, T O P K A p I S A R A Y

'j

NDEKLERN LSTE.S

NSZ

BLM
1
ESK METNLERE GRE TOPKAPI SARAYI
KTABELERE GRE BNALARIN TARH
SARAY DEYMLER
SARAY KANUN, NZAM VE ADETLER
TARH BOYUNCA TRK SARAYLARI
TOPKAPI SARAYININ MMARI TARF
SARAYIN MZE OLUU
TOPKAPI SARAYINDA TAMRLER

BLM
il
RLVE VE RESTTSYONLAR
FOTOGRAFLAR

LUGATE
BBLOGRAFYA
ENDEKS
NDEKLER
 N s
1924 senelerinde Caalolunda Sanayi-i Nefise Mek
tebine girmitim. Bu sralarda civarda yeni kefettiim
Topkap Saray'na uzun seneler srecek ziyaretlerime ba
lamtm. O zamanlar, mzeler mdr Halil Eldem, yeni
alan Sarayn mdr ise Tahsin z beydi. Onu odasn
da ilk ziyaretimi hi unutmyacam. Odas - (imdiki ye
rinde) sonsuz bir ilgin eya, resim ve antika hazinesi idi.
Tahsin Bey bana kar daima sabrl oldu. Benim gibi
gencecik, genlii nisbetinde de ukala bir renciye nasl
tahamml edebiliyordu? Yalnz bana btn kaplar a
makla kalmayp, lakrdlarm ve parli.k(!) fikirlerimi de
sabrla dinliyordu. Hi bir yeri, hi bir bildiini benden
esirgemedi, git gelle beni' oyalamad, anahtar unda, bun
da demedi, ve bu tutumunu almalarm boyunca sr
drd. tk senelerde tek bama veya mektep arkadam
Muammer'le yaptmz aratrmalar sonradan renci
gruplaryla tekrarlarken, bazen onlar tam saatlere uy
madklarnda bile hi bir zaman sabrszlanmad. Hafta
nn belirE gnlerini setik ve senelerce sarayda altk.
Benim iin odasna gidip, onun karsnda oturabilmek b
yk zevkti. Her hafta o gn beklerdim. Bazen bir ini
pano, bazen bir kalem ii; bazen bir gravr, her zaman
ilgin eyler zerinde durur, bunlar etrafna toplard. Ben,
mutfaklarda hademe ve usta odalarnn yklmamas ge
rektiini syler direnirdim. Haremdeki duvarlarda hi bir
kalem iine de dokunulmamas gerektiini il t dia eder, o
da aksinin gerekliliinin nedenini izah ederdi. "Sva ru
tubet almt ve nasl olsa kendiliinden dklecekti. Za
ten yer yer dklmt. Duvara kadar kazmak ve sa
gerekir", derdi. O za
lamlatrmak (imento yapmak)
manlar onun izah etmek istedii gerekeleri pek anlama
an an
srar ederdim. Durumu koruma ve mzecilik _asnd
muhaf aza edilem eyece ini
latr, baka trl pek ok eyin
un isabet ini ve ken
sylerdi. imdi szlerinin pek oun
iindeki zor du
disinin de o zamann maddi kstlamalar
,geri evirmeyiin
rumunu ve btn bunlara ramen beni
. Bu dvrannda
deki bykl ok daha iyi anlyorum
u. Demek k kend sev
dar bir memur disiplininden iz yokt
dii ie bir bakasnn, gen bir
mimari rencisinin bu
kadar sarldn grmek onun
.
houna gdyordu. Ar da
O zamanlar Almanya da
bir de Alman Mzelerini sorard.
uzun seneler kalp, orad
a okumu olmak nemli sa
kap Sara y beni m iin bitmez tknmez r u
Top
anda esrarengz, kend ne
zellik hazinesi idi. Ayn zam
z
kapal ve kefedilmesi gereken dnyada benzeri olma.
bir mimari eserdi. Benim o zamandan beri merakm
ker, beni teshir ederdi. Arkadam Muammer benden fa
l bir gre sahipti. Ben krokiler, empresyonist z!!i r
yapar, detaya girmezdim. O teknik desenleri, do ram
detaylarn hendesi bir serahatla tespit ederdi. Benim
!emim yumuak, onunki keskindi. Derdim ki, "Bu de )'
!ar ou camilerde de aynen bulabiliriz, burann nemi
genel havasnda ve mekanlarndadr". imdi dnu:
rum ki onun da hakk varm. nk izdii pek ok e
tay camilerde yoktu.
Orta Kapdan Sarayn iine giriinizden itibaren o
atmosferin tutsa olurdunuz. Zaten Sarayllarn ve En
derunlularn, Msahiplerin ou, t:esine arncaya ka
dar, hala orada idiler ve sizi temennalaryla karlarlard,
ou zaman da sizi Tahsin bey'in odasna kadar gtrr
lerdi, "Beyefendi yle ri'ca etti" derlerdi. Pek ok defa a
Tahsi bey kendisi gelirdi. Haremin bilinmeyen, el d - .
memi, 1908 senesinde nasl brakldysa o ekilde kaln
odalarn, avlularn ve divanhanelerini grrdk. u ka
pnn arkasnda ne var? Hnkar hamam klhannn .
tndeki odalar nasl? Aklmzda bu sorularla dolarken,
uras, buras, her yer nmzde alrd. Valide t al-
nn etrq.fndaki st kat odalar, ahap blme ve asma ka.
lar, saysz dar merdivenleri, sra dolaplaryla kar mza
kar , buralar, dokunarak, trmanarak, yer yer kap Ye
kapaklarn aarak tanr, kefederdik. Bu kat kat bo.a
grm muhdes ahap ilerin XVII . Yzyla kadar uza.
nan eski tarihleri vard. Hasrlar, demeler kimi ye
yerli yerinde, kimi yerde sarlm, bazen de paa\'ra ha
z, linde karmza karlard. Hi bir duvar sath da yo. u
ki zerinde, kat kat, st ste kalemle oynanlmam,. o.
sun. Baz odacklar, dehlizler de tavana o kadar ya
ki adeta ilerinde dik duramazdnz. Bu yerlerin hep-
yzlerce insan .. gen kadn ve cariyeler oturmu, bura'ara
renkli, nadide giysileri ve renkli (sarayl) varlklar.
can katmlard: Atmosfer ylesine eski yaam canlan .
rrd ki btn bu insanlar bir an iin bizden rkerek uza
-
lamlar da, her an geri dnebilirlermi gibi bir hl
plrdk. Saray bu (kilde gren bir daha asla o zama: -
intibalarn, o heyecan ve tkenmez srprizlerle dolu a;
.
lr . }ar unutamaz. Her yerde kenara atln nadir ve kyme
. _
eyalara ve paralara rastlayabilirdiniz. Kme halin e
.
rikmi in:iler, saysz yaz levhalar, bir kabe make
daha nice nice bunlar gibi terkedilmi paralarla kar- raflar ekti. Bunlar bugn paha biilmez bir varlktr.
. !atmzda, unu uraY:a koyalm, ununla Valide Oda nk Haremin bozulmadan, yani son senelerdeki tamir
sn ssleriz gibi heveslere kaplrdk. Hnkar Sofasndan lerden evvelki halini gsterirler (1937). Bu kitapta da
Cariyeler Dairesine kadar uzanan ta ayakl zemin ks bu resimlerden byk lde istifade edilmitir.
mnda ahap demelerle kat kat blnm odalar ve ko Akademi'de Milli Mimari Semineri kurulduundan
ular oluturulmutu. Yer yer ssl bir ie tavan, bir beri Sarayda yaplan almalar byk lye ulamtr.
musandra, bir ykle rastlayabi1irdiniz. Arada dik., ah Hemen her yerin rlvesi yaplm ve bunlar gerektike
ap merdivenler. ounun zerindeki kapaklar amanz tekrarlanarak tekemml ettirilmi ve detaylandrlmtr.
gerekiyordu. Bu saydm yerlerin ou temizlendi, yani Bunlar birok yerde renkli ve 1:20 hatta, 1:5 leklerde
yok edildi ve esas kesme ta ayak ve kemerler meydana idi. Yzlerce levhay bulan bu almalarn tm Aka
kt. O eski Piranezi misilli ba dndrc kat kat pers demi yangnnda yok olmutur (nisan 1948). Seneler son
pektifler yok oldu. ra "Rlve Krss" ismiyle, eskiden kalm ozalitlerden
Bir gn Tahsin bey bana mutfaklarn ve koularn de istifade edilerek devam ettirildi ve rlveler tekrar
harap hallerini gsterdi. O andaki intibalarm hi unu land.
tamam. ki katl bir bina olan koular, yz metreyi a Tahsin z'n mdrd srasnda nemli konu
kn bir uzunlukta, yer yer kma. ve girintileriyle sanki hakknda zer kararlar alnmak zere olaanst ma
bir 'J.1iir k mahallesi sokayd. Yaps hm ve tula dol vere toplantlar yapld. Bununla hayrl bir r al
ma karkas ve geni saaklardan olumutu. B1:1 krmz dna inanmtk. Ancak bu konuda yanldk. Tahsin
a boyal direklerin eni 20-30 santimi buluyordu, sva sa bey'in ayrlndan sonra benzeri toplantlar yaplmad.
thlar dr. sar badana idi. Pencereler ahap parmaklkl Sanki mdrler herhangi bir mdahafeden kandlar.
ve kepenkliydi. Yer yer yklm ve yklmakta olan du Tahsin bey'in KomL;;yon ile balad konular, Kub
var ve demeler binaya daha ilgin bir griint veriyo:r bealt, Hazine Dairesi ve inili Kk'n tamirleri idi. Kub
lard. Baz tavan ve saaklar aaya sarkm, ubuklu ve be:lt iin alnan karara iimden itirak edemedim. Mev
ieli desenleriyle gz nne serilmilerdi. erde sra yk cut olan birinci odann dekorasyonu sklp, takmyla
lkler ve irvanlar vard. Demeler her basta kecek ikinci odaya nakledildi. Birinci odada beHrli izleri tespit
gibiydi. Bina, ok ve yklacak kadar harapt, fakat ykl edilebilen malakari kalem ilerinden baka bulma iniler
mamas gerekiyordu. te bu yzden aramzda uzun s ile yaktrma bir duvar kaplamas yapld, yani mevcut
ren, fakat dostane bir mnakaa ve mcadele kt. Tah olan gerek bir dekor (barok da olsa, yerine. yars hayali
sin bey beni sinek kovar gibi kenara itip, binay ykmad, bir restitsyon yapld. Bu i Fuat Agral'nn maddi yar
beni iknaya alt. Bunun iin o zamanlar henz ie ba dmlarn takviye iin oldu. Bol altn kullanlmas da bu
lam olan mimar aabeyim Macit Rt'y araya koydu. nedenle idi, para ve ilgi ekebilmek iin. Hazinede de ah
Nihayet bina ksmen kendi kendine ykld. Ben o arada ap at ve kubbeler kaldrlarak, betonarme rt yapl
ka!:>il olduu kadar l ilerini ve tespiti tamamlamaya d, bu arada nerdiim dik saa!<lar yaplmad, mukar
almtm. Bylece bugn binann hi olmazsa fotoraf, nas ve iskalaktitlerin izgi eklinde bile olsa renklendiril
plan ve grnlerini yaynlamak imkan oldu. meleri kabul edilmedi. Bu iin yaplmas senelerce sonra
Seneler getikten sonra mnasebetlerimiz baka bir mtevaz lde de olsa Tahsin bey'in olu tban z'e na
veche ald. Ben hoca olmutum ve artk yalnz deil, sib oldu. inili Kk'te de ayn mesele ile karlatm.
rencilerimle, asistanlarmla gelmee balamtm, varl ini panolar zerindeki duvar ve tonozlar bembeyaz renk- '

mz daha arlamt. yle olduu halde Tahsin bey eski te brakld.

havasn hi bir zaman bozmad, bizim iin zel gnler
ve memurlar ayrd ve bylece sarayn hemen her\'tara
fn rlve etmi olduk. Bu arada Feridun Akozan asis
tanlarn arasnda bu iin a oldu. Kendisinin bana na
zaran byk bir stnl vard. Ayn zamanda usta bir
fotoraf idi. Sayesinde, o zamana kadar hep krokilerle
yetin'diimiz almalarmz daha konkre bir veche ald.
Tahsin z'n ayrlmasndan sonra gelen mdrlerle
ayn samimi ibirliini kuramadk. Hatta bazlar, bu de
fa Antlar Kurulu azyla yapmaa gayret ettiimiz m
dahale ve yardmlardan da ekindiler. Haluk ensuvaro
lu hi olmazsa rlve iine hz verilmesi lzumunu an
lad. Bunun iin bana belirli yerlerin ayrntlaryla rlve
iini verdi.

Normal almalarn dnda resim ekiyordu. Bylece Sa Vahit Erhan'n itira:kiyle yaptm rlveler u yer

rayn ve zellikle Haremin hemen her tarafna ait foto- leri iine ald : Bab- Hmayun, Orta Kap, Arz Odas.
 Hrka- Saadet Da:iresi, Snnet Odas, Revan ve Badat
kkleri ve Fatih kk.
Bu rlveler btn ayrntlaryla 1:100 - 1:50 le
inde ve restitsyon aratrma krokileriyle yapld ve asl
lar Saraya teslim edildi. Bunlarn sonradan ancak birka
ozalitirri ele geirebi'ldik. Asllar nerededir? Bilemiyoruz.
Baka bir mdr zamannda Sinan Paa'nm incili K
knde kazlar ve aratrmalar yaptm. Bunlar o zaman
lar asistanm olan Kksal Anadol'un yardmlaryla oldu.
., Ayn tarihlerde Fenerbahe'de Fener Kknde de haf
riyat yaMk. Bu, zannediyorum Sarayda 'ilk defa yaplan
bir aratrma kazsyd. Kazda kke ait nemli duvar
larn temelleri, bol bol su yollar, knkler ve yer yer eski
demeler meydana kt. Kkn demiryolu inaatndan
sonra yktrlm olduu kesinleti. nk,, birazdan izah
deceim bol inilerin ykntdan evvel ayklanmalarna
bile lzum gsterilmemi olduu anlald. Duvarlarn in
celii ve kalitesi kesinlikle kubbe tamak zere yaplma
m olduklarn aa vurdu. Asl i' lgin keif, XVI. Yz nl Magnl, Hale Tokay, Uur akrolu, Aras Kutlu
yl inileri oldu. Bulduklarmzn sklamas neticesinde
Saraydan nbeti istedik, verilmeyince, inileri, ktka o
zamanlar Sarayn mimar olan, eski rencim Mualla An
hagger'e teslim ettik. Ancak bu yzden o yerler gerekli
ekilde tespit edilmedii gibi byk bir say tutan inile
rin gruplandrlmalar da laykyla yaplamad. Mualla
hanm'n bire ayrd uzun masann zerinde bu ii ta
mamlamaya altk, birok paray birbirine uyduracak
duruma gelmiken kaz msadesi durduruldu. Kk hak
kndaki incelemelerimi tamamlamak iin o zamandan beri
yaptm teebbs ve aratrmalara ramen meydaria sunarz. Onlarn almalar ve inanlar bu eserin bu l-
kardm inileri bir daha gremedim. Bu arada Mihri
ban hamm'n nc Yeri Kknden kan kymetli i
nilerle bir kompozisyon almas yaptm rendim, ken
dilerinin nazik rzasyla yaptn grdm ve ok ilgin
buldum. Ancak bu iin de arkas gelemedi.
Son senelerde sarayn rabetinir. gittike artmas ve
bu yzden byk kalabalk kitlelerin ziyaretine maruz
kalnas, bu arada Haremde yaplm olan zevksiz onarm
lar, en nemli ve mukaddes yerlerin pervaszca panayr
gibi sergilenmesi Sarayn o eski mahremiyet ve gzelli
ini kaybetmesine -sebep oldu. Bu arada ar aydnlatma
ve andrma Sarayn hayat sresini tehlikeye koydu. Ar
tk Saraya ziyaretlerim asgariye inmiti.
Bu durumda hi olmazsa grm olduklarm ka
da geirmek, tespit etmek ve kitap halinde yaynlamay
dndm. Bunun iin zel bromda 1:500'den itibaren
vaziyet planlar ve toplu planlar izdirmee baladm. Hal
bu durumda iken, Kltr Bakannn 17.11.1978 tarihli
mektubuyla benden Sarayda bu karakterde bir alma
yapmam istendi. Bu istek benim iin ok nemli idi. Di
yebHirim ki bu davet seneler boyunca bu seminer ve kr
s yznden karlam olduum glkleri, yapm ol
duum sonu gelmeyen mcadeleleri aniden yok etmekle
kalmad, gayretlerimizi mkafatlandrm da oldu. Ken
dilerine sonsuz teekkrlerimi arzederim. Ge de olsa ni
hayet bu mutlu gn grmtm. Hemen Feridun Ako
zan'a durumu bildirdim ve almaya itirakini rica et
tim. Onun da kabul etmesi zerine almay kitap haline
koymaya karar verdik. Baka:nln teklifimiZ'i kabul et
mesi bize byk bir evk verdi. tki seneyi akn kesif bir
alma neticesinde iimizi bitil'dik ve kitab baslr hale
soktuk.
Bu almalarn banda vaziyet planlar almala
rnda bulunan Behice Snmez, Ayten Ykseklk, Serpil
zberk, Figen rge'ye ve kitabn olumasnda yardm eden
bata Prof. Muhteem Giray olmak zere Halil Onur, G
san, Serap Amal'a ca;ndan teekkr ederiz. Bakanlk na
mna almalarmz mrakebe eden Hsrev Tayla ve 11-
ban z'e gsterdikleri anlay ve esirgemedikleri ilgiden
dolay minnettarz.
Bu eserde 30-40 sene evvelindn beri can ve gnl
den almalarn, byk hevesle itiraklerini esirgemiyen,
her biri kemale ermi, birka da maalesef hayatlarn
kaybetmi olan eski rencilerimiz ve kymetli meslek
dalarmza, her birini ayr ayr isimleriyle yad ede
meJiimizden zlerek, takdirlerimizi ve baki sevgimizi"
rle meydana gelmesine yardmc olmutur.
Aka;demi'deki almalarn da, ksmen bile olsa, bu
eserde yer almalarn memnuniyetle kabul eden Akademi
Re:rtr Sayn Orhan ah'inler'e gsterdii anlay iin
candan teekkrlerimizi sunarz.
Bu eserin bir balang olmasn, Sarayda ilerde be
lirtf'Ceimiz gibi aratrma ve yayn almalarnn yer
almasn temenni ederiz. Bata Sarayn Mimar tlban z.
olmak zere bizden sonra nice merakl gencin bu kitab
mzda yanlglar veya eksikler bulmalarn ve kitab ye
nilemelerini arzularz.
Son olarak bu kitabn 2500 adt olarak baslmasna,
resim altlarndan baka metnin de tmyle tercmesinin
bulunmasna, birka renkli resim ile canlandrlmasna ka
rar veren Sayn Cihat Baban'a, Kltr Mstear Sayn
Kemal Gke'ye, ve Eski Eserler ve Mzeler Genel M
dr Sayn Nurettin Yardmc'ya teekkrlerimizi suna
rz.
SEDAD H. ELDEM
 K A Y N
Bu kitabn meydana getirilmesinde kaynaklar mut
laka belli nem tar.
roynaklar yle aklayabiliriz:
a) Kita'bn sonunda sunduumuz geni l:)i'bliografya:
Burada tarihi belge olarak ana kaynaklarla ikinci kay
naklar bulmaktayz, ayrca, bugne kadar Topkap Sa
ray baknda yaplm inceleme ve arabrma yaynlarn
da birarada grmekdeyiz.
b) kinci kaynak olarak, kendi kiisel almalarmz
zikretmekdeyiz: 1926 (Prof. Eldem) ve 1937 (Prof . .A:ko
zan) yllanndanberi srdrmekde olduumuz kiisel a
lmalarmz: yerinde inceleme ve aratrmalar, rlveler,
ve fotoraf tespitlerinden olumaktadr.
c) Topkap Saray zerinde almalar srdren bi
lim kurumlan da vardr. Bunlarn en neml'isi Gzel Sa
natlar Akademisi Y. Mimarlk Blm Rlve ve Resto
rasyon krssdr. Bu kurum bizim de retim yesi bu
lunduumuz, hatta birimi:zin (Prof. Eldem), kurucusu bu
lunduu bilim kurumudur: D.G.S.A.Y. mimarlk blm
rolve ve restasyon krss. Evvelce nemli bir birikime
sahip bulunan bu krs, 1948 yangnnda varlnn he
men tamamn kaybetmitir. 1955 ylndan sonra bu ka
ybn yerine konmas amacyla almalar yaplmtir.
A L A R
Bylece bugne kadar krsmzde yalnz Topkap Saray
konusunda, 57 renciye alma yaptrlm ve karl
nda 283 levhadan ibaret 46 konuya alt bir birikim mey
dana gelmitir. Ancak, bunlarn renci almalar
olduklarn dikkate almak gereklidir. Bu arivden fayda
lanacaklar, bunlarn kullanlmaya hazr olmadklarn bil
meleri gereklidir. .Bu almalarn bilgili ellerde ilenip
yararl bir ekle sokulmas 'iin gayret ve yetenek gerek
lidir. Biz yine de kendi mahsulumuz olan bu almalar
dan, imkan dahilinde, faydalandk.
d) Topkap Saraynn kendi bnyesi iinde de ok
deerli kaynak
' lar bulunmaktadr. Ayrca Topkap Saray,
zerinde allan antn kendisidir. Topkap Saraynn ilk
h in z. bey tarafndan 1945
mdirlerinden merhum Tas
lerde balatlan, belgelerin tasnifi ii halen devam etmek
tedir. Bunun yannda, Sarayn iinde ok deerli kitap
lklar ve kitaplar da Topkap Saraynn bilimsel incele
melere ak zenginlikleridir . Dier tarafdan, Topkap Sa
raynda deerli bir "Rlveler arivi" de oluturulmakta
dr. Bu ariv, sarayda yaplmakda olan tamir ve resto
rasyonlar iin gerekli ve zorunludur. Kukusuz, Topkapr
Saraynda bulunan konumuza yararl olacak varlklardan
ve Sarayn kendisinden faydalandk.
 T O P K A P i S A R A Y. l

BLM
1
METN
ESK METNLERE GRE TOPKAPI SARAYI
KTABELERE GRE BNALARIN TARH
SARAY DEYMLER
SARAY KANUN, NZAM VE ADETLER
TARH BOYUNCA TRK SARAYLARI
TOPKAPI SARAYININ MMARI TARF
SARAYIN MZE OLUU

TOPKAPI SARAYINDA TAMRLER,

 E S K M E T N L E R E GR E T O P K A P I
A B D R R A H M A N E R E F B E Y N
H M A Y N A D L 1
DI M T E M LA TI
Topkap Saraynn tarihi nemini aklamaya gerek
yoktur. Fetihden sonra Osmanl ,Sultanlarnn ikamet et
tikleri ve devletin ynetimi ile ilgili uygulama ve nemli
kararlarn alnd ve pek ok olaylarn ibretle getii
yer olan Topkap Saraynn, ulusun gemi yaamnda ve
kaderinde byk etkisi oldugu inkar edilemez.
Bu makalede ad geen sarayn, bugnk durumunu
tarif edeceiz ve sras geldike baz tarihi hatralar ek
leyeceiz. Ancak, Sarayn bir i blm ve evresinde bir
ok da d ek binalar olduundan, yazy iki lqsma ayr
mak ve 1. ci ksmda d ek binalar sz konusu ederek, i
blmne bir baka yaz ayracaz. Yararlanmay kolay
latrmak umuduyla bir de harita eklenmitir.
Topkap Saray stanbul'un Sarayburnu denilen ok
gzel yerinde, evresi kuleli sur ile evrilmi ve yzlerce
dnm araziyi kapsamaktadr. Saray.burnu ve evresi, k
ylar ile karadan Ayasofya'ya kadar uzayan tepe, sur
iinde bulunmaktadr. Surun iine 'Sarayi" denilir. Fa
tih Sultan Mehmet Hanstanbul'u aldktan bir sre son
ra, bugn Harbiye Nezaretinin bulunduu yerde yaptr
d sarayda oturdu ve sonra Sarayburnunda yeniden bir
s u
Saray kuatan Sur, stanbul hisar benzeri olarak,
deniz cihetinde bugn Sirkec iskelesi ile Sepetiler K
k arasndaki kke daha yakn bir noktadan balayarak
Ahrkap yaknna kadar, yaklak iki buuk kilometre
uzunluunda ve ky boyunda uzanr. Surun bu ksmnn
1/3 nde ou gemi senelerde grlen lzum zerine
yktrlm olduundan, yerinde hibir iz yoktur.
1/3 miktar yktrlmam ise de terk edilmi ve harap
olup hasbahe ortalarna rastlayan ucu Kostantiniye'nin
tepede olan " Akropol" veya " Bulvar" denilen i kalesinin
ayama rastlad, yahut bu yerde korunak ,gibi bir bina
bulunduu, duvar ucunun i tarafnda grnen eski bi
nalar ve bir sed duvar izlerinden, tahmin edilmektedir.
Doktor Millingen'in stanbul Surlar hakknda yazd
SA R A YI
TO P KAPI S A R A Y-I
M A K A L E S i
A I K L A M A K T ADI R
kasr ina ederek oraya gemi olduundan, buna Yeni
Saray (Saray- cedid-i amire) ve ncekine eski saray (Sa
ray- atik-i amire) ismi verilmektedir. Sarayburnu nokta
snda bulunan kapnn ismi Topkap olup ( 2 ) bu kapnn
yannda ve deniz kysnda sonradan bir ahap saray ina
edilerek (1279-1862) tarihinde yanmtr.smine Topka
p Saray denmekle bu isim gnmzde btn Yeni Sara
ya verilmi ve daha sonra eski saray len sultanlarn ha
remlerine ve eski kalfalarna konut olmutur. Saltanat
deiiklii oauka eski hakana mensup kadnlar oraya
nak'olunmak ve yeni padiah vaktiyle oraya gnderilmi
olan annesini parlak alay ile yeni saraya getirtmek ve
kendisini Orta Kapdan karlamak ve Valde Sultan, da
rssaade aas yardmyla belli dairesinde yerletiinin
ertesi gn Babfiliye " hkmname" yazl olarak maka
mna geldiini bildirmek ve sadrazama hil'at gndermek
terifat usulnden idi. Bu alaya " Valde alay" ad verilir
di. Aalarda grlecei gi'bi Abdlaziz Hann padiahl
zamanndanberi Saray iinin ok yerlerini asker yne
timi igal ile birtakm binalar ina ettirmitir.
R
eserde Mangana adyla anlan byk ve burlarla korun
mu, silah ve cephane deposu ihtimal ki burada idi ve
Topkap adnn verilmesine belki sebep de budur.
Ad geen Sur, Ahrkap yaknnda kyy terk iles
hak Paa yokuu yoluyla tepeye doru karak, burada,
Bab Hmayun'dan sonra Souk eme yokuundan aa
doru yn alr ve BabAli karsnda Alay Kknde
ke oluturduktan sonra Salkm St yoluyfa ve doru
izgi biiminde denize uzanarak Sepetiler Kk yann
da ky suruna dik olarak kavuur. Surun bu paras (de
mir yolundan gayr) bugn dahi kalmtr ve olduka iyi
durumdadr. Surun iki buuk kilometre kadar tahmin olu
nan ky paras Kostantiniyye Kal'asnn bir parasdr,
ancak sz geen kara ksmnn kimler tarafndan ina
 8 T o p K A
edildii sorusu akla 'g ele bilir. Rum mparatorlarnn sa
raylar su r iinin ort alarnda olmayp bugn Adliye Ba
kanlnn bulunduu yerden Sult an A hmet Camiine ve
deniz kysna doru giden yerlerde olduu eski yazar lar
dan bilinmesine ve saray iinde Bizans zamanndan kal
ma, il eride bildirec eimiz bir i ki binad an baka yapt g-
.
S A R A YI H M A Y U N U N
K oltuk kaplardan gayr Saray Hmayun 'u n drd
karada v e deniz k enarn da olmak z er e, y edi byk
kaps vardr : Karadaki kaplar: Otluk kaps, Ba b H
may un, Souk eme Kaps ve Demir Kap 'dr. D eniz k
ysnda ola r ka plar : Topkap, Deirmen Kaps ve Ba
lkhane K apsdr ki bunlar Bahe Kaps il e Ahr Kap
arasn da olan Kal a ' kaplardr, eski adlar : aya v ar va-
ra, . . . . . . . . , a yos lazaros oldu u Celal Esad beyin tstan-
bul u
' n san a ' t s erl eri hakknda franszca esr ed en r e
nilir. Saray H mayun u' n bir takm da i kaplar olup:
B 1 N A
Bilindii z ere Fatih hazr etl eri f eti hd en sonra yirmi
gn kadar tstan bul 'da v e belki ord ll!gahnda oturarak h e
men Edirn e'y e gitti v e bundan sonra da gnlerinin ou
nu har p m eydanlarnda g eirdiind en tahtnn y eni - y e
rine ara sra uramlardr. Srekli ikam etl eri U zun Ha
san olaylarndan sonradr. Y eni Sa rayn inas d a o z ama
na tesadf ediyor. Eski Sarayn inas 858-1454 s en esin
d e olarak tarihl erimizd e kaytldr. Fetih tarihi 857-1453
olup Padiah hazretl eri bir yl ayrl ltan s onr a tstan bul 'u
er efl endirdikl erinden , evvelce emrettikl eri Eski Sarayn
inaat dnl erind e bitiril mi olmas zorunlu idi. Y eni
Sarayn hangi ksmlar ve ha ngi s en el erd e M eh met Han
tarafndan ina olunduu k esin olarak k estirilemiyor, son
raki padiahlarn birok ilav eleri v e ok k er e yaplan ta
mirl erle bym ve ilk vaziy eti ve ekli okca d eimi
v e h er padiah il ave ve tamir ettii yere k endi turasn
koydurmutur. rn ein Ba b Hmayunun stnd eki kita
benin altnda 883-1478 tarihi konulmu olduu halde aa
g snda Sultan II . Mahmut u' n turas v e kapn n' i tara
fnda da Sultan A bdlaziz Han 'n turas grlyor v e
bir d e inaat eyl eminin bykl yznden bir iki sen e
de arkas alnamamak doal olup ( Knhl-ah bar a ' gre
s ekiz s en e srmtr) yllarda g rlen elikil er bundan
douyor. Birk a tari himizin iddia ve rivay etl erini aa
da aklaya rak doru bir son u almaya alalm :
Dursun b ey ki (3) M eh met Han zaman tann m ki
il erind en o lnp fetihd en sonra am cas ve Bursa mir-i liva
s m ehur C ebeali bey ile Kostant iniyy e'n in usul g er ei
(tahriri ) ile gr evl endirilm itir. Ayasofya kitapl nda
p I s A R A y I
rlmemesine ve surda y er y er top mazgallar alm olup
bunlarn sonra dan alma
benzememesine v e kara suru
ile d eniz surunun ayn y ada olmadklar hem en grn
m esine ve eski tarihilerimizin birletikleri rivay etlere
nazaran s urun, "Sultaniye" suru adyl a Osmanllar tara
fndan ve Fati h zamannda ina olduuna phe edil em ez.
K A PI L A RI
Orta Kap ve Ba bssaad e ve nc Kap v e Har em Ka
plar ve Darphan e Kaps ve izme Kaps bunlardandr .
Ata tarihinin birin ci cildinin sonlarnda yirmialt tan e d
ve i - kaplar v e koruma hizmetleri konusunda y et erli bil
gi verilm itir.
lav e olarak unu syley elim ki , Orta ada saraylar
atolardaki gi bi kal a ' il e evrili v e korunmu idi v e h er
tr l ihtimale kar i ec ek ve yiy ecek ve g erekl er v esair e
yi haz rlayacak v e bulac ak aralar, bu Kal 'a nn iinde v e
ya yaknnda bulunurdu.
T A R 1 H t
buluna n y azma tarihind e yl e sylyor: Fatih hazr etl eri
f etihd en sonra ilknce vezirl eri v e komutanlarna v e kul
larna ilam v e ilan etti ki bu ndan sonra tahtm tstan bul '
dur ve bunun tasdiki iin sur ta m ' iri v e baz k endi istira
ha t v e has olanlar rahat iin uygun saraylar v e k k
l er dz enledi.
Dursun bey bina iin d e u szl eri yazyor : arap ve
ac em v e rumdan maharetli mima rlar v e mhendisl er g e
tirip kendi sa duyusu v e yol g'st eri ilii il e az zaman
iinde bu y erd e bir byk saray, eksiksiz m eyd ana g el
di : . . . . . . . . . onunla ulu sta nbul ma 'mur v e m ehur
oldu ve bu yr ek ac saraya yin e-bir ekdirip ssl bur
.
lar v e d erg ah kaplar ile bir gz el kal e d zetti v e kal e
nin suru ile saray duvarlarnn arasna ba v e bostan v e
bahe ve glistan eyl edi. Y er y er em el er v e havuzla r
v e soh bet y erl eri d z enl edi . . . . . . . . v e bu bah e iinde
eski ac em padiahlar usuln de bir sra saray . . . . . . . ve
onun kar s da Osmanl usulnd e, g eom etri bilimin e uy
gun bir kasr bina ol durdu ki zamann harikasdr. Ali
ef endi "Knhlah bar" da Fatih hazr etl eri eski saray yap
drp buray terif buyurduklarn yazdktan sonra , P a
diahn ehrin ortasnda otur masnn u ygun grlm em e
si z erin e Y eni Sarayn inaasna balanyor v e s ekiz y l
da tamamlandn aklar. Bu tarih inin iddiasna gr e
Fatih 'i n Eski Sarayda ikam eti ik i yl kadar olmu v e
866-1461 de Y eni Saraya nakl etmitir. Zamann airl erin
c e, Yeni Sarayn al t arihine uygun bir beyit d
rlm esi bekl enirken Ahm et Paa 'nn yazd beyit tari
hini Padiah be enmiyor.
 R A y I 9
T p K A p I s A
o

"Bnyad Sarayna budur a lhs en tarih" v e i eklik v e havuz g ibi t ef erruatyl e s ekiz on s en ed e bi
tirildi in e karar v erm ek zoru nludur. Dursun bey, tarihi
"Kim id e m bar ek topuna hayy tvana"
nin .aklamalarda bunu vurgula r. O zaman y aam ol
Tayy ar zad e Ata bey End erun tari hinin 1. cildinin 51. mas s eb ebiyl e en ok itima d edi lm esi g er ek en Dursun b ey
sahif esind e Vizandiyonun eski bul var imdiki saray- h yazk ki s en el erin 1 yazmyor. Sara y binalarnn inasnn
m ayunun y eri oldu unu v e bu saray- hmayun y eri Rum surun i nasndan daha eski oldu u k esindir. Ba b Hma
Kays erl erinin byk saraynn byk parasn kapsad yunun z erind eki tarih 883-1478 oldu u gi bi Tactt evari
n v e evr esind eki korunmu kul eli duvarlarn o unun hin "Hall edallah izz e sahib e" tarihi v e Ayasofya kitap
Rum saraynn eski duvarla r oldu unu akladktan son l nda yazar belli olmayan ara pa eski bir tarih d ergi
ra, Fatih hazr etl eri stan bul u ' ald ktan , Rum Kays erl eri sind e "tarihi bina-i Kal a ' tl C edid e = y eni Kal a ' nn bin a.
nin eski kalntlarnda oturmak ist em eyip bfr es ki manas tarihi" bal yla yazl k k manzum enin ( b eyit) in ta
tr hara besi olan y er e Eski Saray bina ettirdi ini v e on rihi h esaplan mca 883 yln gst eriyor. Ha tta baz ek bi
drt o n be s en e kadar orada oturdu u nu v e "z eytin a a nalarn ina s sur il e birli kt e bitirilmi olmal ki ad g e en
laryla kapl olan Saray burnunu grdk e y erinin gz elli ara pa dergi (883) t erki bini has ahra tar ih drm
in e dayanlamayp h em en vizandiyonlarn evr esind e bu tr. Saray Hmayun iin zamann nl airi V eliyddin
lunan binalarn arsalarndaki ykntlardan buraya kua zad e Ahm et Paann syl edi i beyit "Bnyad sarayna
tlm bir saray yaptrld n" 872-1468 Rum tarihil e budur ahs en tarih. iKi m ed e mbar ek topuma (4) hayy-
rind en biri nin rivay etin e dayal olarak aklyor v e Bizans tvana" tarihi inili kkn kita besi altna konulmu -
ta rihil erinin el i kili rivay etl erini aklayarak v e t enkit 877-1472 ylna uygun g eldi ind en o kk e mahsus olma k
ed er ek 55. sahif ed e "z et olarak n e zamanda yaplm is e ihti mali akla g eliy or. Arapa d ergi ( Tarihi bina 'el Kas
yaplsn Fatih hazr etl eri Saray Hmayun y erl erind e ika rl a' li) olmak z er e, 873-1468 tarihli beyiti v eriyor ki bu
m et e v e dinl enm ey e uygun bir eyl er bula mayp h epsini da kkl erd en birin e tarih olmaldr. Katip el ebi "Tarh-
y enid en ina etmil erdir" diyor. Dursun v e Ali v e Ata ta bina-i saray- c edid -i amir e" s en e 872-1467 v e "bina-i sur
rih lerinin yukardaki aklamalarna v e yapt mz di er der havali-i darssaad e" s en e 872 olarak gst eriyor. Al i
inc el em el er e gr e f etih srasnda Saray burnu z eytinlik bir ef endi Ahm et Paann yukarda g een tarihini beenm e
s eyir y eri ol up, Kost arttiniyy e'nin i kal esi t ep ed e is e d e di ind en (5) olmaldr ki h esa bn bil e yapmayp anca k
bug nk hal iyl e saray i i adn v erdi imiz y erd e Rum ona dayal olarak 866-1461 doru olmayan tarihi saray n
Kays erl erinin saray cinsind en binalar yokdu. G er ek Y e inas na ba lyor v e U urlu M ehm et Mirza n ' n Fati h ile
ni Saray v e evr e surunun kara parasn Fatih Sultan ilikisini n daha sonra olu unda yanlarak s en el eri kar
M ehm et Han yaptrmtr. Byl ec e Ata beyi n Rum tari h tryor. Sonu olara k Y eni Sarayn ina tarihind e bir bir
isin d en ald bilgil erin birinci paras do ru d eildir. lik o lmayp in aatn v e ba h'e v e ha vuz v e em e gi bi t er
na s ebebi olarak Al i tarihinin gst erdi i mtalaalar tipl erinin 870-1465 d en sonra balayarak bir sr e d evam
kuv vet lendir en grl er e baka tarihl erd e d e rastland n il e 880-1475 sen el erin e do ru tamamland v e 883-1478
dan, eski sarayn t erk edilm esi iin Saray burnunun eki sralarnda surl .. birlikt e tamamland byl ece anlalr .
ci gz elli in e baz duygusal s ebepl erin d e ekl end ii anl a naat hakknda bu kadarck bilgi il e y etin er ek, Kaplar
lyor. Fatih hazr etl erinin ya ptrd saray bir dair e ol dan bir er bir er i eri gir eli mv e i erid e n el er oldu unu ara
mayp bir birind en ayr birka dair e v e kk eklind e v e tralm :
ek binalaryla oldu ka byk oldu una v e binalar v e s ed

B A B -I H M A Y U N D A N O R T A K A P I Y A

Ba b- Hmayun, Sarayn Saltanat Kapsdr. Alay Ba b- Hmayunun karsnda Ayasofya byk ma be

larda v e t erifa tl m erasi md e giri v e k bu kapdan
olur. En s tnd e bis millah- erif il e (v e in elmtt ek in
fi c ennat) ay eti hattatlarca ms enna sls d enil en usul il e
karlkl yazldktan sonra, dr t satr ki ta be grlm ekt e
dir. Tar ihi 883 - 1478.
Bu Kitab enin altnda Sultan II. Mahmut Hann v e
kapnn i tarafnda Sultan A bdlaziz Hann tu ralar i
l enmi ol up ad ge en kapnn ok k err e tamir grd
anlalmaktadr. Kitab enin yazs nl hattatlardan Ali
bin i Yahya el S fi 'n in marif etli kal eminin es eri olduu
"Hat v e Hattatan" adl kitapta yazldr. Ancak Ba b H
mayunun yannda bu kiinin raklar "K et ebe ez 'afl a bd
Ali Bin-i Mr id el S f i" eklind e yazldr.
di v e nnd eki m eydanckda Sultan III . Ahm edin m ehur
em esi bulunur. Gz el sanatlar mimarl k yaptlar mz
dan .olan bu gz el e m enin yl e kapank bir y erd e kal
mas znt v ericidir. Ba b Hmayunun iki yannda ka
pclara ayrlm er drd er kk oda vardr. Kapnn
stn e Fatih hazr etl eri k endil eri iin v e kk bi iminde
kk bir dair e ya ptrd Ata tarihind e anlatlmaktadr .
.Ba b Hmayundan girildikt en yz m etr e kadar uzun
lukta dz bir yoldan do ru orta kapya gidilir. Bu yolu n
iki yannda ld bugn v e eskid en bulunan b . inalar bildir e
lim :
Kapdan girilin ce sa tarafta olan arsa 1283-1866 y
lnda yanm olan maliy e ba kanl arsasdr. Kapnn z e-
 10 T o p K A p
r in de bulunan ve vezne da ires i olarak kullanlan kk
yangndan nce yktrlmt.
Enderun-u Hma ynde mal iye da iresin i ve kk
gster ir yal bo ya bir esk i res im vardr. Evvelce akla
nan kapc odal ar arasnda merd iven ile in ilen bir mah
zen yedek veznes i imi. Naf iz Paann mal iye bakanl
srasnda haz inede bulunan paralarn arlna Ba b-
Hma yunun da yana ma yaca konusunda Ba bakanlk
makamna bir yazs var im i (Bulunan paralar bel ik ve
metel ik id i) . Bu arsann yanndan bir yol iz me kapsn
dan ( 6 ) yoku aa cephane me ydanna iner. izme Ka
pdan orta kap ya kadar uza yan duvarn ier is i has frn
ve fodla frn arsasdr. Kapsnda yazl bulunan tar ih
K ita bes i, (1025 - 1616) y bel irt ir.
Duvarn orta noktasnda zar ife bir su teraz is i var
dr k i yznde bit m i ve epe y b ym ik i inc ir aac ih
mal ve terk ed il m il ie delalet eder. Duvarn orta kap
ya pek yakn yer in de korkun hatralar u yandran "S i
yaset e mes i" (ha lk de yim i ile cellat emes i) yakn
vakte kadar durur id i. Ceza olarak idama mahkum olan
larn ve d ivan- hma yunda mahkemeler i grlenler in i i
bu emen in yalanda bit ir il ir ve bit irenler eller in i ve sa
tr ve baklarn muslukda ykarlarm. Alman ya mpa
ratorluunun bir inc i defa stan bul'a gel ece ine yakn Sa
ra y- Hma yunca yaptr lan tam irler srasnda biro k fer
yat ve szlamalarn donm u tan olan bu uursuz eme
oradan kaldrlmtr , yok ed ilmes ine k ylamam olma
l k i tam ir i yapan k i i bu e me yi Ba b- Hma yun i ine
ta tarak yerlet ir m i t ir . Su laa mndan esk i yer i ta yin
oluna bil ir . Orta Kapnn nnde k es ilm i balarn zer ine
konularak se rlgilend i i " bret Ta" Tanz im at Ha yr iye
den son ra kaldrlmtr. Enderun-u Hma yun esk iler i bu
talardan bir in in topraa gmldn iler i sr yorlar.
Bu e it serg ilemeler in Ba b- Hma yunda da yapld bi-
1inmekted ir . Gelel im s ol tarafa : Ba b- Hma yundan g ir il
dikte , sol tarafta en ok gze arpan bina A ya r in i k il i
ses id ir k i gem i dev ir lerde cephane ve s il ah am bar ola
rak kullanlm olup bugn asker i mzes id ir. B izansdan
kalan bu yksek ve salam bina gran it tandan yaplm
olmak ve da ima kullanlm bulunmak gerekeler i ile za
mann tahr ibc' i el inden kurtulmu tur. (Kapsnda ik i k i
ta be vardr k i met inler i bu makalen in ya ynland sa y
nn 276-277. c i sah ifeler in de ver ilm i t ir. sttek in in tar i
h i : 1157-1745, alttak in in tar ih i: 1139-176 d ir ) .
Asker i M zes i, Mdr Ahmet Muhtar Paann ga y
retler i sa yes inde gnden gne gel i mekted ir.
Asker i Mzes i ile s fr arasnda bugn karakol bulu
nan yerde ve arka tar aifl arnda evvel "S im Sakalar" ve
"Hasrclar" koular binalar var im i. " S im Sakalar"
gm kaplar i inde tem iz su get irer ek Hrka- i Saadet
da ires in in taln ykarlar ve has rclar da Hrka- i Saa
det da ires in in ve Sara y- Hma yunun hasr la rn rerler
mi. Bunlarn ne ocaklar ve ne koular kalmtr.
Asker i Mzes in in alt tarafnda ve bit i i inde Darp
hane- i Am ire bulunmaktadr. Darphanen in bu yerde ku
rul u tar ih i ile ilg il i yaptmz inc elemeler sonuc unda
pek az bil g i e lde ede bil d ik . Gal ip be y me rhum "Takv im - i
Mesk fkat- Osman iye" adl eser inde ( Sah ife 192) Sultan
I s A R A y I
I. Mustafa zaman m aklarken "Da rphane- i Am ire'n in
Sara y- Hmayu n ine naklolunduunu yaz yor. ( Cilt
8, S. 349-350 ) . Ancak, Osmanl Tar ihler inde bu konuda
bir bil g iye rastlanmad gibi ad geen in anlat dah i
pek a k olmadnd an e v've l ce darphanen in nerede oldu
u ve bu defa Sara y- Hma yun i inde ha ng i yere tan
d kuku lu kalmtr" d iyor. Lak in Had ikatlcevam iin
(orlulu Al i Paa ve S imkehane ca miler i bahes inde) ve
Evl iya ele bin in ( C il t I, S. 565) ve Ra id tar ih in in ver
d ikler i bil g ilerden anlaldna gre, darphane ba lan
gda bugn Sultan Ba yazt yaknnda bulunan S imke
hane olup 1119-1707 tar ih inden evvel Yen i Sara ya naklo
lunmu ve sara ydak i Darphane- i Am ire binas Ra id in
tamamla ycs olan Kk ele biz ade r iva yet ince mehur
Sadrazam Damat brah im Paa tarafndan etrafl bir ta
m ir grerek 1139-1727 ylnda tam irler i bitm it ir k i, S i
lahhanen in tam ir i de o yla rastlad stndek i k ita be
den karlr.
S imkehane e vvel ce rgat pazarnda orlulu Al i Pa
a Cam ii ve medreses in in bulu ndu l,1 yerde iken Sultan
Ba yaz it e tanm ve sonra terk ed il m i binas bir yan
gnda yandndan ad ed ilen paa arsasna cam iin i ina
ett irm it ir k i tar ih i 1120-1708 d ir.
Esk i darphanen in yer inde bugn de bulunan s imke
hane bin as Sultan III. Ahmed' in ba hasek is i mmetul
lah kadn tarafndan ina ed il m i ve i ine bir de fevkan i
mes cit ve c ivarna se bil ve okul ilave ett ir ilm it ir. Se bil
ve okulun tar ih i 1119-1707.
Fakat 1127-1715 senes i Kkler Kapsndan kan
yangnda darp hanen in de yand Ra id tar ih inde yazl
olduuna gre S imkehanen in bug rtk bin asnn sonra
ya plm olmas gerek iyor. Hammer' in r i.va yet i de incele
me ye muhta grl yor.
Enderun-u Hma yunda darphane binas esk iden ber i
bu gnk bina olduu s ylent iler i vardr . Sultan II. Mah
mut'un darphane yi tam ir ett i i ve gen ilett i i ve bir hn
kar mahf il i ilave ett i i aadak i k itabelerden bell i olur.
Kas ide P ertev Paann ve hat Yes ar izaden ind ir (Kas ide
n in metn i bu makalen in ya ynland sa ynn 279. sah ife
s inde ver ilm i t ir. Tar ih i 1248-1832 d ir . Hn kar da ires in in
kapsndak i tar ih k ita bes i de 280. sah ifeded ir. Tar ih i 1248-
1832 d ir. Sa tarafta darphane kaps ile asker i mzes i
arasnda duvarda bir kk eme vardr k i stnde Sul
tan III. Sel im turas ile naked il m j olan kt a ' yine 280.
sah ifede bu_lunmaktadr) .
B il ind i i g ibi darphane yalnz para basmna mah
sus olma yp gerek sara y- am ire ve gerek harem- i hm a
yun i in gerekl i tm gm ve altn kaplar ve mcevher
ler orada imal olunur ve birok esna f ve naml ku yumcu
ustalar altrlrd. Bu ilere mahsus te zgahlar bugn
almaz durumdadr. Darphane Bakanl da g een yz
yl ortalarna doru bakanlk sa ylan ve it inal bir dev
let me murl uu olara k Al i Rza Paa ve Has ip Paa za
manlarnda ok parlamt. Haz ine- i Hassa bakanl, II.
A bd lham id ' in saltanatnn ba larna kadar bu da irede
iken 1294-1877 ma li ylnda Dolma bahedek i da ire ye g
trlm ve buras srf para basm da ires i olarak kal
mtr.

p K A p
T o
M esk fkat (Para basm) i dar esini n yanndan bir yol
aa doru in er ek Souk em e kapsnda son bulur .
Darphan e kaps bu yolu g er ektiind e kapatr. Yolun a
zna yakn oktan beri ykk olan Koz bek il eri doru d eyi
mi il e Kz bekil eri ocana ait kou varm, aklama
s Ata tarihind e yazldr.
Orta Kapya doru yakla lnca bir D eavi Kasr (Da
valar Kasr ) var imi. "H ergn sa bahl eyin d eitirilm ek
yoluyla Ku bbe v ezirl erind en bir kii kasra g el er ek aka
m ?. kadar kalarak v eril en dil ek el eri toplayp sahi pl erini
syl etip davann konusuna ait bilgil eri toplay ip haftada
drt d efa" belli gnnd e divan- hmayuna suna rak dil ek-
el erin eriat v e ka nun g er ein e baklr v e hakkn eld e
-edilm esin e yardmc olunur imi. Ad g e en kasrn yan
banda "S enki ibr et" v e " Siyas et em esi" nin bulunuu
SOGUK E M E
D EM R KAPIYA VE DARPHANE
Kapdan i eri girm ed en evv el sol tarafnda bir e
me g rlr, kita besi aadaki gi bidir :
"Elgazi Sultan A bdlhamid ef endimiz hazr etl erinin
Mc edd ed en bina buyurdu klar hamidiy e em esid h"
1307 - 1889
Sul tan 111. S elimin turas v e alt satrlk kt'a
Tarihi 1014 -1605
Souk em e Kapsndan girili nc e yaklak 450 m et
re uzunluunda dz v e g eni e v e .glg eli k bir yol D emir
Kapya gtrr, yolun iki taraf aalktr. Tp okulu iin
evv elc e dz enl en en bitkil er v e ba h esi bugn t erk edilmi
olmakla ev.velc e dikil en aalar v e bitkil er k endi bana
byyp gitmitir.
Souk em e Kaps il e D emir Kap arasndak i alan
bask v e kapank olduundan bir hayli byk oldu u hal
d e syl em e e v e grlm ee d e er bir ey yoktur. Ancak
Souk em e Kapsnn sol tarafnda v e k ed e Alay
Kk vardr. Alay K k sur rerin e ina olunmu v e
m erm erd en yaplm olu p mimarisi zarif bir kk olup
padiahla r Ba bali nnd en g e ec ek ola n alaylar bu kk
den s eyr ed erl er . imi. Paa Kapsnn yani Sadrazamlk
dair esinin "Ba bali" d enil en kaps kk e bakan kapdr .
Kkn kar s nda "M ekt eb-i Rfdiy e-i Ask eriy e" olarak
kullanlan y erd e sarayn t erzil er oca bulunurmu. T el
gra f v e posta bakanl olarak Souk em e Kaps ya
nnda sonradan i na ol unan kair bina m emur la r v e ka
tipl er kal emin e smad iin Ala y K knd e bakanlar
t N t L
inili Kk binasndaki "ah enk v e t enasp v e zarif
lik v e s alamlk s ebebiyl e mimarlk es ederimizin hakky
la nlm e.si g er ek enidir. l'i ve d inc e v e zarif gr-
A y I 11
s A R
adal etin tamamlanmas iin olsa g er ek..
Davalar Kasrnn arka snda eski evkaf bakanl bi
nasnn ars q.s gr lm ekt edir ki Mz e-i Hmayunun arka
p enc er el eri bu arsaya bakar.
Esk i tst rbl- Ami r e ( mparatorluk Ahr) bu arsa
nn duvar tara fnda v e har em dair esi duvar boyunda
imi. Daha nc e yaplm tari fl er e gr e Ba b- Hmayun
il e Orta Kap arasndaki alanda saylan bykl k kl
on binadan yalnz Ask eri Mz es i il e Da r.ph an e-i Amir e
ayakta olup di erl eri arsa durumundadr . Ancak harita
da y erl eri gst erilmitir. Mat baa -i Amir e ( Milli Eitim
Basm evi) Ba b- Hmay unun sandaki bayrdadr. Bina
sur iin de is e d e kaps dar alr. Eski Takvim-i Vakayi
orada basld iin Takvimhan e adyla da tannm
tr.
K AP I S I N D A N
KAPISINA
gr ev yaparlard. Ad ge en bakanlkda il er bydk e
m emurlar v e katipl er oaldndan ara y erl er e ahap v e
i rkin s undurmalar sktr lm tr ki gz ellik duygusun
dan yoksun olduumuzu ortaya koyan bundan daha etki
li ahid aramaa g er ek yoktur. Surun a rkasna D emir Ka
pya doru yaptrlan "t elgra fhan e fa brikas" aalarn
arkasndan p ek g ze a rpmy or .Alay Kk Osmanl ta
rihimizd e sz ok g e en bir yadigardr. P enc er el erin z e
rind e kazlm olan Kita bes i 1225 - 1806 tarihini gst erir.
(Kita be m etni bu makal enin ya ynland saynn 283. c
sah if esind e karlmtr) .
Souk em e Kapsndan saa dnl dnd e m eyil
li bir yoku il e Darphan e Ka psna klr. Mz e-i Hma
yun bu yokuun s olu ndadr. Mz e-i Hmayun hakknda
aklamalara girim ek konu muzun dndadr. Yalnz u
nu bildir eli m ki inili K k mz e ya plp iin e birka par
a eski es erl er konu lmutu. Hamdi bey m erhum mz e
mdr olduktan sonra k endisi gayr etli v e y enilik s ev er
v e sanatta bilinli bir kii olduundan Milli Eitim Ba
kanlnn kar koymalarna ra men iki byk dair eyi
y eni olarak ina v e mz ey e ilav e ettii g ibi yan ba na
bird e Gz el Sanatlar Okulu ina etmi v e kurmu v e m .,
z e-i 'hmayun yalnz m erhumun himm etl eri say esi nd e bu
gnk s erv et e ulamtr. Hamdi beyin kardei olan bu
g nk Mdr Halil bey u zun mdd et m erhumun yardm
cs v e y erini alan hayrl izl eyi tisi olduundan kuku yok
tur.
t K K
n l gz el r en kli srl tulalarla rtl idi. Bu tulalara
ini d enil diind en kkn ismi o tulalardan g elm ekt edir.
Dursun bey tarihind en yukarya karlan parada, ok
 t ...
T o p K A p I s A R A y I

esk i tarzda i na olunduu aklanan "Sra Kk" n bu aklamasna u y'gun dyor. Bu kkn girii zerinde
inili kk olduu aaya k onulan kitabeden grlyor. nakedilmi girift yazyla yazlm bir kitabenin (hala la
Kitabe kkn bir o dasnda bulunup tavuslu eme deni
yikiyle okunamamtr) sonu olan "Tamam yafet der ava
len emenin iki tarafnda yazldr . (Bu makale nin oriji
hiri mah rebilahr sene seb'a ve seb'in ve semane mae
nalinin yaynland Tarihi Osmani En cmeni Mec muas
nn 5. cilt ve 1326-1910 aral k saysnn 284. sahifesind t: h" (877) ifadesi binann bitirildi i tarihi gsteriyor. Ay
suretleri verilen sol v e sa taraflardaki kitabelerin ikisi n ekilde Dursun beyin Osmanl usul zere onun kar
de Sultan Murad l' ar devrini tutmamaktadr) . snda bina edildiini aklad kkn imdiki mze- i
inili Kkn gerek giri inin eklinden . ve planndan hmayun :yeni binasnn yerinde olduu kuzey ucunun te
ran mimari usulnden olduu anla lmaktad r , ve ye r melleri kazl rken kan eski temel kalntlarndan ve ini
yer yazlar da bunu kuvvetlendiriyor ve Dursun beyin lerden anlalmaktadr.

D EM R K A P ID A N O T L UK K A P IS IN A

De mir kapd an Otluk kapsna kadar uzayan geni
alan saray iin in denize bakan ksm olup gzellik v e
ma nzara bak mndan geri kalan blgelere nazaran eine
az rastlanan rahatlk verici binalardr. Evvelki zamanda
ok rabet grm kasrlarla ssl ola n ve Yal K k i"t,
Saraybu mu, Has Bahe, Glhane, Cebehane adlaryla be
be li rli semt olan bu yer gzel ve zel olarak bugn tenha
dr. urada burada mimarlk bakmndan deersiz baz
alelade mekanlar bulunup aralarnda kalan alanlar da
Iahna bostanlar olmutur. Demir y olunun boydan boya
oradan geii de bu yrenin deerinin d mesine yardm
etmitir.
Demir Kapdan, denize doru uzayan duvar , demir
yoluna g eit ve istasyona meydan ver mek iin (1) ykl
dndan izi bile kaybolmutur. Ad geen kapdan girili n
ce sa tara fta grlen aalk ha kknda yukarda birka
sz sylen miti. Sol tarafta asker i ynetime ait bir ta
km ahap barakalar ve nihayet eski tp okulu binas de
niz ynnn hava ve manzarasn tm ka pam oldu un
d an sanat ve tarih deerleri olmayan bu binalardan vaz
geelim ve ky boyunu izlemek ve anlatmak iin Sepet
iler Kknden balayalm :
Sepetiler K k , deniz kenarnda surun zerinde ku
rulmu yksek bir bina olup m imarlk gzelliklerinden
yok .su n deildir. st katnda ve deniz ta rafnda batan
baa uzayan balkon boazn havas etkisindedir. K k bu
gn Milli Savun ma Bakanlnn ila de posudur. ierisi de
depo olacak e kil de tamir edilmi olduundan yalnz bir
odada (Kubbeli ) mdevver tavan korunabil mi tir. Altn
daki kap kalede sonradan almtr. H ibir tarafla rda
bir kitabeye rastlanamad.
Kaykhane Sepetiler Kknn bit i iindedir. Kap
s nn stnde yazl o lan tarih kasidesin in anlamna gre
Sultan III. Seli m zamannda Valde S ultan tara f1ndan mut
fakla beraber ve hamam ta mir olunmutur.
(Kaside bu ma kalenin yaynla nd saynn 286. sa
hifesi nde veril mitir) .
B u kaykhane saltanat kayklarna mahsus olup iin
de Sultan Mahmud ve Abdlmecid ve Abdlaziz Hanlar
hazretlerinin kkl saltanat kayklar ve ba ka ssl ka
yklar du ru yor , grnleri pek gzel. Abdlmec id Hann
an nesi Bezm-i Alem Sultann kaynn kk kafeslidir .
Kaykhane iinde zel bir kouta benzer ve paha biil
mez bir antika btn bykl ile ve heybetiyle grn
mektedir , o da iki buuk yzyl evvel vefat etm i olan
IV. Mehmed i' n saltanat kadrgasdr. Bu kadrga bada n
baa grlmee deer, uzunluu 39, 70 ve genilii yuka
rdan 5,70 ve omurgadan 4,50 metre ve ta mam -derinli i
2,40 ve omurgadan oturaklara kadar 1,20 metredir ve 140
tonadr ve 48 krekle hare ket ettirilmektedir. Her kure
in topacnda tutma yeri bulunduuna gre 144 krek
'
isi olmas gerekir. Hele kndaki kk ss ve temiz i
ve zari fliini anlatmak k olay deildir. Kk kemer ek
linde olup her yan ince kalem ile (minakar i) altn ilen
mi ve kabartmalarn ortasna akik ve necef cin sinde n
trl renkte t a_lar oturtulmu gerekten ahane yze n
bir kasrdr. Sa ve solunda "a r usun" (ta ,) zerine bi r
dua beyiti gm me olarak sed efle i lenm itir. Sedeften i
lenmi bu yaznn k eskinlii ve gzellii insan hayra n
ediyor ve bakt ka hayre tini artryor. Fak ir (ben) h i
benzerini grmemi i m , hatta hasretle yanndan ayrld
m itiraf eder im. (Beyitler ayn makalenin 387. sahif e
sindedir) . Bu beyitlerden baka kkn evresinde doku z
beyitli bir kaside de varm . Her msra ayrc a g m lev-
halara kazlm olduu ndan her naslsa gzden sakl k a
lan ayr iki m sradan gayrs kaybolmu tur, ye rle ri duru
yor , belki kad rgann in a tarihi bu kasideden anlalabi
lirdi. (aln mayan msralarn metinleri ayn maka leni n
287. sahifesindedi r. )
XI. Y zyln (XV II. M ilad y.y. ) deerli yadiga n
olan bu kayn ksa bir sefere dayankl oldu i?;unu deni z
ko mutan la rndan iittii mi sylersem sayn okuyu cular a
gzel bir mjde vermi olurum. unu unutmayalm ki ze l
kou un vakfdan verilen her gece hala yanar bir kandi
li vardr.
Kaykhane g eil dikten sonra irketi Hayriyenin (Bu
gn Deniz yol la rna katld) k mr deposu, Savunma Ba
kanlnn gnde rme b rosu , bir eski hamlac kou u, as
kerin odun a nbar, yal k k kaps, askerin erzak a n
bar ve aralarnda khne kahvehane srasyla dizilmi
tir. Arka la rndan demir yolu geip, yolun br tara fnd a
da eski asker i tp okulu 'bulunm aktadr.
 R A y I 13
T o p K A p I s A

Kal'ada sonradan alm olduu belli olan Yal K paratorlarmdan Teodosy:us (yahut Klodius) Got kavm

k kaps, hu isimdeki kkn kaps imi. Bu kkn de na kar kazand byk zaferin teekkr beirtis.i olarak
Sepetiler Kk gfi sur zerinde ina edilmi fakat bir hristiyan azizlerinden Ayyos Simeon adna diktirilmi ve
katl ve ok ssl olup etrafnda mermer stunlar zerir. tepesine kendi heykelini oturtmutu. Fakat tarihi Ata
de saakl bir gezinti yeri var imi. Yal Kk Fuat Pa evvelki hikayelere bal olarak tepesinde bir kk ra
ann Babakanl srasnda dier kklerle beraber ykt sathane olduunu sylyor ki bu sylenti enderunlular
rlmtr. Yal Kknden Narl Kapya kadar kal'ann arasnda da yaygndr.
Sultan ill. Ahmet tarafndan ta'mir olunduunu belirten Bli dikilitan sa tarafnda eskiden has ahrn ube
mehur hattat smail Zht hattyla bir kitabe odun an si yaplan yerde evvelki hakan kk bir asker klas
bar civarnda bulunarak mzeye nakledilmi ve bu kita He .bir komutanlk dairesi bina ettirmitir. Sarayn i ks
benin yal kk kapsnda konulmu olduu ihtimali ol mnn nc kaps stunun bulunduu alana bakar.
makla metni (makalenin yaynland saynn 288. sa Saray iinin has bahe denilen ve isminin ncl
hifesinde verilmitir) tarihi 1135-1722 dir. ile eski zamanlarda gzel iek baheleri ile evrili olma
Bostanc Ba dairesi ve Hasekiler Kouu Yal K s gereken alan bugn kendi haline braklmtr. Vaktiy
k civarnda idi ve oralar saray iinin kalabalk ve en le padiahlarn gezinti yerleri olan o gl ve smbl bah
likli bir yeri idi. Bostanc Ba gidilerde hnkar kay eleri imdi ara sra pehlivan grei vesilesiyle toplanan
nn dmenini kullanmaa ve ky kklerini korumaa ve seyircilerin ve simiti ve e:ribeti gibi satclarn toplan
baz nemli ilerle grevli idi. Hasekiler Padiahn emir d yer ve evre mahallelerinin mesiresi olmutur.
lerini bildirmek iin uraya buraya gnderilen memurlar Has baheden sonra Glhane Meydan gelir. Bu isim
dr ki gnmzde "maiyet avular" ve "yaverler" kar evvellerde saray hmayunun koku damtlmasna ayrl
ldr. m imalathanenin orada bulunmu olmasndan ileri gel
Yolumuza devam edelim: Askeri erzak anbarnda mesi ihtimali vardr. Meydan olduka geni ve denize do
Yal Kk semti nihayet bularak Sarayburnuna gelinir. ru dz ve nee vericidir. Ortasnda bir evvelki hakann
Burada eskiden uzunluuna ve byk bir ahap saray zamannda ina olunan iki byk fiek deposu gzel man
bina edipmi olup II . Sultan Mahmut zamannda yepyeni zaray bozduktan baka Allah saklasn stanbul iin ve
tamir edilmiti. Tamamen dou zevkinde ina edilmi ol :Wellikle milyonlarla kymetli eyay barndran hazine-i
duundan d grnm gzel ve ho, i ssleme ve mo hmayun iin srekli tehlikedir. Gz nnde olmas ba
bilyalar da kymetli ve zarif idi ve denize olan byk kmndan harp halindeki sakncas da yine baka. Glha
kaps Topkap olduundan Topkap Saray denmekle ta ne Meydan bykl ve gzellii sebebiyle birok k
nnm idi. Sultan Abdlaziz saltanatnn balarnda eya k ve gzel kklerle ssl idi. Onlardan shakiye K
lar la beraber yanp (1279-1862 ) kapnn zerindeki g k ve ncili avu Kk yahut ncili Kk ve Sultan Mu
zel kitabe kurtulmu ve meydanda terkedilmiti::, Kaside rad ve Sultan Mahmut Kkleri yakn vakitlere kadar du
1zzet Mollann ve hat Yesarizadenindir. (Kopyas bu ma rur idi, Sultan Abdlaziz hann Yeni Saraya ve yle ufak
kalenin yaynland saynn 289. sahifesindedir) tarihi tefek kklere rabet etmemesinden faydalanan Harbiye
1233 - 181 7 dir. Okulu nazr Galip Paa merhum ser kurenalkda bulun
Topkap Saraynn arkasnda Sultan III. Selim Han duu srada fazla masraflara sebep oluyor diyerek bu
annesi iin Serdap denilen irin kasr yaptrmt. Bu kk kkleri y'ktrmtr. Bu padiah hayvanlara merakl
Selimiye ve adalara bakan ve balgam tandan ilenmi olup ( 8 ) bir aralk birgak vahi hayvan ve ku getirterek
bir gzellik olup odalarnn duvarlar aynalarla kaplan onlar Arslanhane adna evirdii Sultan Mahmut KkU
m ve aralarna iek s_akslar konulmu ve sakslardan yerinde barndrmt. Hayrvanlarn hcrelerinin blme
sular akarm. Sultan Albdlmecit Han yeni saraya terif yerleri arka duvarnda hala grlyor. Tesadflerdendir
lerinde mutlaka bu sevimli kasrda bir sre durmak ve ki Bizans zamannda ve Osmanl mparatorluu balarn
dinlenmek adetleri imi. da da arslanhane oralarda idi.
Hasoda Kethdalndan (Ynetici=iKahya) emekli Sz geen cebehanelerin civarnda iki balang ni
hac Hayri beyefendi ki Enderun-u Hmayunun en: es anta dikilmitir. ( 9 ) (Metinleri bu makalenin yaynlan
.
kisidir (1256-1840 tarihinde Enderuna ira olmutur) ve d saynn 292 ve 293. sahifelerindedir. Kara tarafn
birlikte btn bu yerleri dolamak ve birok bilgi vermek daki tan tc:rihi 1226-1811 dir yaz Yesarizade Mustafa
zahmetinde bulunmutur. Serdab tarif ederken az su tzzet'indir).
lanyor ve kendisine gre hibir 'kkn bunun kadar de Glhane Meydannda tarihce ok nemli bir yer var
eri olmad szlerinden anlalyor. 'Serdapda benzerle d, o da Mustafa Reid Paa tarafndan 1255-1839 ylnda
rinin yanna gitmi yani acmadan yklmtr. Tanzimat Hayriye hatt hmayunu (Tanzimat Ferman)
Serdap'i arkasnda bir sed vardr. Bu sedin st en okunmak iin konulan krsnn yeridir. Milletin ana hak
tlerunlularca beinci yer yani tabaka ismiyle anlr. Yuka larnn en nde gelen berat olan bu hatt hmayun Sul
rsnda. Rorna zamanndan kalma byk mermer stun tan Mahmut Kknn nnde okunduu yerde aa yu
, dikilmitir ki sarahane semtinde bulunu:p eskiden zeri kar tayin etmek mmkn ise krsnn bulunduu nok
ne konulmu olan Vens (gzellik ilah esi) hey'keli m
'

tay ayrmak gereklidir. Glhane Me.ydannn deniz ke

nasebetiyle Kzta ismiyle anlan stuna benzetilerek Ata narnda deirmen kaps ve bitiiinde saray- amireye
tarihi buna da Kzta adn veriyor. Bu stunu Roma m- aY.rlm deirmen ve yine oralarda bugn de kalm olan
 T o p K A p
mezbelekean o'Ca (sarayn sprntsn denize dken
hizmetliler) vardr. Deirmen imdi asker ynetiminde
dir.
Mezbelekean oca deniz kysndaki terk edilmi Si
nan Paa Kasr civarndadr. (Bu kasrn nndeki eme
nin kitabesi makalenin yaynland saynn 293. sahi
fesindedir) tarihi 997-1588 dir. Sinan Paa Kasrndan el
li altm adm mesafede s,ur duvarna dayal bir eme ha
rabesi bulunuyor. Eski ibir yaz cinsi ile yazl olup alt
beyitten olutuu anlalan kitabesinin ilk msrann bu
lunduu ta yerinde yoktur. airlerden "Hadi" nin man
zum eseri olan bu kitabenin son msrana gre tarihi
1006-1597 dir.
Glhanenin sonunda Glhane Kapsndan eski Cep
hane Meydanna klr. Kap yok ise de iki tarafnda s
elik grevini yapan iki kule duruyor. Bu kuleler Abdl
aziz han zamannda gvercinlie evrilmiti. Kulelerden
biri bamya ocana ve dieri lahna ocana mahsus ol
duunu Enderun-u Hmayun eskileri anlatyor. Gerek
ten cephane meydanna girilince birinin tepesinde lahna
'ekli bulunan deniz ynnde ve tekinde bamya ekli bu
lunan kara ynnde, iki nian ta vardr. zerlerinde 'ka
zl kitabelerinden bu talarn Glhane meydannda ad
geen talara karlk ve onlarn niangahlar yerinde di
kildii anlalyor. (Metinleri iin baknz, Tarihi Osmani
Encmeni Mecmuas Cz: 5,1 Aralk . 1326-1910, sahife
294 ve 295 ) . Birindsinin tarihi 1205-1790, ikincisinin ta
rihi 1226-1811 dir.
Gerekten Ata tarihinde bir lahna oca sylenmi
ve bu ocak personeli saray bostanlarnda selbze yetitir
mekle grevli olduklar yazl ise de nian talarnn te
pesinde lahna ve bamya ekillerinin bulunmasna bir an
lam verilmedi ve dostlardan biri, gerek Sultan Selimin ve
gerek Sultan Mahmudun o yerde nian atmalar bamya
ve lahna ocaklar personelince nmee deer olduun
dan, belirtici alametlerinin talar zerine konulmas on
lar mkMatlandrmak iin olsa gerektir diye bir zm
'ekli buldu.
Yine orada cephaneliklerin birisinin kesine yakn
bir yerde dikili zeri alametsiz bir nian ta daha vardr
ki ehzade Sultan Ahmedin topuz attn hatrlatan, yu
varlak ve yazs eski usul ve kark ('girift) ve biraz te
de dikili paratoner direinin destei tamamnn okunma
sna engel olduundan kitabesi pek iyi okunamad. (Met
ni iin baknz, T. O. M. Cz: 5,1 Aralk 1326-1910, Sahi
fe : 296 ) . Tarihi 909-1503 dr.
II. Sultan Bayazit zamanna ait olan bu ta saray ii
nin en gzel yaptlarndandr. O meydan Bizans zamann
da da cirit ve benzeri oyunlara mahsus imi.
Eski cephane binas aklanan fiek depolarna e k
olarak yine o grevde kullanlmaktadr.
Cephane meydanndan izme kapsna kar bir yo
ku vardr. Saray- amirenin eski hastahanesi bu yoku
t: imi.
Cephane meydanndan Otluk Kapsna gidilirken, i
sizlere ve okuldan kaan haylaz ocuklara mekan olan,
bilinen bostanlar arasndan geilir. Temizlie ve dzene
benzer hi bir nian yoktur. Sultan II. Mahmut tarafn-
I s A R A y I
dan yeniden ina olunan Tevikiye Hastahanesi (10) ve
eski Glhane Askeri Rdiye-si ve Otluk Kaps bitiiin
de askeri terzisanesi o blgede bulunan binalardandr. Ot
luk Kapsnn adnn sebebi, dnda has ahrn ot ve sa
man anbarlannn bulunmas imi. Kapnn ve ky bur
cunun zerinde bir kk varm ve kkn iinde kemer
li bir oluktan denize atmalar olurmu. Kal'ann burcunda
yle bir oluk grlyor. Demir yolu kkn bedenini iki
ye ayrmtr.
Sylemee deer bir yeri unutmayalm : Gazaba u
ram paalarn balkthaneye indirildiine eski tarihleri
mizde sk sk rastlarz. Bu balkhane Yeni Cami yaknn
daki balk pazar deildir, Yeni Sarayn Marmaraya a
lr bir kapsdr. Yannda vaktiyle birde oca var imi.
Balkhaneye indirilenler bu kapdan karlr ve hazr ve
yaklatrlm duran gemiye bindirilerek srgne gtr
lr. Ama eer bostancba evvelce oraya gelmi ise sr
gn ve uzaklatrma ile kurtulua imkan olmayp lm
fermannn yerine getirilmesi ve ceylladn amansz eline
ban ve cann teslim etmek gerekli idi. Alyanak Musta
fa Paadan dinlenmi olan Zhd beyefendi anlatr ki,
bavekil Ahmet Emin Rauf Paa balkhaneye indirilece
i gn (1233-1817) bostancba Deli Abdullah gelip bir
uzun beklemi. Tela ile Ha.et efendi gelip "aman Abdul
lah aa gitme buralarda dola. Kallavi yznden bir tr
l emrini alamadm. Hele bakalm" diyerek saraya acele
dnm. Halbuki Rauf Paann katli Sultan Mahmud'a
sunulup "Onun bana kallavi pek yakyor,, ben o gzel
baa kyamam nefyolunsun" diye padiah diretmi ve
Halet efendinin kalbinin istei gereklememi. Ancak
paa, lnceye kadar, srgn olarak Balkhaneye -gtr
lerekorada bostanc bay grnce korkusundan idrar tu
tulup ve bundan sonra ocuu olmam. (Rauf Paa krk
sene daha yaamtr, Alyanak Mustafa Paa onun
. damad idi.)
Balkhaneye indirilen son bavekil Hac Salih Paa
dr (1238-1822 ) . Devletin durumunun islah iin Halet
efendiyi geici de olsa seyehate karmak gereini Salih
Paa gizlice oradan Sultan Mahmuda tavsiye . etmitir.
Uursuz ve pis kapnn stnden uursuzluk ve bela ak
yor.
Balkhane Kapsnn yannda sonradan askeri dikim
hanesi ina olunmutur. Evvelki aklamalardan anlala
cana gre yeni sarayn i ksm darsnda bulunan ss
l ve mamur kklerdn ve Ata tarihinde saylan hesap
sz ocak ve koulardan, Aya rini Kilisesi, paralar daire
si ve inili kk ve alay kk ve sepetiler kk ile es
ki cephaneden ve eski kaykhane ve hamlac ve p at
ma ocaklarndan baka bina kalmamtr. (Mze dairesi
yenidir) . Her yan ok harap ve bayku ve kargalara yu
va olmaya yz tutmutur ( 11) . thmal, para ve himmeti
esirgemek, esef edilecek bu hale tek sebeptir. Demir yo
lunun geii bu yerin erefinin azalmasna yardm etmi
tir.
Askeri idarenin yaptrd dikimhane, terzihane gibi
asalak adi mekanlar dorusu hi yakmyor. Hele fiek
depolan ? Langa bostanlarndan pek aa olan lahna bos
tanlar ve baka haraplklar, lml dnyann deien y-

K A p I
T o p
zil hakknda insan ibret verici dncelere bouyur.
!kincisi, Aya rini Kilisesi ile Ayos Simiyos stunun
dan ve baz temel ve sed kalntlarndan gayr Bizans za
manndan kalma bir eye rastlanlmyor. Fatih hazretle
rinin yaptrd saray inili kk ve Dursun beyin iddia
snca karsnda baka bir kasr (
12 ) ile .;;aray hareminin
bir dairesinden ibaret olduu meydandadr. Paralar ve
dier daireleri btn sonradan ina ve ta'mir olunmu
tur. Fakat etraf surunun kara paras Fatihin inaat
olup II. Bayazt zamannda olan byk zelzeleden (915 -
1509) sonra iyi bir ta'mir grd ve deniz paras da
Sultan III. Ahmet zamannda batanbaa tamir edildii
ve arada ok ve az tamire muhta olan yerlerine de ba
kld grlmektedir.
nc olarak saray dayankl bir sur iinde korun
mu ve kentten ayrlm, deirmeni, furunu, sbeze bos-
HAREM DARESN
Yeni Sarayn "daire-i haremi" dediimiz ksm saray
iiin tepe tarafnda, drt yan ayrca bir sur ile evrili
ve harem-i hmayunu ve enanat- mteberrikenin (kut
sal emanetler) sakl olduu yeri ve onlarn hizmeti ile
grevli olan enderun oc aklarn ve kubbe alt denilen di
van yerini ileride tarif edilecek birka kk vesaireyi
kapsamaktadr. daireleri kuatan i surun geen ma
kalemizde anlatlan d sur ile iliki ve benzerlii yoktur
ve savunma ynnden nemi ikinci ve belki nc dere
cededir. Bu i surun biri Bab- Hmayuna ve br Ay
yos Simeon (Goth) stununa bakan iki kaps bugn zi
yaretilere aktr. Birinden girilirse ziyaretten sonra te-
O R T A K A P I L E
Orta Kap eski deyimle Babsselam, Ba:b - Hmayun
kadar yksek deilse de yine nemlidir ve zeri Bab-
Hmayun gibi kk yaplmasna elverili olmayp ancak
iki yannda iki kule ina edilmitir. Kulelerin altndaki
alanda yani kapnn ik i yannda kapclara ayrlm oda
lar bulunmaktadr. Vezirler ve dier byklerin gerekti
inde hapis ve tutukland "Kap aras" ite bu odalaI"
arasndadr. Gerekten kulelerin alt ksmna rastlayan
penceresiz ve izbe ve karanlk_ yerlerin hapis yeri olmas
uygundur. Kapcbalar orta kapda oturmakta idi. Mut
lak yetkiye sahip olarak birunda ( d blm) g ve yet
kilerine snr olmayan havekiller orta kapda hayvandan
inerler ve kapdan i blme girince yetki ve glerini
kullanamazlard. III. Selim zamannda bavekil Koca . Yu
suf" Paa padiaha yaknlardan olan emseddin beyin ye
nilik ievesi etkisiyle padiaha devletin d sorunlar ko
nusunda baz sunu ve nerilerc;le bulunduunu padiahn
yannda iken renip dar knca emseddin beyi yap
mack iltifatlarla orta kap dna kadr gtrm ve bi-
A y I 15
s A R
tanlar, silahhane ve cephanelii, hay\ranlar nn yiyecek
leri iinde veya yaknnda toplanm, gerektiinde savun
masna bostanc, beki, kapc, baltac . . . . . ve benzeri
adlarda birka bin kii hazr, zet olarak her trl olas
la kar birka gn kendini korumaya yeterli ,ulalmaz
bir yuva idi. Gemilerini brakalm son yenieri ihtilali
ki Alemdar Mustafo. Paa olaydr. (Ramazan 1223-1808
sonlar ) . Bu nlemlerin ne kadar uzak grl uygun d
nce olduunu gsterir. Ad geen olayn ayrntlar Cev
det tarihinde yazldr. Merutiyet devrinde beldenin ss-
lenmesi konular arasnda saray iinin imar hakknda
da bir takm dnceler dolamaktadr. Onlardan biri es
kimi kale bedenlerinin yklmas ile Sarayburnundan Ye
dikuleye kadar geni ve lodos dalgalarna dayanacak g
te salam bir rhtm inasdr. Yakn zamanda gerekle
mesine dua edelim.
A I K L AM A K T A D I R
kinden klabilir. ncekine "Orta Kap" ve ikinciye
"nc Kap" denilir. "kinci Kap" Kethdalk daire
sinin yanndan merdivenle nc yere inilen kap olma
s gerekiyor ki bugn o kap yoktur. "Bahssaade" evvel
ce sylenmi kaplarn arasnda bir i kapsdr.
blm oluturan bina ve bahe ve meydanlarn
arsas bir hayli byk olup ykseklikleri bakmndan en
derunlularca tabakaya (seviyeye) ayrlmaktadr. Bu
tabakalar birinci yer, ikinci yer, nc yer olarak ad
landrlmakta, birbirinden alak olduklarndan aralar sed
veya duvar ile ayrlmtr.
B A B S S A A D E A R A S I
nek tanda "emseddin bey, her iidilen sz padiahlara
sylenmez. Ben adamn urackda kellesini uuruveririm"
diyerek hayvana binip selam :bile vermeden Babaliye
doru yrm. Orada hazr bulunan Tayyar efendi ( ta
rihi Ata beyin babas) emseddin beyin korkudan " du
da atlayp" kan damladn grdn anlatr imi.
Bab- Hmayun ve Babsselam ve Babssaade ili
dl olmak zere ikier kapdr. Orta Kapdan girerken
_sol kanadnda demir pervaz zerinde kakma olarak ' ( ame
li gaybn Mehmed sene 931-1524" kitabesi grlyor.
Gaybn szcne bir anlam veremedik, acaba bir lakab
m ? Saray kaplarnn ar ve dayankl- olduu doaldr.
Kapnn taknn stnde celi yaz ile kelime-i tevhid
ve. kelime-i tevhidin altnda Sultan II. Mahmud'un tu
ras ve kapnn iki yannda aadaki kaside grlmekte
dir.
Sa tarafta, Tura (Sultan Mustafa'nn)
"Hafz adl-i eriat hazret-i zill-i Hda"
16 T o p K A p
( metni T.O.E.M. ubat 1326-1910, sahife 331 de)
Sol tarafta, Tura (Sultan Mustafa'nn)
"Sultan Mustafa Han ibni Ahmet elmuzaffer daima"
( metni T.O.E.M. ubat 1326-1910, sahife 332 de)
Tarihi : 1172 - 1758 :
Bu kaside kapnn i yznde yani alay meydanna
bakan yznde de aymyle kazlmtr. Ancak i yzn ta
knn stnde yine celi yaz ile "Cennat- adn mfettiha
tf lfhm-l ebvap" Kitabesi nakdilmitir. Orta Kapnn
arasnda bulunan kubbede ve kaplarn i taraflar ze
rinde iki ayet-i celile yazlmtr. Kap arasnda_ bulunan
emenin stnde 1172-1758 tarihli kitabe grlyor.
(metni T.O.E.M. ubat 1326-1910, sahife 333 de)
Orta kapdan girilince Ata tarihinin eski divan yeri
adn verdii mermer stunlu ve saa tezhipli ve ssl
ve duvarlar stanbul vesaire mesirelerinin manzaralar
ile nakl ve ssl, mimarisi gzel ve grkemli seyre de
er ferahl k, veren bir yerdir. Orta Kap ile Babssaade
aras 130 metre geniliinde ve 160 metre uzunluunda
yaklak 22 dnmlk dz bir meydan olup muayede ve
ulufe alaylar bu meydanda yapld iin bazen alay mey
dan diye anlr.
Enderunlularca "birinci yer" burasdr. Meydann
-drt yn ( divan yerinden maada) mermer stunlar ze
rinde rtl bir gezinti halindedir. Orta kapnn i yz
ile babssaadenin giriinde bulunan direkliklerden baka
bu rtl gezinti yerinin hala ayakda duran stunlar dok
sanbir tanedir. Orta Kapdan girilince saa rastlayan s
tunlarn ncsnn zerinde: "Bundan evvel karlp
cebehaneye gtrlen somaki sandukalardan iki tanesinin
kapaklar bu direin on zira l's hizasnda bulunan
nar aacnn altnda olduundan dar .karlmam ol vakf olunmutur. Her ay faizinden okuyana verilsin. B
duu gurrei b1263-1846" cmlesi kazldr. Somaki san
dukalar bugn askeri mzesinin yannda duruyor. Mey
danda dzensiz biimde aalar bymtr. Ortasnda
Babssaadeye doru giden yolun iki kenarnda byk ser
viler dizilmitir. Bu arada orta kapya yakn bir kuru e
me kalnts ile Babssaadenin sol tarafnda Rusya ile son
harpte Sohum ka'lasndan getirilen kitabeden baka bir
ey yoktur. emenin zerinde kitabesi kalm olmakla
aada verildi :
( metin, T.O.E.'M ., Oz 6, 1 ubat 1326-1910, 334. sa
hifededir) .
SOhum'dan getirilen Kitabe tan oturtmak
mermerden bir kaide zerine yine mermerden bir ere
ve yaplmtr. Kitabe budur :
(metin, T.0 ..E.M. , Cz 6, 334 ve 335. sahifededir) .
Alay meydannn sa tarafn tamamen saray mut
faklar kaplamtr. Mutfan meydana kaps vardr.
Kapdan girilince sra ile ikier ikier yirmi bacal ve-her
baca byk ocaklarn dumann eker byk mutfaklar
grlr. Mutfaklarn nnde de saray mutfa grevlile
rinin daireleriyle alar ve tablakarlar koular vardr.
3onunda zel mescitleri hala duruyor. B'.ndan baka sa
ray mutfa dairesinde ( blmnde) birisi- ok harap ve
:>tekisi iyi durumda olmak zere iki tane mescit daha
ardr.
Saray mutfanda eski zamanlarda btn gn kadn
I s A R A y I
erkek drt be bin kiiyi doyuracak kadar yemek hazr
land gibi zel bayramlarda, mesela ulffe datm gn
leri onbin ile onbe bin arasnda olan askerlere rba ve
pilav zerde ve ramazann onbeinci geceleri onbin kadar
yenieriye baklava yaplrd. Ata tarihinde bunlarn ay
rntlar grlr. Mutfan blm ve koularnh bugn
k hali harap olmaya yz tutmutur. Kalayhane ayr bir
ocaktr. Mutfan helvahane" blm ':nis kokulu ma
cun ve reel ve ur\IP gibi tatl yaplmasna ayrlm idi,
hatta kokulu sabunlar da burada yaplrd. Reelhane ka
psnn zerinde "Ta'miri Hac Mehmet Aa sene 1111 -
1699" diye yazlmtr. Buradaki mermer kpn kasna
zerinde Sultan Ahmet I turas ve 1026-1617 senesi
kazldr. Mutfak blmne girilen kaplardan ikincisinin
i yz stnde bir demir mifer ile ince uzun bir zincir
aslmtr. Bunlarn zeri boyanma srasnda sar badana
ile rtlm_tr. Bunlar bir neme generalinin bal olup
seferde alardan biri tarafndan ba kesilerek ganimet
alnd ve niane olmak zere oraya asldnn eskiden
beri sylendiini alar a_nlatyorlar, belki de Eri me
hur olaynda alarn iy i hizmetlerine niane olarak ora
ya aslmtr.
Nihayetteki mescidin kaps stndeki kitabe aa
dadr :
(Metni T.O.E.M., Cz 6, 336. sahifededir) _
Helvac Memmi bini A:bdullah sene 1022-1613
Bu kapnn bulunduu duvarn sol tarafndaki kita
beler :
Anlamlar : Padiahmzn zamannda iken Bedirhan
Cihan Kalfa helvahane ocana ortanca Mahmut aa eliy
le camii eriflerinde hatmi erif okuyana beyz kuru
tn yoldalarn bilmeleri iin bu taa artlar yazlmtr.
ihlas bir fatiha vakf sahibine hediye edilsin.
Sene 1237 - 1821
Hayr sahibi Mihri vefa hatun helvahane ocana va
kfdr. ibu 1232 senesi Rabiylahrn yirmi ikinci gn
evketlu Sultan Mahmut gazi han efendimizin cariyele
rinden merhum Devrinab (i[)rrnab) hatun ruhu iin
ve Mihrivefa hatun selameti iin, Allah rizay erifi iin
mevludu erif iin saray helvahanesi ocana ikibin ku
ru lalam hat! Reyhan aa vastasyla vesair aalarla be
raber ve helvacba aa ve bablkba aa ve ikinci ve
iin nc blkba aa vesai r eski yoldalar nnde tes
lim olunup bunun nemasndan ( gelirinden) mevlut oku
nurken sar.f oluna (nasl sarfolunacann ayrntlar ) . . . .
u vakfn art yledir, rehin kavi olmadka ve mal ile
kefil bulunmadk a vermeyeler. Bylece hareket edenlere
teekkr . . . . . . Sene 1233 - 1817 (13 )
Alar mescidinde asl olan "Mehmet Emin Hoca-i
Hmayun" tarafndan yazlm ve 1179 - 1765 tarihini ta
yan tahta zerine yontulmu ayat- kerime (ayetler)
bulunan byk levha grlmeye deer. Bu mesciddeki di
er kitabeler aadaki gibidir :
Anlamlar :
evketli Efendimiz hazretlerinin hareminde kiler kal
fas Penbe Kalfann malndan ikibin beyz kuru a-
lar ocana mevlfd-u erif okUJlil1:as iin . . . . . . . . . a
 A y I 17
K A p I s A R
T o p

l ;J

ba Hseyin aaya teslim . . . . . . . bilinmesi iin buraya eme yannda :

kaydolundu. Sene 1235 -1819 Msrl Ahmed aann bu emeleri yaptrdna dair
Merhum hazinedar Sait aann cariyelerinden mer drt satrlk kitabe vardr:
hume Reid Hatunun malndan kalfas Hidayet ve Mah
"Scak eme" denilen emenin kitabesi :
mut aa elleriyle aa matbah amire camii erifinde be
Zamann Cihan Padiah Sultan Han Gaziyi methe
her sene mevlfdu erif okunmas iin ikibin kuru .... tes
diyor ve Vezir ve Damad brahim Paann hela mutfa
lim olunmutur. Sene 1234 -1818
hizmetlileri iin bu hamam ve evleri onun ina ettiini
Dier bir yerden karlarak Kiler denilen yerde ko
ve 14 satrlk manzum tarih kitabesini akir isimli ai
runan tan zerindeki Kitabe:
rin yazd anlalyor.
14 satrdan oluan manzum kitabe Sultan III. Mus
Saray ba as tsmail aa akf Sene 1135 - 1 722
tafa tarafndan harap berhane odann tamirine aittir.
Tarihi 1172 - 1758 Orta kapdan sol tarafa dnlnce bir yol ziyaret
Mutfak duvarnda : iyi "Meyt Kaps"na ulatrr. Enderunde bir cenaze
Ramazanda seferli hanesine giden ( kubeylik) sof olunca bu kapdan karlmak adettir ve bir de akam
ralar iin iki hizmetkara verilecek yemek ve paraya ait lar Orta Kap erkence "evrildiinden" ramazan gece
tir. Sene 1224 -1809 leri iftara gidip gelenler bu kapdan ilerler.

B E t R A C A M E S C 1 D t

Meyt Kapsndan knca Sultan I. Mahmud'un da
rUssaade aas mehur hac Beir aann yaptrd mes
cit ile bitiiindeki hamam karnza gelir. Mescidin mih
rab zerindeki daire eklindeki pencere bina zamann
dan kalma olup renkli camlarla kelimei ahadet yazl
mtr. Mescidin duvarlarnda asl olan byklerin sz
Hseyin hazretlerinin isimlerini havi levhalar Sultan Ab
dlmecid Hann kendi yazs ve hediyesidir. Sedef kak
mal ve oymal ve cevizden yaplm krs ok eskimi
tir. Bu krs ile aada yazl ocakda bulunan mahfaza
iindeki saatn damad Nevehirli tbrahim Paann oldu

leri ve Peygamberin ismi ile drt yakn ve Hasan ve u sylenir.

H A S A H I R

Mescidin karsnda bir uzun bina vardr ki eskiden 22 satrlk manzum tarih kitabesinde air son beyitte :
saray ahr yeri idi. Hayvanlar sulamaya mahsus yalak
"Byle bir mstesna tarihe laykdr ey Vehbi"
lar bu alanda hala duruyor. Sonradan peneereye dn
"Has ahrn Sultan abad eyledi"
trlen kapsnn stnde Seyyid Vehbi'nin aadaki ta
rih kasidesi grlyor : eklinde tarih drmektedir.

B A L T A C I L A R '

Has ahr memur ve katiplerine ayrlm olan bu lu bir byk mermer teknede aadaki kaside kazlmj
uzun binann eitli blmleri bugn harem aalar has olmakla buraya nakil olundu :
tahanesi ve bahvanlar kouu ve yakal baltaclar oca
yaplmtr. Baltaclar kouu eskiden has ahrn hazinesi Ettiler bfnyad bir emeyi kim
imi. Girit fatihlerinden mehur Deli Hseyin Paann
Misli bulunmak deildir muhtemel
krd sylenilen tran kar sert kemann krklar kou
Lftfedip suyun ien ehli sefa
un mescidi iinde hala asl duruyor.
, ,,. Bu ocan kaps gzel ve sanatl olduu gibi sa Kaldralar bir dua klmaa el
kanadnda "Dar illet devrlmlk bihimmete" sol ka Didi tarihir Fedai-i hakir
nadnda da "La'lf malikha a'la el'mlale" cmleleri ka eme-i irin ve pak ve bi bedel
zldr. Bu blmn karsndaki meydanda be musluk- Kitabe senesi 1001 - 1592
16 T o p K A p
(metni T.0.E.M. ubat 1326-1910, sahife 331 de)
Sol tarafta, Tura (Sultan Mustafa'nn)
"Sultan Mustafa Han ibni Ahmet elmuzaffer daima"
( metni T.O.E.M. ubat 13-26-1910, sahife 332 de)
Tarihi : 1172 - 1758 :
Bu kaside kapnn i yznde yani alay meydanna
bakan yznde <le a ymyle kazlmtr. Ancak i yzn ta
knn stnde yine celi yaz ile "Cennat- adn mfettiha
t lhm-l ebvap" Kitabesi nakdilmitir. Orta Kapnn
arasnda bulunan kubbede ve kaplarn i taraflar ze
rinde iki ayet-i celile yazlmtr. Kap arasnda. bulunan
emenin stnde 1172-1758 tarihli kitabe grlyor.
( metni T.O.E.M. ubat 1326-1910, sahife 333 de)
Orta kapdan girilince Ata tarihinin eski divan yeri
adn verdii mermer stunlu ve saa tezhipli ve ssl
ve duvarlar stanbul vesaire mesirelerinin manzaralar
ile nakl ve ssl, mimarisi gzel ve grkemli seyre de
er ferahl k. veren bir yerdir. Orta Kap ile Babssaade
aras 130 metre geniliinde ve 160 metre uzunluund a
yaklak 22 dnmlk dz b i r meydan olup muayede ve
ulufe alaylar bu meydanda yapld iin bazen alay mey
dan diye anlr.
Enderunlularca "birinci yer" burasdr. Meydann
drt yn ( d ivan yerinden maada) mermer stunlar ze
rinde rtl bir gezinti halindedir. Orta kapnn i yz
ile babssaadenin giriinde bulunan direkliklerden baka
bu rtl gezinti yerinin hala ayakda duran stunlar dok
sanbir tanedir. Orta Kapdan girilince saa rastlayan s
tunlarn ncsnn zerinde : "Bundan evvel karlp
cebehaneye gtrlen somaki sandukalardan iki tanesinin
kapaklar bu direin on zira l's hizasnda bulunan
nar aacnn altnda olduundan dar ,karlmam ol vakf olunmutur. Her ay faizinden okuyana verilsin. B
duu gurrei b1263-1846" cmlesi kazldr. Somaki san
dukalar bugn askeri mzesinin yannda duruyor. Mey
danda dzensiz biimde aalar bymtr. Ortasnda
Babssaadeye doru giden yolun iki kenarnda byk ser
viler dizilmitir. Bu arada orta kapya yakn bir kuru e
me kalnts ile Babssaaderiin sol tarafnda Rusya ile son
harpte Sohum ka'lasndan getirilen kitabeden baka bir
ey yoktur. emenin zerinde kitabesi kalm olmakla
aada verildi :
( metin, T.O.E.'M., Cz 6, 1 ubat 1326-1910, 334. sa
hifededir) .
Sohum'dan getirilen Kitabe tan oturtmak
mermerden bir kaide zerine yine mermerden bir ere
ve yaplmtr. Kitabe budur :
( metin, T.O.E.M. , Cz 6, 334 ve 335. sahifededir) .
Alay meydannn sa tarafn tamamen saray mut
faklar kaplamtr. Mutfan meydana kaps vardr.
Kapdan girilince sra ile ikier ikier yirmi bacal ve-her
baca byk ocaklarn dumann eker byk mutfaklar
grlr. Mutfaklarn nnde de saray mutfa grevlile
rinin daireleriyle alar ve tablakarlar koular vardr.
Sonunda zel mescitleri hala duruyor. Bindan baka sa
ray mutfa dairesinde ( blmnde) birisi ok harap ve
tekisi iyi durumd a olmak zere iki tane mescit daha
vardr.
Saray mutfanda eski zamanlarda btn gn kadn
I s A R A y I
erkek drt be bin kiiyi doyuracak kadar yemek hazr
land gibi zel bayramlarda, mesela ulffe datm gn
leri onbin ile onbe bin arasnda olan askerlere orba ve
pilav zerde ve ramazann onbeinci geceleri onbin kadar
yenieriye baklava yaplrd. Ata tarihinde bunlarn ay
rntlar grlr. Mutfan blm ve koularnn bugn
k hali harap olmaya yz tutmutur. Kalyhane ayr bir
ocaktr. Mutfan ' 1helvahane" blm ':nis kokulu ma
cun ve reel ve ur1:1p gibi tatl yaplmasna ayrlm idi,
hatta kokulu sabunlar da burada yaplrd. Reelhane ka
psnn zerinde "Ta'miri Hac Mehmet Aa sene 1111 -
1699" diye yazlmtr. Buradaki mermer kpn kasna
zerinde Sultan Ahmet I turas ve 1026-1617 senesi
kazldr. Mutfak blmne girilen kaplardan ikincisinin
i yz stnde bir demir mifer ile ince uzun bir zincir
aslmtr. Bunlarn zeri boyanma srasnda sar badana
ile rtlm_tr. Bunlar bir neme generalinin bal olup
seferde alardan biri tarafndan ba kesilerek ganimet
alnd ve niane olmak zere oraya asldnn eskiden
beri sylendiini alar a.nlatyorlar, belki de Eri me
hur olaynda alarn iyi hizmetlerine niane olarak ora
ya aslmtr.
Nihayetteki mescidin kaps stndeki kitabe aa -
dadr :
(Metni T.O.E.M., Cz 6, 336. sahifededir) .
Helvac Memmi bini kbdullah sene 1022-1613
Bu kapnn bulunduu duvarn sol tarafndaki kita
beler :
Anlamlar : Padiahmzn zamannda iken Bedirhan
Cihan Kalfa helvahane ocana ortanca Mahmut aa eliy
le camii eriflerinde hatmi erif okuyana beyz kuru
tn yoldalarn bilmeleri iin bu taa artlar yazlmtr.
ihlas bir fatiha vakf sahibine hediye edilsin.
Sene 1237 - 1821
Hayr sahibi Mihri vefa hatun helvahane ocana va
kfdr. l'bu 1232 senesi Rabiylahrn yirmi ikinci gn
evketlu Sultan Mahmut gazi han efendimizin cariyele
rinden merhum. Devrinab (Drrnab) hatun ruhu iin
ve Mihrivefa hatun selameti iin, Allah rizay erifi iin
mevludu erif iin saray helvahanesi ocana ikibin ku
ru lalam h Reyhan aa vastasyla vesair aalarla be
raber ve helvacba aa ve bablkba aa ve ikinci ve
iin nc blkba aa vesair eski yoldalar nnde tes
lim olunup bunun nemasndan ( gelirinden) mevlut oku
nurken sarf oluna (nasl sarfolunacann ayrntlar) . . . .
J?u vakfn art yledir, rehin kavi olmadka ve mal ile
kefil bulunmadka vermeyeler. Bylece hareket edenlere
teekkr . . . . . . Sene 1233 - 1817 ( 1 3 )
Alar mescidinde asl olan "Mehmet Emin Hoca-i
Hmayun" tarafndan yazlm ve 1179 - 1765 tarihini ta
yan tahta zerine yontulmu ayat- kerime (ayetler)
bulunan byk levha grlmeye deer. Bu mesciddeki di
er kitabeler aadaki gibidir :
Anlamlar :
evketli Efendimiz hazretlerinin hareminde kiler kal
fas Penbe Kalfann malndan ikibin beyz kuru a-
lar ocana mevlfd-u erif okuillll:a s iin . . . . . . _ . . a
 A R A y I 17
T o p K A p I s

ba Hseyin aaya teslim . . . . . . . bilinmesi iin buraya eme yannda :

kaydolundu. Sene 1235 - 1819 Msrl Ahmed aann bu emeleri yaptrdna dair
Merhum hazinedar Sait aann cariyelerinden mer drt satrlk kitabe vardr:
hume Reid Hatunun malndan kalfas Hidayet ve Mah
"Scak eme" denilen emenin kitabesi :
mut aa elleriyle aa ma tbah amire camii erifinde be
Zamann Cihan Padiah Sultan Han Gaziyi methe
her sene mevldu erif okunmas iin ikibin kuru . . . . tes
diyor ve Vezir ve Damad brahim Paann hela mutfa
lim olunmutur. Sene 1234 - 1818
hizmetlileri iin bu hamam ve evleri onun ina ettiini
Dier bir yerden karlarak Kiler denilen yerde ko
ve 14 satrlk manzum tarih kitabesini akir isimli ai
runan tan zerindeki Kitabe:
rin yazd anlalyor.
14 satrdan oluan manzum kitabe Sultan III. Mus
Saray ba as smail aa vakf Sene 1135 - 1 722
tafa tarafndan harap berhane odann tamirine aittir.
Tarihi 1172 - 1758 Orta kapdan sol tara.fa dnlnce bir yol ziyaret
Mutfak duvarnda : iyi "Meyt Kaps"na ulatrr. Enderunde bir cenaze
Ramazanda seferli hanesine giden (kubeylik) sof olunca bu kapdan karlmak adettir ve bir de akam
ralar iin iki hizmetkara verilecek yemek ve paraya ait lar Orta Kap erkence "evrildiinden" ramazan gece
tir. Sene 1224 - 1809 leri iftara gidip gelenler bu kapdan ilerler.

B E R A G A M E S C D

Meyt Kapsndan knca Sultan I. Mahmud'un da
rssaade aas mehur hac Beir aann yaptrd mes
cit ile bitiiindeki hamam karnza gelir. Mescidin mih
rab zerindeki daire ekli-n deki pencere bina zamann
dan k a l m a olup renkli camlarla kelimei ahadet yazl
mtr. Mescidin duvarlarnda asl olan byklerin sz
leri ve Peygamberin ismi ile drt yakn ve Hasan ve
Hseyin hazretlerinin isimlerini havi levhalar Sultan Ab
dlmecid Hann kendi yazs ve hediyesidir. Sedef kak
mal ve oymal ve cevizden yaplm krs ok eskimi
tir. Bu krs ile aada yazl ocakda bulunan mahfaza
iindeki saatn damad Nevehirli brahim Paann oldu
u sylenir.

H A S A H I R

Mescidin karsnda bir uzun bina vardr ki eskiden 22 satrlk manzum tarih kitabesinde air son beyitte
saray ahr yeri idi. Hayvanlar sulamaya mahsus yalak
"Byle bir mstesna tarihe laykdr ey Vehbi"
lar bu alanda hala duruyor. Sonradan pencereye dn
"Has ahrn Sultan abM eyledi"
trlen kapsnn stnde Seyyid Vehbi'nin aadaki ta
rih kasidesi grlyor : eklinde tarih drmektedir.

B A L T A C I L A R

Has ahr memur ve katiplerine ayrlm olan bu lu bir byk mermer teknede aadaki kaside kazlm15
uzun binann eitli blmleri bugn harem aalar has olmakla buraya nakil olundu :
tahanesi ve bahvanlar kouu ve yakal baltaclar oca
yaplmtr. Baltaclar kouu eskiden has ahrn hazinesi Ettiler bnyad bir emeyi kim
imi. Girit fatihlerinden mehur Deli Hseyin Paann
Misli bulunmak deildir muhtemel
krd sylenilen ran kar sert kemann krklar kou
Ltfedip suyun ien ehli sefa
un mescidi iinde hala asl duruyor.
Bu ocan kaps gzel ve sanatl olduu gibi sa Kaldralar bir dua klmaa el
kanadnda "Dar illet d evrlmlk bihimmete" sol ka Didi tarihin Fedai-i hakir
nadnda da "La'l malikha a'la el'mlale" cmleleri ka eme-i irin ve pak ve bi bedel
zldr. Bu blmn karsndaki meydanda be musluk- Kitabe senesi 1001 - 1592
 T o p K A p
Bilindii gibi baltaclar iki snf olup yakal ismini
alanlar elbiselerine atlasdan yaplm yaka takmak gere
i usuldr. Bunlar haremin d hizmetleri ile grevlidir.
Dierleri zlfl baltaclardr k i giydikleri dolama
nn (sako) yakalar kalkk ve yksektir. Bunlar ende
run-u hmayun seyyar hizmetleriyle grevlidir. Bu iki
ocan koular bugn bitiik bulunuyor iseler de bir-
Z L F L
Zlfl baltaclar kouu sarayn en eski binalarn
dan olup bir iki sene daha tamir grmez ise gmesi ola
sl vardr. Kapsnda aadaki kitabe okunur :
Otuz satr, yani onbe beyitlik kitabenin anlam :
Allahn glgesi III. Murad metheder, darlndan
tr baltac kullar padiaha ricada bulunuyorlar ve b
ytlmesi iin ferman kyor.
Tarihi sene 995 - 1586
Bu kouun binas altta (zemin seviyesinin altnda)
olduu iin ierisi yeterli aydnlk deildir ve meyda
nn st ak olmakla beraber yine lodur. Divarlarna
ini tulalar kaplanmtr. Sebebini aadaki kitabe
aklyor:
16 beyitlik manzum kitabenin anlam :
Hazret-i Sultan Osman II. Hann clusu hakknda
y dileklerden sonra, .zellikle ibu teberdaran ( baltac
lar) khne olmu iken, duvar dolaplar eskiyip kol kol tah
ta kurusu dolmu iken, nedim-i hass apa aa duvarla
rn badan baa ini kaplatt (Kai) , istei her perem
be gecesi usul zere bir Kur'an hatmi okunmas ve dua
larn Mehmet kethda, blk ba Sinan, odaba Mehmet
Zlali, divanhaneci Arslan iin yaplmas. . . .
Senesi 1027 - 1617
! kouun kaps zerinde 10 beyitlik manzum tarih ki
tabesinin anlam :
III. Murad Hann zamannda her yer yaplp ala . ol
du, dar idi baltac kullar cefa ekerdi , Mehmet aa dev
rin padiahna y4z srp arzetti, cihan ah emretti ve
Kethda Kadn bu canfeza binay yapt, padiahn haz
nedar bas Mustafa aa ile alt, ne olurdu Davut yap
sayd sanatla, nk bina nazr Mehmet aa olmutu....
Senesi 995 -1586
Sa tarafta tura eklinde bir yaz, yaznn anlam :
Kek Osman sadakatm ispatlamak iin bu tura
y- hmayunu bu dergaha ekdirdi.
Sol tarafnda Sultan Mustafa bini Ahmet turas ve ya
zs anlam :
Abd- ahkar kek ide yl, Mehmet dai yazd tu
ra-y hmayun cihan ferman
,
Avluda "baba emesi, . namyla anlan mermerden
gzel emeyi sylendiine gre byk padiahlardan bi
ri ihtiyar baltac eskisini abdest tazelerken su darln
dan sknt ekdiin i grmesi zerine bina ettirmi tir.
I s A R A y I
birinden dierine geit yoktur. Bu sebeple yakal balta
tlar kouu grldkten sonra yine meyt kapsna d
np alay meydanna ikmak zorunludur.
Bu kapdan alay meydanna klnca sol tarafa d
nlnce evvelce sylenmi saakl gezintinin sonunda ha
rem blmnn kaps grlr. Bu kapnn yannda di
er kapdan zlfl baltaclar kouuna inilir.
B A L T A C I L A R
Halbuki aada verilen kitabeden odaba ehsvar aa
nn ina ettirdii anlalyor :
24 beyit manzum Kitabenin banda "Ehed en la
ilahe .... " vardr, anlam ise: odabala nasl geldiini
anlatr ve ehsvar'n ruhuna fatiha hediye edilmesini
allah rzas iin ister. Senesi 997 - 1588
Bu emenin musluu zerinde 4 beyitlik bir tarih kita
besi vardr, anlam :
Sultann baltaclar odabas olan naml ehsvar bir
eme yaptrd, ienler daima dua etsinler ve hayr ile
ansnlar.
Kahve ocanda bulunan 4 beyitlik kitabenin anlam :
Baltaclar ocann eski kethdas Mustafa bey her
zaman en iyisini yapt, kyamete kadar hayr ile anl
mak iin ocaa bir eser yaptrmay hayal ederdi, idare
etmiyen st ve ekeri karlamak iin iki bin beyi.iz ku
ru vakfetti.... Senesi 1222 - 1807
Hazine-i hmayun ikinci kethdas utUfetlu aa haz
retlerinin ikinci baltacs Hasan aa merhumun maln
dan cilmak zere zlfl baltaclar hassa ocann vak
fna beyz kuru zam olunup bu mikdarm gelirinden ra
mazanda eme avlusunda yanmak zere yz dirhem mum
vakfedilmi olmakla bu yere yazld.
Senesi 1246 -1830
4 beyitlik kitabenin anlam :
Dubebeli Ali ki blkba idi, ocana nakden 1400
kuru koydu, bin ikiyz fazlasyla baltaclar eme av
lusu uha ile denmi ola ve ikiyzle ispanaklar da
hasrla kukusuz kaplanm ola ....
Senesi 1217 - 1802
Ortada 10 beyit manzum Kitabenin anlam :
Selim . Han metheder ve sonra zellikle ba uha
dar Hseyin aa hakknda iyi szler syler, sonra z
lfl baltaclar ocan yaptrd, hem de eskiler mahal
lini tamir etti, helalarn yerini deitirerek kokudan kur
tard, oca kasvetten kurtard.
Yazan hafz Mustafa Drbinizade
Sol tarafta 5 beyit manzum Kitabenin anlam :
tedenberi g- hmayun olduka bilinen ocan
aylk altm ve kyye zeytin ya olduunun bu ana -ka
dar kimsece bilinmedi i, 1224 senesi kilerci ba baltac
Ispanak Mehmet a a bilmekle, bundan sonra g... h-
 A y I 19
T o p K A p I s A R

mayun olduka 18 kandil yanmak artyla krk kyye Hayr sahibi haremi hmayun aalarndan yaylaba
teslim ve kandiller ve fenerler ve musluklar tamir ve kap gula.m Salih aann mevlt okunmas iin aalar
yenilenmek artyle 20 kyye g divanhanecisi olan aa imam Abdlhamit efendi eli ile altbin yz kuru ket
ya teSlim olunup bu mahalle kaydolundu. hda (kahya) vakfna vermi ve gelirinden yz elli ku
Sene 1224 - 1809 ru . . . . . toplam 115 kur.u edip byle art tayin eyle
mitir. Sene 1257 - 1841
5 beyitlik Kitabenin anlam :
Mustafa han- Cihan bu yeri yeniden tamir etti Hayr sahibi hoaf ba Mustafa aann kars be

Bakadn lalas Rdvan aann malndan bin kuru. inci Muteber Kadnn raklarndan Glbeden kalfann.

kondu b
acemisi Dil er Rengin hanmn mevlft okunmas iin bal

Server aa elile fazlasyla malzeme alnsn her kandil taclarda kahya vekili vakfna verdii yedibin kuru ve

Vakf yapana ve sebep olana dua edilsin .. gelirinden . . . . . . saylanlar 197 kurua balig olup ka-
lan erbet ve dane ekere sarfolunmak artyle bu yere
Sene 1226 - 1811
yazlmtr. Sene 1263 - 1846
ou vakfiye olmak zere zlfl baltaclar kou Allahn szleri . . . . . . .

unda kitabe pek oktur, bu kitabelerin yukarda yaz Hz. Muhammede ait szler
lanlarndan gayrs aada naklolundu : Buna yazdm vefaszdr rzgar
5 beyitlik kitabenin anlam : Ben lrsem kala hattm ( yazm) yadi'gar

Odaba kk Osman aa hayr sahibi bu ocak iin Yazan Sultann musahibi, hazine vekili Beir aa
divanhaneci vakfna ikiyz kuru koydu. . . . emenin zerinde (Drt beyit)
Sene 1238 - 1822
Bu makam ire o daba iken Kasm bey, her yerini
Ana malna 100 kuru zam ve oda baya alt kuru, tamir etti, blkba olunca her yerini ini ile ssledi.
mtevelliye, katibe, tahsildara yirmier para zam olun Sene 1014 - 1605
du, taamiye (yemek) iin yz para. Sol tarafta ( Bir beyit)
Dokuz satrlk Kitabe anlam : Bu d a tamire muhta iken smail aa buray ma-
Haremi hmayun aalarndan Davut aann mev mure yapt. Sene 1170 - 175.6
lft okunmas iin altbin kuru kethda vakfna konul Cami Kapsnn sa tarafnda
mas ve gelirinden.... Sene 1240 - 1824
( sekiz satr anlam ) :
Sultan Mahmud turas Hayr ilerini seven Ali paazade Nuri bey lnce
11 beyitlik kitabe anlam : malnn te biri olan keseyi baltaclarn vakfna ver

Gazi Mahmud han- Adli ki her kesin fermanna say diler, geliri ile her gece yz dirhem mum, zlfl balta

gl olmak arttr, methiyeler ..... yle bir yeni eserde ba clar camii iin . . . . . Sene 1233 - 1817

arl oldu ki her zaman hayr ile anlr, zlfl ocan ( 4 beyit anlam) :
ziyadesiyle sevindirdi, baltaclar kethdasna yz ihsan ey
Haremi hmayunda merhum Naile latun malndan
leyip, dierlerini onar kurula memnun etti, o ah al
Bedricihan Kalfa ve Mahmut aa eliyle zlfller has
lah muradna nail etsin, dnya ah baltaclar sevindirdi.
talarna mum iin vakfolunan altyz kuru bu yere kay
Sene 1232 - 1816 .
dolundu. Sene 1235 - 1819
Yaz : Yesarizade Mustafa izzet
Sol tarafta (8 satr anlam) :
Defa 1100 kuru zam olunmutur cem'an yekun ye Hayr sahibi ba kap gulam ruffllerde Abdullah
dibin ikiyz kurutur hademem baltac Hseyin aaya aa kahya vakfna ikibin kuru koydu ve gelirinden . . . .
onbe kuru verile cem'an otuz kuru verile Sene 1246 - 1830
Sene 1262 - 1845 bu vakfiyelerin tm ta zerine kazldr.

K U B B E A L T I

Gelelim Kubbe Altna : Kubbe Alt denilen yer bu
gnk harap halile beraber, tarihi nemi ve zarif mi
marisi sebebiyle yine ziyaret ve seyre deer. Bakanlar
Kurulu ve bir yksek mahkeme grevini bnyesinde top
layan Divan- Hmayun bu kubbenin altnda toplanrd.
Vezir grevinde devlet byklerj ki Kanuni Sultan S
leyman zamannda saylar sekiz dokuz snrnda idi, Di
van- Hmayunun doal yelerinden olmakla le vak-
tine doru Divan- Hmayun tatil oldukda burada oturup
kendilerine havale olunan ileri sonulandrmakla megul
olduklarna gre Kubbe Vezirleri veya sadece "Kubbeni
in" ismini alrlard. Tarihlerimizin rivayetine gre Fa
tih Sultan Mehmet hana kadar padiahlar bizzat Divan-
Hmayuna bakanlk etmek adet iken Gedik Ahmet Pa
ann sadrazam olduu zamanda aya arkl bir trk
kapda bekleyen avularn elinden kurtularak kendini
r
20 T o p K A p
divanhaneye atp kaba biimde Saadetli Hnkar hangi
nizdir, ikayetim var, diye davay ne srmekle bu halin
padiahn kzgnlna sebep olduunu sadrazam grn
ce, padiahmzn bundan byle iimizde bulunmayp ka
fes arasndan kullarn dinlemeleri uygun olacaktr yo
lunda aklamakla o tarihden i tibaren "Sultann dinleme
yeri" olmak zere kafesli bir mahfe! ina olunarak pa
diahn divana kmas adeti kaldrlmtr. Bu kafesli
mahal hala durur ve oraya haremi hmayundan inilir.
Kubbe altnn nnde dou mimarisi gereince uzun
saakl ve tavan ssl ve etraf ssl demirden parmak
lkla kapatlm byke bir gezinti yeri ziyaretiyi bir
sre durmaya ve doya doya seyretmeye mecbur eder.
O gzel tavan dklmek zeredir. eri girilince duvar
lar ve kubbesi ok ssl ve sanatl ve tezhipli salonun
znt duygularn harekete getirmemek ve iten kz
gnlk ekmemek mmkn deildir. nk eski zamanda
kubbenin kurunlar otuz bu kadar sene tamir grme
mek sebebiyle yamur sularnn ieri girmesi o gzel s
valar ksmen drm ve minder ve kerevetlerini
rtmtr. Kubbenin ortasnda demirden bir avize as
ldr. Bitiiinde bir oda daha vardr, bu yerin tamiri
ile asl haline dntrlmesini mit ve arzu etmedik
H A Z N E
hazine sekiz kubbenin altdr. Para konulmasna
mahsus kpler hala duruyor. Bu kubbelerin stnde se
kiz kadar incir aac bym ve meyvesini yemek ev
velki sene tamir srasnda arkadalara nasip olmutur.
Teekkr edelim ki evvelki sene bu kubbelerin tmnn
kurunlar tamir edilerek akntnn n alnmtr. ncir
aalarndan birinin ince kkleri kubbe kemerlerinden
birinin svasnda kalem ii tarznda ve pek gzel ekilde
gze arpmaktadr.
E K: O N K t N C . H C R E T
A S R I )
Not : Vakanvisler Osmanl Saray Tekilatn kendi
devirlerinde frsat dtke anlatmlardr. Ancak ilk kez
Ata tarihinin birinci cildinde bu konu sistemli bir ekil
de aklanmtr. Bundan sonra Abdrrahman eref Bey
( 17. asrda divan terifat ) ad ile bu konuyu daha sis
temli ve zet bir ekilde bu makale ekinde aklamakta
dr. Daha sonra merhum smail Hakk Uzunarl "Os
manl Saray Tekilat" ad altnda konuyu ok ayrntl
bir ekilde ele alm ve 512 sahifelik bir eseri 1945 y
lnda neretm itir.
Topkap Sarayn inceleyenler in Osmanl Saray te
kilatn bilmelerinde kukusuz byk yarar vardr. Biz
gerek ksal ve gerekse sistemat ii bakmn da n "Top-
I s A R A y I
kimse bulunmaz zannederim. Yukarda anlan gezinti ye
rinde divanhane kapsnn iki yannda aadaki kitabe
ler grlmktedir :
Sa tarafta
42 satrlk manzum kitabenin anlam :
Selim han hakknda uzun bir medhiye ve son sat
rnda "Selim han yapt hemtak felek bu t!ay- divan" di
yerek tarih drmtr. Sene.si 1207 - 1792
Sol tarafta
44 satrlk manzum Kitabenin anlam :
Cihan ahlarnn ah Mahmut Han yksek divan
yeniledi , uzun bir medhiyeden sonra beyit :
"Goren serdade-i insaf olur zzet b u tarihe''
"Mceddet eyledi divan yerin Mahmut Han- vala"
Sene 1235 - 1819
Sadrazamn yaz (divit = devat) odas ve vezirlerin
oturma ve dinlenme odalar ve kahve oca ve saire gibi '
ekler divan- hmayunun etrafndadr. Gerek bu odalarda
ve gerek ileride aklanacak i hazinede Babali kitap
lna naklolunan ve derginin birinci saysnda ayrntl
olarak anlatlan eski katlar ve resmi belgeler sakl,
deyim doru ise, hapsedilmiti .
( S L A H M Z E S
bu hazine ile babssaade arasnda adi ve ahap bir
mescit sonradan yaplmtr.
tbu ikinci makale kitabe kopyalarnn verilmesi se
bebiyle uzad iin burada kesmeye ve sonrasn ileriki
sayya brakmaya mecbur olduk. On ikinci hicret yz
ylnda divan terifatna (protokoluna) dair bir ek ile
evvel sayda vadettiimiz haritay ibu makaleye ekli
yoruz.
...
j
A S R I N D A ( 17. M L A D
D V A N T E R 1 F A T I
kap Saray Hmayunu" makalelerinin deerli meUifi
Abdrrahman eref bey merhumun terifat aklayan bu.
makale ekinin, makalelerin daha i yi anlalmas iin ge
rekli grdmzden, burada yaynn uygun bulduk. An
cak, deyimler v isimler getike yeterince aklama ya
pabildik. O zamann rtbeleri ve kendine zg Lsim ve
deyimleri vardr ki aklamalar balbana ayr ve uzun
bir konudur. Bu konuda geni bilgi merfum Prof. Uzun
arl'nn "Osmanl Devletinin Saray Tekilat" eserin
den renilmelidir. Deyimler iin, sunduumuz kk
J
szlkden yararlanlabilir.
Divan hmayun Saray- Cedid-i Amirede (Topkap
Saraynda) bulunan Kubbealt denilen yerde bizzat sad-

T A
o p K p
razamn ( Babakann) ve bulunmamas halinde Babakan
vekilinin bakanlnda toplanr, nemli vazifelerinden bi
ri de halkn ilerinin sonulandrlmasdr. Kaptan- Der
ya (Deniz kuvvetleri komutan) ve Rumeli ve Anadolu
Kazaskerleri ve nianc tevkii ve yenieri aas ve def
terdarlar ve Reislkttap ve stanbul kads, yeleri ol
duklar gibi, en ou yediye ulaan ve kubbe-niin (Kub
be altnda bulan) Unvann haiz olan Vezirler ( Bakan
lar) da bu divann yesindendir. Yksek memuriyetler
den saylan avuba, Divan- Hmayun avularyla
beraber icra me'muru olmak zere hazr ve Divann bit
mesine kadar ayakta emir bekler bulunur. Babali hade
mesi saylan byk ve kk tezkereciler dier baz ka
tipler ile Divan- Hmayunun katiplik grevini yaparlar.
Divan yerinin ortasnda yksekde kafesli bir Padiah yeri
vardr ki, Padiah hazretleri davalar ve mrafaalar ve
mahkemeleri bizzat dinlerler, yabanc devletler sefirleri
nin padiahn huzurunda durmalar iin tertiplenen ga
lebe ( g, kuvvet) divan, askerlere deneklerin datl
mas anlamna gelen "mevacip ihrac" ve ordu komutan
nvanyla alem-i erifi (kutsal bayrak) alarak babakann
ordu ile st:mbul'dan k ve dn ve bayramlarda
bayramlama treni ve saltanat deiiklii olunca biat
emrinin ( Yeni padiahn hkmdarln kabul ettiini
bildirme treni ) yaplmas iin devlet bykleri bu yerde
.....
toplanrlar. Bunlarn her biri, birbirinden farkl trene
tabidir.
Babakan bana kallavi denilen ve saray hazinedar
basndan bakasnn giymesi kesin olarak vezir rtbe
sine sahip olmaya bal bulunan zel telli serpu ( balk
= kuafr) ve sal divannda beyaz st ve pazar divann
da krmz st ve batanbaa kapl samur krk giyer
ve ar divan rahtl ( eer takm) ssl ata biner. Kap
tan paa ile dier vezirlerin krkleri yeil ve fstki at
lasla kapldr. Sadreyn (Anadolu ve Rumeli Kazasker
leri) ile stanbul kads balarna urf denilen ulemaya
mahsus balk ve byklere zel krk ve mevsime gre
sof ferace giyerler ve saakl denilen takmla ssl at
lara binerler. Dier bykler rtbelerine ve derecelerine
gre balarna selimi , mcevveze, horasani denilen balk
larla mevsime gre erkan krk yahut sof ferace giyerler
ve divan eer takml ve abayili atlara binerler. Abayi
vurmak (abay rtmek) "menasb sitte" ileri gelenleri
ne mahsustur. avuba selimi ve erkan krk yahut sof
ferace giyer, divan avular ile sadrazamn aalar ge
nel olarak mcevveze ve ferace, krk yahut sof ferace
giyerler. Yenieri ve svari ve silahdar ve topu ve tep
haneci ve kalyoncu gibi askeri snflarn zabitleri ve er
lerinin resmi elbiseleri ocaklarna zel ve ekildedir.
Divan gn mevki sahipleri sabah namazn kld*
tan sonra evvela yenieri neferleri ( erleri ) bab- hma
yfna arka verip meydana kar kat kat dizilirler, nle
rine bir sra yazclar dizilir. Yenieri aas sebilin, yani
Sultan Ahmet emesinin alt tarafnda ve ondan sonra
ruznameci ve ba muhasebeci ve divan- hmayuna me'
mur dier hocalar ve Ayasofyann musalla kaps sra
snda cebeci orbaclar ve imaret pencereleri hizasna
kadar kapc ba aalar ve onlarn arkalarnda ve st
R A y I 21
s A
I
taraflarnda yenieri oca ileri gelenleri ve onlarn ar
kasnda defterdar ve reisillkttap ve kk sani ve salis
defterdarlar ile nianc ve defter emini efendiler ve ma
liye dairesinin icra memuru anlamna olan ba bakkulu
aa ve Ayasofya hnkar mahfili kaps kesinde svari
ve silahdar avular ve imaret kaps hizasnda. svari
ve silahdar aalar ve kahyalar ve avular ve bab- h
m ayun kesinde kazaskerler yer alrlar. Herkesden son
ra vezirler gelirler, her gelen vezirin selamnda yenieri
aas atn bir para ileri srp sayg ile selam aldktan
sonra geri dnp yerinde durur. Tm tamam oldukda
ocak duacs yenieri aasnn durduu yerin nnde k
k tan zerine kp dua eder. Bitince bab- hmayun
alr. Evvela yenieri erleri ve yazclar ve piyade so
laklar ve cebeci kollukular ve cebeci kethdalar ve ce
beci ba sonra yenieri ocak aalar sonra sipahi ve si
lahdar avular ve aalar sonra kapc balar sonra
divan hocalar sonra cebeci orbaclar sonra defter emi
ni ve n ianc ve reislkttap ve defterdar sonra cebeci
neferleri sonra yenieri aas sonra Anadolu ve Rumeli
beylerbeyi ve vezirler srasyla ieri girerler. Defterdar
ile reislkttap ikisi birlikde olduu halde girerlerken ba
bssaadeyi selamlarlar. Bunlar kubbe-i hmayuna girme
yip reislkttap ve nianc efendilerle vezirleri selamlar
lar. Anadolu ve Rumeli beylerbeyi de ikisi beraber belip
, efendinin tahtasnn karsnda kkin defterdarlar, rei
slkttap tahtas nnde iskemlelere oturup sadrazamn
geliini beklerler. Eer yaz gnleri ise sakaba helvaha
neden buzlu kokulu erbetler, k ise kokulu macunlar
getirip evvela vezirlere sonra srasyla dierlerine sunar
lar.
Sadrazam hazretleri babalide divan elbisesini giy
mi olduu halde hareket ederek Sadrazam Kethdas
( Kahyas) koltuuna girip binek tanda ata bindikte di
van avular alk ederler. Evvela deli ve gnll yaya
olarak aralarnda aalar zel kyafetleri ile atl olarak
sonra klavuz avu kavuklu ve mevsim gerei krk ve
yahut so:f ferace ile sonra divan avular kavuk ve u
ha feracelerle sonra duac avu ve alay avuu sonra
avular katibi ve emini kavuk ve mevsime gre elbisesi
veyahut sof feracelerle sonra kapclar kethdas ve se
lam aas daha sonra atran ( hizmetliler) sonra sad-
razam hazretleri nnde atrba ve saraba divan el
biseleri ile ve yannda muhzr aa (kapc ba) , balk
cyn aa ve erkan samur krk yahut uha ferace ile
sada ve bostanclar odabas klah ve al uha dolama
ve batanbaa kuak ile solda, onlarn arkasnda muhzr
aa neferleri keeleri ile ve onlarn arasnda mirahor aa
mcevveze ve erkan yahut sof ferace ile divan bisatl (d
eli ) ata binmi olarak yannda: sadrazam kethdas ye
il atlas st ve selimi ve divan bisatl at ile sonra sad
razam aalar mcevveze ve erkan krk yahut sof fera
celerle sonra yedek atlar yrr. Bu tertip ile bab- h
mayundan girip ve has frn n geildikde sadrazam
kethdas kaldrmdan sapp bir miktar sr'at eder son
ra attan inip selam resmini yaptktan sonra sadraza mn
n sra orta kapnn girerken sol tarafndaki binek ta
na kadar gidip sadrazam inerken koltuuna girer ve
r
22 T o p K A p
orta kapnn i kaps egne kadar gider oradan dne
rek geldii ata binip sadrazamla birlikte gidenlerden di
van- hmayunda ii olmayanlar alarak Ba:baliye dner.
avuba ile kapclar kethhas ellerinde gm asa
laryla orta kapnn iinde sadrazam karlyarak
asfilarn yere vurarak kubbe-i hmayuna yaklanca sa
kabann buyur sesiyle haber vermesi zerine kubbe-i
hmayunda bulunanlar karlamaya giderek sadrazam ve
zirlerin nnden geip evvela babssaadeye selam verir
sonra dnp hocalara ve vezirlere ve sonra Anadolu ve
Rumeli beylerbeyine ve defterdarlara selam vererek di
vanhaneye gire'. O srada karlamaya km olan ve
zirler ve Anadolu ve Rumeli beylerbeyi ve defterdarlar
g irerler. O srada tara hazinedar bas hazine kaps
nn mum mhrn sadrazama sunduktan sonra sada
vezirler ve niancya ve solda sadreyn (Anadolu ve Ru
meli Kazaskerleri) efendile_r ve defterdarlara sabahnz
hayrola demesiyle herkes yerlerine otururlar. Gizli otu
rumdan sonra tekrar sa ve sola sabahnz hayrola diye
iltifat olundukda herkes ayaa kalkp otururlar. Sonra
divanhane dnda fetih suresi okunmasna sadrazam ta
rafndan iaret edilerek balanr. O esnada adr mihter
bas bir tas yenieri orbas ile fodlasn sadrazama ve
vezirlere ve sadrine ve defterdarlara verir, birer miktar
yenir. Sadrazam hazan fodlay nnde tarttrr. Askerin
iyi tutumuna iaret olarak eski kanun gerei muhzr aa
bir tabak akide ekeri gtrp sadrazama vesair vezir
lere ve sadrin ve defterdarlar ve tev'kiiye sunar, herkes
bir miktar alp yer. Feth-i erif okunmas tamam olduk
da kapclar kethdas, galebe divan ise kol kethdas
tarafna, deil ise, yenieriye dnp selam verir. Derhal
yenieri gruh ile koup orba kaparlar. Sonra reis efen
di us11 ile divanhaneye girip yava yava defterdarlar
tarafndan gelip sadrazamn eteini pp telhis kesesini
koruyana etek pp gider. Sonra divitdar efendi sadra
zamn nne (divit pekirini) ve yanlarna divit (yaz
takm) ve mslmanl kabul edenlerle fukaraya veril
mek iin bir kuma kese iinde il ak;e kor. O anda a
:vuba ve kapclar kethdas ve tezkereciler selam a-
vuu vesair avular ii iin gelen halkn nne dp
doru sadrazamn nne gelip iki sra dizilirler, muhzr
aa ve bostanclar oda bacs ve kethda yeri ve suba
ve asesba hazr ve ferman bekler halde dururlar. Sad
razam davay dinlemeye balayp iki taraftan sra ile di
lekeler okunur, .eriat ve kanun gereine gre halkn
ileri grlr anlamazlk son bulur, gerekirse hkmle
rini ve ceza ve siyaseti (idam cezasn) yerine getirir ve
tevcihat (tayin-rt vermek) dahi orada yerine geti
rir. Sadr- Rum (Rumeli !Kazaskeri) kendisine
olunan davay dinler. ti tamam olunca avuba asasn
VUrl\P bu iaretle avular ve dier hizmetliler hepsi di
vanhaneden dar karlar.
Askeri denek anlamna gelen "mevacib" yani ulu
fenin kslmas yahut belirli srede verilmesi bugne rast
larsa mein keseler iinde her on kesesi bir yn olmak
zere veznedarlar eliyle sadrazamn huzurundan kubbe-i
hmayun kapsna doru demee balad srada rei
slkttap ulufe verilmesi karar sonucunu kapclar ket-
I s A R A y I
hdasna teslim ve o vasta ile devletin kudreti yksel
tilir. Ruhsat tutan hatt- hmayun ile kapclar keth
das babssaadeden kdkda avuba karlar ve nde
yryerek kubbe-i hmayuna yakladklarnda, sadrazam
ve yerinden kalkarak kubbe kapsna iki adm kala hatt-
hmayunu sayg ile kabul edip yerine oturmazdan evvel
reislkttap yaklaarak sadrazam hatt- hmayununun
mhrn aarak zarfn zarf ile beraber reise verir ve
hatt- hmayunu okuyarak gereinin yaplmas bildiril
mesinden sonra muhzr aaya iaretleri zerine ocakl
gelirler. Yenieri katibi ile kul Kethdas kubbe-i hma
yuna girip etek pme treninden sonra geri ekilerek
sadrazamn karsnda ayakta dururlar. O srada rznam
e-i evvel (gndemciba) efendi elinde tevzi defteri ol
duu halde kapnn dibine gelip defteri okur. Yenieri
ulffesi kendilerince tertiplenmi efrat tarafndan kald
rlr. Tamam olduu gibi yenieri katibi ile kul keth
das etek pp karlar, sonra dier ocaklar katip ve ket
hdalar da sras ile bylece gelirler ul1felerini alrlar,
tamamnda avuba ile kapclar kethdas nde oldu
u halde yemek gelir, saray mutfa hademeleri ile bir
bir selamlayp siniler kuruluncaya kadar dururlar. Biri
sadrazamn biri vezirler ve dieri kazaskerler nnde ol
mak zere sofra kurulur. Sadrazamla vezirlerin sini
lerini (tepsilerini) anigir aalar, kazaskerler sinisini
kendi muhzr balar kurar. Yemekten sonra sa:kaba
sadrazam ve vezirlere ve niancya ve sakalar kethdas
kazaskerlere mikreme (pekir) ve leen ve ibrik verir-
. ler. Reis ve nianc ve ba defterdar iskemleler zerinde
sadrazam ile beraber yemek yerler, vezirlerde skklk
olursa ikinci vezir dahi sadrazam sofrasna gelir. kk
Sani ve salis defterdarlar vezirler ile yemek yerler. Ye
mek tamam oluncaya kadar mehter ba, ekmeki ba,
saray mutfa emini, vekilhar sadrazamn karsnda
dururlar ve yemekten sonra selamlayp giderler. Saka
lar dahi hilan (krdan-di kartrc) ve pekir ve leen
ve ibrik hizmetini grrler. Yemekten sonra terifat
efendi gl suyu ve mutfak emini buhur verdikten sonra
yeneri aas olduu yerde hil'at giyerek dorudan do-
ruya arza girer, arzdan sonra kp kapc balarla du
rur. Sonra avuba kapclar kahyas asfilarn yere vu-
rarak Kubbe-i hmayun kaps nne gelip gnderdikleri
gibi sadrin hareket ederek Kubbe-i hmayun kapsna
vardklarnda selamlk iin beri dnerken sadrazam ve
dierleri ayakta selamlayp arza girerler. Sadrin arz oda
sndan girdiklerinde ikisi birden padiah selamlayp Ru
meli Kazaskeri sa taraftan ve onu izleyerek Anadolu.
Kazaskeri sol taraftan padiahn eteini ptkten sonra
havale ayakta durduklar halde evvela Rumeli Kazaskeri Ru
meli kazalar memuriyet tayinlerinin ve sonra Anadolu
kazaskeri de anadolu kadlar tayinlerinin zetlerini okur
ve padiah tarafndan soruyu bekler, ksa bir durudan
sonra tekrar padiahn eteini pldkden sonra geri d
nerler arz odasnn kapsna gelince yine padiah selam
layp karlar ve babssaade dnda arza girmek zere-
gelen sadrazam selamlayp giderler.
Sadrazam babssaadeden girdikde i hazinedar ba
batan baa samur krk kapl ulufe hil'at (elbise = cb-

T o p K A p
..
be) giy d i rir, sadrazam nde olduu halde vezirler ve def
terdarlar vesair arza girecekler ieri girerler. Sadrazam
ve vezirler ve defterdardan maada arza girmeleri gerek
miyenler arz odas kapsnn i tarafnda yeri pp d
ner ve herkes yerli yerine gider. Defterdar efendi padi
ah huzurunda ul1fe zetini okuyup kncaya kadar ve
zirler d ururlar, defterdar ktktan sonra vezirler de
kar, babssaade de yenieri aasnn st tarafnda durur
lar. O s rada avuba ve kapclar kethdas ( kahyas)
babssaade karsnda sadrazamn kn beklerler, sad
razam a rzdan kdkda kapnn sa ve sol taraflarnda
ve k a rsnda duranlara ve vezirlere ve yenieri aasna
ve mir-i aleme ve kap'c balara selam verdkten sonra
vezirler b irbirini izleyerek kubbe-i hmayuna gidip sad
razam yerlerinde ayakta durarak evvela vezirler sonra
defterdar ve reislkttap vesair hocalar sonra mir-i alem
ve kapc ba aalar ve sipahi ve silahdar ve blkler
erbea ( drtl) aalar ocakllar ile sonra avuba ve
n efer oca bykleri sonra ul1fe ( terifati hil'at =
Tren g i ysisi ) tebriki iin etek pp giderler. Tren giy
sisini s adrazamn srtndan alp mihter basna teslim
eder. avuba ile kapclar kahyas durduu yerde ka
rar edip avuba gelip .sadrazamdan mhr eri.fi alr
ve gndem kesesini ve maliye defterhanesini ve hazineyi
bu mhrle mhrleyip derhal yine sadrazama teslim
eder. Mhr erifin alnp tesliminde tm bykler aya
a kalkarlar. Sonra vezirler ve nianc sa tarafta ve def
terdarlar sol tarafta yerlerinden inip iki geeli (sra) se
lama dururlar, sadrazam divan elbisesi ile evvela vezirler
ve niancya, sonra defterdarlara selam verip divanhane
den dar kar, vezirler de birbiri ardnca selamlayp
karlar, sadrazam babssaadeyi selamlad srada ve
zirler ileri geip bab- hmayun dnda atlarna biner-
B A B S
Baka isimle akaalar kaps, bab- hmayun ve ba
bsselam gibi i ie iki kapdr ve korunmas ak aalar:i
tevdi edilmitir. Kapnn nnde mermer stunlar ze
rinde bir sayvan vardr ki gerek ayak divanlarnda, ve
gerek bayram trenlerinde saltanat taht bu sayvann
altna getirilirdi. Bayram treninin bu yerde yaplmas
Abdlaziz hann ilk zamanlarna kadar devam etmitir.
Kapdan giri itibariyle sa tarafta rastlayan alanda se
yirciler iin kademe eklinde geici sedirler yaplr ve
divan grevlileri bykleri ve bayram trenine giren di
er kiiler olaan terifata gre orada ve akta bayram
trenini yaparlard.
Padiah saraynda kaplarn mtenazr ( karkar
ya) olmamas yani bab- hmayun ve babsselam ve ba
bssaade bir hizada gibi zannolunduu halde orta nokta
larndan geirilen izginin, bir doru olmayp bir krk
doru olmas dikkati eken hallerdendir. Merakl k iiler
bunu bir kapdan kann dier kap'dan grlmemesi gi
bi bir yoruma balamak gerektir diyor. Byk sefer olun-
y I 23
s A R A
I
ler. Her vezir selam yerleri nerede ise orada durur, sad
razam gelip bunlara selam verip selam avuu selam alr
ve vezirler birbirlerinden ayrldklarnda sadrazam n se
lamna durduklar gibi kdemlisini n selamna durur, se
lam avuu selamn alr, bu suretle herkes hanelerine
gider. Devlet vekilinin ferman ile bir kimse c.ezaland
rlmak veya sopa vurulmak lazm gelirse, divanda der;..
gah- ali kapclar dver, a m a baka yerde muhzr aa
yoldalar dver. Sipah ve yenieri ve cebeci ve topu
cezalandrlmak ve sopa vurulmak gerektiinde elbette
kendi odalarnda subaylar dver, katil ve siyasetleri de
subaylar tarafndan uygulanr. Bu drt taifeden maada.
asker ve sava uzman vesair beratllardan birine ceza
veya dmek gerektiinde, saygl kiilerden deilse dev
letin sahibi dilerse kendi divanhanesinde muhz: yolda
larna dvdrr, dilerse subaylarna gnderip onlara dv
drtr. Kol dolarken berat sahibi biri pazarda bir c- .
rm ile tutulsa elbette kendi sarayna gnderip orada
cezalandrr, bakkal ve ekmeki vesaire gibi arda ya
trp dvmez.
Divan- hmayunun ekli ve grevleri ve gnlk otu
rumlar zamanla deimi ise de terifat usul deimek
yle dursun kat kat karkln artrarak anlamsz fa
kat son derece itinal tren ve ilem ile gln bir hale
gelmitir. nk evvellerde hergn kuluk vakti bizzat
padiah hazretlerinin akanl altnda toplanr ve da
valarn grlmesi ikinci derecede olup en evvel nemli
devlet konularnn mzakeresile megul olunur ve tayin
leri de orada yaplrd. Yukarda verilen ek onikinci hic
ret ylnda yrrlkte olan usul aklar olup Abdullah
naili efendinin ( nc Osman zamannda sadrazam ol
mutu) terifat dergisinden ve padiah terifati resmi
defterlerinden zetlenmitir.
S A A D E
ca ordu bayrann sadrazam ve ba k'omutan olanlara 1..
verilerek harbe gtrlmesi eski devirlerde adet olduun
dan sancan zel yerinden karlnda babssaadenin
nne dikilmesi ile orada bir zel tren yaplmas adet
olmaldr ki sancan dikildii yuva deme tanda ha-
la grlmekde ve sayg olarak zeri mermer ta ile r
tiilmektedir. Kapnn d tarafnda aadaki kitabeler
nakedilmitir :
tnnehu min Sleyman ve innet
Bismillah errahman errahim.
Yazan Abdlhamid hann olu Mahmut
Tura ( 1 ) Tura ( 1 )
"Sultan Mahmut han adl turas"
15 beyitlik kitabe batanbaa padiah I. Abdlhamid
iin yazlm kap (ba'b) ile ilgili bir methiyedir.
Tarihi 1188 - 1775
ili dl iki kapdan ibaret olan babssaadenin sa
trafnda ba'bssaade aas ve sol tarafnda akaalar ko-
24 T o p K A p I s A R A y I

uu bulunur. Bilindii zere akaalar anadan doma ta
vailer olup Fatih Sultan Mehmet zamannda saray ve
harem-i hmayunun emniyeti gerektiren yksek grev
leri bunlara emanet olunmu ve yz elli sene kadar bu
imtiyazlar devam ederek ilerinde Hadm Mesih paa ve
Hadm Ali Paa ve Hadm Sinan Paa gibi naml vezirler
yetimi ve ocaklarnn en byk subay olan babssaade
"Sultan 'Mahmud Han- adli turas"
Yedi beyitlik Kitabenin anlam :
Gazi Han Mahmud-u Adli zamannda, cce Yakup aa
hayrna para sarfetti, kk oda vakfna be yz kuru
mum yakmak iin vakfetti, kahyaya iki ake fazladan,
iki ake de buhur iin art koydu, geri kalan on ikisi bir
okkalk mum alnp musluk stnde her gece yansn ..... .

:aas veya sadece "Kap aas" enderun-u hmayun hiz Elfakir tzzet-i hazine
met ve me'muriyetlerinin tmnn en st itibar olunup Tarihi 1233 - 1817
tlarssaade aal katlmas ile ilerinin grlmesi ve
Akaa eskileri rivayet ediyorlar ki, Kprl Mehmed
zlmesi hunlarn ellerine verilmi iken Murad III. zama
nnda avam dilinde szde dolaan bilinen "tavilz-zeyl Paa enderunda sradan hizmetli bulunduu srada bir
= uzun kuyruk" fkras zerine darssaade aal babs gn akaalar emesinde elini ykayacak sabun bulama
:saade aalndan ayrlarak ( 990-1582) ve akaalar saray dndan sadrazam oldukdan sonra endern-u hmayun

haremi hizmetlerinden uzaklatrlarak , darssaade aa

ocaklarna senelik 1722 okka sabun vakfetmitir. leride
l ile harem hizmetleri zenci hadm aalara gemitir
aklanacak olan arz odasnn karsna rastlayan duva
ve ondan. sonra akaalarn grevi yalnz babssaadenin
rnda ve kapal bir kapnn zerindeki bu kitabe Sultan
korunmasna has kalmtr. Ocaklar bugne kadar kal
mtr. Mahmud Han'n bir ltuf eserini anlatyor:

Ata bey, tarihinde der ki : darssaade aaln babs

( Sultan Mahmud Turas)
saade aalndan ayrmaya sebep olan habei tavai Meh
Onbir beyitlik kitabenin anlam :
met aa yalnzca darssaade aas olup dokuz sene ba
Hazreti Sultan Mahmud Han Gazi'nin ihsan (ba
'ar ve dorulukla idarede ve pek ok hayrat ve iyilikte
) imdi sylenmektedir, vakfndan emrederek, kullar
baarl olduktan sonra lmnde yine zenci harem aa
na her ramazan aynda, kap aasna 500 kuru, hazine
larndan Server aa yerine gemi ise de dar halk ile
dar baya 300, sonra kilerci ba ile saray aasna ikier
saray takmnn dostluk ve ilikilerini bozmaya sebep ol
yz kuru, saray kahyasna 150, keba be neferine
mas bahane edilerek, ad geen aa ksa srede azlolu
ellier kuru, dierlerine on beer kuru verilmesini em

narak yerine akaalardan babssaade aas Bosnal hac

retti..
Mustafa aa tayin olunmu ve Sultan Mehmed'in clu El.fakir Yesarizade Mustafa izzet gafere lehma
sunda (1003 - 1595) bu hac Mustafa aa bol denek ile Tarihi 1232 - 1816
karlarak darssaade aal yine zenci aalara geerek
Babssaadenin i kaps zerinde yani arz odasna
-0nlarda srekli kalm ve darssaade aalnn stnl
kar olan yerinde ilerideki kitabe ile beraber iki taraf
ve eref ve itibar artmas zerine babssaa'de aala
da evvelki Osmanl Sultanlarnn isimleri ve padiahla
rnn itibar ve haysiyeti yava yava azalarak sonunda
geli tarihlerini kapsayan daire biiminde iki byk lev
orlulu Ali paa sadrazam oldukda ( 1118 - 1706) , sz ko
ha asldr. Evvelki hakan ile ikinci levha dolduundan,
nusu paa enderunda hizmetli iken bir gn yemek sra
Hazreti ehriyari ( padiah) adna bir: nc levha arz
snda dalgnlkla sofra ba olan ak aadan evvel .yemee
odasnn mermer stununa konmu ve aslmtr. Ad ge
el uzattndan tr, aa, aa kan teknesi ile eli
en Kitabe budur :
nin stne kuvvetlice vurmas kalbine kin ve hiddet a
Re'sl hikmeti mehafetullah
lamas ile, sadrazam olun:ca eski hiddetinin etkisi ile ba
2 beyitlik Kitabenin anlam :.
bssaade aal makamna bir byk darbe vurmutur.
eriata uygulayarak yeni kanun koydu, Abdlhamid
Kap aas dairesi drt be odadan oluuyorsa da i.inde
Han'n olu Sultan Mahmut, dedeleri ona miras brak
sylemeye deer bir ey yoktur. Ama akaalar kouu
dklar mlk helal etmez mi, ekiya def'edilmi, soygun
hoa bir yerdir. zellikle aalarn nzaket ve ikram zi
cu yok olmu.
yaretileri pek neeli yapar. Her kouda olduu gibi bu
Kapnn stndeki Kitabe :
kouun da bir ho "eme avlusu" vardr. eme avlu
Bir beyit, anlam :
lar ocak hizmetlilerinin teneffshanesi deerinde olduu
Kudret sahibi hakann zamannda herkes muradna
gibi abdest musluklarn da ierir. Bu avluda aadaki ki
sahip evketli saray ya Rab olsun her an ak.
tabeler grlr:
Kapsnn sanda ve solunda ilerideki msra'lar ya
Yedi beyitlik kitabenin anlam :
zl ve bunlar tura eklinde yukarlarna konulmutur:
Cihan Sultan 'Mustafa Hann halis kulu, iki yerde
adl eriat Hazret-i Abdlhamit" "Hubza
"Hami-i
iki kandil yakmak iin iki yz altm kuru vakfetti..
Tarihi 1180 - 1 766 hakan- zian hakim-i hkm- Mecid" .

T o p K A p
A R
Babssaadeden girilince karmza arz odas gelir, bu
oda padiahlarn vekiller ve sadrlar, alimler ve askeri
komutanlar ve yabanc sefirleri grmek zere kabul
ettii muhteem odadr. Mimarisi pek gzeldir. Drt ta
rafnda mermer parmaklkl ve mermer stunlar zerin
de saakl atl ve etraf ak ve gzel bir gezinti yeri
ile evrilidir. Alemdar Mustafa Paa 1223 - 1808 tarihin
de stanbul'a gelip ve bilinen maksatla babssaadeyi k
rp ve ykp da zorla ieri girdii zaman ehit Sultan Se
limin na' erifi bu gezinti yerine konmutu ki ende
run-u hmayun eskileri yerini gsteriyor. Arz odasnn
ierisinde padiahn oturmasna mahsus olan yer ile bir
ocak ve bir eme grlr. Tarih ve sanat deeri byk
olan bu odann da, teessfle belirtelim, st uzun zaman
aktndan deme tahtalar ksmen rmtr. inde
kitabe olmayp dndaki kitabeler bunlardr:
Kap zerinde :
Bismillah errahman errahim
Ketebe Ahmet bini Mehmet
1136 - 1723
K i
Arz . odasnn alt tarafnda III. Sultan Ahmet'in bi
nas olan enderun-u hmayun ktphanesi bulunur. K
tphane iinde arapa, farsa, trke olmak zere 3515
kitap vardr. Bu kitaplar arasnda yazma ve ssl nefis
eserler vardr. istila devrinde rumlardan, srplardan, ma
carlardan alnm bir ok eski yayn ve kolleksiyonlar da
bu kitapla getirilmi idi. Yabanc dillerde yazlm bu
cins kitaplara o kadar iltifat olunmadndan bunlarn bir
ou maatteessf elden karlm ve bugn saylar otuz
kadar tilde inmitir.
Kitaplk zerindeki Kitabe :
Alt beyitlik Kitabe arapadr.
Son msra ina tarihini ifade etmektedir :
"Beyan- fiha ktb- kayyime" 1131 - 1718
Ktphane kapsnn i tarafnda yine arapa bir
beyit vardr. Bu kitaplk Osmanl gzel sanatlar eserle
rinde olan nitelikte, ii ok ssl ve muhteemdir. Duvar
larndaki iniler deerlidir. Gayet sanatl olarak kubbeye
b ir kandil ve bir fanus asldr. Kubbenin nak da pek
gzeldir.
Kitapln karsndaki kk eme zerinde arap
a bir beyit vardr. Kitapln nde ve haricindeki e
menin zerinde drt beyitten ibaret bir kitabe vardr. Ta
rihi : 1131 - 1718.
A R A y 1 25
I s
Z O D A S I
Sa ve sol taraflarnda aadaki msralar yazl ve
bunlar tura eklinde yukarlara konulmutur :
ki msram anlam :
hsan ve en'am sahibi, Allahn glgesi padiah
Daima muzaffer olan hazret-i Abdlmecit Han
Kapnn yannda ve dnda bulunan emenin kita-
besi :
Drt msram anlam :
Cihana sahip Sultan, zamann Sleyman
Bu emeyi divan ehline yolu zerinde su vermek
iin ihya ile inasn emretti.
Arz odasnn sol tarafndaki kapnn zerinde :
Hasbin allah ve ni'm elvekil
Ketebe Mahmut bini Abdlhamid Han
1225 - 1810
Arz odasnn arkasnda :
"Sultan Mustafa IV. turas"
Drt msram anlam :
Arz odasn yeniden bina etti Sultan Mustafa
1222 - 1807
T A P L I K
Gerek arz odas ve gerek kitaplk ayr ayr iki g
zel bina olup nc yer denilen ve yaklak drt bin
metre kare bulunan meyilli ve kare biimli bir alann
ortasnda gibidir. Bu alanda mermerden bir eme tek
nesi olup zerinde u kitabe nakldr:
Sahib-l hayrat merhume kethda Def-i-gam hah
nun hayratdr.
1226 - 1811.
emenin yc.nnda ve meydanda bir basite (gne
saati ) vardr ki krmz bir granit ta zerine konulmu
tur.
bu karenin bir kenar 'babssaade ve evvel sy
lenen akaalar kouu ve kap aas dairesi ile bunun
bitiiinde bulunan enderun okulu binasn oluturur.
Okul binas ki eskiden kk oda denirmi bugn terk
edilmitir. tkinci kenar seferli kouu ile hazinei hma
yunu oluturmaktadr. Bilindii gibi eskiden enderun-u
hmayunun dorudan doruya hizmetlerine memur olan
hazine ve seferli ve kiler koular hizmetlisi kdem ka
zannca has odaya nakletmek veya enderunu hmayunun
st memuriyetine ykselmek kanun gerei olduundan
Ata tarihinde saylan ve aklanan uhadarlk ve rikap
darlk ve tlbent aal ve mabeynci lik gibi sekin hiz
metlere bu ocaklar kaynak olduu gibi mtasarrflar ve
valiler - eski deyimle mir-i liva ve beylerbeyiler de onlar
dan yetiir idi. Bugn kiler oca kaldrlm olup dier
ikisi devam etmektedir.
r J"
26 T o p K A p
H A Z N
Hazine-i hmayun i ie odadan olumakla ok
metin bir bina olup mimarisine nazaran Bizans devrin
den kalma kanaatnda olanlar vardr. Bu kavle gre en
derun iinde bundan baka Bizans binalar yoktur. in
de sakl olan nefis ve eski eyaya henz bir baha biile
memitir. Binann darl, ei ok az olan ve byk de
erde mcevherler ve baka deerli antikalarn, ziyaret
ilerin gzne hakkyla sunulmasna engel olmaktadr.
ah smail-i. Safevi'nin hint ii sanatl taht ki Sultan
Selim I. tarafndan ganimet olarak alnmtr ve birinci
odann ortasna konulmutur, yalnz bu tahta vaktiyle bi
lirkiilerden bir yabancnn drt milyon lira deer tahmin
ettii sylenmektedir. Dier korunan eyann saym zor
olduundan ayrnt verilmekden vazgeilmitir. Hazine-i
hmayun bugne dek Sultan I: Selimin mhr ile m
hrlenmektedir. Mhrn sureti aada gsterilmitir. Ha
kan "benim altnla doldurduum hazineyi benden sonra
her kim mangrla doldurursa hazine onun mhr ile
mhrlensin ve ila benim mhrm ile mhrlenmekde
devam olunsun" diye vasiyet ettii sylenti olarak bu
gne gelmekle bu vasiyetin hkm hala yrrlktedir.
Mhrn yazlar oyma ise de bilerek kabartma ola
rak resmi nak edildi, ortasnda "Sultan Selim ah" ve
drt tarafnda "tevekkeli ala Halki" yazldr.
Hazine-i hmayunun almas zel trene baldr.
Hazine kethdas bulunan kii anahtar kendisi getirip
ve kapnn iki tarafna hazine ve seferli koular hiz
metlileri dizilip mhr muayeneden sonra bozulur ve ki
lit aldktan sonra yirmi otuz kii birden ieri girmek
kuraldr. Sultan II. Seiimin ina edip iinde derek l
mne yol aan hamam seferli kouu ile hazine binas
arasnda olduu sylenir.
nc kenar bugn hazine kethdal dairesi ile
hazine kouu oluturmaktadr. Kethdalk dairesi ile ha
zine-i hmayun binasnn arasndan st kemerli bir ta
merdiven ile aa inilir. Eskiden burada bir kap var
m ve byk olaslkla ikinci kap denmekte imi. Keme
rin zerinde aadaki kitabe nakedilmitir:
Sekiz beyit olan Kitabenin anlam :
Bu dergah iltifatna deer grerek yenilenmesini
emretti iini tamir etti yolu doruldu, bu kapy ltuf
elile, Mahmut han mamur kld. 1152 - 1739
Hazine kouunun kaps zerinde :
Be beyitlik Kitabe, anlam :
Daima sekin eserler icad eden hazret-i Abdlmecid,
ite emir verip hazine kouunu yaptrd, emir ve fer
man ile bendesi Saffet byle iki tarih dzenledim :
"Muhkem bir bina yapt mjde han Abdlmecid"
krler olsun hazine ktillar metin bir bina bul-
clular" Mustafa zzet
Tarihi 1275 - 1858
Ata tarihinde grld gibi Kethdalk dairesi ye
rinde evvelce kiler-i hassa kouu binas varm. Abdl
mecid han zamannda hazine kethdas olan Dayezade
I s A R A y I
) .
E - H M A Y U N
Mehmet bey bu kouu tm ykp kaldrarak yerine ket
hdalk dairesi kurmutur.
Drdnc kenar Hrka-i Saadet ve Emanat- Sairey-i
Mteberrike ile has oda ve enderun aalarnn namaz kl
malarna mahsus mescit oluturmaktadr.
Hrkai Saadet dairesinin kapsnda bu kitabe yaz
ldr:
La ilahe illallah Muhammeden resullullah
Sultan m. Ahmet Turas
1138 - 1725
Tura (1) Tura (1)
Kapnn darsnda v e kede buhur dvmyee mah
sus mermerden bir dibek (havan) vardr, bunun stnde
aadaki drt beyitten ibaret ve farsi Kitabe yazldr.
Kapnn nnde kutsal daire spld zaman sp
rntleri atlan kuyu grlr.
Tayyarzade Ata bey enderun tarihinde Sultan I. Se
lim'in Msr'n alnmasndan sonra mbarek emanetlerin
'lstanbula naklini ve imamlk ve halifelik kisvesini (hil'a
tn) taknma ekli aklandktan sonra diyor ki (I. cilt
s : 93) :
"Yukarda akland zere bu suretle kutsal ema
netleri kabul ederek ve ettirerek ve muzaffer olarak s
tanbul'a erefli varlarnda hrka-i saadet ve sair kutsal
emanetler evvela harem-i hmayuna konulduu ve orada
korunduu srada harem:.. i hmayun civarndaki hrka-i
saadet ulu odasnn kutsal temelinin atlmasna bizzat
balamakla, bittikten sonra sslenmesine zen gstermi
ve Fatih Sultan Mehmet han hazretlerinin hazin.e tarz
na evirerek ta'mir ettikleri byk hazine-i hmayundan
baka kutsal rt ( Rida erif) ulu odasina bitiik arz
hane iinden girilen ve silahdar aalar gzetimine veri
len para ve silah hazinesi kurarak ve doldurarak silah
dar hazinesi adyla anahtarn silahdar aaya teslim et:..
mi ve konulan eya defterini ba katibine ve hazine ba
yazcsna yazdrp mhrleterek nezd-i hmayunlarnda
( kendi yannda) tutmaya zen gsterdikleri sylenir.
Hazreti Peygamberin rtsne gndz ve gece say
g gstermek ve halife hazretlerinin kendisi dahil oldu
u halde silahdar aa ve uhadar aa ve rikabdar aa
ve perde aas ve pe:dr aas ve bauhadar ve sr katibi
ve dier mabeyncilerle beraber .hrka-i saadet bekisi
krk nefer gedikli hizmetli ve o kadar yardmc olmak
zere has haneyi icad ve orada bulunacak krk elli ne
fer has odallar iin hrka-i saadet kutsal evinin altna
yani zemin dzeyinde ve iinden krk basamak merdiven
ile sz geen kutsal yere kmak ve inmek iin arzha
neye k olan kap arasndaki dolap eklinde gsterilip
iki kanadl kk kap olarak kullanlan eski has oday
altna ina etmilerdir."
Bu aiklamadan anlald gibi, hrka-i saadet dai
,_
resi I. Selim han zamannda yaplm ve hizmetine yu
karda sylenen kou aalarnn emekdar ve skin
lerinden krk nefer hizmetli ayrarak, hizmetin kolayl

T o p K A p
n dairenin altndaki yer bunlarn ikametine ayrlm
ve bylece o gnden beri has oda ve has ev adlar ile en
derun hizmetlilerinin gzlerinde zenilen mevki olmu ve
gerekten bu deyimin de stnde bulunup mensubu ol
makla iftihar edilen drdnc kou meydana gelmitir.
Has oda hizmetlisinden drt kiinin deierek her gece
hrka-i saadet dairesi iinde kalarak kuran okumalar
kanun gereidir, ramazann on beinci gn zel trenle
h rka-i saadeti ziyaret etmek resmi adet olmutur. Has
oda hizmetlileri bir sre alt kahaki kouta kaldktan
sonra on birinci hicret yz yl balarnda yukarya ka
rlp mbarek daireye bitiik olan zel yere nakledilmi
lerdir ki bugn koular burasdr. Hrka-i saadetin ve
dier kutsal emanetlerin bulunduu ali bina ok muhte
em ve ferahlrk vericidir, duvarlar gzel inilerle ss
ldr ve kutsal emanetlerin sakland odadan baka bir
byk sofa ile arzhane ismi verilen bir ara odasndan ve
silahdar aa hazinesi denilen bir baka odadan olumak
tadr. Ulu ayetlerin yazl olduu levhalar dvarlarna as
ldr.
Odalar iindeki dolaplar eski ve yeni hatlarla yazl
m Kur'an- 'Kerimler ve tefsir ve kraat ve hadis ve
fkhla ilgili ok gzel kitaplar bulunmaktadr. Hasoda
hizmetlileri iinde bir gzel adrvan bulunan sz edi
len sofada be vakit cemaatla namaz klarlar, ilerinde
imamlar ve mezzinler ve muallimler vardr, saylar krk
olup lm olunca aa koular hizmetlilerinin en eskisi
ykseltilerek aralarna girer ve mutlu olu-;. Silahdar ha
zinesi denilen oda iinde harem-i erif (ka'be) rtleri
nin yenileri gittikten sonra istanbul'a geri verilen eski
leri ile beraber manevi olarak deerli dier eya sakldr.
Bu oda ara sra alr. Dolaplarnda gzel ve deerli bir
hayli kitap vardr. Bu dairenin hareme alr ayrca bir
kaps olduundan padiahlar haremden doruca hrka-i
saadet dairesine geliverirlerdi, asl hasodada kitabe yok
tur, ancak yemekhansinin ii ve d kitabelerle dolu
dur. Yemekhane kubbeli bir yer olup duvarlar tm i
nilerle ssl ve kitabeler iniler arasnda yer yer nake
dilmi ve kazlmtr. Evvelte hasodallar zemin katnda
otururlarken silahdar dairesi buralarda olduu ve eski
osmanl sultanlarnn sk sk gelmesiyle ndkleri sy
lenir. Yemekhanenin d kapsndan girildikde sa taraf
ta zeri oymal bir glgelik vardr ki Sultan drdnc
Murad Hann orada ok de'fq oturduu syleniyor. Ye
mekhaneye hrka-i saadet dairesinden girilen kapnn ze
rinde ve ieri tarafta aadaki kitabe kazldr ki yazs
gzel ve karmaktr ( girift) :
6 beyitli Kitabenin anlam :
Sultan Osman zamannda bu oda tamir olundu.
Tarihi 1027 - 1618
Bu odann darya olan kapsnn zerinde ve i ta er altn ek ve 1049-1639 Kurban bayramnda ulfelerine
rafnda da aadaki Kitabe yazldr.
"Sultan Mahmud-u Adli turas"
12 beyitlik kitabenin anlam :
Sultan Mustafa, tm enderun kullarn ihya etti zel
likle hasodal kullarn lftfuna layk grd. Anneleri, Ab
dlhamid Han vakfnn fazlasndan olmak artyle ba-
A R A y I 27
I s
lad. Cemaziylevvel ay geldii zaman daima yedi bin
yz kuru alnacak nce silahdar aa yz kuru alp ka
lan taksim etsin yani iki arz aas oda kahyas has
oda ba ile yarmar kese alsa sonra otuz yedi nefer aa
yz ellier alp Cihan ahna daima dua ederler, her gece
kandil ve cuma hatim yasin okunup Abdlhamid Hann
ruhuna hayr dua ola, nk bu ba Ahmet silahdar
iken oldu ben Vasf tarihini syledim.
Yaz: Yesarizade Mustafa izzet.
Tarihi 1222 - 1807
Odann ierisindeki kitabeler aadaki gibidir :
"Sultan Mahmud-u Adli turas'
19 beyitlik kitabenin anlam :
Sultan Mahmud'u uzunca metheder, iyiliklerinden ve
ihsanlarndan bahseder ve btn kullarna para ayrd,
evvela hasoda glmanna ramazan aylar iin aadaki
ekilde para . datlmasn ferman etti.
Yaz Yesari zade Mustafa izzet
Tarihi 1232 - 1817
13 beyitlik kitabenin anlam :
Sultan Selim'i metheder ve padiah oluu vesilesiyle
hasodaya . yeni lftfunu duyurdu yani her eker bayra
mnda babas Mustafa Han vakfndan 7350 kuru alna
rak Silahdar aaya teslim olunacak ve aadaki ekilde
datlacak ve her cuma gecesi bir "yasin" okunacak ve
kandil gecelerinde "hatim" okunacak, bu kuran okuma
lar Mustafa Han'n ruhuna hediye edilecek.
Yaz : Yesari Mehmet Esat
Tarihi 1203 - 1789
La ilahe ilallah Muhammeden Resflullah
5 beyitlik kitabenin anlam :
Hazret-i Sultan Murad Han- gazi lftfu ile has oda
abadan oldu (tamir oldu) . Yaz : Mahmut
Tarihi : 1045 - 1635
Kapnn d tarafnda ve zerindekf kitabeler aa-
daki gibidir :
Ehed ene la ilahe ila Allah Muhammeden Resulul
lah
9 beyitlik kitabenin anlam :
ehinah- Cihan Abdlhamid Han' metheder ve bu
defa Peygamberin hrkasna sayg olarak ziyade 10.tfu
hasoda aalarn ihya etti ve evkaf hmayun haslatn
dan dokuz kese aadaki ekilde datlacak....
Yaz : Yesari Mehmet Esa t
Tarihi 1197 - 1782
2 beyitlik kitabe anlam :
Hazret-i Sultan Murad, hasoda tamirine himmet ettf
her kesi Cihan kskandrr.
Alameti koyan Sultan Murad 1039 - 1629 tarihinde
has odalnn destimal -akelerine ( pekir denei) yirmi
beer ake ek denek ihsan buyurup gnde birer yasin-i
erif okunmasn art buyurarak anahtar gulamlarna
( grevli) Allah emaneti olsun ki devamlarnda dikkat et
tirirler. Zamann hasodaba Hasanaa.
Bu kitabelerin sa tarafnda rastgele asl mermer
levhalar zerindeki kitabeler de aadaki gibidir:
 :28 T o p K A p I s A R A y I

5 beyitlik kitabe anlam : can bilemez. Duvarlarn tm kaplam olan zengin ve

Sultan Mahmut Han harap olan btn hasoda hama esiz iniler, ocak, kaplar, pencere kanatlar, tepe pen
:m ile silahdar hamamn bytlerek tamirini emretti. cereleri, gzler, kubbe, kitaplk ayr ayr dikkatimizi e
Tarihi 1144 - 1731 ker. Bina drt girinti ve drt knty iermekle ince
13 beyitlik kitabenin anlam : ekillidir denebilir. Girintilerde birer kap olup yalnz
Sultan Murad, Badad fethederek geldikde bu oday kapnn birinin yerine ocak konulduundan kaps var
tamir, etti, kubbe ve ini ile takviye etti. dr. kntlarda da drt tepe ve drt alt pencereden top
13 beyitlik kitabenin anlam : lam otuz iki pencere vardr. Kaplar ve pencere ve dolap
Sultan Ahmet, silahdar aaya ltfedip yerini yapt kanatlar ve hcre kenalar .ceviz tahta zerine ba ve
rp ferahlk verici etti. sedef ile arap usulnce ilenmi o kadar gzel sanat eser
Yaz : Bursal Mehmet leridir ki bu zamana kadar bir tarafndan hi bir para
Tarihi: 1134 - 1717 sedef veya ba dklmemi olmas sanat gzelliini ar
trmaktadr.
Sultan ill . Selim Han turas
Tepe pencereleri eski mimarlmzdaki pencere ss
7 beyitlik kitabenin anlam : lemesini hepden gsterir, tamlar iki katldr, i kattaki
Padiah hazinesinin saray katibi olan Mustafa aa camlar arasna konulan eitli renkde paralar tlsml
1068 de alp bu yeri yeni bir mekan yapt, bu yer zel bir hal almtr. Alt pencerelerin tavan ve zemini her
-0da oldu, sene henz 1180 olmutu bir miktar hafif ta biri baka nak ve ekilde olarak mermer zerine elvan
mir yapt ve boyasn yeniledi. somaki paralar ile ilenmi ve duvarlar inilerle be
Yaz : Yesari Mehmet Esat zenmitir. Ne sanat.. ne himmet (gayret) . . . Eski usfl olan
ocak ok sanatl ve yama da grlmee deerdir. Hc
Ayn tura
relerin zarif biim i yle dursun i duvarlarn oluturan
7 beyitlik kitabenin anlam : yaldzl inilerin eine zor rastlanr.
Sultan Selim Han ki onun devletinde her taraf ma Kubbenin zarif sslemesinin seyrine doyulamaz, bu
mur oldu, ba katibin hcresi skk iken ba uhadarn naklarn o zamann usulnce ceylan derisi zerine vu
(
himmetiyle . bytld ve tamir edildi. rulduu sylenir. Drt ynnde de szn ettiimiz '"

Yaz : Yesari Mehmet Esat kntlarn tezhipli ve nakl tavanlar da ayrca grl
Tarihi : 1206 - 1791 mee deer. Kitaplnda bulunan 360 kadar cilt kitap
ve dergiler arasnda tarihle ilgili deerli nadir eserler
Enderun aalarna mahsus olduu yukarda sylenen
vardr. Sevinle unu aklayalm ki bu ulu kasr olsun
mescit bugn terk edilmitir. ine eski koltuk ve benzeri
zamann tahribinden kurtarlm ve korunmas emrine
doldurulmutur. inilerini methediyorlar grmek nasip
uyularak dier dairelerin etkisinde bulunduu ihmal ve
'Olamad. D grnnden i sslemesine karar verile
umursamazla hedef olmamtr. Tamirler srasnda dik
mez. Mescidin st tarafnda Kuhane denilen harem ka
katsizlik eseri olarak baz inilerin ssleme ahengi ka
ps bulunur.
rtrld grlyor ise de o kadarlk kusur benzer dai
Drt kenarndaki binalar yukardaki gibi aklanan
relerdeki zararlara nazaran affedilmee deer.
nc yerden kethdalk dairesiyle hazine kouu ara
Kubbenin kaidesine tam daire olarak ini zerine
snda bir yol ziyaretiyi drdnc yere gtrr. Yukar
yazlp beraber piirilmi bir uzun kitabe vardr. Kitabe
da kitabesini yazdmz kemerli kap merdivenli ve sapa
besmelei erifle balar sonra Ayet-el Krsi'yi ve bundan
olduundan terk edilmi gibidir. Gelelim drdnc yere,
sonra Sure-i Al-i mrandan "La ikrah- fiddin" Ayet-i
drdnc yer denilen ksm ki yeni sarayn Boaziine
celilesinden balayarak Ayat- beyyinat ierir.
dnk olan yksek ve sekin ksmdr, Badat Kk,
sminin de gsterdii gibi bu ulu kasr Sultan IV.
Kara Mustafa Paa Kk, Mecidiye Kk ve sonradan
Murad'n Badat seferine hatra olmak zere ina olun
yaplm bir karakol burada bulunan tannm binalar
mutur. Naima, Murad Han'n saltanat gnlerinin son
dr. Lale bahesi de oradadr.
bulmasnn yaklamas ile birlikde ortaya kan gzle
Bu alann sol taraf ve sa taraf sedsiz ve meyilli
grlr iaretler ve ok ve az aliimetlerden bahsettii s
dir. S ol taraftaki birinci sed lale bahesi isimlidir. Nev
rada der ki : iki denizin birletii yere bakan alanda bi
ehirli Damad brahim Paa Sadrazaml zamannda b
na ettikleri ssl ve gnl ekici kasr ki binasnda ok
yk hrete kavuan lalelerden hi isim ve iz kalmam
dikkat edip iini altun yapraklar ve laal ve yeil sslerle
iken bu sene hazinei hmayun kethdas hafz Mehmet
tm altn ve sslere bomulard, henz bitirme ve ss
beyefendinin himmetiyle 1500 lale soan dikilerek eski
lemesi ile megul idiler ve fermanlar zere renkli pen
hatray yad etmeye frsat verilmitir. bu bu sed ze
cere ve tavannn kitabelerinde altn boya ile Kur'an
rinde bulunan drt binay birer birer tarif edelim.
ayetleri yazlp Tophaneli hattat Mahmut elebi ve nice
EVVELA BACDAT KK - Badat Kk Yeni Sa mehur sanatkarlar kk sslediler ve tezhip ettiler. Ta
rayn en zarif en zengin ve en grkemli binas olduunda biplerin reisi Zeynel Abidin efendinin anlatt gibi bu
kuku yoktur. Deniz ynne tam bak vardr. Kapsn kitabelerde celi hat ve altn suyu ile yazlan ayetlerden
dan ieri girilince ruha bir gzellik, dnceye bir hayret (ve ez yerfaa tbrahim el kavaid) ve devam ve dier ala

gelir ki insan birdenbire o snrl dairede ne yne baka- metler kardei Sultan tbrahim'in ta ve taht sahibi ola-

'T o p K A p I
.cana iaret eder ve aklarken padiah bunu anlamad
.ama srr sonradan grnd..
Badat kknn etrafnda arz odas ve eski yal
kk gibi saakl bir gezinti vardr. Fakat burada rz
gar ve yamur etkisinden korumak iin mermer stun
lar aras caml erevelerle rtlmtr. ferahlk ve rahatlk verece i umulmutur. Gya ehza
Sylemeye deer olan bir garip eyi unutmayalm :
evvelki padiah ramazann on beinci gnleri ulu rt iin
Topkap Sarayna eref verdiklerinde doru badat kas
rna gider fakat iinde oturmazm. Saakl gezintinin
bir ksmn bldrp ve bir kanepe birka koltuk ve ay
na koydurarak ve bir adi soba kurdurarak pencerelerin
perdeleri ekilmi olduu halde o darack ve karanlk
yerde istirahat edermi.
Badat Kasr kagir kemer zerine ina olunmu alt
ak ve dardan manzaras daha gzel iken evvelki pa
diah kukusu yznden kemerlerin arasn tamamiyle
rdrm ve kapatmtr.
Badat Kknn kaps zerinde bu beyit yazldr:
Beyitin anlam :
Devlette iken bu yer her zaman ak ol.sun.
Hakkyla ehed en la ilahe ilallah
Kkn bitiiinde ve ocan arkasnda kahve o'c a
Qlan bir kk oda vardr ki kapsnn zerinde stteki
kitabe tekrar edilmitir.
Badat Kk giriinin nnde bir geni ve gzel
mermer meydanlk vardr. Bu m eydanln hrka-i saadet
dairesine bitiik olan byk _ksm havuz ile igal edil
mitir. Havuzun ortasndaki fskye gzeldir. Bu tala
lale bahesinden ve Revan odas nnden mermer mer
diven ile klr, bu sebeple yeri yksektedir. Yannda bu
lunan ve incirlie bakan ve drt taraf ak ve zerine
bakrdan bir glgelik konulmu ve kameriye eklinde bir
ehniin (kma) gze arpar. Bu ehniin Sultan tbra
him han zamannda iftariye olarak kullanlmtr. Bakr
glgeliin etrafnda bir kaside yazl olup okuyabildii
miz birka beyitini dzelterek aaya aktardk, yazs
fena ve karktr:
Gnl ac iftariye kutlu olsun
Bahelerinin her birinden ne'elenmi
Ecdat padiahlar byle yer grmedi
nk Allah bunu Sultan tbrahime verdi.
Bu kitabenin zerinde bir ok dualar vardr ki Cinci
hoeann Sultan tbrahime vakflarndan olsa gerektir.
tKtNCt OLARAK SNNET ODASI - Sz edilen
mermerlikten bir kap ile yine hrka-i saadet dairesine gi
rilir. Ulu daire ile bir at altnda bulunan Snnet Odas
kapnn giriinin sanda ve Revan Odas da biraz solda
ve binann kesindedir.
Snnet odasnn ismi hakknda iki sylenti vardr:
biri ulu padiahlarn namazlarn snnetini bu odada k
lp farzlarn cemaatle hrka-i saadet dairesinde klma
lar ve dieri, ehzadelerin snnetleri bu odada yaplma-
R A y I 29
s A
sdr. Bu odann kymetli inileri ta'mirler srasnda ahenk
ve tabiata pek aykr olarak konmutur ki teessf etme
mek mmkn olamyor. Pencerelerinin i erilerine birer
mermer tekne oturtulmu olup iki duvarna konulmu
musluklarndan akan suyun ho sesi hazr bulunanlara
delerin snnet edilmeleri srasnda avudulmalar iin kul
lanld da enderunlularca sylenmektedir.
Odann kapsnn stnde ve ini zerine yazln
olan kitabe budur:
3 beyitlik kitabenin anlam :
ah- alemin eyvannn stnde gne nlar
Tanrnn makamn tutmu gfya gne ve aydr
Devlette iken bu yer ak olsun
Hakkyla ehed en la ilahe illallah
Trl ieklerle yle ssl olmutur ki
Dnyada cennetten iz var ise burasdr
Ortadaki farsa beyit sls ve dier iki beyit nesih
usul ile yazldr. Snnet oda.snn drt penceresinin i
duvarlarnda aadaki kaside yazldr:
Birinci penceredeki 7 beyit anlam :
Sultan brahim'i methettikten sonra, Sultan bir gn
bir ulu kasr yaplmas emrini verdi, eski olmayp taze
bir tarzda olmasn istedi, zamann stadlar topland,
yeni mimari tab'a uygun yapt.
kinci penceredeki 4 beyit ile yaplan kasr ve su
methedilir.
nc pnecerede, 8 beyitte kasr methedilir ve o
padiaha iyi dileklerde bul nulur.
Drdnc pencerede, 8 beyitte padiaha iyi dilekler
ve medihler vardr. Son satr ile de tarih drlmtr.
bu kasideden anlalaca zere Sultan tbrahim '
.
kardei Sultan IV. Muradn ina ettirdii Badat Kk-
ne ve Revan odasna nisbet olmak zere bu snnet oda
sn yaptrmtr. Fakat gerekte onlara eit olamaz.
NC OLARAK REVAN ODASI - Snnet oda
sndan Revan odasna gitmek iin bir avludan geilir. Bu
avlu Hrka-i Saadet odasnn arkasna rast.lar. Hrka-i
Saadet odas civarnn bu avluya bakan cephe duvarlar
sprgelik hizasndan zemine kadar mermer ve somaki
ile kaplanmtr. Bu avluda sz geen duvara arka ve r
mi bir gzel eme yaplmtr. emenin kullanlm su
yunun d taraftaki havuza olan mecras dahi ssl ve
grlmee deerdir. emenin teknesinin iki yanna kr
mz ve yeil kark somakiden etraf reeveli bir levha
gmlmtr.
O gzel emenin zerinde aadaki gzel kitabe
varsa da emeye ait olmad incelenmesinden anlalr.
Sultan Mahmut Han- Adli turas
Dokuz beyitlik kitabenin anlam :
Mminlerin ba Sultan Mahmut ok evvelden beri
hayr ileri yapmak adetidir. Onun zamannda Cihan ma
mur oldu, zamannda Ka'be mamur oldu, imdi Hrka-i
Saadetin bulunduu yer imar edildi, Allah o ah mutlu
 T o p K A p
etsin, Cihan Sultannn sayesinde o yere kaside yazdm,
Kutsal Hrkann bulunduu yer bina olundu.
Tarih: 1238 - 1808
REVAN ODASI - Revan odas isminin de gsterdi
i gibi Sultan IV. Murad'n Badat seferinden evvel yap
m olduu Revan seferinin hatras olarak ina edilmi
tir. Bu oda ss ve ziynet bakmndan Badat Kasrnn
ufak boyda bir modelidir. Kubbesi tezhipli ve ihtiaml
ise de onun gibi deri zerine ilenmi olmayp boya ve
altn suyu ile nak ve boyanmtr. Fa'kat kntsnn
tavan deri zerine nakl olup Badat kasrndakilerin
ayn biimindedir. st ve alt pencereler de ayn biimde
yaplmtr ve drdnc kntya Badat kasrnda oldu
u gibi yine o biimde fakat daha sade bir ocak konul
mutur ve fazla aydnlk iin st pencerelerden baka
kubbede de ayrca drt pencere daha almtr. knt
.lardan ikisi kitaplk yaplarak kitap dolaplarnn kanat
larnda karlkl iki beyit yazldr ki aadaki gibi
naklolundu:
iki beyitlik arapa Kitabe Sultan Mahmud'un buray
Kitaplk yapt tarihi aklar. Tarihi : 1146 - 1733
Bu odaya sark odas da denir. ierisinde bask ta
vanl bir kk oda daha vardr ki ilehane denmee de
er. Tavan ssl ve tezhiplidir. Duvarlarnn st ks
mnda imam Busayri'nin nl kasidesinden baz beyit
ler yazldr. Sz edilen kitapln katalou henz d
zenlenmemi ise de iinde bulunan bini geen nefis ki
taplar arasnda yazma ve ok kymetli nadir eserler var
dr. Enderun kitaplklarnda incelemeler yapan arkada
larn sylediklerine gre zamanla ulu padiahlara sunu
lan ve elerine sahip olunamayan yaynlar burada sakl
imi.
zlerek syleyelim, zamann etkisinden en ok za
rar gren binalarn birisi bu Revan odasdr. Uzun za
man akm ve suyun te'siriyle kntlarn o nadide tavan
larnn gzel naklar bozulduu gibi derileri ryerek
sarkm ve pencere kanatlarnn sedefleri dklmtr.
stelik akntlar okluundan deme tahtas bile zarar
grmtr. Osmanl sanatnn bu gzel eserinin bu z
lecek haline yrekler yanmamak mmkn deildir.
DRDONCO OLARAK KARA MUSTAFA PAA
KKO - Kara Mustafa Paa Kk ismiyle tan
nan bu ahap kk lale bahesinde denize bakar ve sed
stndedir. Binas eski mimarimizin bir rneidir. Tava
nnn zariflii ve pencerelerinin okluu ve st pencere
lerden kalan 'bir tanesinin renkli camlarnn gzellii o
gzel tarz gstermektedir. Bu kk de ok haraptr. Aa
daki baheden ta merdivenle klan kapsnn stn
deki i).ada verilen kita'be bunun eski tarihlerde "Sofa
Kk" olduunu aklyor, !Kara Mustafa Paaya nis
beti sebebi incelenememitir. Kitabe budur:
Alt beyitlik Kitabenin anlam :
Hazret-i han Ahmet, bu yere ilgi gsterdi sofa ve
kasr ve kap ve duvar ve havuz ve bahe hepsi yer yer
ta'mke muhta idi, ok kr mkemmel ve kusursuz
mamur oldu, sofa kk halen sofa denilen yer oldu.
Tarih : 1116 - 1704
I s A R A y I
Bu kkn iinde ve duvarlarnn st ksmnda boy
dan boya Osmanl mehur airlerinden Hakani Mehmet
. beyin hilyesinden beyitler aaya yazlmtr:
Hilyeden yirmi beyit Hazreti Peygamberin yzn
tarif ve metheder.
Kara Mustafa Paa Kknn sa yannda ve yine
sed stnde ve kede Ta Kule adyla anlan bir t. oda
vardr. Bugn enderun hizmetlilerinin musiki alma ye
ri yaplm olan bu oda bir zamanlar sarayn eczanesi imi.
Kara Mustafa Paa Kk ile ta kule arasnda se
din zerinde ina edilmi olan duvarn k.emerli pencere
leri Yldz'a bakmas sebebiyle evvelki hakann kuku
suna dokunup_ dikkatlice rdrlmtii.
Bu Vl kulenin nnde ve aadaki bahede mer
merden bir koltuk sandalye vardr. Bu koltukta Sultan
IV. Murad otururmu. Arkasnda bu kitabe grlr. Ya
. zs iyi olmayp zamanla harfler ksmen dklmtr. r
nei budur:
Dokuz beyitlik kitabenin anlam :
Deniz ve kara Padiah Sultan Murad, hicretin 1046
snda Ramazan aynda, Saad- Vakkas oku gibi nice za
man kaybolup cevelan ettikden sonra arayp buldular
ltler yz onbe zira geldi... ..
Gelelim drdnc yerin sa tarafn oluturan sed
siz meyilli yere, bu alann ucunda Mecidiye kasr ve kas
rn arkasnda mtemilatndan saylan bir oda ve odann
da arkasnda bsbtn kenarda sofa catnii denilen mes
cit bulunmaktadr. Mecidiye kasr Abdlmecid han za
man binalarndandr ki mimari deeri sylemeye deer
deildir. Fakat yle bir noktada bulunmaktadr ki deil
stanbulda Dnyann drt yannda benzeri az olmaldr.
Drt buca dolap da istanbul'a urayan yabanc sey
yahlar ad geen kasra geldiklerinde byle bir sekin nok
taya rastlamadklarn sylerler ve o kalp ac. ve esiz
manzaraya hayran kalrlar. Boaziine bakan ve Mar
maray eviren nndeki gezintide yaz gnlerini geir
mek insana can veren suyu imek gibidir, diyenler ol
mutur.. Odalar ve salonlar ok sayda olan ve i ssle
mesi yeni eserlere gre olan gsterili yaldzlarJan iba
rettir.
Sofa Mescidinin kapsndaki kitabeyi de aaya nak
leyledik.
Be beyitlik kitabenin anlam :
Hazret-i Abdlmecid Hann yksek ilgileri, binalarn
imarna da dnktr, Enderunda kendi bendelerini m
kafatlandrmak iin sofa camiini yapd.
Tarihi : 1275 - 1858
Bu makalede tarif ettiimiz snn k olan n
i
c kapdan knca evvelce aklanan Ayyos Simeon s
tununun bulunduu seddin deniz taraf tarihi yerlerden
olmutur yle ki:
1325 - 1907 nisannn onbirinoi cumartesi gn tstan
bul'u igal eden hareket ordusuna Selimiye klasnda bu
lunan askerler evvela teslim olmadklarndan, inat eder
lerse vurulmalar iin duvarlar alarak oraya bir top
yerletirilmiti.
Gelecek makalemizde Harem-i Hmayun dairesinin
anlatlmasna allacaktr.

A p
H A R E M. -
Geen makalemizde Topkap Saray- Hmayinunun
mtemilat ve ek ve daireleri ve eitli binalar hakkn
da ksa bilgiler verildi ve her blm ve kouda ve kap
ve eme st ksmlarndaki kitabeler eksiksiz aktarld
ve yazld. imdi sra Harem dairesine geldi.
Harem-i Hmayfn dairesi ayrca bir alemdir. Sos
yal yaammzn ak biimini bir dereceye kadar ak
ladndan dikkatle gezilmee ve her blm ve paras in
celenmee deer. En ok gze arpan inilerin hesapsz
bolluudur. Baz sekin blm ve odalar vardr ki du
varlar ince ve deerli inilerle batan aa kaplanm
tr. Byk ve ssl salonlar ve hametli odalarn te
sinde dar ve izbe merdivenler ve alak tavanl odalar ve
karanlk avlular ulu sarayda yaayanlardan padiah haz
retlerinin kendine zg yerlerinden bakasyla o kadar
uralmadna iaret ediyor. Saray- hmayun bir uzun
zamandanberi gzden uzak ve tamir ve bakmdan yok
sun kalmas sebebiyle baz ksmlar ok harap olduun
dan sras geldike onlar hakkndaki znt belirtilecek-
-
tir.
Evvelce s:l edilen Kubbealt ile Zlfl Baltaclar
Kouu Kaps arasnda ve tarif yaplm olan ikinci ye
re bakan ve ehrimizin pek ok noktalarndan grnen
byk kulenin yaknnda bulunan kap, Harem-i Hma
yfn ksmnn kaplarndan biri ve balcasdr. Saray ka
dnlar bu kapda arabadan indiklerinden, eskidenberi bu
na "Araba Kapusu" ismi verilmektedir. Bu kapnn se
leri m ermerden ve buna bal kanatlar demirden yapl
m ve etrafndaki duvarlar ini ile kapldr. Bu inilerin
yer yer d p yok olanlarnn ve krlanlarnn yerleri ya
sva ile doldurularak yahut baka iniler konularak g
zellik ve dzeni bozulmutur. Kapnn zerindeki kitabe
aadaki gibidir:
On beyitlik kitabenin anlam :
Padiahlarn sekini Murad han, u cihan padiah
ki Turan' fetheder, Revan ve irvan taht onun aciz k
lesidir. Zamannda bu kapu an kazand, bu devlet kapu
sunun iki msra tarih oldu. Tarihi 996-1587
Bu kapdan girilince dorudan doruya Hareme gi
rilmez. nk bu kap ile ileride bulunan asl Harem-i
Hmayun kapsna kadar uzanan ksm daireye bir gi
ri oluturarak asl Harem-i Hmayun ondan sonra ba
lar. Topkap Saray Hmayfnu mabeyn ile haremden olu
arak iki ksma ayrld gibi Harem-i Hmayfn da by
lece Saray- Hmayfn tavailerinin (hadm aalarnn)
ikametine ayrlm olan bu giri ile binann yapl ve
kullanlmasndan Beikta tarafna tanmasna kadar, pa
diahlarn kendilerine ve padiahn haremine ikametgah
olan blmden olumaktadr. Ancak aralarnda asl Ha
rem-i Hmayun kapsndan baka hibir balant bulun
mamaktadr.
Uzun bir yol ve evresinde birok binalar bulunan
bu giri bir taraftan kubbealt ve akaalar dairesi ile ve
teki ynlerinden de ikinci yer ve asl harem ile evriU
olarak bunun kelerinden birisini ksmen igal eder.
I s A R A y I 31
HMAYUM DARES
Bu giri blrrcen olumakda olup bunlar da bir
birine bal bulunan "Dolap Kubbesi" ve "Kule Kapusu
hizmetli nbet yeri" adlarnda iki tane kap aras ile Da
rssaade Aal ve Ba Kapu Gulam dairelerini iine
alan nc bir blmdr.
Sz edilen kap aralarnn fark edilmeleri iin ad
n
gee birin'Ci kapdan sonra birbirinden deiik mesafe
de baka iki kap daha bulunup ancak birinci kap Ara
ba Kapusu adyla tannm o lduu halde, tekilerinin zel
isimleri olmadndan anlatm kolayl iin bunlara ikin
ci, nc kap ism!ini vereceiz.
Araba kapsndan girilince on adm kadar ileride
olan ikinci kap da birincinin biiminde ve kanatlar dk
me tuntan ve sanatldr. Kapya gre kanatlar ksa ge
lerek zerine ilave olunduundan kapnn Msr'dan gel
digi sylentisinin doru olmas gerekir. Gayet gzel yaz
ile sa kanad zerinde "Allahmme ya mfettih-l eb
vab" ve sol kanad zerinde "Eftahlena hayr-l bab" di
ye yazldr. Bu iki kap aras on adm uzunluk ve geni
liinde ka re biimli bir yer olup zeri kubbe ile rtli.i
dr. Kaplardan baka k girecek bir yer yoktur. Drt
tar.a fnda bulunan dolaplar sebebiyle buraya "Dolap Kub
besi" denilmitir. Bunlardan sa tarafta kaplar yeil bo
yal iki dolabn birisinde acemi aalarndan en aa rt
beli Mehmet Aann ve tekisinde de bir cariyenin krk
lara karp kaybolduu sylenir. Bu konuda yle bir hi
kaye de syleniyor: Zamann padiah bu Mehmet Aa'ya
hiddetlenerek ieride aklanacak Harem Kaps'ndan ba
layarak elinde haner olduu halde bu biareyi kovala
maya balam, Mehmet Aa da kaarak bu birinci ala
na kadar gelmi, sylentiye gre o zaman araba kaps
bulunmadndan darya klamayarak bu dolaplardan
birinde saklanm ise de etei darda kaldndan pa
diah dolabn kapan am ancak Mehmet Aa'y ora
da bulamam ! Cariye de ayn biimde teki dolapda kay
bolmu! Bu olay yznden onlarn kaps kilitlenmi ve o
zamandanberi almam. Bunlardan birisinin zeri demir
kollarla kilitlenmitir, kilitlerin altn olduu syleniyor.
Ancak bunlarn boyal olanlar eski ve olmyan Sultan
II. Mahmut zamannda yerlerine konmutur ki sonuncu
su gayet gzel ve zerleri altn ile kakma olarak ilen
mitir. Bunlarla dier . dolaplar zer:indeki kilitler eski
Osmanl sanatna rnek olacak kadar sanatldr.
Araba kapsnn i yznde tahta bir levha zerinde
gzel kaln yaz ile Besmele-i erife ve karsndaki ikin
ci kapnn zerinde de yine bir tahta levha zerinde aa
da verilen kelimeler yazldr:
"Medinei mnevverede hazreti risalet salli Allah
teala aleyhi ve sellem hazretlerinin ravzai mutahhara ve
hcrei mnevverelerinin pencerelerinin al- erifleri ih
sandr."
Bu levha zerinde a k l uzun bir ivide kpr ba
ndaki Yeni Camrin mcessem resminin sakl bulunduu
her taraf caml bir mahfaza asldr. Kapnn kenarna
ve levha hizasna gelen yerde akl iviye de bir krk
32 T o p K A p
( keman) ile bir ta levha asldr, bu levha zerinde ha
rem aalarnn tannm kemankelerinden ( okularn
dan) olduu sylenen sahibinin ismi aada yazldr:
"Sahib Bayram Aa maallah keenne 1207-1792".
Hizmetlilerden l:Jirisinin sylediine gre yukarda
aklanan dolap, Ksem Valde Sultan'n snd ve sak
land dolap olup yanndakinde de Ravza-i Mutahhara'
ya ait baz hesaplarn defterleri sakl bulunuyor imi.
ikinci kapdan geildii zaman karda nc ka
p gze rastlar. Bu iki kapnn aras yani ikinci alan dik
drtgen l:Ji iminde ve yaklak on dokuz adm uzunluun
da ve sekiz adm geniliinde bir yer olup sa tarafnda
ileride sz edilecek olan byk kulenin kaidesi, sol ta
rafnda da Aalar Mescid i vardr. Bu yer ortasndan bir
kemerle ikiye ayrlarak, darda n girilen taraf kubbeli,
teki ksm tavanldr. Aada aklanacak ba kap gu ince de aadaki ayeti kerime yazld r :
Iam neferlei odalarnn bir ksm bu tavan zerine ko
nulmutur. Kubbede pencereler vardr. Bu yerin sand'.i
kuleye klacak merdivenin, sol tarafta da mescidin ka
plar ve bu d ikdrtgen kenarnn sonunda da cami ka
psna bitiik "Perde Kaps" ve camiin ve kulenin st
ve alt pencereleri vardr. tekilerine gre mescidin ka
ps olduka sanatldr. nc kap kanatlar demirden,
d ierleI'i tahtadan ve eski usulde birb irine geme ve sa
atldr. ikinci kapnn bu yere bakan yz zerinde :
"La ilahe ila Allah Muhammeden Resulullah"
Sene 1077-1666
Kule kapsnn zerinde :
"Kale aleyhsselam adl-i saate hayri m i n ibadete
seb' i n sennet"
Mescit kapsnn zerinde:
"innallahe ye'mrkm en teveddva el'emanati ila
ehliha".
Perde Kapsnn zerinde :
V e iza hakemtm beynennas en tahkmva bil'adl
innallahe na'ma yu'zimkm bihi innallahe kane se-
m ia basira 1078 - 1667
kitabeleri yazldr.
nc kapnn zerinde dahi aadaki kitabe ya
zldr. Anlam :
Cihan fatihi Kostantini yyeyi aldkta bt. saray ba
danbaa mamur etmitir. ok yllar padi ahlar bu ge
zide neeli yaamlardr. Allahm onlarn herbirinin kab
rini nurla doldur.
Sultan ibrahimin olu Mehmet devri gelince ki pa
diahlar iinde mcadele ile hretli oandr. Bu kudret
li padiah harbe himmet etti ve salltanat yeri ondan uzak
kald. Padiah ifan uzak kalma ateine dayanamayp, ca
navar gibi, i ini atele mahzuri etti. Padi ahn istei tek
rar kagir olarak inas idi, mhendisler bu ie himmet
e ttiler ... Devletine dua edip Zeki tarih i ni dedim, saray
himmeti yle Sultan Mehmet mamur eyledi.
Sene 1079 - 1668
Bu kitabeleri n sonuncudan bakasn n yazlar ka:ln
ve gzeldir ve hepsi mermer zerine kazlm tr.
I s A R A y I
Bu ikinci alann kap ve pencerelerinden ve birka
dolapdan baka kubbe ve tavana kadar duvarlar ve or
tadaki kemeri batanbaa inilerle kapldr. Bu iniler- r.
den bazlar ieklerden olumu tablo halindedir. Baz
lar da kaln ve gzel hatlarla Allah yazs, Peygamber'in:
ismi ve Aere-i Mbeire ve Haseneyn Hazerat isimle
rini ve Esma'i Hasnay ieren kitabelerdir.
Ancak bu kitabeler duvarn st ksmnda bulunup.
onun altnda ve duvarn drt tarafnda kaln ve girift
yaz ile aada sz edilen ldtabe yazldr. Kitabenin
anlam ;
Sultan tbrahim Hann olu Mehmet Han'n zama
nnda Saray- Hmayfn esasndan tmnn bina olun
mas hakknda Padiah ferman km olduundan Al
laha kr gzel gayretleri ile tamam mamur olmutur..
ikinci kapnn kitabesi zerinde ve duvarn genili
"Makane Muhammed aba ehad m in ricalikfim ila.
ahire"
Perde kapsndan aa ziyadece meyilli ince bir yof
vardr. Bunun sonunda buluna:n meydanca evvelce sz
edilen has ahrdaki mescid i n bir kaps alr. Has ah
rn kaytlarnda aklanan bu mescidin yerine evvelce be
kapl kubbealt ismi verilmi olup has ahr hazinesi imi.
Yakal baltaclarn aadaki kouu yandkda has ah
rn yeri bunlara kou yaplm ve buras da mescit ya
plmtr. Bu meydancktan baka bir ince yoku ziya
retiyi Mze-i Hmayun'un (Arkeoloj i Mzes i ) st ta
rafnda grlen baka bir kapya ulatrr, buna da "Per
de Kapu" denir. Bu kapnn d tarafnda iki taraf du
varlara bitiik ve bir kesi stuna oturan bir kubbe var
dr. Kelerinden dier ikisi de duvarlara yapk stun
lar zerindedir. Kapnn stndeki ini zerinde gayer
kaln yaz ile :
"Ya mfettih el ebvab eftah lena hayr - l bab "
iKitabesi ve 1078 tarih i yazldr. Bu kapnn stnn
ini ile sslenmesi ve nne zarif stunlar zerine otu
ran kubbe ina edilmesi bunun nemli bir giri olduunu
h atra getirir. Padiahlar Kl alaynn yaplmas iin
Hazret-i Halid'in trbesine gidilerinde bu kapdan kp
girmeleri eskidenberi adet olduu ve bu tren srasnda
bu kapdan Harem dairesi iindeki Hnkar sofas kaps
. na kadar olan yollara allar yaylp padiahn dnn-
den sonra bunlar herkesin evvelce belirlenmi olan his
sesine gre harem aalar ve baltac ve sair ocaklar men
suplar arasnda blld syleniyor. Ad geen eski
usul tren hazreti padiahn Kl alaynda yaplmamtr.
Yukardan inen ince yolun bir tarafndaki yksek du
var Zlfl Baltaclar Kouunun arkas olduu gibi di
er taraf nda da kagir bir bina vrdr, bu bina bir oda
ile hamamdan i barettir. Bina terk edilmi ve ierisi ha
rap ise de dardan pek o ka!dar harap grnmez. Oda
nn duvarnda ki inilerin bazs sklerek alnm ve ka
lan ve gayet gzel olan i sslemeler harap bir halde ye
darsnd a ayaklar Osmanl
re dklmtr. Binann
m imarisini n ilk rnekleri ne uygun ve stunlar zerine
oturmu atl bir gez inti yeri vardr. Bu stunlar aras-
 R A y I 33
p I s A

na konulan yekpare talarn yksekliine baklr.sa yol ksmdr. Birincisi merdivenle klan kaide ksmdr ki
dan geenlerin orada olanlar tarafndan grlmemesi iin hibir taraftan girinti ve knts olmyarak yerden ba
yapld anlalyor. Bu bina arkadan Harem dairesine layarak ykselir. Kapdan girilince merdivenler balar ve
bitiik ise de arada geilecek bir kaf) oktur. Yanndaki tepesine yzbe ayak merdivenle klr ve bu merdiven
hamama baklr ve dier taraftan hareme girii olma uzunluuna olup duvarlara dayanr. Her yirmi ayakda
masna baklr ve nndeki koruma aralar dikkate al yaplan sahanlk ile bu durumu korunmutur.
nrsa manzaras gayet gzel ve geni olan bu binann sa Merdivenlerin ortasndan aaya kadar olan aklk

1 ray personelinin ileri gelenlerinden birisine ait bulundu ve baz yerlerinde bulunan pencerelerden merdivenler ay
una hkmolunur. dnlanr. Bu merdivenler yukarda ayn byklkte bir

Yukarda tarif ettiimiz ikinci alandaki mescit ka alanda son bulur. Ondan sonra kulenin orta ksm ba

psndan girildii zaman uzunc: bir gezinti yeri bulunup lar. Bu ksm tekiuden ykseklike ksadr, byklk

burada asl mescide girilecek bir kap, onun yannda da e dardr. Dardan ve ieriden sekiz keli biiminde

bir kemer vardr, ancak bu kemerde kanat bulunmayp dir, bu biimi sonuna kadar devam eder. Buras adeta

aktr. adm byklnde kare biiminde ve atl- bir oda oluturur. Tavan kubbelidir, kubbesinin her as

dr. !kinci alandaki kapsndan baka sz edilecek olan Avrupa tarznda abak ( tablay) ieren er stuna isti

nc alanda mescit yaplan stunlu yere de bir baka nad eder. Bu stundan ikisi duvara birletirilmi ve
kaps olduu gibi yannda olan bir odaya da kaps var dieri akta braklm ve bylece ssl bir ekilde bu

dr. ksmnda da drtgen ekli korunmutur. Duvarlarn ara

Bu odann yanndaki yer bo olup cami buradan ay s bo olup yukars kemerlidir, bu boluklar demir er
dnlk alr. Camiin gerek ikinci kap arasna gerek ya eveli camlarla kapaldr. nc ksm da kurunla kapl
nndaki ak yere stte ve altta sekiz tane kk ve b alt ke eklinde konik bir klahdr. Bu kulenin merdi
yk penceresi vardr. Beyaz badancr ile bozulmam ka ven ve sahanlk demesinden ve klahndan baka yer
lan ksmlardan tavannn eski Osmanl sanatna rnek leri tamamen kagir olup orta ksmndaki aklklarn ke
olacak tarzda ssl bulunduu anlalyor. Dwarlarnn narlar ve kemerleri mermerdir.
kap ve pencereden baka yerleri, yerden tavana kadar Aadan balayarak merdivenin ikinci sahanlnda
ini ile kapldr. Bu mescit herhalde ini sanatmzn e bulunan bir boluun sonunda bir pencere vardr, bu pen
itli devirlerine ait birok rnekleri iermektedir. Mih 'cere Kubbe Altnn Meclis-i Has- Vkela (Bakanlar Ku
ra1bndaki iniler zerinde Harem-i erif resmi vardr. rulu) dairesine yahut odasna bakar. Bu pencerenin nn
Duvarndaki iniler dahi kutsal yerlerin resimlerini ier de cumba tarznda zarif bir . demir parmaklk ve daire
mektedir. Gezinti yerindeki kapnn i taraf zerinde eklinde bir kafes vardr, padiahlar eskiden Divan- H
mermer zerine kazl olarak: mayfm gnleri burada durarak bakanlarn mzakereleri
ve kararlarn seyreder ve bilgi edinirlern:i. Kulenin
"efaat ya Resul Allah ya Habib Allah"
kaidesinde ikinci kap arasna bakan pencerelerin bazs
ve kar kap zerinde de : kafesli olduu gibi tm de demir parmaklkldr. Bu.
"Allahmme etreni minennar ve udhulfl cennete parmaklklarn Abdlhamid II devrinde konulduu sy
maal ibrar 1078-1667" Kitabeleri vardr. lenir.
Yazlar girift ve gzeldir. Mihrabn zerinde: Bu kulenin orta ksmndaki stunlara ve kemerlerin
"Fenadete elmelfketh ila ahara .. " ina tarzna baklrsa bunun pek eski olmad grlr..
ayeti kerimesi ve duvarlarn tavana yakn yerinde: Eskiden bu yerde byle bir kule bulunup zamanla harap
"La ilahe ila Allah elmlk-l hak el mbin Muham olduundan yeniden yaplm ve bu mimari tarz kabul'.
meden Resulullah sadk-l vaa'd.-el'emin" edilmitir.
ve: "makane Muhammed eba ehad ..... bikl-li ey'in ali nc kapdan girildikde Harem kapsna kadar
ma" ve "tnnallahe ve melfket yusallfn .... teslima" ayet uzanan nc alan balar. Buras altm adm uzunlu
leri ve ayetelkrsi ondan sonra da ''\Kade bad = ak unda ve sekiz ila on iki adm geniliinde bir koridor
olsun" diye bir satr yaz var ise de dier taraflar okuna dur. Geniliinin azalr olmas sa tarafnda bulunan bi
mamtr. nalarn bir arada bulunmayndandr. Bu alann her iki
Camiin, eski tarzda boyal vaaz krss grlmee ucunda birer kubbe olup girilen kap tarafndaki yuka
deer. Duvarlarna da allmdan daha ok levhaiar as rda bulunan pencerelerinden aydnlk alr, harem tara
ldr. Bunlar arasnda bulunan zeri yazlar ve kutsal yer fndaki tek kemerli ve aras ak olarak camekanldr.
lere ait resimlerle ssl ve oyma olan tahta levha eski teki yerlerde kul1be ve at olmayp akdr. Bu alann
lii ve sanat bakimndan deer}i saylr. Levhalarn ya sa tarafndaki kagir bina stte ve altta odalar ierip
zlar eski olanlarnn ve tahta zerine oyma bulunanlar "ba kap gulam" aalara mahsus olduu .sylenir: n-
nn ahr kapsnda haremaalarna mahsus emlakdeki a c kapnn zerindeki kubbeye ve ak yere bakar. " Ba
drvan camii'nden naklonulduu sylenir. Bu cami demir kap gulam" deyimi eski tarihlerde "ba kap olan''"
yolu geiine rastl'adndan yktrlmtr. diye sz edilmektedir. Ad geen dairenin iki kaps olup
Sa taraftaki kule Kubbealt'na bitiiktir ve kenar birincisinin zerinde Besmele-i erife ve tekisinin s-
lar onalt afm uzunluunda olmak zere kare biimin tnde: "Ya mfettih-l ebvab eftahlena h ayr-elbab ya hafi
dedir ve birbirinden ykseklik,e deiik olmak zere yl eltaf neccina mimma nuhaf" kitabeleri kazldr. Oda-
34 T o p K A p
larn koridora bakan pencereleri vardr. Kaplar kemerli
ve bunlarn ve pencerelerin seleri mermerdir, pencereler
demir parmaklklarla korunmutur. Bu bina birok za
mandanberi terk edilmi olduundan ierisi tam harap bir
haldedir ve harem dairesinden dklen inilerin dpeosu
olmutur. Bu dairenin yannda, zemin 'katnda olmak ze
re harem aalarnn nbeti odas vardr. Bu oda harem
kapsn grr olup harem dairesinin teki yere nakline
kadar byle kullanlm ve ondan sonra terkedilmi kal
mtr. Sylendiine gre, bekleyen harem aalarna ait
tenbihler her yeni padiah geldikte yenilenirmi. Odann
duvarnda asl levhalarn ieri i bunlardan biri olup ev
velki padiahn tahta knda aslm imi, benzeri aa masnda zerre kadar kusur edenler hibir rica ve arac
dadr:
"Hazreti padiahn sarayna mensup tm personelin
kendilerine verilen yksek hizmet yerinin eref ve ky
metini korumaya nderlik edecek tutum ve terbiyeyi de
vaml ve mkemmel olarak gzetmeleri padiahn kesin
emirleri gerei olmakla bu yksek istein ayrntlar olan
emirler ve tenbihler aadaki gibi aklanr:
Birincisi, saraya mensup her snf personel ve hiz
metliler gerek grev srasnda ve gerek izinli ve grevli
olarak darda bulunduklar srada edep ve terbiye ile
hizmet edip ve vaktini geirip ktye alnacak aalk
bir hal ve harekette bulunmamalar, zellikle fuhu ve
sefahate mahsus yerlerde bulunmak dan ve kt zanne
dilen ve ekil ve grnleri nefret uyandran aqamlar
ile az ve ok sohbet etmek ve iliki kurmakdan ok dik
katle kanacaklardr.
il:kincisi, saray hareminde bulunan cariyeler ve her
snf tabiler ve mensuplarn hallerinin zelliklerine ve g
revlerinin nemine ve gizliliklerine aykr grnmlerde
bulunmalar iddetle yasak olup ezcmle mnasebetsiz ve
usul ve adetlerimiZ'ce ayp ola n hal ve biimde . balarn
dzenlemekden ve rtnmeye yeterli olmayacak yamak
ve rtler tutmakdan ve elbise ve kyafetlerini itirazlar
ekecek biime sokmakdan tamamen kanacaklardr.
ncs, Harem-i HmayCn mensuplar dar k lne gre yanlarnda bulunduklar stlerinin emirlerine
tklar vakit her arabann yannda bir harem aas bulu
naca gibi izinli olmadklar bir yere gitmek isteinde
bulunduklar takdirde beraber bulunacak aalar tarafn
dan mani olunarak, gerek bu halleri ve gerek geen mad
dede yazl ve ona benzer hal ve ekilde grlen ilgili aa
lar, izinli olduklar yerlere de gtrmeyip ;:.ykr tutum
lar Darssaade Aal makamna bildiriletektir.
Drdncs, geerli nedenlere dayal olarak dar
kmak istiyenler Darssaade Aalndan ruhsat alma
a mecbur olup belirli zamanda mutlaka drlffi olacak
lardr.
Beincisi, akamlar saat yarmdan sonra Harem-i
HmayCn aalarnn haremde kalmalar yasak olup bu .
saat gelince tm dairelerine dneceklerdir.
Altncs, geceleri padiahn emir ve fermanlar ile
belirlenen vakit gelipce Haremi Hmayun ve ek dairele
rinin kaplar demir ve kuvvetli kilitlerle kapanacaktr.
Yedincisi, Ha-remi HmayCn aalarnn dairelerine
dndkden sonra, harem mensuplarndan hastalananlar
olup da doktor vesaireye gerek grlr ise, nbeti aa
I s A R A y I
aracl ile Darssaade Aalna haber verilip uygun
gerei yaplacaktr.
Sekizincisi, baz bohac ve ii ve terzi gibi hristi
yan kadnlarnn Harem-i HmayCna gelmeleri kuvvetle
ve kesinlikle yasaktr.
Dokuzuncusu, iinde bulunanlarn durumlarnn ne
olduklar bilinmeyen arabalar geldikde sahiplerinin her
ne snfdan olursa olsun kabul olunmalar Darssaade
Aalndan izine bal olacaktr. Bu eit mehul ara
balarn iindekiler izinsiz kabul olunurs., buna cesaret
edenler iddetle ceza grrler. uras da imdiden kuv
vetle ve kesin bildirilir ki emirlerin zamannda uygulan
lk kabul olunmiyarak pek byk ve iddetle ceza gre
ceklerdir. Her gn Harem-i HmayCndan d'arya araba
ile kacaklar, hangi smfdan ise bunlarn ve buna ben
zer olaylarn Darssaade Aas tarafndan jurnali dzen
lenip Ser Kurenalk makamna verilecektir. "
Padiahn clusundan sonra aalar ocana mahsus
olarak dzenlenen talimatname de aada aklanacak
Darssaade Aal dairesinde sakl bulunmakla aada
olduu ekilde sunuldu:
Ocak Dairesi
"Birinci madde, Haremi HmayCn hizmetlerinde g
revli aalarda n oluan oc'akda kaytl tm kiiler Dars
saade "inayetli" Aann gzetim ve ynetimindedir.
Yldz Aalar
!kinci madde, ocakda kaytl olan aalardan olup da
.
Yldz'da hizmetli bulunanlar son inkfapdan sonra hak
larnda hkfmetce kat'i tedbirlere bal olarak Padia
hn emirleri ile ocakla olan balantlar kesilmitir.
Sultanlarn ve ehzadelerin Aalar
nc madde, ocakda kaytl olup da sultanlar ve
ehzadeler yannda hizmetli bulunan aalarn denek ay
rm kaidesine gre oralarda hizmetlerinin devam sre
since ocakdan denekleri kesilmi olmakla beraber usu
uymakla ykml ve kendilerine verilmi grevlerden
tr de Darssaade Aalnn gzetim ve reisliine
bal olacaklardr.
Ocaa Dnme Hakk
Drdnc madde, bu aalardan herhangi bir sebeple
memuriyetleri kesilmi olanlarn ocaa dnme haklar
var ise de eer grevlerinden ayrlmalar bir uygunsuz
luk veyahut her ne cinsten olursa olsun cezay gerekti
ren bir davran sonucu olmu ise bunlar da ocaa kabul
edilmekle beraber haklarnda gerekli cezalar da uygula
nr.
Padiahn Msahipleri
Beinci madde, ocakda kaytl olan aalardan doru
dan doruya Padiah tarafndan olacak seim zerine
ayrlanlar nlecek "Hazreti ehriyari'nin msahibi"
grevini kazanrlar ve bunlar Padiahn birinci msahi
bi, ikinci msahibi aalarn ynetimi altnda beraber hep
den Darssaade Aalna kar sorumlu bulunurlar.
Altnc madde, Hazreti ehriyari'nin ( Padiahn) m
sahiplerinin ocakdan denen maalar durdurularak ken-

T o p K A p
dilerine zel hizmetlerinden tr Padiah tarafndan m
nasip grlen denek verilir.
Yedinci madde, ocakda bulunan zel mertebeler, k-
dem itibar edilerek verilmek zere, bakap ve yayla ba
kap gulamlar ile says onu gememek zere hasll aa
larndan ve hasll mlazm olmak zere bir musandrac
badan ve says durum gereine gre deimek zere
ortanca aalar ile sekiz tane nbet kalfalarndan ve ne
ferlerden olumaktadr. Bakap gulam ile yayla bakap
gulamnn maalar binbeeryz ve hasll aalarn alt
ar yzden ibaret ise de maalar zaten yediyz ve daha
ziyade olanlar ile musandrac bala yz kuru ve or
tan'calara yz ve nbet kalfalarna ikieryz ve nefer
lere yz ellier kuru maalar verilecektir. Aalarn el
bise masraflar imdilik kendilerine ait olup bunlar hak
knda yakn zamanda bir karar alnacaktr.
Sekizinci madde, ocakda bulunan aalara mertebele
rine gre vazife ve hizmetlerinin dalm ve verilmesi
ve sultanlar ve ehzadeler hazretlerinin yanlarnda bulun
malar gereken aalar tayin etmek ve ilerini vermek
yetkisi Darssaade Aalna aittir.
Uyarc Hkmler
Dokuzuncu madde, Padiahn sayesinde ocakda bu
lunan aalar medeni hkuk ve eitlikden hissedar bulun
duklarndan kendilerinin hal ve hareketlerinde cezay ge
rektirecek haller devletin kanunlarnn ceza hkmlerine
tab i olacaktr, zel hizmetlerinde olacak kabahat ve ku
surlaryla ilgili durumlara ise bu ynetmelikteki uyar
c hkmler uygulanr.
Onuncu madde, ocakda eskidenberi uygulanagelen
ve bugnk uygarlk ve adaletle uyumayan hatal ceza
uslleri tm kaldrlmtr.
Onbirinci madde, ocakda yrrlkde olan uyarc uy-
gulamalar derecelere gre unlardr :
n'ce tekdir,
tkincide, herkesin nnde azarlamak,
ncde, says ikiden balayarak padiahn hekim
lerinden biri tarafndan verilecek rapora gre yirmiye
kadar karlmak zere ayaklarna vurmak.
Drdncs, bir gnden balayarak yine hekim ra
poru ile belirtilecek dayanma gcne gre iki aya ka
tlar deimek zere kouun zel yerinde tutulmak.
Vurma cezas hasll derecesine kadar uygulanabilir.
Ceza hkmleri, kabahatin nem ve iddet derece.sine
gre Darssaade Aas ile yanndaki ya yayla bakap
gulam veyahut oda lalas veyahut musandrac bandan
en az ikisinin bulunmas ile tayin olunur.
On ikinci madde, bu uyarc uygulamalarn hibiri
ile cezalandrlmas mmkn olmayacak kadar nemli bir
su ortaya knca veyahut ceza grm kiinin hal ve
hareketlerinin tekrar halinde kovulma cezas uygulanr.
Kovulma cezasnn uygulama ekli ikidir : Ya uygun g
rlecek bir raklk aylnn verilmesi ile ocakdan kay
dnn siUnmesi veyahut her trl hak ve yetkilerden uzak
latrlarak o'cakla balantsnn kesilmesi.
Cezay Gerektiren Haller
Ondrdnc madde, Padiahn harem dairesinde zel
hizmetinde bulunmak gibi nemli bir grevle ykml
A R A y I 35
I s
bulunan aalarn itibar ve haysiyetlerini korumalar ok
nemli olduundan kendilerinin iki kullanmaktan ve ku
mar oynamaktan ve ar ve pazarlarda ar balla ay
kr gezmekden ve umumi yerlerde haysiyet krc kii
lerle ilgi kurmalar kesinlikle yasaktr.
Onbeinci madde, Padiahn musahiplerinden gayr
aalarn tm herhangi bir mracaat iin Darssaade
aalnn zel iznini almadka Mabeyn-i Hmayun ileri
gelenlerine mracaat etmeleri yasaktr.
Onaltnc madde, Darssaade Aasnn veyahut onun
adna yetkili amirinin zei iznini almadka aalardan
hibiri darda misafir kalamayacaktr. Ocakda kaytl
olup sultanlar ve ehzadeler hazretlerinin hizmetleri ile
grevli aalarn da Darssaade Aasnn zel izni olma
dka ocakda veya sarayn herhangi bir blmnde mi
safir edilmesi kesin yasaktr. Ocakda kaytl olmyanla
rn misafir edilmeleri hibir ekilde mmkn olamaz.
eitli Hkmler
Onyedinci madde, huy ve yz gzellii ve durum ve
tutum dzgnl saptanan aalar Darssaade Aal
nn nerisi zerine padiahn iltifatlarndan yararlana
caktr.
Onsekizinci madde, Darssaade Aas ocan zel
hizmetlerinden baka az ok nemli durumlar ve olaylar
ve oca oluturan aalar arasnda meydana gelecek de
iikliklerden Hazine-i Hassa-i ahane Nazrna (Baka
nna) bilgi verecektir.
Ondokuzuncu made, ocan oluumlarnda meydana
gelecek deiiklikler sra ile Darssaade aal tarafn
dan Hazine-i Hassa Nezaretine bildirildikce nezaret ta
rafndan da padiahn bakatiplii eliyle padiaha arzolu
narak tasviplerine sunmak gerekir.
Yirminci madde, ibu ynetmelik hkmleri padia
hn emirleri ile yrrlkde olup
ilgililerce bilinecek ve
hkmlerinin uygulanmasna gayret olunacakdr.
8 Haziran 1325-1907
Mabeyn-i Hmayun Bakatibi
Halit Ziya"
Nbet odasnn zerinde olan odalar da harem aa
larna mahsus olup nbet odasnn yanndaki merdivenle
klyor. Kapsnn zerinde bulunan mermer levhadaki
kazl kitabe:
Ya mfettih-l ebvab eftah lena hayr-el bab.
nc kapnn bulunduu duvarla bakap gulam
binas duvarnn kap ve pencerelerden gayr yerleri i
nilerle kapldr. Bu inilerin bir ksm iekleri gsterir
panolar teki ksm gayet kaln yaz ile uzun kitabeler
durumundadr: Bu yazlar aada aklanacak soldaki
ba kap gulam blm kapsnn bulunduu yerden ba
layan ( kaside-i brd) nin bir blm olup zamann tah
ribinden bunlar da yoksun kalmayarak dklm ve ta
miri ehliyetsiz ellere geerek dzeni bozulmutur. Kap
kemerli olup kemer ve seleri mermerdendir. stne
konulmu mermer levhada gayet gzel yaz ile: "Makane
Muhammed ... " ve devam ayeti kerimesi kazldr. Bunun
yukarsnda ise yine ini zerine olarak Aerei Mbeire
isimlerini ieren iki levha vardr. Bu kapdan birka adm
tede iki direk dikilmi ve her birine birer tahta kap ka-
 36 T o p K A p
nad tes'b it olunmutur. Dzene gre ikinci srada bulun
makda olan yakal baltaclarn ierisini ve harem kap
sn grmemeleri iin bu kanatlar daima kapal bulunur
ve yalnz valde sultan geldii zaman alr ve yannda
meydana gelen aklkdan ieri girilip klr imi, bu
akla mahsus olarak nc kap sesine taklm bir
tahta kanat vardr, bu kanadn da gereinde kapatlarak
giri ve kn kesilmesine "halvet" denilirmi. Ba kap
gulam ile nbet odas arasnda koridorda parmaklkla
etraf evrilmi bir yer vardr ki burasna "Krklar mev
kii" denilir. Sylendiine gre "Ksem Valde Sultan" ola
ynda bulunduklarndan dolay ldrlenler buraya gm
ldr.
nc alann sa tarafnda olan ba kap gulam
ve sonra darssaade aal dairelerini kapsayan ve bir
birine bitiik kagir binalar vardr. Bu binalarn cephe
sinde on tane stun dikili olup aralar kemerli ve bina ile
kemerler aras atidr, zerinde de ad geen dairelerin
odalar vardr. Bu stunlu ve atl yer, ortasndan ikiye
blnmtr. Birinci ksm aalar mescidinin ekidir. Mes
cit eskiden cemaate dar geldiinden bu yerin yars s
tunlar aras tahta perdeler ve kafeslerle koridordan ba
lants kes!lerek ona eklenmi ve zamanla aalar mescidi
tm terk edilmi kalarak buras onun yerini almtr.
Aalar mescidi ile bu ikisinin arasnda ortak bir kap
olduunu yukarda sylemi idik. Bu kapnn bulunduu
duvarn ve ba kap gulam dairesi cephesinin kap ve
pencereler ve kitabelerin kazl olduu mermer levhala
rn yerlerinden gayrs demeden tavana kadar inilerle
kapldr. Bu kitabeler aadaki gibidir:
Kitabenin anlam :
Sultan Mahmud Turas
Gazi Sultan Adli Mahmut Han tahta kdklarndan
beri devaml saysz hayr ve iyilik yapmak ve nimetler
vermekde olup. . . . bu 1232 temaziylevvelinin yirmi yedin
ci gn hazineye eref verip haremi hmayun aalar ve
hane-i hassa ve hazine ve kiler ve seferli odalar perso
neli ve babssaadeli ve zlfl baltaclar oca ve gala
ta1!:ray ve hasbahe iinde bulunan 18 tane bostanc
oca neferleri tmn dllendirmek iin kendisinin
kurduu vakf hmayunlarndan her yl ramazann ilk
gn iin ayrdklar birok paradan evvela darssaade
aas kullarna iki bin kuru, hazinedar aa kullarna bin
kuru ... balamtr... Sene 1232-1816
Yesarizade Mustafa tzzet yazs
Sultan Mustafa Turas
Onyedi beyitlik kitabede padiah Sultan Mustafa, sa
ray grevlilerinden bazlarna para balar yapy'or ve
bu vesile ile padiah iin medih. ve senalarda bulunuluyor.
Tarihi : 1222 - 1807
Hayr ve iyilik sahibi Mahifer Kalfa, harem hade
meleri oca vakfna on bin kuru balyor ve geliri ile
mevlt okutmak ve bunu yapan din adamlarna para ve
rilmesi artlarn k'oyuyor.
Tarihi : 1275 - 1858
On bin kuru hademei hmayun kouuna vakfedili
yor ve haslat ile harem-i hmayun aalar camiinde her
I s A R A y I
sene bir mevlft, vaz ve nasihat edilmesi, Kuran okun
mas ve bu konuda hizmeti geenlere belli paralarn ve
rilmesi artlar konuluyor.
Tarihi: 1265 - 1848
Sultan Mahmudu Adli Turas
Kitabenin anlam :
skdarda dua meydannda bulunan ihyasn baar
dm latif emenin vakf fazlasndan olmak zere yedi
kiiye onbeer kurudan toplam senelik yzbe kuru da
rssaade aasna ayrlm olan odaya yedi tane Yasini
erif cz' Allah rzas iin beher Cuma gecelerinde okun
mak iin konulup evvela imam aa ve ona katlan alt
nefer . . . Kuran okudukdan sonra dualar yaplmas arty
la bu ba vakf erife bal olarak dzenlenip buraya
kaydolundu. Tarihi: 1231 - 1815
Sultan Mustafa Turas
Sekiz beyitlik kitabenin anlam :
Selim hanm vekili Bilal aa bu mescide ziyareti
ler iin Lihyet ('Sakal erif) koydu.
Yaz, Mehmet Esad-l Yesari
Mescit yerinin aasnda ba kap gulam dairesinin
kaps vardr. Bu kapnn yannda bulunan ,;;edire "tahta
ba" denilip ba kap gulamnn oturarak maiyetine em
rettii yerdir, bu sedire ondan bakasnn oturmas ya
sak imi.
Bu kapdan sonra olan iki stunun arasndaki ak
lk tamamen duvar ile rlm ve dardan ini ile kap
lanmtr. Ba kap gulam ve darssaade aas dairele
rini birbirinden ayran bu yerin alt ksmnn yars he
iki tarafa ufak birer kaps olmak zere oda durumuna
getirilmitir. imdi bu odaya pabuluk denilmekde ise de
eskiden "ortanc"lara mahsus hapishane imi. Bu deyi
me bakp da oray greekden terbiye edilmeyi hak eden
lerin hapsine ayrlm bir yer zannetmemelidir. Eskiden
aadaki gibi iler iin kullanlrm: Yukarda yazl
aalar oca iin son ynetmelikden anlaldna gre
zenci harem aalar eskiden: neferler, ortanc, hasn
adyla snf zere dzenli olup bir snfta nizami hiz
met tamamlanmadka teki snfa geilemez imi.
Birinci smfdan ikinci snfa gemek iin belirli sre
olan Ramazan- erifin on beinci gn terfi edecekle
/
iradeleri kncaya kadar bu yerde durdurulurlar ve ira
deleri ile beraber zel denekleri geldikde artk bunlar
ortant snfna terf! etmi olup hapisden karlrlar ve
Hazreti Halit ve arambada defnedilmi olan darssaade
aas Mehmet Aa trbelerini ziyaret etmee giderlei
imi.
Buradan sonra darssaade aal dairesinin kaps
vardr. Bu kapnn n drtgen eklinde ve duvarlar bir
ksm kaln yazlarla baz hadisler yazl gzel inilerle
kapldr. Sol tarafndaki kapdan girilince darssaade
tavailerin oturmasna
aalarnn zel hizmetlerindeki
mahsus olan ve yukarda aklanan ortanclar hapisha
nesinin st ksmnda bulunan daireye klr. Seleri
mermerden olan bu kapn nzerinde:

o p K A
T
Allahmme ecreni minennar ve udhulfl cennete na-al
ibrar
kitabesi yazldr.
ok sayda odalar olan bu dairede ini vesaire ss
lemeleri olmayp yalnz yemek odasnda duvara tesbit
edilmi bir mermer levha zerinde aadaki kitabe var
dr:
Bir beyitlik kitabe odann ho bir ziyaret yeri ol-
duundan sz eder.
Altnda (eski darssaade-i erif merhum yedeki Be
:ir aann ba aas padiahn msahibi Beir Aa 1186-
1772) yazldr.
Darssaade aas dairesinin kapsnda stunlu yer
son bulur. Bu kanadn arkasnda olan dairelerin srasyla
ierilerini tarif edelim: Ba kap gClam giriin en byk
binasdr, karsndaki dairenin de ona ait olduunu yu.
karda grdk, kuruluu darssaade aalndan evvel
olan ancak terifatca (protokol) onun drdnc derece
altnda bulunan ba kap gflam tm zenci tavailerin
( hadmlarn) ba olmas v.e ceza ve terbiyelerinin ken
disine verilmi bulunmas dairesinin byklne neden
dir. Kaps zerinde: "tnnema el m'mirn1n uhuwe fasl
huva beyne uhvakm" Ayeti Kerimesi yazldr. Bu kap
dan girildikte be adm kadar olan giriin duvarlar yer
den tavana kadar ini ilekaplanm olup bunun karsna
da dairenin yukarlarna klacak ta merdiven rastlar.
Bu yolun sa duvar uzunluunce kaln yaz ile Euzu Bis
millah ve "Sultan Gazi Mehmet Han bin-i tbrahim Han",
sol duvarnda da daha kaln yaz ile "Ya mfettih ..
1667 ( = Ey zapt ve teshir edici" kitabeleri yazldr. Bu
ikincinin altna yerletirilmi mermer levha zerinde de
aadaki kitabe nakedilmitir:
Kitabenin anlam :
Bin ikiyz otuz be senesi (1819) darssaade aas
Hafz tsa aann zamannda haremde bulunan merhum
Naile hatunun malndan Bedr-i Cihan Kalfa ve ortan'!
Mahmut aa elleriyle harem-i hmayun hastalarna mum
ve zeytinya iin bin be yz kuru vak.folundu ... bu ye
re kyadolundu.
Tarihi :
Bu giriden saa dnlnce binann boyunca ve kub
beye kadar ak bir uzun aralk vardr. Bunun etraf ca
milerdeki mahfiller tarzndadr. Buraya eskiden
ba" denilip, bu ismi de sonunda bulunan d i ni ile
ssl ocak nedeniyledir. Neferlerden birisi terbiye hak
ettii zaman ba kap gflam burada oturur ve sulu,
suunun derecesine gre ya serilen hasr zerine yat
rlp falakada vurulur yahut ( tabanca) cezasna arpt
rlr imi. Burann sa duvarndaki mermer levha ze
rinde kitabe yazldr:
tki beyitlik kitabenin anlam :
Darssaade aas ibadet etmeye ve gnah ilememe
ye bel balayarak hizmet etti, mmetin olan Mustafa'ya
ya Muhammet yardm et.
Tarihi :
Bu bina kattr, zemini ba kap gflamna, orta
kat neferlere, st kat da ortnacalara ayrlmtr. Ze-
R y I 37
p I s A A
min kat on odadan oluup solda bulunan bei ba kap
1078 - 1667 gulamnn selamlk, yatak ve misafir odalardr. Bun
larn drdnn kap ve pencere ve duvarlarndan baka
yerleri tm esiz inilerle ssldr, bu odalarn gerek
mescit olarak kullanlan stunlu yere ve gerek ocak ba
na birer pencereleri vardr. Soldaki be odadan ocaa
bitiik olan ba kap gulamnn yemek ve yanndaki ki
ler odalar tekiler baz gereklere ayrlmtr. tk ikisi
nin duvarlar ini kapldr. Yemek odasndaki emenin
sanatl ta zerinde:
"Ve sakahm Rabbikm rben tahra"
ayeti kerimesi ve altnda da aadaki beyit yazldr.
Beyitin anlam :
Ba gulam aas Ahmet Bedir efendi bu emeyi ta
mir etti. Ve duvarnda da aadaki kitabeyi ieren b
yk bir mermer levha vardr:
Devletin bu baehrine bizim zamanmzda ve biz
den sonra gelip Padiaha hizmetle eref bulan kardele
rimiz bilesiniz ki bin onbe (1606) tarihinde var olan
aa kardelerimiz eski ve yeni kk ve byk tmnn
becerisi ile aramzdan bir aa kardeimiz azad oldukda
Allah rizas iin er aylk ulfemizi o yoldamza ver
mek uygun grlp, ancak yangn olmakla, sonradan
devletli ve saadetli darssaade aas Abbas aa ve lala
Hzr aa ve saray eski aas Mahmut aa ve ba kap
olan lala uayp aa zamannda eski usul zere yazlp
bizden sonra gelen aa kardelerimiz de kar gelmeyip
konulann aksine hareket etmeyeler. Sene 1079-1668
1078 -
Binann o rtas ve st ksmen atl yer ve mescit
.
zerinde olduundan zemin katndan byk ve pek ok
odalar var ise de ini ve benzeri gibi sslemeleri yoktur.
Darssaade aal dairesi kagir ve iki kattr. Ka
pnn zerinde dardan :
"Selam- aleykm tabbatm fedhulha hali din"
ayeti kerimesi ve ieriden:
"Bismillah errahman errahim ve bih-i sikata"
kitabesi yazldr. Kapdan girildikde bulunan araln
sa taraf Darssaade aas ve sol taraf da derece ola
rak bunun altnda olan hazinedar aa odalar olup, teki
1235 - 1819
yerlerini de hamam ve baka ekler kaplar. Darssaade
aasnn odas duvarlarnn pencereden baka yerleri ve
oca ini ile kapl ve ssldr. Bu odada olan kapdan
"ocak
gerek duvar gerekse kre biiminde tavan ini ile kapl
ve yama ve baka yerleri de tm iniden bir oca
bulunan bir baka odaya geilir. Bu odann hibir aydn
lk alacak yeri yokdur, nk nceki odaya yalnz bir
penceresi bulunup onun da arkas kapal olduundan d
ardaki odaya dolap grevini grr. Bundan tr bi
rinci odada bulunan bir kimse kapsn amadka orada
baka bir oda olduunu anlayamaz. Sylendiine bak
lrsa bursa darssaade aasnn yatak odas olup bulu
nan ocak da bunu dorularsa da bir tane penceresinin
de o biimde gzden saklanmas grlmee deer.
Gayet sade bir biimde bulunan hazinedar aa odas
1099 - 1687 kaps zerinde:
"efaat ya Resul Allah, efaat ya Habib Allah"
kitabesi vardr. Sene: 1078 - 1667
 38 T o p K A p I s A R A y I

Binann yukar katnda ve sofann etrafnda ok sa
yda odalar vardr. Bunlardan binann enince olan byk
oda dikdrtgen biimindedir. Bu odann tavan merkezde
tam daire, her iki tarafnda da odann enince dikdrtgen
ve bask olarak kubbelidir. Merkezdeki kubbenin etek
leri yaldza boulmu ve ierisi gayet gzel bir biimde
boyaldr. ki yanndaki kubbelerin yukarlar tezhipli ( al
tn srlm) ve aalar boyaldr. Merkez kubbenin
yaidzlar yer yer dklm ve boyal yerleri atlamtr.
Bu durum teki kubbelerde de grlmt u r. Bu odada
ini sslemesi yalnz duvarlarn st ksmnda bulunup
alt ise boyal ve nakl ve altn yaldzl ahap ssleme
leri ile kapldr. Bu son blmn aas, aralar dzenli
biimde ayrlmak zere tm gz ve dolap olup hcrele
rin kenarlar ve dolap kaplarnn etraf tm kabartma
tezhiplidir, yukarsna ise yeryer bu gibi pek ok tezhipli
kabartma sslemeler konulmutur.
stte olan pencereleri eski biime gre iki katl ve
rengarenk camldr. Al ile mermerden oluan ocann
benzeri harem dairesinin olduka grkemli odalarnda
grlebilir. Odaya uygun mermer seli kaps ise sanat
ldr. Her halde duvar kubbeleri yaldzlara boulmu ve
Bu kattaki teki odalarn birisinden baaksnn duvarlar
inilerle kapl ve ahap ksmlar grlecek bir biimde
boyal ve nakldr. Bu ssl odalarn da darssaade aP.a
larna ait bulunduu syleniyor. Sofann duvarlar k t
sal makamn resimlerini ieren gayet gzel inilerle ss
ldr. Herhalde bu binann iinde kymetli inilerle kapl
olmayan duvarlar ok azdr.
Bu !,'nc alan sonundaki kubbenin altnda asl ha
rem-i hmayun kaps vardr. Yannda bulunan ufak ka
pdan girilince kuhane meydanna girii oluturan kub
beli bir yere girilir. Kaplarndan baka aydnlk alacak
yeri olmayan bu gi.rideki parmaklkl yer sylendiine
gre Mahpeyker Ksem Valde Sultann ldrld yer
dir. Giriin Kuhane meydanna bakan yzndeki teki
kaps zerinde aadaki kitabe yazldr:
Alt beyitlik Kitabenin anlam :
Padiah hakknda gzel szlerden sonra, Kuhane
mutfan Sultan Mahmud'un yeniledii denilmekte
dir.
Bu meydanda iki daire olup birisi Padiahn kendisi
iin piirilecek yemeklerin piirilmesine ayrlm ve te

pek kymetli bir oca ieren bu odann i sslemeleri os
manl sanatnn gzel bir rneidir. Duvarlar boyunca
ahap ksmnn yukarsnda ve zerinde kenarlar ve ken
disi yaldzla evrili ve besmele ile balamak zere gzel
l i k ve iyiliklerin adlar ve bunun zellikleriyle ilgili i ki
hadis-i erif ve sonunda da darssaade aas lliir aa
tarafndan, 1162-1748 ylnda yazldn belirten kitabesi
vard r. Bu oda eskiden ehzadelerin eitim ve retimine
ayrlm olduundan, ehzade mektebi adyla tannmtr.
kisi eczanedir. Bir kede konulmu emenin zerinde
de Sultan Mahmud adna iki beyitlik kitabe vardr.
Bu meydann teki ucundaki kap, nc yerde ve
enderun aalar mescidinin zerinde olmak zere evvelce \ --
aklanan kapdar. Kuhane meydan asl harem-i hma
yundan sayld gibi bu kap da yalnz harem aalarna
ayrlm olup gereinde harem-i hmayuna getirilen he
kimler ve mabeyn ileri gelenleri buradan ieriye girerler
imi.

H A R E M-! H M A Y U N D A t R E S t

Geen makalede yazdmz gibi harem-i hmayun levha vardr. Asl harem-i hmayun kapsnn iki tara
giriinin blmlerinden ncsnn sonundaki kubbenin fna nbeti harem aalarnn koruma grevini yaptk
altnda harem-i hmayun kaps vardr. Bu kapdan nte lar srada kullandklar eitli biimlerde ok sayda tah
duvarlar ini ile kaplanm ve nc alandan duvarla ta coplarla bunlar tarafndan uykuda bulunanlar sahura
ayrlm iki adm geniliinde ve bundan biraz daha kaldrmak iin Ramazan gecelerinde alnan davul asl
fazla uzunlukda dar bir yer vardr. Bu duvardaki kap- bulunmaktadr. Bu kapdan dikdrtgen biiminde ve bir
1ardan bynn seleri beyaz ve tam kemerli olan blm atl ve tekisi kubbeli bir yere girilir. Bu ye
tak siyah ve beyaz mermerden olup kanatlar tahtadan rin sa duvarndaki kap, bir blm tavanl ve bir b
ve ksmen kapal ve ksmen camldr. zerinde "Ya ey lm kubbeli ve stteki ufak pencerelerden aydnlk alr,
yhellezine amenu. . . " ayeti kerimesi kazl bir mermer ta deli bir uzun yolun girii olup bu yol ise cariyeler
levha vardr. Onun zerindeki ak kemer ise camekan dairesinde son bulur. Girilen kapnn karsndaki duva
ile kapatlm ve nne de yeile boyanm sslemeler rn sa tarafnda "altn yol" denilen koridora giri olan
konulmutur. Yanndaki ufak kap da tahta kanatldr. kanatlar tahtadan byk bir kap vardr. Hrka-i erif
Asl harem kaps yukarda yazl byk kapnn kar dairesine bitiik olup birinci Sultan Selim Han tarafn
sndadr. Bunun seleri de beyaz ve bask kemer bii dan ina olunduu sylenilen daireye kadar uzanan ve
minde olan tak beyaz ve siyah mermerden olup tuntan ta deli olan bu uzun yolun ortasnda bir ta merdiven
olan kanatlar ise eski sanat eserlerimize rnekdir. ze vardr ki oradan kadn efendilerin hazine ve yatak oda
rindeki mermer levhada Kelimei ehadet ve 1078-1668 larna klr. !kinci Sultan Mahmut da tahta karlma
tarihi yazldr. Bu yerin kuhane meydan giriine olan dan nce kendisini izleyenlerin hcumundan buradan ka
kaps zerinde de " efaat ya resul Allah efaat ya Ha arak yakasn kurtarmtr. Bu kapnn yannda olan
bib Allah" kelimeleri ve 1077-1666 tarihli bir mermer baka bir kapdan girilince yaklak otuz adm uzunluk
 A y I 39
p I s A R
T o p K A

.
ve yirmi alt adm geniliinde ve zemini ta deli bir kafesler ve demir parmaklklarla korunmutur. Taht ka
meydan grnr. Buraya eskiden "Valde tal" derler ps yannda bir binek ta vardr. Osmanl sultanlar k
imi. Bu meydann sa taraf altn yol ve sol taraf valde l kuanma treninde burada ata biner ve dnnde
dairesi ve girilen taraf cariyeler dairesine olan sz edi iner imi. Bund11n baka vaktlarda buradan hayvana bin..
len yol ve onun kars da kadn efendiler dairesi ve ocak mek ve inmek olay olmam. nteki makalede buradan
sofasdr. tki taraf tm ve iki tarafnda da yer yer, Os perde kapsna kadar olan yola allar dendii yazlm idi.
manl mimarlk sanatnn ilk zamanlar biiminde stun Taht kapsndan ocak sofasna girilir. tsim nedeni
lar vardr, bunlarn aralar kemerlidir. Kemerlerin zeri Badat kasrnda bulunup ikinci makalede anlatlan ocak
ise pencereleri meydana bakan odalardr. Pencerelerin gibi eski i ok gzel bir ocan burada da kullanlmas
st de Douya zel saaklarla ssldr. Stunlarn ara dr. Burann sa tarafnda kadn efendiler dairesi, sol
.s ndaki kemerler yer yer rlm ve deiik inilerle tarafnda hnkar sofasna giri olan eme sofas ve ka
kaplanmtr. Meydann cariyeler dairesi tarafna olan pya kar bulunan ocan dayand duvarn arkas da
yol yz stunlarnn aras rlmiyerek atl bir duru ehzadeler dairesi olup kaps ocan sa tarafndadr. Bu
ma konulmu olup burada mermerden ok byk ve g sofadan bir mermer merdiven ile hazinedarlar dairesine
:zel emenin zerinde Bismillah ve "ve sekahm ... " ayeti klr. Mermerden ok sanatl bir emenin varlr ad
ve 1078-1667 tarihi yazldr ve bu emenin yannda yu nn nedeni olan emeli sofadaki kapdan Sultan I I. Mu
karda sz geen cariyeler dairesine olan yola bir kap rat dairesinin nndeki arala girilir. Ocak sofas yer
vardr. Meydanln sa tarafnda olan kap ise altn yo yer tavanl ve yer yer kubbeli olup iki katl ve Osmani
la kar. Sol tarafda Valde Dairesinin kaps vardr. Kar sanatnn bir gzellik rnei olacak derecede sslemeli
-daki de taht kapsd-. Bunlarn arasnda da kiler ve ifte caml olan meydana bakan pencerelerden k alr.
baka gereklere ayrlm odalarn kaplar bulunur. Bu eme sofas da kubbeli olup aydnl kubbedeki ufak
meydann drt -yzndeki st ve alt pencereler ok ince pencerelerden alr.

H O N K A R S O F A S I

Aada aklanacak olan grkemli hnkar sofas Du metanet f.d-f hrrem dmenet mahzln bad
na birer giri olan bu yerlerin sslemelerine nem veril kelimeleri baa zemin zerine sedef ile yazlmtr. e
mitir. Duvarlar gayet gzel inilerle ssl olduu gibi me sofas kapsnn i taraf zerinde 'de besmeli erife
kap ve dolaplarn kanatlar da ceviz tahta zerine geo ve "bih-i sikata" kelimeleri ve 1077-1666 tarihi yazl
metrik biimlerden oluan Arap slubunda baa ve se dr. Bu sofadaki emenin zerinde de sz edilen tarih
def ile kaplanmtr. Gayet gzel olan bu sanat yaptlar kazldr.
zamann tahriplerine pek az uram ve dzenini olduk emeli sofadan girilince duvarlar ve kubbeleri al
a korumutur. tn ve ziynete boulmu ok alc biimde boyal ve ku
Taht kapsnn dnda Kelimei ehadet ve iinde de kusuz sslemesine son derecede nem verilmi byk bir
"efaat ya Resul Allah, efaat ya Habib Allah" kelime salon bakanlarn gzlerine arpar. Eskiden "Hnkar So
leri yazldr. Ocak sofas duvarlarnn yukar ksmla fas" denilen bu yer harem-i hmayunun en zengin ve
rnda, girilen kapnn yanndaki duvardan balamak ze en .grkemli bir mevkiidir. Padiahlarn cedlerinin zevk
re iniler zerinde ta'viz ve besmele ve: ve sefasna mahsus olduu bugnk durumundan anla
"Allahmme abdek ve halifetek essultan-l a'zam lan ve byle kullanld sylenen bu yere girilince, Top
vel hakan-l muazzam ila ve hves sultan essultar, kap Sarayndan ayrln'c aya kadar burada ne kadar zevk
ibnis sultan Gazi Mehmet han ibnis sultan tbrahim ve safalar srld hatra gelmemek kabil deildir.
Han" Bu salonun inasnda Osmanl mimarlk usul ka

kitabesi yazldr. bul olunduu halde i sslemelerinde Avrupann onseki

Kadn efendiler dairesi kaps kanatlar zerinde:
Ola saadetle bu makam- ziybf.da
Dili kade safas fzfn mr- ziybf.da
ehzadeler dairesi kaps zerinde:
Selam- aleyk-m bima sabir-tm fenaame ukbf. ed
dar
Ayeti kerimesini ieren bir mermer levha olduu gibi
kanatlar stnde de:
Saadet Bad mbarek bad
eme sofas kaps kanatlar zerinde de:
Padiah ta Kyamet devletet efzfn bf.d ( ola)
zinci yzylndaki ssleme biimi kullanlmtr. ini w
benzeri gibi Osmanl ssleme elemanlar da ara sra kul
lanlmsa da bunlarn sade biimleri evvelkilerin parlak
lna kar glgede kalm ve sslemeler, birer birer in
celenmeyince, birden gze arpmamaktadr. Bir de ini
cilik sanatmzn tarihince pek nemli bir konuyu ak
lyalm : Binann duvarlarn kaplayan inilerin zerinde
ki naklar Osmanl ve Acem ve Arap biimlerinde ol
mayp ok ufak ve nazik yaplm, eskileri gibi byk
levhalar biiminde yaplmayp ufak kesim seilmitir ve
eskiden olduu gibi eitli renkler kullanlmayp zemini
daima beyaz ve iekleri mavi olmak zere iki renkden
40 T o p K A I
olumutur. Avrupa usulnn inicilik sanatmz zerin
de yapt etkiler ite bylece sz geen inilerde grl bir gzellik oluturur. Kap kanatlarnn kenarlar ve or
m ve bu sanatn son yne dnmesini dorulamtr. talar tezhipli ve boyal kabartma sslemeler ile ssldr.
unu da aklayalm ki harem-i hmayunun Bat bii
minde sslemeye sahip blmlerinde kullanlan bu ini
leri bazlar Avrupa saantndan zannediyorlar.
Bu salon otuz drt adm uzunluk ve yirmi iki adm
geniliinde dikdrtgen biiminde olup aada aklana meyva ve asma dallar ve benzerlerini biimlendiren ss
cak Sultan Osman Kk nndeki ta deli meydana
bakan yznden gayr yzleri binann btnne yapk
tr. Duvarlara yapk ayaklara dayanan ok byk ke
merler zerinde daire biiminde bir kubbesi olup bunun
iki yan dikdrtgen bir durumda braklmtr. Bunlar
dan girilen kap tara.fndaki tam bask bir kubbe duru
munda kars ise her iki taraf dz ve ortas daire bi
iminde ufak bir kubbedir. Sz edilen kapnn sa ta
rafnda bir blm drtgen bi' iminde ayrlarak ayrca
bir ufak oda meydana getirilmitir. Bu yne gelen ke
merin aras tm ak ve eski Osmanl biiminde ok ss
l iki kat caml olmak zere pencere olmaktadr. Bu ka
pnn st ksmnda da bu biimde tane penceresi var
dr. Salonun girilen kapdan baka sz edilen odaya,
yanndaki hamama ve hamam koridoruna ve Sultan m.
Murat dairesine ve nndeki arala kaplar vardr.
Bunlarn hepsi kanatl olup yalnz m. Murat dairesine
olan kapnn kanatlar kafesle gzden gizlenmitir. Salo
nun III. Murat dairesi tarafndaki duvarnn ortasnda
ikisi duvara bitiik ve ikisi serbest ok zarif balkl kl
rengi mermerden drt stun zerinde bir tavan olan yer
ulu padiahlar hazretlerinin oturmasna ayrlmtr. Sa
lonun seviyesinden yksek olan zeminin iki yan par
maklklarla evrilmitir. Meydana bakan dikdrtkenin
zemini de salonun yznden ykseltilmi ve n tarafna
dikilen yine ok zarif balkl kl rengi mermerden alt
tane stunun aralar kemerle birbirine balanm ve bun
larn zerinde ve byk kubbe kemerlerinin duvarlara
dayand yere tavan yaplmtr. Bu tavann zeri u.fak
daire biiminde kubbeye kadar bo ve eskiden "irvan"
denilen biimdedir.
Byk kubbenin merkezi yaldz ile yazlm birbi
rine girmi yazlar ile doldurulmu olup teki yerleri Av
rupa biiminde naklarla boyal ve ssldr. Padiah ye
rinin ve irvann tavanlarnn kenarlar kabartma ve yu
karlar parmaklk biiminde tezhipli ve boyal ssleme
d'ir. Tavanlar ise batan baa tesbit edilmi kabartma
ssler ile ssl olup yaldzlara boulmutur. Duvarlarn
kubbeye kadar ksm uygun biimde yatay ve dik ok
grkemli ve youn biimde yaldzl ve boyal ahap ss
lemelerdir. Bunlarn aralar inilerle kaplanmtr. Yal
nz irvann altnda olan ahap sslemelerin aralarna
iniler kaplanmayp aynalar konulmutur. irvana k
mak iin olan . merdiven kap durumunda olan bir ayna
nn arkasnda gizlenmitir. Karsndaki byle bir ayna
nn arkasnda da Sultan I. Ahmedin yemek odasna bir
giri bulunur. Padiah n yeri ve irvan stunlarnn ara
n olmak zere kubbelerden oluur. Kubbelerde pencereler
snda bulunan biimi ok zarif parmak lklar ve bunlar
Par
kpeteleri mozaik biimin de sedefle kaplanmtr.
knt l oymala r zerin e bu sedef-
maklklarn girintili
A
p s R A y I
lerin yaptrlmas Osmanl sanatnn olgunluuna tank
Mermerden ok sanatl tane eme de vardr. Duvar
lara ok byk aynalar konulmutur. Bunlarn bazlar
nn erevesi gnmzde benzerine rastlanr eylerden
ise de bazlarnn erevesi kendisinden ve kenarlar da
lemeler ile evrilmi olarak ok deerlidir.
arkc ve saz alanlara ayrlm olan irvann aa
s kadn efendiler ve sultanlar hazretlerine mahsus
imi. Belli zamanda bunlar orada toplanr ve padiah
zel yerine oturarak elenceye balanr ve yksek bir
yerde ok gzel seslerle sylenen arklarn yksek kub
beye arpmasndan meydana gelen ahenkli tnlamalar
kalpleri zevkle doldurur ve padiahn bulunduu yerin
tavan nne aslp bugn de yerinde duran billur topun
sranarak tutulmas hakknda yaptrlan yarma ise bu
zevk ve neeye baka bir parlaklk ve safa verirmi. Bu
topun o biimde padiahlarn zevk ve sefasna zel bir
ara olduunu o zaman yaayan hadm aalarnn sy
lenti ve aklamalarndan anlyoruz.
Girilen kapnn zer.inde: Sultan Osman'n saraynn
bel<isi her zaman Allah'n koruyuculuu olsun, anlamn
da 2 beyitlik bir kitabe vardr.
Sultan m. Murat dairesi aralna olan kapnn ze
rinde:
!ki beyitlik kitabenin anlam :
Al ey devlet kaps, seri padiah- alem Sultan Os
man'n ltfu ile ak olduka, dmann $ans kaps ters
dnerek her zaman perian olsun.
Sultan Murat dairesine olan kapnn zerinde, Sul
tan Osrtan medheden iki beyitlik bir kitabe vardr.
Hamama olan kap zerinde de Sultan Osman'a iyi
dileklerde bulunan iki beyitlik bir kitabe vardr.
Hamam koridoruna olan kap zerinde yine Sultan
Osman hakknda iki beY.itlik kitabe vardr.
Salondaki .ufak odann kaps zerinde de Sultan Os
man' yceleyen iki beyitlik kitabe vardr.
imdi bu salonun evresindeki blmleri birer birer
inceliyelim: Ocakl sofadaki mermer merdivenden hazi
nedarlar dairesine kldn yukarda grdk idi. Bu k
sm tam olarak Valde Sultan dairesi zerindedir. Birbi
rinden geilir be odadan olumaktadr. En sondaki oda
nn cariyeler dairesindeki meydana bakan demir par
maklkl bir pen'ceresi vardr. Yanndan bir merdi'venle
Valde Sultan dairesine inilir. Merdivenin bitimi kap du
rumuna konulup zerine de bir oda yaplmtr. ok yk
sek olan bu odann merdiveni, bal olduu duvarda bir
oyua yerletirilmi olup gerektiinde alarak kullan
lr ve kullanlmad zaman kapatlr ve zeri duvardaki
iniler gibi boyal ve nakl olduundan orada merdiven
bulunduu farkedilmez. Bu dairenin merdiven bandaki
hazinedar usta yatak odasndan gayr btn odalarnn
tavanlar ok defa dikdrtgen ve bazan daire biiminde
bulunduu gibi, Valde talna da kafesli ve demir par
maklkl pencereleri vardr. Bu odalarn yanlarda bulu-

T o p K A p
nanlar sslemeden yoksundur, tekilerinin duvarlar ba
tan baa ini kapldr. Hcre ve yk ve dolap kaplar
eski biimde birbirine geme olmak zere sanatl ve bo
yaldr. En ssl oda Hazinedar ustann yatak odas olup
tavannn bask ubuklar ile kenarlar ve ortas Osman
l eski sanatna rnek olacak biimde boyal ve tezhipli
kabartma sslemedir. Duvarlarndaki iniler yaplan ta
mirlerde ok karm ise de eski durumunu korumu
olan paralarndan bunlarn pek kymetli olduu anla
lyor. Bu odann alt pencerelerinden gayr st pencere
leri de bulunup daire ve drtgen biiminde olan bu pen
cereler Osmanl biiminde iki kat camldr. Odada ikisi
duvara yapk ve birisi serbest stun zerinde bir at
olup saaklar tezhipli ve boyal oymalarla ssldr ve
zeminin bir taraf da oymal bir tahta ile ayrlmtr.
Buras hazinedar ustann yatt zel yerdir. Gerek pa
diahlarn ve gerekse valde sultanlarn yatak yerleri by
le olup ancak daha grkemli ve tantanaldr.
Ocak sofasndaki kadn efendiler dairesi kapsndan
girildikde altn yolda son bulur dar bir koridora girilir.
Byklk ve mimarisine bakldna gre koridorun so
lunda bulunan iki odann eskidenberi var olduu, alttaki
iki odacian birisinin duva rlar arasnda valde talnn
etrafndaki stunlar grlr ve stteki iki odann du
rn tlarna kapl iniler altndaki kitabeler deme ile r
tlm olmasna gre sada olan drt odann da sz
edilen taln taht kaps tarafndaki stunlar arasnn
rlmesinden meydana gelip sonradan yaplm olduu
anlalyor. Sa tarafn zemininde bulunan birinci oday
izliyen merdivenden sonra koridor ifte mermer seli
ve aral bulunan bir kap ile birbirinden ayrlm ve by
lece daire ikiye blnmtr. Sslemelerine gre bu katn
ocak sofas tarafndaki ksm bakadn efendiye ve altn
yol tarafndaki ksm da teki kadn efendiye ait olduu
anlalyor. Birinci kadn efendiye ayrlm olan iki pen
cereli ve ufak ve bask tavanl oda bu dairenin en ssl
bir yeri olup sslemeleri ve grkemi odann ufak ve ba
skln ilk bakta gzlerden saklar. Hnkar sofasnda
ki ahap sslemeler ufak l.ildeki benzeri duvarlara ya
pk ve a ralar da oradaki inilerle kaplanmtr. Dolap
ve kap kanatlarmn kenarlar da salondaki biimdedir.
Yalnz tavana tesbit olunan kabartma boyal ve tezhipli
sslemeler Kara Mustafa Paa kknn tavanndakileri
andryor. Bu taraftaki baka alt oda ile st odalarn ve
merdivenin duvarlarnn ini ile kapl olmasndan gayr
aklamaya deer bir yn yoktur. Ssl odann kar
snda ve solunda iki taraftan_ duvarlara ve iki ynden
kemerlere dayanm kubbeli byk ve kare biiminde bir
oda olup aydnl kubbedeki eski Osmanl bi' iminde ss
lemelei ile drt byk pencereden alr. ok ksek olan
duvarlarn alt ksm Topkap saraynn hibir tarafnda
grlmiyen koyu vez renginde inilerle kapldr. Do
laplarnn i duvarlar Osmanl inileri kapl olmasna
baklrsa belki de bu iniler sonra konulmu ve avrupa
iidir. Duvarlarn st ksm ve kubbenin ii bat biimin
de nakldr. Kapsn kanatlar eski biimde gemedir.
Kapnn karsna rastlayan duvardaki mihrap biimin
de olan yere deniz kysnda ok dzenli bir yaly ve
- - - - - - - - - - - - -- - -
A y I 41
I s A R
zerinde blokhavs biiminde bina bulunan b!r aday ve
denizde yelkenli iki tane eski biim byk gemiyi ve
krekli byk ve kk kayklar ve gemilerden ve blok
havz n zeminindeki aklklara konulmu toplardan d
manca olmamak zere top atlmasn gsterir bir resim
izilmitir. Belki de bu tablo eskiden skdarda emsi
paa sahilinde bulunan sarayn bir parasn ve kz ku
lesinin eski binasnn ve Osmanl donanmasnn istan
bul'dan k ve giriindeki eski adete gre yaplan t
reni anlatan resimdir. Bu odann yanndaki teki oda ga
rip biimi ile zellikle sz edilmee deer. Yanndaki
odann ykseklik ve byklnde ise de bu genilif
yksekliinin yarsna kadar srer ve en sonra her iki
taraftan darlaarak dikdrtgen bir kubbe ile son bulur
ve aydnl kubbedeki ufak camlardan alr. Odann ge
ni olan ksmnn st taraf parmaklkl irvan ile ev
rilmi olup, drdnc tarafda ise duvara dayanm ve
kendisiyle orantl yama olan bir byk ocak vardr.
irvana odann dndan koridorda olar. bir merdivenle
klr ve irvandan sa taraf st odalarn n ikinci'sine
bir gizli giri bulunup her iki taraf arasndan yukar
dan da bylece balant korunmutur. Bu odada bulunan
tahtadan ierisi bo ve zeri ya boyal veyahut bez ile
kapl garip biimli mahfazalarn eskiden saraydaki g
m vesaireden yaplm mangal ve ev eyasnn korun
masna mahsus olduu ve burasnn bir vakit Topkap
Saraynda pek ok olan hazine odasn'dan biri olarak kul-
}anld anlalyor. Sa tarafda ikinci odann yanndaki
ufak koridorun bir taraf kiler ve baka gereklere ay
rlm odalar olup ufak bir kap ile de teki tarafnda
bulunan valde talna klyor. Kadn efendilerin ha
zine ve yatak ve cariyelerine - mahsus odalarla buras ara
snda balant olmayp yukarda belirtildii zere o tarafa
altn yoldaki ta merdivenden klr.
Ooakl sofadaki' ocan dayal olduu duvarn arkas
ehzadeler dairesi olduu ve kapsnn ocan sa tara
fnda bulunduu yukarda yazlm idi. Bu daire st ve
alt olmak zere iki blmdr. Birinci blm ufak fakat
ok ssl ve grkemli bir kasrdr. Kadn efendi daire
sinin ve bununla ilerde sz edilecek olan birinci blm
koridoru arasndaki yerler stnde olan ikinci blm ok
byk ancak sadedir. Birincinin tac ve tahta kavumaya
aday olan ve ikincisinin henz bir sraya girmi olmiyan
ehzadelerin ilrometlerine ait olduu anlalyor.
Ocakl sofadaki kap ile hibir taraftan aydnlk al
mayan karanlk ve drtgen biiminde ufak bir arala
girilir ve buradaki ta merdi'venle ehzadeler dairesinin
st blmne klr ise d e bunun anlatlmasn ileriye
brakarak birinci ksm aklyalm : ileride sz geecek
araln yannda ona benzer ancak kubbelerin'deKi
camlarndan alr iki tane aralk daha olup sonun'cusun
daki kapdan klnca bir taraf Sultan III. Murat dai
resi nndeki aralk ve teki taraf altn yol olan rtm
bir uzun koridor grlr. Bu koridorun b i r yannda sz
edilen aralklardan baka ok byk iki oda olup bunla
rn tavanlar drt duvarlarndan baka ortalarndan da,
iki ucu zemine ve ortas Osmanl mimarlk sanatnn ba
lang devirlerine zg abak bulunan stunlara dayal
- - - - - -
--- -- - - -- -- -- -=.l
42 T o p K A p
birer kemere oturur. ehza.'deler dairesinin st blm
nn ykne dayanmak zere takviye olunan bu odalar
eskiden hazine odalar olarak kullanld sylenir, kori
dora bakan pencereleri de demir parmaklklarla korun
mutur. Koridorun teki taraf hem ehzadeler dairesi
nin alt kism ve hem de baka bir tala bakacak bi
mide akdr. zel ad olmadndan buray "!kinci Ta
lk" diye adlandracaz. !ki yann'daki binalarn, aralar
kemerle balanm stunlar zerine ina edilmesi nede
niyle ok yksekde olmasndan ve zemin pek alakda kal
masndan tr, buras onlarla bir seviyede olmak zere
n tadan rlm stunlarn aras duvar yaplarak ve
ierisi toprakla doldurularak zeminden ykseltilmi ve
ta denmitir. Bu kare biimli talk valde tal b
yklndedir. Bunun bir taraf imirlie giden bahe
lere bakar biimde a:k olup bir metre genilikde ve ok
fazla uzunlukda ok kaln mermerlerin arap biiminde
E H Z A D E
Tek kaps koridora olan ehzadeler dairesinin alt
blm evvelce bir oda ve bir sofadan olutuu halde
zorunluluk zerine sonradan ok irkin balklar olan
aa stunlar zerine deme yaplmas ile bir st b
lm yaplm ve sofa camekan ile ikiye ayrlm bylece
birok odalar yaplm olup, oysa ki hibir mimarlk de
eri olmyan bu inaat binann iinin tenasbn ve g
zel grnn bozmutur.
Bu bina dardan ve ieriden batanbaa ini ile
kapldr. i nilerin naklar ok kerre Osmanl biimin
de olup arap ve acem . biiminde nakl iniler ok az
bulunmakta ve bunlarn tamir srasnda konulduu d
zensizlikden belli olmaktadr. Buras . inilerin yalnz ye
il ve naksz olanndan tablo gibi nakl ve rengarenk
olanna kadar yani bizde inicilik sanatnn ilk devirle
rinden gelimesinin son dereceye ulat zamana kadar
btn rneklerini iermektedir. Odada Bad a t Kkn
den beri sregelen biimde, ancak daha yksek ve ya
ma ve yz yaldza boulmu byk bir ocak vardr.
Bu nedenle odann yukarsnda bir blm ayrlarak bir
baka oda oluturulmu ve teki blm ylece kalm
olduundan bu blmdeki kalan parasndan eskiden ta
vannn ok ssl ve inilerinin yksek duvarlar boyun
ca uzanan ve tablo durumund1'1 olduu ortaya kyor. Ve
girilen kap ile oda kapsnn ve dolaplarnn kanatlar
mukarnesdir (istalaktitlidir) . Yalnz bir dolabn kanat
lar eski biimde geme ve zeri nakl ve tahtalarn ara
kesitleri tezhiplidir. Hcrelerin yzleri tek para mer
merden arap biiminde oymadr. Dolaplarn seleri ve
alt ve st mermer olup zerlerine altn yaldz ve boya
ile ok in'ce ve renkli sslemeler nakolunmutur k'i bu
durum haremin Sultan fil. Murat dairesinden baka ye-
rinde grmemez.
Drd odada ve alts sofada bulunan pencerenin her
iki yan duvarlar st mcevher biiminde ve aas
I s A R A y I
oyulmasndan mydana gelmi zarif parmaklklarla ev
rilmitir.
Koridorun ak olan blm ile yanndaki kenarda
bulunan mcevher biiminde abakl mermer stunlarn
aralar kemerlerlt:! birbirine bal ve zerlerine ehza
deler dairei st ksmnn bir yn ve bunlarn cari"ye
lerine ayrlm odalarla Sultan I. Selim dairesinin bi
ksm ina edilmitir. Koridorun kar yn ise batan.
baa I. Selim dairesinin byk blm ile evrilmitir.
evresindeki d airelerin kurunlarla kapl dou biimin
deki ok geni saaklar ve zarif . kmalaryla burann
grn ok gzeldir.
Meydanda bir zarif eme olup, ayna tanda aa
daki beyit yazldr, anlam : j
Dnyann insanlk ve din srrrn olgun kii tatsa
umulan emenin srrna ular.
L E R D A t R E S t
arap biiminde kabartma sslemeleri olan mermerlerle
kaplanm olup bunlarn herbirinin altnda ufak yala
bulunmak zere birer musluu vardr. Pencerelerin alt
ksmlar ise byk yalak biimindedir. Musluklarn al
mas ile dolan ufak yalaklardaki sular bir delikle byk
yalaa akar ve pencerenin suyu gizli yolla teki pence
reye gider. Baka bir biimde olmak zere bunun snnet
odas pencerelerinde de bulunduunu yukarda yazdk idi.
Odann inileri her ne kadar olduka iyi korunabil
mi i se de s'ofa ve darnnkiler yer yer dm ve ta
mirinde i ehli olmayan ellere verilmekle ok kartrl
mtr. Kap ve dolap kanatlarndaki sedef ve _baalar da
pek ok tahribe uramtr. Girilen kapnn stnde:
"Fallah- hayr-n hafiza ... "
i taraf stnde :
"Ya eyyfhen-nebi inna erselnake.... "
ve oda kapsnn sofa taraf zerinde:
"iz Kale furahime rabbi erreni"
ayetleri kazl mermer levhalar bulunduu gibi odann i
taraf stnde de aadaki farsa beyit kazldr:
Dembedem saat be saat bad ikbalet flizfm
Dmenet fn iei saat hemie serngfn
Sene 1077 - 1666
Odann duvarlar ortasnda ocan solundan balamak
zere besmelei erife ve "bibi sikata" (szne inanlr)
ve kasidei brde msralar kaln sls hat ile levha ha )
linde olarak iniler zerinde yazldr. Her bir pencere
mermerleri stnde bir yiti bulunmak zere oda ve
sofada birer manzume yazldr. Odann pencerelerinde
sekiz beyitlik, sofann pencerelerinde de on iki beyitlik
manzumeler kazldr.
Ocakl sofadaki kapsndan girilince karanlk aralk
daki ta merdiven ile ehzadeler dairesi st blmne
kldn yukarda aklam idik. Bu blm iki kat ve

T o p K A p
ok byk ve ok yksektir. ok dik ve yirmi drt ayak
bulunan merdivenle birinci kata klr. Merdivenin orta
sndaki sahanlkda bulunan kapdan ok bask tavanl
ok sayda odalar olan bir yere girilir.
Bu odalarn birindeki ufak kapdan ehzadeler dai
resi alt blm sofas zerindeki odaya geilir. Bu du
rum ikinci blmn yksekliini ve iki blm arasndaki
balantnn da stten bylece salandn .gsterir. Bir tan III. Murat'n oturmasna ayrlm bir byk oda ile
para koridorun, bir para hazine odalarnn zerinde ve
st blmnn altnda olan bu odalarn talCl; bakan
pencereleri vardr.
Merdivenin bandaki aralkdan sonra belli bir oran
da birbirinden byk olan ve aralarndaki kaplarla bir
birine balanan sofa vardr. Bu sofalar birer odaya
-ait olduu gibi merdiven aralndaki ve sofalardaki mer
divenlerle ikinci kattaki odalara klr ve bunlardaki e
reti merdivenlerle de oda biimine konulan at aralarna
klr. ikinci sofadan ufak bir koridorla girilen ve kadn
efendiler dairesinin ar.akl odas zerinde olup oray aca
yip bir biime koyan byk odann Sultan tbrahim'in
tahttan indirilmesinden sonra hapsedildii yer olduu
syleniyor, sz edilen odann aydnl kubbelerdeki tam- iki blme ayrlm ve ayrlan blmn girii olmadn
1ardan almas ve koridor tepe camlarnn rlmesi bunu
aklar.
ehzadeler dairesi st blmnde bulunan on kadar
<>dadan ikisi olduka ssldr.
Birincisinin duvarlar gzel inilerle kapl ve tavan
yaldzl ve boyal ve duvarlarnn sva olan yukar taraf ka ehzadeler dairesi aralna ve koridoruna ve hnkar
larnda cami ve baka binalarn resimleri bulunan tablo-
1ar yaplmtr. yn duvarlara ve drdnc taraf
ok kaln bir kemere oturan kube ile rtl ve ok b
yk olan ikinci oda aydnl kubbesindeki drt pencere
-Oen alr, kubbesinin ii nakl ve duvarlar ve kemeri
ok gzel inilerle kapl olduu gibi yama iniden b den oyulmu ve hcresinin duvarlar da ini kaplanm
yk bir oca da vardr. Bu odann tarafnda alak tr. Kemerlerle kubbenin ierisi nakldr. stte olan
<>lan irvana ieride yaplan bir merdivenle klr. Dr
dnc tarafnda olan ve irvandan geilen dikdrtgen bi
iminde kubbeli yer de oda iinde bir baka yksek oda
oluturur.
Bu blmn hibir tarafnda kitabe yoktur. Plan ter
tibinin kark ve biim ve gzel grnmden yoksun bu
lunmasna ok harap durumu da ekenmi olduundan i
grn insann iine arlk verici olmaktadr.
Taln kesine ra:stlayan sz edilmi olan kubbeli
odann teki kapsn'dan klnca yannda bi'r merdiven
ve nnde bir aralk vardr. Merdiven ehzadeler dairesi
alt blm yanndaki koridora iner. ikinci taln cep
hesinde ve altn yolun stnde olan bu aralk Sultan I.
Selim dairesinin o kenarda olan parasna kadar uzar. Bu
aralkda eskiden ehzadelerin cariyelerine ayrm olan
ve iyi korunan oda vardr. Ahap sslemelerle kaplan
m duvarlar ve oymalarla sslenmi kap seleri ve
hcre yzleri ve nakl tezhipli tavanlar ve Osmanl
biiminde renkli ve ifte caml st pencereleri bulunan
bu odalar ieriden ok ferahlk verici ve tala bakan
alt pencerelerin uzaklara kadar uzanan ok geni man
zaras ie rahatlk verir. Bu odalarn cephesi , ikinci ta-
I s A R A y 1 43
ln o kenar kemerlerinin bir ksm zerine konulmu
bulunduundan ad geen kemerlerin st tarafndaki
aklklardan oda ve sofa oluturulmu ve buraya aa
ya inen merdivenin ortasndan geilmekde bulunmutur.
Buras da belki ykselemiyen cariyelere ayrlm idi.
Yukarida akladmz gibi eme sofasndan Sul
tan Mu.rat dairesi nndeki girie girilir. Bu blm Sul
Sulta n I. Ahmet'e ait okuma odas ve Sultan III. Ahmet'e
\
ait yemek odasn iermektedir. iki taraf ak ve bir
cephesinden hnkar sofasna ve ine-ki tarafdan da eh
zadeler dairesinin alt blmne bitiiktiu Giriden ba
layarak bu blmn eklerini tek tek aklyalm: Byle
ssl ve grkemli bir daireye yakr bir durumda ina
edilen lgjri kare biimli ve duvarlar zerlerindeki kemer
lere dayal, olduka byk kubbeli bir yerdir. Hnkar so
fasnda olduu gibi bu kubbenin o tarafnda baka bir
dikdrtgen kubbe de meydana getirilmitir. Bu giride
yatak odas ve ehzadeler koridoru kaplar arasnda ok
yksek bir duvar ina edilmi ve zerinde yaplan stun
kubbe merkezinin yannda son bulmutur. Bylece bina
dan ayrlmasnn sebebi anlalamamtr. Belki de bu du
varn inas kubbenin dayanklln artrmak amacn
dan ileri gelmitir.
Giriin eme sofasndaki kapdan baka ehzadeler
dairesi aral'na ve kridoruna ve hnkar sofasna ba
sofasna ba a baka kaplar vardr. Binann duvarlary
la sonra ina olunan sz geen duvar kemerlere kadar
batanbaa tablo (pano) ve benzeri durumunda kymetli
inilerle kapldr. Dolaplarnn yzleri tek para mermer
penceresinden hnkar sofasna olan eski biimde ve iki
kat camldr. eme sofasna olan kap istalaktitli w
hnkar sofasna olan iki kat ve giri tarafndaki kanat
lar da bu sofada olanlarn biiminde ve boyal ve yal
'Clzldr. Yaplan duvarn yukarsna yakn yerinde yatay
olarak iniler zerinde gzel sls yaz ile dokunakl dua
lar ve zerinde ona paralel olarak gzel nesih yaz ile
bir manzume yazldr. inilerin baz yerleri dklm
olduundan tamir edilmi ise de usta olmayan ellere d
tnden karm bu ,riedenle sz geen manzume de
bundan pay alarak yazlar yerli yerine konulmamtr.
'Ancak yaplan incelemelerde sz geen manzumenin aa
daki gibi olduu anlalmtr:
Drt beyitlik manzume de sultan ver ve iyi dilek
lerde bulunur.
eme sofasndak i kapnn i taraf zerinde ki kita
be aadaki gibidir:
beyitlik kitaben in anlam :
Cihan sultan Murat Han, saray- hassa bir gzel
kasr yaplmasn emretti bunun ilham ile tarihini de
dim : nk cennetler kasr oldu ok ulu saray.
 44 T o p K
M U R A
Sultan Murat yatak odas kapsnn cephesi, oturdu
u duvarn stndeki kemerin stne kadar ykselmek
zere byk ve grkemlidir. Kemerle cephe arasnda ka
lan ok az aklkdan Osmanl biiminde ifte cami pen
cere meydana getirilmitir. Beyaz mermerden olan bu
cephenin st moe:.vher biiminde ve alt baka biimde
ilenmitir. Kapnn bask kemer biimindeki tak ak
pembe ve siyah renklerden oluan menevili somaki ile
beyaz mermerden yaplmtr. Kapnn seleri ssleme
leri arasn;. yerletirilen yeil ve beyaz renkden oluan
menevili stunlar hareketlidir. Kapnn tak zerindeki
kitabe aadaki gibidir:
Drt beyitlik kitabede anlam olarak:
Sultan Murat'n emriyle bu kasrn tamam olduu,
zamann ahna bu odann daima mbarek olmas isten
mektedir.
Tarihi : Sene
. Baa ve sedefle arap biiminde ilenmi olan kap
kanatlarnn stne ulularn isimleri ile beraber sanda:
A'zam- esma alimn hakim
ve solunda :
Rest Kilitdir genc-i rahim
cmleleri sedefle yazldr.
Sultan III. Murat yatak odas yalnz harem dairesi
nin deil Topkap Saraynn en grkemli binalarndan bi
ri, belki de birincisidir. Kapsndan girilip de aa ve
yukarya gz atlnca renkli inilerin dzgn dizilii, te
pe pencereleri, kubbesi, kap ve dolap kanatlar, h'crele
rin yzleri, ocak ve eme, yatak yerleri insan artr,
ruha gzel bir keyif verir.
Buras yaklak onalt adm uzunluk ve geniliinde
1 yaldz ve boya ile ok ince ve renkli sslemeler yap'lm
drtgen biiminde olup ok yksek olan duvarlarnn ze
rindeki kemerlere oturan kubbesi, girie ve hnkar so
fasna bitiik olmiyan yzlerindeki tepe pencereleri Os
manl mimarisi biimindedir. Burann inilerinde gr
len dzgnlk ve orant gzellii bununla sslenen yer
lerin hibirinde grlemez. Bina ve alt pencere ve hc
reler duvarlarn kaplayan iniler hep bir nak ve renk
tedir. Kap ve dolap kenarlarndaki ini sular arap bi
iminde nakl bir cinstendir. Kemerler de yine bir cins
ten inilerle kaplanmtr. Pek ok olan hcrelerinin yz
leri tek para mermerden ve arap biiminde ilenmitir.
Girilen kapnn i tarafndaki seler kareye yakn bir
biimde ve tek para mermerden olup sz geen biim
zere oyulmu ve sslenmitir . Dolnp kaplarnn bazs
geme ve bazs istalaktitlid k. Hnkar sofasna olan ka
pnn kanatlar sz geen yerin sslemeleri bi.i minde
A p I s A R A y 1
T III Y A T A K O D A S I
ve Sultan Ahmet okuma odasna olan kapnn ve geme
olan dolaplarn kanatlar Osmanl biiminde yaldzl ve
boya ile nakldr. st pen'cereler eski biim zere iki kat
caml olup camlarnn rengarenk paralar gz byleyici
bir durumdadr. Eski iiiik ve ok byk olan ocan ya
ma tezhipli sadan ve bunun dayand duvardaki yz
imdiye kadar grlen ocaklarn tersine inidendir. Bu
ini cephe zerindeki naklar bir t ablo oluturmu ve
tekilerinde grlen arap biimindeki sslemelerin mey
dana getirdii girinti ve kntlar da ayrca gsterildi
inden bu durum sarayda bulunan teki inilerin hibi
rinde grlmemitir. Hatta bu kadar byk olduu hal
de bile olutuu paralarn ara kesiti farkolunmamakta
dr. Ocan karsnda ve hnkar sofas tarafnda ok
byk bir eme vardr. Binann ok kaln duvar iine
yaplan bu eme selsebil biim ndedir. Duvarn yzne
936 - 1578 kapnn i taraf sesi biiminde oyulmu ve eit byk
lkde bulunmu bir mermer cephe konulmutur. emenin
iki yannn duvarlar deerli inilerle kapl olduu gibi
ok byk olan ayna tann zerinde ve ortaya gelmek
zere elvan somaki mermerden ve mavi renk ini ile:
arap naklarn gsterir mozaik yaplmtr ve etraf d:
levha durumunda inilerle kaplanmtr. Bu emenin bir
biri altnda olmak ve orantl olarak darda bulunmak
zere yala ve biri ayna tanda ve ikisi yalaklarn
cephelerinde bulunmak zere musluu olup sular bir
birine akmak zere yalak talar yer yer delik ise de
musluklarn her birisinin suyu bakadr. Ayna tanda
musluun iki yanna boya ile srahi iinde lale ve baka
iekleri gsterir resimler ve mermer cephe stne ise
tr. Ocan iki yanndaki kelerde st tarafnn cephe-
leri ta biiminde ok ssl oymalar bulunan ve drder
stuna dayanm birer yatak yeri vardr. Stunlar ve oy-
malar yaldzlara boulmu ve tavanlar ok ince ve renk
li nakldr.
Nakl olan kubbenin ortasndaki daire biimli tir
e zemin zerine altn yaldzla ulularn isimleri yazldr.
Duvarn drt tarafnda zemini mavi ve yazs beyaz ol
mak zere iniler stnde ok kaln sls yaz ile Aye
tel Krsi ve "Ellezine amem1 ve amell .... " ayeti yazldr.
Grenleri hayrete uratan bu yksek vasfl ve gr
kemli binann inileri zamann tahriplerinden pek az za
rar grmse de st pencerelerin krlan camlarndan ie
riye giren rzgar ve yamurun etkisi bu zarar oalta
cak ve daha ok harap olmaya neden olacaktr. tleride
karlaaca bu tahripler imdiden insan zmektedir.
 K A I s A R A y I 45
T o p p

A H M E T I K 1 T A P L I G I

Sultan I. Ahmet okuma odas da insan hayrete d beyit methiye ve altta tarih msra :
rr. st ksmdaki inilerin mavi ve yeil tek dze ren "Yazlsn bab- Sultan Ahmed'e innfiletahnalek"
giyle duvarlardaki mermerler zerine ierisi altn yaldz yazldr.
kenar izgileri ve kitabeleri yeil renk yazlar ve yer yer Hcreler zerindeki beyitler aadaki gibidir:
grlen tezhipli ve renkli naklar ve istalaktitli hcre Pencere redifli alt beyitlik manzume Sultan Ah-
ekmeleri ve kap kanatlar zellikle renkler ve yaldzla med'in bu kasrn metheder.
rn gzel anlamasndan meydana gelmi grkemli gr Kapdan girilince sa duvar yukarsnda :
nn seyrine doyulamaz. ah- alem daima mesrur ola
Bu bina ufak ve alaktr. Duvarlar batanbaa mer Hatr pakizesi pr nur ola
merle kaplanmtr. Yukardan aaya kadar yaplan
pek ok hcrelerin cepheleri bu tek para mermerlere Yapt bir ahane kasr- serblent
ok sanatl biimde oyulmutur ve her birisine yaplan Ta ki rlem ol ehr manzr ola
ekmelerin cepheleri ve dolap ve kap kanatlar sedef ve
baa ile arap biiminde ilenmitir. Girilen kapnn sa Sol duvar yukarsnda :
tarafnda duvar iine inili kkdeki tavuslu eme bii Srsn anda daima zevk- safa
mind ve onu kskandracak bir eme vardr. Ayna ta Her srr ettike anda sf.r ola
ile duvarlarna kaplanm mermer talar zerinde birer
manzume yazldr. Drt duvar zerindeki kemerler ve Dedi Es'ad dai tarih ana
aralar ve bu kemerler zerine dayanan kubbe ortasna Kasr- Sultan Ahmed'in mamur ola
kadar ini ile kapldr. Bu inilerin zerinde birbirini Tarihi : 1017 - 1608
kesmek zere yatay ve dik ok gzel mavi ve yeil renk beyitleri ok kaln sls hat ile yazldr.
izgiler ve daireler iinde sls ve nesih hatlar ile ayet
ler ve arapa manzumeler yazldr. Duvardaki mermer emenin ayna tanda aadaki manzume yazldr
Be beyitlik bu manzume kasr ve emeyi metheder
lerin kap ve hcre ve yaz bulunmiyan yerlerine altn
ve tarih drr. Tarihi : 1017-1608
yaldzla ga yet nazik ve ince sslemeler yaplmtr.
Kapnn sa tarafnda aadaki manzume yazldr: Sa duvarnda aadaki manzume yazldr:
"Safa ile oturup bunda daim ol ehi alem" Drt beyitlik manzume Sultan Ahmet'in kasr yap
beyitlik iyi dilek ve methiyeden sonra altta: trd ve kasr ve eme iin iyi szler syler tarih d
"TulU' ettike dergahndan ol eh-i afitap asa" rr.
yazldr. Sol duvarnda aadaki manzume yazldr:
Sol tarafnda da aadaki manzume yazldr: Drt beyitlik manzume emeyi metheder ve tarih
"Sre iinde bunun mr- baht- devlet- izzet" drr.

Y E M t O D A S I

Buradan bir kap ile Sultan ID. Ahmed'in yemek
odasna girilir. Bu oda bask tavanl ok ufak olup Sul
tan Osman Kk nndek i tala bakan iki penceresi
ve hnkar sofasndaki irvan altna alr baka bir ka
ps vardr. Tavannn ortasna kare biimde bir ayna
tespit edilmi ve evresindeki ksmlar Badat ve Revan
koklerindeki tavanlar taklid ederek ve arap bi.iminde
yaplmtr.. Duvarlar batanbaa tahta ile kapl olup oda
nn kullan biimini aklayan eitli meyveleri gsterir
resimler yaplmtr. Tavann ve duvarlarn tezhipleri ve
sslemeleri ve bO'yalar bir armoni oluturuyorsa da bu
tavan ile benzerlerinin karlatrlmas her iki zaman ve
sanat arasndaki fark pek gzel gsterecek ve ispatlaya
caktr. Tavann altndaki sslemeleri izleyen duvarn drt
tarafnda altn yaldzla doldurulmu yatay ve sade iz
gilerin arasnda arapa manzumeler yazldr. Kapsnn
zerindeki yerde altn yaldz ile bir levha haline konmu
ve zerinde nesih hat ile aadaki kt'a yazl bulunmu
tur:
!ki beyitli manzume tarihi 1117-1705 dir.
Duvardaki hcrelerden ikisinin ekmeleri zerinde
boya stne siyah mrekkep ve ta'lik yaz ile aadaki
beyitler yazldr :
!ki beyitli manzume tarihi 1117-1705 dir.
siyle eref bulmaktadr, eklinde medihler vardr.
Okuma odasnn Sultan Murat yatak odasndan giri
len kaps zerindeki kemeri bir bl'rn ve yemek oda
snn pen'Cereleri karsndaki duvarnn yukar blm
tm yklml'tr.
Haremi Hmayunun bu blm Sultan III. Murat'n
saltanatn n ba ve n. Ahmet'in saltanatn n sonuna ka
dar Osmanllarn mimarlk biimi ve ahap ve m ermer
ve ini sslemeleri ve nak ve tezhip sanatlar konusun-

da geni bir inceleme alandr.

1
46 T o p K A p
Yukarda Hnkar Sofas'n aklarken hamam kori
doruna olan kaps ve yukarsnda bulunan kitabeyi bil
<lirmi ve yazm idik. Valde Sultan dairesin kadar uza
nan dar bir yoldan ibaret olan bu koridorun sonunda s
z edilen sofa tarafnda olduu gibi bir kap ile son bu
lur. Bu kapdan kendisine dik olup eit boy ve genili'kde
olan Valde Sultan dairesi nndeki arala klr. Her
iki tarafdaki kaplarn mermerden olan selerine ka
bartma sslemeler ilenmi olduu gibi bunlarn arasn
da da o biimde iki tane kap daha vardr. Bu orta ka
plarn yaplma nedeni, koridorun sol tarafnda olup n
cekisi padiahlarn kendilerine ve tekisi Valde sultanlara
ayrlm bulunan hamamlarn birbirinden ayrlmasdr.
nk bunlarn kapatlmas ile -koridorda beliren e
it blmden kenardakiler sz edilen hamamlara ait ol-
H N K A R V E
Hamamlar byklkce birbirinden ok az farkldr,
mimarlk biimi bakmndan biri tekinin ayndr. An
cak padiahlara ait olann sslemelerine daha ok gayret
edilmitir. Tm hamamlarda olduu gibi bunlar da
blmden olumaktadr. Sultann hamamnn koridorda
olan kapsndan baka soyunup giyinmeye ayrlm olan
yerinde de hnkar sofasna ayr bir kaps vardr ki ora
nn aklamasnda anlatlm ve zerindeki kitabe ya
zlm idi. Valde Sultan hamamnn kaps dairesinin nn nn karspdaki kapdan girilir. Bu oda kare biimin
deki aralkda olup giyinip soyunmaya ayrlm olan ye-
rinin koridora pencereleri vardr.
Her iki hamamn soukluk ve ykanma yerlerinin
byk ve kk ve daire ve dikdrtgen biiminde kub
belerinin ou Osmanl mimarlk sanatnn ilk dnemle
rine zel biimde, az ise Alvrupa biiminde abakl mer
mer stunlara oturur. Bu kubbelerle tavanlar batanba
a cam pencerelerle dolu olduundan hamamlar ok ay
dnlk ve ferahlk vericidir. Sultana ait hamamn says
ok olan kurnalarnn ou ok zarif mermer seli ka
natsz: kaplarla ayrlmtr. Ayna ta ve teki paralar zerlerine trl trl kabartma naklar yaplm ve yal
kabartma naklarla ssl bulunan banyosu Valde Sul
tannkinden bykdr. Sultann hamamnn iki ve .te
kinin bir kurnas QC>k iyi koruyan demir parmaklklarla
evrilmitir, bu ayrnt orada bile emniyet tertiplerine
dikkat edilmekde olduunu gsteriyor.
Hamam koridorunun sa taraf Sultan m. ,Selim . dai
r esidir. Bu daire ikisi alt katta ve iki st katta olmak
zere drt odadr. Kitabesinden III . Selim'in valdesi iin
1na edildii anlalan st odalarn birisi ile sofas Valde
Sultan rairesi zerinde olup ona bir merdivenle balanr.
Bu dairenin ad geen sultana ait bulunduu ak
lanyor ise de alt odalarn birincisinin kapsnn d ta
raf kitabesinde Sultan I. Abdlhamit isimleri gemesine,
st ve alt b'lm ar;snda benzeri en sade bir evde bile
yaplmayacak kadar oran ve simetriden yoksun bir mer
iven bulunmasna gre bu odalarn evvelce her birisi
ayr olup sonradan birletirildii anlalmaktadr.
I s A R A y I
mak ve ortasndaki de bir tarafsz blge meydana getir
mek zere sz edilen hamamlarn balantlar kesilir.
Koridorun Valde Sultan dairesi tarafndaki kapsnn ii
yznde ve birinci ve ikinci orta kaplarn yukarlarnda
mermer zerine ok gzel ve kaln ve birbirine girmi s
ls hat ile aadaki beyitler kazldr:
Olup h'asretke-i terifi bu hamam- evk asar
Kudfm--0 ehriyari dehre eyler slz- dil izhar
Fethi bab- Kasr- gerdfn payei Osman Han
kk kars- maldr yahut tulfu ferkadan
Bu dergahe ilahi cephesa it cmle afak
Yazlsn kilki kudretle hvelhallak-el baki.
V A L D E H A M A M I
Bu dairenin sslemeleri Avrupann onsekizinci yz
yl sslemesi bi'imindedir ve haremin bu biimde ss
lemeye sahip blmlerinin en grlecek blm olduu
sylen:mektedir. Ayrca bu blmde bulunan sslemeler
Osmanllarn ulusal alkanlklarna gre deiiklikler ya
plarak uyguladklar bu biimin ad geen Sultan zama
nnda ulatr gelime dzeyini gzler nne koyar.
Alt odalarn birincisine Sultana ait hamam kaps
dedir. Dikdrtgen bir kmas da vardr, bunlarn ara
kesiti her iki tarafndan Avrupa biiminde abakl kl
rengi ikier stuna oturtulmu bir yarm kubbedir. Cep
heye rastlayan bu kubbenin sol taraf stunlar arasnda
da bir kap vardr. Bylece oda hem Sultan III. Selim
dairesinin bir odas, hem de Sultan Osman Kk kori
dorunun giriidir. Bu oda ok grkemli ve tezyinatldr.
Duvarlarnn alt ksmna dey ve yatay olarak bititi
rilmi stunlarn aralar tm Avrupa biiminde yaldz
l inilerle kaplanmtr. Mermerden olan bu stunlarn
dz ve boya yaplarak dikkati eken bir duruma konul
mutur. Duvarlarnn st ksmna yer yer resimler ya
plm ve kalan yerlerine naklar yaplmtr. Duvarlar
nn alt ksmna dik ve yatay bititirilmi olan stunlarn
aralar tamamen avrupa tarznda yaldzl inilerle kap
lanmtr. Duvarlarnn alt ve st ksmlarn belli eden
izgiye tesbit edilen yatay stun zerine aldan sanatl
ve iek ve meyva resimleri doal renkleriyle boyutlu
resimler konulmutur. Bunlar haremin baka blmlerin
de bulunmayp yalnz bu daire odalarnn teki ikisinde
de vardir. Kaplarla dolaplarn mermer seleri zerleri
ne altn yaldzla ok zarif ve ince sslemeler yaplmtr.
Kanatlarnn zerleri de boya ve yaldzl kabartma ssle
medir. Drtgen ve dikdrtgenlere ayrlm ve yap bii
minde Badat kasrndaki iki yan tavanlar taklit edilmi
olan tavan bu gibi sslemeli yere uygun bir biimde gr
kemli ve batan baa yaldza boulmutur. Oda kmasn-

T o p K A p
da olup Sultan Osman Kk nndeki tala ve kori
doruna olan zarif demir parmaklkl pencereler yardmy
la k alr.
Odaya girilince, sanda oturduu stunlaryla ta
vannn cepheleri yaldzlara boulmu bir yatak yeri
vardr. Solunda duvara yapk bir eme bulunup ayna
ta ve teki ksmlar kl ve siyah ve beyaz renkli mer
merlerin gzel uyumasndan meydana gelmi ve Avrupa
biiminde ilenmitir. Sol taraf duvarnda olan ocan
ok byk olan yama Topkap Saraynn teki tara
fmdakilerin tersine olarak tekpara mermerden olup ze
rine ilenen kabartma naklar yaldzlanm ve boyan
mtr. Girilen kapnn koridor taraf yukar snda:
"ehinah- Zaman Sultan Osman- Cihandare
Ola beyt- eref bu melce-i mmtaz- hemvare"
beyti ve i taraf zerinde:
"Melce-i Ahan- alem han Hamid dad ger
Nsha-i ahlakna muhta yzbin fasl- bab
Dbdebe-'i baht gibi Hak kapsn meftfh ede
Perde-i subhu kat ettikce dest-i afitap"
Ktas ve emenin ayna ta zerinde:
"eme-i dildl. hayat- cavidan ayn- ifa"
Msra ve eme ile ocak arasnda olup imdi hazine
odas denilen odann kaps stnde de:
"Miftah- desti himmet Abdlhamid Han
Ad mbeyt-i hasa bu bab- saadti
Feth-i kla' ve kO.re bir faldr heman
Olsun kftde dergeh-i ikbal- evketi"
S E L t
st blme giden merdiven klnca burada bulu
nan sahanln duvarnd& oyularak yaplm olan yer
eskiden hizmete hazr cariyelerin bekledikleri yerdir. Bu
radan drt ayaklk bir merdiven ile sol tarafta olan
odaya girilir. Bu odann dolabnda eskiden "Lihyei saa
det = Sakal- erif" sakl olduundan zamanla da "Lih
yei Saadet Odas" diye tannmtr. Odann duvarlar tm
yaldzl kabartma sslemedir.. Kap seleri ve st pen
cerelerinin duvarlarla olan birleme yerleri de ayn ss
leme ile sslenmitir. Duvarlara uygulanm aldan sa-
natl ve kabartmal sslemeler de batanbaa yaldzldr.
zetle aklar isek bu ufak odann duvarlarnda yaldz-
. z bir yer grlemez. Tavan ise Badat kasrndaki k
malar tavanlarn taklit ederek ina olunmu tezhipli ve
boyaldr. Bu oda da ok ferahlk veri'Ci ve uzaklara ka
dar olan ok gzel manzaras gz doyurucudur. Duvar
lara ok gzel celi sls hat ile ''Aere-i Mbeire" isim-
1erini ieren levhalar aslm ve kapnn i tarafnda ay
n yaz ile Sultan Mahmut Han- Sani Ketebesi (Sultan
II. Mahmut Yazclar) yazl bir levha aslintr. Du-
A R A y 1 47
1 s
Ktas yazldr. Bu kitabelerden odann Sultan fil. Os
man zamannda ina ve Sultan 1. Abdlhamid zamann
da sslemeleri yapld ve sonra Sultan m. Selim'in ya
tak odas ad verildii anlalyor. Bu odann ikinci ka
psndan dikdrtgen ve ufak bir arala girilir, burann
$anda Sultan 'Osman Kk koridorunun kaps, solun
.da st . blmn merdiveni olup cephesinde de alt odala
rn i kincisi vardr. Bu oda drtgen biiminde ve byk
tr. tki yannda bitiik bina olmayp nc taraf Sul
tan Osman Kk koridorudur. Grne hibir engel
oladndan manzara sonuna kadar uzar. Bu odann
tavan ve duvarlarn sslemesi nceki odadan baka bir
dzende olmak zere ayn biimde yaplmtr. Ancak
daha byk bir yerde uygulandndan ok gnl ok
ayc ve dikkat ekecidir. Bir benzeri teki yerlerde g
rlemiyen ocann dayand cephe odann bir duvarnJ
tm kaplamtr. Tek para mermerden olan yama ok
sanatl oyulmu ve ierisi Avr.upa biiminde inilerle kap
lanmtr. ki tarafnda bulunup merdiven eklinde olan
hcrelerinin cepheleri kabartma tezhipli sslemedir. Bu
cephenin ocak ve hcrelerden baka yerlerine de 'yer yer
tezhipli kabartma ssleme uygulanm ve kalan yerler
boyanmtr. Oturduu duvarla oluturduu ara kesit
tm yaldza boulmu kabartma sslemedir. Odann st
pencerelerinin bir tanesi eski Osmanl biiminde renkli
camlardan olup tekileri ona uyularak tek para cam
zerine boya ile benzetilmitir. st ve alt pencereler ara
snda ve ocak cephesinin yukarsnda evresi izgilerle
snrlanm zemine daha nce ta'lik yaz ile "Hilyei Ha
kani"den seilmi beyitler yazld halde sonradan ze
rinin naklarla rtld bw: yerlerinde bunlarn kalk
masyla meydana kan paralarndan anlaryor.
M ID D A t R E S t
vara aslan byk ve deerli aynada Besmelei erife ve
"Utiuva Allah . . " ayeti kerimesi ve albnda Sultan m.
Selim turas ve onun altnda da bir tarafta "Ketebe
Mehmed", teki yanda "Said 1205" kelimeleri vardr.
Onu izleyerek de:
"Grmemi mir'at hlyasnda !skender dahi
Kl nazar sO.retnmadr benzemez kar- Kadim
Himmet-i ahanesiyle kld bu kasr bina
Rub'u meskO.nun eh-i dad averi Sultan Selim"
Ktas yazldfr. Bu yazlar aynann yznde olup imal
edildii srada yazld anlalyor, ok sanatldr.
Sz edilen sahanln sa tarafnda birka izbe
arahklar geildikten sonra bu dairenin drdnc ve st
blmnn ikinci oda ve sofasna ulalr. Oda bu dai
renin en gqrkemli bir odas olduu gibi sofa da ona uy
gun ve belki de pek ok odalara stn bir biimde ss
lemelidir. Bu oda sarayn en ssl odas bulunduu sy-
lenir ve bu aklamay gerekden onaylamak gerekir. .
- _____._ ___,._ _ _ ___,
_ _ _ _ _ _ __J
 48 T o p K A p A
I s R A y I

Duvarlarnn alt blmndeki tezhipli ve boyal kabart Onbe beyitlik mnzumenin anlam :
ma ahap sslemelerin okluu bununla st blm or Evvela daire medhedilir, sonra m. Selim'in valdesi
tak "izgisindeki yatay sslemeler zerine konulan ve Mihriah kadn ve Padiahn kendisi hakknda gzel ey
.tesbit olunan eitli yemi ve iekleri doal renkleri ler sylenir iyi dilekde bulunulur, sonunda "Saad ola val
.ne boyal par.a lar ve tavannn teki odalara stn d de Sultana saray- rfen" msra ile tarihi belirtilir.
zeyde sanat ve duvarlarnn st ksmnda sslemesiz 1204 - 1789
yerlere yaplan kk manzara resimlerinin incelik ve Sofa duvarlarnn da alt ksm ahap sslemelerle
zariflii ve st pencerelerin Osmanl biiminde renkli dolu ve st ksm ve hcreleri ierileri tablo (pano) ha
camlarnn uy'gunluundaki gzellik insan, ne tarafa ba linde resimlerle, manzara resimleri ile, ssldr.
kaca konusunda, aknla dryor. Ocann imdi st pencereler de Osmanl eski biimindedir. Aa
ye kadar hibir yerde benzeri grlmeyen ve Avrupa bi ya inilmek zere yaplan merdivenin stndeki trab
iminde yaplan yama tek para mermerden olup oy zonlar oyma ve yaldzldr. Duvarlarnn alt ve st ksm
mafa.rnn aralarna uygun dzende somaki paralar yer lar arasnda odadakinin benzeri aadaki manzume ya
letirilmi ve mermerin beyaz ve somakinin krmz renk zldr:
lerinin gzel uyumas ok dikkati eken bir manzara Anlam :
oluturmutur. Bu odann grkemli i grnne iki ta Padiah Selim Han methedilir ve yapt binalar,
raftaki alt pencerelerin ufka kadar uzanan ok gzel imar hareketlerinden ve sonunda kendisine mahsus yap
manzaras eklenir insan coturur. Duvarlarn art ve st t bu daireden sz edilir ve "Sofa-i Valde-i Hsrev ahd-r
ksmlarnn ayrld yerde, ocan sol tarafndan ba vila" msrai ile tarihi sylenir.
lamak zere aadaki manzume siyah zemin zerine yal 1204-1789
dzla j.'Zlmtr: Yaz : Mehmed el Yesari

V A L D E S U L T A N D A 1 R E S 1

Vaide Sultan daires i ok byktr. Adyla anlan
talkdan harem bahesine kadar uzar . . Bir tarafnda ca
riyeler dairesi ve teki yannda hamam koridorunun bi
tiik bulunduu uzun aralk vardr. Batan baa birin'ci
kattadr. Bu dairenin merkezini igal eden kubbeli ve
byk salonu ile yatak odasnn yarsndan gayr yerle
rinin st, hazinedar usta dairesiyle Sultan III . Selim dai
resinin st ksmdr. Sz edilen salon ve yatak odas ile
dairenin tala olan kapsnn yannda bulunan odadan
baka, i erdii odalar ve aralklarn ounun duvarlar
eski inilerle kapl ise de nemli deildir.
Taln kap tarafndaki stunlar aras rlerek
meydana getirilmi olan oda duvarlarna bitiUrilen ve
zerleri eitli iekleri gsteren ahap sslemeler, bun
larn aralarna kaplanan Avrupa biQiminde inileri, du
varlarn tezhipli ve boyal bulunan tavana yakn yerle
rine yaplm olan byk manzara resimleri, tala ba
kan pencereleri, sttekilerinin eski biimde renkli cam
lardan yapl, zerleri boyal ve yaldzl kabartma olan
hcreier kenarlar ve dolap kap kanatlar grlmee de
er. Ssleme ve boyamalarnda pek ok kullanlan kr
mz rengin yaldz ile uyumas gnl ac bir grnm
meydana getirmitir. Bu odann eskiden vaide sultanla
rn ikametine ayrlm olduu syleniyor.
Salonda en ok dikkati eken zerleri sedef ve baa
ile ilenmi dolap kanatlarnn bir kann yaplnda
imdiye kadar grlen benzerlerine aykr olarak bir ye
ni biim seilmi olmasdr. Yatak odasna olan kaps
nn yannda bulunan iki taraf c aml, kandil koyacak hc
Dembedem saat be saat bad i kbal-i fzfm
Dmenet n ehineh-i saat hemie serngfm
Bu ocan dudu daim snbl izhar eylesn
Sahibine hazret-i Hak nar glzar eylesn
Valde sultan yatak odasnn duvarlar pano halinde ky
metli inilerle kapldr. Tavan garip bir bi'imde yapl
mtr, yani tavan ve kemer olmak zere iki ksma b
lnp bunlarn ara kesiti iki yandan duvarlara yapk
mermer stunlara dayatlm ve bu iki stunun aras yal
dzl oymalarla kemer durumuna konulmutur. Tavan
olan ksm tm Osmanl biiminde kymetli kare inilerle
kaplanp derzleri' yaldzl ubuklarla rtlmtr. evre
si ise Badat Kasr yan tavanlarnn kenarlarn ve ss
Jemelerini benzeterek yaplmtr. Kemer bulunan ksm,
her iki utan duvarlara oturan erinin bir tarafdan ara
kesit ve teki tarafdan duvar He birletirilmesinden mey
dana getirilmi ve bylece dzgn olmayan bir koni' olu
turulmutur. Bu oda kemerin erisinde yaplan caml
ufak pencerelr yardmyla aydnlanr. Tavann ina ve
ssleme biimi haremin hibir yerinde grlemez. Oda
da benzerleri gibi drt stuna oturan bir yatak yeri var
dr, cephesinin stne trabzon (korkuluk) yapldndan
zeri irvan biimindedir, stunlar ve parmaklklar ve
tavannn cephesindeki kabartma sslemeleri tm yaldz
lara bouludur.
Bu daire kaplarnn kanatlar sedef ve baa ile arap
biiminde ilenmi olup mermerden olan seleri stnde
kaln sls hat ile a:yetler ve hadisler kazldr ve yalnz

renin zerindeki mermerde aadaki kt'a kazlmtr: birisinde 1078-1667 tarihi de vardr.

T o p K A p
C A R Y E L E R
Cariyeler dairesi haremin sonunda olup valde sultan
dairesi, harem-i hilmayun bahesi, darssaade aas ve
bakap gulfun daireleri ile snrldr. Yalnz valde dai
resine bir kaps vardr. Bu daire, ortasnda bulunan dik
drtgen ve olduka byk talnn iki yanndadr. Bun
lardan sa yanda olanlar eski biimde ok geni saakl
yksek ve sol yanda bulunanlar Osmanl mimarlk sa
natnn balang devirlerine uygun biimde abakl mer
mer stunlar zerine konulmu alak binalardr. nceki
ocakl ve o rtanc kalfalarn, vekil ustann, saray ustas
nn, hastalar kahyasnn dairelerini ierir. tekisi has
talar ustas dairesi ile hamam ve benzeridir. Sada bu
l.unan drt daireden ilk ayn biim, dzen ve byk
lkde olup drdn'cs daha bykdr. stte ve altta
olan bu dairelerin her iki tarafa pencereleri olup harem
bahesine bakanlarn n balkonludur. Bu odalarn du
:varlar badana ile rtlm olup, ancak baz odalarda ka
fan paralarndan ve hcrelerin! ierisinden ve badana ile
III. O '5
Sultan Osman Kk yine bu ada gre anlan tal
n drt kenarndan birisini igal eder, cephesi ad geen
talkda olup arkas ise Topkap Saraynn harem dairesi
evresini kuatan surun Demir Kap ynndeki yksek
duvarlar zerine oturmutur. Bu kkn talkdan ka
ps olduu gibi sol tarafna rastlayan koridor yardmy
la da haremin teki dairelerine balanr.
Girii Sultan Selim yatak odasnn ikinci kaps nn
deki aralkda olan bu koridor, sz edilen taln ha-
11em bahesi kenar boyunca uzar ve kesinde kk ile
'
birleir. Bu koridorun iki yan tm penceredir.
Kk bir salon ve iki yannda birer sslemeli ve birer
sade odadan olumaktadr. Soldaki koridordan balaya
rak bu salon ve odalarn arasnda kaplar olup birbirin
den geile11ek binann sonuna kadar gidilir. Nihayetteki
odada bulunan m erdiven ile taln altn oluturan yere
inilir.
Salon kkn en zengin blmdr. Dikdrtgen bir
asl alan ile drd byk ve drd kk olarak sekiz
kenarl bir kmadan olumaktadr. Bu sekiz kenarn ke
narlarndan aralarnn kma ile birletii yerde si
metni oluturmutur. Ara kesite Avrupa biiminde abakl
iki stun dikilmi ve aralarnda ok zarif oymalardan ke
mer meydana getirilmitir; Bu kemer ve stunlar tm
yaldzldr. Ana parann duvarlarna ahap sslemeler
tesbit edilip aralar .Avrupa biiminde inilerle kaplan
mtr. Kkn talk zerine olan kaps bu salonda ol
duu gibi, iki yannda da pence11eler vardr. kmann
L ./
duvarlar alt ksmnn alt pencereler ve hcre bulunm
yan yerlerine tm boyal ve tezhipli sslemeler yaplm
tr, st ksmnn st pencereler olmyan yerleri tm na-
y I 49
I s A R A
D A 1 R E S 1
altndaki boyalarn kaznmas ile meydana kanlarndan
bu duvarlarn eskiden pano halinde deerli inilerle kapl
bulunduu ortaya kyor.
Talk ortasndan bir tahta perde ile ayrlp ve sol
daki stunlar da bu bi' imde kapatlp sadaki h astalar
kahyas dairesiyle soldaki binalar tekilerinden ayrlm
tr. Dairenin bu ksm vaktiyle cariyeler iin hastahane
gibi kullanlyormu. Talkdan bir merdiven ile bodrum
katna inilir. Krk ayak denildii halde gerekden elli drt
basamak olan baka bir merdivenle de talkdan harem
bahesinin yannda bulunan ve cenazelik denilen yere
inilir.
Civarnn tertibi de harem aalarrinkine benzemek
tedir. Haremdeki tm cariyelerin emredeni olan hazine
dar usta padiahlara hizmetlerde bulunan cariyelere reis
lik eder, bu dairede bulunan cariyeleri de orada ayrca
bir daire sahibi olan vekil usta eliyle ynetir idi. O ne
denle Vekil Usta denmitir.
M A N K K
kl ve tezhiplidir. Tavan ok deerli oymalarn tesbitl
ile meydana getirilmi ve zemininin tek rengi He tm
yaldzl olan oymalarn uyumas gnl okayan bir man
zara oluturmutur. Bu kkn sslemesinde en ok de
erli yeri tutan tavanlar olup, salonun tavan da teki
lere stndr. Salonun iki yanndaki sslemeli odalardan
girilince solda olan daha ok gz alcdr.
Odalarn ve salonun arkadaki alt pencerelerinde ok
zarif yaldzl demir parmaklklar ve sk kafesler vardr.
Kkn tala bakan cephesinin sslemelerine d e
o k dikkat olunmutur. . Kapnn her i k i tarafnda v e sa
lonun iki yannda bulunan sslemeli odalarn hizasnda
ayna talar ve baka blmleri ok sanatl oyulmu ss
lemeli ve tm deerli birer eme vardr. Kapnn. tak
zerinde Sultan II. Mahmut turas ve altnda: ok gzel
ta'lik hat ile aadaki bey1t :
Mihensaz olmain can evinde bu der-i evket
Olur aguka Sultan Mahmut Han'e bi minnet
yontulmutur. emelerden sadakinin ayna tanda "M
barek bad" solundakinde "Saadet bad" kelimeleri kaz
ldr.
Bu kkn ve nndeki taln eskidenberi Sultan
Osman'a yaktrlarak a nld sylenir, ancak, bunlar
dan hangisi ile ilgili olduu kesin deildir. Hnkar sofa
snn yaknlma baklrsa bunun Sultan III. Osman han
olmas gerekir. Ancak bununla il'gili kkn iinde ve d
nda kitabeye rast gelinemez. Bulunan kitabe Sultan II.
Mahmud'a aittir. Salonun ana blm ile kmas ara
snda bulunan oyma kemerin merkezine yerletirilen cam
zerinde bir tura grlr. Zamanla tozlanm ve kirlen-
50 T o p K A p
mi olduundan okunamyorsa da bunun da sutan II.
Mahmut turas olmas zannolunmaktadr. Bu kkn ya
evvelce III. Osman tarafndan ina olunduu halde za
manla yklm olmakla II. Mahmut tarafndan yenilen
mi veyahut yklacak durumda bulunduundan benzer
leri gibi bu Sultan tarafndan tamir edilerek kitabeleriyle
sslendii dnlr. Ssleme biimi son olasln do
ruya daha yakn bulunduunu gsteriyor.
Harem-i hmayun kapsn izleyen araln kapla
rnda: birri sinin altn yol denilen koridora giri olduunu
yukarda grm idik. Haremin boyunca uzayan bu ko
ridor aralarnda ina olunan kaplarla drde blnm
tr. na biimi birbirine benzem:eyen bu blmlerin Sul
tan I. Selim tarafndan ina olunduu sylenen daireye
kadar uzayp sonunda ve nemli olan drdncs teki
lerinin aksine olarak tavanldr. Solunda nce kadn efen
d iler dairesi ve ehzadeler dairesinin alt ksm koridor
larnn birleme noktalar sonra sz geen alt ksmn
nnde olup zel ad olmadndan evvelce ikinci talk
diye arlandrdmz' meydandr.
Sa yanndaki duvar batanbaa Osmanl inilerinin
en deerli rnekleri ile kaplanmtr. Bu iniler arasnda
levha biiminde olan (pano) tanesi farkedilir. ok
renkli ve . esiz olan bu inilerin zerinde ve st taraf
larnda karmak ta'lik hat ile aa daki arapa ve fars
a kar beyitler yazl kitabelerine ve ran biiminde aY.n biimdedir; Ad edilen biin:in en gelimi bir r
naklarna ve tarihine gre belki bu ini panolar Sul
tan m. Mur.at zamannda alan tran seferi ganimetle
rindendir. Bu duvarn ve koridorun sonundaki ksmn s
tndeki iniler zerinde ok kaln yaz ile devletin ku
rucusu Sultan Osma n Gazi handan on birinci padi.a h
Sultan II. Selim Hana kadar olan ulu p.adiahlarn isim
leri yazldr.
Koridorun sonunda bulunan iki kapdan sandaki,
bununla Hrka-i Saadet dairesi arasnda olan arala
o1up padiahlarn sz geen daireye giri ve k i.in rinde Sultan I. Selim'in deil, II. Selim'in ismi yazldr.
imi. Solundaki kapdan I. Selim dairesine giri'lir. ikinci
taln sa taraf kenarnda bulunan bu daire iki oda
ile iki aralkdan oluup, aralarnda' olan kaplarla birin
den tekine geilir. Sonundaki odann sslemesinde bir
yeni biim uyguland gzlere arpar. Biimi dikdrtgen
olan bu odann taraf tm altta ve stte pencereleir,
olup ncekilere cam yerine ayna geirilmi tekileri eski
Osmanl biiminde renkli camlardan yaplmtr. Duvar
1arn peneresiz yerlerinin alt ksmlarna zerleri ka
bartmafarla ssl boyal ve yaldzl ahap sslemeler tes
bit edilmi ve st ksmna da ok gzel sulu boya tablo-
1ar yaplmtr. Tavanla duvarlar ara kesitinin olutur
duu alanda ok ince resimler yaplmtr. Tavan yaldz
az kullanlmak ve 'yal boya kullanlmak zere tek par
a bir tablo durumuna getirilerek sslenmitir. Kapnn
etrafnda oluturulan cephe ile hcrelerin kenarlar du
varlarn sslemelerinden daha gzeldir.
. Bu oda duvarlarnn st ve alt ksmlar arasnda
siyah zemin kuak zerine krmzi boya ile yaplan ki
tabelere ok gzel ta'lik hat ve yaldzla "Hilyei Hakani"-
den seme msralar yazlmtr. Kapn n cephesi stnde
I s A R A y I
d
Sultan I. Abdlhamid turas olup her iki tarafn a aa
daki beyitler yazlmtr : .
ehinah- cihan Sultan Hamid'in
Seza tarih olursa oldu hakka
Eder tab' hmayfnu nev icad
Bu ziba kasr- vaa evket...
1193 .. 1179
Duvarlarnda oluturulan drt cephenin birisi harap
olduundan sva ile kapatlm olup nn stnde ise
her birinde biri bulunmak zere aadaki msralar ya
zldr:
Feyz-i ism-i hay nereyler cihana misli Nil
Menba- ab- hayatn ayndr bu selsebil
Hazreti Sultan Hamid-an kim manend-i hf
Bu dairenin sultan I. Selim'e ait olduu sylendiin
den imdiye kadar byle ad gemitir, oysa ki ieride
v.e darda ad geen hakana ait yaptlara rastlanamaz.
Var olan sslemelerin biimi batan baa Avrupnn on
sekizinci asr ssleme biiminin Osmanllar tarafndan
uygulanan bi',i midir. rnein: birinci odada bulunan s
tunlarn abak Avrupa biimindedir, tekpara mermerden
olan ocan yama Sultan III. Selim dairesindekilerin
biiminde oyulmutur. Tavan ve benzeri sslemeleri ise
nei ikinci oda sslemeleri olduunu yukarda grdk.
Dairenin bylece sz' edilmesi, evvelce yerinde bu sul
tan tarafndan bir bina meydana getirildii halde ya za
manla yklmas nedeni ile bu dairenin ina edilmesi ve
yahut dzeni ve i sslemelerinde yaplan deiikliklerle
bu biime konulduu dnlr. Girilecek kapnn ze
rinde Sultan Selim isminin sylenmesi ve Hrka-i Saadet
dairesinin yaknl bazlarna gre byle sylenmesine
uygundur. Oysa ki evvelce akland gibi kapnn ze
Koridor.un bu ksmnn ve yukarda aklanan dai
renin zerlerinde bulunan teki dairenin kaps, ad ge
en koridorun sol tarafnda ve tala bakan pencerele
rinin arasndadr. Bu kapdan sade bir merdi'vnle bask
tavanl bir sofaya klr. Taln o . tarafndaki kemer
leri arasnda oluturulan bu sofaya ve evresinde bulu
nup cariyelere ayrlm olan odalara saak alt odalar
denilir. Sofadan baka bir merdiven ile uzun bir arala
l'klr. Buradaki odann sslemeleri bitiik olan ye
ehzadeler dairesinin st ksmnda olan cariyeler o dala
rnn sslemelerine benzer ise de korunmasna nem ve
rilmediinden haraptr.
Aralk, ancak nndeki parmaklklardan gayr hi
bir yerinden girii bulunmyan ve aydnlk olmyan ve
bi r ocak ile emesi olan bir izbe yerle son bulur. Bura
nn evvelce. cariyelere hapishane olarak kullanld sy
lenir. Bu izbe yerin yanndaki kede olan kapdan sa
lon ve odalar ve hamam ve bakalar ierip aadaki
dairenin zerine rastlayan ksma geilir. Birinci odada
bulunan merdivenle aadaki dairenin birinci odasnda
. bulunan dolaplardan kapsnn yanndaki iine inilir. Sa-
 R A y I 51
p K A p I s A
T o

Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas

!onlarn olaanst olan sslemeleri nceki dairede ol
Say 5, 1 Aralk 1326 ( 1908) , 1. makale,
duu gibi haremin teki taraflarndan ayrlr. En son
6, 1 ubat 1326 (1908), 2. Makale
daki odann sslemeleri ise aadaki oda bi.iminde ve
7, 1 Nisan 1327 ( 1911 ) , 2. makalenin devam,
ondan stn bir derecededir. Ancak bu ksmn korunma
8, 1 Haziran "
, 3. makale,
sna dikkat edilmediinden ok haraptr.
9, 1 Austos " , 4. makale,
Bu dairenin zel ad yoktur. Sslemele rinin biimi
10, 1 Ekim " u
, 4. makalenin devam,
ne baklarak aasndaki daire gibi Sultan I. Abdlha
11, 1 Aralk 1327 ( 1911 ) , 4. makalenin devam,
mid tarafndan sslemeleri yaplm ve belki de ina edil
12, 1 ubat 1327 ( 1911 ) , 4. makalenin devam ve son.
mitir. Topkap saraynda ki harem aalarnn eskilerin
den biri hal'edilmi padiahlarn oturmalarna ayrlm (2) stanbul Kal'asnn Topkap isminde iki kaps olup biri

olduunu evvelce aklamt . Gerekden, hamamn n hi sarayburnunda deniz kenarnda ve dieri kara tarafndadr.

bir tarafdan aydnlk alacaok yeri bulunmam asna ve bi (3 ) Sehi tezkeresine gre asl ismi Turusina bey imi, kendi
rinci odas yalnz tavannda yaplan bir pencereden ay si de sylyor.
Tahrir: yazl saym ve tespit anlamna gelir.
dnlanmasna ve karanlk ve izbe yerlerinin okluuna
ve gizli merdivenine ve benzer eylere gre bu sylen ( 4) Topuna, Zatna size demektir.
tinin geree uygun olmas gerekir.
(5) Bu tarihi Ahmet Paa hakknda "Efsah uara = airle
rin en fasihi (a ) " deyimini kullandktan sonra daha sa
natl bir tarih yazamamasna sebep "Zahir budur ki igali

{1) Topkap Saray pek ok ynlerden nem tayan bir "bina itigali vezaret tab' latiflerinde andan ziyade rezanete

lar kompleksi"dir : mani olmutur. Yahut meleke-i ra'hiyyeleri ancak bugne

eda ve inaya kudret bulmutur" diyor.
Topkap Saray, koca Osmanl mparatorluunun idare edil
dii merkezdir,
(6) izme Kap, bugn ykkdr, yeri yokuun banda idi.
Topkap Saray, ayn zamanda, Osmanl Sultanlarnn aile
siyle birlikte yaad yerdir. (7) Rumeli demir yolunun saray iinden ge rek Sirkecide son
bulmas evvelce bakanlar arasnda uyumazlk konusu olup
Topkap Saray, Osmanl Trk uygarlnn sivil mima _
Mtercim Mehmet Rt Paa kentin sekin bir noktas
ri rneklerini; kltr ve sanat varlklarn iinde toplam,
adeta kendisine zg bir etnografya mzesidir.
nn istasyon olarak kullanlmasna ve zellikle rayla n sa
ray iinden geirilmesine iddetle kar koymu ise de Sul
Bylece, byk tarihi nemi yannda, Topkap Saray Trk
tan Abdlaziz Han demir yolu gibi bir yararl kurumun
uygarlnn canl bir mzesi almaktadr.
Bugne kadar, Topkap Saray eit;li ynlerden incelenmi,

olumas! in her trl fedakarla raz ve inanm ve ba
bakan Al Paa dahi Sultann kanaatna uymakla, kar
anlatlm, ancak, henz "Topkap Saray" nn Fatih dev
koymalara nem vermeyerek baron Hirsch' e istenilen e
rinden beri meydana gelii, oluum biimi zerinde metodlu
kilde msaade buyurulmutu. Demir yoluna baka bir ge
ve bilimsel bir aratrma yaplmamtr.
i yolu bulunsa elbette daha uygun olurdu. Sultan Mah
almalarmz, balangtan son ina edilenlere kadar, bi
mudun berber balndan emekli Memi efendi adnda
nalarn tarih silsilesi iinde nasl birlbirlerine eklendikleri
seksenlik bir kii demir yolu yapm iin Yal Kk civa
nin, yok olanlarn yerine yaplanlarn aratrlmas ve tes
rnda bulunan imirliin 'bozulacan haber alnca "Eyvah
biti temeline dayaldr. Bu almalar mverrih ve vaka
nvislerin akladklarna dayal olmakta beraber, binala
o imirlikte her aramba geceleri cin padi>.h toplant
yapard, imdi nerede yapacak" diye esef eder dururmu.
rn kendilerinin akladklarnn ispatlanmas anlamndadr.
Her sur.etle Topkap Saray canl bir tarihdir, sarayda ta
(8) Beir isminde ihtiyar aslan pek sevdii ve zincirini z
rihi olaylarn geii binalarn yaam .ile birUktedir, binalar
drerek bahede korkmadan onunla elendii mehurdur.
tarih ile birlikte hareket halindedir.
Topkap Saray binalar, tarih kitaplarnda ve eitli belge ( 9) Padiahlar ok talimleri yapp belli bir n0ktadar. atlan okun
lerde, yer yer tarif olunmutur. Ayrca "A:ta tarihi", Top dt noktaya eer mermi ok mesafe alm ise bir mer
kap Saray ve Osmanl Saray tekilatn, I. cildinde, uzun mer stun dikmek ve airler tarihler syleyip tan zerine
yazmtr. Btn bu belgelerden yararlanarak, Abdrrah yazlmak adet idi. Tfek talimlerinde hem atann durdu u'
man eref Bey "Tarihi Osmani Encmeni" mecmuasnda 8 hem niangahn bulunduu noktalara bylece talar dik
makale yaynlamtr. Bu makaleler yalnzca bir toplama
mek sonradan adet olmutur.
almas olmayp, ayn zamanda, kendisinin o tarihte tes
pit ettii binalarn ina veya tamir kitabelerini de ihtiva ( 10) Bugn Seririyat (Tp Okulu) hastahanesine evrilmitir.
etmesi bakmndan ok nemli bir belgedir.
Topkap Sarayn bugnk haliyle anlatmak, kukusuz ( 11) Kargalar srlerle akamlar gelip sarayn byk aala
mmkndr, ancak, tarihi deeri bakmndan Topkap Sa rnda tnyor.
raynn makalelerin yazld 1910 lardaki durumu ok da
ha aslna yakndr. ( 13 ) Kapnn sa tarafnda az farkla Esma Hatun namna di
_
Bugn Topkap Saray bir mze olmutur, bu sebeple ve er bir kitabe yazldr. .
zamanla eitli tamir ve restorasyonlar geirmitir. Mze
( 14 ) Abdrrahman eref bey bu makalenin notasyon ksmn
olarak kullanlmas ve ayrca tamir ve restorasyonlarn du
rumu saray binalarn bazen aslszlatrmtr. Tamirlerin da Naima tarihinde anlatld ekilde nakletmitir.

ve restorasyonlarn ne derece isabetli veya isabetsiz olduk

<1) Bu kitabenin bir ayn alar mescidinde vardr. Bunda
l arn sunacamz rapor ve belgelerle ayrca aklayacaz.
yalnz . tarihi fazladr.
Bu nedenlerledir .. ki Topkap Saraynn aklanmasn Ab
drrahman eref Beyin makalelerine braktk, ancak, ya Not : Vakanvisler Osmanl Saray Tekilatln kendi devir
zlar gnmzn trkesine imkanlar iinde uydurmakla !erinde frsat dtke anlatmlardr. Ancak ilk kez Atf. tari
yetindik. hinin birinci cildinde bu konu sistemli bir ekilde aklanmtr.
52 T o p K A p I s A R A y I

Bundan sonra Abdrrahman eref Bey (18. asrda divan teri !eri vardr ki aklamalar balbana ayr ve uzun bir konudur.
fat) ad ile bu konuyu daha sistemli ve 'zet bir ekilde bu ma Bu konuda geni bilgi merhum Prof. Uzunarl'nn "Osmanl
kale ekinde aklamaktadr. Daha sonra merhum 1smail Hakk Devletinin Saray Tekilat" eserinden renilmelidir. Deyimle:
Uzunarl "Osmanl Saray Tekilat" ad altnda konuyu ok iin, sunduumuz kk szlkten yararlanlabilir.
ayrntl bir ekilde ele alm ve 512 sahifelik bir eseri 1945 y
lnda neretmitir.
(16 ) Mena:sb sitte ricali : defterdar, reislkttap, tevkii, defter

Topkap Sarayn inceleyenlerin Osmanl Saray tekilatm emini, kk sani ve sfilis defterdarlardr.

bilmelerinde kukusuz byk yarar vardr. Biz gerek ksal ve
gerekse sistematii bakmndan "Topkap Saray Hmayunu"
makalelerinin deerli mellifi A:bdrrahman eref bey merhu
mun terifat aklayan bu makale ekinin, makaielerin daha iyi
anlalmas iin gerekli grdmzden, burada yaynn :ygun
bulduk. Ancak, deyimler ve isimler getike yeterince aklama
yapabildik. O zamann rtbeleri ve kendine zg isim ve deyim
(17 ) Bu turalar bir msra havi olup okunamamtr.
( 18) Hattat Kitabenin bu ulu ayetine geldikde Sultan Muradn
vefatyla Sultan tbrahim'in saltanat ve halifelik makam
na getii dahi sylenir.
(11l) Topkap Saray- Hmaynnde Sofa Kk, Mehmet Re.
fik, T. O. E. Mecmuas, Ekim 1333, Cz 46.

- r
 K TABELE RE GR E B N ALA RIN TAR H

TOPKAPI SARAYININ tNA TAR1Ht - Orta Kap, demir kap pervaz zerine kakma olarak"
amel-i gaybn Mehmed, sene 931 - 1524" kitabesi var
- Bab- hmayun : 883 - 1478 dr.
( arapa dergiye gre) Kap tak stnde Mahmut II. turas,
- Has ahra drlen tarih : 883 - 1478 Kapnn iki yanndaki kaside: sada Sultan Mustafa
- Saray- Hmayun iin Ahmet Paa'nn tarih byeiti : turas,
877 - 1472 solda Sulta:n Mustafa ibni met, 1172-1758
- Katip elebi : 872 - 1468
- Ali efendi, Ahmet Paann bina tarihini beenmiyor 1:K1NC1 YER
ve 866 - 1461 olarak doru olmayan tarihi sarayn in-
- Reelhane Kaps stnde, ta'mir kitabesi 1111-1699.
asna balyor. . ( II. Mustafa)
- Abdurrahman eref beye gre, ksa .sonu: Bahe,
- Buradaki Mermer kpn kasna stnde I. Ahmed
havuz, eme v.s. 870 - 880 arasnda, sur-u sultani ile
turas 1026-1617 kazldr.
hepsinin tamamlanmas 883 - 1478 de olduu. . .
- Nihayetteki mescidin kaps stndeki kitabe, tarihi
1022 - 1613.
BRNC YER
- Bu kapnn bulunduu duvarn sol tarafndaki kitabe.
- Fodla frn, kapsnda tarih ... : 1025 - 1616 1237 - 1821
- inili Kk, kitabe tarihi : 877 - 1472 ( vakflar) - 1817
- Sepetiler Kk bitiii Kaykhan,e kapsnn stn- 1819
deki kitabe, (tarih kasidesi) III. Selim zaman Valde 1819
Sultan tarafndan tamir edildiini ifade eder. 1625
- Topkap Saray ( ahap) , II. Mahmut zamannda yep 1818
yeni tamir edilmi ve 1279-1862 de eyalaryla yan - III. Mustafa tarafndan harap oda tamiri kitabesi,
mtr. Kapnn stndeki gzel kitabe kurtulmutur: 1172-1758
1233-1817 -- Msrl Ahmet aann bu emeleri yaptrd tarihi,
- Aslanhane civar iki balang nianta kitabeleri. Ka 1135-1722
ra tarafndaki 1226-1811, dieri 1205-1790 dr. - Beiraa camii : I. Mahmud 1730
- Glhane meydan 1255 1839 tanzimat- hayriye
hat - Has ahr : Seyyid Vehbi'nin tarihi : 1674-1736
t hmayununun okunduu yer. Sultan Mahmut K - Baltaclar: Kitabesi var, senesi : 1001-1592
knn n. - Zlfl Baltaclar: Kap kitabesi tarihi, III. Murad'
- Sinan Paa, Kasr, nndeki emenin kitabesi : 997 - metheder ve bytlmesi iin ferman kyor. Tarihi :
1588. 995-1586.
- 50 60 adm ileride eme hara:besi, tarihi : 1006 - 1597 II. Osman zamannda batanbaa ini kaplatldn,
dir. ta'mir edildiini anlatan kitabesi var. 1027-1617
- Cephaneliklerin birinin kesine yakn, zeri alamet kouun kaps stnde kitabe, III. Murad ta'mi
siz nian ta, ehzade Sultan Ahmed'in topuz attn rine aittir ve Davud aa yapsayd keki demektedir.
hatrlatan dikili ta, tarihi : 909 - 1503, Bayazt II Fa 995-1586
tih'in yaptrd saray, A. eref beye gre, inili Kk Avluda "Baba emesi" kitabesi : 997-1588
ve Dursun beyin iddiasna gre, karsnda bir baka Kahve oca kitabesi ( vakf) 1222-1807
kasr ile saray hareminin bir dairesinden ibarettir. vakf 1246-1830
Paralar ve dier daireleri btn sonradan ina ve vakf 1224-1809
tamir olunmutur. Ancak etraf suru byk zelzeleden vakf 1226-1811
sonra JI. Bayazit (915 - 1509)
iyi bir tamir grm vakf 1238-1822
ve deniz paras Ahmet III. zamannda batanbaa ta vakf 1240-1824
mir edilmitir. vakf 1232-1816
 54 T o p K A p
vakf 1262-1845
vakf 1257-1841
vakf 1263-1846
Tamir, eme kitabesi : 1014-1605
Taniir, eme kitabesi : 1170-1756
vakf : 1233-1817
vakf : 235-1819
vakf : 1246-1830
- Kubbe Alt: Divanhane kapsnn iki yanndaki kita
beler:
sa taraftaki 1207-1792 (ta'mir) ( Selim ID) ,
soldaki 1235-1819 (ta'mir) ( Mahmud II)
- ! hazine: buras hakknda tarih yoktur.
- Babssaade (Akaalar Kaps) :
D taraftaki kitabeler: iki yanda Mahmut II" turas
(bir msra okunamam) 15 beyit kitabe I. Abdl
hamid'e methiye, 1188-1775.
- Babssaade Akaalar eme avlusu: vakfiye 1180-1766,
vakfiye 1233-1817 Mahmut II.
- Arz odasnn karsna rastlayan ve kapal bir kap
zerinde, Sultan Mahmud'un lf:tfunu anlatan bir ki
tabe: Mahmut II turas.
11 beyit Kitabe (vakf) 1232-1816.
--- Babssaade i kaps zerinde iki tarafda padiah isim
leri madalyon glbi. Arz odasnn mermer stunu ze
rindeki kitabe: 2 beyit ve Mahmut II. Kapnn stn
deki kitabe: 1 beyit, her bir beyiti bir madalyonun
zerine konmutur.
NC YER
- Arz odas kaps zerinde Bismillah ve 1136-1723 ta
rihi, sa ve sol taraflarda 2 msra' Abdlmecid han.
Kapnn yannda ve dndaki eme kitabesi : tarih yok.
Arz odasnn sol tarafndaki kapnn zerinde: 1225
1810.
Arz odasnn aikasnda Mustafa IV turas, 4 ms
ra' 1222-1807.
- Kitaplk, kitabe: 11311718 (III. Ahmed)
eme teknesi kitabesi : 1226-1811
Kitaplk nndeki eme : 1131-1718
- Hazine-i hmayun (Fatih Kk)
- Kethdalk dairesi ile hazine arasndaki kemer ze-
rindeki kitabe: 1152-1739 (Mahmut I)
- Hazine Kouunun kaps stndeki kitabe: 1275-
1858.
- Avlunun 4. kenar Hrka-i Saadet dairesi, kapsndaki
kitabe: 1138-1725. tki yandaki turalar okunamam.
A. eref bey Hrka-i Saadet binalarn Yavuz Sultan
Selim'e atfeder ve Ata beye dayal olarak.
- Yemekhaneye Hrka-i Saadetten girilen kapsnn ze
rinde ve ieri tarafda 6 beyit kitabe (ta'mir) , 1027-
1618 (Osman II)
Bu odann darya olan kaps zerinde ve i taraf
daki kitabe: 1222-1807. (I:V. Mustafa) , (vakfye) .
Odann ierisindeki kitabeler: Mahmut II turas ve
19 beyit.
Kitabe: 1232-1817. (vakfye)
I s A R A y I
13 beyit kitabe: 1203-1789. (vakfye)
5 beyit kitabe: 1045-1635. (Murad IV ta'mir)
Kapnn d tarafnda ve zerindeki kitabe:
9 beyit (vakf) . 1197-1782. (Abdlhamid I)
- Has odann ta'miri, Murad IV 1629-1039
Murad IV, ayrca (vakf) 1629-1639.
- Has oda hamam ile Silahdar hamamn byterek ta
miri, Mahmut I 1144-1731.
Not: Asl has odada kitabe yoktur, ancak yemekhane
sinin ii ve d kitabelerle doludur.
- Has oda, Sultan Murat IV. Badad fethinden sonra
oday tamir etti, kubbe ve ini ile takviye etti. 1639
-Ahmet III, Silahdaraann yerini tamir etti, ferah
latt 1134-1717.
(Selim III turas 1789)
- 1068 de Mehmet IV, has oda ta'rniri, 1180 de (Mus
tafa III ) , hafif ta'mir.
(Selim m turas 1791)
- Bakatibin hcresi bytld, 1206-1791 Selim fil za
man.
DRDNC YER
- Badat Kk 1050-1640. IV. Murad - brahim
Kaps stnde kitabesi vardr,
ieride kahve ocanda ayn kitabe vardr.
- ftariye, brahim 1049-1640.
- Snnet odas, kaps stnde ini kitabe.
- Drt penceresinin i duvarlarnda kaside yazldr, son
satrda tarih vardr. brahim 1049-1640.
-- Revan odas, Murad IV 1629-1039. Kitap dolaplar
nn kanatlarnda iki beyit, tarihi : 1146-1733, Mah
mut I.
- Hrka-i Saadet duvarna dayal eme zerindeki ki
tabe emeye ait deildir. Mahmut II turas. Kita
be tarihi : 1238-1808.
- Karamustafapaa Kk: kaps stndeki kitabe ta
mire aittir. Ahmet ID 1116-1704.
..;__ Eczane (Hekimba Kulesi) :
- Bu kulenin nnde, aadaki bahede ta koltukta
IV. Murad otururmu, a rkasndaki kitabe tarihi:
1046-1636.
- Mecidiye Kasr,
- Sofa Mescidi, kitabesi tarihi : 1275-1858.
HAREM.,;! HMAYUN
_:_ Araba kaps, zerindeki kitabe tarihi : 996-1587 Mu-
rad III.
- !kinci kap bir yznde tarih : 1077-1666 Mehmed IV.
- Kule kaps zerinde: 1078-1667 Mehm IV.
- nc kapnn zerinde: 1079-1668 Mehmed IV.
- Bu alanda kitabeler vardr ( duvarn st ksmnda) ,
ancak duvarn alt tarafnda, drt tarafda yazl kita
bede IV. Mehmed zamann!da sarayn tmnn bina
olunmas iin ferman kt ve bunun yapld yaz
ldr.
- Perde kap d tarafnda, ini zerinde kitabe ve tarih
1078 dir, IV. Mehmed (Kl alayna gidi kaps) .
 I A R A y I 55
T o p K A p s

- Mescit gezinti yerindeki kapnn i taraf zerinde bir - III. Murad dairesi aralnda kapnn zerinde kitabe:
yaz ( mermer) ve kar kap zerinde 1078-1667 Meh Sultan Osman II, 1027-1618.
med IV kitabeleri vardr. - Yine III. Murad dairesi kaps zerinde Sultan Osman
- Aalar mescidi ile bakap gulam arasnda ortak ka metheden kitabe vardr.
p. Bu kapnn bulunduu duvarn ve ba kap gula - Hamam olan kap zerinde de Sultan Osman kitabesi
m dairesi cephesinin bulunduu yerdeki kitabelerdir: var.
Vakf, tarihi 1232-1816, Mahmud II, Sultan Mustafa - Hamam koridoru zerinde Sultan Osman hakknda
IV turas kitabe var.
Vakf, tarihi 1222-1807, Mustafa IV. - Salondaki ufak oda kaps zerinde Sultan Osman y
Vakf, tarihi 12'75-1858, Abdlmecid. celten kitabe var.
Vakf, tarihi 1265-1848, Abdlmecid. - ehzadeler dairesi : 1077-1666.
Vakf, tarihi 1231-1815, Mahmud II turas. - eme sofasndaki kapnn i taraf zerindeki kita-
Va:kf, Sultan Mustafa turas 1222-1807. be : Murad han III.
- Darssaade aal dairesi. Kap zerinde 1078-1667 - III. Murad odas kap tak zerindeki kitabe : 986-1578.
Mehmed IV. - Ahmet I. kitapl : kitabeler ve tarihi : 1017-1608.
- Yemi adas 1117-1705, Ahmet III.
- Vakf, Beir aa 1186-1772. Mustafa III.
- Hamamlar koridorunun 1. ve 2. orta kaplarnn yu-
- Yol zerinde sada, Mehmet IV, sol duvarnda 1078-
karlarnda mermer zerine yazl beyitler.
1667 ( Mehmed IV) kitabeleri.
- Bu aradaki odalar III. Osman zamannda ina ve I.
- Bu ikisi altnda 1235-1819 (vakf) . Mahmud II. Abdlhamid zamannda sslendiini ifade eder ve son
- Ocak banda kitabe: 1099-1687 Mehmed IV sonu ve ra III. Selim Y. odas ad verildi i anlalyor.
Sleyman II. - Selim III. dairesi, 1204-1789.
- Ba kap gulam, yemek odas (ba) 1079-1668, Meh - III. Osman kk tal emesi zerinde II. Mahmud
med r. turas ve beyit (kitabe) .
- Kuhane kaps, kuhane meydanna bakan yzndeki - III. Osman kknde kitabe yoktur ancak bulunan ki
I teki kaps zerindeki kitabe: Sultan Mahmud'un ye ta:beler II. Mahmud'a aittir. Bu kkn II. Mahmud
niledii denilmektedir. tarafndan yenilendii ve yeniden yapld ve bu kita
Kedeki eme zerinde Sultan Mahmud adna kita belerle sslendii kuvvetle dnlr.
be var. - Altn yolda, ina biimi birbirine benzemeyen bu yer
- Harem kaps, hekimler ve mabeyn ileri gelenlerinin lerin I. Selim tarafndan ina olunduu sylenen dai
girdii kap. reye kadar uzayp sonunda . . . . . biz bunun avlusuna
- Harem dairesi kaps zerinde mermer levha : 1078- :tkballer tal diyoruz. Altn yol koridoru zerindeki
1668 Mehmed IV. paha biilmez ini panolar buraya ait deildir. iniler
- Kuhane meydanna olan kaps zerinde 1077-1666 zerinde Sultan Osman'dan II. Selime kadar padiah
- Valde talnda eme kitabesi : 1078-1667. larn isimleri vardr.
- Hnkar sofas, gazi mehmet han ibnisultan brahim. - I. Selim dairesi, yeni biim, I. Abdlham,id turas, ve
Mehmet IV. beyitler: 1193-1779. I. Abdlhamid.
- Kadn efendiler zerinde: - Girilecek kapnn stnde Sultan Selim isminin bulutl
- ehzadeler dairesi kaps zerinde: mas, Hrka-i Saadet'in yaknl bazlarna gre uy
- eme sofasnn i taraf zerinde 1077-1666 Mehmed gun gelmektedir. Halbuki kapnn zerinde II. Selimin
IV. ismi yazldr, (974-1566)
 s A R A Y
TAYYARZADE ATA TARHI! I.
Saray personelinin kendi aralarnda kullandklar ba
z deyimler vardr ki bunlar saraydan darda da kulla
nlmtr. Bunlar bilmekde yarar vardr. Her ne kada
deyimler veya Lgate veya Glossary ismi altnda ele al
dmz ksmda bunlarn bir ksm geerse de burada
Tayyarzade Ata beyin aklad gibi toplu bir ekilde
grmekde fayda vardr.
Acemilerin eitimcilerine (lala) denilmesi, Kdemli
lere, Aalara bir nevi sayg ifadesi olduundan, herkes
bu gibilere lala der. Bir lalann eitiminde bulunan bir
ka acemi birbirlerine, karde anlamna, ( lalada) diye
arrlard.
Birisini ayran ve ekidiren kimse iin (baltalad)
derler. Mesela bir meclisde, sohbete, birisi tekrar gelmek
zere ayrlsa, onun iskemlesine evre, yemeni, tesbih gibi
bir iaret konur, bunun adna (balta) denir. Bir bakas
gelip, o nun baltasn kaldramaz. Oturacak olsa bile ar
kadalar : "baltas var imdi gelir" derler.
Bir aann Babssaadeye bir arkada veya yakn
gelip grmek gerek ise, a'cemi, lalasndan izin almadk
a gidemez. Eski ise Zabite gidip "lala destur bulumam
var" diyerek izin alrda gider. Yani izinsiz Babssaadeye
. gidemez.
Acele ile giderken dar yerlerde nne birisi karsa
"lala d estur" demeden onu itip geemez.
Arz aalar ile, pekir ve anahtar ve d lbend ve ri
kapdar ve uhadar ve silahdar aalara ve Dars.saade ve
Babssaade aalarna ve mabeyncilere nerede rastlarsa
kamak ve saklanmak adettir. Bu kiilerden biri die
rine grmee giderken nnde "akr salanlar" gider
ve ( sis) diye bir slk alar bu srada herkes duvar veya
direk arkalarna savumak eski bir terbiye kaidesidir.
Sarayda padiahdan baka kimseye ( efendimiz) de
yimi kullanlmaz. Kutsal Emanetler odasnn yirmi iki
gnde bir kere sprlme.sine (saffa) denilir.
Hazine ii ve Koular her sprlp silindikde
(pars) oldu, yahut bugn (pars) var denilir.
Sabah veya akamdan sonra her kouda okunan
Kur'ann birbirlerine haber verilmesi ( kar) okunuyor
veya ( kar) okundu diye anlatlr.
Huzur-u hmayuna klaca zaman avu aalar
yksek sesle (huzur) var (huzura) diye haber verriler.
Cuma gnleri camie gitmek iin padiaha refakat etmek
gerek olunca, avu aalar koularn ortasnda kuvvetli
sesle uhadar aalar (haydi haydi) diye arrlar.
D E Y M L E R
OtLTDEN
Zlfl baltac ve sofal ve kuhaneli ve helvahaneli
ve a ve yedeki ve odun anbarllardan deerli olanlar
( eski ) diye arlr.
Lalalar, acemisinin bir kusuruna nasihat edecei za
man ( lala nizam etti) derler.
Acemisinin bilmedii eyi retmek iin yanna a
rarak tenbihlerde bulunmasna da lala (divan etti) der
ler.
Gece has oda aalar bahe iini kontrol etmelerine
(paydos) denir. Mesela "filan has odal nerededir?" diye
soranlara (paydosa) giti diye gezintiye gitmi olduu ha
ber verilir.
Kou aalarndan olan eski veya gedik sahibi olan
ve camekanda da yatanlardan bakasnn rahatszl olur
sa, eer lalaya bal acemi ise lalas vastasyla, eer ba
bayiit olup irvana km ise zabitinden msaade ola
rak kou kapsndan kmamak artyle soyunuk ge-zme
e, yani bandaki srma takkeyi ve arkasndaki dolama
y karp gecelik kavuu ve uzun krk ve cebe giymee
izin alr, bunlara filan aa ( soyundu) deyimi kullanlr.
Saray- hmayunla ilgili rtbe ve memuriyetler:
( darphane emini) (mutfak emini) arpa emini, hekim
ba, akrcba, ahinciba, kasapba, mnecci n ba,
cerrah ba, pazar ba, masraf katibi, bezirgan ba, tah
trevanc ba, av'Cba, terziba, kavuku ba, tavuku
ba.
!.stabl- amire takm ve zengi aalar mirahur-u
evvel, mirahur-u sani, has ahr katibi, tavla katibi, arpa
katibi, saman katibi, kiyah (ot, saman, yulaf) katibi, teb
dil eskileri, has ahr hazinedar, has ahr eskisi, .sara ba,
saralar katibi, nalbant ba, ba muhasebeden raht ka
tibi.
Saray- hmayun kaplan ve memurlar :
Kapclar Kethdas, mir-i alem ba kapcba, her
gece orta kapdaki kulede nbet bekleyen iki kapc ba
lar, orta kapda on alt arkadayle duran ve saray ha
mallarnn zabiti olan aa babas, kapclardan gelen ve
en eskileri olan iskemleci ba, Kapc balarn avuu
olan, eski ve sekinlerinden deliki kk bekileri ka
pclar.
Yal Kk ve Sepetiler Kasrnda duran tamirat an
f
bar takm :
ehremini, mimar aa, su nazr, stanbul aas, ki
rei ba, anbar mdiri, anbar birinci katibi, ser mimar,
rrimar- sani, tamirat mdiri.
 A p I s A R A y I 57
T o p K

Saray- hmayunun iinde olan ocaklar: rahane oca, kaykhanede sandalc oca, tavukhane
Orta kap iinde olan zlfl baltaclar oca, Top oca, solak ve peykler oca, sakalar oca, gm suyu
kapya yakn bostancba yerindeki hasekiler oca, ku (sim sakalar) oca, saye oca.
ruluda kzbeki denilen ve sonralar kozbeki denilen Hizmetler ve ocaklar saray- hmayun dnda olup
ocak, has frn ve harici frn oca, Kuhane matbah- bostanc balara bal ocaklar :
hmayunu takm, helvahane oca, sofa oca, aa mut Dolmabahe, Kara Bali, Kl Ali, Beikta Hayret
fak denilen alar oca, odun anbar (hatap anbar ) tin, Ortaky, Kurueme, Beykoz, Tokad, Sultaniye, Pa
oca iindeki hasrc oca, bostanc ba yerinde yeil abahesi tncirky, ubuklu, Gksu, Kule Bahesi, en
liki oca, dolap oca (x) , hafap (odun) anbar oca, gel Ky, Kuzguncuk, skdar, Ayazma, Salack, Hay
kapc oca, glhane oca, baclar ve alamaclar oca darpaa, Tazclar, Kadky, Fenerbahesi, Merdivenli,
, ishakiye oca, ishakiye kasrna yakn beden kenarn Erenky, Bostancba, Kibrisi, Bulgurlu, amlcalar, Fi
da mezbelekean (pler) oca, sepetiler kk oca, lurya, Davutpaa, Topulr, Vidos, Alibey Ky, Kat
Yal Kk oca, souk eme oca, bamyaclar oca, hane, Bahariye, Karaaa, Hasky.
izme kaps o'ca, topkap oca, hasbahe oca, otluk Terziler Karhanesi (alay kyk karsndadr) .
kapsna yakn kuhane oca, otluk kaps oca, balk
hane kaps oca, bahe i inde heybeci oca, fil kaps (x) Dolap oca, AtA tarihi S: 301, bu ocaa civar olan babs
saade aasnn divan srd kasrn temizlik, tertip ve tes
oca, eski saray baltacs denilen ve darsaade aalar
viyesine ve saray suyunun taksimine ve su dolabna me
vastasyla harem-i hmayuna hizmet eden teberdaran murdurlar. Bu ocaa yakn ve bal olan kap aas kas
( baltaclar) oca, bostanclardan saylan yedeki ve sa- rnn da bekileridir.
 S A RA Y D A K A N U N,
TAYYARZADE ATA BEY TARHNN
Tayyarzade Ahmed Ata bey, "Tarih-i Ata" adl 5 cilt
lik eserinde, Osmanl tarihini inceleyenlere pek ok ky
metli bilgiler vermektedir. Bu eserin I. cildinde bulunan,
Sarayla ilgili bilinmesi faydal olan bilgileri aaya nak-
1etmekdeyiz.
Tayyarzade mukaddimesinde :
"Enderunu Hmayun" deyimiyle, devleti oluturan
heyetin, Osmanl Padiahlar hakknda, Osmanl Sultan
larnn meydana getirdikleri usul ve kanun ve kaide ve
nizamlar ve adetlerle ilikiH bir nemli' "mecellei ibret =
ibret alnacak medeni kanun topluluu" anlamnda kitap
lklara yadigar olmutur.
Yine mukaddimesinde, saray- hmayunun eski ha
linin deitirilmesi ve asl kurulu biiminin deitirilme
.si elli drt seneye erimi olduunu olaylar isbat eder, di
yor. Bu feyz yuvasndan ayrlmam tamam krk iki sene
-evvel olduundan bu ksa zamanda hatrdan kmas ih
timali olanlar da arkadalardan tahkik ettim (187 4) ...
Ve me'haz olarak: (Tacttevarih) (Ravzatl'ebrar) ss
zafer, Peevi Selani'kli Solakzade Hemdemi, elebi Nian
c Mehmed Paa, Katip elebi Fezlekesi, Sahaflar eyhi
:zade vaka nvis Esad Efendinin Terifat Kadime, lfadi
katl Vzera, ve Zeyilleri Sefinetl Resa, ve Zeyli Dil
hatl Meayih, Mevlana Naima Raid efendi eh
-rizade Said efendinin Nevpeyda adli tarihesiyle, Hasan
bey zade Abdlhak efendizade tran Sefiri Hayrullah efen
'Cli, Vassaf tarihleri, ve sr katibi mverrih Abdi Paa,
Behet-t tevarih, Hadi'kat-l cevami, Haritai Kapudanan
gibi tarihler ve mecmua ve mecelle ve cerideler (gazete
ler) incelemesinden ve arkadalardan hayatta bulunan
eski serasker sr katibi hazineli Mustafa Nuri Paa, mey
vei ter gmrks Mustafa aazade eski serasker ki-
1erli Hac Rait Paa, Drdnc Ordu-yu Hmayun m
-iri uray- devlet azasndan Kilerli Abdlhalim Paa,
'uray- devlet azasndan hazineli erkes Abdi Paa, Kay
makam- rikab- hmayun Rd Paazade hazineli Meh
med Muammer Paa, kilerli Ali Rza Paa, uhadar aa
bonak Osmanzade hazineli Mehmed Paa, Hutut-u M
teneviada eyh-i sani ve imad- Irani ve msabk- Fi
sagures ve Farabi lm- kemalde bimedani reisl-lema
nakib-l eraf kilari Mustafa tzzet efendi, Yesari zade
tzzet efendi zade rusumat reisi sanisi hazineli Necip Pa
a, ayntabi hoca Esad efendi zade sr katibi yama se
ferlili esseyd elhac Mehmed Emin efendi, akrabay- aci
ziden Hac Arif zade hane-i hassadan muharrec kilerll
- - - --- ________
NZA M VE ADETLER
1. CiLDNDEN NOTLAR ( 1 29 1 - 1 874)
esseyd Mustafa Haim aa, hane-i hassadan muharrec
Ruen efendi zade msrl hatim kethdas hazineli tb-
rahim beyefend i, Has oda kethdas hazineli smail efe-
di, Ordu-yu Hmaynler kap kethdas merkez zade ki
lerli Nuri bey, Ba Kap gulam Abd-l Fettah aa, ve
Darssaade'den Mustafa aa, ve Bab- seraskeri ketebe
sinden Seferlili Cameuyba air Mihri Abdlhalim bey,
Sultan Kethdas baltac hac Mustafa efendi, hazineli
Dayezade Mehmet bey, Kozbekciba brahim aa zade
Kilari hafz Mustafa Nuri bey, Ba Kap gulam Abdl
fettah aa, Necib Paa katibi Sdki efendi, hekimba
hac Arif aa gibi baz kiilere mracaat ve meveret
sonucundan kan ve saray- hmayunda bulunduum
mddetdeki grg ve bilgiler iki nsz eklinde tutularak l
onlardan karlan sonular kiilerin yarglarnca doru
olmak dncesiyle yazld.
Tayyarzade Ata bey bu balama yazs ile, eserinin
bibliografyasn vermektedir. 1291 - 1874 ylnda, yani
Abdl'aziz zamannda yazlm olan bu eser Enderun ta
rihini yani Osmanl Saray Tekilatn aksettiren en de'
erli bir kaynak olmaktadr.
Tayyarzade Ata beye gre : hazinei hmayun, Bizans
lar veyahut Rum Kayserleri zamannda ina olunduu
hakknda kantlayc ve ancak rivayetlere dayal bilgilere
sahip olunmu iken, imirlik daire-i hmayununda kar
gir odalar olmasna baklnca eskiden kalma olduuna ya
kn hasl oluyor, ancak 1468 miladi senesinde bunlarn
ykdrld anlalyor, demektedir.
Tayyarzade Ata bey bu konuda yine de "Yunanistan
Ktphanei Umumisi" kaytlarna mracaa'ta bu konuda
bilgi edinileceini kaydetmektedir.
Bundan sonra Ata bey: Saray- Cedid-i Hmayunun
arsas zerinde ne kadar bina bulunup ve Fatih hazret
leri ne kadar bina ilavesine baladklar ve Saray- H
mayunun bytlmesine ne sebeple baladklar bundan
sonraki bilgilerden anlalacaktr, demektedir.
Ataya gre, Vizandiyon'un eski (bulvar ) imdiki Sa
ray- Hmayunun yeridir. Buras hristiyan imparatorla
rnn byk saraynn byk bir ksmn ve birinci tepe
nin eteklerini kaplar ve etraf kuleli muhken duvarlar ile
ve ekseri Vizandiyon bulvarnn Nikefor Fo!<as zamann
da tahkim edilen Rum Saraynn eski duvarlardr. Fatih <
Sultan Mehmet tstanbul'u aldklar zaman, Vizandiyon
saraylarnda ikamet etmek istemeyip, bir eski manastr
harabesi olan mahalle eskisaray mzeyyen ve muntazam
_______________

T o p A p s
olarak ina ettirdii ve ondrt, onbe sene kadar orada
ikamet eyledii rivayet olunuyor. (1)
872 hicret- 1468 milad ylnda zeytin aalar ile r
tl olan sarayburnunu ok beenerek Vizandiyonlarn
etrafnda binalar bulunan arsalarn enkazndan buraya
mahsur (evrili) bir saray yaptrld ve ismine yeni
saray d_enildii ve eski sarayn harem dairesine ayrld
mverrih (Dukas) nn rivayetinden anlalyor..... Yine
i smi bilinmiyen mverrihin rivayetine baklrsa, mpa
rator Teodosyus zamannda burada tane yunan put
hanesi olup, bunlar gnein puthanesi olan byk kili
,,;eye vermiti ve bu puthanenin yerinde kilise ol
duu rivayet olunmutur.
imparatorlarn binasnda saraya girilecek asl kap
lar dr. Bunlardan birisi Bab- hmayundur, bu kap:
dan girilince solda Aya rini yani Kutsal Sulh, buras
eskiden puthane sonra kilise iken, bir zelzele sonucu ki
lise yklm ve tekrar ina olunmu ve yine bir zelzelede
yklm ve yaplmtr. Osmanl mparatorluu zamann
da cephanelik yaplmtr.
Yeni sarayla beinci yeri denilen yerde hala yerinde
duran "Kz Ta" nn tepe.si dahi, Fatihdeki byk kz
tann bir ubesi ve tepesinde bir kk rasadhane ol
duu rivayet olunur.
Saray- hmayunda hazine binalarnn Bizanslardan
kald ve iindeki baz kagirlerin ve zellikle Glhane'
nin altnda olan maaza ve bodrumlarn imparatorlardan
kalm olmas iki tarafca muhtemeldir. (2)
Ata, b u aklamalardan sonra : el'hasl ne zamanda
yaplm ise yaplsn Fatih Sultan Mehmed Han Hz. sa
ray mahallinde iskana deer birey bulamayp hepsini ye
niden bina ve ihdasa almlardr.
Fatih 1468 e kadar eski sarayda ikamet etmi, bu
tarihden sonra yeni saray denilen "Kasr- dilka" y bi
na ve ina ederek ve enderunda bulunanlarn ounu eski
sarayda brakarak, kendileri .senenin birka ayn yeni
sarayda geirerek istirahat buyururlard.
Bu usul, Kanuni Sultan Sleyman zamanna kada:::
srp o tarihde btn enderun-u hmayun yeni saraya
naklolunarak, eski saray gemi sultanlarn haremlerine
brakld.
Kritovulos 1451 den 1468 tarihine kadar vakanvis
olarak rumca bir kt'a yazd ve Mze Mdr Dr. Dethier
tarafndan saray kitaplnda kefolunup Paris'de yayn
land.
Bu tarihden, Sultan Selim II zamanna kadar ende
runda "Grammatikos" yani rum katipleri bulunup, Ve
nedik ve Cenova Cumhuriyetleri ve Rodos valyeleri ile
olan yazmalar ve anlamalar yazmakla grevli idiler.
Enderunda bunlardan baka baz musawirler ( res
samlar) da bulunup, padiahlarn resimlerini yapmakla
grevli idiler (Anadolulu Ne'vi Es.seyd Hseyin) .
Sultan Ahmed I : Eyp civarnda, Murad IV: Kad
ky'e yakn Fenerbahe'de, Mehmed IV: zamannda Be
ikta inili Kasr ve stanbul Sarayna Harem-i Hma
yun olmak zere daireler, Mustafa II : Beikta Sarayna
"Balkhane" binasn, Ahmed III : Enderun aalar, ha
rem aalar, akaalar, Zlfl baltaclar, mutfak, has
I A R A y I 59
ahr takmyla enderun menasbndan darssaade aala
rna, silfhdar aalara ve dierlerine daireler ina eyle
milerdir. Bundan sonra Atf, daha basit kk ve kasrlar
sayar. Kanun ve dier usuller bakmndan, yeni sarayda
uygulananlar esas olduundan dier saraylardaki nizam
larda ayndr demektedir.
Ahmet III zamannda, yeni sarayn skdar ve Bo
aziine bakan deniz kenarnda bir sarayn inasna (m
baereti mteakip) baland, ancak Sultan Mahmud'un
padiah olmas ile terk olunmu ise de Sultan Abdlha
mid I balayp Selim III devrinde bitirildi ve Mahmud Il
zamannda bytlerek yenilendi, Topkap Saray- hma
yunu denilen bu saray sonra yand.
Fatih'in vezirlerinden air Veliyettin zade Bursal
mehur Ahmet Paa yeni sarayn binalarnn bitiine sy
ledii tarih:
Bnyact sarayna budur ahsen tarih
Kim ede mbarek topuna hayy- tuvana.
Sene (881-1476)
Eski sarayn binas sene 858, baka bir rivayet de
yeninin binas sene 873 ve tamamlanmas 875-1470.
Rivayete gre 867 de evvela ad geen kasrn evvel
ki ina.snn gayr- muntazam bulunmasndan bytlme
sine ve tamirine balanm ve tarihlerin sylediklerine
gre yeni sarayn binasna 872 de balanarak 881 de son
bulmu ve ad geen Kasr hazine yaparak i ve d dai
releri bitirilmitir. Evvela bu sarayn 1. kaps olan bab-
hmayunu ibkaen ta'mir ve ina (yerinde brakarak ta'
mir ve ina) ve gereinde kendi istirahat iin ksa bir
daire ile sa tarafna kap hazinesi denilen ( beyt-l mal
hazines i ) ile defterdarlara mahsus daireyi ve bitiiine
enderun aalar ile akaalarn hastalarna mahsus ko
ular ve hamam, karsna hatab (odun) anbar, ve ki
liseyi ta'mir ederek cebehane olarak, civarna darphane
yi. . ..
(bundan sonra Abdrrahman eref bey benzerini
nakletmitir) .
Atf'nn bu avluda sayd dier binalar: Kozbeki
leri oca, has frn, defvi kasr, harap oian eski divan
yerinde zlfl baltaclara cami, ad geen kasrn alt ta
rafnda has ahr, mirahorlar daireleri, katiplerin odalar,
orta kap ve iki tarafnda emir-i alem, bakapcba, ka
pclar kethdas, nbeti kapcrba aalar ve teb'alar
odalar, iskemleciba odas, avular gibi olan delel<
tilik odas ve iki tarafl kuleler.
Orta kapnn iki tarafnda "eski divan yeri" denilen
direkli saak ve duvarlar ssl yer, sanda su dolab ve
dolap oca binalar, kap aas kasr ve kapnn solunda
zlfl baltaclar oca, harem kapsna yakn harem aa
s dairesi, ba kap gulfm dairesi (harem aalar gedik
lilerinden) ile koular karsnda mutfaklar, karsnda
ve divan yeri bitiiinde ini ve cam eya maazalar ve
babssaadenin iki kaps arasnda solunda byke ir
vanl bir kou (50-60 nefer akaa ) , abdest emeleri,
eme avlusu, hamam ve kap aas, has odaba ve ki
lerciba ve hazinedarba ve saray aas ve saray ket
hdas odalarn ve bu kapnn sanda kk oda ( en-
r o
60 T o p K A p
derun mektebi) , karsnda hazine ve kiler koular, ha
zine ve kiler kethdalar daireleri, hazine-i hmayun ile
imirlik mabeyn-i hmayunu ve harem daire-i aliyyesi
ve aalar camii, hazine-i hmayuna bakan silahdaraa,
uhadar aa, rikabdar aa, tlbent as, kahveci ba,
berber ba ve sr katibi daireleri ( ekserisinde muntazam
hamamlar ve kiler, kk oda ve akaalar koularnda
gerekli kitaplar iin ktphaneler) .
O zamana gre: Silahdarlk, uhadar aal, lff
baltac, eski saray baltacl ve harem aalar maiyetin
de olan teberdarlk, haseki ve tebdil eskilii ve sofal, sa
rahane, has ahr, souk eme, timur kap, yal kk,
otluk kaps, has bahe, balkhane ve glhane ve heybe
ciler ve mezbeleciler ve deirmen ocaklar ve haseki aa
ve karakulak ve tebdil ha:sekileri ve bostanclar oda bas
ile 12000 nefer ve svari ve piyade eliinde 250 nefer ha
seki olmak zere bostanc balk ve bunlarn daireleri. Ata
bey bunlar sistemsiz anlatm, an'cak enderun avlusunu
evreleyen binalarn iyi. tarif etmi olduundan buraya al
may yararl grdk.
Ata bey mutfaklardan yle bahseder: Saray- hma
yun ile beraber yaplm olan mutfaklar ve ok nadir ini,
cam, maden yemek takmlarnn bulunduu maaza ve ha
deme koular Murad m ilk senelerinde ( 982-1574) mut
fakda kebap evrilirken kazara yangn kar ve hademe
koular, kiler, helvahane tamamen :yanar. Bu yangnda
mutfaklara bal deerli ve emsalsiz eyalar da mahv ve
heba olur. Bir ka gn sonra Kapdan paa, yenieri aas,
tstanbul aas memuriyetleri He Mimar Sinan aann son
biime gre resmini izerek, kesdii haritaya gre divan
yeri meydanndan 2,5 zira' uzunluunda yer katlarak te
ferruat ve gerekli ilaveleriyle yeniden ina olunmu ise
deerli hediye ve ganimet eyann kayb giderilememi
tir:
Padiahn saraynda istihdam olunmak erefine ka
vuan aalardan yalanarnk rakla hak kazananlara
memuriyetler verilerek biruna karldka koularda
beliren eksikleri, kk odadan hazine-i hmayun ve ki
lar- hassa koularna alnarak kk odaya da galata
sarayndan baarl olanlar veya ocak yolu kesilip de es
kiyenlerin yeni saraydaki kk odaya getirilmesi niza
m konulmu ve padiahn kendisine mahsus olan ekmek
ve suya grevli olarak pekirbahk, mum balk, sim
tepsi ve kaklara ve aalara mahsus (fodla) denilen ek
mek ile harici furuna me'mur nc eski olan tepsici
lik ve bunlardan baka gece zbitlii olan anaht.r gu
laml ve kouun yemeklerine bakan pekir gulaml
grevi, padiahn :remei halinde sofra takmlar ile g
revli turuculuk, yemicilik, hazine kouunda ba yaz!
clk ve 2. ve 3. ve 4. yazcliklar ile ba kullukuluk ve
haftanchk ve antaclk.
Saray- hmayunda emekdar olanlar iin, zeamet ve
timar ve tevliyet ve mukataat gibi raklk memuriyet
leri, vcutca rahatszla mptela olanlara nanpareler
( ekmek paras ) ile rak etmek, ve ilim ve sanat ve belli
deerleri olup ta uhadarlkla mk.afatlandrlanlara : si
lahorluk fenninde ve muharebede usta olanlara yenieri
aal, kul kethdal, sipah ve silahdar aalklar, drt a.rzhaneye k olan kap arasndaki, iki kanatlar pence-
I s A R A y I
bl kler denilen ulffeciyan- yemin ve yesar ve yemin
(sag) ve Yesar (sol) azepleri aalklan ile irak etme
tahsil ve ilan ve marifetle baar elde edenleri ilmiyy
r:_fna almak bu yoldan mevleviyet, kazaskerlik, eyhl
sla.mlk ve vezirlik ve sadarete kadar ykseldikleri ol
mu ve tarihler bunu yazmtr.
Memuriyetleri enderun-u hmayunla ilgili olmasyla
zengi aal Unvan verilmi olan mir-i alemlik, ba ka
pc balk, byk mirahurluk, kapclar kethdal, k
k mir-i ahurluk ile hizmetleri saray- hmayunla ilgili
olan darphane nezareti, mutfak eminlii, akr balk,
ahinci balk ehir eminlii, stanbul aal, anbar emin
lii, kasap balk, su nezareti, arpa eminlii, ihtisap ne
zareti ve Bursa'da Osman han, Orhan han, Hdavendigar
Sultan Murad han- evvel, Yldrm Bayazit han ve Ul
Cami ve Muradiye ve Bolayr'da Sleyman Paa'nn tev
liyet-i cesimeleri ile ira edilmeleri, ve aalarn gen ve
din ve acemilerden isteklilerine boalan olunca timarlar
verilmesi, mteferrikalar ve sipah ve silahdar cemaat b
lklerine verilmeleri, ve okur yazarlarndan imtihanla il
miyye snfna alnmalar usul olarak kabul buyurulmutu.
Yavuz Sultan Selim Msr'da halifelik srdrmekde
olan Abbasi halifelerinden nc Mtevekkil'i Dersaade
te getirdikden sonra Ayasofya Camii erifinde bir mec
lis-i alide ad geen halife minbere rkarak ehina.h-
Hilafetpenah hazret:le:inin, slam halifeliine hak kespet
tii ve bu hussudaki yksek iktidarlarn itiraf ederek,
slam halifeliinin padiah hazretlerinin yksek ve kud
retli uhdesine terk ve fera eylediklerini ve resmi hali
felik feracesini Yavuz Selim'e giydirdi ve bu kutsal mec
lisde bulunan nllerle saltanat ve din heyetleri hemen
tasdik ve tebrike itina ettiler... Byle zaferle stanbul'a
erefle dnen padiah hrka-i saadet ve baka kutsal ema
netleri evvela harem-i hmayuna. koyduu ve muhafaza
ettii esnada, harem-i hmayun civarndaki hrka-i saa
det odasnn temelinin atlmasna bizzat balayarak ss
lenmesine gayret gsterdi, ve Fatih hazretlerinin hazine
tarzna tahvil ve ta'mir buyurduklar byk hazine-i h
mayundan baka, rida.- erif beyt-i mnifine (Kutsal hr
kann bulunduu oda) bitiik a.rzhane iinden girilen ve
silahdar aalarn bakmna verilen, para ve silahlar ha
zinesini kurarak "Silahdar hazinesi" adyla anahtarm
silahdar aa.ya teslim etti:kden sonra konulan eya def
terini sr katibine ve ba yazcsna yazdrp mhrlete
rek kendi yannda. bulunmaya dikkat gsterdikleri sy
lenir.
Rida-i nebevi (hrka-i erif) yi gndz ve gece yk
seltmek ve sayg gstermek ve padiahn kendisi de dahil
olduu halde, silahdar aa, uhadar aa, rikabdar aa,
anahtar aas, pekir aas, ba uhadar sr katibi ve
sair mabeyncilerle beraber hrka-i saadet bekileri 40
nefer gedikli hademe ve bir mikdar mlazm olmak ze
re hane-i hassay (has oday ) kurmu ve orada buluna
cak 40-50 has odallar iin hrka.-i saadet Kutsal odas
nn altna yani zemin seviyesine inen ve iinden 40 ba
samak merdiven ile Kutsal mahallin iine kmak iin
 ..
_..... ........._________________
A p
T o p K
re gibi olan dolap biiminde yaplp eski has oday altna
ina etmilerdir.
Bu has oda Sultan Murad IV. zamannda terk olu
narak, ad geen ulu mahallin karsna hamam ve dier
gerekleri ile yeni bir has oda yaplmtr.
Not: Bundan sonra Ata beyin kitabnn I. cildinde eitli
blmlerin vazifderi anlatlmtr. Ayrca, eitli t
renlerin nasl getii anlatlmtr.
Baz tannm daireler ile Kasr hmayunlar:
Bab- hmayun civarnda hastalara bitiik olan iz
me kaps yaknnda gayet ferahlk verici ve sevimli olup
imdi b.ulunmyan, Kap aas Salih efendi kk ve darp
hane aasndaki meydanda Sultan Sleyman Kk ve
orta kap iinde yan tarafnda ini, sra ve maden ye
mek takmlarn sakland tam kagir maaza ve biti
inde iki mevkileri muntazam ve yaldzl ve ssl ebe
kelerle ( parmaklklarla) sakl divan yeri ve civarndaki
harem kapsna yakn darssaade aas ve.saire dairesi
ve zlfl baltaclar kouu ve babssaadeden ieri giril
dikde Ahmed I hazretlerinin te'sis buyurmu olduklar
musanna arz odas ve babssaadenin sol tarafnda mus
ki mekhanesi ve seferli kethdas dairesiyle kouu ve
bitiiinde Selim II nin ina ettirdii byk hamam ve
uhadar aalarn yemek odalar vardr. Babssaade'den
i eri girildi1kde, sol tarafda, kuhane kaps ve bu kap
nn darsnda ve bitiiinde has odaba dairesi ve ya
knnda aalar camii, bitiiinde: berber ba, sark, t altnda kemer alt kaps hizasna sofa oca ve silahdar
fenki, mezzin ve kahveci ba daireleri ve 6varnda has
oda aalarnn sohbet yeri olan "yeil direk" hretiyle
bilinen eme avlusu ve darsnda tlbent aas dairesi
ve zerlerinde silahdar aa, uhadar aa, rikabdar aa
daireleri ve rida-i erif ( hrka-i erif) adrvanndan gi
rilir eski hane-i hassa ve bunlarn cmlesinin hamamlar
vardr ve hrka-i saadetin dersaadete ilk naklinde hrka-i
erif Kutsal binasnn altna bina b.uyurulmu olan hane-i
hassa Murad IV zamannda terk edilerek hane-i hassay
yukarya te'sis buyurmulardr.
1265-1848 de hazine kethdas seferlili dayezade Meh
med bey, Fatih Sultan Mehmed binalarndan olan kagir
ve salam olan asar- atika dlairelerini ve kiler kouunu
tamamen ykarak, kiler kouunu deitirdikten sonra
bir hazine kethdas dairesi dzenlemi ve Murad IV za
mannda yaplm olan muntazan hane-i hassay kapata
rak, has oday eski tlbent aas yerine nakletmi ve ha
zine, kiler, seferli kethdalar yerlerini btn btn y
karak ecdat hkmdarlarn brakdklar ulu eserleri se
bepsiz mahvetmitir.
adrvan kapsndan hrka-i saadet dairesine giril
dikde ortadaki adrvann sa tarafnda, hrka-i erif ve
hrka-i erif Kutsal mekanna bitiik arzhane ve bunun
iinde silahdarlara emanet edilmi bulunan nefis eyalar,
J u, yazl beyanlardan ve resim ve krokilerden anlalmakta
paralar ve silahlarn konulduu ve anahtar silahdar aa
larda duran silahdar hazinesi vardr. Babssaadenin hi
zasndaki arz odasndan a aya 'inilen mahalde Ahmed
I s A R A y I 61
Han- evvelin inasna himmet ettikleri byk ve tam ka
gir bir kitaplk ve karsna hazine kethdas dairesi altta
hazine kouu ve bitiiinde kiler kouu ve mukabelesin
de kiler kethdas ve bunlarn hepsinde hamamlar ve ko
ularn her birinde kitaplk ve kiler kouuna bal ih
tiyat ecza dolab ina olunmutur.
Ad geen arzhane kapsndan byk sofaya kln
ca karda revan odas, sol tarafnda snnet odas ve bu
sofada sanatl byk bir havuz zerinde yars stunlar
zerinde ve havuz.un iinde mermerden bir istirahat yeri
vardr. Bunun devamnda her tarafa manzaras olan b
yk mermer divanhane zerinde IV. Murad han hazret
lerinin cmlesi bakrdan olmak zere som yaldzl drt
direkli ve etraf ak emsiye eklinde ina ettirdii "Kub
bei muayede Kasr- dilniin-i hmayun" u yaptrmtr.
terisinde etraf balkonlu tam kagir ii ok ssf
Badat Kasr ve iinde bir gzel kitaplk ve tarafn g
neyinde ve harem-i hm.yun dairesi ile imirlik ma
beyn-i hmayunu ve ikin'ci Sultan Osman han kasr- h
mayunu ve bae iinde darssaade aas kasr vardr.
Badat Kknde lalelik denilen baecie inildik
de, Mustafa paa kasr, ve Fatih zamannda kalma tam
kagir ve pek salam ba lala kulesi, ve bir ka ayak mer
divenle inildikde bahe iinde ehzadelere mahsus kk
bir kasr ile Sofa Camii erifi, Sultan Mahmud II zama
nnda silahdar aalar iin yaplm olan fevkani dairenin
dairesinden douya doru gidilirken adr Kasr- hma
yunu ve nc yeri kk ve daha aa Glhane Mey
danna doru inilince tshakiye, Glhane, Sinanpaa, Ba
lkhane kasr- hmayunlar ve Sultan II. Mahmud zama
nnda yenilenen ve .sslenen Topkap Saray- hmayunu
civarnda Selim III zamannda yaplm olan iindeki du
var selsebilli evkiye denilen sanatl incili Kas- h
mayunu ve Topkapya yakn kale bedeni zerinde dars
saade aas dairesi ve Yal Kk tarafnda Sepetile
Kasr- hmayunu ve sahilde Yal Kk, bahe iinde
yal kk kapsndan klr ''e bostanc ba dairesi ve
hasekiler kouu ve frn ve hamam ve yerinde yaplar.
bostanclar ocaklar ki bunlar iin bir camii erif ve mez-
beleciler ve deirmen ve bamyaclar ve zel yerinde sz
edilen dier ocaklar iin sahilde hala bulunan baka bir
camii erif ve ba tarafda sz edilen kaplarn hepsinin
sanda ve solunda kapclarn istirahatlar iin mkem
mel koular olduunu grmmdr.
( 1 ) tstanbul'un fethi sralarnda, yani biraz evvel, biraz
sonra, tstanbul'dan . geen ve tstanbul'u gren seyyah ve grev
liler, o srada ehrin harap durumda olduunu uzun uzun an
latrlar. Fetih srasnda, Circus gibi, saraylarn da ykk oldu
dr.
(2) Hazine binasnn, yani Fatih Kknn altnda bl.r (a
pel ) yani ibadet yeri bulunmaktadr.
 T O P K A P I S A R A Y I N I N M M A R T A R F
T A R H B O Y U N C A
istanbul'da "Yeni Saray" sonradan "Topkap Sara
y" olarak bilinen sarayn Trk hkmdarlar tarafndan
birok yerlerde ptrlm o]an saraylarla karlatrl
mas ilgin bir sorundur.
Ancak, mevcut rnek ve dokmanlarn azl bu ko
nuyu ele alrken gze arpm:ak1adr.
Trk ve ytakn kavimierden skin aileler, 1000 y
lndan itibaren bir buuk yzyldlanberi, daha ok 11. 12.
ve 13. yzyllardanberi, Orta Asya klaynak saylmak ze
re, ei t1i ynlere' yayl'ar'ak devletler kurmulardr. Bun
l1arn ou bir veya iki yz-yldan fuzla yaayamamtr.
Ancak, ayn topluluk veya hsm .sla.Ieler birbirini izle
dikleri iin trk hkmranl uzun seneler srdrlebil
mitir.
Sultanlk merkezi bir devlet olmaktan ziyade, feoda!
bir kral1k idi. Fefe klatan emi rler ile Trkmen bey
leri aldklar topra'klara: yerlemiler v'e ba:rep., dorudan
doruya Byk Sultandan, ba:zJen de Anadolu Sultanla
rndan bulunduklar yerlerin halkimiyet menurunu alm
lard. Bu komutanlarn ou byk Sultann veya teki
seluklu prenslerinin veya vezir v:eya teki devlet ilert
gelen1'erinin 32ath memlukleri veya memlCkzadeleri idi
ler. Ayraa, bir boy veya ulusun beyi olan ve hatta ha
ren "han" yahut "ilhan" nvann tayan Kpak ve Ky
mak illerine mensup boylarn reislerinden veya Karahan
llar soyundan olmalar mmkn idi. Bu emirler de ha
kim olduklar topraklarn hkmdar gibi idiler. Badat,
Msr ve Hindistan'da da ayn olan bu dzen, hkmet,
saray tekilat ve saraylar ile, Byk Seluklu Sultanl
nn kk benzerleri olarak 800 yl kadar .srmtr [1] .
!Ik nazarda Cengiz ve Timur a.il'elerinin kurduklar
ehir ve saraylar dikkate alnmaldr. Bunlarla birlikte
Seluklular ve 1 hanllar ve eitli Anadolu beylikleri ve
en sonunda Osmanl hanedannn kurduklar ehir ve sa
raylar akla gelebilir. Her ne ekilde olursa olsun, trk
aslndan hkmdarlarn idare merkezleri in'den M
sr'a, Hint'den Rusya'ya kadar U2Janan toparklarda ku
rulmu v:e bu merkezlerin iinde saraylar meydana ge
tirilmitir.
Bu saraylarn ortak tarafla:rnn bir trk katks tn,
yoksa tslam ve Arap icad veya Med, Part, Sasani gibi
daha eski dou geleneklerine mi dayand, ayrl'oa ara
trmaya deer hususlardr.
Ayrca, devlet tekilatnn, Byk Seluk Sultanl
nn kltlm lJenrerleri olduu gz nnde tutulursa,
T R K S A R A Y L A R I
Trk saraylarndaki, :rellikle mimari prO'gram benzerlik
lerini aklamak kia:bil olur. ileride aklanacak olan Ana
dolu Sultanlnn devlet tekilat ile Osmanl devlet te
kilatndaki benzerlikler, bu dzenin bulunduu binalarn
da benzer olmalarn gerektirir.
Trk saraylarnn bu binlerce kilometre boyunca uza
nan alanlarda eit V'eya bemer zelliklerinin ya:nnda, ye
rel karakteristikleri olaca da muhakkaktr. Yerel t.esir,
doal durumdan ileri geldii gibi, yerli i, gelenek ve i
gcnden de domutur. Mesela ta ve ta iilii ted'en
beri yerlemi olan Hint eya]etlerinde yaplan saraylar,
l veya steylerdekinden elbt1e ki farkl olacaktr.
Aralarnda bu kadar byk uzaklklar olan, iklimleri
bu derece furkl yerlerde yzyUar boyunca meydana ge
tirilen Trk saraylar, buna ramen, ortak zellikler ta
maktadrlar. Ancak, bu durumun aydnlanmas, gerekli
nokt:alarn belirtilmesi iin belli aratrma ve lmalarn,
az sayda verilere dayanaca dnoesiyle, zayf olabile
cei imdiden aklanmaldr.
Dou ve ncelikle Trk [)nyasnda ev kadar saray
da geicidir ve saltanat merkezlerinin, dini yaplarn ne
minde olmalarna 'gerek yoktur, haitta bunlarn neminde
olmalar uygun da deildir. Bu nedenle, en kk bir av
rupa beyinin ou zaman, baz byk Dou hkmdarla
rndan daha Jmvi, daha gsterili yerlerde oturmu ol
duklar grlebilir. Bu gzlem daha ok Kuzey Trkleri
ve Osmanl Saraylar i'in g.eerlidir.
Bilinen ve tarihte n yapm olan Trk Saraylar:
tdil'de (Astrahan) yeni ve eski saray, in'de Hanbalk,
Semerkant'ta Kes, Pencap'da ker-i Bazar, Lahur Hin
distan'da Agra, Delhi, Badat'da ....
yle bir sralama yaparsak :
- Buhara'da Samani Saray (999 dan itibaren)
- Buhara'daki emsabad Saray, Melik ems-!
Mlk (Karahanllar) , kentin gneyinde yeni bir
saray meydana getirdi (XI. YY. )
- Semerkant'da Tamga brahim Han (Karahanl) ,
Hurdcimin mahallesinde bir .saray yaptrd.
- Termez Saray, Karahanllar zamannda byyen
kentin dnda yapld (XI-XII. YY. )
- Bust Kalesi yaknnda Leker-i Bazar Saray, Gaz
neli Mahmud'un olu Sultan Mesud tarafndan ku
ruldu.
- Merv'de Seluklu Saray (XI-XII. YY. )
-----------------------------
T o p K A p
- Hemedan, Niapur, tsfahan'da Seluklu hkm-
darlarnn saraylarna ait bilgiler vardr.
- Gazne'de Sultan Mesud III. Saray (1099-1115) .
- Trkiye'de Edirne ve stanbul Saraylar.
- Krm'da Bahesaray'da Han Saray.
Bunlarn ou bugn mevcut deildir. Biimleri hak
K:nda baz tanmlar yardmyla bil'gi edinilebilir. Bazlar
yerel etki ve sebeplerle daha salam yaplm ve byk
lde bugne kadar ayakta durabilmitir. Bunlardan,
Hindistan'da saydklarmzn dnda, Fetihpur Sikri, Bi
capur, Timfri 've Adil ah Saraylarn rnek verebiliriz.
Msr ve Irak'da nemli kalntlar yoktur. Anadolu'da Sel
uk veya Beylikler Saraylar hemen hemen hi bir iz b
rakmadan ortadan kalkmtr. Bunlarn tm biimi hak
K:nda bir fikir edinmek kabil deildir.
PLAN KARILATIRMASI, A:KStYAL VE SERBEST PLANLAR
Planlaryla bilinen saraylarn arasnda, Pekin'deki
Hanbalk Saray bUlunmaktadr. Sarayn XIII. yzyldaki
durumuna ait plan mevcut deil ise de sonradan yaplan
yeni binalrn eski emay fazla deitirmemi olduklar
kabul edilebilir. Bu sarayn mevcut in geleneklerine da
yanmasyla beraber, herha.:lde tekilati dolaysyla, esas
plannda -Kubilay Han'n katklar olmas gerekmektedir.
Bu sarayn Asya'da ina edilen Trk Saraylar zerinde
byk etki yapm olduu dnlebilir. Bununla birlikte
gebe trklerin kurduklar karargah ve adr sitelerin
de Han saraylarnn ana hatlaryla plan ve mekan ze
rinde belirli ekil alm olduu da kabul edilmelidir. Ya
ban'C gezginlerin bu gibi adr saraylarna ait yaptklar
aklamalar, bunlarn byklk ve nem bakmndan her Osmanl saraynda da grebiliriz. Hindistan'da gnmze
.hangi bir saraydan geri kalmadklarn a;i?;a vurmakta
dr, u farkla ki, bunlarda kullanlan elemanlar portatif
dir. ileride greceimiz avlular etrafndaki revaklar, ge
ni saakl kkler ve sur biimindeki evre duvarlar,
bezden yaplm bir ekilde uygulanmtr. Bundan da u veya birka sisteme dayanmaktadr. Delhi'de ah Ciha
nu anlamak gerektir ki Trklerin, Orta Asya'dan bildik
leri - bir saray sistemi vaTdr. Bunu, yerletikleri toprak
larda, yerel i ve malzemeye, nadiren estetik gre, gre
uygulamasn bilmilerdir.
Bu saraylardan planlar ve mimari karakterleri bi
linenlerden ilk olarak Edirne Saray gelir. Bundan sonra
Topkap Saray, Agra, Fetihpur Sikri ve Delhi Saraylar
ve Bahe Saray Han Saray ele alnabilecek durumdadr.
Msr, Volga, Anadolu gibi yerlerde yaplm olan saray
larn durumu, daha dorusu yokluu, bunlar karla
trmaya katmamza imkan vermemektedir.
Dier taraftan szn ettiimiz bu saraylardan ev
vel Halifelerin VII. ve VIII. yzyldan itibaren rdn,
Irak ve Msr'da ina ettikleri kale ve saraylar da ms
li.iman anlayna gre saray tekilatn anlatmalar ba lendirilir.
kmndan . ksaca gzden geirilmelidir.
Bu saraylarn arasnda Uhaydir, Samiriye'de Elcafe
riye, Meatta Balkuvara n planda tutulabilir.
A R A y I 63
I s
Osmanl Saraylarndan saltanat merkezi olan Bursa
[2] ve Edirne Saraylar da hemen hemen tamamen yok ol
mutur. Eyalet saraylar arasnda Dimetoka, Yeniehir,
Bosna Saray, Manisa [ 3 ] ve Amasya saraylar da mevcut
deildir. Yalnz Bahe Saray'daki Han Saray hala ayak
tadr. Edirne Saray, byk ksmyla yok olmakla bera
ber, durumu aydnlata'cak hatta restitsyonuna imkan
verecek bollukta dokmanlara sahiptir. tstanbul'da Be
yazit Saray yani Eski Saray kaldrldndanberi bilin
mez olmu ve birka yangn haberinden baka sz edil
memitir. Edirne'deki Eski Saray'da ayn durumdadr.
Buna karlk, Trk Saraylar arasnda en eskilerinden
olmamakla beraber 500 yllk bir gemii olan Topkap
Saray, btn eksikleri tamamlayacak derecede hemen he
men btnyle korunmu ve eskiden olduu durumdadr.
Yukarda sz edilen saraylardan Osmanl ve Krm
slalesine ait ve Fetihpur Sikri dnda olanlarn hep.:>i
kesin olaark aksiyal ve simetrik plan esaslarna dayan
maktadrlar. Fetihpur Sikri'nin durumu, arazinin byk
lde bir mimari dengelemeye imkan vermemesinden
tr olduunu dnecek olursak, Osmanl Devleti d
nda olan slam veya Trk saraylarnn genellikle aksi
yal olduklarm grebiliriz.
Osmanl mimarisine has olan plan serbestlii ve ak
cl, byk imaretlerde de grldne gre, nihayet
mesken mimarisinin bir dal olan saraylarda fazlasyla
gze arpmaktadr.
Bu zellikleri, fal'kl l ve uygulamalarda her
kadar kalm olan saraylardan ou, ah Cihan ve ondan
sonrasna yani 17. yzyla, aittir. Bunlardan Agra, Delhi
ve Lahor'dakiler nc ve byk lleriyle n planda bu
lunurlar. Her sarayn ana kompozisyonu aksiyal bir
nabad Saray aksiyal kompozisyonu bakmndan btn
Hint saraylarndan stndr.
Hint saraylarnda ana blmler d saray, i saray
ve harem olmak zere e ayrlabilir. D sarayda, ei tli
kap ve geitlerin sonunda byk alay meydan gelir. Bu
meydan Divan- An binasnn nndedir. Osmanl saray
larnda da Alay Meydan, Kubbe Alt, yani Divan yeri ,
nndedir, Bayram taht, Babssaadenin direkli saakl
kaps nnde ve alay . meydannn ortasndadr.
Divan-, Am'dan sonra i saray balar, ancak, bura
ya giri aksiyal ve geni deildir. Burada en nemli bina
Divan- Has'dr. Bu binay, Arz Odasna benzetebil iriz.
Bundan sonra eitli kk ve daireler gelir. Bunlar zel
baheleri iindedir ve ounlukla "mahal" olarak isim
Bu yerler Osmanl saraylarndaki eitli i ve d kk
lere benzetilebili r. Harem bu ksma bitiiktir. Mutfak, .ahr
ve hizmetlilere mahsus daireler zel yerlerinde bulunurlar.
64 T o p K A p
Osmanl saraylarnda bil'gimize, varlklar veya bun
lara ait belgeleriyle intikal eden saraylar, stanbul Yeni
Saray, Edirne Yeni Saray ile Bahe Saray'da Han Sa
raydr. Her saray da esas itibariyle XV. yzylda ele
alnm ve bunlarn iindeki inaat, ilave, tamir ve tadil
ileri XIX. yzyln ortalarna kadar srmtr. Ancak,
u farkla ki, Han Saray II. Katerin'in oradaki ikame
tinden sonra Rus Sarayna balanm, bu tarihten sonra
ier'isinde yaplan ilerin 'f.rk Saray ile mnasebeti ol
mamtr.
Bahe Saray Saray, d ier iki "Makam- Saltanat" a
kyasla ok nemsiz bir vilayet konandan az daha b
yktr. '.Dnmek gerekir ki Manisa, Amasya saraylar
en az bu saray kadar nemli idi. Topkap Saraynn in
celemesine gemeden evvel, bu iki saray hakknda kar
latrc bilgi vermeyi yararl buluyoruz.
Edirne Tunca ve Yeni Saray, ehir ortasnda olan
eski saraya gre bu ismi almtr. Bursa'dan sonra de
vaml hkmdar makam olarak yaplan ilk saraydr. Bu
sarayn kuruluunda Bizans Saray protokolunun henz
bir rol oynamam olmas gereklidir. Bu bakmdan stan
bul Sarayndan daha fazla Trk zelliklerine sahiptir.
Bina, daha dorusu bina gruplar iin seilen yer
zellik tar. tinde Tunca nehri akan byk bir dzlk,
gney batya doru alan vadinin iki tarafnda hafif ya
malar ykselmektedir. Bunlar sarayn snrlarn olu
tururlar. Dikkat edilirse, seilen yer ne kale olabilecek bir
srt, ne de hakim bir tepedir.
Bu alabildiine uzanan alan iinde saray geni ve
yayvan meydan ve bina gruplaryla adeta bir ordugah
durumundadr. Trk zellikleri, yani geni alanlara ya
ylma eilimi, herhangi bir snrlamadan kanma ve bi
nalarn arasnda byk boluklarn braklmas arzusu,
bu sarayda ncelikle grlebilir.
STANB UL YEN SARAYI
tk stanbul Saray Bayezit meydannda kurulmu
tur. Bayezit meydan ki o tarihde ismi henz "forum
Tauri" idi, Sleymaniye ve civar baz mahalleleri iine
alan bu saray yaklak 800 metre uzunluk ve 200 metre
genilikte bir alan kaplyordu. XVII. yzyldaki durumu
nu Evliya elebi'nin ksa bir tarifinden biliyoruz.
Daha evvel Melchior Lorichs ve bakalar tarafndan
yaplan panoramik gravrlerde sarayn kuzey-dou k
esini grmek kabildir. 1855 senelerinden itibaren foto-
S A R A Y D 1
y ni Saray, Yal Kk iskelesinden Otluk Kapya , tadr. Bu alan 1478 senelerinde kara surlarnn inasyla
n
(Ahr Kap) kadar uzanan Sfr-u Sultani ile ehirde ay
k bir alan kapla mak-
rlm olan 59:l600 metre kareli
I s A R A y I
Bu byk alanda ayr ayr blmler bir eksen ze
rine sraya dizilmitir. Belirli eksenler kurulmakla bera
ber, bunlar arasnda fonksiyon ve arazi artlarndan do
an bir takm ilikiler aranm, eitli alan ve binalar bu
esasa gre gruplandrlmtr.
Binalarn arasndaki iliki Hint saraylarna gre ok
daha zayf ve younluk daha dktr. Genel tesir, ka
pal ve muhkem bir saraydan ziyade, baheler iinde bir
kamps biimindedir. stanbul Saraynda, belki de yer
icab, bu serbestliin daha kstlanp, daha kapal ve yo
un bir biimde duvarlar iine alnacan greceiz.
Esas blmler burada da vardr, Alay Meyd=mnn
bir tarafnda Divan odalar, dier tarafnda mutfak ve
ahrlar, karsnda Babssaade, Topkap Sarayndaki tak
simatn ncsdr. Babssaadeden sonra burada da Arz:
Odas vardr. Ancak, burada ikinci meydan veya Kum
Meydan, Topkap Saraynda benzeri bulunmayan bir ele
man ile talandrlmtr. O da "Hnkar" veya "Cihannu
ma" kasrdr. Bat atolarndaki "donjon" ile yaknl
olan bu yksek binann benzerini Bahe Saray Han Sa
raynda grebiliriz. Ancak, burada kule, daha ziyade g
zetleme kulesidir (ahinkule) .
Bahe sarayn blmleri de bir saraya uygun ve ay
n ekilde terifat da Osmanl Hanedannn lsnde de
ildir. Byk Cuma Camii ve Giray hanedan trbe ve
mezarlar da sarayn iine alnmtr. Birinci avlu by
lece stanbul Yeni Saraynn d avlusu durumundadr.
ikinci avlu asl sarayn i avlusudur. Divan yeri burada
dr. Buradan Harem bahesine, .nc avluya geilir.
Arka avlu, drdnc avlu Harem ile baldr. Buradan
Harem halk Cihannma "ahin Kule" ye kabilir, bey
lerin av veya seferden dnlerini bekler ve seyrederler
di. Daha ileride Selim Giray'n Kk ve i baheler var
dr.
TOPKAPI SARAYI
raflarda sarayn Kanuni zamannda yaplan surlar ve
iinde Sultan Mahmud devrinden kalma baz binalar g
rlmektedir. Ancak bu tarihlerde saray otuz yldanberi
saray olmaktan kmtr. Bu bakmdan o yllardaki du
rumunu bir dereceye kadar renmek kabil de olsa, mey
dana kan plan artk saraya ait deildir. tkinci Saray
ise, sonradan Topkap Saray ismini ala'cak olan Yeni Sa
raydr: "Saray- Cedid-i Amire". Etdmze konu olan
bu saraydr.
H A .z 1 R E S 1
kentten ayrlarak meydana getirilmitir. Bu suretle olu
an hazirenin en yksek yer:i olan bir dzlk i saraya
_...------------------------
...
p K A p
T o
ayrlmtr. Burada meydana getirilen blmler duvar
larla birbirinden ayrlm ve zaman ile yerine gre bu
duvarlar aari yaplar da ilave edilmitir. Bu ilk nve
nin kuruluu birbirine dik (ortogonal) fakat bfr eksen
zerinde (aksiyal) olmiyan prensiplere gre biimlendi
rilmitir. Blmler, durum ve niteliklerine gre yksek
duvarlar, direklikler veya her ikisi ile evrilmi ve bi
rer esas kap ve yardmc kaplarla zenginletirilmitir.
Ancak daha bandan, bu ortogonal ( di k al) sistemde
bir sapma olduu gze arpar. Hali'e bakan bat cep-
" hesi, arazinin oluumu nedeniyle, yer yer 90 dereceden
ayrlm ve hafife kuzey-douya ynelmitir.
Bylece, meydana gelen blmler ortalama 370 met
re uzunluk ve 220 metre genilikte bir yer igal ederler.
Genellikle bu alann dndan balamak zere avlulara sa
ylarla belirtilmi isimler verilmitir. yle ki, sarayn ni
zami kaps (ana kaps ) olan ..Bab- Hmayun" dan "Or
ta Kap"ya kadar uzanan alana birinci avlu, Orta Kap
dan "Babssaade"ye kadar uzanan avluya ikinci avlu,
ondan sonra gelen "Enderun Meydan"na nc avlu,
"Lala Bahesi" blgesine drdnc avlu denegelinmi
tir.
Sarayca allagelen baka bir prensibe gre, birinci
avlu, d avlu say.lr. Orta Kapdan (Bab-s selam) iti
baren isimlendirme: birinci yeri, ikinci yeri, nc yeri
eklinde olur. Avlu ve meydanlarn fonksiyonlar yzyl
lar boyunca, yerine gre az deiiklikler geirmi fakat
esas bakmndan ayn kalmtr.
! s
Esas gr, Bab- Hmayundan geerek d avlu so
(
nunda bulunan Orta Kapdandr. Bu i ki kap herhangi
bir eksen endiesi ile birbirine bal deildir, balantlar
krk bir yol ile olur. Bu yol da iki blml olan d av
lunun bir kenarndan geer. Orta Kap, ancak bu mey
danda bir sre ilerledikten sonra grlr. Meydanda, biri
Marmara tarafna (izme Kaps) dieri Glhane Ka
psna yani Sadrazam Kapsna (Bab- Ali ) alr, iki ka
p vardr. Meydann Marmara tarafnda fodlahane, has
frn, eskiden hastahane, binalar vardr. Ancak bunlar
meydan zerinde birer duvar eklinde belirir. Yolun sol
tarafnda ise silahhane ve darphane gibi, 18. yzyldan
itibaren daha yksek ve ar basan binalar vardr. Mey
dann ortalarna doru "yenieriler nar" diye avrupa
llarca isimlendirilen gayet byuk boyda aalar vardr.
Bu hazrl, mesela Delhi Saray ile karlatrrsak, ara
daki byk fark grrz. Aslnda her iki hanedan dn
ya apnda olmak iddiasnda olduklar halde, Osmanl
Devletinin nemi, kudret ve bykl Babroullar s
lalesininki yannda kyas edilemiyecek derecede stnlk
tarsa da bina ve evre bakmndan Delhi Saray deil,
herhangi ikinci ve nc derecede bir Hint Saray ile
bile boy lebilecek durumda deildir. Orada kudretli,
hakim ve disiplinli mimari karsnda, burada adeta ro-
A y 1 65
I s A R
D bahede, d avlu veya I. avludan baka, aa ve
kili bahesi mahalli, Glhane meydan gibi gsteri, cirit
ve tomak meydanlar, yer yer bostanlar ve onlara bal
yerler, d kkler ve XVIII. yzyldan itibaren Topkap
Sahil Saray ve has bahe hazireleri olumutur. D bah
enin Bab- Hmayundan baka Ahr Kap (Otluk Ka
ps ) , Glhane Kaps, Demir Kap, Hamlaclar Kaps,
Topkap, Odun Kaps, Deirmen Kaps, Deirmen Kaps
adlar altnda yedi ila sekiz arasnda yardmc kaplar ol
mutur.
D surlarn iinde, zamanna gre : hataphane (odun
deposu) , silahhane ( Sent tren) , darphane, mimarba oca
, glhane hastahanesi, bostanclar dca, hamlaclar
oca, evkiye oca, mezbelehane oca, evkaf nezareti,
hastahane, has frn, baruthane ( cebehane) , aslanhane,.
deirmen oca, tbbiye mektebi, milli eitim basme\li,
matbaaclk okulu ve anbarlar, tp fakltesine devam eden
subaylarn yurtlar, arkeoloji mzesi gibi daire ve bina
lar var olmu ve olmaktadr.
D kkler, yapl srasyla yledir: inili Kk,.
tshak Paa Kk, 11. Bayazit Kk (Yal Kk) , Si
nan Paa Kk (ncili Kk) , Mermer Kk, Sepeti
ler Kk, Bostancba Kk, Glhane Kasr, Yeni Kk
( evkiye) , Hasan Paa Kk. Bu kkler, ou zaman,
ayr bostanc ocaklarna bal idiler. Bulunduklar yer
duvarlarla ayrlm olurdu ve ayr kaplar vard ; izme
Kaps, Darphane Kaps, Fil Kaps, nc Yeri Kaps
gibi.
A R A y
mantik, doal ve serbest bir hava vardr, adeta bir ky
meydan grnmnde. Orta Kap nne gelince eliki
gittike byr, Hindistan'daki muazzam kale kaplar
karsnda Orta Kap "Kale eski Kulesi" haliyle son de
rece mtevazi ve nemsiz grnr.
!kinci avlu veya Divan Meydan, sarayn en byk
mimari mekandr, 170 metre uzunluk ve ortalama 110
metre geniliinde olan bu meydan zamanla eitli fakat
nemsiz deiiklikler geirmitir. Meydan evreleyen di
reklik bir katl ve iddiaszdr. Bu byklkte bir meyda
na ereve tekil edebilecek nem ve arlkta deildir.
Karmza gelen Kap "Babssaade", imdiki haliyle da
hi ancak sevimlidir. Eskiden, yalnz direkler aralnn
bir mikdar geniletilmesi ile ayrd edilirdi. Bu meydan,
ak bir ekilde, bir mimari avlu olmak iddia ve niteli
inde deildir, daha ok bir gezi yeri, revaklarla evril i
bir bahe karakterini tamaktadr.
Orta Kapdan.
girilince byk bir sayvan
. glgesinde
meydan seyretmek mmkndr, evvelce bu byk saak
da yoktu. Meydann olumasna yol aan Divan Odas
(Kubbealt) karmzda sol kededir, yani karda de
ildir. Klasik bat terbiyesi grm bir gz iin burada,
bir bina yerine bir geit bulunmas, Babssaade, yanl
tc saylabilir. nk aslnda bu kap, arkasnda bulunan
66 T o p K A p
arz odasna gtren kapdr. u halde, bak aksnn tam
karsnda, ziyaretin zirvesini tekil eden, hnkarn ka
bul salonu bulunmaktadr. Fakat bu yer, bina olarak g
rlemez, direklikler arasnda gizli kalr. Dou sarayla
rnda bu prensipden farkl olarak akslara kesin olarak
sayg gsterilir. Hatta pavyon eklinde binalar dahi bir
aks zerinde birbirini izlerler ( Hanbalk) . Hindistan' da
bu aksiyal balant ve mnasebetler, bu aks zerindeki
hareketler uygulamann eitli rnekleridir. Fakat yine
sk bir mimari disipline bal kalmak, vurgulara gerekli
yerin ayrlmas artyla. Pekin ( Pey-'King) de de d ev
re kendisini fazla duyurmakta ve doal karakter tama
miyle yok olmaktadr. Fakat Osmanl Sarayndaki tabii
lik dier dou saraylarnda bu ince duygu, suni davra
nlar, ve ll bilgi ile gerekletirilememitir. te ikin
ci avluda bu anlayn olgun bir rneini grebiliriz, di
van yeri ortada dil karda solda kededir, yani yol
stnde deildir. Plan ve mekanlarda ortann deil yan
kelerin seilmesi, Trk sivil mimarisine ait zel bir de
erdir. [ 4] .
E N D E R U N
Enderun Meydan veya nc avluda, hnkarn
kendisine mahsus resmi adireleri ve bunlarn hizmetle
rine ayrlan enderunlular mektep ve koular bulunurdu.
Bu bakmdan biraz ngiliz. kolejlerinin avlularn andr
maktadr. boyutlar yaklak 90 metre kenarlar olan
bir kare .biiminde idi. Bu avlu etrafndaki binalar ise
nemlidir. tk karlalan, daha dorusu revaknda bu
lunan bina, arz odasdr. Avlunun s ve solunda nihayet
teki keler iki ar bina ile tuutlmutur, avlunun kar
cephesi yine ikinci planda kalmtr. Sa ve solda iaret
ettiimiz binalar kagir olup, revaklar ve kubbeleri ile
birinci plana gemektedirler. Avlunun ortasnda arz oda
snn futtuu yer karakteristiktir. Ayrca, klasik bat mi
mari kurallarndan ok uzaktr, daha dorusu, konumun
da hi bir antsallk aranmamtr. Arz o dasnn n, da
ha ok, bir geit durumundadr. Enderun camii ise, kb
le ynnden dolay tamamiyle ayr bir durumdadr. Av
lu, yzyllar boyunca, haremden sonra, en !fazla deien
yerlerden biri olmutur. Bunun esasl nedenleri arasnda
Akaalarn durumu ve Enderun mektebinin geirdii de
iiklikler ve gittike artan personel says ileri srle
bilir. yle ki, ilk yllarda ortas bo olan bu meydanda,
II. Sultan Selim zamannda, ilk nce, havuzlu kk ina
edilmitir. Ancak sonralar daha baka binalar eklenmi-
IV. A V L U
Buraya iki yerden geilir, geitler eski hazine kou
unun iki yanndandr. 19. yzylda imdiki biimlerini
almtr. m. yeri avludan ok, bir setli bahe durumun
na ayrlm olup, yan
dadr. Buras hnkarn zel yaam
I s A R A y I
Di'van yeri bu avlunun en nemli yeridir, fakat ne
mi Arz Odasnn nnde yer alabilecek kadar byk de
ildir. Aslnda eski divan yeri kar duvarn sol kesin
de ve ahap iken, sonradan sol duvarn d hazineye bi
tiik gney tarafna alnmtr. Eskiden Kubbe Alt nn
de sadece saak vard, direklik bile yoktu. Buna mUka
bil nemini biraz belirtmek zere "Adalet Kasr" ismiyle
sarayn kulesi bu kubbelerin arkasnda yer almt. Ku
lenin ykseklii cie imdikinden ok daha az idi. Orta Ka
pnn eitli ynlere ayrlan kaldrml yollarnn ayr ay
r grev ve zellikleri vard. Ortadaki yol ve mekan ay
rca parmaklkla evrili idi. Bu meydanda cereyan eden,
ulufe datm v.s. gibi geleneksel olaylar, yabanc gez
ginler tarafndan tekrar tekrar geree yakn veya daha
az yakn biimlerde anlatlmtr, Gudenus burasnn can
l bir krokisini yapmtr.
kinci avlunun sanda mutfaklar ve solunda ahr
lar bulunuyordu. Bunlar, nispeten sk bir mimari disip
line alnm olmakla beraber, antsal olmayan fonksiyon
larna uygun binalar idi.
M E Y D A N I
tir. Sonunda bu kk de ortadan kaldrlacak ve yerini
enderun kitapl alacaktr. Boboli, avlunun bu son ilave
den evvelki durumuna ait bir kroki yapmtr. Meydan
yznden evreleyen binalar, kk oda ve byk oda
ile seferli, kiler ve hazine koulardr. Bunlar ayn za
manda enderun mektebinin eitli aamalardr. Bu bina
lar, ahap musandral ve irvanl basit yaplardr. Son
nn nnde yine ahap direkler vard. Bunlardan son
srasnn hazine binas duvar zerindeki izleri, iyi bir
tesadf eseri olarak,. hala durmaktadr. Bu ahap ksm,
alak, hatta rustik karakterli revakn yannda Fatih
Kklerinin kagir ve yksek direklikleri, antsal karakter
kazanyordu. Arz odasnn etrafndaki revak da aslnda
ahap i'ken sonradan kargire evrilmitir. Bunu, 18. yz
yl banda seferli kouunun revak izlemitir. Bunun
stunlar ise, yklan havuzlu kkn stunlardr. En
son, 19. yzyl ortas, kiler ve hazine koularnn da ah
ap direklikleri yerine kagir ve kemerlileri ina edilmi
tir. Bylece avlunun ilk zamanndaki farkl karakteri or
tadan kalkmtr. Eskiden revaklarn nne gayet dik
saaklar ilave edilmiti, bunlar kurun rtleri ile, ev
reye sert ve hain bir grnm vermekte idi. 18. yz
ylda avlu bir takm asalak binalarla dolmutu [5] .
V E Y A m. Y E R t
erderunlulara dahi ak deildir. Bu yerin hizmetini has
odallar grrler. III. yeri kaps Saraybrni ve Yal K
k iskeleleri taraf girii idi. Bu bahe, imdiye kadar
gzden geirdiimiz avlulardan ynleri bakmndan bi-

p K A p I s
T o
raz ayrlmaktadr. Kuzey-bat kesinden balayarak sa
ray grupunun Hali'e bakan d cephesi, yani duvarlar
balar. Bunlarn dik, yani 90 derece, ile 10 derece kada
bir a fark vardr. Btn Hali cephesi, bu iki aya
gre iki farkl ynde ina edilecektir.
III. yeri 'nin enderun tarafna dayanan ksmnda sofa
denilen sed vardr. Bu yerin seviyeleri, enderun meydan
47,00 m., III. yeri 44,50 m. dir. Zamanla buras, hekim
ba kulesinden "lala bahesi", ondan da yaktrma
olarak "lale bahesi" ismini almtr. Resmi ismi (Suffa-i
hmayun ) dur. Buras sarayn en mutena ve en yasak
blmdr. Eskiden bir kale biiminde, kuleler arasnda,
H A
Ortalama olarak 150 m. uzunluunda ve 75 ile 85
metre arasnda deien genilii olan bu blm, drt ta
rafndan duvarlarla evrili fakat kendi iinde ok say
da avluludur. Kuzey-bat yani Hali tarafnda yksek sur
gibi duvarlar, kuzey tarafnda "fil bahesi" ve "tncirlik" e
dayanan duvarlar, kuzey-douda enderun duvarlar ve si
lahhane ile divan yeri, gneyde baltaclar kouu tara
fndaki mekhane ve meyit yokuu bu blgenin snrlar
n olutururdu. Divan ile enderun meydanlarn birbirin
den ayran duvarn yn devamnca harem ikiye ayr
lrd. Gneyde hizmetli kzlar, kadnlar ve aalar, kuzey
de kadnefendiler, ikballer, valde sultan ve mabeyn vard.
Arazinin meydanlardan imdiki Glhane meydanna do
ru gayet dik meyli vard. Meydanlarn 45 ile 49 metre ara
snda deien seviyesine mukabil, Hali'e bakan harem
duvarlarnn oturouu zemin, 31.00, 33.00, 35.00 rakmn
da idi. Harem iindeki kk talk ve meydanlarn yk
seklikleri 40,50 ile 44 m. arasndadr. Buradaki inaatn
balangta Hali duvarnn 50 metre kadar gerisincte son
bulmu olduu ve bu snrn da istinad duvarlar yard
myla elde edilmi olduu anlalyor. Bina ihtiyac art
tka ileriye doru setler, ondan sonra ayaklar, en son
olarak da asma bahe ve teraslar ilave etmek zorunluluu
kmtr. Bu eklemeler her defasnda bir evvelkinin n
ne gelmi ve arkada kalan duvar ve binalar krletmi ve
ya tamamiyle gmmtr. Bu sebeple, bugn birbirini iz
leyen bu eklemelerin kesin snr ve izgilerini tayin et
mek g ve hatta hazan bir sondaj yaplmadka imkan
sz olduu giilmtr.
Harem iinde farkl fonksiyonlara ayrlan yerler za
manla yer deitirmi, genellikle haremin bymesiyle
m abeyn de bym ve gneye doru kaymtr.
Haremin kaplar sayldr: Esas giri divan meyda
nn aalan Araba Kaps , Karaaalar geidinde enderun
meydan tarafnda Kuhane Kaps, altn yol ve valde ta
l sofa tarafnda Mabeyn Kaps altn yol ve mabeyn
kapsna alr. D bahe tarafnda drdn'c kap ise,
dik bir rampann ucunda bulunan Meyit Kapsdr.
Harem dairesinin hangi tarih veya tarihlerde saray
da te'sis edildii veya tam tekilat ile yerletii kesinlikle
A y I 67
A R
dendanl perde duvarlarla evrili idi. Kulelerden hekim
ba kulesi ayakta durmaktadr. Dier kulenin Badat
K'knn nvesini tekil ettii ve II. Bayazit'in sekiz k
eli burc-kk olduu tahmin olunmaktadr [6] .
tki kule arasndaki perde duvarn ortasnda merdi
venli giri kaps vard, buraya sonradan ifte Kk ek
linde, Sofa Kk ilave edildi. Hali cephesinin de sur ile
evrili olduu dnlebilir. Burasnn en ge, IV. Murad
devrinde teras haline sokulduu ve Hrka-i Saadet duru
muna giren Fatih binalarnn revaklar ile baland an
lalmaktadr.
Buradan sonra mabeyn ve harem dairesine geilir.
R E M
tayin edilememektedir. Ancak Fatih zamanndanberi ha
reme ait baz basit blmlerin ngrlm olduu d
nlebilir [7] [8l .
Yap strktrlerinin incelenmesinde, valde avlusunun
etrafndaki binalarn haremin en eski yaps oluu ka
naati hasl olmaktadr. Altn yolun da ilk binalar arasn
da yer alabilecei dnlr. Hrka-i Saadet ynnden
girildiinde ilk binalarn Yavuz Sultan Selim'in eseri ol
duklar bilinmektedir. u halde "Mabeyn Kulesi" de de
nilen bu yaplarn, halifeliin tesisinden sonra ina edil
diini, yani 1516 dan sonra, dnebiliriz. Buradan, iz
leri bugn dahi mvcut olan, manzaraya ve baheye ak
bir revaktan, ilk harem binalarna geiliyordu. Bu yap
lara, Mimar Sinan zamannda byk ilaveler yaplmtr.
Bu yaplarn ou Murad III. devrine rastlar. Yer ka
zanc amacyla yeni binalar, mevcut sed ve teraslarn
nne ilave edilen ayaklar zerine oturtulmutur. Bu ara
da, mevcut olmayp, yalnz birer ini panolar kalm
olan hnkar sofas ve hamam da herhalde buralarda idi.
Bu tarihlerde, Murad III. kknn iine ve nne byk
havuzlar ina edildi. imirlik ile "fil bahesi" aarsnda
yeni kkler yap1ld ve buras rrabeyn dairesine ilave
edildi. Ancak sonradan imirlik veya kafes denilen "if
te Kasrlar = Veliaht Dairesi" nin ilavesi ile 17. yzyl
dan itibaren veliahdn bulunduu yer buras olmutur.
En nemlisi, iki defa olan harem dairesi yangnlar so
nucunda, harem tamamiyle kagir olarak yeniden ina edil
mitir (1666 Mehmed IV) .
-
Bu yeni inaat bazen tamir ve bazen de temelden ina
eklindedir. Temel denildii zaman, artk ok aada ka
.
lan zemine kadar indirilmi yksek paye ve ayaklar sz
konusudur, nk, gitike Hali tarafna doru ilerleyen
ilavelerin artk yksekte ina edilmesi gerekiyordu ve bu
sebeple de alt yaplara ihtiya duyuluyordu. Bu esnada
meydana gelen muhteem Hali cephesi eitli gravr
lerde tespit edilmitir.
Cariyeler dairesi ve nnde aada bulunan hasta
hane bu manzumeyi Hali tarafnda tamamlyordu. Ar-
68 T o p K A p
kada, Karaaalar ve Kzlar Aas daireleri ile ehzadeler
Mektebi binalar ykselir. Bunlar da hep yangn sonra
sna ait tarihler tadndan, ilk yapllarnn daha es
ki olabilecei hakkndaki dnceyi zayflatr. En gney
snrda gen biiminde, sanki arta kalm bir ara yere
snm mekhane binalar ve meyit kapsna inen yo
ku gelir.
18. yzylda ill. Ahmet, I. Mahmut; ill. Osman, I. Ab
dlhamit ve ill. Selim tarafndan eitli ilaveler yaplm,
fakat bunlara artk fazla yer kalmadndan adeta hava
da askya alnarak ina olunmalar zorunluluu domu-
D I
Topkap Saray, deniz tarafnda Bizans'n Marmara
Surlar ile buna mukabil kara tarafnda Fatih tarafndan
ina edilen "Sur-u Sultani" ile evrilidir. Bu sur ok dz
gn ve sistemli bir yapdr, ortalama 40 metrede bir drt
ke burlarla takviye edilmitir. Dorulardan oluan
sur paralar araziye uymak iin yer yer yn deitirir.
Bu noktalarda ise kare burlar yerine ok keli kule
ler ina olunmutur, bunlarn says tr, ikisi kkl
ve sivri klahldr, ncs alay kknn iinde kal-
B A B -
eitli Trk saraylarnn nizami kaplar arasnda
nemli bir yer alabilecek ldedir. Bununla beraber,
Hind saraylarnn ou byk kaplarnn hi biriyle ne
ebat, ne de malzeme ve iilik deeri bakmndan boy
lemez. Halep'deki Eyfbi Gyasettin Gazi (13. yy. )
yaps, Nurettin Zengi (12. yy. ) yaps Kale Kaps ile
ana hatlar bakmndan benzerlii vardr, fakat burada
da arlk, malzeme ve iilik bakmndan geride kalmak
tadr. Btn bunlara ramen Bab- Hmayun, zaten k
k ve mtevazi bir lde tutulmu olan bu tr Osmanl
yaplar arasnda yine de olaanst bir yer alr. Mima
risi son derece sade ve gereksiz herhangi bir eklentiden
arnmtr. Sonradan yaplan mermer tak ve kaplamalar
bir yana braklacak olursa, II. Mehmet devri mimarisi
btn sadelik ve asillii ile karmza kar. Bu haliyle
Bab- Hmayun, karlatrdmz dier kap binalar
ile, maddi deil manevi deeri, yksek mimari kalitesi
ile varln gsterebilir. D, yani Ayasofya'ya bakan
tephede, giri tak kaps ve onun iki tarafndaki niler
den baka birey yoktur. t tarafta durum farkldr, bu
rada takn iki tarafnda asimetrik bir eklide daha de
rin ve iki kata sirayet ettirilmi girintiler vardr. Bunlc: r
kakma teknii ile 90 derecelik ereveler iine alnm
ve ara kat pencereleri de takn iki tarafnda serbest bir
ekild e yerletirilm itir.
Binan n, evvelce bir kat daha fazla ykseklii oldu-
I s A R A y I
tur. III. Osman tal bylece bir asma-bahe halinde
olutu ve artk almas mmkn olmayan son snra
ulat. Hatta bu snr da byk bir cumba ile amasn
bildi. III. Selim yaplar ise baz odalardan ibarettir' fa.
kat bu odalar da artk konsol ve furular zerine otur-
tulmutur.
t mekanlar harem halknn artmasyla . gittike da
ha fazla blnm, asma ve ara katlar ilave edilerek b
ytlmtr. Tabiidir ki btn bu ilaveler binann oriji
nal karakterini deitire deitire ou yerde tannmaz
duruma getirmitir.
E v R E
mtr ve ehir iindeki yeri dolaysyla dierlerinden da
ha byk tutulmutur. Buras 17. yzyldan itibaren
"ayak divanlar" ile nam yapmtr.
Kaplar arasnda Otluk Kap ve Demir Kap farkl
mimari deerde olmakla beraber asl nemi tayan "Bab-
Hmayun" dur. Bu kapnn bugn yalnz alt ksm kal
mtr, stndeki Alay Kk, harap bir hale geldikten
sonra, tstanbul'un igali srasnda yanmtr.
I H O M A Y U N
u biliniyor. Bu yokolmu olan katn restitsyonu gra
vrlerden fazla, eski fotoraflarn yardmyla, fotora
metri usulyle yaplmtr. Bu st katn dnda binann
dier i duvarlar mevcut olduu iin, onlara ve pence
re taksimatna gre bu katn plannn bir dereceye ka
dar restitsyonu kabil olmutur [ 9 ] .
Bab- Hmayun plan itibariyle asimetrik bir bina
dr, fonksiyon ve plan nispeten basit, hacmi de ki.ik
olan byle -bir binada bile devrin mimarlar, plan, simet
rik ve aksiyal sisteme balamak gereini duymamlar
dr. Bununla beraber bina, organizasyonu ve cepheleri
bakmndan belirli bir disiplin tamaktadr. Uzunca bir
dikdrtgen eklinde olan planda, geidin ortaya alnmas
ile asimetriye buradan balanm olmaktadr. Bylece ka
pnn iki tarafndaki "bevvaban", yani, Kapclar daire
leri farkl byklkte olmutur. Her iki tarafn birbirinin
benzeri ayr merdivenleri vardr, bunlar, ara kattan gee
rek st, yani kk katna ularlar. Bu kat, bugn mev
cut olmamakla beraber, plan itibariyle, herhalde aa
dakilere benziyordu. n tarafta byk mekan, arka
da, i tarafa bakan cephede, sofalar ve ikinci derecede
yerler vard. Bu ksmn tavanlar ve ats da n tarafa
gre daha baskt, rt kurundu.
Bina, kk seviyesine kadar, Fatih devrine has, ufak
talar olan, muntazam bir kesme ta rg ile yaplm
tr. Ancak talar kelerde ve aklklar kenarnda belirli

p K A p
T o
bir ekilde byrler. Derzler genellikle bir parmak ka
lnlnda (1,5 cm) ve grnr horasan harcyla yapl
mtr. t cephede kemerlerin etrafnda kakma pembe e
ri tler yaplmtr. Yeni mermer kaplamalarn arkasnda
kalan tak ayak ve kemerlerinin asl ekillerini tayin et
mek kabildir. Kk katnn, evvelce horasan harcyla s
val olduu dnlebilir, burada duvarlar daha ince, pen
cereler daha boldur. Bununla beraber pencerelerin says
azdr, yerlemelerinde seyreklikleri gze arpar. Ortrt
mekan , yan mekanlar ikier pencere takmldrlar, i
cephede pencere durumu kesin deildir.
n cephe ve btn binann en karakteristik noktas,
giri taknn zerindeki penceredir. Bu pencere, dierle
rinden daha byk yaplmak, stnde balk penceresi
bulunmak suretiyle, ayr bir benlik tamaktadr. Buras,
herhalde, btn binann en nemli Ifenceresi, belki de ilk
senelerde, hnkarn arkasnda bulunduu penceredir. By-
O T L U
Askeri makamlarn elinde olan bu kap zerinde her
hangi bir alma yapmamz mmkn olmamtr, bu ne
denle C. Gurli"':t tarafndan yaynlanm olan rlve ile
P O L ! G O N A L
Sur-u Sultan'nin nemli noktalar arasnda tane
kkl kuleyi saymak gerekir. Bunlar iki tipde yaplm
tr, iki daha kk kule sekizer keli, sonradan Alay
Kk olan byk kule ise 12 kelidir. Eski bir foto
rafdan anlala'ca gibi, kuleler ok yksek ve evrele
rinden sivrilmitir. stleri, duvar iindeki bir merdivenle
klan birer kk ve onun stndeki sivri klah ile so
nulandrlmtr.
ORTA KAPI
imdiki haliyle tandmz bu kap heteroklit ekli
ve mimarisi ile artcdr. Benzeri belki sahilde Saray
Burnundaki Topkaps idi. Fakat bu kap, sahildeki gibi
sonradan ilave ve yaktrma deildi.
Orta Kap 16. yzyla kadar Fatih zamanndaki sa
delii tadkdan sonra, bu hali saraya elverili bulun
mam ve Osmanl mimarisi ve zihniyetine az rastlanan
bir hareket ' ile nne imdiki dendan ve kuleler ilave edil
mek suretiyle daha gsterili ve grkemli bir hale geti
rilmitir. Minyatr kuleler, herhalde Avrupa ato mima
risinden birka yzyl gecikme ile uygulanmtr.
Eski kapya eklenme biiminde de rasyonel bir tutum
R A y I 69
I s A
lece cephe kompozisyonunda alt ve ust Kat or eKsen, ya
ni ekici bir blge olarak belirtilmitir. Bab- Hmayunun
mimarisinin en byk karakteristii buradadr. Halep'de
Kale Kaps ve stndeki Kkde bu kombinezonu hazr
layan bir uygulama sezebiliriz. Fakat orada, btn byk:
l ve malzeme zenginliine ramen, mimari, henz bll
olgunluk ve rahatla ulaamamtr.
Yakn zamanlara kadar mevcut iken bir kaza sonu
cunda yok olan, fakat varl ile byk bir mimari eseri
tamamlayacak bir unsur olan bu kk katnn ihyasnn
gerekli olduu kansndayz.
Hnkar Kaps daha sonra birok nemli kaplara
rnek olmutur. Bunlar daha kk lde, Sleymaniye
nin kk avlu kaplar, Sultan Ahmed Camii kaplar,
ve Rstem Paa Ktphanesi ile skdar Yeni Valde Ca
mii cmle kaplar ve zerindeki sbyan mektepleridir
K K A P I S I
yetinmek zorundayz. Burada da bir st kat var myd ?
Bu konuyu aratrmak kabil olmamtr.
K U L E L E R
imdiki Alay Kk dierlerinden daha byktr.
Belki de kk, ayrca k onsollar zerine oturtulmak su
retiyle geniletilmitir. IV. Murat'n zamannda ayak di
vanlar bu Alay Kknn nnde olmutur. Sultan Mah
mut zamannda kaidesinden sonraki ksmlar yenilenmi
tir. Bununla beraber eski gravrler kkn eski durumu
hakknda phe brakmyacak biimde kesin bilgi verir
ler.
( BA B - S SELAM)
yoktur. Bununla birlikte ilave takn mimarisi gayet za
rif ve nisbetlidir.17. yzylda Divan Meydan tarafnda
da bir ilave yaplmtr, byk bir sundurma karakterin
deki binann kemer ve tavanlar 18. yzylda gnn zev
kine uydurulmu, barok sslemelerle zenginletirilmi , ke
merlerin ekilleri de badadi sval ilavelerle deitiril
mitir. Ekleme olmakla beraber bu revak yerini doldur
makda ve yabanc durmamaktadr.
Eski Kap zamanla hizmete yeterli grlmemi olsa
bile, kanmzca, kendine z baka bir arlk ve grkem
tayordu. Bu kapda da plan uzunca bir dikdrtgen ek
linde idi. Kap da yine ortada deildi , yle ki, iki yann-
 70 T o p K
daki odalarn says, solda bir, sada iki idi. Kap aras
denilen yerin nnde ve iinde iki sedir seddi vard, bun
lar nbetilerin yerinde idi. Yan odalar sonradan ok de
iiklikler geirmilerdir. Fakat bunlarn eski mimarile
rini ve ekillerini meydana karmak kabildir. Pencere
leri seyrek ve kktr, ilerinde yer yer ocaklar var..
d. tarafda kapnn iki yannda gayet zengin bir dizi
ile uygulanm yuvarlak yaz levhalar vard. Bunlar sva
zerine kalemle yazlmtr. Eski sva, horasan zerine
:kire ve al idi, zerine demirle ekilmi derz taklidi di-
A L A Y M E Y D A N I ,
tk divan yeri daha kk boyutta ve Babssaade'nin
sol tarafnda idi. Eski minyatrlerden a!llayabildiimize
gre n veya kendisi bir ahap revak biiminde idi. 16.
yzylda imdiki divan yeri yapld. Bu bina, kagir ve
zeri kubbeli olduu iin Kubbe-alt ismini ald. Bu yap,
avlunun sol kesinde, eski d hazine binasna bitiiktir.
ki yapnn oturtulmasnda bu avludan itibaren balyan
farkl al Halj cephesinin etkisi grlebilmektedir. Her
iki binay avlunun dier yzyle dik ada yapabilmek
iin, bunlar, Hali ynn kademelendirmek suretiyle iz
]er duruma getirilmilerdir. Bylece divan yeri binasn
dan biraz daha geriye dmtr. Esas itibariyle b
yk kubbeli mekandan meydana gelen bu binann arka
taraf ve kule balantlar zamanla eitli deiiklikler
geirmi ve bylece akln kaybetmitir. imdi kub-
K U L E V E Y A
Bugn grdmz Kule st ksm ile 19. yzyln
ikinci yars eseridir. Daha evvelden kule, ok daha al
ak ve kk idi. Mevcut kulenin kaidesinde eski kule
nin durumunu grmek kabildir. Bildiimiz kadaryla, ilk
kule 16. yzyln ilk yarsnda ina edilmitir, divan yeri
ile Kule yapsnn ilgisi kesin deildir. Birinci Kubbe al
tndaki Hnkar pencersine giden geit ve ona ait merdi
ven yine 16. yzylda yaplm bir ilavedir [ 11] .
Kulenin dnemindeki grnn tantyoruz :
Birinci dnem, 17. yzyl i.i nde ve 18. yzyl bala
rnda yaplm olan gravrlerdeki kulenin grnmdr.
Bu resimlerde kule, imdi mevcut olan ta-tula ksmn
dan pek fazla ykselmektedir.
!kinci durum, 19. yzyl ortalarna kadar olan gr
nmdr. Bunu 1854 tarihli Robertson .fotoraflarndan bi
liyor ve az ok kesinlikle restite edebiliyoruz. Bu devir
de kule, en gzel siluetini ve eklini tamaktad r. Kagir
kaide zerine ahap bir kk ilave edilmi, klah gayet
dik ve yksek tutulmutur. Kk drt tarafndan manza
raya almak zree ahap direkler arasnda pencerelid ir.
nc ekil, bugnk durumdur. II. Sultan Mal-
A p I s A R A y I
ziler yaplm ve dardaki kap gibi kk lde bir
ta kesme taklit edilmitir . Taklit olma.5na ramen bu
teknik tabii ve kendine z bir gzellik tamakta ve her
hangi bir yadrgama uyandrmamaktadr. D ve i kap
larn nnde evvelce byk ve dik ahap saaklar vard.
Bunlarn, yine ahap furular zerine oturtulmu olduk
lar dnlebilir. Fakat ierideki kapda, stnde gr
len baz izlerden, baka durum ve ekilleri dndrecek
emareler kalmamtr [l] .
D t V A N Y E R ! - K U B B E A L T I
belerin nnde bulunan revak i.5e bir eklemedir. Bunu,
hem at ekli ile hem de 40 sene evvel yaplan tamir s
rasnda at arasnn iini grdmz zaman kesinlikle
tespit ve tayin edebildik. Esasen, revakn ats sebebiyie
kubbeler gml kalmlardr. Bu durumda, evvelce bi
nann nnde, herhalde, kabil olduu kadar geni olan
bir saak vard, bu yeterli gelmeyince yerine imdiki re
vak ve saak yapld. Eskiden kemerlerin ne suretle r
tld konusuna gelince, dolama kumadan perde veya
bir cam taksimat akla gelebilir. Bunlar kararlatrmak
imkanszdr. tk mekann, 1941 senelerinde 18. yzyl de
koru altnda eski malakiiri sslemeleri meydana karl
d. Bunun zerine bunlar restite edilerek btn mekana
uygulana. rokoko tezyinat ise bir arkadaki mekana uy
guland.
K A S R - I A D A L E T
mud zamannda yapld zannedilen kagir kule stnn ,
elimizde bulunan bir projeye gre kesinlikle 19. yzyl
ikinci yarsnda yaplm olduu anlalyor. Bu yapnn
mimar ise Serkis Balyan'dr.
Bu son ekil, mimarisi bakmndan greko-romen ol
makla beraber, sivrilmi ve dik nisbetleriyle kaide du
rumuna getirilmi olan eski kuleyi uyumlu bir surette
tamamlamakta, hatta kuleye eskiden olan ykselme ei
limini vermektedir.
Osmanl Saraylarnda, Asya'daki Trk saraylarndan
bilebildiimiz kadar farkl olmak zere, bat anlaynda
bir kule vardr. Bat anlay, yani o zaman, son kaln
tlar rnesans mimarisine kurban edilemiyen saysz :
tolar benzeri gibi. Belki de bizdeki kulelerin baka bir
kayna vardr, ancak, bu konuyu burada aklayacak ve
aydnlatacak durumda bulunmamaktayz.
Bildiimiz dier Osmanl Saraynda kuleler var
dr, Edirne Saraynda (15. yzyl) Cihannma Kasr ku
le biimindedir. Adalet ve Terazi Kasrlar 16. yzyl ya
plardr ve kule kaidelidir. Manisa sarayndaki kule,
15.
veya 16. yzyl eseridir ve bilinen kulelerin arasnda e n

T o p K A p
nemlilerindenrir. Osmanl olmamakla beraber, Trk et
kisi altnda yaplm olan Bahe-saray Han saraynda
ahin Kule de, daha evvel belirttiimiz gibi, Cihannuuma
Kasrnn bir benzeridir.
Kulelerin gzetleme ve hatta Avrupa atolarnda ol
duu gibi, sefer halinde son dayanma ye snma yeri
olmak gibi devleri Osmanl saraylarnda pek yoktur. Bu
rada gzetleme olsa olsa harem takm iindir. Kk ise,
bir snak deil, bir zevk ve dinlenme yeridir. stanbul Sa
rayndaki k:ulenin, tedenberi yalnzca semboli k bir du
rumu vardr. Belki de yangn gzetlemesine yarard.
r
Kulenin yaps, ta-lula tekniinde rlm kareye
yakn planl sade bir geometrik biimdedir. Merdiveni do-
D I
16. hatta 15. yzyl yaps masif ve sade bir binadr.
indeki ayak zerinde alt kubbe ile rtlmtr. Son
rada haremin Kuhane girii tarafnda baz deiikliklere
uram ve iinden baz yerler ve geitler geirilmitir.
M U
Divan meydannn Marmaraya bakan dou cephesi
nin tamamn Byk Sarayn mutfaklar ve mtemilat
igal etmektedir. Alam 175 metre uzunluk ve 30 metre
kadar genilik ve 5250 metre kare olan bu mutfaklar, e
itli blmleri, alar ve yamaklar kou ve daireleri,
hamam, cami v.s. gibi mtemilat binalar ile bal ba
na ayr bir kurulutur.
Plan, tertibi itibariyle ykl fanksiyona dayanr.
Fonksiyon ise mimari hacimlerle ifade edilmitir. 20 kub
beli ahane, kubbeli helvahane ve atl dier blm
ler hep ne olduklarn aa ran binalardr. Deniz ta
rafndaki kagir binalar, kubbe, ttekli k ve bacalar ile
sarayn cephesine karakteristik bir ifade vermektedirler.
Mutfak bloku, uzunluuna ortasndan geen bir yol
la iki tarafa ayrlmtr. Bu yol, yerinden apraz to
nozlu girilerle Divan Meydanna balanmtr. Bu yolun
devam ynnde servis, erzak girii ve su dolab ile ba
lant salanmtr. Orta yolun meydan tarafndaki bina
kolu, deniz taraf,ndakinden aha dardr, buradaki bina
larn ou ahaptr, nk bu srada oturma mekanlar
vardr, bu binalar iki katldr. B.u binalar srasnda Divan
Meydanna balayan kap geidinden baka aralar ke
sen kagir direklik ve bir hamam vardr. Geri kalan ksm
lar dolgu ve badadi zeri sva tekniinde yar ahap dai
reler ve koular idi. ekerciler, helvaclar, alar, ya
maklar ve daha ni'ce hizmet halkna ayrlm olan bu
binalar, kendi bana bir sokak grnm veriyordu. Yer
yer cumbalar, furular, geni saaklar ve revaklar bu
grne ayr bir cazibe ve pitorsek hava katyordu.
R A y I 71
I s A
u tarafndaki duvardadr. Merdiven, sonradan ahap ola
rak ortaya alnmtr. Kulenin st katnn yeri gneye
alan bir pencere ile olmaktadr. Bur.dan sonra kesme
tadan yaplm bir duvar rgs balar ve tula hatllar
terk edilir. Bu ksm, birinci kuleye aittir. Yeni duvarlar
5 metre kadar ykseldikten sonra, kaln bir silme zerin
de bir ta konsollar dizisi ile 'sonulanr. Bu kmadan
sonra gelen muhdes ahap kkler ortadan kalkm ve
yerlerini Balyan'n ilavesine terketmilerdir. Buras, drt
ke 12 stunlu, kare bir sistem iinde sekiz keli bir
ksmdr. D evrenin zeri beyzi pedimentlardan sekiz
ke piramidal dik bir atdr.
H A Z N E
Cephesi kaba bir ekilde bozulmu ve svalar indi
rilerek duvar karakteri deitirilmitir. Devrinin ve kla
sik Omanl mimarisinin tipik ve fonksiyonel binalarn
dandr.
T F A K L A R
Odalar ve koular farkl boy ve ekilleri ile, adeta
bir sivil mimari mzesi halinde idi. Ancak, bu yerler da
ha 1924 de ok harapt ve korunamiyarak bu tarihten
sonra ksm ksm ykldlar. Yerlerine yaplan bina ve
imenlikler o eski havay tmyle ldrmtr. Yklan
binalar 16. ve 17. yzyl yaplar idi, ar ahap karkas
arasnda tula dolgu duvarlar vard. D yzeyler sval
ve yer yer, Baltaclar dairesinde olduu gibi, ta taklidi
boyal idiler, aradaki revaklar kare ta ayakl ve kemerli
idi.
Kar taraftaki ahane daireleri srasnda, imdi ar
iv olan anbar v.s. gibi ahap atl, ar kagir duvarl
binalar geliyordu. Bunlarn sonunda mutfaklarn byk
mescidi yer alyordu. Yedi gz olan bu yaplarn ikincisi
eyvan eklinde idi. Burada denize doru bir al vard,
bunun gerektirdii byk aklk ahap direklik ve kf'
merlerle ilgin bir biimde ina edilmitir. tki katl ol 1
bu binada direkler, alt katta ifttir ve bir_ ana sundurma.
tadklar dnlebilir. Saak alt 3 ahap kemer ile
rtlmtr. Bunlarn benzeri, Edirne'de Selimiye Ca
miinde ortadaki irvanda (mahfilde) vardr.
Mescid, bilinmeyen bir tarihte bol pencereli hale ge
tirilmi ve dier binalarn srasndan ayrlmtr. Aha
neler hakknda Ata tarihinde: "Saray- hmayun ile be
raber yaplm olan mutfaklar ile helvahane ve kiler .. "
den bahseder. Ancak, sarayn ilk ina ediliindenberi mut
faklarn bu byklkte oluu tereddtler ortaya koymak
tadr. Fatih zamannda saray halk, herhalde, Kanuni za
manndaki kadar kalabalk deildi, bu dnce ile mut-
,.............................................................................,.
72 .T o p K A
faklarn evvelce daha kk olabilecei akla gelir. Fakat
herhalde iki gzden daha kk olamazd. Planda ayr
lan yer bu dncemizi k.uvvetlendirmektedir. Her sureti
grebildiimiz gerek udur ki, mutfaklarn ilk iki gru,
dierlreinden az farkl. yaplmtr ve bu fark planda ol
mayp yapda ve pencerelerdedir. u halde mevcut gz
leri, mimari kompozisyon bakmndan, bir btn olarak
saymak kabil ve daha dorudur [ 12 ) .
Evvelce ara sokak boyunca a evlerinin kaplarn
rten ve bunlar birbirlerine balayan uzun bir saak var
m, bu saan izleri duvar zerinde grlebilir. Tabiidir
ki bu saak, yolun grnne ve havasna olumlu kat
kda bulunuyordu.
Gzler, bir kk kubbeden yaplmtr, bu kubbe
ler, kre veya koni biiminde ve farkl yksekliktedirler.
zerleri eitli ttekliklerle rtldr, ancak bunlar son
radan, birer silindirik baca ekline sokulmutur. Eski t-
Z L F L B A L T A C I L A R
Zlfl Baltaclar sarayn ve haremin nemli hizmet
lileri idi. eitli iler grrlerdi, koular harem dairesi
bitiiinde idi. Yerleri Divan Meydannn bat tarafnda
arabaclar, Raht dairesi ve Has ahrlarla birlikte idi. Fa
tih devrinden kalma olduu kesin olarak kabul edilen
Raht odas ile yine Fatih yaps olan Divan Meydan bat
duvar arasnda kalan bu kouun ina tarihi daha son
radr. Ancak, ahap ksmlara baklrsa bunlarn 16. yz
yln ikinci yarsna kadar gtrlebilecekleri, dnle u iinde de grlebilir. Burada aktaki btn ahap
bilir [ 13) . Ocaa, meydandan 6,04 metre daha . aada
olduundan, merdivenlerle inilir. Burada bir direklik ve
nndeki geide varlr. Kou, cami, hamam ve ubuk
odas (Kahvehane) buradadr. Ayrca, st katta pitoresk
bir ekilde dzenlenmi daire ve odalar vardr. Kou,
sarayn iyi korunmu ahap direkli kouudur. Evvelce
koularn, revaklarn olduu gibi, ou zaman ahap ol
duklar kabul edilebilir.
Bunlarn amaz dznei, bir orta mahal erevesinde
boydan boya sekilik . ve sed eklinde koulardr. Bunlar
bir katl veya iki katl yani irvanl ( galerili ) dirler. Z
lfl Baltaclar Kouu ikinci tipdendir. u farkla ki d
revak zerinde ayrca bir sra mekanlar daha vardr.
Orta mahal iki kat yksekliinddeir. Koular bu bo
luk etrafnda galeriler meydana getirirler. at da alttan
aktr, yani at altnda tavan yoktur. Kou binas ya
ps bakmndan dikkat eki'Cidir. D cephesinde direklik
ve onun zerindeki sra pencereler balca elemanlardr.
RAHT DARES,
130 metre kadar uzunluk ve 12-13 metre genilikte
olan bu binalar, raht hazinesi dnda uzun bir mahya
altna tek katl tek bir binadr. Ancak evvelce yer yer
; 1111111
p I s A R A y r
tekliklerin muhtemel ekli iin, Bayazit, Sleymaniye,
skdar Eski Valde ve Haseki imaretleri gibi benzeri a
evleri tteklik ve fenerlerine bakmak lazmdr. Ancak,
bunlar da zamanla bozulmaktadrlar.
Bu sralanm, birbirinden farkl fakat ayn karak
terde mimari ve geometrik ekillerin Marmara cephesi
tarafndaki byk duvarn zerinde dizilmeleri, Osmanl
mimarisinin ikinci planda kalan ve gerei gibi takdir edil
memi nemli motiflerindendir.
Dolmabahe ve iraan saraylarnn mutfak bacala
rna varncaya kadar bu motife yzyllar boyunca sadk
kalnmtr.
Bu cpehe duvarnn alt ksmnda bulunan destek pa
yelerin zerleri de benzer konik cisimlerle rtlmtr.
Bunlar, siluete akseden ritmi kaide duvarnda da tekrar
lyorlard.
O C A G I
st katta kiri balarnn ileri alnmas ile kk
bir kma meydana getirilmitir. atnn altnda genice
bir saak vardr. Burasnn ilk allan (Prof. Eldem)
1926 senelerinde ahap ve sva ksmlar zerindeki kalem
ileri bozulmu durumda idi. Direkler, kiriler, kemerler
biiminde oyulmu olan st katn alt taban, saak ve ta
vanlar, pencerelerip ahap parmaklk ve kapaklar hep
ayr ayr renklerde boyanmt. Direk ssleri aynen ko
ksmlar canl bir renk dekoru iine alnmtr: dikme,
kiri ve brakmalar kiremit rengi fon zerine, beyaz, kr
mz ve siyah asll renklerde, lale ve eitli floral motif
lerle boyanarak sslenmitir. Tavan ve at yzeylerinin
alt ince ubuk (ie) tavan eklindedir. at yaps ak
tr, brakm13: kirileri, dikmeleri ve aklar serbest ola
rak grnmektedir. Dikkat ekici taraf, gsleme ve
ken balant olmamasdr. Bu i mimari i yi tamir edil
dii takdirde sarayn en ekici yrelerinden biri olarak
deerlendirilmi olur.
Yolun kar tarafndaki mescidi de kouun yap ka
rakter ve dekorasyonunu tar, her ikisi de en ge 17.
yzyl sonlarna ait olmaldrlar.
sokak veya avlunun ucunda suluk odas, hamam
ve st katta baz kUk odalar ve bunlarn zerindeki
geni, yer yer tavan durumuna giren saaklar gelir. Bu
yerler en son 19. yzyl balarnda elden gemi ve o dev
rin dekorasyonlarn tamaktadr (14) .
HAS AHIRLAR
f,
asma katlar vard. Buras zamanla ve en son tamirlerde
o kadar esasl deiikliklere uramtr ki, ana duvarla
rndan baka en eski ksmlar kalmamtr. Raht daire-
 A p
snn dekorasyonuna baklrsa, buras kesin olarak 15.
yzyl Fatih yapsdr. D cephe mutfak dairesinin kar
l durumunda saray d evresini meydana getirir.
Pencereleri ak aralarla yer alm ve stlk ve altlklar
birbirinden mesafeli ve kk boydadr. Kuzey-dou ucun
<laki mekann zeri byk bir kubbe ile rtldr. Kub
beli sofann altnda yine kubbeli Meyit Kapsnn revak
vardr. Bu yerde hcreler iinde devrinden kalma ve bi-
E N D E R U
Bu avlunun kenarn evreleyen ve zaman zaman
:nitelik ve nicelikleri deien koular farkl teknik ve
biimlerde ina edilmilerdi. Bunlarn genellikle iki katl,
Balta'Clar Kouu benzeri yaplar olduu dnlebilir.
Sra ile, Byk oda ve Kk oda, Seferli, Kilerli ve
Hazineli Koular isimlerini alan bu sra binalarn, ko
udan maada, hela ve hamamlar ve bazen de ayr kah
ve ocaklar vard. Arazi durum.una gre, bazan altlar
bodrumdm'. Bu binalarn, Byk ve Kk odalardan
gayrs, yani avluya girerken sa ve kar tarafa isabet
eden koularn nleri direkli idi. Bylece kesinti olmak-
/ Ja beraber, Enderun avlusunun etraf da, ksmen de olsa,
revaklarla evrilmi bulunuyordu. Enderunlularn en yk
sek mertebesinde olan Hasodallarn mekan ve koula
rnn yerlerinin tesbit ve hikayesi ayr bir konudur ve
burada ele alnamaz. Yalnz 19. yzylda, yani sarayn en
son safhalarnda Hasodallar Kouunun, Hrka-i erif
dairesinin avlu tarafnda bir eklnti binada olduunu
aklayalm. Buras da, benzerleri gibi, iki katl galerili
kou biiminde kurulmutu, ancak dierlerinden farkl
olarak, kendi binasnda olmayp, deitirilerek yaktr
lan bir binada idi.
Birinci ve kinci odann (Byk ve Kk odalar)
bazen yer deitirdii, bazen bunlardan birinin kaldrl
d bilinmektedir. Esasen 1856 daki yangndan sonra av
lunun byk deiiklikler geirdii bilinmektedir. Ata ta
rihi ve Abdrrahman eref beyler, o tarihde hazine Ket
hdas olan Dayezade Mehmet beyin "Kilerliler" kouunu
..
yktrarak yerine Kethdalk dairesini yaptrdn belir-
tirler. Kuvvetle tahmin edilebileceine gre, duvarlar
imdiki yerlerine idi. 1856 yangnndan hemen sonra ya
plm Enderun haritasnda bu binalar imdiki yerlerin
de gsterilmitir. Bu planda, Kk ve Byk odalar iin
"Babssaadet-l aliyye aalar kouu", Seferli Kouu
yerine "Hazine-i hmayun hademeleri kullar nc ko
uu", Kiler Kouu yerine "Hazine-i hmayun Keth
dal kullar dairesi", Hazine Kouu yerine "Hazine-i
hmayun hademeleri kullar birinci kouu" ve Ha.:; Oda
yerine de "Hrka-i saadet hademesi kullarna mahsus ko
u" isimleri yazl olduu grlr. Bu binalar imdiki
gibi , Babssaadeyi takip eden ocakl kap aras mahalli
nin iki yanndadrlar. Boboli'nin 17. yzyl durumunu
gsteren haritasnda buralardan koulara girilir. 19.
yzylda "Enderun Mektebi" eklinde btn eski odalar
s A R A y I 73
nann yapl tarihini belirtmee yarayan "Bursa" bii
minde al sslemler vardr. Beir aa mescidi bu avlu
dadr, fakat isminden de anlald gibi 18. yzyl yap
sdr, yannda hamam vardr. Cami yannda, koular ve
arabalklara paralel uzun sed zerinde, evvelce uzunca bir
yapnn bulunduu kesinlikle dnlebilir. Bylece bu
avlu da tamamlanm olmakda idi.
N A V L U S U
bir yere toplam bulunan sa kedeki binalar bugnk
durumlaryla Boboli haritasnda grlenlerden ok fark
ldr. B.uras son zamanlarda Topkap Saray Mzesi m
drnn evi haline getirilmitir. Kk ve Byk odalar
ve Seferli odalarna ait hamam, abdest musluklar v.s.
gibi yerlerin buralarda bulunduklar dnlebilir. Bun
dan sonra gelen ve artk Marmara cephesinde bulunan
bina Seferlilerin kouu ve bunun arkasnda eski II. Selim
hamamnn soukluu, klhan yeri ve odunluudur [14] .
Hazine dairesinin, bu tarafa bakan- revak yan du
varnn yar derinlii kadar devam ettirilmi olmas, Se
ferli Kouunun eskidenberi imdiki direklie kadar av
luya doru ilerlediini aa vurmaktadr. Ancak bu hi
zann direklik mi, yoksa kouun kendisinin mi olduu
belli deildir. Arkada hamam yok iken, bu kouun de
niz cephesine kadar uzand konusunda, yani, kouun
evvelki derinlii hakknda kesin bir karara varmak im
dilik imkanszdr. Bugnk bina 18. yzyl balarna ait
olup III. Ahmet tarafndan yaplmtr. Binann i direk
leri tadandr, irvan, sonradan ahap olarak, hu direk
lerin arasna aslmak zere dnlmt ve o zamanki
haliyle, tabii olarak, hamamn avlu duvarna dayanm
durumda idi. Direkliin stunlar ise byk ihtimalle III.
Ahmet Kitapl yerinde bulunan II. Selim'in "Havuzlu
Kk" nden alnmtr.
Bundan sonra, Hazine binasnn byk revak gel
mektedir. Bu direklik kagir olup, avludaki dier direk
liklerden daha yksek ve monmantaldir. Karda kiler ve
hazine hademeleri kou ve daireleri bulunuyordu. Bun
lar 1856 da yanm ve yeniden yaplmtr. Fakat derin
likleri ve d duvarlarnn bir ksm ve alt katlar, herhalde
evvelce olduu gibi, yani 15. yzyldan kalma idiler. M
drlk olarak kullanlan binada, son yaplan tamirler s
rasnda, bodrumdaki eski duvar ve tonoz tekilatn tespi t
etmemiz kabil olmutur. st katlara gelin'ce, bunlar, yan
gndan sonra ekillerini deitirmilerdir. Birbirinin ben
zeri olan bu iki kouta, hamam, hela gibi eklemeler, ay-
r hacimler olarak koularn geometrisi ve avlusu duva
rnn dnda, Boazii yani kuzey-dou ynnde ina edil
miler idi. Bu mtemilat esasen hacim ve ina sistem
leri bakmndan, koulardan farkl olduklar iin, doru
bir mimari gre gre, ayr binalar halinde byk kit
lelere eklenmi bulunuyordu.
> ----------------------------------------..................
74 T o p K A p
Direklikler 1856 yangnndan sonra kagir olarak ve
soldaki Hrka-i Saadet binasndakilere benzetilerek ya
plmtr ve bylece avlunun mimarisi byk zarara u
ratlmtr. nk artk kuzey cephesinin iki kesindeki
byk Fatih Kkleri arasndaki binalar, bunlarla boy l-
mee kalkmlardr.
A R
Enderun meydannn (3. avlu) , tam gr kapsnn
karsnda ve btn vcuduyla meydann ortasnda ta
kn bir durumda bulunan bu bina, ok byk saaklar
ve adr eklinde tek topuzlu ats ile byk meydana
hakim bir grnmdedir. Aslnda saray temsil eden de
bu binadr. Burada, byk kabul salonlar, muhteem sa
lonlar ve Avrupa salonlarndakilere benzer tantana ve
gsteri yoktur. Esasen resm-i kabuller de nisbeten k
k bir evre iinde yaplrd. Herhalde fonksiyonu ba
kmndan btn sarayn ortasnda gerekli yeri almtr.
H A V U Z L U
Meydann ortasnda ve ne amala ina edildii bi
linmeyen adrvan biiminde ak bir kk vard. II. Sul
tan Selim tarafndan ina edilmiti, nnde bir havuzu
E N D E R U N
1717 de bir evvelki kkn yrinde yaplmtr.
nili kk eklinde ina olunmutur ve son yaplan kagir
kklerdendir. D tamamiyle kaln mermer kaplamadr.
t duvarlar 16. yzyl inileriyle ssldr. Bu iniler,
FAT!H KKLER! HAZNE VE HIRKA-! ERF VE HAS ODA DA!RELER!
Enderun avlusunun bat ve douya bakan iki ke
sini, yani, iki en nemli yerini tutan bu iki bina, mimari
ve fonksiyonlar bakmndan en ok ak vermi ve ce
vaplandrlmam sorularla karmzda duran binalardr.
Bu binalarn, ayn avlunun sa ve sol kuzey kelerinde
bulunduklar halde, mimari karakterleri bakmndan bir
birlerinden bu kadar ayr olmalar nasl aklanabilir?
Yapl tarihlerinde farklar olabilir m i ? Mimarlarn g
rleri birbirinden farkl mdr? Fonksiyonlar tamamiy-
le ayr mdr?
I s A / R A y I
Evvelce bu iki kouun nndeki direkler ahap ve
imdikinden daha baskd. Bunlarn kesin ekilleri ve st
lerindeki atnn meylini; hazine binas ile eskiden birle
tikleri yerdeki izlerden anlamak kabildir. Bartlet'in bir
gravrnde bu direkler oymal ve belki de mermerden
gibi grnmektedir.
Z O D A S I
tk yapl Edirne Sarayndakine ok benzer, planlar
bakmndan da hemen hemen birbirinin ayndr. Her iki
bina da evvel'ce ahap direklerle evrili idi. Ancak Edir
ne'de evre direklerinin says 35 iken, burada 24 dr.
Taht yeri her ik i binada da ayndr. tstanbul'daki, im
diki haliyle, 19. yzyl ortasnda geirdii yangndan
sonra ald ekildedir. Bu ekil, yzyllar boyunca de
imi, aslnda tonozlu olan rts zaman zaman ubuk
lu tavanlarla kaplanm, duvarlar devir devir inileri
sslenmitir.
K K
vard, 100-150 sene kadar ayakta durduktan sonra III.
Ahmet kitaplna yer vermek zere yktrlm v direk
leri Seferli kouunda yer almtr.
K t T A P L I G I
Emirglne Han, Mustafa Paa Kasr ve stavroz Sara
yndan toplamadr. Pencere ve duvar taksimat belirli
bir ekilde bu inilerin boylarna gre dzenlenmitir.
Bu sorular kesinlikle cevaplandramyacamz ev
velden sylemek isteriz. Binalar hakknda, yapllar iti
bariyle hemen hemen hi bilgimiz yok, ancak dayana
mz, yaplarn bugnk durumlarnn incelenmesi olabi
lecektir.
Hazine binasnn mimarisinin "Osmanl" tarznda ol- 1
duu hakknda bir kayttan baka tarihi bilgimiz yok-< \
____
tur. Hazine binasnn 1478 senelerinde ina edildii, Hr-
ka-i Saadet binasnn ise 1516-1522 tarihlerinde mukad-
des emanetlere tahsis edilmek zere ina edildii tek ta-

p K A p
rihi bilgimizdir. Son kayt dolaysyla, imdiye kadar,
Hrka-i Saadet binasnn I. Sultan Selim yaps olabile
cei de dnlyordu. Daha dorusu bu cihet fazla in
celenmeden bir klie halinde tekrarlanyordu. ki sebep
ise bu gr imkansz klmaktadr. Birincisi, Sultan Se
lim'in Msr sefrinden sonra ald ganimetler ve silah
lar iin hemen bu arlk ve nemde binalar yapabilmi
olmasnn tartlabilecei, ikinci ve nemlisi de, bu bi
nalar ina etmek iin Enderun avlusunun en nemli k
esinin bozulmu olmas veya orada bulunan daha eski
r binalar ykmay gze alabilmi olmasnn mmkn ola
miyacadr.
ikinci bir dnce, binann II. Bayazt yaps oldu
udur. Fakat buna dair hi bir kayt yoktur. Esasen, bu
rada da ayn soru ile karlalr. Bu ke Fatih zama
nnda ikmal edilmi mi idi. Buna da ihtimal vermek ka
bil deildir. u halde, her iki binann ayn projenin birer
paras olarak Fatih zamannda, yani birbirine yakn ta
rihlerde ina edildiklerini kabul etmek lazmdr. Byle
ce ilk sorumuzla yeniden karlam oluruz : binalarn
( Hazine ve Hrka-i Saadet) bu kadar farkl mimarileri
nasl aklanabilir ? tk olarak, bu farklar gzden gei
relim : "Fatih Kk" denilen bina, aslnda bu isme uy
gun bir biimde, daha doru.su bu isim, bu binann k:
rakterine uygun deildir. nk yap, tmyle ev karak
terini tar. Bunu daha evvel de aklamaya alm idik.
Ev eklinde ve plannda olmas da gayet doaldr, n
k Hnkarn evidir: d sofal tipte, o zamann Anadolu
ve Rumeli'de bilinen tipte. Sofann zerinde be gz ve
ya hane vardr. Ancak bunlarn rtleri, hemen ilk so
runlar ortaya karrlar. A.B.D. iaretli mahallerin kuh
be ile rtlmek zere yaplmadklar kesindir, oysa, 8
ve F imdi kubbelidir (sonradan yaplma ahap ku"be
yerinde) . Fakat burada, alttaki mekanlarn planlarnn
kare olmasndan maada, kubbeye hazr olduklarna dair .
emareler yoktur. D duvarlar yer yer blmelerle balan
tl deil ve hatta bunlarn sonradan yaplm olduklar
dncesini uyandrrlar (rnek : D ve E arasndaki du
var) . Duvar iinde pen'cere ve hcre yerleri arasnda belli
uyumsuzluklar vardr. Bunlar da yap esnasnda baz te
reddtler geirilmi olduunu ve herhalde pfann bir d
kmde uygulanmadn ifade eder. mimari, henz
F A T H K K
Klasik ve ok byk lde bir ev eklinde planlan
m olan bu bina, Enderun'.un, yani i sarayn, en nemli
bir yerini tutmaktadr. teki ke, Hali'e bakan ke
dir. Binann plan, bir odasnn kuzey tarafna evrilmi
olmasyla ke durumunu hesaba katar ekildedir. Ak
sofa veya hayat durumuna gelen revak da meydan ta
rafndadr. Bu meydan zerinde a,b,c,d olmak zere drt
oda almaktadr. Ancak bunlarn en nemlisi c mahalli
dir. Bu yer, sofaya alan kapsnn dierlerinden farkl
boyut ve arl ile ayr tutulmutur. a ve c arasnda ka-
R A y I 75
I s A
Anadoh yani, Bursa etkisinden kurtulamamtr. "Yeni
Osmanl Uslfbu" denilen mimari, burann ancak bi:iyk
kitle ve hacimleri, genel tutum ve mimarisindeki sade
liktedir. Oy.sa ssleme, henz tmyle, yeni Osmanl tar
znda deildir. Ayrca, kemerlerin de tam sivri olmala
r da dikkat ekicidir. Balk bir eit "znik" tarzna
benzemektedir, bu iki nokta, yaptn asl slup berrak
lnda lekeler gibi _grnmektedir. Her suretle yap, bir
hamlede bilinen ve tekrarlanan bir uslfbta ina ve de
kore edilmi te'sirini vermemektedir.
Hali tarafndaki Has Oda, imdiden Hrka-i Saadet
ismini vermemek iin, ise tamamiyle farkl bir zihniyet
ve tutumun sonulardr.
Osmanllk, yani stanbul Osmanll, burada yzde
yzdr, binay adeta II. Bayazit devrine yaktrmak is
temekteyiz. Burada plan tmyle farkl ve herhangi bir
d sofal Anadolu evi etkisini tamaz.
Esas kitle drt kubbeli kare ve gayet masif.tir. ve
d tarafnda eklenmi revaklar da kristal gibi berrak
balk, kemer ve kubbe sistemi ile olgun ve son eklini
Osmanl tarznda almtr. Burada tereddtl durumlar
ve Bursa etkisi yoktur.
Bu iki bina arasnda byk farkl durum, geree
en yakn olmak zere kanaatmzca u ekilde aklana
bilir: yapl tarihleri arasnda byu
k farklar olmas bu
'
'
farklar Fatih devri iinde 15-20 sene kadar olabilir. !kin-
ci bir dnce, binann II. Bayazit zamannda tamam
lanm olabileceidir. Ancak bu da meseleyi zmleme
mektedir. nk binann asl zellii planndadr. Plann
ise, en azndan Fatih zamannda, alt katta uygulanm
olmas gerkir. Mimarlarn ayn sanatkar olmadklar yo
lundaki nc dnce ise, devrin meslek zerindeki
gr ve tutumuna hi uymamaktadr. Mimarlarn kii
olarak bu kadar farkl anlaylara sahip olmalar ve bun
lar ayn avlunun iki kesine uygulayabilecekleri pek ka
bul edilemez.
u halde, ilk olarak Marmara, bundan bir sre son
ra da Hali kesinin ina edilmi olduklar ve arada mi.
maride nemli Breleme ve berraklamalarn vukubuldu
unu kabul etmek lazmdr. imdi her iki binay kendi
balarna inceleyelim.
( H A Z t N E )
lan yer, b cihannma eklinde iki kemer ifti ile manza
raya alm bir revaktr. d ve e gzlerinin st kubbe
ile rtlm ve e mekan yeni bir hamamn soukluu
yaplmtr. a ve c odalarnda iki kk knt yaplm
tr, bunlarn biri hela dieri bir balkondur. Revak ve
a, b, c mekanlarnn rts duvar rgsnden kma yk
sek bir istalaktit silme zerinde ahap tavand, zerleri
ise at idi, b7lece, hamam ve yanndaki oda zerinde
kubbe, ba oda stnde dz tavan ve at vard. Bu gayr
'
76 T o p K A p
tabii durum, binann btn strktrnn elden geiril
mesini gerekli klmaktadr.
Kubbeli odalarda pencere sistemi ve akslar ile kub
be ve alikalar (pandantif) arasnda uyumsuzluklar var
dr. Buradaki pnecereler dierlerinden farkldr, derin
hcreler iine alnmtr. Duvarlar deiik kalnlktadr,
ou yerde gizli hatllarla balanmtr, tayc kemer
ler sivri deildir, duvar rgs d cephelerde kesme ta,
ierde dolmadr.
Bina zelzelelerden zarar grmtr, kubbeleri k
mtr ve Marmara cephesinin hemen hemen boydan bo
ya ok byk dayama duvarlaryla takviye edilmesi zo
runluluu ortaya kmtr. Bu duvarlarn 16. yzylda
yaplan kroki ve keifleri mevcuttur. c ile d mekanlar
arasndaki duvarn Marmara cephesindeki d duvar ile
balants yoktur. Buradaki kma (cumba) da iki oda
arasndadr. Hi bir surette bunun uygun yer olduunu
gsteren bir ipucu mevcut deildir.
Binann rts ahaptr, ancak, d ve e zerinde son
radan, hatta belki de inaat srasnda kubbe yapld d
nlebilir. Bu kubbelerin. asl planda yer alm olmalar
iin sebep yoktur, nk byle olduu halde, nceki oda
lar ve esas ba oda olan c nin de kubbeli olmas gerekir.
Byle olmadna gre, binann her yerinde ahap atl
(sakfl) olduunu ve kubbesi bulunmadn kabul etmek
dnlebilir. Esasen d ve e mekanlarndaki kubbelerin,
sonrada ortaya atlan bir dnce sonucu buralarda yer
aldklarn akla getiren durumlar arasndan en nemlisi,
kubbe ile pencere ve kaplarn sistmeleri ve eksenleri ara
snda mnasebet bulunmamasdr. Kubbeli her mekanda
byle bir aksiyal simetrinin art olduunu iddia etme
mekle beraber, tabii zmn bu trl olacan unut
mamak gerekir. Tahminimize gre kubbeler, bir sonra
dan gelme bulu olarak, bu halleriyle ilave edilmitir. Fa
kat ikinci bir mesele hemen ortaya kmaktadr: Hamam
kkn ilk yaplnda da ngrlm idiyse ki marmara mimarinin en grkemli grn marmara tarafndadr.
tephesindeki kesme taduvarn soukluk blm deva
mnca, bir metre kadar ilerlemekte olmas buna iaret
etmektedir, o halde d iaretli oda, neden ayn ekilde kub
beli yaplmtr ? Bunu herhangi bir surette aklamak
mmkn deildir. Bu suretle, binann kullanma biimi ve
fonksiyonuna gelmi oluyoruz. Has Oda ile birlikte her
iki binann aslnda Hnkara mahsus ikametgah ( konut)
veya odalar olarak tasarlanm olduklar tahmin edile
bilir. "Fatih Kk" ncelikle byle bir hizmete, yani Hn
kar meskenine, uygun plana sahiptir. u halde a ve b
odalar, nce hnkara ait olmak zere, d ve e nin ikinci
derece hizmetlilere ayrlm olduu dnillebilir, a oda
snn yann(la bir hela yeri olmas da buna iaret etmek
tedir. b taraas da Enderun meydanndan ayrlm du
rumu ile Hnkarn ahsna ait olduunu anlatmaktadr.
Alt katlarn aslnda nasl kullanldklar bilinemiyor, fa
kat burada, i hazinenin nvesini grmek isabetli olabi
lir.
Odalar esasnda bugnk gibi plak deildi, mevcut
musandra, niler, kaldrlm olan irvanlar ve hele kay
bolmu tezyinat, bu mekanlara zenginlik ve ihtiam ka
tyordu. Bunlarn tamamiyle ortadan kaldrlp plak ha
- - - - - -
I s A R A y I
le getirilmi olmas, hazineye evrilmi olmasndan ileri
geldii dnlebilir. tk dekorasyonun da inili olmayp
nakl olmas, daha kolay ortadan kalkmasna imkan
vermi olaca da dnlebilir. Has Oda, bu binadan
farkl olarak, her zaman ak olan ve yksek amalar
iin kullanlmas dnlen mekanlar olarak her zaman
yeniden sslenmi ve bu gaye ile en deerli malzemenin
kullanlmas esirgenmemitir.
Fatih Kasr, yapld tarihten ortalama 50 sene son
ra, Has Oda binas gibi, I. Sultan Selim zamannda ilk
kullanl eklini kaybetmi ve depo olmutur (t hazine) . ,
Tabiidir ki, bu depolama binann dekorasyonuna ters d
m ve zaman zaman, irvan, ocak gibi yerler kaldrla
rak, hatta yer yer direklerin aralar duvar ile rlerek
yer kazanlm ve btn bina yalnzca hazine, yani depo,
olarak vazife grm ve korunmutur. 19. yzylda, bu
ras dardan da parmaklklarla evrilmi, dolaplar, silah
lar, dar revaka tam olmakda idi. I. Sultan Selim
bu binay i hazine olarak iini dnya servetleri ile dol
dururken bu hazineyi ahsna balamasn da bilmitir.
Fatih Kkni.in mimari slubu daha nce aklad
mz gibi ikilik tamaktadr: Has Oda'daki, biraz sonra
greceimiz kristalize ve amaz bir mimari burada yok
tur. "Yeni biim mimari" yannda eskisi de yaygn ola
rak mevcuttu : musandralar, duvar hcreleri hep Ana
dolu uslfbundadr. Bunlarn Yeni Osmanl elemanlar ile
birletirilmesi yalnzca baarl olmam, akla bile geti
rilmemitir. Belki de kuvvetli renklerle kalem ileri gibi
sslemeler bu eksikleri hissettirmiyorlard.
Osmanl mimari elemJnlar, pencere ve kap takm
larnda kendilerini en parlak ekilde gsterdikleri gibi,
hereyden evvel, binann plan, genel gruplandrlmas ve
kitlelerin etd ve dengelerinde hissedilebilirler. Bunun
iin hazine binasn eski aklklar ile dnmek ve d, e
deki deiik pencereleri dikkate almamak lazmdr. Yeni
Bu cepheyi arakasndaki 290 metre uzunluundai deva
m ile, mutfak ve yahaneleri de iine alarak gzier n
ne getirmek lazmdr. Bu cephede kat silmesi, gze bat
mayan yerler dnda, byk ve kesintisiz bir yatay izgi
eklinde devam etmektedir. Ba silme, yani kat yksek
lii de, boylu boyunca kk farklarla ve bina devamn
ca ayndr. Yalnz, bundan sonra, kubbe ve ba'Ca, at pi
ramitleri, farkl geometrik ayrlklar eklinde atnn
zerinde hareketli motifler meydana getirirler. Kat sil
mesinin alt gayet yksek, yer yer takviye payeleri ile
tutulmu sar bir duvardr. Bu duvar Fatih Kknn
altna gelince, ancak lld zaman, hissedilecek ka
dar az bir eim kazarunaktadr. Bu eim duvara baka
bir kuvvet ve sanki elastikiyet vermektedir, st kat, yani
asl kk, bylece daha oturur gil:i grnmektedir. Yz
lerce metre uzunluundaki, sadece yer yer ve az saYda
pencereleri olan bu duvar binann kesine geldii zaman
sayvann ifte kemreli byk aklklar ile parlak bir
ekilde sonulanmaktadr. Buras btn sarayn dar
ya alan bir locasdr sanki. Eskiden bu revakn nnde
gayet byk bir de saak varm, bu saan her iki cep
hedeki izleri son senelere kadar grlebiliyordu. Cephe-
 p K A p I s A R A y I 77

nin bu kuvvetli motifi yannda kk balkon ise ikinci
planda kalmaktadr. Ancak yakndan bakldnda, bunu
tayan mermer furularn da ok byk boyda olduklar
grlr. Balkon direklerine sonradan verilen ekil ve n
celikle bunlara n tarafda ikisinin ayrca ilave edilmi
olmas baarl deildir. Balkonun ats gayet dik ve cep
he yzeyinin nne eklenmitir. Kat ve koltuk silmeleri
gayet kuvvetli kaval profillerle meydana getirilmitir.
Bunlarn bir ksm gruptan ayrlarak balkonun ve dier
kmann etrafn sarmas gayet hassas sofistike ( mari
fetli) bir mimari yaratmaktadr.
Bu ar ve arbal mimari, malzeme ve cepheleri
nin sadeliindeki hainlikle Sultan Saraynda uygulanm
tr. Sultan, yeni lkeler fetheden, dnya apnda bir h
kmdardr. Bu kadar sade ve asil bir mimariyi tutma
sn ve korumasn bilmitir, mimarlar da bundan ba
kasn aramamtr.

H A S O D A ( H I R K A - t S A A D E T D A 1 R E S t )

Bu binann Fatih Kk karsnda olduu ve Ende Oda kouu olarak kullanlan daire meydana getirilmi
run meydannn sol kesini tuttuunu daha nce belirt tir. Hali tarafna ise direklik, yeni bir sra ilavesiyle,
mitik. Bu binann, mimari bakmdan, dierinden ok geniletilmitir. Bu tarafa ayrca bir havuz ve yeni bir
farkl olduuna da iaret etmitik. Bu kk de, ne ol teras daha eklenmitir.
duu kesinlikle bilinemiyen, yapl tarihinden 50 yl ve Sarayn bu kesini eski haliyle gznne getirmek
ya daha az zaman sonra baka bir ie tahsis edilmitir. istenirse, zeminin o tarafda bugnknden 4-5 metre da
Ancak hazine olan Fatih Kknden farkl olarak, Hn ha aada olduunu d Unmek gerekir. Al t kata kadar
karn ve evresinin gnlk yaantsndan uzak kalmam llecek olursa, zemin , Enderun meydanndan 9.50 met
tr. Mukaddes karakteri nedeniyle, zaman zaman en de re kadar daha aadadr. Zamanla buras eitli ilaveler
erli iniler ve benzeri dekorasyon ile sslenmi fakat bu ve dolgularla 3 metre ykseltilmitir. tik yaplta bu k
yzden yava yava ilk karakterini kaybetmitir. enin gayet masif ve kapal bir grn vard. Sar du
varn iinde yalnz alt katn seyrek pencereleri vard. Bu
Has Oda Kasr, mimari ve yap bakmndan, en ba
byk kitle zerine, byk bir kontrast meydana getir
sit esaslara dayanmaktadr. 23/23 metrelik bir kare plan
mek zere, dirkelik oturtulmutu. 7 metre kadar yk
olan bina, ortasnda kesien iki kaln duvar ile drt g
sek olan bu revak Hali'e tamamiyle akt, nnde ba
ze ayrlmtr. Bunlarn her biri bir kubbe ile rtlm
ka bina veya duvar yoktu. Buras Fatih Kkndeki te-
tr. Duvarlar evrede 1.70 metre, ierde 3.5 metre, yani
rasn mukabili idi. Direklerin aras 4.5 metreden az faz
ok kalndr. Bu strktr sistemi adeta yklmaz salam
la idi, yani i avludakinin ayns idi. Kemerlerin nnde
lkta bir yap meydana getirmitir. !ki katl olan Kasrn
ayrca geni saaklar vard, bunlar, ayn zamanda ok
alt kat da ayn prensibe gre ina edilmitir. u farkla
dikti ve revak yar yksekliine kadar rtyordu, furu
ki, bu katta Kubbe yerine tonoz vardr. Drt kubbeli esa:>
lar, mermer stunlarn iine gml idi, d ke stun
ksm avlu kollarna iki kanat ile balanmtr. Esas bn
lara er furu saplanrd. Drt mekann kubbeleri za
ye kadar kaln uvar olmamakla beraber, yeni ve ok
manla eitli deiiklikl;re urad. En son, Hrka-i Saa
metin yaplardr. Kollarn devamnca dou ynnde Ki
det makamnn stndeki kubbe. 18. yzylda daha da
ler ve Hazin koular, ayn genilikte olmak zere gel
ykseltilerek, bugnk eklini ald. Binann ilk yapln:
mektedir. Bat tarafnda durum, deiikliklerden 9olay, o
da kubbelerin kasnaklar. arasnda ykseklik fark var
kadar a deildir. Ancak, burada da ayn duvarlar avl
yz ('cephesi ) boyunca devam ettirilmitir. Bylece Has m idi ? Bunu bilemiyoruz. Esas binann ilk kullanl ek
linin de nasl olduu tahmin edilemiyor. A ve B yerleri
Oda binas, Enqerun meydannn sol kesine yerletiril
ayr odalard, bunlardan A kede olduuna gre, her
mi ve civar binalarla a!Jlaz ekilde balanmtr. B
yk kubbeli mahallerin biri, avlu iine girinti meydana halde ba-oda, yani Has Odann kendisi idi, buraya giri.
getirmektedir. . Binann avlu tarafna bakan cephesinde, B veya E den idi. B mahalli ikinci bir oda, bir bekleme
.
d cephesinde olduu gibi, bir sra direklik vardr. Bu yeri veya bir n oda idi, nk ayr giri ve revak k
direkler yksek bir mermer sed zerine oturmu olup, kaplar vard, ayet bu kaplar sonradan alm deiI
ar bir kemerli sistemle rtlmtr. Revak, takn i iseler. E ve F mahalleri birbirine geni bir kemerle balr
kenin de etrafn sararak, drt kol halinde kk ku idi ve aslnda, imdiki gibi, bir sofa meydana getiriyor-
atmaktadr. Her kol kubbeli olup, kedekilerle be lard, esas giri ve avluya k buradand, aaya ini.
raber toplam on kubbe vardr. Ancak 13. kubbenin du A ve B arasndaki dik bir merdivenden olurdu. Demek
rumu bina ile kesin bir biimde ilgilendirilememekted ir. oluyor ki, burada da Fatih Kknde olduu gibi, ba
odann aa katla dorudan balants vard. Baz ka y
Has Oda binasnn Hali'e bakan iki cephesi de on naklara gre, alt kat bir zaman Has Odahlara kou g
bir kubbeli bir revak ile evrilidir. Burada revak yalnz revi yapmtr. Bu odalarn abdesthaneleri nerededir? Bu
drt kubbeli blok devamnca yaplmtr. Bu direkler ( re gn belli olmuyor. Sonradan Kutsal Emanetler Hazinesi
vak ) zamanla eitli deiikliklere uramlardr. t ta (D) ve Dest-i mal odas yaplan yerler ( G) eskiden ne
raftakilere yenileri eklenmi ve son zamanlara kadar Has olarak kullanlyordu Bilinemiyor ( 15 ) [ 16 ) [ 17) .
 78 T o p K A P- I s A R A y I

IV. AVLU, SOFA-! HMAYUN, LALA (LALE) BAHES

Fatih zamannda Enderun meydanndan sonra, mey Buraya yaplan ilk ilavelerden biri Snnet Odas ol
dandan ziyade bahe durumunda olan "nc yeri", ya mutur. tk olarak Has Odann etrafndaki revak eni
ni, IV. avlu gelirdi. Burann d snrlarn kesinlikle ta letilmitir. Bunun iin aadan balayarak Has 0dann
yin edemeyiz. Ancak, i tarafta ve Has Odann nnde Hali'e bakan iki d yzne gayet masif duvar kitleleri
bulunan ksm, Hali cephesi dnda, kesinlikle snrlan eklenmitir. Bunlar kkn alt katnn pen'cereleri nn
drlabilmektedir. nk bu iki yzde de eski snrlarn de kemerlerle aslmtr. Bu kaln duvar zerine ikincj
kaideleri mevcuttur. Bu teras, yn bakmndan Hali sra direkler ve onlar rten tonozlar ina edilpitir. Di
cephesine paraleldir. Bu deiik yn daha aada ( Fil rekler bat tarafnda iki sra genilikte, kuzey-dou ta
Bahesi ) balar, halayklar hastahanesi ve has ahra ka rafnda ise daha kk aralklarla dikilmitir, rt ilk
dar devam eder. Farkl alarda olan bu iki ynn Ba yaplta mail ahap tavan iken, Sultan Read (V. Meh
dat Kknn altndaki terasda ne ekil aldklar kesin met) zamannda, manastr tonozu eklinde kagirletiril
likle belli olmamaktadr. Sz konusu terasn sonradan, 17. mitir. Yeni direklerin havuz tarafndaki cephede, par
yzylda, Hali tarafna doru geniletildii ve dipte mev maklklar ve furularna ait izleri, zerlerind_e mevcuttur.
cut bir duvarn nne kemerler zerine ilave edildii an Revan Kk ve etrafndaki revak yaplnca, bu kap ve
lalabilir. Fakat bunlarn arkasnda kalan veya daha ev parmaklklar kaldrlmtr, yeni revak, havuz tarafna
velden yklm bulunan eski sur duvarnn yn ve yeri doru kvrlmtr. tlave edilen 5 . akln sonuncusu da
belli olmamaktadr. Dncemize gre, Hekim Ba Ku ha geni ve yksektir. Bunun sebebi ise, burada Revan
lesinin Hali tarafndaki karl sekiz ke bir kule ha :Kknn ykselen silmesini tutmakdr. imdiki duru
linde imdiki Badat Kknn yerinde bulunuyordu, bel muyla havuzun iki yanndaki revak, Sultan Reat zama
ki de, alt kattaki duvar kitlesi bu kuleye ait idi. Bura nnda aln duvarnn ykseltilmi halidir. Dik saaklarn
da Badat Kknden evvel II. Bayezid'in ok hretli da bulunamamas, burasnn dier bir gzellikten mah
bir kknn var olduunu yabanc yazarlardan biliyo rum kalmasna sebep olmaktadr. Havuz ve Hali tarafn
ruz. Buras eskiden Suffa-i Hmayun diye adlandrlm daki direklikler, dolama perdelerle kapal olup ierdeki i
t, Hnkarn z odalar, kkler ve bahe burada idi. im niler bylece korunmu olmakta idi. Bu yzden buras
diki havuz)Jn da ifte kklerden daha eski olduu ve bir tr sofa durumuna girmi, yerlere hasrlar ve hal
hatta Revan Kknn altnda devam ettii ve imdiki lar serilmitir. Duvarlara eitli levhalar ve deerli ku
nin iki misli byklkte olduu kesinlikle dnlebilir. malar aslm, emeler yaplm, Hrka-i Saadet oda
Venedik balyosu olarak yl (1604-1607, Ahmet I) , ts snn nne bir nevi hacet ( dua, dilek) penceresi ihdas
tanbul'da kalan Ottaviano Bon bu havuzu tarif eder [18] . edilmitir. Bu arada yerde, Msr ii duvar emesi ile
1940-44 senelerinde burada yaplan tamirler srasnda ha bal bir su yolu alm ve bu kanal havuza aktlmtr.
vuzun eski durumu tesbit edilebildi. Bu tespite gre, im Havuzun zerine mermer ayaklarla takn bir de
di havuz zerinde kma biiminde duran kameriyenii bu kk (kma) ilave edilmi, buna gayet ssl malakari
lunduu tarafda Hrka-i Saadet dairesinin mermer ayak bir tavan yaplm ve zengin minder ve yastk takmlar:
lar zerine .oturtulmu cephesi bulunuyordu. Bunun ar ile tefri olunmutur. 19. yzylda perdeler kaldrlarak
kasnda dairenin kemerli ayaklara dayanan rhtm ge yerlerine ahap ereveli camekanlar konulmutur. Bu
liyordu. Daha sonra 'buralar revak haline getirilerek o gn ise, camekanlar da kaldrlm olup bina her trl
zamandanberi yaplm bulunan Snnet Odas ve Revan hava te'siderine ak durumdadr.
Kknn bulunduklar yerler ayn rt iine alnmtr.

REVAN (1629) VE BAGDAT (1640) KKLERt VE 'MEHTAPLIK

Sultan Murad IV, Irak ve tran seferinden dnn
de burada zaferini anlatan iki kk yaptrmtr. tk ola
rak eski Bayezid Kk tahminimizce zemini seviyesine
kadar yktrlmtr. Keyi oluturan .sur kulesinin den-
danlar da kaldrlarak, teras, has-oda seviyesine adar
ykseltilmitir. Bylece Has-Oda, evvelki yksek mev
kiini kaybetmi ve Has-Baheye balanmtr. Havuz da
yarsndan kesilerek Revan Kkne yer vermitir. Yeni
mermerlik, eski lala bahesinden 2 yahut 2.50 metre daha
yksek olmutur.
Hali bahesini geniletmek ve .Ykseltmek iin mev
cut ve st kaldrlm olan eski sur duvar nne sra to
nozlar ilave edilmi ve yeni yaplan deme bunlarn ze
rine oturtulmutur. Ancak, 1642 senelerinde, yani birka
sene sonra, Sultan tbrahim burasn daha da byltmek
zere, kemerlerin nne ilaveler yapm ve ileriye ald
snnet odas ile bir hizaya getirmitir.
Burada "ncirlik" denilen alt zemine olan ykseklik
mesafesi bylece 11,50 metreye yaklamtr. Ancak bura
lar sonralar gittike daha da dolduundan, bu yksek
lik azalmtr.

T o p K A p
Bylece Sultan brahim saltanat srasnda, buraya
konsollar zrine kurulan tun kaeriye, dramatik du
rumunun bir ksmn kaybettirmitir. Kameriyen iki
yannda ardak biiminde parmaklklar yaplmtr. Bun
lar Seyyid Vehbi surnamesinde grmek kabildir. ifte
Kkler, Badat ve Revan Kkleri, ayn slupta ve ayn
planda ina edilmitir. Ancak kubbeli merkez sekizgen
ler ilave edilen kma eklinde sekilik cumbalar; birinde
S O
Aada kalan sur ile evrili ksmda iki kule var
dr. Biri Hekimba veya Lala Kulesi, dieri ise Kap Ku
lesi idi. Aradaki yksek duvarlar II. Abdlhamit zama
nna kadar, eski dendanl ve pencereli durumlarn ko
rumulc:. rdr. Bylece buras bir dereceye kadar evre
lenmi ve mimari bir dzen iine alnm bulunuyordu.
erideki zemin, Has-Bahe eklinde kullanlmtr. Bu
rada baz lale meherleri ve alemleri yaplmtr. Bu se
beple Ke Kulesine izafeten bazan, , tad "Lala" ismi,
azlarda "Lale" olmutur. Burada eski yol demesi ve
iek sandklar erevelerini grmek kabildir. Sofa K
k "Kap Kule"nin iki tarafna ina edilmitir. Bunun
III. Y E R ! , I V .
Has-Baheyi taraftan evreleyen bu alann eski
karakteri ve deeri hakknda bir fikir edinmek kabil de
ildir. Bu blge, st baheden 4 metreye varan bir d
klktedir. Hazine ve Kiler Koular arasnda bulunan
yokular ve iniler yenidir. Eski balant nasld ? Bunu
bilemiyoruz. Buraya bakan Has-Bahe, Badat ve Sofa
, Kkleri , Lala Kulesi ile az ok mimari birlii olan bir
cephe olutururlar. Badat Kknn kemerli masif
ayaklar, Sofa Kk, incecik mermer stunlar zerin
deki durumlaryla kontrastl bir kompozisyon meydana
getirirler. Boaz tarafndaki snr kesinlikle tayin edl
lememektedir, ancak nvesi ve baz kalntlar bulunan
eski "nc Yeri" Kk stne ina edilen Mecidiye
veya Yeni Kkten farkl ynlerde idi ve d snrlar ay
n deildi. Buras Sultan Mecid zamannda 19. yzyln
ortalarnda yeniden ele alnd ve Boaz ynnde by
tld. Bu srada "nc Yeri Kk" nn, eer o zama-
Y U K A R I
!simlerinin kaynan bilmediimiz bu iki "bahe",
eski nc yerin paralar saylabilir mi ? Yahut "tncir-
,
I s A R A y I 79
, dierinde drt tanedir. Ayr'ca Badat Kknde bun
lardan baka, gayet acemice ilave edilen bir kma oda
daha vardr.
Badat Kknn etrafn eviren direklie karlk,
Revan Kknn yalnz havuz tarafnda revak direklik
vardr.
Her iki kkde de, gayet geni saaklar, kubbeli sakaf
ve saakl ksmlar rter ve birletirir. Her iki Kk bu
plan ve siluetlerini sahildeki yal kknden almlardr.
F A K K
m kulenin iki tarafnda sur ksmlar yklmtr. 1 7.
yzyl sonlarna doru Mustafa Paa tarafndan ina edil
dii sylenen Kk, m. Sultan Ahmed zamannda, 1704
de, imdiki plan ve eklini alm, ancak, dekorasyon 1 752
senelerinde modernletirilmitir. Bu kkn sivil mimari
miz iin nemi olmas gereklidir. En nemli taraf, iki
sekilii ile birbirinden farkl iki tabiat alanna alma
sdr. Bir taraftan geni ufuk ve alabildiine Boaz g
rn, dier tarafta, i bahe ve sarayn harim etkisi
vardr. Bir yn gneli iken, dieri glgededir. Bu di_i
zen, Trk sivil mimarisinin yaratt en ekici ve etkili
eserlerden bir rnektir.
A V L U , H A S - B A H E
na kadar ayakda duruyor idi ise, st kata ait kalntlar
nn kaldrlm ve teras duvar 1 7 metre kadar ileriye
alnmtr. Bu esnada yahut daha evvelden buralarda bu
lunan "adr Kk" de ortadan kaldrld. Bu blgede
baka . bir kk daha var m idi ? Veyahut, iniler, sz
n ettiimiz kklerden birinden mi geliyordu ? Herhald
bu havalide bulunan bir kke ait ok zengin ve kaliteli.
16. ve 17. yzyl yaps, byk sayda ve adeta panolar
oluturulacak kadar ok iniler elde edilmitir. Bunlar ve
tncili Kkden, tarafmzdan yaplan kaz ve aratrmada ,
karlan inilerin, birgn essal bir etde 'tabi tutulma
lar gereklidir.
Bu civarda, 19. yzyl ortalarnda cami ve Esvap
Kk gibi binalar daha yapld. Bunlardan baka 19.
yzyl balarnda eski durumunda olan nc yeri ka
ps, stndeki kk ile yklarak yerine imdiki ifte
kuleli kap yaplmtr.
V E A A C I t N C t R L t K
lik" buradan ayrlp, imirlik ve cariyeler h;:tstahanesi
nin bulunduu en alak seviyedeki baheler grubuna m
 T o p K A p
mal edilmelidir? Bu soruyu henz cevaplandracak du
.rumda deiliz. Bu sebeple her bahenin kendi durumunu
ayr ayr inceleyip aralarndaki ilikilere sadece iaret
-etmekle yetineceiz.
Yukar incirliin, nc yerinin bir paras halinde
.ele alnmasnn .en doru hareket olmas gerekir. Bura
.sn dier ksmlardan ayran bugnk duvar da esasen
muhdestir, yani sonradan yaplmtr. Burada Has-Oda'
:nn alt katna balant var m idi ? Has Odallarn bu ci
:hette herhangi bir giri veya ilikileri var m idi ? Bunu
da kesinlikle bilemiyoruz. Esasen bu olayn, mimari ve
binalarn incelenmesi bakmndan ziyade, sarayn tarihi.
ynnden nemi vardr. Bizi ilgilendiren, bu bahenin
Has-Oda binalar ve Mabeyn ile olan balantsdr. Bah
-eden balamak zere, eski bir geid ve rampann bu
lunduu anlalyor. Buras imdiki Glhane Park, eski
d baheye bir kap ile alyor ve bylece sahilde, yani
Yal Kk, saltanat kayklarna, belki de, Sarayburnuna
balant salyordu. Demek oluyor ki, nc yeri kap
sndan baka, burada bir kap daha vard ve bu kap do
rudan daruya Mabeyn iine ve hatta Has-Odaya direkt
balant salyordu. Abdurrahman eref ve Ata beyler
bu kapdan ve nemli girilerden sz etmemilerdir. Bu
na karlk Abdurrahman eref bey haritasnda "Fil Ka
ps" diye nemsiz bir kapya iaret etmekle yetinmitir.
Ralbuki bu giri, yeri ve kuruluu bakmndan nemli
grnmektedir. Aa ncirlik, "Fil Bahe"sinin altndan
balayan bu rampa oktanberi terk edilmitir. Belki de
b.u sebeple tarihilerimiz tarafndan anlmamtr. Sz ko
nusu kap, balant rampa eklinde ve at zerinde kulla
nlmak zere ina edilmitir, bu sebeple, hnkarn ah
sna ayrlm olarak yapld dnlebilir. tlgin taraf,
ilk rampa, zemin seviyenin ykselmesi sebebiyle terk olun
mu ve olduu gibi altta braklarak, bilinmiyen bir ta
rihde zerine bir st rampa yaplm olmasdr. Eskiden,
bu rampal ve binie mahsus geitler saraylarda sk sk
uygulanrd, hatta, bunlarn helezoni olanlar da vard.
Buradaki uygulamada rampalar yer yer ststedir. Esas
kap, aa incirlik bahesinin Hali'e bakan cephesinde
dir. Bu cephe, 260 metre kadar uzunlukda olan Fatihin
d duvardr, belki de tamam harem duvar olarak ina
edilmitir ve saray avlularna paralel olmayp 10 derece
kadar bir inhiraf (sapma) yapmaktadr. Bu istikamet
(dorultu) buradan i tibaren, ikinci ve paralel bir kol
eklinde Kozbekiler Kapsna kadar, yani, 500 metre ka
dar uzunlukda devam etmektedir. Sz konusu n duvar,
harem tarafnda 8-10 metre aralkl ken kesitli pilastr
larla ( direklerle) takviye edilmitir. Aym sistem, Ende
run duvarnn akta kalan ksmlarnda da uygulanm baheye de balantl idi. "Aa ncirlik" bahesinde ze
tr. Bu usul, Bayeid meydanndaki Eski Sarayda da uy
gulanm bulunuyordu. Duvar gayet dzgn kesme ta
dan ina edilmitir ve alt ksmlar paye ve kitabelerle
r s A R A y r
ritmik i
ekilde blnmtr. Byle'ce Harem bahesi
duvar k kat kadar ykseltilmektedir.
Alt incirlik bahesi kaps, duvarn alak olan ks
mndadr. nnde ik i ynl uzun bir rampa vardr. Bu
rampa iptal edilirken, duvarlar ilavesiyle kullanlmaz bir
hale sokulmutur. Asl kapnn altnda ve rampann en
fazla ykselen yerinde kemerli ni vardr. Girildikten
sonra kapnn karsnda rampann balangc ile kar
lalr. Rampa, yukar ncirlik duvar boylinca yksel
mekde ve keye gelince 90 derecelik bir dnle Has- .,
Oda ynnde devam etmektedir. Burada, ileride grece
imiz "Kule Kk" tarafna geilmi ve st seviyeye
varlm olur. Buradan Mabeyn Talnn altna ve ora
dan Has-Odaya ulalyordu. Bilinmiyen bir tarihde ram
pann zerine bir ikincisi ilave edilmi ve bylece alt ram-
pa rtl bir tonoz durumuna girmi oluyor. Bu mnt
kann daha derinden incelenmesi ve baz yerlerde son
dajla.r yaplmas gerekir.
Glhane Parkndan, aa ncir k bahesine girilin
ce sa tarafmza bir takm bina kalntlar isabet eder.
Bunlar 16 sene evvel yaplan kaz ve aratrmalarn so
nulardr. Meydana kan, ok ilgin, 19. yzylda ya
plm olduu tahmin edilen bir kkn kalntlardr. Bu
t -
kk yksek evre duvarlarnn arkasnda manzarasz kal
m deildi. Kalntlar sadece kkn kaidesine aittir bu-
'
.
nun zerinde kemerli bir kat, onun stnde asl kkn
bulunduu dnlmelidir. O takdirde kk, imdi arka
duvarda mevcut olan cephe izlerinin seviyesinde idi. Bu
radaki rlm kap, herhalde, kkn imirlie alan
kaps idi. imirlik tarafnda bir sra tonozlu alt oda vs
I. Abdlhamit Mabeyn Kknden, yani, Mabeyn tal
ndan buraya inen ve duvara yaslanm bir ahap mer
diven izi varur. Buradan, biraz evvel szn ettiiiz
kk arkasndaki kalntlara varlabiliyord.u.
Bylece "Aa ncirlik Kk"nn arkadan imir
lik, yani, Mabeyn tarafnda devam ve asl mtemilatnn
bu tarafda bulunduu anlalyor. Ancak, eitli ve farkl
olan bu kalntlarn arasnda birka yzyla kadar uza
nan bir zamann da gemi olduunu unutmamak lazm
dr. Esasen Kkn ncirlik Bahesi tarafnda 19. yz
yl veya biraz daha eski kalntlarla evrili olduuna ia
ret etmi idik. Bunlarn bir takm eklentilere ait olduk
lar dnlebilir. Mevcut kk, kaidesinde kesme mer
merden yaplm konsollar baka nasl aklanabilr? Ha-
vuz yoksa dahi, herhalde buras bahe tarafna doru ba
klacak bir balkon, arkas da loca durumunda bir kemer
alt idi. Kk odas daha yukarda, manzaral ve arka
rinde durabileceimiz baka bir zellik, Hali duvarlar
nn i tarafndaki kitabe eklindeki 18. yzyl sonuna ait
kalem ileridir.
 K A p I s A R A y I 81
T o p

K U L E K K

Hrka-i Saadet dairesinin Hali'e bakan revaknn
gney sonunda gsterisiz bir kap vardr. Buradan Ma
beyn ve Hareme geilirdi.
llk olarak I. Sultan Selim'in ina ettirdii sylenen
"Kule Kk" ile karlalr. Buras sonradan I. Abdl
hamid tarafndan Mabeyn eklinde, yani selamlk olarak
tertip edilen "Mabeyn"in ilk binasdr. I. Sultan Selim
r Has-Oday boalttrp Hrka-i Saadet dairesi yapnca, bu
rada yeni odalar meydana getirmi olabilir. Herhalde,
ina ettirdii ve nemli olmas gereken bu binadan az ey
kalmtr. Hatta o kadar ki, bunlarn yardmyla kkn
eski plann restite etmek kabil deildir. Bina, Mabeyn
tal ile "ncirlik Kaps" rampasnn birletikleri yer
civarndadr ve birka kata ayrlmtr, kalntlar kagir-
dir ve belki de bu yzden yklmamtr. st kattaki ha
mamn da ayn devre ait olduu dnlebilir, kkn
ahap ksmlar yenisine yer vermek zere yklm ola
bilir. I. Abdlhamid'in aynal Mabeyn salonunun oturdu
u ta kaidenin belki eski kk ile ilgisi vard. Hrka-i
Saadet tarafnda grlen konsollu duvar eski kke ait
olmaldr. eride bir hela ve nndeki geidin ar tun
kaplar, burasnn kesin olarak Sultan Selim devrindeki
ksmlar olduuna iaret etmektedir.
Kaplar, sarayn baka hibir yerinde rastlanmayan
arlk ve zenginliktedir. Bunlar, bu mevkide bulunduk
larna gre, kkn dier ksmlarnn eski zenginlii ve
ihtiam hakknda fikir vermee yeterlidirler.

MABEYN VE HAREM DARELER! [19] , [20] , [ 21 ] , [22] , [23 ] , [24) .

Bu iki daire arasndaki snrlar zamanla deimitir.
!Ik bilinen Hnkar yatak odas, ill. Murad'a aittir, bun
dan sonra I. Mahmud, m: Osman, I. Abdlhamid ve m.
Selim ile bu odalar gittike daha fazla gneye, yani, ha
remin iine doru uzanmtr. Sarayn bu ksm selam
lk ve resmi tarafdan kabil olduu kadar ayrlarak bir
gizlilik karanl iine gmlmtr. Yaplarn karakterleri
ve yerlemeleri bakmndan bu blm be paraya ayr
mak kabildir. Ancak yapl tarihleri bakmndan bu ay
rm ayn snrlar izlemez. I. grup : Mabeyn tal ve ev
resi, 2. grup: Valde tal ve evresi, 3. grup : n. Murad
odasndan valde dairesine kadar olan ksm, 4. grup: K:z
lere ait ve hastahc.neye kadar inen ksmdr. Bu gruplar,
bir bakmdan fonksiyonlarna gre bir ayrma da sayla
bilir. Yap srasna gelince, elbette ki Enderun tarafna
bitiik binalr ilk, Hali duvar tarafna doru olanlar
sonra yaplmlardr. Kif yap periodlar, ilk kurulu
devri ( Fatih Sultan Mehmed) , haremin tam yerleme dev
ri (Kanuni Sultan Sleyman) , 1574 yangnndan sonra
olan inaat, yani ill. Murad devrini de iine alan, 1586,
1592, 1605, 1629, 1640 a kadar zaman olup bundan son
ra, 1665 yangnn izleyen tm inaat ile IV. Sultan Meh
med devri gelir. En son III. Sultan Osman ( 1754) ve as
ma bahesinden balamak zere, m. Selim'e kadar (1789)

(
lar aalar ve ehzadeler mektebi ksm, 5. grup : Cariye- uzanan kk lde eklemelerle yetinilen devir gelir.

1. G R U P M A B E Y N T A L i I

Has-Oda tarafndaki szn ettiimiz kk kap,
bu tala bakan bir katl sade bir revaka geit veriyor
du. Buradan haremin birinci binas olan eski kadnla!'
dairesi ve hazinesi nndeki direklie gidiliyordu. Birin
ci geit sarayca "altn yol", i kincisi bilinmeyen sebepler
den temerkz mahalli ismini almtr. Her iki revak ya
t olabilir, birletikleri yerde ayn mermer stun iini:?
alt kemerden gelen bala yer hairlanmtr. SznU
ettiimiz revaka ait stun kaidesi izleri kemerlerin sa
ysn tespite imkan vermektedir. Bu revak, anlaldna
gre, I. Selim Kk dnda, mabeyn talnn tek yaps nnde daha aadaki byk havuz ve imirlik ile n
idi. Tabii altndaki zemin saylmamak artyla burasnn
Hali'e doru son ilavesini tayin edebilecek durumdayz.
Fakat daha derinlere ve eskilere gitmemiz olanakszdr.
Avlunun gney cephesi Valde Tal ile tutulmutur.
Sonradan bunlara, fil Murad Kasr ve buras "imir-
lik" veya !'kafes" olduktan sonra, Veliahd dairesi katl
mtr. I. Sultan Ahmed'den itibaren Mabeyn dairesi, son
raki sultanlar da ayn daireler iinde barndrmak du
rumuna girmitir. ehzadenin igal etiti yerler, kendi
hizmetlileri ve haremi halkn da iine alacak byklk
de olmak zere, gittike daha da byd. tk ilayenin
"Veliaht dairesi" denilen bina olduu kabul edilebilir. Bl'l
bina, III. Murad inaatlarndan ortalama 100 sene sonra
ina edilmitir. "Kafes" veya "imirlik" ismini de alan
u daireler, mabeyn tal (ikballer avlusu) ve onun
cirlik bahlerinin a:t ksmn iine alm olabilir. ncir
likdeki kkler ve daireler hakknda fazla bilgi yoktur.
Bunlarn son senelerde ortaya karlan kalntlar, daha
evvelden de bahsedildii gibi, ncirlik bahesine bakan
bir kk ve imirlik tarafnda mevcud olan daha byk
 82 T o p K A p I s A R A y I

bir daireden meydana geliyordu. Buras alt katta gz
l ve arkas geitli bir bina idi. Mevcut bina 17. yzyl
sonlarndan kalma olabilir. stte bir veya iki ahap veya
dolgu kat vard, buradaki odalar I. Selim Kk mabeyn
odas tarafnda, ncirlik ve imirlik arasndaki byk
blme duvarna dayal merdiven ve geitlerle bal idi.
Burada da havuza bakan odalarn varolduklan kabul edi
lebilir. Bylece imirlii n aslnda, imdi grldnden
ok daha byk bir alana ayrlm olduu anlalabilir.
Son senelerin kazlar sonucunda meydana kan havuz,
boyu ile, sarayn en byk havuzu durumuna girmitir.

I. ABDOLHAMID MABEYN DARES

I. Sultan Selim'in "Kule Kk"nden az paralarn direklikden ibaretti. Bunun nndeki taln geniliini
kaldn daha nceden belirtmi idik. Bu durumun, yeni ise tayin etmek kabil deildir. Ancak, imdiki taln
dairenin yaplmas ile ilgili olarak da meydana gelmi ol en azndan bir defa Hali tarafna doru geniletilmi ol
mas ihtimali vardr. Yani, inaata imkan vermek iin duu sabittir. Valde tal dairesinin bu cihete bakan ve
eski binann baz ksmlar yktrlm olabilir. Yklan darya doru bir dirsek bir direklii vard, "Cinlerin
ksmn, imdiki ift ekilli odann bulunduu Hali tara meveret yeti" ismini alan bu geit, ill. Murad Kknn
fnda olmas muhtemeldir. Bunun arkasnda olan kagir yaplmas ile, bu kke sevkeder duruma girmitir.
ksmlar ksmen korunmu olabilir. Ancak bu takdirde Mabeyn dairesinin yaplmas e eski revak kaldrl
imdiki halinde de kagir olan ocakl odann durumunun m, birka metre daha ileride ikincisi yaplmtr. Bu
ne olduu sorusu ortaya kar. Bu yerin asl bnyesi I. arada bir kat da ilave edilmitir. Bylece her iki katta
Selim Kk ile ilgilendirilebilir m i ? Bu soruyu halen birer kapal geit, st katta da ayrca be oda kazanl
kararlatrmak kabil deildir. Burasnn Hrka-i Saadet mtr ( kballer dairesi) .
revak ile balanmas biimi de aydnlatc deildir. Bu Veliahd dairesinin IV. Sultan Mehmed {Avc Sultan
tarafda st katta bulunan helann kntsna ait baz kon Mehmed ) zamannda yapldn kabul etmek doru olur.
sol izleri ve duvar yzleri grlebilir. Talk tarafnda ha tki mekandan oluan bu binann, sonradan ara.sna bir
reme, yani, altn yola sevkeden eski direkliin izleri ha kat sokularak kullanma alan bytlmtr. Bu binada
la mevcuttur. Bu buluntularn yardm ile eski, harem eitli zamanlarda yaplan deiiklikler plan ve fotoraf
balants hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Bu balant , lar blmnde aklanmtr. ( Baknz : Rlve ve Resti
Enderun byk evre duvarna yaslanm st atl bir tsyon blm) .

II. GRUP: VALDE SULTAN TALIGI VE EVRES

Valde tal ve etrafnda meydana gelmi olan oda
lar ( mekanlar) , harem dairesinin en eski blm ara
sndadr. Bunlarn Altn Yol ynnde oluanlarnn Fa
tih devrinden kalm olmalar kabul olunabilir. Ancak,
evvelce burasnn bir avlu deil de bir taraf Halie ak
olan bir talk olmas ihtimali vardr. Sonradan Hali
tarafna doru Haremin bytlmesi olay srasnda, Sul-
tan Ahmed Fevkani Kknn bulundu kanat ilavesi
ile ak talk, kapal avlu ekline dntrlmtr. Bir
hayli kark ve deiik devirlerin meydana getirdii bu
blm hakknda kitabn rlve ve restitsyonlar ksmn
da geni aklama yaplmtr. (Baknz : Rlve ve resti
tsyon blm ) .

III. GRUP : III. MURAD ODASINDAN VALDE SULTAN DAtREStNE KADAR

III. Murad zamannda 1578 ylnda Valde talnn
Halice alan cephesinin nne, III. Murad odas eklen
mitir. Bunu takiben bunlarn da nne ilaveler olacak,
odann n Ahmed I. kitapl ile kapanacak ve Veliahd
dairesinin inaat ile III. Murad odasnn bir kesi kr
:placak tr. (Bakn z: Rlve ve restitsyon blm ) .
Hnkar sofas gerekde Hamam ve I. Abdlha mid
a
yatak odas binalar ile III. Murad odas arasn yerle
tirilmi ve nemine uygun yap tekniine sahip bir bina
deildir. Hnkar sofasn tayan kaide katnn, yani alt
yapnn, kark durumu da bu binann ekleme yahut uy
durma durumunu ortaya koymaktadr. (Baknz: Rlve
ve restitsyon blm) .
n. Ahmed yemek odas veya yemi odas, I. Ahmed
Kitapl ile Hnkar sofas kntlar arasnda kalan bo
- luun bir kemer ile rtlmesi ve bir kma ilave etmek
_..._
... ____________________ --

R A y 1 83
'T o p K A p I s A

.suretiyle meydana getirilmi kk fakat ok ssl bir
odadr (Baknz: Rlve ve restitsyon blm) .
Hnkar _ sofasndan sonra, Hnkar Hamam, Valde
Hamam, I. Abdlhamid odas, m. Selim odas ve Valde
Sultan dairesi gelmektedir. m. Selim, III. Osman tal-
nn bir kesi zerine bir oda ina ettirmitir (1754-
1789 ) , ocakl olan bu odann zengin sslemeleri vardr
( Bk : R-R, S : 136 ) . Bu grupun stnde III. Selim'in val
desi Mihriah Sultan odas ile m. Selim'in dua odas bu
lunmaktadr (Bk : Rlve ve restitsyon blm) .

IV. GRUP: KIZLAR ACASI, EHZADELER MEKTEB, KARAACALAR DAtRESt

Kzlar aasnn st katta, duvar ve tavanlar ini
kapl olan odas vardr. Bu oda 17. yzyl yapsdr. Bu
blme dahil, yine st katta ehzadeler Mektebinin di
vanhanesi vardr. Buras, kubbeli bir orta mahal ve tek
ne tavanl iki yan mahalden olumaktadr. 17. yzyl de
korasyonunda olan buras, 18. yzyl ikin'Ci yarsnda us
Jfp deiikliine uramtr (1749) (Baknz: Rlve ve
restitsyon blm) .
Bu blmde Kara aalar kouu bulunmaktadr ki
Harem koularnn en bydr, katldr. Alt katta
ba kap gflam yatak odas, misafir odas, oturma odas
ve depolardan olumaktadr. Orta dehlizin sonunda iki
kat yksekliinde ini ocak vardr. Birinci kat acemi aa
lara ayrlmtr (Baknz: Rlve ve restitsyon blm) .

V. GRUP: CARtYELER TALICI VE HASTAHANE

Kadn efendiler veya Kalfalar dairesini izleyen ve
bir talk zerinde cariyelere mahsus eitli odalar ve
koular bulunmaktadr. Bu taln iinden "Krk basa
mak" merdiveni ile alt baheye inilir ki, burada Cariye
ler Hastahanesi bulunmaktadr.
Cariyeler dairesinin zemin katnda byk kou, a
marlk, hamam, abdesthane ve depolar vardr. Ancak bu
blm bir hayli deiiklik geirmitir (Baknz: Rlve ve
restitsyon blm) .
Cariyeler hastahanesi binasna, cariyeler avlusundan
krk basamak merdiveni ile inilir. Bir talk etrafnda
odalar ve koulardan olumaktadr. Alt katta merdive
nin karsnda kou ve avlu etrafnda: hamam, alar
kouu, mutfak, abdeshane ve (lrt oda vardr. st katta
byk kouun galerisi, amarlk, baka bir kou, ab
desthane gibi mahaller vardr (Baknz: Rlve ve resti
tsyon blm ) .

Notlar : dklar topraklara yerlemiler ve bazan dorudan doruya Sul

tandan, bazan da Anadolu Sultanndan bulundu't{lar yerlerin ha
T1l
Mkrimin Halil Yinan, Trkiye Tarihi - Seluklular Devri - kimiyet menO.runu almlard. Her biri bir byk -komutan ki
Anadolunun Fethi, stanbul 1944 : bunlarn ou byk sultann veya dier Seluklu prerslerinin
"Seluklular devrinde memHiklkden yetime emirlerin ou veyahut da vezir ve teki devlet ileri gelenlerinin azatl mem
soyca Trk cinsinden ve zellikle Trklerin Trkmen olmayan 10.kleri veya memrnkzadeleri idiler, veya bir bo ve ul'Ersun beyi
illerinden satn alnm . veya esir edilerek yetitirilmi kullar olan ve hatta hazan ''Han" yahut "tlhan" nvann tayan ki
( kle) olmakla beraber bunlarn bir ksm da Kafkasya'ya ve bunlarn Kapak veya Kymak illerine mensup boylarn . reisle
Anadolu'ya yaplan seferler srasnda esir edilmi olan Grc, rinden veya Karahanllar soyundan olmalar mmkndr. Bu
Ermeni, Albkhaz ve Rum ocuklarndan yetimitir. Emir Da emirler de hakim olduklar topraklarn hkmdar gibi idiler."
nimend veya onun adn tesbit edemediimiz babas bu erme "Kurulu biimi aklanan Anadolu Sultanlnn hkmet
ni esir ocuklarndan iken msfman edilip ve asker snfna tekilat, Byk Seluklu Sultanlnn bir vilayeti olmas dola
ayrtlarak yetitirilmi ve sarayda danimentlik vazife ve rt ysyle, byk tekilatn bir benzeri idi. Bu itibarla, Anadolu
besine ykselmi hret alm bu emir Anadolu'ya gaza ya Sultanlnda da bir Divan mevcuttu. Bu divann reisine Sahib i
pan teki emirler arasna katlmtr." divan veya vezir denilirdi. Saltanat divannn yeleri :4 Mstevfi,
''Trk mparatorluunu tekil eden 12 vilayetin biri olan pervane, arid-i cey, tugrayi yahut nelik(il kttap (reisl Kt
Rum yani Anadolu vilayetinin valiliini ( Krallk menrunu) tap ) , mrif, kadasker ve emirler. Emirlerin en byne Bey
tmparator Melikah'dan alm olan Kutulmu olu Sleyman lerbeyi veya Melik-il mera deniliyordu. Bu generallerden bir!
ah, bir tarafdan da halifeden "Sultan" nvan ile hkmdarlk Atabek nvann tayordu. Bu emirlerin muhakkak Sultann la
hil'atn alm ve hutbede evvela onun sonra mparator Melik las ve mrebbisi olmas gerekli idi. Daha sonra yeleri oal
ah'n daha sonra da kendi ismini okutmutur. Bylece feodal m ve naib-i Saltanat denilen ikinci vezir ile emir-i meclis deni
bir imparatorluk olduunu grdmz byk Seluklu Sultan- . len bugnk terifat, nazr ve baz byk memurlar divana gir .
lnn bir paras olan Anadolu Seluklu Sultanl da i idare milerdir."
sinde tamamiyle bamsz bulunuyordu." Buradaki deyimler :
"Anadolu Sultanl merkezi bir devlet olmaktan ziyade feo Mstevfinin idare ettii divan- istifa, bugnk maliye ba
dal bir krallkd. Fetft.e katlan emirler ile Trkmen beyleri al- kanl anlamndadr.
84 T o p K A p
Pervanenin nezaret ettii divan, divan- pervanei, tmar
ve zeametlere bakyor ve hilafet merkezi olan Badatdaki di
van-l ikta'a e bulunuyor.
Divan- aridt, milli mdafaa bakanl grevinde idi.
Divan tugrayi, bakatiplik ile d ileri bakanl grev
lerini yapyor.
Divar- iraf ise, genel tefti heyetine benziyordu.
Daha sonra haberleme ve posta ilerini idare eden, Na
zar Divan ve bunun banaa nazr- mlQk ve,
Divan- adil ve bana emir-i dad deni_len divanlar kuruldu.
Not : Her nezaretin Unvan da yine divan idi.
Kazasker orduyla ilgili hukuki konulan incelerdi.
Generallerin ba olan beylerbeyi veya melik-l mera
isimli ki, Sultan ordularnn banda deil iken bakomutan
grevini yapard. Sair hallerde genel kurmay bakan grevini
yapard.
Divan, vezirin bakanl altnda, hazan da Sultann reisli
inda toplanrd.
"Askeri tekilat byk saltanatn ayn. idi : Ordu, memlQkler
denilen hassa askerleri ile topraa bal olan sipahiyan denilen
zeamet askerlerinden ve aynca har.p srasnda toplanan "ecri
harp" denilen cretli piyade ve svari askerlerinden oluuyor
du. MemlQk denilen askerlerin reislerine hacip deniliyordu.
MemlQklar Trkmen olmayan dier Trklerden zellikle
Kpaklardan satn alnan hassa askerlerini tekil ediyordu.
Anadolu Sultanlnn iinde bulunan emaretlerde de Sul
tanlk divannn kk birer rnei vard. Her emirin veziri,
mrifi, mstevfisi vard."
Anadolu fethi ve Ouz Trklerinin g etmesi:
(1015 den 1085'e kadar) ( 1076 Sleyman ah, Konya)
Anadolunun mdafaas ve ieride birlik mcadelesi: ( 1085-
1192 ) .
Anadoluda birlik v e merkezileme : ( 1192 - 1256)
Anadolu Sultanlnn zayflamas, rmesi ve ortadan
kalkmas: ( 1256 - 1308)
Mkrinin Halil Yinan, Trkiye Tarihi ' Seluklular Devri
Anadolunun Fethi,
(2)
Neri Tarihi, Kitab- Cihannma :
" . . . bir gn ol dervi bir kavak aacn alup omuzuna g
trp Bursa hiarnda Be Saray h avlsnn kapusunun i ya
nnda bu kava dikmee balad... "
Not: Kanaatmza gre Be Saray, Sultan Saray olarak
alnamaz.
Charles Texier, Asie Mineure, Paris 1862:
"Murad 1 1360 da sultan oldu. Bursa'ya hakim tepe zerin
de ina ettii saray bugn tamamen harap durumdadr. Fakat
hara.beler arasnda ilk konumlar henz tannabilir. kametgah
lar tek bina halinde deildi ; baheler iinde bir sr kkler idi.
Edirne'de Sultan Selim'in saray ayn ekilde idi ve aem E.a
raylarn ziyaret edersek ( Tahran, tsfahan ) , Persepolis'de Dari
us'n saray ile bir benzetme yapmaktan kendimizi alamayz ve
dou hkmdarlarnda, bahe iinde dank binalar yapma ade
tinin eski alardan beri geldii kanaatna varrz. Akarsulllrla
sulanm muhteem baheler ki, bugn kurumu kanallar kal
mtr, . Murad'n sarayn saryordu. Osmanl tarihileri bu sa
rayn bize parlak tariflerini brakmlardr ... Murad'n ahfad
bunlar oaltmaktan ve gzelletirmekten zevk almlardr..... "
Joseph von Hammer, Histoire de I'Empire Ottoman,
"...... ehrin kaplcalar mahallesinde sarayn karsnda dal')a
byk bir cami ile donatt, sonra eski kaplcann kubbesini ta
mamlatt."
Naima Tarihi, Cilt 1 :
" . . . Reften-i Padiah bicanib-i Bursa. Emr-i er gnde
rilip Bursa Sarayn temizletti.... Bursa'ya nz:ll idQp.. meza
rat- ecdad izam ve merakid-i evliya-y kiram ziyaretten son
ra Kaplcaya ( Saraya ! ) nzfil idp Mudanya'dan kadrga ile
tstanbul'a geldi."
I s A R A y r
Naima tarihi, cilt 6 :
" ... Bursa'da ehre moeddeden bina olunan Saray- Amire
ye nzfil buyurdular."
Hammer, Ayn Eser :
" ... Muradn tabiat rahat ve zevkli bir hayata meyledi
yordu. Saltanat srmekten ve harp yapmaktan o kadar bk
mt ki, ykc Varna muharebesinden sonra ikinci defa tahtdan
feragat etti ve Magnisa'da ina ettirdii muhteem saraya ve
onun bahelerine dnd. Bu hkmdar ikametgahnn harabeleri
iinden birka selvi ykselen ykntlara ramen, bugn dahi
seyyahlarn dikkatini eken nesnelerdir." genellikle fakat yanl.
olarak II. MuraJ}'a atfolunan pek ok binalarla Murad ill ve
kars, Varna galibi ecdadnn gzde ikametgahn gzelletir
milerdir.
Saray ve baheler yaknndaki trbe ( Murad 111 zaman) ,
22 kadn ve kk ocuk ihtiva eder ki, bunlar Murad il ve Mu
rad III'n zevk ve elencelerine kendilerini veren sosyeteden
idiler.
Manisa'da,ki Saray- Amire ve ehzadeler Trbesi" adir
eserde M. agatay Uluay, ( stanbul 1941 ), Manisa Saray hak
knda bize yararl bilgiler sunuyor :
Saray ehrin kuzeyinde M,rad il tarafndan 849 (1445) de
ina ettirilmitir. iBu saraya olu Mehmet il nin baz ilaveler
yapt halk arasnda sylenmektedir. Saray ve bahesi 51464
metre kare sahay kaplar. "CihannQma" da Katip Celebi "eh-
. zadeler blmnn dou ve kuzey tarafda, hnkara ait Kuzey
Saray ki, kaplan o tarafdadr, n vasi meydandr" diye anlat
maktadr.
Manisa Saraynn debdebe ve elencesi, Murad il vefat
ve Mehmed 111. tahta cQlus etmek zere tstanbul'a gitmesiyle
sona erer 1003 (1595 ) . Seneler boyunca saray harap oldu ve ni
hayet 1217 hicrl ( 1802 miladi) tarihinde arsas satlmaa ba
lad. Satlmayan ksmlar da kiraya verildi
(4)
Tavernier, Nouvelle Relation d e l'interieur d u rail du Grand
Seigneur, Paris 1675 :
j
"Sarayn ikinci avlusu birinciden daha gzel ve i acar.
Avlu yaklak 300 kadem kenarlar olan bir drtgendir. Yollar
ta delidir, kalan yerler selviler dikilmi yeil bir alandr. Ye
il alan, bozulmamas iin parmaklklarla evrilmitir."
Jerme Maurand, Ittimeraire, 1550 :
( Kanuni devri XVI. Y. Y. ortalar ) , "Bir manastr avlusuna
benzeyen bu yerin ortasnda, ou selvi olmak zere eidli aa
lar vardr ve aalarn arasnda geyik, yabani kei, deve kuu,
hint keisi gibi hayvanlar d<>lar."
Pietro della Valle, Venedik balyosu ile !huzura kabul sra
snda ikinci avluyu grm ve yle tarif etmitir ( 1661-63) :
"Bu avlu kare biimindedir ve etraf revaklarla evrilmi- :
tir. Birok yollan vardr. Bu yollarn en genii, avlunun orta
snda ve dz bir hatla padiahn kapsna kadar uzanr. Yolun
iki kenarnda byk selviler vardr. Baka bir yol sol tarafda,
Divana gider.... alann kalan ksm yeillikdir ve iinde ehlile
tirilmi geyikler, kular ve baka hayvanlar grlr."
Tavernier'nin nc avluya, yani Enderun avlusuna dair
verdii bilgi yledir: ,'
"t. sarayn bu ksmnda nce has oaa grlr, buras
iolanlannn drdnc ve en yksek snfn tekil eder.
Burada padiaha hizmet eden krk i olan bulunur.....
Has odann kaps stnde yaldzl iri yazlarla Klime-i ehadet
hakkedilmitir. :Drt kede de, siyah mermer zerinde, Ebube
kir, mer, Osman ve Ali'nin adlan ayn ekilde hakkedilmitir.
Padiah tarafndan paala karlan bir kii, tayin olund uu
eyalete giderken huzura kabul edildii zaman bu kapdan kar
kmaz geri dnerek. byk saY'g 11e kapnn eiini per.... . Has
odadan ieri girilince, sa tarafda yaldzl birok ereve iinde,
 p K A p 1 s A R A y I 85
T o

bul'da karar ettiler ve dahi bir tarafnda bir Ali bae idip ha
Kur'an ayetleri gze arpar. Bu yazlardan biri Sultan Murad'n
rem evirdi... "
babas Sultan Ahmet'in elyazsdr. Odann sol tarafnda duvar
bular
da bir zrh paras ile 'bir mifer ve bir kalkan asldr, ".... Sultan Mehmed tstanbul'da karar edip, Hnkar kendi
muha
Sultan Murad'n kahramanlnn hatrasdr. Badad'n saray dairesine kale yaptrd. Sarayn tarihi 883 senesinde idi.
n, cesur
saras srasnda, bir i!ranl yi-itlik taslamaa kalkrke ( Miladi : 1378)''.
kl dar
ve kuvvetli bir adam olan padiah bu adam, tek bir
,
(8]
besi ile zrhn yrtarak, ikiye blmtr. Has odann karsnda
yan ak Hammer, A yn eser, Cilt 6 :
hayli uzun ve zel mimarisi olan bir galeri vardr. ki
tutulmut ur. Galeri y Hammer, Divann padiahlar tarafndan kafes arkasnda
olan bu galeri beyaz mermer stunlarla
ni gr dinlenmesi usulQnn Kanuni Sultan Sleyman devrinde balad
lankavi bir ekilde olup, alt adm uzakta olanlar birbirleri
sarav n ve aynca haremin de Topkap Sarayna bu devirde nakle
mezler. Bu galeride daima padiahn yannda olan drt
uhadar aa, Rikapdar aa ve dildiini syler.
bynn, yani Silahdar aa,
r Has Oda basnn, esvaplarn muhafaza etmek zere, drt san [9]
Jerme Maurand ayn eserde, Bab Hmayun hakknda u bil
dk konulmutur. Byle acaip bir ekilde olan bu galeri, daha
giyi verir :
evvel bahsettiim yukarya doru kan dier bir galerinin ya
"Sarayn giri kaps 12-15 kadem yksekliindedir ve yon
knndadr". Bu galeriyi doanclar dairesi ksmnda Tavernier
tulmu siyah tadan yaplmtr. Ahap olan kap kanat
yle tarif eder: "Doanc iolanlarnn dairesinden sonra uzun
lar ok gzeldir ve zerinde trk harfleri ile yazlar kazldr.
ca ve yalnz bir taraf ak ;bir galeri gelir ki bu yukarya kar.
Kap yan bandaki klada bulunan 300 askerin muhafazas
Bu galeri muhtelli renkde on s tunla tutturulmu ve ayn su
altndadr. Kapnn ok gzel bir kemerinin ortasnda gemi fe
rette denmitir. Tavanda ok sade bir ekilde yaplm iek
neri eklinde camdan bir fener aslmtr. Bu birinci kapdan
naklargrlr."
girdikden sonra gzel bir meydana ktk ki; bir kesinde ts
Pietro della Valle , 20 Mart 1615 tarihli mektubunda E nde
tanbul patriklerinin eski saray (St. trene Klisesi) , meydann
run avlusu yani nc avlu hakknda unlar yazar:
ortasnda beyaz ve siyah kk talarla yaplm ve sekiz ka
"nc kapdan girilen .ksmda ikamet eden ve padiahn
dem geniliinde bir kaldrm vardr. Bu kaldrmdan getik
hizmetini yapan adamlar, d dnyadan tecrid edilmi bir hayat
den sonra yenierilerin bekledii ikinci kapya geldik ( orta ka
yaarlar. Bu sebepledir ki bu avlu hakknda pek az bilgi alna
p ) . Bu kapy bekliyen yenieriler 12000 kii idi. Bunlarn ba
bilir. Hatta, Sultanlarn adlar gibi nemsiz bilgileri bile alma
nda avular vard. Her birinin banda !bir demet kuty
nn ok zor olduunu sylersem kukusuz hayretler iipde ka
vard."
Irsnz."
Bab- Hmayum :
Grelot'nun gravrne gre <XVII yy. ) , bir kk ve bu
(6)
nun stnde drt tane yuvarlak kk kule vard.
Nicolas de Nicolay, 1551 de Fransa Elisi olan Gabriel d'Ara
mdn'a refakat ederek tstanbul'a gelmitir, (Denizcilik ve Do D'Ohson'a gre ( XVll. yy. ) , kulelerin says ikidir.
uya Ziyaretler) eserinde u aklamalar vardr, Lyon 1564 : Fossati'nin resminde ( 1852 ) , hi kule yoktur.
"Bu saray iki mil kadar uzunlukta, yksek ve dayankl du Bugnk hali ise 1920 !erden itibarendir.
varlarla evrilidir. Bu emberin ortasndaki kk bir tepenin (10]
zerinde gzel, zevkli bir bahenin tepenin tam ortasndan de
Tayyarzade Ata bey, Cilt 1 :
nize doru uzand grlr. Burada eitli yaanacak mekan
"Orta Kap ( Babsselam) ve bu kapnn iki tarafna emiri
lar ve kk evlerle, adeta bir manastr eklinde kolonlar ze
alem ve bakapcba ve kapclar kethdas ve kapcbalar
rinde ykselen bir galeri, etrafnda da ikiyz kadar oda yer alr.
dan mnavebe ile her gece bekleyecek olan iki nefer nbeti ka
Byk Trk yazn byk bir ksmn burada geirir, nk bu
pcba aalar ve teb'alarna ma'hsus odalar ve iske.mleciba
ras hem yksek ve havadar hem de bol miktarda iyi suyu olan
odas ve kapcbalarn karakula ve avuu yerinde olan d
bir mevkidir. Gemi zamanlarda bu evler Ayasofya binasnday
elcilik memuriyetine mahsus oday ihtiva eden iki tarafl kule
mlar, fakat Sultan II. Beyazt 'bunlar ayrp, ortalarna alt
odalar karayel rzgarndan korunmu bir esas konak ina et leri te'sis buyurmutur ( Kanun Sultan Sleyman) . . . . . . "
" .... Orta Kapnn iki tarafnda henz mevcut olan ve ( Eski
tirmi ve klar burada geirirmi. Bunlardan biraz daha aa
Divan yeri) denilen mermer direkli ve tavan ve duvarlar ssl
da, btnyle teneke (metal) ubuklarla birletirilmi effaf
mahal ve sandaki su dolabn ve bu dolaba bal ve su hizme
camdan, yar kre biiminde dier bir kk mekan yer alyor
ti ile grevli bostanclara mahsus dolap oca binalar ve Kap
du. Bunun altnda ise harika bir ustalkla, bu yar krenin do
aas nezaretine ayrlm ve ilerin nlerinde grlmesi usul ka
rultusunu devam ettirerek suyunun btn :baheye serpildii
bul olunmu olan evkafn muhasebe ilerinin ve davalarnn g
nefis, berrak bir fskye yaplmt. Beyazt yazlar sk sk bu
rlmesi iin (Kap Aas Kasr ) n kapnn solunda Zlfl Bal
raya giderek serinler ve uykusunu suyun tatl sesiyle giderir
taclar oca ile bitiiindeki harem kapsna yakn Darssaade
mi , fakat imdi bunun byk bir ksm ykldndan su ba
dairesi ile..... "
ka istikametlere ynelmitir. Bu evrede ayrca byk Trk'n
Nrnberg Chronicle'de, Hardtmann ahap gravrnde grl
zevcesinin ii en ahane hamamlarla donatlm saray da ( Ha
d gibi :
rem) yer almaktayd. Ayn yerin yaknlarnda sekiz ila yirmi
" . . . . . . . . Orta Kapy bugn olduu ekilde tanmaktayz
ya arasndaki ocuklarn, genlerin .beslendii ve dinden sava
a, .ta binip, at yapmaa, dvmee kadar her konuda eitil
( 1493) " Yani, alt keli iki kulesi ile. ( Penzer, The Harem, Lon
dikleri, talim gqrdkleri bir yer vard. Bu ocuklarn says ge don 1936) .

nellikle beyz, altyz kadar olurd"4." B uradaki resim d , Sara n inasndan 15-20 sene sonra, bugn

_
kne _
benzeyen k kulemn arasnda kap. grlmektedir. Ancak,
['] d kapnn sol kanadnda : "amel-i Gaybn Mehmed" imzas ile
Neri, Kitab Cihannma, Cilt il : (931-1524 ) tarihi vardr. Buna gre kapya Kanuni zamannda
" . . . . . Rivayettir Ki Sultan Mehmet-i Evvel tstanbul'da bir ilaveler yapld anlalr. Ayrca, kapdaki Mehmed ili tu
Kule yapp, hazine idlp ondan Eski Saray yapp kaleve bir ras da bu zamanda yaplm bir tamiri aklar. Yine Mustafa
harem evirdi. Onda tavattun etti, sonra onu beenmeyip bir lll zamannda kapnn esasl bir tamir geirdii kitabelerden
kale dahi yaptrp harem idp iinde ali saraylar yapp an taht anlalr (1172 1758) .
gah edindii ol yere kafir zamannda zetunluk derlerdi, anda Kap tak stndeki Mahmud il turas da, zamann
da bir ta
mtemekkin oldu ve Kapu halknn dahi cemiin srp tstan mir grdn aklar.
 86 T o p K A p
[ 11 ]
Adalet Kasr ( Kasr- Adl) : Divan Umayun salonuna nezare
ti olan kafesli bir mahfilden Divan mzakerelerini Padiahlar
dinlerlerdi. Bu kafesin tesis tarihini Abdrrahman eref bey,
(T. O. E. M. ) sunduumuz makalesinde, bir rivayete dayal
olarak, Fatih Sultan Mehmed devrinde tesis edildiini yazmak
tadr. Dier tarafdan, Hammer, ( Osmanl mparatorluu tari
hi) adl eserinde, kafesin tesisini 1527 tarihlerinde, yani Ka
nuni devrinde, gstermektedir,
(12 J
Hammer, Ayn eser, Cilt 5 de ;
1574 ylnda mutfaklar dairesinde byk bir yangn ktn,
bu yangnda: altn, gm eya ve ini kolleksiyonu ile, Lane
Poole'a gre, Korvin Matyas'a ait olan ve Kantini Sultan Sil
leyman tarafndan Budapete'den nakledilen kymetli
hanenin de yand zannedilmekte olduunu, yanan ksmlarn
III. Murad zamannda Mimar Sinan tarafndan yeniden ina
olduunu aklar.
Selaniki Tarihi, s: 114 :
"Sarayda bir matbah - amire kilerler muhterik oldu ( 982
1574 ) . Bir ok alat ve edevat ve zahire muhterik oldu ... Birka
gn sonra stanbul aas gelip - Mimar Sinan aa tarz- ahar zre
resm ve tarheyleyip mahalli pak oldu. Ve Divan- Ali meydann
dan 2,50 zira yer alnp matbah- amireye katilip matbah tev
si olundu."
Tavernier saray mutfaklarn yle tarif eder :
" .... sol tarafda Divan kurulduu gnlerde, yenierilerin
nnde sraland direkliin arkasnda mutfaklar vardr. Bu
daireler birbirinden ayr olup, her biri zel grevlilerin nezareti
altndadr. Bir zamanlar dokuz blmden Qluan mutfaklar
imdi yediye indirilmitir. Her mutfan kendine mahsus ba,
hepsinin banda da bir ahba vardr. Padiaha mahsus mut
faa has mutfak denir. Sultanlara, yani padiahn annesine, ha
remine, kardelerine ve kzlarna mahsus olan ikinci mutfaa
Valde Sultan mutfa denilir. Kzlar aas mutfa denilen
nc mutfak, hareme ve haremde hizmet gren harem aala
rna mahsusdur. Drdnc, padiahn en yaknlarndan olan
,
kap aasna aittir. Divan mmeurlar da bu mutfakdan yerler.
Beinci mutfak, hazinedarbaya ve maiyetine mahsusdur. Al
tncs, kilerciba ve maiyetine, yedincisi de saray aas ve
maiyetine mahsusdur. Bahelerde alan oostanclar yemekleri
ni kendileri piirirler. Saray mutfaklarna sr eti girmez. Bu
rada, gerek -ieride, gerekse darda hizmet edenler iin gn
de beyz kadar koyun kesilir. Koyunlar ok defa, en iyi cins
lerin yetitirildii ran snr civarndan getirilir. Kesilen koyun
saysna baklrsa, mevsime gre, harcanan tavuk ve gvercmin
says ve pilavlk pirin ve tereyann mikdar kolayca tahmin
edilebilir. .... tatl yapmaa mahsus alt yedi blm, m:tfaklarn
ba tarafndadr. Burada dvaeml alan drtyz helvac ta
rafndan trl tatllar, erbetler ve turular yaplr.
Michel Baudier mutfaklar hakknda bilgiler verir:
"Sonbaharn nihayetinde, Sadrazam birka gn, saray mut
!anda pastrma yaplmasna nezaret eder. Pastrma 4000 ka
dar srn etinden yaplr. Bu kadar byk lde kurutt1lmu
et, btn yln ihtiyac iindir. Bundan baka saraya hergn 200
koyun, 100 kuzu, 40 dana, 40 kaz veya rdek, 100 ift gvercin
veya baka kular getirilir. Saraya balk girmez, balk yemek
isteyen aalar, saray kysndan kendileri iin avlarlar... Sara
ya bol miktarda gelen nefis yiyeceklerin hazrland mutfaklar
da bir hkmdar sarayna yakacak gzel takmlarla doludur.
Byk kaplar bakrdandr ve o kadar temiz ve parlakir ki bun
larn manzaras zevkli ve hayret vericidir. Dier kaplar da ka
layl bakrdandr ve o kadar oktur ki saymakla bitmez .... "
"Padiah yazn gnde drt defa sofraya oturur) fakat kn
daha az yer. Kendisi sofrada bada oturur. Sofra, ok defa,
kenar iki parmak ykseklikde kvrlm gm bir sinidir. Som
altndan mamul ve mcevherle ssl dier bir sofras da vardr
ki, ancak senede , drt defa kullanlr. Yemek srasnda pa
- ---- -- -- -- -
I s A R A y I
diahn dizleri zerine geni bir pekir konur. Dier bir pekir
de sol kolu zerindedir.... Ramazanda altn kaplar kullanlmaz_
Yemek ok kymetli sar porselen kaplara konur. Padiah
oru:
tutar, akam iftar ederek istedii et yemeklerini yer."
(13)
t kouun kaps zerindeki 10 beyitlik manztim tarih ki
tabesinde, III. Murad zamannda hereyin yaplp ok gzel ol
duu (tamir) anlatlmakda ve (ne olurdu Davut aa yapsayd),
denilmektedir ( 1586) . Buna gre binann bu tarihden epeyce ev
vel var olduu ve bir hayli harap oluu anlalmaktadr. Her
halde, baltaclar kouu, hu anlatma gre, 1586 dan en az 40 . 5()
sene evvel vard. Tamir ise Mimar Davut'un olmad kitabeden
akca anlalmaktadr.
ktp
Eski saray baltaclar ve Zlfl .baltaclar isimleri altnda
iki ksm olan baltaclarn birinci ksm (Teberdaran- Saray-
atik) Eski Saray baltaclar, yeni sarayda harem ile eski sara
yn ehzadelerinin ve saray haricinde sultanlarn korunmalar
na ve hizmetlerine bakmakla grevli idiler. Klalar Eski sara
yn Mercan kaps tarafnda idi.
Sarayda yatp kalkan Zlfl baltaclarn vazifeleri, Ende
run'un seyyar hizmetleridii": Has oda aalarna hizmet ederler,
padiahn ve silahdar aann muharebe hizmetini grrler, Di
vanhanenin temizliini yaparlar ve buray ap kaparlar, Ba
bssaade iinde hizmet grrler, Haremde yangn olduu za
man bunlar sndrmek grevi Zlfl Baltaclara aitti.
Hammer! ayn eserin 6. cildinde;
" ... Yeni hamamn ( Kusur hamam) bittiini Selim'in sarho
olarak hamama girdiini, dtn ve 11 gn sonra ld
n" kaydeder (1574 ) .
[ 15 ]
Hammer; ayn eser, cilt 4 :
"... 14,9.1509 da ( Bayazit ID tstanbul Osmanl devrinin kay
dettii en iddetli zelzelesi ile sarsld. 109 cami, 1070 ev, Kara
Surlarnn tamam, deniz taraf surlarnn byk bir ksm, Ye
dikule, denizden Bahe Kapsna kadar Sur-u Sultani batan aa
harap oldu... Yurdun her yerinden 3000 duvarc, 3000 amel
ve 300 harc getirildi ve iki aylk bir zamanda, yalnz tstanbuJ
ve Galata surlar deil, civarn kubbeleri ile Kzkulesi, Yedikule,
:Yaldzl Kap Fener, Yeni Saray, Kk ve Byk ekmece kp
rleri, Silivri surlar tamir ve restore edildi, 20 Mart 1510"
Demek oluyor ki, Topkap Saray, inaatnn tamam
land tarih olarak kabul ettiimiz 1478 yldan 32 yl sonra,
1510 da, zelzele sonucu byk tahribat grmtr. Bu takdirde,
Bayazit II zamannda Sarayda nemli tamirler ve inaat ileri
yaplm olmaktadr. Ancak bu konuda geni bilgiye henz sa
1
hip deiliz.
Jean Baptiste Tavernier, nouvelle relation de l'interiur du
Serail du grand Seigneur (1675 ) adl eserinde, Hrka-i Saadet ve
Hasoda hakknda bize u bilgileri verir:
"Padiah dairesi, bylece byk bir sofa ile balar. Bu daire
nin iin1n gzellii darsnnki ile ayndr. Duvarlar muhtelli
renkde mermerlerle kapldr ve yere tran'dan getirilmi byk.
yn hallar serilmitir. Bu hallar ipekli cinsden daha kymetli
ve daha ok pahaldr. Be kadem geniliinde olan sofann et
rafnda beyaz pike zeminli ve ilemeli ipek rtler serilmitir,
Bunlarn zerinde de drt kadem uzunluunda v iki kadem
geniliinde kymetli yastklar konulmutur. Sofann iki kap
sndan biri iolanlarn; dieri sultanlarn dairelerine alr.
tkinci kapdan kdkdan sonra ortasnda fskiyeli bir havuz bu
lunan bir iek bahesine gidilir, bahenin kenarndan Revan
Kkne geilir.
Sofann iek bahesine alan kapsnn sa tarafndan, tak
riben elli kadem uzunluunda ve on iki kadem geniliinde bir

p K A p
T o
galeriye geilir. Bu galerinin zemini beyaz ve siyah mermerle
denmitir. Buradan batanbaa mermerle yaplm byk bir
binaya geilir. Binann kaps orta byklktedir ve st ksm
yass bir kubbe eklindedir. Gerek kubbe ve gerekse kap kabart
ma ieklerle sslenmitir. ieklerin aralarnda ise, mermerle
rin zerine yaldzl harflerle vecizeler hakkedilmitir. Kapdan
ieriye doru be alt adm Jlerledikten sonra dier bir kapya
gelinir ki bu kap, gzellik bakmndan evvelkinden geri kalmaz.
Bu kap padiahn yatak odasna almaktadr. Ad geen oda
nn kubbesi daha evvel bahsettiim klk odas ile ayn biim
dedir. Aradaki fark kelerde kk kemerciklerin bulunmas
dr. Bu odada asl avizeye rengarenk mcevherle ssl ve fa.
setli iri necef tandan yuvarlaklar konulmutur: zemine dier
odalarnkinden ok daha gzel hallar serilmitir. Burada
minderler, rtler ve yastklar vardr ve bunlarn ou inci
!emeli saaklarla sslenmitir. Oda ok geni olduundan her
taraf eitli sslemelerle gzelletirilmitir. Bu oda yazlk ol
duu iin taraf aktr ve geni pencerelerden bol k alr.
Padiahn yata adetlere gre yaplmtr, asla karyola kulla
nlmaz. Akamlar, iolanlar odann bir kesine st ste
yatak sererler ve stne inci saakl srmal muhteem bir C
binlik kurarlar. Bu odann sa tarafnda duvarn iine gml
bir dolap vardr ki burada, zerinde "nasrun min Allah" ibaresi
yazl olan sancak- erif sakldr.
Padiahn odasndan, kendilerine hizmet eden iolanlar
nn bulunduklar byk bir s ofaya gidilir. Sofadan sonra
musluklu bir hamama geilir. Padiah namaza gittii vakit bu
rada abdest alr. Ayn sofadan birka basamakla kk bir oda
ya klr. Ahap olan bu oda yaldzlan ve naklar ile ok g
zel bir yerdir. Merdiven devaml olarak krmz bir hal ile kap
ldr. Odann her tarafnda pencereler vardr ki bunlara cam
yerine talk geirilmitir. Buradan Revan Kknden grnen
manzara hemen aynen seyredilmektedir.
.
Padiah yata gndz hi bir zaman serili braklmaz. Ya
tak yalnz yatma zaman alr. tolanlar yere bir hasr, ze
rin nadide bir Trk hals. ve bir ilte ve onun stne de kut
y bir ilte sererler. Yatak ok deerli kumalarla rtldr.
Kn soua kar krkler serilir. Yatak bylece hazrlandk
dan sonra etrafna ipek ipler gerilir ve zerine altn i'lerneli
kumalar veya hallar asmak suretiyle bir cibinlik kurulur. Bu
iler tamamlandkdan sonra iolanlar padiah yataa davet
ederler. Padiah yatakda kald m ddete iolanlar nbet bek
lerler ve saatte bir deiirler.
" ... Bu galerinin karsnda, orta byklkde ve dikdrtgen
eklinde "bir cami vardr. Padiah, Has odann krk iolan ile
beraber mutad namaz saatlerinde bu camide penceresi mihraba
bakan kk bir odada hazr bulunur. Mihrabn iki tarafnda,
somaki be stunlu bir galeri vardr. Gerek caminin iine gerek
se padiahn namaz kld odaya ve mihrabn iki yanndaki di
reklie kymetli hallar serilmitir. Burada hi bir resim ve na
k yoktur. Duvarlarn ssn yalnz mermerlerin beyazl sa
lar. Ancak yer yer yaldzl ereveli Kur'an ayetleri ftiva eden
levhalar vardr. Padiahn namaz kld odann penceresi, alt
adm uzunluunda ve adm geniliindedir. Pencere hristi
yan krallarnn saraylarndaki kiliselerde bulunan odalarnda
<>lduu gibi kafesle kapanm, bunun arkasna bir perde aslm
tr. Mihrabn karsnda dier bir oda daha vardr ki, bu da
sultanlara mahsusdur. mamn yannda yer alm olan mez
zin -perdelerin kmldatldn grnce bir ngrak alar. Bu,
padiahn ve sultanlarn geldiine iarettir. Cami kubbesinin or
tasnda bulunan byk bir emberin her tarafnda Venedik ca
mndan yaplp kandiller asldr. nk. camilerde altn ve g
m eya bulunduru1maz. Kandiller yalnz yats namaz esnasn
da yaklr. Bu srada billurlara akseden klarla gz kamat
rc bir grnm belirir. Balca drt harem aasndan biri olan
saray aasnn odas caminin bitiiindedir. Bu oda dier saray
grevlilerinin odalarnn en kdr. Oda bir yatak alacai(
kadardr. Bu odaya iki iolan hizmet eder. Has oda kapsnn
bitiiinde beyaz ve siyah mermerle denmi bir sofa, bunun
;
A y I 87
1 s A R
havuz var
ortasnda da ayn tadan fakat baka bir renkde bir
yk
dr. Havuzun iinde drt be ayak yksekliinde bir fskiye
biimind e ikinci bir
selir. Fskiyeden kan su istiridye kabuu
havuza akar, oradan da nc bir havuza dklr. Sofann
tavan kubbe eklinde olup, birka tepe penceresi vardr. Du
varlar ok sade naklarla ssleniitir. Sofann sa ve solunca
iki kap vardr, sol tarafdaki kapdan bir iek bahesine geilir,
sa tarafdaki ise, padiahn k mevsiminde oturduu bir oda
ya alr. Bu oda sarayn en gzel binalarndan biridir. Tava n
keli kk kemerlerin birlemesiyle meydana getirilmi bir
kubbedir. Bu kleli kemerler, i
ortallr da yeil bir ubukla
iki adet yaldzl silme ile birbirinden ayrlmtr ve her kesi
ni yaldzl birer tavan s sler. Duvarlar beyaz mermerle kaplan
da m ise de, st taraflar ok gzel ilenmi ahaptr. Zeminin
rengarenk byk mermer karolar kymetli hallarla rtlm
tr. Duvarlarn boyunca konulmu olan yastklar, kymetli ku
malardan yaplm ve altn, gm srmalarla ilenmitir. Oda
nn bir kesinde iki ayak yksekliinde kk bir sedir var
dr ki bunun rts, minderi ve yast inci yakut ve zmrtle
ilenmitir. Padiah bu odaya geldii zaman, kullanmaa yara
makdan ziyade ss olarak yaplm olan rtlerle yastklar kal
drlr ve padiahn rahat iin, yerlerine kadife veya pike atlas
deme ve yastklar konur.
Yatan ayak tarafnda duvarn iine oyulmu bir hcrede
yarm ayak byklnde ve kare eklinde abanoz bir sandk
grlr. Bu sandn iinde Hazreti Muhammed'in mhr sak
ldr. Mhr, fildii kenarl billur bir mahfazann iine konul
mutur. Bu mhrn bir kat zerine baslm eklini grdm,
fakat onu bana gsteren adam, ok mukaddes olan bu emanete
asla el srmedi.. Ayn odann iinde, mhrn sakl bulunduu
yerin yannda orta byklkde, altn ve gm saakl yeil bir
kadife ile rtl bir baka sandk daha vardr ki bunun iinde
Hazreti Muhammed'in hrkas sakldr ....
Bu mukaddes eyann bulunduu oda ile, krk iolann'\.
mahsus oda arasnda ok gzel tane somaki kap grlr.
Ortadaki kap padiah dairesine, dier ikisi de uhadar aa ve
rikabdar aa odalarna alr. Bu odalarn yalnz birer kk
penceresi bulunduu iin ok karanlktr. Bununla beraber bu
odalar iyi delidir, yerlere ipekli hallar serilmi, ilemeli dibf.
!arla sslenmitir. Beyaz mermerle kapl olan duvarlarda, yaldz
ve gk mavisi renkleri ustalkla kaynatran iek vazolar res
medilmitir".
( 17 )
D u Loir da, bu konuyla ilgili u bilgileri verir :
"Padiah uyurken sekiz iolan odann eitli yerlerinde n
bet beklerler...
Padiah bir sultanla yatt zaman odada iolanlar yerine
harem aalan bulunur".
[ s
Ottaviano Bon, Venedik balyosu sfatiyle sene (1604-1607 ) ,
Ahmet I zamannda tstanbul'da kalmtr. Bon, Harem'e gire
memi ancak Enderun blmn padiah avda olduu bir srada,
Sarayburnu tarafndan saraya girerek, grmtr. Bon, Padi
aha ait birok odalar grdn anlatr ve:
".... ayrca, padiah zevceleri, dier btn kadnlar ( cariye
ler) ve klelerin yaadklar kadnlar binas ( Harem) vard. B u
mekan yatakhaneleri, yemekhaneleri, banyo ( hamamlar ) , otur
ma odalar ve yaamn icap ettirdii her trl yap ile byk bir
manastr andryordu.
Bir defasnda, padiah ava ktnda, Bostancbann yar
dmcs olan kahya ile arkadalm sayesinde, onun mihman
darlnda, den'iz kapsndan saraya girip, Padiah'a ayrlm e
itli odalar, ok saydaki banyolar, zengin altn iilii ve ok
saydaki fskiyeleri ile hem ilgin, hem zevkli pek ok nefis ye
ri grmek erefine na'il oldum. zellikle, yaz kanadnda bir te
pecik zerinde yemek odas ve dier odalar ile tam tehizat
landrlm yle bir daire grdm ki tam bir kraln yaayaca
gzellikte bir yerde bulunuyordu. Buras, Divanhane yani do-
 88 T o p K A p
j'uya alan salon, en gzel stunlar zerinde ykselip kar
eklinde sun1 bir gle bakyordu. Bu gln suyu, etrafn ev
releyen en iyi mel'merlerden yaplm su kemerleri iinde gr
len suyun otuz kadar fskiye ile gle ( havuza) akt]Jl)asyla te
min ediliyordu. Havuzun suyu sonradan yava yava baz bah
elere ekiliyor, buray nefis bir yer haline getiriyordu. Yan ya
na iki insan, devaml tatl bir fslt kartan fskiyelerin keyfini
kartarak, kemerlerin kenann takip ederek yryebilirdi. Ha
vuzun zerinde, Padiah'n elenmek iin soytarlaryla birlte
bindikleri bir kayk vard. Zaman zaman, havuzun kenarnda
yrrken onlan suya itip taklalar attrrd.. Divanhanede bir
pencereden Majestelerinin yatak odalarn grdm. Normal
ebattaki odann duvarlar dierleri gibi en iyi kalitede talarla,
eitli motif ve rengarenk iek desenleri oluturarak harika
bir grnt arzeden "majolica = ini panolar" ile bezenmiti.
Kapnn zerinde, hepsinde olduu .gibi, perdeler vard fakat
bunlar Bursa'dan gelmi srmadan yaplmt ve zeri altn i
lenmi incilerle bezenmi krmz kadifeyle bordr yaplmt.
Yatak, tahta direkler ( pomoli) yerine kullanlm delikli g
m kolonlaryla bir Roma pavyonunu andryordu. zerinde
kristalden arslanlar vard. Yatak perdeleri srma ve yeil Bur
sa brokarndan yaplmt. Perdelerde pskl yerinde, deerini
ve iiliin stnln meydana koyan inciden danteller var
d. ilteler yerden bir kartan biraz daha fazla kaln olup yas
tklar gibi altn brokardan yaplmt. Hem bu odann, hem de
dierlerinin yerleri ve yerden bir "cubit" (45 sm. kadar) yk
seklikteki sedirleri altn ve ipekten rlm en zengin Pers ha
llaryla kaplyd. zerine oturulan minderler ve srt dayanlan
yastklar altm ve ipekten en stn brokarlardand.
Divanhanenin ortasnda, altn . kakmal gm damlalar,
zerindeki firuze ve yakutlar ve arasnda billurlarla gz kama
tran, ok byk, yuvarlak bir lamba ( avize) aslyd. Elleri y
kamak iin, bakmaa doyulmayacak kadar gzel bir manzara
arzeden, musluu nefis firuze ve yakutlarla bezenmi som al
tndan olan, ufak bir lavabo vard. Divanhanenin arkasnda bir
ok sahas vard. Burada ok kaliteli ok ve yaylar grdm. Bun
larn iinde eski padiahlarn kuvvetli kollarnn ispat olan yay
lan da gsterdiler. Atta kullanlan okun bykl yleydi ki
isabet izlerine insan inanamyordu."
(19)
Jean Claude Flachat, 1766 da yaynlanan eserinde :
"imdiye kadar yalnzca bir tasvir elde etmenin zaten olduk
a kolay olduu, esas binalarn d grnmlerinden bahsettii
mi fark etmisinizdir. imdi bahsedeceim odalar_ iin durum
ayn deildir. Has odann veya Hkmdar odas hizmetkarlar
nn odalar, zemin katn bat kanadnn ilk ksmn tekil eder
ler. Buras ok byktr ve mermer kapldr. B: odadaki tek
ss, etrafnda btn gece bakr amdanlar iinde ap 20 sn
kadar balmumundan mumlar yanan ve iinden su fkran ha
vuzdur. Has oda olanlar gece gndz hazr vaziyette bekler
lerdi. Btn atnn kurun kapl olup, her odann byk kub
besinin tepesinde bir fener olduunu ve bu kubbelerin ounun
yaldz kapl oluunu tekrar anlatmayacam. Buradan Harem
aalarnn yaad iki tonoz tavanl odaya geiliyordu, bir i
blme bunlar ayryordu ve her odann yannda kn snmak
iin ocaklar bulunuyordu. Gneye doru uzanan 5 kubbeyle
rtl uzun bir galeri Padiahn ilk binasna alan byk bir
antreye varyordu. Buraya ayn zamanda kzlar aasnnkine
balanan daha yksek bir galeriden de . geilebiliyordu. Hamet
maab ile grecek ok nemli meseleleri olan yksek seviye
deki yabanc grevliler burada tantlrlard. Etrafndaki kk
odalarda pek ok sayda harem aas yayordu."
Harem dairelerine, 1900 lere kadar hi kimse girememi, bu
yerleri inceleyip bilgi verememitir. Ancak Enderun eskilerin
den baz bilgiler naklen gelmitir ki bunlar da Ata tarihinde
bulmaktayz.
Bu arada baz yabanclar, baz vesilelerle saraya girmiler
ve enderun ve hatta haremi grdklerini iddia etmilerdir. Biz
bu kiilerin yazdklarn sunmakdayz. Ancak bu aklamalarn
I s A R A y l
bir mikdar mubalagal olduu anlalmaktadr. Biz bu notlar
dan yeteri kadar faydalandk ve incelemelerimizde bunlar de
erlendirdik.
tk defa 1900 n ilk senelerinde olacak, deerli tarihi mer
hum Abdurrahman eref bey saray bandan sonuna kadar
grm incelemi ve bize seri makaleler halinde vermitir.
(20)
Domenico Hierosolimitano, 1580-90 yllarnda Murad m n he
kim bas olarak Sarayda kalmtr. Bu kii Harem dairesi
hakknda bilgiler verir :
"Yukarda bahsedilen verandadan eitli ieklerle bezenmi
bir bahesi olan dier binaya alan dar bir koridora girilmek
tedir. Burada bir tarafta Byk Trk'n odalan yer alr ve de
kadnlar onun yanna, sadece ona ve ba haremaasna ayrl
m bir kapnn anahtaryla, uzun koridorlardan geerek gi
debiliyorlar.
Kadnlarn yaad ksmda, her birinde, birinin dierini
gzetlemesine mahal brakmayacak ekilde banyo ve emeler
olan krkdrt blme yer almaktadr. Fakat Sultan'n bunlarn
her birine dierlerinin haberi olmadan ulaabilecei gizli birer
koridorla geidi vardr. Kadnlarn daireleriyle irtibatta Byk
Trk'n erkek ocuklarnn yetitirildii daireler yer alr , n
k kz ocuklar annelerinin yannda kalrken, erkek ocuklar
a1t yana geldiklerinde annelerinden ayrlp kendilerine ve on
lar yetitirecek hocalarna ayrlm odalara yerletirilirlerdi.
Byk Trk'n daha nce bahsedilen odalar bir tarafta selam
lk ksmndan dier tarafta Harem'e kadar uzanrlar. Bu ksm
da her biri artc bir zeka ve ustalkla ina edilmi, hol, oda
s, emesi ve banyosu, bahesi ve kuluu ile donatlm, bo
yanm iek panolar ile sslenmi, brokar perdeler, rt ve
yastklar, yerlerde hallarla dekore edilmi, iindeki yataklam f
balklar zeri mercan, sandalaac ve baka kymetli talarla
kapl fildii olan 40-44 daire vard.
Buradan ayrlndnda, evresi bibuuk mili bulan bir du
vara kadar uzanan gzel kokulu bahelere girilir. Sonra, b
ikinci duvar geilince, bahsedilen bahenin duvanyla deniz du
var arasnda yer alan bahe odalarna ulalr. Bu bahenin or
tasnda pek ok iyi tasarlanm oda yer alr. Bunlardan alt
cepheli bir tanesi zellikle dikkati eker. zerinde ykseldii
alt byk kolonunun arasna, yle byk bir ustalkla necef
talar ( Kaya kristali) yerletiri1mitir ki bakldnda bu alt
kolon tek bir btn grntsn verir. Tepede ise zeri kurun
yaldz ve sedef kapl feneri olan bir kubbe vardr. Fenerin ne
cef tandan yontulmu stunlar ve harikulade bir ekilde br
letirilmi mercan paralarndan yaplm bir tepesi vardr, g.
ne klaryla gz kamatrarak parlar ve binann yksekliin
den dolay odalardan bakldnda boydan boya btn bahenin
her bir ayrnts grlebilir. Ayn bahenin nc bir ksmn
da Harem'in arkasnda, iinde btn koum takmlarnn ky
metli talarla bezenmi olduu bir raht hazinesi vardr. Ayn
ekilde bir baka ra'ht hazinesi de iolanlarnn eitildii bina
nn arkasnda yer alr."
(21 J
Thomas Dallam, Mehmet III zamannda, Kralie Elizabeth ad
na Padiaha hediye edilen orgu imal eden ustadr. Bu usta or
gu yerine monte etmek iin 1599 ylnda tstanbul'a gelmi ve
bir ay her gn Saraya gitmitir. Dallam yazd ruznamesinde,
sahil kaplarndan girdii "nc yeri" yani drdnc avlu
yu anlatmtr :
"Onbirinci gn bir salyd ve denizi ap, enstrmanmz
Byk Efendi'nin huzuruna tadk ve orada onun grkemli
saraynda aleti kurmaya baladm. Sarayn her kapsnda asa
yii korumakla ve saray muhafaza etmekle grevli (kahyr.)
denilen kuvvetli bir trk oturuyordu. Kaplar sair zamanlarda
skca kapal durur, kimse kendi keyfince ieri girip dar
kamazd. Birinci kapdan ikinci duvara kadar eyrek mil kada:r
uzanan duvarlar arasndan bir yoku vard. tkinci duvarn ka
plar yine kapal dururdu. Bu kaplarn hepsi masif demirden
 ---------------------

o p K A p I s A R A y I 89
T

rlan iki kii bunlar amakla o kadar dolu buldum ki, bunlar hakknda ( hayalimden) sarih
di. Acemi olanlar diye adland
liydi. tk duvarn dahilinde sadece bostancba'nn ( ba bir fikir vermem g olaca halde, tam bir tasvir yapabilecek
grev
ba baheleri dzeltmekt>n kadar uzun zaman orada kalamadm.
bahvan ) kona vard. Bostanc
olmayan binlerce acemi olann kumandanyd. Mihmandarlmz yapan haremaas bizi, bana Saray iin
baka hi bir ii
bir bahe de en ince zevkli ve gzel yer olarak grnen, Harem holne
Kanmca dnyada bu kadar iyi dzenlenmi ikinci
sadece grkem getirdi. Burada harikulade bir kasas ve aya olan bir ngiliz
yoktur. kinci duvarn iinde ise bahe olmayp
kapl avlular yer saat yerine kurulabilmek iin onu bekliyordu. Bu oda nefis i
li binalar ve mermer ya da benzeri talarla
alr. Ayn zamanda tatl zm ve pek ok eitte meyvenin de nilerle bezenmiti. Tavan atnn dier ksmlan gibi kubbe bi

bolluu vard.... Enstrman kurmam gereken binaya gelince, imindeydi ve altnlarla, sedeflerle en aaal bir tatan ve yeil

buras yaanacak bir evden ziyade bir kiliseyi andryordu, ger mermerden yaplm bir fskiye vard. Kadnlar olmadndan

ei sylemek gerekirse, buras yaanacak bir bina deil, bir almyordu.. Bu holde camlarn arkalarnda olan pek ok b

sefahat evi, ayn zamanda da bir kym eviydi. nk, bu evin yk pencere vard. Ayn zamanda hanmlarn zerlerinde otu-.
.-- rup temiz hava aldklar ve kafesler ardndan temaa ettikleri
iinde zerindeki emsalini grmediim oymalar, yaldzlar, gzel
renkler ve cilalarla hem dtan hem de iten merak uyandran kk sedirler duruyordu. Bunlan tozdan muhafaza etmek in

J<iik bir dier ev ina edilmiti ki, benim orada olduum es zerlerine boyanm kuma rtler atyorlard .... Holdeki saat
tahtta olan hkmdar burada on dokuz kardeini ldrt
n:. da
dzene konduktan sonra haremaas bizi rahibelerin hcreleri
mt ve bu ev sadece her hkmdarn kardelerini ldrtmek ni andran kapal kaplar ardndaki bir ok odann nnden ge
maksadyla yaplmt. Byk evin iki sra mermer stunu var irip dier bir haremaasnn kapsn at bir odaya getirdi.
d. Piyedestaller pirinten ve ift yaldzdan yaplmt. Evin Bu oda iini grdm tek odayd. Yaldz ve boyalarla holden
tarafndaki duvarlar yerden saaklara kadar olan mesafenin ya daha zengin bir ekilde sslenmiti. Pencerelerin dibi en uzun
r yksekliine kadar ina edilmiti. teki st yars akt, fa. bir adamn yetiebileceinden daha yksekteydi ve cam ayn
kat herhangi bir frtna veya rzgar ktnda, birdenbire pa bir Hristiyan Kilisesinde olduu gibi eitli renklerle boyan
mukludan imal edilmi yle perdeler indirirlerdi ki her t rii1 mt. Yalnz, hi bir canl mahluk tasviri yoktu.
hava etkisinin ieri szmasna mani olurdu ve sonradan tekrar Hkmdarn Harem dairelerini rahibelerin h crelerine ben
bunlar birdenbire aabilirlerdi. zetirken buna eyann zenginliini ve kullanl tarzn katma

Binann dier bir binaya baland drdnc duvar por malyz. Zaten aradaki fark, fazla izahata lzum olmadan, akl

fir denen bir tatan yaplmt ki biri yanndan yrrken iin da canlandnlabilir."

de kendini grebiliyordu. Bu. binann iinde, bir divan haricin ( 24 ]

de, ne bir tabure, ne bir masa, ne de benzeri eya vard. Bu ui Jean CbuJe Flachat :
vanhanenin bir yannda iinde eitli balklar bulunan bir h avuz "Bu binann iki kaps vard. Biri kuzeye ( Padiah'nki ) , di
vard." eri gneye ( Kzlar Aas'nnki) alrd. Kuzeye alan kap

[ 22 ] Harem kaplarnn bulunduu bir koridora giderdi. Harem oda

lar ortalama byklkteydi, hepsi tatan yaplmt ve ok
Edmund Chishull, seyahatnamesinde ( 1701 ) , Saraya ait bilgi
yksek bir duvarla evrilmi bir baheye bakarlard. Bunlarn ii
ler vermektedir. Eseri lmnden sonra arkada Dr. Mead ta
ferah ve zevkli denmiti. Eyalar, ili rtler, hallar, perdeler,
rafndan 1747 de yaynlanmtr :
aynalar, saatler ve btn oday evreleyen, gece gndz ze
' 'Bostancbann yannda doktor olarak alan bir rum'un
rinde oturduklar sedirlerin kelerine koyduklar muhafazalar
iigilenmesi neticesinde, Mr. John Phillips adnda tannm bir
dan oluuyordu. Bu sedirlerin yaplnda kullanlan malzeme
-
tccarla birlikte, stanbul Sarayna kabul edildim. Sarayn gl
hakknda ileride daha ayrntl bilgi vereceim.
riinden itibaren iki avludan getik. Bunlarn ilkinde, silah v
Bu birinci baheden bir ikincisine geilirdi. Bunun ortasnda
barutla dolu ufak bir cephanelik vard, ikincisinde ise iki tara
yer alan iki katl kk nefis bir yerdi. Sultan sk sk buraya
fnda yenierilerin yemek yedikleri verandalar vard ve bu av
haremiyle giderdi. Esas saray bahenin sonundayd. Drt bna
lu sonunda yukarda Divanhane'ye varlyordu.
blokundan oluuyordu. Sultan batdakinde otururdu, bunun da
Bunlardan sonra, Saran drt bir tarafnda uzanan bahe
duvarlar dtan btn inilerle kaplanmt. Revaklar zerinde,
nin her yerini gezmemize izin verildi. Saray baheleri dedikleri
ayn tipte ina edilmi dier binalar Haremi olutururdu.
yerler yer yer glgelik patikalarla kesilmi selvi ve dier ar
Binalar, Paris'teki Kraliyet Sarayna benziyordu . Uzunluk
cinsleriyle kaplyd. Burada eitli biimde kkler gzkyor
genilikten fazlayd. Odalar zemin katta yerletirilmi ocaklar
du. Saray boyunca baheyi katedip Boaziine bakan en u nok
la stlyorlard, bu yzden de kadnlar sofaya ktklarnda
taya geldiimizde beyaz mermerden yaplm bir Korint stun
grdk bu stunun yaknnda yeil bir avluya alan bir kap ar souu duymuyorlard. Hkmdann dairesine ok byk

dan ieri alndk ve tekrar dzenli bir baheye girdik. Oradan bir merdivenle klyordu, antre kare biimindeydi, sonraki sa

Hkmdarn iki zengin kk, bir balk havuzu, ak bir galerisi lon ise bykt, bina boyunca devam ediyordu. tnsan Sultanla
ve parke yolu olan bir mekanna geldik. Burada bize tmpara rn zenginlii zerinde burada tam bir fikir edinebilirdi, herey
torluun bahtsz prenslerinin ( ehzadeler) esir tutulduklar :>da benzeri grlmemi bir grkemdeydi, pencere aralklar ve ta

lan, iolanlarn karanlk odalarn ve Harem'e giden kapy vanlar dikkati ekecek ustalkta yaplm iekli inilerle be

gsterdiler. zenmiti. ini panolar birletiren talar altn varakla kaplan

Yukarda bahsedilen galeri eitli iek motiflerinde altn mt. Duvarlar srma goblenlerle kaplyd. Sedirler de ayn de

kaplamalarla sslenmi ve ok gzel burma1 kvrlan stun recede zengin malzemeyle yaplmt. Aynalar, saatler, sandk
larla desteklenmiti. Bu kklerden birinin kenarlarnda iyi cins muhafazalann hepsi kayda deerdi, fakat en olaanst olan
porfirden yuvarlak ta vardr ki ortadaki cilalanmtr ve da btn kymetli paralarn oday dekore etmek zere tutulan
aynen bir ayna gibi saray ve btn ehrin oradan grntsn yabanc sanatlarn eserleri olmalaryd.

yanstmakt adr."
fl3 J
Aubry d e La Motraye, bir Fransz protestan papazdr. III. Ah
medin Edirne'de avda olduu bir srada Harem dairesinin sa
atann tamir iin arlan Fransz ustasna yardmc gibi Sa
raya girmi ve grdklerini yazmtr (1699 . 1714 ) :
"Kafam, Ayasofya'nn zengin tavanyla, ya da o nefis ey.
lerin o kadar dzensiz sunuluunun yaratt byk karklkla
Buradan sonra Padiah'n oniki zevcesinin yer ald bir ga.
leriye geilirdi. Bunlar hem byktler, hem de ok iyi den
milerdi. Pencereler avluya bakyorlard ve demir parmaklkla
r vard. Bahe tarafnda, hanmlarn grnmeden
bahede olan
b eni seyredebilecekleri ''ahni" veya kk kntlar yapan
gozetleme yerleri vard. Kuzey cephesinin ortasnda toplant sa
lonu vazifesini gren bir n ksm ina edilmiti. Btn
hanm
lar padi aha kend ilerini gstermek, sayglarn sunmak
iin bu
.
raya gelirler, padah elendirmek iin sonsuz retken
zekala
 90 T o p K A p
:ryla dalna yenilikler bulup birbiri ardndan binlerce elence
tertip ederlerdi. Buradan byk hamama geilirdi. Bura.S her
biri mermerle kapl odadan oluuyordu. Ortadaki en ssl
olanyd, kubbesi mermer stunlar zerinde duruyordu ve ie
riye k girmesi iin camlar konmutu. Odalar, herkesin olan
lar takip edebilmesi iin birbirine cam kaplarla balanmt.
.Her banyo kvetinin biri souk biri scak su akan iki musluu
vard. Kvetler ne birbirinin eiydi ne de ayn iler iin kulla
nlrlard. Osmanllar hem gzellik hem de kullanll d olurdu.
nyorlard. Daha aa kademedeki kadnlarn, harem aalar
mn, ayn ayr gayet rahat ve dzenli banyolar vard.
Haremden ayrlndnda olduka karanlrk bir koridordan
_geiliyordu. Bu koridor, . Harem aalarnn yaadklar ayn bi
nadan geip Padiah'n tahtta hak iddia edebilecek oullarnn
tutsak bulunduu ehzadeler zindanna varyordu. Bu zindan
:gl bir kaleyi andryordu. Etrafna yksek duvarlar ina edil tr. Bunlarn ta'miri de Bayazit II zamannda olmutur. Ancak
miti. Osman, bu duvarlar alaltp zerindeki pencereleri a
trtt. Buraya hem iinde, hem dnda harem aalarnn dikkat
le nbet tuttuklar, her birinde ift demir parmaklk olan iki ka
:pdan giriliyordu. Binann i karartc bir grnts vard, bu
na ramen bahe bakml ve gzeldi. ehzadelerin, meydan ev
releyen ayr binalarda gzel daireleri, hamamlir vard. Onlarn
:hizmetlerine ayrlm hadmlarn hepsi zemin katta yayorlar
d ve saylan olduka kabarkt. Bunlar ehzadelerin kt ta
Jihlerini unutturmak ve bu zindan hi deilse yaanr bir yer
halinde tutabilmek iin hi bir glkten kanmyorlard. eh
-zadelerin grdkleri sert tutum uzun bir sre iin hafiflemiti.
Onlara kadn bile veriyorlard, ancak bu kadnlar ocuu olma
yan kadnlardan seilirdi veya ocuklar olmamas iin sk ted
-- - -- - - - - --
I s A R A y I
bir alnrd. Her trl zenaatte eitilebilmeleri iin ustalar ve
hocalar vard ve seviyelerine uygun her trl el iiliinde iler
lemeleri tevik grrd. Ksacas zgrlkleri dnda zleyebi
lecekleri pek birey kalmazd. Bununla beraber sadece bu b
yk sarayn dairelerine mahkfun deildiler, Sultan onlar sk
sk dier kraliyet saraylarna, bilhassa Beikta Sarayna gtli
rrd, burada yine ayn ekilde kapatlrlard. Bu geziler her
zaman memnuniyetle kal.anr ve prenslere iyi bir deiiklik
Topkap Saraynda, belli bal inaat faaliyeti balca drt
padiah devrinde olmutur:
1- Fatih Sultan Mehmet Yeni Saray ilk olarak ina ede
rek saray kullanmaya amtr. Bayazit II. nin de zorunlu inaat
yapm olduu kansndayz. u sebeple ki: Kk Kyamet diye
isimlendirilen byk zelzele, tstanbul'da byk tahribat yapm
bunlar Fatih inaatnn birer devam mahiyetindedir (1478-1512) .
2 - Yavuz Sultan Selim .zamannda ( 1512-1520) Kutsal
Emanetlerin tstanbul'a getirilmesi ile gerek Hrka-i Saadet ve
buradan mabeyn dairesine gei ve mabeyne yakn harem ks
mnda inaat yaplmtr.
3 Murad m. zamannda ( 1574-1595) , yanan mutfaklarn
-
yeniden inas ve haremde daireler inas, zlfl baltaclarn
esasl tamiri, Sur-u Sultani iinde deniz tarafnda kkler in
as gipi nemli inaat faaliyeti olmutur.
4 - Mehmet IV. zamannda (1648-1687) , haremin yanmas
n mteakip haremde nemli inaat faaliyeti grlr.
(Baknz: Kitabelere gre bina tarih cetveli.)
.c
 ISMAIL HAKKI UZUNARILI, OSMANLI SARAY TEKILATi ADLI ESERDEN NOTLAR

buuk y.y. dan fazla bir zaman Osmanl Padiah
larna konut olan Yeni Saray (Topkap Saray) bir ok
olaylarn getii yerdir: Divan Hmayun mzakereleri,
ulffe datlmas, sefirlerin kabul, clus, bayram teb
rikleri hep burada yaplmtr. Bunlarn yannda : Kap
aras ikence ve hapisleri, siyaset ve cellat emesi, ba
lkhane yerleri de hu alan iinde idi. Fakat bunlar sa
rayn ( Birfn = dars) ksmna ait olup padiahlarn iin yenieri aasna gnderirdi. Saray hizmetine aday
asl konutu olan (Haremi Hmayun) bambaka bir te
kilata tabi idi ve buna (Enderfn) tekilat denirdi. Top
kap Saray, Birfn (hari, dars) , Enderun ( dahil, ie da saray iin alnrlard. Bu ocuklar da Edirne, Galata
risi) ve aileye mahsus (Haremi Hmayun olmak zere
ksmdr. Bunlarn her birinin kendisine mahsus teki
lat ve kanunlar, eitim sistemi ve hatta deyimleri vard.
Bu kanun ve kurallara padiahlar da uymaya mecbur tu
tulmulardr.
Padiahlar, yaklak 15. y. y. ortalarndan 18. y. y.
balarna kadar, ahslarna mahsus merkez ordusu ile
devlet idaresi iin zadegan yetitirmekten ziyade, msl
man ve trk terbiye ve kltr ile yaurulmu kendile
rine sadk bir bende snf yetitirerek bunlarn bir ks
mn kendi saraynda ve bir ksmn kendi ordusunda eit
tikden sonra Osmanl Devletinin terbiye ve inzibatn bun
larn ellerine vermilerdir. Bu y.y. !arda flema snf ile
devletin bir ksm divan ve mali ileri ile grevli kalem
ricali ksmen istisna edilecek olursa, hemen btn byl:
devlet makamlar ile Kap Kulu ocaklarnn 3/ 4 bu zm
reden bulunmulardr.
Bu devirme ocuklar, yeni saraya alnmadan evvel
byk itina ile yetitirilerek mslman ve trk ter'biyes :
grrler, din kurallarn ve trkeyi renirler, mkem kavga kararak ilgilileri megul etmeleri zerine 1086-
mel bir tahsile tabi tutulurlar ve sralar gelince deer ve
kabiliyetlerine gre saray haricinde eitli devlet hizmet
lerine tayin edilirlerdi. Bundan tr Osmanl Saray ay
n zamanda eitim ve retim ile devlet ilerine gnderi
lecek olanlar yetitiren bir kurum demekdi. Burada her
bir kouun ve snfn kiilerinin kayt defterleri bulu
nup, bunlarn sarayn terbiyesine gre yetimeleri iin
her kouda lala denilen eiticiler vard.
Osmanl Saray, devirme yolu ile saraya alnan i
olan tekilatn braktktan sonra buraya snrl sayda man (Ahmet III) , buras ta'mir olunup medreseler kal
alnan esir ocuklar hari, btn saray hizmetleri trk
genlerine ayrlm ve 18. y. y. dan " balayarak yava ya
va artarak saray ileri bunlara verilmitir. Enderunun
bu son devrinde kltrel gelime daha ziyade artm ve
deerli edebiyat, air, yazar, hattat ve msikiinaslar
yetimitir.
Enderunu Hmayuna i olan yetitiren saraylar:
Devirmeler devlet merkezine getirildikten sonra nce di
van- hmayuna sevkolunarak, padiah arz odasnda iken
birer birer grdkten sonra, kap aas her srnn m
nasiplerini padiahn emriyle seerek bunlar Edirne Sa
ray, Galata Saray ve At Meydan yani 1brahim Paa
Sarayna verilmek zere ayrr, tekilerini acemi oca
olarak seilen bu ocuklardan baka Bosna'dan devirilen
ve Potur Olanlar denilen mslman bonak ocuklar
saray, At Meydan Saray ve bir aralk !skender elebi
Saraylarnda yetiip eitim ve retim grmeleri gerekli
idi. Buralarda yksek yetenek gsterenler (kmalar) da
yeni saray hizmetine ayrlrlar ve tekiler de derecelerine
gre Kap Kulu svari blklerine verilirlerdi. Edirne
Saray 1086-1675 tarihinde kaldrlarak ilerinden Top
kap Sarayna layk olanlar oraya ayrlp, geri kalanla-
Kap Kulu svarilerinin aa blklerine verilmiler ve
saray da hkmet tarafndan satlmt.
Galata Saray II. Bayazt kurmutu. Buras da yeni
saraya alnacak ve Kap Kulu svariliine karlacak o
lanlar iin bir k yeri idi. Buras tekilerine nazaran
daha itibarl olduundan yeni sarayda alacak yerleri
doldurmak iin, en aa derece olan byk ve kk oda
lara ve ender olarak Kaftanl Odalar denilen seferli, ki
ler, hazine ve has odalara alnrlard. 17. y. y. n Uk ya
rsndaki yenieri ve sipahi isyanlar srasnda ve pad i
ah cluslarnda bunlarn da haklar olan (kma) iste
mekde yaptklar sert hareketler, daha sonra fesat ve
1675 de (Edirne, !brahim Paa Saray ) i olan tekila
tnn kaldrlmas srasnda, yeteneklileri yeni saraya ve
kalanlar svari blklerine verilmek suretiyle Galatasa
ray oca da kaldrlm ve yerlerine 40 nefer bostanc
ustas gnderilmi, bundan baka medreseye evrilerek
(musla- salm) mderrislii payesinde bir mderrise ve
rilmitir.
1127-1715 de ehid Ali Paa vezir-i azam olduu za
drlm ve tekrar i olanlarna verilerek saraya alna
cak olanlar iin bir k yeri bir okul grevini grme
ye balamtr. Bylece 18. asrn ilk yarsndan balaya
rak saraya girebilmek, Galatasarayda yetiip kmayt
bal idi.
92 T o p K A p 1 s A R A I

YEN! SARAY t OOLANLARI rahim paa Saraylarndan alnm kdemli ve ehliyetli

acemiler ders grrler ve yetitirilirlerdi. Yalan 14 ci
Derece ve hizmet bakmndan en aadan balayarak:
varnda olurdu: (Din dersleri, Kur'an, arapa, farsa, trk
1 - Byk ve Kk odalar, \ Dolamal e, gre, kou, me, ok, tomak talimleri, silah kullan
2 - Doanc Kouu,
J mak, ata binek) . Dolama denilen sako giydiklerinden
bunlara dolamal denilirdi.

1
3 - Seferli odas,
Seferli Koular : (17. y. y. da) Bu iki odadan terfi
4 - Kiler odas,
Kaftanllar edenler seferli kouuna nakledilirdi. Kaftanl olamyan

J
5 - Hazine odas,
6 - Has oda,
Bunlarn hepsi babssaadenin iinde hizmet ederler
di. Maalar, yiyecekleri, giyimleri, kuamlar, yatmalar
her eyi padiah tarafndan salanrd. Enderun ksmna
ait i ve d tayinler de padiah tarafndan yaplrd.
Byk ve Kk odalar: Babssaadeden girilince sa
da byk oda, solda, has oda ile kuhane arasnda, k
k oda bulunuyordu. Bu odalarda Edirne, Galata ve !b-
lar svari ocann sipahi veya silahdar blklerine ka
rlrd. Byk odann byk zabiti seferliye bakan Saray
Kethdas idi. Bundan baka oda ba, imam, klhanc
ba gibi bata gelen olanlar var idi. Kk odada ise,
oda kethdas adyla bir zabit bulunup bundan sonra oda
ba ve simiti ba gelirdi. Byk ve Kk odada eski
lik olmayp, halife denilen 12 kalfa vard. BUnlar dar
dan gelen hocalardan ders alrlar, kendileri de 5 veya 10
kiiyi okuturlard.
 3 Nisan 1340
T. C.
MAARF VEK!LC!
Topkap Saray Mzt>si
Mdrl

T. C.
Ba Vekalet
J{alemi Mahsus Mdriyeti
No : 419

KARARNAME SURET!

Asrlardanberi birok tarihi vak'alara sahne olmu
Tarih-i Millimiz ve Tarih-i Mim:rimiz noktai nazarndan
byk bir kymeti haiz bulunmu olan ve zikymet mef
ruat ve mtemilatiyle muhafazas lazm gelen Topka.p
Saraynn atiyen stanbula gelecek zvvar iin balca bir
ziyaret mahalli tekil edecei tabii olduundan bu mahal
lin bilahare zvvara kat edilmesini ihzar ve hsn mu
hafazas temin edilmek zere asari atika nizamnamesi
mucibince imdilik stanbul Asar- Atika mzesi mdiri-
yeti emrine verilmesi talebini havi Maarif Vekalet-i Ce
lilesinin 5/Mart/1340 tarih ve Hars Mdiriyeti 4260/153
numaral teskeresiyle vaki teklifi tcra Vekilleri hey'etinin
3/4/1340 tarihli itimanda ledettetkik mezkur binann
devr-i teslim muamelesi alelusul ifa olunmak zere m
zeye aidiyeti tezekkr edilmi ve keyfiyetin Vekalet-i m
arinleyha ile Dahiliye ve Maliye Vekaleti Celilesine teb
lii tekarrr etmitir 3/4/1340.
Trkiye Reisi Cumhuru
Gazi Mustafa Kemal

Ba vekil ve Hariiye vekili Mdafayi Milliye V. Adliye V. Dahiliye V. Maliye V. Maarif V.

smet Kazm M. Necati Ferid M. Abdlhalik Vasf

Nafa V. :lraat V. Ticaret V. Shhye ve Muaveneti timaiye V. Mbadele, tnar ve skan V.

hastadr Zekai Hasan Hsn Dr. Refik Mahmut Celal

aslna mutabktr. bu suret aslna mutabktr.

Ba Vekalet Kalemi Mahsus evamir 16 Nisan 1340
ve mukarrera.t Kalemi Ba kitabeti
Ahmed Arif

-
 T. C. . (Takvim-i vakayi gazetesinin 2655 sayl
BAVEKALET nshasnda karlan kayt rnei)
UMUM MDRLG

Topkap Saraynn suret-i mahafazas hakknda

nizamname

Madde: 1 - Tapkap Saray- hmayunu kara cihe
tinden Timur Kapya muttasl imendifer hatt dvar ile
Timur Kapya ve Timur Kapdan Souk eme ve Bab-
Hmayun ve Otluk Kapya ve bu kapdan sahile kadar
mmted saray- hmayunun sur- kadimi ile ve sahil ci
hetinden Otluk Kap semtinden Sepetiler kknde sev
kiyat- askeriye idaresine tahsis olunan mahalle kadar
denizle ve kezalk sevkiyatn igal eyledii mahallin i
mendifer idaresiyle hudud tekil eyledii mahaller ile
mahdutdur. Bu hududun haricinde. olup da saray- hma
yun teferruatndan bulunan mahallerin dahi hududu ay
rca tayin olunacaktr. Aharn her ne suretle olursa olsun
saray ile saraya aid arazi ve mebani ve levahkn istimal
etmesi ve yahud buralarda mebani ve levahk ihdas ey
lemesi raiz deildir. Hudud- mezkre dahilinde baz de
vaire tahsis edilmi bulunan mahallerin tevsi' edilmesi
badaezin alelusul tahriren vaki olacak istizan zerine
irade-i seniye-i hazret-i padiahi ereftaalluk etmesine
vabestedir.
Madde: 2 - Topkap Saray- hmayununun usul ve
teaml-i kadimi vechile idare-i umumiyesi Hazine-i h
mayun kethdalna mevdu'dur. Saray- hmayunun icap
eden yerlerine maiyet-i seniye-i mlkane taburu efradn
dan nbetiler ikamesi sureliyle muhafazas usulne de
vam olundcaktr saray- hmayunun orta kap ve nc
kaps ve perde kaps namlarndaki i kaplar usul-i ka ren mer'iyl icradr.
dime ve mevzu'asna tevfikan hazine-i hmayun keth
dasnn emriyle alr ve kapanr. Saray hmayunun sur kela memurdur. tbu layiha-i nizamiyenin mevki'-i mer'i
dan ehre alan Bab- Hmayun ve Timur Kap ve Souk yete vaz'n ve nizamet-i devlete ilavesini irade eyledim.
eme ve Otluk ,Kap namlarndaki d kaplarnn usul-i
kadime ve mevzu'as vechile muayyen zamanlarda sed ve
kad saray kapclarna aittir.
Madde: 3 - Ahalinin tene-zzhne mahsus olmak ve
bir gfne istifade-i maddiye temin etmemek zere ayan "
buyrulan msaade-i seniye-i hazret-i padiahiye tevfikan
ehremanetince saray- hmayun dahilinde bir ksm- ma
lumun bahe haline ifrana devam olunabilecektir. Bah
enin tanzimi srasnda saray surlaryle kaplarnn ve sair
mahallerinin heyet-i kadimesi tayir olunmayacak ve
hin-i hafriyatda zuhur edecek luzumlu talara ehrema
netince mdahale olunmayacaktr. Baheye gireceklerden
yalnz emr-i .hayr iin usulne tevfiken duhuliye istifa
olunabilir.
Madde: 4 - Saray- hmayun hududu dahilinde ga
zino ve sat ve eylence mahalleri vucude getirilmesi ve
sudan baka bir eyin satlmas memnu'dur.
Madde: 5- Saray arazisi ile mebani ve levahknda
hazine-i hassadan madasnn intifa memnu'dur.
Madde: 6- Saray dahilinde elyvm devair-i saireye
aid olarak mevcud bulunan mebaninin hududu tayin ve
haritas tanzim olunacak ve bunlardan ref-i mmkn bu
lunanlar hazine-i hmayun kethdalnca devair-i aide
siyle bilmuhabere peyderpey ref' edilecekdir.
Madde: 7 - Bu nizamname tarih-i nerinden itiba
Madde: 8 - Bu nizamnamenin icrasna heyet-i v
20 Zilkade 1334 (1915) - 5 Eyll 1332
Mehmet Reat

eyhlislam Sadr- azam ve Hariciye Nazr vekili Dahiliye nazr ve maliye nazr vekili
Musa Kazm Mehmed Said Tfil'at

Harbiye nazr ve bahriye Nafa nazr uray- devlet reisi ve evkaf- hmayun nazr vekili
nazr vekili Abbas tbrahim

Ticaret ve Ziraat nazr ve adliye nazr vekili Maarif nazr ve

Ahmed Nesimi Posta ve Telgraf ve
Telefon nazr vekili
Ahmed kr
MUKABELE OLUNMUTUR.
imza imza
Aslna uygundur
Resmi mhr ve imza

Benzerinin ayndr
_.....
.. .......___________________
T O P K A P I S A R A Y I N I N
TOPKAP I SARAYINDA
Topkap Saray mze olal ok deiiklikler geirdi,
yaplan eitli tamirler, Sarayn grnn esasl suret
te deitirdi. Bu ilerin tmnn klliyenin yararna ge
irilebilecei sylenemez. Belki de bunun aksine, mda
halelerin Sarayn her defasnda karakterinin bir para
snn kaybolmasna neden olmu olduklarn sylemek,
herhalde geree daha yakndr.
imdi bu ilerin neler olduklarn, bunlarn ne ekil
de uygulanm olduklarn aklarken, nasl olmalar ge-.
rektii hakknda da, bilgimiz yettii kadar, fikir verme
i doru buluyoruz.
Saray mze olarak halka aldndan beri uzun md
det merhum Tahsin z idaresinde kald : Bu sre deva
mnca yaplan ilerin "Bazlar ok nemli olmakla bera
ber, sonradan yaplanlar gibi Sarayn karakter ve vec
hesini altst edecek nitelikte olmamtr. Tahsin bey za
mannda ilerin ele alnmasnda daima bir istiareye ba
vurulmu, keyfi hareketlerde bulunulmamtr.
Ne yazk ki ondan sonra gelen idarelerin bazlarnda
bu hareket tarz gittike rabetten dmtr. Ve artk tr. Bu ilerin hi birinde restorasyon eklinde bir aba
o devirlerde, stelik Antlar Kurulunun gittike daha fazla
yardmc olmas imkfular domu olmasna ramen, bu arada kaldrlabilenler yok edilmi, dierleri kamufle edil
durumdan istifade edilmesi _tarafna pek gidilmemi ve
mdrlklerce zaten kalite deil ise de kantite bakmn
dan hi bir zaman yeterli olmam bir kadro ile ok b
yk ve nemli kararlar almak ve ayn arlkta ilere gi
rimek tarafna gidilmitir. Bu yzden birok iler ya
plmtr. ki, bunlarn tashihleri her zaman artk herkese
kabul edilir olmutur. Yaplan ileri genel adan mtalaa
ettikten sonra, bunlar teker teker gzden geirmenin zo
runlu olduu meydandadr.
Ancak, bu ayrntl ie gemeden evvel mzecilik ba
knmdan Sarayn ne ekilde mtalaa edilebilecei hak
knda grlerimizi aklamay faydal gryoruz. Bilin ekil almtr. Avlu iinde zamanla yer alm olan mek
dii gibi Saray 1924 senesinde mze olarak almadan
evvel, baz ksmlar ksa bir ekilde, zel ziyaretilere
gezdirilir ve bunun iin Enderunlu baz emeklilerin bilgi
ve yardmndan istifade edilirdi. Biz bu arada baz mi
safirlerin , ziyaretlerine itirak ettiimizden bu duruma
ahit olduk. Saray 1908 senesinden itibaren boalabilmi
ve son kalan Harem halkndan sonra, szn ettiimiz
memurlar Sarayn bakmn tedvir ediyorlar id!.
Saraydaki tamir ve tadil ilerini incelerken, hangi
tarihlere kadar uzanmak lazmdr? Aslnda Saray daima
yayan bir kurulu olmutur. Binalar birbirini takib et-
-
M Z E O L U U
T A M R L E R, TEMENNLER
mi, her saltanat devri ve ou padiahlar, kendi ahsi-
yetlerini binalarnda belirtmiler, fakat bunun iin de
ou zaman baz binalar ykm veya yeni ekle sok-
mulardr. Fatihin yaptrd bir ok bina ve dekorlarn,.
. II. Beyezit tarafndan yok veya tadil edildiini biliyoruz.
Pek tabii bunda byk zelezele (kk kyamet) in pay.
vard. Halite ve Hasbahedeki Bayezid Kkleri ise ta-
mamen yok edilmitir. Tabii bu hadiselerin olumasnda
zelzele ve bilhassa yangnlarn da etkisi olmu, bir ok
dairler bu nedenle oldu bitti ile karlam ve yeni bir
ekle girmilerdir. Bir byk olay, IV. Sultan Mehmed
(Avc) zamannd aki yangn ve onu takib eden byk l
deki yeni inaat faaliyeti olmutur. Yine Haremde I.
Mahmut ve III. Osmandan itibaren m. Selim'e kadar ye
ni inaat adeta birbirinin zerinde olmutur. Ancak b
tn bu faaliyet canl bir teekkln tabii bir gelimesi
ve zaman ve deien zevke uyulmas eklinde kabul edil
melidir. Bu nedenlerle binalarn hviyeti ou yerlerde
eski karakterini kaybetmi, yeni grntlere brnm
veya gayret olmamtr. Devir devri takib etmi, ve bu
mitir.
tk restorasyon, yani bile bile daha eski bir devre
dn 1856 yangnndan sonra yaplan Enderun avlusu
tamir veya daha dorusu yeniden inaasnda grebiliyo
ruz. Hatta bu ie ait proje bile mevcuttur.
Bu bakmlardan ilk esasl tamir ve tadil iini bu in
aatta grmemiz i'Cab etmektedir. Arada bir yangn oldu
u iin gerelr deiikliklerin sebep ve yerlerini kesin
likle tayin edemiyoruz. Kesin bir olay varsa o da avlu
nun byk lde ekil deitirmi olduudur. Arzodas
eski dekorasyonu tmn kaybetmi, saaklar yeni bir
hane, a inciler kouu, havuzlu kk gibi binalar yok
olmu, kk ve byk odalar, kiler ve has odal kou
lar zemin hizasna kadar yklarak yeniden yaplm, es
k i ahap revaklar yok edilmi, yerlerine Hrka-i erif'in
kilere benzetilen yeni ve kargirleri ina edilmitir. Bu
arada zemin setleri avlu nizam ve yol kaldrmlar da
baka ekle sokulmutur. Bu faaliyet eski nc yeri
denilen terasa da sirayet etmi, oradaki ahap kkler
'
yktrlarak yerlerine Mecidiye Kk ina edilmitir
(1858 tarihleri) . Buradan d baheye alan nc yeri
kaps ( ?) da bu arada yklm ve yerine imdiki bina
96 T o p K A p I s A R A y I

yaplmtr. Bu iler aslnda ksmen yeni ilave ve yaplar mamiyle uydurma ini panolar, kafes v.s. konmutur. Na
eklinde de telakki edilebilir ve hele restorasyon gurupu klar eskisine uygun olmakla beraber mekann ahengine
iine alnamaz. Asl rest.orasyon faaliyeti 20. yzyl ba uymamaktadr. Revak parmaklklar sebepsizce kaldrl
larnda Sultan Reat zamannda olmu ve o zaman Saray m, velhasl yzyllar boyunca bilinen, Osmanl mpara
mimar Vedat Tek bey vazifelendirilmitir. Bu faaliyete torluunun bu en nemli bir yerinin orijinal ekli klliyen
ait baz planlar (D hazine) ve rnekler (Hrka-i Saadet kaybettirilmi ve yerine savunulmas imkansz bir dek0r
naklar) mevcuttur. in nemli taraf bu ve benzeri ya getirilmitir.
plan ilerin tenkid edilmi olmas ve bu tenkidin bir ra
por eklinde o zaman yeni faaliyete balam olan Muha D Hazine :
faza-i Asar- Atika Encmeni Daimisi, (yani: eski eser Burada hi olmazsa stlk pencerelerin dlklar ya
leri kanma encmeni) tarafndan yaplm olmasdr. An plabilirdi.
lalan bu iler Encmene sorulmadan yaplm ve alk
olduumuz reaksiyon uyandrlmtr. Bundan sonra ayn Bab- Saadet :
espri ile yapacamz yoklamaya bylece bu birinci ra Bu yerin lzumsuz yere naklar kaldrlmtr.
pordan balam olalm. Raporun metnini ksaltlm ve Enderun Avlusu :
bugnn trkesine evrilmi olarak ve ayn sray takip Burada da kaldrm ve gller insan rahatsz etmek
ederek inceleyelim. Son derece iddetli olan tenkid, duru tedir.
mun genel bir yoklamas ve izah ile balyor ki devri
iin (10. o. 1915 tarihi) ok ileri grldr [1] . Hazine-Fatih Kk :
Tenkid edilen ilerin en az bir ksmni mimar Vedat Tahsin z zamannda balamak zere kargire evir
beyin yapm olmas lazmdr. Kendisinin ve Kemalettin me ileri ll bir ekilde grlm, Fatih Kk hazi
beyin, bugnk anlaya gre eski sivil mimarimiz ve bu nesi ve hayat direklikleri alm, ancak son olarak du
nun korunmasyla maalesef pek ilgileri olmamtr. Ha varlarn boyalar zerinde gerekli arlkta kalem zrh
yatlar boyunca nice sonsuz kymeti olan eski ev, yal gibi lar ve cetveller uygulanmamtr. Vitrinlerin ok daha
eserlerle karlam olduklar halde merak saiki olsun hafif olmalar arzu . edilirdi.
bunlarn en ufak krokilerini yapmam, resimlerini ek
memilerdir. Bu durumda Vedat beyin yeni devir ile olan Hrka-i erif Dairesi :
yabancl mazur grlmelidir. Osmanl varlnn ve tarihinin en mukaddes yeri sa
Merhum Tahsin z zamannda yaplan iler (1940 - ylmas gerekn bu dairenin en adi ar havasna indi
1944) yine de bir neticeye balanabilirse dahi, hi bir za rilerek bir takm sahne tesirleri yaplmaa gayret edil
man uzun aratrma ve itiareden kaarak m.eydana gel mi olmas affedilemez. Revak hallarnn kaldrlm ol
mi saylamaz. Bu istiare toplantlarn drt nemli ko mas bu mekann gzellik ve ma_hremiyetini yok etmi
nu iin yapmtr: Hazine, Fatih dairesi, Kubbe alt, i tir. Revak arasndaki camekanlarn kaldrlmas ileriyi
nili Kk ve Orta Kap. Bu toplantlar daima yerinde ge dnen ve koruyan bir tedbirin aksine bir harekettir.
reken hazrlklar ve ihzari raporlar tamamlandktan son Belki bir anda cazip grlebilen alma, zaman ile btn
ra yaplmtr. Grme ve kararlar titizlikle kaleme aln i sslme ve inilerin harap olmasna sebep olabilir.
mtr. Uygulamada da bu kararlardan pek uzaklalma
Harem Dairesi :
mtr. Bu derece ayrntlara girimemizin sebebi, bu iti
Bu dairenin yzyllar boyunca harap olmas kabul
na ve titizliin Tahsin beyden sonra mze amirlerince
edildikten sonra islah edilip ziyaretilere alabilecek ha-
tekrarlanmadn ifade iindir [2] .
le getirilmesi phesiz kolay bir i deildi. ou ahap
Yeni inaat ve onarm ilerinin yerleri srasna gre olan binalarn bugnk malzeme ve iilik ile tamir edil
ksaca yledir: . meleri ayrca sorunlar yaratyordu. Nitekim yeni sayla- -'
I. Avlu Kese Meydan : cak bir tarihte tamir edilmi olan baz cepheler, imdiden
Aalar (serviler) zaman ile fazla bym olma ve eskisinden daha harap bir hale gelmitir (tkballer,
laryla beraber kendine gre bir hava kazanm olan bu m. Selim daireleri gibi) . Bundan baka her eyi mutla-
meydanda itler ihdas edilmi ve hele fazla miktarda gl ka eski haline irca merak, "muhdes" denilen yerlerin
fidanlar dikilmek suretiyle bu hava dejenere edilmi ve (stelik evvelden resmi ve rlvesi yaplmadan) hot be
baka bir manaya dndrlmtr. Orta yolun kaldrm hot kaldrlmas , eski kalem ileri bulunanlar dahil, her
lar uygun deildir. evre revakn svasz kalmas, kire trl svalarn ncelikle tamire girimenin banda, kald
mit yerine kurun olamazsa, hi olmazsa inko konula rlmalar ve duvara kadar raspa edilmeleri ok kymetle-
mma olmas, meydann mimarisine rustik bir hava ver rin yok olmasna sebep olmutur (Mekhane, krk mer
mektedir. diven, Valide Avlusu st) . Bu arada meydana karlan,
ou zaman boz.uk iilikte ve zeri svanacak diye ka
Kubbe Alt : baca rlen duvarlarn akta braklmalar, hem estetik,
Tahsin bey zamanndan yaplan bu iler tasvib edi hem de teknik bakmndan mahzurludur (Valide Taln-
lemez. n mekandaki ahap ve somaki panolar ikinci ma da bu tr duvarlar kfleniyor ve rutubet ekiyor, ayrca,
halle nakledilmi veya tmyle kaldrlm, yerlerine ta grnleri de gayet kaba ve rahatsz edici) . Valide Ta-
-
R A y l 97
T o p K A p I s A

Indaki ahap saaklarn beyaz siyah kalem ileri ile sinin halka almas, bu i iin ise acele yoktu. Maddi im
kafeslerin kaldrlm olmas, burasn plak ve sevim kanlara gre kademe kademe hareket etmek kabildi. An
siz bir halde brakmtr. Veliaht dairesinde hem ite hem cak iin banda nemli bir karar vermek gerekiyordu:
dta yaplan iler abartmal ve teatraldir. Buradaki o Mze, ne mzesi olacakt ? Saray, saray halinde mi ser
sevimli asma katlarnn kesinlikle kaldrlmamalar gere gilenecekti ? te balangta bu soru sorulmam] ve ge
kiyordu. Kalyor ki ou boalan duvarlara sonradan ini rekli cevap verilmemi ve programa balanmam oldu
taklidi boyalar yapmak yersizdi. Burada al pencereleri, undan, imdiki kark durum meydana gelmi, ve Sa
kesinlikle sivil mimarimizde, saray bile olsa, benzerine ray dairelerinin ou, Saray iinde ve bazan dnda, bu
bu derecede rastlanmyan ( sonradan grme) zenginlik lunan kolleksiyonlarn tehirine mekan saylm ve byle
tedir. D cephe ve saaklar iin de ayn ey sylenebi ce z kullanma ekilleri ve karakterlerini kaybetmi ve
lir. Hnkar Sofas da fazla yenileme yznden eski g drt duvar olmulardr.
zelliini kaybetmitir. Buna karlk ill. Murad, I. Ah tk seneler ziyareti saysnn az olmas, herhangi
med ve III. Ahmed odalar grubunda yaplan yenileme bir sergileme metoduna bal kalnmas, lzumsuz grl
ve boya tazelemeleri ok muvaffak olmutur. Hatta ar mtr. Fakat son senelerde nemli ekilde artan trafik
zu edilir ki I. Ahmet Kknde tavan ve kubbedeki nak kendi bana bir problem olmutur. Bylece Sarayn,
yenilemesinde daha ileriye gidilmi olsun. Mzenin bir ksm olarak yeniden ele alnmas ve kullan
Harem dairesinde eski minder rt ve yastklarn, ma ve halka alma eklinin revizyona tabi tutulmas ge
yer hasrlar ve hallarn kaldrlm olmalar byk bir rekmitir bu mesele ise henz esasl ekilde ele alnma-

eksiklik olarak kendini hissettirmektedir. Bunlarn yeri
ne getirilen kahverengi Cenova kadifesi biimindeki uy
durmalar i ac olmaktan uzaktr, stelik devri deseni
ne de uymamakta, bilhassa i dekor gzelliine zarar ver
mektedir. Korunmalar gereken eskileri yerine, ncelikle
minder rtlerinde eski desen basmas klflar kullanla
bilecei akla gelmektedir. Yer nihalileri de ayn teknikte
mekan dekoruna uygunlatrlabilirdi. Minderlerin arka
sna bir sra lamba ile bir nevi sahne "rampa" s meyda
na getirmi olmak bahtsz olduu kadar tehlikeli bir fi
kir ve uygulamadr. Haremde nerede ise hi bir surette
elektriin kablo iinde yerletirilmemsi gereken ve bu de
rece ykl ve s tevlid eden sistemler kesinlikle red edil
melidir. Haremin, ve o da srf ufak grup halindeki ziya
retilerin gelii esnasnda yaklmak zere, adeta portatif
gibi ve herhalde meydanda olan k cihazlaryla aydn
latlmasn yeterli saymak, hatta fazla a da heveslen ray (Louis-Philippe zaman ) , hatta byk ihtilfden beri,
memek gerekir.
Mutfaklar :
Sarayn en mhmel ve fonksiyonlar srf sergilenme
e indirilmi olan bu ksmlar, drt duvar olarak kulla
nlmaktadr. Bu arada helvahane dnda, hi bir yer ilk
fonksiyonunu aksettiren bir sergileme kazanamamtr.
Hatta sivil mimarimizin biricik ahap ev rnekleri ha
lindeki a, usta ve tayfas koular bile al senele mi olmas idi. Hatta Saray terkedilirken birok eyalar,
mtr. Bu dncelerimizin dikkate alnarak kararlara
yardmc olmasn temenni ederiz.
Kesinlikle iki blm ( Saray, Mze) arasnda ayrma
yapmak lazmdr. Birincisi, Sarayn iindeki hayat can
landracak ekilde Saray olarak sergilenmesi. !kincisi, Sa
ray muhtevas ki kendi bana bir mze dolduracak zen
ginliktedir, iin ayr sergileme yerleri ihdas etmek, veya
zel surette yeniden binalar ina etmek. Bu iki (kompo
nant) , Saray ve Mze olarak ayrarak mtalaa edeceiz.
Bunlara bir ncsn de katma unutmamalyz. O da
mektep yani ilmi vasf ( seminer, arivler, kitaplklar v.s. ) .
Saray :
Topkap Saray, dnyada benzeri az olan bin ekilde,
hemen hemen hala iinde oturulmu ekilde yzylmz:
kadar saray olarak intikal etmitir. Mesela Versailles Sa
saraylk fizik bnyesini kaybetmi mobilyas yama edil
mi ve sonradan Fransz mi lletinin anm. olmak zerc
mze eklinde alrken, iindeki oturma ve yatma dai
relerinin (en mstesnalar hari) hemen tm yktrla
rak drt duvar haline getirilmi, hatta bununla da ye
tinilmiyerek drt duvarlar birletirilerek cesim galeriler
meydana getirilmitir. Topkap Saraynn zellii hemen
hemen hi bir surette dokunulmam olarak elimize ge

, .) rinde ayakta ve daha dorusu yar ykk halde iken, bun

larn islah ve tamirleri ve ona gre tefri ile sergilenme
sandklar olduklar gibi braklvermi, Sarayn ev halk
sanki henz km gibi idi. Hal byle iken . bu an kay
leri kabil iken, yklmalar tercih edilmitir. Yerlerine ya betmemek ve dondurmak icab ederdi. Bunun aksine b
plan kagir binalar her hangi bir mana tamamaktadr. yk temizleme iine giriildi ve neticede bu hava ortadan
Ortadaki kaldrml yol da saan ve o esrarengiz ka kaldrlmaa balad. Ancak Saray o kadar byk, daire
rakterini kaybetmi, aksine bombo bir hale getirilmitir. ler (1bilhassa Haremde) o kadar fazla idi ki bu "tanzim"
ii yer yer hala bitirilememitir. Sarayn ne ekilde v
Mze olarak Topkap Saray : kimler tarafndan hangi dairelerde kullanld, az ok
Topkap Saray 1923-24 lerde mze olduu zaman, byk bir kesinlikle bilinmektedir. Bu itibarla eitli dai
hazinedeki bir ka vitrinden baka hi bir ey bir mze reler ve odalar kullanma ekiilerine gre demek, ve
iin hazrlanm deildi. Aynca ynetim ve kamu oyu eski hallerini canlandrmak icab ederdi. Bu arada daha
da buna hazrlkl deildi. yle ki, 20. yzyln banda evvelden de belirtildii gibi, fotorafik basma usullerle
dnyada nadir rastlanan bir frsat ve imkan ile karla eski kuma ve perdelerin benzerlerini yaratmak kabildir.
lyordu. Hi bir surette bozulmam bir saray komplek- Hatta yer yer ayn ekilde yaratlm kumatan elbise-
98 T o p K A p I s A R A y I

lerle mankenler datmak suretiyle hayal ve srpriz, hat burada olmaldr. Etd ve aratrmalar mimariden baka,
ta dehet ( ?) elemann da sergilemeye katmak kabil olur dekorasyon, tekstil ve eitli kullanma eyalar alanlarn
du. i ine alr. Bunlardan baka mevcut ariv ve kitaplklar
Eskiden Askeri Mzede (Sent tren ) , daha dorusu da ayr aratrma ve etd sahalar tekil ederler. Top
Sultanahmetteki kyafet mzesinde, mankenlerle Osmanl kap Saraynda ilk ilmi aratrmalar herhalde Gzel Sa
mlki ve askeri tekilatna ait eitli ahsiyetlerden (man natlar Akademisi Milli Mimari Semineri tarafndan 1932
ken) oluan gruplar hazrlanm ve bunlar renkli kart senesinden itibaren yaplmtr. Bu alma bina mevcu
postallar halinde halka mal olmutu (ocuk iken bunla duna inhisar etmi olmakla beraber, yzlerce rlveler
rn bize yapt etkiyi hala unutmamaktayz) . Saray ve den olumutur. Bunlarn bir ksm renkli, bir ksm mo
Haremde byle figrlerin yakksz olacaklarna da inan del eklinde yaplmtr. Bir mimari neslin itirak ettii
miyoruz, aksine Sarayn gerek niteliini canlandrabile bu almalar 1948 Akademi yangnnda kl olmutur.
ceine inanyoruz. Mesela Kubbe Altnda bir meclis, arz ncelikle Hareme ait olan rlvelerden byk sayda oza
odasnda bir elilik kabul sahneleri ok ekici olabilir. l1tlerin, uzun mrdet yprana yprana, urada burada bu
Bu sahneler zaman zaman deitirilebilmelidir. Baheler lunduuna ahit olabildik. Haluk ehsuvarolu'nun m
de ehli alaca ve karacalar yetitirilebilir. Herhalde bahe drl zamannda ilk olarak Sarayn bir rlvesine l
ile meydan arasndaki fark unutmamak lazmdr. iek zum olduu dncesi uyanmt. Kendisi ilk parti olarak
ler bahelerde olur ve zaman zaman dekor deitirirler ve Orta Kap, Fatih Kk, Arz Odas, Hrka-i Saadet v.b.
mesela lale mevsimi zel sergileme ve iraan gsterileri dairelerin rlvelerinin yaplmasn, zel sipari olarak

'
yaplr (bunlar ayr cretlidir) . benden (S.H. Eldem) istemitir. Bu rlveler, eer bir yer
de mevcut iseler, bylece Saray kolleksiyonu nvesin!
Mze : tekil etmilerdir. imdi bu almalar bilhassa sayn 11-
Sarayn yzyllar boyunca toplam olduu kullanma, ban z ( Tahsin beyin olu) n ilgisi sayesinde gnden
giyim ve ziynet eyalar vardr. Bunlar bugn belirli yer gne artmaktadr. Restorasyonlar iin yaplan almalar
lerde sergilenmitir. Hazine ve silah depolar bugn igal da korunmaktadr, Selma Emler hanmn almalar da
ettikleri yerlerde fonksiyonlarn belki bulmu saylabi bu meyandadr. Gzel Sanatlar Akademisi Semineri ve
lirler. yle de olsa Fatih Kknn baka ekilde canlan K rss yangndan sonra yeniden ie balam, eski in
drlmas, mesea hamam ksmnn dzme bir meher de vanterden ok geride olmakla beraber, nemlce katk
il de soukluk olarak sergilenmesi akla gelebilir. Bugn larda bulunabilmitir.
mutfaklarda iyi kt ( kts fazla) yer alm olan fa Sarayn mektep vasfnn bununla kalamyaca mey
yans ve seramik kolleksiyonlar kesinlikle ayr yerlerde dandadr. tk olarak zel bir bina tahsisi gerekmektedir,
sergilenmelidir. Bu mecburiyet kumalar iin fazlasyla bu binann eski Darphane olabilecei akla gelmektedir.
vardr. Bunlar gereken yere tahsis edildii takdirde 1000- Burada, gereken seminer, alma odalar, konferans ve
2000 m 2 yer alabilecek niteliktedir. Sarayn z kullanma sergileme salonlarndan baka Sarayn mevcut arivini
mal olan bu eyalardan baka, Saray ile ilgili sergileme de en iyi artlarla yerletirmek kabildir. Buna ilave ola
salonlar yaatlabilir. Bunlarn bir ksmnda Saraya ait rak yeni ariv, rlveler kolleksiyonu ve zel kitaplklar
rliyefler, haritalar, manzaralar da vardr. Bir ksmnda dnlebilir. Topkap Saray mektebi belki tamir ve
padiah, vezirlerin portreleri olarak byk bir yer kya restorasyon alannda da ihtisas yaptrabilir.
fet mzesi olarak dnlebilir. Burada Sarayn iindeki
bir ka mankenlerden baka devir kyafetlerine gre zel Sur-u Sultani iinin tahsis ekli :
bir saray halk mzesi kurulabilir. Mze olarak ayrd Topkap Saray, daha geni anlamnda, Sur-u Sul
mz bu ikinci ksmn kesinlikle 1 Sarayn dnda olmas tani iini kapsar. Bu alanlarn Sarayn bir paras sayl
lazmdr. Bu i iin nerilecek baz binalardan baka ve mas ve ayn idareye balanmas gerekir. Burada eski
tercihen zel surette ina edilmi binalar kullanmak la kklerden kalanlarn ncili = Sinan Paa Kk, Se
zmdr. Bilhassa tekstil ve kat esasna dayanan eyalar petiler Kk, Bab- Hmayun Kk, Kule Kk ve
da yeni inaat arttr. nk an'Cak bunlarda gereken ko Alay Kknn ihyalar ve hallrn almalar gerekir. Bun I

ruyucu klima tesisatn kurmak kabildir. Yeni binalar iin
eski has frn, bugnk kimyahane yeri uygun saylabilir.
Bu yeni binalar mesela tek katl sralanm elemanlardan
(mutfaklar gibi ) oluabilirler. Bylece birinci avlu hayat
kazanm olur. Eski Deavi Kasr ve Evkaf Nezareti yer
leri de yeni binalar iin uygun olabilir.
Mektep :
Topkap Saray Trk Osmanl mparatorluunun, de
nebilir ki, tek kalm asrlk meskenidir . Bu bakmdan
yzyllar boyunca Trk yaam kltr ve sanatna me
kan durumundadr. Bu alanda yaplacak etdler iin Sa
ray i deal bir hazinedir, bu itibarla etdlerin merkezi de
lara belirli fonksiyonlar da verilebilir. Bunun dnda
Marmara tarafndaki geni alann park haline getirilerek
eski cirit ve tomak meydanlarnn ihyas lazmdr. Sa
raya tahsis edilecek alan bir taraftan Glhane Hastaha
nesi, Otluk Kap ve Milli Eitim Basmevinin bir mnt
kasna kadar. dier taraftan eski Tbbiye, Telgrafhane
binalarna kadar uzanr. Marmara cihetindeki askeri bi
nalara da yeni fonksiyonlar verilmesi yerinde olur.
Ulam :
Sarayn turistlere deniz yolundan almas arttr.
Otokarlarn Karaky, Sirkeci trafiine sokulmalar nlen
melidir. Bu nedenle sarayburnunda bir iskele kurulmas ve

T o p K A p
buradan Topkap Saray ve Sultanahmet evrelerine turist
ulam temin edilmelidir. Glhane ana caddesinin bu tr
trafie alabilecei ngrlebildii gibi, sahil yolunun da
kullanlmas dnlebilir. Bab- Hmayun iinden ara
ba geidini kapatmak, eski Maliye Nezareti tarafndan
bir geid ngrmek lazmdr. I. Avlunun iindeki park
yerlerinin kabil olduu kadar yer altna alnmalar ge
rekir. Zaten Sarayburnunun kullanlmasyla byk yolun
otobslerinin azaltlmalar da sz konusu olabilmektedir.
Kalyor ki trafik her iki kap zerinden de yaplabilir, ya
ni, k IV. Avlu ve Gotik Stun tarafna alnabilir.
Ziyaretilere her trl istirahat temin edilmesi ge
rektii doaldr. Byk alan zerinde bir ka bfe ve
bvetin serpitirilmesi doru olur. Ancak uzun oturma
ve ziyafete imkan veren lokanta ekillerinden kanmak
gerekir. Orta Kapda geni lde kitap ve li teratr sa
tna yer verilmelidir.
D Kkler :
inili Kk : (Bk. Kkler ve Kasrlar C. I, S.H.E.,
s : 61 - 79) .
Sarayn tarih ve mimari bakmndan en eski kk
dr. Bu kk henz Bursa ekolnden ayrlmam ve baz
yukardaki Fatih Kkleri gibi fstanbullu deildir. at
ekli, nndeki revak n Asya, hatta Orta Asya ile kuv
vetli ilikilerini korumakta olduunu gstermektedir. Te
< S: 329 - 336 ) .
ras uzun sre ak kalamam ve fenerle birlikte bir a
dr at iine alnmtr ( herhalde III. Murad zamann
da) . Ahap revak yanm ve mermer olarak yeniden ya
plmtr. Bu arada direklerin yeri deimi, hizalar da
ha ileriye alnmtr. Eskiden ahap direklerin zerinde
yine ahap hatl, bunun zerinde tula ve ta koltuk sil
mesi bulunduu kabul edilebilir. Restitsyon denemesi
ona gre yaplmtr.
inili Kkn i dekorasyonu bir trl gerekli ekil
de ele alnamyor. Artk duvar ve kubbelerin beyaz ba
dana olmadklarn kabul etmek lazmdr. Bu yzeylerin
eskiden nasl olduklar minyatrlerde ve Bursa'daki r
neklerde grlmektedir. Restorasyon iinin biraz da bir
mimari, bir zevk ve sanat meselesi olduunu gzden ka
rmamak lazmdr.
Sinan Paa (ncili) Kk : (Bk. Kkler ve Kasrlar
C. I, S.H.E., S: 43 - 172 ) .
Sarayn Marmaraya bakan penceresidir. Mimar Da
vudun ilk ve en gzel eserlerindendir. Ancak kkn st
ksm hakknda kesin bilgi yoktur. 1964 tarihinde kan
iniler bulunamam ve zerlerinde alma yaplamam
tr. Harap olan kkn 187-0 de demiryolunun yapl s
rasnda yktrlm olduu kabul edilebilir. Kkn kub
beli olmad duvar kalnlklarnn yeterli olmamasndan
baka, bu kadar nemsiz bir sebeple yktrlm olmasn
dan da anlalabilir. ou zaman kendiliinden harab ol
mayan kargir kubbelerin kolay kolay yktrlmad a
myan bir gerektir. Som ta kaide zerinde krmz be
yaz ina edilen kkn mimari restitsyonu eski alma
lar ilave edilmitir. Burada hafriyata ve aratrmalara
devam edilmesi arzu edilir.
I s A R A y I 99
Yal Kk: (Bk. Kkler ve Kasrlar C.I, S.H.E.,
S : 173 - 207)
Sarayn donanma ile ilikileri burada cereyan eder
di. Karadaki Alay Kknn deniz zerindeki mukabili
dir. Evvelce Sultan yazt'n yaptrd denize takn ve
yine revakl olan kkn yerinde 1559 tarihinde ina edi
len bu kk, Sarayn en zengin yaplarndand ve teden
beri yabanc ziyaretilerin dikkatini ekmekte idi. Ba
dat Kknn bir ncs saylabilecek planda olan bu
kk, ark demiryolu ile ilgili olarak yktrlmtr. An
tak binann yapmna ait yeterli dkmanlarn bulunmas,
eski ekli hakknda kesin bilgi sahibi olmamza imkan
vermektedir. Restitsyonu da bu esaslara gre yaplm
tr.
Sepetiler Kk : (Bk. Kkler ve Kasrlar C . I,
S.H.E., S: 335-357) .
Halen tamir edilmekte olan kk, 1643 tarihinde asl
eklini alm, fakat 18. ve 19. yzyllarda esasl deiik
likler geirmitir. Bu arada reva'k l ksm kaldrlarak ye
rine bir ksm ilave edilmitir. Bu ksm, rlvesine gre
} hyas kabil iken, yaktrma bir mimari dzene gre res
tore edilmitir. Asl kk ksmnn geree daha yakn
bir ekilde ina edilmesi arzu edilir.
evkiye Kk : (Bk. Kkler ve Kasrlar C. II, S.H.E.,
III. Selim yapsdr, tarihi kesin deildir. 18. yzyl
sonlar olarak kabul edilebilir. Osmanl mimarisinde bili
nen birinci oval sofal kktr. Mimarisi o zaman moda
olan "directoire" ve klasik slupta tutulmutur. Yabanc
ziyaretilerin tarifine gre i mekan kubbeli tavanyla bir
adr enteriyr karakterinde imi. Duvarlardaki pilastrlar
da adrn direklerini andrr, aralar da bez blme ek
linde imi. Bu nedenle bina "Malmaison" da yaplan am
pir ilavelere benzetilmitir. Bu takdirde yukarda belirti
len tarihi daha geriye almak gerekmektedir. Kk, de
miryolu yznden yklm, fakat kargir alt katna ait ka
lntlar, ikinci tren hatt ve son olarak yaplan sahil yolu
inaatlarna kadar ayakta kalmt.
Glhane Kk : ( Bk. Kkler ve kasrlar C. II.
S.H.E., S: 399 402 )
-
evkiye Kknden daha yeni, fakat benzer planda
olan bu binann yeri bile kesinlikle belli deildir. O ci
varda aratrmalar yaplmas ve buradan Sinan Paa
Kkne kadar uzanan eski cirit meydannn bir imen
lik halinde islah temenni edilir. Bu arada nbeti kul
beleri ta sofa ve lahanac ve bamyac dikili talar da
emniyete alnmaldr .
Darphane Kk : (Bk. Kkle ve kasrlar C. II,
S.H.E., S: 423 - 428) .
Esk i fotoraf ve yerindeki kalntlardan kesin bir e
kilde restite edilebilecek durumda olan bu kkn, Darp
hane manzumesine yeni bir kullanma ekli verildii tak
dirde yeniden ina edilmesi yerinde olur. Bu bina birinci
avluda nemli bir noktay kymetln edirmi olur. . Foto-
100 T o p K A p
raflardan (merasimden) kkn birinci cihan harbi se
nelerinde lzumsuz yere yklm olduu anlalr.
nc Yeri Kk, adr Kk: (Bk. Kkler ve
Kasrlar C. I, S.H.E., S: 87 - 92) .
Bu kk, d kklerin arasnda yer almamakla be
raber, darya en yakn yerdedir. 1852 tarihli bir foto..
rafda, kkn 19. yzyldaki durumu grlmektedir. Bu
nun yerinde ve hala altnda Fatih devrinin Bursa tarzn
dan kalma kkn alt kat bulunmaktadr. Burasnn pla
n, iki eyvanl, orta salml plan tipinin en eski rnekle
rinden biridir. Son tamirlerde bu enteriyriln daha canl
bir ekilde (mesela renkli zrh ve kalem ileriyle) resti
tsyonu frsat kullanlmad. Hcrelerin malakari beze
melri de bu arada yok oldu. Orta fskyenin de islah d
nlebilirdi.
"MUHAFAZA! ASARI ATtKA ENCMENt DAtMtSt" NtN
10 EKtM 1915 TARtHLl RAPORU :
Topkap Saray Hmayununun tamirleri mnasebetiyle En
cmenin Hkmeti Seniyyenin dikkat nazarlarna sunduu ra
por suretidir, 10 Ekim 1915
Balang,
Her millet, gzel sanatlar eserlerinin ve antlarnn harap
olmakdan korumasn salamak iin elden geldii kstlay
c nlemler almay ve bu vesile ile ecdadndan kalan sonsuz fa
ziletlerini tarihin sahifelerine emanet etmek suretiyle evlatlar
na bir medeniyet dersi olarak gstermitir. Gerekten o antla
rn korunmasn stne alan milletlerin isimleri ebediyete mal
edilmi olur ve tarihin canl sahifelerinde yaar ..... .
Bizde maalesef bu milli terbiye ve medeii terbiyenin eks!k
1ii sebebiyle bu deerli meselede gaflet gsteriliyor. Bilerek bil
meyerek geen bir takm teebbslerden ileri gelen u hale son
verilmek ve bundan sonra tecavzler ve tahriplerin nne ge
mek amacyle eski Saray- hmayunlar da dahU olmak zere 21
Mays 1915 tarih ve 19 sayl yaz ile tebli buyurulan Bakanlar
Kurulu karar ile ve Dantayca incelenen nizamnameye gre
kurulan "muhafazai asar atika encmeni daimisi" ilk kurulu
undan beri grev yapmaa almakda olup, bu cmleden ola
ra kmilli tarihimizin en yksek noktasna ykseltilmee hakk
<>lan Topkap Saray Hmayunun tamiri mnasebetiyle baz m
talalar iermek zere dzenledii bir raporu hkmetin dikka.
tine sunmu idi ki, halen Bakanlar Kurulunun dosyalar arasn
da sakl bulunan ve ok nemli maddeleri ve grleri havi olan
bu rapor asar atika encmeni daimisi almalar ile ilgili ya
ynlanmakda olan dergilerin ikincisi olmak zere baslmtr.
Rapor rnei
. . . . . . . . . Daha evvelki devirlerin eski eserlerinden ele ge
enlerini kymetlerine layk bir nemle saklamak . . . . . . . . . bir
bor olduu . . . . . . . . . . kendi almamz ve marifetimiz
eserlerdir ki zellikle tarih sahifelerine gemi ve mazinin anl
mas srasndaki kanaatlara esas tekil edecektir.
Halbuki ecdadmzn meydana getirdii bunca ese11ler,
man ile mahv ve harap olarak ortadan kalkmtr. Bugn ancak
bize erienlerini varlmzn tanklar olmak zere ortaya koy
maa mecbur kalmaktayz. Halbuki elimizde bulunan eserlerin
dahi gn gedike kayba uramalar, bullarn korunmalar iin
nemli nlem ve teebbslerin uygulanmasn gerekdiriyor. tte
. mayp, eskiden olduu gibi, mesken olacak imi gibi her yerde
bu amala kurulmu olan encmenimizin ( Kurulumuz) , kurulu
undanberi yapt incelemeler sonucunda, eski eserlerimizin ko
runmas konusunda acele almay zorunlu bulduu nlemler iin
I s A R A y I
gereken teebbslerde bulunduu gibi, Kurulun grevleri ara
snda bulunan ve eski Osmanl eserlerinin bir gzellik rnei
olan To_P,kap Saray hakknda da aadaki grlerini sunar:
Osmanlrln varln kurduu alanda meydana getirilmi
olan saysz eserlerden gnmze ulaan blm en fazla bina
lar olduu halde, sivil binalardan hemen hibir eyi elde tuta
madmz zlerek grlmektedir.
Dini ve genel binalar imkan dahilinde bugne geldii hal
de, zel binalarn azl, mimari eserlerimizin bu nemli blm
hakknda nasl bir boluk meydana getirdii dnlmee de
er. Topkap Saray ise bu ikinci blm mimari eserlerimize ait
en gzel bir rnekler serisini tekil etmelde beraber, dini ve
idari binalar da ihtiva etmesi bakmndan ve zellikle tr ara
snda" tek rnek" kalmas sebebiyle tarih deeri lsz ve e.
sizdir..... .
Saray- Hmayun, durumu, mimari biimi ve mstesna yeri
itibariyle her tr rnekleri iine aldndan, dier binalar gibi
yok etme sebepleri burada tesirini gsterememi ve biraz harap
olmakla beraber yine gnmze yetimitir. Bu nemli bina P.
itli devirlerin dnce rn olarak birbirine eklenerek ey'
dana getirilmi ve uygulanm olan teferruattan olumakda ol
duundan, tmnde drtyzelli y:ldan evvel yaplm paralar
bulunduu gibi, zamanla ilave edilen her yzyla, her devire ait
paralar ve son zamanlarda meydana getirilmi blmler de bu
lunmaktadr.
Mevcut olan herey, her eser, her manzara, ait olduu dev
rin sosyal hayatna, usul ve adefilerine, sanatna, zevkine, zetle
o devrin ruh ve hayatna ait belirli bir rnek ortaya koymakta
dir.... Bu bina, saltanat tarihinin drt buuk yzyllk tm d
nemlerine ait Osmanl tarihi bakmndan ne kadar kymetli 01:
duunu sylemek binann nemini belirtmeye yeterlidir.
Bundan baka eitl.i devirlere ait inicilik, ssleme, mimari
detaylarn uygulama alan olmas bakmndan da milli sanat ta
rihimiz bakmndan ayrca bir deer tar.
Bu byk bina, byk sultanlarn meskenleri olduu halde,
Osmanl Saltanatnn yaad yzyl11arn ihtiyalarna gre ge
reken ayrntlarn eitleri de meydana getirilerek, ilgi ekici bir
sentez ile bir nemli inceleme alan haline gelmitir. u zel du
rum ile, binann imdiye kadar zel bir mesken olarak kabul
ortadan kalkmtr. Sosyal deiim ve gnlk hayatn giderek
modernlemesi sebeplerine bal olarak, Byk Saray sonradan
mesken olmakdan uzaklaarak, yzyllarn tarih yadigar olarak
kalm ve zel trenlere ayrlm bir halde braklmtr.
Bina, geneliyle bir mikdar terk olunmakdan ve bir mikdar
da ihmalden tr tesirlerle harap olmaya yz tutmu ve her
halde tamire muhta bulunmutur. u ihtiya dikkate alnarak
hkmete denek verilmesi suretiyle fedakarlk yaplarak g0
rekli tamirlerin yaplmasna ciddi bir zen gsterildii her t:
rafdaki inaattan anlalmaktadr. Encmenimizin yapt eit
li ziyaretlerinde u tamirlerin meydana getirdii sonular grl
m ve ne gibi nokttlara gre uyguland incelenmitir.
zel konutlar, hcreler, tren salonlar ve blnlar ssleyen
emeler, selsebiller, havuzlar, kkler, baheler, hamamlar, ca 'f
'
miler ,trbeler, Kutsal Emanetler Kubbeleri, hazineler, esraren
giz dehlizler, izbeler, hapishaneler, anbarlar, mutfaklar, frnlar,
deirmenler, klalar, savunma kuleleri, siperler, surlar velhasl
orta an sosyal yaamnda gereken her ihtiyaca fazlasyla kafi
olan teferruat iine afan muazzam ve korunmu bir ato nalinde
bulunan bu ulu sarayn yapl nedeni bir mesken olmak iken,
zamann yenilenmesi bu yeri o durumdan uzaklatrarak bugn
za dahi Osmanlln gemi yzyllardaki kaderinin nadir bir tim
sali olmak durumunda braklm ve zellikle zel mimariye ait
dier eserler yok olma durumuna geldiinde bu byk bina tek
rnek olarak kalm olduu halde, buraya bakacak gzler, bu
eserin hatta bir ivisine varncaya kadar korunmas gerekir.
ken, ad geen tamirler srasnda bu cihetler asla dikkate 3.lm
gnmzn ihtiyacna gre bir dzenleme gstermek suretiyle
hareket edildii grlmtr.
 p K A p
T o
Bunun neticesi olarak; tamir diye yaplan her ey, deitiril
mi ve tahrip edilmitir.
Dikkat ekicidir ki, yaplan ilerde suikasde bal hibir te
ebbs olmad halde, her yaplan i bir yok etme oluyor. Me
sela Kzlar Aas dairesinde aalara mahsus hamam tm ini
ile kapl iken, bu iniler sklm ve gerek olup olmad be
lirsiz baka yerlerde kullanlmtr. Bunun niin yapld ince
lenince, bu hamamn artk kullanlmayaca iin korunmad
anlalmtr. Halbuki, bundan byle hamamn kullanlmayaca
n, ancak orann eski dzende aa hamamnn ina edilmesin
de olan nem ve aa dairesinin nemi ve hamamn yapld ta
rihe ait ssleme sanatnn deeri hep oradan bilinecek bir tari
,- hi deer olduunun tamiri yapanlarca bilinmiyen bir mtalaa
olduu meydana kyor ki, yaplan tahribatn temelini hep bil
gisizlik tekil eylemektedir. . Bundan baka, birok yerler de
"muhdes" olduu ileri srlerek ta'dil veya kaldrlm veya yok
edilmitir. Halbuki "ihdas = gereksiz ila'Ve" "nisbidir = yoruma
gredir". Her yaplan ey, kendinden evvelkine gre ilave ol
makdan kurtulamaz. Fakat ilAve olunan eyde bir nem ve de
er aranp bulunursa, onun ilave oluu kaldrlmasn deil, Ak
sine yeni bilgilere temel olacana gre, korunmasn gerektir
dii halde, gze gzel grnmiyen mesela., bir kafes veya bir
merdiven veya devrine gre yaplm il renkli bir boya hemen
ilavedir diye deitirilmi veya yok edilmitir. rnein, Harem
dairesinde ocakl sofa denilen yerdeki merdivenin ve baz yer
lerdeki kafeslerin kaldrlm olmas gibi.
Bu deiikliklerin tarafmzdan grlenleri aada kayde
dilmitir:
1. Kubbealt meydanndaki kemerlerin tavan tamir olun
mak maksadiyle kemer kilitlerinin stne 40 santim kadar bir
duvar ilavesiyle ykseltilmitir ki, bununla mimarinin verdii
asl eski ekil yok edilmitir.
2. Alay Kk kulahnda tm orijinal resimlere gemi bu
lunan "mehe = alem" kaldrlp, yerine bir sancak direi dikil
mitir ki, mimarilerdeki alem yerine, sancak direi dikmek de
mek olan bu usul, hibir tarafda me'Vcut ve grlm deildir.
3. Kubbealt dairelerinin tamirine . hazrlanmak iin dairele
rin ii boald srada orada ssleme anlamnda duran eski yal
dzl kreler kaldrlmtr ki, bunlardan bir tanesi paralanm leri ile rtlmtr. Bu arada, bir pencereyi geici olarak rten
olduu halde bu yerde bulunmutur.
4. Kubbealt bitiiinde bulunan ve hazine mahalli denilen
bina tamir olunarak fazla pencere almas ile eski ekli dei
tirilmi ve eski parmaklklar sklerek atlmtr. iinde bulu tlarndan getirilen mermer bir parmaklk konulmutur.
nan irvan yok edilmi ve buraya yeraltndan ulamak iin leh
liz kemeri rtlmtr. Bu daire atsnda bulunmas gereken
saak Kaldrlm ve yeniden yaplan doramalar genel mimari
ahengi bozacak ekilde yaplmhr. u tamirler srasnda ( res
torll!syon = eski eklini koruyarak yenileme) denilen usule kati
yen uyulmayp, adeta kire sva ve ta kesmesi gibi adi yeni
usul uygulanarak orann esas ekli deitirildii gibi, eski g
rn de bozulmutur.
5. Babssaade bitiiinde, cami biiminde yaplm ve ea<I
den acemi aalarn musiki gibi baz gsterilerin meldlanesi ola
rak kullanlmakda olan Sultan III. Selim devrine ait bir bina,
gze ho gelmediinden yktrlmtr ve bu suretle bu binann
inas sebebinin incelenmesine yol olacak eser ortadan kaldrl
mtr.
6. Babssaade iindeki arz odas meydanna bakan ve Ku
hane denilen yerin harap olmas, bunun eski durumuna gre
tamiri gerekli iken, bu hususa hibir itina olunmayarak imen
to sva ile balkonlu bir cepi.e yaplp orann mimari ahengi bo
zulmutur.
7. Sarayn ilk binalarndan olduu phe gtrmeyen ve Fa
tih Sultan Mehmed Han'n binr. eylemi olduu sylenen Camii
"erif tamir olunaca bahanesiyle, iinde bulunan btn iniler
sklm ve tahta ksmlar kaldrlm, duvarlar plak b.rakl ibret olmas her tarihde yazl iken, ad geen deri paras ora
mtr. Bundan sonra, birka senedenberi tamir namna hibir
1
-...
-n . ............................ ...... ........................
I s A R A y I 101
ey yaplmayp, bilhassa zerinden kaldrlan kurunlar da ye
rine konmayp, hava tesirlerine kar braklarak adeta yklma
s abuklatrlmaktadr.
8. Bu bina civarnda, ek bina halinde bulunan baka bir ca
mi yerinin de tm levha halindeki inileri sklm ve dier
yerlerde bulunan ve esasen eksik olan ini sslemelerinin ta
mamlanmasnda kullanlmtr ve bylece oradaki tamam olan
kitabeler bozulmu ve tamir edilmek istenilenler de tamamlana
mamtr.
9. Ad geen meydanda, gerek Hrkai erif dairesinin, ge
rek kou ve daireler ksmlarnn duvarlarnn eski sslemele
ri deitirilerek zerine ta kesmesi imento sva vurulmutur.
10. Hrkai erif dairesi kapsna aslan gm fenerler kub
beden aslmak suretiyle, eski kandil sslemesinin korunmas ge
rekli iken, duvardaki kymetli iniler krlarak fenerler al ile
tespit edilmitir.
11. Hrkai erif dairesi iinde eskiden kubbe kemerleri zengl
hizalarna kadar kapl olup kubbe ileri dz beyaz braklm
iken, buralar inilere benzetilmek zere boya ile stampa nak
yaplarak, hem gzellik, hem mimari sanat yok edilmitir. u
biim tm Hrkai erif dairesine uygulanarak pek fena bir i
grlmtr. Revan Kk duvarlarnn Hrka-i erif dairesi
evresi olan ksmnda mevcut ini ksmlarndan yukar taraf
larda, eskiden tertip edilen silahlklara Sultan Selim Han evvel
hazretleri tarafndan bir ok silahlar aslm ve u biim ss
leme sarayn tarihine gemi olduu ve birok eserlerde bundan
bahsedildii halde, ad geen silahlar oradan kaldrlarak yerleri
dz badana edilmi ve puide ( rt) paralan drtken eklird
kesilerek yer yer aslm ve ksmen ak kalan yerlere de KU
tahya'da yeniden yaptrlan adi ve kaba iniler, hi bir esasa uy.
mayan sslemeler yaplmtr. u suretle hem sanat, hem tarih
kaldrlmtr.
12. Ad geen sofada, tarihin sz ettii yerlerden olan kap
lar yenilemek amacyla eski dme demir ( dervazeler) pervaz.
lar karlm ve yerlerine adi doramac ii kap kanatlar ko
nulmutur.
13. Sark odasnn kubbesi de istampa ile rtlm ve du
varlarnda bulunan baz kaplar kapatlp zerleri ttalyan ini
eski EdirnekArt nakl bir levha da oradan kaldrlmtr.
14. Revan Kk nndeki havuzun drt kenarnraki fsk
yelerden drd yok edilmi ve kenarna raan Saray kaln
15. Badat Kasr teferruatndan olan hademe odasnn du
varlarndaki ubuk ve silahlk gibi teferruat kaldrlarak baka
yerlerden getirilen iniler konulmutur.
16. Hazinei Hmayun daieleri tamirlerinde dikkati eken ok
konular olup zetle, hazine sofas denilen fskiyeli revak daire
sinin yeniden ihya edilen kemerleri arasna gayet fena bir par
maklk konulmutur.
17. Kzlaraas daireleri tamirleri srasnda Darssaadenin i
koridorundaki direklerin arasna ye yer konulmu olan kafesler
kaldnlmt-. Bu daire teferruatndan olup Haremeyn Vakf
hazinesini sakladklar musandral odadaki irvan ve dolaplar
kaldrlmtr.
18. Harem aalarna mahsus koularn tekmil inileri s
klmtr.
19. Kzlar aas hamamnn tertibi ( tesisat) ve sslemeleri
kaldrlmtr.
20. Kzlar aas dairesinin alt pencerelerinden bazlarnn
ykseklii azaltlmtr.
21. Sultan III. Sellm'in ehid edilmesi olayna katldndan
dolay ikence ile idam edilen vezir aann yznn derrsi o za.
man yzlp, Baltaclar Kouu merdiveni stne aslm ve
dan kaldnlp bir dolap iine atlmtr.
 102 T o p K
22. Harem avlusuna bakan pencerelerin kafesleri kaldrlm
tr.
23. Harem dairesindeki ocakl sofann, tedenberi farkedilir
kiilii olan merdiveni kaldrlarak yerine baka yerlerden geti:
rilen iniler konmutur.
24. Harem avlusundaki ahanede tm iniler sklmtr.
25. Sarayn alt ksm alan ve krk merdivenler adyla anlan
daireler zeminine denmi olan eski alt ke tulalarn tm
baka yere konulmak zere sklm ve ou knlmtr.
26. Gerek ini ve gerek tulalarn sklmesi zellikle dikka
te deer. ini olsun, tula olsun, bunlardan birka yz metre
kare sklm olduu halde, ancak onda biri derecesinde mik
dar kullanlabilmi olmasndan tr yeniden yaplan ksm
lar yz lleri, sklen ksmlarn yz lsne nazaran pek
az tutmaktadr.
yle yerler vardr ki, sklen iniler moloz halinde yn
lar oluturuyor. Halbuki, sarayda bulunan iniler deiik za.
manlara ait bulunduu ve bu eserlerin her biri ait olduklar
zamann sanayiine, uygarlk ve yetenek derecesine birer rnek
tekil ettii halde, yok edilmeleri veya yerlerini deitirmeleri
tari.h sralamasn anlalmaz bir hale koymutur. u sebepten
tr iniler zerinde yaplm olan tahribat pek hazin gzk
mektedir. inilerin bu yoldaki yok olmalar ile, manevi yarar
lar feda edilmi olduu gibi, krlmasndan tr gayet byk
mikdara varan maddi deer de ziyan edilmitir.
tte u saylan maddeler ancak tank olduumuz ksmlar
olup, bunlardan baka ne yapld henz saylamaz ise de, her
yaplan deiikliklerin geri getirilmesine imkan olmayp, belki
bunlarn kk bir ksm dzeltilebiliyorsa da, dierlerine, bil
gisizlik ile yaplmtr diye tarihe geirmt:kden ve
mekden baka are grlmemektedir. Tamirler srasnda hakim
olan grn neticesi olan u deiiklerin devam, kurtulmu.
olan geri kalann da yok edilmesi ile sonulanacaktr. Y zylla
rn yadigar olan byle esiz bir milli antn hibir denetim al
tnda olmakszn alelade tamir veya tahribine msade olunmak
doru olmayacana gre, nlemler alnmas zorunlu
undan aadaki dnceler acele nerilir :
tk olarak, ad geen Sarayn devlet emlak olarak Padiah
hazretlerine ve saltanat tarihine ait eserleri iine almak zere
Avrupa'daki tarihi saraylar gibi, zel izin ile gezilebilecek tari
hi bir saray haline getirilmesi gerekip, esasna bu suretle karar
verildikten sonra teki konulara gre hareket olunmak
gerei salanmaldr :
1 inci - Olan tahriplerin devam etmemesini salamak ze
re her trl inaat hemen durdurulmal ve ertelenmelidir.
2 inci - Tamirler uygulamas iin sorumluluu yklenmi
bir ba mimarn bakanl altnda gerei kadar tannm mi
marlardan vesaireden olumu bir mimarlar kurulu
maldr.
3 nc - tnaat, tadilat ve tamirat, tarih, eski eserler ve
mimari bakmdan bilimsel olarak incelenmek zere bir komis
yon tarafndan izlenmelidir.
4 nc - Uygulanacak mdahalelerden herbiri,
ski eserler ve gzel sanatlar ve mimari bakmlarndan incele
nip bir karara balandktan sonra uygulanmaldr.
5 inci - Tamir masraflar, her trl inaat masraflarn
dan ayrilarak, ayr bir fasl olmak zere bteye konulmaldr
ve devaml koruma iin de hazine-i hassa-i ahanee mtahassis
bir koruyucu ile fenni mavirler atanmaldr.
u suretle hazrlanacak esaslar ile yurdun tek kalm bir g
'Zel eseri ve inceleme yapacak uzman kiilerin takdir ve kutla
bu hayret veren binann uygarln geli
.malarn ekecek olan
mesine layk bir ekilde korunmas ve taniri mmkn dn
Jerek ibu aciz zabtmz sunuldu . 10 Ekim 1333 1915.
Not: Encmen raporundaki aklamalara belki bugnk du
rum kyaslanarak izahat ilave edilebilir. Ayn zamanda eski e-
A p I s A R A y I
- kil hakknda edinilebilen bilgi de belirtilebilir
ve bugnk ara
trmaya arzedilir.
Madde 5 de sz edilen bina eski divan yeridir.
Demek ki
1915 de yklmtr. Binann o devirde III. Selim dekoras
yonu
tamakta olduu anlalyor.
Bu konuda "Gayrmenkul Eski Eserler ve Yksek Antlar Ku
rulu" nun 1967 tarihli karan ile, Kurulca grevlendirilen
ki
ilik komisyonun hazrlad 1968 tarihli rapor sureti:
GAYRtMENKUL ESKt ESERLER VE ANITLAR
YKSEK KURULU SAYIN BAKANLI(;INA
Topkap Saray tamir ve restorasyon ilerini yerinde tetkik
ederek bu konuda grlerini bildirmekle grevli heyetimiz muh
telif tarihlerde gerekli incelemelerini yapm bulunduundan
aadaki m terek raporunu takdim eder.
1 -:- Bugnk Durum :
Topkap tamir ve restorasyonlarn tekil eden ilerin biro.
u, belli bir proram ve n hazrlklara gre yrtlmemektedir.
Tamir faaliyetleri her ne kadar grevli mimarn raporunda : "Ya
rda kalm iler, acil takviye ve tamir ileri, mstakbel resto
rasyonlar iin hazrlklar" eklinde bir nizama sokulmu ise de,
tatbikatn byle olmad ve henz proje hazrlklar bulunma
yan ve Kurulca karar verilmemi iler zerinde de tatbikata ge
ilmi ve baz kere de acil ve yaln neticelere yol alm bulun
duu grlmektedir. Buna mukabil, karara varlm baz iler
iin, Kurul kararna aykr tatbikat yaplmtr. Birinciye misfil
olarak, Snnet Kknn yan cephe mermer kaplamalar, . Hr
teessf et
ka-i Saadet ile Arz Odas arasndaki mermer yol, ikinciye ise,
Hnkar Sofas demesi . gsterilebilir.
Bunun yannda, son on yl iinde yaplm olan tamir ve res
torasyonlarn kalitesiz durumlar, daha imdiden bu mahallerin
tamirden evvelki durumlarndan daha harap bir halde bulunduk
!ar zerinde durulacak nemli bir meseledir. Misal: Valde Ta
bulundu
l da yosunlanm duvarlar, rengi atm, sahte horasan har
lar, ikballer Talnda henz yaplm olan dorama ve svala
rn harap hale gelmi olmas, Selim ili Valde Dairelerinin cep
hesinin btn ahap ileri ve boya ilerinin imdiden har.p ha
le geldii, Osman III Kpknn tamir edilmi bir eski eser duru
mu tamad gibi.
zere
Bundan bak'!., tamirat srasnda, ehliytsiz usta ve amelele
rin istihdam, ayrca, binada tahribata yol at da esefle m
ahade edilmitir.
II - Durumun Sebepleri :
oluturul a) Topkap Saray tamir ve restorasyonlarnn bu. kark
ve Kurulumuzca tasvip edilmeyen durumunun birinci ve ba se
bebi, ilerin Kurulumuza tam bir aratrma hazrl ve bunu
mteakip tam dokmantasyonu ihtiva eden bir ekilde getirilip
ak kararlara varlmamas ve tatbikata balandktan sonra da
irtibatn kopmasndandr.
tarih ve
Bu hazrlkszln sebebi ise, Topkap Saray tamirlerini y
rten bir ihtisas brosunun bulunmaydr. Bir an iin, Topka
p Sarayna fazlaca tahsisat ayrldn dnsek, arzettiirniz
eksik ve hazrlksz davran bugn olduundan daha fazla ve
daha sratle hatal ilerin yaplmasna yol aacaktr.
Halen Topkap Saraynda, tekmil tamir ve resrotasyon ileri
bir tek mimarn uhdesine tevdi edilmi durumdadr. Yaplmak
ta olan ilerin Kurul kararna uygunluk derecesi, heyetimiz ta
rafndan tavsiyelerin binada grevli mimarn telakki veya ka
bulne ve bu ilere yetiebilmesine baldr.
Her suretle, ilerin tek bir ahsn uhdesinde kalmas ne ka
dar alkan ve bilgili olsa bile mahzurludur. Topkap Saraynn
tamir ve restorasyonlarnn yetkili bir heyetin murakabesi al
tnda bi ihtisas fen grubu tarafndan yrtlmesi zaruridir.
 p K A p
Ayrca, Topkap Saray manzumesinde bulunan her binann,
en az bir Mihterhane Kasr bir Sepetiler Kasr kadar ve hatta
onlardan da daha nemli binalar olduu unutulmamaldr.
b) Topkap Saray tamir ve restorasyonlarnda ortaya kan
ikinci mkl de, belki Kurulumuz tarafnran alnmas gerekli
bir prensip kararyle skca ilgilidir. Ancak, bu prensip kararn
idari organlarn da pek titizlikle benimsemesi gereklidir. yle
ki: Topkap Saray, her eyden evvel : pek nemli tarihi yaan
ty ifade eden ve saray hayatnn getii binalar manzumesi
olarak ,bir belgedir. Bu binalara m ze olarak yeniden fonksi
yon vermek bahis konusu olurken "tarihi belgeye" mi, yoksa
"tehir edilecek mzelik eyann artlarna" m ncelik tanna-
,-
caktr ? Bu pek nemli kararda, yanl davranlar Topkap Sa
raynn belgelik vasfn her an zedelemektedir.
Bu durum filhakika, yeni fonksiyon verilecek her gayrimen
kul tarihi eser iin varittir. Kanaatmza gre, bu nemli kara
r verecek yetkili organ ise ancak Kurulumuzdur.
c) Bir dier nemli mesele de, Topkap Saray Mdrl
nn durumudur. !leri nesillere mmkn olduu kadar bozulma
dan intikal ettirilmesi gereken Topkap Saray Saray manzu
mesi hakknda kararlar almakla Kurulumuz grevlidir ve tarih
karsnda bu grevinden tr sorumludur. Bu sebeple, Top
kap Saray tamir ve restorasyonlarnda mdrlere den
nemli grev tarihi belgeyi bozulmadan tamir ve devam ettir
mektir. Kanatlarmz, bu hususa hassasiyetle riayet edilmedii
yolundadr. Ezcmle, Ku,.ulumuza hi sorulmadan yaplan iler
olduu gibi, Kurulumuz kararna uymayan iler de yaplm bu
lunmaktadr. Misal: Eskiden Mecidiye Kasrnn yerinde bulunan
"nc Yeri Kasr" nn serdap ks mnn demeleri ve mala
kari ileri kaldrlmtr, Hnkar Sofasnn rm olan ah
ap demelerinin yeniden yaplmas Kurulumuzca kararlat
rlm olduu halde bu demeler ortaya kt sylenen teknik
sebepler ile alt :keli keramik taklidi imento deme .Yani kar
gir olarak yaplm bulunmaktadr.
III - Acele olarak alnmas gerekli tedbirler :
a) !lk olarak herhangi bir yanl uygulamaya yol amamak
gayesiyle, Topkap Saraynda yaplmakta olan ilerin bir md
det durdurulmas gereklidir. Ancak, acil durumlar ile, evvelce
Yerilmi bulunan Kurul kararna msteniden yaplmakta
iler, bu kararn mutne dahil edilmemelidir.
b) thale edilmi olup da hakknda Kurul karar bulunmayan
veya proje hazrlklar bulunup da Kurulumuzun kararndan ge
memi bulunan ilerin ne suretle yrtlecei hakknda mze
mimar ile Kurul yelerinin varacaklar zm, Kurulumuzun
tasvibinden geirilerek tatbik edilmelidir.
c) Yukarda nemle teklif olunan, Teknik Bro'nun Mze
ler Genel Mdrlnce ok ksa zamanda tahakkuk ettirilerek
ie balamas gereklidir. Bu bro kurulduktan sonra d Kurulu
muza peyderpey .gelecek her ie ait (Rlve, fotoraf ve resto-
. rasyon projelerinden mteekkil) dosyalar, ancak Kurulumu
zun incelemesinden getikten ve karara balandktan sonra uy
r gulanmaya hazr konular ekline girmi olacaktr.
d) Bu arada balam bulunan ve Kurulumuzca tasvip edil
meyen ilerin durumunun da aynca Kurulumuzun tasvip ede
bilecei bir ekle sokulmas gereklidir.
Sayglarmzla,
Feridun Akozan Sedad H. Eldem H. Kemali Sylemezolu
trnza mza mza
ASLI GtmD!R
K A R A R
Toplant No. 169
Toplant tarihi : 15.7.1967
Toplant yeri : stanbul
arar No. : 3821
Karar tarihi : 17.7.1967
I s A R A y 103
'stanbul Topkap Saray Mzesinde yaplacak onarmlara
dair Milli Eitim Bakanlnn 19.VI.1967 tarih ve 732.35. Ona.
3924 sayli yazs okundu, konuyu yerinde tedkik eden yelerin
izahlar dinlendi mzakeresi yapld:
a) Topkap Saray binalar, avlular, baheleri, aalan ve
topra ile tm olarak bir eski eserdir. Kurulumuzun karan ol
madan hi bir tarafna el srlemiyeceine,
b) Burada yaplacak onarm ve restorasyonlara dair karar
verilebilmesi iin evvelemirde rlve ve restorasyon projelerinin:
gnderilebilmesi gerekli olup bunlar gnderilmedii takdirde ka
rar alnamyacann bildirilmesine,
c) Mze Y. Mimar Mualla Anhegger'in Mze onarmlar ko-
nusunda hazrlam olduu ve Milli Eitim kanl yazs ile
Kurulumuza gnderilen raporu, (A) Harem Dairesinde yapla
cak onarmlar, (B) Gelecek seneler iin n almalar ve (C)
Mze dahilinde acil mze tamirleri, olmak zere, blmden
ibarettir. Birinci ve ikinci blmler bu kararmzn B. maddesin
de lzum gsterilen dkmanlar geldikten sonra mzakere edi
lecektir. .Acil mze tamirlerini ihtiva eden nc blm ise bu
defa mzakere edilmi olup rapordaki sra numarasna gre aa
da belirtilmitir:
1 - Orta kap i duvar ve demeleri tamirlerinin ne ekil
en de yaplacann aklanmasnn istenmesine,
2 - Orta kap ile Babssade arasndaki yolun ta deme
lerinin ne ekilde yaplacana dair proje istenmesine, Hrka-i
Saadete kadar mermer mozaik kaplamas yaplmasnn uygun
grlmediine, ayrca Enderun avlusundaki tarhl bahelere de
Kurulumuzun muarz olduunun bildirilmesine,
3 - Arz Odas'nda km demeler ve dklmekte olan
muhdes tavan tezyinatnn tamirlerinin mevcut nmunelerine
gre yaplabileceine,
4 nc Ahmet Kitaplnda dklm mzeyyen al
-
tezyinatnn, malakdri zerine yaplan badanalar itinal bir ekil
de karlarak asli ekline gre tamirinin yaplmasna,
5 - Seferli Kouu ve Kilerli Kouundaki atlaklarn di
kii iine nfuz eden yamur sularna kar d kaplamalarda
tecritli dere ve svalarn yaplmasna,
6 Kara Mustafa Paa Kk'nn imdiki d kaplamalar
-
1900 ylnda yaplm olup yenidir. Eski fotoraf ve gravrlerine
olan
gre asli eklinin bulunarak bir proje hazrlanmasna,
7 - Badat Kk ve Revan Kk krik mermer ebeke
lerinin mevcut nmunelerine gre yaplmasna,
8 - Snnet Odas d mermer kaplama ve sve tamiri ko
nusunun aklanmasnn istenmesine, bu kkn sofa cephesinde
evvelce ini kaplama vard. Bu bina mteaddit tamirler grm
tr, cephe inileri aktadr, cemakanlar skmek mhim ve bi
nann muhafazas ile ilgili bir meseledir. Bu konulardak,i teklif
lerin bildirilmesinin istenmesine,
9 - Selim Kulesi nnde olduu bildirilen taln yerinin
aklanmasndan sonra korkuluk ve silmelerinin tamiri konusu
nun mzakere edilebileceine,
10 - Has Oda ve Hareme iki katl merdivende giri yolu
nun deme, korkuluk tamiri ve derzlerinin tecridi iinin mev
cut nmunelerine gre yaplmanna,
11 - Zlfl Baltaclarda krk kiri, kmekte olan deme
ve dorama tamirlerinin mevcut numunelerine gre yaplabile
ceine,
12 - Rumelihisan Mzesinde kubbe ve tavan izolasyonlar
nn da yaplabileceine, karar verildi.
Bakan Tahsin z, Bakan Vekili Orhan Alsa bulunmad,
ye Akok ( Mahmut ) , ye Aktepe (Mnir), ye Akozan ( Feri
dun ) , ye Akugal ( Ekrem ) , ye Alsa (Orhan) Bulunmad,
ye Eldem ( Sedad H. ) , ye Eyice (Semavi ) , ye Gkbilgin
(Tayyip), ye Kuran ( Aptullah) Bulunamad, ye z (Tahsin
),
ye Sylemezolu (H. Kemali ) , ye Tunal (tsmail ) , ye Ye
nen (IMithat), ye Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdr Hik
met Gray, ye Vakflar Genel Mdr Feramuz Berkol,

T O P K A P 1 S A . R A Y 1

BLM
il
RLVE VE RESTTSYONLAR

1 -
 L: 2

Sada, Abdurrahman eref Bey'in 1908-1911 tarihlerinde yaynla d ''Topkap Saray- HOmay(lnu" adl 4 makalede Sur-u Sultani
i blm ve mahallerini gsterir harita.
Plan zerine eski harflerle yazlm izahat, .urun yani d mekanlar iin, soldan itibaren saat hareketini takiben: Enderun, yani Sa
-ray ii ise, daha kolayl?kla takib edilebilmesi iin, Bab- HOmayun' dan itibaren avlulara gre yaplmtr.
Plann altna ilave edilmi liste eklindeki izahlar ayn sra ve saylar muhafaza edilerek yeni yazya evirisi yaplmtr:
Ayasofya Camii erifi, Souk eme Caddesi, Souk eme Kap s, Eski Telgrafhane, Alay Kk, Telegraf Fabrikas, Timur Kap
Caddesi, Aalk, Bostan, emen Sofa, Timur Kap, Eski Yal Kk Fabrikas, Yal Kk skelesi, Sepetiler Kk, Kemerli Kap,
Kaykhane, Nebatat Bahesi, Hamlaclar Oca, Kaykhane, Eski Mekteb-i Tbbiye Binas, Hatab Ambar, Eski Sevkiyat, Yal Kk (
Kaps, Eski Yal Kk Mevkii, Karakol, Saltanat Kayklar ko uu, Erzak ambar, eski Topkap Saray mevkii, demiryolu,
mender kprs, Namazgah, Serdep Kk mevkii, has ahr, Aya Simeon stunu, has bahe, Deirmen kaps, Karakol, Tabhane
Mescidi, Deirmen ve Frn, shakiye Kk Mevkii, Glhane Meydan, Tanzimat Hatt hOmayOnu Kraat mevkii, Arslanhane, Sultan
Mahmud ve Murad Kkleri Mevkileri, Karakol, Cebehane Meydan, Sultan Ahmed Nianta, eski Cebehanelik, Sinan Paa Kasr, Ha
-rap eme, Ahrkapu, Feneri, Balkhane Kaps, Askeri Terzihane, Glhane Seririyat Hastanesi, Tevikiye Hastanesi, Havuz, Takvin
hane, Eski Maliye Dairesi mevkii, Otluk Kaps, tslak Paa yoku, Sultan Ahmed emesi.
Bab- HOmay(ln'dan itibaren avlulara gre Sarayburnu'na dor:., ''Birun" 1. Avlu : Bab- Hmayun, Askeri Karakol, eski Sim Sa
kalar ve Hasrclar Ocaklar mevkileri, Askeri Mze, Darphane-i Amire, Hnkar Dairesi, Darphane Kaps, Kozbekiler Oca
mevkii, Sanayii Nefise Mektebi, inili Kk, Aa Vekili Bahesi, Mze- Hmay(ln, Eski Evkaf Nezareti mevkii, Eski Deavt Kasr
mevkii, siyaset emesi, Senk-i ibretler, Su terazisi, Has Frn, izme Kap. "Birun" II. Avlu: Orta Kap, Kap, Meyt Kaps, Beiraa
Mescidi ve Hamam, Eski stabl- Amire, Yakal Baltaclar Oca, Harem-i Hmayun Kaps, Kubbe Alt, Hazine, Ak Aalar Ka
-ps, Sohumdan gelen Kitabe, Alay Meydan, Selam talar, Matbahlar, Dolap Oca.
"Enderun" 111. Avlu : Akaalar Kaps, Akaalar Oca, Kuhane Kaps, Has Oda, Mescid, Hrka- Saadet, Silahdar Hazinesi, En
derun-u Hmay(n Kouu, Hazine Kathda Dairesi (eski Aa Yeri l , Hazine-i HmayOn, Seferli Kouu, Eski hekimba dairesi,
Babs Saatle Dairesi, Arzodas, III. Ahmet Ktphanesi.
IV. Avlu : Sark Odas ( Revan Odas ) , Havuz, Snnet Odas, Ba dad Kk, Sultan brahim Kameriyesi, Mustafa Paa Kk ve
yatak odas, Lale Bahesi, Karakol, Fil Kaps, nc Bahesi, nc Kaps, Yeni Kk, Mescid, Daire-i Harem-i HOmayOn, n
cirlik, imirlik.
dneminde, demiryolunun geirilmesi
Sayfa 4 deki plan Sur-u Sultani iinin Fatih devrindeki, sayfa 5 deki plan ise 1871-1883
ne kadarki sredek i durumlar aklam aktadr.

- - - - - - - - -
L: 6

M A R M A R A

S A RAYBURNU

ESKi TOPKAPU
SARAY!

SEPETLER K

100

Arkadaki sahifede: Sftr-u Sultani iinde, Topkap sahil saray dnda eitli devirlerde birbirini takip etmi yaplar gsteren vaziyet
:plan.
L: 7

inili Kkn alt ve st kat plan.

lan. ndeki revak yangndan ey.

velkl eklinde gsterilmitir.

. ..,

r
 L: 8

.. ,; 1. . 5 1.. ..... ' ..

.

..
. 1 .: .
"
, .
9

Kkn kesit ve cepheleri. Deme

ve tonozlar arasndaki boluk, ii.
ne girilemediinden, gsterileme
mitir. . ... \ 1
tl

<Bk: Kkler ve Kasrlar, S. H.E.,

C: I, S: 6179) . ..
' ..
L: 9

1\ Ol
iDi

------------------------

Sinan Paa Kk. stte, cephe

restitsyonu (1591). Sivri topuzlu.
at eklinin kuleyi andrmak ze
m SONRADAN iLfVE EDLEN ! J re yaplm olmas gerekir.
:: CUMBA ODA. . H (Bk: Kkler ve Kasrlar, S. H.
t {
:-r;:t:1:.r;.r:r=: .rit".:l :::'.::."!'::::r."'.r;:';.:t: :.:
E., C: I, S: 143171)
 L: J

1
r '
b 1'
' '

.
Yal Kk restitsyonu (1592). ,
Etrafndaki revak ve geni saa " r::------------
ve genellikle kapal duran perde '
1 "
,- likleri, kkn adra benzetilmi 1
olmasna nedendir. Badad K. 1
1
1
k'nn ncsdr. 1

1
<Bk: Kkler ve Kasrlar, S. H.
E., C: I, S: 172-207).
1

1 >"1 .i :;l. .J ,J,, 5 6 18 94g . . !

1..------- ------ - - ------- --- - - - - - ------- - - . - .. - - - - --- - --- - - -- .. -- .. - - - J
 L: 11

.f,

/
,,'::::::. . . ...

// \:.: :.:'
--- -
-

- - - - --------

- --- -
--- ---- ---- ---
--- --- ---- ----
 L: 12

Sepetiler Kk (1645); Sarayn Hali sahiline alan ve ou zaman Yal Kk ile birlikte kullanlan yerlerinden biridir. Plan
kuruluu ifte kk esas Uzerindendir. Eski Bizans surlar Uzerine, ve dta mas ayaklar ilavesi ile meydana gelen "fevkani"
olan kkn zeminini oluturur. Hanedan ve Sarayn Harem halk Donanma ile ilgili merasimi buradan taklb ederlerdi,
(Bk: Kkler ve Kasrlar, S. H. E., C: I, S: 172-207)

'
 L: 14

Solda, evkiye Kk ve evresin

deki Hasbahe ve Hasanpaa K
k (1790 civan). Sada, Glhane
Kk (1890 civan). Altta her iki
kkn oval sofal planlar grl
mektedir.
(Bk: Kkler ve Kasrlar, S. H.
E., C: ll; S: 329-336)

' ...

J'

1

1

1
; i
1
1

1
1
'
'
:1 1

1
1
:
1

L.---------------- r-------------...;
1

i .\\
i1

JL---- --------------
!
1
,,.-------------------1

M
t=
t - ..,
..
 Darphane Kk, Darphane-i Ami
' re kompozisyonunun I. Avlu'ya
:
' yz olan kesinde bir Hnkar >

1
..
'
'
1
Kk olarak bulunmakta idi Bu
1
.
'
kkn yerinde 1726 ylnda ina
.
' edilmi bir evvelki Darphane K
r-
-- --
'
. k vard. Bu bina 1832 ylna ait
'

: tir.
.
'
(Bk: Kkler ve Kasrlar, S. H. E.,
:
C: II, S: 423-428)

1
1
1
1

!

1 . 1
', 1
-- --- - ----------

....iiiiiiii
1
iii iiipi"'"""F.t-
i ........
... ........
. ./

1 1
1
h
lL.:.-.:
/ /

<
 L: 16

18 - 19 - 20 - 21 - 22 - 23 - 24 - Sayl levhalarn aklamalar :

l .
 Meydanlar
37 - Veliahd dairesi.
I. Avlu veya Alay Meydan 38 - emeli sofa.
II. Avlu, Kese, Divan Meydan, 1. yeri 39 - Ocakl sofa.

III. Avl:, Enderun Meydan, 2. yeri 40 - Bakadn dairesi.

IV. Avlu, Sofai Hmayun, 3. yeri 40. a - Bahaseki odas.

Avl:lar, Talklar ve Baheler
A - Has ahr ve Raht hazinesi meydan.
B - Zlfl baltaclar
C - Meyit yokuu.
D - Karaaalar tal.
E - Cariyeler tal.
F - Valde tal.
G - Hastahane avlusu.
H - Harem bahesi.
t - Asma bahe III. Osman tal.
J - imirlik.
K - Fil bahesi.
L - Havuz yeri.
M - Kafes-kballer tal.
N - ncirlik.
O - Sultan brahim tal.
P - Kuhane tal.
Kaplar
a - Orta Kap-Bab-s Selam.
b - Bab-s saade-Akaalar Kaps.
c - Araba kaps.
d - Baltaclar kaps.
e - Mutfaklara giden kaplar.
f - Meyit kaps.
g - al kaps.
h - Yal Kk kaps.
i - Sarayburnu kaps
j - Fil bahesi kaps.
k - Fil kaps.
1 - 3. yeri kaps-Serdap kaps.
m - Mabeyn kaps.
n - Cinlerin meveret yeri
o - Byk harem kaps.
p - Kuhane kaps.
s - Sofa veya Kule kaps.
t - Mutfaklara erzak kaps.
Yerler
1 - Orta kap gr.
2 - Kubbe Alt: Divan odas, divan- hmay.n kalemi
vat odas), veziri azam dairesi.
3 - D hazine.
4 - Bab-s Saade girii.
5 - Beir aa camii ve hamam.
6 - Raht hazinesi.
7 - Zlfl baltaclar kouu.
8 - Baltaclar camii.
9 - al kaps.
10 - Araba kaps.
11 - Mekhane hamam.
12 - Mekhane.
13 - Adalet Kulesi {kas
14 - Kara aalar camii.
15 - 16 - Cariyeler hastahanesi.
17 - Kara aalar dairesi.
19 - ehzadeler mektebi, 19. a - Kzlaraas dairesi
20 - Cariyeler dairesi
21 - Cariyeler kouu.
22 - 23 - Cariyeler dairesi.
24 - Cariyeler mutfa.
25 - Harem girii, nobet yeri.
26 - Altn yol.
27 - Valde Sultan Dairesi.
28 - Valde hamam.
29 - Hnkar hamam.
30 - I. Abdlhamid odas.
31 - III. Selim odas.
32 - III. Osman Kk.
33 - Hnkar sofas.
34 - III. Murad odas.
35 - I. Ahmet okuma odas.
36 - Yemi odas.
40. b - Hasekiler.
40. c - Bakadn dairesi hazinesi.
41 - Altn yol.
42 - Mabeyn dairesi.
oca avlusu. 42. a - Aynal oda.
42. b - I. Hamid odas.
42. c - Eski kule kk.
42. f - Hamam.
42. i - kballer odalar.
43 - imirlik, sra odalar.
44 - Havuz.
45 - Hrkai saadet revak.
46 - Snnet odas.
47 - ftariye kameriyesi.
48 - Badat Kk.
49 - Revan Kk (sark odas).
50 - Sofa K-k.
51 - Balala kulesi (hekimba odas).
52 - Mecidiye kk.
53 - Esvap odas.
54 - Sofa camii-:-
55 - Aalar camii.
56 - Harem camii.
57 - Has odallar kouu.
58 - Hrka-i saadet dairesi.
58. a - Hrkai Saadet.
58. b - Arzhane.
58. c.d - Mukaddes emanetler hazinesi (silahdar hazinesi)
58. e.f - adrvan kubbesi.
58. g - Dest-i mal odas.
Has bahe kaps 59 - Hazine-i hmayun hademeleri ko:u.
60 - Kilerli kouu.
61 - Fatih Kk (i hazine).
62 - Hamam ksm.
63 - Seferli kouu, eski hamam yeri.
Harem kaps 64 - II. Selim hamam klhann yeri, yen! enderin mektebL
65 - Kapaas dairesi, eski byk oda.
66 - Akaalar kouu.
67 - Kapaas hamam ve kuJesi, eski kk oda.
68 - Arz odas.
69 - III. Ahmed kitapl (enderun kitapl)
70 - ekerciler mescidi.
71 - ekerciler (Helvahane)
72 - Mutfaklar.
(dev 73 - Alar personel dairesi.
74 - Alar mesidi.
75 - Tablakarlar kouu.
r- adl)
{ustalar).
 - --- - ---
--- - - - -

rr-::: ,fQ 100,.,

. :::---- "' il't 1 -.--L---

I
O art en

Unzuganglicher Teil

des Serai

Carten
LHof

.ilHor
1 - --. :
.1!(10 ; -'

-
--------------

___ _w____
j
,
ULHof
 __..,._ -

Comellus Gurlitt, 1909 sralarnda Topkap Saraynn :

modern metodlarla yaplm ilk plan rlvesidir. stte
at kat. h
XVI. Yzyl sonlanna kadar ola durum. stte: Kaide Kat,
altta:

1e
im
ili

1-

> ---
------
u

.___
____
!!mrma , __
{------------, l

'---
!

ta
t} z
t=-40


-
'D t"" o<

z >. c: >
z

F
< := e
.:::
tr1

E.
tfl

tJ ><
llEEl&1
> o
z >
-
z
-
 32.55
Il.95

J AVllU

.o.s

4190

I
1 l
--L __
_ __
___ r-71
,1
__,__

,,
1/

/
(
\ L

'I
,

J ft
1
.!i.30

JS.Js

----
35.20

r---
1 '
1 1
1 1
1 '
1

: G:
'
1 1

: 1
1

'----J
1
1 1

,r
.

(J
AVLU 4&65 48.10

ALAY MEYDANI
I.

5 10 15 100 2 mt
25
 32.55
n95

...
5
fil
'3

-
-

1-4
:S
Cd
...
v.
co K
44.50

AVLU

3463

OfA

aS
41.90

""

C/l

s::
Cd
'g
s
s::
bO

Cd
46.75

...:-'-'"

C"I
47.60

co
co
MlEYDANI
..;
Cd
J
Cd
C/l

c
C/l

Cd
't:l
Li.P
.GB
't:l r---- - -- --- - -

s::
-aS
o '48.ll

! j
1i
""
: 1

aS 68
.

't:l : .
aS
H
..!<:
l !
i
'

=
1
aS

l !

::
C/l

aS

..!<:

-9
:::

: 't:l
....
..... ..!<:

o

CIS u
...
... s::
<rc:
- c

C'l
C"')

CIS :-
o

"'
"'C"')

c
aS
't:l
s 00

:j
....
:: ""
't:l

CIS .91
1 -

- o :>c
1-4 Cd
CIS :;:
't:l
CIS...,
c
48.95

'..!<:

=
c e
1-4

o s
CIS
A

'2
-;::: :>
"' 33.70
c

::
= aS
-;::::
4&40

Q, .. _
-< CIS
> / --....,
... !
48.20
/
c / I

9
c s .85
!
_ 1
t: -f :::-:: 1
1

u20 I. AVLU '665

ALAY MlEYDANX 48.1l 48.]1

200 mi
 JJ.95

35.'

'!!O

43.20 L AVLU 4U5

48.D
ALAY MEYDANI
25 15 150 2 m
;- ....- \; \ .,
\' '

'
k
t}stt : XVIII ve XIX. Yzyllanndaki de i iklik ve ilaveler I. Mahmud, III. Osman, I. Abdlhamid ve III. Selim dC!virlerindeki y lllemeleri ile 1856 yangnndan sonra Ende
. :run Avlusundaki yeni revak ve koular ve Mecidiye K knn ilavesinden sonraki, yani bugnk durumu. Ayn devrenin st ve at katlan plan.

ili '

c...,

-...,, > fj . . 'fl'ill'il o.,m .....

>
_ fi
r- e z
> C>
lt:::J ,L__ ,,;-:-:-!l 1 - l:=iLJ- -=!J//--1
!=(

t
..c e ;

v 1 ! 1 1 il 1 1 1 il ! 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 !il
11.-11111n - = /ffl'l'l'l'l'l'l''l'l'l'l'I- )}.- dJllls.ilI 1 il 1
;

t
-
t1
z

=

z >. g
c /"'!';
., c:
-
tr.l c
z
-<
J;
o o
8 >
z
-


-
m

e

- li
 L: 25

TI. AVLU

TI. AVllU ORTA KAPI

HAS AHIRLARI K UBBEALTI H. AVJLlU ( b) A KAGALAR K APISI MUTFAKLAR

o 5 10 15 20 25 50 100 150 200 m

stte ve ortada Saray'n esas giri cephesi XV. ve XIX.

Yzyl !ardaki ekliyle gzkt gibi, cmle kaps bidayette ince ve
belirtilmitir. Avrupa atolar misilli ifte kuleler, sonradan (1524) ilave edilmitir. Altta, ikinci avludan ke
dik bir saak ile
sit. XVIII.
devam etmekte, Babssade hizasndaki aks daha genilemekte
gerisindedir. Sadaki sayfada stte ve ortada Drdnc Avlunun XVI. ve XIX. Yzyllara ait
Yzyldaki durumu. Avlu etrafndaki revak kesintisiz

nnde rampa vardr. Altta, Enderun Avlusu ve Arz Odasndan kesit. XIX. Yz
dir. Eski Divan Yeri yenisinin sa
nc Kap (Serdap Kk)
grnleri. Eski
yl.
 L: 26

MECDYE KSK HEKMBAI KULES SOFA . KK BAGOA T KK

DARES V.\LDE TA:..;I HK. AVl1U ARZ ODASI .FATH K,K

50

1 11fl sp 20m

r ...
'
 L: 27

IL AVLU KULE - KUBBEALTI (b) AKAGALAR KAPISI ARZ OOA 1

1)stte : Uzunluuna kesit. Ortada: Saray'n XVI. Yzyllardaki halleriyle Marmara cephesi. Bu cephenin 300 metreye
ve XIX.
bakmndan dikkat ekicidir. Hemen
hat, dz bir duvar olarak katetmesi, sadelik iindeki bykl
yakn bir uzunluu tek bir
ve bacalar silueti canlandrmaktadr.
silmesi zerinde yer yer kubbeler, dik atlar
hep ayn terazide olan ba
' 1
IIL AVLU (r)

(
L: 28

'

SEPETLER KK YALI KK DEMR.

5 10 15 20 25 50 100 150 200

'\
lfi!....,;mw,,..,+, llii I 4"\
.. M
n o o

'l

-.-:-!.l--_u..--'-.L..!.-___.-"-'----'-'"----' )
 KE KULES
KAP/
300 40

'
.=

l
stte Hali cephesinin XVII. Yzyln ikinci yarsndaki durumu. Ortada Marmara cephesinin 1500 seneleri civa
rndaki durumu. Fatih Kknn hamam, bilinen yerinde, ematik olarak gsterilmitir. Henz tekubbeier in
a edilmemitir. Orta kapnn kuleleri de daha yoktur. Solda, XVIII. Yzylda Galata cephesi. Bu tarafta yeni
Sahil Saray ve d baheye alan Serdap veya III. Yeri Kaps eski eklinde, t rampa stnde ve Serdap III.
Yeri Kk'nn hizasnda XVIII. yzyln ikinci yarsna ait yeni adr Kk grlmektedir. 1lerdeki ikiye katlan
m sayfa: Hali cephesinin XVII. Yzyl banda ve or tasndaki durumu.
rw
------------------------ ------------------...
L: 29

tki !arkl devirde Halle ve Hare cephelerinin grn. 16. Yzyl ile 18. YUzyI'n sonlar aras. Bu cephe, Marmara cephesinden
!arkl olarak daha ak ve zengindir. Soldan itibaren, Sofay HQmayun yani, Hnkarn z ahsna ait daireler, ta, sofa, imen
sofa ve havuzlar bulunmaktadr. Bunlar, Sultan Beyazd kk yerinde Badad Kk, Mehtabiye Sofas, Kameriyesi, Revan K
k, Hrka Saadet dairesi, yani eski Kasr- HQmayun Dairesi, Snnet Kk, Kule Kk ve Mabeyn-i HQmayun daireleridir.
Bundan sonra Kafes denilen ehzade ve Veliahd Daireleri, nc Murad, I. Ahmed Kkleri, Hnkar Sofas ve Harem Daireleri
gelmektedir. 18. Yzylda Harem, d baheye (imdiki Glhane Park) kadar alm, ve ilavelerle geniletilmiti. Ei takn kat
k, cesim cumbasyla III. Osman Dairesi olmutur. Yeni Kadnefendller Daireleri ile Cariyeler Dairelerinden sonra Harem binalan
son bulmaktadr, Adalet Kasr veya Saray bu noktadadr. Bundan sonra d hizmetlilere ait koular, Zlfl Baltaclar, Raht Da
iresi ile Has Ahr ve Arabaclar Koularna ait sade ve yeknesak binalar yer almaktadr. Bunlar geride grlen Orta Kapnn ift
kuleleri hizasnda son bulmaktadr. Ancak Has Ahrn devam boyunca mimari ve uzunluka benzeri bir sra koular daha var
dr ki bunlar Kozbekclleri Kapsna kadar uzanr. Hali cephesi bu ekilde 350 metre uzunluunca, mterek bir kaide zerine oturan
genellikle yatay hatlarn hakim olduu, byk bir mimari manzume meydana getiren bir daireler k<>mpleksinden oluturulmu bu
lunuyordu. Bu binalar silsilesi zengin ve hareketli motifleri olan dairelerle balayp, yeknesak ve olduka sade ifadeli, tek katl
kubbeli ve fenerli mcessem
uzun kou karakterinde binalarla son buluyordu. Siluet de ayn sra ile izlendiinde, sivri klahl,
ekillerinden sonra, uzun ve hareketsiz mahyalar gelmekteydi. Bu cephe de Marmara cephesi gibi kesif bir aalk ve
at ve rt
servilik arkasnda ykseliyordu.
 L: 31
7;
Q6

- -------- --
,,,......-----..................

__..!!l+---1Z
__2ll5 ;
n ..-
ooc__t --'!'l'-- -;; ---'f!'--"'.,.-
370 4.70 .eo
250 27)

400

""
""--- "------
----" oo
--r'll,
. 4-0J
- -4=1nt=+-1:us-+

- - - - ----- - - --
- -- - -
/.,......:---- --.....
,,.. 5.90 '......

li
ARALIK
(ST MUSANDIRA) 1

ARAi.ARi KAFESJ

V A N H A N E

!
;@

'f:=::l:::::i=::i:=::i:====='===:::!h======::=
 L: 32

i . ,
i i

....

' -

ion
-' /

-ri-= -- -
1--,-1-
--1-
,..--
-1- ::.:.::.::. :: i_
'--1--' - - _, -===
.--

-
-,
t:::D
rtf+r-_
:=-F
' . --L---.__ .- -
J--. ,__ -L__ -L--.. r-
f--1-r-- --- . - -1- -
- -1-- -- ......_ - .!-.--
:t:: . J--. 1-- -,__ ,_1---:- 1
-'-1-- -- - .

r--+- --r-
' 1-- 1- - l-. 1-- 1---L-__ L__ - 1
: - -
+-H
- .i= =--
....__.
..
1--.
1---' '
. "'-- L__ ...._ L-
_ -.---
--i-- 1 +-1-
"
-+- 1--1- 1--
t--1--
1 ' i- 1-.- -:-- .L- . ' ' ---}-- ; '
1
1
1
-
1-- - i-..-- -. - -,, -,,
t- 1 .
!...
SONRADAN YIKILMI OLAN KAT
-

il i i i i i ii
'>- -
""- }'"' a,,;ry
""

"'
"'

-
- o "'"" ""
/
_,,,

lFlf
'";z_E ,

. .

j
----- - --

h' -
,( '
1::=':/:'1'
il
, , a IC'b
-

. ....
1
.

'
--- t--
'' r;::::
[__ J<J.CAL -- __________""P'-
_ JQ - / =
. -=-

. t::::: -M -

o;
- --------------------

f/ f/
-

r7 ._
U

, , - - r.. =--
"'
1-
..-- 1--
... r1
fa-- ,.,.L-

1
-
- -
-h- -

1-

r- n
-
1 1 1 1 1
p, - '-..r "'- L
_,.
..::53 1 r-::- .
- =: !C:.:-:=
1 1

..

,.
1 =::=j ------, -.. _, 1- -
-=
1 1 1 1- - _____ _, .________ """"r':::t-r
i
-
.,. 3'
10 15 20 -
il 1 ' 1 4 5 -
.................__________________ -

L: 33

f-"'{-1
. fi

f:-i
---
F
r-----

r.:::::.-_-_
_rp-:::.:::..
_

AA KESiTi 88 KESiTi
c 1 25 o

Bab- Humayun Sarayn d kaps, Suru :;ultani zerinde Kale ve Kk Kule ve kk Kaplarn en nemlisidir. Alay Kkn
den evvel, Sarayn darya, kara tarafm.. alan penceresi du rumunda idi. Zemin katta iki kap arasnn zerine alan nbet
i odalar ve st katlara sevk eden ifte merdivenlerin azlar vardr .. st katn plan restitsyondur. Evvelki sayfada, stte,
st kat plan, -altta zemin ve asma kat. Solda, d ve i cephelerin restitsyonlar. stte, enine kesitler.
 L: 34

il il
il '/ \\\
A//il
il 1/

\ \\
il il/I \ \\
11 / \\ il/ \ \\
I 7, /Il \\\
///
,,.,,,, / //
,.,,
///

.IDJ r9J
,Ji '" il"
1
L

., ,,

-

i(
;I

: ..

'
s:

Sur-u Sultani zerinde hisar pee arasndaki kare kuleler den baka drt kkl kule bulunuyordu. Bunlar drt kat
l ve sivri klahl idi. zerlerinde sekiz pencereli nbet odalar va:rd. eme tarafndaki 12 keli ve dierlerin
den daha bykt. Buras zanannda "Alay Kk" eklinde kullanlrd ve baz ayak divanlarna sahne oldu. ll.
Mahmud zamannda zeri yklarak imdiki eklini ald.
 .. ..............____________
_... .

L: 35

@j@

A_A KESiT 8_8 KEST

L: 36

_____ _ _Jf_ ____

_-KHDES PENCERE

t ('
t t t o a o j
illlnl DG i'
' '
'
'---
'

DfE<
i i 1 IJI [

iLAVE

1!
ARKA GRN

C;;;;;;==Jffe
i
'

1. 6.00
L-------- ...S7

N GRN

A
-------------- ------- --------..------------------ ...---------------------------------------..--------
,

/ 39.90

/' !
.oa

()

PLA N

---=

1
LAVE KUE KISMI

1
1
1

IA
1
 L: 37

ENNE KEST L ILAVE KULE KISMI --.J

- -- -
- - - --
- ---
-,
L
MUH O E S SAAKALTI
- --- -
-

;:::---- ,.!.._
.,-:::: :: : -------------------- ----------------

i' _p
__
_____
__

1 ou H
RLM PENCERE

il
1

!
J__________t Q..Q!>______ j_ _ _ _ _ _ _ _ ____________ !] lJ -o.oo

SAG YAN GRN

- ---
- -
- --
r--------........ ----- ---- --- :::: ------:-- ::
--
1
-- -
____

- --
1 ----------------,J

0
ESK iHATA
OUVARI SEVYES

!
;.... 1
u

ii i
1'

i! i
1
,U j
__________________ _ ____ _________ ____ _I_,
SOL YAN GRN ____,,
- n _....

Orta Kap, ilk yaplnda (1468) uzun dikdrtgen eklinde idi ve kap arasndan baka, kap
aalarve "bewaban" (nbetilere) :ayrlm odalar ve bir de tutuklama yeri vard. D ve
i kaplarn zerinde byk ve dik saaklar vard. Bukadar, erge kafi bulunmayarak
(1482 1500) lerde Avrupa atolarn takliden te kuleler, ieride de i revak ilave edildi.
Solda: Plan ve cepheler, stte: Kesitler.
 L: 38

\ ---- - - :-,
l!i '\
/ \!
. 2 il
1 \\DARE
1
SADRAZAM _,, ,'

Si
1 ' ,

1 ........
1
................__
_... ____ _
_____ _ ___ _ ....'/ ,

IHf A n. IE. M
AVlUU

2a:
DVAN 1 HMA'{-.A.N'YVYY.-'t. ,.._---.-'
KALEM
1

i

!
!
i
1 /
(//_/__.----------..

! !
49.95 s
i

le -

KUBBEALTI
!

!
i

:i
!
!

1
1
i Al
2@ z.

p 1
? 4 .6 Jl
1

Yeni Divan Yeri, veya Kubbealt binas, eski Divan yerinin yeterli gelmemesi zerine 1500 lerde
ina edilmitir. Ahap direkli olan eski Divan binas sonunda (XIX. Yzyl artalar) yktrl
mtr. Divan yeri aslnda kubbe ve bitiik teki Kule Kknden (Adalet Kasr) oluuyor
du. Aslnda byk kemerlerle meydana alan kubbe altlarnn n sadece geni saaklarla
korunmu idi. XVIII. Yzylda bunlarn yeri.ne :engin tavanl geni bir direklik alt il!ve edil
di. stte: Zemin kat, sada: Kurunluk pan lar.
 L: 39

----------------------
------------- -------
r-- - ------- ---- - ------- - - ------------ ----- - ------ -------
 L: 40

1 1
'IH H H H H H H Y

1

u.__t_

--);
.

m 5-...... /// 1 .\


t
\ \\\
-
--

'
17 "JV/ ')1 !/ I!/ ftt1 -v
7

-
===
[!);
--
==
5lii
aa OD =
==
== I ""\ i 49.65

8_8 K E SiTi

2b
Illl. A WlLllJ ?KUBBEALTI

Kubbe Altnn zelliklerinden biri de, Edirne Sarayndaki gibi kafesli bir HnkAr irvanna
sahip oluudur. Buraya Kuleden girilirdi. ifte kubbe mekAnlan XVIII. Yzylda en zengin
mermer, stkko lstro ve ahap oymal blmeler, kafes ve panolarla sslenmiti. Bunlar 1942
tarihli tamirde kaldrlm, yerlerine yaktrma inilerle yeni bir dzen (aslnda orijinal g
rnm) verilmee allmtr. stte: Grnler; Altta: Kesitler.

-- ------
 L: 41

r
il.I 1-1 1-1 1-1 1-1 : H 1-1 1-1 1-1 11:..-
"c> -y

GRN

'ii!a?-ab:::;;;;;;::
Il. AVLU'DAN
1 1 1

=Y
<

1 . "/// \\'\
//!! /f/I/ I \ \\\
\ \ \\"-
\""' //! \\'-
'tiiiii1 .

?7/ 7 \ \''<" mm R/777 \, \ "'

'

A_A KEST

o o o

2 2
KUBBEALTI SADRAZAM DARES

1 2 3 4 5 10 15 20 25 30 35 40
L: 42

L \
/ \
' t\.
/ \
1\
/
/ \ -

ti H-+--+--+-- -[\-

t i_ Ji i .J
. D : D ''D o o .
_ l _ __
RESTTSYON GRN

..

o 1 2 3 4 5 o 1n 25 30 35m
 L: 43

-----,
RESTTSYON KEST 1
1
_J
____

.r---,.
---..

t::: :
t----+-,

. r.-: ::j !
,.--- 1

;;;_{_:
--

o 1 3 4 . 15 25 30

Kubbe alt ve Kulenin restitsyon grn ve Kesiti, Divan yeri, Ruznameci, Tezkereci, Di
vittar, mhrdar aalar, Reisefendi, ve dier erkan yerlerini ieren iki kagir mekann
tamamnda veya bir eksii zerinde geni bir saak vard. Bu saan D Hazineye kadar
devam edip etmedii kesin deildir. Saak ye yerine 18 inci yzylda revak yaplm, bunun
tavanlar da yzyln sonlarnda zengin oyma ve bezemelerle sslenmitir.
L: 44

Kule veya Kasr- Adl, dalna Kubbe Alt binasnn ittisalinde ve ona bitiik olmutur. Giri kaplar avludan ve Harem tara
fndadr. Alttaki planlarda drt ayr nivo, eski ve lndiki halle riyle gsterilmttir. tlk yaplta hep stste ve ayn duvar ka
lnl iinde yer alan merdiven sonra bu haliyle ksmen terkedU mi ve akta yenisi ina edilmitir. Drdnc nivo kk oda ek
lindedir. Burada pencere zel bir nizama girmekte, gneye baka n da ayrca bir genilik kazanmaktadr. Ta tula rg bu oda
nn tavan hizasnda bitmektedir. Ondan sonras at altndaki ahap tarassut kkdr ki buraya normal basamaklarla kla
mamaktadr. Tarihi belli olmayan, belki XVIII. Yzyl sonlarna rastlayan bir devrede kulenb kargir ksm yalnz kfeki olarak
ykseltilmi ve bir konsol srasyla kapatlmtr. Bu mahallin iindeki merdiven aktr. Elde edilen platform zerine birinci
olarak 1853 panoramalarnda grlen yksek ahap kk otur tulmu, sonradan bu da yklarak yerine imdiki zarif, kargir
paviyon ina edilmitir.

__.
-
r
_.Dl

D
_..

CEPHESi
KUZEY BATL CEPHESi KUZEY DO CEPHESi GNEY oot CEPHEsl

ii --
- - -----
i
.:
. .;---
:

f"-': r!::
! !

[j[:J '"
. !:
h-1' :!:
!

1, i ii
' 1;:
1

! LJl

ESKi DEViR 1.NVO YEN DE\(R le

 L: 45

9_9 KESTi

.L------

L-------
/

__ _

--------------------------,,_. --
i
!
i
!

l
1
i
B

j
i
i
ii
'E.a:-----------ii."Niv__________ ________
 L: 46

Kule Kkleri ilk zamanlar ahapt. Bunlarn aldklan ekilleri (uzaktan da olsa) eski gra
vrlerden takip edebiliriz. 1860 lardan sonra kk kargirletirilmitir. Elimizde buna ait yal.
nz mimar Balyan tarafndan yaplm bir proje vardr. Bugn mevcut olan ekil bun ben
zemektedir. tk kkler ahap direkli ve zerlerindeRi atya karkaslanyla bal idi. Dlar
ahap kaplyd. at klah ehram eklinde ike n XIX. Yzylda huni eklini almtr. Altta,
XVII. ve XVIII. Yzyllar sresindeki Kule Kk restitsy:onu , sa sayfada, il. Sultan Mah
mud Kk ve Sultan Aziz'e ait kair kule projesi (Balyan).

L_
) -
>-

1
/ \
I
/ \
/ \
= o=
- \-
1 1
1

D 0110
l D 1 D.
DDDDD
lo.nut 1
-'-j L_ __ , ,_ 1------

., -

1 lh
[
'

1
j

>'\\_u

JI OD .
=
=

!
!

1
"'
13 ! 8

5.NYO

_______ j

NIVD
E.D
Y. D

- -- - -----

-------- --------...................
 L: 47

000
DDD

t.-_,
h .

j
i. !.
i .,_l"1..L
; i 1
i
i
1 -. 11
'.., 1
'L_j j l.LJ:.
! .
! 1
1
1 i
:
1 j
! 1
i i
i1 1

i
! 1
1

1
1

,, 11

.__-v. Nivo----...,
Y. O
o 1 2 3 4 10m
L: 48

''
' '
\:,
"
,

/1" 1\ ,
1

/ i l /
1 il
1 \ /

--=
\:
: 1 //
/
.........
',
\
\:,,
\'

I!
3:/

\1

, /

:\ /'
I
w 1\
'\'
/ t 1
'7' '' 1 '

-- - -:_3-- --- :=:--- --

' '-.._

--/
___../

- ""' ' . - ,,,...-

(/) ,' t :. //
: ,I
"'
.......

o \:
I

(' :.
. \: \
- / '\

\ 1/' :: I '
/
;: \
/
' ,. t :' \ /

' '
:::- -=-=--
'

' /'---
\1'1; .
/// -....,.,_ : ; --..,_
\
I l/
: \
:t

PLA N

D Hazine sekiz gzden olumaktadr. Yaps tiplk bir kargir hol niteli
inde, yani bir ar veya halk camii strktrndedir. Hazine olmas ne
deniyle alt pencere sr.lan yoktur. Solda, 7.emin ve kubbellk plan. Sa
da, kesit ve grnler grnmektedir.
 L: 49

AA KESiTi

'

N GRN

o 00
B.B KESTi

o o 3

01 2 3 4 5
--------
10
C.C KEsltl

V'l
o

e e iLl.::tL_L
.-...----ar:::r:r::tr::Li::J! !Cr:c-CliCJ::::t9L-:rL
:::tr:: -:tr.JtCJ:::L.:ItC.-cc:r:M:".:r:;::-.:C:1CI.Irtert::::r::l!!
)tt=ItL-::I:I:.
::: .-m::._r.:::::c
..
,/

1\ 11>- G U

E V A K

r------...------------------------------------- ----------:--------------
!< -- --------------:--------------------------------------.!

,,.::;;--.:'::::.:
/
I \
r'-J(""'"')

l\N'-..
'
._j I
.
-..-:-

1l D 100 150m

Mutfaklarn II. Avluya alan 3 kaps vardr (e). Bunlar, Helvahane, Has Mutfak ve Aa Mutfak kaplardr. Mey dan duvarna dayanan ahap koular ile kArgir binalar
arasnda Mutfak dehliZi veya yolu vardr. Asl a gzlerinden evvel kArgir duvarlarna ramen kubbeli ve ahap r tl bir sra bina vardr. (74, 75) ki bunlarn kullanlma
ekilleri kesinlikle tespit edilememitir. Kiler ile birlikde, tab
lakAr ve a koular olarak kullanlmtr. Gzlerin kubbelere bitiii bina alar mescididir. Son zamanlara ka
dar, ahap olan binalar, aslnda gzlerin en azndan alt katta kArglrdller. Kaplarn arasnda belirli mesafelerle yedier aklkl ta ayaklan ve kemerli revaklar vard. Bunlarn
ilk yapllarnda zerleri her halde dolma veya masif tula idi. Zamanla yklan veya ylm:rlanlarn yerine yaplan, ncelikle Dolaboca Kaps tarafndaki binalar zemin
<len itibaren tamamen ahap ve tula veya badadi dolmadr. Yapllar XVIII., hatta XVJI. Yzyl karakterindedir. Alt katlan ksmen, Ust katlan btUnyle kou ve oda
lardan oluan, 40-50 sene evvel yktrlp, yeri yeni binalarla doldurulan 170 metre uzunluktaki bu binada mutfak personeli: a ba, oorbac, helvac, ekerci, kalayc, ne-
1er ve ustalar barnrd.
bir tanesi zel karakterde ve kmal idi. A
Tespit edebildiimiz kadar koulann yan sra bir hama m, helalar, 11 kadar musandra ve irvanh oda da vard. Bunlardan
l vard.
parmaklk ve pancuru .ne:rceree riyle pitoresk, ufak bir mahalle sO<\in andran bir JrilnUmi
boyall ap direk, furu, kemer ve sacakl. olan mimari, ahap
..

,A.;'I>:
L: 52

A.lar Mescidi iki kat ve bir irvand an

-oluan bir binadr. Mescit, st katta (ff'I

kani) idi. (74c). Asma kat (74d). bo'
==
_pencereleriyle ve ezan erefesiyle mut
r---.. - ,__
fak yoluna bakar. Bu kmmlar ahaptr.
/ >-- Denz _ cephesini
n sonradan bina ile bir
""' / ""' /1
\ I
>-- likte ykseltilmi ve bylece stlk pe n.

\ / cerelerinin bytlm olduu kabul

\
>--

\ / / edilebilir (XVIII. Yzyl).

\
,__
-

--:--
' -
' -
>--

\ -
-
>--

,___
,
..__
L_ __J L_ 1 ..__
1--
1
1
1
1

75
GRN KEST
'

1 1 1 11\'I 1 1 1 1 1 1 1 !11111 !
i "PLAN
1 1
1 1 1 1 1

o 1 2 .3 4
- '

Yap teknii ilgintir. Kemer
.Ala-r-keuu-linnde eskiden direkli. bir ahap revak vard.
i olan st atklar, masif yma ktkler den yaplm tr. irvan ayr
eklinde gsterilm
ayak zerine oturtulmutur. Direklerin kaidele ri som tatandr.
 L: 53

EB 83
A_A KESiTi

MESCiT ZEMiN KAT

-H----
- -J!!O' ---

1 B..B KESiTi

MESCiT BiRiNCi KAT PLAN!

1t
!--- --'
......
.

MESCT N CEPHESi
1
ASMA KAT
I l-
I

MESCiT ASMA KAT PLAN!

MESCiT DENiZ CEPHESi C-C KESTi

L: 54

'---,-. ESK ....-r

... ..,.....,
SAAK _j.
f1t=t=t----- "',,-/ -.,4====1-...l.,

/,
f.-.-.l--.--'-
I
1
fi:mf+..,.-l!...=--.--1-
.j '1

1 !
'

(JR\J . KES T

GRN$
PLAN
2

Mutfaklarn gz veya haneleri ikier kubbeli idi. Bunlarn nde kileri huni, arkadakileri yarm kubbe eklinde idi. Her biri birer
tfeklikle rtlrd. (Restitsyon). eitli mutfaklarn darya alan kaplar nnde sonrada nmutfak dehlizi yolu boyunca
dik bir saak yaplmtr. Yap tarz alt ksmlarda kesme ta, tonozlarda tula ve krma tatr.
 ...

:Mutfaklar on gzden oluuyordu. Bunlar batan (Orta Ka pdan itibaren) ikisinin yap ve rt tarz dierlerininkinden biraz farkl idi. Fatih zamannda yaplp, lll, Murad
devrinde ikmal ve ihya edilen mutfaklarda yer yer bulun an blme duvarlarn mahiyeti de kesin olarak belli deil dir. Genelde, gzlerin kullanm ekilleri u dzende idi:
1'2a - Hassa Mutfak (Padiaha mahsustu), 72h - Valide Sultan Mutfa, 72c - Kzlar Aas, Haseki ve dier Ka dnlar Mutfa Haznedarba Mutfa, 72f - Kilercfba
veya Zlfl Enderun Aalan Mutfa, 72g - Saray- Has Aalar ve alt tabaka mensuplan mutfa, 72h - Cariye ler Mutfa, 72i - Divan- HQmayQn kk memurlan
mutfa, 72k - ekerciler Mutfa. Bundan sonra, 72 - Helvahane, 70 - ekerciler Mescidi gelmektedir.

-o

z

"'
.+/

CX)

.....
o

-00

-

z
w
o

Vl
Vl

L: 56

___
il
n ___ _
_ __ ____________

ll
a;
__ ______

D) @
_____________ ___________ __

_m
r_______ ,___ ___

-.-----------------------
-r __
;'

* ._
-:
- :-
-- 1
o 1 1 2 3 4 5 10 20 30 40 50

u u a '

s .
1

i i
. .

i /

r
10 20
1 2 3 4 5
 stte, Mutfaklar i cephesi restitsyo
nu. Ortada bugnk durum. Altta d
cephe. tk iki kubbe dierlerinden da
ha bask, pencereleri daha boldar. Bi
nam yapmna Fatih devrinde balan
m, 1574 teki yangndan sonra imdiki
eklinde yeniden ina edilmitir. Bata
ki iki kubbe bu iki devirden birine ait
olarak ayrdedilebilir mi? Kesinlikle
belli deildir. Binann fonksiyonel ve id
dasz mimarisi, yksek duvarlar zeri
ne oturmu olmas ve bu duvarlarn yer
yer payelerle takviyeleri ihtiamldr.

[I
60 10 80 .90

1 ) 1
'
\
.
'
.
'

.:r

\. ==========m====::::!::==BO==='=====j
 8
BALTACILAR
CAM

7
KO$U BOLUGU

A
. AHilIRILAIR AVILUlU
 L: 58

''il:'

BALTACILAR KoGUSU TASLIK BALTACILAR CAM

KEST

-
;

- :::!::1:::,,



......

- -
1 a
/"'-..,l
==


m m jOOll- -
-

1
f==:::::=- ====

-
c..c KESiTi t= ' '
i---
 L: 59

------ --

.
Baltaclar dairesinin i dehllzlne alan Cami, kou ve odalara alt cepheler, sivil mimarimiz bakmndan .ok nemlidir. nk
bunlar saraydan ziyade ev mimarisi llerinde ve ahaptr. Her ne kadar bu binalar, yanl olarak, mimar Davud'a CXVI. Yzyl
ba) atfediliyorsa da yalnz ahap ksmlarn bu tarihde yenilenmi olmalan ihtimali zerinde durulabilir. tik rlveleri yapld ta
rihte (1926) i ve d cephe sistemleri bozulmam halde idi. Devrine gre orta kalitede inaatta geerli olan bu tarzda, kat silmesi,
deme kiri balann konsol kma srasyla elde edilir. Sva yzeyleri krmz beyaz taklidi boyaldr. Pencere takmlan ve saak.
ar san ve mavi renklerde idi. Dikme ve kiriler siyah, beyaz ve krmz bir dekor olutururlar.

__________ ____,,,,_,,
L: 60
L: 61

Raht- hmayun hazinesi : Has ahrda en loymetli ve ss

l rahtlan (eer takmlarn) nn muhfaza edildii yerdir,
buraya has ahr mrassaat hazinesi de denir. Padiahlara
hediye edilen fevkalade mzeyyen at ve eer talomlan
ile padiahn kendisine yaplan eer talomlan burada mu
hafaza olunurdu. Raht hazinesinin, padiahn sadrazamda
bulunan mhr ile (mhr-i hmayun) mhrlenmesi ka
nundu.

(yani sva ile sahte ta tula motifi) sistemindedir. Ahap tavan yeni
Beir Aa Camii, XVII. ve XVIII. Yzyl duvar rgs
dir. Buras seyis ve arabaclarn camii idi.
-
.
BER AGA CAM
L: 63 o :,, l.J z. s

4o 3i

8 8
--
l. ....
33

34 u

1tJ
::= "
--
4i

.B
1 22
..__._._
z.

o
3
-


c.
E. a 19
-
'
8 l' s fi 12. om'l 1

l1 u L' u

-
o 3 fw

= 6 4
.. s
'
1 11
4

"4-4 ....
' 47
.-

L. 45
-
4-b
4

.
4&
61
A
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - . - - -- -
..js s.

"
54

7
6
( 1 S

6)

Albert Bobovi'nin Saray plan (1665'den evvelki durum)

Aslen Polonayl olan Bobowski 19 yl Enderun'lu olarak Sarayn
hizmetinde kaldktan sonra ikiye iptilas yznden azledilmitir.
Ali bey ismini brakarak Saray hakknda yaynda 'bulunmutur. Bu.
mnasebetle ilk defa Saraya ait bir plan neredilmitir. Bu plan
drt kez kopye edilmitir. Baz ufak farklarla Sarayn yangndan
evvelki halini gstrmektedir. Birinci ve kinci avlular arasnda b
yk nispet fark olmasna ve yerleme hatalanna ramen Enderun
Avlusu ve evresinde bugn olmayan binalar geree olduka ya
kn bir biimde belgelemesi nedeniyle nemli ve ilgintir.
Takdim ettiimiz plann izahatn orjinallerindeki sralamaya gre
yaynlyor ve gereken yerlerde aklamalar veriyoruz:
1. Bab- Hmay(ln (Yaln yazlmtr, Bab-s Saade olacak)
2. Kzlaraas Kaps (Harem Araba Kaps)
3. Ba Kap Aas dairesi
4. Byk Oda hademelerinin yatakhanesi
5. Kum Kaps (Byk Oda arka kaps)
6. Kk Oda
7. Kk Odann arka kaps
8. Cariyeler Dairesinin tkballer talna alan kaps
9. Kzlaraas Odas
10. Hizmetkarlarn ve Haremaalannn abdest aldklan yer
11. Kk Odann 3. Avlu'ya alan kaps
12. Bab- HmayQn karsndaki Byk Kap (Bab- Hmayun
Bab-s Saade olacak)
13. Byk Oda'nn 3. Avluya alan kaps
14. Saray Kethdas Dairesi
15. Karaaalarn kak ve bakralar ykadklan ve askeri talim
yaptklar yer.
16. Neye tahsis edildii belirtilmemi
17. Neye tahsis edildii belirtilmemi.
18. Akaalann ve 9 Zlfl Enderun Aasnn ortak odas
19. Sultan Selim Hamam klhan ve ocak odas
20. Seferli Kouu
21. Sultan Selim il Hamam
22. Musiki Darttalimi (Bugn yoktur)
23. Hazine-t Hmayn nndeki direJdik
24. Hazinei HmayQn
25. Hazinei Hmayun sofas
n yoktur)
26. Esvab ve gm ileri ustalarnn daireleri (Bug
ZT. Hazine-! HmayQn Kethdas dairesi
i (Kilerli kouu,
28. Hazinei HmayC:n Kethdas kullar daires
29. Hazinei HmayC:n Kethdas odas
30. Kule Kk
31. Has odallar kouu
32. Has oda nndeki revak (direklik)
33. Mabeyn Odas Selamlk
34. Haseki Dairesi
35. Kl Taycnn dairesi
36. Hnkar Camii
37. Esvalb Aas dairesi
38. Harem ile harem aalan ve hizmetkarlar dairesi arasndaki
Kuhane avlusu.
39. Haremi HmayC:n i kaps
40. Byk fskiyeli havuz
41. ahinciler odas
41h. ahincibann kk odas
42. Arzodas
43. odas revak (direklii)
44. A. kinci Avlu
B. Valide Sultan tal
C. Kk Mescid
D. Dilsizler Kouu
44. Zlfl Baltaclar Kouu
45. Divan Kubbealt
46. Kubbealt revak
47. ekerciler mutfa
48. Genel mutfaklar
49. Saray .bahelerinin bir ksm
50. Saray Mektebinin hastahanesi
51. Hastahane amirinin odas
52. Hastahaneye bitiik eski amarclar yatakhanesi
53. Hnkar Odas (Has Oda) Hademeleri hastahanesi
54. Hazine dairesi hademeleri hastahanesi
55. Byk oda hademeleri hastahanesi
56. Seferliler hastahanesi
57 Kk oda hademeleri hastahanesi
58. Hastahane hamam
59. Karaaalar hastahanesi
60. Hastane girii
61. Eski sipahilere tahsis edilen hastane odas
62. Haberci veya kapc dairesi
63. Sarayn ilk, byk girii: Bab- HmayC:n (bu kapnn Babs
selam yani orta kap olmas gereklidir)

z.

z. J .. 5 c. 7 o

'

15 1-4 1-' iZ. il 10 q 17

. .
. . . ... .. .. . . .. . .. .

Albert Bobovi tarafndan .yaplan byk odann plan (1667)

Babssaadenin, girili ynne gre sa tarafnda byk oda
(hane-i kebir) , sol tarafnda da kk oda (hane-i saogir) bulu
nuyordu. Bu iki odann efrad dolama denilen sako ve cbbe
giydkileri iin bunlara dolamal denirdi. Bunlarn yalan 15 el
varnda idi. Byk odann zabiti seferliye de bakan saray ket
hdas idi. B:.mdan baka oda ba, imam, klhancba gibl
bada gelen i olanlan vard. Byk odann mevcudu 16. yy.
da 100, 17. yy. da 258 olarak gsterilmitir. Her iki oda 1675
senesinde kaldnlmtr.
Plann Bolbovi'ye gre aklanmas: 1 - Kum kaps, 2 -
Yeni gelenlerin kouu, 3 - Evvelden cezayirli i olan kou
u, 4 - Kapya bitiik kou, 5 ve 6 Pireli kou, 7 - Bitli
kou, 8 - Ba zabitin kouu, 9 - Klhanclar kouu, 10 ve
. 11 - Hamamclar Rouu, 12 - ki katl kou, evvelden bu
rada ehzadeler blge valilerini kabul ederlerdi. Halen sankla
nn ve saatlarn sakland yerdir, 13 - mam odas, 14 ve 15 -
Odann byk zabitinin ko:u.
 (
,.i(
,.'
'
1
i
'

'
r

r:::: c:: .o, ::;...:::...g .q._ '

\' . ?? v j CJ J -

\\

Enderun Meydan Saray'n en nemli yerlerinden biri idi. Padiahn resmi hayat, etrafndaki hizmetlilerin oturma ve yetimeleri
burada olurdu. Meydan ve iindeki tekilatn kendine gre bir si metrisi vard. D giri Bab-s Saade veya Akaalar Kapsndan
idi. Meydann evresi Saray Gulam ve Kahyalarna ait koular ve daireler ile evrili idi. Bunlar, Kk ve Byk Odalardan ba
layarak, Seferliler Kouu, Hazine, Kiler dairelerine ve Has Odallara aitti. Devre gre tahsisleri deiir, kesinde Fatih'ten kal
(
ma ar kargir iki esasl daire vard. Bunlar I. Sultan Selim'in Msr Seferinden dnnde (1517 sereleri) Hazine Dairesine ve
Mukaddes Emanetlere ayrldlar. Bylece padiahn gnlk hayat IV. Avlu veya Sofa-y HmayQn etrafndaki binalarda gemee
balad. Ancak, Hazine Dairesine II. Sultan Selim tarafndan bir Hnkar Hamam yaptrlm olmas, Mukaddes Emanetler Daire
sinin bazen Sultann yatmasna da tahsis edilmi olmas, avlunun iki kesini .tutan- bu nemli mahallerin 16. Yzyln ikinci yans
na kadar Sultanlar tarafndan tamamiyle terkedilmemi old:klarn gsterir. Sarayda mevcut bir sulu
boya resimde meydann 19. Yzyl balarndaki eitli binalarla dolu hali grlmektedir. Bu resimde Hazine revak
nn nndeki geni saakda belirlenmektedir. Suretini takdim ettiimiz plann yapl tarihi ve nedeni kesin olarak bilinmemektedir_
Dr, Miller, plann yangndan sonra m:htemelen Saray mimar tarafndan yaplm olabileceini ileri srmektedir. Herhalde plann
yapld tarihte Avluyu evreleyen yeni kargir binalar yaplm, eski ahap direklik ve koular yok olmutur. Bu binalarn Hl-
zumsuz yere ykllarn byk znt ile yad etmektedir. u halde 1856-57 yangn yklan koulardan bir tanesini (Byk Oda}
Bobovi'nin 1687 tarihli iliik plannd<n tanyabiliriz. Binann iki tarafnda uzunlamasna birer revak bulunmaktayd. kinci avlu ta
rafndaki revak, kargir direkli, kemerli ve ahap atl Enderun avlusu tarafndaki ise ahap dikmeli ve atkl idl. tki kargir duvar
arasnda olan i yap ahap direkli ve asma katl idi. t grnts herhalde Baltaclar Ko:ununkine benziyordu. st kat sandk
ve eyalarn muhafa;:a edilmesine bazen de yatmaa yarard. Alt katta orta meydana bakan hcreler ahap direklerle evrili idi.
Kdemlilerin hcreleri ise camekanl idi. Bu odalara verilen eitli isimleri Bobovi kulaktan iitmi ve fazla incelemeden nakletmi
olabilir. Yoksa olsa olsa bir klaya yakacak bu kaba ifadelerin Saray lisan ve grmelerinde kullanlmalar pek uygun gzk
.mez. Hele Tavernier'in tarifindeki koularn zengin dekorlar gz nnde tutulursa Enderun inaasndan sonra Topkap Saray ken
di i('inde epeyce deiiklikler geirmitir. Bunlara "Mimari tarif" yaz ksmnda temas edildi.
1015-1606 tarihinde Sultan f. Ahmet Kk Oda'nn yerinde (Mekhane) igahnda bina ettii Kouun ismine "Seferli" diyerek Kk
Oday Se!erliye evirdi. Bu ekilde avlunun b: tarafndaki bina sralamas Hazine, Kiler ve nc, yani Seferli Kouu olarak
geliti.
 Enderun Meydan'nn (3. Avlu) 19. Yzyl ortalarna ait plan. Ba plan birka nsha eklinde
Saray'da bulunmaktadr. Ancak bunun
orjinali Saray arivinde bulunamamtr. Plann 1856 daki yangndan sonra yaplm olmas
gerekmektedir. Belki de o zaman yap
lan yeni inaata ait mimari proje olabilir. Avlu etrafndaki revak eski ahap direklii deil, imdiki
mermer stunlusunu gstermek
tedir. Hrka- erif hademelerine ayrlan koular da yangndan sonraki duruma aittir.
) Plann zerinde
eski harflerle yazl notlar, ayr plan nshalarn daki farkl ekillere gre sol st keden balayp,
saat gsterge-
sinin tersi istikamette devam etmektedir. Bunlar, gereken aklamalarla aada sralanmtr.
1. Meydan Camii erifi ( aslnda 2. Avlu zerindedir, ve eski Divan mahalli yerindedir)
2. Bab-s Saadet-l Aliyye hademesi kouu, Babs Saadet-fil Aliyye agav.t kullarna mahsus kou.
3. Akaalar Kouu
4. Bab-s Saadet-fil Aliyye
5. Babs Saadet-l Aliyye Aas dairesi, Bab
< s Saadet-l Aliyye aas kullar dairesi.
6. Mektep, Enderun-u Hmaynn Mekteb-i mni (aradaki mekanlar abdest, ykanma gibi servis yerleridir)
7. Seferli kouu. nc kou Hazine-i Hmaynn hademeleri kullar nc kouu
8. azine-i Hmaynn
9. Sofa Camii erifi
10. Hazine-i Hmaynn Kethdas Dairesi, Hazine-i Hmaynn Kethdal Kullar dairesi.
. Hazine Kouu . birinci kou, Hazine-i Hmaynn Hademeleri Kullan birinci kouu.
12. Sillhdar Hazinesi
13. Emlnlt- Mbareke Hazinesi - Silahtar hazinesi, Emanat- Mbareke-i celile hazinesi.
Hrka- Saadet Daire-i Aliyes-i, Hrka-i Saadet Daire-i Flhiresi.
15. Hrka- erif hademesine mahsus kou Hane-i Hassa, Hrka-i Saadet hademesi kullarna mahsus kou.
16. Camii erif agavat kullarna mahsus Camii erif (meydann ortasndadr).
17. Ktphane, Ktphane-i Hmaynn.
18. Arz oda-yi Hmaynnu.
L: 67 ;---_- -
1
---- - - - ---
-
- - --------- --- - --- ------- - ------- ----- -...... - ------------ - --- -- ..... --- - - - - ................. --
- - -- ---:

1
t
:
1
.

1
:
1
.
.
1
.
l
....

b
,- - -- ----- ,'
1
., 1
' 1
L--------.J

'

!
:

l1
'
1
'
. ,
1
1 \
1
1 .

'
'
1
1
e 1
'
'
:
'
1

l
.
'
1

:
1
'
1
1

1
1
1
1
1

F!.
o 2 4 DM

'" " 1
/:/1
-.
/

--+-+--+-------+-+--
r
.

i - l_J j 1
/L i. '"
' '

1 /

1
1 / ! . '"
! '
1 /
1
/
)

'\,_
) )
' ..

'
J
'
l
1 -------- - -
-- - -- -- ------------
,/
--....

II. Sultan Selim Yaps Havuzlu Kk, 130 sene Enderun Avlusunu ssledikten sanra 1718 de III. Ahmet Kitaplna yer vermek
zere yktrlmtr. Mermer ve kolonlar o zaman yine II. Selim' in olan byk Saray Hamamnn ksmen nne ve yerinde ina
edilen Seferli Kouunun revaknda kullanlmtr.
( Bk: Kkler ve Kasrlar, S. H. E . , C: I; S: 99 - 108).
............------------------------
L: 68

- o

J1
"""' = il
,. -

_.,A"-,,d.
..L -- - -'r':'
-
-
-
-- ,__ r-.....__
1
.
-

1 : -P--.,
A""f .

i -
1 1
o 1

'
- ... - ..... 1
h--J

..
1 1 .."'--
_r-: J..c:='
-

;-.-
.. I
" : 1 1 =i
.. t.

,,..r"
' . _r.:
r.:-
r .t, .. .
-"'.Fi
,

. ,

1 '
.
L

r-
,-

' ;;;;; .-

.Arzodas Saray'n ilk binalarndandr . Revakn, balangta ahap olan direkleri 1596 tarihin
de mermer ve somakiye evrilmitir. t meka n 1856 yangnndan sonraki tamirde byk de
baka her taraf Louis Philippe tarznda
iiklikler geirmi, taht sayvan ile tun ocak tan
.stucco lustro ve sert aa kaplanmtr. Tavan daha XVI. ve XVII. Yzyllardan kArgir tekne
nin altnda ahap olarak ilAve edilmiti. Eski duvar inilerinin tm son tamirde kaldrtl
mtr.
{Bk: Kkler ve Kasrlar, S. H.E.; C: I, S: 81. 86)
 L: 69

11111

/

; iti// 1 !
1 L.. \..

t::--1 IA
l """
.A l \'t/1 "" ,'3 1 1\...
T- 1
LL
1 1 1
1
1 1.
1 m
1 - : . 1

1 ,__

1 il 1
L
L
-

1
1
1 ili! 1 m m 1 iRI E 1 il 1
 L: 70

Sultan ill. Ahmet Kitapl 1718 tarihinde Havuzlu Kkn ye rinde, ierisi stavroz Bahesi ve Emirgune Yusuf Paa Saray
.- ]arndan toplama, ou XVII. Yzyl inileriyle kaplanarak in a edilmitir. ini pano ve desenleri i mimari nisbetlerine etki
li olmu, pencere boylarn ve ekillerini tespit etmitir. Kubbe ve aynal teknelerdeki tezyinat ve orta mekanda kubbeye ge
iin ke zerine atlm demir kirilerle halledilmi olmas, i mekana XVIII. Yzyl katksnda bulunmaktadr. Duvarlar ise,
tamamiyle XVI. ve XVII. Yzyl nisbetlerindedir.

t ..,., '
 L: 71

ZEMiN KAT A..AN1

CATI KATI R.ANI
r---------

J
1

1
_______________ ____________

1
l __ _

1
1

1
1

1l c=::::::.::::
___ _ ____________ _________________________________
ST l'J\,{) PlANI.
OOOOLM KATI R.ANI
 L: 72

Fatih Kk ( Hazinel :

Solda Kkn planlar ve stten g

rn. at plan son tamirden ev
velki durumuna gre izilmitir. Kub
belerin 6le ve 6lf mekanlar zerin
de olup, mesela 6ld olan padiah oda
.snda bulunmamalar dikkat ekici-
-7' dir ve usulnde olduklarn gster
.mektedir. 6le ve Sultan II. Selim
Hamamnn soukluu denilen 6lf
iaretli mekanlarn rtleri ihtimal
byk zelzeleden sonra (XVI. Yz
yl) kubbeli olarak yeniden yaplm
tr. Ancak bu kubbelerin son esasl
tamir esnasnda ahap olduklar ka
tiyet kazanmtr. Bu tarihte d cep
henin bir ksm da yklm ve yerine
ereve iinde olmayan son pen
cerenin yaplm olduu kabul edile
bilir. Zaten o tarihlerde yaplm bir
projede binalarn bu ksmlarnda
aadan itibaren zemin katna ka
dar byk istinad duvarlaryla takvi
ye edilmi olduklar grlebilmekte
dir. Drt gzl olarak yaplan bina
nn ilk iki hanesinin kubbeli olmas,
eit olan bu iki mekann birincisinin
< "amam soukluu olarak bilinmesi,
zmlenmesi gereken meseleler or
taya karmaktadr. Hamamn souk
luktan sonra ne ekilde devam et
mekte olduu bilinmemektedir. Bura
da da birka kubbeli bir ksmn bu
lunduu dnl.ebilir. Buralar yakn
bir tarihte, (1915'ten evvel tehir yeri
olarak deitirildiinden, hamamn
scaklk, soukluk ve klhan yerleri
ne ait bir emare kalmamtr. Seferli
odas Enderun'a yeni bir ilave oldu
undan, kou binas, Hk defa kargir
olarak 1718 lerde ina edilmitir. Ha
mam scaklna ilk mdahalenin o
tarihlerde yaplm olduu kabul edi
lebilir.

'1==:::=1==:f==:::::!l=::====::1i===::!i=====35
L: 73

13.65
=--

'
'
'

l
'

=:-======---::::====================-=== ==

!
'

_L ___________
_____ _

L--__ _,..... ___ ------- - ------------ - -- - -- - --- - - - - - ----- - --- - ----- ---- - ----- --- - --- - - - - -- ------------------ - - -

A-A KESiTi

"stte: Kesitler, sada: uzun cephe. Kubbeli iki mekan 61e ve 61f, hari bina at ile rtldr. Zaten tertip ,.e yerle
mesinde bir kkten ziyade bir ev karekterindedir. Avlunun en mutena bir kesini tutmak zere L eklinde planlanmtr ve
1ki ucunda dier evre binalaryla balamak zere planlanmtr.

---
-------- --------...............
----- -

L: 74

01$ GC'.RNS

AVLUDAN CJ:iJN$

RESTiTSYON GRN
 L: 75

D
ID

DDD
DDD

stte ve sada 61 b ve d odalarnn i grntleri. Burada Fa tih dairesindeki mimari dalite vazih bir ekilde grlebilmek
tedir. Bina iki mimari ekole gre ina ve tezyin edilmitir. Plan avlunun bir kesini tutmaktadr. Mukabil ke, yani Halice
bakan taraf, Hnkarn yatak odasna ve oturmasna mahsustur, O ksm daha itibarda ve Has Odallarn hizmetindedir. zeri
drt kubbelidir. Hazne Dairesinde ise kubbeler iki tane ve ikin ci derecede itiban olan mekanlar erindedir. (Biri hamamn so
ukluudur 61 f; halbuki evvelki oda 61 e de ayn ykseklikte kubbelidir fakat hamam deildir). Kedeki en nemli odalar
ise kubbesizdir. Bu odalarn planlan dikdrtgen olup, kabbe . ta maa elverili deildir. Pencerelerde de dikkati eken bir zel
lik vardr. Altlk ve stlk arasnda herhangi bir iliki veya balant yoktur. Aralarndaki ince kat silmesi sanki binann ya
plnda bir dnem noktasdr ve oradan itibaren pencerelerle mimari uslup deimi, Osmanl, yani stanbul usul olmutu.
Alt ksm ve yan musandra hcreler Bursa tarzndadr: Fakat bu tarif bir genelletirmedir. Aslnda bu kaideye uymayan ve alt.
tan gelen ni elemanlar pek ala st pencere sras hizasnda olabilmilerdir. Ama bu dzensiz bir ekilde olmutur. Yoksa biz
XX. Yzyl gzyle ba dzenin gzelliini grememekte miyiz? Soldaki grnlerde DD ve F-F kesitlerinde st pencere sra
snn aas ile anlalr bir balants yoktur. Ayn ey stteki H-H kesiti iin de sylenebilir, Hnkar Odasna ait olan bu g
rnteki karklk aynca zmee deer bir olaydr. stelik ayn cephenin sa kesinde, balkona alan kapnn stnden
tahfif kemeri, blme duvarnn sapland yerin iine kadar devam etmektedir. Sanki sonradan ve kendilerine mahsus bir ni
zama gre taksim edildikleri hissini vermektedirler. Soukluun alt pencereerinin de dier altlklarn ailelerinden olmaylar
bunlarn tamirde deiik ekilde yapldklar intibam uyandrmaktadr. D cephedeki ince kat silmenin durumu, balkon motifinin
byk
etrafnda ykselen en alt duvar ksmnn hafif evinin bu silmee son bulmas, byle mas bir cepheye haflik kazandran
Eksiklikleri byk du
mimari incelikler dir. Odalarn koltuk silmeleri tula rg, mukarnas ve hcre niler gibi, Bursa tarzndadr.
eklindedir.
var boluklar iinde fazlasyla hissedilen kalem ileri her halde Bursa'daki benzerleri
---------------------------------
L: 76

DO
D

D 1
1
' :lmlrl
ij
I

'-

- --
-
 L: 77

Altta,
Hrka- Saadet Dairesinin XVIL Yzyl ortasndaki ilave lerden
evvelki durumu. Sada, Snnet Odas bytldkten, Re
van Kk ilave edildikten, Enderun Meydan tarafndak
i Has Oda eklendikten sonra bu gnk durumu.

\
H A v u z JLAILA

+ IIBAHCJETI

- ---
iB
1

:
1

1
1

1
1
1
1
----

--
c

-L-
i

H;;J;::fJ!o"r...-------"'1"------"!
r-
.. l
i
--------------------- -------- --
.}
...--..-
-- --

..-s A o R vAN +47.50

!c KAPISI
! ]
i
!

,.... - --- - - - -- -- -
- - - - - --- --
)---- - --- - ,........../

ITlili. AVl1U
'

'

\
i
:

i
JENIDJEJR\UN MIJEYDANli
l

MI
IlI!\\lIBAILIL!EI fAILilIl _j
J

- -- --------------............
--------
L: 78

lAILA

TIV
AV1LU

KITITo
\.-----) \ AVILJLJ
1
\ :
\'
----------------1
------
....... -i
_____

i i IENnJIEn. UN
i !
MIEYDANIT
:
1 1

MI ! 1: H
il i 1
1

i 1 .
o

ITfr\lRAlLlL!E
1ASlLHtil i 1 1l
-:-------------------- -
- --.:,.______ _M ____ _
 L: 79

,.: ./

IB

Alt kat plan : Binann tk ya:plnda kuzeydou ve bat taraf lar ald. Sonradan farkl tarihlerde bu cepheler kemerli duvar
larla kapatld. Tarama ekilleriyle de belirtildii gibi, ilk yapl nda bu daire keskin bir blok halinde idi. Galata ve Hali cep
heleri ilavelerle kapatlm deildi. Bu katta Has Odallarn ba rnm olduklar izah edilebilmektedir. Zaten ierden st kata.
imdiki Arzhane ile Hrka- Saadet odas arasna merdiven balants vard. Her iki katn da drt gzden oluan bu masif daire, ilk
yaplndan beri kubbe ile rtl idi. st katta, yani avlu hizasn da revaklara doru uzanan birer oda daha mevcuttu. Bu ksm-
larn yalnz avlu taraflarnda revak vard. Has Oda, yani Hn karn zel hayat iin ina edilen bu iki daire, Sultan I. Selim
zamannda Msr Seferinin ardndan Mukaddes Emanetlere ve Hazineye tahsis edildi. Ancak, bu tarihten sonra da bu binada
yaanmaa devam edildii kabul edilebilir. O zaman helann ne rede olduu sorunu ortaya kmaktadr. Helann 58c iaretli yer-
de bulunduu dnlebilir.
---------
L: 80

.
Kurunluk plan: eitli ilaveler yznden eski saaklar ortadan kalkmtr .
)
 L: 81

o o

LALA BAHESi

J.TJD___ o -- --- -

A..A KEST

l__ __________ _____________

..........._____________________ ___

L: 82

- - -- ------------YENi HA1UZ sEVIYEsl

--------------- Es<I HA/UZ SEViYESi

. -.

D
-1----', {=1J.
1 :
___
_
---""
1 L47.2o YEN; HA-;-T------
'

B...B KESiTi
L ESK HAVUZ ZE.vN !
45.80
'
'
'
1

1
1

ESK OJVl>R HiZASl_.j

1

'

Hrka- Saadet Dairesinin kesit ve grnleri: Sol sayfa da stte, Revan Kknn ilavesinden sonra, ayn sayfa;
da ortada, Has Oda ilavesinden evvelki, altta ise, te<irici ilave gsteren durumlar. stte, Hali cephesi Revan
Kk nnde eski saak iaret edilmitir. Altnda, mbarek emanetler odasndan geen kesit.
 L: 83

c_c KESiTi

20
o o o
40 m

stte, Hrka- Saadet binasnn Enderun Avlusundan grn. Altta, uzunluuna kesit. Soldan: Emanetler Hazinesi, Arzhane
ve asl Hrka- Saadet Odas, eski revak ve yeni revak grnyor. Sadaki sayfadaki stteki iki resimde dairenin en eski hali grl
mektedir. nne henz devaml hisarpece konulmamtr. Altta, ikinci revak ve eski havuz ilave edildikten sonraki durum.
 --

-A \o'- ;;
//
////I 1 Ti\\" ""-
""- )!,
//////ll \ I\\ ;
m \\'\
,$//// \\'\
////// I \\"

/::/
A

1
A#V/tu

' :
--

, tl:tj jj:::J1jj[tijjj:::tlittjjjjj:::aktlj}--s:J--1
"
\ { ",
'',,,,
.......-=

r
_.,,,,,..,..,...
,

- . - = .,,. o

J[ ,;
n;;;;
I
T.
1 F
I ==;j
rr=
..r' l,
! ) 1 tfb-'
.-]7t;;;;
- -. ;
.f-;-';;;;4 .
!
J
J '-=&-7:' '
A n r:-r--= A n F1 uf! u' n n p=j F e;:L--;-
.--!
.

J [LJ llJ [j llJ J LJ L u I U U lJ LJ ! lS!

! !L HESKZASIKULE KK
.

RESTiTSYONU
ESK DUV
AR
----"--------------...---t.tEVCUT TOP K HZASI
1

i
i

.r'foSK TOPRAK1 HZASI

0 1 2 3 4 5 n n

o o
rf:.
u
1 T =
.
OUll'.R

-----....;,-WJ-'-----'---"'''.....:.:\"H--__J
L : 85

L U III . Y E
A V
HEKMBASI
KU.ESI

SUFFA- HMAY U N

ESK
t:::NDANLI CXNAR

IV. A v L u
s o F A

l
-------------
iiA!NELf -

l<ofSu
--

-
::.:
<(
>
III . A v L u w
er
B N D E R u N M B y D A N
':::>
::.:
\il<
o
::.:

:r
K BALLER
.....
TALIGI <(
u.

stte, III. Avlu, eski Il. Yerinden III. Yerine gi. Eski durum:
Burada Enderun Meydann evreleyen binalar son buluyordu..
Bunlar sada Fatih Kk ( Kabul Kk) , solda Fatih istiraha
t daireleridirler ki sonuncusu Sultan .
emanetlere makam olmutur. Sol taraftaki 4 kUbbeli bina, S Iln zamannda m ukaddes
bir kubbesiyle avlunun iine doru bir kma yapyordu. Sadaki bi
na avlu ile bir yz ve kubbesizdi. Her ikisinin de d keden
iti haren alan farkl ekilde revaklar vard. H r yne alan revak
direklerinin nnde gayet dik ve furulara dayanan
saaklar vard. Bunlann d yzleri
la beraber, abdesthane ve hamamlar .el yap ekille Enderun d cephesi hizasnda olmak
ri ve kubbeleriyle nde, eklem
imdiki durumu grlmektedir. e durum unda idiler. Sada, a yn mahalll n
 .............ml!l--
l -------------

L: 86

UCUNCU v rn r
I

MUl<:AT TATI
c.
v

-6

YIKU..AN
[SKi SUll
YEfil
9
-2

SOFA - \ HOMAYN

ESK ICEK YA5TI KLAR.I YEl?,.L
( LALA BAt:.ESI) ;,J

,. ,,;. /
. ][ 1

f .

.
,.IWllEIZ KAl.Dil!IM

,.,...-r-. ""\
1, t

\

tc.v'r.> . 1 .
- . --
. . -()- -- - ...... _.).J
c
!::
=8='.IYR O E.NDE:l2 UN M E.YDANI
ii
KBALLER. . ,.. fil.
TAsu::
"'
.- f
1
<O ao :>O
bO IO 00
L: 87

y i " J

Revan ve Badad Kkleri birbirine yakn tarihlerde ina edil mi ( Revar 1629 . Badad 1640)' ve o esnada eski Sur iine Sofa-
Hlmayln ismiyle yeni bir ekil verilmitir. Buraya Snnet, tfta riye, Revan, Badad ve Sofa kkleri ina edilmi, mermer sofa-
lar ve tarhl imen ve ieklikler ilave edilmitir.
 ----
-
L: 88

1
$
--

i
1
-
 ,.

i
i
1 1'
-:--+---------------- - -------
---------J
i
i
!
!
!1

l! [i]I
!
!
!
i
!
!
i t

Havuz kltlerek zerine Revan

Kk ve onu evreleyen revak ina
edilmitir. Havuz etraf ayaklar zeri
ne alnm ve epeevre llecikli ka
selerle bezenmitir. Ayrca, havuza,
iine taan bir mermer kameriye de
ilave edilmitir. Sadaki sayfa: Sofa
veya Mustafa Paa Kk. imdiki
haliyle XVIII. Yzyln ikinci yars
na ait bir mimariyi canlandrr ( 1704).
Ancak, ilk yapl daha eskidir. Kk,
eski Kapu Kknn iki tarafnda,
biri byk, dieri daha kk iki pav
yon halindedir.
 D
5lia

AflLllJ

TAHMNi ESKi KAPI

ESK DUVAR HZASI

_________________ _________ r _________________ _

PLAN ST KAT
_ _____ ____

AWlLllJ

5bt
HEKM BASI ODASI

l!YAVUJ
SOFA-1 HMAYUN
L L
PLAN ALT KAT
_________ __ ____ ___________ ____________
 L: 92

[ e


.
.
'
"'1> Pwi e
'

-
---- ----- 6

Solda, Ba Lala Kulesi Fatih stte: nc Yeri Kk, Fa ya adr Kk yaplmtr. En

yapsdr. st ksm yenilenmi tih, Bursa tarzndaki en eski alt plan, bugn mevcut olan a
ve eskiden sivri klahl olan Ku kklerindendir. stte olan asl dr kknn eskisine gre plan
le Kknn yerini almtr. kk yktrlm, yerine, Yeni ve durumunu gstermektedir.
L: 93
r YllOt\
......._
t1;ABUL EOlEH CIZIM1
.... .

r>

1
1

E .:..E K E S j T 1 413 SIRA LAR

K E S i T

/
CJo
70

<

< N
o
n
o

n N c n. l li oc

Q..____ -
E

IF Il IL 18 A H < lE Il
25.

26.20 RAMPA

p p p so
 > /o

.1\,1. A. f\
-'{
'.Jj_ .
, '
" ')
'

;:;::.,. -: x.,r,J"L.:;
,; .>
':'_;

... _ ::;,,

fil. MURAT KK

H0.35
+36.70

HAVUZ

+35.30

$-3t55
er i
<(
_J
<(
ITMI ITIRILITJK
o o 1 i
o

M
o
<(
er
32.70 iii
! 1

RAMPA
1
!Dl
 L: 94

--......_
...____ rYUQK DAiRENiN
--.....-.1:._KA8..L EO..fN c:tzM
?:::,
i
i

o_o KEST

I'- -

1t- ""-"" l r
r1-

.

---=="'l"""'?

C-<: KESiTi

N : lK
A____ __ _/,.

EME

R A M P A

+-HO

IF L IS A HII IE MI H R L

=
KM!UL EOU!<

1 ____ !

Evvelki sayfa ve stteki resimler: Sarayn evre duvar ile Sofa- Humayunu, Hrka- Saadet, Kule Kk, Altn Yol ve Ha
rem binalar arasnda kalan araziye iki set eklinde Has Bahe yaplmt. Buras, dardaki Servilikten farkl olarak bir iek
bahesi idi. Herhalde iinde havuzlar, kameriyeler, ardaklar vard. Bu bahelerin Fil Bahesi, ncirlik, imirlik, Kafes Bahesi
gibi yaktrma isimleri vardr. Fil Bahesi denen en aa setin d baheye kar rampal bir kaps vard. Buradan at stnde
kmak ve ierdeki ifte rampalara ulamak kabildi. Biri dierinin stnde olan bu rampalardan ncirlik ve aradaki duvarn iin
de alm kapdan imirlie ve Harem Dairesine geilebiliyordu. Rampa aada bir eme nnden balayp bir dirsek yapa
rak yukarya ulamaktadr.
__......
.. ................_....__________-

L: 95

Bahenin d duvarnda, son zamanlara kadar, sva zerinde kalem ileri vard. Bunlar barok tarznda kitabe dizileri halinde
idiler. Sonradan ihdas edilen, rampann devamnca uzanan ga yetle yksek duvarn iki tarafnda binalar vard. Bunlar duvarn
iki tarafndan alm kaplarla balantl idiler. imirlik tara fndaki ksm Kafes denilen Veliahd Dairesinin bir eklentisi idi.
Fil Bahesine bakan ksm Selamlk ve Mabeyn Daireleri arasnda bulunuyordu. Burada muhkem ksm tatan bir kaide zerine
kemerli bir alt yap anun stnde de daha hafif yapda bir kk vard. tsmini bilmediimiz iin zlvecheyn eklinde tanta
camz bu kkn nnde drt konsol zerinde bir sahanlk vard. Burasnn eskien bir havuz ile evrili olduu dnlebilir.
Ancak zamanla buras fazla kk gelmi ve etrafna XVIII. ve, XIX. Yzyl binalar sarlmtr. Bunlar bugn temel kalntla
r halindedir. "Fevkani" olan bu kk nndeki baheye hakim durumda idi. ''Zlvecheyn" kk arkada imirlie yani kafe
e bal byk bir binaya geitliydi. Bu bina mevcut olan kargir bir alt kat ve onun stnde bir dolma yapdan olumaktayd ki
"hu kat imdi yklmtr. Aradaki geit zerinde sra odalar (34) bulunuyordu. Geidin sonunda Mabeyn Dairesine kan ve
byk blme duvarna yaslanm olan sahanlkl dik merdiven bulunuyordu. Sahanlklarn birinden, barok bir mermer kap sil
vesinden geilerek Mabeyn nndeki dzle klabiliyordu. Merdivenin ayr bir bina veya kendi sundurmas iinde yer ald dil
llebilir.
 L: 96

-/=:i- _--
:-:_:.;_:;__
:,_ _.:;.-_
. ::-__"'

AA KEST

-:: - r- --

=::...,- -....,_{ .

-ii,.rr
l 4 5 10 20 30
-mm' ;_
40
;;-- ll] EHlKSE TII
50

N
NCRLK

stte, ift binek rampas ve Mabeyn Dairesi, Aynal Kkn esk\den yksek ahap furular, imdi betonarme di
rekler zerinde oturan cephesi. Alt kat kargirdir. Sada, bu mntkada bulunan ve F.a.tiln su y.oluna ait ayn
devre ait olmas gereken emeler. Altta : sra odalarn imirlie bakan cephesinin kagir alt kat.
L: 98
:---------
!
------------------------- --i
!
i
! \o--
'-----1.-1 _
__

QI 1

_____!!!,_____?_'.'.:'...--_!_ i G
i_ A. v E: s i
!

1i 1
! i
\ - 1
l !,__L.Lt-:"_ i:?!.1
__ __ _ _____ 1

lliI
..........,
L,
i
1
!
rj

!'
-- J
As TA NESl ------v"E R-,
C-AR-TY- E L E R--H-
_ __ _ _______ _

MEYT YOLU

r-------------
-----
KADIN d.E DAiRESiNi
l\YIRAN OWIR

MEYTKAPISINA NEN
RAMPA QNa.'ECl'll:K
MAHAL

10
 y .....
'(

stte : Harem Dairesinin bilinen en eski ekli, 1588-90 se nelerinde, yani Hnkar Sofas ina edilmesinden evvelki durum. Cariyeler t alna alan yoklama hendei bu eski lstinad
duvarn meydana kartmtr. III. Murad Odas henz ina edilmitir, ve havuzlu Serdap ksmnn taraf aktr. Bu durum uzun srmeyecek, (alttaki alt yaplar plan) v
Hnkar Sofas ve devamna ilave edilen yaplar ile Harem Cephesi 12 metre daha ilerleyecektir. Soldaki krk merdi ven Cariyeler Hastanesi ve buradaki alt baheye sevkct
mektedir. D duvara ve Hastane kouuna bitiik XVII. veya XVIII. Yzyllara ait bir binann bat al panolar mevcuttur.

) fi
N.! E\J "1 1111 _:_:::___
:m =tfuL _:m:::-.=-=::::.::.L

t ti'l

;
 1 )>
1
1

1
1

r-----
!/ "1
1 o
o
- ----i

r------'

\ /
1
\

\'
\
i
\
i

!
L_
-,

i
1

CX> 1
j
1

r
r :=o
= g
tr.l
>
= oC?'l >
rr
=r
0ra
?9.

stte: Harem Dairesinin zemin kat plan. XVII. Yzyl sonlarnda Sultan IV. Mehmed'in yaplarndan sonraki, Ve liaht Dairesinin yapmnda evvelki durum Haremin ana
geidi A).tn Yol zerindendir. Burada Mabeyn'den itibaren sada Valide Tal, solda Orta Cami, yine sada yan geit ile cariyeler ksmna, solda Enderun Meydanna, sa
da Karaaalar Dairesi ve Camii ve sonu olarak Mekhane, al Kapusuna saplr, doru yoldan da Dolabl Sofa ve Araba Kapusu, yani Haremin d kapsna ulalrd.


..
'
.,.
"(

Alttaki resim: Takriben 100 sene sonraki durum. III. Osma n ve kballer Tal yaplm (1754-5), III. Ahmed Yemi Odas, I. Abdlhamid ve III, Selim daireleri yaplm, dier
ksmlarda ise yer yer yeni bir dekordan baka bir deiiklik olmamtr.

r----------- 'Ti

:1
r--.-;i

_:;;
-

;
.r -
::

-
o(:'.?.) =
I r

i
i F F=l<> 9
=g >
M
=
8r >
i F
=c== ,--------
-b1- -- -
A, =
-------:r::
- "l.-...
,,,,., :t'] 'J"rI'K'c=
!:

'--.._ _./
,/
L: 102
r------
----1.
----
J
1
- l A

!//:,\!
(\" ,;" '
: --- -------
:::: :-.
:.. --- --

IF
VA IL fi lD lE
'f AlLilGil

1
1
Fi

....
"'
::::

.s
s

""'
 "' ,.

"'-

Altta, yine st kat: XVIII. Yzyl sonlarna doru. Bu byk faaliyet, arkasnda ve stnde III. Osman Tal olan cephe boyunca olmutur. Valide Mihriah Sultan Odas ve III.
Selim Dua Odas btn zerafetleriyle Hareme yeni can ve gzellik katmtr.

1 )>
1
1
1

il
i l'T1
"

/,,./_.- --
//
!
,, gs
/\
1 \
@'"' -

i ""..
-----:-:-

o{jl r
r
=g
tT.l
=

KARAACA
L AR TALICI

.d&. ,$ g
/J:>

,_....

l!S

Harem Dairesinin. Kurunluu. Buras ok deiiklikler geirmi ve yer yer akntnn kolaylamas veya yn deitirmesi iin ilaveler yaplmtr.

..
 L: 105

f:
l
::;
:

! \

KADIN EFEllliLER
rrar:
i i i i MHRAH SLUAN
_
:: !,;__,
-----.J.W'
__

OD

il

5\.!LTAl'I AHMET KADJN EFEflllL ER

KOKU

0-0 KEST E-E KEST

MiHRiAH SUJAN VALDE SOFASI VALDE TALIGI

ODASI GUNEY OOALARI

G-G KESiT

5 10 20 30 50 60

- --------------------
..
 -

CARYELER TAU(;I

m OSMAN KK m SELM ODASI MiHRiAH SULTAN VALiDE SOFASI VALDE KORiDORU VALDE GRi

35.30

Dl MUSTAFA 00. EMELi SOFA m.

!{lm
p
 Dairesinin iinden alnm eitli ke
Evvelki ve soldaki sayfalarda : Harem
sitler.

o
KARAAGALAR KDalU KARAAGALAR TALIGI

ALTIN YOL

T A L I G I 8-8 KEST

SELiM OOASI m. OSMAN KK

C-C KESTi

-------
 L: 107

c
I

01 23 4 5 10 20 30 40

Harem Dairesinin III. Murad Odasndan yeni Kadnefendiler Dai resine kadar olan cephesinin 1585 ile 1660 seneleri arasndaki
cephe durumu. Sa taraftaki, Kadnefendiler veya, Kahya Kadnlar dairesinin st kat 1662 ve 1665 tarihli Harem yangnlarndan son
ra bu ekli almtr. Hnkar Sofasndan Valide Odalarna kadar bu gn bir ksm III. Osman Tal iinde kalan bir konsol di
zisi vard. Ak olan revaklar zamanla pencerelerle kapatlmtr. Hazine Odasndan sonra Valide Odalarnn nndeki ahap di
reklik gelmektedir.

( '"""
 L: 1 08

-. - "- -- - -- - ... .

-=-
"'--

-
- - -- - -

=-=-
t-t-r-tttt-111C-I t LL-L---!..;;:__
= ._"'-=---5 =- .
-

- - ::_

c:_
- - -=- -

L-..."---
.--
--- - --

-....:-:.. ---
-- -
-- --- - - - - - -
- --
. - -- .

_:,_..
-
----- -

----.- - =
_-.

-
c:::...

- i .

f, - -
. - _- -- -- .
-
. ----

.... -
..._:::> l._ -
-- ---
.... -=:- - .._'--_ -==....:
-- ---r -
...
-
-

i
-- :......_ --J

:.--
- -
__

--- - - . _-::__::= -:__

-

\,._ -'

1 _ - , .

--
.
-
.
----1 +-=

f

.

t J

yenileri eklendi ve bylece cephe d cevre duvan hizasna kadar ilerlemi oldu. Hatta bu kadar ile de yetinilmedi, III. Osman
Harem Dairesinin XVIII. Yzyl ikinci yansnda yaplan ilaveler den sonraki durumu. XVI. ve XVII. Yzyl binalarnn nlerine

Kkne d baheye doru uzanan byk bir cumba eklendi. Zaten mimari karakter, gittike, kargir saray tarzndan ahap
konak ve ev mimarisine dntrlmektedir. Grlen btn du var kafes, kapak ve sacak yzeyleri en parlak renklerle donatl
m ve enlendirilmitir.
 /\

- .
. - =- ;::--=-

- :t: --
.____._ .

-. - _===-:: -
- L: - -- L__
-- - '--
- - -- -

.- -- ....- c-
_-

- '. - -
-- -;...._
-

--c -
-- - -- '--- -
'---- - - . t=.

- l.-_L --
-- --

--
-- ---=-= - L.._

_J1 1.,_ _
__ _

_,_.
. .

------------------.......
. .......................
. __
L : 1 09

"5'------------------
1-1

ESKi
. SAAK HIZASI

1
1
i2
(--------------------------------\
i :
1
1 :
!

l _____ _____ ____________________ J- KONSOL

1
S AAK_J

YENi STUN

3
u

UJ
DNEM
HIZASl l --- DNEM_ 3
HZASI

1
UJ

--
Jt::[-:,L-
o

l
z

: : VENi ! i
1 i !j
1

-
a:

'-"-"-"-''._ UJ

N
___

17. Y.Y'CW< ZEMiN

1-1
---------- ----- --------- --- JiZ____________ _
K ES T
---- -
-----
- -------- -
----- ---
-
------------- r ----------------

------' l __ _____ _

ESKi
KULE KK

20 25mt
15
 L: 1 10

o
o

"

1 ! 7 1 23 1
" 1

1
fiIKJEAILI!.JE
1fAILilcGil
o
o

+46.00

A.

50 50

" "

ALT KAT PLANI

kballer Tal zerinde Mabeyn Dairesi ve tkballer odal ar: I. Eultan Hamid zamannda eski Kale Kk ve Altn Yol ksmen
kullanlarak ina edilmitir. Altn Yol eski direkleri kaldrlmak suretiyle geniletilmitir ve pencere ile kapatlmtr.. Yeni re
vak daha ileriye alnmtr.

----------------.........................................
"1
t'D C"
s::
s: r4
:
- ::s C"
s s:: t'D
c,
......
::s \il
.....
---+---=-
==
----
----
--=-- ......
'@ : 1
:=*;il ; ......
l>
.....
'E.
:
::s
::s
Q.. C"
:>;'
... : :
Q.. Q.. .....

-u
r
l>
/

...,
rn t:J
::; :
: "1
...... ...
t'D
O rn
Q.. ......
e l==l<>
:
"1
s
:::
rn
.....
:;'

1 -Jll ti
::r
> n
t'D otVl >
't:l 't:l
rn .....
...... :
FF
""e =F

.

.
:
[i=j

2.
.!"' C"
: =
t'D
...... '< l> 1
1
:;' ::s
;;
......
:::
o
n
t
"1
: ......
:>;" ::s
..... Q..
.....
e :;
!'1
t'D

o
le;; 1 "':, 4, ]IU:\ll ijllll , r

1
l

t'D
:.
: -; ni
1

a P> /;
<a
t'D :
1 IL-rl:
::s ::s
m u1 !t 1 uill'
;'
"1 ....
C"..
"1
ffi' -
..... n
..... :
t'D
:>;"
::s .....
..... .
""' .....
..... "1
:>;" .

S2
:
: a
..... 11Q<
: t'D i
::s ::.
:>;" rn
o o

"1 .....

-Ost kat odalarnn sa

o: :
o Q.. _ ys 5 tir. Bunlar iki ocakldr. Koular asma kattadr. Buras yer yetmediinden sonradan yaplmtr. Ancak st katta koua
;::! :: benzer oda olmadndan, koularn sonradan ihdas edildikleri anlalr. Be odann hepsi irvanldr. Burada: kzlar yatarm. Bu binann kalaba
::s :::! lk nfusu kimlerden oluurdu? kballer, Ba 1kbal'den Drdnc kbale ka dar farkl rtbelerde olurlard. Ba tkibal'den Haseki kadn veya kadnefendi
...... s
:>;" :: kard. Bu takdirde kendisine zel bir daire ayrlrd. Bu daire nerede olur du? Bu binann yapld tarihte Valide Talndaki karanlk ve odalar
herhalde bu ra'betten dmlerdi. Valide avlusunun etraf kapannca s tndeki odalar da havasz kalmtr. Bunlarn st kattakileri belki eski e
...... ::s
Q..
:: S
(')
s::
Q..
..... killerini muhafaza etmi olabilirler. 42g iaretli yer cumbal sofadr. Hamam binasnn zerine alr (42f). Buradan dairenin en mmtaz odas olan
ocakl musandral odaya geilir.
::s '."'
Q..
"' :::::
:. S
:; 3S
3
OQ<
:.
: ""
e: !:!

"'
 L: 1 12

,-
'N -,
/

-
1 1 1 1 J_
1 1 1 1 1
_x
- '

W--l-++-+-t-tn
W-+-++-t-t-tr,...,...
W--l-++-+- n.......
L+-+-++--+-t-t
L--+-+-
- +-t-r--t-r-r ,...-
t-t:n........

L+-+--+-t-t-r---t-r-
W-+-H-+---t-t r,...-
11
LJ-+-+-+-+-H--tsS[,gin ,_,..." .
MI .
L..-+-+-H-i ---HFJU0 -
IllKIIBAllLIE
1rAILilGil
L..-+-+-
+-+-+-+-
H-i-r. Hn
Mn
-l-r - _,/,']
L--.-+-++ ++ -- /DM
-

KAL.DiRiLi
i- MAl'MJZ
L+-f---+-+-+-t-t11,....
W--l-++-+-t-tn........
W-+-++--+- r ,......
--- W-+-++-+-t-t t-tn........

L+-+-+-- +-t-t---11-
W-l--+-H-t-n---H-
L--J-+-t-t-ITl,....
L+--l-+-+-t-t---11
-

L---1-+-+-t-t----r ,...
.
-

""""
______ _

L--J-+-t-t-I r-- ... -

Tl,...

o 1 2 3 4 5 10 15 ?5 mi

1
-------------
-------
W ---- --
-
 I
L: 113
/

00 00
=

\\
111

YENi
AHAP Fll'O$

---
'
'
\
i
i
i
l:
'

\
D

........

!
\

\
i lW
iKBALLER TALiGI
A-A KEST B-8 KESiTi

Mabeyn ve tkballer dairesinin kesit ve gr oda

nleri: m. Ahmed veya L Mahmud zamanla
bilemiyoruz. Son durumda, hemen btUn
larn zerine irvan ve asma katlar ilave edil
nndan kalna (1730-40) olmas gereken revak mi, kullanma alan iki misli bytlm tr.
ykseltilmi ve zerine furulu bir kat oturtul Demek ki yardmc kzlar ve raklar iin ayr
mutur. Bunun mimarisi, odalann geniliini yerler temin edilmiti. Padiaha gre kacln
aksettiren stl altl pencere gruplaryla tama efendiler kdem sralarna gre 5. hatta, 6. rt
men ev karakterindedir. Eskiden sva ksmlar beye kadar isimler alrlard. Bunlar nerede ba
ve kepenkler zerinde ince kalem ileri vard. nnrlard? Dairenin kballer talna bakan
Bunlarn hepsi tamir esnasnda yok edilmi, pen tarafnn zamanla "kafes" denilen ehzade Dai

tr. Aslna uymayan ve yap teknoloj isi bak

cere takmlar ve kapaklar boyasz braklm resine katld da bilinmektedir. Burada (40
d, e, f, vb.) iaretli odalar zel bir sesleme zen
mndan da yanl ol.n bu uygulama imdiden ginliine rnekti. (40 . . ) iaretli odada Sultan

ta farkl byklkte 15-20 oda ve dehliz vardr.

harap bir hale girmi buiu.nmaktadr. st kat tbrahim'in son gnlerini geirdiine dair riva
yet vardr. Sultan Birinci M ustafa'nn da bu
Kadn efendilerin daireleri burada myd? yle rada hapsedildii sylenir. Bu daireye Ocakl
ise hangi tarihe lad.r byle olmutu. Bunu Sofadan geilen zel bir merdivenle klr.
1111...............____________

L : 1 14

-- ===-- = ;;::;t:
;:;J RN - HR=U:RI
. ----------- --:___
-
====--=- ---==- - ---
=- - -=--- =
-- =
----
=
- ----
=- --= ---=-- -=- - = -- - = --
:::::.-.,,
-
__
---
_____
__ ___
__ __
___

. ., :"
1
1
-

i
1

1
- l
:-<' , 1

1

ESKi KULE KK
HIZASI

1
4
 ,1 ... """ ..
r -.. I
'
_, .J
...
,,

l/J R u.; !lC: :

. 1 ('=--<;,



-

'
cg '}
.
,_,___(
,___ ____)
rE] C.
1
1 , ,- -o
" __

c:::::> c::::::> c::=- ..., c::::::> c:=:::> <===> c::::::> <==:> c=:::;>

EH rn ,
<::=:> <:::::::) c::=> ,, ..... '

r Dl

bo [[]

1 1

o
D
tn.
[IIJ
.... - ...
-
1

1 L
1 l i
1

- -

GRN

i GRN$

42a

m
 L: 116

42a SSTEM DETAY! - - l il

: 1

_
b..
'
'
O< ) c

) < ) <.
-

M
1
l
: 1
i J 1

H
-

'lo 1
'
le

1
DI KANAT
YNAW
-

YOTIN KANAT
.

__..._...
_...
:
_

1
L.-J
1

- .G OTi PENCEf<IE
1
1 ':-_..,._....,ll( n YUVASI
GRN$1' :
1
Ol

154
-29 t
1
1

:
-- :
1
1
1

o-TA mv
1

R
'
1
1
1

:
1

1 50 1 ''
1
'

132 60
i
'
1

-PL:A-N-t
1

J
}t<ffi-T
1
'

..__ ..__

b 2 4 " "'

Mabeyn Dairesi veya Aynal kk: I. Sultan Selim'in Kule Kk nn yerinde, ksmen duvarlarndan istifade edilmek ve baz ksm
lar ibka edilmek artyla, I. Abdlhamid tarafndan ina ettiril mitir. Divanhanenin plan iki eyvan veya "taht" i orta sahan
larn bir ksm ayna olduundan ismini almtr. Ancak aynalarn ilk planda ngrlm olup olmadklar belli deildir. Giri
ka

psnn karsnd a kafes bahesine inen merdiven ile balant ku rulmu olduu dnlebil ir.
 - .

L: 117

-------------------- ------ -- --
--
-- - --

/
,.///--f-

--- - ----- --------- ---------------------...--

-- -,

37 a

BOLUK

ST KAT PLANI
20
 L: 118

Veliahd Dairesi
1666 tarihinde III. Murad Odasndan
mak ekliyle meydana getirilmitir. Bu ne

denle
ksmen aln
iki odadan oluan dairenin odalan farkl alarda
alm ve her biri bal olduu bina ksmna yn ba
yer
yerde ina edilmitir. Ocakl Oda
kmndan uygun bir
zengin malak ari tavanyla dikkat ekmektedir. Soldaki
planl ar, sadaki kesit, i cephelerde binann eitli zaman
larda yaplan deiiklikler ve kat ilaveleri gsterilmitir.

37 37a A.A KESTi

/ \
- - " ,-----,

IH IE fB El3 El3 [ El3

37a 37 C.C KEST

( '\

1

r------- ----- ------

!
4110

37 E.E KEslTI 37 G..G KEST

-----
p

DI GRN
 37
VELiAHT DARES
L: 119 41
KBALLER

i
1

11
1

1

1

1
!
i-
1
J.C
_J

'"
'"..'-----
38 -- (/
44745 1
CEMEL 5a'A
1

!
1

j
1

39 - -- i
OCAKLI SOFA 40y-)------ ""'.
/

IF
VAILITDIE 1rAlilCGil
il<IL IDE DARE
S

750

'l=:::=::::l:=='i::=:::i::i':============t'
 _____,. __

'\ ..._

Valde Tal stte alt, altta st kat planlar: Talk etrafndaki binalar Harem dairesinin en eski yaplar arasndadr. Tarihleri belli olmamakla beraber Fatih devrinden kal
ma olduklar kabul edilebilir. Bir hamlede yaplm olmas gereken bir bina iin aprak bir plana sahiptir. Taln Hali Cephesinin ilk programda ak braklm oldua ihti
mali vardr. Sonradan stne Sultan Ahmed Kk yaplan ksmda, yani plann sol tarafnda, Halice doru ilerleyen kanadn bir silme ile bitirilmi olmas, binann zamannda
orada son bulduunu gsterir. Sa tarafta Ocakl ve emeli Sofalarn ilave edilmi olmalar (1666) o tarafta kapnn nasl hitam bulduunu anlalmaz hale getirilmilerdir. Fa
kat baz tahminler ileri srmek kabildir.

l
'!l

l
!,
ii
if
li /
:
!

1 - -- - - ;:--
i!
il
il
i iiiiiiiimi: '.'.:1
.:-.=::::
z::::-i,I
l
i 1
li !i
" r

: !
li t==lo
:
,,
:
Q
il fr:l il
il: C=x]
i!
:
9 "
i!
il
r
> 1
.J
/
/ '
, -
W.I!
1r
!
/
= '
li Hi

/
jl ' i
! !
=

H'i ii!

i
li

::::::::::.:..:::::::: ::::::.:::::: :::: =:.=====:.:.-:=-"O"-=:.-= :.:-. -.::::::::.:= =-=..: =:::==-====::::::::::::: ...

\
''
\!,,

,,
:
<J!
=il> 'J .i
\'
JJ / :
1
'
'\,
8 - i
....... ------lf_,.,..,../ '

--.
/
.... /
o
L : 121

o o o

00 (X) 00

VAlHDJE 1rAILJGil

a;', .
.

:
\
'

1 1 !
 L: 122

,,-

Valide Tal: Ocakl Sofa Cephesi ile Altn Yolun nndeki revak arasndaki hafif strktrl direklik muhdes etkisini vermektedir.

III. Murat Odas tarafnda st katta kubbeli bir oda vardr (40h). Buras lkballer Talna bakan cephedir. Ancak klasik profilli kat
Bylece Ba Kadn (planda 40c) ile Haseki (40a) daireleri, bir koridor arkasnda da olsa, avlu zerinde cephe kazanm olurlar.

silinesi bilinmeyen bir nedenle kubbenin kasna hizasndan 40 sm. kadar aaya dmektedir. Gayet itinal bir yaps olan cephede
eskiden zengin bir kalem dekoru vardr. Bunlar ksmen altn tez hib niteliinde idi. imdi de baz kalntlar mevcuttlr. Silmenin d
rlm olmas orada binann son bulduu hissini veriyor ise de soldaki kurunluk plan bu durumu acklamaR:tadr. Valide bina
larnn planlar ayrdr ve zm imkansz bir problem halindedir. ncelikle st katta odalarn karmak tertip ve dzeninin fonk
siyon olarak nitelii anlalmamaktadr. stelik alt kat ile st kat arasnda tayc duvarlar bakmndan hi bir balayc dzen
yoktur, sanki duvarlar kasten birbirinin zerine getirilmemi, st katnkiler kemer ve zel dikmeler zerine bindirilerek aaya
alnmtr (Bk: sayfa 125, alt kesitler). Binann alt katnda cinle rin ic;tima' ettii gecit zerinde ortalarnda birer stn olan ve hazi
--' n olarak bilinen iki mahal vardr (40 c ve 40 b). Stunlar st katta odalarn tam ortasndan gecen duvarlar tayan kemerlerin mih
rak noktalarnda yani kilit talarnn altndadr. Bunlar acaba son radan takviye icin mi konmutur? Pek yle grnmemektedir. Ba
kadn odasnn (40 c) ykseklii iki kat aar lcdedir. rt, tekne tavan eklinde ve fanuslu aynaldr. Oda buradan almaktadr.
 '----===: ! ! fil 6 6 6 o 1
26
..----
. . 111 11111 1
/ .

1
1j
w----w--4---U
26a
i
ALTIN YOL REVAK !
1
VAL DE TAL 1 G1 NDAN KARAAGALAR YNONE BAKI

V A LDE T ALIGIN D A N A LTINYOL'A B AKI$

o 0001 111
11111 1 11

R E S T T S Y O N
 L : 1 24

Valide taln evreleyen odalann cephe ve kesitleri soldaki sayfada grlmek

tedir. Altta, ikballer tal tarafndaki odalara ait cephe ve kesitler yer almak- .
tadr. Cephelerin tm ince kalemlerle ssl idi. Bunlarn izleri kballer tal
tarafnda kalmtr.

llJ
il
!
'

J
'

r---------------:-----------------1
L ______ ______________ _ _ _ _ j L _______________

' ''
''
,.------------1

'1
' :' :
' ' '
'
.
'
i '' '

l !
' '

' ' :

!
i :

KBALLER TALlINDAN HASEK ODALARlNA BAKl

000 111
111 111 1

R E 5 T T 5 Y O N

40c m. IF REVAK
m

A A K E 5 T
. 88 K E 5 i T
L: 125
 L : 126

HI. Murad Odas, 1578 senelerinde Valide Tal

etrafndaki odalarn nne, btn uzunluuyla
bahe boluuna doru ilerlemek zere yaplm
tr. Bu nedenle Valide Binasnn Hali cephelerin
de baz binalar yklm, oraya sonradan bakala
r ilave edilmitir. Havuzlu ve Ocakl Sofalar (38,
39) Murad Odasnn kendisini de inasndan 50 ile
100 sene arasnda yer yer krplmalara ve nnn
kapanmasna uramtr.
L : 1 27

stte, ill.
BODRUM
ve Hnkar Sofas
KAT PLANI
Murad Odas

nn zemin kat plan.

kaide katlan planlan. Hnkar S o fas
Altta,

-1,
i
/-----

i
j........._______
,______________________

/
.1

-------\,:
------ -4

- '/::- --- -::: "1 .:-H

' 4790 /!
:

! \ /i
------ ---

"-..
-1
.
l
/ :

-=--...::::_
i
----

i
:

l
\.,
 Hnk ar S'.>fas st ksm plan.
Sada, stte,
kesit i ve kur unlu k plan.
Altta, Kubbe

1
ocu!1E
IBO lL1 UG.U
o

1
1

25mt
20
4

belli deildir. m. Murad

Odasndan az sonra
tayc direklik sis
gerekir ( 1580-8.5). Her
ne zaman yapld

sndan 3-4 metre

Hnkar Sofasnn
m.
halde kaide kat nd aki
ina edilmi olmas Sofas Mur ad Oda
gstermektedir. Hnkar
sna kadar de
tem i bun u ak a lar, Sefann kubbesi
beler ayn hizada da olsa
alnmtr. Byk kub

m.
kadar daha ileri ide Yat ak Oda
dr. Bu hiza Val
takn bir revak var Murad Odas
nnde, baheye e ger iye alnm ve
reler gen
ettirilmiti:. Devamna gelen dai ama k zer e, Valide
vam
kar Sofasnn nnde bal
lmutur. Bylece Hn
ile bir yzde tutu teras meydan a gelm itir . Bu teras yalnz bir
am eden rtl bir
Odalanna kadar dev Bur ada n sonr a, dire klik ahap olarak de
ine Odasyla kesilmitir.
yerde, ortasnda, Haz cidir. Kaide kat kemer ve
n yap ekli dikkat eki
i hi bir iliki yoktur. st
Hn kar Sofa sn
vam etmitir. kat duvar
duvarlan arasnda sank
ayaklar ile st kat bey i ta yab ilece k kal nUkta deildir.
k kub
a incedir ve o by
lan ise kesinlikle fazl .
kub ben in ah ap olduu sy lenmektedir
Bun a karlk
L: 129

yans'
eski eklini, sa yans ise Baroklarn (1755) ekli gsterilmektedir. Alt
HnkAr Sofasnn Hali Cephesi stteki resimde grlmektedir. Sol

irvan ilave edildikten sonra, m. Osman zamanndakl hali

ta, Sofann kesidi; sol yars, bozulmadan evvelkl eklini, sa yans da

A-A K EST

10 l m
,.

-
 L: 13

kesiti, III. Murad

Sofann uzunluuna
Odas taraf. Altta, hamamlar taraf. Sada, c_c K Esir (EsK DEVR)

tir.
ilave edilen cumba ve eni saak gsterilmi

as K Es T YE.M DEViR

as KESiT
 A_A K E ST
L: 13 1 B_ B K E SiTi

3
m AlH!MllE'll' 11Emn mM.sn ] 1
/
- 0000000
o o o o o
/
= o o0
== -;...-1--+-+-++-t=-t
o

Sm.
 KEST i
L : 132
KES 1T 1

Dl ID

DDD
Dl 10

OD
..

OD O C A K KAP 1

:F
,01
)/
/
/'

//;;/'

; zfJ
4' A
/

KA 1 A A/ y N ,f_

DDDDDDDDDD

kar Sofas arasndaki ileri hizada kalan boluun bir kemer ile rtlmesi
III. Sultan Ahmet'in yemek veya yemi odasnn yeri, I. Ahmet odas ile Hn

e bir kma ilave edilmesi neticesinde kazanlmtr. Oda ahap karkastr.
Ancak baca tarafnn hm olduu zannedilebilir. Bu ok ssl ve kk l
deki oda, zamannda ok rabette olan lak (rugais) tarzndan ahap ze
rine altn tezhipli olarak yaplmtr. Duvar yzeyleri farkl ekil ve boylar
da panolara ayrlm, bunlarn iine de saks ve kase iinde iek ve yemi
grntleri boyanmtr. Yer yer grlen aynalar Venedikten gelme ve son
radan taklmadr.
 L: 133

CD
1
CD

"
r
V'l
-

Sultan iV. Mehmed'in, Haremin Hali cephesinde ilk nce ahap, sonra kargir olarak ina ettirdii revak ve Valide Sultan Daire
si, ili. Osman' dan itibaren, nce 1. Abdlhamid ve sonunda Sultan 111. Selim tarafndan bytlerek, bugnk ekline getirilmitir.
Bu arada 111. Osman Tal ve III. Selim Odas direk ve kemer ler zerine oturtulmu, asma platformlar icab ettirnitir. Dier
ilaveler ahaptan byk furular eliyle bu maksatla ksmen yk trlm olan kargir binalara kenetlenmitir.

<(
<(
1

!
! /

i/
1 /

// !i 1
4/ ii '1
\'-i!:; [ir'l - 1'
::'\'' '
,;} \
\
o: '

:
'
::

\\ '1 o
o:

.
>-

\J "'

stte: Valide Dairesinin ina edildii 1666 67 68 senelerindeki duruma

-

ait plan ve kesitler. Sadaki sayfada: Ahap ilavelerle (XVlll. Yz

--

yl) meydana gelen yeni duruma ait planlar. Odalarn ayrntlar iler
deki sayfalarda yer almaktadr. = = =

:,

11!53 )f

-------
 L: 134

SAAK HIZA51

ST KAT PLANI
2 . 3 IS

.lmMSil
3@
- -------------
---L--

Jsr
__ KAT HIZA
...._FURU

---SACAK HIZASI
l---
KAT HI-Z---J.
()T AI --- l
i1
1
.
l"--
, .,... :
1
1
i=-
rAJLQ i
i

,
.
1
@.

!

- : li
1

. ... . . .. ZEMiN KAT PLANI

1
'- -------

-- -------- ----
 31 A-A KEST

31 8-8 KEST

31
fil. SELM ODASI
 'OD OD
DDDD
KEST 27 a

SELM VALDES
MHRAH SULTAN OOASI
27 a

1.789) odann k e
tal zerine ina ettirdii (1204-
Selim'in III. Osman
Solda: III. Sultan fazla hareketli deil
in bezemelerine ramen

Valide Sultan'n (1790)

Ocakl olan bu od: zeng
sitleri ve plan. odas . Bu oda da ()('akldr; ancak
oturma
dir. stte: Mih-.:iah pencereleri ve et-a fndaki kitabe oyma
s daha samimidir. stl k
derinlii daha az, hava erann
en gzel rneklerindendir ve Bavy
derecede hareketlidir. Trk barokunun
lar son likte say labilir.
le cek nite
eserleriyle: boy lebi
en kymetli rokoko
 ------- 1 1 1 i 1 1 -----,___
1 1

11
'
11 1
;f
n
' 1 '

"
T1 r
"':il -.fjp -A.,.,.

(: r<:d
""
(\j )
lr j} - 1 r
. l!ii
:: M

D D D D D D
D D D D D D v
-:-- fC

30 a
01$ GRN
'\
/ /
1 1 1

rn rn rn
rn rn rn
D 1 o 1 1 D 1
30a
GRN

30a
IIl SELM DUA ODASI

1.
 L: 138

.l
1
---
-- -
<-----
r '

Cf(]
;.l1/ f
' W1 8 c 1
. .,...b

:.,

liI : r?
1f

A
)' 1 \)
tli .f ( 1;11'
D ,.'

. JIJ . .l
1 t

1 I'
t _,.;;
1 J
I=
\.
' ,\

-
' 1 ' '"'
.
'_}

J
'

1 :
'
I=
!I
...
f---4
!!\:--==-
=
_
.-...c:
- 1
="
1
'
' r , _
1
- "

n i

1J i B l OD m
,

. '

l);jI '
\ \
\' / 1 .\
i l ' "'
"-====' I
Fl I rP
f1
-
-1
)\: : n ( , '

IH l OD
,, 'I. 11:,'/"
'

1

, t
I
I i 11111
'

1
1
1

1
'
, ' 1
'f I i
' :
;,]\
--...... -- -
- -
,, - ' -
-
1

'- 'i

-
KES
J D 1 ./\U! I[ NUS
1

:: Uff,Jft.f.--
i

-
-. PLA

DI GRUN 30 o SSTEM DETAY!

in ' < .
' ' '

(1205-1790). Al ile taht<

III. Selim Dua Odas Valide Odas gibi en gzel Trk rokokosu rneklerindendir

(bk. 140) ahap kapldr. A5l renk

Odann uygun uslub ve renklerde, kop.
oymal desenleri ok canldr ve byk :stalkla kumpoza ediimitir.
ye de olrn, kuma, perde ve nihalilerle denmesi arzu edilir. D cephe

!erin aratrlmas ve zrh ve kalemlery le aynen tek rarlanm:s lazmdr.

 -

1
/
J

D
r.
L- ---

c.
-1
~ idd_ lJb:
;i'. 1
I.;;
1
. 1
. 1
:t
-t-1 1
1
1

10
'

L "'

Ln 1
1

1,
l'< \ n 1
1

1

D DO
1

1 1

DD
J
"

1
: 1
,'

f
\.
1

DD h
D D 1 OD DI GRN
"'ti
-- '--- "
r===
r-
..___
30 a
j

o 1 2 3 4 5 - 10
. 1
rn
-

stte: III. Sultan Selim Dua Odas, I. Abdlhamid yatak oda snn stndedir. Baka hi bir yerde benzPri bulunmayan
""ugin furular zerine oturtulmutur, ancak, III. Selim oturma odasnn ilavesi neticesinde yalnz biri kalmtr. Sonra
dan direk eklinde destek ilave edilmitir. Sada: Mihriah Valide Sultah dairesinin mimari sistemi. D cephe, Sultan
Selim Odas gibi ahap ve sva kapldr. Sarayn bu ksm tamamen ehir evleri ve konaklar eklinde yaplmtr. Ka
rakterlerini ve renklerini kt tamirler bozmam olsayd Trk Evi iin kymetli rnekler saylabilirlerdi. Ancak cep
helerin yeniden ele alnarak mimari karakterlerine iadeleri kabildir.
 L : 140

)
)

r-----,----- "'

-- -
-
--

-
5
H -- 1
g-- L:__J --

L...
R.c:
L. +-
==-
'
'

l
...

: l 1 1 1 1 1 1 1

27a GRN$
27 a KES T
6 8 10T
7 4
1
L: 141

r
.

. I '

:o ) ( ) 1 - -

111 1 il 1

= = = - . .

Wll r-:..: : .
. . ..
1 1il 1 111 1
. .. .

. "

i ' ,"

--
= .....
-

D Dl f01 D D
'2JIL. !!!! -l!!'
-..

\
\
\
1

'

,
'

,,

Ahmet III Ifk : Haremin lfali tarafna doru bymesi

srasnda Valde talnn HaliQ tarafna bir kanat ilave edil
mitir, bu kanadn at seviyesinde, yani fevkani olarak , ah
ap bir kk ina edilmitir
 L: 142

' ., e
 Cariyeler Dairesi : Bu daire1663 yangnndan somaki 1668 deki yeni
beraber A

i deko
inaatn nemli bir ksmdr. Valde dairesine bitiik olmakla

rundaki zenginlikden bu odalarn Haremin nemli kiilerine tahsis edil

direkt balants yoktur. ayn daireden oluur. Yerleme ve

dikleri anlalmaktadr. Bu kadnlar gedikli kadn, usta veya ka1fal.ar

olmaktayd. Bunlarn isimleri haznedar, enigir kalfa, amar usta
s, kadn kalfa olurdu. Plana gre bu binada, yksek rtbeli kalfa

revak
ile zel cariyeler banndrlmtr. Burada bir aralk kadn efendinin
oturmu olabilecei de dnnlntr. Her dairenin mterek
kan
z var.dr. Yalnz en byk ve ktbbeli odann merdiveni &el girii ze.
stnde giri kapsndan baka st katlarna ayn merdivenin a.

rfuden balar. Her dairenin by{i- bahceye, k tala bakan iki

rtldr. Her dairenin kendi hela ve gslhanesi vardr. Odalar boy

odas vardr. Kubbeliden baka dier odalarn ii7.eri aynal teknelerle

dan boya ini kapldrr. Her odada yerli ocak ve irvan bulunmak

dedir. Avlu seviyesine, altndaki ayakl kaide (No. 20, 27) sonradan kat
tadr. Alt blmeye ve hastaneye inen byk merdiven bu binann iin

lara blnerek, taan saray halkn barndrmayla atr.

IE

1
 C A R i Y E L E R T A L J G I N D A'N
GR N

1-

8_ 8 K E S T 1

fi il A f
- m
o 00
-

- {:__ -2@
kr '

JID D D O D D D DDDID DDD000

h
- '1
;;;::::;;;;
r 1 lH: -n :t:m
T '

n 2 3
==1::::-- : = = :__.::32 ===-==
' 5 "'
: _ _ ::

i
!

i
!

___ j t.0.90

l .p lYI
 ST KAT PLANI
uj

:::::_

,,,: _____ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _______ l

'


__ _ _ - - - - - - - - - - - -. - ___ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ ,;. _

o 1

Cariyeler Daires i : stte, planlar ; sada, kesitler. Kadn Efendiler veya Kalfalar Dairesini takiben ve ayn talk zerinde cari
yelere mahsus eitli mahaller ve koular vardr. Bunlarn devamnda krk basamak veya krklar merdiveniyle bal olan has
tane de bulunmaktadr. Zemin katta, bQyk koutan baka amarlk, hamam, depo gibi mahaller vardr. st katta kouun
st ve kullanm ekli bilinmeyen oda daha bulunmaktaar. Koularn acemi cariyelere, st katn da gzdelere ayrld d

dir. Yksek ocak burada da vardr.

nlebilir. st katta ayrca belki kalfalara mahsus odalar var d. Cariyeler ko,uu, karaaalar'nkine benzemektedir. u farkla
ki, uzunluat 6 yerine 4 kemerdir. Kat says da 4 yerine 2
 '--.___
A-A KESIDI
. .

c-c KESD

,,.,...-----
1, ' --;::-:
, : ., ' , .

B- 3 ESD

l>D KESD
 L : 147

A L T KAT PLANI /

Cariyeler Hastanesi: stte, alt kat plan ve cephe. Sada, st kat plan ve kesiti grlmektedir. Bu bina geni merdiven (krk
merdiven) ile st katta Cariyeler Avlusuna baldr. Bir kesinden Harem balantl, dier kesinden meyli al Kapsna irti
batldr. M untaza m bir avlu etrafnda gayri munta;rnm bir plana sahiptir. Alt katta merdivenin karsnda kou, avlu etrafnda
hamam, mutfak, ahlar kouu, ayakyollar, bula khane gibi yerler vardr. st katta tek katl kou il<:! byk kouun st ga
lerisi, amarlk, ayak yolu ve muhtemelen ecza deposu ve ila hazrlamak iin kullanlan yerler vardr
....................-------------- ----
-=--

L: 148

000 00
000 00
000 00
/

000 00
000 oo
000 00

ST KAT PLANI

0 0 o
L : 149

B D
CJ
111 111 1
il
111 111
D
D
11 :.
m m
'

O D

l
I
 L : 1 50

D D

B.B KEST

1
Solda ehzadeler Mektebinin Divanhanesi: Buras orta sahn ve iki "cenahl" tipik bir mean kompozisyonuna gre dzenlen
mitir. rt kargir orta kubbe ve aynal yan tekne tavanlardan olumaktadr. Aralarnda Bursa kemerleri vardr. Altn tezhip,
geometrik dekor ve duvarlarn orta kuak ve altl stl panolar devrinin ( XVII. Yzyl ortalar) tipik bir i mekan uygula
ma rneidir. XVIII. Yzyln ikinci yansnda uslup deitirilmi, duvarlarn alt ksm ahap kaplanm, ocak al.dan olarak ye
nilenmitir ( 1749) . Resimler restitsy-0n sonucunu gstermektedir.

T
 L: 151

1a

Kzlar Aasnn st kattaki odas XVII. Yzyl ortalar

nn en tipik ve zengin dekoruna sahiptir. Duvarlar
dan baka tavanlar da ini kap ldr. Ayrca alt ve st
pencerelerin arasnda geni bir yaz kua dekora
zenginlik katmaktadr. Pencereler XX. Yzyl b3.nda
uygun bir rnee gre yeni yaplmtr.

-----
 L : 1 52

L: 15 3

Z EM N KAT PLAN ! ST KAT PLAN I

D
R E V A K

B R NC KAT PLAN I
 L : 1 54

'1>
-
.iii z
:::

w :::
D:
:o
1:)
:.:

<t1 z
<t <t
o
z
o6
:J
""
f!
D:
<t
<t
...J

I\.')
<t
<t
D:
<t
:.:

Karaaalar Kouu, Haremdeki benzeri kargir ko ularn en bydr. katldr. Alt kat Ba
Kap gulam yatak, misafir ve oturma odalar ile eitli kiler ve levazm odalarna ayrlmtr.
Orta dehlizin ucunda iki kat yksekliindeki ocak vardr. Birinci kat acemi aalara ayrlmtr. Bu
kattaki baz odalar bir ilave sra halindedir ve bu yzden bir orta koridor zerine alrlar. Bir
ksm mahaller stten k alr. Ayak yolu ve hamam genel planda ,gsterilmitir. Odalarn ba
zlarnda ilave olan tahta tavanlar, irvan ve yklkler hala yerlerinde durmaktadrlar. Bir k
sm ilave bezemeler de henz kaldnlmamtr. Bu "muhdes" inaatn kesinlikle ve aynen korun
malar gereklidir. Cephenin de beyaza boyanmas lazmdr.
L

00 00

8_8 KES i T i A.A KES i T i

Harem Dairesinin planda olutur AT / PLAN/

duu dikdrtgenin kaide ksmn
da cariyeler amarl ve ka

ki ortada kalan dar bir arsa par

-------
raaalar camiine b!l.iik olan san

as stne mekhane binas ya

plmtr. Keyi tekil eden mek

---------
hane odas, grnmnde bir k
ke benzemektedir. Byle olmas,
na, meyit yokuu tarafnda bulu

-
nan arpk revak yardm etmekte

l
dir. Oda, kubbeli orta sahn ve
iki kmadan ibarettir (No. 12 ) . _

\
___ __
Alt ksmlar masif mermer duvar

'
ve korkuluktur. Devamnda bir
oda ve ona biti,ik geni hela ve
hamam vardr tNo. 11 ) . t duvar
\
_-
-----
yzeyleri serapa kalem ve nak ' --
:..--
__
___
__
_______
larla. ssl iken bunla r kaldr l
m irvann ahap ksm lar
da
tahri p edilmitir.
T O P K A P 1 S A R A Y 1

BLM
1. 1
F O T O R A F L A R
L : 1 56
Saraya ait eski haritalar ve keif defterleri kalmam gibidir. Hnername'de yaynlanan bu resimler bir bakma plan niteliini ta
dklarndan burada yer almaJ.arnda yarar grlmtr.
Minyatrler drt levhadan olumakta ve Saray'n Bab- Hmayn'dan Hali'e ve Sarayburnu'na kadar uzanan yani tmne yakn

men, Saray'n 16. Yzyldaki durumu ve bina mevcudu hakknda fikir verirler.
ksmn iermektedir. Resimler, teknik itibariyle pitoresk ve canl olmakla beraber mimari izim esaslaryla ilgili deildir. Buna ra

Bab- Hmayn'u getikten sonra girilen Alay Meydannda solda odun deposuna ait miri odun terazisi grlmektedir. Biraz ileri
deki eski Saint !ren Kilisesi "Cephane-i Amire", yani. Saray'n silah deposu olmutur. Daha ileride tarihi yenieri inar ve yanndaki
eme vardr. Buradan itibaren bir dirsek tekil eden bir revakn arkasnda sra ile binalarn mevcudiyeti tahmin edilebilir. Bunlar
son yzyln ortaiarna kadar farkl ekillerde ayakta kalm olan dairelerdir. Meydann kesinde "K.le-i Kat Emini" ibareli kk
yer almtr. nnde mracat sahiplerinden oluan bir kalabalk vardr. Daha ileride "Bab-s Saadet" ismini alm olan ift klell
orta kap gelmektedir. ki kap arasnda kaldrm yol bulunmakta, yolun sanda bir hasta arabas, ortada eitli kyafetlerde sva
riler grlmek.tedir. Bunlardan biri sol keden geldiine gre ortadaki binalarn has ahrlarn devam olabilecP.klerini akla getir
mektedir.
Sonraki iki minyatrde kinci veya Divan Avlusu gsterilmitir. Sa tarafta Orta Kap ile Akaaiar Kaps arsnda rastgele ye
timi servi ve nar aalan arasnda dolaan eitli grevlilerden baka, serbeste dolap otlayan birka karaca grlmektedir.
Sadaki resimde meydann ikinci yans grlmektedir. Burada Bab-s Saade'nin devamnca revak, kede de eski Divan Odas
vardr. Yirminci yyln balarnda gereksiz yere yklan bu binann cephesi, ahap stunlu, ortada ta kapl, ahap parmaklkl
birka basamakla klr durumdadr. nndeki revak direklerinin arasnda ask veya kandiller vardr. Resmin ortalar yeni Kubbe

altndadr. En sol stte Harem Araba Kaps ve revakn devam grlmektedir.

Altn kesit, plan ve iindeki faaliyeti ayrntlaryla gsterecek ekilde izilmitir. Sultan Kafes Arkasnda, Adalet Kasr Kulesi'nin

Dier bir resimde "Bab-Ali" ismiyle belirtilmi olan Bab-s Saade'nin tesi izilmitir. Karya Arz-Divanhanesi gelmektedir. Bu bi
nann plan, taht yeri ve etrafndaki revak geree uygundur. En derun Meydan karsnda revak, sa tarafnda bir hizada binalar
la gsterilmitir. Bunlar Enderun Mektebi, nc Yeri, yani Seferli Kouu ve Hazine-i Hmayun binalardr. Meydann otasnda
havuz ve ta kaldrm ile evrili bina Havuzlu Kk'dr. Resmin st ksm ve sa taraf Marmara'ya kadar uzanan bahelere ay
rlmtr. Solda Bostanclar Oca, sa stte Top Kapsnn yannda Abdillseam Efendi'nin Mermer Kk ve daha ileride surlarn
nnde sundurmalarn altndaki selam ve donanma toplar yer al mtr. Arazinin byk ksmnn servilik oluu .dikkat ekicidir.
son minyatrde Harem ve D Bahe grlmektedir. Sa ortada Enderun Meydan'nn bir ksm ile kaldrml yollar ve yksek
duvar arkasnda Hrka- erif dairesi grlebilir. Meydann solundaki byk binann Enderun Camii olduu kabul edilebilir. Sofa-
RumayQn'da da iki ta kk ayrdedilebilmektedir. Daha ileride e,it pencereleriyle yeknesak bir mimari uygulanm olai Harem
daireleri grnrde rastgele bir ekilde sralanmlardr. Setli bah eler nnde bir havuzun yer ald bir ift kke doru uzanr.
Bunlardan birinin inili Kk olduu dnlebilir. Hali srtlarna kadar zanan alan kesif bir aalk ve servilik halindedir. Sa
hile kadar uzanan eritte ise Enderun genlerinin nezaret altndaki eitli faaliyetlerine yer ayrlmtr. Sahildeki, etraf revakl kk,
Yal Kkdr.
 d .&U.4 1 J, 1 0
"

Dilich, ( 1600 ) izdii Istanbul grntlerine yukardaki iki plan da ilave etmitir. Soldaki plan
da Bab HCmayun'dan (sa st ke) orta kapya gidi, ikinci meydan ve etrafndaki revak
daha dar olan Enderun Meydan ve devamndaki setli baheler geree yakn bir ekilde gsteril
mitir.

L: 1 58
L : 1 59
 cesco Scorella'nn (1665 1685) iki panoramas pek dakik olmamakla beraber, sarayn genel havasn iyi yanstmaktadr. zellikle
if
c hizmet binalarn da tespit etmi, Topkapusu nndeki durumu da geree uygun bir ekilde aksettirmi. Bir nemli katks, p-
servilik dikkat ekicidir. izdii ayrntlardan sahil ksmn daha iyi bildii anlalmaktadr. Buradaki kklerle beraber yar

Sinan Paa (tncili) Kke ait ayrntl grndr.

L : 1 60
L: 161
L:

"':".::
_::_-:.:.. - .
__ .:
; ::;:-;_;_- -

-j

ar tem.en.r bfmU?uJ dara,,;J J

l

.=:-..;;....;.;._..,. - :,:
. :-..-- -- - -
.. !._ ; -r- t.
: .---

=-:.::.,---
--h..

- -
. _ _._ - - -=-

. .:.::-::-.:::-
. 11:
-=-=.-:

; ::..::.. ..........
... - -. -.
- - . ....
.

Grelot'nun 1680 senelerinde tamamlanm olan Sarayn Hali cephesi gravr. Solda, Badad Kk ve kafesle evrili revak grl
mektedir. Hrka- Saadet dairesinin kubbeleri say ve boy bakmndan ematik bir ekilde izilmitir. Snnet Odas eski eklindedir.
Daha sada Kule Kk ve camekanla kapanm halde altn yol revakl yer almaktadr. Saa doru III. Murat odas, nnde I. Ah

kadar ta konsollu revak arkasndadr. III. Osman tal yerinde Harem bahesi vardr. Kadn efendiler cephesi ve Mekhan.e K
met Kk, yannda Hnkar Sofas ve l revakn ortasnda cum bal taht sralanmlardr. Btn Harem cephesi Valide Dairesine

k .bugnk halindedir. Kubbeli Raht dairesi bunu takib etmek tedir. Adalet kasr < Kule) bilinen en eski eklindedir. inili Kkn
zerine bir adr at yaplm, fener kapatlmtr.

L : 1 62
 .'Ac JtLnt , {<.. l' ' "' " J( rcu llt...
, l!cnJl11v

J '"

.,.

Loos'un 1712 senelerine ait Hali cephesi. Solda Badad Kk devamnca Lala bahesinin dendanl duvarlar (at klahlar yok
olmutur) uzanmaktadr. Badad Kiknn etraf dolama perde ile evrilidir. Hrka- Saadet revak da bu nedenle kapaldr. Snnet

konsol zerinde bir geit vardr. ili. Murad <>dasndan itibaren burada da geni ta konsollar zerinde bir balkon sundurma yer al
odas eski halindedir. Revakn sra kubbeleri ayn ayr gsterilmitir. Kule Kkne ait ayrntlar yoktur. Altn Yol revaknn nnde

maktadr. Hnkar Sofas cephesinde orta ksm ayr atl bir kk halide kmadr. Sonradan 1. Mahmud'un deitirecei kubbeli sa
lon ksml olarak revak iinde grlebilmektedir. Valide Dairesi odalarnn nnde ahap bir direkljk yaplm, btn cephe
tek para geni bir saak ile rtlmtr. stte Karaaalar, sada Cariyeler ve Mekhane daireleri, altta duvar arkasnda cariyeler
hasta koularnn kubbe ve tonozlar grlmektedir.

L: 1 63
 Ayn .cephelerin . 1850 ve 1980 senelerinde 130 sene ara ie ekilmi resimleri. Eski cephenin nne tkballer, III. Osman, I. H
III. Selim daireleri gelmitir. Bunlar yumuak ve barok hatlaryla uzun cepheye daha sevimli ve ev mimarisine yakn bir kar
vermilerdir. Kule Kk stte son ahap halinde altta bugnk eklinde, yani Balyan yapsdr.

L : 165
 Hali cephesinin 1850 senelerindeki grnm ( Robertson fotoraf) , Badad Kk camekan ile evrilmitir. Snnet Kkne son
veler yaplmtr. Emanat- mubareke kubbesi ekil deitirmi, daha zariflemi ve hafiflemitir. Hamid-i Evvel Mabeyni aalar ark:
snda kalmtr. Zaten bu devirde d bahe en kesif aal eklini bulmutur. Servilerden baka narlar da yeillie katlmaktadr. it
reme sevkeden Altn Yol iki katl kballer Dairesi altnda kalm, nne tonozlar zerindeki byk talk ilave edilmitir. III. C
man tal da Hali Kk arkasnda kalm, gzkmemektedir. Hamid-i Evvel ve III. Selim odalar geni ve kvrak saaklany
n plana gemilerdir. Kule ykselmi ve ahap bir kk ile talandrlmtr. Klah da azami sivrilik ve yksekliktedir. Sepet
ler Kk mimari karakterini kaybetmi, kmalar kaldnlm, revak kapatlmtr. Yal kk, perde ile evrili, daha ayaktad
Solda Hamlaclar Kouu, Saltanat Kaykhanesi gzleri, sada yeni yaplm olan Yal Kk vapurhanesi (fabrikas) grlmei
tedir.

L : 1 66
 T-0pkap Saraynn 1930 senesinde ekilmi kubak resmi. XIX. Yzyln ilaveleri btn kompozisyonL
bozmaktadr.

L : 1 67
L

:Sarayn Marmara cephesi. Buras dz bir hat eklinde yksek istinat duvarlar zerine oturtulmutur. Genellikle duvarlar yakn yk_ ar 10 gz
.sekliklerde fakat farkl iilik ve kalitededir. Kilerden balayp Cihannma sayvanna kadar uzanan bu cephenin uzunluu s
zerindeki kubbe, tfeklik ve bacalaryla cephenin te birini alrlar. Hnkarn Kk sa tarafta, cephenin Boaz

olduu bilinmemektir. Herhalde bu binann byk ksm dik bir at ile rtlyd, Cihannma'nn ve kmann zerinde de dik
metre kadardr. Genel bakta ayn silme hizasn tutan binalarn mimari ifadeleri birbirinden az farkldr. Esas ayrlklar fon\ill'
- bakan kesindedir Burasnn mimari ve lnai yzeyleri itinal yaplmtr. Ancak bugnk iki kubbe yerinde eskiden nasl bir

Va
. rd. Kkn solunda eskiden hnkar hamamnn kub beleri vard. Bunlar genel grnm tamamlyorlard. Herhalde
. lli
yanlarnn icab ettirdii rt ekillerindedir. ,

ve S
eferli Kouu'nun da eski grnmleri farklyd.

L : 1 68 L: 1
f

Solda, i sarayn Kubak, stte haremin kardan grn. K u baknda saray plamnn na hatlann oluturan divar ebekesi
ve bylece meydana gelen blnt ve avlular grlmektedir. odern yol, dzensizliinin mnasebetsiz . . . . . . . desenleriyle
Ya.tatt irkinlik acayiplik aka belli olmaktadr.

L : 170 L: li
Sarayn Marmara cephesi. Yz seneden eski olan sol alttaki resimde sahilde Mezbeleciler Oca ve Cami grnmektedir. Fatih Dai
resinin ke sayvan da duvar ile evrili durumdadr. Sa stteki resimde sz geen dairenin kitabe iinde olan pencereli grl
mektedir. Bunlarn solunda, kitabe iinde olmayan pencere daha yenidir.

L: 1 73
L: 1 72
L

. .
Hare Daires nn Kubbeli Kurunluklarna ait eitli grnmler.

L : 1 74
L : 1 75
l

:Birinci ve ikinci avlulara ait eitli grnmler.

L : 1 76 L : 1 77
l "-------

Xubbealt revak i'ine ait grntler. stte

.muna aittir.
ki resim Kafesarkasnn son .
tamirden (1943) evvelki duru- Kubbealt revakna ait grntler. Bu direklik sonradan eklenmi ve eski saan yerini almtr. Direk
Jer arasndaki demir parmakllar son tamirde kaldrlmtr.

L : 1 78
L : 1 79
Mutfak Kurunluklar ve ahlar koular. Soldaki resim bugnk, sadakiler 1926 senesinde ahap ksmlarn yklmadan evrelt
durumlarn gstermektedir. Bu binalar muntazam bir ssiteme gre ksmen yma, ksmen dolma yaplmtr. D mimari tam ame'
-ev grnmndeydi. Sa alt kedeki Has Mutbak stadlarna aitti.

L: 181
L : 1 80
 stte, Hazne
(1840) bir sulubo
i cephesi ve av
luya ait eski
ya. Revakn nndeki geni sa
ak ift furularla tutturulmu
tur. Altta sada, yeni ( 1858 ci
van) revak kargir olarak yapl
madan nce. Enderun meydan
n saran eski ahap revakn Haz.

( 1943 ) .
ne binas zerindek i izleri g
riilnektedir. atnn eskiden
Fatih Dairesi, veya Hazne Binasnn at onarm esnasnda ekilmi resimleri Eski ahap a

40 kadar bir meyli olmu ol

tnn mertek ve kirilemesine ait cesim boydaki serenler, ve bunlarn duvar iindeki yuvalar grl

duu anlalabilmektedir.
mektedir. Mukarnaslr silmelerinde tuladan ina edildikleri anlalabilmektedir.

L : 1 82 L : 1 83
 Hrka Saadet evresindeki direklik ve havuz etraf. Sol sayfada ortadaki resim 1'
Hamam Haznesine aittir. stte nc direk sras grnmektedir. Bu direklik h
oturtulmutur.

L : 1 84
 -------!1!11--
]
.-

Hrka- Saadet dairesi revaklarna ait d ve i grnler. Sol stteki resimde eski revaka XIX. Y.ZyI
plan ilavenin eklentisi grlebilmektedir.

L :- 1 86 L : 1 87


Hrkai saadet dairesi revaklarnda eitli stun kaideleri. Enderun meydanna bakani arda revak
ninin indirildiine ait izler vardr. Havuz tarafnda kaide ve stun gvdeleri zerinde mermer k
luk, takap ve s aak frularnn saplanma veya zemindeki izleri grl mektedir. Restitsyon, bu
lntlardan faydalanlarak yaplmtr.

L : 1 88 L : 1 89

]

Eski deyimiyle nc Yeri Kapusu. Solda Kapu Kk ve nndeki I

K yokuu ile Gotlar Stunu, stte 1836, altta 1852 yllarndaki durum
laryla grlmektedir. Fotorafta ayrca nc Yeri Kk ve Has Bah
e, veya Yeni ahenin ( Il!. Selim) ahrlar yer almtr. stteki resim
ler ayn kapunun Abdlmecit zamannda ald ekli gstermektedir. Re 1. Ahmet KkQ, Kitaplk
:simler kapt.nun iinden ekilmitir.

L : 1 90
stte ve sada: Snnet odasnn (1640) Hrka-i erif sofasna bakan cephesinde 15., 16., 17. yzyl toplama inilerinden oluturul
mu bir kompozisyon.

L: 1 93
L : 1 92
III. Ahmet Kitapl (1718)
1

III. M:rad OdasJ

stte ve Sada :
S'

L : 1 95
L : 1 96
 Lala bahesi, Sofai H mayun bahesi, bazan IV. avlu denilen yer, Fatih devrinde dendanl bir sur ile evrili idi. Bu surun Boaziine
lakan cephesinin iki kesinde birer bur, ortasnda da kule kaps vard. Aradaki pee yer yer pencerelerle kesilmiti. stlerinde den
III. Ahmet Kitapl (17f arn arkasnda boydan boya bir geit vard. Sonras bir ucunda Lala Kulesinin iinden geerdi. imdi Badat Kknn bu
duu yerde ok keli bir kule varm. Bunun yerinde Sultan II. Bayazit mehur billur kaseli kkn in a ettirmitir ki, bu
da yz seneden fazla bir ya antdan sonra yerini Badat Kkne terketmitir.
L : 1 97


Eski "kafes" yeri, bahesi ve havuzu. Sa stte Zlvecheyn Kknn izleri.

L : 199 L : 200
Veliahd Dairesi. Sa stte Kkn son tamirden sonraki du
rumu. Saak dekorun aslna uydurulamam olduu meydan
dadr. Altta, eski ekli grlmektedir.. Sada, dairenin nn
de bir grup. Tannabilen ahslar: eski mze mdr Halil
Eldem, son halife Mecid Efendi, ehzade Faruk Efendi (1910-
15 aras) .

L : 202
L : 20 1
]

Sultan Osman Talndan Hnkar Sofa'snn d grntleri. Sol stte, Batok hatlar arkasndan eski haliyle grlebiln _e
ki, klasik, 16. Yzyl revak. Orta cumba eskiden ak bir balkon halinde idi. Eski saak imdikinden ok daha dik ve gen d.
Sa alt kede,
stte Veliaht Dairesinin bozulmadan evvelk' durumu gsterir resimler. Musandra ve irvanlar gizli merdiven ve ocaklar ile sonradan III. Osman ve Hamitli Evvel odalaryla kapanan eski mermer revakn ilk stunu solda grlmektedir.
b u d are
. ?:aman ile i yaanty aksettiren bir havaya brnm t.
'
:. Osman talnn yap ma
on
l
kar sofas ve etraf, balk
unu ka
ah lere hakim durum
ile bir
tr. Buna mu kabil talk

mu ve mim:risini de bar
ok .
genletir;istir. Bu arad
a Han:

yonu 1 e gzleri zerine

arisi \"e .
odas zengn barok mim

e kmi

bu eserlerin parlak ve can

l re
yanm olduklarn unutma

n ve
m ak .
Talk, eski iek yastklar
par.maklklarn kaybetmitir
.

Hn
nan ile yaplan ilave ve ykseltmeler yznden ilk yerleme esaslarn kaybetmilerdir.
ktr sofas kubbesine ait grntler. Byk kubbe yklm ve ahaptan yeniden yaplmtr. Kurunlar za

L : 205 L : 206
 Hnkar Sofasnn eski minder ve yastkla. Bunlar II. Mahmut zamanndan kalma takmlardr.

n. Selim odasnn en eski minder takm ve perdeleri.

Yastk ve rtleri en zarif iek ilemeleriyle ssldr.

L : 207 L:
 Sultan III . Ahm et yaps oda
ila
adr. Tavanna sonra dan bir ayna
yemi odas olarak tannmakt
Sof as
ve edilmitir. Hnkar
tarafna kap perdelii vardr.

L: 2ll
L : 209
 '
Mabeyn Dairesi yahut Aynal Kasr, ikballer Tal, Kafes Bah esi, havuzu, alt daireleri ve Zulvecheyn Kkne
ait grn tler. er.
Birinci Abdlhamit yaps Mabeyn ve tkballer dairesinden grnl

L : 21 1 L:


L: 213
 Sofa kk (18. YYJ

L: 2 1 7
 stte, solda ve arkada: m. Sultan Se

lan U789).
lim re Mihriah Valde Sultan da

stte1 sada ve arkada: III, Sultan Selim ve Mihriah Valde Sultan Odalar (1789).
tkballer Dairesine ait eitli tavan rnekleri. Sol taraftaki tonoz dek-01
ve kalemle yaplmti:.
 ve kballer Dairelerine ait eitli
g orunuler.

-L : 222 L: 2
 Sada tk!baller dairesinde eitli merdivenler, koridorlar-ve koular. Gittike kalabalk olan Harem halknn barnmas iin ihdas
edilmi ve binaya saraydan fazla bir konak grntsn vermi tir. stteki iki resimde bu daireyi tayan eski altn yol revaknn
valde tal etrafndaki binalarn (eski kadn efendiler dairesi) ke direi ile balantsn gstermektedir. Her iki direkliin yat
olduu, kemerlerin ayn stuna balanm olmalarndan anlal maktadr.

L : 224 L : 22
 ve XVI . Yzyldan kalma oldu
Haremin en eski avlusu olan Vald
u kabu l edi
e Talnn imdikihaliyle XV. u bilin mek tedir. Bun
muhdes saa klarla rtl oldu
evresinin
lebilir. Son yap lan tamirlerden evvel ;byk veriyorlard.
tal a imdi mevcut olmayan canlln
lar ve siyah, ibeyaz kalem ileri,

L : 22
L : 226
 IlI. Sultan Selim zamannda yaplan ilavelerle Harem dairesi saraydan daha fazla bir konak
grntsn almaa balamtr. Ahap cumbalar, furular ve geni saaklar hep bu ka
rakteri yanstmaktadr. Sra ta konsollar zerine oturan bu binalar sanki havada askda
drlar. Darlar en zengin ve canl renklerle boyanm, ierileri de bol altn bezemelidir
ler.

L : 228 L : 22!
I. Abdlhamid ve III. Selim yaplar olan Dua ve Mihriah Valide Sultan daireleri Trk Rokokosu tarznn, ahap

gzel rneklerindendir.
ve al dekorun zel renkleri ve naklar henz eski ha linde meydana karlmam olduu halde, en zengin ve

L : 230 L: 2
 ehzadeler mektebinden ayrntlar. Sol stte ay k yolu v
.
abdest musluu. Sa altta eski sivri. klahl n ocagl
yerini alm olan ka'bartma al davlumbaz. Solda Baro
kolluk.

ve tavanlardaki iniler 17. Yzyi l eseridir. tki kanatl

ehzadeler mektebi ve nndeki sofaya ait eitli grntler. Duvar
l}nl mektep ksmnn duvarlarnn alt ksmlar 18. Yzylda lam
kalma, b
ve orta sa
brilerle kaplanmtr. Tavan da byk lde devrinden
yk lde barok desende altn bezemelerle sslenmitir.

L : 232 L : 23
 Sarayn en
ve kaldrm olmas gerekir.

yerde Cam i XVI II. Yzylda

ktir. Zeminin imenlik yerine toprak

olan (XV. - XVI. Yzyllar ) , bu

kolla rnd an biri eksi
nu eviren bina
Arabacl ar avlusu yenilenmitir .

Cariyeler dairnl ve Harem hastah

Eski a vl ul arn dan
anesinden grntler.

1 L: 2
L : 23 4
 AcE

Ad

At

Baltaclar meydan ve kouu. Esas direkleri XVI. Yzyldan kalma olan bu dairen in ahap ksmlar sivil
mimarimiz bakmndan ilgintir. Devrinin ev grntlerini canlandrmaktadr.

L : 23 6
 KK SZLK
- A -
Abak :
Stun bal ile Kemer arasnda yasdk grevini ya
pan tabla ( plak ) .
Acemi Oca :
Devirildikden sonra trk ailelerine verilen acemi o
lanlarn istanbul'da toplandklar ocak (birlik)
Acemi Olan :
Devirme yoluyla toplanan hristiyan ocuklarnn
acemi ocaklarna alnanlarna verilen ad.
Adi (adil) Kk :
Padiahn makamr (taht) , yn.
Aa :
Osmanl Saraynda rtbe ve mevki sahibi kiilere
verilen sfat (arma ad) .
Akaalar :
Sarayn inabeyn daireleri ile haremi koruyan ak ha
dmlar. Babssaadenin sol tarafndaki odalarda ya
tp kalkarlar. Amirleri Babssaade aas veya Kap
aas idi.
Ake :
Osmanl mparatorluunda para birimi, her eit ma
deni para.
Alamet-i erif :
Hkmdarn imzas demek olan tura veya nian.
Alay Meydan :
Tren meydan, 2. 'ci yer (meydan, avlu) , Babssaa
denin nne rastlayan meydan.
Alem-i erif : ( Sancak- erif, Liva-i Saadet) :
Hz. Muhammedin Kutsal bayra. Hz. Peygambere
ait olduu sylenen siyah renkli bayrak. ( Hrka-i e
rif dairesinde Kutsal emanetlerle beraber saklanmak
tadr.)
Ali :
Yksek, manevi deeri yksek olan.
Alk :
Belli bir duay, senay, dilei her bir azdan syle
mek. (rnein: Padiahm ok yaa) .
Anahtar Gulam (Miftah gulam veya anahtar aas) :
Has odallarn dzeninden sorumlu olan bir kk
zabit ile pekir veya havlulara bakan miftah aas
yardmcs gibi olan pekir aas, ibrik ve leen ha
zrlayan ibrikdar gibi has oda eskileri.
Arpa Emini :
Saray ahrlar iin ot ve arpa ile hayvan gerekierini
salayan kii. Baz belgelerde "Emin-i cev" olarak
(LGATE)
geer. Rtbesi "hacegan- divan- hmayun" dur. 16.
yy. da emri altnda 200 arpac vard.
Arz :
Padiaha bir konuyu sunmak, (Sahib-i arz: Padiaha
arz etmee yetkili kimseler) .
Arz Odas :
Topkap Saraynda, Padiahlarn sadrazam, divan
yeleri ve yabanc lkeler temsilcilerini kabul ettii
ve sarayn avlusunda bulunan bina.
Aere-i Mbeire :
Peygamberin yakn dostlarndan ve cennetle mjde
lenen on kii : Ebubekir-i Sddk, mer bin-il-Hattap,
Osman bin-i Affan, Ali bin-i Ebutalip, Talha bin-i Ab
dullah, Zbeyr bin-i Avam, Abdrrahman bin-i Avf,
Saad ibn-i Vakkas, Said bin-i Zeyd, Ebul Ubeyde bin-il
cerrah hazretleri.
Ayak Divan :
Olaanst durumlarda, acele hallerde, bizzat padi
ahn huzuru ile kurulan divan.
Ayet-i Celile (ayet) :
Kur'an- Kerimin bal cmleleri.
Azatlk :
Azledilen darssaade aasna balanan maa (aylk) .
- B -
Bab (Bap) :
Kap, giri ve k yeri.
Bab- ali :
Ulu Kap, Sadrazamn makamnn bulunduu yerin
ad (Bugn stanbul Valiliinin bulunduu bina) .
Bab- Hmayun :
Topkap Saraynn ana giri kaps, Topkap Saray
nn Ayasofya Camii yanndaki kaps. ( Padiaha ait
kap anlamna) .
Babssaade :
Mutluluk Kaps, Topkap Saraynn nc esas ka
ps (2. ci avluyu, 3. c avludan ayran kap ) .
Babsselam (orta Kap) :
Selam Kaps, Topkap Saraynn . ci avluyu 2. av
ludan ayran ikinci esas kaps.
Baa :
.
Balk pulu ve benzeri kaplama ve ssleme matldesi.
Baltaclar :
Padiah sefere giderken adr kurmak, yol amak,
yk kaldrp indirmek gibi hizmetleri yapan ocak.
Eski saray baltaclar ve zlfl baltaclar diye iki
 106 T o p K A p
ksmdr. Birinciler (teberdaran- saray- atik) eski
saray baltaclar, saray- hmayunda harem ile eh
zadelerin ve sultanlarn koruma hizmetlerini grr
lerdi. Amireri darssaade aas ondan sonra asl ocak
aalar, baltaclar kethdas, blkba ve odabalar
gelirdi.
Ba uhadar :
Padiahn bir yere gidiinde "rikab- hmayun"un
sa tarafn.da yaya yrr ve elini padiahn atnn
sarsna koyar. kinci uhadar padiahn ayakkab
sn tar solunda yrr. 3. c uhadar izmesini ta
r. 4. c uhadar ve tekileri alayda peykler ve so
laklar arasnda yrrler. Ba uhadarn maiyetinde
40 kadar uhadar vardr. Ba uhadar birinci oda
hizmetlisidir.
Ba Lala :
Lalalarn en yals.
Batarde-i hmayun (Kaptanpaa batardas) :
Bir cins gemi, kadrga. Padiahn aklara gidecei
deniz gezileri bu gemilerle yaplrd.
Bed'i besmele :
ehzadenin derse balamas ( besmele ile balamak) .
Berat :
Herhangi bir grev veya hizmete izin Ve msaadeyi
belirten belge.
Beik Alay :
Sarayda kadn efendi, haseki veya odalklardan bi
rinin dourduu zaman (Velayet-i hmayun) yaplan
tren.
Beikta Saray :
Dolmabahe Saray, Abdlmeclt tarafndan 1845 de
ina edilmi ve bu tarihde Osmanl Padiahlarnn
saray Dolmabahe Sarayna tanmtr. Topkap Bostanc Ba :
Saray ise Eski Saray ismini almtr.
Beylerbeyi :
Osmanl mparatorluunda eyaletlere tayin edilen as
keri ve mlki yetkilere sahip valiler (Valii umumi :
Rumeli ve anadolu beylerbeyi) . Eyaletin en byk
mlki amiri (Anadolu Beylerbeyi, Rumeli Beylerbe
yi)
Biat :
Yeni padiahn hkmdarln kabul ettiini bik\ir
me, tebrik treni.
Bilad- Selase :
Galata, Eyp, skdar ( belde) .
Birfn (Biyrfn) :
Sarayn d blm (Harem _ve nc avlunun d
nda kalan yerler) . Burada hizmet eden "ilmiyye"
snf ile "agayan- Birfn" yani d aalar, harem
ve enderun dndaki yerlerde ilerini grrler, ak
amlar evlerine giderler. Atamalar sadrazam tara
fndan yaplrd. D aalar unlardr: Yenieri aas, Cebehane :
mir-i alem kapcbalar, mirahur, a:vuba, akr
ba, anigirba ve kap kulu svarilerinin 6 bl
nn aalar (zengi aalar) . tlmiyye (lema s
nf saray memurlar unlardr : Padiah hocalar, he meydan- siyaset ustas) :
kimler, cerrahlar, gz hekimleri (Kehhaller) , mnec
cimler, hnkar imamlar .
1 s A R A
Biti :
16. y. yla kadar kullanlan deyim: Mektup,
ferman.
Bostanc :
Osmanl Saraynn. dahil ve haricinde padiahlara
bahe ve bostanlara bakan, padiah hizmetinde
nan kayklar ve daha baka hizmetlerde bulunan
ni kurululu ve nemli bir ocan personeli.
cba oca, Marmara ve Boazii sahillerinin ko
mas ile de grevli idi. skdar, :aoazii, Hali, Eyt:;
Kathane, Kadky, Adalar, ya Stefanos (Ye'.
ky) , taraflarnn korunmas ile ykml idiler. Il.!
bahe bostanclarna, glman- bahe-i hassa ve
nfna da cemaat bahe-i hassa denirdi. Bostanc oca.
nn bir blm yeilliki, yalkk, sepetiler ke.
k, Kaykhane, Balkhane, Otluk .kap'da, bazlar it
souk eme, heybeci, bamyac, kuhane,
incili kk, dolap, deirmen, mezbelekean (p
tulumbac ve sair ocaklarda ve kklerde himet g
mlerdir. Bostanclarn asl klalar has bahe ta.
rafnda olup burada bir de camileri var imi. Bos
tancba dairesi yal kk tarafnda olup, ayrca
hasekiler kouu ile mehur bostanc frn ve ha
mam da burada idi. stanbul Bostanc ocann 16.
,,,,.....
..
y. yl sonlarnda drtbin kiiyi atn Halkondil
Zeyli tekilat ksmnda grrz.
Bostanc Hasekileri :
Says 300 kadar olan kk zabit rtbeli bir snf
if. Bunlardan 60 kadar padiahn bir yere gidiin
de muhafzlk yaparlard. Hasekiler, bir hizmet k
t zaman bostancba tarafndan vilayetlere gnde
rilirierdi.
Bostanc ocann en byk amiri. Binilerde bostan
cba, hkmdarn kaynn dmenini tutar. s
tanbul civarnda sularn ve ormanlarn denetimi, ka
ra ve deniz avlarnn kahyal da ona aitti. tstanbul
etrafndaki kylarn korunmas ve dzeni de buna
ait idi. Bostancbann msaadesi olmadan sahiller
de yal ve sair inaat yaptrlamazd. Bu amala sa
hildeki binalarda kimlerin olduunu belirten bir def
ter tutard (Bostancba defterleri) .
Buhur :
Tts (aa ve reine yaklarak) , osmanl saraynda
kullanlan gzel kokulu bir su.
- C -
Cariye :
Saraya hediye edilen veya satn alnan seme kadn
lar (acemi, cariye, akird, usta ve gedikli olarak 5 de
receye karlard) .
Cephanelik, silahlarn patlayc malzemesinin depo
edildii yer.
Cemaat- celladan (veya stadan- divan- hmayun veya
Cellatlara verilen isimler idi. 17. yy. da saylan 5,
18. yy. balarnda 70 idi.

o p K A p I
Cerrahba :
ehzadelerin snnetleri, saraya alnacak hadm aa
larnn muayeneleri cerrahbann grevlerindendi.
Ayrca saray hizmetinde cerrahlar da vard. Devir
me zamannda saraya alnacak olanlarn muayenele
ri ve d ivan- hmayunda mslman olanlarn sn
netlerini bunlar yaparlard. Her gn ikisi nbetle da
rssaade odasnn yanndaki odada otururlard. Cer
rahbalarn ve cerrahlarn tayin ve azilleri hekim
bann yazarak nermesi ile olurdu.
Clus :
Osmanl ehzadesinin hkmdarlk makamna otur
mas (Tahta oturmak, taht- saltanata clus etmek) .
Kart : hal, tahttan indirilmek.
Clus Bahii :
ehzadenin tahta oturmas yani padiah olmasna c
lfs denirdi. Clus olunca padiah, sadrazamdan ba
layarak devlet ricaline (ileri gelenlerine) , ulemaya
ve kap kulu ocaklarna bahi (para) datrd.
- -
amar Ustas :
Padiahn amar hizmetine bakan gedikliler.
anigirler ve anigirba :
Sofrac demektir. Bunlardan bir ksm padiaha mah
sus pien yemeklere nezaret ederler. Bunlara (Zeva
kin-i hassa) da denilirdi.
anigir Usta :
Paidahn sofra.sna bakan gedikliler.
avuba :
Divan- h mayun mbairi ve icra kuvvetine hizmet
etmekle grevli atl bir snfdan olan divan- hma
yun avularnn ba idi. Divan avular 15 blk
idi. Fatih devrinde saylar 100 idi. Sonralar 300,
500, 600 bulmutur. Trenlerde alk denilen gs
teriyi bunlar yaparlard. Ayrca duac avular da
vard. Divan avularna sonradan ( deavi avular)
denilmitir.
avubamn grevleri : Protokol eflii, fapis veya
tevkif edilecek kimseleri hapsetmek evini mhrle
mek, sadrazamn icrai ilerini yapmak gibi.. Maiye
tinde kendisinden sonra ; avular katibi ile avular
emini, avub;_. kisedar, avular blkbalar, ce Defterdar :
beci avuu, klavuz avu, duac avuu gelirdi. a
vuba deyimi 1836 (1252) de kaldrlarak (divan-
deavi nezareti) olmutur.
elebi Sultan :
nemli sancak ve vilayetlerde valilik eden ehzade
lere verilen sfat (vali veya sancak beyi ) .
kma :
Yenisaray, Edirne, Galatasaray, tbrahimpaa saray
larnda hizmet eden ve i olan ve acemilerin saray
ve saray dndaki hizmetlere tayinleri demektir.
1ki tr kma vardr :
Byk kma : Padiahlarn clfslarn mteakip ya
plan kmalar.
Kk kma : tk byk kmadan sonra, kn m kaplarla tadklar sularla hrka-i erif dairesi
mddetleri gelmi olanlarn be ve ok defa yedi se
nede bir karlmalardr.
s A R A y I
uhadar Aa :
"Erkan- havas- cvani" nin ncs olup alaylar
da atl olarak hnkarn gerisinde gider ve padiahn
yamurluunu tar. Hkmdarn kaftan ve krkle
rine bakmak da bunun grevi idi.
Maiyyeti : hane-i hasden ikier lalas, bir kulluku,
birer zlfl baltaclar ile ikier sofal ve birer hey
beci ve ikier yedekileri vard. uhadar- hassa de
nilen uhadar aa ile ba uhadar adl memur ayr
kiilerdir.
- D - .
Daire :
Sarayda belli hizmetin grld yer, haremde ya
ayanlarn apartmanlar. Daire-i harim ( harem dai
resi) : i ksm, harem ksm.
Darphane (Darphane-i amire) :
Osmanl devletinin tstanbulda para bastrd daire
ve imalathane. (Birinci avluda St. tren Kilisesinin
yanndaki binalar) . Sultan Mahmut I den itibaren
tstanbul darphanesinden baka yerlerde para bas
mak usul kaldrlmtr.
Darphane Emini :
Darphanenin amiri idi. Yllk bir memuriyetti, her
yl yenilenir veya deitirilirdi.
Darphane sahib-i Ayarl :
Darphanede baslan eitli cins paralarn arlk ve
ayarn tesbit eden kii.
Darphane Defterdar :
Darphane ba muhasebecisi.
Darssaade Aas (Kzlar Aas) :
Osmanl saraynn ve btn enderunun ve harem-i
hmayun harem aalarnn en by. Derecesi, sad
razam ve eyhlislamdan sonra gelir. Esas grevi sa
rayn kadnlara ait harem-i hmayun ksmna neza
ret etmektir. (Harem aase en aa, acemi aa, n
bet kalfas, ortanca, hasll veya hasrl, yaylaba
gulam, bakap gulam ve ilerinden ans ve yete
nei olanlar kzlar aas olurdu )
Danimend :
Mektepli, renci, eitim gren kii.
Ba muhasebeciler, maliye bakan, maliye ve hazine
ilerini yrten kimse.
Defter Emini :
Defterhanenin ba, tapu ve kadastro dairesinin ami
ri. 1850 den sonra "defter-i hakani nezareti" olmu
tur.
Devirme :
Osmanl mparatorluunda yenieri oca ve saray
hizmetleri ile ..bostanclkta yetitirilmek zere top
lanan hristiyan ocuklar.
Divan- hmayun veya sim sakalar oca :
Divan- hmayun toplants srasnda orada hizmet
ederlerdi, sonralar bu snf saray adetlerine gre g
tal ykanrm. Balarna "Ser saka-i sim- has
sa" denilir.
 T o p p I s
y
K A A R A

Bu blk babssaade aasnn nezareti altnda bulu Girift :

nurdu. Karmak, birbiri iine girmi.
Divit ( devat) :
Yaz takm. - H -
Doanc Kouu ( Hane-i bazyan) :
Habbazi-i Hassa :
Kaftanl denilen enderunlularn beinci ksm sayl
Ekmekiler, fodlaclar.
mlardr. (teki drt kou : Has oda, Hazine Ko
Hal':
uu, Kiler Kouu, Seferli Kouu) .
Padiahn tahttan indirilmesi. ( tersi clfs: Osmm
ehzadesinin hkmdarlk makamna oturmas) .
- E -
Halvet :
Enderun veya Enderfn-u Hmayun : Padiahn kzlarndan bazlar ile bahede elenme::
!erisi, Topkap Saraynn nc avlusunu eviren istedii zaman.
binalarla haremin bulunduu ksm (Mabeyri daire Hanm Sultan :
leri ve harem) . Sultanlarn kz ocuklar, hanm sultanlarn erkek
Efendi : ocuklarna bey denir.
Osmanl mparatorluunda belli snflara mensup ki Harbiye N"ezareti :
ileri arma nvan (Bey, efendi, paa, aa gibi ) . Milli Savunma Bakanl. Bugn stanbul niversi
Efendi, btn ilmiye snf ve din adamlar iin kul- tesinin Beyazttaki merkez binas.
lanlrd (eyh-l slamdan en aa kademeye kadar) . Harem :
1839 dan sonra, yani tanzimattan sonra, ehzadelere Girilmesi yasak olan yer, kadnlarn ikamet ettikleri
ve baz mlki rtbe sahiplerine de efendi denirdi. daire. ( Harem, selamlk) .
Elvan :
Harem-i Hmayun :
Topkap Saraynn kadnlar ksm ve Enderun ksm.
Renkler, ok renkli, kark renkli.
Emir-i alem ( mir-i alem) :
Harem Aalar :
Tabl- alem denilen ve saltanat sancaklar ile meh
Hareme nezaret eden siyah hadm aalar.
terhane takmn ihtiva eden blklerin ba.
Hasbahe :
Padiah sefere gittii zaman yedi alemden oluan sal
tanat sancaklar bunun nezareti altnda giderdi. Padiahn Sarayna ait bahe, saray bahesi.

Emir-i alem nde yrr ve ( ak alem) beyaz san Haseneyn hazerat :

ca tard. Ayrca vezir, beylerbeyi ve sancak beyi mam Hasan ve Hseyin ( iki gzel yzller) .
olanlara hkmdar tarafndan verilen sancak ve tu Hasahr ve mir-i ahrlar (imrahur-mirahur) :
lar mir-i alem eliyle verilirdi. 1832 de bu grev bi Emir-i ahur'un nezareti altnda bulunan has ahr
rinci mirahur'a verilmi ve mir-i alemlik kaldrl veya stabl- amire, saray hayvanlarna ve bunlarn
mtr. takmlar ile sair hususlarna bakar ve bur.dan ba
Eski : ka hayvan yetitirmek konusunda eitli kurulular
Kdemli. la ilgilenirdi. Burann en byk amiri mirahur-u ev
Esma-i Hsna : vel denilen birinci mir-i ahur idi.
Tanrya verilen en gzel adlar (Allah, Er-rahman, Has Oda (Hane-i hassa) :
Er-rahim, El-melik, Es-selam, El-latif, Er-rezzak ... ) . Kutsal emanetlerin muhafaza olunduu odann ko
runmas bu kou aalarnn grevi idi. Has oda _en
- F - derun'un drt odas olan "Seferli, kiler, hazine ve
Ferace : has" odalarnn en nemtisidir. Dier taraftan pe
Ulema snfndan olanlarn trenlerde giydikleri, u kir aas veya pekir gulam, pekirlerin muhafz
hadan ve sofdan yaplm bir nevi cbbe. olup miftah aas yardmcsdr. !brik gu18.in (ib
Ferman : rikdar) padiaha su verir ve eline su dker. Sonra
Bir i ve bir gerek iin padiahn emri ( Emr-i erif) . odann inzibatna memur kebalar gelirdi. 16. c
Fetih Suresi : y. y. da has odaba, silahdar, uhadar, rikabdar, tl
Fatiha suresi, Kur'an- Kerim'in Lirinci ( balama) bent gulfn ve miftah gulam ve i olanlar ile mev
suresi. cudu 40 idi.
Fodla : Has oda aalar arasnda hnkar mezzini, sr ka
tmaret ekmei, saray personeline verilen ekmek, k tibi (zel yazcs, ) bauhadr, sarkba, kahve
la ekmei. ciba, tfenkiba, berberba gibi hizmet sahipler
- G - de vard.

Galebe divan : Has Odaba :

Yabanc devletler temsilcilerinin, sefirlerinin (Eli) , Has odann ba amirine verilen isim. Trenlerde pa
padiahn buzunda durmalar iin tertiplenen g ve diahn elbisesini giydirmek ve karmakla grevli
kuvvet gsteren divan. idi. Has oda glman ismi altnda iolanlar va rd _
 T I
o p p
K A
Silfhd a raa bunun maiyeti idi. Has odabala ta
vai ( had m ) denilen akaalardan tayin olunurken
hazan enderundan yetimi iolanlar da tayin olun
mutur. Has odaba padiahn yakndr ve sahib-i
arzdr, y a ni bir konuyu padiaha syleyebilir. Padi
ahn drt m hrnden biri bunda durur. Derecesi
kapaas payesidir.
Has Odalk ( veya kbal) :
Pad i ahn gnln eken cariye. En ilerisi Hnkar
haseki s i veya ba ikbal. kbal padiahdan gebe. kalr
sa k a dnla geer, ( bakadn, ikinci kadn... yediye
k a d a r ) , kadnlar iinden en sevgili olan ve erkek o
cuk douranlara haseki denilirdi.
Has.sa amarclar (Cameuyan- hassa) :
Saraya ait amarlar ykayan amarclarn ba- .
larnda bir amarcba ve bir de mteferrika deni
len hademeler vard.
Hatt- Hmayun :
Padiah yazlar, telhis ve takrirlerin sonucu. Bun..
!arn s t kenarlarna padiahn yazd mtalaa.
Hazinedar Aa :
Harem-i hmayun masraflarna bakan hadm aas.
Hazine Kouu :
Kiler kouundan yksek, has odadan bir derece aa
dadr. Amirleri ser hazin-i enderun (hazinedar ba
) ve hazine kethdas idi.
Hazreti Halid Trbesi :
Eyp Sultan'da Eba Eyyublensari'nin mezarnn bu
lunduu trbe.
Hekimbalar ( Ser etibbii.- i hassa) :
1lmiye snfndan ve tb ilmi bilen kiilerden tayin
edilirlerdi. Saray doktorlar, cerrah ve gz hekimle
rinin amiri idi.
Helvaciyan- hassa :
urup ve tatllar hazrlyanlar.
Hilan :
Krdan, di kartrc.
Hil'at :
Bir adama giydirilen kisveye denir. Padiah ve sad
razam tarafndan bir greve getirilen kiiye verilen
giysi.
Hilye-i Hakani :
Hazreti Muhammedi anlatan eser, trk edebiyatnda
1606 da Hakani tarafndan yazlm olan manzum
hilye.
Hrka-i Saadet Dairesi :
Kutsal emanetlerin bulunduu daire. Hz. Peyagmbe
re ait olduu sylenen giysiler v.s.
Hkm :
Padiah tarafndan verilen yazl emir (Hkm-i h
mayun) .
Hnkar mamlar :
':;ti" Padiahn namaz klarken kendisine uyduklar kii
ye denirdi. Says zamanla e km olan bu kii
lere mderislik Unvan verilirdi. Okumu, gzel sesl!
ve m1 sikiden anlarlard.
s A R A y
I
- ! -
!brikdar :
Sofrada padiaha su veren !kii.
! Olan :
Osmanl Saraynda devlet makamlar n yetitiril
mek zere alnan genler. Bunlar evvela Edirne Sa-
ray, Galatasaray, tbrahimpaa sarayna (at mey
dan) getirilir, kmalarda yeni saraya alnrlar ve
odalara verilirlerdi.
olanlar (i aalar veya glman- hassa) :
Hazine, kiler, seferli odalar aalarna verilen isim ..
ailanlar hkmdarn zel kleleri idiler.
mrahur ( mir-i ahurlar, mirahur) :
Mirahurun nezaret ve idaresi altnda bulunan has:
ahr veya istabl- amire, saray hayvanlarna ve bun
larn takmlar ile sair hususlara bakar ve bundan
baka hayvan yetitirmek konusunda eitli kurulu
larla ilgilenirdi. Burann en byk amiri mirahur-u
evvel denilen birinci emir-i ahur idi.
stanbul Bostanc Oca :
Bak. Bostanc.
stanbul Kads :
(Galata Kads, Eyp ve skdar Kadlar ) . !stanbul
kads tekilerinin stnde idi.
- K -
Kadn (Kadn efendi ) :
Saray kadnlarnn en yksek dereceli.si. Ondan bir
aa derecedekine "gedikli" denirdi. Padiahn zev
cesi.
Kafes :
Babalar len ehzadelerin sarcyda kapatldklar yer
(imirlik denilen yerdeki daireler) .
Kahya Kadn :
Btn cariyelerin amiri. Kzlarn terbiyesinden so
rumludur.
Kalfa : '
Saraydaki cariyelerin amiri. Padiah tarafndan ata-
nrlar, hnkar nbeti tutarlar, sarayda ayrlan yer
lerde kalrlar.
Kancaba :
Padiahn bindii kayk.
Kap Aas (Aay-i Babssaade) :
Hadm aalarndan olup sarayn ba. nazr ve zabt
s ve babssaadenin amiri olup "erkan- meahir-i
cvan-i" den ve akaalarn birincisidir. Darssaade
aal da ilave olarak kapi aasnn zerind idi.
1587 ( 995) den sonra bu siyah aalar mstakil ol
mular, sonra birlemiler ve sonra kesin olarak ay
rlmlardr. kda vezir veya msr valisi olurlard.
Kap aas, babssaade'de kapnn yanndaki bir oda
da oturur ve yalnz yatard.
Ak hadm aalar arasnda dar karak vezirlik
ve sadrazamlk yapan pek oklar vardr. Dereceleri,
vezirlerin ayn idi.
Kapclar ve Kapcbalar :
Kapclar Kethdasnn emri . altnda ve iki snf dr:
Bevabin- dergah- ali ( orta kap kapclar) ve be-
 1 10 T o p
vabin-i hmayun (Bab- hmayun kapclar) . Sara
yn orta kaps ve bab- hmayunu beklerler.
Orta kap kapclarnn amiri pigeci idi, blklerin
amirlerine blkba (pigeci-i ehriyari) denirdi.
Orta kap personeli arasnda bu isimlerle grevliler
de vard : Matrac ( matra-i ehriyari) , iskemle aas
( iskemle-i Sim-i ehriyari) , ser ota ehriyari, me-
aleciler.
Kapclar Kethdas ( Kethda-y bevabin) :
Sarayn bab- hmayun ve orta kapsn bekleyen bU
tn kapclarn amiri idi. Ecnebi seyehatnamelerde
saray miri veya saray nazr olarak sz edilir. Pa
man halk tarafndan sunulan dilekeleri Kapclar
diahlar cuma ve bayram namazlarna ktklar za
Kethdas alrm. Divan- hmayunda bulunur ve
ayakda hizmet edermi.
Kapnn evrilmesi :
Kapnn kapanmas.
Kap Kulu Ocaklar :
Kap Kulu, padiahn kumandas altndaki piyade ve
sipahilere verilen ad. Kap Kulu tekilatnn birimine
ocak denir (Topu, humbarac, lamc, saka blk
leri vya ocaklar) .
Kaptan- derya (Kaptan Paa) :
Osmanl mparatorluunda deniz kuvvetlerinin en b
yk amiri. Deniz kuvvetleri komutan.
Kaside-i brde :
El Busiri ( arap airi) nin Hz. Muhammed n yaz-
d kaside. ( Brde, arapa rt anlamna gelir) .
Kai :
ini, sra eya.
Kavuk :
Osmanl mparatorluunda erkeklerin giydii balk-
lar. eitleri : Kallavi, horasani, mcevveze, selimi,
rf.
Kazasker :
En yksek ilmi ve kazai rtbe, Osmanl mparator
luunun avrupa ve Asya topraklarndaki kadlarn
banda bulunan iki grevli : Rumeli kazaskeri ve
Aandolu kazaskeri. Bu iki kazaskere "sadreyn" de
denilirdi, manas iki kazasker.
Kelime-i tevhi t :
Allahn birliini belirten "la ilahe ila Allah" sz.
Kehhal ba :
Saray gz hekimlerinin bana ser kehhal denirdi.
Gz hastalklarna bakarla r ve srme hazrlarlard.
Amirleri hekimbalar idi.
Kemanke :
Ok atan, oku.
Kln alay (Taklid-i seyf, Kl alay) :
Tahta kan padiahn kl kuanma treni (Kral
larn ta giyme treni gibi) . Bu trenin Fatih Sul
tan Mehmet'den itibaren Eyp Sultan trbesinde ya
plmas kanun ve adettir.
Krlan :
Bir nevi saray (saltanat) kay, (padiah buna bin-
mez) .
Kzlar aas :
Bk. Darssaade aas
Kiler Kouu :
hazine v
Enderfm'un drt odas olan "seferli, kiler,
has" odalarndan, en aadan ikincisi. Yani dereces:
Pa
seferlini n stnde ve hazine odasnn altndadr.
diah has odada yemek yedii zaman ona yemek ve
ren "ser kilar- hassa" yani kilerci badr. Akaa
veya i olanlarndandr. Saray kilerindeki btn ace
miler bunun emrindedir. Bu kou hkmdar ve ha
rem-i hmayunun btn yemeklerini hazrlar. 16. ve
1 '.7. y. y. da saylar otuz kadard. (Kilerciba, Kiler
Kethdas, eskiler: pekirba, mumba, pekir a
kirdi, ttncba, blblba, tepsiba, yemii, tur
ucu ve sonra: mum akirdi, anahtar gulam, bakl
aalar, soyunuk aalar, g eskisi gelirdi) . Bu ko
u personeli Kaftanl snfndandr. Kouun bir de
reviri vardr. Yeri i hazine ile hazine koyu ara
snda imi. kmada sralar gelince, kap kulu s
vari blklerine verilirlerdi.
Kilerciler (Cemaat- hademe-i Kilar- hassa) :
Saray kilercileri yedi blk idi. Bunlarn bir aas.
bir kethda ve bir katibi vard. tekilerine Kilar-
amire hademeleri denirdi.
Konstantiniyye (Kostantiniyye) :
stanbul, biansllar zamannda Kral Konstantin'e
izafeten kente verilen isim.
Kubbe Alt (Kubbe-i hmayun) :
Divan yeri, divan- hmayunun yapld ve ikin6
avluda bulunan bina.
Kubbe niin :
Kubbe altnda yaplan divan toplantlarna katlma
hakkna sahip vezirlere denir.
Kulluku : .
Silahdar aa ve sarayda ileri gelen agalarn hzmet-
_
lerine bakan olanlara verilen isim.
- L -
Lala :
- bakan kii , padiahlarn sadrazam1 ara h ' t ap
ocuga
ten ve eg-
. .. .. .
ederken kulland Unvan, ehzadeler buyu
n, -
ten hoca, sarayda harem aalarna verilen Unva sa
rayda acem ilerin eiticisi.
Lihye-i saadet : .. . .
ozel mah -
_
Sakal- erif, Peygamberin oldugu soylenen,
nan sakal
faza (cam ie) ve bohalar iinde sakla
kl.
- M -
Mabeyn dairesi :
r (Abdlham it I) .
.
Sarayda selamlk dairesi demekt
Padiahn dar ile ilikilerini
Mabeyinciler : .. .. ' 1 er ( s -
ruten k
agas, ba uhadar
lahdar aa, uhadar aa, perde
utfa :
sr katibi ve dier mabeyin ciler)
Matbah- amire emini ve saray
derun ve birun b-
..
Btn saray erkannn yan en
 T R
o p A p
K
lmlerinin, divan- hmayun erkarunn ve divan gn
lerind gelen .Kap Kulu efradnn, din ve mezhep far
k gzetmeksizin divana gelen davac ve ahitlerin,
zetle , 4000-5000 kiinin yemekleri hergn saray
mutfanda pierdi. Saray mutfann tm gerekleri
mdrne "matbah emini" denirdi. Ayrca mutfak
kahyas, mutfak emini muavini ile byk masraf
katibi, kk masraf katibi, kilerci ve maiyeti, us
talar ve kalfalar vard. Matbah emini hacegan rt
besinde idi. 16. yy. son yarsnda mutfaklarda 60 a
ve 200 yamak vard-.
Mehteran- hayme (adr mehterleri) :
Sefer veya glerde ve gereinde adrlan kurarlar
d. Oda denilen 4 ble ayrlmlard. Sultan Ah Mezzin-i hassa :
met'de brahim Paa Saray yannda bulunan Meh
terhane-i hmayun adr mehterlerinin klas idi.
Menasb- sitte:
6 byk memuriyet (defterdar, reislkttab, tevkii,
defter emini, k-k s8.ni defterdar ve k-k salis def
terdar) .
Menku:
Nakedilmi, grafik olarak sslenmi.
Mnakka : Na'kl.
Nak: Bir ekil ve resimler, sathlar zerine yaplan
sslemeye denir (ss, desen, ekil) .
Nakka : Naklar yapan sanat.
Menur :
Padiah tarafndan vezirlik, beylerbeylik veya bir
mansp ihsann veya bir serdarla tayini tayan
beratn ad (alm demektir) .
Jdevacip ihrac :
Askerlere deneklerin datlmas anlamna gelir.
Miftah gulam (anahtar aas) :
Has 6dallarn inzibatndan sorumlu olan bir kk
zabit ile pekir veya havlulara bakan miftah aas
muavini gibi olan pekir aas, ibrik ve leen ha
zrlayan ibrikdar gibi has oda eskileri (kdemlileri)
vard.
ldikreme :
Pekir, havlu.
Mir'at :
Ayna.
Mir-i liva :
Osmanl ordusunda iki alaydan meydana gelen askeri
birlie liva ve bunun komutanna mir-i liva denirdi.
Miralay terfi edince liva o da terfi edince ferik olurdu.
Misfil :
Bir emir veya bir istei, vezir-i azam veya vezir veya
devlet ricalinden biri veriyorsa, onun yazsna misal
ismi verilir.
Muayede :
Ramazan ve Kurban bayramlarnda yaplan tebrik
treni, bayramlama.
'
. Mvayede-i havas :
Has odallarla bayramlama. Padiahn kendi mai
yeti ile bayramlamas.
-
y I
I s A A
Muayede-i umum :
Babssaade nnde, tahtta yaplan bayram tebriki
treni.
Muhtesip (ihtisap aas) :
Kadnn yardmcsJ ve dini grevlerin yerine getiril
mesini, ar, pazar ve mallar denetleyen soylu kii
(hesap soran) .
Muhzr aa :
Divan- hmayunda,. yenieri oca ile ilgili karar
lar ocaa (aa kapsna) gtren, yenieri oca ile
ilgili ileri takip eden ve sadrazamn muhafzln
yapan kapc ba payesinde ve emrinde 60 kiilik
"kap kahyalar" olan grevli.
Sarayda 30 kadar mezzin vard, bunlar gzel sesli
musikiinas kimselerdi. Tayinleri babssaade aasnn
inhas ile olurdu.
Mhr-i hmayun (mhr-i erif) :
Padiahn tu'rasn tayan mhr, iki tanedir, biri
sadrazama verilir.
Mfettih :
Fethedici, zapt ve teshir edici (Yaa mfettih... )
Mneccim balar :
Padiah clusu, veladet (doum ) , harp ilan, ordunun
sefere k, sadrazamlara mhr verilmesi, sultan
dn gibi olaylar birinci veya ikinci mneccimin
dzenledii zayie (yaldzlar cetveli ) zerinden bir
eref (uygun) saat seimine gre yaplrd. !lmiye
snfndan olan mneccim ba, hekim bi" tarafndan
jnha olunurdu. Grevlerinden nemli biri de takvim
tertibi idi.
Msahip :
Saraydaki aa, vezir veya beylerden bilgili, sohbeti
gzel, zarif, nktedan, hazrcevap kiilerden seilen
padiah maiyeti.
Mteferrikalar :
Hizmet efrad, hademeler demektir. Hnkar mte
ferrikalarna (vacib-r riaya aalar) denilirdi. Bala
rna "mteferrika ba" denirdi.
Mzehhep :
Tezhipli, altn boya veya . varakla ssl (grafik ola
rak) .
Zehep : Altn.
Tezhip : altnla dekorasyon yapmak.
- N -
Nakib-l eraf :
Hz. Muhammed soyundan saylan kimselerin ilerine
bakmakla g_revli ilmiye snfndan kii. Mekke'deki
nakib-l erafn tstanbul'daki temsilcisi.
Nefer :
Asker, kii, adam.
Nefs-i hmayun :
Padiahn kendisi (nefs-l hmayuna mahsus: padi
ahn yalnz kendisine ayrlm) .
Nian (nian- erif, nian- hmayun) :
Hkmdarn "turasn tayan (havi) belge.
 Nianc ( turai, tevkii) : - S -
Hkmdarn imzas olan turay eken (yazan) hat-
tat. Sadrazam (vezir-i azam) :

ve
Bavekil, babakan.
- 0 - Kaymakam : sadrazam kaymakam, babak
an

verile
Oda Lalas : Sanatkarlar ( Ehl-i hiref-i hassa) :
Hadm aalarnn rtbelisi ( oda lalas, hazine vekili, Sarayn sanat ilerini yapan sanat erbabna
bakap olan ) . isimdir. Bunlarn isimleri yle idi : Katiban- Ktp,
Orta Kap : mstensih ve hattatlar, mcellitler, mrekkepiler,
Bak. Babsselam. klah dzan ( klah dikicileri) , keeciler, zer dzan,
- - nakkaan, gazzazan ( ipekiler) , zergeran (kuyumt:u
lar) , saatiyan, sarracin- raht- enderun, sorguu.
zengi veya rikab aalar :

ve
lar, hakkaklar, sikke zenan (sikke kazclari ) , zerni
Yenieri aas ile emir-i alem, kapclar kethdas,
iniyan (altn ilemeciler ) , kendekfran, oymac
Kapcbalar, avuba, ikar aalan (akrc, a
kalemkarlar, postin dfzan ( krkler) , imir gerfu
hinci ve atmacac balar) , imrahurlar, anigirba,
( kllar) , niyam geran ( knclar) , zrhlar ve kun
alt blk aalar, cebeci, topu ve arabacbalardan
daklar, kardgeran (baklar) , kemangeran (yay
ibarettir.
clar) , tirgeran ( okular) , kazanclar, kalclar, ilin
- P -
girler, setir dfzan (rt yapanlar) , nalaclar, zank
Padiah Hocalar : lar, saztraan ( saz yapanlar) ' neccaran (dlger
ehzadeliklerinde kendilerinden ders gren hocalar, ler) , camgerfm ( camclar) , hrratin (krklar) ,
padiah olduktan sonra hnkar hocas olur ve yk mfze dfzan ( izmeciler) , debbaan (dericiler) , kem
sek ilmiye rtbesi alrd. habruan ( kadife dokuyucular, simkefn (srma ile
Paa Saray : yenler) , zerguban ( altn tozcular) , aba bruan (aba
Sultan Ahmet'de ( at meydan) bulunan tbrahim Pa clar) , samur'Cular, cerrahan, kehkalan (gz tabip
a Saray. leri ) , iralar ( kandilciler) , ktigerfm (marangoz
- R - lar) , telatnciyan.

yazl
Raht : Sancak (saltanat sancaklar) :
Atlarn eer takmlar. Her padiahn clusundan sonra kendi ismi
Raht- hmayun hazinesi : olarak yaptrd yedi sancak.
Has ahrda en kymetli tezyinat rahtlar iinde bu Sanca- erif ( Liva-i saadet) :
lunduran "has ahr mrassaat hazinesi" denilen ha Hz. Peygambere ait olduu sylenen siyah renkdeki
zine. sancak. (Hrka-i saadet dairesinde kutsal emanetler
Ravza-i mutahhara : le birlikde saklanmaktadr) .
Hazret-i Muhammedin Kabri (Temizlenmi, cennet

(
Saray Hastahanesi :
gibi yer, kutsal trbe anlamnadr) .
Sarayn enderun ksm hastalar iin bir hastahanesi
Redifli :
vard. Buras, 'bab- hmayundan ieri girilince sa
Divan iirinde her beyitin sonunda ayn kelimenin
tarafda ilk gelen bina idi. O tarihde bu bina izme
tekrar edildii manzume biimi. Tekrar edilen keli
kapsnn yannda ve has frn bitiiinde idi. Her
meye "redif" denir.
"oda" iin ayr bir kou vard. Enderun hastalar
Reis-l Kttab :
babssaadeden itibaren iki tekerlekli zel bir araba
Divan ba, hariciye nazr, dileri bakan.
ile buraya tanrlard.
Rikabdar :
Saray- C_edid-i Amire :
Has oda erkannn drdncsdr. Padi ahn izme-
Yeni saray, Topkap Saray.
lerine bakar ve ayakkablarn giydirir. Terfi ederse
"uhadar- has" olur. Tara hizmetine ktklar za Saray Peykleri :

man "beylerbeyi" bazan "vezir" olurlard. Trenler Osmanllarda peykler yaya bir postac snf olup bir

de, alaylarda,. saltanat binilerinde padiahn yann zamanlar padiahlarn iradelerini tebli iin istihdam

dan ayrlmazlard. edilmilerdir. Bunlara (peykan- hassa) denilirdi. K

lalar Sultan Ahmet Camii civarnda idi. (Bugn de
Rikfb- hmayun solaklar :
Yenieri ocana mensup ( solak ortalar) , hkmdar semte Peykhane denir) .

larn sefere gidilerinde onu koruyarak gtrrlerdi. Saray Terzileri :

Bunlar her biri 100 er neferden oluan drt cemaat Saraya ve padiaha ait krklerle hil ' at ve elbiseleri

ortas olup, her biri cemaat veya ortann bir solak dikenlere verilen isimdir. tki snf terzi vard: Hay
bas ve birer kethdas vard saylar 12 ile 8 ara- yatin-i hil'at ve hayyatin-i hassa. Her iki snf da h a

snda idi. zine kethdasna bal idi. altklar kou, alay

Rikap-zen gi : kk karsnda imdiki tbb adli dairesinin bulun

Sadrazam n padiahla resmi olmayan grmesi. duu yerde idi.

 T p
o p K A
Saray atrlan :
Yaya snfnda olup grevleri peykler gibi, yaya pos
tac gibi idi. Tren ve alaylarda padiahn rikabnda
ve solaklarn nlerinde yrrlerdi. Enderunda 20 i
olan atrla ayrlm ve ilerinden biri atrba,
tekisi kethdala tayin edilmiti. Bunlara "hassa
atrlar" da denirdi.
Sark Alay :
Cuma namaz.na klarda nceden padiahn sar
n m navebe ile tayan h:.s odallardan baavu ve
m a iyetinde bir ksm has odal, bu destan (sar ) ,
hafife iki tarafa eerek halka selam verirlerdi. Bu
trene verilen isimdir.
Sayvan :
st rtl yer, saakl yer.
Sedef :
stiridye veya deniz hayvan kabuundan karlan
levha'Cklar. Mobilya ve sanat eyas sslemesinde
kaplama paralan olarak kullanlr.
Sefer bahii :
Padiahn ilk defa sefere gidiinde askere verdii
para.
Seferli Kouu (Hane-i seferli ) :
E nderun'un drt odasndan sonuncusu (has, hazine,
kiler, seferli) . Musikiinaslar, hanendeler, kemanke
ler, pehlivanlar, berberler, hamamclar, tellaklarn
yetitii kou. Soytarlar (dilsiz ve cceler) da bu
kouta idi. Bu koutan alim, air, mzisyen ve bir
ok sanat yetimitir. Seferli kouu iolanlar es-
ki ve yeniliklerine gre sipahi blklerine verilirler
di. En byk zabitleri saray kethdas idi. amar
cba, hamamcba, sazendeba eskilerden olup za
bitlerden saylrd. Burada iki bakl eski, yani k
demli i oglan vard.
Serdar- ekrem :
(
Padiahlarn bizzat sefere gitmedikleri zamanlarda
'
orduya komuta eden sadrazam, bakomutan.
Silahdar aa ( silahdar- ehriyari) :
"Erkan- havass- cvani" denilen has oda aalarnn
ikincisi idi. Trenlerde padiahn klcn tar ve sa
rayda padiahn kl, tfek, ok, yay, zrh gibi silah
larn muhafaza ederdi. Maiyetinde be nefer (lala) ,
bir kaftanc, bir kilerci, bir ttnc, yedi nefer a
krsalan ve kilerci basyla beraber zlfl' bal
tac, yedeki, heybeci sak ve saire vard.
Silahdar Hazinesi :
Hrka-i erif dairesine bitiik olan arzhane dairesi
iinde ve silahdarlarn muhafazas altnda bulunan
kymetli eyalar, silah ve paralarn bulunduu hazine.
Sim sakalar :
Gm kaplarla su tayanlar.
Sof :
Bir eit kuma.
Sokak (adr etei) :
Padiah gezerken grnmemesi iin ekilen perde.
Soytarlk :
Maskaralk yaparak saray halkn ve padiah da e
lendiren cceler, hkmdar ile kadnlar arasndaki
I s A R A y I
grme srasnda hizmet yaparlard.
Sultan :
smin banda kullanld zaman padiahlarn Unvan
anlamna gelir ( Sultan Selim) .
simden sonra kullanld zaman, padiahlarn kz ev
latlar iin Unvan olarak kullanlr.
Surre Alay :
Haremeyne (mekke'ye) surre gnderilirken yaplan
tren.
- -
ahzade (ehzade) :
Osmanl padiahlarnn erkek ocuklar.
elebi Sultan Mehmet zamanna kadar "elebi" de
nirdi.
atrlar (atran) :
Tren ve alaylarda padiahn yannda ve solaklarn
nnde yryen grevliler. Amirleri atrba idi.
ehremini :
Saray ve devlete ait ta'mirler ve bina ileri ile me
gul olan, Galatasaray ve brahim Paa Saraynn yi
yecek ve giyeceklerini ve eski ve yeni saraylarn, ha
rem-i hmayunun maa ve masraflarna bakan ve
baka vazifeleri olan nemli bir memuriyet idi. Bu
kiiler saraylarn vekilharln da yaparlard. 16.
yy. <lan itibaren Osmanl mparatorluu hudutlarn
dan ieri giren elilerin devlet merkezine kadar yol
masraflarn da salarlard.
ehremini d a iresi sarayn birin'ci avlusunda idi. Em
rinde, sarayda bir ehremini anbar, ustalar, kalfalar
ve bir katip, ehremini halifesi, ehremini ruznam
esi gibi maiyeti vard. ehreminine bal olan ba
mimar , mimarlar kendisinin maiyeti gibi idiler. Res
mi binalarn tamirinde, ehremini ile mimar bala
rn beraber almalar anlamazla yol ayordu.
1831 de ehreminlii ile mimar balk birletirilerek
"Ebniye-i hassa mdrl" kuruldu.
eriat :
Kur'andaki hkmlerden karlm, dini esaslara da
yanan mslmanlk hukuk yasalar, islam hukuku.
ikar aalar :
Padiahn maiyetinde rikab aalarndan olan ve onun
la av yapan bir grubun amirlerine denilirdi. Bunlar,
detece srasyla: akrcba, ahinci ba ve atmaca
cba idiler. Bunlar birQn hizmetinde avcbalardr.
Ayrca enderun erkanndan ve "erkan- havass c
vani" den olan doancba ile maiyeti vard.
irvan :
Bir odann hacmi iine yaplan ve adaya bakan geri
ekilmi yarm kat, galeri.
- T -
Tablakar :
Sarayda tepsi ile yemek getirenler.
Tahrir :
Yazl saym ve tespit, ( Bina tahriri ) gibi.
Tahrirat (Kaime) :
Merkez muamelelerinden, hariden veya vilayetlerden
gelen raporlar.
 y

Taife : (Tevki= tura, mhr-alamet = damga)

.
Grup, snf, tayfa. ( Ferman, berat, menUrlardaki alamet-i erifeden
Tak : maksat turadr) .
Bir akln st ksm (genellikle kaplarda) , kemer. Tlbend aas :
Tarih drmek : Padiahn sarn yapan, onunla megul olan
kii.
Bir antn, binann tarihini belirtmek amacyla yaz
lan aruz manzumenin son satr ebcet hesab ile o bi - U -

nann ina tarihini tutmas (aklamas) . Ulema :

Tavai : Alimler, bilginler, teolojik bilimlerle uraan ve bu

Hadm aalar, ksrlatrlm kiiler. konuda byk bilgisi olanlar.

Ult1fe :
Tebdilgezmek :
Maa, askerin veya dierlerinin aylk veya senelik
Padiahn, bulunduu yerin durumunu tahkik ve tef
ald para.
0
ti etmek amacyla tannmamak iin bir klkda gi
- -

yinerek halkn iine girmesi.

Umum hil'at :
Telhis, takrir :
Divan mzakerelerinin bir zetinin padiaha sunul
Clus olmasyla azledilmi saylan devlet ricaline, pa
a kapsnda yeniden hil'at giydirilmesi ve vazifele
mas.
rinin devam etmesi. Sadrazam iin bir hatt- hma
(Kavanin, nizamat, tevcih, usul, adet : bunlarn hepsi
yun yazlr.
padiahn tasdikine muhtatr, bunlar sadrazam pa
- V -
diaha arzeder) .
Veladet-i hmayun :
Telhisi ( telhisi) :
Padiahlarn doum yllar.
Sadrazamlarn takdim ettikleri yazlar saraya gt
Vak'anvis :
rp, kap aas vastasyla veren kii.
Osmanl imparatorluunda, divan- hmayuna bal
Tesrih-i lihye :
ve reislkttab'n emrinde devrinin olaylarm yaz
Clusdan sonfa padiahn sakal brakmas.
makla grevli tarihi.
Terifat :
Valde alay :
Saray adetleri, protokol.
Teriffti hil'at : Padiahn annesinin eski saraydan aln.arak yeni sa

Tren giysisi. raydaki dairesine getirilmesi treni.

Tevki ( nian) : Valde Kethdas :

zerinde hkmdarn turas bulunan ferman. Valde Sultann btn ilerine bakan devlet ricalinden
Tezhip : biri.
Altn boya veya varak (ince plak) ile ssleme yap Valde Sultan ( Mehd-i ulya) :
ma sanat. Padiahn anneleri.
Tezkereciler ( byk ve kk) : Katipler. Vzera (Vezirler, vezir) :
Trnak : Osmanl imparatorluunda en ileri rtbedeki devlet
Has odallardan, perembe gnleri padiahn trnak memurlar (nazr-vekil-bakan) .
larn kesen mabeynci.
Tu : - Y -
Osmanllarda hkmdarlk, vezirlik, beylerbeylik ve
Yenieri aas :
sancak beylii alameti olarak, at kuyruundan yap
Yenieri ocann en yksek rJ:beli subay.
larak bir srn tepesine konur. (16. yy. da says
7 dir) . - Z -
Tuciyan- hassa :
Tularn nakline "ser-tuciyan = tucuba" memur Zlfl baltaclar ( Teberdaran- zlfliyan) :
idiler. Bu tucular kap kulu svarilerinin silahdar Eski saray baltaclarndan ayr olup, sarayda yatp
blklerine mensubdurlar. Bunlara "tuke.n" deni kalkarlard. Muhtelif senelerde saylan 120 ile 200
lirdi. civarnda idi. Enderunun seyyar hizmetleri ile grev
Tura : li idiler. Byk zabitleri baltaclar kethdas ( Ka h
Osmanl padiahlarnn ve ehzadelerinin imzas, ala yas ) idi, . ondan sonra ikinci ba baltac, sonra di
meti. vanhaneci ve kilerci baltacs gelirdi.

,
 T O P K A.P I S A RA Y I B B L O G RAFYA S I

Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmayunu, Tarihi Osma.ni Encmeni Mecmuas, saylar: 5, 6, 7, 8. 9, 10, 11, 12
(1910-1911) , Ahmet thsan ve rekas matbaas, stanbul, ( say 6 da Topkap Sarayna ait
harita) .

Adil, Fikret, Sanat dostlar Harem'de, T.T.0.K. belleteni, sa y : 105.

Adil, Fikret, 40 basamakl merdivenle inilen hav.uz,. haremin elencelerinin tertip edildii yerdir (stad
z tarafndan muharrire verilen beyanat) , Yeni stanbul gazetesi, no: 298, 1950.

An, Ahmet, Saraylarmz, 3 fasikl, Tan gazetesi matbaas, stanbul 1965.

Ahmet Rasim, Resimli ve harital osmanl tarihi, stanbul 1328 (1910) .

Ahmet Refik, Lale Devri, stanbul 1331 (1915) .

Aktepe, Mnir, Mr'it-tevarih (em'danizade fmdkll Sley man efendi tarihi ) , el yazmalarndan nereden
Mnir Aktepe, I. II. A. ( 1730-1777) , stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi matbaas,
1976, 1978.

Alberti , Eugenio, Relazione degli ambasciadori Veneti al Senato, 3 seri, 15 cnt, Floransa 1839-63, 3. serinin 3.
cildi Trkiye'den raporlar kapsar, (1840-55) .

Ali efendi , Knh! Ahbar, 5 cilt, stanbul 1006 (1597-98) ,

Ali Nihat, Topkap 'Saray, Edebiyat Osmaniye mecmua s, stanbul 1918.

Ali Rza bey, Saray adetleri, Sabah gazetesi, stanbul 1927-28.

'
And, M., 16. yzyl Topkap Saray, Hayat Tarih mec muas, say : 1/5.

And, M., 16. yzyl saray ve evresi, Hayat Tarih mec muas, say : 1/5-6.

Andreasyan, Hrand D., Eremya elebi Kmrcyan'n XVII. asrda s tanbul adl eserini ermeniceden trkeye evi
ren notlarla aklayan, stanbul 1952.

Andreo.ssy, Antoine-Franois Comte d', Constantinople et le Bosphore de Thrace, Voyage en 1812-1814

dans l'Empire Ottoman, Paris 1828.

Anhegger, Mualla Eybolu, Fatih devrinde Yeni Sarayda da harem dairesi var m ii , stanbul niver
sitesi Edebiyat Fakltesi sanat tarihi yll VIII-23, stanbul 1979.

Angiolello , Giovanni Maria, Historia Turchesca di Gio Maria Angio lella schiavo et altri schiavi dall'anno 1429 Sui
al 1513, Bibi. Nati. fonds 1tal. 1238.

Annales Sultanorum a Turcis Sua lingua scriputi : ... Yoannes Leunc lavius ... Latine redditos illustravit et auxit, us-
que adannum, Frankfort 1588.

Othmanid a rum,

Ark, Rhan, Topkap Saraylarnda tarih, lk dergisi, say : 8-86, 1945.

Arnold, Sir Thomas W, The Ciliphate, Oxford, 1924.

Arseven, Celal Esad, Constantinople de Byzance a stanbul, Paris 1909.

Arseven, Celal Esad, Eski ilstanbul, 1stan.bul 1935.

Arseven, Celal Esad, L'art Tur'c, stanbul 1935.

Arseven, Celal Esad, Trk Sanat Tarihi, VIII fasikl, Maarif basm evi, stanbul- 1942, "Saray- Cedid veya Topkap
Saray".
 Arseven, Celal Esad, La Deneure turque: Maisons et palais turcs, T.T.O.K. belleteni, say : 128, stanbu
l 1952.
Asm tarihi, Cerie-i Havadis matbaas, stanbul 1789-1808.

rt im ToP.
Aslanapa, Oktay, Archivalien zur Geschichte der Osmanischen Baukunst im 16. und 17. Jahrhunde
kap Seran Archiv zu stanbul.

Aslanapa, Oktay, Yeni aratrmalarda Trk saray ve kklerinin yeri, Trk Kltr, say : 3, 1963.

Akpaa zade, Tarih-i Al-i Osman, Ali bey yaym.

.Ata, Tayyarzade Ahmet, Tarihi Ata, 5 cilt (4 cilt) , stanbul 1291-93 (1874-76) .

Atasoy, Nurhan, Topkap Saray Zi1fl Baltaclar Kouu, Mil letleraras Trkoloji Kongresi 15-20/X/1973,
yayn: stanbul 1979, stanbul niversitesi Ede biyat Fakltesi Trkiyat Enstits mecmuas.

Ayvansarayi, Hseyin, Hadikatlcevami, Cilt 1, stanbul 1281.

Ayverdi, E. Hakk, Fatih devri mimarisi, stanbul 1933.

Ayverdi, E. Hakk, Osmanl mimarisinde Fatih devri, 1451-1485, IV cilt, stanbul 1974.

Baudier, Michel, Histoire Generale du Seran et de la cours du grand seigneur empereur des Turcs, Paris 1624.

Beaumont, Adelbert de, "L'Illustration" ( seri makale) , Paris 1847.

Beauvoisins Joseph Notice Sur la cour du grand-seigneur, son se rail, son harem, la famille du sang imperial, la
Eugene, maison -militaire et ses ministres, Paris 1809.

Berk, N., Le Palais de Topkap, T.T.O.K belleteni, say : 250, 1962.

Bobovi, Alberto, Serai Enderun, Cive, Penetrale dell' seraglio detta nuovo dei G. Sti. et Re Ottomani, la dec
rittone del loro vivere e costumi et altri effer citii, da me Alberto Bobovio, Sequolitano Po
laccho, Fatta a Gual tempo di Sultan strango lato et mel tempo del presente G.S. Sultan Me
metto, Figliola del predetta Sultan tbrahim, ha qui 'con ufficio di Paggi di musica parecchi
anni habitato, Dated Pera May 1665, Brit. Mus. Har. 3409.

Bobovi, Alberto, Serai Enderun, ( Anonim) Franszca tercmesi : "Memoires sur les Turcs", Constantinople 1666,
Count Paul Riant Collec tion, Harvard niv. Ott. 3030. 4.

Bobovi, Alberto, Nicholas Brenner tarafndan ''Serai Enderun" ismiyle almancaya tercme edilmiti r, Vienna
1667.

Eobovi, Alberto, Quanto di piu curioso e vago hi potuto raccorre, C. Magui, Parma 1679.

Bon, Ottoviano, Il seraglio del gransignore (1608) , ed. Gugliel mo Berchet, Venice 1865.

Topkap Saraynda XV. yy. mimarisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk ve tslam
sanati krs tez almalar, 1975.
Boylu, Metin,

Busbecq, Ogier Ghiselin de, Mektuplar, ngilizce terc mesi: C.T. Forster ve F.H.B. Daniell, 2 cilt,
de, Londra 1881.
Fakl
:Bker, Oya N., Topkap Saray klasik devir tavanlarndaki ka lem ileri, stanbul niversitesi Edebiyat
tesi Trk ve slam sanat krss, 1971.

. Caedicus, stanbul'un eski plan, stanbul 1889,

1794.
Carbognano, Comidas de, Descrizione torografica ello stato presen1:e di Constantinopoli, Bessano

Laonicus, De origine et rebus gestis Tureorum librl decem nuper e Graeco im Lat
Chalcocondyles, iniun Cou

versi,, C. Clausero interprete ( 1208-1462) , Ba sel 1556.

Ed. Charles
Chesneau, Jean, Le Voyage de Monsieur d'Aramon, Ambassade ur pour le Roy en Levant (1547) ,
Schefer, Rec.ueil de Voyages, Vol. VIII. Paris 1887.
,.
Chishull, Edmund, Travels in Turkey and back to England, Lon don 1747.

Choiseul Gouftier, Comte de, Le Voyage pittoresque de la Grece, 3 vols, Paris 1782-1822.

, Kemal, Topkap Saray Mzesi binalar ile i ssleme leri ve gsterdii.

 T p 1 s y I
o p A A R A
K

, Kemal, The Decoration on the Ceiling of the Throne Which Belongs to Mehmet III. in the Reception
Room of the Topkap Palace.

, Kemal, Topkap Saray Mzesi, Trkiyemiz dergisi, 50. yl zel says, Ak yaynlar, stanbul 1973.

Dallam, Thomas, Diary of Master Dallam ( 1599-1600) , Early Voyages and Travels in the Levant, Y. Theodo-
. ren Beut, Printed for the Hakluyt Society (LXXXVII) , London 1893.

Dallaway, James, Constantinople, ancient and modern, Witth Ex cursions to the Shores and slands of the arc
hipelago an to troad, London 1797.

Daymolu, T., Fatih devri mimari eserleri, inili Kk, An kara sanat, say : 4, 1966 .

Davis, F., The Palace of Topkap in stanbul, C. Scrfner's, N York 1970.

Denizz, Cansen, Topkap Saray Harem dairesinde asma bahe, Sultan m. Osman kk, Sultan I. Abdlha
mid yatak odas, Sultan III. Selim alt kat odas, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk
ve slam sanat krss tez almalar, 1973.

Description de la ville de Constantinople et autres lieux sujets au Grant Turc, commenant par une singuliere descrip
tion des officiers de son serail (1541) , Bibl. Nat. Anciens fonds fr.

Dethier, P-A., . Le Bosphore et Constantinople, Vienna 1873.

Dikmen, Emel, Topkap Saray ahap kap ve pencere kanat lar, tstanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Trk ve slam Sanat krss tez almalar, 1974.

Dilich, Wilhelm Eigendliche Kurtze beschreibung und Abriss dero.. Stadt Constantinopel, . Cassel 1601.

Du Loir, Les Voyages du sieur Du Loir, Paris 1654.

Ebersolt, Jean, Le grand Palais de Constantinople et livres des ceremonies, Paris 1910.

Ebersolt, Jean, Sanctuaires de Byzance, Paris 1921.

Ebersolt, Jean, Constantinople et les voyageurs du Levant, Pa ris 1919.

Edwards, A.M., The Turkish Palaces of the Bosphorus, The Architectural Review , Vol. XC, October 1941.

Eldem, Halil Edhem, Sinan Paa kk, ehbal mecmuas, no : 60, stanbul 1328-1911 .
Eldem, Halil Edhem, Topkap saray rehberi, Trke ve Franszca, s tanbul 1925.

Eldem, Halil Edhem, Le Palais de Topkapou ( Vieux Serail) , Librai rie Kanaat, stanbul 1931.
Eldem, Halil Edhem, Topkap Saray, T:O.E. mecmuas, 1326-1327 ( 1911 ) , Franszca kitabn trkesi.

Eldem, Halil Edhem, Kaykhane Oca, ehbal mecmuas, no : 75, s tanbul 1911.

Eldem, Sedad H., Kk ve Kasrlar I-II, DGSA yaynlar, stan bul 1969-1973.

Eldem, Sedad H., Topkap Saray, Sebat yaynevi, Kanaat kitab evi, stanbul 1931.

Eldem, Sedad H., Trk m'imari eserleri., Yap ve Kredi Bankas yaynlar, stanbul 1976.

Eldem, Sedad H., Trk Baheleri, Apa basmevi, stanbul 1976.

Eldem, Sedad " H., stanbul Anlar, 1. Cilt, stanbul 1980.

Elif, Naci, inili Kk, Trk dncesi, say : 5/30, 1956.

Emler, Selma, Topkap Saray restorasyon almalar, Trk sanat tarihi aratrma ve incelemeleri 1, DGSA
Trk sanat tarihi enstits yayn, stanbul 1964.
Encyloperue de
L'tslam (I-IV) , tslam ansiklopedisi trkesi (ge niletilm'i) 1943.

Erdoan,
Enderunolu, N., Topkap Saray sahasndaki mehur kklerden birka, T.T.O.K. belleteni, say : 98, 1950 .

Muzaffer, Osmanl devrinde stanbul baheleri, Vakflar dergisi, say : 4, Ankara 1958.
..
,,,.
Erel, Glter
' Topkap Saray cariyeler blm, stanbul Oni versitesi Edebiyat Fakltesi Trk ve tslam sa
natks, 1971.
Erenya, elebi
Kmrcy tstanbul tarihi,, tercme :ve notlar H.D. And reasyan, stanbul 1952.
an,
Ergin, Osman, Trkiye Maarif Tarihi, Cilt: 1. Osman bey matbaas, stanbul 1939.

Erkins, Ziya, Topkap Saray, Motif basmevi, stanbul 1959.

Es'ad efendi, Terifat- Kadime.

1
Evliya elebi Seyehatnamesi, 5 cilt, Necib Asm, kdam mat baas 1314 ( 1896) tstanbul, tngilizce
tercfune.
si : Ritter ve Hammer, 2 vols, London 1834, La tin harfleri ile basm (1970) stanbul, ]

Eyice, Semavi, stanbul, Petit guide a travers les monuments bysantins et turcs, stanbul 1955.
]
Ankara
Eyice, Semavi, Mahmut H. akirolu, Tahsin z ve Bihliograf y.a:s, Tarih Kurumu belleteni say 152,
1974. ]

J
Fermanel Fauvel, Batidoin de Launey et Stochove, Le voyage d'talie du Messieurs Fermanel, Bau.
doin de Launey et de Stochove .(1630 ) , Rouen 1664.

Flachat, Jean Claude, Observations sur le commerce et les arts d'une partie d'Europe de l'Asie de l'Afrique et me
me des Indes orientales, 2 cilt, Lyon 1766.

Trkeye
_
Fontmagne, Baronne Un sejour i. l'ambassade de France a Constantinople (1856-1858) , Paris 1902, e
Durand de, viren : Gliek Soytrk, stanbul 1977.

Fossati, Chevalier Aya Sofia Constantinople from the Original Drawings by Chevalier Gaspard Fossati, Lon
Gaspard, don 1852.

Galland, Antoine, Journal pendant son .sejour i. Constantinople (1672-1673) , ed. Charles Schefer, Paris 1881.

Gedyn, le Turc, (consul de France a Alep 1623-1625) , Journal et correspondance, Paris 1909.

Gerlach,. Stephan, Stephan Gerlachs dess aeltern tage-buch der von zween glorwurdigsten romischen Kaysern
Maximiliano und Rudolpho beyderseits den an dern dieses nahmens hchstseeligste gedach
tniiss an die ottomanische Pforte zu Constanti nopel abgefertigen gesandtschaft ete, Frankfort
1674.

Geuffroy, F. Antoine, Etat de la Court du grand Turc, Paris 1662.

Geuffroy, F. Antoine, Briefve description de la Court du grand Tur'C, Paris 1542-1546.

Gilles, Pierre, Antiquities of Constantinople, translated from the Latin by John Ball,, Landon 1729.

Grelot, Guillaume A late voyage to Constantinople... as also of the City of Constantinople, Wherein is particularly
J oseph, describ'd the grand seraglio and chief mosques ete.. . (1680) , Franszcadan tercmesi : J. Phi
lips, London 1683.

Gurlitt, Corneli.us, Die Baukunst Konstantinopels, 2 vols, Berlin 1907-1912.

a
Gurlitt, Cornelius, "Der Serai in Konstantinopel", Beitrage zur Kenntnis des orients, XIII (1915)

Gurlitt, Cornelius, Zur Topographie Konstantinopels im XVI. Jahrhundert, Orientalisches Archiv, II. J hr

gang Heft I.,_ Leipzig 1911.

Gurlitt, Cornelius, Konstantinopel, "Die Kultur" Yayn serisi, 31-32 cilt, Berlin 1908.

Glersoy, elik, Gemi zaman kkleri, T.T.O.K. belleteni, say : 172, 1956.

Greli, N., Topkap Saraynda deneme, tlgi dergisi, say : 11, 1970.

Grger, Emine, Topkap Saray tavan sslemeleri, stanbul ni versitesi Edebiyat Fakltesi Trk ve slam Sa
nat krss tez almalar, 1971.

Habesci, Elias, Etat actuel de l'Empire Ottoman... avec une description particuliere de la cour et du serail
du grand seigneur (1784) , ngilizce tercmesi : M. Fontanelle, Paris 1792.

rli,
Hac Kalfa ( Hac Halife Mustafa) Katip elebi, Cronologia Historica, Trkeden tercmesi: Rinaldo Ca
Venedik 1697.

Hac Kalfa, Katip elebi, Cihannma, ngilizceye tercmesi : M. Armain, Bibl. Nat. fond fr.

Hafz tyas bey, Letaifi Enderun, stanbul 1859.

Halil Ganem, Les Sultans Ottomans, 2 vols, Paris 1901-1902-

'T o p 1 s y
p A A R A
K

1Iammer- (Purgstall) , Joseph Freiherr von, Des Osmanischen Reichs staatsverfassung und staatsvewaltung, 2 vols,
Vienna 1815.
1Iamme r, J. von, Constantinople und der Bosphoroa, 2 vols, Vienna 1822.
1Iammer., J. von, Histo'ire de l'Empire ottoman, Almancadan tercmesi: J.J. Hellert, 18 vols ve Atlas, Paris
1835-41.

Hayat tarih mecmuas, Topkap Saray Harem dairesi, Altn Yol, say : 1/4, 1965.

Heyd, U., Bab- Hmayun, Encyclopedia of slam I, London and Leiden 1960.

1Iierosolimitano, Domeniko, Relatione della gran citte di Constantinopoli 1580-90 (Murad m. Hekimbas) ,
yazma olarak British Museum'da.
Hisar, A. inasi, Gemi zaman kkleri, Varlk yll, 195 5.

!nciciyan, P.G., 18. asrda stanbul, tercmesi : Hrand D. Andreasyan, stanbul Enstits yaynlar 43, stan
bul 1976.

1zzet, . The chamber of Hekim-Bashi, the first pharmacy, the tower of Bash-Lala, stanbul 1933.

Kahraman, Mehmet, Topkap Saraynda hekimbai odas- Sepetiler kk-Mecidiye kk, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Trk ve slam sanat krss tez almalar, 1972 .
. Kandemir, Topkap Saray hakknda, T.T:O.K. say: 92, stanbul 1949.
Karakaya, Aydn Topkap Saray harem dairesi yemi odas sslemeleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakl-
tesi Trk ve slam sanat krss tez almalar, 1973.

Kou, Read Ekrem, Topkap Saray, stanbul 1960.

Kou, Read Ekrem, stanbul ansiklopedisi.

Konyal, t. Hakk, stanbul Abideleri : stanbul saraylar, At Meydan saray, Pertev Paa saray, inili Kk,
Cilt: 1, Burhanettin matbaas, stanbul 1943.

Konyal, t. Hakk, inili Kk, Sra Saray, T.T.O.K. say: 148, stanbul 1954.

Kritovulos, Mikhael, Sultan Mehmet II tarihi: C. Mller, Fragmenta Historicorum Graecorum, Par1s 1870- Ph. A.
Dethier, Monumenta Hungariae Historica, 1872 Budapest- Karolidi, Ta.rih-i Sultan Mehmet
Han- sani, T.O.E. mecmuas e'k i, stanbul 1912- Muzaffer Gkman, Karolidi sadeletirilmii,
stanbul 1967.

La Barte, Jules, Le Palais mperial de Constantinople et ses abords, Paris 1861.

Lamartine, Alphonse de, Trkiye tarihi, 6 cilt, 1860, Trkeye hazrlayan : M.R. Uzmen, Tercman 1001 temel eser
40, stanbul.

La Motraye, Aubry 'de, Travels through Europe Asia and Part of Af rica With Pro'per Cutts and Maps, 2 vols, Lan-

don 1723, Franszca basm 1727, 3. cilti Franszcadan ngilizceye 1732.

Lampe, Melek Celfil, Le Vieux Seran des Sultans, ituri biraderler basmeV'i, stanbul 1959.

Lane Poole, Stanley, The story of Turkey, London 1886.

Leila Hanoum, Le Harem tmperial, Calman I.kvy, Paris 1925.

Levey, Michael, Topkap Palace: my wonder of the world, T.urkish Treasures (Cultur, Art, Tourism Magazi
ne) , stanbul 1978/I.

Lorichs, M., Konstantinopel Unter Sultan Sleyman dem grossen aufgenommen im Jahre 1559 durch Mel
chior Lorichs aus Flensburg, Munich 1902. 121 platea... by M. Lorichs, 1570-1583 in the British
Museam Li'brary.

Ltfi Paa, Tarihi Al-i Osman, stanbul 1340-1921/22.

Mamboury, Ernest, Constantinople Touristes Guide, Galata 1925.

Mamboury, Ernest, stanbul Rehberi Seyyahin, tercme eden: Osman Ergin, stan!Jul 1925.

Mamboury, Ernest, Le Harem des sultans, "L'IDustration" say 4553, 1930 Paris.
Mauranct, Jerme, ttineraire de Jerme Maurand (1550) . osm

Me!J.met A rif, Kanunname-i fil-i Osman suret-i Kat- Hmayun-u Sultan Mehmed Han, Tarih-i Osmani En ge1
cmeni mecmuas . 13-14, stanbul 1912. rs,
Mehmet Refik bey, Mehmet II zamannda saray mekteb; tekilat, Edebiyat Osmaniye mecmuas 39, tstanoo Z,
1331-1915.
Z,
Mehmet Refik bey, Kprller zamannda saray mektebi, Edebiyat Osmaniye mecmuas, stanbul 1331-1915.
Z,
Mehmet Refik bey, Saray mektebinin lalalar, Edebivat Osmaniye mecmuas, stanbul 1331-1915.
z ,
Mehmet Refik bey, Topkap Saraynda Kara Mustafa Paa kk, Tarihi Osmani Encmeni mecmuas, Ekim ts.

z,
tanbul 1333-1917.

no:
z ,
Mehmet Refik bey, Enderunu Hmayun devairi aliyesinden arz odas, Tarihi Osmani Encmeni mecmuas,
38., stanbul 1916.
z
Mehmet Refik bey, Enderunu Hmayun ktphane.si, T.O.E. mecmuas, no: 40, stanbul 1916.

Mehmet Refik bey, Selim-'i salis devrinde nizam- devlet hakknda mtalaat: Tatarck Abdullah efendi, T.O.E. z
mecmuas, no : 38, stanbul 1916.

2
Mehmet Sreyya, Sicilli Osmani, 4 cilt, stanbul 1308-1890.
Mehmet Ziya, stanbul ve Boazii, 2 cilt, stanbul 1336-1920.

Melling, Antoine-Ignace, Voyage pittoresque de Constantinople et des rives de Bosphore, 2 vols, Paris 1807-24. P;

Millingen, A. Van, Constantinople, London 1906. p;

Millingen, A. Van, Byzantine Constantinople, London 1899. p

Miller, Barnette, Beyond the sublime porte "The grand seraglio of stanbul" New Haven, Yale niversity p
Press, 1931. F
Miller, Barnette, The palace school of Muhammed the Conqueror, Mass. 1941
'
Montague, Lady Mary (Pierrepont) Wortley, The Letters and Works, ed. by her great Grandson Revised by W. Moy E
Thomas, 2 vols, London 1898.

Montague, Lady Mary ( Pierrepont) Wortley, Madame Montague'nn Mektuplar, Trkeye tercmesi : Ahmet Re
fik, T.O.E. mecmuas, no: 19-20-21-22-23-24, 1329 (1912) .

Mordtmann, Esquisse topographique de Constantinople, Lille 1892.

Murhard, Frederick, Ansichten von Kons.tantinopel und den Kaiserlichen Serail, 7 vols, St. Petersburg ete.., I
(1805) , II ( 1805) , IV (1806 ) .

Naili Abdullah Paa, Divan Hmayuna ait terifat, T.O.E. mecmuas , no : 1 6 (93) , stanbul 1926.

Naima tarihi, 6 cilt, matbaa-y amire, sta.nbul 1884-1886.

Nicolay, Nicolas de, Government of the Ottoman Empire in the Time of Suleiman the Magnificent, Cambridge
1913.

Oberhummer, Eugen, Constantinopolis 1899, ( Melchior Lorichs'in stanbul panoramas gravrn tantmtr) .

Ogan, A., Topkap Saraynn ihtiva ettii Trk sivil mi marisine ait binalar ve mze kolleksiyonlar,
Yeni Trk,, say: 9/88, stanbul 1949.

Ogan, A., Le Palais de Topkap, La Turquie Kemaliste, Ankara 1935.

Ohsson, Ignce Mouradja d'Ohsson, Tableau General del'Empire Ottoman, 3 vols, Paris 1787-1790-1820.

Orgun, Zarif, inili Kk, Arkitekt, say: 11/11-12, stanbul 1941.

Orgun, Zarif, Alay Kk, Arkitekt, say: 31/309, stanbul 1962.

Orgun, Zarif, Kubbealt ve yaplan merasim, "Gzel Sanatlar" mecmuas, stanbul 1949.

Osman Hamdi bey, Topkap Saray rehberi.

 o p K A p 1 s A R A y

osman, Rfat, tncili Kk resmi hakknda, milli mecmua, 79.

gel, Semra, Bir Trk saraynn hi'kayesi, Trk kltr, say: 8, Ankara 1963.
rs, Hayrullah, Haremin muammas, Trkiyemiz,, say: 2, stanbul 1970.
Z, Tahsin, Tavanlarmz, "Gzel Sanatlar" dergisi 5, Ankara ].944.

Z, Tahsin, Topkap Saray mzesi, stanbul Halkevleri dergisi, no: 9, stanbul 1944.

Z, Tahsin, Topkap Saray mutfaklar ve yemekleri, stanbul Halkevleri dergisi, no: 30, stanbul 1946.
z, Tahsin, Topkap Saray mzesi onarmlar, "Gzel Sanatlar" Milli Eitim Bakanl tarafndan ka
rlan sanat dergisi, No: 6, Milli Eitim basmevi, stanbul 1949.
z, Tahsin, The Topkap Saray Museuni, 50 Masterpieces, stanbul 1952.
z, Tahsin, Hrka-i Saadet dairesi ve Emanat- Mukaddese, stanbul 1953.
z, Tahsin, Topkap Saraynda Fatih Sultan Mehmet II. ye ait eserler, Trk Tarih Kurumu yaynlarn
dan XI, seri no : 3, T:T.K. basmevi, Ankara 1953.
zkan, Erol, Topkap Sarayndaki ocaklar "mineler" harem ve kklerde, stanbul niversitesi Edebi
yat Fakltesi Trk ve slam sanat krss tez almalar, 1973.

zkan, Erol, Topkap Saraynn mineleri, VI. uluslararas Trk sanat kongresi, 3-7 September 1979 M
nib.

Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl tarih terimleri (deyimleri) szl, 3 cilt, stanbul 1946-54.

Pardoe, Miss Julia and BarOett, N.H. Beauties of the Bosphorus, Landon 1840.

r Paspates, A., The Great Palace of Constantinople, yunancadan tercmesi : Metcalf, London 1893.
Penzer, N., The Harem, Landon 1936.
Petis de la Croix, Franois, Memoires d.u Sieur de la Croix, ey devant secretaire de l'ambassade de Constanti
nople, 2 vols, Paris 1684.
Petis de la Croix, Franois, Etat General de l'Empire Ottoman depuis sa fondation jusqu' a present et l'abrege
des vies des Empereurs par un Solitaire Turc (Hezar- fen Hseyin) , traduit en franis, 3
vols, Paris 1695.
Pocqueville, F.C.H. Laurent, Voyage en Moree a Constantinople en Albanie ( 1798-1801 ) , 3 vols, Landon
1768.

Rait tarihi, Cilt I, stanbul 1153 (1740 ) .

Rycaut, sir Paul, The Present state of The Ottoman Empire containing the Maxims of the Turkish Politic. . and
a particular Description of the Seraglio, Landon 1668.
Rycaut, sir Paul, History of the Tu:'kish Empire from the Year 1623 to the Year 1677 Containing the Reigns
of the three Emperors viz.. Sultan Murat, Sultan brahim an Sultan Mahomet iV his . son,
The XID Emperour now Reigning, London 1680.
Saint Maurice, A. de, La cour Ottomane ou l'Interprete de la Porte qui explique toutes les charges et les fonctions
des officiers du Serail, Paris 1673.
Saksian, A., Les faiances du hain de Selim au Harem du Vieux Sera'il, Milanges Syriens.
Saney, Achille de Harlay (Baron de la Mole) , Description du Serail, Bibl. . Nat. fonds fr. 1929.
Sancy, Achille de Harlay (Baron de la Mole) , Correspondance de Turquie, Bibl. Nat. fonds fr. 7095.
Sandwich, Earl of, A voyage round the Mediterranean, London 1799.
ehsuvarolu, H.Y., Topkap Saray, T.T.O.K. belleteni, say : 130-131,, stanbul 1952.
ehsuvarolu, H.Y., Topkap Saraynda altn yol, T.T.O.K. belleteni, say : 137, stanbul 1953.
ehsuvarolu, H.Y., Arz odas , T.T.O.K. beHeteni, say : 148, stanbul 1954.
ehsuvarolu, H.Y., stanbul Saraylar, Doan Karde basmevi, stanbul 1954.
ehsuvarolu, H.Y. , stanbul Saraylar , T.T.O.K. belleteni, say : 164,, stanbul 1955.

ve tslam sanat
Sencer, M. Fsun, Topap Saray hamamlar, stanbul niversi tesi Edebiyat Faklt:esi Trk
krsij.s tez almalar, 1971.
Sertolu, Mithat, Kubbealt ve Divan- Hmayun, resimli tarih mecmuas, 31 Temmuz 1952.

Sertolu, Mithat, Topkap Saray, Resiml'i Tarih mecmuas, No : 5/60, Aralk 1954, stanbul.

Sev.engil Refik Ahmet, Miihim bir sanat varl : Topkap Saray mzesi, stad Tahsin z'n verdii
deerli mau.
mat., Sanat yll, stanbul 1950.
Silahdar Mehmet aa, Silahdar tarihi, C. 1-2, Devlet matbaas, stanbul 1928.
Suphi, Tarih-i Suphi, .... .
Taeschner, Franz, Alt stanbuler Hof und Volksleben, Hannover 1925.

Tansu, Sezer, Topkap btnnn nitelii zerine bir deneme, "Yap" dergisi, say : 11, stanbul 1975
.
Tavernier, Jean Baptiste, Nouvelle relation de l'interieur du Serail du Grand Seigneur, Paris 1675. ngilizceye terc
mesi : J. Phillips, London 1678.
Terziolu, Aslan, Eine Bisher unbekannte ltalienische Quelle Zur Baugeschicte des Topkap-Palastes in tstanbul
( bugne kadar bilinmeyen talyan kaynaklarna gre Topkap Saray ) , VI. uluslararas Trk
sanat kongresi, 3-7 September 1979, Mnih.
Tezcan, Hlya, Topkap Saray mzesi harem dairesi hamamlar, Kltr ve Sanat, say : 5, Kltr Bakanl

stanbul 1977.

Tezcan, Hlya, Die Dampfbader des Topkap Serails, T.T.O.K. belleteni, 37/316, stanbul 19.'73.

Thevenot, Jean de, Travels into, the Levant, London 1687.

Thubron, Colin, Les Grands Cites; stanbul, Time-Life yay,nlar, Amsterdam 1978,
Tournefort, Fit. de, Relation d'un voyge du Levant, I-II, Paris 1717.

T.T.E., tstanbul'un saraylar, T.T.O.K. belleteni , say: 151, stanbul 1954.

Tunay, Mehmet, ., Marmara denizi surlar ve ncili kk, Arkitekt 1970, cilt: 39, say : 338.

Trkay, C., Topkap Saray mzesi 'i.indeki kkler, T.T.O.K. belleteni, say : 190, stanbul 1957.

Trker, Semiramis, stanbul surlarna Trklerin ilaveleri ve Sfr-u Sultani, stanbul niversitesi Edebiyat Fakl
tesi Trk ve slam sanat krss tez almalar. 1972.

Uzunarl, 1. Hakk, Kapkulu ocaklar I, Ankara 1943.

Uzunarl, 1. Hakki, Osmanl devletinin Saray tekilat, Ankara 1945.
nver, A.S. - Szen, M., inili kkn altn renkli naklar, Arkitekt, 80-83, stanbul 1943.

nver, A. Sheyl, Fatih'in inili kk, T.T.O.K belleteni, say : 160, stanbul 1955.

Valle, Pietro della, Viaggi descritti da lui medesimo in lettre faniliari all' erudito suo amicp Mario Schipano,
Venice 1661-63, Franszca tercmesi : voyage en Turquie, Egypt, Palastine, Perse, Indes Orien
tales, Chypre et autres lieux, 8 vols, Paris 1745.
Vasf tarihi, Vasf tarihi (Tarih-i zeyl-i zzi ) , 1166 (1752) 1183 (1769) .
Vigenere, Balaise de, tustrations de Blaise de Vigenere Bourbonnois sur l'histoire de Chalcondile Athenien, Conti
nuation of Chal'cocondyles, Histoire de 'la deca dence de l'Empire Grec at etablissement de ce
luy des Turcs .. De la traduction de Blaise de Vigenere Bourbonnois, Rouen 1660. (Bak: Lao
nius Chalcocondyles) .

Yoannes Leunclavius, Annales Sultanorum Othmanidarum a Turcis Sua lingua scriputi... Latine redditos illustra
vit et auxit usque adannum, Frankfort 1588.

Ycel, Erdem, Altn yol ve Takkeci Camii inileri, Tr'kiyemiz, say : 18, Ak yaynlar, stanbul 1976.

Yksel, O., stanbul saraylarnda ad!m adm Topkap Sara y, Hayat Tarih mecmuas, say: 1/2, stanbul
1965.
Walsh, Robert, Narrative of a Journey from Constantinople to England, London 1828.

Walsh, Robert, Residence at Constantinople, London 1836.

Walsh, Robert, Constantinople and the Scenery of the Seven Churches of Asia Minor, tllustrations by T. Al
lom, London 1839.

Withers, Robert, A Description of the grand Seigneur's Seraglio or Turkish Emperors court Purchas his Pilg
rims, vol. II-Lib. II, London 1625.

Zeki, Mehmed, Tekilat atikada defterdar, Tarihi Osmani Encmeni mecmuas, no : 16 (93 ) , stanbul 1926.
 i N D E K S C*>

A Ba Kap Gulam Aalan Dairesi ve Oca 33, 36, 37, 49,

83
Adil Kk (Adalet Kasr=Kasr- adl=Kule) 66, 70 Bevvaban (Kapclar D airesi) 68
Adil ah Saray 63 Beinci Yer (Beinci Tabaka) 13
Aalar Camii 32, 36 Beiraa Camisi ve Hamam 17/62; 235
Aa Bahesi 65 Birinci Avlu 99
Agra ( Lahur - Hindistan) 62 Birinci Yer 15, 16, 65/176, 177
Ahr Kap 64, 65 Birim 15
A hrlar (stabli amire) 64, 66 Boboli Enderun Krokisi 66
Ah.met III Ktphanesi 25, 66/ 69, 70, 194, 197 Bosna Saray 63
Ahmet III Yemek Odas 40, 43, 45, 82, 97/ 131, 132, 209, Bostancba Dairesi 13, 65
210, 214 Bostanclar Oca 65
Akaalar Kouu 23, 24, 25, 31 Buhara, Samani Saray 62
::;-- Alay Kk 11, 68, 69 Buhara, emsabad Saray 62
Alay Meydan (Kese Meydan) 15, 16, 64; 70, 96 Byk Oda Glman Kouu 66, 73, 95
Altn Yol 38, 39 ,41, 43, 50, 67, 81, 82
Amasya Saray 63 c
Ara'ba Kaps 31, 67 Cariyeler Dairesi ve Tal 38, 39, 40, 49, 67, 81, 83/143,
Arkeoloj_i Mzesi 65 144, 145, 146, 234
ArZhane 26, 27 Cariyeler Hastahanesi 49, 67, 79, 81, 83/147, 148, 234:
Arz Odas 22, 25, 64, 66, 74, 95/ 68 Cebehane 12, 65/3
Askeri Dikimhanesi 14 Cebehane Meydan 14,/3
Askeri Mze Binas (Sent ren Kilisesi) 65/3 Cenazelik 49
A.slanhane 65 Cihannma Kasr (Hnkar Kasr) 64, 70
Alar Koular 16 Cinlerin Mevere't Yeri 82
Aya rini Kilisesi 14, 15 CirU Meydan 14, 65/3
Aya Simeon Stunu ( Got Stunu) 13, 15, 30/3
Aya Sofya Camii (Kilisesi) 21/3
adr Kk .79
B eme Avlusu 24
Bab- Ali (Paa Kaps) 11, 21, 65
emeli Sofa 39, 43
inili Kk 11, 12, 15, 65, 96, 99/ 7, 8
Bab- Hmayun 15, 21, 23, 65, 66, 68, 69/31, 32, 33
Babssaade 8, 15, 16, 21, 22, 23, 64, 65, 96
izme Kaps 8, 65

D
Babssaadetf Aliyye (Aalar Kouu) 73
Babusselam (Orta Kap) 15, 16, 23, 69/36, 37
Badat Kk 28, 31, 39, 42, 45, 46, 47, 48, 67, 78, 79/89, Darphane 65/3
215 Darphane Kaps 8,, 65
Bahe Kap 8 Darphane Kk 99
Bahe Saray 62, 64 Darssaade Aas Dairesi 31, 36, 37, 38, 4 9
Balkhane Kaps 8, 14 Deavi Kasr 11/3
Baltaclar Kouu 17, 18, 31, 67, 73/57, 58, 59, 60 Deirmen KapJJs 8, 65
Bakadnefendi Dairesi 41 Deirmen Oca 8, 65
Demir Kap 8, 11, 12, 13, 65, 67/ 3
l Yer ve bina isimlerinin getii, metinlerdeki sahife numara Demir Yolu 1 2
lan ince, rlve ve fotoraflarn levha numaralar kaln ra Dergah- Ali (Orta Kap) 3
kamlarla belirtilm
itir. Dimet:oka Saray 63
Divan- Hmayun S alonu ( Divanhane, Divan Odas) 19, Hasanpaa Kk. 65 F
20, 21, 64, 65/3 Haseki_l er Kouu 13
Diven Yeri l6, 22, 64, 65, 66, 67, 70, 71, 96 Hastahane ( Saray Hastahanesi) 65 l
Divit Odas 20 Havuz 29/89
D Hazine ( A. eref Bey : Hazine ) 71, 96/48, 49 Havuzlu Kk 66, 73, 74, 95/67 ]
Dolap Oca ( Kubbesi) 31 Hazine Dairesi ( Hazine-i Hmayun) 25, 26, 73, 74, 75, i.
Drdnc Avlu 2'8, 30, 66, 78, 79, 99/3 96
Hazinedar Dairesi 39, 40, 41, 48
E Hazinei Hmayun Kouu (Hazinei Hmayun Hadene.c-
leri nc Kouu) 26, 66, 73, 77
Edirne Yeni Saray 62, 64 Hazine Ketldal Dairesi 26, 73
Enderunu Hmayfn 15, 67, 75, 81/65, 66 Hekimba Kulesi (Lala Kulesi) 66, 7'8, 79
Erderfnu Hmayun Ktphanesi 25, 66/69, 70 Helvahane ( Reehane ) 16, 71
Enderun Av1usu (Enderun Meydan) 66, 67, 73, 75, 76, 77, Hemedan, Seluklu Saray 62
95, 96/65, 66, 85, 86 Hrkai Saadet Dairesi ( Kutsal Emanetler) 15, 26, 27, 29.
Enderun Okulu (Mektebi) 25, 79 38, 50, 67, 73, 74, 7'5, 77, 78, 81, 82, 96/77, 78, 79, 80,
Enderun Mescidi 28, 66 81, 82, 83, 84, 184, 185, 186, 187, 188
Eski Saray 64 Hindistan 66
Esvap Kk 79 Hnkar Hamam 40, 4-6, 82, 89
Evkaf Nezareti (Evkaf Bakanl) 11, 65/3 Hnkar Kasr 64
Hnkar Sofras 39, 40, 41, 43, 44, 4'5, 46, 49, 75, 82, 89, 97 '
F 127, 128, 129, 130, 204, 205, 206, 207, 208
Fatih Kk ( Kkleri) 74 , 15, 77, 96/71, 72, 182, 183
Fil Bahesi 67, 78, 80
Fil Kaps 65, 80. 3
Hazine 20
Fetihpur Sikri Saray 63
Saray 65, 75/16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27,
Fodlahane 65
28, 29, 30, 63, 64, 170
G
ldil 62
ftariye Kameriyesi (Meh'taplk) 29, 78, 79
Gazne, Sultan Mesud III Saray 62 kballer Avlusu (Mabeyn Tal) 81
Glhane Askeri Rdiyesi 14 kballer Dairesi ( efhzadelerin Cariyeleri Dairesi) 43, 82,
Glhane Hastahanesi 65 96/109, 110, 111, 112, 113, 114, 211, 212, 213, 221, 222,
Glhane Kasr 65, 99/14 223, 224, 225
Gfihane Kaps 65 kinci Talk 42, 43
Glhane Meydan 12, 13, 65, 67/3 kinci Yer (A'Vlu) 15, 65, 66/176, 177
Glhane Park 80 ncili Kk (Sinan Paa Kas:r) 13, 79, 99/9
ncirlik 29, 67, 78, 79, 80, 81
H ncirlik iKk 80, 81, 82
sfahan, Seluklu Saray 62
Hac Beiraa Mescidi 3
sib.akiye Kk 13
Hadaik-i Hassa (Has Bahe) 3_
shakpaa Kk 65
stapbul Yeni Saray 64
Hamlaclar Kaps 65
Hamlaclar Oca 65
Haremi Hmayun ( Harem Dairesi ) 115, 31, 38, 67, 80, 81,
K
96/98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108,
174, 175 Karakol 2'8
Haremi Hmayun Arnba Kaps 31 , 38 Kadnefendiler veya Kalfalar Dairesi 38, 39, 41, 43, 50, 83
Haremi Hmayun Bahesi 49, 64, 80 Kafes (imirlik) 81/199, 200
Haremi Hmayun Camii 33 Kap Aas Dairesi (!Balbssaade Aas Dairesi) 2 4 , 25
Haremi Hmayun Kaps (Akaalar Kaps) 33, 38 Kap Aras 15
Haremaafar Dairesi 35 Kap Kulesi 79/188, 189, 190
Haremaalar Nbeti Odas 34, 35 Karaaaiar Dairesi 68, 83/153, 154
Has Ahr 17, 32 Kara Mustafa Paa Kk (Sofa Kk) 28, 30, 41
Has Bahe 12, 13, 65, 79/93, 94, 95, 96, 97 Kasr Adalet (Kasr Adl) 31, 70/44, 45, 46,47
--
Has Frn Kaps 21, 65 - Kaykhane 12
Has Oda ( Hanei Hassa) 26, 27, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 80, Kes ( Sermerkant) 62
81 Kethda Dairesi 73
Has Odallar Kouu 73, 7'7; 95 Kilar- Amire ( Kilar- Hassa) 26, 71
 o p K A p I s A R A y

Kilar Olan Kouu, Kilarllar Kouu (Kilar Odas) 66, Ortanc Hapishanesi 36

7 3 , 7 7' 7 9 , 95 Otluk Kaps 12, 14, 64, 65, 68, 69

Krk Basamak Merdiveni 25, 49, 96
Krklar Mevki i 36 p
Kzlar Aas Dairesi 68, 81, 83/151, 152 Padiah Yeri 21
Kzbekiler Oca ( Ko2fuekiler Oca) 11
Paa Kaps (Bab Ali) 11, 21
Ko21bekile rKaps, Kouu 80
Perde Kaps 32, 39
Kubbe Alt ( Kul:fuei Hmayun Divan Yeri) 15, 19, 22, 23,
66, 70, 96/38, 39, 40, 41, 42, 43, 178, 179 R
Kule 31, 33, 64/44, 45, 46, 47
Kum Meydan 64 Raht Hmayun Hazinesi, Has Ahrlar 32, 72/61
Kuhane K aps 28, 38, 67 Revan Kk ( Sark Odas) 29, 30, 45, 78/87, 216
Kuhane Meydan 3-8
Kk Oda ( Hanei Sar) 25, 66, 73, 95 s
Ktphane ( Ktphanei Hmayun, Saray Ktphanesi) Saray Ahrlar 32, 72
25, 66/69, 70, 194, 197 Sarayburnu 12, 13, 80
Saray Ktphanesi (Ktphanei Hmayun, III. Ahmet
L Kitapl) 25, 66

Lala Kul esi 30/91

Saray Matbahlar (Matbah Amire) 16
Seferliler Kouu 25, 26, 66, 73, 74
Lale Bahesi ( Lala Bahesi) 28, 30, 65, 66/91, 197, 198
Semerkant, Tartga brahim Han Saray 62
Lekeri Bazar ( S emerkant) 62
Senki lbret 11

M
Sepetiler Kk 12, 65, 99/11, 12
Seroap Ka.m 13
t.....-
Mabeyn D airesi ( Malbeyni Hmayun, Ma:beyn Kulesi, Ku Sila:hdar Aa Dairesi 27
le Kk) 31, 51, 67, 80, 81, 82/109, 110, 111, 112, Silahdar Hazinesi 77
113, 114, 1 15, 116, 211, 212, 213, 222, 223 Silahhane ( St. ren) 65
Mabeyn Kaps 67, 81 Silah Mzesi 67
Maliye Nezareti Arsas 99 Sinan Paa Kasr (ncili Kk) 14. 65/9
Matbaa-i Amire ( Milli mitim Basmevi) 11, 65 Siyaset emesi ( Ce1'1at emesi, Siyaset Meydan) 11
Matbah Amire ( Saray Mutfaklar) 16, 64, 66, 70, 71, 97 Sofa Kk ( Mustafa Paa Kk) 2.S, 30, 67, 74, 79/90,
Matbah Amire Memurlari Mesddi (Alar Mescidi) 16 217
Mecidiye Kk 28, 30, 79, 95 Sofa Mescidi 30
Mehtaplk ( ftariye Kk) 78 Soffai :Hmayun 30, 67, 78/85, 86, 197, 198
Mermer Kk 65 Souk eme Kaps 11
Merv, Seluklu S aray 62 Sohum Kitabesi 16
Mekhane 67, 68, 95, 96 Sultan I. Abdlhamid Dairesi 50, 51, 82, 83
Mekhane Odas 155 Sultan I. Aihmet Okuma Odas 43, 44, 82, 97/191
Meydan Divan ( Divan Meydan) 16 Sultan Ahme!t emesi 21
Meyit aps 1 7 Sul:tan Beyazit Kk 78, 79
Meyit Yokuu 6 7 , 68 Sultan Malhmut Kk 13
Mezbelekean Oca 14, 65 Sultan Murad Kk ( Sultan m. Murad Dairesi) 13, 40,
Mima:fua Oc a 65 41 , 42, 43, 44, 45, 67, 81, 82, 97/ 125, 126, 195, 196
Mustafa Paa Kk ( Sofa Kk) 28, 30, 74 Sultan III. Osman Tal ve Kk 67, 83/142
Mutfaklar 71/50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 180, 181 Sultan I. Selim Dairesi 43, 50
Mze-i Hmayun 11 Sultan III. Selim Dairesi 46, 47, 48, 50, 83, 96/134, 135,
136, 137, 138, 139, 218, 219, 220, 228, 229
N Sultan III. Selim Valdesi 46, 83/134, 135, 136, 147, 138,

Narl K ap 13.
139, 140, 218, 219, 220, 230, 231
Sultan II. Se'lim Hamam 26, 73
Niapur, Seluklu Saray 62
Sul:tan III. Alhmet Kitapl 25, 66/69, 70, 194, 197
Nbet Odas 31, 35
Sultan II. Ahmet Yemek Odas (Yemi Odas) 40, 43, 45,

o
82, 97/131, 132, 209, 210, 214
Sultan Alhmet Fkani K1k 82/141

Ocakbas 37 Sultan Osman Kk 40, 44, 47, 49, 50
Ocak S fras ( Ocakl Sofa) 39, 40, 41, 42 Sultan Osman Tal 49
Odun Kaps 65 Suru Sultani 7, 64, .98, 69
Orta Kap ( Babsselam) 8, 15, 16, 22, 65, 66, 96/36, 37 Snnet Odas 29, 42, 78/192, 193
 Topkap Sahil Saray 13, 65
Topkap Saray Sur'u (Suru Sultani ) 64/3
ahinciler Kouu 95
ahin Kule 71
ehzadeler Dairesi 39, 41, 42, 43, 50
nc Kap 8, 13, 30
nc Yeri 15, 65, 66, 78, 79, 80, 95/85, 86, 188, 189,
ehzadelerin Cariyeleri Dairesi 43
ehzadeler Mektebi 68, 81 , 83/149, 150, 232, 233
nc Yeri Kaps 79, 95/188, 189, 190
emsipaa Sahil Saray 41
nc Yeri Kkili 100/92
evkiye Kk 99/13
evkiye Oca 65 v
Valde Sultan Dairesi 39, 40, 46, 48, 49, 81, 82, 83/13S
imkri24il,
imirlik 42, 67, 79 ,80, 81, 82
Valde Sultan Hamam 46 ,83
Valde Tal 39, 40, 41, 67, 81, 82, 96/119, 120, 121, 122,
123, 124, 226, 227
Veliahd Dairesi -ifte Kasrlar- Kafes 67, 81, 82, 97/lli,
Tablakarfar Koular 16
Taht Kaps 39
118, 201, 202, 203

y
Ta Kule ( Eczane, Hekimlba Kulesi) 30/91
Telgraflhane Fabrikas Kaps 11
Temerkz Mahalli 81 Yal Kk 12, 64, 65, 80, 99/10
Termez Saray 62 Yal Kk Kaps 13
Terziler Oca 11 Yeni Kk ( evkiye) 65
Tevikiye Hastahanesi 14 Yemi Odas (III. Ahmet Yemek Odas) 40, 43, 45, 82, 97/
Timuriler Saray 63 131, 132, 209, 210, 214
Tp Okulu (Eski Tp Okulu - Tbbiye Mektelbi) 65/3 Yeniehir Saray 63
Topkap Saray ( Yeni Saray) 62, 63, 64/156, 157, 158, 159,
z
160, 161 , 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 171,
172, 173 Zlfl Baltaclar Kouu 17, 18, 31, 32, 72
 i i N D E K L E R
Sa.bile
Sahife
66
1
Enderun Meydan
ns:z: IV. avlu veya III. yeri 66
4 Harem 67
Kaynaklar
68
etinler
D evre
B L iM I : 68
Bab- Hmayun
E;ki metinlere gre Topkap Saray, Abdr
ralhman Otluk Kaps 69
Saray Hma yunu" adl ma- 69
eref beyin "Topkap Poligona! Kuleler
kalesi Orta Kap {BaJb-s Selam) 69
D m.temila:t aklar 7
Alay Meydan, Divan Yeri - Kubbea1t 70
7 70
Sur Kule veya Kasr- Adalet
Saray- Hmayunun kaplar 8 71
D Hazine
Mutfakla r
Bina tarihi
8 71
Balb- Hmayundan Orta Kapya 9 72
Zlfl Baltaclar Oca
Souk eme iKapsndan Demir Kapya ve Ralht D airesi, Has A'hrl ar 72
Darphane Kapsna 11 73
Enderun Avlusu
inili Kk 11 74
Arz Odas
Demir Kapdan Otluk Kapsna 12 74
Orta Kap ile Babssaade aras
Havuzlu Kk
15
Fatih Kkleri, Hazine ve Hrka-i eri<f ve Has
Beiraa camisi 17 Oda Daireleri 74
Has Ahr 17 Has Oda Daireleri 74
Baltaclar 17 Fatih Kk { Hazine) 75
Zlfl Balt ac l ar 18 Has Oda {Hrka-i S aadet Daire.si) 77
Kubbealt 19 lV. Avlu , Sofa-i Jfmayun, Lala {lile ) Bahesi T8
! Hazine ( Silah Mzesi ) Revan ve Badat Kkleri ve Mehtaplk
20 78
Ek : On ikinci Hicret arasnda ( 17. Milat - asr) Sofa Kk 79
Divan terifat 20 III. Yeri - IV . Avlu, Has-Bahe 79
Babssaade 23 Yukar ve Aa ncirlik 79
Arz Odas 25 Kule Kk 81
Kitaplk 25 Mabeyn ve Ha.rem Daireleri 81
Hazine-i Hmayun 26 I. Grup : Mrbeyn Tal 81
Badat KOk 28 I. Abdlhamid Mabeyn Dairesi 82
Snnet Odas 29 II. Grup : Valde Sultan Tal ve evresi 82
Revan Odas 29 Ill. G rup : III. Murad Odasndan Valde Sultan
Kara Mustafa Pa a K k 30 Dairesine kadar 82
Harem-i Hfn ayun Dairesi 31 IV. Grup : Kzlar Aas, elhzadeler Mektebi,
Hnkar Sofas 39 Karaaalar Dairesi 83
ehzadeler Dairesi 42 83
Murat Ill yatak odas
Notlar
44: V. Grup : Cariyeler Tahi ve H astah a ne 83
Ahmet I kitapl 45 smail Hakk Uzunarl, Osma'!l l S aray T e kila t
Yemi Odas 45 adlr eserden notlar 91
Hnmr ve Valde Ham am 46 Kararname sureti : apk ap Saraynn mze oluu
Selim III Dairesi 47 Tc>pk"ap Saraynn Sure:t-i Muha:faza:s hakknda
Val Sultan Dairesi 48 ni z amn am e 94
Cariyeler Dairesi 49 To:pkap Saraynm mze olarruk halka al
III. )snan Kk 49 ve ta m irl e r 95
Muhafazai A:san Atika EncmBni Daimisinin 1 0
Notar 51
Bina Tarih Cetveli Ekim 1915 tarihli ra.poru 100
Topk ap Saraynn ina .tari,hi 53
Birh ci yer
G ay.rimenkul E<ski Eserler ve Antlar Yiiksek
53 Kurulunun raporu 1 02
kini yer 53
Gc yer 54 Levha
Drlnc yer 54 BLM II : Thlve ve Restitsyonlar
Harcm-i Hmayun 54
Sany- _ Hmayun D eyim l e ri : Tayyarzade Ata Abdurrahman eref beyin "Topk ap Saray

Tarhi I. ciltten
Hmayunu" adl m akalesi eki harita 2-3
Sflr-u Sultani i(,'.inin Fatih devri plan
56
4
Sultfui ii, l883'e ka:dar pl am
Tof,la p Saray hakknda T ayyarz ade Ata bey
Sur-u 5
lalinin I. cildinden notlar 58
Suru Sultani, eitli devirler va:ziydt pran 6
op'{ap Saray, tarih . boyunca '!'rk s araylar 62
karlatrmas, aksiyal ve seril est planlar
st<n
Plan 63
inili . Kk 7-8
bul Yeni Saray : Topk ap S aray
Sinan Paa Kk (ncili Kk) 9
64

1aray
Sary D Hazinesi 64
Yal Kk 10
1 1 -1 2
6.5
Ssp 8tiler Kk
 Levha
III.
III. Ahmet fevkani Kk

ev.kiye Kk 13 Osman Kk ve tal

Gllhane Kk 14 Cariyeler dairesi rve tal 143.,144-146
Saraya ait vaziyet planlar ( Yer isimleri, eitli Cariyeler Hasta;hanesi 14?
devirlere ait planlar 16-17-118-19-20-iZ1-22-23.124 ehzadeler Mekteibi 14t I
Saraya ait grnler ve Kesitler Kzlar aas dairesi 151-t
( eitli devirler) 25-26-2728 Kar a aalar kouu 153-1
1 Sarayn iki farkl devre ait Hali Cephesi 29-30 Mek!hane odas

Fotoraflar
Bab- Hmayun 31-32-33,
B L M II
Suru Su1tai zerinde Kkl ve ok kenarl
kuleler: 34-35 Hnemamedeki minyatrlerde Topkap Saray 156-:
Orta Kap (BalbsseJan ) 36-37 (1600) 158-1
Kubbealt (Divan 'Yeri) '
Dilich gravrlerinde Topkap SaraY
38-39-40-41-42-43 Francesco Scorella'nn saraya ait graviirleri
Kule ( Kasr- Adl) 44-45-46-47 (17. yy. ) 160-1
D Hazine 48-49 Gr el ot 'nun Sarayn Hali ce s i gravr (.1680) 1l
Mutfaklar 50-51-02-53-54-55-56 Loos'un Sarayn Hali cepresi gravr 11
Baltaclar 57-58-59-60 Willem Van de Welde gravr l
Raht Hazinesi 61 Ayn cephelere a)t fotoraflar . 165-11
E.;iraa camii 62 T{)lpkap Saraynn 1 930 ylnda ekilmi :hava
Albert Bobovi Saray plan 63-64 fotoraf .
Enderun planlar 65-66 Sarayn Marmara cephesine ait
Havuzlu Kk (Enderun avlusunda) 67 fotorafl ar 168-169-171-172-1'
Arz Odas 68 Saraya ait hava fotoraf 1'
Hl. Ahm et Kitapl 69-70 Harem D airesinin Kurunluk ftoraflan 17 ':.J. i
Frutih Kk ( Hazine ) 71-72-73-74-75-76 Birinci ve kinci avlulara it gr!Iltler 17'().1 (
Hrkai Saadet Dairesi 77-78-79-80-81-82-83-84 Kulbbealt gt n tl er i 17 '-1 "
Sofa-i Hmayun, Eri.derun Meydan, n c Yeri Saray Mutfaklarna ait !fo:torarflar .18t '-l
ve evresi vaziy;et plan (eitli devirler) 85-86 Fatih Dairesi (Hazinei Hmayun) 182-1
H Pk ai S aadet Dairesi

Revan Kk 87 184-185-186-1871
Badat Kk 88 nc Yeri Kap!s, Kap Kk ve Got
Revan-Badat Kkleri teras havuzu 89 Stunu 1188-189-1
Sofa Kk ( Mustafa Paa Kk) 90 I. Ahmet Kitapl 1
Lala Kul esi 91 Snnet Odasna ait fotoraflar 192-1.
nc Yeri Kk ( adr Kk ) 92 HI. .A.h.>net KitE :>l 1 -1 t
Has Bahe (nctrlik.imirlik, Fil Bahesi, III. Murad Oda.s 195-1
( Zulvecfheyn Kk) 9394-95-96-97 Lala '13alli es!, Sofai Hmayun Bahesi ve Sofa
Harem Dairesi n yaplann alt yap p1'an Kk 197-1
( 16.17.18. yy. ) Kafes yeri, bahsi ve havuzu J.99-2
)\Harem
98-99
Dairesi planlan ( eitli Velia hd D a ire si 1201.202-2
devirler) 100-101 .,102 ..103-1 04 Finkar Sofa1na t d< gJrner 2{}1-205-206-20' ' l.

Harem Dairesinin eitli k e sitl e ri 105-106 III . Ahm et yJmek oda 5 09-
><. Harem Dairesinin l586-1660 seneleri ceph esi 107 1\fa.beyn Dairesi ve kballer Dairesi 211-:112 2 -'
,X_Harem. Dairesinin 18. yy. cephesi 108 III. Ahmet y2mi odasna ait nakl
Mabeyn Dairesi ve 1klballer Odalar. ve duvar lambi risi
tal 10'9-l'10-111-112-1l3...1 14 Badat KC.;-; k
Mabeyn Dairesi (Aynal Kk ) 115-116 Revan Kk
Veliahd Dairesi 117-118 Sofa Kk
Valde Ta l 1 19-120-tZ1. ..J.22-123- 124 III. Su\:an Selim ve hriihriah Valde Sultan
1 25-126 edalarna a.t fotoraflar 218-219
ktballer dairesine ait tavan resimle ri

III. Murad Odas
Hnkar Sofas 127.,128-129-130
III. Ahmet ye mek odas 131-132 Mabeyn ve klballer dairesine ait eitli
Valde Si.ltan Dairesi grnler 222
kballer dairesine ait m erdtvenler
133
XJII. Selim dua odas, Mihrial Sultan odas st kat 224-2 '
plan ve ill. Selim, I. Abdlhamid odalar plan Valde Tal!ma ait resimler 226-.' '
( zemin kat ) 134 Haremde III. Su ! tan Sdim ilfuveleri 228-2
m. Selim odas 135 ill. Selim ve M ihri ruh Valde Sultan dairelerine
Mihriah Valde Sultan :odas 136 ait ro koko sslemele.11 230 2
1

IX.. III. Selim dua odas ve I. A!bdlhamid yatak

Cariyeler dairesi ve Harem hastalhanesinden
grntler
Arabaclar Avlusu ve Biraa camisi
odas cephesi 139

Mihriah Valde Sutan odas cephesj 140