'e, gerek Paa'ya ait hatralarn naklinde ve
gerekse ok nemli bir olay mnasebetiyle kitabmzn gelecek bahis
lerinde ayrca deinilecektir.
Bitlis'in dmandan geri alnmas iin takip olunan gayenin elde
edilmesine engel tekil eden kolordu - vilyet arasndaki anlamazlk
konusu, bylece ortadan kakarak kumandanlktan yaplacak tebli
lerin yerine getirilmesinde tam bir anlama temin edilmi ve fakat bu
defa da frka kumandannn itiraziyle karlalmtr. yle k i:
Kolordu kumandanlnca taarruz hakknda frkaya verilen emir
de; lzumlu hazrla balanmas, bu arada, nemli olan iae ve sair
ilerin de tamamlanmas ok ak bir talimatla bildirilmitir.
Buna kar frka kumandannn ( kolorduya gelen ve giden ifreli
tellerin alp kapanmas ii tamamen elimden getii iin gayet iyi ha
trladm ve hemen hemen u genel ifade ile zetleyebileceim) ceva
bnda :
Frkann iae ve dier ihtiyalarn uygun ekilde temin imkn
szlyla birlikte askerin bu ii baarabilecek durumda bulunmad
ve bir teebbse geilse bile Bitlis'in geri alnmasna asla muvaffak
olunamayaca ileri srlerek sonunda ve imdilik kaydyla taarruz
fikrinden vazgeilmesi,
teklif olunuyordu.
Sras gelmiken burada tarih bir gerei ifade etmek isterim:
igale urayarak harabeye evrilmi bir yurt parasnn bu halde
de olsa, dman izmeleri altndan kurtarlmas maksadyla kolorduca
yaplm olan teblie kar frka kumandanlndan alman cevap met
ninin, baka ekilde, yani mspet mahiyette olmasna esasen imkn
yoktu ve byle bir ey de beklenemezdi. nk; Paa'nn ileride nakle-
F. 4.
bir cephe zerinde taarruza geerek etin savalar cereyan etmitir ki,
bu olay, dmann daha nce 8 inci Frka cephesinde giritii harek
tn maksadn aka gstermeye kfidir.
Hulsa, son muharebe durumu icabna gre muayyen bir noktaya
kadar ekilen tmen, burada yeniden seilmi olan savunma hattn
igal etmek suretiyle yeni bir cephe tesis edilmi ve dman tarafndan
gelecekte tekrarlanmas muhtemel grlen taarruz hareketine kar ko
yabilecek esasl bir mukavemet hatt vcuda getirilmi oluyordu.
Bu blgede birka gn daha kalan Kumandann, frkaya cephe
hakknda gereken talimat verdikten sonra yola klarak 20 Haziran
1332 (1916) tarihinde karargh merkezi olan Silvan'a dnlmt.
Bu bahsin ba taraflarnda iaret edilmi olduu gibi, Paa, Diyar
bakr'a ilk geldii gnlerde Bitlis ve Mu cephelerine nem vererek bu
konuda ciddi surette megul olmu ve her iki yerin dmandan geri
alnmas gayesini takip eden hareket tarz zerinde gereken hassasiyeti
gstermilerdi.
Bu maksat iin de, her eyden nce lzumlu btn ihtiyalarn sa
lanmas gerektiine kani bulunduklarndan, bu ilerin en ksa bir za
manda tamamlanmasn hedef tutarak frka kumandanlarna gerekli teb
ligat yaplmak suretiyle daha balangta teebbse gemi bulunuyor
lard.
Yine Paann, Diyarbakr'a ilk var ve 2 nci Ordunun henz gel
memi olduu tarihlerde, kolordunun icap ve lzum halinde, Dou bl
gesi sol cenahnda, yani Erzurum cephesinde bulunan 3 nc Ordu Ku
mandan Vehip Paa'dan direktif alaca hususu da Bakumandanlk
Vekletinden ifreli telle emredilmiti.
Bitlis'in, Ruslar tarafndan igal olunmas zerine vali ile vilyet
erkn ve memurlar, o zamann mlk tekiltna gre mutasarrflk
merkezi olan Siirt'e naklederek vilyet ilerine orada baklyordu.
Bitlis ve Mu'un Dmandan Geri Alnmas Hazrlklar:
Kumandan Mustafa Kemal, Bitlis ve Mu'u dmandan geri al

mak maksadiyle yaplacak taarruza hazrlk ilerinden bilhassa nem
verdikleri iae meselesi konusunda frka kumandanlariyle birlikte vil
yetlere de gerekli tebligatta bulunmulard.
Bu teebbse kar ilk menfi hareket, maalesef Bitlis valiliinden
gelmi ve kolordu ile vilyet arasnda bu konuya dair cereyan eden
yazmalar, sonunda mnakaa denecek bir hal almt.
Bu durum zerine Paa, olaydan, 3 nc Ordu Kumandan Vehip
Paay ifreli telle haberdar etmi ve vaziyet hakknda gereken izahat
vererek, vali nezdinde icabeden teebbsn yaplmas ricasnda bulun
mulard.
Merhum Vehip Paann, meseleyi nemle nazara alarak vilyete
gerektii ekilde tebligatta bulunduu, kendilerinden alman cevaptan
o Igald bu mevzu zerinde nemle durarak dndkleri gayenin

tahakkuku urunda gereken tetkikaita bulunmak zere ve ilk i olarak
cephe gezilerine kmlard.
Bitlis ve Mu'un stirdad:
Yukarda tafsiltiyle anlatm olduum cephe tefti seyahatlerinden

sonra Paa, bu hususta tasarladklar kararlarn tatbik iin fiil harekete
gemi bulunuyorlard.
Nihayet, birka aydan beri kumandan tarafndan hassasiyetle takip
edilmekte olan bu maksada ait hazrlk ileri mmkn olabildii dere
cede tamamlanm bulunuyordu. Binaenaleyh, iin daha ziyade uzatl
mas doru olamayaca cihetle kolordu emrindeki 5 inci ve 8 inci Frka
kumandanlklarna tebli olunan son emir gereince her iki frka cephe
sinde ayn zamanda ve 1332 (1916) yl Austosunun ikinci gn taar
ruza geilmiti.
Karargh Bitlis deresi iinde bulunan 5 inci Frkaya bal kuvvet
lerin igal eyledii btn cephe boyunca balayan taarruz hareketi,
dman, tutunabildii yerlerden skp atmak suretiyle frka lehine in
kiaf ederek ok ksa bir mddet zarfnda yani, taarruzun balad ta
rihin nc gn Bitlis'in geri alnmasna muvaffakiyet hasl olmutu.
Ruslarn, Bitlis'i elden brakmamak urunda gsterdikleri andane
mukavemetin, Trk sngsiyle krlmas karsnda ileri harekta devam
olunarak Bitlis'in geri alnmas tarihinden iki gn sonra da Van gl k
ysnda bulunan Tatvan kasabas birliklerimiz tarafndan igal olunmu
ve dman, bu mevkiden 30 - 40 kilometre kadar daha gerilere ekil
meye mecbur braklmt.
Bu suretle hasl olan netice, frka kumandannn nceki tahmininin
aksine olumlu olarak elde edilmi olduu gibi kumandas altnda bulu
nan askerde mit etmedii maneviyat ve bilhassa taarruz kabiliyetinin
de fazlasiyle ve kuvvetli bir imanla mevcudiyetini gstermiti.
Bununla beraber, kolordu kumandanlmca alnm olan kararlar
daki isabet ve ayn zamanda taarruz harektnn verilen talimata gre
takip ve idaresi, beklenen baary salam ve bu sayede Bitlis'in hayli
tesinde yeni bir cephe meydana getirilmesi mmkn olmutu.
5 inci Frkann biraz nce bahsettiim Bitlis cephesindeki harek
tna uygun olarak 8 inci Frka kuvvetleri de, bulunduu Bayrukalti mev
kiinden ayn tarihte taarruza geerek her iki cephe zerinde cereyan
eden savalar sonunda, Bitlis ile Mu'un geri alnmasna ve bylece
dman bu cephede de hayli geri atarak Mu ilerisinde yeni bir sa
vunma hatt kurulmasna muvaffak olunmutu.
Bu baar, dorudan doruya Mustafa Kemal'in, o tarihten ksa bir
sre nce 8 inci Frkay, ezici ve telfisi kabil olmayacak yenilgiye u
ramasna meydan vermemek azim ve gayesiyle en mevkiinde brak
mam olmas sayesinde temin olunduuna phe yoktur. Yani, Kulp
doceim hatratnda; ( yeni frka kumandan merhum Ali Fuat Cebesoy'-

Ja birlikte) Bitlis'e ikinci defa seyahati meydana geldii sra, tefti m
nasebetiyle 14 nc Alay merkezine giderlerken Bitlis'ten buraya kadar
olan mesafeyi, eski frka kumandan drt saat olarak ifade eylemi ol
duu halde, bu mesafe normal yryle iki saatte katedilmi ve bu
hadiseyi Paa, 30 Ekim 1332 ( 12 Kasm 1916 ) tarihli hatratnda aynen :
Refet Paa, buraya kadar olan mesafeyi drt saat sylemiti. Hi gel
memi, bilmiyor. eklinde kaydeylemitir.
imdi, frka kumandannn yukarya kaydettiimiz cevabna gele
lim :
Filhakika, o tarihlerde yalnz 5 inci Frkann deil, genel olarak b
tn birliklerin, mhim olan iae meselesinden gayr, asker ihtiyatan
tehizat ve mhimmat gibi birok harp malzemesi de noksand. Fakat
bunlara mukabil, Mehmetiin her eit mahrumiyete ram en ta
arruz kabiliyetiyle birlikte btn imknszlklar her zaman olduu
gibi mmkn klacak kudrette bulunduu hususunda hi bir endieye
kaplmamak lzmgelirdi.
Bununla beraber Bitlis ehri, dman igali altnda bulunduu o
sralarda geri batan aa harabeye dnm bir haldeydi.
Ancak, bilhassa bir vilyet merkezi bulunmas itibariyle geri aln
masnn siyas bakmdan meydana getirecei tesir her halde pek b
yk olacakt.
ite, bu kanaat ve sarslmaz azim ve irade sahibi bulunan Kuman
dann, bu hususa ctit dnce ve kararlan da kesin ve asla deimez
mahiyette bulunuyordu.
Binaenaleyh, frka kumandan, biraz nce izah etmi olduum mad
d sebepler dolaysiyle belki o da kendi kanaatince bir dereceye
cadar mazur grlebilirdi. Ancak, durumun nemini takdir etmemi ve-
{c edememi olduu da bir gerektir. Bu sebeple, frkann mukabil tek-
ifine iltifat olunmayarak evvelce tebli edilmi bulunan talimat daire
linde lzmgelen hazrln sratle tamamlanmas ve taarruz iin ay
ca verilecek emrin beklenmesi, kolordudan frkaya tekrar ve ehernmi-
mtle bildirilmiti.
Yukarda iaret olunduu zere Paa, ark cephesine geldii gn
len beri Bitlis ve Muun dman igalinden kurtarlmas konusuna zel
Igi gstermi ve mesele, kolorduca yaplmas planlatrlm olan ehem-
niyetli iler meyanmda en b aa alnm bulunuyordu.
Vaziyet bu merkezde iken, genel kararghn da son gnlerde dik-
atini bu cepheye ynelterek, Rus kuvvetlerinin kolordu blgesinden
um surette ekilmekte olduklar haber alnm olduundan bahisle
akumandanlk Vekletinden tebli olunan ifreli bir emirde; bu du-
jmdan faydalanarak Bitlis ve Mu'a yaplacak taarruzla her iki yerin
lutlak surette dmandan geri alnmasnn temini isteniliyordu.
Bakumandanlk Vekletinin bu emirlerinden sarfnazar, yukarda
kladmz gibi Mustafa Kemal Paa, zaten Diyarbakr'a gelir gelmez
Bilhassa, drder taburlu alt alayla giritikleri bu ikinci harektta,

frkann geri ekilmeye mecbur kalm olmasna ramen ok stn kuv
vette bulunan dmann frkay takip etmemesi keyfiyetinin, yukarda ia
ret edildii gibi, bu cephe zerinde oyalayc olmaktan baka esasl
bir teebbse girimek niyetinde bulunmadklarn gsterir hareketler
den ibaret olduuna phe yoktu.
Btn bu olaylarn tetkik ve mtalas sonunda, Ruslarn gizli mak
sat gttkleri fiilen meydana km oluyordu. Nitekim bu hal, gerek
5 inci ve gerekse 8 inci frkalar cephelerinden ehemmiyetli denecek mik
tarda ayrdklar kuvvetlerini, 2 nci Ordu mmtakasnm merkez ve sol ce
nahnda topladklar, bir mddet sonra bu blgede balayan ve imdi
anlatacam byk aptaki harektla belli olmutu.
apakur Muharebeleri:
Ruslarn, Austos 1332 (1916) ay iinde 2 nci Ordu cephesinde ve

apakur mntkasn tekil eden hayli geni bir saha zerinde bala
dklar taarruz hareketinin olduka cidd bir mahiyet tad, daha
balangta anlalm bulunuyordu.
Bahis konusu dman taarruzu, 16 nci Kolordu cephesine yakn
bulunduu iin bu kolordunun 8 inci Firkasiyle yanyana bulunan ve
fakat biribirini Murat nehrinin ayrd 3 nc Kolorduya bal 7 nci
Frka da, bu taarruzun idaresi bakmndan 16nc Kolordu emrine ve
rilmiti.
Ayn zamanda, sz geen dman taarruzunun sklet merkezini
tekil eden 7 nci Frka cephesindeki harekt yakinen takip ve bizzat
idare etmek zere Mustafa Kemal Paa'nn da acele apakur'a hare
keti ordu kumandanlndan alnan ifreli tel emirde bildirilmiti.
Bu emrin geliini mteakip hemen hazrlanan Paa, refakatlerinde
erknharbiyesinden Binba emsettin ( ener ) ve Yzba Neet ( Bo
ra ) Beyler bulunduu halde ve bir svari takm da birlikte olarak ayn
gn akam zeri Silvan'dan hareket eylemilerdi.
Ufak tefek molalar hari hi bir yerde istirahat edilmeksizin iki gece
bir gn devam eden cebr yryten sonra ikinci gece sabaha kar,
henz afak skmeden Mu ovasndan geen Murat nehrinin Ziyaret
mevkiine yakn geit mahalline varlmt.
O mehtapl gecenin aydnlatt Murat suyu, sessiz ve olduka ya
ylm bir halde szlerek akarken gnllere korku vermemesine imkn
yoktu.
Aknn hzl olmas sebebiyle geit noktalarn sk sk deitirdii
iin akas olmayan suyun kenarna gelindii zaman, klavuz olarak
nde ilerleyen ve geit yerini gstermek zere birdenbire nehire giren
iki kii suyun fazla ak karsnda kendilerini glkle kurtarabilmi
lerdi.
Tam bu sra Kumandan da klavuzlar takiben suya yaklam bu-
geidini, 2 nci Ordu kumandanlnn fikir ve kanaatleri gereince ileri

den savunma kkn nazara almayp, geidin dahiline ekilmeyi tercih
kararna ve bir de, her vakit olduu gibi bu defa da gven ve kesin
olarak bal bulunduklar muvaffak olma bahsindeki inanlarna
atfetmek ok yerinde olur.
ite Paa, Dou cephesine geldii tarihten drt ay sonra kazand
bu zaferle Bitlis ve Mu'un dmandan alnmasn salam bulunu
yorlard.
Bu suretle ve yukarda bahsi getii zere, 8 inci Frkann, sava
durumu gerei Kulp geidine ekilii esncfsmda, cephe kuvvetlerinin en
gerisinde kalan ve sonuncuyu tekil eden askerin geiinden sonra,
gnlnn raz olmadn byk bir znt ile bize anlatarak o an iin
bir trl ayrlmak istemedikleri noktay, o gn aresiz terk ederlerken,
ksa bir sre sonra, hem de daha ileriye gitmek zere tekrar gelecekleri
hususunda Paann, zerrece tereddt gstermeksizin belirttikleri kanaat
leri de bylece tahakkuk sahasnda yerini alm bulunuyordu.
Ayn zamanda bu baar ile, Bakumandanlk Vekletinin emirleri
yerine getirilmi olmak bakmndan hkmet nezdinde olduu kadar,
bilhassa kader birlii yaptmz mttefik devletlere kar arzu edilen
olumlu sonu da salanm oluyordu.
Bu baarnn mahallen yaratt dier nemli bir olay da; evvelce
ve dman igali karsnda i kasaba ve kylere snmak mecburiye
tinde kalm olan halkn tekrar yerlerine dnebilmek sevincine kavu
mu olmalar keyfiyetidir.
Geri, ileride nakledeceim hatratnda Paa, cepheye ikinci defa
yapt seyahati srasnda, yollarda Bitlis'e avdet eden birok muhaci
rin grdn ve bunlarn cmlesinin a, sefil ve lme mahkm bir hal
de bulunduklarn mahede eylediini kaydetmi olmakla beraber bu
hallerine ramen muhacir halkn, yurtlarna kavumak sevincinden do
an kran duygular iinde bulunduklar da, bu imkn kendilerine
baheylemi olan Mustafa Kemal'e kar gsterdikleri minnet hislerin
den kolaylkla belli oluyordu.
Ruslann Son Gayret ve Faaliyetleri:
Ruslar, 1916 yl yaz aylar zarfnda Kafkas cephesinde kat bir ne

tice elde edebilmek hususundaki gayelerini temin iin cephenin muhtelif
noktalarnda faslal surette ve ksmen nmayi mahiyetinde hareket
lerde bulunmaktan geri durmuyorlard. Bylelikle, kolordu ve ordunun
dikkat nazarlarn bu yerlere ekmeye alarak, daha nemli olan mn-
takalara ait esas maksatlarn maskelemek gayretine devam ettikleri
mahede olunuyordu.
Bu cmleden olarak, yukarda izah edilmi olduu vehile evvel
5 inci Frka sa cenahna ve bir mddet sonra da 8 inci Frka cephesine
taarruzda bulunmulard.
ksmen hafif meyilli ve karlkl iki yamac biribirinden ayran kuru ve

genie bir dere bulunduu da grlyordu.
Dman igalindeki siperlerin gerilerinde bulunan erafettin, Krir
ve eytan dalar, btn heybetiyle nazarlar zerine ekerek sol ce
naha doru Ki istikametinde uzanp gidiyor ve Ruslar, Kafkas cep
hesinden toplayabildikleri kuvvetlerle bu blgede kesin netice almak iin
taarruza gemi bulunuyorlard.
Gzetleme yerinde tespit olunan muharebe vaziyetine ve ayn za
manda gerek frka, gerekse cephe alay kumandanlarnn ifahen ver
dikleri malmat ve izahata gre, dman harekt hakknda o an iin
endie edilecek hi bir hal mevcut olmad anlalmt.
Yalnz o gnk savalar esnasnda cephenin yaknma kadar so
kulmu olan 2 nci Kolordu Kumandan Faik Paa ehit olmutu. 4 nc
Kolordu emrindeki 12 nci Frkaya kumanda eden ve hatrmda kald
na gre ad Sleyman llhami Bey olan zatn da ehit dtn zanne
diyorum.
Ge vakte kadar cephe gzetme yerinde kalarak btn iddetiyle
devam eden harekt buradan idare etmi olan Mustafa Kemal, bata
zabitan olduu halde btn kuvvetlerin devaml ekilde uyank bulu
narak dmann gece hareketiyle baskn yapmas ihtimalini daima dik
kate alp ona gre davranlarak tedbir almak lzumu zerinde frka ve
alay kumandanlarna talimat verdikleri zaman, akamn alaca karanl
basm bulunuyordu.
Bu sra Kumandan da, frka kararghna ekilmeye hazrlanrken
cephenin bu noktaya yakn olan sa tarafnda an bir yaylm atei al
m ve henz ne olduunu anlamaya vakit bulamadan Ruslarn, bu
radaki yass bir tepeyi igal ettikleri grlmt.
Cepheye ne olmutu? Daha birka saat nce frka ve alay kuman
danlar tarafndan durum hakknda kesin ifade ile verilmi olan bilgiye
gre dmann bu eit an bir hareketi asla beklenemezdi.
Bununla beraber, gzetleme yerinden drbnle sk sk baklan arazi
zerinde, dmann byle bir teebbs icrasn mmkn klacak hi bir
hareketi de sezilmemi olduuna gre sa cenahmzda ve Kumandann
pek yaknnda anszn kan Rus kuvvetleri, buraya nereden ve ne su
retle gelebilmilerdi?
Btn bu kvrmlar, bal bana birer muamma tekil ediyordu.
Vaziyet, cidden ok kritik ve tehlikeliydi.
Neye uradklarn arm ve ne yapacaklarn bilmez hale gel
mi olan frka ve alay kumandanlar, durumun sebeplerini aratrmaya
frsat bulamadan Paa, meselenin i yzn anlamakta gecikmemilerdi.
Dmann, Kumandanmzn henz muharebe yerine gelmeden, yol
da bulunduu sralarda yani, Murat suyunu getikleri gecenin karan
lndan bilistifade bir ksm kuvvetlerini cephe yaknna kadar yakla
trmaya muvaffak olarak gndz zaviyei meyyite dahilinde geir
dii ve akam karanl basmak zere iken birdenbire taarruza gee-
lunuyorlard. Fakat bu gibi ahvalde ve her zaman olduu gibi arka

dam merhum Cevat'la ikimiz, atlar mahmuzlayarak hemen ne gemi
ve Paa'nn:
ocuklar, acele etmeyin!
demesiyle birlikte suya atlarak Kumandana yol amamz bir olmutu.
Byle vaziyetlerde, ne hikmetse aklmza ne bir korku gelir, ne de
herhangi bir kazaya uramak endiesi hasl olurdu.
Esasen O'nun, evet o mmtaz ahsiyetin hayatn koruma urunda
lmenin bizim iin ereften baka ne ehemmiyeti olabilirdi?
Suyun epeyce derin, akntnn olduka fazla ve geit yerinin de
hayli genilii yznden gz kararmas ve ba dnmesi gibi hallerin te
siriyle gei ameliyesi biraz mklt ve heyecanla yaplabilmiti.
Kar tarafa geince, Silvan'dan beri ok yorgun ve takatsiz den
hayvanlarn dinlenerek biraz yem kesmeleri iin verilen molay ve g
nein domasn mteakip yrye devam edilmi ve le vaktinden
nce, Bulan gediinde bulunan 7 nci Frka kararghna varlmt.
Frka merkezine gelmeden evvel yani, Bulan gediine doru yr
y halinde iken iitilen top seslerinden muharebenin devam etmekte
olduu anlalyordu. Bu itibarla, karargh merkezine gelir gelmez,
frka kumandaniyle temas eden Paa, cepheyi bir an evvel gzden ge
irmek iin acele ediyorlard. '
Halbuki, Silvan'dan yola kld andan itibaren Bulan gediine
kadar faslasz otuz alt saat devam eden yry ve buna eklenen uy
kusuzluk dolaysiyle Paa, pek yorgun bir haldeydi. Bu durumu nazara
alnarak yaplan istirham ve binbir rica zerine kendileri iin hazrlanan
adrda biraz olsun istirahate ekilmeleri temin olunabilmiti.
Aradan henz onbe yirmi dakika bile gememiti ki, cepheden
iitilen top seslerinin sklamasndan kukulanan Kumandan, deil uyu
mak, gzlerini bile kapamaya vakit bulamadan adrdan darya fr
layarak :
ocuklar, atlar hazrlansn, hemen cepheye hareket edeceiz!
emrini vermi ve be on dakika iinde hazrlanan atlarla yola klarak
frka gzetleme yerinin bulunduu tepeye gidilmiti.
Buradaki vaziyet bilinmedii iin henz korunmak lzumu hissedil
meden zerinde serbeste dolalan tepenin, Ruslar tarafndan daim
tarassut ( gzetme) altnda bulundurulduu ve nihayet dikkat nazar
bu noktaya ekilen hasmmzn her halde bir kumanda heyetinin mevcu
diyetini tespit etmi olduu muhakkakt. nk; kolayca hedef tekil
eden topluluun bulunduu yere birdenbire alan dman topu atei,
bunu teyit etmekle beraber, ok mahdut saha dahilinde sa ve solumu
za den birka arapnelin sebep olaca byk tehlikenin, zarar ve
zayiatsz savuturulmu olmasn, ancak bir mucize ve Cenab Hakkn
mahsus ltf olarak ifade edebilirim.
Frkann tarassut yeri, cepheye ve btn muharebe sahasna na
zr olup, bu mahal ile dman mevzileri arasnda, ksmen uurumlu ve
Paann, dman taarruzu karsnda ricat emri vermek suretiyle takip

eyledii hareket hatt, olduka ar bir ilade ile tenkit olunuyordu.
Bu hususta alman ifreli emir hemen hemen aynen u mealde ba
layarak : Bir kolordu kumandan, sava esnasnda ve vaziyet icabat
olarak emrindeki kuvvetleri bir dereceye kadar ve mahdut bir halde
geriye ekmek salhiyetini haiz olabilirse de bu harektta, muharebe
sahasn tamamiyle bo brakarak cepheyi resen ( kendi b ana) kilo
metrelerce geriye almas, isabetsiz ve ayn zamanda salhiyetin tecavz
edilmi olmas bakmndan muahezeyi mucip grld, ac bir lisanla
bildiriliyordu.
ifreyi atm zaman, vakit gece yarsn gemiti. Ancak; mnde-
recat itibariyle ehemmiyeti haiz olduu iin hemen Paa'ya gsteril
mesi lzumuna binaen, Kumandann adrna yaklaarak hafif bir sesle ;
Paam!
der demez, zaten uyku ile uyanklk arasnda bulunan Kumandan:
Bir ey mi var?
buyurmalar zerine:
Evet Paam, ordudan bir ifre!
diyerek adra girmi ve emri kendilerine okumutum.
Esasen; Silvan'dan Bulan gediine gelirlerken 36 saat devaml
yry yorgunluundan ve frka tarassut mevkiinde saatlerce ayakta
kalm olmasndan baka son geceyi menfi sava durumunun zc
tesirleri altnda ve at zerinde geirmi olan Kumandann dinlenmeye
pek fazla ihtiyalar vard.
Buna ramen, geceli gndzl devam eden zahmet ve mihnetler
den sonra ilk istirahat gecesinde ordunun tenkit ve muahezekr ceva
bna maruz kalmalar, asabn bsbtn bozmu ve uykusunu da bir
den datmt.
Bu halden ok mteessir ve rencide olan Paa, ordu kumandan
lnn pek haksz grd bu yazsna hemen o dakikada cevap ver
mek lzumunu hissederek Kurmay Neet Bey'in ( merhum Bora) uyan-
drlmasn emreylemilerdi.
Be on dakika iinde hazrlanp kumandann nezdine gelen Neet
Bey, beraberinde getirdii genelkurmayn 1/200.000 mikyasndaki hari
tasn, portatif masa zerine atktan sonra yan tarafa ekilmiti.
Elimde kt kalem emre intizar ederken, gemici fenerinin fersiz
altnda gzlerini haritaya diken Paa'nn; ayakta ve elinde sigarasiyle
dikte ettikleri ve bugnk gibi hl hatrmda yaayan raporun mahi
yetini ve belli bal noktalarm ylece hulsa edebilirim:
a) Muharebe safahatn teferruatiyle izah eden Kumandan, arazi
durumuna da temas ederek orduca, yanl bir anlay neticesi
isabetsizliine hkmolunan ricat kararnn, tam yerinde verilmi
olduuna kani bulunduunu kesin bir ifade ile teyit eylemi
lerdi. Ayn zamanda;
b) O gnk asker vaziyet icaplarna gre bunun dnda bakaca
rek harekete elverili bulduu frka sa cenahna hcum ettii anla

lmt.
u hale gre, zaviyei meyyite denilen, yani cephe nndeki yama
cn grnmeyen alt ksmna geceden yerleip gizlenen dmann, bu
suretle ve amiyane tabiriyle burunlarnn dibine kadar sokulmu
olmasndan gafil bulunan frka ve alay kumandanlar, cephe hakknda
kolordu kumandanna izahat verirlerken, hakik duruma kar bsb
tn bigne bulunduklarnn farknda bile deillerdi.
Ayn zamanda bu hareketleriyle Paa'y. bir cephe kumandan s-
fatiyle genel durum hakknda alacaklar kararlarda ne derece yanl
istikamete evketmi olduklar, pek ac ve esef verici bir hakikat olarak
meydanda idi.
Maahaza, bu kaytszlklardan dolay frka kumandan Miralay
Halil Beyle 21 inci Alay Kumandan Ali Bey, derhal cepheden geri
ekilerek am Divanharbine gnderilmi ve binnetice her ikisinin de
o zaman tekade sevkedilmi olduklarn zannediyorum.
Bu muharebede, Paa, ilknce, dmann igal eyledii tepeye kar
derhal mukabil hcuma geilmesini ve bir taraftan da gerideki ihtiyat
kuvvetlerinin sratle cepheye yaklatrlmasn frka kumandanlna
emretmilerdi.
Ancak, nceleri mevzi mahiyette grlen dman taarruzu, ara
dan ok gemeden btn cepheye sirayet eylemi ve taraflar arasnda
ok iddetli ate teatisine balanmt.
Btn bu olaylar cereyan ederken vakit epeyce gecikerek ortal
tamamen kaplam bulunan gecenin karanl ve bilhassa stn d
man kuvvetleri karsnda, herhangi bir bozgunlua meydan vermemek
gayesiyle hareket eden Kumandan, o andaki vaziyet icab en abuk
bir kararla ve lzumlu tedbirlerin alnmas suretiyle ricat emrini vermi
lerdi.
Bylece ve elverili bir savunma yeri temini maksadiyle cephe kuv
vetlerini hayli geriye ekmekte bir an bile tereddt gstermeyen Paa'-
nn, araziye gre en msait olarak setikleri yeni mdafaa hatt, birlik
lerimiz tarafndan igal olunurken kendileri de bu hattn gerisinde mer
kez vaziyette bulunan ve Eek Meydan namiyle anlan yerde ka
rarghn kurmulard.
Mustafa Kemal, buraya gelir gelmez:
a) Bulan gediine vard anda cepheyi ne halde bulduunu,
b) Gerek frka, gerekse alay kumandanlarndan aldklar mal
mat ve izahatn mahiyetini,
c) O gn cereyan eden sava safahatn,
aklayarak, nihayet, dmann son teebbs neticesinde hasl olan
menfi durum zerine kuvvetlerimizi geriye ekmek mecburiyetinde kal
m olduundan ve yeni mdafaa mevziinden bahisle keyfiyeti rapor
halinde ve ifreli telle ordu kumandanlna bildirmilerdi.
O gn takibeden gece yars, ordudan cevaben alnan ifrede;
dalar, uzun yllardan sonra hatramda izleri bulunan eski muharebe

sahnelerinin canlanmasna vesile tekil eyledii gibi, yoluma devam
ettikten bir mddet sonra da asl aradm noktaya gelmi ve bir an
iin durarak otomobilden inmitim.
Evet, aradm yer mutlaka buras olacakt. Fakat hatrmda, daha
geni bir meydanlk olacan tahayyl ve tasavvur ettiim bu yerin,
bana adeta bir meydanck gibi geldiini ve ayn zamanda pek plak
bir hale gelmi olduunu grerek hayretten kendimi alamamtm.
Hareket istikametine gre meydann sol tarafna isabet eden yer,
vatan iin ve onun aziz varln korumak urunda binbir mklt
ve mahrumiyetler iinde ve sonsuz zahmetlere katlanarak oralara ka
dar giden, Trkn kurtarcs Mustafa Kemal'i, be on gn iinde de
olsa sinesinde barndrm olan yurdumuzun bir kesiydi.
O mesut gnleri yaam olan meydann ok hafif meyilli sol ta
raf, vaktiyle yabani aalarla rtl ufak bir ormanlk halindeydi ve
Mustafa Kemal'in kararghn tekil eden mahrut ( konik) adrlar da,
bu aalarn aralarna kurulmu bulunuyordu. Halbuki, oradan son
geiimde maalesef bir fundaya bile tesadf edememitim. Ne kadar
da tahrip edilmi!
Bu sebeple, pek ssz grdm meydann hzn verici manzaras
karsnda o gne gre yirmi be yl evvelki tarih hatralar kendi
kendime dnp canlandrmaya alrken otomobilimizin yanna iki
jandarma yaklat. Selmlatktan sonra:
Hemerim, buras neresidir?
dedim.
Orada bulunan karakolun kumandam olduunu sonradan rendi
im jandarmalardan b iri:
eref meydandr!
demesi zerine, derhal intikal etmi v e :
Burann eski ad Eek Meydan myd?!,
dediim zaman d a :
Evet, yleydi!
cevabn almtm.
Karakol kumandan, olduka arm, bana bakyordu.
Jandarmalara, bu meydann tarih kymet ve neminden ve bil
hassa aziz Ata'mz iin vaktiyle kurulmu olan adr yerlerini gsterip
buraya ait hayatndan bir parasn bahsettiim zaman bunu, heye
canla dinleyerek ok memnun kalmlar v e :
Bizim bunlardan hi haberimiz yoktu ve nereden olacakt! Ne
iyi ettin de anlattn. Size ok teekkr ederiz. Bundan sonra burasn
hrmetle anacak ve dediklerinizi frsat bulduka, gelip geenlere de
anlatacaz!
diyerek bizi uurlamlard.
imdi, biraz nce bahsettiim noktaya tekrar temas edelim:
apakur savalarnn balad gnlerde ehadet haberi alnd-
verilebilecek hibir karar tasavvur edemedikleri hususunda da

srarla durmulard.
c) Keza, cephenin kilometrelerce geriye alnmasnn, dman kar
snda ve bir an iinde hasl olan kesin lzum ve araziye uy
mak mecburiyetinden ileri gelmi olduuna iaret ederek bu
halin takdir ve her trl mesuliyetinin de mnhasran, savan
idaresi emrine verilmi ve duruma tamamiyle hkim ve vukuf
hasl eylemi kumandana ait olabilecei,
mtalasn ihtiva eden ve bir taraftan da beyaza ekilerek hazrlanan
olduka uzun raporu kendilerine imza ettirdiim zaman, hemen hemen
tanyeri aarm bulunuyordu.
iddet itibariyle ordu kumandanlnn tenkitkr yazlarndan pek
de aa kalmayacak ifade tarzn tayan bu raporu, bizzat gtrmek
iiyle grevlendirilmi olan Yzba Neet Bey, ayn zamanda muha
rebe vaziyeti hakkmdaki mahedelerini de, bir kurmay sfatiyle ordu
kumandanna ifahen anlatmas talimatiyle ordu kararghna gnde
rilmiti.
ki gn sonra avdet eden merhum Neet Bey'in beraberinde getir
mi olduu ordu kumandanl yazsnda; bir taraftan nceki i'arlan
tarzndan adeta zr dilenirken, dier cihetten de genel durum hakknda
verilen tafsilt ve Kurmay Neet Bey'in ifah izahatndan hasl olan
kanaate gre; savan umum idaresi bakmndan kolordu kumandan-
lmca ittihaz ve tatbik mecburiyetinde kalman ricat karar ve buna
mteallik harektn tanzimindeki, takdire lyk olarak vasflandrlan
muvaffakiyetten, pek msait bir lisanla bahsedilmi ve Paa'nm da, bu
cevap karsnda teessrnn yokolmu ve ziyadesiyle ferahlam ol
duunu pek iyi bilir ve hatrlarm.
Birliklerimizin yeni savunma hattnda tutunduklar tarihten bir md
det sonra, bu cephede kuvvetlerimiz tarafndan yaplan ve 3 - 4 gn
devam eden taarruz neticesinde, dman eski mevzilerine deil, buna
yakn bir yere kadar geriye atlmt.
Bu baar karsnda Ruslar, hemen o gnlerde harekete geerek
son kaybettikleri arazi parasn tekrar ellerine geirmek iin mukabil
taarruzda bulunmularsa da olduka iddetli devam eden bu teeb
bsleri, birliklerimizin cesurane mukavemet ve ara hcumlariyle tama
men akm ( sonu gelmez) ve neticesiz braklmtr.
imdi, bu vesile ile ve sayn okuyucularmn msaadeleriyle bu
raya ait bir hatram nakletmeden geemeyeceim :
Yukarda izah ettiim hadisatm cereyan eyledii Austos 1916 ta
rihinden tam yirmi be yl sonra Bitlis Tekel Bamdr bulunduum
sra, mmtaka dahilindeki idare tekiltmz tefti iin yapm olduum
gezi mnasebetiyle 29 Austos 1941 tarihinde Mu'tan hareket ederek
Bingl'e ( apakur ) gitmekteydim.
Bu seyahatim esnasnda yol ura olan Bulan gediinden ge
erken gzlerime hi de yabanc gelmeyen erafettin, Krir ve eytan
Yol stnde bulunan Murat suyunu geerek Diyarbakr'n Lice ka

zasna uradktan ve Silvan'n Hazro bucanda bir gece kaldktan
sonra 25 Eyll 1332 (1916) tarihinde karargh merkezi olan Silvan'a
dnlmt.
Bu yolculuk esnasnda kumandann, Hazro bucanda eraftan Ha
tip Bey namnda maruf bir zatn evinde kaldklar gece ordu kuman
danlndan ifreli bir emir almlard.
Bu tel emirde; dman igalinde bulunan Van'n geri alnmas, ge
nel durum zerinde mhim tesir husule getireceinden bahisle buraya
bir hareket yaplmas lzumu ve bu hususta tamamlayc malmatn
ayrca bildirilecei anlatlyordu.
Paa, hemen o dakikada kararn vererek refakatlerinde bulunan
Kurmay Binba emsettin Bey'e hitaben, Van seferi iin tekil ve hare
ket ettirilecek mfrezenin kumandan olacan tebli ile ona gre ha
zrlkta bulunmasn emreylemilerdi.
Sras gelmiken bahis konusu harektn ilk hazrlk safhas hakkn
da ksaca bilgi, vermeyi faydal grmekteyim:
Bitlis valisi merhum Memduh Bey, ahsen ve nceden bu ie te
ebbs ederek ^kiilerden hazrlam olduu milis kuvvetiyle Van'a kar
bir hareket yapmak hususundaki tasavvur ve kararn, mensup bulun
duu Dahiliye Nezaretine bildirmi ve mesele oradan da genel karar
gha aksettirilmiti.
Bu teklif, genel karargh, yani Bakumandanlk Vekletince esas
itibariyle uygun grlerek kabul edilmitir. Yalnz, bu hareketin, milis
kuvvetlerle ve sivil idare tarafndan deil, ancak ordu tekilt marife
tiyle yaplmas gereken ve ordunun emir ve kumandas altnda baa
rlacak bir i olduu noktas ve ayn zamanda keyfiyetin ona gre or
ganize edilmesi lzumu zerinde durularak mesele, yukarda izah edil
dii ekilde ordu kumandanl vastasiyle kolorduya tebli olunmutur.
te, ilknce byle bir teebbsle ele alnm olan Van seferinin ic
rasna, yukarda bahsolunduu vehile kumandanlka Binba emset
tin Bey memur edilmi ve refakatinde bulunmak zere karargha da
hil subaylardan Ziver 1 ve Zeki adlarnda iki arkadala birlikte emrine
bir de svari takm verilerek yola karlmlard.
Bu seferin cereyan tarz, aada ve Paa'ya ait hatralarn nakli
srasnda ayrca anlatlaca gibi bu teebbsn, kendi fikir ve teklifleri
olduu, Kumandan tarafndan Bitlis valisine bildirildii hususuna da Pa-
a'nm sz geen hatralar arasnda tesadf edilecektir.
ahs not ve hatra ve baz vesikalara dayanarak yukarda izahna
altm 16nc Kolordu Kumandanlna ait olay burada ksmen sona
ermektedir.
1 Kararghta iken yakndan tantmz bu arkada, 1941 ylnda B itlis Tekel Bamdr bu
lunduum sra oradaki alay kumandanlna tayini mnasebetiyle Bitlis'e gelmi ve o zaman
kendisiyle grmtm.
m yukarda iaret ettiim 2 nci Kolordu Kumandan Faik Paann ye

rine, evvel merhum Cafer Tayyar ( Eilmez ) ve sonra da rahmetli K
zm Karabekir paalar tayin olunmulard.
Mustafa Kemal Paann idaresine verilmi olan bu blgedeki sa
valarda, grnte esasl bir stnlk temin olunamadktan baka,
stelik cephenin kilometrelerce geriye alnmas mecburiyeti de hasl
olmutu.
Ancak, byle mhim ve nazik zamanlarda, orduyu dman kar
sndan geriye ekmek ve istenilen yerde tekrar yeni bir cephe hazr
layp birliklerin buraya yerletirilmesini temin keyfiyeti, bir muharebeyi
iyi idare ederek kazanmak derecesindeki baar ile eit bulunduuna
phe yoktur.
te Mustafa Kemal de, iddetli ve kanl arpmalara sahne olan
apakur muharebesinde ve ok stn dman kuvvetleri karsnda
byk bir maharet gstererek cepheyi tam bir intizam iinde geriye
almlard.
Bu suretle, yeniden meydana getirilen savunma yerinin igalinden
sonra hazrlanp yukarda anlattm gibi taarruza geen kuvvet
lerimiz, dman hayli geriye atmaya muvaffak olduklar gibi, bu hare
kete kar Ruslar tarafndan yaplan taarruz teebbs de, askerlerimi
zin kuvvetli kar koymasiyle neticesiz braklm ve harbin devam md-
detince o blgede artk hasmmza bir adm bile ilerleme frsat veril
memiti.
Binaenaleyh, Ruslarn geni planlar hazrlayarak asl hedeflerine
ulaabilmek gayesiyle ok nem vermi olduklar bu savalarn mu
vaffakiyet ve galibiyetinin taraflardan hangisine ait olabileceini kestir
mek herhalde g olmasa gerektir.
zahna altmz durumun dier canl benzerine, Birinci Dnya
Harbinin son safhasnda ve baka bir cephede de ahit olmutuk. yle
k i:
1918 yl Eyll ay iinde tngilizlerin, Suriye cephesinde balayp
sonunda, mttefik devletlerince Mtarekenin kabul mecburiyetinde ka
lnan byk taarruzlar karsnda, tatbik edilmi olan plann henz
unutulmam olacan tahmin ederim. Yani; sz geen cephede mev
cut ordularmzdan intizamla geriye ekilerek, hezimete uramak ve
dmana esir dmekten kendisini kurtarabilmi olan yegne kuvvetin,
yalnz Mustafa Kemal'in emir ve kumandas altnda bulunan Yedinci
Yldrm Ordusunu tekil eden birlikler olduu, tarih bir olay olarak
meydanda ve ayn zamanda, o devri yaayanlarca bilinen bir gerek ol
duuna phe yoktur.
Hulsa, apakur muharebe cephesinin yukarda anlattmz ekil
de istikrarl bir durum hasl ettii iyice belli olduktan sonra, artk bu
mntakada daha fazla bulunmalarna ihtiya kalmayan Paa'nn kendi
kararghna dnebilecei ordu kumandanlndan bildirilmesi zerine
geici karargh yeri olan Eek Meydanndan ayrlarak yola klmt.
Defterin i n sahifesinde:
1334
1331 1332 / 1915 1916
Tbi' ve Nairi
Bbl caddesinde : fitab ve Hurid
Krtasiye maazalar
1331 ems Matbaas
bal vardr.
Defterin ktlar, iek motifli ve yaprak kenarlar da, parlakln

ksmen kaybetmi sar yaldzldr.
Yapraklarn her sahifesinde; Hicr, Rum ve Efrenc itibariyle ayr
tarih yazldr.
1331 - 1332 / 1915 - 1916 senelerine gre tabedilmi olan bu
muhtra defteri, Mustafa Kemal tarafndan 1332 (1916) ylnda kullanl
maya balanm olduundan gnlk hatrat, defterde yazl tarihlere
intibak ettirilebilmek iin yalnz ilk iki gnle ait notlar defterin son
ksmndaki gn ve tarihler tashih olunarak buraya kaydedilmi ve m
teakip gnlerin notlar da defterin ilk sahifesinden itibaren ve yalnz
gnler dzeltilmek suretiyle devam ettirilmitir.
imdi, epeyce uzun yllardan beri byk bir dikkat ve titizlikle mu
hafaza edildiine iaret etmi olduum ve bugne kadar hi bir yerde
ve hi bir suretle intiar etmemi olmak itibariyle fevkalde nem ve is-
tisnaiyet tayan ve ayn zamanda byk bir tarih kymeti haiz hatra
larn, Mustafa Kemal'in kendi lisanndan beraberce takip edelim.
Hatralara balamadan nce, lzumlu ve faydal olacana kani
bulunduum iki noktay daha aklamak isterim:12
1) Mustafa Kemal'e ait aada yazl hatralarn temas eyledii

vaka ve hadisatn mahiyetleri daha iyi ve tam manasiyle an-
lalabilmek iin bunlar arasnda izahna lzum grlecek k
smlar, her hatrann altnda ayr ayr ve ( Not) halinde tara
fmdan aklanacaktr.
2) Memleketimizde evvelce ve halk dilinde alaturka denilen
( Ezn) ve alafranga denilen ( Zeval) olmak zere iki eit
saat kullanlrd.
Mustafa Kemal'in Not Defteri:

Bundan sonra, tarih srasiyle yine ayn kumandanln devam ola
rak ve ayn zamanda bu kumandanla dair olaylarla ilgili ve u naiz
sahifelere aydnlk ve zel mana verecek olan ikinci ksmn da, esiz
kahraman Mustafa Kemal'in kendi el yazlariyle ve yarm asrlk bir
mddet nce yazlm olup, aynen aaya nakledilecek cihandeer
hatralar tekil edecektir.
Mustafa Kemal, yukarda izah ettiim apakur savandan sonra
dnm bulunduklar karargh merkezi Silvan'da bir ay kadar kalm
lardr. Bu tarihle, Bitlis'in dmandan geri alnmas gn arasnda
ay kadar bir mddet gemi olduunu gz nne alan Paa, tekrar
Bitlis'e giderek yeni savunma hattn grmek ve bu cephe zerinde baz
incelemelerde bulunmak kararn vermilerdi.
ite, zaman zaman bahsetmi olduum hatralar da Paann, sz
geen cepheye yaptklar bu seyahatin balad 25 Terinievvel 1332
( 7 Kasm 1916) tarihinden itibaren gn gnne not etmeye balam
olduklarn, burada bilhassa kayda deer grrm.
Paann, Bitlis'e ikinci defa yapm olduklar st satrlarda ak
ladm seyahat, o tarihlerde 5 inci Frka kumandanlna yeni tayin
edilmi olan Miralay Ali Fu at1 Bey Te Refet2 Paa arasnda yaplacak
frka kumandanl deiiminde hazr bulunmak, ayn zamanda, daha
nceleri izahna altm Van Hareket Mfrezesinin de yola karl
masn temin gayesine ait bulunuyordu. Bahis konusu seyahat progra
mnda, bu maksadn da yer alm olduu, biraz sonra takip edeceimiz
hatralar arasnda grlecektir.
Yukar ksmlarda bahsettiim Mustafa Kemal'e ait hatralarn nak
line balamadan nce, bu hatralar ihtiva eden defterin, ne ekil ve
vasfta bulunduunu aklamak isterim:
10X15 cm. ebadnda olan bahis konusu defterin kab zerinde eski
arap harfleriyle:
YEN
MUHTIRA DEFTER
1332 1334
ibaresini havi ve canlln hl muhafaza eden sar yaldzl bir bask

mevcuttur ve kabn st kenarnda da, sar renkte maden bir kebent
vardr.12
1 Merhum Cebesoy.
2 Kk Refet ( Boyunun ksal dolaysiyle bu lkapla anlrd ).
Atatrk Bitlis'teki hastaneleri tefti ederken
1. Atatrk, 2. zzettin allar, 3. Cevat Abbas Grer,
4. kr Tezer, 5. Emir Subay Hayati
y f' - ' S - s_ \ J>
Atatrk'n yukardaki fotorafn altna yazd adres ve yaz

Bunlardan, halk arasnda ezn saat ( yani, ezan ile ilgili

ve gnein batt zaman 12 olan saat hesab) kullanlr ve
asker alanda ise zevali ( yani, le vaktini esas alan s a a t)
usul tatbik edilirdi.
Binaenaleyh, ikinci usuln tatbiki neticesi olarak gece ya
rs saat 12 den itibaren ertesi gn zevale yani, saat 12 ye ka
dar ( evvel) ve bu saatten itibaren gece yarsna kadar da
( sonra) tabiri kullanlrd.
Bu itibarla, aadaki hatralarda bahsi geecek olan me
sel, saat 8 ( evvel) veya 3 ( sonra) gibi tabirleri ona gre
mtala ve takibetmek icabeder.
. Kemal Atatrk B itlis dnda bir ktay tefti ederken ( x iaretli A ta t rk )
Kezer suyunda B itlis valisi Memduh Bey'le vilyet erkn M. Kemal Atatrk' karlarken
( Sol bata yaver CevatAbbas Grer, valinin solunda kr Tezer,
onun solunda 23. Alay Komutan Fuat Bulca)
V
MUSTAFA KEMALN BRNC DNYA
SAVAINA AT ANILARI
25 Terinievvel 1332 Sal

[7 Kasm 1918]
Silvan'dan Bitlis'e gitmek zere hareket ettim. 5 inci Frka Ku
mandanlna yeni tayin edilmi olan Miralay Fuat 1 Bey de birlikte.
Erknharbiyeden Reis zzettin123ve Neet3 ve Topu Kumandam4 ilh.
Saat 6 evvelde hareket olundu. Saat 10 evvelden saat 12'ye kadar
Batman kprsnde ( Malabadi) de istirahat ettik.
Saat 12 den saat 3 sonraya kadar yrdkten sonra yol zerinde
( bir defa 10 dakika ve bir defa 20 dakika mola verdik) geceyi geirmek
ze ~e tevakkuf ettik. Buraya en yalan ( bir haneden ibaret) ky. Bu
noktann ( Silvan - Ziyaret) arasndaki mesafenin nsf olduunu Jan
darma sylyor. Filhakika haritaya nazaran da yle. Bu yolda ilk se-
yahatimizdir.
Batman kprsn geer gemez yol zerinde l gibi yatm,
kalm bir adam, alktan. Kpr e konak mahallimiz arasnda ayn
halde iki adam. Muhacir imiler.
Batman kprs ile Silvan arasnda ve kprden sonra yeni
lm iki beygir. ( nsanlar ve hayvanlar alktan lyorlar).
Saat 8 evvelde yattm. Saat 2 sonrada (8 /2 6 ) uyandm, ks
rkten mustarip oldum. Bir ay yaptrdm. Tekrar saat 3.30 da daldm.
Saat 5 sonrada uyandrdlar.
NOT:
Yukardaki hatrasnda, memleketin o gnk hazin ve elm manza
rasn Paa, ne ak bir ifade ile tasvir buyuruyorlar.
1 Byk M illet Meclisi eski bakanlarndan merhum Orgeneral A li Fuat Cebesoy.

2 Mula mebusu merhum Orgeneral zzettin allar.
3 0 vakit erknharp yzbas di. opur Neet namyla maruftur. Ordudan albay olarak emek
liye ayrldn hatrlarm. Tekel Genel Mdrl mfettii bulunduum zaman Erzurum
blgesinde yaptm tefti srasnda ve 10.8.1935 tarihinde Kazman'a uradmda mer
humun orada tugay kumandan olduunu haber alarak kendisini ziyaret ve eski hatralar
anmak suretiyle pek samimi hasbhalde bulunmu ve o gn beni evine davet ederek akam
yemeini aile sofralarnda birlikte yemitik. Merhumu bu vesile ile hrmetle anarm.
4 Osman Senal Bey.
F. S
zere Destumi civarnda verilen iki saatlik byk mola esnasnda alm
ve cizlerine oradaki Shhiye istasyonunun teftii vazifesini vermilerdi.
Emri alr almaz istasyon mahalline giderek batabibi grm ve Paa'-
nn emirlerini kendisine bildirmekliim zerine bahekim beyle birlikte
hastalarn bulunduu binalar gezerek gzlemlerimi kumandana arzet-
mi ve durum - yukarda yazl olduu gibi - Paa tarafndan hatra
defterine kaydedilmitir.
28 Terinievvel 1332 Cuma

[ 10 Kasm 1916 ]
ksrkten ve adrn fena kurulmu olmasndan ve rzgrdan do
lay pek fena uyudum. Saat 1 sonrada uyandm, ksr teskin iin
ay itim. Tekrar yattm. Saat 5 sonra uyandm. Ordudan zata mahsus
mahrem bir ifre ile dmann Bitlis cephesine taarruzu halinde daha
30 tabur verilebilecei ve bu noktai nazardan tetkikat yaplmasna dair.
Saat 7 evvelde Duhan imalindeki ordughtan hareket. Saat 12.30 da
Bitlis'e muvasalat. Refet Paa ve maiyeti bir saat mesafeden istikbal et
tiler. Yolda iki neferden biri zm, biri elma satn almak istiyorlard.
Banknot para verdikleri iin tacirler alayarak ikyet ettiler. Neferlere
hak verdik. Yol boyunca iki yerde insan lesi ve kemikleri grld.
Alktan lp kalan hayvanat gibi.
14/15 akam saat 7 sonraya kadar Refet Paa'nn evinde kaldm.
Sonra geceyi yine ksrkten mustarip geirdim.
NOT:
28 Ekim 1332 ( 10 Kasm 1916) tarihine ait olan yukardaki hatra,
ayn zamanda Hicr senenin 14 Muharrem gnne rastlamaktadr. Bu
itibarla; hatrann son fkras, cari tarihe gre (28/29 akam saat 7 son
raya kadar...) eklinde balamas gerekirken, defterdeki Rum tarihin
yanbamda mevcut Hicr tarih nazara alnarak ( 14/15 akam saat 7
sonraya kadar...) tarznda yazlm olduu, tereddde yer kalmamas
iin aklanr.
29 Terinievvel 1332 Cumartesi

[11 Kasm 1916]
Saat 8 evvelde merkezde Alay 15 cephesini tetkik etmek zere git
tik; 1 saatte tarassut noktasna vasl olundu. Mevziin muhtelif noktala
rn ve baz ktaat grdm. Tertibatta hatal ve noksan noktalar vard,
bunlan izah ettim ve ifahen icabeden hususata nazar dikkati celbettim.
Saat 1 de alay kararghna avdet ve yemek yedik. Badehu Bitlis'e
dndk. Gerek askerin ve gerek hayvanatn barakalar pek gzel yapl
mtr.
26 Terinievvel 1332 aramba

[ 8 Kasm 1916 ]
Saat 6 sonra Hazo cenubundan Ziyaret'e hareket olundu. 2 saat

byk mola, 5 ve 10 dakikalk birka kk moladan sonra saat 3 sonra
muvasalat.
Bir taburu hayvandan inmeden ordughlarnda grdm. Alay 23 n
dier iki taburu kylerde idi. Nokta kumandann vaziiesinde dikkatli
bulmadm iin tekdir ettim. Erkmharbiyemden birkam ambarlar
ve hastaneleri teftie memur ettim.
imdi ( saat 6.20 sonra) Alay Kumandam Fu at1 Bey bize ( Fuka 5
Kumandam Fuat123ve Erkmharbiye Reisi zzettin 3 Beyler ) benim ad
rmda ut alyor.
NOT:
Yukardaki hatrann son fkrasnda mevcut zellii, aada ve
16 Terinisani 1332 (29 Kasm 1916) tarihli hatrann (Not) ksmnda
aklamak frsatn bulmaya alacam.
27 Terinievvel 1332 Perembe

[9 Kasm 1916]
Saat 8 evvelde Ziyaret Veyselkarani'den hareket olundu. Eyalar

mz saat 7 evvelde. Ziyaret nnde eyh Hazret gnlllerinden 150
kiiye tesadf ettik. Bunlan gzden geirdim, iaelerinin temini istirha
mnda bulundular. Erzak tayan bir Krt'n istidas ( 3 hayvann Krt'
ler almlar). Yollarda birok muhacirin grdk, Bitlis'e avdet ediyor
lar. Cmlesi a, sefil, lme mahkm bir halde 4 - 5 yalarnda bir o
cuu ebeveyni yol zerinde terketmiler. bu da bir kan kocann peine
taklm. Onlan alayarak 100 metreden takip ediyor. Kendilerini niin
ocuu almadklar iin tekdir ettim. Bizim evldmz deildir dedi
ler. Destumi civarnda byk mola 2 saat. Buradaki Shhiye stasyo
nunu kr4 Efendi'ye tefti ettirdim. Binalar muhtac tahkim, balal-
mam. Yolda Refet5 Paa'nn eya ve tay geriye gidiyor. Duhan'dan
erzak almak iin gelen perakende efrat ve mekkri. Saat 6 sonrada es
kiden 13 nc Alay'n ordughnda geceyi geirmek zere tevakkuf.
NOT:
Bu seyahatte Paann ilk emirlerini, stteki hatrada bahsolunduu
1 Fuat Bulca ( Eski Rize mebusu ve Tayyare Cemiyeti R e isi).

2 A li Fuat Cebesoy.
3 Merhum zzettin allar.
4 Eser sahibi kr Tezer.
5 5 nci Frka kumandan.
gelecee cdt gr ve sezilerini aklayarak mnakaasn yapmak iin

tertip olunurdu.
Maamafih, byle vaziyetlerde ve bfenin erken saatlerinde bile ol
sa, herhangi bir fevkaldelik kmas veya, mesel cepheye ait mhim
bir olayn anlalmas annda, ortada ne varsa hepsi kaldrlarak masada
hi bir ey braklmaz, bunlarn yerini derhal Genelkurmayn 1/200.000
mikyasndaki haritalar igal eder ve bunlar zerinde vakur edas ile, dai
ma dnce gcne ve iradesine hkim olarak nemli kararlar almak hu
susunda asla ve zerrece tereddt gstermezlerdi.
Mustafa Kemal'in, bu konuda gzden kamamas lzmgelen 7 Te-
rinsani 1332 ( 20 Kasm 1916) pazartesi gnne ait hatrasnn son ks
mnda yazl u : Shhatin muhafazas iin bilhassa diman revnak iin
alkol almamal! tarzndaki ok kymetli dnce ve inanlarn burada
aynen tekrarlamak her halde isabetli ve yerinde olur kanaatndcrym.
ite, Birinci Dnya Harbinde yakndan tanmak erefine nail oldu
um Mustafa Kemal'in bu cephesine ait btn pheleri kknden silip
atacak olan ve buna mukabil, hakikati olduu gibi meydana koyan bu
bahsin canl rneini tekil eden ve bizzat kendi kalemlerinden km
olmak itibariyle ok kymetli olduu kadar emsal kabul etmez fikirlerini
aksettiren yukardaki hatralarnn ibrete lyk bulunduu hususunda
elbette ki phe caiz olamaz.
31 Terinievvel 1332 Pazartesi

[13 Kasm 1916]
Saat 8 evvelde Alay 14 karargahndan sol cenah mevaldine hareket.

( Keltepeye ) 1 saatta vasl olduk. Bu tepe ve civarnda kar vardr. Bura
daki blk kumandan ve postay grdm. Frka, alay ve tabur kuman-
danlariyle mevzi ve tertibat hakknda grtm.
Tabur ve blk kumandanlarna, dmann taarruzu ve muhtelif su
rette hareketleri ihtimaline kar, suret-i hareketleri hakknda bir iki basit
mesele verdim. Badehu alay kararghna avdet ettik. Saat 11 evvelde.
Yemek yedik ve saat 00,15 sonra Bitlis'e hareket olundu. A Bey ya
r yola kadar teyi etti. Yolda 300 kadar milis efradma tesadf ettim. Bun
lan alel-amya sol cenaha tahrik etmiler . A olduklarn sylediler. Bit
lis'e iade ettim ve frka kumandanna, bunlarn kannlann doyurup ken
dilerinden istifade esbabn temin eylemesini syledim. kametghma
avdet. Bam ykadm. imdi istirahat ediyorum. Saat 4,20 sonra.
Bitlis'e gelmekteki maksadm, frka kumandanl tebeddlnde
hazr bulunmak. Frkann tertibat- umumiyesinde muhtac- tdil olan
cihetleri bizzat arazi zerinde grmek. dare cihetini tetkik etmek. Van
Hareket Mfrezesinin hareketini temin eylemek. Filhakika mezkr nokta-i
nazarlardan pek ok istifadeli oldu.
30 Terinievvel 1332 Pazar

[ 12 Kasm 1916 ]
Reiet Paa rahatsz olduundan avdet iin msaade ald. Saat 12
zevalde Alay 14 kararghna hareket. Yolun ortasnda Alay Kumandam
Kaymakam1 Ali12 Bey istikbal etti. 2 saat sonra muvasalat. Akama
kadar karargh civarndaki birinci ve nc tabur barakalarn ve
barakalarda efrad tefti ettim. yi buldum. Refet Paa buraya olan me
safeyi drt saat sylemiti. Hi gelmemi, bilmiyor.
Akam rala bfesi hazrlmlar. Dier zabitan iin de byle. Askere
bu kadar yalan bulunan zabitan iin bu hali muvafk grmedim. Yeni
Frka Kumandan A Fuat3 Bey'lo bu husus grld. Gece alay ku
mandannn barakasnda yattm, ksrkten pek fena uyudum.
NOT:
ok nemli mana tayan bu hatra zerinde muhterem okuyucu
larmn hassasiyetle durmalarm bilhassa tavsiyeye ayen grrm. Pa-
a'nm, yukardaki hatrasnda bahsi geen iki bfesi hakknda gster
dikleri ve bir kelime ile ifade edebileceim titizlik, sayn okuyucularmn
elbett nazarlarndan kamayacak ve bunu evreleyen manay anlamak
ta her halde glk ekmeyeceklerdir.
Mnasebet almken bu konuda yakndan ahidi bulunduum baz
hususlar aklamak isterim:
itiraf etmek lzm gelir ki, bu mevzuda ve zel maksatlarla aziz Ata'-
mz hakknda bir takm menfi cereyanlar yaratmak iin ortaya baz bet-
bahtlar kt grlmtr.
Evet, Mustafa Kemal iki kullanrd. Fakat bunu, hi bir zaman ar
la vardrmadklar gibi, yerinde, zamannda ve bilhassa dap ve erk
nna tam manasiyle uyarak yaparlard.
unu da teslim etmek gerekir ki, her insan gibi O'nun da bir zevk,
hem de zevki selim sahibi olduklarna asla phe edilemez.
O'nun, uzun gnler, hatta aylarca devam eden normal zamanlar
dan baka bilhassa cephe tefti seyahatlerinde iki kullandklar asla va
ki deildir ve byle zamanlarda en ufak bir arzu bile gstermezlerdi.
Bu hal, btn harp yllar boyunca yalnz bir defa ve emri vaki ek
linde olmutur ki o da, yukardaki hatradaki yazl olandr ve onun da
kendileri tarafndan nasl karlanm ve hi de houna gitmemi olduu
aikrdr.
Bununla beraber, Mustafa Kemal'in iki sofras, her zaman bir top
lantya vesile olmak ve bu mnasebetle de gnn hadiselerine temas ve
1 Yarbay
2 Eski Mnakalt Vekili Afyon mebusu merhum A li etlnkaya.
3 Merhum Cebesoy.
Hac Musa1 Bey'in biraderi Nuh Bey geldi. Musa Bey'den mektup
getirdi. Ailelerinin Garzan civarnda iyi yerletirilmemi ve hsn-i iae
edilmemekte bulunmu olduklarndan ve zabitan gibi maa verilmesinden
bahsediyordu. Musa Bey'in kendisinin gelmesine talikan bu hususatta
Nuh Bey'le uzun grmee lzum grmedim.
3 Terinisani 1332 Perembe

[16 Kasm 1916]
Geceyi fena geirmedim, ksrk seyrek ve hafif idi. Tamamen uy
kuya mani olmad. Gndz leden evvel frka kumandann makamn
da ziyaret. Frkann tertibatnda icray tadilt lzumundan bahis.
Badehu Bitlis'teki hastaneleri tefti ettim. Temiz buldum. eyh Haz
ret, d bir kolunu kesmiler, onunla grtm. Frka Sertabibinin ifade
sine nazaran, hastane ittihaz olunan haneler temizlenirken 10-15 kadar
slm kadn balan bulunmutur. Buradan avdet. erefiye denilen camii
gezdim, hayvanat aeleriyle ve mzahrafat ile maliydi. Harab olmu.
Yolda 12 yanda mer namnda ksz bir ocuk grdm. Bunu yanma
aldm. Bu, grlnce daha tane byle anas, babas lm yetimler
getirdiler, onlara da para vermekle iktifa ettim.
NOT:
Paann bu hatrasnda bahseyledikleri 10-15 kadar Islm ka
dn balar, Bitlis'in dman eline gemesi zerine Ermeniler tarafndan
hunharca yaplm olan katliamn canl izlerinden baka bir ey deildir.
4 Terinisani 1332 Cuma

[ 17 Kasm 1916 ]
Bitlis'te kararghmda geirdim. ayan kayt bir ey yok. Frka 5'i
teftiimdeki mahedatma dair umumi bir emir yazdrdm.5
5 Terinisani 1332 Cumartesi

[ 18 Kasm 1916 ]
leden evvel saat 10 da El eyhuttan El Hafidi Mehemmed El
1 0 tarihlerde yakndan tandm Mutki M ills Kumandan ve ayn zamanda airet reisi olan
ve ahsi menfaatinden baka hi bir ey dnmeyen bu ahs hakknda Mustafa Kemal, byk ve tarih)
Nutuklarnda ( Sahife - 49 ) yle d e r:
M illi harektn balangcnda Erzurum Kongresince tekil olunan dokuz kiilik heyeti temslllye
meyannda aza olarak seilmise de dier arkadaiyle birlikte (eski Trabzon mebusu zzet ve Servet
Beylerle eski B itlis mebusu Sadullah Efendi ) mesaiye itirak iin gelip almam olduu.
Keza, Nutkun dier bir yerinde de ( S a h ife - 5 9 ) Mustafa Kemal bu ahs in: M u tk i da
larndan kmaktan mtevahhi olduunu bizzat b ilirim . buyurmulardr.
NOT:
Mustafa Kemal'in yukardaki hatrasiyle ilgili bulunan bir eserin
tetkiki srasnda hasl olan gzlemlerimi bu vesile ile buraya nakletmek
isterim:
Atatrk'n Hususiyetleri adl eserinde muhterem Kl Ali, Af
yon Mebusu Ali etinkaya'dan iittii bir hatray, Sel Yaynlar 2 nci
kitabn 35 inci sahifesinde neretmektedir.
Paa talya muharebesinde ( 1912 ) Derne'de iken Ali etinkaya da
orada bir mfreze kumandan imi. Sayn Kl Ali, merhum etinkaya'
dan duyduklarn aynen yle anlatyor :
Ben o zaman Mustafa Kemal Bey'i yakinen tanmazdm. Enver Pa-
a'y ise yakinen tandm iin tabiatiyle onun muvaffak olmasn ister
dim. Paa, Enver'i sevmedii iin ben de O'nun aleyhtar olmutum.
Vaktaki Birinci Dnya Harbinde Bitlis cephesinde mfreze kumandan
iken gnn birinde Paa ordu kumandan olarak Bitlis'e gelince bende
afak att. Derne'de yaptklarmn akslmelini bekliyordum.
Hatta bir gn Paa, mfrezemi tefti iin bulunduum yere geldi ve
bana bir manevra yaptrd. Heyecanl olduum iin verdii meseleyi o
kadar da muvaffakiyetli yapamamtm, ite imdi beni hrpalayacak
dedim. Paa zabitan toplayp kritie balad zaman muhakkak kya
metin kopacan zannettim. Meer ne kadar yanl dnmm.
O, bilakis zabitan muvacehesinde, yaptm herekt takdir ve beni
tebrik etti. O kadar mahcup olmutum ki sonradan bir mektup yazarak
af fimi rica ve merdne hareketine teekkr etmitim.
Merhum Ali etinkaya'nm anlatm olduu bu olay, Paa'nm, yuka
rdaki hatrasnn ikinci fkrasnda, 14 nc Alay birliklerine verdiklerini
kaydeyledikleri harp tatbikat meselesine aittir.
I Terinisani 1332 Sal

[ 14 Kasm 1916 ]
Geceyi ksrkten pek fena geirdim. Btn gn Bitlis'teki kararg

hmda kaldm. Doktor'un taht- tedavisinde.
2 Terinisani 1332 aramba

[15 Kasm 1916]
Geceyi nispeten iyi geirdim. Bugn frkann sa cenahn Alay 13

tefti edecektim. Doktor mmanaat etti. Frka Kumandam ile Kolordu Er-
knharbiye Reisini gnderdim.
Akama kadar istirahat ettim. Yalnz, Frka Sertababeti ve dare Ri
yaseti dairelerini gezdim.
lenmee karar veriyor ve ayrlyor. Sapho nezdindeld mektuplarn al

mak iin geliyor evltlk olarak ald ocuun, Sapho'nun eski amant'1
Flamant'tan ocuu olduu ve bu adamn o gece beraber olduunu
anlyor, kadn da itiraf ediyor, kadm dvmeye kalkyor. Sapho, bun
dan kendisinin hl sevilmekte olduunu anlyor. Filhakika lean Perou'da
Arica'da2 bir konsllk alyor ve Sapho ile beraber gitmeye karar
veriyor. Marsilya'da 3 gn sonra randevu veriyorlar. Sapho gelmiyor,
bir mektup gnderiyor: Gelmiyeceim. imdiye kadar lzumundan
fazla sevdim, artk sevmek isterim. Flamant beni alacak ve sevecek ve
ocuum... ilh diyor.
7 Terinisani 1332 Pazartesi

[ 20 Kasm 1916 ]
Van Hareket Mfrezesi Hizan ve Kotum'dan Vastan istikametinde ha

reket ettiler. Beinci Frka cephe ve dahilinde icabeden eyler grlm
ve iktiza eden tedabir iin her ey yaplmtr. Binaenaleyh, yarn Bitlis'
ten infikk edebilirim. Orduya netice-i teftiahm hakknda ve 30 taburun
istimaline dair birer rapor yazdm.
Frka Kumandanna nev'ama vedaname ve fakat ilerin netayicini
bildirmesine dair bir tahrirat yazdm. Bitlis valisine de Hareket Mfre
zesinin kendi mahsul olduunu ve muavenette devamn yazdm.
Nuri 3, smail 4, Halil5. Salih 6 beylere ve Zbeyde Hanm'a 7 birer kart
postal gnderdim. Madam Korin'e de 8.
Hac Musa Bey'in biraderi Nuh Bey kendi tayn getirdi. Hediye et
mek istedi, kabul etmedim 9.
Svari Yzbas Selim Sabit Bey Siirt'ten geldi. Refet Paa kendi
sini stanbul'a gtrecek diye srklemi. Akam yemekte Frka Kuman
dam Fuat Bey de bulundu.
A.
2 Gney Amerika'da bir ehir.
3 Mu cephesinde 8 inci Frka kumandan, eski mebuslardan merhum Nuri Conker.
4, 5 Bu ahslar halen kesin olarak hatrlayamyorum.
6 0 tarihlerde stanbul'da bulunup sonradan ve Paa'nn 16 nc Kolordu kumandanlndan Hicaz
Seferi Kuvvetler kumandanlna tayin edilerek am'a gidip tekrar Diyarbakr'a dnnden
bir mddet sonra ve 2 nd Ordu kumandan bulunduu srada yaverlie tayin edilen merhum
Salih Bozok.
7 Paa, hatratnn bu ksmnda validelerini ismen anmlardr.
8 Devrin sayl ahsiyetlerinin yakndan tand bu sosyete kadn, o tarihlerde stanbul, Harbiye
Mektebi karsnda 211 numarada emekli doktor Miralay Lii Bey'in evi adresinde bulunu
yordu.
9 Hac Musa Bey'in biraderi Nuh Bey tarafndan hediye olarak verilmek istenilen tay kabul
etmemesi, bu hatrann paha biilmez kymetini ve ayn zamanda Mustafa Kemal'in, ahsna
has zelliklerinden birini tekil eylemesi bakmndan bilhassa kayda deer grlmtr.
Nakibend-i Kfrev nin Ezlmesit mahallindeki trbesini ziyaret ettim.

Kk bir trbe. eyh'in merkadi ve yanmda biraderzadesi olduunu
trbedann ifade ettii bir zatn merkadi vardr. eyhin merkadinin rt
l srma ilemeli, elmas, yakut gibi talarla mzeyyen. ( Bu talarn el
mas, yakut, zebercet olduunu trbedar sylemise de hakik olmaya
cak). Dier merkat dahi srmal ilemeli rtl. Bu trbeye Ruslar ilime
mi. Trbenin kaplan gm ve altn kakma. Kymetli hallar var, fakat
ekserisi rm. Bu trbeyi Sultan Hamit yaptrm. Badehu Bitlis'in da
ha bir iki harap trbe gibi yerlerini grdkten sonra ikametghma av
det. leden sonra Mutki Milis Kumandan Hac Musa Bey geldi. Sultan
Hamit devrinde am'da jandarma binbas imi. Bu harpte hizmeti seb-
kat etmitir. Aireti ailelerinin Garzan'da yerletirilmesini rica etti. Mutki
Kaymakam damad, Nuh Bey biraderi ( beraber idiler). Bu iki zat tav
siye ile Garzan'a gnderdim.
Akam zeri Frka Kumandam Fu at1 geldi. Maziden ok muba-
hase. Yemei beraber yedik. Validemden, Cemal123Bey'den, Halil 3 Bey'-
den mektup aldm.
NOT:
Yukardaki hatrann yalnz birinci fkras, kitabn nsz ikinci
ksmnda tafsiltiyle izah edilmi olduu vehile zmir'de kan Sadayi
Hak gazetesinin 1 Knunusani 1339 ( 1 Ocak 1923 ) tarih ve 919 numa
ral nshasnda ve Mustafa Kemal'in salnda, eser sahibi tarafndan
hazrlanp neredilmi olan En Byk Dhi balkl makale sonunda
aynen yaynlanmtr.
6 Terinisani 1332 Pazar

[19 Kasm 1916]
Bu gn ahval-i shhiyem pek iyidir. Hac Musa Bey veda iin geldi.
50 lira verdim. Terinievvelden itibaren maa verilmesini de emrettim.
Dman cephesine kar icra edilecek umum kefin netayicini grmee
Neet Bey'i memur ettim.
Alphonse Daudet'nin Sapho - Moeurs Parisiennes 45namnda ca
nm skldka okuduum roman hitam buldu.
Jean e tudiant 5 hayatnda Sapho'yu seviyor. Birok seneler beraber
yayorlar. Jean bir iki defa bu hayattan kamak istiyor. En nihayet ev-
1 Merhum Cebesoy.
2 Bu zatn, Paa'ya ait hatra defterinin son sahifelerinden birinde yazl adrese g5re o tarih
lerde Hriciyede Umur- dart kaleminde Selnik Baehbenderhanesi ktibi Cemal Bey olaca
kn zannediyorum.
3 Bu zatn kim olduunu halen hatrlayamyorum.
4 ( Safo - Paris d e tle ri)
5 Talebe
8 Terinisani 1332 Sal

[ 21 Kasm 1916 ]
Saat 5 evvelde kalktm. Hareket mnasebetiyle hemen tuvaletimi

yaptm. Eyalar topland. Yaverin odasnda, Bitlis'in bana Pompei hara
belerini hatrlattn ve Ninova harabeleri mnasebetiyle tarihten bahso-
lundu. Hulef-i Abbasiyenin ban yiyen kumandanlar, Ehl-i Salip mu-
harebat mnasebetiyle Avrupallann ark medeniyetinden istifadesi. Sel
uk! Trklerin, Osmanl Trklerinden evvel Bulgaristan'a Varna civar
larna gemi olmalar....
Saat 7 evvelde Bitlis'ten hareket. Frka Kumandam ve karargh
erkan yarm saatlik mesafeye kadar teyi ettiler. Orada ufak bir mola.
Ufak bir musahabe, badehu veda.
Yolda gelirken zihnimden geen eyler: Yalnz ba ile selm ver
mek. Kumandanlar ktaatn ahval-i dahiliye ve ruhiyesine bizzat ve bil
fiil ilerine girmek suretiyle vkf olmal, daha emniyetle emir verir. Ma
fevkler madunlariyle musahabet etmeli, onlar serbest idare-i kelma
altrmal. Madunun tarz- muhakeme ve suret-i beyann bilmek fay
dal ve lzm.
Baz nokat- askeriye ( Terbiye-i Ruhiye ve Usul-i Muaeret-i As
keriye ) hakknda bir eser yazaym. Bunun iin Franszca bildiim bir
eser var. Onu da evvel okuyaym ve bu zemine ait esasl sualleri
umum zabitana vazife olarak vereyim. Mhim noktalar hakknda baz
byk kumandanlarn mtalasn talep edeyim.
NOT:
Mustafa Kemal'in, dikkatle incelenmeye deer mahiyette olan bu
hatrasnda; harekete hazrlk srasnda yaver odasnda ayakst yapm
olduklarn kaydeyledikleri sohbet, Paann tarih mevzuundaki merak
ve stn vukuf ve alkalarn bariz bir surette gstermektedir.
Terbiye-i Ruhiye ve Usul-i Muaeret-i Askeriye konusuna dair
o zaman meydana getirmeyi tasarladn yine bu hatralarnda zikret
tikleri eser iin hazrlayacaklar sualleri subaylara vazife olarak vermek
ve byk kumandanlarn fikrine mracaat gibi yani, eitli danmalar
suretiyle hareket tarzn benimsemi olmalar da yksek meziyetlerinin
bir nianesi cmlesinden bulunduuna phe yoktur.

[22 Kasm 1916]
8/9 Saat 9 sonraya kadar Erknharp Reisiyle tesettr'n1 lav

ve hayat- itimaiyemizin slah hakknda sohbet; 1) Muktedir ve ha-
1 rtnme, gizlenme. ( Tesettr-i nisvan, kadnlarn erkeklerden rtnmeleri.)

Shhatin muhafazas iin, bilhassa diman revnak iin alkol alma

mak.
Emirlerde maksadn suret-i teblii anlalmamtr. Gaye ile maksat
kartrlyor. Bir de icra kumandam, akl kumandan!
NOT:
Paann yukardaki hatrasnda, Hizan ve Kotum'dan Vastan ( im
diki ad G eva) istikametinde hareket ettirildii kaydolunan Van Ha
reket Mfrezesinin faaliyeti ve elde edilen neticenin, genel bakmdan
bir zetini vermeyi faydal grrm :
Van'a yaplacak asker harekt idareye memur edilip refakatine
verilmi olan iki subay ve bir takm svari ile birlikte ve hemen bu tarih
ten bir ay nce yani, Kumandan'n apukur'dan Silvan'a dnn
takip eden gnlerde harekete geirildiini daha nceler iaret etmi ol
duum Kurmay Binba emsettin Bey, maiyetine verilmi olanlarla bir
likte yola karak Siirt'in Bervari ile merkezinde bunlara bir md
det at talimleri gstermek suretiyle yapt hazrlktan sonra, harekta
balamak hususundaki teklifi, kolorduca tasvip olunmas zerine emrin
de bulunan lLkiilerden mteekkil birlikten baka bu sefer iin Van ce
nup mfrezesi mevcudundan ayrlan bir nizamiye taburuyla bir makineli
tfek bl ve bir adi cebel bataryasndan ibaret kuvvetle birlikte
Van istikametinde harekete gemesi sonunda, o havalide bulunan Er
meni eteleriyle keza Ermeni halk, geriye ekilmeye mecbur edilerek
Vastan igal olunmu ve ertesi gn devam olunan harekt karsnda,
Ruslar Van' tahliye ederken o sra taarruza geenler de Van'a yakn
klalara kadar ilerlemilerdir.
Ancak, ilknce pek pasif davranan ve birliklerimizin Van'a yakla
tklar bir zamanda ise Rus bataryasnn iddetli atei ve mfrezemiz
emrindeki adi cebel bataryasnn da - menzil ksal yznden - d
man topusuna mukabelede bulunamamas zerine harekt durdurma
ya mecburiyet hasl olmakla beraber, bir taraftan da kayplara urayan
dier birlikleri geriye ekmek zorunda kalnmtr.
Bu durum karsnda, mfrezenin geriden takviyesi imknszl ve
harektn tekrarndan da bir fayda umulmad cihetle Vastan nlerin
de nceden meydana getirilmi olan mevzilere kadar ekilerek savun
ma hattnn burada tesisine karar vermekten baka are grlememitir.
Bahis konusu harektn bylece son eklini almas zerine kolordu
ya iltihak emredilmi olan Binba emsettin Bey de o tarihlerde Van
Cenup Mfrezesi kumandanlna getirilip merkezi Kotum'da bulunan
Ali Bey'e ( merhum etinkaya) devrederek karargha dnmtr.
Yukar ksmlarda ve apakur muharebesinden sonra Silvan'a d
n srasnda, Ordu Kumandanlndan gelen ifreli emirden bahisle
mahiyetini izah ederken dikkati ekmi olduum Van'a ait bu hareke
tin, Bitlis valisi merhum Memduh Bey'in kendi eseri olduu keyfiyeti, Pa
a tarafndan da yukardaki hatrada belirtilmi bulunmaktadr.
bin zerinden bir frka, bunun nnde bir mfreze ekiliyor. Koh kyne
bir alay geliyor. Frka lasm- kllisi Zok'da. Saat 3 te tatbikat hitam.
Tenkit. Suret-i umumiyede memnun oldum. Koh kyne avdet. Memduh
Beyin hediye ettii ata bindim. Gelen raporlar grdm. Hazrlanan ileri
grdm.
Odada Nazm Nazmi1 ve Fuat'la 2 tensikat- memlekete dair biraz
konutuk. Naci'nin 3 ziyama teessf. imdi Fuat ut alyor.

[24 Kasm 1916]
Alay 23, Tabur 2'yi tefti ettim. Memnun oldum.

Dervi ve Cemil eto davetime icabet etmedi1234.

[25 Kasm 1916]
Alay 23, Tabur 3 ( Says kynde) tefti ettim. Evvel ikametgh

larm. Tabur Kumandan Binba smail umnu Efendinin nezdinde ye
mek yedikten sonra saat 1 sonradan saat 3'e kadar taburu arazi zerin
de baz harekt ve meselelerle tefti. Memnun oldum.
Tabur kumandanndan Anbumunda ngilizlerden alnm bir masa
ve rts ve bir mitralyoz snfna mensup bir kk khn ( kasatura)
aldm. Buna mukabil talya muharebesinden beri muhafaza ettiim bir
talyan drbnn ve bir masa verdim.
Cemil eto ile Dervi ikinci davete de icabet etmedi.

[26 Kasm 1916]
Alay kararghnda istirahat. Nazm Nazmi ve mer Efendi ( jan-
1 B itlis Jandarma Kumandam.

2 Alay kumandan ( B u lc a ).
Mustafa Kemal'in bu zevatla yaptn kaydeyledikleri konumada; memlekette cras lzumuna
emin bulunduklar ayklama lerini daha o zamanlar dnmekte olduklarna bu hatras, ne
gzel ve ne canl bir misal tekil eder.
3 Paa'nn, bu hatrasnda kaybna esef eyledii zat, merhum mer Naci'dir.
Dzgn sz syleme kabiliyetiyle mehur olup ttihat ve Terakki Cemiyetine mensup ve bu cemi
yet tarafndan bir takm gayelerle ve Tekilt Mahsusa namiyle meydana getirilerek gizil
tutulan bu kuruluta kendisine verilen mhim vazifeleri ark slm memleketlerinde yerine getir
mek urunda ve o tarihlerde rahmete kavumutur.
4 Dervi ve Cemil eto denilen bu adamlar, o havalide ve cephe gerisinde 100 -1 5 0 kadar silhl
Krtten mteekkil avanesiyle birlikte atl olarak kendi balarna dolaan asi iki sergerde olup,
mahalli asayii bozan bu hareketlerinden vazgeerek teslim olmalar in Kumandan tarafndan
yaplan daveti kabul etmemilerdir.
yata vkf valide yetitirmek, 2) Kadnlara serbestisini vermek, 3) Ka

dnlarla mareket-i umumiye, erkeklerin ahllayat, efkr, hissiyat ze
rinde messirdir. Celb-i muhabbet-i mtekabile temeyl-i ftrsi1.
Saat 7 sonra [ evvel olacak ] sabah Duhan'dan Ziyaret'e hareket.
Saat 12.30 sonrada muvasalat. Yolda iki, ufak mola. Ziyaret yalarmda
Siirt demirbalan Bitlis'e gnderildiklerinden itik12. Tikves'li bir ka
nm neferi Yahya Kaptan'la3 bulunmu. Yakup Cemil4 buralara
getirmi. Yaralanm, imdi hastanede mstahdem. Tikve'te kars, o
cuu esir imi. Alay 23 Kumandan ve heyet-i zabitan. Nokta Kuman
dam istikbal ettiler, hayvandan inince evvel Veyselkaran'yi ziyaret.
Cami'de bir saat kadar istirahat. Badehu Alay merkezi olan Koh kyne
gidildi. Siirt'ten Vali Memduh5 Bey, yaveri ve Jandarma Kumandan
n 6 bir mektupla gnderdi ve bir at hediye gnderdi. Gece saat 12'ye
kadar sohbet. Resm-i selm'm merhaba tarznda elin gse konulmas
eklinde. Talimnameden mar' kaldrp Yr!

[ 23 Kasm 1916 ]
Saat 9 evvelde Kelhk kynde bulunan Alay 23, Tabur l'i tefti
iin hareket. 1 saatte muvasalat. Tekmil alay zbitan istikbal etti. Ev
vel koular tefti. Badehu tabur itima nizamnda tefti. Badehu ta
bur kumandanndan bir mesele yaptrmasn istedim, uzun bir me
sele. Kendim mesele verdim. Neticesi, bir bln ileri karakol tertiba
tna mncer oldu. Ktay iadeden sonra bir harp oyunu yaptm. Ziyaret
arknda mavi, krmz kuvvetler muharebe ediyor. Kezer deresiyle Er-
1 Mustafa Kemal'in bu hatrasnn da; o tarihlerden yllarca sonra, ayn zamanda birok etin
olaylarn ks ve binbir eit zorluun giderilmesinden ve yepyeni olduu nispette muazzam ve
mstakil bir devrin kuruluundan sonra meydana getirmek kudret ve mknn bulduklar tarihi
nklplarna ait olan dnce ve tasavvurlarnn, ok evvele ait bulunduunu gstermekte o l
mas bakmndan pek fazla nem tad meydandadr.
2 ikyet etme, yanp yaknma.
3 Mustafa Kemal, Yahya Kaptan'n kim olduu ve M illi Mcadele zamanndaki faaliyeti hakkn
da tarihi byk Nutuk'larnda geni bilgi vermektedirler. ( Nutuk I. C ilt - Sahife : 310 - 3 2 9 ).
4 Eski devri yaayanlarn ve bilhassa stanbul parti muhitinin yaknen tand Yakup Cemil, tti
hat ve Terakki Cemiyeti'nin bata gelen komiteci elemanlarndan biriydi.
Bblt baskn namiyle hret bulan kanl hadisede, zamann Harbiye Nazr Nazm Paa'y
Sadaret odasnda kl bile kprdamadan tabancasiyle vurup yere seren bu ahstr.
Birinci Dnya Harbi'nde ark cephesinin muhtelif blgelerinde bulunmusa da kayda deer
bir hizmeti yoktur ve hayat, saysz maceralarla doludur.
Ve nihayet, ar cesaret ve bilhassa hkmet ilerine mdahale suretiyle ortaya kan cret-
krane hareketi yznden mensup bulunduu cemiyet tarafndan stanbul'da Kthane srt
larnda kuruna dizilmek suretiyle dam olunmutur. (1 0 /1 1 Eyll 1916).
5 Vali Memduh Bey yukardaki hatrada bahsi geen mektubunda; Kumandan S iirt'e davet etmi
ve Paa da bu daveti kabul ederek drt gn sonraki (1 4 Terinisani 1332 ) hatrasnda yazl
olduu zere S iirt'e gitmilerdir.
6 Binba Nazm Nazml Bey.
NOT:
Vali tarafndan yaplan davet zerine Siirt'e gitmi olan Paann,
gerek bir gn nceki ve gerekse yukarda sitayi ve nemle kaydeyle-
mi olduklar hatralarndan da anlalaca zere Kumandanla vali
arasnda ilk zamanlar balayan anlamazlk hali, tamamen ortadan kal
karak bunun yerine karlkl sevgi ve sayg hisleriyle bal ok samim
bir yaknlk kaim olmutur. ( Bu samimiyetin teesssnde, vilyet jan
darma kumandan Binba Nazm Nazmi Bey'in byk gayret ve pay
vardr.)
Vali Memduh Bey, istikll Savandan sonra ve hatrmda kaldna
gre zmir - Urla yolu zerinde bir trafik kazasna urayarak vefat et
mitir.

[ 29 Kasm 1916 ]
Sabah saat 8 evvelde Garzan'a hareket.

Mektepler ve ahali ve erkn- vilyet tarafndan teyi merasimi ya
pld. Vali Bey bir saat kadar beraber geldi.
Kezer suyunda Alay 23 Kumandanndan1 ayrldm.
Yolun yarsnda Cemil eto ve Dervi, tevabiiyle kp dehalet etti
ler. Affettim, baz ihtaratta bulundum.
Garzan'a bir saat mesafede Kaymakam, Jandarma Kumandam ve
orada bulunan Muhasebeci istikbal eylediler.
Garzan'a muvasalatta, erkn- kaza ve ahali tarafndan istikbal. H
kmet dairesinde misafir oldum. Muhasebe[ci] ve kaymakam ile birlikte
yemek. Nuh Bey ve saire ileri iin mracaat.
NOT:
Yukarda son gnlere ait hatralara nazaran, Mustafa Kemal'in Bitlis
cephesinden dn srasnda;
9 Kasm 1332 (22 Kasm 1916) da 23 nc Alay merkezi Koh kyne
geldikleri ve 10-12 Kasm (23-25 Kasm) tarihlerinde bu alaya bal
birliklerin teftiiyle megul olduu, 13 Kasm (26 Kasm) da alay karar
ghnda istirahat eyledikleri ve 14 Kasm (27 Kasm) tarihinde Siirt'e ha
reket ederek orada iki gece bir gn kaldklar ve yukardaki hatrasnda
da Siirt'ten Garzan'a giderlerken Kezer suyunda sz geen alay ku
mandanndan ayrldklar,
not edilmi bulunmaktadr.
Bu bahisten nce, u noktaya iaret etmek isterim :
Paa, 14 Kasm 1332 (27 Kasm 1916) da 23 nc Alay kararghn-
1 Merhum Fuat Bulca.

darma kumandanlar) Garzan'a avdet ettiler. Ben de yarn Siirt'e ha

rekete karar verdim.
Ahmet1 Eiendi'den, mhim bir kumandanla tayin olunmak ze
re stanbul'a gideceime dair bir ayia zerine validemin Bursa'dan
Dersaadet'e geldii ifreli telgrafname ile bildiriliyordu.

[ 27 Kasm 1916 ]
Srt'e hareket. Kezer suyunda Vali Memduh Bey ve erkn- vyet

ve ehrin methalinde mektepler ve ahali merasim-i istikbaliye yaptlar.
Vali Beyin hanesine misafir olduk. Marnileyh pek byk sr-
samimiyet gsterdi.
Mektep ocuklar evin avlusunda muallimleri marifetiyle mill ar
klar okudular.
Gece son derece samim ve tamamen uhuvvetkenane bir vaziyette
gece geirdik.
NOT:
Paann bu hatrasnda, vali tarafndan kendilerine pek byk sa
mimiyet eseri gsterildiine dair olan durumla ilgili olarak ileride ve
Mustafa Kemal'in kinci Ordu Kumandanl srasnda tertipledikleri
valiler toplants mnasebetiyle cereyan eden olduka merakl ve ente
resan bir olay hakknda tarafmdan gerekli aklamada bulunulacaktr.
Trk yavrularna kar pek byk efkat ve sevgi besleyen Mustafa
Kemal'in, yukardaki hatrasnda kaydettikleri zere, ehrin methalinde
yaplan trenden sonra misafir edildikleri vali beyin evine davet eyle
dikleri okul ocuklarn kabul ederek bunlara, evin avlusunda ret
menleri marifetiyle mill arklar okutmu, hepsine ayr ayr iltifatta bu
lunmulardr.
15 Terinisani 1332 Sah

[ 28 Kasm 1916 ]
Vali Beyin evinde. Yalnz hamama gittim,

le yemeini pek etaretle yedik.
Gece kezalik pek samim bir lemle geirildi.
1 Vazifesi itibariyle stanbul'da oturan kolordu sevk memuru ( yzba).

bahsetmi ve beraberimde gtrdm yazmn kendilerini de alka

dar eden baz ksmlarn gstererek bunlarn herhangi bir yerinde nok
san veya hatal cihetler varsa dzeltilmek zere iaret edilmesini rica
etmitim.
Birka gn sonra tekrar ziyaretimde; kendisine braktm yazy
imkn dahilinde gzden geirerek baar temennisinde bulunmu, yalnz
yazda fazlaca gze arpan arapa ve forsa kelimelerin mmkn ol
duu nispette trkeletirilmesini tavsiye etmilerdi.
Bu arada, kendileri de uzun mddet megul olarak Atatrk'e ait
bildii hatralar kaleme almak suretiyle (300) sahifelik bir eser mey
dana getirmi olduklarn, fakat bu yazlarnn baslmasna imkn elver
meden hatralarla ilgili birok fotoraflarla birlikte kaybolmu, daha
dorusu alnm olduunu ve ayn eseri tekrar hazrlamak iin yapt
almalarna ramen buna muvaffak olamadn byk bir znt
iinde anlatmlard.
Hatt, ortadan kaybolan yazlarla birlikte bulunan fotoraflar ara
snda, aziz Ata ile mzn am'da iken bir arada ekilmi bir fotora
fn da mevcut olduunu sylemilerdi ki, uzun yllar nceye ait olan bu
fotoraf zamanla unutarak ancak amcamn bundan bahsetmesi zeri
ne hatrlayabilmi ve naslsa bende bulunmayan ve benim iin phesiz
ok byk kymeti olan bu fotorafn kaybna - kendi hesabma - ok
acmtm ve hatrma geldike de hl zlrm.
Bahsi geen ziyaretimden sonra kendisiyle bir daha grmek nasip
olmayan amcamn, 1962 sonbaharnda vefat haberini stanbul gazete
lerinden birinde ( Hrriyet) byk bir teessrle okumutum.
Merhumun hazrlanm ve maalesef kayba uradn anlatm ol
duklar yazlarnda, Atatrk'e ait kimbilir ne merakl ve kymetli hatra
lar bulunuyordu. Dorusu bunu, memleket ve milletimiz iin byk ve
telfisi imknsz bir zayiat olarak telkki ederim.
Nihayet, merhumun bana yapm olduklar tavsiyeye uyarak, bu
eser zerinde yeni batan megul olmak suretiyle mmkn mertebe sa
deletirilmesine altm. Ancak tamamm grem e dikleri bu yazmn, ya
ynndan sonra okumasn ok, hem de pek ok arzu ederdim. Ne yazk
ki, buna mr vefa etmedi.
Yukardaki hatrada adlar geen ve 11 Kasm 1916 tarihli hat
rann altnda durumlarn izah etmi olduum Cemil eto ve Dervi'in,
hatradan bahsolunan dehaletleri, - ahs mahedeme gre - yle
olmutur;
Kumandann Siirt'e gidiini ve orada kald gnleri ve bilhassa
ayrln adm adm takip ettiren bu iki erir, nihayet Paa'nn Siirt'ten
hareketi gnn de her halde bu ie koyduu adamlar vastasiyle tespit
ederek, Kumandan tarafndan takip olunmas zarur tek yolun hemen
yar yerinde ve kendilerine ok msait noktasnda btn avenesiyle bir
likte ve adeta pusu kurmu vaziyette beklemeye balamlard.
dan Siirt'e hareket ederlerken alay kumandan Fuat Bey'i de refakat

lerinde gtrmlerdir.
Ayrca, Mustafa Kemal, 30 Ekim 1332 (12 Kasm 1916) gnl hat
rasnda kaydettikleri gibi bu cephe seyahatinde, 14 nc Alay kararg
hnda yalnz bir gece kaldklar halde 23 nc Alay kararghnda gidi
ve ayrl tarihleri hari olmak ve gn tefti, bir gn de istirahatle
geirmi olarak drt gn kalmlardr ki bu ikametin, normal teftiten
baka asker tatbikat ve harp oyunu gibi esasl ve amel harektla me
gul olmak suretiyle geirilmi olmas sebebini ve bilhassa daha nceleri
iaret etmi olduum zel hallerini biraz aklamay hem lzumlu, hem
de faydal grrm:
Eski skn umum mdrlerinden Hac Mehmet (Somer) Bey, Mus
tafa Kemal'in ailesiyle hsm ve akrabalarn, Selnik'te ayn mahallede
oturmu olduklar iin ok yakndan tanmaktadr.
Bu zat tarafndan, Sel Yaynlar (Atatrk Ktphanesi) 8 numaral
kitabn 98 ve 99. sahifelerinde Mustafa Kemal'in aile durumu hakknda
olduka geni bilgi verilmektedir.
Merhum Hac Mehmet Bey'in anlattklar arasnda;
Mustafa Kemal'in muhterem anas merhum Zbeyde Hanm'm ilk
zevci rsmat memuru Ali Rza Bey'in vefatndan sonra Yeniehir'den
(Lrissa) Selnik'e muhacir olarak gelen ve Reji daresinde memur bu
lunan Ragp Bey namnda bir zat ile nikhlanarak evlendikleri ve tal,
yksek tahsili devresinde, Ragp Bey'in, Mustafa Kemal'e ok samim
davrand, belirtilmektedir.
Binaenaleyh, yukardaki izahattan sonra, Mustafa Kemal'in vey
babas olan merhum Ragp Bey'in dorudan doruya Fuat Bulca'nm
amcas olduunu aklayabilirim.
Bu itibarla ve aralarndaki bahis konusu yaknlk dolaysiyle tahsil
hayat birlikte geen Mustafa Kemal ile Fuat Bulca, nceleri Rumeli'de,
daha sonra Osmanl Devleti ile talya arasndaki Trablusgarb ve sra-
siyle Balkan, Birinci Dnya Harbi, Mill Mcadele Sava ve Cumhuriyet
idaresi devirlerinde daima beraber bulunmulardr.
te, yukarda aklamak frsatn arayacama iaret ettiim 26
Ekim (8 Kasm) ve 10 Kasm 1332 (23 Kasm 1916) tarihlerine ait hatrala
rnn son fkralarnda yazl hususiyetin mahiyeti ve her ikisi aralarnda
hayatlar boyunca devam ettirdikleri yaknlk ve samimiyet, arzetim
ailev mnasebetten ileri gelmi bulunmaktadr.
Daha nceki yllarda hazrlanmasna balam olduum bu naiz
eserin, u satrlar arasna sktrmak suretiyle benim iin aklanmas
zorunlu grlen bir hususu ilgisi dolaysiyle sayn okuyucularmn bilgi
lerine sunmay faydal grmekteyim:
14 Kasm 1332 (27 Kasm 1916) tarihli hatrann not ksmnda bir
nebze temas ettiim gibi Ekim 1961 aynda olumun ameliyat ii iin
stanbul'a gitmitim. Bu vesile ile Bostanc, ataleme, Yazmac Tahir
Sok. No. 22 de oturan amcam Fuat Bey'i de ziyaretle bu teebbsten

[ 2 Aralk 1916 ]
Evden kmadm. Ordu Kumandanna Van Hareket Mfrezesinin ha-

reket-i tiyesi hakknda bir rapor yazdm, Van aleyhinde teebbsn
milis kuvveyle olamayacam ve kuvay-i nizamiye ile takviye lzm,
bu ise iaece mkl. Bence yaplacak ey kalmamtr.
Silvan Jandarma Kumandam ziyarete geldi.
Allah nkr Mmkn mdr? eserini okumaya devam.
hsan ve mer'e1 Yaamak Kavgas namndaki trke iirin123
bir ksmn ezberlettim.
Nuri 3 Bey'den bir mektup aldm. Mu'a taarruzun aleyhinde. Kuv
vetleri geriye ekmeyi teklif ediyor.

[3 Aralk 1916]
Allah nkr Mmkn m eserini bitirdim. Btn feylesoflarn,

edyan- muhtelifeye mensup tabyyun, zihniyyun, maddiyyun, hu-
kema, mtefekkirin, mutasavvfinin kffesi ruh'un mevcut ve adem-i mev
cudiyetini, ruh'un ve cismin bir veya ayn olup olmadm, ruh'un be
ka ve adem-i bekasn tetkik ediyor.
Bu tetkikatta, ilim ve fenne istinat edenler makbul. mam Gazali,
bn-i Sina, lbn-i Rd gibi eimme-i mslimnin beyanat dahi telkki-
yat- amiyaneden bsbtn bakadr; yalnz ifadelerinde ok rumuz var.
Dindar mtefekkirin, kavait ve ulm ve fnun ve felsefeyi, beyanat- eri-
ati tefsir iin evirip evirmee gayret etmiler.
Arbumu raporlarm yazmaa baladm.
NOT:
Mustafa Kemal'in yukarda yazl hatras da, daha evvelce ve 5
Terinisani 1332 (18 Kasm 1916) tarihine ait hatralar altndaki notta
izah edilmi olduu gibi, eskiden zmir'de kan Sadayi Hak gazete
sinin ayn tarih ve numaral nshasnda ve ayn makale sonunda ya
ynlamtm.

t 4 Arahk 1916 ]
Kitap okumakla vakit geirdim, leden evvel taylan grdm.
1 Paa'nn yetitirmek iin yanna alm olduu ki yetim ocuk.

2 Mehmet Emin Yurdakul'un iiri.
3 Merhum Nuri Conker ( 8 inci Frka kumandan).
Dier cihetten refakatlerinde yalnz drt subay (Kurmay Yzba

Neet, yaver Cevat, ben ve bir de Svari Takm Subay Ramiz) ile sekiz -
on kadar svari olduu halde Kezer suyundan Garzan istikametinde
ve ksmen arzal arazi zerinde hatr ve hayale hi bir ey gelmeden
kemali emniyetle yrye devam eden Kumandan;
Yolun az ok meyilli yokua tesadf eden ve kardan st tarafnn
grnmesi mmkn olmayan bir yerini kar kmaz hemen orada ve
yolun sa ve sol taraflarna sralanm olan atlan yedekte silhl ve hay
dut suratl yz kadar insanla bir anda karlamlard.
Bu topluluun banda bulunan ve o sra her eyi yapmaya duru
mu msait ve fakat sonunun ne olacan da pekl anlayarak korku
dan titreyen, gsleri apraz fieklikli ve elleri silhl Cemil eto ve ar
kada Dervi, hemen, kl bile kprdamadan btn heybet ve souk
kanlliyle at stnde duran P aaya yaklaarak getrine sarlp pmek
suretiyle ballklarn gstermilerse de! Kumandan'm kendilerini affet
mi ve baz ihtarda da bulunmu olmasna ramen btn kuvvetleriyle
ve silhl bir halde olan bu snmalar, da bana mnhasr kalarak
hi bir zaman dzle inip teslim olmamlardr.

[ 30 Kasm 1916 ]
Sabah saat 7 evvelde Garzan'dan hareket.

Muhasebe[ci] ve saire bir saat kadar teyi eylediler.
Esasen Malabadi'de kalmak fikrinde iken Silvan'a kadar temdid-i
harekete yolda karar verdim. Biraz yamurdan slandk. Batman ayn
dan sonra sratle ve drtnal ve adeta yrylerle 2.30 saatte Silvan'a
muvasalat edildi. Saat 4,30 da. Kimse intizar etmiyordu. Geceyi iyi ge
irdim.
Kolordu resas geldiler.

[ 1 Austos 1916 ]
Sabah tuvaletle meguliyetten sonra taylan grdm. Hepsi farket-

mi. Eraftan Sadk1 Bey, Ali Aa ve saire ziyarete geldiler.
Allah nkr Mmkn mdr? nam eseri okuyorum12.
1 Silvan Krt beylerlndendir ve kolordu karargh yaplan bina da bu ahsa a lt di.

2 ehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi'nin 1327'de baslm kitab.
ATATRK'N HATIRA DEFTER es
olduunu, eyasn manda arabasiyle naklettiini iiade etti. Bu gece

yemekte misafir oldu. stanbul'dan kal iki buuk ay vard. Baz mal
mum olan havadisleri tekrar etti 1.

[ 8 Aralk 1916 ]
Sadk Bey ve hemen btn erknharbiyem birlikte tavan ovma

gittik. Hava fevkalde sisli idi. Bir saat kadar yrdkten sonra (garba)
cenuba saptk. Ortalk biraz ald.
Saat 12 ye kadar 4 tavan, 1 tilki tutuldu. Badehu krda yemek ye
dik. Biraz istirahatten sonra Silvan'a muavedet.

[9 Aralk 1916]
Sabahleyin erkenden Rauf12 geldi. Sadk 3 Bey'in grmek istediini

syledi, kabul ettim. Bir tay hediye etmek istiyordu, kabul etmedim. O
esnada Kaymakam Vekili Kemal Bey, onu mteakiben asl Kaymakam
dil45Bey geldi. aeden konutuk.
Onlardan sonra kitap okumakla vakit geirdim. Ayn zamanda mua-
melt- resmiye de cereyan ediyor.

[ 10 Aralk 1916]
Sabah pek ziyade bir nezleye yakalanm kalktm. Kemal Bey'in 3

Makalt- Siyasiye ve Edebiye'sini okudum. lki[nci] kitabn sonunda
idim, hitam buldu.
Anbumu raporunu okuttum. Sonra Neet6 Bey apakur cephesine
1 Yukardaki hatrada ad geen istihkm Yzbas Fuat Efendi, Paa'nn eskiden tand
bir subay olduu in kendisini yemee alkoyarak onunla yakndan lgilenmi ve kararghn
da grevlendirmitir.
2 Kolordu Zat ileri ube Mdr (Yzba).
3 Mustafa Kemal, 7 Terinisani 1332 (20 Kasm 1916) tarihli hatrasnda kaydetmi olduklar
gibi airet reisi Hac Musa Bey'in biraderi Nuh Bey tarafndan hediye edilmek istenilen tay
kabul etmedikleri gibi yukardaki hatrasnda yazl olduu zere, kendilerini ziyarete gelen
kolordu karargh binas sahibi Sadk Bey'in keza hediye etmek stedii tay da kabul etme
mi olduklar her halde sayn okuyucularn dikkat nazarlarndan kamamtr.
4 Diyarbakr'n tannm simalarndan dil Tirel. (1942 -1 9 4 3 yllarnda mahalli Tekel Ba
mdrlnde bulunduum srada, eskiden tandm bu zatla grmtm. Hatrladma
gre o tarihlerde Vilyet Daimi Encmen yesi bulunuyordu.)
5 Namk Kemal. (Yaynlayan.)
6 Merhum Bora.
leden sonra evkil Bey'in evine gittim. Be liraya bir hal ve bir li
raya bir hamam talam aldm.
Akam Mustafa Efendi ( Karargh Kumandan) ile yaverimi ye
mekte alkoydum.
Bugn de raporu not ettirmeye devam.
22 Terinisani 1332 Sal

[ 5 Aralk 1916 ]
Hamama gittim. Yemekten evvel Anbumu raporunu not ettirmeye

devam. Yemekten sonra muameleli evrak ile biraz uratm.
Otomobil ile Telmih nam kye gittim. Batman vadisine nazr bir
tepecikte kin olup teden beri nazar- dikkatimi celbeden evin iine gir
dim, damna ktm.
Ordu Kumandan, Van Hareket Mfrezesi ve Sekizinci Frka haklan-
daki tekliflerimi kabul ettiini bildirdi.
Nuri Bey'le telefonla grtm123.

[ 6 Aralk 1916 ]
Anbumu raporunu notettirmee devam.

Mebadi-i Felsefe 3 namnda bir eseri okumaya baladm.
NOT:
Mustafa Kemal'in, yukardaki son gnlere ait hatralarnda devam
ettiklerini bahseyledikleri notlar, anakkale - Anbumu muharebelerine
ait ve harp tarihine esas olacak rapora dairdir.

[ 7 Aralk 1916 ]
Evde, leye kadar kitap okumak. Akam zeri hayvanlan gr

dkten sonra Sadk4 Bey'in evine doru tenezzh ve bunun evi nn
deki kkte birer kahve itik ve ertesi gn ava gitmeyi kararlatrdk. O
esnada stihkm Yzbas Fuat Efendi geldi. Diyarbekir'den yaya gelmi
1 Nokta kumandan (yzba).

2 8 inci Frka kumandan merhum Nuri Conker.
3 George L. Fonsgrive : Elemets de philosophie. Ahmet Naim'in evirisi : Mebadl-i Felsefe'den
birinci kitap : tlmnnefs. stanbul 1331 M aarifi Umumiye Nezareti.
4 Eraftan ( Kolordu karargh binas sahibi ).
ATATORK'ON HATIRA DEFTER 87

[ 13 Aralk 1916 ]
Sabahleyin Nuri1 Bey'den gelen ifrede zzet Paa'run 1 - 2 hafta

mezunen stanbul'a gidecei[ni] ve Ali123 Paa'run veklet edeceini
Paa'mn telefonla syledii bildiriliyordu.
zzet Paa Hazretleri de birka gn mezunen stanbul'a gidecein
den veklet etmek zere Ordu kararghna hareketim emrolunuyordu.
Yarn hareket edeceimi ve bir yk otomobili gnderilmesini rica
ettim.
1 Knunuevvel 1332 Perembe

[14 Aralk 1916]
Silvan'dan oto ile 3,5 saatte Diyarbakr'a geldim. Yanmda Cevat 3,

Neet4, kr56. Gzel istikbal. Gece vali beyin evinde..
Arif5, Falkenhausen78BeyTerle iae ve menzile dair grtm.
Gece Osman 8 Bey ve sair de vard. Hayat-i maziye hakknda bir
ok hikyt.
NOT:
Mustafa Kemal, Ordu Kumandan Vekaletine tayin emrini ald
tarihin hemen ertesi gn Silvan'dan hareket etmi olduklarndan ken
dilerine veklet etmek zere, bir evvelki hatrada ismi geen Ali Riza
Paa memur edilmitir. ( Bu zat, eski kolordu kumandanlarndan Galip
Trker'in de kayn pederidir. )
1 Merhum Nuri Conker.

2 0 sra 3 nc Kolordu kumandan olup sonradan 4 nc Kolorduya ve daha sonra 15 nci
Kolordu kumandanlna tayin edilmi olan A li Rza Paa'dr. Bu zatn, Mtarekeden sonra
Arnavutlua giderek orada harbiye nazrl ve arkasndan Yugoslavya sefirliinde bulunduk
tan sonra tekrar Trkiye'ye avdet etmi ve pek sevitikleri aziz Atatrk' ziyaret maksadiyle
Ankara'ya gidip on onbe gn kadar Ata'nn misafiri olarak ankaya'da kalm olduunu
bilmnasebe renmi bulunuyorum.
3 Yaver merhum Cevat Abbas Grer.
4 Kurmay Yzba merhum Neet Bora.
5 Emir zabiti kr Tezer (Eser sahibi).
6 Bu zat o zaman Midyat'taki birliklerin kumandan idi.
( M illi Mcadelede Bolu isyann bastrm olan ve fakat bu isyanda ehit den A rif Beyat-
l'd r ).
7 Mardin'de bulunan Alman karargh erknndan.
8 Kurmay olmayan bu zat, generallie terfi etmi ve emekliye ayrldktan sonra uzun mddet
mebusluk yapmtr. Soyad Tufan'dr. Koptagel lkabiyle mehurdur.
ait muharebe takririni okudu. Badehu yeni gelmi olan stihkam Yz

bas Fuat Efendi'ye hayvanlarm gsterdim. Sonra tekrar ikametgh
ma geldim. Kemal Bey'in Tarih-i Osman'sini takibe baladm.
Yemekten evvel Emin1 Bey'in Trke iirleriyle Fikret'in Rbab- i
kestesinden ayni zeminde baz paralarm okuyarak bir mukayese yap
mak istedim. kisi de baka baka gzel. Ancak trke olanda da, die
rinde de ayn derecede arapa, forsa kelimat var. Fark, biri parmak he
sab, dieri de!

[11 Aralk 1916]
Anbumu raporunu okuttum, saat 1 sonraya kadar. Badehu yemek.

Sonra da apakur cephesine ait raporlar Neet Bey okuyor.
Akam zeri taylar grdkten soma Karargh Kumandan Musta
fa Efendinin123evine gittim. Yemee kadar orada kaldm.
29 Terinisani 1332 Sah

[ 12 Aralk 1916 ]
Sabahleyin Rauf3 geldi. hsan45dare Reisinden ald dersi oku

du. Evrak grdm.
Yaver Anbumu muharebatna ait raporu okudu. Pek gzeldir; kuv
vetli vesaik vardr.
Alay 23'e gelmee hazrlk emri verilecek.
Bugn akam Tahsin 5 Bey'den bir sene kdem zammolunduu
ve zzet Paa'nm gaybubeti mddetince kinci Ordu'ya vekleten tayin
buyurulduum telgraf geldi.
Yine bu gece zzet Paa'dan Elziz vilyeti hediyesi olan 4 - 5 yan
da 1,48 irtifamda al ton'da bir ksran kur'a ile bana isabet ettii bil
dirildi.
NOT:
Fotokopide grlecei zere yukardaki hatrann sonuna yazlm
olan ve kendilerinin, zzet Paa'nm mezunen stanbul'a gideceinden
veklet etmek zere ordu kararghna hareketi emrolunduuna dair
bulunan fkra, yine Paa tarafndan izilerek ertesi gnk hatraya ya
zlmtr.
1 MIHI air Mehmet Emin Yurdakul (merhum).

2 Eski Tokat mebusu (merhum).
3 Kolordu Z at leri Mdr.
4 Yetim ocuk.
5 Harbiye Nezareti Zat leri ubesinde grevli bir zat.
3 Knunuevvel 1332 Cumartesi

[1 6 Aralk 1916]
Saat 5,0 evvelde Ergani Madeni'nden hareket.

Saat 9,45 de Sekerat1 garbna kadar yrye devam ve orada z
zet Paa hazretleriyle mlakat. Ayak st birka dakika grtk. Ba
dehu marnileyh hareketlerine devam etti. Biz, ismet12 Bey ve saire
Sekerat'a geldik. Pertev Paa da 3 Avrupa'ya gitmek zere burada.
Prens Mehmet Ali Paa Cell de 4 kararghta. Yemekten sonra
izzet Paa hazretlerinin braktklar notlan okudum, ismet Bey'le tebdil-i
vaziyet hakknda grtm.
Gece pek fena uyudum.
4 Knunuevvel 1332 Pazar

[17 Aralk 1916]
Sabahleyin gelmi telgraflan grdm.

Kemal Bey ( Drdnc Kolordu Erkanharbiye Reisi) geldi, gr
tk. Palu Kaymakam geldi. brahim Bey namnda eraftan biri geldi.
Resay ziyaret ettim.
Ordunun, Gen - Darahini- Hun - Gkdere dalar - ille da
hattna ekilmesi hakknda emir verdim.
Bitlis, Diyarbakr valilerini davet ettim. Elziz'in davet edeceim.
Maksadm iae hususunu ifahen halletmektir. Levazm riyasetini karar-
gh'a celbediyorum. Frka 5 Kumandan Fuat5 Bey'e Menzil Mfetti
liini teklif ettim.
5 Knunuevvel 1332 Pazartesi

[18 Arahk 1916]
Sabahleyin Erknharbiye Kaymakam Kemal Bey'le grtm.

Enver Paa'dan6 Ordu 6 y a 7 bir farka evki hakknda emir gel
di. 4 tarihli.
Frka 14 n bir alay. Frka 47 nin bir alayiyle tebdil olunarak gn
dermeye karar. O yolda cevap. Baka ordudan ikmal efrad talep edildi.
Enver Paa'dan, izzet Paa'nm gaybubeti esnasnda 2nci Ordu'-
1 Palu kazasna bal bir nahiye merkezi olup 2 nci Ordu kararghnn bulunduu yerdi.
2 2 nci Ordu kurmay bakan (Sayn nn).
3 2 nci Orduya bal 4 nc Kolordu kumandan.
4 Ordu Topu Mfettii (stihkm Kumandan).
5 Merhum Cebesoy.
6 Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr.
7 Bahsedilen 6 nci Ordu, Badat cephesinde bulunuyordu.
2 Knunuevvel 1332 Cuma

[1 5 Aralk 1916]
Diyarbakr'dan Ergani Madenine hareket. Yolda be defa p an 1.

Saat 3.30 sonra muvasalat. Gece Maden dairesinde. Mutasarrf, zzettin 21
Bey'in akrabas. zzet Paa Hazretleriyle mlakat hususunda yaverler
vastasiyle muhabere. Yanmca'da kararlatrld.
NOT:
Burada, bugne ait bir hatray nakletmeden geemeyeceim:
Birinci Dnya Harbinde (16 nc Kolordu emrine naklimden evvel)
36 nc Alayn 3 nc Taburunda iken anakkale muharebelerine itira
kim srasnda ve kitabn ba tarafndaki III. blmde anlatm olduum
ekilde dmann, Anafartalar'da karlatmz ve tehizatnn mkem
meliyetiyle maruf, Lord Kitschener ordusu subaylarndan ele geirilen
bir tabaka ile yn tayinine yarayan bir pusulay anakkale hatras ola
rak muhafaza etmekteydim.
Bunlardan, ibre ksmndan baka kapak iinde de ayr ve mte
harrik taksimat haiz ve bir cep saati byklnde olan siyah maden
ve fosforlu puslay hl saklarm.
ii altn yaldzl ve d taraf fevkalde sanatkrane ilenmi gm
savatl ve drtgen ekildeki hazr sigara tabakasn ise Ordu kararg
hna giderken bavulumdan karp ilk defa kullanmaya balamtm.
Diyarbakr'dan Ergani Madenine hareketimiz gn hava souk ol
duu iin Paa, krkl kaputunu giymi ve elleri eldivenli olduu halde
otomobille ehirden ayrlarak yola devam edildii esnada;
ocuklar, kolaynzda sigara var m?
demek suretiyle gsterdikleri arzuya kar, hemen arkadalardan nce
davranarak bahsettiim tabakay cebimden karp:
Buyurun Paam.
dediim zaman Kumandan evvel alm bir vaziyette uzatlan ve ayn
zamanda dikkati eken tabakay eline alarak baktktan sonra:
kr, bu nereden?
hitabnda bulunmalar zerine;
Paam, Anafartalar'a ilk ihra hareketinde bulunup hezimete
urayan dmann Lord Kitschener ordusuna mensup subaylardan ele
geirilmi bir hatradr. Ltfen kabul buyurmalarn istirham ederim, yo
lundaki dileime kar;
Hele imdilik dursun!
diyerek bir sigara almakla iktifa buyurmulard.
Bu hatrann asl enteresan tarafn tekil eden sonu, ileride sras
gelince tamamlanacaktr.
1 Oto lstii patlamas.

2 Merhum allar.
dare nizamnamesi mucibince yimdiye kadar icra eylediim seya-

hatlann harcrahlarm almak lzm.
Halil P aa1 Frka 14'n azami sratle tahrikini yazyor.
Eyalarm geldi. Akam zeri biraz yaya dolatm.
Kolordular, tesri-i nakil iin biraz sktrdm.
Posta ( Diyarbekir) Bamdrne ihtarname yazdm.
NOT:
Paa, 4 Knunuevvel 1332 (17 Aralk 1916) tarihli hatrasnda iaret
eyledii zere geri hatta ekilmesini emretmi olduu ordunun, nakil
ii iin kolordular sktrdn bu hatrasnda kaydetmektedir ki bu
hareket tarznn balca sebep ve saiki de, ok iddetli geen k mevsimi
dolaysiyle ordunun iae bakmndan glk ve skntya uramamasn
temin gayesiyle alnan tedbirden ileri gelmi bulunuyordu.
9 Knunuevvel 1332 Cuma

[ 22 Aralk 1916 ]
ayan- kayt bir ey yok.
10 Knunuevvel 1332 Cumartesi

[23 Aralk 1916]
( Gkdere da - ille ) da hatt- mdafaasn tetkik iin Sekerat'-

tan Erknharbiye ve Topu Mfettii stihkm Kumandam ( Prens Meh
met Ali Paa Cell) ile birlikte hareket.
Baheky civarnda otomobil amura batt. Hayvanlarla (sa Aa
mezreasma ) kadar hatt tetkik ederek gittik. Geceyi orada geirdik.
sa Aa mezreas kk, fakat gzel bir ky. Evleri temiz. ok rahat
ettik.
11 Knunuevvel 1332 Pazar

[24 Aralk 1916]
Gkdere dann tepesine ktk. Tekrar Isa Aa mezreas'na in

dik. Bu mntkaya tekarrp eden Alay 33'e ikamet kylerini dorudan
doru[ya] emrettim. Badehu Okuuyan zerinden mevzi-i mdafaann
dahilinden Baheky'e geldik. Orada yemek yedik. Badehu otomobil
ile Tepeky'ne geldik. Harap, yalnz bir ev var.
1 Badat cephesinde bulunan 6 nc Ordu kumandan.

nun Vehip Paa'dan 1 direktif alaca hakknda emir geldi. 10 Mart'ta

cari bir muameleye nazaran2.
6 Knunuevvel 1332 Sah

[ 19 Aralk 1916 ]
Telgraflar grdm. Frka 8 kardan mustarip.

smet Bey'le mzakeratta bulundum. Bakumandanla ve Vehip
Paa'ya tertibat- cedide hakknda malmat verdim. zzet Paa'y da
haberdar ettim.
6nc Ordu frkay sordu, cevap verdim.
Mehmet Ali Efendi namnada bir yzbaya nasihat.
Yemekten sonra Palu'ya gittim. Kaymakamla grtm. Kprnn
abuk yaplmasn tavsiye.
zzet Paa, Menzil Kumandanl iin Nuri 3 ve zzettin 4 Beylere de
muvafakat etti. Memduh Bey5 Perembe gn hareket edecek.
6 - 7 gecesi saat 2 sonraya kadar smet Beyle grtk. Menzil
Mfettiliinden balayarak zzet Paa smet Bey'i tercih ediyordu. Ben,
Fuat Bey'i6.
7 Knunuevvel 1332 aramba

[ 20 Aralk 1916 ]
leden sonra saat 3'e kadar ordu ileriyle itigal. Badehu hayvan
la bir saat mesafede bulunan Ordu Karargh Svari Bl nezdine
gittik. Karanlkta avdet ettik. Blk Kumandan Yzba Fevzi Efendi.
Avdette, yemee kadar Prens Mehmet Ali Paa Cell ile grtm.
Yemekten sonra yalnzm, mhim evrakn hitam- muamelesine intizar
ediyorum. Dn geceki uykusuzluktan dolay hemen imdi uykum var.
brahim Tali'7 Bey geldi, onunla epeyce grtk. Bu esnada ba
z evraklar geldi.
8 Knunuevvel 1332 Perembe

[21 Aralk 1916]
Sabahleyin yatak odasmda iken raporlar geldi.
1 2 nci Ordunun sol cenahnda ve Erzurum cephesinde bulunan 3 nc Ordu kumandam.

2 Hatrann son fkrasnn, her halde sonradan tamamlanmak zere noksan brakld anlalmaktadr.
3 Merhum Conker.
4 Merhum allar.
5 B itlis valisi.
6 Merhum A li Fuat Cebesoy.
7 2 nci Ordu Shhiye Reisi (Eski mebus ve umumi mfetti merhum Doktor brahim Tali ngren).
diyerek ve bunu, naiz ahsm iin de bir iftihar vesilesi telkki ederek
tabakay karp masann zerine brakmtm.
Ertesi gn sabahleyin erkenden kalkm ve misafirlerin kahvaltla
r hazrlattrlp ikram edildikten sonra uurlanmlard.
Bu uurlama merasimini mteakip yine vazife mnasebetiyle Ku
mandann nezdine gittiim zaman, tabakay masann zerinde grn
ce hayret etmekten kendimi alamam ve gayr-i ihtiyar:
Paam, galiba tabakay vermeyi unuttunuz, burada kalm, de
yince :
Hayr kr, unutmadm. Bir defa tabakann savat ii pek nefis.
kincisi, bilhassa Anafartalar'da karmda malp olmu dmann ma
ruf bir ordusuna mensup subayndan elde edilmi olmas itibariyle tari
h deeri olan bu tabakay kendim kullanmak istediim iin hediye mu
kabili olsa bile vermee kyamyarak alkoydum. Tayn karln ileri
de mnasip bir ekilde telfi ederiz.
buyurmalar zerine, gle gle ve zevkle kullanmalar temennisinde bu
lunmutum.
imdi, bu vesileyle ve konu ile ilgisi dolayisiyle bir noktaya daha
temas etmekten geemiyeceim :
Atatrk hakknda yaknlar tarafndan yazlan eserlerden birinde
baz hatralar nakledilirken hasisliinden bahsolunduunu hayretle
grdm.
Halbuki aziz Ata'mz hasislikten tamamen uzak olup bilakis ok c
mertti ve madd olan herhangi bir eye zerre kadar ehemmiyet vermez
di. O, yalnz gzel sanatlara ve gzel olan her eye k ve mstesna
bir zevk sahibiydi.
Bu itibarla, yukarda bahsettiim ve hakikaten nadide bir sanat
eseri olan tabakay kendilerine alkoymas da, hasisliinden deil, an
cak yksek ahsiyetlerine has zevk-i seliminden ve ayn zamanda, ta
bakann, karsnda malp olan dmana ait ganimet hatras olmasn
dan ileri geldiine phe yoktur.
eitli ve pek ok misalleriyle izah mmkn ve kolay olan cmert
liini ise - esasen malm bir keyfiyet olduu iin - burada sralamay
lzumsuz sayarm.
Yukarda bahsettiim son olaylarn vukuu gnlerinde, zzet Paa
Hazretlerinin mezuniyetten dnleri zerine veklet vazifesi sona eren
Mustafa Kemal Paa da, Sekerat'tan ayrlarak 20 Aralk 1916 tarihinde
karargh merkezi Silvan'a dnmlerdi.
12 Knunuevvel 1332 Pazartesi

[2 5 Aralk 1916]
Bugn mevziin sol cenahn
NOT:
Yukarda yazl tarihe tesadf eden gn iin balanarak birka ke
limeden sonra yarm braklm olan nottan da anlalaca zere Pa-
a'nn ok kymetli el yazlarn kapsayan ve ne yazk ki bu ta
rihten sonra devam ettirmek lzumundan vazgetikleri hatralar, bu
rada sona ermi bulunuyor. Maahaza bu kadar da olsa yine de bal
bana bir tarih deerini tadna asla phe edilemiyecei meydan
dadr.
Muhterem okuyucularm, Mustafa Kemal'e ait yazl hatralarn so
na ermi olmasna ramen bundan sonra yaadklar hayat ve ok
nemli olaylar da, tarih ve olu srasiyle evvelkiler gibi ahs notlarma
dayanarak ve bilhassa hakik cepheleriyle izah ederek durumu mm
kn olduu kadar tespite alacam.
imdi, biraz yukarda ve 2 Knunuevvel 1332 ( 15 Aralk 1916 ) tarih
li hatrann izah srasnda noksan brakm olduum bir konuyu bura
da tamamlamak isterim :
Mustafa Kemal'in 2 nci Ordu kumandanl vekletinde bulunduu
sra ve 4 Aralk 1332 (17 Aralk 1916) tarihli hatrasnda yazl olduu gibi
ordunun iae meselesini fiil temas ve mzakerelerle halletmek maksa-
diyle Ordu karargh merkezi Sekerat'a davet eyledikleri Bitlis, Diyarba
kr ve Elz valilerinden Bitlis valisinin 8 Aralk 1332 (21 Aralk 1916)
tarihine rastlayan Perembe gn hareket edecei kendilerinden alnan
telde bildirilmesi zerine durum Kumandan tarafndan 6 Aralk 1332
(19 Aralk 1916) tarihli hatras meyanna kaydedilmi bulunmaktadr.
Mevsimin k olmas ve hayvanla yolculuk yaplmas hasebiyle an
cak 12 Aralk 1332 (25 Aralk 1916) tarihinde Sekerat'a gelebilmi olan
vali Memduh Bey, Paa'ya hediye olarak Saklv cinsi bir tay getir
milerdi.
Dier valilerin de gelip birka gn Paann misafiri olarak ikamet
ve bu mddet zarfnda mzakeresine itirak etmi olduklar iae mese
lesinin hallinden sonra yerlerine dnlerini kararlatrdklar gnn
akam, vazifeten Kumandann yannda bulunduum srada:
kr, biliyorsun, vali Memduh Bey hediye bir tay getirdi. Buna
mukabelede bulunmak lzm. Halbuki burada bir ey temin etmenin im
kn mevcut deil. Hatrma, u anakkale hatranz sigara tabakas ge
liyor. Bunu vali beye verecek olursak ok memnun kalacan mit edi
yorum.
buyurmalar zerine derhal :
Emredersiniz Paam, ok yerinde ve isabetli bir ey olur.
VI
HCAZ SEFER KUVVETLER
KUMANDANLII
2 nci Ordu Kumandan Ahmet zzet Paa'nn izinli bulunduu s

tanbul'dan avdeti zerine kumandanlk vekleti grevi sona ermi olan
Mustafa Kemal, Sekerat'tan ayrlarak kolordu karargh merkezi bulunan
Silvan'a avdeti tarihinden bir mddet sonra yani, 1332 (1917) ubat ay
iinde Hicaz Kuvvei Seferiyesi Kumandanlna tayin olunmu ve he
men hareketi Bakumandanlk Vekletinden alman ifreli bir tel emirde
bildirilmiti.
Arabistan'da ve Medine cephesinde bulunan Hicaz Kuvvei Sefe-
riyesi kumandan Fahri Paann esareti zerine tayini yaplm olan
bu yeni grevine hareket iin derhal hazrla balayan Mustafa Kemal,
birka gn iinde yola kmlard.
Yaver Cevat Abbas ve emir zabiti olarak benden baka kolordu
shhiye reisi olup Paa'mn 19 uncu Frka (tmen) Kumandanlndan beri
yanlarndan ayrmam olduklar Doktor Kaymakam (yarbay) Hseyin
(Mill Mcadele yllarnda general olmutur), alay kumandan Binba
Fuat (merhum Bulca), erknharbiyesinden Yzba Neet (merhum
Bora) ve kolordu zatileri ube mdr Yzba Rauf Beyleri de refakat
lerinde gtrmlerdi.
Bu seyahat, Silvan - Diyarbakr - Mardin kara yolu ile ve Derbesiye
istasyonundan itibaren de trenle vaki olmutur.
Diyarbakr ve Mardin'de birer gece kaldktan sonra, ertesi gn
Mardin'in Derbesiye istasyonundan hareketle trenin Cerablus'a ulat
srada, le yemek zaman olduu iin Kumandan'n emirleriyle orada
ki nokta kumandann grerek yiyecee dair bir eyler tedariki mmkn
olup olmadn sormutum. Bu hususta gereken hazrln yaplm ol
duu cevabn almaklm zerine keyfiyeti Paa'ya arz ve maiyetinde
bulunanlarla birlikte yemek iin hazrlanan yere gidilmiti.
Yemekten sonra, (Paa'nn ahsna ait masraflarn hesab tarafm
dan grlmekte olduu cihetle) yemek bedelini demek iin nokta ku
mandanna mracaatmda; Mustafa Kemal Paa'nn, zel misafiri bulun
duklarna dair 4 nc Ordu Kumandan Cemal Paa'dan emir alm
olduklarn, bu itibarla yemek masrafnn Cemal Paa'ya ait olduunu
sylemiti.
Keyfiyeti, bylece kendilerine bildirmekliim zerine Paa, hi mit
yunca Mustafa Kemal'e kar gsterilen stn deeri haiz misafirper

verlikle yine kendi direktifleriyle tertip edildiine phe olmayan am
istasyonundaki istikbal treni hazrlna ramen, karlayanlarn en
banda yer almas beklenen Cemal Paann, bir taraftan bahis konusu
hususlarda azam hassasiyet ve yksek alkalarn mebzulen gstermek
ltfunu esirgemezlerken, dier cihetten karlama treninde bulunma
malar dikkati ekmekten geri kalmad gibi bu hal, bir tesadf eseri
de saylamazd.
Binaenaleyh durum, tereddt ve pheye yer brakmayacak ekilde
aikrd. Yani, Cemal Paa hazretleri, Mustafa Kemal Paa'nn tren se
yahatini adm adm denecek suretle takip ettirerek am'a varaca gn
ve hatta saatini bile tespit etmi ve ona gre daha nceden otomobille
Beyrut'a gitmilerdi.
uras kayda lyktr ki; 4 nc Ordu Kumandannn, olduka
geni ve zel durumu itibariyle de nemi aikr olan Suriye ve Arabis
tan lkesi emir ve kumandasn uhdelerinde bulundurmak bakmndan
ve o nispette yetkileri haiz mevkiinin verdii gurur ve ayn zamanda
her trl imknlara sahip bulunmalar sayesinde saladklar ihtiamn
bykl izahtan varestedir.
te, bu, an ve evket iinde am'da bir prens, daha dorusu bir
sultan hayat yaayan ve Byk unvaniyle de maruf Cemal Paa'-
nn, bir gn nce am'dan ayrlarak Beyrut'a hareketi, sadece Mustafa
Kemal Paa'y karlama treninde bulunmak iin nezaket icab istas
yona gitmek mecburiyetinden kurtulmak gayesiyle katlanlm mrettep
bir yolculuk olduu meydandayd.
u husus da ilveye ayandr ki;
Byk Cemal Paa, am'daki azametli mevkii icab ancak, Ba
kumandan Vekili veya kendi mertebesinde bir zatn istikbalinde bulu
nabilirlerdi. Yoksa, bunun dnda herhangi bir karlama trenine ka
tlmak, kendileri iin bir klfet ve daha dorusu yaadklar muhit naza
rnda ahslarn kk drc ahvalden bulunduu kanaatini besle
diklerine phe edilemezdi.
u noktay bilhassa belirtmek isterim ki; Osmanl idaresinde uzun
sre bahriye nazrl ve btn harp yllar boyunca da ok geni sel-
hiyetle ordu kumandanl grevlerinde bulunarak ad tarihe karm
bu rahmetli devlet adam hakknda - herhangi cepheden olursa olsun -
ahsen en ufak bir mtalada bulunmak iin kendimde hibir sfat ve
yetki grememekten baka byle bir hareketi de btn manasiyle had
dini bilmezlik telkki ederim.
Bu itibarla yukardaki aklamalarmn, o zamana ait hadisat ve
Mustafa Kemal Paa'nn, sras dtke bahis konusu hususlara temas
eden beyan ve ahs kanaatlerini imkn dahilinde aksettirebilmek gay
retinden ibaret bulunduunu, bu vesile ile burada teyit ve tekrara bil
hassa lzum grrm.
imdi esas konumuza gelelim:
F. 7
% ATATRK'N HATIRA DEFTER
etmedikleri bu durumu, ilknce biraz hayretle karlam ve daha sonra

da:
Pekl !
diyerek yola devam olunmutu.
Halep'e varld zaman, ehirde mevcut en iyi ve olduka konforu
haiz Baron Oteline inilmi ve Paa'ya zel bir daire tahsis ve refakatin
de bulunanlar iin de birer oda ayrlarak birka gn burada kalnmt.
Halep'ten hareket edilecei gn, yaplan masraflarn hesabn ken
disinden sorduum otel mdr; Paa ve maiyetlerinin otelde kaldklar
gnlere ait btn masraflarn Cemal Paa'ya ait bulunduu ve bu husus
iin kendilerinden emir alm olduklarna dair verdii cevab, yine Ku
mandanmza arzetmitim.
Halep'teki Baron Oteli, zel kiiye ait bir messese bulunmasna
ramen Cemal Paa'nn, emrindeki nokta kumandanlarndan ayr ola
rak buraya da ayn ekilde tebligatta bulunmak suretiyle gstermi ol
duklar yksek alka ve misafirperverlii, Mustafa Kemal Paa sadece,
ahsna kar beslenen sevgi ve saygnn bir tezahr olarak telkki bu
yurmulard.
Halep'ten sonra ayn suretle yaplan yemek masraflarnn da di
erleri gibi Cemal Paa'ya ait olduu renilmi ve nihayet am'a va
rlmt.
Tren seyahatini byle teferruatiyle anlatmaklmn sebebini biraz
aada izah edeceim.
am'a muvasalat ve trenin gara giriinde, Paa iin zel karlama
treni hazrl yapld ve bu meyanda ordu karargh bandosunun
itirakiyle bir ihtiram ktas da bulundurulduu grlmt.
Paa'y karlayanlar arasnda, nde vali Tahsin Bey (eski umum
mfetti ve mebus merhum Tahsin zer) olduu halde 4 nc Ordu
kararghna mensup yksek rtbeli subaylar ile o devrin ilim adamlar
ve ehrin birok ileri gelenlerinden baka kalabalk bir halk zmresi de
gze arpyordu.
istasyonda yaplan merasim ve ihtiram ktasnn Paa tarafndan
teftiini mteakip doruca vilyete gidilmiti.
Mustafa Kemal'in garda ilknce karlaacan kuvvetle mit et
tikleri Cemal Paa'y ortada gremeyince, beklenmeyen bu durum kar
snda fevkalde can sklm ve neesi birden kavermiti.
Bu sebeple, vilyet konandaki kabul resminden biraz sonra Pa
ann ayrlmak hususunda gsterdikleri arzu zerine, Viktorya Otelinde
gerekli hazrln yaplm olduu vali tarafndan kendilerine bildirilmi
ve fakat, durumun mahiyetini anlamakta gecikmeyen Mustafa Kemal,
Viktorya Oteli iin valinin yapt teklife nazikne itirazda bulunarak:
Ben Damasks Palas'ta kalacam.
cevabn vermek suretiyle dorudan doruya Cemal Paann biraz son
ra izahna alacam hareketine mukabelede bulunmu oluyordu.
Yukarda akland zere, tren yoliyle devam eden seyahati bo-
rine syledii; buna mukabil, Cemal Paann, meseleyi baka cepheden

yorumlamaa almakla beraber, bir taraftan da ii ciddiye alacak ka
dar ortada bir sebep bulunmad, tarznda ve biraz da gleryzle inan
drc szler sarfna gayret ederek durumu idareye alt; netice itiba
riyle; Mustafa Kemal Paann da artk bu hadise zerinde daha fazla
durmaa mahal grmeyip bahsi deitirdikleri, bylece devam eden
karlkl grme sonunda; Cemal Paa'nn, gya bilmiyormu g ib i:
Paam, nerede ikamet buyuruyorsunuz? Ziyaretinizi iade ede
ceim.
demesi zerine Mustafa Kemal Paa'nn :
Ben Damasks Palas'taym. Refakatimde baz arkadalarm da
vardr. Geri, bunlar arasnda mlzim (temen) rtbesinde olanlar bile
mevcut. Fakat hepsi benim iin ayn derecede kymetlidir. Bu itibarla
beni deil, bilhassa bu arkadalarm ziyarete gelmenizi isterim!
cevabnda bulunduu ve buna kar, Cemal Paa'nn tebessmle:
- Peki, arzu ettiiniz gibi olsun!
demekle beraber szlerine hemen unlar ilve ederek:
Paam, am'da kalacanz mddete, her gn zel misafirim-
siniz. Yalnz, le ve akam yemeklerine geliinizin her defasnda maiye
tinizdeki arkadalarnzdan bir tanesini refakatinize alarak terifinizi rica
ederim.
yolunda aralarnda cereyan etmi olan konumay, salona toplad he
pimize nee iinde anlatmlard.
Cemal Paa'nn Mustafa Kemal'e kar gsterdii bu pek stn sa
mimiyet ve ilginin, biraz da, yukarda bahis konusu ettiimiz istikbal
merasimine itirak etmemesinden doan naho durumu, ziyadesiyle te
lfi maksadna matuf olduu kabul edilebilir.
Mustafa Kemal'in ziyaretini iade etmek iin o gn otele gelmesi bek
lenen Cemal Paa'y karlamak zere Kumandanmzdan gerekli direk
tifi alm bulunuyorduk.
Filhakika ayn gn leden sonra pek mkellef ve ayn zamanda
saray arabalarndan farksz; yar ak bir faytonun ana caddeden Da
masks Palas sokana saparak ilerlemekte olduu otel balkonundan
grlmt.
Bu vastann n ve yan taraflarndaki svarilerden baka arka ks
mnda da atl bir subayla bir manga kadar mzrakl svari muhafz bu
lunuyordu.
Kuzgun siyah atlara koulu, srcs srmal elbiseli olduu halde
Cemal Paa Hazretlerini tayan bu gerdne-i icll ( saltanat arab as)
otele doru yol alrken durumdan haberdar ettiimiz Mustafa Kemal'in :
Kapdan karlaynz!
emri zerine Cevat Bey'le birlikte hemen aaya inilerek otel kapsna
yaklam bulunan Cemal Paa arabadan inerlerken selmlanm ve
yol gsterip yukarya karlmt.
Salon kapsnn almas srasnda, Mustafa Kemal Paa kapya
Mustafa Kemal'in, am'a muvasalat ve Dcmasks Palas Oteline

yerletiklerinin ertesi gn, Beyrut'tan avdet etmi olduunu haber al
dklar Cemal Paa'y ziyaret iin telefonla randevu almamz emretme
leri zerine yaver Cevat Bey'in ordu kararghiyle yapt grme so
nunda; Cemal Paa istirahatte bulunduklar iin istenilen randevunun
kendilerinden ne zaman alnmas mmkn olaca bilinmedii, yolun
da cevap verildii bir srada tesadfen, bulunduumuz yere doru gel
mekte olan Kumandanmzn :
ocuklar ne haber?
demeleri ve Cevat Bey'in de telefon grmesini aynen arzetmesi zeri
ne, hiddetle reseptr yaverin elinden alan Paa'nn :
Alo!. Ben Mustafa Kemal!.
demesiyle birlikte olduka sert bir ifade ile szlerine devamla;
Paa hazretlerini ne zaman ve hangi saatte ziyaret edebilece
imi renerek bana derhal bildiriniz!.
ihtarnda bulunmas zerine muhatab olan zat, her halde mspet bir
karlk vermi olacak ki kumandanmz, elindeki ahizeyi brakarak bize
hitaben:
imdi cevap gelecek, takip ediniz!
emrini vermilerdi.
Bu srada Paa'nn, bir gn nceden bozulan sinirleri hl sknet
bulmad gibi, hiddet ve can skntsnn tesiriyle bir ara burnundan
kan bile gelmiti.
Telefon banda, gelecek cevaba intizar ederken; arzu edilen ziya
retin hemen yaplabileceine dair alnan haber zerine Kumandanmz
hazrlanm v e :
ocuklar, hi birinizin benimle birlikte gelmesine lzum yok. Ben
yalnz gideceim. Maksadm, durumu mnakaa ve gerekirse Paa ile
kavga bile etmektir. ( Bu omleyi aynen kullandklar bugnk gibi ha-
trmdadr. )
diyerek otomobille ve yalnz olarak ordu kararghna gitmilerdi.
Otelde kalan bizler, iin sonunu merak ve heyecan iinde beklerken
aradan bir mddet getikten sonra avdet eden Paa'nn halinde, daha
nceleri mevcut sinirlilikten eser kalmad sevinle mahede olunmu
ve salona girerlerken gleryzle ;
ocuklar, geliniz!
emriyle hepimizi etrafna toplayarak ordu kararghndaki mlkatn,
aa yukar ylece nakleylemilerdi:
Karargha gidilerinde, Cemal Paa tarafndan ok samim bir su
rette karlanarak hsn-i kabul ile ahslarna sayg gsterildii, bununla
beraber, bu yakn ilgi, kendilerini az ok teskine vesile olmusa da asl
maksada temas etmekten vazgeemeyerek konuma arasnda bir mna
sebetini getirip ylece; kendisinin am'a muvasalat sralarnda Bey
rut'a gitmesini pek manidar grdklerinden bahisle bu seyahatin, ayn
gne tesadf ettirilmi olmas sebebini anlayamadn aka kendile-
sessiz sadasz ortada dolaan krpe iki ark dilberinin servis yapmalar,
sofrann sadeliine baka bir zellik ve eni veriyordu.
Cemal Paa tarafndan husus misafir olarak her seferine davet edi
len Mustafa Kemal Paann ahsna kar tertiplenen bu ok samim ve
zel mahiyetteki ziyafet, bylece ve yukarda anlattm sra dahilinde
devam ederken Mustafa Kemal, ama muvasalatnn hemen ertesi g
n ve yukarda her iki komutan arasnda yapldn izah ettiim kar
lkl ziyaretlerden sonra Cemal Paa ve ordusu kurmay heyetiyle te
masa geerek cephe hakknda gereken tatbikatta bulunmulard.
Yaptklar inceleme sonunda edindikleri malmat, kendilerinde pek
menfi intiba hasl eyledii cihetle, yeni kumandanl konusunda takip
edecekleri hareket tarzm derhal tayin mecburiyetini hissetmilerdi.
Bu hususta vardklar ve kat mahiyette olan kararlarna gre Ke
mal Paa, cephenin o gnk haliyle Hicaz Sefer Kuvvetler Kumandan
l n asla kabul edemiyeceinden bahisle durumu, Bakumandan
Vekili Enver P aaya ifreli telle bildirmilerdi.
Ertesi gn Enver Paa'dan cevaben gelen ifreli tel emirde; stan
bul'dan am'a hareket etmek zere olduklarndan bahisle Paann
kendilerini am'da beklemesi lzumu bildirilmiti.
imdi, konumuza ileride devam edilmek zere burada ara vererek
bugn, tarih huzurunda mehul kalm olduuna inandm baz ha
kikatlere temas etmeyi vicdan bir vazife sayarm.
Yalnz esasa girmeden nce, tarafsz olarak aksettirmek istediimiz
kanaatleri tespite alrken zerinde durmak mecburiyeti hasl olacak
bir noktay aydnlatmak isterim ki, o da; her halkrda, isabetli ve tak
dire lyk grlm icraatiyle birlikte buna aykr hareket ve hadiseler,
ancak kendi ahslarn alkadar etmekle beraber aklanmas bize d
meyen kusurlar varsa bile buna mukabil cesur, vatanperver ve hrri
yet kahraman gibi stn vasflara sahip yksek bir kumandan hakknda
herhangi bir cihetten ahs kanaat izharnda hi bir vehile cretyap ola
mayacamz keyfiyetidir.
Bence nemli olan bu hususu bylece kaydettikten sonra maksadn
izahna geelim:
uras muhakkaktr ki; Enver Paa, Bakumandan Vekili ve ayn za
manda Harbiye Nazr bulunmalar sfayle Birinci Dnya Harbinde,
genel bakmdan idare ve mesuliyetini omuzlarnda tam olduklar
Osmanl Devle hudutlar iinde cereyan eden muharebe vaziyetlerine
tamamen vkf ve bu meyanda Hicaz Sefer Kuvvetler Kumandanl
emrindeki cephenin de o gnlerdeki durumu hakknda esasl bilgiye
sahip bulunmalar gerektii hususunda tereddt caiz olamayaca ga
yet tabidir.
Halbuki, bu cephenin o sra nasl bir mahiyet arzettii, yani, bozuk
dzen ve atisi mitsiz bir halde bulunduu, Mustafa Kemal Paann
am'a muvasalatlarnda, harita zerinde yapm olduklar pek basit
bir inceleme sonunda anlalmt.
doru ilerlemi ve mmtaz misafirlerini, kendilerine has byk bir ne

zaketle karlayarak ieriye almlard.
kinci Merutiyetin ilnna tesadf eden 1324 (1908) ylnda Selanik'
te ve Cemal Paann kurmay binba, Kemal Paann da kurmay kola
as rtbesiyle maiyet miri erknharbiyesinde bulunmu olduklar
tarihten beri arkadalklar devam eden bu iki deerli kumandan, bu
suretle am'n Damasks Palas salonunda kar karya gelmi bulunu
yorlard.
O gn vukubulan bu karlkl ziyaretin, dostane ve gayet samim
bir hava iinde cereyan ettii, her ikisinin salondan gleryzle ve pek
neeli km olmalarndan anlalyordu.
Bylece koridorda vedalap ayrldktan sonra refakatte bulunan
lar tarafndan otel kapsna kadar uurlanan Cemal Paa, geldikleri gi
bi yine mkellef arabasiyle kararghna avdet buyurmulard.
Cemal Paa'nn, byle aaal ve debdebeli surette umum cadde
den ayr bir sokak iinde bulunan Damasks Palas Oteline gelip git
mesi, haricen dikkatini ekmekten hal kalmamtr. nk; o tarihe ka
dar ve belki de ondan sonra umum caddelerden hi ayrlmam olan
Cemal Paann Damasks Palas sokana sapmas, bu otelde bulunan
ahsn kim olduu ve kolay kolay bu otele gelmesine ihtimal verilmeyen
Comal Paa tarafndan kimin ziyaret edildii konusu, halk zerinde me
rak ve hayret uyandrarak bunun kim olduunu renmek arzusu gs
terildii mahede olunmutu.
am'da kalnd mddete, Cemal Paann arzular zerine bir
le ve akam yemeklerine husus olarak davetli bulunan Mustafa Ke
mal Paa, ilk akam yemeine, maiyetinde bulunanlardan birini refa
katine alarak gitmilerdi.
Ayn ekilde davetli bulunduu gnlerin birinde le yemeine gi
derlerken beni de gtrmlerdi.
Merhum Cemal Paann ikametgh, etraf demir parmaklklarla
evrili, olduka geni ve batan baa nadide ieklerle dolu ve bol su-
lariyle elle manzaras arzeden - sanat abidesi - mermer havuzlu
bir bahe iinde bulunuyordu.
Kk bir saray modelinden fark olmayan bina dahilinde yerlere
Gorili ve ksmen de duvarlar kaplayan ok kymetli hallardan maada
Girmal koltuk takmlariyle deli, gzleri kamatran byk salonun ih
tiamn, burada lykiyle tasvire imkn gremiyorum.
Salonda biraz istirahatten sonra yemek odasna geilerek sofraya
oturulmutu.
Orta byklkte ve zeri yalnz bir iekli vazo ile sslenmi vazi-
yotte sade ve tamamen husus olarak hazrlanm olan masada, sofray
dolduran iki deerli komutanla benden baka kimse bulunmuyordu.
Yemeklerin hazrlanmasnda gsterilen itina ve pek enfes oluu ko
nusunda bir ey sylemee hacet grmemekle beraber, her birinin ayr
vo birbirinden stn nefaseti yannda, ok temiz ve beyaz elbiseleriyle
ATATRK'N HATIRA DEFTER 10J
d) 7 nci Yldrm Ordusu kumandanl konusunda, bu grevin

kaytsz ve artsz kabul edilip edilmeyecei eklindeki garabet arzeden
teklifi,
e) Sz geen ordu kumandanlndan istifaen ayrlan Mustafa
Kemal'in, Halep'ten stanbul'a giderlerken her biri ayr ayr mazeretli
olarak beraberlerinde gtrm olduklar maiyetleri hakknda, bir ordu
kumandanna kar hi bir ynden yakk almayacak olan istihzah ma
hiyetindeki muamelenin tatbik edilmi olmas, ( Enver Paa tarafndan
ifreli telle yaplm olan bu istihzaa, Mustafa Kemal'in kendi el yazla-
riyle vermi olduklar cevab havi olup, Yeni Sabah Gazetesinin 6 Ara
lk 1958 tarih ve 7097 sayl nshasnn nc sahifesinin ATATRK
stununda fotokopisi neredilmi olan mektup hakknda ileride tarafm
dan gerekli aklamada bulunulacaktr.).
f) Mustafa Kemalin, Yldrm Ordusu kumandanlna istifasndan
sonra stanbul'da kaldklar mddet zarfnda vaki temas ve hareketle
riyle yakndan ilgilenmeyi ihmal etmemi olmalar,
gibi hususlar, Enver Paa'nn Mustafa Kemal'e kar olan tavr ve mua
melelerinin mahiyetini gsterir birer canl misal tekil eder.
Birinci Dnya Harbinin sayl muzaffer kumandan hakknda reva
grlen bu eit muamelelerden baka Yldrm Ordusundan istifa ta
rihinden sonraya ait pasif durum icab mecburen stanbul'da kalmalar,
Enver Paa iin hi de hoa gidecek ahvalden olmad gibi, Mustafa
Kemal'in, kendisine geni yetkili kumandanlk verilmedike rastgele
herhangi bir vazifeyi kabul etmemek hususundaki kesin karar kar
snda stanbul'daki ikametlerinin daha ziyade uzamas da keza, Enver
Paann huzurunu karmasna balca sebep tekil eden olaylardand.
Nihayet, kendileri iin daim znt ve vesvese konusu olan bu
duruma bir son vermeyi dnen Enver Paa, - ileride teferruatiyle
aklanaca zere - hi de isabetli saylmayacak bir teebbste bu
lunmaktan kendilerini alamamlardr ki o da; ahsen yaptklar m
racaat neticesinde, devrin padiah tarafndan dorudan doruya ve
bilhassa istifaen ayrlm olduklar 7 nci Yldrm Ordusu kumandan
lna tekrar tayin ettirmek suretiyle Mustafa Kemal'in stanbul'dan
uzaklatrlmas keyfiyetidir ki bunun da; bu bahiste temas etmek iste
diimiz mnasebetlerin iyz hakknda kfi derecede kanaat husulne
yardm edecei phesizdir.
Biraz yukarda (d) fkrasnda ksaca kaydettiimiz bahsin, burada
anlattklarmzla ilgisi bulunan bir noktasn ele alarak zerinde durdu
umuz ksmlara eklemek suretiyle bu konuyu tamamlamak isterim.
Mustafa Kemal Paa'nn, 2 nci Ordu kumandanl srasnda En
ver Paadan gelen ifreli bir telde, yeniden tekil olunacak 7 nci Yl
drm Ordusu kumandanln bilkaydart kabul edip etmeyecei
kendilerinden sorulmutu.
Mustafa Kemal ifreli emri alnca, dikkatini eken bu teklifte, gizli
bir maksat bulunduunu anlam ve fakat o an iin zerinde durulma-
Mustafa Kemal'in bu husustaki kanaatleri, bu bahsimizin sonlarn

da kendi ifadelerine dayanarak nakledeceim bir fkra delletiyle de
daha etrafl bir ekilde tezahr edecektir.
Binaenaleyh, bu durumda olan bir cepheye, her sahadaki zafer
leriyle temayz etmi bir kumandann tayini dnlmek bile gerek
mezken, bu yolda karar ittihaz ve tatbikine geilmesinin, ancak, Mustafa
Kemal'in yksek ahslarn glgelemek ve daha dorusu O'nu har
camak gibi bir gaye takip olunmasndan ileri geldii kolayca anlalr.
ite, durumu inceledikten sonra tamamen hissi olarak yapldna
phesi olmayan bu tayin iine kar Mustafa Kemal de, - yukarda
akland zere - bahis konusu kumandanl kabul edemiyeceine
dair olan mukabil kararlarn, kesin bir ifade ile Enver Paa'ya bildir
milerdi.
Bu vesile ile u noktay da ilveten kaydetmek isterim ki; ebediyete
intikal eylemi olmalar hasebiyle her ikisi de rahmetle anlmaa deer
bu mmtaz kumandanlar arasnda hi bir zaman karlkl ve przsz
denebilecek bir mnasebet ve samimiyet asla teesss etmi deildir.
Bu hal; Selnik'te, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin teekkl tarih
lerinden balayarak, birlikte bulunmu olduklar Trablusgarp ve daha
sonralar da muhtelif sahalarda cereyan eden hadiseler delletiyle bir
hakikat olarak tecelli eder.
Bunun balca sebeplerini de, Enver Paann, dorudan doruya,
Mustafa Kemal'i - ak manasiyle - kendisine rakip addetmesi ve O'nu,
daim surette, bulunduklar muhitten uzaklatrmak maksadn gtm
olmasnda aramak lzmgelir ki, ortada bu kanaati teyit eden birok
hadiseler mevcut bulunmaktadr.
Bu konuda sadece benim bildiklerimden;
a) Mustafa Kemal, anakkale - Anafartalar zaferinden sonra 16.
Kolordu Kumandan olarak Edirne'den ark cephesine gnderilirken
Enver Paann, - yukarda bu bahse ait blmde aklanm olan -
szn yerine getirmemi olmas,
b) Mustafa Kemal'e, ordu kumandanl verilmesi bahis konusu
iken ve her halde bulunduklar kolordu kumandanlndan daha stn
bir mevki olmayan ve bilhassa, durumu itibariyle de ehemmiyetini bs
btn kaybederek ok kritik bir hale gelmi bulunan Hicaz Seferi Kuv
vetler Kumandanlna lyk grlmesi,
c) Kitabmzn 16 nc Kolordu Kumandanl bahsindeki 5 Knunu
evvel 1332 (1 Aralk 1916) tarihli hatralarnda yazl olduu zere Mus
tafa Kemal Paa, izinli olarak stanbul'a giden Ahmet izzet Paa'nm
yerine vekleten tayin edildikten sonra Enver Paa'dan ayrca gelen
ifreli bir tel emirde de; 2 nci Ordunun, sol cenahta yani Erzincan cep
hesinde bulunan 3 nc Ordu Kumandan Vehip Paa'dan direktif ala
ca bildirilmitir ki, bu suretle, ayn yetkiyi haiz Mustafa Kemal'in ya
paca ilerde dier bir ordu kumandanndan emir almak mevki ve
mecburiyetinde bulundurulmas,
mracaatnn, Mustafa Kemal Paa tarafndan reddedilmi olmas key

fiyeti, ortada her halde ok mhim olduuna phe edilemeyecek ve
bizim akl erdiremeyeceimiz bir takm siyas icap ve mill menfaatlerle
ilgili eitli sebeplerin mevcudiyetinden ileri gelmi olsa gerektir.
Her ne kadar bu yoldaki davrana yukarda bahis konusu etmi
olduumuz durum ve hadiselerin messir olabileceini hayal edenler
kabilirse de, Mustafa Kemal gibi memleket menfaatlerinden gayr hi
bir kaygs bulunmayan byk bir kumandann, o zamanki nazik durum
ve artlar iinde hislerine kaplarak bunlarn tesiri altnda kalaca asla
dnlmemek gerekir.
imdi, daha nceleri iaret ettiimiz gibi hadisatm evkiyle ve has
saten mevcut kanaatleri olduu ekilde ve cereyan tarzna gre akset
tirmek vazifesi vicdaniyesiyle temas mecburiyetinde kalnm olan bahis
konusu hususata burada son vererek esas mevzuumuza geelim:
Mustafa Kemal Paann Hicaz Kuvvei Seferiyesi kumandanln
kabul edemeyecei hakknda yapt mracaata kar Bakumandan
Vekilinden alman ifreli telde, kendilerinin esasen am'a hareket etmek
zere bulunduklarndan bahisle gelmelerine intizar olunmas cevabm
verdikleri yukar sahifelerde aklanmt.
Aradan birka gn getikten sonra nihayet bir gn leden nce
zel trenle ve olduka kalabalk maiyeti erkniyle birlikte am's gelen
Enver Paa iin tertiplenmi olan parlak karlama treni, o gnk yani,
yarm asr nceki canlliyle hl gzlerimin nndedir.
Enver Paann geleceini haber alan am halk, daha sabahn
erken saatlerinden itibaren istasyon civarm batan baa doldurmu
bulunuyordu.
ok yava bir seyirle gara giren trenin durmasiyle ve hemen btn
katar boyunca muhtelif noktalarda ve ayrca Enver Paa'nn bulunduk
lar vagon salon nnde kurbanlar kesilmi ve bu sra vagondan inen
ok gen ve o nispette yakkl Bakumandan Vekili, istasyonda yaplan
mutat merasimden sonra ikametlerine ayrlm bulunan am'n en gzel
ve bata gelen binalarndan Viktorya Oteline gitmilerdi.
Enver Paa'nn bu seyahatinin, esas itibariyle 4 nc Ordu sava cep
hesini tefti ve bu mnasebetle blgenin genel durumu hakknda tetkik
lerde bulunmak maksadiyle vaki olduu anlalm ve am'a gelileri
nin ertesi gn cephe gerisine kmlardr. Brssebi'ye kadar devam
eden bu seyahate, 4 nc Ordu Kumandan Cemal Paa ile birlikte Mus
tafa Kemal Paa da itirak etmilerdi.
Mustafa Kemal, Bakumandan Vekilinin gelmesine intizaren am'da
kaldklar mddet zarfndaki incelemeleri sonucunu ve ayn zamanda
kendileriyle birlikte 4 nc Ordu cephesine yapm olduklar seyahat m
nasebetiyle edindikleri intiba ve grlerini etrafl bir ekilde Enver Pa
aya anlatm ve netice itibariyle uhdesine verilmek istenilen ve Medi
ne cephesini tekil eden Hicaz Seferi Kuvvtler Kumandanln kabul
edemeyeceklerini sureti mnasebede tekrarlamlard.
smda fayda grmediklerinden, sz edilen kumandanl, ayn tabiri

kullanarak kabul ettiklerini ifreli telle derhal cevaplamlard.
ekil itibariyle ok garip olan teklifin iyzn sonradan pek iyi
anlayan Mustafa Kemal'in bu hususa ait kanaat ve mtalalar 7 nci
Yldrm Ordusu Kumandanl ( VIII. blm ) bahsinde etraflca ak
lanacaktr.
Mustafa Kemal'in, sz edilen teklife ait ifreli emri alnca derhal
muvafakat cevabn vermi olmalarna ramen mezkr kumandanla
tayin emri gnlerce gecikmiti.
Bu halden Paa ok sklm ve her geen gn, znts bir kat daha
artmt. Bunun tek sebebi de, hep, yukarda sraladm haksz olaylara
kyasla bahsi geen kumandanlk iinden, herhangi bir sebep yzn
den geri braklmak suretiyle vazgeilmesi gibi zc bir halin mey
dana gelmesine ihtimal verilmesinin yaratt endieden ileri gelmi bu
luyordu.
Yukarda akladm hadiselere buTada son verirken, stikll Sa
va tarihimizde zel yerini igal edecei muhakkak olan ve mahiyeti
itibariyle de nemi aikr bulunan bir teebbse burada temas etmek
mecburiyetiyle kar karya bulunmaktaym.
Drt yl devam ederek memleketi batan aa kasp kavuran, yz-
binlerden artakalan oluk ocuk, kadn ve erkek btn vatanda her
bakmdan tahamml g birok mahrumiyetlere katlanmak zorunda
brakan ve ayn zamanda ecdat yadigr geni vatan topraklarnn el
den kmasna sebep olan Birinci Cihan Harbinin elim ve hazin sonu
cunu hepimiz bilmekteyiz.
Bu durumun msebbip ve idarecilerini tekil eden ve bir taraftan
iktidardan uzaklarken dier cihetten de stanbul'da kalmalarn kendi
leri iin mahzurlu gren ve bu hususta acil tedbire mracaat etmedikleri
takdirde igal kuvvetleri eline geerek balarna gelecek felketi kolay
lkla anlayan skt Kabine erknnn, selmeti, yurt dna kmakta bul
duklar da malmdur.
Bunlardan says mahdut olan bazlarnn, mttefik Alman deniz kuv
vetlerine mensup bir tortipo ile ve Odesa yoliyle Berlin'e gittikleri ve
bunlar arasnda bulunan Enver Paann; Moskova'ya geerek Ruslarla
temas ve bir mddet orada kaldktan sonra bir yolunu bulup nce Ba
ku de toplanan ark Milletleri Kongresine itirak eyledii, daha sonra
da Kafkasya'ya gelerek Batum'dan nasl Anadolu'ya gemek teebb
snde bulunduu ve buna kar; drt yandan dman igaline uram
z vatann kurtarlmas iin binbir mklt ve mahrumiyetlere katlana
rak insanst gayret gsteren ve milleti uruna hayatn vakfetmi olan
Kumandan Mustafa Kemal'in de pek hakl olarak kendisine ne ekilde
cevap verdii, yine yakn ve iinde yaamakta olduumuz tarihin bilinen
hakikatlerindendir.
ite, memleketi felket uurumuna srklemi dk bir iktidarn
nemli ahsiyetlerinden Enver Paann bu uurda vaki teebbs ve
VII
KNC ORDU KUMANDANLII
Mustafa Kemal Paann, nceden tayin ve fakat kritik durumu se

bebiyle kabul etmedikleri Hicaz Kuvvei Seferiyesi Kumandanlndan
sonra Enver Paa tarafndan teklif olunan 2 nci Ordu Kumandanlna
muvafakatlar zerine am'dan ayrlm olduklarn bir evvelki ksmn
sonlarnda aklamtk.
Paa'nm, sz geen seyahatten Diyarbakr'a avdetlerine tesadf
eden 11 Mart 1917 tarihi sralarnda, Elaz'da bulunan 2 nci Ordu ka
rargh, yerinde kalmak suretiyle ve Ahmet izzet Paa kumandasnda
olarak Kafkas Ordular Grubu Karargh namn almtr.
Yine o sra, Silvan'da bulunmakta olan 16nc Kolordu karargh
da 2 nci Ordu Kararghn tekil etmek zere - merkez ittihaz olunan -
Diyarbakr'a naklolunmutu.
Paa, bu suretle ve ikinci defa Diyarbakr'a gelilerinde, bir md
det ehir iindeki bir evde kaldktan sonra Mardin kaps dnda ve
osenin sa taraf yamacnda bulunan ve Pamuk Kk namiyle an
lan binann, ayr ve kkle karlkl iki mtemiltiyle birlikte ikametgh
olarak tahsisini salamlar ve Yedinci Yldrm Ordusu Kumandanlna
tayin edilerek Diyarbakr'dan ayrldklar tarihe kadar - yaveriyle bir
likte - burada kalmlardr.
Sayn okuyucularmn msaadeleriyle burada bu noktaya temas
eden ahs bir olaydan bahsetmek isterim :
1942 ylnda Tekel Bamdr olarak Diyarbakr'da bulunduum
sralarda, Mustafa Kemal'in pek kymetli hayatndan bir ksmn geir
mi olduklar sz konusu kkn sakaf altnda sakl kalan birok hat
ralarn hayalen de olsa canlandrp yaatmak emeliyle, bilhassa gidip
grm ve her yerini gezmitim.
Mahedelerim sonunda; kadirinas ilgililer tarafndan esasa doku
nulmaksam ve sadelii muhafaza edilerek binada baz tadilt yaplmak
suretiyle ehir namna zelliinin korunmasna azam itina gsterildiini
takdirle karlayarak bundan pek byk sevin ve iftihar duyduumu
burada aklamay bir bor bilirim.
Bu ziyaretimin kymetli hatras olarak o zaman bizzat ekmi oldu
um ve kkn cepheden grnn gsteren bir fotoraf da bu m
nasebetle araya sktryorum.
Yukarda akland zere Mustafa Kemal Paa, 2 nci Ordu karar
ghn Diyarbakr'da tesis ve faaliyete getikten bir mddet sonra Nisan
1U6 ATATRK'N HATIRA DEFTER
Bu durum karsnda muhatabn hakl grmek mecburiyetinde ka

lan Bakumandan Vekili, Mustafa Kemal Paaya 2 nci Ordu Kumandan
ln teklif etmilerdi. Bunun zerine Mustafa Kemal 2 nci Ordunun,
Ahmet izzet Paa emrinde bulunduundan bahisle gstermi olduklar
tereddde kar Enver Paann; 2 nci Ordu ile Erzincan cephesinde bu
lunan 3 nc Ordunun ( Kafkas Ordular Grubu ) haline getirilerek Ah
met zzet Paann bu grup kumandanlna tayini tasarlanmakta oldu
una dair yaptklar aklamadan sonra Mustafa Kemal Paa da, teklif
olunan kumandanl memnuniyetle kabul edeceklerini Enver Paa'ya
bildirmilerdi.
Bakumandan Vekili ile aralarnda bu suretle hasl olan mutabakat
zerine am'dan ayrlan Mustafa Kemal, tekrar Diyarbakr'a ve fakat
bu defa Ordu Kumandan olarak avdet etmilerdi.
imdi buraya, bu bahsimizle ilgili bulunan ve biraz yukarda iaret
etmi olduumuz bir fkrann ilavesine lzum grmekteyim;
Gazi Mustafa Kemal Paann; 1926 ylnda Hakimiyeti Milliye gaze
tesinde neredilmek zere yaknlarndan sayn Falih Rfk Atay'a anla
tarak not ettirdikleri baz hatralar meyannda yukarda izah ettiim
kumandanlk bahsine de ksaca temas eylemi olduklar, Falih Rfk
Atay'm bu konudaki eserinde yazldr.
Bu itibarla, mevzu bakmndan birbiriyle mevcut alkalarn nazara
alarak ( durumu, Gazi hazretlerinin lisanndan zevkle ve daha iyi ta-
kibedebilmek dncesiyle) aynen buraya naklini uygun buldum.
yle k i:
Sayn Falih Rfk Ataym, 1955 ylnda (Sel Yaynlar 6. Kitap)
seri neriyatndan Atatrk'n Bana Anlattklar namndaki eseri
nin Son Vazife blmnde; Kemal Paann, 1918 yl Ekim sonlarn
da Osmanl Devletinin de dahil bulunduu mttefik ve fakat malp
devletlerce kabul mecburiyetinde kalnm olan mtarekeyi mteakip
Adana'da Yldrm Ordular Grubu Kumandanlna tayini srasnda,
kumandasn deruhte buyurduklar kuvvetler meyannda Hicaz Kuvvei
Seferiyesinden bahsederlerken ; Bir tarihte bunun kumandanlna ta
yin edilmiken kabul etmeyerek am'dan dnm olduunu ve bu Kuv
vei Seferiye ile M aan1 kuvvetini hi de hesaba katmay dnmedi
ini, nk onlarn zaten esarete mahkm olduklarn iki sene evvel Ce
mal ve Enver Paa'lara anlatm bulunduu... hatras nakledilmekte
dir.
ite Mustafa Kemal'in, olay tarihinden yllar sonras u birka satrla
ksaca temas buyurmu olduklar Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandan
l safhas, yukarda tafsiltiyle akland ekilde cereyan etmi bu
lunmaktadr.
1 Halen rdn devleti hudutlar iinde ve Akabe'nin ortalama yz kilometre kadar kuzey dou
sunda bir kasabadr.
Yaznn Trke harflerle metni:
kinci Orduy- Hmyn Kumandanl

Canib-i lisine
Ehl-i ilme iltifat hasb olur yezdan iin

Muktezay- me-i tebcildir insan iin
Mazhar olmu olduum asr- eltafm heman
kr vacip oldu Pa'm grdm ihsan iin
Nefsimi tezkiyyeden vareste, ciz, Tahir'im
Pek byk l huzra gelmiim kran iin.
Diyarbekir : 29 Nisan 1333/1917

Edda Lice Mfts
Mehmet Tahir
( Mhr)
ten gelen bir arzunun eseri olduuna phe edilemeyecek kadar

samim bir ifade ile kaleme alnm olan yukardaki yaznn ehemmiyet
ve mana bakmndan tad kymet derecesi, her halde izahtan vares
te olsa gerektir.
Paa'ya taallk eden ve her biri kendi alan ve konusunda ayr ayr
birer stnlk tekil eden hatralarnn nem ve zelliini daima muha
faza edeceine asla phe edilemez.
imdi, ehemmiyetle kayda deer baka bir hatras iin bu sahife-
lerde yer ayrmay bir vazife olarak kabul ve sonsuz eref telkki ederim.
Ancak, burada bahsedeceim hatrann izahndan nce, bu olay
hazrlayan durumu aklamak da, Paa'ya ait zelliklerden birine temas
edilmi olmak bakmndan faydal olacaktr.
Mustafa Kemal, ordunun belli bal ihtiyac olan iae meselesine
pek fazla nem verir ve bu husus, bata nazara alnmas gereken asker
tedbirlerinden birini tekil ederdi.
Paa, bahis konusu iin tam olarak yerine getirilmesini salamak
maksadiyle bir taraftan da, bulunduu blge dahilinde mevcut mlk
mirleri lzum grdke bir araya toplayarak meseleyi mzakere ve
ittihaz gereken tedbir ve kararlan onlarla mtereken ve zamannda
alm bulunurlard.
Nitekim, 2 nci Ordu kumandan vekletinde bulunduu sralarda,
bu maksatla baz valileri ordu merkezine celbetmilerdi.
Bu konu ile ok yakndan ilgili bir noktay da bu vesileyle burada
kaydetmek isterim :
Mustafa Kemal, 2 nci Ordu blgesinin iae durumunu pek iyi bil
dikleri iin am'dan Diyarbakr'a avdetleri srasnda, refakatlerinde bu
lunan zevattan Binba Fuat Bey'i ( merhum Bulca) Ordu Murahhas
olarak Halep'te brakmlard.
1917 nihayetlerinde, refakatlerinde Erknharbiyesinden Reis zzettin

( merhum allar) ve Harekt ubesi Mdr Binba emsettin ( e
ner ) beylerle bir iki mlhak subay olduu halde, eskiden 2 nci Ordunun
ve o tarihte ise 4 nc Kolordunun karargh merkezi olan Sekerat'a gide
rek bu blgede ismet Bey ( sayn nn) kumandasnda bulunan mez
kr kolordu ktaatn tefti etmilerdi.
Bu mey anda, 2 nci Ordu'ya bal ve merhum Cafer Tayyar ( Eil
mez ) Paa kumandasndaki kolorduya da uramlard.
Mteakiben, Kafkas Ordular Grubu kararghnn bulunduu El
z'a giderek burada da kumandan Ahmet zzet Paa'y ziyaret ve ken
dileriyle cephe durumu hakknda gerekli temasta bulunduktan sonra
Diyarbakr'a avdet etmilerdi.
O tarihlerde, genellikle zerinde durulacak herhangi bir hadise bu
lunmamasndan faydalanarak bu arada Mustafa Kemal'e ait baz hatra
lardan bahsedelim :
nce; mana ve mahiyeti itibariyle ok nemli grdm bir yaz
kliesini, aslndan aynen aaya der ve bu suretle o byk insann
ayr deer tayan zelliklerinden birine temas etmeyi vazife bilirim.
Mustafa Kemal'in 2 nci Ordu kumandan olarak Diyarbakr'da bu
lunduklar zamana ait olan bu yaz, kendilerinin mstesna ve her ynden
stn meziyetlerine delil saylacak nadir vesikalardan biri olduuna
phe yoktur.
Ayn zamanda ilme olan derin alkalar ve ilim ehline kar gs
terdikleri iltifat ve ihsannn canl rneini tekil etmesi bakmndan da
byk bir kymet tad aikrdr.
Mustafa Kemal Paa, ulema ve eraftan kendilerini ziyarete gelen
leri, kelimenin tam manasiyle her zaman hsn kabul gstererek onlarla
eitli konular zerinde grrlerken din bahislere de temas ile ok
samim musahabede bulunurlar ve ziyaretileri, yanlarndan byk bir
ferahlk ve kalpleri huzur iinde ayrlrlard.
Bunlar arasnda, Paa'ya kar sonsuz hrmet ve muhabbeti olan
ilim adamlarndan Diyarbakr'a bal Lice ilesi mfts Mehmet Tahir
adndaki zat, vilyet merkezine her geliinde hi bir zaman Paa'y zi
yaret frsatn karmazlard.
Bu zatn, yine bir gn Kumandan makamnda ziyareti srasnda,
kendileri iin nceden hazrlayp takdim ettikleri manzum yaz, Paa'y
ok memnun ve mtehassis eylemiti.
Bu konu mnasebetiyle ve aradan yarm asrlk olduka uzun bir
zaman getikten sonra adn yadetmekle bahtiyarlk duyduum yaz sa
hibi zat, tahminime gre her halde Hakkn rahmetine kavumu olaca
ndan bu vesileyle Cenab Haktan ruhuna mafiret dilerim.
Bahsettiim ve Mehmet Tahir mhrn tayan Arap harfli yaz
aynen udur:
ATATRK'N HATIRA DEFTER m
imalt yalnz Diyarbakr'a mahsus olup adna ruh tesmiye edilen

ve krmz, yeil, meneke gibi eitli renklerdeki merubat ve muhtelif
erezlerle donatlm bulunuyordu.
Bfeye ayr bir hususiyet ve nee veren ve sertlii nispetinde erba
bnca lezzet ve tadna doyum olmayan bu ikilerden bilhassa krmz
olan, hi aka gtrmez ve kendini idare edemeyip biraz fazla karan
kimseyi derhal ve cin gibi arpmas bir olurdu.
Burada, antrparantez, Paann bir jestinden bahsetmek isterim:
Mustafa Kemal, ok makbul bir armaan yerini tutan bu merubat
tan, o zamann tabirince binlik ad verilen iki buuk kilo istiap hacmin
deki ielerle ve zel surette yaptrlan ufak sandklar iinde zamann
sadrazam merhum Talt Paa ile Bakumandan Vekili Enver Paa iin
hediye olarak hazrlatm ve bu ie yaver merhum Cevat Abbas Bey'i
memur ederek stanbul'a gndermilerdi.
Buna mukabil, Enver Paa da Mustafa Kemal'e byk bir sandk
dolusu sigara ile Hereke mamlt iki top elbiselik haki kuma gnder
mek suretiyle karlkta bulunmulard.
imdi, esas konumuza devam edelim:
Byle vaziyetlerde Paa, nce bfeyi atktan sonra misafirleriyle
yakndan ve daima ayakta megul olur ve davetliler de kendisine uya
rak oturmazlard.
Dier taraftan arzu edenler, ilk al mteakip serbest olan bfe
den istedikleri gibi faydalanrlard.
O geceki ziyafet de bylece ve neeli geen saatler ve samim bir
hava iinde devam ediyordu.
Her zaman olduu gibi duruma daima hkim olan ve ayn zaman
da ev sahibi bulunmalar hasebiyle her ahsa kar ayr ayr alka ve
iltifatta bulunan Paann eitli konulardaki konumalarn byk bir
ilgi ile izleyen davetlilerden, fevkalde mtehassis olan Bitlis valisi mer
hum Memduh Bey bir ara, anl zaferleriyle dolu ve kahramanlk vasfn
kazanm olduklar anakkale muharebelerine ait bir hatra nakletmek
ltfunda bulunmalarn Mustafa Kemal'den bilhassa rica etmilerdi.
Paa, bu teklifi memnuniyetle kabul etmi ve anakkale savalar
nn hemen her safhas kendileri iin hatralarla dolu olduuna iaret
buyurduktan sonra bunlarn o anda hatrladklar ve kendilerince pek
enteresan addettikleri bir tanesini anlatmaya balamlard.
Tam bu sra ve Paa henz sze balamadan ortal derin bir skt
kaplam ve btn nazarlar kendilerine tevcih edilmi bulunuyordu.
imdi, buraya nakledeceim hatra, aziz Atamzn hazin ve ebed
ziyamdan sonra yaknlar tarafndan kaleme alnan baz eserlerde ya
ynlanm olduu iin birok kimselerin bilgisi bulunduuna phe etmi
yorum.
Ancak, vaktiyle ve bundan yarm asr nce Mustafa Kemal'in kendi
lisanlarndan ilk defa iitmi olduum ayn hatray burada tekrarlamak
tan maksadm; kitabmzn 16nc Kolordu Kumandanl ksmnda (IV.
Bylelikle Paa, daha ordu merkezine gelip ie balamadan nce

ve yan yolda iken bu tedbirin alnmasna lzum grmlerdi.
Bu suretle, ordunun iae ihtiyacn temin iiyle grevlendirilmi olan
merhum Bulca da, bu vazifesini ifa hususunda gereken faaliyet ve te
ebbslerde bulunmak zere bir sre Halep'te kalmlard.
ite, 2 nci Ordu kumandanlna fiilen baladktan ve cephe dahi
linde de ksa bir mddet devam eden tetkik seyahatinden sonra, her ey
den stn grerek zerinde nemle durduklar ordunun iae meselesi
ni temin gayesiyle harekete geen Mustafa Kemal, mntka dahilinde
mevcut vali ve mutasarrflarn her birine ayr ayr tebligatta buluna
rak hepsini, Diyarbakr'a davet etmilerdi.
Bu ar zerine ksa bir sre iinde ordu karargh merkezine, gel
mi olan davetliler, Paann bakanlnda yaplan toplantlara katla
rak konu zerinde birka gn devam eden grmeler neticesinde, ge
rekli kararlar alnm ve nihayet mlk mirlerin grevleri bana avdet
leri zaman gelmi bulunuyordu.
Bu mnasebetle bir noktay aydnlatmak isterim:
Bahis mevzuu toplantlarda bulunmu olan vali ve mutasarrflarn,
mzakereler sonunda szbirliiyle edinmi olduklar intiba u merkez
deydi :
Mustafa Kemal, her eyden nce bir asker olmak itibariyle bu mes
lee ait bilgi ve ihtisaslar, pek tabi olarak zirvesine kadar ykselmi
olabilir.
Ancak, esas mesleinde geni bilgisi olan kumandann, mlk iler
de de tam vukuf sahibi bulunmalar, hayret ve takdirlerini mucip olmak
la birlikte bakanln yapm olduklar toplantlar idare hususundaki
basiret ve fevkaldelii ve ayrca, mzakerelerin cereyan srasndaki
teklif ve alnmas gereken tedbirlere mteallik direktiflerini de, balca
dikkat ve alkalarn eken mmtaz bir baar olarak vasflandrmlar -
dr.
Bu sebeplerle, asl meslekten yetimi olmalarna ramen ie ly-
kiyle nfuz edememi olmaktan doan zntlerini ve bu arada, kendi
leri iin pek faydal sonu veren bu toplantlardan dolay da Paa hak-
kmdaki duygularn daima muhafaza edeceklerini belirtmilerdir.
Mustafa Kemal, yukarda bahsi geen toplantlarn sona erdii g
nn akamnda, mzakerelere katlm olan zevat erefine bir veda zi
yafeti vermeyi tensip buyurmulard. Bu ziyafette ordu karargh er
knndan bazlar da bulunmutu.
nce, o geceki toplantya renk veren zelliklerden sz edelim :
Paa, bahsettiim ziyafete husus nem vererek tertibinde yakn ilgi
gstermilerdi.
Bu gibi zel ziyafetlerde bfeyi, davetlilerin bulunduu salonun va
ziyetine gre ya tam kar cepheye veya yan taraflardan birine ve ke
nara bitiik tarzda hazrlattrrlard.
O geceki tertip de byle olmu ve geni masann zeri, o yllarda
kendilerince yaplmas icabeden iin, daha nceleri tespit ve teklif edil

mi olduundan bahisle son tedbirin artk orduca ittihaz, gerektiini
sylemi olduu ve ordu kumandannn, vaziyete behemahal bir are
bulunmas hakkndaki srarna kar verdii cevapta:
ok nazik bir safhaya girmi olan durumun slah iin tek are
kaldn, bildirmesi zerine, bu arenin - byk bir mitle - ne olabi
leceine dair yaplan soruya da :
Temsil ettikleri emir ve kumanda grevini, btn yetkileriyle bir
likte kendisine devir ve teslim etmekten baka yaplacak bir i tasavvur
edemediini, aka beyan eylemesi muvacehesinde telfondan:
ok gelmez mi?
hitabiyle karlat ve bu konuda karlkl cereyan eden grmelerin
devam mddetince soukkanlln daima muhafaza etmi olan Mus
tafa Kemal'in son sz olarak:
Az gelir!
dediini ve bu kesin cevab verdikten sonra artk telefondan iittikleri
tek sesin, her halde biraz serte yerine konmu olan reseptrn husule
getirdii maden sadadan ibaret bulunduunu ok ak ve kendilerine
has tatl bir ifadeyle anlatmlard.
Davetlilerin tam bir skn iinde ve merakla dinledikleri bu hatra,
Paann tok ve heyecanl szleriyle sona erdii zaman, ayn heyecan
kat kat fazlasiyle duyan vali merhum Memduh Bey'in daha ziyade sabr
ve tahamml gsteremeyip Mustafa Kemal'in son sz zerine hemen
kadehini eline alarak ok samim bir ifade ve pek heyecanl haliyle:
Paam, Paam! Sizin bindiiniz atn zahmesi olaym!
demesi ve arkasndan da kendi ivesiyle:
Anafortalar kahramannn shhatine!
szn ilve etmesi zerine btn kadehler Mustafa Kemal erefine kal
drlmt.
imde elan derin izleri bulunan ve hi bir zaman unutamadm ve
unutamayacam bu lmez sahneyi hatrladka o gnn heyecann h
l hissetmekten kendimi alamam.
Burada nemle dikkate ayan olan nokta, bir valinin bu derece has
sas hareket ve mahviyet gstermesi, kolay kolay izah mmkn olaylar
dan olmasa gerektir.
O zatta, bu feveran bir volkan halinde yaratan ve ona o anda bu
ilham veren kuvvet, hi phe yok ki, Mustafa Kemal'in kudretli ifade
ve mstesna kabiliyetiyle muhataplar zerinde husule getirdii sihr-i
hell1 diyebileceim tesirin tabi neticesinden baka bir ey olamazd.
ite, kitabmzn ba tarafnda ve Bitlis'in dmandan geri alnmas
bahsinde anlattmz gibi, nceleri tamamen muarz bir vaziyet takn
m olan bu vali, ok ksa bir mddet zarfnda Mustafa Kemal'i tam ma-
1 iir ve gzel sz syleme gibi insan balayan sanat ki bylesine sihr-l hell derler.
F. 8
blm) ve Paa'ya ait hatralarn nakli mnasebetiyle yaptm akla

ma srasnda, kendilerine tekrar temas edeceime iaret etmi olduum
Bitlis valisi Memduh Bey'in mahaza, Paa'ya kar olan ball dere
cesini tebarz ettirmek gayesine matuftur ve bilhassa, meselenin cereyan
tarz bakmndan burada mevzubahsetmek lzumunu duymaktaym.
Hatra; anakkale mdafaasna memur 5 inci Ordu Kumandan Ma
real Liman von Sanders ile 19 uncu Frka Kumandan Erknharp Kay
makam ( kurmay yarbay ) Mustafa Kemal arasnda geen mnakaal
bir telefon grmesine mtaalliktir.
Hafzamda kaldna gre o gnk durumu Paa, aa yukar y
le izah buyurmulard;
Anafartalar muharebelerinin ilk gnlerindeyiz.
Mustafa Kemal, kumandan bulunduu 19 uncu Frka ile Arburnu
cephesinde, gnn cidd ve en iddetli savan yaparak bir kar topra
elden karmamak bahasna ve ate hattnda arpmaktadr.
Dier taraftan da dman,, ksmen igali altnda bulundurduu
Conkbayr'na kar hareketine iddetle devam etmiktedir.
Daha nceleri bu blgeye gnderilmi olan ve fakat kendi kuman
das dnda bulunan kuvvetlerin iyi idare edilmemesi yznden baar
salanamayarak tamamen elden kmak tehlikesine maruz kalan Conk-
bayr'nn bu elm manzarasn nazara alan Mustafa Kemal, dmann
bu cepheyi takviye maksadiyle yapaca yeni ihra hareketi karsnda,
daha vahim bir durum hasl olmasn nlemek amaciyle keyfiyeti der
hal st makama bildirerek ordunun dikkat ve alkasn celp ile gerekli
teklifte bulunmulard.
Vaziyetin ihmale asla msaadesi olmad iin alnacak kararlarn
en az saat meselesi addedilerek tedbir hususunda ona gre istical gs
terilmesi gerekirken, yaptklar teklifin sktla karlandn gren Paa,
dncelerini tekrarlam olmalarna ramen yine de ehemmiyet veril
memiti.
Nihayet, Mustafa Kemal'in bu uyarmalarndan ok ksa bir sre
getikten ve ancak, zerinde nem ve srarla durduklar vaziyetin mey
dana gelmi olmasndan sonra ordu harekete gemi bulunuyor.
Bu vaziyet zerine tela den ordu kumandan Liman von San
ders, Mustafa Kemal'i derhal telefon bana davet ederek ordu erkn-
harbiye reisi (eski zmir valisi merhum General Kzm Dirik) aracliyle
yaptklar muhaverede; durum hakknda kendilerinden izahat istenilmi
olmakla birlikte dmann vaki teebbsne mukabil ne gibi bir tedbir
dnldnn sorulmu olduunu ve buna kar Mustafa Kemal'in:
Vaziyetin ok ciddi olup zaten er ge bu ekli alacan daha
evvelden kestirerek keyfiyeti orduya bildirmi bulunduu, cevabn ver
diini ve telefonda tedbir bahsine tekrar temas edilmesi zerine yine
Mustafa Kemal'in;
Meydana gelen messif durum karsnda kumanda mevkiinin
ne dndn ve ne gibi bir karara varacan bilmemekle beraber
ATATRK'N HATIRA DEFTER 1X5
Mustafa Kemal zel hayatnda, yaknndakilere kar ok msait ve

msamahal davranrlard.
O derecede ki; sanki, teklif ve tekellften ar iki arkada arasn
daki samimiyete benzer ifade tarziyle konuur ve bu stn ak kalpli
lii, yakn olanlarn, her defasnda candan artan bir istekle kendilerine
daha ziyade balanmalarna pek gzel bir vesile olurdu.
Paann daim surette yanlarnda kalmakla grevli bulunanlar, ken
dileri iin ayr olarak hazrlanan yemeklerden, sofralarna katlmak su
retiyle birlikte yer ve beraber bulunulduu yllar boyunca yemek mas
raf diye bir ey dnlmezdi.
arkta bulunduklar sralarda, bilhassa Silvan ve Diyarbakr'n yaz
aylarndaki hatr saylr scakl dolaysiyle le ve hatta akam ye
mei zamanlarnda sofraya oturulurken kendileriyle birlikte ceketlerimi
zin karlmasna msaade ederek ayr bir serbestiyet vermek suretiyle
byk ltfkrlk gsterirlerdi.
Serviste acele edilmez, yemek fasl hemen hemen iki saate yakn
ve bazan daha fazla bir mddet devam ederdi.
Yemekten sonra kahvelerin iilmesi srasnda sohbet balar, Selanik
ve daha baka yerlere ait eski hatralarn anlatarak kendisini zevkle
dinleyenleri hayran brakrlard.
ou zaman da tarih ve saireden bahis aarak bu arada bize ayr
ayr sualler tevcih eder, baz meselelerde mtala ister ve kanaat verici
cevap alamadklar takdirde o konuda kendileri gerekli aklamada bu-
lunulrlard.
Hi unutmam, bir gn, yakn mesai arkadam merhum Cevat Abbas
Bey, yukarda anlattm sofra sohbeti srasnda kendiliinden Melme-
tiyye tarikatndan bir bahis aarak Melmlik konusu zerinde baz m
talalarda bulunarak fikir dermeyan etmek hevesine kaplmt.
Fakat, her ne bahiste olursa olsun Mustafa Kemal'in karsnda ak
atlamayacandan, merhum bildii kadarn sylemek istedike Paa,
meseleyi biraz daha derinletirerek onu kolaylkla mat etmilerdi.
ok enteresan bulduklar bu hadiseyi Paa, sk sk tekrarlamak su
retiyle alay konusu yapmaktan pek ziyade holanrlard.
Ancak, bizlere kar gsterilen msamaha ve serbestiye ramen,
vazife anlarnda vakur ve daima cidd olan o byk insann hi de aka
gtrr taraf olmazd.
Bu mnasebetle, bamdan geen bir hadiseyi anlatmak isterim:
Mustafa Kemal'in 16 nc Kolordu kumandanl zamannda Silvan'da
bulunuyorduk.
Bir gn Paann, Bakumandanlk Vekletine ekilmek zere ha
zrlad ok nemli bir meseleye ait raporu ifre etmitim.
Ancak, raporun mhim ve acele olmas dolaysiyle telgrafhaneye
bizzat gidip ifrenin dorudan doruya stanbul'da bulunan umum ka
rargh merkezine ekilmesini temin iiyle de grevlendirilmi bulunu
yordum.
nasiyle anlayarak btn mevcudiyetiyle takdir ve o byk insana adeta

peresti edercesine ballk gstermekte gecikmemilerdir.
Uzun boyu ve geni omuz yapsiyle dikkati eken merhum valinin
aradan ok uzun sre getii iin nereli olduunu pek hatrlayamyaca-
m ama, ive itibariyle biraz tuhaf konuur ve tesadf onlar bir araya
getirdii zamanlarda Paa'ya sras dtke daima Anafartalar Kah
raman diye hitabetmekten pek byk bir zevk ve haz duyarlard.
Paa'nn, yukarya naklettiim hatrasiyle ilgili olarak burada, ge
mi bir hadiseye temas etmek lzum ve mecburiyetini hissetmi bulunu
yorum.
Bahis konusu hatrann son ksmlarnda; cephe durumunun slah
iin dnlen tek arenin ne olabileceine dair Alman generali tarafn
dan vaki soruya kar verdii cevapta Mustafa Kemal; anakkale m
dafaasna ait emir ve kumanda vazifesinin btn yetkileriyle birlikte
kendisine devredilmesini istemitir ki, sava srasnda ve bilhassa d
manla kar karya arprken, btn cesaretiyle hareket eden byle bir
celdet timsaline her halde pek ender rastlansa gerektir.
Bylece, anakkale'nin umum kumandanln hi perva etmeden
isteyen Erknharp Kaymakam Mustafa Kemal'in, ne garip tecellidir ki
ayn generalle halef - selef olarak karlamas mmkn olmutur.
O zamanlar, iinde bulunduumuz harbin ac malbiyetiyle sona
ermesini mteakip ve ordusuyla birlikte Suriye cephesinden ekilen
Mustafa Kemal Adana'ya gelmi bulunuyorlard.
Ekim 1918 ay sonlarna tesadf eden bu tarihlerde Grup Kuman
dan Mareal Liman von Sanders de Adana'da bulunuyordu.
Mustafa Kemal ileride aklayacamz zere, memleketi Almanya'
ya gitmek iin hazrlanan Mareal'dan grup kumandanln devir ve
teslim aldklar esnada marealle kar karya oturup kahve ierlerken
Paann, bilhassa, yukarda bahsettiimiz hatray zihinlerinden gei
rerek nasl muhakeme ve ne byk bir isabetle tahlil etmi olduklar ko
nusuna, kitabmzn VIII. blmn tekil eden Yedinci Yldrm
Ordusu Kumandanl bahsinde bilmnasebe temas etmek frsatn
elde etmeye alacam burada kaydetmek isterim.
2 nci Ordu olaylarna daha sonra devam edilmek zere, sras gel
miken Paa'ya ait hatralar serisinden biraz daha bahsedelim :
nce, Mustafa Kemal'in hususiyetlerinden ve terifat usul ve kaide
leriyle ilgili ve olduka merakl bir durumu arzetmek isterim :
Kumandan ziyarete gelenler - kim olursa olsun - evvel kar
lanr ve zel olarak hazrlanm bulunan intizar odasna alndktan son
ra Paa'ya malmat verilirdi.
Paa, ziyaretinin ahsna gre, ayaa kalkmas veya oturduu yer
de mi kabul etmesi gerektiini derhal kestirir ve ikisi ortas hallerde ye
rinden kalkp masasnn nne geer ve zaten ayakta imi gibi misafi
rini ylece karlayarak yer gsterir ve kendileri de makamna oturur
lard.
kumandan Halil Paa'nn haber alabilecei ve bylece mnderecatnn

bilinmesi ihtimali mevcut bulunduu dnlmemi olmasndan dolay
beni hayli tenkit etmilerdi.
Paann, ok nazik bir noktaya temas eden bu dncelerini takdir
etmek hayli g bir iti. Onun iin, durum karsnda susmaktan baka
are bulamadm, ama bu vaziyetten o derece mahup bir hale gelmitim
ki, sofrada bam nmden kaldramyor, etrafma bakamyor, lokma
lar boazmda diziliyor ve gzlerimin yaarmasna engel olmak iin di
lerimi skyordum.
Bununla beraber, durumdan Paann da cannn skld ve adeta
nedamet hissettii bariz bir ekilde anlalyordu. nk; o anda her za
manki neeli halinden eser kalmam ve sofray derin bir skt kapla
mt.
O gn, yemek sona erince her zamankinin aksine, kurmay bakan
msaade alarak ayrlm, biz de selm verip ekileceimiz sra Paa,
bana hitaben :
kr, kt kalem alarak gel!
buyurmulard.
Emirlerini yerine getirerek yanlarna geldiim zaman kendileri masa
banda idi. aretleri zerine oturdum ve dikte ettiklerini yazmaya ba
ladm.
Hatrmda kaldna gre bu yaz, cephe hakknda tmen kuman
danlarna tebli olunacak bir talimata aitti.
urasn nemle kaydetmek isterim ki, Paa, bahsettiim yaz es
nasnda, mahut ifre olayna hi temas etmemilerdi. Ve sanki byle bir
ey vaki olmamt.
yle sanyorum ki, biraz nce iaret ettiim gibi Mustafa Kemal,
yksek ahslarna has bir yumuaklkla dikte ettikleri ve esasnda pek
de acele ve nemli olmayan bu yaz iini, daha ziyade gnl almak iin
bahane etmilerdi ve kanaatimce bu muhakkakt. nk, her yemekten
sonra derhal istirahate ekilirlerdi ki, o gn bunu yapmam, istirahetini
yazdan sonraya brakmlard.
ite, - ebed uykusunda nur iinde yatsn - Mustafa Kemal'in ba
na verdikleri ilk ve son ders, bu olmutu.
imdi, Paa'nn, yukarda bahsettiim husus hallerinde bize kar
gsterdikleri msamaha ve serbestiye iaret etmekle beraber, bunun d
ndaki hareketlerimizde ok hassas bulunduumuzu ve mesel, kuman
danla gelen evrak alp kendilerine takdim edilirken her konu iin zet
arzetmek hususunda veya baka bir sebeple olsun yanlarna girdiimiz
zamanlarda btn varlmzla dikkat kesildiimizi, bu arada en ufak bir
kusur ilememee yine btn gcmzle gayret ettiimizi bilhassa be
lirtmek isterim.
ok heyecanl geen bu anlarmzn bile bizi en byk bir istekle
vazifeye sevkettiini, bu suretle o byk insana hizmetin, ne derece
zevkli dakikalar yaattn tarife imkn bulamam.
Paann bu emirleri zerine derhal telgrafhaneye giderek mdrle

grp meseleyi anlattm.
O zamanlar, yani harp yllarnda byle mhim ve acele ifrelerin
ba tarafna Dakika tehiri caiz deildir. veya Cezay mtekimdir.
yahut Saniye tehiri mucibi idamdr. gibi ak cmleler yazlmas usul
den olduu iin yukarda bahsettiim ifrede de bu zel iaretlerden
biri mevcut bulunuyordu.
Esasen, telgraf mdr bu iareti grnce mracaatmla alkalan-
makta gecikmeyerek Diyarbakr merkezinden yol aram, fakat oras ok
megul olduu iin bo hat bulunmad cevab verilmiti.
Hatrladma gre, muayyen bir iki telgraf merkezine daha yaplan
mracaatlardan da mspet bir netice alnamamt.
Nihayet, Badat telgraf merkezinden yol bulmak imkn hasl olmas
zerine bahis konusu ifrenin bu merkez vastasiyle transit olarak do
ruca Genel Karargha ekilmesini temin etmi ve muhabere memurunun
da makine banda faaliyete getiini grerek karargha gelmitim.
Paa, karargh binasnn bitiiindeki iki odal bir evde oturuyor
lar ve yemekler de bu evin aalk ve glgelik olan bahesinde yeniyor
du.
Her zamanki gibi o gn le yemeinde kurmay bakan merhum
izzettin ( allar ) ve kurmay yzba merhum Neet ( Bora) beylerle
yaver Cevat ve emir subay Hayati de vard.
Telgrafhaneden karargha dnmde, biraz nce yemee gidilmi
olduunu renince ben de oraya gittim. Kendimde, verilen vazifeyi ba
arm olmann gurur ve sevinci vard.
Sofra bana geldiim zaman yemee balanm olduunu grerek
her eyden evvel durumdan Kumandan haberdar etmek iin :
Paam, emriniz yerine getirilmi, ifrenin dorudan doruya ge
nel karargha ekilmesi temin edilmitir.
Dedim ve bir taraftan da iaretleri zerinde sofradaki yerime otur
dum.
Yemee henz balamamtm ki, Paa:
Anlat bakalm kr, bu ii nasl becerdin? buyurdular.
Ben, durumu olduu gibi izah ile hi bir yerde bo hat bulunama
dn ve nihayet Badat merkezi vastasiyle transit olarak ekilmesinin
temin edildiini anlatrken ve daha szm bitirmee vakit ve imkn
bulamadan :
Vay efendim, sen misin Badat merkezinden bahseden!
Hi byle ey olur mu? Bunun, ne gibi bir sonu hasl edeceini d
nmek yok mu?
Gibilerden hitaba maruz kalnca, durumu bir daha aklamak iste
dim. Fakat dinleyen kim? Paa, bir defa feveran etmiti.
Bu husustaki dnceleri de uydu:
Harp durumu sebebiyle mahall ordu emrinde bulunan Badat tel
graf merkezinden transit olarak geecek ifrelerden oradaki 6 nc Ordu
A TAT R K' N HATIRA DEFTER U t
nan bu binalara kale kapsndan girilir ve kapnn durumuna gre, d

caddeden gelirken i ksmn grnebilmesine imkn ycktur
Bu sebeple kapya yaklarken i ksm gremeyen ofr, kendisine
yol amak dncesiyle kornaya basmt.
O zamanlar, zaten Diyarbakr'da ordu kumandanna ait otomobil
den baka hi bir oto bulunmad iin koma sesi ieriden duyulunca
Paann geldii zannedilmi ve sratle seyreden otomobil kap iine
girer girmez, esasen hazr bulunan ordu bandosu harekete geerek
marlardan birini almaya balarken merasim ktas selm dur vazi
yetine gemi ve karargh mensuplar arasnda da sraya girmek iin
bir tel ve kaynama meydana gelmiti.
Daha, olduka geni olan kale kaps iinden meydanla kmadan
bandonun almaa balamasiyle durumun fecaatini anlamtm. Fakat,
ne yazk ki, bir defa ok yaydan km, olan olmutu.
Ancak, nlerinden otomobil geerken iin farkna varan bando dur
mu, selm ktas da rahat! vaziyetine gemiti.
Topluluun te banda duran otomobilden indikten sonra ilknce
kurmay bakan izzettin Bey'le ( merhum allar ) karlatm.
Glyorlard ve benim mahcup duruma derek ok zldm
farketmilerdi.
zr dileyecek oldum. Pek byk insaniyet gstererek :
Buna lzum yok, hayatta byle eyler olur,
demek suretiyle beni teselli ettiler.
Kendilerine Paa'mn emirleriyle geldiimi syledim.
Her ey hazrdr, teriflerini bekliyoruz,
dediler.
Bunun zerine, karargha mensup arkadalarn tebessmleri ara
snda ve fakat ok mahcup vaziyette oradan ayrlp kke giderek Pa-
a'ya gerekli bilgiyi verdim.
Kendileri de hazrlanm vaziyette olduklarndan hemen hareket
edildi.
Bykl ve olgunluu hasebiyle msamaha greceime gvene
rek bamdan geeni yolda gelirken Paa'ya anlattm.
O da, tpk merhum allar gibi glerek ve fakat alayl bir tarzda:
- Demek, merasim balangc yaplm oldu!
buyurdular.
Paam, korna sesinin byle bir hadiseye sebep olabileciini
ofr dnememi olduu gibi esasen kornann almasiyle Kale kap
sndan i ksma girmemiz bir oldu.
demek suretiyle kendimi mazur gstermek istememe kar da, mtebes-
sim bir ehre ile :
O kadar mhim deil, bu gibi vukuu ender halleri ho kar
lamak lzm.
buyurmulard.
O gn, karargh mensuplar arasnda ben ada birok arkada
Sras gelmiken bir iki hatrasna daha ksaca temas edelim:

Mustafa Kemal'in, harp yllarnda geen din bayramlarda, sabah
leyin hazrlanp tebrikleri kabul iin karargha gitmeden nce, o kutsal
gnlerimizde ana ve babamz bile aratmayan yce huzurlarnda sayg
ile muhterem ellerinden perek o gn kutlamak erefinin bizi en byk
bir huzur ve saadete kavuturduunu, yine burada tam manasiyle ifade
edebilmeme imkn tasavvur edemiyorum.
Dier bir hatra:
Her sahada olduundan baka az ok musikiye de aina olan Paa,
keyifli bulunduu ve neesi yerinde olduu zamanlarda, bestekr Asm
Bey'in:
Cn, rakibi handan edersin

Ben bnevay giryan edersin
arksn sylemekten byk zevk duyarlard.

Onun, byle etrafa enlik saan neeli ve ok samim halleri, g
renler iin ne byk mutluluk ve ne ho manzara tekil ederdi!...
Bu da, kendi bamdan geen baka bir hatra:
Mustafa Kemal'in, 2 nci Ordu kumandan olarak Diyarbakr'da bu
lunduklar zamana tesadf eden veldet1 veya clsu hmayun2
gibi resm gnlerden biri idi ki, o tarihlerde, Salih Bozok henz Paa'ya
iltihak etmemiti ve Cevat Abbas da izinli olarak stanbul'da bulunu
yordu.
Paa, ikametghlar olan Pamuk Kknden merasim iin ordu ka
rarghna gideceklerdi.
Her sabah mutatlan olduu zere zel berberi tarafndan tra edi
lerek o gne mahsus sair hazrlkla megul iken bir taraftan da karar
ghtaki durumu telefonla sormam emretmilerdi.
Derhal karargh bularak emir subay merhum Hayati Bey ile g
rtm. Oradaki hazrln tamamlandn ve Paa'nm gelmesinin bek
lendiini renerek neticeyi kendilerine arzettim. Buna kar aldm
emirde:
kr, henz vaktimiz var, otomobile atlayarak karargha git,
vaziyeti bizzat gr, hazrln tamamlanm olduu haberini getirdikten
sonra gideriz.
Buyurdular.
Bu emir gereince hemen otomobille hareket ettim.
Ordu karargh, hkmet dairelerinin bulunduu kale iindeki bina
larda idi. O zaman bu binalar boaltlarak ordu emrine verilmi bulu
nuyordu.
n ksm, geni kale duvar ile evrili ayr bir blm iinde bulu-
1 Padiahn doumu.
Z Padiahn tahta k.
b) Toplant ile ilgili dier konulardan birinci derecede nemli ola

n, Suriye'den yaplacak taarruzun hazrlklariyle alkal ksm idi. An
cak; bu blgenin hususiyeti ve ayn zamanda eitli sebepler dolcrysiyle
ok kritik durumda bulunmas gibi ahval karsnda bu cephe zerinde
de herhangi bir ileri hareketin mspet netice vermeyecei kanaatine
varlarak ona gre karar alnmtr. Binaenaleyh; birka ay gibi ksa
bir sre nce Mustafa Kemal'in Hicaz Seferi Kuvvetler Komutanl m
nasebetiyle am'a gittikleri sralarda Suriye'nin genel durumuna dair
edinmi olduklar esasl bilgiye istinaden toplant esnasndaki beyanat
ve mtalalarnn, bu cephe hakknda ittihaz edilmi olan kararn, uzun
tartmaya hacet kalmadan alnmas hususunda kfi derecede messir
olduuna phe edilemez.
c) Nihayet ve son olarak Irak cephesi zerinde yaplan mzakere
neticesinde; Ingiliz ordusunun igaline uram olan bu blgenin d
mandan kurtarlmas gayesiyle Irak'a kar asker harekta geilmesi
esas itibariyle kabul edilmi olmakla beraber bu hareketin, mevcut kuv
vetlerle baanlabilmesi mmkn olup olmayaca keyfiyetinin de, bal
ca ve dikkatle zerinde durulmas gereken bir konu tekil ettii ak
olarak mtala edilmitir.
Bylece devam ederek sona eren Halep toplantsn mteakip En
ver Paa stanbul'a ve dier kumandanlar ordu merkezlerine avdet eder
lerken 4 nc Ordu kumandan Cemal Paa da, Kafkas Ordular Grubu
kumandan Ahmet izzet Paa'y Gazze, Brssebi ve Sina cephelerini
gezdirmek ve bu suretle askeri durumu yakinen incelemesine frsat ve
imkn vermek zere kararghna davet ederek birlikte am'a gitmilerdir.
Enver Paann Halep'ten stanbul'a avdetinden sonra ve aradan
ok zaman gemeden yeni bir ordu tekiline lzum hasl olduu anla
lmt.
Ancak; harbin nc ylnda ve memleketin drt kesini kaplayan
geni hudut ve cepheler zerinde ve hatta Avrupa ktasnda bile sava
mak mecburiyetinde bulunan Osmanl ordular arasna, bir yenisinin
daha katlabilmesi pek de kolay ilerden deildi.
Bir taraftan bu imknszl mmkn klabilecek areler aranrken,
dier cihetten de mttefikimiz Almanlarn, bu konu ile ilgili olarak yap
tklar devaml tesir muvacehesinde nihayet ve dorudan doruya Irak
cephesine yneltilmesi dnlen askeri harekt salamaya matuf or
dunun, fiilen tekili teebbsne geilmesi bir emrivaki haline gelmi
bulunuyordu.
Nitekim, bu ordu ihtiyalar arasnda Erknharbiyei Umumiyece
ilk nce shhiye kadrosunun tamamlanmas ciheti nazara alnp, bu ga
ye ile ve hazrlk mahiyetinde baz ordulardan ve bu meyanda 2nci
Ordudan da belirli nispette doktor ayrlarak harekete hazr bulundurul
mas iin Bakumandanlk Vekletinden gerekli tebligat yaplmt.
unu da ayrca tebarz ettirmek isterim ki; bahis konusu olup son
radan kendi emir ve kumandas altna girecek olan bu orduya iltihak
mevcut olduu iin bunlardan halen hayatta olanlarn, bu aklamam

grecek olurlarsa hadiseyi kolaylkla hatrlayacaklarna eminim.
imdi, yukarda braktmz 2 nci Ordu bahsimize devam edelim.
Sene 1333 ( 1917 ) Mays a y :
Bu tarih; nemli hadiselerin vukuuna balang tekil ve bu itibarla

kayda deer hususiyeti haiz bulunmas bakmndan dikkati ekmee
lzum hissedilmitir.
Sz geen ay iinde Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver
Paann, ark ve Suriye cephelerinde icrasn tasarladklar mhim as
ker harekt hakknda ilgili kumandanlarca gerekli mzakerenin yap
larak bir neticeye balanmasn salamak amaciyle fiil surette teebbse
getiklerini grrz.
ilknce, Kafkas Ordular Grubu Kumandan Ahmet izzet ve 4 nc
Ordu Kumandan Bahriye Nazr Cemal paalarla ayr ayr ve hazrlk
mahiyetinde yaptklar temaslardan sonra bahis konusu cephelerde bu
lunan ordu kumandanlar ve erknharbiyesinin de itirakiyle durumun
toplu bir halde mzakere edilerek ona gre karara varlmasn lzumlu
grmlerdir.
Bu maksatla itimaa davet eylemi olduklar Ahmet izzet ve Cemal
paalarla birlikte 2 nci Ordu kumandan Mustafa Kemal ve Badat cep-
hesind bulunan 6 nc Ordu kumandan Halil ( Enver Paa'nn am cas)
paalar ve bu ordularn bir ksm erknharbiyesinin katlmasiyle Ha
lep'te mhim bir toplant yaplmt.
Yukarda bahsi geen ve yksek rtbeli kumandanlarn itirakiyle
ve Bakumandan Vekili Enver Paa'nn bakanlnda Halepte yaplm
olan toplantnn maksat ve gayesini ylece zetlemek mmkndr:
anakkale zaferinden sonra memleketimizin Kafkas, Irak ve Suriye
blgelerini ihtiva etmek zere bu cephelerde devam eden sava durumu
ayr ayr mzakere ve gerekli kararlarn alnmas hususlar, toplantnn
esasn tekil ediyordu:
a) nce Kafkas cephesi mzakere konusu edildi.
Bakumandanlk Vekleti genelkurmaynn istihbaratna nazaran:
Kafkas cephesinde savatmz Rus kuvvetlerinden mhim bir ksm
Avrupa cephesine sevkedilmek zere geriye ekilmitir. Bu durum kar
snda, byle bir frsattan azam istifade salanmas dnlebilirse de
bu cephede daha nceleri tecrbesi yaplm olan Sarkam taarruz te
ebbs ok ac ekilde sonulanm olmakla beraber, byle bir teeb
bsn yeniden tekrar iin her eyden evvel, Kafkas grubunu tekil eden
2 nci ve 3 nc ordularn mutlak surette takviyesi lzumuna ve bunun
ise, - hem kuvvet tedariki ve hem de o gn iin asla msait bulun
mayan umum sevklcey bakmndan - imknszlna binaen sz
geen cephe durumu sadece mzakere edilmek suretiyle yetinilerek bu
radaki ordularn savunma hallerinin devam uygun grlmtr.
ATATRK'N HATIRA DEFTER 12)
ok crccrip ey!
Diyerek hayretlerini izhar etmekten geri kalmam ve evvel, bu
lunduklar odaya vali beyi davet ve onunla mevzua dair yaptklar k
sa bir grmeden sonra tekrar salona avdetle mahiyet ve mndere-
catn gizlemeye lzum grmedikleri yeni kumandanlk teklifini sz ko
nusu ederek buna ait kanaatlerini orada hazr bulunanlara da akla
mlard t.
Paann grlerine nazaran :
Bu ite mutlak surette ve maksatl bir tertip bulunduuna iaretle
bu husustaki dncelerini anlatrlarken, dier taraftan da ve aradan
yani, ifreyi aldklarndan henz on onbe dakika bile gememiken
an olarak verdikleri kararla ve :
Byle teklife, bu yolda cevap yarar!
Szyle cizlerine hitabederek :
kr, yaz!
Emrini vermilerdi.
Paann, Bakumandanlk Vekletine hitaben dikte ettikleri cevap,
kat ve tpk alm olduklar ifre mahiyetinde ok ksa ve aynen u meal
de id i:
Teklif olunan Yldrm Ordusu kumandanln bilkaydart ka
bul ediyorum.
Bu cevab, hemen karargha gidip ifre ederek zata mahsus ia
retiyle ve aslna mutabakat da usulen ve bu husustaki yetkimizi kul
lanarak teyit olunduktan sonra doruca umum karargh merkezine
ekilmesini salamtm.
Bu ileri temin ve vali evine dnmde, neticeyi Paa'ya arzettiim
zaman kendilerini, mevzu hakkndaki dnce ve noktai nazarlar ze
rinde hl konumalarna devamla meselenin analiz ve hararetle m
nakaasn yaparken grmtm.
Bu gibi toplantlarda ev sahibi kim olursa olsun sz imtiyaz, daima
ve mnhasran Paa'ya ait olurdu.
Herhangi bir topluluk iinde, cevvl fikirli Mustafa Kemal, o centil
men hal ve tavrlariyle etrafndakileri hayran brakan szlerine bala
ynca halden ve bilhassa istikbale ait tahminlerinden bahis aarak ge
mi hadiselerin de hikyelerini anlatrlarken vaktin ve saatlerin nasl
getii anlalmazd.
Bilhassa, siyas durum ve dnyay ilgilendiren harp vaziyeti zerin
de ehemmiyetle durarak gnn ahval ve artlarna da temas ile genel
durumu tahlil ve tenkitlerde bulunmaktan hi bir zaman kendilerini ala
mazlard.
O byk adamn, mmtaz ahsiyetlerine mahsus ve Allah vergisi
diyebileceim tatl ivesi ve bilhassa ifade tarz, muhataplarnn kalpleri
ni istisnasz olarak teshire vesile olurdu.1
1 Bu tarihte erknharbiye reisi zzettin Bey zinli bulunuyordu.

etmek zere gnderilen birliklerin Halep'e nasl ve ne vaziyette gelmi

olduklar, Mustafa Kemal'in ileride bahsi geecek olan tarih raporla
rnda aka belirtilmi bulunmaktadr.
Binaenaleyh, yeniden tekil ve 7 nci Yldrm namn alacak olan
bu ordu ile Irak cephesindeki Halil Paa kumandasnda bulunan 6 nc
Ordunun birletirilerek Yldrm Ordular Grubu halinde bir Alman
generalinin emir ve kumandasna verilmesi kararlatrlm bulunuyordu.
Ancak, o zaman shhatine inanlabilir kaynaklardan alnan zel
haberlere nazaran, bidayette yalnz grup kumandannn Mareal Fal-
kenhayn olaca anlalm ve fakat tekili mutasavver ordu kumandanl
na kimin tayin edilecei belli olmamt.
Hatta, Mustafa Kemal Paa da, bu ordu kumandanlnn kendi uh
desine verileceine dair hi bir malmata sahip deillerdi.
Bununla beraber, durum bylece mphemiyet iinde devam eder
ken Paa, hemen her gn bir hissikablelvuku neticesi olarak bu orduya
kar alka gstermekten kendilerini olamyorlard.
ite, tam bu tarihlerde bir gece, Diyarbakr valisi Bedri1 Bey'in
evinde Mustafa Kemal erefine husus bir ziyafet verilmi bulunuyordu.
Ordu ve vilyet erknndan bazlarnn da davetli bulunduklar bu
ziyafetin devam srasnda, bir ara telgraf mvezziinin geldii haber ve
rilmiti.
Darya karak mvezziden aldm ve Bakumandan Vekili En
ver ak imzasn havi ifreli telin ayn zamanda zata mahsus ia
retini de tamas itibariyle ehemmiyeti anlalyordu.
Byle zel iareti ihtiva eden ifreleri dahi kumandana haber ver
meksizin amak yetkisinde bulunduumuz iin derhal karargha gidip
ifreyi aarak ziyafet yerine dndmde Paa'ya gizlice :
Bakumandanlk Vekletinden zata mahsus ifreli bir tel gel
diini arzetmi ve gerek bir ilgi ile :
Mhim mi?
Buyurmalarna kar:
ok mhim ve hayrl bir haber var Paam!
Cevabn vermekliim zerine hemen kendilerini takiben ziyafet sa
lonunun i ksmndaki odaya geerek takdim ettiim alm tel emri
byk bir ilgiyle okumaya balamlard.
ok ksa ve fakat mahiyeti bakmndan pek nemli olan ifreli tel
aynen u mealde id i:
Tekili derdest bulunan 7 nci Yldrm Ordusu kumandanln bi-
lkaydart kabul edip etmeyeceinizin acele i'ar.
Paa, tel emri gzden geirdikten sonra:1
1 Diyarbakr valiliinde uzun mddet bulunmu olan bu zat, istiklal Mcadelesini takip eden
yllarda ve pek iyi hatrladma gre 1926 -1 9 2 7 senelerinde zmir'de Halimaa arsnda
ve imdiki 854 sayl sokakta nkiaf irketi namna bir firmann sahibi olarak bulunmu
ve kendilerini o tarihlerde bu messesede ziyaret etmek frsatn bulmutum.
sna kmasna engel olacak tertiplere bavurulup bililtizam geri brakl

mak gayesiyle gayret sarfolunmas endiesinden ileri geliyordu..
Nitekim, ileride ve Yldrm Ordusu kumandanl ( VII. blm)
bahsinde etraflca anlatacamz gibi, Paann bu noktada gsterdikleri
endiede pek hakl olduu anlalacaktr.
Binaenaleyh, bahis mevzuu emri beklerken znt ile geirdikleri
her gn adeta, bu husustaki mitlerinin sarslmasna sebep olmaktan
geri kalmam ve bu konuda zihnini yoran dncelerinin tesiriyle
- tabir caiz ise - kabna samaz hale gelmilerdi.
Bu itibarla, Yldrm Ordusu kumandanl mevzubahis olduu gn
lerde, ben her sabah erkence kkten ehir iindeki karargha inerek
gece gelmi olan ifreli telleri gzden geirir ve Bakumandanlk Vek-
leti'nden gelmesi beklenen emri takiple grevli bulunurdum.
Nihayet, beinci gn sabahleyin karargha gidiimde, tetkik etti
im evrak arasnda gzme ilien bir telin, beklenen cevap olduunu
anlamtm.
Yalnz, mnderecatnn ne mahiyette bulunduu bir anda kestiri
lemeyen ifreyi merak ve heyecanla amaya balayarak ilk cmlenin
ifade ettii manadan emrin, herhalde mspet bir sonuca bal olduu
hususunda teredddm kalmam ve bu durumda ifrenin almasna
devam ettike heyecanm sevinle kark bir hal almt.
Takdir buyurulur ki bu sevincim, gnlerden beri znt iinde bulu
nan kumandanmza, bekledii haberin ferahlatc netice ve mjdesini
verebilmek bahtiyarlna mazhar olacamdan ileri geliyordu.
ifreyi tamamen atktan sonra derhal telefonla kumandana mal
mat vererek intizar buyurduklar tayin emrinin gelmi olduunu ve
mealini aynen arzetmekliim zerine :
- Hemen bana getir!
Emrini telkki etmi ve derhal kke giderek kendilerine takdim ey
lemitim.
zl ifreyi, daha eline alr almaz byk bir alka ile okumaa
balayan Paa'da bariz ferahlk grld gibi, bu halin neticesi olarak,
zaten mevcut olan parlakl bir kat daha artan o mavi gzlerinin ii
bile gld mahede ediliyordu.
Bakumandan Vekili Enver imzasn tayan ve hemen hemen
u mealde bulunan ifreli telde:
Paann, 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna tayini icra klnd
ndan bahisle ordu kararghn tekil etmek zere ve maiyetinde yal
nz yaverleri olduu halde stanbul'a hareketi bildiriliyordu.
Paa, gzden geirdii bu tayin emrinde maksatl olarak kullanlan
art kaydnn ifade ettii zel manay da dikkat nazarlarndan karma-
mlard.
Bunun mahiyetinin anlalabilmesi iin gemi bir hadiseden burada
bir nebze bahsetmeyi faydal grrm:
Eserin, Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandanl ksmnda ( VI.
Mustafa Kemal'in bu fevkaldelikleri karsnda herkes, kendisinde

sze karmak veya herhangi bir bahse temasla anlatmak cesaretini
bulmaktan ziyade yalnz O'nun sylemesini ve kendilerinin dinlemesini
arzular ve bundan duyduklar sonsuz zevki, iten gelen sevinle izhar
ederlerdi.
Paa'nn, tam ve ayn zamanda olgun genliine ve btn manas
ile atein zamanlarna rastlayan o tarihlerdeki buna mmasil toplant
larda, daima sarfettikleri bir sz vard ki bunu o gecenin heyecan
iinde de defalarca tekrarlamlard.
Buna ahit olup da henz sa kalanlarn hatralarnda, ehemmiyetli
yer igal ettiine phem olmayan ve cizlerince ancak tarih kelime
siyle ifade ve tavsif edebileceim o, bilenlerce mehur olan szleri, aynen
u cmleyi ihtiva eder :
Efendiler, greceksiniz, hadisat neler gsterecektir.
Bu, o byk insann, her vesile dtke syledikleri ve ayn za
manda kuvvetle bal bulunduklar biricik ve esasl parolas idi.
Nitekim, o tarihten yllarca sonra vaki ve hem de, vatann para
lanarak millet ve memleketin hayat ve mukadderat bahis konusu olmak
gibi pek byk tehlikeler arzederek zuhur eden binbir hadisat karsn
da, o mstesna ve ileri grl Mustafa Kemal'in bu amaz parolasnn
nasl tahakkuk ettii ve binnetice nasl ve ne byk bir baar ile sonu
land hususuna yalnz biz deil, btn cihan ahit olmutur.
Paa, yukarlarda da iaret ettiim gibi Yldrm Ordusu kuman
danlnn kendisine teklif edilmi olmasndan sonra bu mesele zerinde
nemle durarak pek byk alka ve hassasiyet gstermilerdi.
Kendileri, bu kumandanln, esasen an ve erefle dolu asker ha
yatnn, daha ok mhim bir safha ve temadisini tekil edeceine kuv
vetle inanyordu.
Ayn zamanda, bu ordunun emir ve kumandasn ele aldklar tak-
ddire vatan ve milletine daha byk ve faydal hizmetlerde bulunabile
ceine ve bunda da behemahal muvaffak olacana, kat ve sarslmaz
bir imanla kani bulunuyorlard.
te, bu kanaatledir ki, Paa, muvafakat cevabn verdikleri gecenin
rtesi gnnden itibaren yolculuk hazrlna balamlard.
Fakat, muvafakatlerini bildirdikleri o geceyi takiben ne birinci, ne
ikinci ve ne de nc, hatta drdnc gnlerinde bile intizar olunan
tayin emri bir trl gelmiyor ve bu gecikmeye de hi bir mana veremi-
yorlard.
nk, bahis konusu kumandanlk ii hakknda kayt ve arta bal
olarak kendilerine yaplan teklif kabul edilmi olduuna gre artk me
selenin, tatbikten baka incelenecek bir taraf kalmam olduunu kabul
etmek lzumu aikrd.
Buna ramen emrin gecikmesi, Paa'y ok zerek asabn bir hayli
bozmutu.
Bu zntnn sebep ve saiki de, mnhasran bu iin fiiliyat saha-
VIII
BRNC DNYA SAVAINDA MUSTAFA KEMAL
PAANIN YEDNC YILDIRIM ORDUSU
KUMANDANLII
Yldrm Ordusu bahsine balamadan nce bir noktann zihinlerde

husule getirecei tereddt ve pheleri gidermek lzumuna kani ola
rak meseleyi izah etmek isterim.
zerinde duracam nokta, Paann, bu seyahat iin Diyarbakr'
dan stanbul'a hareketleri srasnda yalnz Salih'le benden bahsederek
Yaver Cevat'a temas etmemi olmalar keyfiyetidir ki bu husus, elbette
aziz okuyucularmn dikkat nazarndan kamam olsa gerektir.
Evvel u ciheti bilhassa aklamaya lzum grrm:
Merhum Cevat Abbas'la beraber bulunduumuz ve geceli gndz
l devam eden uzun vazife arkadal, ok samim ve adeta karde
muhabbeti ile gemi olup bu mddet zarfnda aramzda en ufak kr
gnla sebebiyet verecek herhangi bir hal ve hi bir geimsizlik vaki
olmamtr.
Ancak, hadiseleri hakik cephesiyle izah etmek mecburiyetine ve
bu olayn da bilmnasebe mevzuumuza karm bulunmasna binaen
durumu, - herhangi bir kastla ilgisi olmakszn - zr dileyerek cere
yan tarzna gre aynen nakletmek lzum ve zaruretinde kalnmtr:
Yukarda belirttiim Diyarbakr'dan ayrl tarihinden bir mddet
nce merhum Cevat Abbas izinli olarak stanbul'a gitmiti. Fakat; me
zuniyeti sona erdii halde vazifesi bana dnmedii gibi, kendisine ya
plan mteaddit tebligata ramen de baz bahaneler ileri srerek stan
bul'daki ikametini uzatmakta devam eylemiti.
Hatrmda kaldna gre Cevat Bey'in mazereti, einin doum yap
mak zere olmasndan ileri geliyordu.
Nitekim, o tarihleri takibeden gnlerde ve stanbul'da bulunduu
muz sra bir erkek ocuu dnyaya gelmi ve ona, pek sevdii ve ok
hrmet ettii kumandannn adn koymutu.
Hatta, bir gn beni beraberine alp emberlita karsndaki sokak
iinde oturduu evine gtrm ve doum mnasebetiyle ailece kendi
lerini iyi temennilerimle birlikte tebrik ederek le yemeini de birlikte
yemitik.
Bu ziyaretimde, be on gnlk bir bebek iken ilk defa grm oldu
um bu ocuk, aradan uzun yllar getikten ve zannedersem Cevat Ab-
Blm) iaret etmi olduum vehile Paa'nn, bu kumandanla tayini

zerine am'a giderlerken 16nc Kolordu kararghnn mensuplarndan
isimlerini zikrettiim baz zevat da refakatlerinde gtrm olmasnn,
am'da Enver Paa'nn dikkatini ektii bilvesile anlalmt.
te, gya ayn halin vukuunu nlemek gayesiyle Yldrm Ordusu
kumandanlna tayin emrinde, refakatine yalnz yaverlerini almas
art konulmu ve durumun bylece kayt altna alnm olmasn Mustafa
Kemal, iltifata ayan bulmamakla birlikte emre gre hareketi tercih et
milerdi.
Bahsettiim ifreli emir zerine Paa'dan aldm talimat aynen
yle id i:
kr, esasen hazr ve hemen yola kabilecek vaziyetteyiz.
Onun iin yarn, beraberimde Salih ve sen olmak zere hareket edece
iz. Ona gre bugn kararghtaki ileri tamamlayalm.
Buyurmulard.
Filhakika, o gn iler tamamen ikmal edilmi ve Kurmay Bakan
merhum izzettin Bey'in izinli bulunmas, ordu kumandanlna veklet
edecek olan Ali Rza Paann da henz gelmemi olmas sebebiyle Ordu
Harekt ubesi Mdr Kurmay Binba emsettin ( ener) Bey'e Pa
a tarafndan gerekli talimat verilerek ertesi gn Diyarbakr'dan Mar
din - Halep yoluyla stanbul'a hareket olunmutu.
29
iaret etmi olduum Mustafa Kemal'in Yldrm Ordusu Kumandanl

na ait tayin meselesindeki garabete temas ederek bunun sebeplerini de
aklamak isterim :
stanbul'a vardktan sonra Paa'nn, mahiyetini anlayarak biz ya
verlerine anlattklarna gre, bahsi geen kumandanlk meselesi ok en
teresan bir safha geirmitir, yle k i:
Bu ordunun henz tekili mevzubahis olduu sralarda, Yldrm
Ordular Grubu Kumandanl'na Mareal von Falkenhayn'in tayini ka
rarlatrlm bulunuyordu.
Mareal, o gnlerde yapaca Almanya seyahatine karken Ba
kumandan Vekili Enver Paa'ya, stanbul'a avdetine dein 7 nci Ordu
kumandanlna kimsenin tayini cihetine gidilmemesini bildirmilerdi.
Bu noktaya bilhassa dikkati ekilmi olmasna ramen, Falken
hayn'in bu husustaki dncesini anlam olmak veyahut kendi noktai
nazarn tatbik ve bu suretle de Falkenhayn'i bir emrivaki karsnda b
rakmak gayesini takip eden Enver Paa, mezkr kumandanla Kafkas
cephesinde bulunan 3 nc Ordu kumandan Vehip Paa'y getirmek is
temilerdi.
Ancak, bu hususta vermi olduu karara mteallik muameleyi
- her ihtimale kar - tamamlayarak elde tutmu ve Fahkenhayn stan
bul'a avdetinde, ordu kumandanlna Vehip Paann getirilecei keyfi
yetinden haberdar edilmiti.
Mareal ise, seyahate karken, bu kumandanlk ii iin yapt tek
lifi Enver Paa'ya hatrlatmakla beraber, bir taraftan da sz geen ku
mandanla, anakkale'deki zafer ve silsile halinde bulunan baarlar
dolaysiyle gyaben tand Mustafa Kemal Paa'nn tayini hususun
daki arzusunu izhar eylemiti.
Bu vaziyet karsnda, yeniden tekil edilecek olan ve bilhassa Yl
drm adn tamas itibariyle manevi tesir bakmndan olduu kadar
baz cihetlerden de cazip ve ayr hususiyeti haiz olacak bu ordu kuman
danlna Mustafa Kemal Paann getirilmesi, pek de arzu ve muvafa
kat edilecek bir keyfiyet olamazd nk; Mustafa Kemal'in, kumanda
sn ele alaca bu ordu bandan gsterecei liyakat ve kudretiyle ba
ar sahasnda bir kat daha ykselerek kendisini daha geni nispette ta
nyacana asla phe edilemezdi.
Bu bakmdan salayaca hretin, rakip ahslar zerinde yarata
ca endie pek byk olacandan bu ciheti gz nnde bulundurmak
suretiyle ve baz menfi tesirlerle Falkenhayn'i bu husustaki kararndan
vaz geirmek iin gayret sarfndan da geri kalnmamt.
Hatta bu meyanda, Mustafa Kemal Paa, bahsi geen ordu kuman
danlna tayin olunsa bile bu vazifeyi ancak, baz kayt ve artlar kar
lnda kabul edebileceine dair mtala yrtlm ve fakat noktai
nazarnda srar eden Mareal Falkenhayn, tayin hususunda bir kere
Paa'ya teklifte bulunarak alnacak cevabn kendisine bildirilmesini
istemitir.
F. 9
bas'n vefatndan sonra ve arkadalmz herhalde babasndan iitmi

olacak ki, 1943 senesinde Diyarbakr Tekel Bamdr bulunduumu
renerek gelip beni ziyaret etmiti.
Bu ziyaretinden ok mtehassis olduum ve o zaman subay kyafeti
ile grm olduum kk Mustafa Kemal'i o tarihten sonra ve her za
man hatrlamakta olmama ramen kendisinden hi bir haber alama
dm gibi, maalesef bir daha grmek de nasip olmamtr.
Antrparantez arzettiim bu husustan sonra esas bahsimize devam
edelim :
nce u noktay belirtmek yerinde olur ki, vazifesinden izinli ola
rak ve normal durum iinde ayrlm olan Cevat Bey, kumandanna ok
bal ve ayn zamanda Mustafa Kemal uruna cann bile esirgemeye
cek kadar fedakr ve vefal bir arkadat.
Paann da, ona kar sevgi ve itimad, phe edilmeyecek derecede
fazla idi.
Ancak, buna ramen ve ortada bakaca hi bir sebep mevcut olma
d halde merhum, stanbul'dan ayrlmamak hususunda adeta srar
etmiti.
Paa'y pek fazla zm olan bu vaziyet zerine verilen son emre
kar da kazaen elinden yaralandn bildirerek gsterdii mazeret, Ku
mandan, pek hakl olarak arzu etmedii muameleyi tatbik mecburiye
tinde brakmt.
Bu durum neticesi, merhumun kararghla iliii kesilerek bir ktaya
verilmesi ve keyfiyetin kendisine tebli edilmek zere stanbul Merkez
Kumandanl'na bildirilmesi iin, Diyarbakr'dan ayrlrlarken Ordu Ha
rekt ubesi Mdr emsettin ( ener) Bey'e emir vermilerdi.
Paa'nn 2 nci Ordu'dan alkasn keserek Yldrm Ordusu karar
ghn tekil iin stanbul'a muvasalatlarnda, kumandan karlayanlar
arasnda Cevat Bey de bulunuyordu.
Haydarpaa garnda Paa'nn elini pen merhum, fazla iltifat g
rememesinden mteessiren oradan ayrlarak doruca evine gitmeye
mecbur kalmt.
Ertesi gn, Paa'nn Beikta Akaretler'deki 76 numaral evine gelip
tekrar ellerini perek kusurunu itiraf ile vaki rica ve istirham zerine
ve ayrca, rahmetli valideleri Zbeyde Hanm'm da katlan yardmiyle
byklk gsteren Paa, kendisini affetmi ve Merkez Kumandanl'na
yeniden yazl i'arda bulunmak suretiyle vazifesinde braklmasna mu
vafakat buyurmulard.
Yine ayn tarihte Paa'nn, Harbiye Nezareti'ne benim iin yapm
olduklar teklifte de, 2 nci Ordu emir zabiti olarak bulunduum vazife
den 7 nci Yldrm Ordusu Yctverlii'ne naklen tayinim tensip edildiin
den bahisle kaydmn ona gre icras ricasnda bulunmas zerine Ne
zarete gerekli muamele yaplm ve ertesi gnden itibaren yeni va
zifemde ie balamtm.
imdi, yukarda ve bundan evvelki bahsimizin son ksmlarnda
vizitini kenarndan krmlard ki bunun, zel manasn izaha bilmem

hacet var mdr?
Sayn Rt Arasn o tarihlerde, Harbiye ili caddesi zerindeki
sa taraf binalardan birinde oturduklarn bugnk gibi hatrlarm.
ilerinin msait bulunduu zamanlarda baz geceler, eski Harbiye
Mektebi karsndaki sra binalardan birine de ara sra urarlard. Bu
binada, Paa'nn hatrasnda ad geen ve tarafmdan izah yaplm
olan Madam Korin namnda bir bayan otururdu.
Paa, buraya giderlerken biz yaverlerini de beraberinde gtrr
ve husus olarak hazrlanan ve tam manada nezih kelimesiyle ifade ve
tavsif edebileceim toplantda bulunarak biraz hoa vakit geirip yor
gunluklarn giderirlerdi.
ite Mustafa Kemal'in, stanbul'da bulunduklar mddete ve tam
bir sadelik iinde geen hayatnn umum erevesi bundan ibarettir.
imdi, stanbul'daki ikamet gnleri esnasnda vukubulan ve ok
nemli olduu nispette enteresan bir hadiseye temas ederek aklamay
balca vazife sayarm.
Bunun ahidi, yalnz rahmete kavuan Salih Bozok ile Cevat Abbas
Grer ve bir de cizleridir.
Paa'nn, bu meseleyi sonradan, bakaca tand zevat veya ya
knlarndan birine anlatm olup olmadn bilmediim gibi, herhangi
bir vesile ile yazl ekline de tesadf etmi deilim.
Ancak, bu hadiseyi, eserin ba taraflarnda da peinen iaret etmi
olduum vehile Onun aziz ruhunu tazip etmemek dnce ve prensi
bine sadk kalarak hakikatte olduu gibi izah etmeyi vicdan bir vazife
telkki ederim.
Resm gnlerden biri idi. Merasime itirak edecek olan Paa ile bir
likte biz yaverler de gitmitik.
Bakumandan vekili Enver Paa'dan baka daha baz paalar ve
erknn katlm olduu bu merasimde, Harbiye Nezareti Levazmat
Umumiye Reisi smail Hakk Paa da ( aksak ) bulunuyordu.
Merasim srasnda smail Hakk Paa, bir frsatn bulup Mustafa
Kemal Paa'ya, yaverler hari olmak zere yalnz ikisi arasnda bir ge
zinti yapmalar teklifinde bulunmutu.
Buna muvafakat cevab veren Paa, trenin sonunda bize hitaben:
ocuklar, siz otomobili alarak karargha gidin. Ben, smail
Hakk Paa ile biraz dolaacam.
Buyurmulard.
Aradan iki saat kadar bir zaman getikten sonra karargha avdet
eden Paa, her zamanki detleri vehile:
ocuklar, gelin bakalm!
Diyerek bizi odalarna arp smail Hakk Paa ile aralarnda
geen meselenin mahiyetini anlatmlard ki imdi bunu, Mustafa Ke
mal'den dinlediim ekilde aynen naklediyorum:
Merasim yerinden smail Hakk Paa ile birlikte ayrldktan sonra
te, Enver Paa ile Falkenhayn arasnda cereyan eden bu mna

kaal grmelerden sonradr ki Bakumandanlk Vekleti'nden Musta
fa Kemal Paa'ya gnderilen ifreli telde, biraz nce bahsettiim ekilde
yani, sz konusu ordu kumandanln bilkaydart kabul edip etme
yecei yolunda acaip mealde teklif yaplmtr.
Mustafa Kemal'in yukarda arzettiim kanaatlerine gre, gya bu
tarz ve mealde teklifte bulunulmakla kendisini, mezkr kumandanlk
bahsinde bir takm kayt ve artlar ileri srmeye icbar etmek istemiler ve
bylece ondan istenildii ekilde cevap alnaca midi beslenerek bu
hususta bo yere, bir sonu elde edilebileceine inanmlard.
Binaenaleyh, bu merkezdeki dnce ve hareketler neticesi olarak
Paa, bu ite gizli ve sinsi bir maksat takip edildiini anlam ve mesele
hakknda zerrece tereddde lzum grmeksizin teklif olunan kuman
danl kaytsz ve artsz kabule hazr olduunu - hem de dakikasnda -
bildirmilerdi.
Bu kesin cevap karsnda hayal sktuna uramamak mmkn
olamayaca gibi, tayin emrinin ancak drt gn sonra verilmi olmas
da, bu mesele zerinde yeniden durularak ilgililer arasnda neticesiz
mnakaa konusu yapld grlmektedir.
imdi, bu bahsi burada brakarak esasa gelelim:
stanbul'da kalnlaca mddete Yldrm Ordusu kararghn te
kil ve orduya ait ilerin srat ve kolaylkla temin olunabilmesi iin,
Mehmet Ali Paa kumandasnda bulunan 1 inci Kolordu karargh, b
tn ve her trl mefruatiyle birlikte Mustafa Kemal Paann emirleri
ne tahsis olunmutu.
Bu kararghn bulunduu mahal, Caalolunda ve eski Iran Se
farethanesinin cephesine kar olan kedeki binadr.
Paann zel ikamet yeri de, ili Osmanbey'de ve halen mze
olan bina idi.
Merhum Salih ve Cevat beyler, evli ve aileleri de stanbul'da oldu
u iin bu arkadalar, evlerinde kalarak sabahlar mesai saatinde do
ruca karargha gelirlerdi.
Ben ise, o zaman henz bekr olduum iin geceleri kararghn
bir odasnda kalr ve her sabah erkenden otomobille Paann ikamet
ghna giderek kahvaltlarn mteakip birlikte karargha gelirdik.
Bu arada, baz nezaretler ve stanbul'da bulunan ordu ve kolordu
kumandanlariyle de karlkl temas daima muhafaza ederlerdi.
Bundan baka, btn inceliklerine vkf bulunduu muaeret kaide
lerine uygun ziyaretlerde bulunmak hususuna byk nem verirlerdi.
Bu meyanda, samim ve ahsen hususiyetleri mevcut ve kendilerinden
pek fazla holandklar zevat da sk sk ziyaret frsatn karmazlard.
Bunlar arasnda, eski hariciye vekillerinden Doktor Tevfik Rt
( sayn A ra) Bey'i birka defa ziyaret ettiklerini bilirim. Hatta bir gn
akam zeri ziyaret maksadiyle evine gittikleri zaman doktoru bula
madklar iin otomobilde, evine braklmak zere bana verdikleri kart-
A T A T R K' N HATIRA DEFTER 133
aradan henz yl gibi ok ksa bir mddet getikten sonra da mem

lekette Cumhuriyet idaresi meydana getirerek bakan olmak emelinde
bulunduu anlalyordu.
Yukarda izah ettiim bu meseleye ait teklif karsnda kalan Mus
tafa Kemal; alt yz yldan fazla tarihe sahip koskoca Osmanl Devleti
ni ortadan kaldrp saltanat ilga ve bunun yerine, her ynden hazrlk
sz olmaktan baka iinde bulunulan ve uzun yllar devam eden harp
skntlarnn memlekette yaratt byk buhran neticesi strapl hal
alan, tahamml g hayat muvacehesinde, yepyeni bir sistem vcuda
getirmenin pek de akl kr ve zannedildii kadar kolay bir ey olmad
n ve byle bo ilerle uramann beyhude olduu nispette mana
szln da kafalarna koymalar gerektiini nazara alarak smail Hakk
Paann, konu hakkmdaki btn mtala ve szlerine kesin bir lisanla
bir kalemde ve toptan u :
Paam, grnz izah ve gerekli mtalada bulunmak sure
tiyle zerinde durarak sonunu akladnz durum, esas itibariyle ok
nemli bir memleket meselesi olmakla beraber bunun, kanaatimce g
nn birinde mutlaka tahakkuk edeceine hi pheniz olmamak lzm
dr. Ancak, bugnk ahval ve ar artlar, buna asla elverili bulunma
d cihetle bu iin, bugn iin henz sras gelmi deildir ve genel du
ruma gre dncelerinizin yine bugn iin tatbik kabiliyeti de yoktur.
Cevabn vererek bu hususa ait sarslma kabul etmez kanaatlerini
kestirip atm ve yllar sonras vukubulan hadisat, yalnz bizce deil, b
tn cihann malmu olduu zere, bu ite hangi tarafn grnde tam
isabet mevcut olduunu ve pek byk nem tayan bu ii de ancak
ve tam zamannda, kimin baarabilmek kudretinde bulunduunu gs
termitir.
imdi, Mustafa Kemal ile Enver Paa arasndaki temaslarn zahir
cephesine ait bir hatray da burada kaydetmek isterim;
Mustafa Kemal'in stanbul'da bulunduu o sralarda Diyarbakr'dan
beraberinde getirmi olduklar birka cins at ve ksra eski Harbiye
Mektebi yanndaki Sipahi Ocanda bulunuyordu.
Bununla birlikte daha baka baz cins atlar, bir gn leden sonra
hazrlattrlarak Hrriyeti Ebediye mevkiine getirilmi ve daha nceden
kararlatrld zere belirli saatte Mustafa Kemal Paa ile refakatinde
baz kumandanlar ve maiyeti erkn olduu halde Enver Paa da sz
geen yere gelmilerdi.
Burada otomobillerden inilerek atlara binilmi ve Kthaneye do
ru yaplan gezi esnasnda Paa, merhum Cevat'la ikimizin bindii kendi
atlarna, Enver Paann nnde sratli ve drt nal olmak zere bir gs
teri kousu yaptrmt.
Atl kafilece bu suretle Kthane kasrna gidilerek bahe ksmnda
Enver Paa tarafndan tertip ettirilmi olan ve biri kumandanlara, dieri
de biraz aralkl olmak zere yaverler iin hazrlanan masalarda, bir
taraftan ayakst - hatrmda kaldna gre - ampanyadan ibaret
Boaziine doru yaptklar gezinti srasnda undan bundan bahsedilir

ken sz gnn hadiselerine intikal ettiren smail Hakk Paa; vaziyet
hakknda umum bakmdan mtala yrtrken nihayet bir mnasebe
tini getirip Saltanatn ilgas keyfiyetini ele alm!
Zaten, bu gezintinin tertip edilmesindeki hikmeti ve smail Hakk
Paa tarafndan temas olunan hususlarn, herhalde olaanst bir so
nuca varacan takdir etmekte gecikmeyen Mustafa Kemal'in, sknetle
dinledii smail Hakk Paa'nn szlerine kar ve - amiyane tabiriyle -
baklay azndan kartmak maksadiyle;
Peki Paam, iin sonu ve idare ekli ne olacak?..
Demesi ve Hakk Paa'nn, tekrar baz mtalalarda bulunduktan
sonra; Cumhuriyet mevzuuna temas eylemesi zerine Mustafa Kemal
Paa'nn :
Peki ama, bu takdirde baa kim geecek?
Tarzndaki sualine kar da, smail Hakk Paa aynen yle :
Sen, ben ve mesel Enver!
Diye cevap vermi. Bu suretle, Mustafa Kemal Paa'nn anlamak
istedikleri asl gaye ve maksat da bylece ortaya atlarak aklanm
oluyordu.
Bu olayn, bizzat Enver Paa tarafndan hazrlanarak onun sa kolu
mesabesinde bulunan smail Hakk Paann tavassutu ile kendisine ta
raftar temin edebilmek iin tertiplenmi olduu muhakkakt.
Bu temastan anlaldna gre; bahis mevzuu durum hakknda ve
rilecek bir kararn tatbikine geilmeden nce, teden beri ahsiyetine
nem verdikleri ve ayn zamanda, devlet idaresinde yaplacak ok m
him ve memleketi kknden sarsmaya msait byle bir deime halinde
husule gelecek tepkiye, bilhassa hadiseye kar ilgisiz kalacana asla
ihtimal vermedikleri Mustafa Kemal Paa'nn, bu konudaki dnceleri
nin ne olabileceini, bu ekildeki teebbs, nasl karlayp ne derece
ye kadar uygun bulacan peinen renmek gayesi takip olunduu
gn gibi aikrd.
Gvenilir kaynaktan edindiim malmata nazaran; Enver Paa,
erknharp kaymakam ( kurmay yarbay) iken henz otuz be yala
rnda bulunuyordu.
Balkan Harbinin ac malbiyetinden sonra orduda nemli tensi
kat yaplmas dnldnden bu maksatla ve zamann iktidar partisi
olan ittihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan istifaya mecbur edilen Har
biye Nazr Ahmet izzet Paa'nn yerine cemiyet mensuplarndan Enver
Bey'in getirilmesi arzu ediliyordu.
Bunu temin iin, gerek talyanlarla yaplan Bingazi, gerekse son
radan Balkan muharebelerinde geen hizmetlerinin mkfat olarak
ayr ayr iki st dereceye ait kdem zamm verilmek suretiyle 1914 yl
Ocak aynda mirliva ( tugeneral) rtbesine terfi ettirilerek Harbiye
Nazrlna tayini icra klnmt.
ite, bylece pek gen yata harbiye nazr olan Enver Paann,
etmekten ekinmedikleri nankrce hareketlerini, bilmem burada daha

fazla aklamaya hacet var mdr?
Halep'e Var:
stanbul'dan hareketimizin nc gn Halep'e muvasalat olun

mutu.
Mustafa Kemal Paann ordu karargh Halep'in Aziziye mevkiinde
idi.
Kendileri de yine ayn mahalde ve Halep'in en tannm belli bal
ailelerinden banker Jozef Esved ( Humsi ailesi) in evinde ahslarna
tahsis olunan dairede ikamet buyururlard.
Paann ordu merkezine muvasalatndan bir mddet sonra Yldrm
Ordular Grubu karargh da Mareal von Falkenhayn'in kumandasn
da stanbul'dan Halep'e gelerek ayn yerde ve ordu merkezine yakn
bir binaya yerlemi bulunuyordu.
ilk zamanlar ordu ile grup arasnda cereyan eden muamele ve her
iki kumandan arasndaki temaslar pek iyi ve normal seyrini takip eder
ken bu hal, bir iki ay gibi ok ksa bir mddet sonra, grup kumandan
nn giritii baz naho hareket ve icraat karsnda bozulmaya yz
tutmutu.
Mareal von Falkenhayn, her eyden nce ve her eye tercihan
Alman siyaset ve menfaatlerini gznnde bulundurarak ona gre bir
hareket hatt takip etmeye balamt. Bu maksadn husul iin de, grup
karargh tekiltnda mevcut baz Alman subaylarn, ordu emrinde
bulunan airet reislerine gndermek suretiyle grevlendirerek doru
dan doruya onlarla temas salamaya almt.
Bu biim hareketlerinin en mhim ve bata gelen gayesi de, kat
lanacaklar madd fedakrlklar mukabilinde, airet reislerini, kendi arzu
ve emellerine hizmet iin elde etmeyi teminden ibaret bulunuyordu.
Mareal'in, bu uurda sarfettikleri gayretin gayesi ne olacam ve
bu iteki ak maksadn anlamakta asla gecikmeyen Mustafa Kemal,
bu ok nemli ve o nispette nazik nokta zerinde gsterdikleri alka ve
hassasiyeti biran bile ihmal etmemilerdi.
Bundan baka Falkenhayn, memlekete yerlemek iin evvel Irak
hareketini vesile sayarak Yldrm Ordusunu bu maksatla kullanmay
dnm ve fakat sonradan bu iin kar yol olmadn anlaynca
bu defa da ayn ordu ile Sina cephesinde taarruza gemeyi ele almak
istemiti.
Ancak, daima uyank ve daima hassas olan Mustafa Kemal, btn
bu teebbslerin, ok yanl ve tam manasiyle isabetsiz bir kanaat ne
ticesi olarak behemahal kazanacaklarna inandklar Birinci Cihan Harbi
sonunda, memleketimizi bir Alman mstemlekesi haline koymak gaye
siyle yaplmakta oolduu hususunu da, pek kolaylkla takdir eylemi
bulunuyorlard.
1)4 ATATRK'N HATIRA DEFTER
vo erezi bol hafif tertip bir kokteyl devam ederken, dier cihetten de
kumandanlarn ve hepsinden daha ok hevesli olarak bilhassa Enver
Paann, bir aaca ilitirilen sigara paketine tabancalariyle sekiz on
adm mesafeden ate ettiklerini pek iyi hatrlamakla beraber, aradan
ok zaman gemi olduu iin nianclklar derecesi ve kimin hedefe
isabetli at yapm olduu hakknda kesin bir ey sylemeye imkn
gremiyorum.
Bylece bir iki saat devam eden elenceli akamst pikniinden
sonra birbirleriyle veda eden kumandanlar otomobilleriyle oradan ay
rlarak yerlerine dnmlerdi.
Yeni Ordu Merkezine Hareket:
Mustafa Kemal'in, stanbul'da kararghn tekil konusundaki ileri

tamamen sona erdii iin ordu merkezi olarak kararlatrlm olan Ha-
lep'e hareket zaman gelmi bulunuyordu.
Lzumlu hazrlklarn ikmalini mteakip sra, ordu emrinde bulun
durulacak yerli Arap topluluunu tekil eden airetler ile reislerinin ay
lklarna karlk Harbiye Nezaretince tahsis olunan maden paralarn
teslim alnmasna gelmiti.
Paa'nn emirleri gereince, arkadam merhum Cevat Abbas'la
birlikte Harbiye Nezareti Levazmat Umumiye Dcdresi'ne mracaatla
ordu levazm reislii namna kapal ve mhrl ufak sandklar iinde
teslim alm olduumuz altn ve gm paralar - o zamann vesaitine
gre - iki manda arabasna ykleterek muhafaza ve nezaretimiz altn
da araba vapuru ile skdar'a ve oradan da Haydarpaa'ya nakledip
ayn gn Halep'e hareket iin hazralnm olan zel trene yerletirmitik.
Aziz okuyucularm;
Burada sras gelmiken ok ac bir hakikatten bahsetmeyi vicdan
bir bor sayarm :
Tarih boyunca fedakrlk ve kahramanlklariyle hretini cihana
tantm olan Trk askeri, kendi ky ve kasabasn ve her eyinden aziz
oluk ocuunu Allah'na emanet edip hudut boylarnda ve hatta ecne
bi lkelerde bile boaz tokluuna namus ve erefiyle dverek, mem
leketlerini muhafaza ve mdafaaya urat bir takm milliyeti kark
unsurlar uruna temiz kann dkerken o cibiliyeti bozuk kitle mensup
larn, bu millet altn ve gm para ile besleyip ancak bu sayede ve
glkle cephede tutabiliyordu.
Fakat, buna ramen ve Trk milletinin mukaddes varl pahasna
katland bu asil ve licenap durumuna kar, harbin son gnlerinde
ellerine geen frsat genimet bilerek dmanlarmzla birlemek sure
tiyle Osmanl ordusunu arkadan hanerlemek gibi ve bilhassa 7 nci
Yldrm Ordusu Kumandan Mustafa Kemal Paa'nn ordusuyla birlikte
Suriye'den ekilip Halep'e gelmesi srasnda etrafn sararak gsterdik
leri alaka ve mel'unane davran ve daha baka sahalarda irtikp
Ayn zamanda mevzuumuzu tekil eden hadisenin yukarda yazl

evveliyatna vukuf hasl ettikten sonra meselenin daha iyi ve daha et
rafl anlalaca phesizdir.
Buna binaen, aziz Ata'mzm bu hadiseler zerinde objektif mahi
yette beyan buyurduklar mtalalarnn da, zevkle takip olunabilecei
dncesiyle ve yazarnn yksek msaadeleriyle aynen aaya der
cini ok faydal grrm.
Sayn Falih Rfk Atay'm 1955 ylnda nerolunan Sel Yaynlar'ndan
Atatrk'n Bana Anlattklar adl eserinin Alman Komutanlar
bahsinde, kendi lisanlarndan naklen anlatlanlar meyannda yukarda
iaret ettiim hadisata da temas eden Atatrk:
En son Yldrm Ordular Grubunun sergzetini ele alarak kendi
lerinin bu grupta asl Yldrm Ordusu kumandanl srasnda gayr
kabili teskin isyannn, ite bu hadise olduunu ve artk skt ve teva-
zuun nihayete ermek zaman olan bu an fevt etmediini, felketin co
kun bir nehir gibi Trkiye zerine aktn grdn ve bu ahvale
nasl tahamml edip susabileceim dermeyan ile yegne arzusunun,
kendisinden evvelkilerin hatalarn tashih ve amur ve bataa dm
Trkiye'yi bu badireden kurtarabilmek olduunu ve kumandam bulun
duu Yedinci Yldrm Ordusunun da dahil olduu grup kumandam Ge
neral Falkenhayn'nin, askerlik ve siyaseti dhiliyemiz noktai nazarn
dan takip ettii usul ve hareketin aralarnda mhim bir mnakaaya
sebep olduunu ve nihayet kendilerinin ok ehemmiyet verdikleri mta
lalarna iltifat edilmediini grnce, skt etmeyip bu vadide her
trl akbetleri evvelden kabul ederek usul ve teaml harici yaratlan
emrivakileri st makamata bildirdiini ve kendilerini bu hareketten
vazgeirmek iin General Falkenhayn'in husus bir mektupla. Baku
mandanlk Vekleti ve bu vaziyetle alkadar 4 nc Ordu Kumandan
nn hayrhane ve dostane tavassutlarda bulunduklarn ve bu halin,
hakikatin hl bu zevat ve makamat tarafndan ne kadar anlalmam
olduuna, yahut anlalmsa hakikati saklamak iin ne hazin erait
ve mecburiyetler iinde kalm olduklarna dellet ettiinden bahisle
bunun, ancak tesirlerini daha edit ifadeye sevkettiini, nihayet bu isti
fasnn li makamata ve belki btn millete anlatmak istedii hakik
manasn gzden karmak ve kumandanlktan alelde bir sebeple e
kilmi olduunu i'ar etmek iin, kendilerini merkezi Diyarbakr'da bu
lunan eski ordusuna, 2 nci Ordu kumandanlna tayin ettiklerini ve
fakat zahir baz mazeretler gstererek onu da reddettiini ve kuvvetle
ihsas etmek istedii feci vaziyet i, basit ilerdenmi gibi telkki et
tiklerini gsterir bir hareketle, bir ay kadar bir mddetle mezun ol
duunu bildirdiklerini beyan ve bu hadisat srasnda, 4 nc Ordu ku
mandan Cemal Paa'nn, kendilerine Halep'te mlki olduklarn ve
merhum Paa ile ok eyler konuarak birok cidd mevzular zerinde
mnakaa yaptklarn da ilve buyurmu olduklar nakledilmektedir.
Sayn Falih Rfk Atay'm ok doru ve gereklere uygun olan ese-
Bahis konusu meselenin, daha ak bir ifadeyle izah gerekirse Ma-

real'in, uhdesinde bulundurduu Yldrm Ordular Grubu kumandan
l forsundan, kendi memleketi iin azam istifadeyi salamk, balca
gayesini tekil etmekteydi.
Yalnz, urasn da bilhassa kaydetmek lzm gelir ki, Falkenhcryn'in
bu husustaki btn gayret ve faaliyetleri, ahs dncesi mahsul ol
mayp tahakkuk ettirmek istedii asl maksat ve gaye, bundan hemen
hemen y-z yl nceye ait zamann Alman Bavekili Prens Bismark'm
bir takm entrikal hareketleriyle tasarlayp imparator II. Wilhelm'in de
devam ettirdii Berlin - Badat siyasetinin, yani mstemlekecilik zihni
yetinin tesiri altnda bulunmasnn tabi neticesinden baka bir ey ola
mazd.
Tarih bir hakikat olan bu noktay kolaylkla ve pek iyi anlayan
Mustafa Kemal, mahede eyledii durumun ok nazik olan sonucunu
nazara alarak bu hareketlere engel olacak tedbirlerin alnmas husu
sunda gereken teebbste bulunmay en mhim vazife saymlardr.
Bu maksatla, derhal grup kumandanlna gnderdikleri bir yaz
da meseleyi mevzubahis ederek grubun, ordu emrinde bulunan airet
reisleriyle herhangi bir ekilde olursa olsun dorudan doruya temasa
gemesinin, kumandanlk sfat ve askerlik meslei icap ve kaidelerine asla
uygun bulunmad ve ayet, grup kumandanlnn, airet kuvvetleri
tarafndan yaplmas icap eden herhangi bir emirleri varsa bunu an
cak, ordu kumandanl vaslasiyle yerine getirmek lzum ve zarureti
zerinde bilhassa durarak grubun bu noktaya nemle dikkat nazarn
ekmilerdi.
Buna ramen, Falkenhcryn'in takip etmekte olduu hareketlerinde
hi bir deiiklik grlmemesi ve Paa'nn, bu vaziyetlere kar gster
mi olduklar azam sabr ve basiretten de hi bir fayda salanamam
olmas keyfiyetleri, ortaya mhim bir mnakaa konusu karmt.
Binaenaleyh, ordu ile grup kumandanlar arasndaki normal mna
sebetlerin temelinden bozulmasna sebep ve vesile tekil eden ve artk
hi bir vehile tahammlne imkn kalmayan bu durumun, nihayet Mus
tafa Kemal tarafndan yksek makamlara aksettirilmesine kat mecbu
riyet hasl olmutu.
Hadisenin bundan sonra cereyan eden ksmnn izahn ve ayn za
manda, bu meselelerin esasna mteallik ok mhim ve tarih mahiyette
olan raporun tam metnini vermeyi sonraya brakarak nce, mevzuumuz-
la ilgili bir noktay aydnlatmak isterim:
Yukarda bahsetmi olduum hususlara, Atatrk'n yllarca sonra
ve yaknlarna anlatmak suretiyle ksmen temas etmi olduklarn bilm-
nasebe renmi bulunuyorum.
imdi anlatacam olayn, bizzat iinde yaayarak btn safahat
ve teferruatna vkf olduum hadiselerle ilgisi bulunduu gibi, mezkr
hadisatn devam olarak daha sonra yine bu sahifelerde izah edeceim
vaziyetlerle ve bilhassa, bahsi geen mhim raporla da alkas vardr.
be ay sonra nerine imkn hasl olmutur ki, buna sebep olan ve bu

durumu vcuda getiren olaylar zerinde de ksaca durmay faydal g
rrm.
Bilindii zere, Mustafa Kemal, stikll Savama balad sralar
da Anadolu'nun muhtelif yerlerinde Mdafaai Hukuk ve Vilyat
arkiye Reddi ilhak cemiyetleri gibi mill tekiltn meydana gelmesini
salam ve fakat ayan eseftir ki O'nun bu stn baars, Saltanata
ve Osmanl Hkmetine kar isyan mahiyetinde telkki olunmutur.
Trk milletince, nefretle karlanm olan bu hain zihniyetin zebunu
olarak alnm olan bir kararla da, 3 nc Ordu Mfettiliinden mstafi
Mustafa Kemal Paann yakalanarak stanbul'a gnderilmesi, hkmeti
mlkiye ve askeriyece uygun grldnden bahisle bu hususta lzm
gelenlere tebligatta bulunulmu olduu da bilinen bir hakikattir.
Keyfiyet bylece ve 31 Temmuz 1919 tarihli stanbul gazetelerinde
yer almakla beraber, bunu takiben ve 12 Austos 1919 tarihli Takvimi
Vekayi'de yaynlanan bir iradei seniyede de, 3 nc Ordu Mfettili
inden azledilmi olan ve askerlikten istifa eden Mustafa Kemal Bey'in,
meslekten karlarak tad nianlar, gya ekilip koparlm ve uh
desindeki Fahr Yaverlik1 rtbesi de kaldrlm olduu bildiriliyordu!
Tahtn kaybetmek korkusu iinde ne yaptn idrakten ciz Pa
diahn bu iradesi, bir gn sonraki stanbul gazetelerinde yaynlanr
ken bir taraftan da, yine bu sayn matbuat, aynen u ifade ile; Malm
olduu zere Mustafa Kemal Bey Umum Harp esnasnda tannm ve
bilhassa Anafartalar Meydan Muharebesinde temayz etmi gen ku
mandanlarmzdan biri... olarak vasflandrlmak suretiyle O'nun ms
tesna deerini Trk milletine ve cihana tantmak gibi ok asl ve ok
yiite hareket etmekten geri kalmamlardr.
Dman boyunduruu altnda i yapan ve devrin hkmeti tara
fndan reva grlen bu haksz muamelelere hedef olan Mustafa Kemal
ise, her eyden ok sevdii vatannn mdafaas urunda Trablusgarp,
Balkan ve Birinci Cihan savalarna fiilen itirak ederek cepheden cep
heye koan bir kumandand.
Bilhassa, zamann bakenti stanbul'un dman tarafndan igalinin
nlenmesine tek sebep olan Anafartalar zaferini kazanm ve bu fevka
lde baars dolaysiyle de pek hakl olarak o tarih yerin adn ta
mak suretiyle Anafartalar Kahraman mmtaz vasfna sahip olmu
lardr.
Yine o kahraman ki; saydmz an ve erefle dolu hizmetlerinden
baka ark cephesinde bulunduklar muhtelif kumandanlklarda kazan
m olduklar baarlariyle de temayz etmi bulunmaktadr.
O, ayn zamanda mitsiz ahval ve hadisat iinde bile umut yara-
1 Mustafa Kemal, 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlndan istifaen ayrlp stanbul'a gide
rek orada bulunduu sralarda Yaveri Hazreti ehriyar ( yani, Padiahn fahr yaveri ) ol
mulard.
rinden naklen ve aynen yukarya aldm Atatrk'n kymetli mtala

lar gzden geirildikten sonra, meselenin artk daha ak surette kav
ranm olacandan emin olarak olaylarn dier ksmlarn izaha gei
yorum:
ite, safahat yukarda bahsedilmi olan durumun bylece gergin
bir devreye girmi olmas yznden ordu ile grup kumandanlklar
arasnda hasl olan derin uurum, slah imknsz bir hale gelmi bu
lunuyordu.
Bu sebeple, her bakmdan hakl olan Mustafa Kemal, biraz nce
de iaret ettiim gibi keyfiyeti yksek makamlara bildirmek lzum ve
mecburiyeti karsnda kalmlard.
Binaenaleyh, bu maksatla ve tarihe karm bulunan Osmanl Dev-
leti'nin, o devreye rastlayan harp yllarndaki siyas, asker, mal, kti
sad ve nihayet tima vaziyetine de temas etmek suretiyle genel du
rumu aklayan ok nemli bir rapor hazrlamlard.
Mustafa Kemal'in, Birinci Cihan Harbinin en kritik devresinde ve
gnn ok nemli olaylar karsnda hi kimseden ekinmeksizin b
yk bir celdetle kaleme alarak Osmanl Hkmetinin en yksek ka
demelerine gndermi olduklar bu raporlarn, vazifem itibariyle de
olsa bizzat ifre etmek bahtiyarlyla Paann bu nemli hizmetlerini
seve seve yapm olmaktan pek byk iftihar duymaktaym.
Bahsettiim bu tarih rapor, zamann Sadrazam ve Dahiliye Nazr
merhum Talt Paa ile Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr merhum
Enver Paa'ya zata mahsus iaretiyle ifreli olarak tellenmiti.
Bunu kfi addetmeyen Mustafa Kemal, mesele hakkndaki teebb
sne daha geni bir ilgi salanmasn bilhassa lzumlu grmler ve
bunun iin de, sz geen rapor konusunun, yakndan tanyarak kendi
lerine itimad bulunan zevata da duyurulmasn uygun bulmulard.
Bu maksatla, sz konusu raporun ayrca hazrlanan nshalarn,
bu ie zel olarak memur ettikleri yaver Cevat Abbas Bey Te stanbul'a
gndermilerdi.
Hatrladma gre, raporun bu nshalar, Cevat Abbas tarafndan
ittihat ve Terakki Cemiyeti Genel Ktibi Mithat kr ve genel merkez
erknndan Doktor Nazm ve Bahattin akir beylerle bu meyanda,
- aradan ok uzun zaman getii iin imdi isimlerini veremeyeceim -
dier baz zevat ve mebus beylere de ayr ayr datlmt.
Burada konumuzla ilgili baz tarih olaylara temas edeceim:
Mevzubahis rapor, Mill Mcadelemizin ilk ylnda yani, 1919 senesi
iinde stanbul matbuatnda da yaynlanmtr.
Gnl arzu eder ki, bu yayma keyfiyeti Mustafa Kemal'in Samsun'a
ayak bast 19 Mays 1919 tarihinde fiilen balam olan mill harekt
takip eden gnlerde yaplarak Trk milletine duyurulmu olsun.
Bununla beraber, o karanlk gnlerin hi de elverili olmayan art
larnn byle bir teebbse imkn veremeyeceini kabul etmek gerekir.
Bu itibarla, sz geen raporun ancak, Samsun'a k tarihinden
mill harekttan aylarca sonra ve ancak bu mcadelenin, Osmanl h

kmetince de kabul ve tasvibi mahiyetinde bulunan son kararlar takip
eden on gn iinde ( 15 Ekim 1919 tarihli stanbul gazetelerinde) ne-
rolunabilme imkn hasl olmu bulunmasdr.
Yani, Damat Ferit Kabinesi zamannda yaplmas mmkn grle
meyen mill bir vazifenin ancak, yeni kabinenin pek hakl ve isabetli bir
anlayla Mustafa Kemal'i ve Onun yaratt istikll Mcadelesini be
nimsediklerinden sonra yerine getirilebilmi olmasn aklamak iindir.
Ayn zamanda, sz geen neriyat vesilesiyle biraz nce nemini
iaret ettiim rapordan bahsedilirken; bunun, mill harekt mnasebetiyle
ismi pek ziyade iitilen Mustafa Kemal Paa'nn, ittihat ve Terakki H
kmeti zamannda da nasl bamsz fikirlere sadk ve hkmete kar,
dncelerini salam bir olgunlukla mdafaada ne derece srarl oldu
unu, en iyi gsterecek delillerde nbiri olarak addedildii de ilve olun
mutur.
imdi, yarm asr gibi bir mazisi olup bizzat ifre etmi olmakla zel
eref ve iftihar duyduum ve Mustafa Kemal Paann 7 nci Yldrm
Ordusu Kumandanlnda bulunduu ve btn cephelerde harbin de
vam ettii sralarda genel durumu nasl grdklerine ve Mareal Fal-
kenhayn'le aralarnda hasl olan ihtilfa dair yazm olduklar, kymetli
mtalalarn ihtiva eden ve pervaszca yce makamlara gnderdikleri
mhim ve tarih raporunun tam metnini aaya dercediyorum:
Hcdep
20 Eyll 1333/19171
1 Sadrazam ve Dahiliye Nazr Talt Paa Hazretlerine

2 Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paa Hazretlerine
ZATA MAHSUS ( ifreli te l)
Vaziyet-i umumiye Memleketin hal-i umumisi Asker vaziyet-i
umumiye Bizim vaziyetimiz Ne are bulacaz? Almanlar ve
Osmanl Ordusu
Vaziyet-i umumiye hakkndaki mtalat- cizanemi berveh-i t
arzediyorum:
Memleketin mukadderat- umumiyesini idarede mesul ve methl-
dar olan zat- devletlerinin ifadatm hi bir bedbinlie ve tela ham
letmeyerek keml-i itidal ve ciddiyetle telkki edeceklerine itimadm,
mlhazatm ihata edebildiim en vsi mikyasta tasvire sik olmutur.
1 Ahval-i umumiye-i memleket her eyden evvel nazar- dikkati
caliptir.
Harp, her milletten olan anasrmz bilistisna son dereceye getir
mitir. Ahali ile idare arasndaki revabt sarslmtr. Evlerinde kalan ahali
her nokta-i nazardan hkmetten uzak kalmakta menfaattar bir hale
tan, binbir tehlike ve mkllere gs germesini bilen cesur, fedakr

ve her ynden tam manasiyle muzaffer bir kumandandr.
te benzerlerinden stn vasflara malik bu byk insann, mem
leketin drt kesini bir takm haris ve yabanc devletlerin igaline u
ram olarak grmesi, O'nu, asla ve zerre kadar endie ve mitsizlie
drmemitir.
Aksine olarak, en byk meziyetlerinden biri olan soukkanlliyle
takip eyledii o felket gnlerini, Mustafa Kemal, mehul olmayan
eyin ve daha doru bir ifadeyle bekledii ann gelip atm oldu
unu anlayarak ancak heyecanla karlamlardr.
imdi, O'na den vazife, paralanm vatan, ne pahasna olursa
olsun dman izmelerinden kurtarmaktr.
Mustafa Kemal, kendisine olan itimat ve sonsuz irade kuvvetiyle
zerine ald bu kutsal grevi nasl baaracan biliyor ve sarslmaz
bir imanla da ortaya atlm bulunuyordu.
Bu itibarla, kalbi, vatan ve pek severek gvendii milleti iin ar
pan bu yce lk sahibinin, uzun yllar devam eden baarl hizmetleri
karl ve hayat pahasna kazanm olduu ve aslnda ise hi de ky
met vermedii rtbe ve nianlarn, keyf surette ve bir kalemde ekip
koparmann, en hafif tabiriyle insafszlk ve nankrlk ten gayr bir
kelimeyle tavsifine imkn olamayaca gibi, esasen bu trl hareket ve
davranlariyle ne zihniyette bulunduunu gstermi olan zamann h
kmetinden, baka bir muamele de beklenemezdi.
Binaenaleyh, mahut Damat Ferit kabinesi icraatinden olup bu ka
bine umum heyeti iin ok irkin bir hareket ve adeta yz karas te
kil edecek ve ayn zamanda tarih nazarnda da her halde lnetle yade-
dilecek olan bu olaylardan sonra mezkr kabinenin, nihayet Ekim 1919
ay ilk gnlerinde derek yeni kabineyi Ali Rza Paa'nn tekil eyle
mi olduu malmdur.
Ali Aza Paa, bu deiiklii bizzat ve telle Mustafa Kemal Paa'ya
bildirmek suretiyle her trl takdirin stnde gstermi olduklar lice
napla kar, Paa da 3 Ekim 1919 tarihli telle kabine reisine tebriktta
bulunmutur.
Mezkr tarihten bir gn sonra, eski sadrazamlardan ( 2 nci Ordu
ile Kafkas Ordular Grubu kumandanln yapm olan ) Ahmet izzet
Paann da memur edilmi olduu Vkel Meclisi'nin ( Bakanlar Ku
rulu ) 4 Ekim 1919 tarihli toplantsnda aynen; Anafartalar Kahraman
Mustafa Kemal Paa ile rfekasmn iadei rtbeleri hususu da gr
lerek karara baland... keza stanbul matbuatnn o tarihlerdeki
neriyat cmiesindendir.
Sayn okuyucularmn msaadeleriyle burada bir nebze mevzu ha
ricine km olmaklmn balca sebebi udur :
Yukarda ehemmiyetinden bahsetmi olduum rapor, Mustafa Ke
mal Paann her eye ramen ve her eyi gze almak suretiyle ve ken
di tabirlerince bir ferdi mcahit gibi ortaya atlarak bana getikleri
len 59 uncu Frkann yzde ellisi ayakta durmaya mecalsiz zuafadan

ibaret olduundan tefrik edilmi ve salam kalan efrat 17-20 yandaki
nevnemasz ocuklarla 45 - 55 yandaki amelmandalar kalmtr.
Dier en iyi frkalarn taburlar da Dersaadet'ten bin mevcutla ha
reket ve en kuvvetlisi be yz mevcutla Halep'e muvasalat etmilerdir.
Bu halin esbab, hayat- umumiyeye ve hkmat- mlkiyenin kuv
vetlerine tbi ve binaenaleyh bugn slah ordularn elinde olmayan
avamile merbuttur.
Bu misal gsteriyor ki, btn menabii toplayarak ufak bir ksm dahi
kavi bir halde bulundurmaya imkn yoktur.
Heyet-i zabitann kemiyeten ve keyfiyeten noksan muhtac- izah
deildir.
Cephelerimizin metalip ve ihtiyac udur:
Garpta dmanla kar karya temas mevcut deildir. Ancak, payi
tahtmz ve cihan ile olan muvasala-i bahriyemiz ve en zengin mamu
relerimiz bulunduundan garp cephelerimizde dman tarafndan ha
yat darbelere teebbs edilmesi ihtimali mevcuttur.
Kafkasya'da vaziyet-i askeriye hal-i tevakkufta olup, tarafmzdan
istirdad- mafata teebbs mmkn deildir.
Ruslarn ahval-i dhiliyeleri ve Avrupa'da ihtiyalar, faal harektta
bulunmalarna pek msait deilse de herhangi bir sebeple Ruslar buna
teebbs ettikleri halde bunu men veya tahdit etmek bizim kuvvetimize
tabi olmayan bir meseledir.
Ruslar kendi hazrlklar ve kendi vastalar nispetinde i grrler,
bunlarn msait olmad yerde tevakkuf ederler.
Irak'ta Ingilizler hedeflerini istihsal etmilerdir. Binaenaleyh daha
ileriye temdid-i istil etmesi iin esbab- siyasiye ve iktisadiye ve aske
riye olmad kanaatindeyim.
Mahaza, eer dman temdid-i harekt ve iktisab- muvaffakyat
ederse zayiat- mevcudeye, mesel Musul'un da ilvesi, hayat- umu
miyeye bir darde-i kat'iye mahiyetinde olamaz. Denilebilir ki vaziyet-i
umumiye deta deimemi olur. O halde bu cephede dahi biz intizar
dan baka bir ey yapamayz.
Sina ve Hicaz cephelerinde dman ehdaf- askeriye ve siyasiyesini
henz istihsal etmemitir ve anlaldna gre bunun iin keml-i hara
retle hazrlanmaktadr.
ngiltere'ye hdim bir lem-i islmn esas ve Ingiltere nfuzuna
tabi bir Filistin hkmet-i hristiyaniyesinin tekili ve bu suretle Msr
ve Svey ve Bahr-i Ahmer'in ilelebet temini ve Trkiye'yi son kuvay-i
diniyesinden ve en gzel mamurelerinden teb'it ve tecrit hevesleri, In
giltere iin deta Harb-i Umuminin hedeflerinden olacak kadar mhim,
bizim iin de telfisi mmkn olmayan darabat- hayatiyeden maduttur.
Hulsa garpta muhtemel taarruzat- ciddiyeye muntazr olmak ve
Suriye hududunda vazh ve mstahzar olan dman harekt- asliyesine
gelmitir. nk, kalan ahali ya kadnlardan, ya cizlerden veya firari

lerden ibare olup mahsult, sy ve amelleri kendi idame-i hayatlarna
kfi deil iken hkmat- mlkiye ve askeriye onlardan alk ve lm
mukabilinde mmeleklerini ahz ve talepte daha ziyade musir ve muan
nit olmak mecburiyetindedir.
Dier taraftan hkmat- mlkiyenin acz-i tamm, umum bir anar
iye srklenen hayat- umumiyeyi idareye mani olup hukuk- ahali
namna ne mutasavver ise kffesini adi ve hakka mugayir ve binaena
leyh ahalinin tezyid-i nefretini meddi bir ekilde halletmek itiyad- za
rurisindedir.
Hkmat- mlkiyenin acz-i tamm, bir kuvve-i zabtann fikdan-
mutlakndan ve derd-i ihtiya ile alelmum memurine tri olan irtikp
ve ihtikr ve si-istimalttan ve memurinin keyfiyeten dkn bir hale
gelmesinden ve umur- adliyenin suret-i mutlakada ilenmemekte ol
masndan ileri gelmektedir.
Bu esbab, hayat- umumiyeyi her kede ve her beldede esasn
dan rtmektedir.
lae-i umumiyenin ve umur- ticariye ve iktisadiyenin mthi bir
sratle inhitata balamas alim-i asliyedendir.
Bugn bir para meselesi hasl olmutur ki bu dert ne ahalide, ne
memurinde bir emniyet-i ti brakmamakta ve erbab- namusu alik-i
mukaddeseden tecerrde sevk ve icbar etmektedir.
Binaenaleyh harp devam ettii halde karsnda bulunduumuz
en byk tehlike, her taraftan ryen binay- muazzam- saltanatn bir
gn dahilen birdenbire ve hep birden kmesi ihtimalidir.
2 Vaziyet-i umumiye-i askeriye, harbin yakn bir tide hitamna
iaret vermemektedir.
Mttefiklerimizin darabat- askeriye ile dmanlarmz mecbur-
sulh edecekleri, artk mevzubahis olmayp Almanlar mnhasran idare-i
sevkulceyiyeyi Geliniz! Bizi malp ediniz! esasna raptetmilerdir.
Dmanlarmzn birbirinden ayrlmayacaklarn zaman gstermekte
olup, dman ahalinin de sefalet ve mahrumiyeti daha az olmak ve
kendi itikatlarnca emin bir neticeye vasl olmak ihtimaliyle bizim daya
nabileceimiz kadar imtidad- harbe tahammlleri tabidir.
Binaenaleyh harp daha ok imtidad edecektir ve harbin hitam
anahtarlar bizim partinin elinde deildir, neticesini karmak lzm gelir.
3 Trkiye'nin vaziyet-i askeriyesi udur :
Ordu, harbin edvar- iptidcdyesine nispetle fevkalde zayftr. Bir
ok ordularn mevcudu, lzm olan miktarn bete biri gibidir. Memle
ketin insan menabii, ikmale muktedir deildir. Hatta 7 nci Ordu gibi
btn memleket iinde ikml ve takviyesine allan yegne orduyu
dahi daha dmanla bir tek kurun atmadan kuvvetli tutmaya imkn
bulamyoruz.
Takat-i umumiyeye bir misal olmak zere arzedeyim ki, cihann en
mkl ilerini grmek zere biner mevcutlu taburlarla bana gnderi-
Binaenaleyh dman daha evvel taarruz etmedii halde dahi bizim

sevkiyatmz hitam bulduktan sonra bugnk tefevvukunu tezyit etmi
kulunmas ihtimal dahilindedir.
Velhasl Halep'te bulunan kuvvetlerimizin Sina cephesine ne kuv
vet ve kymette muvasalat edecei dahi malm olmadndan Sina cep
hesinin temini iin bugn mevki-i tatbika konulacak karar, mnhasran
7 nci Ordu ktaatnn hemen cenuba tahriki mahiyetinde olabilir. Bu kuv
vetlerin bilhare nasl istimal olunabileceini bugn katiyetle tayin et
meye ( kuvvetlerimizi israf etmemek mlhazasndan sarfnazar ) harita
zerindeki askerlike dahi imkn yoktur.
7 nci Ordu ktaatnn cenuba tahrikiyle husule gelecek halita-i as-
keriyenin her trl kuyud-i mzie-i siyasiyeden zade ve memleketin
dahil ve haric btn ihtiyacatma vefa edebilecek bir surette tanzim
ve sevk ve idaresinde en kestirme tarik udur:
Btn Suriye ve Hicaz imdiye kadar olduu gibi her hususta bir
Mslman Osmanlya ait olur ve bunun taht- emrinde olarak Sina
cephesinin harektn mstakilen dier bir Mslman Osmanl deruhte
eder.
ite menafi-i vataniyeye en muvafk olan ekil budur.
General Falkenhayn'in gelmi ve onunla taahhudat- mstacele ya
plm ve Kress'in minelkadim iktisab- hukuk etmi olmas, velhasl Al
manlar idare etmek gibi esbab ve avamil, menfaat- vataniyenin istil
zam ettii ekl-i vzh ve katye mani olamaz itikadndaym.
Hayat ve memat mesailinde olsun it-i karar hakkndan mahrum bu
lunduumuzu zannetmiyorum. Mahaza benim bildiim esbab, Falken
hayn'in istihdam mecburiyeti urunda menafi-i vataniyeyi ksmen
tehlikeye drlecek derecede kuvvetli addettiriyor ve Sina cephesi
nin Kress'in ve 7 nci Ordu kumandannn taht- emrinde iki ordu ta
rafndan mdafaas ve bu iki orduya Falkenhayn'in kumanda etmesi
icap ediyorsa menfaat- vatan iin bu suretle hizmetten itinap olunmaz.
Ancak, bu halde General Falkenhayn'in btn Suriye ve Hicaz'a ku
manda eden zatn taht- emrine girmesi mnakaaya mtehammil ol
mayan bir meseledir.
Bu halde, devlet nazarnda en li mesul, bir Osmanl olup, btn
kuvay-i dahiliye ve siyasiye onun elinde ve Falkenhayn mnhasran
bir asker kumandan vaziyetinde kalr. Sevk ve idarenin hutut- asliye-
siyle beraber bilcmle geri hidemat ve vilyetlerin ve aairin idaresi,
bizim memleketimizin bir z evldnn taht- idaresinde bulunur.
7 nci Ordu kumandanlnda kaldma nazaran benim mstakil
ve kanunen btn arkadalarma muadil bir ordu kumandan iken, bu
suretle ikinci ve nc derecede bir kumandan vaziyetine dmekliim
mucib-i teessr olsa da bu cihet menafi-i vataniye karsnda meskt
bulunabilir.
Ancak bu takdirde nazar- dikkatten dr tutulmamak lzm gelen
nazik bir nokta vardr: 7 nci Ordu ktaat kmilen gidip Kress'in ktaat
F. 10
muvaffakiyet vermemek, vaziyet-i umumiye-i askeriyemizin imdiki mb-

rem talepleridir.
Vaziyet-i umumiye bu halde iken mesel son kuvvetlerle Irak'n
istirdadn dnmeye imkn yoktur.
En kuvvetli sebep, dman daha kavi ve daha hazr olarak Sina'
dadr ve bu dman incizap gayr- kabil-i ihmaldir.
Saniyen, maddeten de imkn ve kuvvet yoktur. Bu ie teebbs
edecek ordularn bugnk mevcutlar pek zayf ve kymetsiz olup, daha
iki ay yrdkten sonra - biraz mbalgasiyle - hademeden ibaret
bir ktle kalr.
Dmann Badat'a imendiferle ve gemilerle getirip yetitirecekle
rine, ahturla ve deve ile mukabele edilemez. Velhasl bu adem-i imkn
lara en byk delil, aylardan beri bir alay iki gn yrtebilecek hazr
lklarn elan vcuda getirilememi olmasdr.
4 Bu muhtasar nazar- umumiden netice-i istidllim; ( Artk her
i bitmitir ve bulunacak bir are kalmamtr) zemininde deildir. By
le bir kanaat- bedbnane, dmanlarn ve tehlikelerin en vahimi oldu
unu izaha hacet grmem. Imkn- hals ve hayat mevcut olup ancak
tedabir-i sibeyi bulmak lzmdr.
cizlerine gre bugn takip olunacak kararlar berveh-i ti olma
ldr :
a) Dahilen takviye-i hkmet ve temin-i resanet ( jandarmas kuv
vetli, memurlar mmkn olduu kadar umur- adliyesi, herhalde iae-i
umumiyesiyle umur- ticariye ve iktisadiyeyi tanzim) etmek, hi olmazsa
suiistimalt hadd-i asgariye ve kabil-i tahamml bir dereceye indir
mektir. O suretle ki, memleket salam bir ssl'hareke halinde bulun
mal ve imtidad- harp maazallah yeni ziyalar ve felketlere sebep olsa
da elimizde ve gerimizde kalacak menatk ve ahaliyi herhalde dayan
maz rk bir ktle halinde bulmamalyz.
b) Siyaset-i askeriyemiz, bir mdafaa siyaseti ve elimizde bulu
nan kuvvetleri ve bir tek neferi son ana kadar saklamak siyaseti olma
ldr.
Bu siyaset, memleketimiz haricinde bir tek Osmanl neferi kalma
sna mtehammil olamaz.
Sina cephesinin temini taarruzla m veya mdafaa ile mi kabil ve
musip olaca meselesine bugn karar verilemez. nk dman bu
gn orada insanca ve malzemece bize mtefevvik olup, bizim btn
kuvvetlerimizi gnderebileceimiz aylar zarfnda intizar etmesine ihti
mal, fennen pek azdr.
Bizim kuvvetlerimiz gelmezden evvel ann taarruz ederek karsn
daki kuvvet aleyhine bir netice-i kat'iye istihsal etmeye teebbs ta
bidir.
Bundan baka bizim kuvvet sevkedeceimiz iki ay zarfnda dman
isterse vescdt-i nakliye itibariyle daha ok kuvvet getirmeye muktedir
dir.
riz. szn bizzat bana, bir ordu kumandanna sarfetmitir.

Irak harektnn gayr kabil-i icra olduunu kendisi daha ilk gn
den beri anlamtr. Irak hareketini memlekete yerlemesi iin vesile itti
haz etti. Hakikatte ideali btn Arabistan' Alman idaresine almak idi.
Nitekim plann ikinci safhasna balamtr. Irak hedefi tabiatiyle tebed
dl edince Sina cephesinde bir taarruz mevzubahis etti, iki ay sonra taar
ruz veya mdafaa m lzm olduunun imdiden kestirilemeyecei her
kes gibi onun nazarnda da ayandr. Fakat bugnk taarruz sz b
tn Suriye, yani Arabistan'n taht- idaresine girmesi iin bir vesile-i
cazibeden baka bir ey deildir.
iki ay sonra ahval taarruza gayr msait olup btn kuvvetlerle
Filistinin mdafaas mmkn olursa General Falkenhayn cihana ve
memleketimize kar en byk muvaffakiyeti kazanm eklinde arz-
vcut edeceine phe yoktur.
Bu halde, takviye-i hkmet ve memleket erefi yle dursun mem
leket kmilen bizim elimizden karak bir Alman mstemlekesi haline
girmi olacaktr ve General Falkenhayn bu maksat iin bizim borcumuz
olan altnlar ve Anadolu'dan getirdiimiz son Trk kanlarn istimal
etmi bulunacaktr.
Velhasl gerek hkmat- mlkiye ve gerek ahali iinde yaplacak
ilerin alelde bir memleket meselesi deil, en birinci bir mdafaa-i
memleket meselesi olduu bu devrede memleketin hi bir kesinin her
hangi bir ecnebi taht nfuz ve idaresine verilmesi, hayat- saltanat
katiyen ihll ve iptal eder.
ite benim mtalatm bundan ibarettir. Bulunduunuz mevki se
bebiyle bunlar tasvir etmekle vicdanm zerinden ref-i br etmi oldu
uma kaniim.
7 nci Ordu Kumandan
Mustafa Kemal
Raporun Balca Noktalar Hakknda Aklama:

Yukarya aynen almak mecburiyetinde bulunduum raporun, hemen
hemen genel olarak zamann edebiyatna uygun tarzda yazlm bu
lunduu ve esasen bahis konusu raporun tarih kymeti de, bilhassa
bu yazl eklinde olduu su gtrmez bir hakikattir.
Bununla beraber, iinde olanlarn bugnk neslimizce szle ba
vurmadan kolaylkla anlalabilmesini salamak maksadiyle belli bal
noktalarna temas ve mmkn olduu kadar ksaltlmasna gayret edi
lerek bugnk anlay tarzna gre daha sade bir ifade ekline konul
masn, ( ancak bu ii yaparken raporun esasnda ak ifade ile yazl
baz yerlerinin aynen tekrar zarureti hasl olacan, bunun da - gen
lie hizmet bakmndan - herhalde skc bir durum tekil etmeyeceini
mit ile ) sayn okuyucularmn msaadelerine gvenerek faydal g
rrm.
ile benim ktaatm kabil-i tefrik bir hale gelmesine ahval-i harbiye mani
olabilir. Yani, daha biz nakliyata baladmz andan itibaren dman
Sina cephesine taarruza balar.
Bu halde, gnderilen kuvvetlerin arzu edildii gibi bir kumandaya
raptma ahval msait olamayp, her gelen ktann para para muha
rebeye ve yekdierini mteakip Kress'in kumandasna girmesi icap ede
bilir.
Bu hale gre, nihayette ordu karargh yalnz bana fazla ve isiz
bir ekle girip btn ktaat para para Kress'e ait kalm bulunabilir.
Eer vaziyet-i harbiye bu suret-i hareketi mecburi klarsa vatann
mukadderat mevzubahis olurken bizzarure kendimin seyirci kalmama
tevekkl ve tahamml edemem. Bu halde yapacam i, en ufak bir
ktamn mdahale ettii cepheyi ve muharebe hatlarn bilkayt ve art
kendi taht- emrime almaktr. Yani, kuvvetler muharebe sebebiyle Sina
cephesinde bir kumanda altnda erimeye mecbur olursa bu kumandan
ancak ben olabilirim.
Daha bidayetten itibaren bu noktay grm ve buna karar vermi
olmak lzmdr.
Suriye heyet-i umumiyesinin Falkenhayn'e verilemeyecei mesele
sinde Almanlar krmak ve onlarn kuvvet ve lzumlarn ihmal etmek
gibi ksa bir mlhazaya tabi olmadma itimat buyurmaksnz.
Elyevm iinde bulunduumuz bataklktan Almanlarla beraber bu
lunarak kurtulmak zaruri ise de Almanlarn bu zaruretten ve imtidad-
harpten istifade ederek bizi mstemleke ekline sokmak ve memleketi
mizin btn menabiini kendi ellerine almak siyasetine muarzm ve
rical-i devletin bu hususta hi olmazsa Bulgarlar kadar mstakil ve ks
kan olmalarn lzumlu grrm.
Mstakil ve esbab- istikllde kskan olduumuz Almanlarca ge
rei gibi anlald gn onlarn bizi Bulgarlardan daha muteber gre
ceklerine sizi temin ederim.
Hsn-i idare edeceim diye mtemadiyen fedakrlkta bulunmak,
herhangi bir mttefike ve tahsisen Almanlara merhamet ve insaf telkin
etmeyip, belki verdiklerimizden yz kat fazlasna onlar tahri ve tevik
eder.
Bugn Falkenhayn her vesilede herkese kar Alman olduunu ve
elbette Alman menfaatini en ziyade dneceini syleyecek kadar m
tecasirdir.
Halep'te ve Frat'ta ve Suriye'de Alman siyaseti ve Alman men
faati ne demek olduunu ve bahusus bu sz sarfeden bir Alman kon
solosu olmayp yzbinlerce Trk kan iin karar vermek mevkiinde bu
lunan bir kumandan olursa iin tamamen menafi-i vataniyemize gayr
muvafk cereyan ettiini anlamamak mmkn deildir.
Falkenhayn, geldii gnden beri aair resasma Alman mlzmlar
gndererek dorudan doruya temas hasl etmektedir ve Araplar Trk-
lere dmandr. Biz Almanlar bitaraf olduumuzdan onlar kazanabili-
b) Dmanlarmza gelince:
Bunlarn birbirinden ayrlmayacaklarn zaman gstermekte olduu
ve daha ok srecek olan harbin sona erdirilmesi kozu da mttefikleri
mizin elinde bulunmad neticesini kabul etmek lzm geldii.
3 Mustafa Kemal o zamann asker durumunu tasvir ederlerken :
a) Ordunun, harbin ilk zamanlar sresine nispetle ok zayf d
tn, birok ordularn mevcudu, belirli kadronun bete biri nispetinde
olduu ve memleketimiz insan topluluu ise o gn lzm olan asker ih
tiyacn tamamlamak gcnde bulunmad, hatta kendi emirlerindeki
7 nci Yldrm Ordusu gibi btn memleket iinde ikmaline allan ye
gne orduyu bile daha dmanla tek kurun atmadan kuvvetli tutmaya
imkn mevcut olmad,
b) Ordu emrindeki tmenlerin hemen hemen yars ayakta durma
ya takati olmayan, hastalktan dermanszlam kimselerden ibaret bu
lunduu ve bunlar ayrldktan sonra geride gya salam kalan efradn
17-20 yandaki ocuklarla 45 - 55 arasnda yal ve sakat insanlar ol
duu, ordu ihtiyacn karlamak iin stanbul'dan gnderilen taburlarn
da yarsnn yollarda dklp kald ve bu durumlarn sebeplerinin,
o gn iin dzeltilmesinin, ordularn elinde olmayan ilere bal bulun
duu,
c) Bundan baka bat cephesiyle Kafkasya'da Ruslarn durumu ve
Irak, Sina ve Hicaz cephelerinde de ngilizlerin vaziyetiyle bu cephede
dmann takip ettii asker ve siyas hedef ve gayelerinin nelerden iba
ret bulunduu, bunlara kar katlanmak zorunda kalnacak mukabil ha
reket imknlarmzn madd kymetiyle sz geen cephelerin genel b a
kmdan nasl kritik bir durumda olduklar,
Raporda pek isabetli bir grle ve ak bir ekilde belirtilmi bu
lunmaktadr.
4 Mustafa Kemal'in yukarda aklanan mtalalarndaki mak
sadn :
Artk her i bitmitir ve bulunacak bir are kalmamtr demek
manasnda olmadna iaretle byle bir ktmser kanaatin, sonu teh
likeli durum yaratmaktan baka bir netice vermeyeceini izaha hacet
grmemiler, aksine olarak var olduuna kani bulunduklar kurtulu
ve hayat imknn salamak iin isabetli tedbirlere bavurulmak lzm
geldiine dikkati ektikten sonra kendi kanaatlerine gre alnmas ge
reken kararlar hakknda da aada yazl olduu zere:
a) Bata jandarmas olmak zere umum iae meselesiyle adl,
ticar ve ktisad ilerin dzene konmasn, hi olmazsa suistimaltn
en az dereceye indirilmesini temin iin memleket dahilinde ylesine sa
lam bir temel idare kurulmal ki;
Harbin uzamas halinde ve bu yzden yeni kayplar ve felketlere
katlanmak zorunda kalnd takdirde elde ve gerimizde kalacak blge
ve ahaliyi, dayanmaz rk bir ktle halinde bulmamak mmkn olsun.
b) Asker siyasetimizin, bir savunma siyaseti olmas ve ayn za-
Bir deneme maksadiyle, her derecedeki tahsilini yeni tamamlam

olan oluma okuttuum sz geen raporun baz ksmlarn ancak
mphem bir ekilde kavrayabildiim sylemi olmas, bu hususta isa
betli ve yerinde olacana kanaat getirdiim dncemin tatbikini za
rur klmtr.
1 Birinci Cihan Harbinin devam srasnda memleketin umum
halini gznne alan Mustafa Kemal yukarda yazl raporunda:
a) Harbin, eitli kklerden insanlar iinde toplayan milletimizi,
ayrlksz son dereceye getirerek ahali ile idare arasndaki balarn sar
sld ve evlerinde kalan ya kadn, ya ciz veya asker kaaklarndan
ibaret ahalinin de her cihetten hkmetten uzak kalmay menfaatlerine
uygun bulduklar ve bu insan topluluunun alp didinmeleri sonun
da elde ettikleri mahsulleri, kendi yaaylarn devam ettirmeye kfi
gelmezken mlk ve asker idarenin onlardan alk ve lm karlnda
varn younu almak mecburiyetinde olduu,
b) Hkmetin tam bir aciz halde bulunmas da, ihtiya dolay-
siyle rvet ve suistimalta dalan memurlarn nitelik bakmndan d
kn bir hale gelmesi sonucunun tesiri ve bir de, mahkeme ve dava i
lerinin genel olarak ilememekte olmasndan ileri gelmekte olduu, bu
sebeplerin ise, umum hayat her ke ve kasabada esasndan rt
t gibi, umum geim ile ticar ve ktisad ilerin de mthi bir sratle
dmesine yol at,
c) Bunlardan baka o gnlerin meydana getirdii para meselesi
derdi, ne ahali ve ne de memurlarda gelecek iin bir emniyet brakma
d ve bu halin, namuslu kimseleri doru yoldan ayrlmaya zorlad
ve harbin devam halinde karlaacanz en byk tehlikenin de, her
taraftan ryen saltanat binasnn bir gn, iinden birdenbire kmesi
ihtimal dahilinde bulunduu,
( No t : Bu fkrada bahsi geen para meselesi, altn ve gm
akenin harp dolaysiyle ortadan kaldrlp bunlarn, yalnz rtl de
nek halinde ve bahsimizin yukar ksmlarnda iaret ettiimiz gibi me
sel, baz ordular emrindeki airetlerin istihdam veya buna benzer hu
suslarda harcanmasna tahsis olunarak bunlar yerine karlan ve
banknot denilen kt parann kullanlmaya balanm olmas konusu
dur.
Bu durumu, devlet tekiltna bal asker ve sivil btn memur ay
lklarnn kt parayla denmesi ve piyasaya hkim olan altn fiat fark
ise halkn geimi ile bilhassa ticar ilerde tabiatiyle ve Mustafa Ke
mal'in kaydettikleri gibi bir para meselesi derdi yaratmt.)
2 Asker genel durumun:
a) Harbin yakn bir gelecekte sona ereceine iaret vermedii
gibi, mttefiklerimizin asker vuru ve arpmalarla dmanlarmz
sulha mecbur etmeleri de artk bahis konusu olamayaca, nk Al
manlarn sadece mdafaada kalmay taarruza gemekten stn tuttuk
lar,
Ordu kararghnn yalnz bana kalmas gibi bir vaziyet hasl olaca ve
byle bir hal vukuunda da;
Vatann mukadderat bahis konusu olurken kendisinin bu duruma
seyirci kalmasna tahamml edemeyecei cihetle yapaca ilk iin, en
ufak bir ktasnn mdahale ettii cepheyi ve muharebe hatlarn kayt
sz ve artsz kendi emrine almak olaca ve ayet mevcut kuvvetler
muharebe sebebiyle bu cephede bir kumanda altnda erimeye mecbur
olursa bu kumandann ancak kendisi olabilecei,
d) Suriye'nin genel olarak Falkenhayn'in emrine verilemeyecei
meselesinde Almanlar darltmak ve onlarn kuvvet ve lzumlarn ihmal
etmek gibi ksa bir dnceye tabi olmadna iaret eden Mustafa Ke
mal;
O . gnler, iinde bulunduumuz bataklktan Almanlar ile birlikte
kurtulmak zaruri ise de Almanlarn bu durumdan ve harbin uzamasn
dan istifade ederek bizi mstemleke ekline sokmak ve memleketimizin
btn kaynaklarn ellerine almak siyasetine asla rza ve muvafakat
gsteremeyecei ve bu sebeple devletin mevki sahibi kimselerinin de
bu hususta hi olmazsa Bulgarlar kadar bamsz ve kskan davranma
larn lzumlu grd,
e) Batakilerin, iyi idare edeceim zihniyetiyle srekli olarak fe
dakrlkta bulunmasnn herhangi bir mttefiki ve hele Almanlar merha
met ve insafa getirmeyeceinden baka belki verdiklerimizden yz kat
fazlas iin onlarn tamahn uyandrmaya tevik edilmi olaca,
f) Yukarda saydklarmzdan daha nemli bir olaya hassasiyetle
temas eden Mustafa Kemal;
Falkenhayn'in her vasilede herkese kar Alman olduunu ve bu
itibarla elbette Alman menfaatini en ziyade dneceini syleyecek
kadar kstah olduu, Halep'te, Frat'ta ve Suriye'de Alman siyaseti ve
Alman menfaatinin ne demek olduunu anlatan szleri syleyenin de bir
Alman konsolosu olmayp yz binlerce Trk kan iin karar vermek
mevki ve yetkisinde bulunan bir Alman kumandan olursa meselenin
tamamen vatanmz menfaatlerine uygun olmayan bir durum yarattn
anlamamak mmkn olamayaca,
g) Falkenhayn'in geldii gnden beri airet reislerine Alman te
menleri gndererek dorudan doruya temasta bulunduu ve bilhassa
Araplar Trkere dmandr, biz Almanlar ise tarafsz olduumuzdan
onlar kazanabiliriz. szn de hi ekinmeden bizzat kendisine, yani
bir/ordu kumandanna sylemi olduunu,
h) Keza Falkenhayn, Irak'a kar asker bir hareket yaplmasnn
kabil olmadn daha ilk gnden beri anlam olmasna ramen byle
bir hareketi, memleketimize yerlemek iin frsat ve bahane sayd, ha
kikatte ise, idealinin btn Arabistan' Alman idaresine almak olduu,
Irak hedefi deiince bu defa da ayn dnce ve gayelerle Sina cep
hesinde bir taarruz icrasn bahis konusu ettii,
i) Genel durumun, taarruza elverili olmayp eldeki btn kuv-
manda memleket dnda ( mesel G aliya'da) bir tek Osmanl neferi

braklmamas mtalasnda bulunan Mustafa Kemal, Sina cephesinin
durumu ve buraya yaplacak asker hareket hakknda gerekli aklama
y yapmakla beraber, bu arada baz glkler zerinde de durarak bin-
netice 7 nci Ordu ktalarnn hemen gneye sevkedilmesi,
Tekliflerinde bulunmulardr.
( No t : O tarihlerde Sina cephesinde 8 inci Ordu bulunmakta idi
ki, sa cenah Akdeniz'e dayal olan bu ordunun kumandan Alman
generallerinden von Kress idi ve tam metni yukarda yazl raporun bir
ka yerinde ismi geen ahs da budur.)
5 Halep'te bulunan 7 nci Yldrm Ordusu ktalarnn gneye ha
reket ettirilmesi halinde 8 inci Ordu ktalariyle birbirine karmak sure
tiyle meydana gelecek anormal durumu nazara alarak bu hareketin
sevk ve idaresinde tatbik edilecek en kestirme yolu ve vatann men
faatine en uygun ekli Mustafa Kemal u suretle tesbit etmektedir:
a) Her eyden nce, btn Suriye ve Hicaz lkesinin evvelce ol
duu gibi her hususta bir Osmanl kumandannn idaresinde bulunma
s ve bunun emri altnda olarak Sina cephesi harektn da mstakilen
dier bir Osmanl kumandannn stne almas lzumu zerinde dur
duu,
b) General Falkenhayn'nin Osmanl ordusunda grevlendirilmesi
iin Almanya ile bir taahht yaplm olmas ve von Kress'in de memleke
timizde daha nceden vazife alm bulunmas ve bu suretle Almanlar
idare etmek gibi sebep ve amillerin, lm - kalm meselelerinde bizi,
memleket menfaatine uygun ekilde karar vermek hakkndan mahrum
brakaca kanaatinde olmad, bununla beraber;
Falkenhayn'in i banda kalmas mecburiyeti urunda, Sina cep
hesinin 8 inci ve 7 nci Ordular tarafndan savunulmas ve bu iki orduya
Falkenhayn'in kumanda etmesi icabettii halde, vatan menfaatini gz-
nne alarak bu suretle hizmetten kanlmayaca, ancak;
Bu takdirde de, General Falkenhayn'in btn Suriye ve Hicaz'a
kumanda eden zatn emri altna girmesinin mnakaaya tahamml ol
mayan bir mesele olduu,
Belirtilmitir.
(Yani akas, Suriye ve Hicaz'a teden beri Bahriye Nazr ve
4 nc Ordu Kumandan Cemal Paa kumanda ettiine gre, General
Falkenhayn'in de Cemal Paa'nm emri altna girmesi ve bylece, devlet
nazarnda sorumlu ve btn kuvvetleri elinde tutan ve sevk idare ile
ilgili bilcmle geri hizmetlerle vilyetler ve airetlerin idaresinin Suriye ve
Hicaz kumandannn emri altnda bulunmas ve Falkenhayn'in ise sa
dece bir asker kumandan vaziyetinde kalmas teklifinde bulunmutur.)
c) Sina cephesine sevkedilecek 7 nci Ordu ktalar, dmann bu
cephede taarruza balamas halinde para para muharebeye ve biri-
birini takiben von Kress'in kumandasna girecei ve harp dolaysiyle
bu ktalarn yekdierinden ayrlmas mmkn olamayaca iin 7 nci
Ordu ile Grup arasndaki ihtilf inceleyerek sona erdirmeye, b

tn kabinenin ( bakanlar kurulu ) reyini haiz olarak - o tarihlerde s
tanbul'da bulunan - Bahriye Nazr ve 4 nc Ordu kumandan Cemal
Paa'mn memur edilmi bulunduundan ve oradaki anlamazlk konusu
hakknda verecekleri kararn kesin olduundan, bunun hkmete de
kabul edileceinden bahisle marnileyh Halep'e varna kadar va
zife bandan aynlamayarak beklenilmesi bildirilmiti.
Paann, son ifreli telle yapt mracaatndan sonra durumun
ciddiyetini gznne alarak meseleye nem veren Bakumandanlk Ve
kletinin sz geen cevab ifreli tel tarihini takip eden birka gn
iinde Bahriye Nazn ve 4 nc Ordu kumandan Cemal Paann zel
trenle stanbul'dan hareket ettii hususunda ayrca bilgi alnm ve Ha
lep'e varaca belli olan gnde kendilerini karlamak iin Paa ile
birlikte istasyona gidilmiti.
imdi, Halep istasyonunda Cemal Paa'y getirecek olan trenin
gelmesi beklendii srada vukubulan fevkalde nazik ve ok nemli bir
hadiseyi, gei ve olu ekline gre aklamak isterim:
Mustafa Kemal Paa, yanlarnda iki yaveri ( merhum Cevat Abbas
ve ben ) bulunduu halde istasyona gittikleri sra, Halep valisi Bedri
Bey'in ( stanbul'un eski ve ittihat polis umum mdrlerinden) daha
nceden oraya geldii grlmt.
Paa ile vali, gar binasnn d ksmnda buluarak tren yolu bo
yunca aa yukar dolarlarken arkadam Cevat'la ikimiz yan tarafta
ve olduumuz yerde duruyorduk.
Bir ara, gar i kapsnn yanbanda asl bulunan byk kampa
nann iki defa vurulduunu iiterek kapya doru bakm, fakat bir
ey grememitik.
Mareal'in geldiini haber verici mahiyette alnd anlalan bu
kampana sesinden hemen biraz sonra Yldrm Ordular Grubu Kuman
dan von Falkenhayn'in, gar binasndan d hole ktn grm ve
kapnn tam karsnda bulunduumuz iin Mareal'i grr grmez se-
lmlamtk.
Bu srada, Mustafa Kemal Paa ile vali Bedri Bey de, yukarya do
ru yaptklar turdan dnerek gar kapsna yani, Falkenhayn'in bulun
duu yere doru geliyorlard ve bittabi Falkenhcryn onlar, onlar da
Falkenhayn'i grmlerdi.
Arada tahminen 50 - 60 admlk bir mesafe olmasna ramen Paa
hi bir harekette bulunmad gibi, vaziyetini de asla deitirmeyerek
vali ile birlikte Falkenhayn istikametindeki yrylerine devam etmi
lerdi. Yoksa, Paa, Falkenhayn'i kardan grd zaman, Bedri Bey'in,
vali olmak sfatiyle mecburen Falkenhayn'in yanna gitmesi iin ken
disini serbest brakmas, bulunduu yerde validen ayrlp geriye dnmek
suretiyle Mareal'den uzaklamas pek kolay ve mmknd. Fakat, ke
limenin tam mcmasiyle asl ve gerek asker vasfn haiz olan Mustafa
Kemal, ancak, - tarih raporlarndaki kendi tabirlerince - bir Osmanl
vetlerle Filistin'in savunulmas mmkn olduu takdirde Falkenhayn'in,

cihana ve memleketimize kar en byk baary kazanm olarak mey
dana kacana phesi bulunmad, bu halde ise, hkmetin kuvvet
lendirilmesi ve memleket erefi yle dursun, memleketin kamilen eli
mizden karak bir Alman mstemlekesi haline girmi olaca ve Gene
ral Falkenhayn'in de bu maksat ve gayesi iin, borla temin edilen altn
lar kullanm ve Anadolu'dan getirdiimiz son Trk kanlarn da bu
uurda harcam olaca,
zerinde aka duran Mustafa Kemal son sz olarak:
Gerek mlk hkmet ve gerekse ahali iinde yaplacak ilerin
alelade bir memleket meselesi olmayp en birinci bir memleket mda
faas meselesi olduu bu devirde, vatanmzn hi bir kesinin herhangi
bir ecnebi nfuzu altna ve idaresine verilmesinin, saltanatn varln
kat surette hkmsz brakarak sakatlayaca,
Konusunu da iine alan mtalalarnn bundan ibaret olduunu,
gerek hadiseleri bylece aklam olmakla vicdanen tad yk, ze
rinden kaldrm olduuna kani bulunduunu beyan eylemilerdir.
Bugnk neslimize naiz bir hizmette bulunabilmek dncesiyle
yapm olduum bu aklamadan sonra esas konumuza devam edebiliriz.
Tam metni daha evvelki sahifelere karlm olan tarih raporun
ifre edilerek ekiliinden sonra Paa'nm emirleriyle hazrlanan birka
nshas, - daha nce akladmz gibi - kendilerine itimad bulunan
ve yakinen tandklar zevata datlmak zere bu ie memur edilen ar
kadam merhum Cevat Abbas tarafndan stanbul'a gtrlerek yerle
rine verilmiti.
Raporun, Sadarete ve Bakumandanlk Vekletine ekiliinden ve
Cevat Bey'in, kendisine verilen vazifeyi yerine getirip Halep'e avdetin
den sonra aradan epeyce mddet getii halde gnlerce ve sabrszlkla
beklenilen netice hakknda hi bir cevap almnamamt.
Bu halden ok znt duyan Paa, Bakumandanlk Vekletine ye
ni ve nemli bir teklifte bulunmulard.
Bu mracaatn da ifreli telle yapm olan Paa, gerek Sadaret
makamna ve gerekse Bakumandanlk Vekletine gndermi olduklar
genel durum hakkndaki mtalalarn ihtiva eden raporuna kar, ne
bir cevap alnabilmi ve ne de herhangi bir uygulama teebbsne
geildiine dcdr bir bilgi verilmemi olmasndan ikyet ve teessrle
bahsetmilerdi.
Bununla beraber, ordu ile grup arasndaki ihtilf mevzuunun or
tadan kalkmasna maddeten imkn mevcut olmadn nazara alan
Mustafa Kemal, bu durum karsnda artk kendilerince yaplacak tek
iin, vazifesinden ekilmek olacan beyanla bu hususta kararl olduu
istifasnn kabul ricasnda bulunmulard.
Mustafa Kemal'in, istifa mahiyetindeki bu ikinci mracaat zerine
Bakumandan Vekili Enver Paa'dan acele iaretle ve cevaben gelen
ifreli telde;
likesini de hesaba katarak gze almak suretiyle o mehur kararlarndan

birini daha vererek derhal tatbikine gemilerdi.
Yani, o ok nazik an iinde Mustafa Kemal, valinin elini hl tut
makta devam eden Mareal'in yanndan pek acele bir hareketle ayrlp
ellerini arkasna baladktan sonra Falkenhayn'in nnde ve be on
admlk ok mahdut bir mesafe dahilinde aa yukar dolamaya ba
lamlard.
Zaten birka saniye iinde olup biten bu olayn karsnda biz ya
verler de bittabi olduumuz yerde ve fakat tetikte hadiseye seyirci kal
mak mevkiinde bulunuyorduk.
Yalnz, Paann, derhal dnp ellerini arkaya balayarak Falken
hayn'in nnde bu vaziyette dolamaya balamas zerine yanyana
bulunduumuz ve benden daha tecrbeli olan arkadam Cevat'n :
Aman, kr!
Dediini iiterek duruma kar daha ziyade uyanklk gsterdiimi
hi unutamam.
Merhum Cevat Abbas, beni ikaz etmekte ok hakl idi. nk, Fal
kenhayn'in yaverleri de hemen onun arkasnda bulunuyor ve vaziyeti
onlar da aynen gryor ve takip ediyorlard.
Yapt yakksz hareketin, lakettii karlndan tehevvre ka
plarak yaverlerine ufak bir iarette bulunmas, o anda tasavvurun s
tnde vahim ve hazin bir akbetin vukuuna meydan vermek ok mm
kn ve varit olabilirdi ve arkadam Cevat Bey de esasen bu noktay
dnerek dikkatimi ekmek istemiti.
Fakat marur Falkenhayn, Paa'nn mukabil hareketine bilhassa
kendisi sebebiyet vererek bu muameleye mstahak olduunu herhalde
anlam olacakt ki bunu hazmetmekten baka are olmadn takdir
ile hadise karsnda az aabilmek veya herhangi bir cret ve cesa
reti gsterebilmekten uzak kalarak sadece vaziyete alkasz grnm
lerdi.
Mustafa Kemal Paa da, Falkephayn'in nnde yapt birka tur
dan sonra ayn vaziyette trenin gelecei istikamete doru uzaklam
lard.
Bu durum zerine arkadam Cevat'la birlikte bulunduumuz yer
den yava yava ayrlarak Paa'y ard sra takip ve biraz ileride ken
dilerine yetitiimiz zaman, biz ne kadar heyecanl idiysek, Paa'nn da
hayli asabi ve sinirli olduunu mahede etmitik.
Trenin gelmesine pek az vakit kalmt. yi bir tesadf neticesi ola
rak istasyonun olduka tenha bulunduu bir srada vaki olan bahis ko
nusu olaydan hemen be on dakika sonra garn d ksm, karlama
trenine katlacak olanlar tarafndan igal edilmi ve hat boyunca da
ihtiram ktas yerini alm bulunuyordu.
Ksa bir mddet sonra gelen trenden kan Cemal Paa, nce Fal
kenhayn'in, mteakiben de - sca stnde son olay sebebiyle - biraz
ayr bulunan Mustafa Kemal Paa ve dier grup ve ordu yksek rtbeli
kumandanna yakr davranma yolu takip ederek ve bulunduu mev

kiin resmiyet d bir yer olmas itibariyle ve ayn zamanda her ikisi ara
snda mevcut olup tamamen resm ynden cereyan eden anlamazl
da asla dnmeksizin vali ile birlikte gler yzle Falkenhayn'in yanma
kadar gelmilerdi.
Harp zamanlarnda, ordu kumandanlarnn, mevki ve yetki bak
mndan valilerden stn durumda bulunmalarna ramen Falkenhayn,
Paa'nn yzne bile bakmayarak elini dorudan doruya valiye uzat
m ve onunla grmekte devamla - sanki Paa orada hazr deilmi
gibi - valinin tuttuu elini bir trl brakmamt.
Muhterem okuyucularm, bu vaziyet karsnda Mustafa Kemal Pa
ann ne derece nazik bir durumda kalm olduunu takdir hususunda
elbette glk ekmezsiniz.
Anlalan, hkmete, taraflar dinleyerek hakl ve haksz ayrmak
vazifesiyle yetkili klnp biraz sonra gelecek olan Bahriye Nazr ve
4 nc Ordu kumandan Cemal Paa ile karlaaca o an iin zihnin
den geen ve marnileyhe kar adeta hesap vermek derekesine d
eceini dnmekten kendisini alamayan Mareal, bu hallerin ezici
tesirleri altnda bulunuyordu.
Ve yine, btn bu vaziyetlerle ilgili olarak yapm olduu teebbs
ve memleketimiz iin zararl hareketlerine kar, emrinde bulunan bir
ordu kumandannn kendisine, kemali cesaretle ve hemen hemen Bunu
yapamazsn!.. manasna gelen ok cidd mdahalesinden dolay pek
zgn ve dertli olduu aikrd.
Ve herhalde, bu zntlerin ac tesirleri altnda bulunan Falken
hayn, ihtiyar eyledii hareketiyle resm ynden hasl olan gcenikliini
aa vurarak intikam almak gayesini gderken bu hiss davrannn,
ifade ettii manay kavramak hassasndan mahrum olabileceine ihti
mal vermekten ziyade, taknd tavrda kast aramak, phesiz ki akla
daha yakn olur.
Halbuki Mustafa Kemal Paa, resmiyet d olan bu yerde, aradaki
anlamazlk ve bundan doan dargnl bir tarafa brakmay adeta
kendisine stnlk veren bir anlayla tercih etmilerdi.
Ne yazk ki, bu yksek ve centilmence davran, Mareal von Fal
kenhayn'in kabaca ve esefle karlamaya lyk mukabelesine maruz
kalm bulunuyordu.
Her sahada olduu gibi, bilhassa ahikasna eritii askerlik mes
leinin ok nemli anlarnda srati karar sahibi bulunmak ynnden
de byk hret kazanm olan Mustafa Kemal, ite birka saniyelik
ok ksa bir an iinde ve adeta bir hayal gibi cereyan eden bu fevka
lde nazik ve nemli durumda da yapaca ii tayin hususunda zerre
kadar tereddt gstermilerdi.
Paa, hi de hatr ve hayalinden gemedii halde urad bu yer
siz ve teessfe ayan hareketin karl olarak Falkenhayn'a lyk ol
duu dersi vermek iin ve phesiz ki bunun nereye varacan ve teh-
ilimi vaziyette beraberce Mustafa Kemal'in, grup karargh civarn

daki husus ikametghna gelinmiti.
Mustafa Kemal Paa, ok eskiden tantklar bu gzide ahsiyeti
karlayp salona almlar ve biraz sonra esas meseleye ait dosyay is
temekle beraber, konuma srasnda hi bir kimseyi kabul edemeyecek
lerini de emrederek konunun hemen mzakeresine balamlard.
Paa'nm, sonradan ve her zaman yaptklar gibi biz yaverlerini
etrafna toplayp anlattklarna gre;
ki saat kadar devam etmi olan konumalarndan hulsaten;
a) Ordu ile grup arasndaki anlamazla sebep olan meselelerin
esasn, geirdii safahat ve netice itibariyle Mareal'in, nfuzunu kul
lanarak takip etmekte olduu zel maksat ve gayelerinin iyzn etraf
lca ve vesikalara dayanarak akladklarn,
b) Cemal Paa'nm da, grup kumandan Falkenhayn'in, kendi nok-
tai nazarna gre vaki beyanatn bahis konusu ederek ikisi arasnda
karlkl ekilde vukubulan ve olduka geni mahiyette ve durumu m
nakaa ederek cereyan eden grmeleri sonunda Mustafa Kemal Pa-
a'nn, kat ve son sz olarak Cemal Paa'ya hitaben :
Paam, bu vaziyet muvacehesinde benim yerimde siz olsanz
ne yapardnz?
Demelerine kar Cemal Paa'nm; meselede, Paa'y tamamen ve
her ynden hakl bulduunu aka beyan ve tasdik etmekle beraber
o gnn asker ve siyas durumu karsnda - yani Almanlar ile uyuma
ve szleme halinde bulunmaklmz sebebiyle - :
istifadan baka are ve yaplacak hi bir i yoktur.
Cevabn vermesi zerine Mustafa Kemal Paa'nm, esasen daha n
ceden hazrlam olduklar istifa dilekesini Cemal Paa'ya uzatrlarken ;
Zaten ben de oktan bu karara varm bulunuyordum.
Diyerek bu suretle - ve her hususta olduu gibi - bu ite de s
tnl saladn ve adeta, yukarya aynen dercetmi olduum ta
rih raporlarnn en sonunda kayt ve iaret buyurmu olduklar vehile,
vicdan zerindeki yk kaldrm olduklarna kani bulunmaktan do
an gnl ferahl iinde ve ok msterihane bir ifade ile bahis konusu
grmeyi bizlere anlatmak ltfunda bulunmulard.
Bununla beraber, ok nemli saydm bir noktay hemen urada
kaydetmek isterim ki; her eye ve son satrlarla temas ettiim ferah ve
rici duruma ramen Mustafa Kemal, esas itibariyle, memleketin uuru
ma srklenmekte olduu tam o sralarda balca emeli bulunan vata
na hizmet arzusundan mahrum ve bu suretle pasif vaziyette kalm olma
sndan dolay da son derece mteessir ve hakikaten ok zgn bulunu
yorlard.
Mevzuumuzdan biraz ayrlarak bu bahsimizin daha yukar ksm
larnda, sayn Falih Rfk Atay'n Sel Yaynlarnda neredilmi eserin
den naklettiimiz ve burada tekrar temas etmek lzumu hasl olan
Atatrk'n Bana Anlattklar konusunun son fkrasnda aynen :
subaylarnn ellerini skm ve daha sonra da ihtiram ktasn tefti et

milerdi.
Bu merasim bitince Mareal von Falkenhayn, birinci ferik ( orge
neral ) rtbesinde olan Cemal Paa'y kendi otomobiline ve bilhassa
sana alarak grup kararghna gtrm ve Mustafa Kemal Paa da
husus ikametghlarna avdet buyurmulard.
Gardan Falkenhayn'la birlikte ayrlan Cemal Paa, grup kuman
danl kararghnda iki saat kadar kalmlar ve bu mddet iinde, grup
ile ordu kumandanlklar arasnda mevcut anlamazlk konusu hakknda
Falkenhayn'la gereken temaslarn yapmlard.
Bir ara, gruptan alman telefonda, Cemal Paa'nn, ordu kuman
danl nezdine gelmek arzusunda bulunduklarndan bahisle karlan
mas bildirilmiti.
Durumu Paa'ya arz ile bu iin tarafmdan temini iin aldm ta
limat zerine derhal grup kararghna giderek emirlerine amade bulun
duum keyfiyetinden Alman subaylar vastasiyle haberdar edilen ve
biraz sonra grup kararghndan kan Cemal Paa'y, otomobile yak
lat sra tazim resmiyle karlam ve kendimi de takdim etmitim.
( u noktaya bilhassa iaret etmek lzumunu hissederim ki, Cemal
Paa, grup kararghndan yalnz olarak ayrlmlard ve yanlarnda
yaverlerinden hi biri mevcut deildi. Esasen, istasyondan Falkenhayn'la
birlikte ayn otomobille grup kararghna giderlerken de yanlarnda
yaverlerinden kimse bulunmuyordu.)
Bir de; o tarihlerden hemen bir yl kadar nce, am'da ve Mustafa
Kemal Paa ile birlikte bir le yemei mnasebetiyle mkellef sofra
larnda bulunmu olmak erefine nail olduum bu yksek ahsiyetle
bu defa - ksa da olsa - benim iin ok deerli ve iftihara lyk bir
vazife vesilesi ile tekrar ve yakndan karlamakla erefyab olmu bu
lunuyordum.
ehrelerine pek gzel imtiza ettirdikleri top sakaln, husus bir
itina ile tarayarak enesinden yan taraflara ayrmak suretiyle bir kat
daha azamet peyda eden o heybetli askerin otomobile girip oturmala
rn mteakip ben de, saygszlk telkki olunabilecei dncesiyle
edep ve terbiye kurallarna uyarak yanlarna girmeyip daha nceden
kapsn ak bulundurduum otomobilin n ksmndaki bo yere ge
meye hazrlanrken ve hi de mit etmediim bir anda Cemal Paa'nn:
eriye giriniz!
Emrine muhatap olmaklm zerine :
Msaade buyurunuz Paa hazretleri!
Diyerek mazur grmeleri istirhamnda bulunmusam da - herhalde
ofrn yansra oturmam uygun bulmadklarndan olacak- ikinci de
fa tekrarladklar:
Hayr, ieriye giriniz!
Yolundaki kat emirlerine uymak mecburiyetinde kalarak i ksma
girmi ve bo olan sol yanma - oturmak deil de - yle yarm sa
sr iinde brakan bu ekilme, hi bir zaman Paann hatr ve hayalin

den gemeyen ve O'nun prensiplerine asla uymayan bir olayd.
unu da takdir etmek lzmdr k i:
Bu istifa, hi bir zaman Mill Mcadele balanglarnda vukubulan
askerlik mesleinden istifasna benzemiyordu.
nk, btn rtbe ve nianlarm atarak hi tereddt etmeden is
tifa ettii o tarihlerde, Mustafa Kemal'in yanbamda, ok gvendii
kadn erkei, oluu ocuu ve ihtiyar genci ile byk Trk milleti
bulunuyordu.
O zaman, bir taraftan istifa ederlerken, dier taraftan da istikll
urundaki mill grevlerine devam iin elverili alan yaratacaklarna
itimad bulunduu gibi, asl gayelerini tahakkuk ettirebilmek gcn
kullanmak frsat ve imknn da bulacaklarna sarslmaz inanlar vard.
Evet, Mustafa Kemal'in; Yldrm Ordusundan ekildii tarihlere te
sadf eden gnlerin, bambaka mahiyette bulunan ahval ve umum
durumu nazara alnacak olursa her iki istifann yekdieriyle mukayese
sine hi bir bakmdan imkn olamayaca da kendiliinden ortaya kar.
Bu itibarla, bahis konusu istifa, O'nu, dorudan doruya pasif va
ziyette brakm ve o gnlerin icap ve artlarna gre artk O'nun iin
faal bir saha kalmamt.
Binaenaleyh, btn cephelerde vatann muhafaza ve mdafaas
uruna sava devam ederken O'nun, geici de olsa bylece bir keye
ekilerek memleket hizmetinden mahrum ve seyirci durumda kalmasn
dan doan byk endiesi de esasen bundan ileri geliyordu.
Bu olay, Mustafa Kemal gibi bir kumandan iin ok ac ve cidden
tahamml g bir eydi.
Ne gariptir ki; Grup Kumandan Mareal Von Falkenhayn'in kt
bir zihniyetle vaki hareketleri yznden ortaya kan ve dorudan do
ruya memleketimizi ilgilendiren bu meselede Mustafa Kemal, tamamen
hakl olduu halde istifaya mecbur kalyordu. ok hazin bir manzara
deil mi?..
Bu ters durum, phesiz ki Almanlarla olan asker ittifakmzn kat
lanlmas mecbur ve kanlmaz sonucundan baka bir ey deildi.
nk, haksz tarafn feda edilmesi, nihayet, siyas sahada, hayat
ve talihlerini ittifak balariyle birletirerek ayn safta harp halinde bu
lunan iki devlet arasndaki mnasebetlerin kknden zedelenmesine
sebebiyet verecei gibi, bu yzden Osmanl Devletinin mkl durumda
kalmas da pek tabi idi.
Esasen Mustafa Kemal, bu hali ve durumun nezaket ve ehemmiye
tini pekl takdir buyurmu olduklar iindir ki, her zaman olduu gibi
yine vatan ve memleket menfaatlerini gznnde bulundurmak sure
tiyle ve her eye katlanarak tercih eyledikleri istifa hareketini, en salim
ve hayrl bir tatbik ekli olarak kabul etmilerdi.
Bahriye Nazr ve 4 nc Ordu kumandan Cemal Paa'nn, istifaya
mteallik yukarda izah ettiim bildirileri zerine Bakumandan Vekili
Mustafa Kemal'in 7 nci Yldrm Ordusu kumandan iken, st ma

kamlara kuvvetle duyurmak istedikleri feci durumu, basit ilerdenmi
gibi telkki ettiini gsterir bir hareketle, bir ay kadar bir mddetle
mezun olduunu bildirdikleri ve bu hadisat srasnda, 4 nc Ordu
kumandan Cemal Paann, kendilerine Halep'te mlki olduklar ve
merhum Paa ile ok eyler konuarak birok cidd mevzular zerinde
mnakaa yaptklarm da ilve buyurmu olduklar.. nakledilmektedir.
ite muhterem okuyucularm, sayn Falih Rfk Atay'm eserinden
naklen yukarya alm olduum byk Ata'mzm u birka satrlk ha
tralarnda pek ksa bir ifade ile temas buyurduklar ve 4 nc Ordu
kumandan Cemal Paa ile Halep'te bulutuklar zaman aralarnda ok
eyler konuarak birok cidd esaslar zerinde cereyan ettiini bahsey-
lemi olduklar mnakaaya mevzu tekil eden hususlar ile eitli mese
lelerin mahiyeti ve ayn zamanda Cemal Paann Halep'e ne maksat
altnda ve bilhassa ne vazife ile gelmi olduklar keyfiyeti, yukarda te-
ferruatiyle izah ettiim ekildedir; bir de, metnini aynen daha yukarya
dercetmi olduum tarih raporun esasn ihtiva eden konulardan ibaret
bulunmutur.
imdi, tekrar esasa gelelim :
Mustafa Kemal Paa'nm istifasn hkmet adna kabul eden Cemal
Paa, ayn saatte ve Mustafa Kemal henz yanlarndan ayrlmadan
Bakumandanlk Vekletine ekilmek zere hemen hemen u mealde
hazrlayp cizlerine ifre ettirdikleri tel yazda:
a) Halep'e gelerek Yldrm Ordular Grubu Kumandan Mareal
von Falkenhayn ve 7 nci Yldrm Ordusu kumandan Mustafa Kemal
Paa ile ayr ayr grmek suretiyle gerekli incelemenin yapldn,
b) Bu incelemeye gre tarafsz bir hakem anlayyla hasl ettikleri
kanaat neticesinde, aradaki ihtilfl durumun dzeltilmesine maddeten
imkn mevcut olmad sonucuna vardn,
c) Mevzubahis anlamazl yaratan sebepler konusunda, Mus
tafa Kemal Paann tamamen hakl durumda olduunu, fakat, ordu ile
grup arasndaki anlamazlk ve mnakaa mevzularn ortadan kal
drmak iin cil ve en kestirme yolun, Mustafa Kemal'in, ordu kuman
danlndan ayrlmasndan ibaret olup, bundan baka tatbikine imkn
elverecek bir are tasavvur edemediini ve binaenaleyh; bu vaziyetler
karsnda, - kabine namna haiz bulunduu yetkiye dayanarak - Pa~
a'nm istifasn kabul etmek mecburiyetinde kaldn.
Bildirmilerdir.
Biraz yukarda iaret ettiim gibi istifa keyfiyeti, Mustafa Kemal
Paa'y cidden pek ok zmt. nk Paa, memleketin istikbali men
faatine byk mitler besleyerek kabul buyurmu olduklar bu vazifeyi
yani, 7 nci Yldrm Ordusu kumandanln, gnn birinde istifa iin
deil, ancak btn mevcudiyetiyle bal bulunduu vatanna hizmet
gibi kutsal bir gaye urunda ve pek byk bir arzu ile deruhte etmilerdi.
istifa!... Evet; gnlerce, haftalarca ve hatta aylarca O'nu derin tees-
rargh mensubu baz zevat ve bu meyanda bir de otomobil meselesi,

kendilerinden adeta istizah eklinde soruluyordu.
Bu hususta Enver Paa'ya o derece yanl malmat verilmiti ki
yaverlerinden baka Ordu Shhiye Reisini, bir erknharp subayn, ka
rargh kumandann ve hatta Yldrm Ordusuna ait iki otomobili bile bir
likte getirmi olduklarndan bahsediliyordu.
uras da dikkate ayandr ki; o tarihlerde Mustafa Kemal, stan
bul'da bulunmu olmasna ramen Enver Paa'nn bahsettiim istizah
mahiyetindeki yazsn, mektup halinde deil, ifreli tel olarak almlard.
16.11.1333 (1917) tarihini tayan bu ifrenin hulsaten metni, he
men hemen yukarda izah ettiim ekli ihtiva ediyordu.
Mustafa Kemal, bu ifrenin cevabn nceden ifreli olarak veril
mek zere bizzat dikte ettikleri halde sonradan kendi elyazlariyle ve
mektup eklinde yazp gndermeyi daha uygun bulmulard.
Konu itibariyle yakndan beni de ilgilendiren bu cevab yaznn
yarm ara yakn zamandan beri hatra olarak sakladm bir kopya
sna gre mnderecatn aaya naklediyorum;
Bakumandan Vekili Dersaadet
ve Harbiye Nazr ---------------------
Enver Paa Hazretlerine 18.11.1333/1917
16.11.1333 ifreli telgrafname-i devletleri ariza-i cevabiyesidir:

Ordu Shhiye Reisi, yaptrd ameliyatn noksan olmasndan ve
tekrar muhtac- ameliyat bir halde rahatszlndan dolay 7 nci Ordu
dan mfarakat- cizanemden akdem heyet-i shhiyenin verdii raporla
tebdilhavaya lzum gsterilerek terhis edilmi ve karargh kumandan
mazeret-i meruasma binaen 7 nci Ordu dahilinde birok zabitan gibi
alelusul izin almt.
Beraberimde bir erknharp zabiti aldm hakknda ifade doru
deildir.
cizleri yalnz yaverlerimi beraber aldm. Bunda da, 2 nci Ordu
kumandanlndan infikkim srasnda 2 nci Orduya mensup olan mu
maileyhimi beraber almak hususundaki emr-i devletlerine ittiba ettim1.
Bunlardan Yzba Salih 2 Efendi, mevtini mucip olabilecek bir has
tala mptel bulunduundan tah- tedavide bulunmas iin ve Ml
zm kr 123 Efendi; bidayet-i harpten beri harp cephelerinden ayrlma
m olduundan Manisa'da bulunan ailesince gsterilen mazeret zeri
ne mezunen terhis edilmilerdir.
1 Mustafa Kemal, 2 nci Ordu kumandan iken Yldrm Ordusu kumandanlna tayin emrinde
Enver Paa, beraberine yalnz yaverlerini almasn bildirmi ve bunun sebebi de, mezkr ordu
kumandanl ksmnn ba taraflarnda aklanmtr, ite, Paa'nn, yukardaki mektubunda
bahsetmi olduklar emre tebeiyet meselesi budur.
2 Merhum Bozok.
3 Eser sahibi Tezer.
F. 11
ve Harbiye Nazr Enver Paa'dan orduya gelen ifreli tel emirde; Mus
tafa Kemal Paann 7 nci Yldrm Ordusu Kumandanlndan istifas,
2 nci Ordu kumandan ile becayi suretiyle kabul edildii bildirilmiti.
Fakat Mustafa Kemal, Yldrm Ordusundan nce bulunmu olduu
2 nci Ordu kumandanlna tekrar ve becayi suretiyle yaplan tayin ii
ne asla muvafakat etmedikleri cihetle bu tayin keyfiyeti, fiilen tatbik
olunmam ve Paa Yldrm Ordusu kumandanlndan Ekim 1917 so
nunda istifaen ayrldktan sonra 2 nci Ordu kumandan sfatiyle izinli
saylarak Halep'ten doruca stanbul'a gitmi ve uzun mddet vazife
kabul etmemilerdi.
Burada bilmnasebe bir aklamada bulunmak isterim :
Mustafa Kemal'in, 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlndan istifasn
mteakip gya yerine, kolordu kumandanlarndan Ali Rza Paa'y ve
kleten tayin buyurduklar hususunda, Atatrk'n yaknlan tarafndan
naklolunan hatralar serisinden birinde tesadfen bilgi edinmi bulunu
yorum.
Geri Ali Rza Paa, o tarihlerde 15 inci Kolordu kumandan olarak
Halep'te bulunmakta idi. Fakat, mstafi bir kimsenin, kendi yerine vekil
dahi olsa baka birini tayin edebilmek yetkisini haiz olamayaca tabi
dir. Esasen byle bir durum hasl olmad cihetle bahsi geen hatrada
bir yanllk olabileceini muhtemel grmekteyim.
Bunlardan sarfnazar, 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlndan isti
faen ayrlan Mustafa Kemal Paann yerine geen kumandan, merhum
Mareal Fevzi akmak idi.
Sayn okuyucularm, Mustafa Kemal, artk, pek sevdii ordusunun
bandan ayrlm ve bylece, dokuz ay kadar devam edecek olan bir
istihale devri balamtr.
#
* *
Yukarda safahat aklaman hadiselerden sonra nihayet 7 nci Yld
rm Ordusu kumandanlndan istifaen ayrlp izinli olarak Halep'ten
doruca stanbul'a gittiklerini anlattm Mustafa Kemal, yaverleri olan
Salih ( merhum Bozok ) ve Cevat Abbas ( merhum Grer) ile beni de
beraberlerinde gtrmlerdi.
stanbul'a muvasalat mteakip Paa, ilk gnlerini istirahatle ge
irerek bu arada yaptklar baz husus ziyaretten baka hi bir yere
gitmiyorlard.
O gnlere ait hadiselerin, salk durumu zerinde hasl eyledii
menfi tesirleri ve ayn zamanda ordu kumandanl faal vazifesinden
ayrlmasnn cidd znts iinde bulunan Mustafa Kemal, stanbul'a
geliinden ksa bir mddet sonra Enver Paann yepyeni bir sorusu ile
karlamlard.
Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paann igal eyle
dikleri yksek makamn, sanki megul olacak baka bir ii yokmu gibi
Mustafa Kemal'in beraberinde gtrd yaverleri ele alnarak bunla
rn n birden maiyetlerinde stanbul'a getirmi olmas sebebiyle ka
metim hakknda naiz ahsm iin gstermi olduklar emsalsiz takdir

ve ok kymetli beyanlarndan dolay kran ve ebed minnettarlm,
hayatm boyunca kalbimin en derin kesinde saklamakla eref ve ifti
har duymakta olduumu bu vesile ile arz ve ifade etmek isterim.
imdi esasa geelim.
Muhterem okuyucularm;
Bahis konusu ve istizah mahiyetindeki yaz zerinde bir nebze dur
may, baz hususlarn tezahrne yardm edecei mlhazasiyle faydal
grrm:
a) Vatan ve memleket urunda hizmeti, kendilerine yce ve kutsal
bir gaye edinerek vazifesine pek stn bir zevk ve evkle bal bulunan,
b) Yldrm Ordusundan istifasna sebep tekil eden meselede,
yani, Yldrm Ordular Grubu kumandan von Falkenhayn'le aralarnda
cereyan eden hadiselerle tamamen hakl durumda olduklar halde mn
hasran, iki devlet arasndaki asker ittifak dolaysiyle ok sevdii ordu
sunun bandan ayrlmak mecburiyet ve zorunda kalm olan,
c) Bilhassa, anakkale muharebelerinin skk durumunda, ok
defalar hayatn hie sayarak en ileri siperlere kadar gidip dmanla
adeta burun buruna gelmek suretiyle cephe vaziyetini yakndan tetkik
ve bu cesurane hareketlerinin yardmiyle salad mteaddit zaferleri
neticesi bihakkn Anafartalar kahraman lkabn kazanm olan,
d) Ve nihayet, bu baarlariyle zamann devlet ve payitaht mer
kezi gzel stanbul'u, dman izmeleri altnda kirlenmekten kurtarm
ve daha sonralar arkta da, mevcut zaferlerine yenilerini eklemi bu
lunan, mmtaz bir kumandana kar reva grlen haksz muameleler
zerinde ne kadar durulsa yeridir.
Olaydan husule gelen byk zntsne ramen Mustafa Kemal'in,
pek nazikne bir ifade ile Enver Paa'ya gndermi olduu yukardaki
mektuplarnda bahis konusu edilen ve ibret tekil edecek mahiyette olan
hususlarn, istizah ekline sokularak bir ordu kumandan hakknda tat
bik olunmas, Bakumandanlk Vekleti ve Harbiye Nazrl gibi en
yksek makam sahibi iin hi bir vehile yakk almayacak ahvalden
bulunduuna phe caiz olmasa gerektir.
Bilhassa, temas etmek lzumunu hissettiim u nokta o derece ga
riptir ki, herhalde sayn okuyucularmn da dikkat nazarlarm ekmi
olacana kani bulunuyorum :
Mustafa Kemal, yukardaki mektuplarnn son fkrasnda; stanbul'
da vesaiti nakliyenin tedarikinde maruz kalman mklttan dolay ih
tiya ve lzum hasl olduka, kendilerini tand baz zevattan rica ile
tedarik ettikleri otomobilden istifade ettiini Enver Paa'ya bildirmi
lerdir.
Btn hayatn harp cephelerinde geirerek saysz zaferler sa
lam olan Mustafa Kemal gibi gzide bir ordu kumandanna mstamel
bir otomobil ok mu grlmek gerekirdi?
Keza, memleket menfaatlerine aykr hareket ve davranlara kar,
162 ATATRK'N HATIRA DEFTERt
Kendilerine bu msaadeyi, kendileri 2 nci Orduya mensup zabitan

olduklar iin 2 nci Ordu kumandan sfatn haiz olduum zaman ver
mitim.
Yanmda yalnz bir tek yaver 1 vardr. Bunu da, Fevzi Paa hazret
leri 21 2 nci Ordunun yaverini beraberinde alp gitmi olduundan nai
buna mukabil muhafaza etmitim.
Yedinci Ordunun iki otomobilini beraberimde almadm. Filhakika
mezkr ordunun iki otomobili vard. Bunlardan biri, daha alnd za
man krk olduundan ve her trl teebbse ramen nihayete kadar
tamirine imkn bulunmadndan 7 nci Ordu kararghnn cenuba ha
reketinde mezkr krk otomobili fazla bir yk olmamak iin Halep'te
15 inci Kolordu kararghnda terketmitir. Dier otomobil dahi, lstikle
rinin kmilen mahvolmu bulunmasndan metrk bir halde bulunuyor
du.
Fevzi Paa Halep'e muvasalatnda 2 nci Ordunun otomobilini be
raber alp getirdii iin ve cizleri de 2 nci Orduya kumandan tayin
edilmi olduumdan mezkr 2 nci Ordunun otomobiline mukabil, stan
bul'da lstik tedariki ile kabili istifade bir hale ifra mmkn olur, m
talasna binaen mezkr lstiksiz otomobili stanbul'a getirmitim. Fakat
maalesef buna imkn bulamadmdan ibu otomobil, ait olduu 2 nci
Ordunun stanbul'daki sevk memuruna teslim edilmitir.
stanbul'da vesaiti nakliyenin tedarikindeki mklttan nai, ken
dilerini burada icabettike tandm zevattan rica ile tedarik ettiim
otomobilden istifade ettiim maruzdur.
Ordu Kumandan
Mirliva
M. Kemal
Sayn okuyucularm;
Yukarya aynen aldm mektup hakkndaki bildiklerimi aklama
dan nce bir noktaya temas etmek isterim.
Mektubun, yaverlerden bahseden ksmnda Mustafa Kemal:
Yzba Salih Efendi, mevtini mucip olabilecek bir hastala mp
tel bulunduundan tedavi iin ve mlzm kr Efendi, bidayeti
harpten beri harp cephelerinden ayrlmam olduundan Manisa'da bu
lunan ailesince gsterilen mazeret zerine mezunen terhis edilmiler
dir.
Buyurmaktadrlar.
Mektubun cizlerine de taallk eden bu fkrasnda, Mustafa Kemal
gibi cihanmul bir kumandann, harp cephelerinde geen vatan hiz-
1 Merhum Cevat Abbas Grer.

2 Merhum Mareal akmak.
Bu takdirde, acaba umum vaziyet ne olur, iin sonu nereye varr

ve ne gibi bir ekil alrd?...
Muhterem okuyucularm;
Gerek kitabmzn Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandanl ksmnda
(VI. blm) ele alm olduumuz hususlar ve gerekse Paa'nn, Yld
rm Ordusundan istifasndan sonra vukubulan hadisat hakkmdaki iza
hatm nazara alnd takdirde, burada anlamak istediimiz neticenin ne
olacan kestirmek herhalde g olmasa gerek.
Hele, mstesna gr kabiliyetini haiz Mustafa Kemal iin mese
lenin sonucunu takdir keyfiyetinin, en basit bir i olduuna asla phe
edilemez.
Durumu, bu k altnda ksaca gzden geirelim;
Bu bahiste Mustafa Kemal'in elde etmi olduu baarl netice yal
nz benim deil, btn cihann malmu olup, bunun stnde ve bundan
daha l bir sonu mit ve tasavvur etmek kadar manasz bir ey ola
mayaca da aktr. Yani, tm halinde millete matlup olan gaye elde
edilerek maksat tamamen ve drtba mamur denecek surette hasl ol
mu, vatan kurtarlm ve dman denize dklmtr.
Bir de, ii dier cepheden mtala edelim:
Anadolu'ya gemek teebbsne kar kendisine hsn kabul gs
terilerek gereken msaadenin verilmi olmas halinde, aradan ok
gemeden ne yapp yaparak ortaya bir sen - ben davas karlmak ve
binnetice btn planlarn alt - st olmasna sebebiyet verilmek suretiyle
hi de arzu edilmeyen bir durum meydana geleceini muhakkak addet
mek de herhalde yerinde olur.
Binaenaleyh, - Mustafa Kemal'e kar olan muameleleri dolaysiyle -
yukarda sraladmz halleri yaratmak istidadnda bulunmaktan hi
de uzak olmayan Enver Paann; birok yerleri dman igaline ura
m memleketi, her trl mahrumiyet ve byk skntlar iinde kurtar
mak maksadiyle ve yedisinden yetmiine kadar btn millete ura
lp rpmld bir hengmede vaki teebbs ve mracaatna kar ona;
anavatan yollarn kapayan Mustafa Kemal'in bu hareketini, memleke
tin yksek menfaatleri bakmndan ok isabetli ve bu kararlarndan do
lay da kendilerini pek hakl grmek lzm geldii kanaatini hasl etmek
te tereddde mahal olamayaca bedihdir.
Bu bahsimizi burada kapatrken Mustafa Kemal'in yukarya aynen
geirdiim mektubuna son bir defa daha temas etmek isterim:
Mustafa Kemal'in, naiz ahsmdan da bahseylediini yukarda ia
ret ettiim ve bizzat yazarak Enver Paaya gndermi olduklar mek
tubun fotokopisi, Yeni Sabah gazetesinin 6 Aralk 1958 tarih ve 7097
sayl nshasnn 3. sahifesinin Atatrk stununa aynen konulmu
ve tam metni Trk harfleriyle de yazlmtr.
Ayn zamanda, sz geen gazetede kan bu yaznn altndaki bir
ka satrlk ilveye nazaran; bahis mevzuu vesikann. Mtareke yllarn
da stanbul'un resmen igaline tesadf eden gnlerde Harbiye Nezare-
hi bir eyden ekinmeden yapt ve mahiyetini yukarlarda aklam

olduum Yldrm Ordusundaki mcadelesi sonunda, yine memleket
menfaatleri uruna gze ald istifa sebebiyle vazifesi bandan ayrlan
bu ordu kumandannn bunca faal ve baarl hizmetleri gznnde bu
lundurularak emrine, geici bir zaman iin olsun herhangi bir vasta
tahsis edilemez miydi?
Byle lzumlu bir ihtiya iin O'nu, icabettike, tand zevata m
racaatla vasta temin ve tedarikine mecbur brakmak m gerekirdi?
phe yok ki; bunlar, yerine getirilemeyecek kadar mhim ilerden
deildi. Aksine olarak, ok basit ve mmknd. Fakat her nedense ya
plmad, yaplmak istenilmedi.
Onun iin durumu ne ac ve ne kadar hazin olay!.. eklinde
tavsif ile iktifa ederek bu hususta verilecek hkm muhterem okuyucu
larmn takdirlerine brakrm.
Geri, Enver Paann makamnn kendisine baheyledii stn sa
lhiyetle herhangi bir ordu kumandanndan arzu ettii izahat isteyebi
lecei ve buna her zaman'iin yetkili bulunduu gayet tabidir.
Ancak, her birine husus ehemmiyet verilerek zerinde durulan me
selelerin bu ekilde ve muhatabnn da stanbul'da bulunmasna ra
men Beyazt'tan Beikta'a ifreli telgraf ekilmek suretiyle ve istizah
mahiyetinde deil de daha msait bir tarzda ve mesel Paann, ken
dilerini mutat ziyareti srasnda bizzat ve mnasip lisanla veya buna
benzer bir durum hasl olduu zaman veyahut da dorudan doruya
davet edilmek suretiyle malmat istenilerek maslahatn idare ve halli
cihetine gidilmesi, phesiz ki daha temkinli ve daha licenabane bir
hareket olurdu.
Amma, ne yazk ki buna imkn verilmemi olmakla beraber, te
den beri Mustafa Kemal hakknda taknd tavr icab olarak kendileri
nin, herhalde baka suretle davranabilmelerine ihtimal vermek g ve
hatta abes olsa gerektir.
Durumun en doru tarafn aklamak ve bu hareketlerin hakik
cephesini bir kelime ile ifade etmek lzm gelirse onun da, Enver Paa'nn
daima hayalinde canlandrd rekabet meselesi olduuna phe
edilemez.
Bu vesile ile ve faydal olacana kani bulunduum gemi bir nok
taya yeniden temas etmek isterim. Bunun iin de kitabmzn Hicaz
Sefer Kuvvetler Kumandanl bahsinde ( VI. blm ) izah eylediimiz
bir ciheti ele alalm :
Sz konusu ksmda anlattklarm meyannda, Enver Paann, Mos
kova'dan Kafkasya'ya gelerek oradan da Anadolu'ya gemek hususun
daki teebbsnn kabul olunmamas keyfiyetine iaret etmitim.
Mnhasran bir mukayese maksadiyle, Enver Paa'nn bahis ko
nusu teebbsne Mustafa Kemal tarafndan muvafakat edilmi oldu
unu, bir an iin farz ve kabul edelim.
mu ve yine o gnlerde, Alman mparatoru II. Wilhelm, Zat ahane'yi

umum kararghna davet etmi bulunuyordu.
Ancak, zamann padiah Sultan Reat'n byle bir seyahati ya
pacak durumda bulunmamas, hkmete gznne alnarak bu seya
hatin, Zat ahane namna Veliaht Vahidettin tarafndan yaplmas ten
sip ve Mustafa Kemal'in de Veliaht'm refakatinde bulunmas uygun g
rld Enver Paa tarafndan kendisine bildirilmiti.
Mustafa Kemal, bu seyahati kendileri iin pek enteresan grdk
lerinden yaplan teklife muvafakat cevab vermi ve Veliahtla birlikte
15 Aralk 1917 tarihinde Almanya'ya gitmilerdi.
Netice itibariyle kendileri iin pek istifadeli olan bu seyahatlerinde
Mustafa Kemal, mparator II. Wilhelm'i ziyaret ve Alman kumandanla-
riyle temas etmi ve bu vesile ile harp cephelerini de yakndan tetkik
frsatn bulmulard.
Ancak Paa, bu incelemelerinden hi de memnun olmayp, bu se
yahatten daha nceleri yazm olduklar tarih raporlarnda mahede
ile o zamanki iktidarn, kendilerine ok gvendii mttefik Alman cep
hesi hakknda hasl ettikleri menfi grlerini, Alman yksek kumanda
heyetine aklamak cesaretini gstermekten geri kalmamlard.
Paa'nn, bahsettiim Almanya seyahatinden avdetlerinden sonra
benim de iznim bittii iin Manisa'dan stanbul'a dnm ve kendileri
vazife kabul etmemek hususunda kararl bulunduklar iin artk lzum
grdkleri mddete stanbul'da kalmam tensip buyurmulard.
Muhterem okuyucularm, burada Paann, vazife kabul etmemek
hususunda kararl bulunduklarndan bahsetmekteyim. Bu ifade tarzn
dan yanl bir mana anlalmamas iin bu ciheti aklamak isterim:
Mustafa Kemal'in vazife almamasndaki srarl hareketi, sadece,
kendilerinin arzu ettikleri kumandanlk verilmedike bu uurda yapla
cak teklifleri asla kabul etmemek yolundaki azim ve kararndan ileri
geliyordu. nk; O, 2 nci ve 7 nci Ordularn banda bulunmu ve bu
ordulara kumanda etmiti. O'nun imdi yegne istei, uuruma doru
yuvarlanmakta olduunu grd memleketini kurtarabilmek iin geni
yetkili ve ordu kumandanlndan daha stn bir vazife idi.
Enver Paa ise, Mustafa Kemal'in bu arzusunu yerine getirmek ve
bu suretle O'na, ordu kumandanl selhiyetinden daha stn bir yetki
vermek istemedii iin stanbul'daki ikameti bu yzden uzayp gidiyordu.
Bu itibarla, Halep'ten stanbul'a geldikten sonra aradan aylar ge
tii halde, ilk zamanlar kumandanl eklen uhdesinde bulunan ne eski
ordusu bana hareket eylemi ve ne de, sonradan teklif olunan dier
herhangi bir vazifeyi kabul etmitir.
Ordularn Yer Deitirme Durumu:
Yukarlarda bahsi geen istifa meselesi zerine Mustafa Kemal'in

stanbul'a geliinden bir mddet sonra 7 nci Yldrm Ordusu karargh,
tinde arama yapan ve Anadoludaki mill ordu ile mnasebet tesis eden
grup hakknda da ipucu arayan igal ordusu subaylarnn eline ge
memesi iin mezkr grupta vazifeli ve alkal bulunan Hakimiyeti Mil
liye gazetesi eski idare mdr Hasbi Sargn'n, uraya buraya atl
m olan perakende evrak arasnda eline geerek her yaz ve imzas
byk bir deer tayan Ata'mzm bir hatras olarak imdiye kadar
saklad ve bunu inklp veya Atatrk Mzesine tevdi etmek arzusun
da bulunduu kaydolunmutur.
Binaenaleyh, sayn Yeni Sabah gazetesinin yukarda bahsettiim
nshasnda fotokopisi nerolunan yaz mnderecatnn, bu hususta verdi
im izahatn mesnedi ve canl meyyidesi olduuna phe yoktur. Bu
itibarla; mdavim okuyucularndan bulunmak mnasebetiyle muttali
olduum ve benim iin yksek kymeti haiz ve emsalsiz bir hatra tekil
eden bu olay dolcrysiyle sayn Yeni Sabah gazetesine ve bilhassa bu
frsat bana baheden muhterem Hasbi Sargna gyab hrmetlerimle
birlikte burada alenen teekkrlerimi sunmay gerekli bir vazife bilirim.
Kitabmzn n sahifelerinde ve balk olarak ayrdmz ksmlarn
ncsnde izah ettiim gibi, Balkan Sava'ndan sonra Birinci Cihan
Harbi seferberliinin ilnndan itibaren harbin devam mddetince va
tan vazifemi ifadan bir gn bile geri kalmam olduum cihetle Halep'te
bulunduum sra merhum pederimden aldm bir mektupta, aabeyi
min vefat ve bu acnn tesiriyle o sralarda hastalanan rahmetli anne
min dnya gzyle beni grmek arzusundan bahisle ksa bir mddet
iin de olsa kendilerini ziyaret etmemi istiyorlard.
Zemini msait bulduum bir sra, keyfiyeti kumandanmza arzede-
rek mektubu kendilerine gstermitim.
izin isteyip istemediimi sormalar zerine o sralardaki nazik du
rum sebebiyle vazifem bandan ayrlmay dnmediimi arzederek
mezuniyet iinin mnasip bir zamana braklmas hususundaki istirha
mm muvafk grmlerdi.
ite sayn okuyucularmn, Mustafa Kemal'in sz geen mektup
larnda, naiz ahsz hakkmdaki ok kymetli beyanlar arasnda Ma
nisa'da bulunan ailesince gsterilen mazeret diye bahis buyurduklar
meselenin mahiyeti de bundan ibarettir.
Mustafa Kemal'in, yukarlarda belirttiimiz gibi, 7 nci Yldrm Or
dusu kumandanlndan istifaen ayrlarak Halep'ten stanbul'a geldik
ten ksa bir mddet sonra ve Enver Paa'nm bahis konusu olan istizah
eklindeki ifreli telgrafnamelerine, mektupla verdikleri cevabn gnde
rilmesi sralarnda ve bir aylk mezuniyeti havi yazl emirleriyle Mani
sa'ya gitmitim.
iznimin bitmesi zerine stanbul'a avdetimde Paa, henz vazife
kabul etmek fikrinde olmadklarn ve kullandm bir aylk mezuniyetin
de herhalde kfi gelmemi olacan, tatl tebessmleriyle beyan bu
yurarak yeniden ltfettikleri iki aylk izinle tekrar Manisa'ya gittim.
Bu sralarda Mustafa Kemal'e, Padiah'n fahr yaverlii tevcih olun-
sre iinde Mustafa Kemal rahatszl dolaysiyle Temmuz 1918 bala

rnda tedavi iin Karlsbad'a gitmilerdi.
Yine bu zamana tesadf eden tarihlerden daha nce, Suriye cep
hesinde bulunan Yldrm Ordular Grubu kumandan Mareal von Fal-
kenhayn, bu cepheden ayrlarak Almanya'ya gitmi ve yerine, anak
kale'de 5 inci Ordu kumandanlnda bulunmu olan Mareal Liman
von Sanders getirilmiti.
te, bu kumanda deiikliinden sonra Mustafa Kemal'e tekrar
vazife teklif edilmek zere yaplacak teebbsten haberdar olan yaver
Cevat Abbas'n bir telgraf zerine Paa Temmuz 1918 sonlarnda
Karlsbad'dan stanbul'a gelmilerdir.
Ancak, Mustafa Kemal'e yeniden herhangi bir vazife kabul ettiril
mesi pek de kolay bir mesele olmad iin bu husus, biraz aada
aklanaca zere Enver Paa tarafndan hazrlanan bir tertiple temin
olunabilmitir.
Mustafa Kemal'in, Karlsbad'dan stanbul'a avdetinden sonra vefa
kr arkadam merhum Cevat Abbas Bey'den alm olduum husus
bir mektupta; Paann, tekrar 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna
tayin klnd ve stanbul'dan Suriye'ye hareket etmek zere olduklar
bildiriliyordu.
Sz geen mektup tarihinden bir hafta kadar sonra Halep'e gelen
ve garda yaplan karlama merasimi srasnda ellerini ptm Mus
tafa Kemal, bu treni mteakip evvelce kalm olduklar Halep'in Azi
ziye semtindeki Jozef Esved ( Hums) ailesinin evlerine gitmilerdi. Ben
de yorgunluunu nazara alarak kendilerini rahatsz etmemek iin do
ruca, bu evin pek yaknnda bulunan karargha gelmitim.
Aradan ok gemeden, Paann beni istediklerini haber vermeleri
zerine derhal bulunduklar yere gittim.
Hrmet ve tazimle tekrar ellerini ptm Paa'nm ilk sz:
Naslsn kr?
Diyerek iltifatta bulunmak olmutu ve devamla:
Yeni vazifelerini, Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver
Paann, Padiah Vahdettin nezdinde yaptklar teebbs ve tesir neti
cesi olarak bir Cuma selmlnda Padiah'm, kendilerini huzura davet
ile ileride uhdesine grup kumandanl tevcih olunaca vaadiyle im
dilik 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna tayinini irade eylediklerini
bizzat tebli etmeleri zerine aresiz kabul mecburiyetinde kaldklarn
anlatmlard.
ite, Mustafa Kemal bu bahsi ksaca anlatrlarken, yakn bir gele
cekte kendilerine Padiah tarafndan vaadedilmi olan grup kumandan
l verilmedii takdirde ordu kumandanlndan tekrar istifa ederek
ayrlmak hususunda kati surette kararl bulunduklarn belirtmi, bu iti
barla neticeye intizaren bir mddet daha yerimde kalmaklmn mna
sip olacan emir buyurmulard.
imdi, bahsettiim son tayin olaynn nasl cereyan etmi olduunu
Fevzi Paa (merhum akmak) kumandasnda olarak Suriye'ye (Nab-

lus'a) hareket etmitir.
Keza, Halep'te bulunan Yldrm Ordular Grubu karargah da,
Falkenhayn kumandasnda olduu halde ve 7 nci Ordu ile esasen da
ha nceden Suriye'de bulunan 8 inci Ordu cephelerini idare etmek ze
re Nasra'ya nakledilmitir.
Mustafa Kemal'in eski ordusu olup merkezi Diyabakr'da bulunan
2 nci Ordu karargh da Nihat Paa (merhum Anlm) kumandasnda
Halep'e naklolunmutu.
Mays 1918 Balarmdayz:
Biz yaver, Paann muvafakat ve kabul edebilecekleri bir va

zifeye tayine intizaren stanbul'da bulunuyorduk.
Merhum Salih ve Cevat beyler evli ve aileleri stanbul'da bulun
duu cihetle bu hal, onlar iin pek o kadar mhim deildi.
Ben ise bekr ve ebeveynim Manisa'da bulunduundan son aylarda
stanbul'daki akrabalarm nezdinde kalmaktaym ki bu durum benim
iin biraz skntl oluyordu.
Nihayet bir gn Paa b a n a :
kr, gryorsun ki ben vazife almyorum ve kabul edebilece
im bir vazifenin bana ne zaman teklif olunacan kestirmek de bugn
iin mmkn deil. Bu sebeple, dier iki arkadana nazaran bilhassa
senin sknt ektiinin farkndaym ve senin iin u kombinezonu d
nyorum.
Buyurdular ve devamla:
Eski ordumuz halen Halep'tedir. Ordu Erknharbiye Reisi iz
zettin Bey'e (merhum allar) bir mektup yazarak imdilik 2 nci Orduda
istihdamn arzu ettiimi Nihat Paa'dan rica etmesini ve Yldrm Ordu
su ile alkan baki olduu iin bu hususta lzumlu muamelenin yapl
masn bildireyim, ileride bir vazifeye tayinim halinde seni bu ordudan
yanma daha kolaylkla alabilirim.
Yolundaki emirlerine uyarak Halep'e gitmitim.
Paann yazdklar husus mektubu merhum izzettin Bey'e vermek
liim zerine beni, ( Birinci Dnya Harbinden nce 1329 (1914), ailesi
cihetinden mnasebetim bulunan Karahisarsahip ( Afyonkarahisar )
mebusu Filibeli merhum Rza Paann delletleriyle ve Harbiye Neza
reti Muamelt Zatiye Mdr bulunduu sra kendilerine prezante
edilmi olmak erefini tadm) Nihat Paa'ya takdim etmi ve bu su
retle iltifat ve tevecchlerine yeniden mazhar olduum rahmetli Nihat
Paa, Mustafa Kemal'in arzularn memnuniyetle kabul ile bir taraftan
da mesele 7 nci Orduya yazlarak merhum Fevzi Paann muvafakat-
lar istihsal edilmi, bylece Yldrm Ordusu kadrosundan 2 nci Ordu'ya
naklim yaplmt.
Bu vaziyetten sonra aradan ay kadar bir zaman gemi ve bu
Usul ve teaml bu iken Enver Paa, - Atatrk'n iaret ettikleri

gibi - kendi yetkisi cmlesinden olan bu ii, bizzat Padiah'a yaptr
mtr.
Bu bahsi kapamadan, Atatrk'n yukarda anlattklarn; Halep'te
Jozef Esved'in evinde son vazifeyi ancak, ok yaknda Grup kuman
danl tevcih olunacana dair Padiah tarafndan kendisine yaplan
vaat zerine kabul etmi olduu hususunda bana syledikleri szlerini,
bilhassa burada tekrar etmek suretiyle tamamlamak isterim.
Biraz nce, zerinde durduumuz hususlar aydnlatmak maksa-
diyle yukarya naklettiim hadise mnasebetiyle ara vermi olduu
muz esas konumuza devam edelim :
Mustafa Kemal'in, bylece stanbul'dan uzaklatrlmas, phesiz
Enver Paa lehine kaydedilecek bir olaydr. Zira, aylardan beri muh
telif vesilelerle vazife teklifinde bulunarak muvaffak olamad maksat
ve arzusunu, nihayet Padiah nezdindeki teebbs ile salam olu
yordu.
Bununla beraber, bu durum, Enver Paa'nn oynad son kozu
ve Mustafa Kemal hakknda reva grd muamelelerin sonuncusunu
tekil etmi ve ayn zamanda her iki kumandann, artk birbirlerini dn
ya gz ile bir daha grmelerine imkan kalmamtr. nk; biraz son
ra temas edeceimiz gibi, aradan ok gemeden harp sona ererek m
tareke olmu ve Mustafa Kemal henz stanbul'a avdet etmeden Enver
Paa, baz arkadalariyle birlikte ve maalesef anavatana bir daha dn
mek frsatna kavumamak zere Osmanl hudutlar dna km bu
lunuyordu.
Burada bir hakikatin anlalmas iin yine ksaca esastan ayrlmak
zaruretinde kalnmtr.
Bu konuda dikkatimi eken nokta udur;
Gya; Mtarekeden sonra stanbul'a gelen Mustafa Kemal'in, Ta
lat Paa kabinesinin istifasndan bir gn nce Harbiye Nezaretinde En
ver Paa ile son bir mlakat yaptklarn, ayn zamanda Enver Paa
ve arkadalarnn da 1 Kasm 1918 gecesi bir Alman torpitosuyla stan
bul'dan ayrldn, adn tasrihe lzum hissetmediim bir eserde grm
bulunuyorum.
Halbuki Mustafa Kemal, harp kabinesi olan Talt Paa hkmeti
nin 8 Ekim 1918 tarihinde istifa ederek yerine geen Ahmet zzet Paa
kabinesinin ie balad 14 Ekim 1918 tarihlerinde, emrindeki birliklerle
Suriye cephesinde dmana kar koyarak tedricen ve muntazaman
geriye ekilmi ve bilhassa Halep ehri iinde ve civarndaki muhare
belerin cereyan srasnda ve Katma'da bulunduklar zaman Yldrm
Ordular Grubu Kumandanlna tayini zerine 31 Ekim 1918 tarihinde
Adana'ya gelmi ve bu vazifeyi Liman von Sanders'ten teslim alm
lardr.
Binaenaleyh Mustafa Kemal, bu suretle Adanada Yldrm Ordu
lar Grubu Kumandanln devir alarak ie baladktan sonra Sadra-
ve bilhassa, yukarda temas ederek zerinde durduum baz noktalarn

isabet ve doruluu hakknda bir fikir ve kanaat edinilebilmek bakmn
dan buraya alnmasna lzum grdm meseleyi, daha etrafl bir e
kilde kendilerinden naklen kaleme alnm olan bir eserden takip ede
lim :
Sel Yaynlan'ndan, sayn Falih Rfk Atay'm, Atatrk'n Bana
Anlattklar eserinde:
Atatrk'n; ordu kumandan sfatiyle Yldz Saraynn Sultan Ha-
mit yaps camiinde Cuma selmlk merasimine itirak ettikleri bir gn
namazdan evvel salonda Bakumandan Vekili Enver Paa, izzet Paa,
Vehip Paa ve Balkan Harbini idare etmi byk kumandanlarla be
raber bekledikleri sra ve namazdan sonra yanna gelen yaveri hazreti
ehriyari Naci Paa, ( eski Seyhan mebusu merhum Eldeniz) zat aha
nenin, husus salonda ve yannda iki Alman generali bulunduu halde
kendisini grmek istediini bildirdiini, huzura girdii sra henz ayak
ta duran Padiah'm; ok takdir ve emniyet ettiim bir kumandan.
diyerek Paay, Alman generallerine tanttn ve oturduktan sonra
da Sizi Suriye'ye kumandan tayin ettim. Oradaki vaziyetler ehemmi
yet kespetmi, oraya gitmeniz lzmdr. Sizden talebim udur; o taraflar
dman eline geirmeyeceksiniz!.. Verdiim vazifeyi muvaffakiyetle ifa
edeceinizden eminim, derhal hareket etmelisiniz!.. iradsini bizzat teb
li etmeleri zerine msaade alp evvelce terkettii salona avdetinde,
Enver Paa'nn ok mtebessim ehresiyle karlanca, kendisine;
Bravo, tebrik ederim, muvaffak oldunuz!..
Demekle beraber cidd bir tavrla unu ilve ederek:
Azizim, hi olmazsa biraz esasl tedbirler zerinde konualm. Be
nim bildiime ve anladma gre artk Suriye'de ordu, kuvvet, vaziyet
isimden ibarettir. Beni oraya gndermekle gzel bir intikam alyorsunuz.
Sonra teaml harici bir ey yaptnz. Bizzat Padiah tarafndan bana emir
verdirdiniz!.. dediini aklamaktadr.
Sayn Falih Rfk Atay'n eserinden naklen yukarya aldm Ata
trk'n szlerinin mana, deer ve mahiyet itibariyle ok ehemmiyeti
haiz olduu ve ayrca zerinde durmaya hi bir cihetten lzum hisse
dilmeyecek derecede ak bir ifade tad da meydandadr.
Ayn zamanda aziz Ata'mzn bu beyanlarnn, Enver Paa ile arala
rndaki mnasebetlerin derecesini ayan beyan gstermekte olmas ba
kmndan da bilhassa ok mhimdir.
Hele, Enver Paa'ya kar olan son szlerinin, her babayiit ordu ku
mandannn, bir Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazn'na hitap etmek
cret ve cesaretinde bulunamayaca kadar tok ve nemli olduu ai
krdr.
Osmanl devrindeki idare tarzna gre, bir ordu kumandannn,
herhangi bir vazifeye tayini iin nce Padiah'tan iradesi alnr ve fa
kat bu iradeyi tayan tayin emri dorudan doruya Harbiye Nazr
tarafndan yazl olarak tebli olunurdu.
sonra, yani 18 Eyll 1918 de dman 7 nci Yldrm Ordusu blgesinde

taarruza gemi ve dier cephelerde de sava btn iddetiyle bala
mt.
Sonu, mtareke ile neticelenen ve daha sonra hezimet denecek bir
halde cereyan eden bu muharebenin zt olarak bilanosu yldir:
Savan balad tarihten bir gn sonra Nablus, 1 Ekim 1918'de
am, 3 Ekimde Baalbek, 6 Ekimde Humus ve 27 Ekimde de Halep d
mtr.
Bu muharebelerde, cephedeki ordular arasnda yalnz Mustafa Ke
mal'in emrindeki birlikler hem savaa devam ve hem de tam bir intizam
la ekilmek suretiyle Halep'e gelmi ve burada vukubulan sokak ar
pmalar ile daha sonra, Halep'ten bir evvelki Katma istasyonu civa
rnda geen savalara katlmlardr.
Bahis konusu ettiimiz Suriye muharebelerinin devam eyledii s
ralarda Halep'te bulunmakta olan 2 nci Ordu tarafndan, slahiye bl
gesinde ikinci bir savunma hatt meydana getirmek maksadiyle ordu
erknharbiyesinden Binba Arif Bey'in bakanlnda kiilik bir he
yet tarafndan arazi zerinde gerekli incelemede bulunulmusa da sa
van abuk gelimesi ve neticenin menfi ekil almas sebebiyle bundan
vazgeilerek mezkr ordu karargh doruca Adana'ya nakledilmiti.
Bu arada, Mareal Liman von Sanders kumandasndaki grup ka
rargh da 2 nci Orduyu takiben Adana'ya gelmi bulunuyordu.
Katma civarnda cereyan eden son savalarn devam srasnda ve
Mtarekenin imzaland 30 Ekim 1918 tarihinde grup kumandanlna
tayin emrini alm bulunan Mustafa Kemal Paa da, 31 Ekim 1918 tari
hinde Adana'ya gelmi ve ayn gn bu vazifeyi Mareal'den devir ala
rak ie balamlard.
Burada pek nemli bir noktaya temas etmi olduum iin bu nokta
zerinde bilhassa durmak lzumuna kani bulunuyorum. nk; o gn
kar karya gelen bu iki kumandandan biri, o tarihten yl nce a
nakkale muharebelerine katlm bulunan btn kuvvetlerin kumandan
ve dieri ise, sz geen kumandanlk emrinde ve ayn sava yerinde
19 uncu Tmen komutan olarak bulunyorlard.
imdi, bu kumandanlar arasnda yaplan ve o anda yanlarnda
hi kimse bulunmad iin ne grtkleri bilinemeyen vazife devir ve
teslim iine ait mzakerelerin nasl cereyan etmi olduunu, Mustafa
Kemal'in kendi beyanlarndan takip etmek elbette ki hakikatin anlal
mas bakmndan daha isabetli olaca phesizdir.
Bunun iin de, yine sayn Falih Rfk Atay'n Atatrk'n Bana An
lattklar eserinden baz pasajlar nakletmek isterim.
Bu kymetli esere nazaran :
Adana'da byk bir otelde bulunan Grup kararghnda ve Mare
al Liman von Sanders'in kumandanlk brosunda karlkl ayakta
bulunduklar srada, Liman Paa, terbiye ve nezaketle ve fakat ok
zam Ahmet izzet Paa tarafndan tebli olunan Mondros Mtareke-

namesi artlarn, memleket hesabna ok ar bulduklar iin mtare-
kenamenin btn maddeleri hakkmdaki kanaat ve noktai nazarlarn
Bakumandanlk Vekletine bildirmi ve bu konuda gnlerce ifreli tel
muharebesinde bulunarak durumu mnakaa ile nihayet grup kuman
danlnn lav zerine kendileri de Anadolu'dan ayrlp stanbul'a git
milerdir.
Hatta Mustafa Kemal'in, biraz nce iaret ettiim Adana'da geen
son gnlerinde Mtareke durumunu mnakaa ederlerken, stanbul'
dan ayrlm olan baz eski kabine erknn kastederek:
Katlar!..
Kelimesini kullandn pek iyi hatrlarm.
Bu itibarla, yukarda kaydedildii zere Mustafa Kemal'in, Austos
1918 ay iinde tekrar 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna tayininden
sonra artk Enver Paa ile aralarnda herhangi bir temas ve mlkat
vaki olmamtr.
Bu arada bir noktaya do a iaret etmek isterim:
Yine bir eserde; Mustafa Kemal ile Falkenhcryn'in bulunduklar bir
grup fotorafnn altnda; Mustafa Kemal'in, Yldrm Ordular kuman
danln Falkenhayn'den devir ald gnlerde!.. diye yazldn gr
dm.
Bunun da hakikatle bir ilgisi yoktur. nk; Mustafa Kemal, ikinci
defa 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna tayininden nce Falken-
hayn, Yldrm Ordular Grubu kumandanlndan ayrlarak Almanya'
ya gitmi bulunuyordu.
Binaenaleyh Mustafa Kemal, yukarda da akladmz vehile
sz geen grup kumandanln, Falkenhayn'den deil, bunun yerine
gelmi olan Liman von Sanders'ten devir ve teslim almlardr. (31 Ekim
1918).
imdi, tekrar esas konumuza devam edelim:
Yukarda akladmz gibi, ikinci defa tayin olunduklar yeni va
zifelerine balamak zere stanbul'dan hareket ederek 15 Austos 1918
tarihinde Halep'e geldiini yukarda bildirmi olduum Mustafa Kemal,
bu ehirde bir gn kaldktan sonra 7 nci Yldrm Ordusu kararghnn
bulunduu Nablus'a gitmilerdi.
Mustafa Kemal, daha nce, bu ordu kumandanlndan istifas ze
rine Ekim 1917 sonundan Austos 1918 ortalarna kadar uzun mddet
harp cephelerinden ayr olarak stanbul'da kalm olmalarna ramen
Suriye cephesinin ne durumda bulunduunu pek iyi biliyorlard. Bunu,
Yldz Camiindeki Cuma selml srasnda Padiah'n, kendisini huzura
kabulnde tekrar Yldrm Ordusu kumandanlna tayini hakkndaki ira
desini aldktan sonra Enver Paa'ya kar, ok cidd davranarak bu
arada - yukarda akladmz gibi - Suriye'de ordu, kuvvet ve vazi
yetin isimden ibaret kaldn, ne kesin bir lisanla ifade eylemilerdir.
Nitekim, Nablus'ta vazifeye baladktan bir ay gibi ok ksa bir sre
talimat zerine hemen yol hazrln emrederek bir iki gn sonra Ada-
na'dan stanbul'a hareket etmilerdi.
Bu duruma gre Mustafa Kemal, Grup kumandanlnda sadece
( 12 ) gn kadar kalmlardr.
Bu mddet iinde ve 2 nci Ordudan Grup kararghna naklimin
icras srasnda Harbiye Nezaretinden Grubun lav ve bir taraftan da
ihtiyat zabitanmn terhis emri tebli edilmi olmas sebebiyle nakil
iinin yaplmasna imkn kalmadndan ayn trenle Afyonkarahisar'a
kadar birlikte seyahat edilerek burada, harp sonras, Paann ellerini
bir daha perek tazimlerimi sunmak suretiyle ve derin bir ayrlk tees
sr iinde gzlerim dolu dolu kendilerine veda edip Manisa'ya gel
mitim.
Sonu:
Memleketine hizmet iin ve bilhassa harbin maks talihini daha ilk

zamanlarda kefederek maruz kalnacak badireyi vaktinden nie nle
yebilmek gayesiyle ok arzuladklar halde maalesef pek ge muvaffak
ve pek ksa bir sre kalm olduklar Yldrm Ordular Grubu kuman
danlnda geni faaliyet sahas elde etmeye vakit ve imkn bulamayan
Mustafa Kemal, vatanna kar olan asl hizmet borcunu, sz geen
Grup kumandanlndan ayrld tarihten alt cry sonra 19 Mays 1919
tarihinde Samsun'a kmalarn mteakip ifa etmeye balam ve he
pimizin bildii gibi hi yoktan yeni bir devir, yepyeni bir vatan ve ci
hana rnek bir tarih yaratmlardr.
Mustafa Kemal'in, Mill Mcadele yllarndaki almalar srasnda,
Yunan igali altnda kalmak ve daim kontrola tabi tutulmak gibi elde
olmayan sebep ve zorluklar yznden maalesef kendilerine iltihak ede
bilmek erefinden mahrum kaldm cihetle o zamana ait geen hayat
ve faaliyetleri hakknda benim iin hi bir aklamada bulunmaya im
kn mevcut deildir.
Bu itibarla, ba taraflarda iaret ettiim gibi, Mustafa Kemal'in,
istikll Savandan evvele ait bilinmeyen hayat ve hatralar hakknda
meydana getirmek amaciyle balam ve nceden 1916 - 1918 yllar ola
rak snrn izmi olduum eseri, burada sona erdirirken naiz kale
mimle aziz Trk milletine ve bugnk genlie ufak bir hizmette bulu-
nabilmisem bunu, ciz ahsm iin en byk bahtiyarlk ve eref adde
derim.
174 ATATRK'N HATIRA DEFTERt
hazin bir lisanla Paa'ya u ksa cmlelerle kumanday terk ve teslim

etmi ve Mareal'in syledii cmleler :
Ekselans, siz, muharebe cephelerinde, Arburnu'nda ve Anafar-
talar'da ok yakndan tandm kumandansnz. Aramzda geri baz
hadiseler ve vakalar geti. Fakat bunlar, nihayet bizi birbirimize daha
iyi tantm oldular. Kalpten dost olduumuzu zannederim. Bugn Tr
kiye'yi terke icbar olunurken, emrim altndaki ordular, Trkiye'ye ilk
geldiim zamandan beri takdirkr bulunduum bir kumandana tevdi
ediyorum.
Bu umum felket iinde bedbahtlk duymamak mmkn deildir.
Ben yalnz kumanday size brakmakla mteselli oluyorum. Bu dakika
dan itibaren emir sizindir. Ben sizin misafirinizim. demekten ibaret ol
mutur.
Mareal'in hzn ve elemle dolu bu szlerinin Paa'y da mteessir
ettii, buna kar hi bir cevap vermeyerek sadece, oturalm dedii
ve kar karya oturup birer sigara yakmalarn mteakip, Paann
ricas zerine Marealin birer de kahve ikram ettii ve her ikisi bu va
ziyette skt etmi olduklar halde dnrlerken Mustafa Kemal'in o
anda zihninden geen eyin, daha evvelce aralarnda gemi bir ha
diseyi canlandrm olduu dnlsn. Y an i:
Kitabn yukar ksmlarnda bir vesile ile aklam olduum gibi
Mustafa Kemal, anakkale'de 19 uncu Frka kumandan ve Arburnu
cephesinde iken Ingilizlerin Anafartalar'a yapt kartma neticesi ola
rak hasl olan buhranl ve ok tehlikeli duruma kar ittihaz gereken
tedbir bahsinde Mareal Liman von Sanders'le, ordu Erknharbiye
Reisi Kzm ( merhum general Dirik) Bey delletiyle yaptklar telefon
grmesi sonunda, kumandas altnda bulunan btn kuvvetlerin
kendi emrine verilmesi yolundaki teklifine mukabil Mareal'in:
ok gelmez mi?!..
Szne karlk:
Az gelir!..
Demek suretiyle vukubulan muhavereyi hatrlam ve - muhakkak
ki o sra Marealin de karlkl ve ayn dalgnlk havasna tabi olarak -
bu ruh haleti iinde kaldklar geici bir sreden sonra Yldrm Ordu
lar Grubu kumandanln Mareal'den devir ve teslim almlardr.
Nihayet Mustafa Kemal, teden beri stn bir duyarlkla ve srarla
zerinde durduu Grup kumandanl grevine balam ve bu suretle
arzu ettikleri yetkiye sahip olmulard.
Fakat, ne yazk ki; olan olmu, vatann birok yerleri paralanp
elden giderek dman istilsna uram ve bu hazin durum muvacehe
sinde artk yaplacak hi bir i kalmamt.
Bununla beraber zaten Paa, 31 Ekim 1918 tarihinde devir alm
olduu Yldrm Ordular Grubunun lvedilerek kendisinin de Harbiye
Nezareti emrine verildiine dair 10 Kasm 1918 tarihinde ald ifreli
IX
MUSTAFA KEMAL PAADAN AYRI
GEEN YILLARIM
imdi, Birinci Dnya Harbi yllarnda uzun mddet Mustafa Ke

mal'in yaknnda bulunmak erefini tayan bir insann, sonradan ve
bilhassa Mill Sava senelerinde Ondan ayr kalm olmasnn, herhalde
zihinlerde pek hakl bir kvrm meydana getirmi olacan kabul ve tah
min etmekteyim.
ite muhterem okuyucularm, bu noktay belirmek maksadiyle ve
aada aklayacam sebepler yznden katlmak erefinden mahrum
kaldm istikll Savan mteakip Mustafa Kemal'i ilk ziyaretim tari
hiyle daha sonra kendilerine tekrar intisap teebbsm hakknda ky
metli msaadelerinize gvenerek ksaca bilgi vermek isterim.
Yalnz, bu izahatmn, asla ahsma ait bir hal tercmesi mahiye
tinde telkki edilmesine yer verilmemesini bu mnasebetle ve bilhassa
rica ederim.
Esasen, gemi gnlerimin pek ksa bir devresine temas edecek olan
bu aklama dolaysiyle baz tarih ve kayda deer olaylarn da ortaya
konmasnda fayda mlhaza ettiimden bu vesile ile ayr bir ksm ha
linde esere ilvesi uygun grlmtr.
Evet, Birinci Dnya Harbi nihayetlerinde terhis ve Adana'dan ayn
trenle yola karak Afyonkarahisar'da Mustafa Kemal'den ayrlp Ma
nisa'ya geldikten birka ay sonra kendime meslek olarak setiim D
yunu Umumiye idaresine girmitim. ( Bu idare, sonradan lvedilerek
Varidat Mahsusa namn almtr.)
zmir ve Manisa'nn Yunanllar tarafndan igali, bu tarihten sonra
ki gnlere tesadf eder.
Bir gn, bulunduum daireye gelen bir Yunan jandarmas beni
Balkpazar karakoluna davet etmiti.
O gn baz yedeksubay arkadalarm da ayn karakola getirilmi
lerdi.
Ne olacamz bilmemekle beraber bizi karakolda toplayan pali
karyalara kar, cesaretimizden bir ey kaybetmi grnmemeye al
yorduk.
Vazifem bandan alnarak karakola gtrlmekliim zerine men
sup bulunduum dairece yaplan teebbs neticesinde, iki saat sonra
grevime avdet imkn temin edilmi ve dier arkadalar da bir gece
karakolda alkonularak ertesi gn serbest braklmlard.
Aradan ok gemeden tekrar ve ayn ekilde karakola gtrldm.
F. 12
ATATRK'N HATIRA DEFTERt 179
ileri geldiini ve halbuki nice yllar sonra yalnz Selnik'e deil, hatta
Anadolu'da bile karmza karak menhus yzlerini grmek bedbaht
lna uradn yana yakla anlatmt.
Ne ac ve o nispette hazin macera deil mi?!..
Yukarda ikinci defa serbest brakldma iaret ettiim tarihten
itibaren, Yunanllarn ( Mustafa Kemal'e olan hizmetim dolaysiyle ) yal
nz ahsm iin tatbik ettikleri ilem gereince sk sk karakola gidip g
rnmek ve hatta ilk zamanlar imza vermek suretiyle ispat vcut etmek
gibi bir mecburiyete de tabi tutulmutum.
te muhterem okuyucularm, hulasaten izah ettiim bu durum se
bebiyle Yunan cebir ve tazyiki altndan kurtulup Anadolu'ya gemek
frsatn elde etmeye bir trl imkn bulamamtm.
Nihayet, Bakumandan Mustafa Kemal'in :
Ordular ilk hedefiniz Akdenizdir, ileri!
Emrini vererek dmann denize dklmesiyle neticelenen 30 Aus
tos Byk Zaferini saladktan sonra Kemalpaa ( eski Nif) yoluyla ve
her yl mahallinde zel tren yaplmak suretiyle hret bulan Belkah-
ve zerinden zmir'e ilk gelilerinin nc gn idi.
Kendilerini ziyaret iin can atyordum. Normal posta seferleri henz
balamad iin o gn Manisa istasyonundan geen asker bir trende
tesadf ettiim eski arkadalarmn yardmlariyle ve onlarla birlikte
zmir'e geldim.
Ancak, benim iin en mhim mesele; aradm nerelerde bulabile
cektim? Bu o gn iin zor bir eydi. nk, ehir dumanlar iinde ya
narken dier taraftan bilhassa Ermenilerin uraya buraya savurduklar
bomba sesleri de eksik deildi.
Ortada byle kritik bir durum varken kimden bilgi alacam kes
tirmek mmkn olamyordu. Bir iki emniyet memuru nezdinde yaptm
mracaat da, hakkmda phe uyandrmaktan baka bir sonu vermedi.
Bu mitsizlik iinde bir are bulmak amacyla Konak meydanndan
geerken vilyet merdivenleri banda iki nbeti grdm. Kendilerine
yaklatm bu Mehmetiklerden edindiim bilgiye gre, ieride kolordu
kumandan zzettin ( allar ) in bulunduunu renmitim.
Merhumu yaknen tandm iin i taraftaki kapdan yukarya
karak yaver odasna girdiim zaman, burada da hi mit etmediim
bir durumla yani, Beylerbeyi htiyat Zabitan Mektebinden snf arkada
m olan Yanyal Fettah Bey'le karlatm, ikimiz de uzun yllarn has
retiyle birbirimize sarldk. Biraz sonra arkadamn ald msaade ze
rine kumandann yanma giderek iltifatna mazhar oldum.
ilk szleri;
Paa'y grebildin mi?
Demek olmutu.
imkn bulunmadn syledim. Cevaben :
Kimseye bir ey sorma, tramvayla doruca Gztepe'ye giderek
Uakzade Muammer Bey'in kkn sorar ve Paa'y orada bulur, zi-
Binann st katndaki ufak bir odaya karldm zaman, ok iyi gr

tm arkadalarmdan elebizade avukat merhum Kemal Bey'le kar
latm. Benden nce onu da yakalayp getirmiler. Maruz kaldmz
olay hakknda dertleirken dier arkadalar da birer birer getirilerek
ayn yerde tekrar toplanm olduk.
Bu defa durum, ok cidd grlyor ve iin esasl ve maksatl tu
tulduu anlalyordu. Hatta ortada, hepimizin esir muamelesine tabi tutu
larak hemen Yunanistan'a sevkedileceimiz sylentileri bile dolayordu.
Bal bulunduum ve birok hususiyet ve yetkilere sahip Dyunu
Umumiye idaresinin, o zamanki mutasarrflk ve Yunan kumandanl
nezdinde yeniden yapt teebbs sonunda, ancak ertesi gn ve yal
nz ahsm iin serbest braklma msaadesi alnabilmiti.
Dier arkadalarm ise, birka gn sonra toplu bir halde Bakpa-
zar karakolundan alnarak ar iindeki Ta Han'a nakledilmilerdi.
Bu sebeple akbetleri ok karanlk grlen bu arkadalar hakknda ar
muamele tatbiki muhakkak gibiydi. Fakat ne oldu ve ne dnld ise
daha fazla ileri gidilmeyerek bir hafta, on gn kadar muhafaza altnda
bulundurulduktan sonra onlar da yine serbest braklmlard.
Yerli Rumlarn ihbariyle, Birinci Dnya Harbinde Mustafa Kemal
Paann yannda bulunmu olduum Yunanllarca bilindii iin kara
kola ilk davetimden sonra serbest braklnca durumumdan endie ede
rek elimde mevcut btn vesika ve bilhassa Mustafa Kemal'e ait hatra
defteriyle fotoraflar, mensup olduum idarenin basl evrak mah
zenine saklamtm.
Bu tedbirimle, sonradan Yunanllar tarafndan evimizde yaplm
olan bir aramada, sz geen evrak mutlak olarak ele gemekten kur
tarm oluyordum. Yoksa, ufak bir ihmal, Mustafa Kemal'e ait hatrala
rn heba olmak gibi yerine getirilmesi maddeten imknsz bir sonula
karlamak iten deildi.
Msaadenizle burada antrparantez ok eski tarih bir gemiten
bahsedeceim:
Biraz nce, Yunanllarn evimizde yaptklarna iaret ettiim arama
srasndaki sert ve kaba muamelelerinden ok mteessir olan merhum
babam o zaman bize, hayatnn en ac gnlerine ait bir olaydan bah
setmiti.
Yeniehirli (Larissa) olan babam (N u ri):
Malbiyetimizle neticelenmi olan Osmanl - Rus Harbine ait Berlin
Antlamas (1878) gereince Tescdya'nn Yunanistan'a braklmas zerine
(yukarda 16nc Kolordu Kumandanl bahsimizin (IV. blm) sonla
rndaki Mustafa Kemal'e ait 16 Kasm 1916 tarihli hatrann alt ksmnda
aklanm olduu vehile ) akrabalarmzdan bir ksm muhacir olarak
Selnik'e ve pederimin de dahil bulunduu dier ksm ise dorudan
doruya anavatana geerek Manisa'ya geldiklerini ve Manisa'y tercih
etmelerindeki gayenin de o gnk hasmmzn, gnn birinde Selnik'e
gelmesi ihtimaliyle ikinci bir hicret felketine uramamk dncesinden
knda tarih byk Nutuklarnda etrafl aklamada bulunduklar m

lakat o gn vaki olmutur.
Ordularn henz hareket halinde bulunduu ve siyas temaslarn
balayaca o gnlerde Mustafa Kemal'in geceli gndzl devam eden
meguliyetinin pek fazla olduu aikrd.
Durumun nezaketini anlamakla beraber kendilerini ziyaret edebil
mek imknnn hasl, bu suretle benim iin matlup olan gayeye kavu
mu olmann sevinci iinde yksek msaadeleriyle ve tekrar ellerini
perek yanlarndan ayrldm.
Merdiven bana kadar beni geirmek zahmet ve ltfunda bulun
mu olan merhum Salih Bey'le yaptm ksa grme esnasnda bana,
on onbe gn sonra tekrar uramam sylemise de, maksadmn yalnz
Paa'y ziyaret olduunu, bununla beraber ileride bu arzularn yerine
getirmeye alacama sz vererek ve kendilerine ayrca teekkr ede
rek ayn gn Manisa'ya dnmtm.
Merhum Salih Bey, Paa'y bu ilk ziyaretimde benim iin herhalde
bir eyler dndn ihsas etmiti. Fakat, o gnlerin ok hareketli
olaylar muvacehesinde kendi durumumu muhafazaya devam ile ii te
sadfe brakmay daha uygun grmtm.
Bu tarihten sonra Mustafa Kemal'i yine bir gn zmir'e geerlerken
Manisa istasyonunda ziyaret frsatn bulmutum.
O gn yanlarnda, Ltife Hanm, merhum Kzm Karabekir, Salih,
Cevat Abbas ve sair maiyetiyle trenden inerek genie bir ember iin
de etrafn saran Karadenizli erlerin ok sk muhafazas altnda istasyon
civarndaki meydanlkta bir ak hava konumas yaptktan sonra tek
rar trene avdetle zmir'e hareket eylemilerdi.
O byk insann, nc defa ve Balkesir yoluyla yine zmir'e ge
ilerinde Manisa'ya inerek belediye dairesinde yaplan bir kabul mera
siminden sonra ayrca yaptm ziyaretle ellerini pmek erefine nail
olmutum.
Cumhurreisi Gazi Mustafa Kemal hazretlerinin bu gelileri, 16.6.1926
tarihine yani, zmir suikast olayna tesadf eder ki bu menfur ve hcrina-
ne teebbsn tesbit edildii o gn - bu hadise sebebiyle zmir'de ge
rekli tedbirin alnabilmesini temin iin - Paa ve maiyeti Manisa'da ka
larak geceyi orada geirmilerdi.
Refakatlerinde, Rize mebusu merhum amcam Fuat ( Bulca) da
vard. O gn ebeveynimi ziyaret iin bir ara evimize gelen amcamdan
aynlmayarak gece kalm olduklar vali evinde ben de bulunuyordum.
Gazi Hazretleri yukardaki odasnda istirahat etmekte ve kumandan,
mebus ve sair zevattan ibaret olduka kalabalk maiyeti erkn da aa
daki salonda toplanarak gnn ok nemli hadisesi olan ve i yz
o saatte henz kat surette bilinemeyen suikast konusu zerinde hara-
ratli tahmin ve mnakaalar yapmakta idiler.
Ben, 2nci Ordu levazm reisliinden ayrlp o tarihlerde Manisa'
daki Cihanpaa iftliini iletmekte olan emekli albay Arif Bey'i eski-
yaret edebilirsin.
Dediler.
Biraz sonra kendilerine teekkrle yanlarndan ayrldm.
Aksi tesadf olacak, ben tramvayla Gztepe'ye giderken Paann
da st ak bir otomobil ile ve yanlarnda Bayaver Salih Bey olduu
halde zmir'e doru getiklerini grmtm.
Gztepe'de indiim tramvay durann yaknndaki bir yalnn ka
psnda 2 nci Ordu kararghndan tandm bir erle karlatm. zzettin
allar'm eskiden beri emirberi olan bu asker de beni tanmt. Ho
beten sonra merhum allar'n ayn yalda oturduklarn syleyerek
beni ieri ald.
Paa'y o gn ve akam grmek mmkn olmad iin geceyi a
llar'm misafiri olarak yalda geirdim.
Ancak ertesi gn saat onbir sralarnda ve baz sorulara tabi tu
tulduktan sonra kkn byk st kapsna bir subay refakatinde geldim
ve orada biraz bekletildikten sonra baka bir subay arkadala ieriye
alnarak binann geni n terasnda Bayaver Salih Bey'le karlatm.
Merhum, bana eski samimiyetle ok yaknlk gsterdi ve oradaki kol
tuklardan birinde oturmakta olan tanmadm bir zata beni takdim etti.
Be on dakika sonra Paa, ieriden kp bulunduumuz yere do
ru gelirlerken hemen karlayarak hrmet ve tazimle ellerinden ptm.
Msaadeleriyle oturduktan sonra, aradan bunca zaman getii
halde harfi harfine hi unutmadm ilk szleri:
kr naslsn? Bu b ( asi, bakaldrm) lerin elinden nasl
kurtulabildin?..
Sorusu olmutu.
Geirdiim hadiseleri, ok ksa bir iki cmle ile arzettim.
ikinci suali:
Manisa tamamen yand m?
Olmutu.
Evet Paam, da etei ve bir de ehirin alt ksm hari olmak
zere bir batan te baa kadar yanp kl haline gelmitir.
Dedim.
Bu ifademden pek byk teessr duyduklar, o andaki hallerinden
belli idi.
Yksek huzurlarnda yarm saat kadar kaldm.
Paa, benden nce kke gelmi olan tanmadm zatla Franszca
konumaya balamt.
Bu zatn, Doktor Adnan Advar olduunu ve merhumun, sulh mza
keresi esaslar zerinde grmek iin ayn gn stanbul'dan gelmi
olan Fransz Yksek Komiseri General PelU'nin Bakomutanla temasm
temin maksadiyle randevu almak iin kke gelmi bulunduunu Salih
Bey'den renmitim.
ite, Mustafa Kemal'in; General Pelle'nin, kendileriyle grmek ze
re zmir'e gelmesi ve aralarnda cereyan eden mzakere neticeleri hak-
Umum mdr hayretle kark bir ifade ile :

Ne mnasebet! dedi.
Evvelce Gazi hazretlerinin yannda bulunmu olduumu ve son ola
y kendilerine anlattm.
Umum mdrmz bir an dnm ve bana hitaben:
ok gzel, ok iyi, sizi tebrik ederim.
Demi ve hemen :
O zaman bir ordu kumandan, imdi ise cumhurreisi, yani devlet
bakan olduuna ve arada pek ok fark bulunduuna iaretle ve te
bihte hata olmaz diyerek eski bir darbmesel olan :
Kurbi sultan, tei suzandr.
Ataszn tekrarlam ve bu yolda karar verirken ok iyi dn
mekliim tavsiyesinde bulunmulard.
Umum mdrmzle olan bu ziyaret ve temasm takip eden bir
iki gn iinde hazrlanp Bergama'ya hareketle 28 Haziran 1926 tari
hinde yeni grevime balamtm.
Be on gn sonra durumu bir mektupla merhum amcama bildire
rek Bergama'ya mdr olmakla Ankara'da bana vaat edilmi olan va
zifeden vazgemi olmadm ve bu hususta verilecek emri bekledii
mi de ilve etmitim.
Aldm cevap aynen u id i:
Evvel yeni memuriyetimi tebrik ediyor ve daha sonra, husus ka
lemde bana vaat olunan vazifeye baka birinin kayrlmasn hatrdan
bile geirmemekliimi ve tayin emrinin verilmesi hususunda alkadar
olduunu bildirmekle beraber mektubun sonunda yle hitap ediyordu:
kr, iin mspet taraf bu!.. imdi gelelim asl nemli noktaya;
Mustafa Kemal'in, eski haliyle imdiki durumunu asla mukayeseye
imkn mevcut olmad, halihazr vaziyetin bambaka ve tamamen
nazik ve siyas mahiyette bulunduu unutulmamal! Bana kalrsa
kendi mesleinde ilerlemeye alrsan en doru bir hareket olur. Bu
nu, bir baba nasihati olarak bildirmeye mecburum. Artk, rey ve karar
sana aittir.
Merhum amcamn yapm olduu bu nasihati ile sa olup olmad
n bilmediim eski umum mdrmz Cevat Bey'in biraz yukarda
anlattm kymetli tavsiyelerini gznnde bulundurarak benim iin
kesin karar vermek icap ediyordu ki bunda da gecikmedim ve kesin
kararm u olmutur: Mesleimde kalmay tercih etmek.
Bu kararmda isabet etmi olup olmadmn burada tahlil ve m
nakaasn yapacak deilim. Esasen buna lzum da grmyorum. Yal
nz u kadarna iaret etmek isterim :
Evet, olsayd, on iki sene kadar daha ve benim iin deeri lle
meyecek erefli bir hizmet mmkn ve myesser olurdu. Fakat ondan
sonras ne olur ve hadisat beni nelere ve nasl bir akbete sevkederdi?
O da, tamamen ayr ve zerinde durulmaya deer nemli bir mesele
olsa gerek, demekle iktifa eder ve bu bahsi bylece kapatrm.
den yani, sz geen ordu kararghndan tandm iin salonun bir

kenarnda onunla gryorduk.
Bir ara bana; Ne duruyorsun ve ne iin ekingen davranyorsun?
demekle beraber cevap vermeme frsat ve imkn brakmadan orada
bulunan ve mnasebetimizi yakndan bildii Fuat Bey'e seslenerek:
Yeenini niin dnmyorsun?
Demesi zerine b a n a :
Bir istein var m?
Hitabnda bulunan merhum am cam a;
Bu konuda bir ey dnmemitim. Fakat Arif Bey'in teklifleri
vehile ayet mnasip bir vazife olursa bu suretle yine Paa'ya hizmet
etmek isterim.
Cevabn verdim.
Bir an dndkten sonra bizden ayrlp yukarya kan ve biraz
sonra tekrar avdet eden Fuat Bey, gler yzle yanmza gelerek:
kr, Paa ile grtm. Husus kalemde bir vazifeye tayinin
iin muvafakat ettiler. Aldm emri umum ktibe bildireceim, dedi.
Cumhurreislii Umum Ktibi Tevfik ( Byklolu ) Bey de orada idi.
Beni kendisine takdim etti ve Paann ifah emirlerini de syledi.
Merhum Tevfik Bey, Ankara'nn o zamanki pahalln nazara ala
rak, nce evli olup olmadm sordu. Bekr olduumu anlaynca da;
husus kalemde mevcut ve hatrmda kaldna gre drt baktiplik
ten birini igal eden zatn evli ve oluk ocuk sahibi olduu iin An
kara'da geinemediinden yaknda ayrlacan syleyerek onun ye
rine tayinim yaplmak zere verilecek emri beklemekliimi bildirmilerdi.
Gazi Hazretleri ertesi gn zmir'e gitmi ve bilindii gibi suikast
hdisesini tahkik ve faillerini muhakeme iin kurulan istikll Mahkeme
since birok tevkifler yaplmak suretiyle i durum hayli karmt.
Merhum amcamn bylece ikinci bir delletiyle Mustafa Kemal'e
yeniden hizmet imknna kavumu olmaktan doan byk sevin iin
de yava yava hazrla balamtm.
Yeni grevime ait tayin emrini ne zaman alabileceimi dndm
o gnlerde zmir Varidat Mahsusa Bamdrlnden gelen bir emir
de, memuriyetim olan Manisa Mdrl Baktipliinden Bergama Va
ridat Mahsusa Mdrlne tayin klndm bildiriliyordu.
Bir gn sonra da Ankara'da bulunan umum mdrmz Cevat1
Bey'in zmir'e geecei haberi alnmt.
O gn, mdrmzle birlikte umum mdr karlayarak temasta
bulunmak zere istasyona gittik. Kendilerini kompartmannda ziyareti
mizde; mdrm olan zat, beni umum mdre takdim ederken, eski
baktibimiz ve yeni Bergama mdr olarak tantmakla beraber An
kara'daki yeni grevimden bahisle yaknda idareden ayrlacam da
ilve etmiti.
1 Bu zatn, emekliye ayrldktan sonra Bursa'da toptan tuz ticareti yaptn iitmitin.
Ek Blm
X
ELETR VE AIKLAMALAR
Kitabn Ba Sayfasnda Kliesi Bulunan ve Mustafa Kemal'i Yaverleriyle

Birlikte Gsteren Grup Fotoraf Hakknda Bir Aklama:
imdi de, bir zaruret karsnda ve son olarak kitabn ba tarafn

daki grup fotorafn geirdii maceray ksaca anlatmak isterim:
Bu fotoraf, Mustafa Kemal'in 7 nci Yldrm Ordusu kumandanl
ndan istifasndan nceki tarihte Halep'te ekilmitir.
Drt adet olarak hazrlanan bu grup fotoraftan bir tanesi Mustafa
Kemal'e kalm, dier adetten birer tanesini kendi el yazlariyle ayr
ayr, yaverim ( Salih, Cevat, kr) diye isimlerimizi yazarak ve
her n de imza etmek suretiyle bize vermilerdi.
Bu fotoraf ilk defa, sevgili Ata'mzn aramzdan ebediyen ve hazin
ayrlndan sonra sayn Cumhuriyet gazetesi tarafndan Fotorafla
Atatrk ad altnda karlan byke apta bir albmde neredilmi
ti. Fotorafn, sz geen messeseye, o zaman hayatta bulunan ya Sa
lih Bozok veya Cevat Abbas Grer tarafndan verilmi olacan kuv
vetle tahmin etmekteyim. Bununla beraber, sz konusu albmde kan
fotorafn altnda 1917 : Halep'te Yldrm Ordular Kumandan Mirliva
Mustafa Kemal Paa yazsndan baka bir izahat mevcut deildir.
Bahsettiim fotorafn agrandizman halinde oaltlarak baz top
lum yer sahiplerine satlm olan nshalarna yllarca nce ve halen
baz ehir ve kasabalarn gazino ve pastane gibi yerlerinde rastlam
bulunuyorum. Bunlarn bir ksmnda hi bir ey yazl olmad halde,
bazlarnn altlarnn matbaa yazsyla isimlendirildii ve bunlarn da
Salih Bozok, Cevat Abbas Grer ve Muzaffer Kl olarak yazld g
rlmtr. Yani, ahsma ait olan fotoraf, Muzaffer Kl olarak tantl
m oluyor ki, bu arkada, benden sonra ve Mustafa Kemal, ikinci defa
tayin edildii Yldrm Ordusu Kumandan iken yaverliinde bulunmu
ve hatrmda kaldna gre Temmuz 1959 ay iinde de vefat etmitir.
Bu konuda baka bir ey ilvesine lzum grmyorum. Yalnz, u
kadarna temas edeyim ki; ortada canl denecek bir hakikat mevcuttur.
Hem de yle bir hakikat ki, cihan apnda bir dhi, bir nderin omuz
banda her bakmdan iftihara ayan ve pek az talihliye nasip olabile
cek ekilde yer alm olarak uzun yllar ve hatta asrlar boyunca o e-
Binaenaleyh, bu durumu baka ekilde yorumlamak, hakikate ta

mamen aykrl bakmndan elbette doru olamaz.
b) Ayn kitapta:
Mustafa Kemal'in, kinci Ordu Kumandanl Vekletinden bir md
det sonra Hicaz Seferi Kuvvetleri Komutanlna tayin olunduu, ora
dan tekrar 2 nci Ordu kumandanlna getirildii, daha sonra 7 nci Yl
drm Ordusu Kumandanlna tayin edilmise de Falkenhayn'in airet
lerle vaki alkasn doru bulmadndan durumu Bakumandanlk'a
bildirdii ve sznn geemediini anlaynca mezkr ordudan istifa
ederek tekrar 2 nci Ordu kumandanlna tayin edildii ve bu vazifesi
uzun srmedii, mteakiben Veliaht Vahdettin'le birlikte Almanya'ya
gittii, avdetinden sonra da Sultan Reat'n lm dolaysiyle Vahdet-
tin'in Padiah olmas zerine Paa'nn 7 Austos 1918 tarihinde Filistin
cephesinde bulunan 7 nci Ordu kumandanlna tayin edildii, fakat
o zamanlar vaziyet ok fena olduu iin Paann cepheden Bakuman
dan Vekili Enver Paa ile Talt Paa'ya tarih kymeti olan mehur ra
porunu yazarak cephenin ve memleketin umum durumunu anlatt,
kayt ve zikrolunmaktadr.
Yukarda sralanan kumandanlk deiikliklerine esas itibariyle te
mas lzumunu hissetmiyorum.
Yalnz, Paa'nn Yldrm Ordusundan istifas zerine tekrar tayin
olunduu 2 nci Ordu kumandanlndaki vazifesinin uzun srmedii
kaydedilmekte ise de aslnda bu tayin ii eklen yaplm olup, fiilen
vazifeye balama gibi bir durum hasl olmam ve Paa, istifay m
teakip Halep'ten doruca stanbul'a gitmilerdir.
Burada asl temas etmek istediim nemli noktalar unlardr:
Mustafa Kemal'in tarih deeri olan mehur raporu, bahsi geen
kitapta yazl olduu zere, Filistin cephesinde bulunan 7 nci Ordu ku
mandanlna ikinci defa tayin edildii tarihten sonra ve o zamanki va
ziyetin ktl sebebiyle yazlm deildir. Hadisenin asl udur:
20 Eyll 1917 tarihli olan bahis konusu rapor, Paa'nn ilk defa ta
yin olunduu 7 nci Yldrm Ordusu kumandan olduu sra, Yldrm
Ordular Grubu Kumandan Mareal von Falkenhayn ile aralarnda
geen ve memleket meseleleriyle ilgili etin mcadelesi zerine ve bil
hassa, Mtareke tarihinden ok nceye tesadf eden zamann ktl
n ve cephelerin perian halini, bir yl evvel takdir etmek gibi ileri ve
yksek bir gr neticesi olarak Halep'ten yazlp Sadaret makamna
ve Bakumandanlk Vekletine gnderilmitir.
Ayn zamanda, Paann Filistin cephesindeki 7 nci Ordu kumandan
lna tekrar tayini 7 Austos 1918 tarihinde yaplm olduuna gre
mezkr raporun da, - sz geen kitaptaki mtalaya nazaran - bu
tarihten sonra yazlm olduunu kabul etmek lzmgelir. Halbuki;
20 Eyll 1917 tarihini tayan bu rapor Mustafa Kemal'in, Halep'te
bulunduu sra Yldrm Ordusundan istifasiyle alkal ve bu istifa ta
rihinden nceye rastlar.
refli mevkii - bir karton zerinde de olsa - igal etmek bahtiyarlna

nail olan ve - Tanrya hamdolsun - henz hayatta bulunan asl foto
raf sahibinin ad san ortadan kalkyor, bunun yerine, maalesef ilgisi
olmayan ve hayata gzlerini kapam baka biri geirilmi oluyor. Ne tu
haf!.. Daha dorusu ne gaflet!...
Hulsa, dorudan doruya ahsm alkadar eden ve benim iin
ok nemli bir yanlln ortadan kaldrlmas dncesiyle durumu
bylece aklamak frsatn elde etmi olmak ferahl iinde gerei
aa karmak yolunda gsterdiim bu hassasiyetten dolay da sayn
okuyucularmdan ayrca zr dilerim.
Hakikatlere Aylar Neriyat:
Kitabn nsznde iaret ettiim gibi, byk kaybmz aziz Atatrk

hakknda kaleme alnan baz eserlerde hakikate aykr yazlar yazlm
olduundan bahsetmitim.
imdi bunlardan birka misal vermek isterim. Ancak, ahsiyata yer
verilmemek, sadece hakikatlerin anlalmas iin temas edilecek yaz
larn yalnz yanllklar zerinde durularak izahna allacaktr:
1 Aziz Ata'mzn Birinci Cihan Harbinde ark ve Suriye cephe
lerinde bulunmu olduklar kumandanlklar hakknda bilgi veren bir ta
rih kitabnda 1;
a) Mustafa Kemal'in, Kafkas cephesinde bulunan Rus ordusunu
bir taarruzla derhal malp ederek bu harekt neticesinde Bitlis ve Mu
ehirlerinin Trklerin eline getii, bu muvaffakiyeti zerine de 2 nci Or
du Kumandanl Vekletine tayin olunduu,
yazldr.
Kitabmzn 16nc Kolordu Kumandanl bahsinde ( IV. blm )
tafsiltiyle izah olunduu zere Mustafa Kemal'in, Bitlis ve Mu ehir
lerini dmandan geri almak hususunda temin eylemi olduklar muvaf
fakiyetleriyle 2 nci Ordu Kumandanl Vekletine tayin keyfiyeti ara
snda hi bir alka ve mnasebet mevcut deildir. nk;
O tarihlerde 2 nci Ordu kumandanl mnhal deildi ki, Bitlis ve
Mu'un dmandan geri alnmas baarsna mkfaten mezkr kuman
danlk vekletine tayinleri yaplm olsun.
Paann 2 nci Ordu Kumandanl Vekleti, ad geen yerlerin
Ruslardan istirdad tarihinden tam drt ay sonra ve o da, ordu kuman
dan zzet Paann ksa bir mddet iin izinli olarak stanbul'a gitmesi
sebebiyle vaki olmutur.
Normal bir durum icab cereyan eden bu veklet ii, 3 Aralk 1915
tarihinde balayp 22 Aralk 1916 tarihinde ayrlmak suretiyle (20) gn
devam ederek izzet Paann mezuniyetten grevi bana avdetiyle sona
ermitir.
1 Trkiye Cumhuriyeti Tarihi.

Diyarbakr'a geldikleri zaman Ruslar acaba nereye taarruz etmilerdir?..

( Yazdaki bu noktaya ait cmle, Bitlis'ten Diyarbakr'a geldikleri za
man deil, Diyarbakr'dan Bitlis'e gittikleri zaman... olsa gerek) Mu
kabil taarruz nereye yaplmt?.. Akn nerede ve ne suretle durdurul
du?.. Ondan sonra Mustafa Kemal, katr zerinde hangi cephedeki kta
lar tefti etti?..
Dorusu bu kvrmlar zmek imknn bulamadm. Ayrca;
Mustafa Kemal'in, yukarda sralanan ve mahiyetleri anlalamayan
hareketlerden sonra Diyarbakr'a dndkleri zaman paala terfi et
tikleri yazlmaktadr ki bunun da hakikatle bir ilgisi yoktur. nk;
Mustafa Kemal, yukarlarda akladmz gibi cephe seyahatlerinden
Diyarbakr'a dnlerinde deil, daha Diyarbakr'a ayak basmadan
bir gn nce Mardin'de kaldklar gece ( 13 Mart 1916) paala terfi
emrini almlardr.
Binaenaleyh, durumu bylece belirterek tekrar etmekte fayda- m
lhaza edilmitir.
Halen Faaliyetini Tatil Etmi Durumda Bulunan Yeni Sabah

Gazetesinde kan Bir Tefrika Mnasebetiyle:
stanbul matbuatndan Yeni Sabah gazetesinin faaliyette bulundu

u sralara tesadf eden 13 Ocak 1960 tarihli nshasndaki ittihat ve
Terakki iinde Dnenler adl tefrikada anlatlan hatralar arasnda:
a) Mustafa Kemal, anakkale zaferini mteakip stanbul'da bu
lunduu sra erefine verilen bir ziyafette, hkmetin takip etmekte ol
duu siyasetin hatal olduunu, bu gidile harbin kazanlamayacan
syledii ve bu szlerinin, ertesi gn Dahiliye Nazr Talt Bey tara
fndan iitilmesi zerine durumu Enver Paa ile mzakere ederek; Mus
tafa Kemal'in, gnn birinde hkmete ve Saltanata kar harekete ge
eceinden endie ettiini ve buna meydan vermemek iin kendisini
uzak ve zor bir vazifeye tayin edelim, teklifinde bulunmas zerine En
ver Paa'nn O'nu, mnhal bulunan 2 nci Ordu kumandan vekilliine
gnderelim de orada Ruslarla harbetsin, bakalm ne yapar?.,
dedii ve bahsolunan ziyafetin; Mustafa Kemal'in, 2 nci Ordu kumandan
vekilliine gnderilmesine sebep olduu ve fakat orada da Ruslar ye
nerek Bitlis ve Mu'u Ruslardan ald ve Paa olduu ve 7 nci Ordu
kumandanlna getirildii, zikredilmi bulunmaktadr ki bu yaznn da
hakikatle bir ilgisi mevcut deildir.
Evvel; Mustafa Kemal, Bitlis ve Mu'u 16 nci Kolordu kumandan
olarak arka gittii zaman Ruslardan geri alm olduu gibi, 7 nci Ordu
kumandanlna da, 2 nci Ordu kumandan vekilliinden deil, bu ordu
nun asil kumandan iken tayin edilmi olduunu peinen izah etmek
isterim.
Saniyen : Mustafa Kemal, anakkale zaferini mteakip 16 nci Kolor
du kumandan olarak Edirne'de bulunduklar iin bu arada stanbul'da
c) Temas lzumunu hissettiimiz kitapta;

Asln izah ettiim yukardaki hadisat anlatldktan sonra bahsi ge
en tarih rapordan baz paralara da yer verildii grlmtr.
Bu pasajlardan, memleketin umum ahvalini tasvir eden bir cm
lesi kitaba nakledilirken:
Ahali ile idare arasnda balar sarslmtr. Evlerinde kalan ahali
her noktadan hkmetten uzak kalmakla menfaatlerine halel gelmitir.
Denilmektedir. Halbuki;
Raporun bu ksma ait asl, yukardaki cmlenin tam tersinedir.
yle k i:
Ahali ile idare arasndaki balar sarslmtr. Evlerinde kalan
ahali, her noktai nazardan hkmetten uzak kalmakta menfaattar hale
gelmitir.
Binaenaleyh, yukarda ayr ayr yazl iki cmlenin ifade ettii ma
na arasnda nemli fark bulunmas bakmndan keyfiyeti aklamak
mecburiyeti hasl olmutur.
d) Yine ayn kitapta;
Raporun, asker durumu tasvir eden bir paras d a :
Asker vaziyet, harbin yakn bir zamanda sonuna geldiine iaret
etmektedir.
eklinde yazlmtr. Halbuki; raporun bu ksm da aynen yledir:
Vaziyet-i umumiye-i askeriye, harbin yakn bir atide ( gelecekte )
hitamna iaret vermemektedir.
Bu cmlenin temadisi olan ve raporun 2. maddesini tekil eden bu
bahsin son ksmnda Mustafa Kemal:
Harp daha ok uzayacaktr ve harbin hitam anahtarlar bizim
partinin elinde deildir, neticesini karmak lzmgelir.
Mtalasnda bulunmulardr ki sz geen kitaptaki yaz ile ra
por arasnda pheye mahal brakmayacak derecede bariz fark vardr.
Ayn zamanda, Birinci Dnya Harbinin, Mustafa Kemal'in kaleme al
dklar mezkr rapor tarihinden ancak on be ay gibi olduka uzun bir
mddet getikten sonra kabul edilen bir Mtareke ile sona ermi bulun
duunu da bu vesile ile burada ilveten kaydetmek yerinde olur.
Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi

simli Eserdeld Mahedelerim Vesilesiyle:
Adn yukarya aldm baka bir tarih kitabnda da aynen;

Mustafa Kemal, Bitlis'ten Diyarbakr'a geldi, burada Ruslar taar
ruz ediyorlard. Derhal mukabil bir taarruzla akn durdurmaya muvaf
fak oldu. Ondan sonra en ileri hatlarda ktalar da teftie katr zerinde
kmtr. Diyarbakr'a dndkleri zaman mirlivala ( paalk) terfi etti.
O, imdi Mustafa Kemal Paa idi.
denilmektedir.
Kitaptan aynen aldm bu yazya gre; Mustafa Kemal, Bitlis'ten
Alman generali mi hakl, yoksa Mustafa Kemal mi?

Mustafa Kemal, istifa dilekesini kime vermitir?
Btn bu sorularn cevaplar, Mustafa Kemal'in, Hicaz Seferi Kuv
vetler ve 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlklar bahislerinde ( VI.
ve VIII. blmler) tamamen ve pek sarih bir ifade ile tarafmdan ak
lanm olduu cihetle kitabmzn sz geen bahisleri mtala edile
rek hakikat tam manasiyle anlaldktan sonra yukarda sz geen tef
rikaya bir not vermek gerekirse bu, sayn okuyucularmn isabetli tak
dirlerine braklarak meselenin burada ayrca mnakaasna lzum ve
ihtiya grlmemitir.
Kitabmzn nsznde iaret ettiim gibi, aziz Atatrk hakknda
meydana getirilen eserlerden benim grebildiim ve gzden geirmek
frsatn bulduum birkanda hakikate uymayan baz hadiselere yer
verildii bir vaka olarak karmzdadr ve yukarda sraladm yazlar
da bunlar arasndadr.
Yine baz yazlara nazaran, Mustafa Kemal ile Falkenhayn arasn
daki anlamazlk mevzuu, mnakaa konusu altnda ele alnarak
hakikatlerle ilgisi olmayan mtalalarda bulunulduu mahede olun
mutur.
Atatrk hakknda yazlacak ve meydana getirilecek eserlerde ok
hesapl ve titiz davranmak gerekirken bahis konusu yazlar adeta, hadi
selerin iinde bulunulmu gibi kesin ifade kullanlarak yazlm ve esa
snda ise hakikatle hi bir ilgisi olmayan hususlar hakknda mtala be
yan edilmitir.
Geri, hata insanlar iindir ve belki ben de bu naiz esarde her
hangi bir hataya dm olabilirim ve bunu samimiyetle itiraf ederim.
Ancak, byle bir hareket, ne esasa ve ne de neticeye hi bir suretle
messir olmamak gerektir.
Fakat, bilfarz Halep'te olan bir vaka, am'da vukubulmu gsterilir
ve yine ok mhim bir mnakaa konusunun hakemliini, Halep'te yet
kili bir nazr ve ordu kumandan ( yani, Bahriye Nazr ve 4 nc Ordu
kumandan Cemal P a a ) yapmken, bunun da am'da ve Bakuman
dan Vekili tarafndan yapld yazlr ve hele 1917 senesinde cereyan
etmi olan bu hadiseler bir yl sonra vaki olmuasna mtala yr
tlrse bunlarn, hi phesiz ve elbette esasa messir olaca gibi ha
diselerin eklini de, mahiyetlerini de bsbtn deitirmeye yol aaca
na asla phe yoktur.
Binaenaleyh, biz henz hadiselerin iinde bulunmu ve Mustafa
Kemal devrini yaam insanlar olarak hayatta olduumuz halde, haki
katleri eitli ifadelerle baka baka ekillere sokarak arada hasl olan
tezadn kendimiz dahi farkna varamazken gelecek nesillerin, bunun
iinden nasl kabileceini ve bu kemekei nasl ayrt edebileceini
dnmek bile insana hayret ve znt vermekten hli kalmyor.
erefine verildii anlalan ziyafet acaba kimler tarafndan tertip olun

mutu?
Onun, byle bir ziyafette ileri geri konumas ne dereceye kadar
varit olabilecei bilhassa teemmle ayandr.
Bununla beraber, farzmuhal, byle bir hareketinin kefareti olarak
Enver Paa tarafndan O'nun, zor bir vazifeye ( o da 2 nci Ordu kuman
dan vekillii) tayini cihetine gidilmesine karar verilmi olmas da hay
retle karlanacak bir durum olsa gerektir.
nk; dnyay akna eviren anakkale savalarnn en mitsiz
ve en buhranl zamanlarnda, Mareal Liman von Sanders gibi bir
adamdan istedii umum kumandanl kendisine az gren Mustafa Ke
mal iin 2 nci Ordu kumandanl vekletini zor bir vazife telkki etmek,
bilmem ne dereceye kadar makl ve mantk olur.
Binaenaleyh, Bitlis ve Mu'un dmandan istirdad keyfiyetiyle Mus
tafa Kemal'in 2 nci Ordu kumandanlna ne suretle veklet etmi oldu
u ve ne zaman paa olduu konular, yukarda ve ksmen mkerrer
olarak izah edilmi olduu iin ayn mevzular artk burada yeniden
tekrarlamaya mahal grlmemitir.
b) Yine, yukarda sz geen tefrikaya ait bir gn sonraki yazda
da;
Mustafa Kemal'in, aralar ald Falkenhayn'le mnakaas sra
snda, bir gn Bakumandan Vekili Enver Paann am'a kageldii,
her ikisi arasnda hakem olduu. Alman generalini hakl bulduu, hatta
Mustafa Kemal Paa'ya :
Siyasetle megul olmasanz da, askerlikle urasanz daha iyi
olacak!
Dedii ve bunun zerine Mustafa Kemal'in istifasn Bakumandan
Vekiline vererek stanbul'a geldii, anlatlmaktadr.
Bu, ylesine aheser ( !) bir yaz ve mtala numunesi ki, dorusu
hayret etmemek mmkn deil.
Bir defa; mezkr tefrika sahibi yazarn, bahsettikleri hadiselerin
tamamen ve bizzat iinde bulunarak en ince teferruatna kadar ahidi
olduum cihetle Enver Paann, hi bir zaman ve hi bir yerde Mustafa
Kemal ile Falkenhayn arasndaki anlamazla mdahale ile Alman
generalini hakl bularak Mustafa Kemal'e, siyasetle megul olmasanz
da, askerlikle urasanz daha iyi olacak! gibi bir tarizde bulunduu
asla ve asla vaki olmamtr ve bu mtala tamamen hayal mahsul
bir eydir.
kincisi; Enver Paa, am'a ne vakit gelmitir?
Mustafa Kemal ile Falkenhayn'in aralar nerede ve ne sebeplerle
almtr?
Her iki kumandann mnakaalar, yukarda sz geen tefrikaya
gre am'da m, yoksa Halep'te mi cereyan etmitir?
Her ikisi arasnda, hakemlik vazifesi kimin tarafndan yaplmtr?
bulunduu iin sz geen veklet vazifesi srasnda dier ordu kuman

danlarna ifre ile mracaat ederek, hkmeti devirmek ve tilf Dev
letleri ile mnferit bir sulh yaparak devleti kurtarmak konusunda fiil
herhangi bir teebbs vaki olmamtr; ve byle bir olayn cereyan
etmemi olduunu, ifrelerin tanzimi hususunda bana verilen yetkiye
dayanarak kesin surette temin edebilirim.
Esasen, asl vazifesi kolordu kumandan iken pek ksa bir mddet
iin bulunduu ordu kumandanl vekleti srasnda, dier ordu ku
mandanlar nezdinde yapaca ayaklandrma teebbsnn ne dere
ceye kadar alka grebileceini, hangi ordu kumandannn byle bir
teklifi kabul edip O'nun pei sra hareket ve O'na ne mertebe yardmc
olabileceini takdir etmek herhalde g bir ey deildir.
ihtimal dahilinde olmamakla beraber Mustafa Kemal'in byle bir
harekette bulunmu olmas farzedilse bile, kendisinin bu tarihten ok
ksa bir zaman sonra 2 nci Ordu kumandanlna asaleten tayini husu
sunda Bakumandan Vekilinin ok dnmesi icap ettii gibi, byle bir
eye kolayca muvafakat gstermeyeceini de kabul etmek gerekir.
Binaenaleyh, Mustafa Kemal gibi tecrbeli ve her ynden tam ma-
nasiyle mtekmil bir insandan, bilhassa harp esnasnda -sonunun
nereye varacan pekl bilecekleri - byle bir hareket asla beklene
meyecei gibi, buna zerrece ihtimal vermek bile beer havsala ve uuru
nun kabul edemeyecei bir keyfiyettir.
Nihayet, urasn da dikkate almak lzmgelir ki; Mustafa Kemal'in
Birinci Cihan Harbinde herhangi bir maksatla olursa olsun hkmeti
devirmek iin yapaca teebbs ve hareketin, Bakumandan Vekili ta
rafndan yalsna davet edilerek durumun aralarnda adeta mlyim ve
muslihane bir ekilde mzakere suretiyle bertaraf edilmesini deil, byle
bir vaziyetin tahakkuku karsnda, Enver Paa tarafndan Mustafa Kemal
hakknda en ar ve zecr tedbirlere bavurularak tatbik frsat karlma
yacan kabul etmenin - o zamanlar meydanda olan dikkate ayan
olaylar muvacehesinde - en doru ve beklenen bir davran olabile
cei, daha ziyade akla yakn olsa gerektir.
Bozkurt *> Adl Bir Tercme Eserin Mtalas Sonunda

Yapmak Lzumunu Grdm Aklama:
u naiz eseri tamamlamaya altm srada bir tesadf neticesi

olarak Sel Yaynlarndan 1955 ylnda Atatrk Ktphanesi iin ha
zrlanan Bozkurt isimli bir tercme kitap elime geti.
Eser, adn yeni rendiim Armstrong namnda bir yazar tarafn
dan meydana getirilmi, tercmesi de deerli muharrirlerimizden mer
hum Peyami Safa tarafndan yaplmtr.
Pek ayan eseftir ki, son zamanlarda elime gemi bu tercme ese
rin cevabn tekil eden ve yine merhum Peyami Safa tarafndan hazr-
F S
Hayat Mecmuasnda kan Enver Paa Yalsna Ait

Fotorallarla lgili Bir Yaz Mnasebetiyle:
Hayat mecmuasnn 28 Mart 1963 tarih ve 14 sayl nshasnda,

stanbul Boazii Yallan serisinden Kurueme'deki Enver Paa ya
lsna ait bir resim grdm.
Mlga saltanat hanedanna ait olup en son Enver Paa ile evlen
mesi mnasebetiyle Naciye Sultana verilmi olduu anlalan ve bu
gn yerinde yeller esen sz konusu yaly gsteren fotorafn altndaki
yazda dikkatimi eken baz noktalara rastladm. Bu yazya gre:
Enver Paa'nm, yalnn st katnda ve stanbul tarafndaki byk sa
lonu ktphane olarak hazrlatt, burada misafirlerini kabul ettii ve
zengin bir kitaplk iinde gnn siyas, askeri meselelerini mnakaa
ettii ve Birinci Dnya Harbinde, bu ktphaneye kabul edilen en m
him simann Anafartalar Kahraman Mustafa Kemal olduu, anlatl
dktan sonra, Byk Harbin aleyhimizde kt bir neticeye doru git
mekte olduunu gren Mustafa Kemal Paann, 2 nci Ordu kumandan
na veklet ettii srada, dier ordu kumandanlarna bir ifre ile m
racaat ederek, hkmeti devirmek ve itilf Devletleri ile mnferit bir sulh
yaparak devleti kurtarmak teebbsnde bulunmas zerine bu hare
ketten haberdar olan Bakumandan Vekilinin Mustafa Kemal Paa ile
grmeye, Bahriye Erknharbiye Reisi Albay Rauf Bey'i ( merhum
O rbay) memur ettii, daha sonda da Anafartalar Kahramann sz
geen yalya davet ederek ktphane salonunda kendisiyle uzun bir
mlkat yapt ve Enver Paa'nn biraderi Kmil Bey'in, bu gizli ml-
kattan bahsederken:
Biraderin, konumann mahrem kalmas iin kapya, Sultan efen
dinin nezaret etmesini ve ieriye habersiz kimsenin braklmamasn rica
ettiini kaydeyledii, beyan olunmaktadr.
Herhangi bir vesile ile okumak frsatn bulup da mnderecatna
muttali olduum ve bizzat iinde yaadm hadiselerden hakikate ay
kr olanlar hakknda aklamada bulunmak prensibine uyarak yukar
da bahsedilen konuya da temas lzumunu hissetmi bulunuyorum.
Mustafa Kemal Paann 2 nci Ordu kumandan vekleti, kitabmzn
16 nci Kolordu kumandanlna ait ksmnda izah edildii zere mezkr
ordu kumandan Ahmet izzet Paa'nn mezunen stanbul'a gitmesi ze
rine vaki olmu ve bu veklet vazifesi de ordu karargh merkezi olan
Elz vilyetine bal Palu kazasnn Sekerat nahiyesinde gemitir.
Mustafa Kemal'in, ne daha nceki tarihlerde ve ne de Aralk 1916
ay iinde ksa denecek bir sre devam etmi olan 2 nci Ordu kuman
danna veklet grevi zamannda, yukarda bahsi geen bir nevi ihtill,
hatta bu konuda herhangi bir dnce ve tasavvura sahip olduklarn
ima eder en ufak bir hareketi bile sezilmemitir.
Bu itibarla; o byk kahramann, her trl emir ve en mahrem ya
zlarnn ifre edilmesi grevi dorudan doruya ahsma tevdi edilmi
madank bir halde bulduu, birka sene evvel o byk hayallerinin

arasnda Ruslara saldrarak onlar ta Kafkaslarn arkasna srmeyi ta
sarlad, bu gaye ile Erzurum'd byk bir ordu hazrland ve kuman
day ele almak iin kendisi de bizzat stanbul'dan oraya kadar gittii,
yazlmakta ve bunlara, hakikatle asla alkas bulunmayan maksatl
baz hususlar da ilve olunmaktadr.
Kitabmzn ilgili ksmlarnda belirtilmi olduu zere Mustafa Ke
mal, anakkale zaferinden sonra birka ay kald Edirne'den 16nc
Kolordu kumandan olarak kararghyla birlikte doruca Diyarbakr'a
gitmilerdi.
Paann bu seyahati, stanbul - Eskiehir - Afyonkarahisar - Konya
yolunu takiben Pozant'ya kadar trenle ve oradan da Adana, Halep ve
Mardin zerinden vaki olduu halde sz geen kitapta, stanbul'dan
Ankara'ya kadar trenle ve oradan da ( 600 ) kilometrelik bir kara yr
yyle Erzurum'a gittii yazlmaktadr ki bu mtala tamamen haki
kate aykrdr.
uras da dikkate ayandr ki, o tarihlerde Erzurum'da 16 nc Ordu
diye bir birlik mevcut olmayp bu da, - yazarn hatas neticesi olarak -
Diyarbakr cephesinde bulunan 16 nc Kolordudan galat olsa gerektir.
Ayn zamanda, Mustafa Kemal Birinci Cihan Harbinde ne Erzurum'a
gitmi ve ne de orada herhangi bir harekt idare etmitir.
Bu sebeple, Erzurum cephesinde byk hayaller peinde Ruslar'a
saldrmak ve onlar ta Kafkaslar'n arkasna srmeyi tasarlamak gaye
siyle hareket ettiine dair Mustafa Kemal'e atfolunan beyan ve mtala
dahi tamamen uydurmadr.
Zannma kalrsa, tercme yazarnn Erzurum cephesi hakknda
serdeyledii bu mtalalar, o zaman Erzurum'a kadar gidip bu cep
hedeki ordunun bizzat bana geerek Ruslara kar yapt, Sarkam
facias namyla anlan ve Osmanl ordusuna ok pahalya malolan
pek nemli taarruz harektn fiilen idare etmi bulunan Enver Paa ye
rine Mustafa Kemal'e izafe etmek suretiyle hataya dt anlal
maktadr.
Bu itibarla, Mustafa Kemal emrindeki birliklerin mukavemetinin ok
zayflad, yiyecekleri, mhimmat, silhlar, her eyleri kt, stleri ba
lan perian, maneviyat namna bir eyleri kalmad, ordu mteahhit
lerinin subaylarla birleerek hrszlk ve sahtekrlkla askerlerin rzkn
ardklar, shh tekiltn ilemez bir hale geldii ve saire gibi mak
satl yapldna phe edilmeyen beyanatn dahi tam manasiyle saf
satadan baka bir ey ifade etmedii meydandadr.
Netice itibariyle, mezkr tercme kitabn yukarya nakledilmi
olanlardan gayr, mteakip sahifelerinde yazl Erzurum cephesine ait
dier olaylara ve bu meyanda Mustafa Kemal'le Enver Paa arasndaki
mnasebetlere temas eden yazarn, kstah bir ifade ile ve hakikatleri
tayir suretiyle kaleme alp buraya aktarlmasndan bir fayda mlhaza
etmediim beyan ve mtalalar da, dierleri seviyesinde hi bir deer
land anlalan ikinci cildini tedarik edip okumak imkn hasl olama
mtr 1.
Bununla beraber, ad geen ve mahiyetinin ne kratta olduu, m
tercim muharririmizin Tercmeye nsz olarak yazdklar balkta,
ok kymetli ifade ile tasvir edilmi olan ve eser denecek taraf olmayp
ancak, en hafif tabirle safsata denilmeye seza tercme yazy gzden
geirdim.
Biraz nce, tedarik edilmesi imknn bulamadma iaret ettiim
ikinci cilt kitapta, merhum Peyami Safa tarafndan Armstrong denilen
adama lyk olduu cevap ve hakettii dersin verilmi olacana p
he yoktur 1.
Ancak, muhterem okuyucularm fazla igal etmemek ve yalnz
mezkr tercmede bahis konusu edilip siyas noktalara temas eden k
smlar hari olmak zere benim bizzat iinde bulunarak ahidi oldu
um olaylar hakknda ksaca aklamada bulunmak suretiyle mahut
tercme eserin, nasl bir gafletle ve bilgiden tamamen ar ve maksatl
olarak kaleme alnm olduunu imkn nispetinde tebarz ettirmeyi ba
lca vazife addederim.
Ayn zamanda bu grevi, Sel Yaynevinin hakl olarak byle bir
kitabn tepkisini sadece okuyucunun saduyusuna brakmak istemedii
ve aka cevaplandrmaya lzum grdnden bahisle kitabn iki cildi
de yaynlandktan sonra, Atatrk'n samim hayranlarnn Armstrong'u
cevaplandrmakta kendisini yalnz brakmayacaklarn umduuna dair
merhum Peyami Safa tarafndan Tercmeye nsz balnn son
cmlesinde izhar buyurulan arzu ve temennilerini yerine getirmi olmak
bakmndan da bir mecburiyet olarak kabul ettiimi tasrih etmek iste
rim.
Ebed leme intikal eden deerli muharririmiz Peyami Safann
Tercmeye nsz balnda ve pek yerinde olarak iaret ve serdey-
ledikleri mtalaya nazaran :
Doru ve hakikati ifade eden baz hkmleri ihtiva etmekle bera
ber Atatrk' husus ve resm hayatnn birok safhalarnda, yakndan,
aylarca hatta yllarca incelemek imknndan mahrum bir muharririn,
O'na dair kitap yazmak arzusundan vazgemek dururken, sokak riva
yetlerine yer vermeyi tercih ve bylece kolay tesir ve sat baarlarn
dan baka bir ey aramakszn meydana getirmi olduu, eklinde tas
vir buyurduklar tercme eserin 64 ve 65. sahifelerinde :
Enver Paa'nn, Mustafa Kemal'i zararl bulduu iin O'nu stanbul'
dan uzaklatrmak maksadiyle nce Kafkaslardaki 16 nc Orduya, daha
sonra merkezi Diyarbakr'da olan 2 nci Ordu kumandanlna tayin etmesi
zerine Mustafa Kemal'in stanbul'dan Ankara'ya kadar ( 300 ) kilomet
relik yolu trenle ve oradan te Kafkaslara kadar ( 600 ) kilometrelik yolu
da otomobil, araba ve atl olarak katettii, orada Trk birliklerini dar-
1 kinci c ilt kmamtr.

Mnderecat tibariyle zerinde Durulmaya Deer

Baka Bir Eser:
Benoist Mechin namnda yabanc bir mellifin hazrlayp sayn Zahir

Gvemli ve M. Rasim zgen tarafndan trkemize evrilmi olan :
Yabanc Gzyle Atatrk seri yaynlarndan : Kaplan ve Pars
Mustafa Kemal adl bir eser grdm.
Mustafa Kemal hakknda yazlp gzme ilien herhangi bir eseri
mutlaka okumak ihtiyacn duyarm. Bu da; ayet Mustafa Kemal'e ait
hatra ve hadiselerden benim iinde yaayarak ahidi bulunduklarma
temas edilmise bunlara dair neler yazlm olabileceini anlamak me
rakndan ileri gelmektedir.
ite bu istekle ve bilhassa bir yabanc yazar tarafndan dzenlen
mi olmasn nazara alarak sz konusu eseri dikkatle gzden geirdim.
1955 ylnda yaynland anlalan ve nasl bir emek ve inceleme
mahsul olarak meydana getirildii mtercim tarafndan nsz'de be
lirtilmi olan ve Mustafa Kemal'in ta bebeklii zamanndan ve beikte
geen hayat ve yaramazlklarndan ve O'nu uyutmak iin beii ba
nda annesinin syledii trklerden bahisle muhayyel olmaktan ileri
gemeyen baz olaylar anlatlmakla balayan eserde ;
a) Babas Ali Riza Efendinin yapt kereste ticaretinden ifls et
tii ve bu sebeple ailesini ihtiya iinde brakarak ld, bunun ze
rine validesinin de aile ocan kapayarak ifti bulunan kardeinin ya
nma snm olduu ve Mustafa Kemal'in okulda bulunmad akam
lar Selnik'in kenar mahallelerinde dolat ve Manastr'dan stanbul
Harbiye Okuluna geldii sralarda da ehrin aa semtlerinde vakit
geirdii anlatlarak, bu arada baz yakk almayacak olaylardan bah
sedilmektedir ki bunlar, cidden zc ve hakikatten tamamen uzak bir
takm uydurma eyler olmaktan baka bir mana ifade etmedii gibi,
bilhassa feragatli bir alma ve emek sarfiyle meydana getirilmi olan
ve birok hadiseleri de hemen hemen hakik cepheleriyle iine alm
bulunan eseri glgeleyici ve ayn zamanda ciddiyetle telif kabul etme
yecek niteliktedir.
Bu sebeple, mellifin iyi niyetinden pheyi davet edici mahiyette
grlen veyahut o yolda kaleme alnm bir eseri incelemesi sonucu,
ya da menfi ruhlu kimselerle yapt temasn tesiri altnda kalp naklo
lunan bahis konusu ksmlarn buraya alnarak tekrarnda hi bir fayda
mlhaza edilmedii cihetle bunlara ksaca temas olunmakla yetinilmitir.
Sz geen eser hakknda esas itibariyle yapmak lzumunu hisset
tiim aklamadan nce, dikkati eken bir noktaya iaret etmek isterim
ki o da; eserde birok yanllklar ve hayal sahneler bulunduundan
bahisle mellifin dt bu hatalara sayn mtercim tarafndan ayr
ayr temas edilerek not halinde yaplan aklamalar meyannda ayrca
tamamakta olmalar bakmndan bunlar zerinde daha fazla durmaya

mahal grlmemitir.
u son satrlar yazdm sra yukardaki mevzu ile ilgili olarak eli
me geen baka bir eserde grdm baz hususlarn aklanmas
maksadiyle, kaldm noktada bahsi ksaca devam ettirmeyi uygun bul
dum.
Sayn Sadi Borak tarafndan derlendii anlalan ve iftiralara ce
vap tekil eden bu esere gre :
Yukarda bahis konusu ederek kim olduunu bilemediimi kaydet
tiim Bozkurt - Mustafa Kemal tercme eser mellifi Armstrong'un,
Harington kararghna mensup ve Mill Mcadelemizin bandan sonu-
ne kadar Intelligence Service'e bal olarak stanbul'da mhim ilerin
banda bulunmu yzba rtbesinde koyu bir Ingiliz casusu olduu
anlalmtr.
Ayn zamanda bu adamn, mezkr karargha mensup dier iki ka
fadar arkadalariyle birlikte stanbul'un kozmopolit muhitinde ve sefahat
lemlerinde zevk ve safaya dalarak kadn, kumar ve iki gibi asla mer
gup olmayan elence ve menfaatlerine dknlk batanda ileme
dikleri melnet ve irtikp etmedikleri hayaszlk kalmad belirtilmektedir.
Mayasnn bozukluunu ve bayal derecesini, bizzat kaleme al
d eseriyle gstermi ve bylece kendisini leme tantm olan Armst
rong'un birok tarih hakikatleri deitirerek yalan yanl elde ettii ma
lmatla Atatrk'n hayatna ve Mill Mcadeleye yanl istikametler
vermeye almas, bilhassa sukutuna sebep tekil eden balca mil
lerden olduu gibi ahlk zfm bu derecesi de, ancak, kendini satm
ve daha dorusu her ynden satlm kimselerin kr olabileceine
phe yoktur.
Casus Armstrong'un tercme eserinde hakikatlere aykr olarak
yazl ve bizzat iinde yaam olduum hadiselerin doru taraflarn
daha yukarlarda aklam bulunuyorum.
Son elime geen ikinci kitapta da, Armstrong'un hezeyanlarna
merhum Necmettin Sadak tarafndan gerekli cevaplar verilmi bulun
maktadr.
Bundan baka ve bilhassa, maruf Yunan yazarlarndan Madam
Sofya Spanuidi'nin Atina'da mnteir Proiya gazetesinde kan Mustafa
Kemal hakkmdaki seri makalelerinin, Armstrong'un; Bozkurt Mustafa
Kemal eserine ve bu eserde yaplan iftiralara adeta fiil bir cevap te
kil ettii yine elimde bulunan kitapta belirtilmi bulunmaktadr.
Artk, bu vakalar muvacehesinde, yeteri kadar ve hatta fazlasiyle
dersini alm bulunan Armstrong zavallsnn adn - her ne vesile ile
olursa olsun - anmay tenezzl addederek onu, yapt iin dahilde ve
d memleketlerde yaratt menfi tepkilerinin husule getirdii, elbette
mdrik bulunmas gereken pimanl iinde - eer insanlktan zerre
kadar nasibi varsa- kendi haline brakmak en doru ve isabetli bir
hareket olur.
rak hret bulan babas Ali Riza Efendinin kereste tccaryken vefa
tnda ailesine bir ev ile nakit para brakt ve tasarruf etmesini bilen
anasnn oturduklar ev civarnda baka bir ev daha satn alm oldu
u, Mustafa Kemal'in Selanik'teki hayatndan bahsederken de, valide
sinin kendisini okumaya tevik ettii ve ekingen vaziyeti dolaysiyle
vaktini sokaklarda geirmeyip okuma zevkini tatmin iin mtemadiyen
evinde alarak kitaplar ve dersleriyle megul olduu ve hemen hi
kimse ile grmedii ve asker rtiyesinde iken de ok alkan bir
talebe olarak tannd anlatlmaktadr.
Hakikatin tam bir ifadesi ve her cepheden tatminkr olan bu hat
ralar muvacehesinde, artk Mustafa Kemal'in babas Ali Riza Bey'in
kereste ticaretinden ifls ettii ve bu sebeple ailesini ihtiya iinde b
rakarak ld ve bunun zerine validesinin aile ocan kapayarak
ifti bulunan kardeinin yanma snd ve Mustafa Kemal'in de ke
nar mahalle ve semtlerde bir takm macera peinde dolat hakknda
yabanc mellifin maalesef eserinde yer verdii uydurma ve safsata
larn hi bir ynden itimat ve iltifata ayan olamayaca aikrdr.
b) Yabanc mellif, eserinde anakkale savalarndan bahsederken
Mustafa Kemal'in livala terfi ve btn Anafartalar cephesine paa ola
rak kumanda ettiine dair verdii bilgiler de yanltr. nk; Mustafa
Kemal ancak, anakkale Savandan sonra 16nc Kolordu kumandan
olarak Diyarbakr'a giderken livala terfi emrini yolda almlardr.
c) Bitlis ve Mu'un istirdad ise 1916 senesi Austos aynn ilk haf
tas iinde vaki olmutur.
Van'n istirdad da daha ertesi yla ve Mustafa Kemal'in bu cep
heden ayrldktan sonraki tarihe tesadf eder.
Bundan baka, bahis konusu muharebelerin cereyan srasnda
Batum zerine yrmek iin herhangi bir hazrlk yapld da asla vaki
olmamtr. Esasen byle bir hareket farz ve kabul edilse bile bunun,
16 nc Kolordu tarafndan deil, asl Kafkas cephesinde bulunan 3 nc
Ordu birlikleri tarafndan yaplmas gerekirdi.
Bu meyanda, stanbul'dan alman mstacel iaretli bir telle derhal
Suriye'ye hareket emri verilmi olmas keyfiyeti de doru deildir.
nk, Mustafa Kemal, mellifin kastettii anlalan Hicaz Sefer Kuv
vetler kumandanlna daha sonraki tarihlerde tayin edilmi olup, bu
nun Bitlis - Mu savalariyle hi bir ilgisi yoktur. Ayn zamanda; sz
edilen tayin emrinde, mellifin yazd ekilde yani, beraberinde gt
rebilecei kuvvetlerle birlikte manasn tayan mmkn olan kuvvet
ve silhla cmlesini ihtiva eder herhangi bir kayt da mevcut deildi.
Binaenaleyh;
Yabanc mellifin 1917 ylnda ( yani Mustafa Kemal'in bu cepheden
ayrlndan sonra) vukubulduunu kaydetmek suretiyle eserinde sra
lad konular, yukarda iaret ettiimiz gibi tamamen yanltr.
d) Mellif eserinde, Halep'te yaplan ilk erknharpler konferan
sndan bahsetmektedir.
mevcut olduu mahede edilen muhayyel fikirler zerinde durmaya

da lzum grlmediinin, bilhassa kaydedilmi olmasdr.
Bylece devam eden eserde anakkale Savandan bahsedilirken:
b) Mustafa Kemal'in livala terfi ve paa olarak btn Anafar-
talar cephesine kumanda ettii ve bu bahsi takip eden sahifelerinde de;
c) 1917 ilkbahar ve yaz mevsimleri devammca Rus ordular ara
snda zlmeler balayarak ihtill rzgr estii ve Mustafa Kemal'in
k gelmeden taarruza gemeye karar verdii ve pek kanl muharebe
lerden sonra Van, Mu ve Bitlis'in istirdat edildii ve Batum zerine y
rmeye hazrlanrken stanbul'dan mstacel iaretli bir telgraf ala
rak mmkn olan kuvvet ve silhla derhal Suriye'ye hareket etmesi em-
redildii ve daha sonra;
d) Halep'te ilk erknharpler konferansnda epeyce Alman zabi
tiyle birlikte General von Falkenhayn'in de bulunarak cephe vaziyetleri
hakkmdaki plann iddetle tenkit eden Mustafa Kemal'in bu projeyi
aknca ve tatbik kabiliyeti olmayan tasavvurlar diye vasflandr
mas zerine byle bir sahne ile hi karlamam olan Alman gene
ralinin, Mustafa Kemal'den kendisine tarziye vermesini talep ettii ve
devamla;
e) Mustafa Kemal'in, halefine kumanday devretmeden nce ordu
suna, hakikatte Almanlar kastederek st rtl tabirlerle dolu bir ve-
daname gnderdii ve bunun zerine Falkenhayn'in, itaatsizliinden
dolay Mustafa Kemal'i tevkif etmesini Enver Paa'dan istedii ve ni
hayet;
f) ikinci defa 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna tayin edilen
Mustafa Kemal Suriye - Filistin cephesine gelerek kumanday tekrar
ele aldktan ve son muharebelerin cereyanndan sonra Mondros Mta
rekesi zerine Grup kumandanl iin Adana'da Liman von Sanders'le
bulutuu sra bu iki eski ainann, bir kk kahvenin masas banda
kar karya oturarak devir ve teslim muamelesini yaptklar kaydedil
mektedir.
te yabanc bir yazarn, yine yabanc dilde neredilmi yzlerce
eseri tetkik ve daha sonra memleketimize gelerek Atatrk inklplarn
yaam birok ahsiyetlerle temas ve bylece edindii malmat bir
araya toplamak suretiyle Mustafa Kemal hakknda meydana getirmi
olduu eserden, yalnz benim zerinde durabileceim mahdut birka
paras yukarya alnmtr.
imdi bunlarn aklanmasna geelim :
a) Mustafa Kemal'in, ailesi ile Selnik'te geen tahsil devresine
cdt hayat hakknda eski iskn genel mdrlerinden merhum Hac Meh
met ( Somer ) Bey'in, Atatrk Ktphanesi serisi sekizinci kitabn
97 - 99 uncu sahifelerinde yazl hatrasnda;
Selnik'teki evleri cfyn mahallede ve birbirine ok yakn olduu
iin hemen her gn bulutuu Mustafa Kemal'i ve dolaysiyle ailesini
yakinen tand, mahalle iinde itibar olan ve namuslu bir adam ola-
ti, burada herhangi bir ekilde yorumlanmasna imkn grlmemi

ve bu vaziyet muvacehesinde bu konu zerinde daha fazla durulmas
da lzumsuz addedilmitir.
Lord Kinross Tarafndan Kaleme Alman Bir Milletin Yeniden

Douu Adl Tercme Eserde Grdklerim1 :
Atatrk hakknda ve Bir Milletin Yeniden Douu adyla Lord

Kinross namnda bir yazar tarafndan hazrlanp 1965 ylnda Milliyet
gazetesinin i stunlarnda tefrika halinde yaynland sra takip etmi
olduum tercme eserin baz yerlerinde dikkatimi eken ve bu sebeple
aklanmasna ihtiya grlen olaylar zerinde ksaca durmak isterim.
yle k i:
1 Bahis mevzuu esere ait olup 9 Aralk 1965 tarihli Milliyet ga
zetesinde kan yaznn bir yerinde; Mustafa Kemal'in yakndan tand
birine gndermi olduu mektup meselesi konu edilirken, batdan do
uya uzun ve yorucu iki aylk yolculuktan bahsedilmektedir.
Yine ayn yaznn dier bir yerinde de; Mustafa Kemal'in, Kafkas-
larda birka hafta kaldktan sonra generallie terfi emri geldii ve
bylece nihayet paa olduu belirtilmektedir. Halbuki:
a) Kitabmzn 16 nc Kolordu kumandanlna ait ksmn ba ta
rafnda tarihleri zikredilmek suretiyle yazl olduu zere, Mustafa Ke
mal'in Edirne'den hareketle douda ilk karargh merkezi olan Diyar
bakr'a muvasalat arasndaki yolculuu, stanbul ve Halep'te kald
gnler de hesaba katlarak sadece ( 14) gn devam etmitir.
b) Yine, ayn kumandanlk bahsinde ve gerekse bilmnasebe yu
karlarda temas edildii zere, Mustafa Kemal, paala terfi emrini de
henz Diyarbakr'a muvasalatndan bir gn evvel Mardin'de kaldklar
gece almlardr.
2 Sz edilen gazetenin 11 Aralk 1965 tarihli nshasnn ayn
stunlarnda ve Kstah bir Alman bal altnda kan yazda da
aynen:
Yldrm Ordusunun, Alman kurmay ve Alman komutan olan
bir Alman birlii ve komutannn da von Falkenhayn olduu ve Yld
rm Ordusu'nun ekirdeinin Trk 7 nci Ordusu olaca ve bu ordunun
komutanlna da Mustafa Kemal'in atand, yaveri ilgili telgraf getir
dii zaman yatakta uyumakta olduu, kalkarak telgraf okuduu, ya
verinin sorusuna karlk Evet! Elbette kabul edeceim, ama senin san
dn sebeplerden deil dedii. Sonra sert bir el hareketi yaparak Al
man komutan hakknda baz szler sarfetmi olduu. kaydedilmek
tedir.
Mulk bir ifade ile devam eden bu yaznn ba tarafnda ne demek
1 Sonradan Atatrk. B ir M illetin Yeniden Douu ad ile kitap halinde de km tr.

Halep'te yalnz bir toplant yaplm olup bunun, ilki ve sonu yok
tur ve bu da; erknharpler konferans deil, yksek kumandanlar top
lantsdr. Ayn zamanda; sz geen toplantda General Falkenhayn
bulunmad iin bu general tarafndan cephe vaziyetleri hakknda ha
zrlanm olduuna iaret olunan mevhum projeyi pek ar bir ekilde
tenkit etmi ve bu sebeple generalin Mustafa Kemal'den tarziye talebin
de bulunmu olmas gibi bir durum da hasl olmamtr. Eer, byle bir
konu ve bilhassa biraz aada ( e ) fkrasnda temas edeceimiz ekilde
bir olay vukubulmu olsayd, kitabmzn Yldrm Ordusu kumandan
lna ait ksmnda akland zere Mustafa Kemal'in bu ordu kuman
danlna tercihan tayini iin Falkenhayn tarafndan srarla talepte bu
lunulmasna imkn olamayaca aikrdr.
( Mellifin burada ve Mustafa Kemal'le Falkenhayn arasnda vu
kuunu bahsetmek istedii tartma, daha sonraki tarihlerde ve Mustafa
Kemal'in 7 nci Yldrm Ordusu kumandanl zamannda vaki olmutur
ki bu hadise kitabmzn Yldrm Ordusu bahsinde etraflca izah edil
mi olduundan burada tekrarna lzum grlmemitir. )
e) Mustafa Kemal'in Yldrm Ordusu kumandanln halefine
devretmeden nce ordusuna bir vedaname gnderdii ve bunda da
Almanlar kastederek st rtl tabiriyle beyanda bulunduu ve bu
nun zerine Falkenhayn'in, itaatsizliinden dolay Mustafa Kemal'i tev
kif iin Enver Paa nezdinde talepte bulunduu konusuna ben ancak
bu yabanc eserde rastladm. Byle bir ey asla yoktur ve bunun nasl
uydurulmu olduuna da hayretten kendimi alamadm.
f) 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna ikinci defa tayin edilen
Mustafa Kemal, dmann byk ve son taarruzu karsnda Suriye'nin
tahliye ve Mtarekenin imzalanmas tarihlerinde kendisine tebli olunan
Yldrm Ordular Grubu kumandanlna tayin emri zerine Adana'da
Liman von Sanders'le buluarak kumandanlk grevini bu zatn Grup
karargh ittihaz eyledii bir otelde devir ve teslim almlardr.
O tarihte ben de Adana'da bulunduum iin hadiseye bizzat a
hit olduum gibi, sayn Falih Rfk Atay'n Atatrk'n Bana Anlattk
lar eserinden naklen kitabmzn Yldrm Ordusu bahsinin son
ksmlarna alm olduum pasajlarda da, bahis konusu devir ve teslim
muamelesinin Adana'da byk bir otelde bulunan Grup kararghnda
ve Mareal'in kumandanlk brosunda karlkl ayakta bulunduklar
sra yapld aka belirtilmi bulunmaktadr.
in hakikati bundan ibaret bulunmasna ramen Fransz olan ya
zarn, bir Alman mareali ile bir Osmanl ordu kumandan arasnda ce
reyan eden Yldrm Ordular Grubu kumandanl gibi ok nemli bir
grevin devir ve teslim muamelesi iin Adana gibi eski bir vilyet mer
kezinde elverili hi bir bina tedarikine imkn bulamayp her iki kuman
dann bu ii, gya kk bir kahvenin masas banda kar karya
oturarak yapm olmalarn kaydetmek suretiyle abes ve gln bir te
lkkiye sebep olabilecek dnceye eserinde yer vermi olmas keyfiye-
Her iki eserd e bahsedilen olaylardan 1916-1918 yllarna ait olan

ve iinde bilfiil yaam bulunduum hadiselerden bir ksmnn haki
kate uymamakta olmasdr. Bu tezatlarn, sayn mellif tarafndan da s
ras dtke iaret edildii zere, eserlerinin hazrlanmasna temel te
kil edecek konularla ilgili grp inceledikleri dier baz eserlere itimat
ederek bunlara istinaden yaptklar anlalan nakiller arasnda esasen
mevcut aykrlklardan ileri geldiine phe edilemez. Bu sebeple orta
da hakikate uymayan bir takm olaylarn bu eklini, zerinde durdu
umuz iki eserin mstenidatmda aramak yerinde olur. Binaenaleyh ba
his konusu eserlerin bu ksmlar, az da olsa haliyle tm zerinde bir
naksa olarak gze arpmaktadr.
u noktay bilhassa belirtmek isterim ki; bu husus ele alnrken
eserleri tenkit gibi asla iltifat edilemeyecek kmser bir dnce deil,
byle bir ey hatr ve hayalden bile geirilmemitir.
Sz ksa kesmek iin burada bir noktaya temas edeceim:
Yukarda bahsedildii zere, Milliyet gazetesinde tefrika edilen
Lord Kinross'un tercme eseri mnasebetiyle ayn gazete ile yapm ol
duum aklamann yaynlanmas, ikinci Adam eserinin hazrlanmas
tarihlerine rastlam olacak ki sayn Aydemir'in bu aklamalarndan,
sz geen eserinin 96 ve 104 nc sahifelerindeki konularla ilgili gr
dkleri ksmlarna ayn sahifelerde yer vermi olmas, bu husustaki ce
saretimi artrm bulunmaktadr. Bu itibarla, sayn Aydemir'in rnek ve
iyi niyet telkki ettiim bu hareketine uyarak ve ayn zamanda msa
maha ile karlayacaklarna gvendiim aklamalarma balamay
kendileri nam ve hesabna faydal grrm.
Tek Adam eserinin 274. sahifesinde :
Mustafa Kemal'in, anakkale'den stanbul'a geldikten sonra bir
aralk gittii Sofya'da bulunduu sra Edirne'deki 16 nc Kolordu ku
mandanlna tayini zerine avdet ettii ve aradan ok gemeden Ba
kumandan Vekletinden ald emir gereince kolordu kararghiyle bir
likte Diyarbakr'a hareket iin 27 ubat 1916 da Edirne'den ayrld ve
yolculuk hazrlklarnn stanbul'da bir ay kadar srd yazldr.
Kitabmzn 16 nc Kolordu kumandanl bahsinin ba taraflarn
da akland zere Mustafa Kemal, Edirne'den ark cephesine hare
keti srasnda stanbul'da yalnz gn kalmlardr.
Bununla beraber, yukarda sz geen eserin 288. sahifesinde, Pa
ann 12 Mart 1916 da Diyarbakr'da kumanday ele ald yazl oldu
una gre Edirne'den hareket ve yolculukta geen gnleri de hesaba
kattmz takdirde Mustafa Kemal'in artk stanbul'da bir ay kadar
kalm olmas konusu kendiliinden ortadan kalkar.
Ayn eserin 291. sahifesinde:
Mustafa Kemal'in Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandanlna tayini
zerine am'a gittii zaman, bu cephe hakkndaki grlerini, o srada
202 ATATRK'M HATIRA DEFTER
istenildii iyice anlalamamakla beraber, dier ksmlarnn da haki-

katle bir ilgisi yoktur.
Yazarn burada anlatmak istedii hususlarn hakik cephesi, kita
bmzn 2 nci Ordu kumandanl bahsinin son ve 7 nci Yldrm Ordusu
kumandanl bahsinin de ( VIII. blm) ba taraflarnda aka izah
edilmi olduu gibi Mustafa Kemal'in, sz geen ordu kumandanlna
tayin emrini nerede ald ve bu emre kar nasl davrand ve ne e
kilde cevap verdikleri yine kitabmzn mahsus ksmlarnda etraflca
aklanm bulunmaktadr.
Bu itibarla; tercme yazda beyan olunduu zere, bahis konusu
tayin emri geldii zaman Paa'nm ne uykudan uyandrlm olmas gibi
bir durum hasl olmu ve ne de bu arada yaverle aralarnda - vukuuna
asla ve maddeten imkn olmayacak - herhangi karlkl soru cereyan
etmitir.
Ayrca; bu nokta ile ilgili olarak ne sert, hatta ne yumuak bir el
hareketi yaplm ve ne de Alman komutann ad bile sz konusu edil
mitir.
Tek Adam ve kinci Adam Adl

Eserlerin Mtalas Mnasebetiyle:
Sayn evket Sreyya Aydemirin biri Tek Adam ve dieri

kinci Adam isimli iki mhim eserini zevkle okumu bulunuyorum.
lki cilt halinde, kincisi ise henz birinci cilt olmak zere mey
dana getirilmi olan bu eserlerin byk bir emek sarf ve feragatli a
lma mahsul olduuna phe yoktur.
Bu itibarla; Tek Adam Atatrk ve kinci Adam nn hakkm-
daki hatra ve tarih hadiseleri bir araya toplayan ve gerek mill, gerekse
zel ktphanelerimiz iin kymetli birer varlk tekil edecek olan bu
eserlerinden dolay sayn mellifin tebrike ayan bulunduunu cizane
ifade etmek isterim.
Bir nceki bahsimizde temas ettiimiz Lord Kinross'un Atatrk
adl tercme eserinin Milliyet gazetesinde tefrika edildii sralarda bu
eser hakknda ayn gazetenin 5 Ocak 1966 tarihli nshasnda neredi
len aklamalarmn, sayn evket Sreyya Aydemir'in dikkatini ekmesi
zerine bu konuda phe uyandran baz dncelerini izhar ederek
durumun aklanmas isteiyle vaki ve sz geen gazete delletiyle
tarafma iletilen yazl mracaat mnasebetiyle kendileriyle gyaben
tanm bulunuyorum T
Sayn Aydemir'in eserlerini burada sz konusu yapmaklm sebe
bine gelince:1
1 8u tanma ile ilgili soru ve cevaplarmz, yukarda bahsedilen tercme esere ait tefrika iinin
sona erdii gn takip eden tarihli M illiyet gazetesi stunlarnda karlkl olarak yaynlan
mtr.
ATATRK'N HATIRA DEFTER 20!>
baka ortada 2 nci ve sol cenahta da 4 nc Kolordular vard. Bunlar

dnda bu cephede 5 inci Kolordu diye bir teekkl olmad gibi, Mus
tafa Kemal'in 2 nci Ordu kumandan olarak am'dan Diyarbakr'a gel
dikleri zaman ismet Bey 4 nc Kolordu kumandan idi ve kararghiyle
birlikte Elz'a bal Palu ilesinde bulunuyorlard.
Hatta; Mustafa Kemal, am'dan Diyarbakr'a geldikten ksa bir
mddet sonra ordu kumandan sfatiyle yaptklar cephe tefti seyaha
tinde Palu'ya da urayarak ismet Bey'le orada grm ve bu temas
larndan sonra ancak, Yldrm Ordusu kumandanl srasnda ( ismet
Bey'in 3 nc Kolordu kumandan olarak bu ordu emrinde bulunduu
zaman ) Halep'te bulunmulardr.
Bu itibarla, yukarda bahsettiimiz pasajn son ksmn tekil eden at
gezileri ve bu gezilerdeki grmelere dair sayn mellifin baka bir esere
istinaden yaptklar anlalan nakillerin hakikatle bir ilgisi mevcut deildir.
Kitabmzn bu son Eletiri ve Aklamalar ksmnda ve sayn
Hayat mecmuasnn 28 Mart 1963 tarih ve 14 sayl nshasnda nere
dilen Kurueme'deki Enver Paa yalsna ait fotoraf altnda grdm
yazda bahsedilen nemli bir konu zerinde durarak kfi aklamada bu
lunmutum. Bu defa ayn konuya tekrar temas etmek mecburiyeti hasl
olmutur. Ancak, iyice ve kolaylkla anlalabilmesi bakmndan olayn
buraya aynen nakli faydal grlmtr. yle k i:
zerinde durduumuz eserin 293 ve 294. sahifelerinde;
Mustafa Kemal'in 2 nci Ordu kumandan iken, dier ordu kuman

danlarna ektii ve idare aleyhinde siyas tenkitleri tayan bir telgraf
veya telgraflar bulunduu ve bu olay hakknda bizzat Enver Paa'nn
kendisine yapt beyanlarn hatralarnda anlatan Rauf Orbay'n, Ya-
kup Cemil hadisesine temastan sonra szn Yldrm Ordusu bahsine
ve Mustafa Kemal'in Sina cephesi hakkndaki grlerine intikal ettii
ve bu konuyu aklayan Enver Paann szlerine devamla Mustafa Ke
mal'in nedense sadece vazifesine taallk eden noktalardaki kanaatlerini
sylemekle kalmayp askerlikle badatrlmas kabil olmayan, husus ve
siyas tahriklere de teebbs ettii ve bu arada baz ordu kumandanlar
na telgraflar ekerek, hepsini birlikte harekete davet ve itaatsizlie te
vik ettii ve bunu haber alnca kendisini ararak, siyaset yapmak is
tiyorsa askerlikten ekilmesini syledii ve gerekirse mebusluuna de
llet edeceini vaat ile fikir ve kanaatlerini Mecliste mdafaa etmesinin
daha doru ve mnasip olaca, aksi halde nleyici tedbirler almak zo
runda kalnaca ve buna kar Mustafa Kemal'in itizar ederek hareket
lerinin yanl anlaldn, Meclis ve mebusluk dnmediini, asker
likte kalmay tercih ettiini sylemesi zerine bundan memnun olmakla
beraber hi phesiz, hizmetinden memleketimizin mstani kalamaya
ca deerli kumandanlarmzdan bulunduunu ve bunu daima takdir
ettii iin tekrar ordu kumandanlna tayin ettii hakkndaki akla-
Suriye'de bir tefti gezisinde bulunan Harbiye Nazr ve Bakumandan

Vekili Enver Paa'ya ekinmeden anlatt, netice itibariyle bu Sefer He
yetinden fiilen vazgeilerek Paa'y da bu kumandanlktan af ve eski
vazifesine iade ettii.
Ayn eserin 296. sahifesinde de :
Mustafa Kemal'in, Dou cephesinden Hicaz Seferi Heyeti iin Suri

ye'ye davet edildii zaman 2 nci Ordu kumandan vekili bulunduu ve
Suriye dnnde bu ordunun kumandanlna asaleten tayin edildii. *
kaydolunmaktadr.
Ayn konuya, ikinci Adam eserinin 97. sahifesinde de temas edi
lerek :
Mustafa Kemal'in Hicaz Seferi Kuvvetler kumandanlna tayini
zerine 21 ubatta 2 nci Ordudan ayrlp 26 ubatta am'a vard, fa
kat o sra da am'da bulunan Bakumandan Vekili Enver Paa ve
4 nc Ordu kumandan, Bahriye Nazr Cemal Paa ile yapt gr
meler sonunda bu tayinden vazgeilerek Mustafa Kemal'in 5 Mart 1917
de tekrar Diyarbakr'da 2 nci Ordu kumandanlna ve bu defa asaleten
tayin olunduu ve 11 Martta Diyarbakr'a dnd kaydedilmekte ve
burada, 5 inci Kolordu kumandan ismet Bey'le zaman zaman ehir d
nda yaptklar at gezilerine ve bu gezilerde eitli memleket mesele
leriyle gelecein nemli ihtimalleri ve zm yollar stndeki grme
ve tartmalarna ait baz nakiller bulunduu. ilve olunmaktadr.
imdi, bunlarn izahna geelim :
Mustafa Kemal'in 2 nci Ordu kumandan vekleti Aralk 1916 son
larnda hitama ermesi zerine ordu karargh merkezi Sekerat'tan ayr
larak esas grevi bulunan 16 nci Kolordu kumandanlnn karargh
merkezi olan Silvan'a avdet etmilerdir. Bu itibarla, Mustafa Kemal u
bat 1917 ay iinde Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandanl na tayin
edildikleri zaman 2 nci Ordu kumandanlk vekleti greviyle hi bir al
ka ve mnasebeti kalmam bulunduu gibi, sz geen tayin zerine
Silvan'dan ayrlp am'a gittikleri sra da Bakumandan Vekili Enver
Paa da orada deillerdi.
Mustafa Kemal'in bahis konusu kumandanla ait yolculuu ile bu
yolculuk esnasnda cereyan eden olaylar ve Enver Paa'nn am'a ne
zaman ve ne suretle geldikleri ve orada Enver ve Cemal Paalarla Mus
tafa Kemal arasndaki temas ve grmeler ve bu meyanda yaplan
cephe seyahati ve nihayet Mustafa Kemal'in 2 nci Ordu kumandan ola
rak tekrar Diyarbakr'a dn keyfiyeti, kitabmzn Hicaz Seferi Kuv
vetler Kumandanl bahsinde ( VI. blm) kfi derecede aklanm
olduu cihetle bunlarn burada tekrarna lzum grlmemitir.
Mevzuumuzla ilgili eserin 97. sahifesinden naklen yukarya ald
mz pasajn son ksmna gelince:
2 nci Ordu cephesinde, sa cenahta bulunan 16 nci Kolordudan
Binaenaleyh; ok ksa bir mddet devam eden ordu kumandanl

na vekleti srasnda bahis konusu harekette bulunmak iin ortada hi
bir bakmdan honutsuzluunu yaratacak bir hal ve zerre tekil edecek
herhangi bir sebep de asla mevcut deildi.
Esasen, ilk olarak kendisine lyk grlen ordu kumandanl ve
kleti gibi nemli bir vazifenin ifas srasnda byle bir harekette bu
lunmasna ihtimal vermek, en basit dnceye sahip kimselerden bile
beklenemez.
Bundan baka, Mustafa Kemal'in 2 nci Ordu kumandanlnda asa
leten bulunduu mddet iinde dahi, sz konusu teebbsn yersiz ve
isabetsizlii hakkmdaki kanaatleri deitirecek hi bir olay da gsteri
lemez.
Bunlar bir tarafa brakarak Mustafa Kemal'in bu hareketini bir an
iin farz ve kabul etsek bile byle bir teklifi hangi ordu kumandanna
ve mesel; Esat veya Vehip Paa biraderlere mi, Cemal Paa'ya m, yok
sa Enver Paann amcas Halil Paa'ya m yapabilirdi? Ve kendileri
byle bir teebbsn yarataca tepkiyi ve isimleri geen ordu kuman
danlarnca nasl telkki olunabileceini acaba takdir edemez ve d
nemezler miydi?..
Bu, olsa olsa, sayn evket Sreyya Aydemir'in bu bahse ait yu
karya aldmz nakillerinden de anlaldna gre; Mustafa Kemal
hakkmdaki aklamalarna dayanamayan Rauf Orbay'n, Enver Paa'nn
szn keserek, Mustafa Kemal'in stanbul'a geldii vakitlerde frsat
dtke kendisiyle yapt temas neticesini anlatarak vatann selme
tiyle endieli olmaktan baka hi bir maksad bulunmadna emin ol
duunu beyanla, iittiklerinin baz tesirler altnda anlatlm olaylar ola
bilecei ve bu sebeple ciddiye alnmamas iin Enver Paa nezdinde
ricada bulunmu olmasndan ibaret olsa gerektir.
imdi, son olarak bu meseleyi kknden halledeceine inandm
bir nokta zerinde duralm :
Mustafa Kemal'in 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna tayin
edildikten sonra ordu karargh heyetini tekil iin stanbul'da bulun
duklar srada bir merasim gn Harbiye Nezareti Levazmat Umumiye
Reisi smail Hakk ( aksak) Paa ile yaptklar husus bir oto gezisinde
aralarnda cereyan eden konumay kitabmzn Yldrm Ordusu ku
mandanl ksmnda aklamtm.
Bu konumada smail Hakk Paa'nn ortaya att Cumhuriyet il
nna mteallik inklp konusu, phesiz ahs dncelerinden ziyade
kendi aracliyle ve dorudan doruya Enver Paa tarafndan Mustafa
Kemal'e yaplm olan bir deneme teklifinden baka bir ey deildi.
Bu olay, herhangi bir nakil veya rivayet olmayp - evvelce de
aklanm olduu zere - Mustafa Kemal'in sz ve kendisinden ii
tilen hakikatin tam ifadesidir.
Binaenaleyh; canl ahidi bulunduum bu hadiseyi sayn okuyucu-
?06 ATATRK'N HATIRA DEFTER
malarna dayanamayan Rauf Orbay, Enver Paann szn keserek,

Mustafa Kemal Paa ile stanbul'a geldii vakitlerde frsat dtke te
masla harp durumu ve mdafaa ilerimiz zerinde kendisiyle konu
tuunu, vatann selmetiyle endieli olmaktan baka husus bir mak
sad, hele tahrik gibi bir niyeti bulunmadna emin olduunu derme-
yanla iittiklerinin, bu gibi hallerde ounlukla grld gibi, iiri
lerek ve ekememezlik tesiriyle anlatlm olabileceini ve bu sebeple
ciddiye alnmamasn Enver Paa'dan rica ettii Rauf Orbay'm na
killerine istinaden belirtilmekte v e :
Ayn eserin 295. sahifesinde d e :
Yukarda anlatlan konumalar, Mustafa Kemal'in Veliaht Va-
hidettin'le birlikte Almanya'ya hareketlerinden nceye rastlamakta ol
duu gibi, Enver Paann Mustafa Kemal tarafndan ordu kumandan
larna ekildiini ifade ettii telgraflarn da Austos 1917 iinde ve Di
yarbakr'dan ekilmi olmas icap ettii. kaydolunmaktadr.
Bu konuyu daha nce eitli ve muhtemel ynlerden inceleyerek
baz izahlarda bulunmu olmakla beraber yukarya naklettiim yaz
safahatna gre durumu, belli bal bir iki noktaya daha temas etmek
suretiyle aklayarak bu hususta ksaca bir mukayese de yapmak is
terim :
Sayn evket Sreyya Aydemir'in yukardaki nakillerine gre, vu
kuu ortaya atlan hadisenin tarihi, genellikle gya Mustafa Kemal'in
2 nci Ordu kumandanlnda vekil veya asl olarak bulunduu zamana
rastlad merkezindedir.
Burada, konunun izahna gemeden bir nokta zerinde durmak
gerekmektedir:
Eserin 295. sahifesinden naklen yukarya aldmz pasajda, Mus
tafa Kemal tarafndan ordu kumandanlarna ekildii ifade olunan
telgraflarn Austos 1917 iinde ve Diyarbakr'dan ekilmi olmas icap
ettiinden bahsolunmaktadr.
Halbuki; Mustafa Kemal Austos 1917 aynda 7 nci Yldrm Ordusu
kumandan olarak Halep'te bulunuyorlard ve bu tarihten birka ay
nce de Diyarbakr'dan ayrlmlard.
imdi meseleyi iki ynden ele alalm ;
Bir defa, 2 nci Ordu emrinde o zaman Mustafa Kemal'den daha
kdemli kolordu kumandanlar varken ve kendileri henz ayn yl iin
de paala terfi etmi olmasna ramen ordu kumandan vekletine
tercihan tayin edilmi olmasndan ok memnun bulunuyorlard. Ayn
zamanda; Mustafa Kemal'in kitabmza aynen naklolunan kendi hatra
larnda da kaytl bulunduu zere, 2 nci Ordu kumandan vekletinde
geen ksa bir sre zarfndaki faaliyeti, gnlk ordu ileri ve bu arada
k mevsiminin yaklamakta olmas mnasebetiyle ordunun geri hatta
ekilmesi iin alnmas gereken tertibat ve ksmen de karargh merkezi
ile cepheye ait tefti seyahatine mnhasr bulunmutur.
olduu. zikredilmektedir. ( Ayn konuya Tek Adam eserinin 297.

sahifesinde de temas olunmutur.)
Kitabmzn 16nc Kolordu kumandanl bahsindeki kendi el yazl
hatralarnda kaytl bulunduu zere Mustafa Kemal, 2 nci Ordu ku
mandan vekletine tayin emrini 30 Kasm 1916 tarihinde Silvan'da al
m ve 3 Aralk 1916 tarihinde de ordu karargh merkezi olan Sekerat'a
vasl olarak ayn gn veklet grevine balamlardr.
kincisi: Bu veklet ii, Ahmet zzet Paann mezunen stanbul'a
gidii dolaysiyle vaki olduu iin ksa bir sre devam etmi ve ordu
kumandannn vazifesi bana avdeti zerine de sona ermitir.
Bu sebeple, Mustafa Kemal bu vekleti srasnda ismet Bey'i
4 nc Kolordu kumandanlna tayin iin herhangi bir teklifte bulun
mamtr.
Esasen kendileri kolordu kumandan olup bu sfatla geici olarak
bulunmu olduklar ksa sreli veklet grevinde ordu kurmay bakan-
n baka bir vazifeye atamak yetkisine sahip olamayaca, takdirleri
cmlesinden bulunmak gerektii gibi, byle bir teklifin ancak asl olan
ordu kumandan tarafndan yaplabilecei de tabidir.
Binaenaleyh, ismet ( sayn nn) Bey'in 4 nc Kolordu kuman
danlna atanmas iinin dorudan doruya ve mezuniyetten av
detinden sonra ordu kumandan Ahmet izzet Paa tarafndan bizzat
yaplm olmasn kabul etmek lzmgelir ki, meselenin dorusu da bu-
dur.
Ayn eserin 98. sahifesinde:
Mustafa Kemal'in 7 Temmuz 1917 de yeniden Suriye'de 7 nci Ordu
kumandanlna tayin emrini aldndan bahsedilmektedir.
Bu tarih, Mustafa Kemal'in 7 nci Yldrm Ordusu kumandanlna
ilk defa tayini zerine Diyarbakr'dan ayrlp Halep'e geldii ve daha
sonra da mezkr kumandanlktan istifaen ayrld tarih arasnda ge
en zamana tesadf eder.
Mustafa Kemal'in, sz edilen ordu kumandanlna yeniden tayin
ve Suriye'ye hareketi ise 1918 yl Austos ay ilk haftasna rastlar.
Ayn eserin 103 - 105. sahifelerinde :
Mustafa Kemal'in, Mareal Falkenhayn'la aralan alarak bu a
tmalarn sert bir ekil almas zerine Halep'ten 20.9.1917 tarihli byk
raporunu Bakumandanla yazd ve bunun bir suretini de bir mek
tuba iliik olarak Sadrazam Talt Paa'ya gnderdii, ok cepheli ve
geni olan bu rapora Bakumandan Vekilinin 2 Ekim 1917 tarihinde
verdii ksa sudan cevap zerine Mustafa Kemal'in, ordu kumandan
lndan derhal istifa etmekle karlk vermi ve kendi kendini ordu ku
mandanlndan affetmi olduu, yazldr. ( Bu konuya Tek Adam
eserinin 300 ve 301 sahifelerinde de temas edilmitir.)
F. 14
lanma bylece hatrlattktan sonra bahis konusu olay nazar dikkate

alarak durumu inceleyelim :
Yukarda belirttiimiz gibi Mustafa Kemal'in, - ortaya atld e
kilde- askerlikle badatrlmas kabil olmayan husus ve siyas tah
riklere teebbsle baz ordu kumandanlarna ifreli telgraf ekerek hep
sini birlikte harekete davet ve itaatsizlie tevik etmi olmas gibi bir
halin vukuunu teyit eder mahiyette herhangi bir davrann mevcudi
yeti asla iddia olunamaz.
Olay mukayese amaciyle, bu yolda bir ihtimali bir an iin d
nerek bilfarz Mustafa Kemal, 2 nci Ordu kumandan vekletinde iken
veya daha nce, ya da daha sonralar byle bir harekette bulunmu
olsalard, Enver Paann bu tarihlerden sonra vukubulan yukarda b a
his konusu teklifini, smail Hakk Paa aracliyle olsun Mustafa Ke
mal'e yapabilmesi acaba mmkn olur muydu?.
ite, zerinde hassasiyetle durulmas gereken bu mesele dikkate
alnd takdirde, Mustafa Kemal'e isnat olunan hareketin, her bakm
dan hi bir vehile varit ve iltifata ayan olup olmayacan sayn oku
yucularmn kolaylkla takdir edeceklerinden emin olarak bu bahsi de
burada kapatrm.
*
* *
Sayn evket Sreyya Aydemir'in ikinci Adam adl eserine de
ksaca temas etmek isterim:
Bu eserin 95. sahifesinde :
Albay ismet Bey'in 2 nci Ordu kurmay bakan olarak Diyarbakr'
da karargha katlmasndan az sonra, Mustafa Kemal de cryn cepheye
memur edildi ve Edirne'deki 16 nci Kolordu kararghn alarak hareketle
Diyarbakr'a vard zaman, ordu kararghnda Kurmay Bakan smet
Beyle karlat. denilmektedir.
Halbuki; 16nc Kolordu karargh Diyarbakr'a vard zaman, Ah
met izzet Paa kumandasndaki 2 nci Ordu karargh henz Kean'da
bulunuyordu. Bu itibarla, 2 nci Ordunun Diyarbakr'a gelii daha son
raki tarihlere tesadf eder. Hatta, bu ordu karargh Diyarbakr'a ge
linceye kadar Mustafa Kemal, kolordusuna ait gerekli talimat, Baku
mandanlk Vekletinin emirlerine uyarak 3 nc Ordu kumandan Ve-
hip Paa'dan alyorlard.
Bu hususlar kitabmzn 16nc Kolordu Kumandanl bahsinde
( IV. blm ) aka belirtilmitir.
Ayn eserin 96. sahifesinde :
Mustafa Kemal Paann 2 nci Ordu kumandan vekilliine 3.10.1916
( yani Ekim a y ) tarihinde tayin edildii ve Kurmay Bakan smet Bey'i
de kendi emrindeki 4 nc Kolordu kumandanlna atad ve ismet
Bey de 30 Aralk 1916 da bu vazifeye balayarak kolordu kumandan
mer Naci
O cokun bir kalpti, en bir fikirdi;

Sevdii vatand, sevgisi birdi,
airden ziyade o bir iirdi,
Yaayan bir gaza destanyd o!
Szleri Kur'an'd, gzleri mira,

Halk onun Tanrs, o halka yalva,
Doymad lmee, h, gitti a,
Aknn bin kere kurbanyd o!..
O, yalnz bir hatip, bir fert deildi,

O, yalnz millete hemdert deildi;
Fert olsa yanmazdm, bir fert deildi,
Milletin ahlanm imanyd o!
*
* *
Defterin son yapraklarndan tarihsiz N o t sayfasnda 5u kaytlar bulunmaktadr:

Hriciyede Um ur- idari kaleminde Selnik Bajehbenderhanesi ktibi Cemal Bey.
Yahya Ta h ir Bey Darlfnun Talebe Cemiyeti Reisi
Elyevm Dersaadet askeri sansr memurlarndan.
Birinci Kolordu Divan- Harb Reisi Kaymakam Mehmet Bey.
Kitabmzn 7 nci Yldrm Ordusu Kumandanl bahsinde ( VIII.

blm) aklanm olduu zere, Mustafa Kemal'in 20.9.1917 tarihli ra
poru, balk yerine 1 numara ile Sadrazam ve Dahiliye Nazr Talt
Paa ve 2 numara ile Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver
Paa adresleri yazlmak suretiyle ayn ifreli telle ve her ikisi de asl
olarak gnderilmitir.
Mustafa Kemal'in Yldrm Ordusundan istifa ve ayrl meselesi
de; nceden akladmz gibi, bu konunun halli iin kabine tarafndan
vazifelendirilerek tam yetki ile stanbul'dan Halep'e gelmi olan Bah
riye Nazr ve 4 nc Ordu kumandan Cemal Paann, Yldrm Grup
ve Ordu kumandanlar ( yani Mareal Falkenhayn ile Mustafa Kemal)
nezdinde ve hakem sfatiyle ayr ayr yapm olduklar temas neticesin
de verdikleri karara gre ve usul ve mevzuata tamamen uygun ekilde
sonulanmtr.
Ek:
Aadaki iir ve kaytlar da, Atatrk'n defterinde yer almtr:
MER NAC
O, cokun bir kalpti, en bir fikirdi;

Sevdii vatand, sevgisi birdi;
airden ziyade o bir iirdi;
Hayat bir gaza destan idi...
Hutbesi tenzildi, bak mira
Halk onun Tanrs, o halka yalva;
Doymad lmeye, ah, gitti a.
Aknn bin kere kurban idi...
O, yalnz bir hatip, bir mert deildi;
O, yalnz millete hemdert deildi;
Fert olsa yanmazdm, o fert deildi;
Milletin canlanm iman idi...
Defterin 26 Terinievvel sayfasndan sonra gelen tarihsiz N ot sayfasnda Ziya Gbkalp'in yukar
daki iiri yazldr.
Bu iirin sonradan deitirilmi eklini, TOrk Tarih Kurumu yaynlar arasnda km olan. Fev-
zlye Abdullah Tansel'in hazrlad Z iy a Gkalp Klliyat-I. iirler ve Halk M asallar ( 1952)
adl eserin 146 nc sayfasndan aaya alyoruz.
F. A. Tansel ad geen eserinin 357 ci sayfasnda, bu iire ait not'ta, iirin lk defa 24 Austos
1916 gOnl Tanin gazetesinde ktn, daha sonra Ziya Gkalp'in Yeni H ayat adl kitabnda, aa
daki ekli aldn belirtm ektedir:
D Z N
Abdullahaa iftlii, ( Kilizman yakn), Amanos Da, 34

23. Amanos Tneli, 34.
Adana, 106, 114, 171, 173, 177, 193, Amber ay, 38.
198, 200. Anadolu, 13, 104, 139, 147, 152, 164 -
Advar, Adnan, 180. 166, 172, 179
fitap ve Hurit Krtasiye Maazas, Anafartalar, 1, 12, 33, 88, 93, 174, 192.
63. Anafartalar Cephesi, 25, 198, 199.
Afyonkarahisar, ( Karahisar sahip), Anafartalar Grubu, 33-
168, 175, 177, 195. Anafartalar Grubu Kumandanl, 12,
Ahr.et Efendi, 78. 25.
A) met zzet Paa (Furga) 2 nei Ordu Anafartalar kahraman Atatrk - bk.
Kumandan, 40, 41, 86, 90, 93, 95, Mustafa Kemal Paa.
102, 106, 108, 120, 121, 132, 140, Anafartalar muharebesi, muharebeleri,
170, 171, 172, 186, 192, 208, 209. 112, 139.
Ahmet Naim (Babanzade), 84. Anafartalar Ovas, 26.
Ahmet, Yzba, Svari Blk Kuman Anafartalar Zaferi, 27, 102.
dan, 38, 39. Anduk Dalar, 41.
Akaretler ( Beikta ), 128. Ankara, 10, 182, 183, 194.
Akba skelesi, 24. Arabistan, 95, 97, 147, 151.
Ali Aa, 82. Arap, Araplar, 134, 146, 151.
Ali Bey, 21 inci Alay Kumandan, 36, Ara, Tevfik Rt, 130, 131.
69. Arburnu, 25, 77, 83, 174.
Ali Rza Bey, Rsumat memuru ( Ata Arburnu Cephesi, 112.
trkn babas), 80, 197, 199. Anburnu muharebat, 84, 86.
Ali Rza Paa, 87, 126, 140, 168. Arburnu Raporu, 84 - 86.
Allah inkr mmkn mdr, 15, Arif ( Beyatl), 87.
82, 83. Arif Bey ( Binba ), 173.
Alman, Almanlar, 121, 135, 142 - 145 - Arif ( emekli albay), 181, 183.
151, 156 - 159, 190, 191, 198, 200. Armstrong, 193, 194, 196.
Alman Deniz Kuvvetleri, 104. Asm Bey, 118.
Alman firmalar, 34. Ata, Atatrk - bk. Mustafa Kemal Paa.
Alman Torpidosu, 171. Atatrk, bk. Mustafa Kemal Paa.
Alman Konsolosu, 151. Atatrk , 202.
Alman komutanlar, 137. Atatrk Bir Milletin yeniden douu
Almanya, 40, 129, 169, 187 201 .
Almanya Cephesi, 167. Atatrk nklplar, 198.
6 net Ordu, 89, 90, 122 Atatrk Ktphanesi, 80, 193, 198.
D Z N 213
Bostanc, 80. c
Bozkurt Mustafa Kemal , 193, 196.
Bozok, S a lih , 4, 73, 118, 126, 130, 131, akmak, Fevzi, Mareal, 160, 162, 168.
161, 162, 168, 180, 181, 185. allar, zzettin, 34, 38, 45, 65, 66,
Bulan, 54. 88, 90, 108, 116, 119, 123, 126, 1 6 8 .
Bulan Gedii, 56 - 58. 179, 180.
Bulca, Fuat, Alay Kumandan, Rize amalt, 23.
Mebusu ve Tayyare Cemiyeti Reisi anakkale, 22, 24 - 26, 27, 33, 84, 88,
31, 66, 73, 77, 79, 80, 86, 95, 109, 92, 102, 112, 114, 120, 163, 174,
110, 181, 182, 189, 190, 195, 203.
Bulgar askerleri, 21. anakkale Sava, 1, 27, 88, 111, 173,
Bulgar devriyeleri, 22. 198, 199.
Bulgar ekiyas, 19. anakkale Zaferi, 6, 17, 129.
Bulgaristan, 75. apakur, 47, 74.
Bulgarlar, 21, 146, 151. apakur Cephesi, 85, 86.
Bulgaryal Sandanski, 18. apakur mntkas, 53.
Bursa, 78. apakur Sava, 13, 59, 60, 62, 74.
ataleme, 80.
emberlita, 127.
c etinkaya, Ali, Afyon Mebusu, 68,
70, 74.
Caalolu, 130. ili, 74.
Cebesoy, Ali Fuat, 5 inci Frka kuman ille da, 89, 91.
dan, 50, 61, 65, 66, 68, 72, 89,
90. D
Cemal Bey, Hriciyede Umumi dari
kaleminde, 211. Dahiliye Nzn, bk. Talt Paa.
Cemal Bey, Selnik Baehbenderha- Dahiliye Nezareti, 61.
resi ktibi, 72. Daudet, Alphonse, 72.
Cemal Paa, Bahriye Nazr ve 4 nc Damasks palas oteli, 96, 98, 99, 100.
ordu kumandan, 6, 95 - 99, 101, Darahini Da, 89.
105, 106, 120, 121, 137, 150, 153, Darlfnun Talebe Cemiyeti, 211.
154 - 159, 191, 204, 207, 210. Demirhan, Pertev Paa, eski Erzurum
Cemil eto, 77, 79, 81, 82. mebusu, 23, 89.
Cercip, 35, 36. Demirhisar, 18
Cerablus, 95. Demirhisar stasyonu, 19 - 21.
Cihan Paa iftlii, 181. Depo Taburlar ( zm ir), 22.
Cnk Bayr, 112. Derbend geidi ( Selnik), 20, 21.
Conker, Nuri, Erkn- Harp Kayma Derbesiye stasyonu, 95.
kam, 41, 73, 83, 84, 87, 90. Derne, 70.
Cuma Selml, 169, 170, 172. Dersaadet, bk. stanbul.
Cuma-ibl, 18, 19. Dervi, 77, 79, 81, 82.
Cumhuriyet, 132. Destum, 67.
Cumhuriyet Gazetesi, 185. Deveboan, 35.
Cumhuriyet idaresi, 18, 80, 133. Dirik, Kzm, 112, 174.
Cumhuriyet ln, 207. Divan- Harp, 39.
214 DZN
Atatrk Mzesi, 166. Benoist Meclisi, 197.

Atatrkn bana anlattklar , 15, 106 Bergama, 182, 183.
137, 157, 170, 173. Berk, von ( Alman Topu mtehasss),
Atatrkn hatra defteri, 3, 9, 11. 38, 40.
15. Berlin, 104, 136.
Atatrkn Hususiyetleri yazan : Kl Berlin Antlamas, 178.
Ali, 70. Bervarf S iirt), 74.
Atay, Falih Rfk, 15, 16, 106, 137, 157, Beikta, 164.
158, 170, 173, 200. 5inci Frka, 38, 50 - 53 - 62, 65, 73.
Atina, 196. 5inci Frka Karargh, 39.
Avrupa, AvrupalIlar, 33, 75, 89, 120, 5inci Kolordu, 205.
121, 143. 5inci Ordu Kumandanl, 169.
Avrupa Cephesi, 34. Beyaz Kule ( Selnik ), 22.
Ayatiryada ( imdiki Turan mevkii), Beyazt, 164.
24. Beyazt Meydan, 17.
Aydemir, evket Sreyya, 202, 203, Beyker (m aazas), 39.
206, 208. Beylerbeyi htiyat Zabitan Mektebi, 17,
Aziziye, 135, 169. 179-
Beyrut, 97, 98.
B Byklolu, Tevfik, 182.
Bingazi, 132.
Bingl, 58.
Baalbek, 173.
Birinci Dnya Harbi ( Sava ), 1, 2,
Babl, 17, 63.
4 - 6 , 12, 17, 18, 22, 33, 60, 69, 70,
Badat, 116, 120, 136.
80, 88, 101, 103, 104, 138, 139,
Bahattin akir Bey, 138.
143, 148, 166, 168, 177, 178, 186,
Baheky, 91.
192, 193, 195
Bahr-i Ahmer ( Kzl D eniz), 143.
Birinci Dnya Harbinde ark Cephesi,
Bahriye Meclisi, 210.
17.
Baku, 104, 198.
Brssebi, 105, 121.
Balk Pazar Karakolu, 177, 178.
lini Harekt ubesi, 34
Balkesir, 181.
lini Kolordu, 130
Balkan Harbi ( Sava), 17, 18, 22, lini Kolordu Divan Harbi, 211.
80, 132, 166, 170. Bitlis, 6, 12, 13, 15, 33, 38, 39, 48 -
Balkan hezimeti, 19. 52, 58, 61, 62, 65 - 67, 69, 70, 71 -
Balkan Seferberlii, 18. 76, 79, 89, 92, 111, 113, 186, 188 -
Bandrma, 123. 190, 198.
Baron Oteli, 96. Bitlis Boaz, 38,
Bakumandanlk, 90, 209. Bitlis Cephesi, 37, 48, 51, 70.
Bakumandanlk vekleti bk. Enver Paa. Bitlis Deresi, 51.
Batman ay, 82. Boaz ( anakkale), 33.
Batman Kprs ( Malabadi ), 65. Boazii yallar, 192.
Batum, 104. Bora, Neet, Erkn- Harb yzba,
Bayruk alt mevkii, 51. 34, 38, 39, 53, 57, 58, 72, 82, 85,
Bedri Bey, Diyarbakr Valisi, 122, 153- 86, 87, 95, 116.
Belkahve, 179. Borak, Sadi, 196.
DZN 217
Gemps dalar, 39. Harrington Karargh, 196.

Gen da, dalar, 43, 89. Hassa ( Bahe ), 34.
Genel Karargh, 1 1 6 . Hatip Bey, 65.
Genel Kurmay, 69. Hayat Mecmuas, 192, 205.
Gkdere Da, 89, 91. Hayati Bey, Emir Zabiti, 38, 116, 118.
Gztepe, 23, 179, 180 Haydarpaa, 34, 134.
Grup Karargh, 200. Hazro, 47, 61, 67.
Grup Kumandanl, 198. Hereke, 111.
Grer, Cevat Abbas, 4, 30, 34, 38, 43, Hicaz, 143, 145, 149, 150.
44, 54, 82, 87, 95, 99, H , H5, Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandan, Ata
116, 118, 127, 128, 130, 131, 133, trk bk. Mustafa Kemal Paa.
134, 138, 152, 153, 155, 160, 162, Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandanl,
168, 169, 181 - 183, 185. 95, 101, 105 - 107, 121, 125, 164,
Giivemli, Zahir, 197. 165, 191, 199, 203, 204.
Gzelyal, 23. Hizan, 73, 74.
Hulefa-i Abbasiye, 75.
Humus, 173.
H Hun Da, 89.
Hrriyeti Ebediye, 133-
Hac Musa Bey, Mutki Ajiret Reisi, Hrriyet Gazetesi, 81.
71 - 73. Hseyin, Kaymakam, Doktor Shhiye
Hakimiyet-i Milliye Gazetesi, 15, 106, Reisi, 38, 95.
166.
Halskr- Vatan, Atatrk - bk. Mustafa
Kemal Paa. I
Halep, 14, 96, 103, 109, 110, 120 121,
122, 126, 134 - 137, 141, 143, 145, Intelligence Service, 196.
146, 152, 153, 158, 162, 166 - 169, Irak, 13, 120, 143, 147, 149, 151.
171, 173, 185, 187, 190, 191, 195, Irak Cephesi, 121.
198 - 201, 206, 209, 210. slhiye, 34, 173.
Halil Bey, 72, 73.
Halil Bey, Miralay, 56.
Halil Paa, 6 nc Ordu Kumandan,
1
91, 117, 120, 207.
Halimaa ars ( zm ir), 122. bni Rt, 15, 83.
Hamid II, Sultan, 15, 72. bni Sina, 15
Harb-i Umum, bk. Birinci Dnya Harbi. brahim Bey, 89.
Harbiye Mektebi, 133. hsan (y e tim ), 83, 86.
Harbiye Nezareti, 128, 134, 174, 175. kinci Adam, 202, 203, 208.
Harbiye Nezareti Levazma Umumiye 2 nci Kolordu, 55, 60.
Dairesi, 134. kinci Merutiyet, 100.
Harbiye ili Caddesi, 131. 2 nci Ordu, 40, 48, 52, 53, 78, 86,
Harbiye Nazr, bk. Enver Paa, Mahmut 89, 95, 102, 103, 109, 128, 137,
evket Paa. 160 - 162, 167, 168, 173, 175, 180,
Harekt Milliye, 14. 181, 186, 187, 189, 190, 192, 193.
216 D Z N
Diyarbakr, 6, 34, 35, 37, 38, 40 48, Erzurum, 195.

61, 84, 87, 88, 89, 91, 92, 93, 106 - Erzurum Cephesi, 48, 195.
111, 115, 116, 118, 126 - 128, 137, Eskiehir, 195.
188, 189, 194, 199, 201, 204 - 206, Esved, Jozef ( Humus ), 135, 169, 171.
208. 209. Esat Paa, 207.
Dou Blgesi, 48.
Dou Cephesi, 34 - 52. F
4 nc Kolordu ( zm ir), 22, 55, 95
209. Fahri Paa, Hicaz Kuvvei Seferiyesi Ku
4 nc Kolordu Kumandan, 205. mandam, 95.
4 nc Ordu, 97, 105, 204, 210. Faik Paa, 2 nci Kolordu Kumandam,
4 nc Ordu Kumandam, 137. 55, 60.
Duhan ( Bitlis ), 39, 66, 67, 76. Falkenhausen, 87.
Dyunu Umumiye, 177, 178. Falkenhayn, Mareal von, Yldrm Or
dular Grubu Kumandam, 6, 114,
E 122, 129, 130, 135 - 137, 141, 145 -
159, 163, 169, 170, 172, 173, 187,
Ebed ef, Atatrk - bk. Mustafa K e 190, 191, 198, 200, 201, 209, 210.
mal Paa. Fettah Bey ( Yanyal ), 179.
Edirne, 17, 26, 28, 31, 33, 34, 37, Fevzi Bey, Miralay, 25.
40, 195, 201, 203. Fevzi Efendi, Yzba, Blk Kuman
Eilmez, Cafer Tayyar, 60, 108. dan, 90.
Ehli Salip Muharebat, 75.
Ferit, Damat, 140, 141.
Elziz (E la z ), 86, 89, 92, 107, 108,
Frat, 146, 151.
192, 205.
Filistin, 143, 187.
Eldeniz, Naci Halil, Seyhan eski Mebu
Filistin Cephesi, 14.
su, Paa, 18.
Foa, 23.
59 uncu Frka, 143.
Franszlar, 33.
Eek Meydan, 13, 56, 59, 60.
Fuat Efendi, stihkm Yzbas, 84.
Emin Bey ( Canik Mebusu ), 10.
Furga, zzet, bk. Ahmet zzet Paa.
En byk dhi , 11, 72.
Enver Paa, 17, 18, 33, 34, 39 - 41, 48
50, 52, 61, 70, 89, 95, 97, 101 - 107 G
111, 115, 120 - 122, 125, 126, 129
134, 141, 152, 161 - 165, 166, 172 Galiya, 150.
187, 190, 192 - 194, 198, 200, 204 Galiya Cephesi, 33.
210 . Garzan, 40, 71, 72, 78, 79, 82.
Erbin, 76. Gazi, bk. Mustafa Kemal Paa.
Ergani Madeni, 88, 89. Gazi Mustafa Kemal, bk. Mustafa Ke
Erkn- Harp Reisi ( Kolordu ), 75. mal Paa.
Erkn - 1 Harbiye Reisi, 34. Gazi Mustafa Kemal Paa, bk. Mustafa
Erkn - 1 Harbiyye-i Umumiye, 121. Kemal Paa.
Ermeni eteleri, 74. Gazze, 121.
Ermeni Halk, 74. Gelibolu, 25.
Ermeniler, 179. Gelibolu - Saros Krfezi ( Muari2 ),
Erzincan Cephesi, 106. 25.
DZN 219
zrt, 26, 88. Mebadi- Felsefe ( bk. Ahmet N aim ).

Koh Ky ( 23 nc Alay merkezi ), Medine, 95.
39, 76, 77, 79. Medine Cephesi, 105.
Komlar Mevki, 41. Mehmet Ali Efendi, Yzba, 90.
Konak Meydan, 179. Mehmet Ali Paa Cell, Prens, 89, 91.
Konya, 195. Mehmet Bey, Kaymakam, 1 inci Kolordu
Kop Geidi, 46. Divan Harp Reisi, 311.
Korin, Madame, 73, 131. Mehmet Tahir ( Lice Mfts), 108,
Koptagel, Osman (T u fa n ), 87. 109.
Kotum, 73, 74. Mehmetik, 22, 24, 26, 29, 33, 44,
Kozma Da, 41. 46, 50.
Kresne Boaz, 19. Memduh Bey, Bitlis Valisi, 49, 61,
Kress, von, 145, 146, 150. 74, 76, 78, 79, 90, 92, 111, 112,
Kulp, 41. 113,.
Kulp Deresi, 43, 44,47. Melmilik - Melmiye Tarikat, 115.
Kulp Geidi, 51, 52. Menlik Taburu, 19.
Kumandan, Atatrk - bk. Mustafa Ke Menzil Mfettilii, 90.
mal Paa. Msr, 143.
Kurb Sultan, 183. Mill Mcadele, 1, 5, 80, 138, 159,
Kurtik Dalar, 42. 175, 177, 196.
Kurueme, 192, 205. Milis Kuvveti, 61.
Kfrevi, El eyhuttni El halidi Mehem- Milliyet Gazetesi, 201 - 203.
med El Nakibendi, 14, 71, 72. Miralay Mustafa Kemal Bey, Atatrk
bk. Mustafa Kemal Paa.
Mirliva, bk. Mustafa Kemal Paa.
L Mithat kr ( Bleda ), ttihat ve Te
rakki Cemiyeti Genel Ktibi, 138.
Larissa (Y en ieh ir), 178.
Mondros Mtarekesi, 12, 60, 165, 171,
Ltife Hanm ( Atatrk'n e i), 181.
172, 173, 198.
Lice ( Diyarbakr), 61, 108, 109- Moskova, 104, 164.
Muhik bir Tefahur , 10, 12.
M
Murat Suyu, 53, 55, 66.
Mustafa Bey, Yzba ( Tokat eski me
Maan ( rdn'de), 106.
busu), 36.
Mahmut evket Paa, ( Harbiye Nazr ),
Mustafa Efendi, Karargh Kumandan,
17.
84, 86.
Makalt Siyasiye ve Edebiye bk.
Mustafa Kemal, bk. Mustafa Kemal Pa
Namk Kemal, 85.
a.
Makedonya ihtillcileri, 18.
Malabadi, 82 Mustafa Kemal, Erkn- harp kaymaka
Maltepe Talimgh, 18. m, 19 uncu Frka Kumandam ( bk.
Manastr, 197. Mustafa Kemal Paa ).
Manisa, 10, 166 - 168, 175, 177 - 181. Mustafa Kemal, 2 inci ordu Kumanda
Mardin, 35, 37, 95, 107, 126, 189, 201. n ( bk. Mustafa Kemal Paa).
Marikostina, 18. Mustafa Kemal Paa, 1 - 17, 25, 26, 28,
Marmara Denizi, 33. 29, 31 - 34, 37 - 63, 65 - 72, 74, 75,
218 DZN
204 - 209. J
2 nci Ordu Karargh, 107.
2 nci Ordu Kumandam, 4, 106, 107, 109, Jandarma Kumandanl, 49.
110, 114, 118, 120, 202.
mam Gazali, 15, 83. K
ngiliz, ngilizler, 23, 33, 60, 77, 143,
149, 174. Kafkas, Kafkasya, Kafkaslar, 104, 120,
ngiliz donanmas ( Yeni Kaleyi Bom- 143, 149, 164, 194, 195, 201.
bardrman), 23. Kafkas Cephesi, 52, 55, 186, 199.
nklp, nklplar, 3, 166. Kafkas Ordular Grubu, 106.
Kafkas Ordular Grubu Karargh, 107,
nkiaf irketi, 122.
108.
nn, smet, 89, 90, 108, 204, 205,
Kthane, 133-
208, 209.
Kale Kaps, 119,
ntihap Kanunu, 10, 14.
Kmil Bey, 192.
ran Sefareti, 130.
Kanldere, 24.
sa Aa Mezras, 91.
Kannengiesser, General, 33.
skenderun, 13.
Kaplan ve Pars Mustafa Kemal , 197.
smail, 73.
Karabekir, Kzm Paa, 60, 181y
smail Hakk, Birinci Mlzm, 38,
Karahisarsaip, bk. Afyon Karahisar.
39.
Karadeniz, 33.
smail Hakk (A k sak ) Paa, 131, 132,
Karakol Kumandan, 59.
207, 208.
Kasr Da, 13, 55, 58.
stanbul, 6, 12, 17, 18, 31, 33, 34, 39,
Karlsbad, 169.
40, 73, 78, 80, 85, 86, 87, 95, 103,
Karyaka Mdafaas, 24.
111, 115, 118, 121, 125 - 131, 133 -
Katma, 35, 171.
140, 143, 152, 153, 160 - 169, 171,
Katma stasyonu, 173.
172, 180, 186, 189, 190, 192, 194,
Kavak Tepe, 12, 25.
195, 196, 198, 199, 201, 203, 207,
Kavakalan, 39.
209, 211.
Kelhk Ky, 76.
stanbul gazeteleri, matbuat, 5, 10, 14. Keltepe, 69.
sanbul Harbiye Okulu, 197. Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Ta
stikll Mahkemesi, 182. rihi , 188.
stikll Sava 1, 3, 5, 29, 79, 104, 122, Kemal Bey, 4 nc Kolordu Erknhar-
126, 139, 141, 175, 177. biye Reisi, 85, 86, 89.
talya, talyanlar, 77, 80, 132. Kemal Paa, bk. Mustafa Kemal Paa.
talya Muharebesi, 70, 77. Kemalpaa ( Eski N if), 179.
tilf Devletleri, 192. Kean, 208.
ttihat ve Terekki Cemiyeti, 102, 132, Kezer Suyu, 40, 76, 78, 79, 82.
141, 189. Kl, Ali, 70.
zmir, 10, 22, 23, 83, 177, 179, 180, Krklareli, 31.
181, 182. Kzlmescit, 14, 72.
zmir gazeteleri, 4, 9. Krkpnar, 28.
zmir gali, 14. Kilizman, 23.
zmir - Urla yolu, 79. Kinross, Lord, 201, 202, 203.
zzet Paa, bk. Ahmet zzet Paa. Kitschener, Lord, ngiliz Harbiye Na-
DZN 221
Paa, Atatrk, bk. Mustafa Kemal Paa. harriri, 10.

Pelld, General, 180. Sarayii ( Edirne ), 28, 30, 31.
Pertev Paa, 4 nc Kolordu Kumanda Sargn, Hasbi, 166.
n, bk. Demirhan, Pertev. Sarkam, 120, 195.
Pompei Harebeleri, 75. Says Ky, 77.
Pozant, 34, 37. Seddlbahir, 24, 25, 33-
Protya gazetesi, 196. Seferberlik, 18.
Sekerat ( 2 nci Ordu Karargh ), 89,
R 91 - 93, 95, 108, 192, 204.
Selanik, 21, 22, 80, 100, 102, 115, 178,
Ragp Bey, 80. 197, 198, 199, 209, 210, 211.
Ramiz, Svari Takm Subay, 82. Selanik Cephesi, 20.
Rauf, Kolordu zatileri ube mdr, 8 inci Frka, 26, 41, 47, 48, 51, 52,
85, 86, 95. 53, 84, 150, 168,
Rauf Bey, bk. Orbay Rauf. 8 inci Frka Karargh, 41.
Redif, 20. Sel Yaynlar, 15, 70, 80, 106, 137,
Refet Paa ( Kk), 50, 62, 66, 67, 157, 170, 193, 194.
68, 73. Seluk! Trkleri, 75.
Resulayn, 35, 37. Selim Sabit, 73.
Reat, Sultan, 167, 187. Serez, 18, 20.
Rumeli, 18, 49, 80. Serez Fedif Frkas, 18.
Rumeli Ktas, 19, 21. Shhiye stasyonu, 67.
Rumlar, 178. Silvan, 40, 41, 48, 53, 54, 57, 61, 62,
Rus Kuvvetleri, Ordusu, 50, 55, 120, 65, 74, 82, 83, 85, 87, 93, 107 115,
186, 198. 204, 209-
Ruslar, 15, 33, 39, 41, 42, 47, 48, 51 - Silvan - Diyarbakr, Mardin Karayolu,
55, 58, 60, 72, 74, 143, 188, 189, 195, 95.
Rbab- ikeste , 86. Silvan Jandarma Kumandan, 83.
Siirt, 40, 48, 74, 76, 78, 79, 80, 81.
S Siirt Hastanesi, 40.
Sina Cepheleri, 121, 143, 145, 146, 149
Sadak, Necmettin, 196. 151, 205.
Saday Hak gazetesi, ( zmir ), 10, 12, Sipahi Oca, 133.
73, 83. Sirkeci stasyonu, 18.
Sadk, Mlzm ( Svari Takm Z abiti) Sofya, 203.
38, 40. Sofya Spanuid, Madam (Yunan yazar),
Sadk Bey ( Silvan Krt Beyi ), 82, 84, 196.
85. Somer, Hac Mehmet 80, 198.
Safa, Peyami, 193, 194. Sultan Efendi, 192.
Salhattin, Mersin Mebusu, 10. Suriye, 97, 120, 121, 143, 145 - 151, 168,
Saltanat, 132, 139. 169, 170, 172, 173, 204, 209-
Samsun, 138, 175. Suriye (Tahliye ve Mtarekesi), 200.
Sanders, Mareal Liman von, 5 inci Or Suriye Cephesi, 14, 60, 114.
du Kumandan, 112, 114, 169, 171 - Suriye Filistin Cephesi, 198.
174, 190, 198, 200. Sutruma Nehri, 20.
Sanl, Mehmet Srr, Saday Hak Bamu Sleyman lhami Bey, 55.
220 DZN
78 - 84, 86 - 88, 91 - 93, 95 - 124, 15 inci Kolordu, 25, 162.

126, 128 - 141, 149, 150 - 175, 177 - 19 Mayts, 138, 175.
210 . 14 nc Alay, 50, 70.
Musul, 143. 14 nc Frka, 47.
Mu, 12, 13, 45, 50, 51, 52, 58, 83, 12nci Frka, bk. 4 nc Kolordu, 22,
186, 189, 190, 198, 199- 23, 25, 26, 30, 31, 55.
Mu Cephesi, 37, 38, 40, 41, 48. 18 inci Alay, 42, 43.
Mutki, 72. 13 nc Alay, 66, 70.
Muzaffer Kl, 185. Orbay, Rauf, 192, 205 - 207.
Mdafaai Hukuk, 139. Ordu Kumandan, 83.
Mttefik Devletler, 60. Ordu Merkezi ( Halep ), 6.
Ordu Shhiye Reisi, 161.
N Orlak Kprs, 20.
Osman Senai, Topu Kumandan, 38,
Nablus, 168, 172, 173. 39.
Naci Paa, Frka Kumandan, 18. Osmanbey ( ili ), 130.
Naciye Sultan, 192. 30 Austos Byk Zaferi, 179.
Namk Kemal, 85. 36 nc Alay ( 4 nc Kolordu), 22.
Nasra, 168. 35 inci Alay, 42.
Nazm, Dr, 138. Osmanl, 145, 150, 159, 170, 171,
Nazm Nazmi Bey, Bitlis Jandarma Ku Osmanl Devleti, 80, 101, 106, 133,
mandan, 49, 76, 77, 79. 134, 138,
Negrita Taburu ( Serez Redif Frkas ), Osmanl Devri, 22.
8. Osmanl Hkmeti, 139, 141.
Nemse Vapuru, 22. Osmanl daresi, 97.
Neet ( opur ), Erknharp Yzbas, Osmanl Jandarmas, 20.
65. Osmanl Neferi, 144.
Nihat Paa, 168. Osmanl Ordular, 121, 195.
Ninova Harebeleri, 75. Osmanl Rus Harbi, 178.
Nuh Bey ( Hac Musa Beyin kardei ), Osmanl Trkleri, 75.
71, 73.
Nuri, 178.

Nutuk, 5, 10, 15, 181.
mer ( yetim ocuk ), 71, 83.

O
mer Efendi, Jandarma Kumandan, 77.
mer Naci ( Hatip ), 77, 210, 211.
O, Atatrk - bk. Mustafa Kemal Paa.
ngren, brahim Tali, 90.
Odesa, 104.
zgen, M. Rasim, 197.
Okuyan, 91.
10 ve 11 inci Frkalar, bk. 4 nc Ko
lordu. P
16 nc Kolordu, 33, 53, 61, 115, 126, 178,
189, 195, 199, 203, 204, 208. Padiah, 19, 166, 170 - 172.
16 nc Kolordu Kumandan, Atatrk - Palu, 89, 90, 192, 205.
bk. Mustafa Kemal Paa. Palu Kaymakam, 89.
16 net Ordu, 194. Pamuk Kk, 107, 118,
DZN 22
Van, 61, 74, 8, 198, 199. 7 nci Yldrm Ordusu, bk. 7 nci Ordu.
Van Cenup Mfrezesi, 74. Yeni Hayat, 210.
Van Gl, 51. Yeni Kale, 23.
Van Hareket Mfrezesi, 62, 69, 73, Yeni Sabah Gazetesi, 103, 165, 166,
74, 83, 84. 189.
Van Seti, 61. Yenice stasyonu, 34.
Varna, 75. Yeniehir ( Larissa ), 78. 80.
Vastan ( Geva ), 73, 74. Yldrm Ordular Kumandanl, 6, 104
Vaziyeti umumiye-i Askeriye, 188. 106, 107, 114, 122 - 126.
Vehip Paa, 3 nc Ordu Kumandan, Yldrm Ordular Grubu, 122.
48, 49, 90, 102, 129, 170, 207. Yldrm Ordusu, 14, 60, 103, 127, 129,
Vilyat arkiye Reddi lhak Cemiyet 134 - 137, 139 - 141, 150, 153, 158 *
leri, 139. 162, 164 - 169, 171 - 175, 185, 191,
Viktorya Oteli, 96, 105. 198, 200 - 202, 205 - 207, 209, 210.
Von Berk, von Kress, Berk ve Kress'e 2 1 inci Alay, 56.
baknz. 2 3 nc Alay, 79.
Vkel Meclisi ( Bakanlar Kurulu ), Yunan, 22, 177, 178, 179.
140. Yunan devriyeleri, 22
Wilhelm II, Alman mparatoru, 136, Yunan igali, 175.
164. Yunan Jandarmas, 177.
Yunan Kumandanl, 178.
Y Yunanistan, 177, 178.
Yurdakul, Mehmet Emin, 86.
Yabanc Gzyle Atatrk, 197.
Yahya Kaptan, 76. z
Yahya Tahir Darlfnun Talebe Cemi
yeti Reisi, 211. Zeki, 61.
Yakup Cemil, 76, 205. Ziver, Mlhak subay, 38, 61.
Yarmca, 88. Ziya Gkalp, 210.
Yaamak Kavgas , 83. Ziya Gkalp Klliyat, 210.
Yazmac Tahir Sokak, bk. Bostanc a- Ziyaret ( Veyselkarani), 38, 39, 40, 53,
taleme, 80. 65, 66.
Yedek Subay Okulu, 18. Zok, 77.
7 nci Frka ( G elibolu), 25, 53, 54, Zbeyde Hanm ( Atatrkn Annesi ),
7 nci Ordu, 128, 145, 187. 73, 80, 128.
222 DZN
Sleyman Necati, Erzurum Mebusu, 10, 92, 93, 107, 1 1 6 , 117, 118, 123, 126,
Svey, 143. 155, 161, 162, 168, 169, 180, 182,
Slkl Dere, bk. Saros Krfezi, 25. 183, 185.
Tirel, Adil, Kaymakam, 85.
S Tikve, 76.
Toros Tneli, 34.
am, 6, 72, 81, 96, 97, 98, 99, 100, 101, Toros Yaylas, 34.
105, 106, 107, 109, 121, 126, 156, Trablusgarp, 102, 139.
190, 191, 203, 204, 205. Trablusgarp ( Sava ), 80.
am Divanharbi, 56. Tufan Osman, bk. Koptagel Osman Tu
ark, 115. fan.
ark Cephesi, 6, 31, 40, 50, 203. Trk, 5, 7, 10, 13, 19, 27, 29, 33, 51, 59,
ark Medeniyeti, 75. 134, 138, 139, 146, 147, 151, 152,
ark Milletleri Kongresi, 104. 159, 175.
ark ve Suriye Cephesi, 120, 186. Trk Birlikleri, 194.
ems Matbaas, 63. Trk harfleri, 165.
en Cephesi, 41. Trk Tarih Kurumu, 210.
en mevkii, 42. Trker, Galip, 41, 87.
ener, emsettin, 34, 38, 39, 41, 42, Trke, 109.
43, 53, 61, 74, 108, 126, 128. Trke iirler ( bk. M. Emin Yurda
erefiye Camii, 71. kul ), 86.
evki Bey, Nokta Kumandan, 84. Trkiye, 9, 137, 142, 174.
eyh Hazret, 66, 71. Trkiye Byk Millet Meclisi, 5, 9,
eytan Da, 13, 55, 58. 10, 12, 205.
ili, 130.
tayn ( maazas), 39. U
umnu, smail, 77.
kr, H. Manisada ihtiyat mlzm Umum Harp, bk. Birinci Dnya Harbi.
evvellerinden, 15.
Urla, 79.
Uakizade Muammer Bey, 179.
T zer, Tahsin (E sk i M ebus), 96.
3 nc Kolordu, 53.
Tahsin Bey, Harbiye Nezaretinde, 86. 3 nc Kolordu Kumandanl, 205.
Takvimi Vekayi, 139. 3 nc Ordu, 48, 106, 120, 199.
Talt Paa, 111, 138, 141, 171, 187, 209, 3 nc Ordu Kumandan Vekili, 208.
210 . 3 nc Ordu Mfettilii, 139.
Tansel, Fevziye Abdullah, 210.
Tarihi Osman ( Namk Kemal ), 86.

Tahan ( Ankara ), 178.
Tatvan, 51.
skdar, 134.
Tek adam , 202, 209-
Tepeky, 91-
Terbiyeyi Ruhiye ve usul-i muaereti V
askeriye, 75.
Tevfik Fikret, 86. Vahidettin Mehmet V I., 167, 169, 187,
Tezer, kr, 3, 31, 38, 58, 66, 87, 206 .
HATIRA DEFTERtNN
TIPKIBASIMI
> n Y - > m V N^N ^n
---
i^y'b J U.
___LL>* l o-C-oU- îc

jU,.
J- ---- \ T t \ ----
I
fJ -
TV ( )
d t j./'
J * ^ -fe.
a
' ' ' " v: t V
* * A vy -
\ O'
2>^yf
x> v y /J ( /A i
u ./ I ... . y- ZJ> r>
- -
o .A....r s ; ^
" r* / Vo y
* -1 ... :>( ^
-C . jA
> > .A l
vy- .'
V
s
/'/'yj.) <_f > v A . y , o '.~> j-
* 'Vv '*s - a J j %< \ _
/. ^ >)
- ^ . L
u-*fe <_ j .
r- r> _> , <a r* i >
V* i -v.-
,J^, rJ J 1 u
k; J 1/ % -s
W ' -A / * * >
*r-'~'> t /
t '* ? .> '
/
Voj - ' A .' ' f~J esi (..
o > >AO ^r- ^ L > ) SJ i 1I S C r
. . j> "1
"> b w 1 > V w ** jmJL
i x-
y > 1 > . , ' s
11
s - ./>
(J J ^ y-~' 'TA i W
'.
./ y ' ' *
/ >Ut---- y V v > - *> 
. A '
^ ~ 'Aj ' t o- U-. V /v -vCj" _/
I
V v -' j ' >>- > > ^ -C -
>J f-*> ^ 4 Ck>^ * '* /<~'r (
/ (y
>,~<
*;j __
- ^ *' - J - J ^ .v i-
' 5V>I.. | "l''~ ^. ' I
'--- O J.1 r* 1I . v '' J
- V,, 'y r . v
' -t> s / '< * * / ^

1- ' i ~j r
y v> . , .'.. ; j , y; " ^

/ & . . . * ^
.> . . .
- . . .
I s
JL w r .
A : W" I-/' j
'.__ 9 '< << j
'; \
/ V "w
-" . L '
m
rt : T\ < ! Vo
V . o-*"
v -* y * * jy x -- . A.

A
j *.
\* 1 * ! 3j \ A s
t . ; * ,
' . . ' , y u
. ,
1 -rw 1
. . V, ,
' C^- i
1-* ,. ) . " ' ' t ' .X
IV
I
S \i
. ^ J lu'.JA v ( ** )

_* i 0 ( 1 ^ ^ Jl_ I
v;
(y
*r,j > i 1 "> -J - N ^ O J O +* L.,..*
\' Nt.
-
JJtfur* ^ vj.' ~^y r J? , _l*j ^ v ....:z n

1
r 1 S -.A# 1 '..ta v yf ,.,. - ) J . >
v. U . \ \ \ ,.
;_ > p m k~ " / n J>*\ Jt n K"
* 1 * 1I v
v ~J> ti jj lI ?
" o> ^
i y .j'L
'' ' > 1 t - -' v - C >&>A , 1 ,. y . .
' - >-^7 ' ' .1 ^

. " v / s .h > ;
7 -* -
y >' sC""l v
^ cj . t o*_.
^ Hf... ,- - y ,/. .
| .j c 1 , . ;, < -#
- ' ^ n ? j> w
' L i . <
: i*H0tm'
' V
'v 'f i ' ,
V
. / \ V
( j-'A
{. >\ \f J ' > rX
j - ' \* A?\
OA e
V > J/ *
1\<) o : y *) *
fs >' />*> > )? ^ 'o o s \,f^ o - r

I . -* I -1 -V
f rJ9 J ' < J >' .
_, >* . > **
- > v "> H = V
f
/V y*v 2 .
y ' ' ^
.
vV
V

X i
ê>>
/> ^. , , e> J ..K . ' ? , ^ J > l <$ V ^ \ '
/ *- /
i> ; ' " ' ' - u '^ -., '

' \ >
^ " f; S oA
C/-
* ~t-> v - I , . ' SV \ o j .
/-' >

' ( ' ' t _3 7 r 1 J> */^ - O y
;* \
/ S ,^ \ /r \ . . * jr * A -' ' U *
A'*- - - * * , '
/--- _______________
\ r r"'"
* > Uh ~l ^ *
''^ - * ( .V i/ A. ; > -^r --- ^ f ^^ - > -
v
\ ' '.A.^>v' -- \ -< ~
'
VI
v-.
P \V ' d> n *\i
'i~' '^ . w v^l^- *V ** *, V "
r x > /
, *-, ' l _> , / --
w>
f .,
-* A *
> if - ^ ts > 6 l

-' lp JL T jT , , S, .6? / /
v- - . -
M' > t^
A# |
C " r* ~
'- < - 0
p r
V*
VII
----w=
f j 1 'i \ (^ -n )
t.3
c .j >' S 1
r 'J V - . C 'J
f _
' >- --'
VIII
:
* \ J O y u t* ) r-'*1 ' \
J <V> J , t'J " ' '-l I L
v V, \
v v <*sj .s ^ '
\
VI-
-J J 1 * '-* Wtf f\9 ,7 . t/ t '"*- Lk* V
_, 7 - 'J J
- !

' j y- :- v
\
-> cv 1
Vy J <s~C, . J I
<; : a *j
- * /' - . ' \ ' d
v.
*- > ,
i
"'-tsc'. y'T
-U^
- i
jn ^ r~
^ <?. JO
V
W?.. j ~ t
/~ r*
> ./ / , v
t r " '
IX
---------- T-
. ..
A jV k / .r V Kjftla ) 1
'S*"' <J3-4L(> )fl )
c J J>-- ? 1 v .
o . j - T "
* \,^.
>1 u u
- .i : ' V

'* ' W ..,3 <VJ J
' * ' .
; * -w' u J -
X / ' ----------
* ^ ___ .
o
r i I > L> | ' ' i T - ' K ^ i- -
/;
v' ^ y y OJ
- S r rj . y
" X 1 ;
^ ,
- * *' *- V . > ^ J V3 V
^ - ir ; h
y > l
;- XV " ? ^ X ' >
X ' ' '

'*1 " '" "> - J3 \ . - O~ ' 'A
f j ,|
/ ^ ^ X tr
Pr
>^-r * xj r - \<
- ' 6
<* o __ .
y
X'
X
J-y 'v ( ) * / *>\
-> vJ. *
.'i /_> __
'. s.-
-o >-
>^ - L ^ ^ - V. .*-
XI
v '' *f.J .N
r"
'A lj^ i e (oy) ,* r-
' A V -. i , A 1, ",..31
J -W - .
^ J. .
' . 'X i
-u r""J-
------ 1 ' \~ ' t. . .
. *>i I'
- > O jv
. - ;
!; v- Ai
1^ 1 w 1 ' a < V 'l
Ar- % , a...
I
yp* A ---- _y- -
: -- s
/) . ", .-' '. - . ' ..1 -* ' r--". . O
. .
-

v | ,-J.1 ,| - r J
* , _ t
v- ' V
r~
~
0 - .A V , ' ^ V
' ^
tj 't. X.. 1 > ... ......- /;>.:- t '
* . ~/ r '
v
' '*>-> .. * - ..'
. " ...........
-
1'A !I' '. 1" '

V ' . 'W ". ; . ) -*
- -- - V.,
ry >>
lS T / ^ ' - H .S * . .
__ -
t . ** - . I
'V u j'*
l * ; ' c . . -J
V n j
" t*! t*_ -
Y '' ^ ^ ...:- A' " " - I
,l #^:3t ! AA
XII
^
. < 1 IU
^ > \ -y y ' ( * *> ) <.vL
' - , . . . . . m -' f, i- ***',^ J " -v y y
'
\
v Sj > l \'i 1y o" ' x4<>
<
' : . P|
'' J *-
\ c r
1 ' J -' V.->\ ' y
s y
U '
^
C ',..
' V . -* i**
' f *l t
( ............... b , '. ,
Vy,*j *!***N. ' *, '
' -
b I > .4 . L
. v
1 T- , v
*} ' ' '....... . ;
.y# > 4 , CJ , . , . .
V-*'
A ^ . * ,
* v
. . . ... , * >.. /.<
' | Ji' y t'//".T JJ f
, . _ . ' -r <-* /
j\ i> t v -
* ' ' .......................^ J * .V "
' / * > > L. * .' .^ ' \ * t |
' v j O ) j ^
b 'v ,
i, t t
*..M

y
.Y t a * / rv V
t 1
vj- ' * y .
' ' ' ; ia jj , ; -
> "
t . .
S ? '* *
C >** '. > *
\ ' ^ '/, / .
' ' * ' .>
U- f'V":
XIII
{ ? ,* & * * ' - ,<t <
f il i j v ___
c<au-
'_M e
w j- v ' r >t J .. ^?
^_A - ,<SvL |
> r*
*. V *
. *.- > M I *, .
V ,
^..> r v i V -* . . ..t,, ',>..J' f
V t o ,. p >*-.-
v\r i \ j * r . . .
XIV
U tj>
i \
\
v
-
.
L * -' *
* f
J sri 3\
^ ^ A
? v Ji
- C * ''C * J * .. * s u J / N <^ ^ - W
->' ' J J, Ic'j ' .__ _ > 0 I
'jt -( .- j o ' y s - * y '> * U*_ |
>- *-> - ' s *" " ' LiJyl
^ , * . J j I - <_ ft
M
- v * ! y - '1. V , s^- -* U ij
c -
- -. < -O' i > V **s-&*\ 9 jv 5 {
'~n - tr ^ - 'v i V1 "v^ n -Jy
I x -* -o-5 1 <- * *
' , v j :> ' / -y u * - j
J ' * I v^,
. >U > \ < y j , - ' - i ' J ... >y----</>^, 1 f yv ,
''Jy> J * +' L> AA- r** j> fS -U. >j U
'J 1* ' / ) ' Va J p ua.j

>A v y ^ - / 'r * . ^ t y y f L a ' a
^ V, X ; , ; * >\ . / V
yr.. ^ / 3 4 ' ^ i r<5^ r U '
y . *., -* . J/ '>/' ' + ? -J t '^**-> r>
i XV
*/ . 'S*
rr \ r, * N>
'- - c
. t\
\' s"'!"-Sft tSkS'^T v,- w * ( <:* '-V
* rHSu
XVI
j\ u JÔr* ' * ) (V
i ( h/
t , c
y J :y 1------
> n *J >
,,> *=
^-
v ! > ... ^ ,
' * = \ V
ev y
V-. > -'A Jt.s y ' ,|
U t* i ft^" - ,1 ' <.e >L,
|u'
?v C..V ( C'
i . .
! .
... ^ ..'. " ^ '* -
- ...... . V ./ *
: j , i L.( , 3
V " s ^ ,'j
, . - V 1 >'
.A - "r-v
' /.it
s
? - f
O :r,> M ...
J t ? _
- fSP> s\j> -
'..e* .
J ...
T <W
'~v/' V
. ~ j
1 t^ ..A>
^ , '
' . (U /
* '* --4 Jt^ t
J r" ^ r;
r " L
XVII
/j T i J '- 'j r y s " ( r a w * r > C
j<A ,
XVIII
I r ' T
.5- -
' e ' ( ' 'v s

^ CL~ ^
.-v > jt*
*r r
j : 1 nN v * . ,\
-> J \ tJ y ^
1
A --- I ' / y i ^ l 2-- ,7 ^
I V. .
;r - ,.<> o _ ,
-ri-p I .? -2> 1
c f 1 ( > - -i ; ; O "O**
V
' 1/ ^ r~^> U*
UC
x
-2J
Jv X
' > Jw5,
V - i ^-C>
XIX
*' *\
x' ' ( ) 1
.. . A, * V
' ** " " I v..,.. . I s c ,
' i " -'... w ,
V
' V' r y V
^ ^ I ivlJs.
h .
>
KS
I t)
.c -,Q>
*su
r" *<* jf fi
. -' 11-* ' C/
r:' "*' : -.,'1 ~ \ - f
i*:
ol
JA*' 6 1
y *** I
' ki
c. - S
-'1-4.9
- j
\ O' ) \Jj
' A
A'' )
r- ) -
-A .A j
xx
* a 3 L>c r St \
(* * * = ) f 'f
-
^ - c ^ .S ^ >
s I
'-/' K*,* p \
Kj ..
XXII
t t f rjc*
-- ? < ... a ) ) c-'-fe 'z w

D A
y j> j > ' ? ^ VlS^ r z _/v
<) .? v / aA. i t i r '" /
O' ,A^v> S f
''1 - ,
-" ~ 4 / :: .Lff O
> 1 f J
L
7 ' " 1 *-..-> J< _>aâ. J * I
- , -J*
fv ;Vjv J f 4 o ^ 'j
't-'1
U /5> V -s 1\ . - , '
1
> .j 'jy
~ c
/v / . .
L 9*
-r% *
uw
,.l3*'
JV ^ ,
* ...' jjp,
7 ' * y U ^ LJ t .
7>
XXIII
r* \v ( ju ., >> X^
' /'-'a^ )
"v.r-
-L .
<V . |
V _ ' lA' ,. ' v ,
2A
O ' f "
**
XXIV
^ y=
( 4 T
y Ji> .'t \ jZ jy - ' A
CJ ^ 1** ' -*-* >---- -* <\JU.. y y ^ us

' -v -5 ' y y ---- <D
1
u ^ *---- z> U* -
-o i uo
> '
1 >) '
( 'r - ^ >
XXV
.v r \^ ( ( jt - t t
': \- ,- ^.r ,. .
' >7 t
.V
* / a,'
* > ,jSs*
I r*> ), '-> V. < ; _ \
. |
!,. r"* - f*
> -'<< , _ I ; ^ . >y /.
^ M t
* t/ ^ ^ > ' f r -5
I A ..r r J * .... 1
"*** v * ^
V < ' > > 1 .

f ^ c
X . 1 * : - ' i )
( ^ - , .
L . 1
) '*
^ L .
* ' ; "
,
- ...s | X
; -JT . *> ** A C '' .
(* <%
) \ , ..
V -^ X c
. I1 '... f ;> . , -
*Aj c y
' -s ,>o
"M^-S
XXVI
I
L
. , , , -ry ***
Jr }\ * . ,
/ .' .' < ' IA>\
u r^ * ' ^ * . . . j
)-'v f " ' ^\n~ , \

.O
J>,
r ks r> >M- 7 <oJ ' A
<S~ - 1
<T V/' " *1 W s-r\ j O"' > I l > r ' G -A o >
v > .^. j L T ' v

O -a
i ) 0*~ | (. * si S. I !>

V
*
^ ! >" -N** \ f V-. | u
; \
,
.
V 1
V f *^ ^ ^ ^
j
* \ ___ *
-
: - -' ,/? i v i l A ' j .'
S. . .
-" V ' / v - .... 1., .
* a.
- V t)r#Ci*
u .1
- , r
- * ' v s
5I
C**> "
' '" ......* I w- g

>4
1 ^ * " i
v > L
XXVII
' I
u*~ t?*_
) *? j r
\ ,
' ~ > tv
XXVIII
i v
T X rj* ~ * M t-
jV jy *
J - } 0
____ > / t/ ^ | J *---J i !/ 5

\
/
- ''- 4 .' * Q 1 > r- > i
*' ^ y L
% 'i >
- ,_ io 1 - L/ O j 11 i j > k h *.
j* s c z T *
s\ W r -J w> i ,
,' ; *t W . * ^ JpV t
Ly ^v JV K
* , ' V 1 x
------- --- '
y i C. ./
:. c t ~ " '- 1 /
1-* ' ' J .'" V -I t

- {/ ^ ^ >.-*'_^ c j ^
/.^ M . - <>7^
> y ^ K o ^ ^
XXIX
'T V
/>! i rx- <j*
XXX
<- . . .
> V v j K r l i 'i ) f
.1 /j '
>1 :
^ ' ' , ,
J *~e
>t
' > I ''
1 U
' o / ,
J ' O 5
... > ' C
;^.y-
u
*S \
V t ^ > ,.A ^
-X -=> )
V t .
V, .
' A - , .
u -^
v U I
L
V . .. t
* (. <
*
1 " ' I d L -T
< jA .
' O' Ar-
XXXI
. .il A 'ft'
O
^ J? < V. I ' O v.P J,
i,. *. / .
L*rs
' > *, 1 ^ " .
> ' ( * J J
^
p ,w> , x% ^ ^ ^
- t/ V. ^ , ' j
_ , '-=> /
>-.?/ 3
u^ > ^ A > o ,
^ V ^ - Si__
^ 0 W " J /
\ c
* w .> fv / ^ <-<_J
XXXII
' \ H-s* ^
. ( ta*- -)
^ j, U- ^ -> O 1' ' 1 ~'-

_ 2.-' Vr ^ "
. 4 , 1 * ** r- < ^ w \ V j*
<s
^ - - - - ' - . , * ' .
Z> v-r > \ - .>
4 j
| '2 j-",| Jt- y/^-' o
* f 0
..s y y * o ) * -*y !-4- v) > VJL.
r w. ' .? '- 1 e r <.A -<y o -y V-* 5 \
y ..' \ - *
XXXUI
ti*^ I \ TV
- - y r- <:) ^ , f
~ - > 1 ~-v - < .
J L\ - /. .
( ( ' A - O ' V
. r .- ; . * 1
, . < r ^ >i ^ ^ l.
A >
'' / - . / \ - ^ < f
I
(s > ./ - i ' ' '/ f ' t^ - 4 '

^ l W ', T ( , , . -
X *. x w U L, S ** -
X ? X - A - <- ; - t <JuT
*")
"--e
..mnrr . Aj*.^t ^ S ,
-
^ % 4 S ~
/)l .. ,. , " ^ v , . :
-.... ~ *
*X ..'S
*' ^j X ^ O ^
, ' * ' * ' ; v<? -s v- ,,j . f
'v - , j , -. ' r> *.
a
/** . f> jb . ' ' J ^ - ->
r^ r*> .. ' ^
(_/A ^
~-3 ,t . '' ? *
V .S'V
v-/ ., I.

~ y~3
):> .
XXXIV
1/ \ \ (
' x * *> 1 'i x

~1. ^ ~S'" 1 J - .
^ >> I _
Ifi
J A e_
v> I
~ * 1 I . ! -, ,
Li - %
^ (, .
* r* \/\> o > I -> \ ^ r< - >
\
XXXV
, i' X*>
N* ^ -'
. \ ... . . rr% \ ( i. Jo J> - -
5 5 I c -J l/C^ ^
>,, y j > .3 ' ' ^
7-J-' ' V - i l * <r* ^ J S V ! - ^ ^
. -V U ^
> I, -. V r y* s-JU. >* /
/
1J? c r-O.o Q c-V f
1

------ ^ 'c ".
* c. T,.!
<* l 1_/ ' l - ' C
7 Aj
v > '>. ' M ,
r ,_ j
s y
e V ** A- c -^
*~C I vi,.-' 1 ^ ? C7
- ' O
- J , I-
^ I
--- 1 [* 7 - *4-
. .'l >-
^ ~ o ' - >> - *j , ^ v " /
r
" '-- f v
XXXVI
j c y- * * \**'X*t**k1
.A ..... *f -> A r> - J ->
'3UN
..<e_r {,ajl
$# **
l/V A^J
> 1 A- p.A.'
XXXVII
'W
> - V
> ' ,J l
j *
\
'S
^ J
XXXVIII
A
J ^ t
V
*j r
o
XXXIX
t
'J * & t
_ .V 5 V. *-" 1 ^ V; 1
Oj <f v
> > y .... o ,
b 1-----< -- * j I
7
a J ^
/
' V. * > . JT ->
'^
fs> .
,& (' " N CVJ
/ ...- .. " / y <*"* A*4'J> /" )
. i. x y - 15
^t
57 - >.? ' .o >
" v? -r r , .
t
-* , - o'
J a ' ,A : j
' 0 ' M
' y.
A l,
(" 1 ' y>
XL
I
' v t - --f-.,--
' ' > S >' V-..

v >J*> t
* ;. 1 ) j9 >-
(^ H $ b -i :'
' t/ ,*/e. u 'f u y
U' j . Xc> Kj
! / r 9 ArJ l ^
fr k .' I,'
', J - I v\
(>').o ,J?
' u> *co > . j ^ . y ---
J> > / ,_
V -< <--
/ V r ,S-T.r
L > *2^ Ai ' .)
XLI
I
I
*
, ----- a \
J J a > V. , - I , ; ,
> " >S c -> ~\ ! -
**y y \<
)
1 i ' ---C'
> -- -t* ^
* * n #
" ' - u
Mv>'* / w/ - 1.0
i v
XLI1
----------------- l r>
,1 t *.
> o ' 1,,M
'-^J ' J / J~* ...

V
* z81 V'41/ *wjj -
...... -t? - .. -
- "' t > - ^ . ., p 4#
rtLs, ^ ^ ,
- o *p-,, -
V > w c--^..
y ' r
' - L<
y
- - >
i *
C su s ,
( * *- j
> A O ........ f" .
-
f
-
/
p
Ca L .j-eji
<r
XL1
J ^ j f fc V i j - U L l i *
y - \ T
/ * - - T - CJ - j t
1 ' yJ^ \
, -* .X .J * - - - (
\Y 1
y, . ,
t?yu* * > , - >7S- ' MlA J> <_/"
- j y* s* ' y* .*
^ y * v >'*" y te o x j j x
, //\ , > / / '" *v . \ V ; ^

; . : i , J, p ;
' \ -- ~
w ~<** 1
c ^ '/ XUu
J i .
' i - t >
i AjVi : 71 < \ 9yJ
l 't .
XLIV
>*)
J>6 A 4 ^ m r4 - Vf
V1* / y /
( t' {Q~Kf-> *.
*' A t * f | r--"
'-.JiL* ,* Ij j
^ y tc ? ^
/ . * l
-' 
'
vr J ^ i---''? 1 > &- t ^ "
XLV
-
f f-^.x
jf I V J l jJ i J 'K V s V- <*>--' >W-) **' \ 0
. J " 1 > I# .- J J j ^ '' i
\ 'V J ^ 1 . -
>t} > /
> ' r > ' : - > r a/ 7 >
V ' J ) ----------i - ) ti , l ' ' A.' 0

\ *
_ 1 > ,M* - 1 1
% A * u J 1
I
C / / i,.' - ' S U I- ______
- ' - r . = o / y I
XLVI
| / . - \ ^
'A /\.? 'j ; e j ^ -
C ^ ^ v &>- ' tv ^ u
: i v y . - . . " /
* A . . > j] V r
-f A ~ ' o f o < _ * V >' ^
7 'A > '
i , , ' ? ) V V - A l 0
; ^ ,
<* C* * ' A. v
o ( j ;1 -.,/ ... >.e < j J ? j r< J ' , -
r i/ o
J /y ' '' O "A,../ 6/a, /* ^ '--y * (2^ '--4q
^ *
% A
? ly ,A U Lp . 
jn
, 7/ 7 r 1 U _ ^ * 4 V ___
' ~ \ > 'M il s ~n * ' v e. X.,/# .^JL

* hj-V > , , J ' ,
~V~ _ *. . ,
1 ' -r (> ^ 1 A-
V.- -*, I, ^- - " V', / n
J>}1vj y A,___ V 1., 11 t -* ^. I.
, ^ ''
;>& ' S i- >
.
V <7
^ r- _ A , V * fi
"i'*- I '
JWMI
( ( <J .X
\~a-> ey . 1
** ' - t CLi r
' ->J
' > o i , ' **/. ' ( I
: ^ ' y -vv> ~
-i V .
^ 11* aA. ^ X< '
.>^y ' ^ f v r'- '.
PyA** J .
. 1" s > ,
' 'I< | o ' -l
. A
i -^

. ;i
'i*. V./ .. ,*-A I U;A,
r
. / V L
. ^ c/cr .,
( ' *
\-
A
X 1
O t f'T
S . ; 'j
o \ ' f 01
\ .A
XLIX
3
J j\ TV A i . ',
- O -.,/ o y 'y ' - / ' 1 ! %

'l
.-V ^ r O > \ > .3 J > " r~ t- ^ > vc
-V U , , y, ' "
J '
-A r o y ^ yu
^ \/ A ' ^
. 1 f '. i /
fi h J ' l 's * r . * r . cx>
\y-f
y V' ^ : r ^ oJ
t.y <^Vu.i. f>' jr ' <^ - V
J f i J \C/ . 4 -
cs ** s j> o
- O
; *3 i v ^ (M >
JT'-lc,
l
- ^ u
/ v
r
* \
J >s 0_ _
V > ..7
: > . *. -> I
o ) o^
~ u:
a .. ,, .'
' /7 V "-'VJ--- U' r1 ^ v. "f ~l l~A

/l|( /I c.1 r~V./^
(.
/. O
> '?
v>
' A:^| . c J f c
:-< 'j
V
J V
t.
, ,, , - -' ^ O.
V ^ -Mo 1^> /^'yy
'^ ~ / i.*) '
^0 ,
<-s Ao .i j
r * J ' J ' '
^ ./As r' A t ,
' - ? /
" <-r u '
ir / I j
.M. ^
i ^ '\ _ j _
vO
LI
\J>
Af>
A V. 0- M.
P / +~
' * ^ j d j ^ * l y> 2 ^ y * !
c - < ^ / -
. , l > ~_. ^ ^
7* % ^ ^ s*
<-> ' ' ^
Ul
95. 06. Y. 0152-456
001273
.?2S I||00090fl 2
TRcmh
ISBN 9 7 5 - 1 6 - 0 2 1 4 - 9
1
TRK TARH KURUMU BASIMEV - ANKARA, 1995

Şükrü Tezer - Atatürkün Hatıra Defteri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Şükrü Tezer - Atatürkün Hatıra Defteri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

'V/VO'

III iki Harp Hatras ve Miralay Mustafa Kemal'in Edirne'de

IV Birinci Dnya Savanda Dou Cephesi ( Mustafa Kemal'in

V Mustafa Kemal'in Birinci Dnya Savama Ait Anlar . . 65

VI Hicaz Seferi Kuvvetler Kum andanl.........................................95

VII kinci Ordu K u m andanl........................................................... 107

VIII Birinci Dnya Savanda Mustafa Kemal Paann Yedinci

IX Mustafa Kemal Paa'dan Ayr Geen Y lla rm ........................ 177

Hatra Defterinin tpk b a sm .....................................................I-LII

Mustafa Kemal Atatrk I. Cihan Savanda, Gelibolu, Diyarbakr,

Onun, birinci derecede diyebileceim ok yaknnda bulunabilmek

Bunun ehemmiyeti, fotokopileriyle birlikte esere aynen ve olduu

Bundan baka merhumun, lmnden epeyce nceki yllarda stanbul

kincisi; mevzubahis hatralarda, aziz Ata'mzn zel hayatiyle ilgili

Falkenhayn ile olan etin ve cesurane mcadelesinin safahat ve sonu

ca sonrasn gznnde tutmak azim ve karariyle giritiim bu teeb

Esas mevzuumuza balamadan nce eldeki Hatra Defterinin, aziz

( N o t : Aadaki makalenin kaleme alnd tarihlerde eski ede

Son haftann evrak- matbuasnda mnci-i millet Mustafa Kemal

lerinden itibaren be sene gemi ise mebus seilebilecei artlar ileri

menediyordu. Halbuki, bu dehy-i askernin kanaati, mmkn olma

kanunyi ortaya atan mebuslarn Meclisi terk ve istifa etmelerine dair

kat olmayacak). Dier merkat dahi srmal ilemeli rtl. Bu trbeye

20 Terinisani 1332 Pazar ( 3 Aralk 1916)

'Allah inkr Mmkn m?' eserini bitirdim. Btn feylesoflarn,

19 Knunuevvel 1338 (19 Aralk 1922)

Manisa'da ihtiyat Mlzimievvellerinden

Artk, Atatrk'n salnda iken ve hazin lmnden onalt yl

Tatvil-i makaleleri ihtirazen burada Paann menakp ve safahat-

5 Terinisani 1332 Cumartesi ( 18 Kasm 1916)

1leden evvel saat 10'da El'eyhuttn EThalid Mehemmed ET-

mamdan sonra sayn Falih Rfk Atay'n, bahsettikleri tek hatrattan yl

Mevzuumuza girmeden nce mmkn olduu nispette mahdut ve

gh meydannda toplayarak o gn alnm olan harp iln hakkmdaki

Bu messese, 1326- 1327 ve 1327 - 1328 Rum ders yllar itibariyle

Balkan Harbinden Tarihi Bir Hatra:

Yukarda adn zikrettiim mektebi bitirdikten sonra aradan henz

Derbent geidinin geildii gne tesadf eden 25 Terinievvel 1328

bini verirken, bir taraftan da hazr bulunan atlara binen kumandan ve

Merhum Pertev Paa { Demirhan, Erzurum eski mebuslarndan)

nerek bulunduumuz yerde hareketsiz ve heyecan iinde sabahla-

Bu durum zerine alaymz, savunmakla mkellef bulunduu sava

dman tarafndan yaplacak bir karma hareketi halinde, Karyaka

sfatn hakkiyle kazanacak ve bylece, zaten bilinen hretini bir defa

Talim hareketi bitince, btn heybetiyle at zerinde dimdik duran

16nc Kolordu Kumandan Miralay Mustafa Kemal Bey'in nnden

Bu arada, kolordu kararghnn, emrindeki ktaatla birlikte ark

yurduklar gibi- herhalde kmsenmeyecek derecede nemli oldu

Birinci Dnya Harbinde, kanlmaz bir durum ve mecburiyet icab

imkn hasl olmu ve bu buluma vesilesiyle yaplan takdim srasnda,

kara yryiyle ve oradan da tekrar trenle ve Katm a1 zerinden Re-

1 Halep'ten bir nceki istasyon.

Nazn Enver Paa tarafndan acele yaplan davet zerine Erkctnharbiye

1 Mula eski mebusu emekli orgeneral merhum zzettin allar.

lerden yzme bilenler, kendilerini bu klara doru atmak suretiyle can

dakikalar getike de tehlike artyordu.

1 Tokat eski mebusu, merhum.

Bu alka neticesi olarak, gerek Bitlis cephesinde bulunan 5 inci Fr

1 Kuvvetlerin cephede yerletirilmi durumu.

imdilik kolordu kumandan olarak Diyarbakr'a gitmesi tensip edildii

X Ktahya mebusu merhum Nuri Conker.

knda frka kumandanna gerekli emir ve talimat verdikten sonra Siirt'e

zamanda Kurmay Binba emsettin Bey'i de art kumandan yaparak

Paadan aldklar emir ve talimat gereince derhal mahalline ha