Gazzali Ve Kelam Felsefesi

ANKARA NIVERSITESI ILIH YAT FAKLTESI
YAYINLARI
LXXXVIII
GAZZALI VE KELAM
FELSEFES
Prof. Dr. brahim Agh UBUKU

A. . lhiyat Fakltesi retim yesi
ANKARA NIVERSITESI IL:AII YAT FAKLTESI
YAYINLARI
LXXXVIII
GAZZALI VE KELAM
FELSEFES
Prof. Dr. brahim Agas,h UBUKU

A. . ilhiyat Fakltesi retim yesi
ANKARA UNIVERS TESI BASIMEVI .1970
IINDEKILER
Sayfa
NSZ 5
Gazzalr nin hayat 7
Gazzali ve iman 10
Gazzali ve felsefe 12
Gazzalrnin Bt nilerle mcadelesi 16
Gazzali ve tasavvuf 19
Gazzalrye gre akl n ve naklin nemi 22
Gazzalrnin kelm anlay 24
Allah'n varl ve sfatlar 26
Gazzalrye gre Allah' n zati sfatlar 31
Allah' n fiilleri ve kullarn iktisab 33
Nbvvet ve mu'cize 34
Ahiret meseleleri 35
man ve Islam meselesi 36
Istisna meselesi 39
BBL YOGRAFYA 41
GENEL INDEKS 43
AYETLER 49
3
NSZ
Gazzali ok ynl bir d nrdr. slmi ilimlerin e itli dana-

rna dair bir ok eserler yazm tr. Onun Bt nilik karsndaki duru-
munu "Gazzali ve Bat nilik" adl eserimizde inceledik. GazzaWnin
nasl pheden imana ula tn ise "Gazzali ve phecilik" adl ki-
tabnuzda gsterdik.
"Gazzali Ve Kelm Felsefesi" ad ndaki bu kk eserimizde ise
zellikle onun kelmi d nceleri zerinde durduk. Bu konuda ilme
ve okurlarmza birazc k hizmet edebildiysek ne mutlu bize!
brahim Agh ubuku
GAZZAL VE KELM FELSEFES
GazzalT nin Hayat

Huccet al- slm rakablyle tan nan Ebu Hamid al-Gazzali
(H. 450/M. 1058) ylnda Tus'da dodu. Henz ocuk iken babas n
kaybetti. Karde i Ebu-1 Futh Ahmed ile birlikte ksz kald . Fakir
olan babas , ocuklar na fazla bir mal b rakmamt. Bu iki ocuk,
babalar ndan kalan az miktardaki miras tkenince, al arak hayat-
larn kazanmak mecburiyetinde kald lar. Babalar nn Yusuf Nessac
adndaki bir arkada , onlara ilimle u ramay tavsiye etti. ocuklar,
bu tavsiye zerine medreseye s narak bir yandan tahsil yapt lar,
dier yandan kitap istinsah ederek geimlerini sa ladlar. Bu iki kar-
deten yata daha byk olan Ebu Hamid Muhammed al-Gazzali,
ilme ve incelemeye kar daha hevesli idi. ocuklu undan beri her
eyin sebebini, her frkamn i yzn, gere in nerede olduunu ara-
trr dururdu. nceleme ve ara trma arzusu onu yerinde rahat b rak-
mad. Ahmed b. Muhammed ar-Razkani'den Tus'da yeter derecede
fkh dersi ald ktan sonra Curcan'a gitti. Burada Ebu'l-Kas m al-
Ismaili (lm H. 477/M.1084)'nin derslerinden istifade etti. Art k
nerede bir ilim adamnn hretini duysa, oraya ko uyordu. Bu s-
ralarda Niabur'da Nizamiye niversitesinde tan nm bilgin mam
al-Harameyn ders veriyordu. Gazzali, onun yan na komakta gecik-
medi. Hemen onun rencileri aras na kart . Ksa zamanda hoca-
s= dikkatini ekti. Her sorunun cevab n en iyi ekilde vermesini
bildi. Snfnn en alkan rencisi oldu. Henz renci iken kitap-
lar yazmaa balad. H.478 /M.1085 ylnda mam al-Harameyn
ldkten sonra Gazzali her ilmi toplant da en ok sayg gren kimse
oldu. Tannm vezir Nizam al-Mlk'n huzurunda yap lan bir ak
oturumda Gazzali btn yar maclar susturdu. Bunun zerine Ni-
zam al-Mlk onu H. 484/M.1091 y lnda Badad'daki Nizamiye
niversitesinin rektrl ne atad .'
1 GazzaWnin hayat iin baknz: Abd al-Gafir al-Farisi, as-Siyak li-Tarih-i Ni-
sapur, varak: 20 a- 20 b. Kprl K. No. 1152; bn Hallikan, Vefayat al-A'yan, C. III,
s. 353-355, Msr 1357; as-Subki, Tabakat a -afiiyye, c. IV, sa. 101-114, Msr 1324;
az-Zebidi, thaf as-Sade, C. I, s. 7-50, M sr 1311.
7
Gazzali, 4 y l kadar Nizamiye niversitesinde ders verdikten
sonra her eyi terkederek am'da inzivaya ekildi. Tasavvufi bir hayat
srmek istedi. Bu arada Kuds'e ve Hicaz'a gidip geldi. H. 499 y -
lnda Fahr al-Mlk onu yeniden retim hayat na yani Niabur ni-
versitesine a rd. Gazzali, bir sre direndi ise de, neticede Vezirin
arsn kabul etmek zorunda kald . Bir yl kadar Niabur niver-
sitesinde ders verdikten sonra, memleketi olan Tus'a ekildi. Orada
zel rencilerine ders verirken hastaland ve H. 505 /M.1111 yln-
da hayata gzlerini yumdu.
te hayatnn genel durumu byle olan Gazzali, islami ilimlerin
hemen hemen btn dallar nda devrinin en parlak eserlerini vermi tir.
Bu sebeple fkhclar onu fakih, kelmc lar mtekellim, felsefeciler
filozof ve sufiler mutasavv f sayarlar. Her ne olursa olsun gerek u-
dur ki Gazzali, bu ilim dallarm n hepsinde en byk statlardan bi-
ridir.
Gazzali, slam dncesi tarihinde zellikle geirdi i ruhi bir
buhranla tannmtr. Henz ocukluk a na yakn bir yata her ey-
den phe etmee balad. zellikle taklidi bilgiye dayanmak iste-
medi.2 nk Yahudi:nin ocu unun yahudi, Hristiyann ocuunun
hristiyan ve Mecusininkinin mecusi olmak zere yeti tiini biliyor-
du. Kendisinin de bir e itim ve telkin sonucunda mslman olmu
bulunmas ihtimali zerinde durdu. Taklidin insanlar bazan yanl
inanlara srkledi ini biliyordu. Bu dnceyle taklidi reddederek
gerek bilgiyi bulmak istedi. Gerek bilgi de ya hissiyattan veyahut
akliyattan ibaret olabilirdi. Ona gre hissiyat duyularla elde edilen
bilgilerdi. Akliyat ise zorunlu bilgiler demekti.
GazzaWnin phesi, hissiyat ve akliyata da yayld.' Hissiyata
da gvenemedi. nk uzakta duran bir cismin oldu undan kk
grndn deneyle biliyordu. Yahut hareketsiz gibi duran glge-
nin, gerekte yer de itirdiini grmt. Bilginin insandan insana
deieceini syliyen Protagoras'tan haberdard . Hatt varl in-
kar eden Gorgias' da biliyordu. Baka bir deyimle Gazzali Sofist-
lerin pheciliinden gerek al-Munkiz Min ad-Dalal'da ve gerekse
kitab Fadaih al-Batiniye'de az da olsa sz etmi ti. nce bir ara trma
onun Pyrrhon ve Timon'dan haberdar oldu unu da gsteriyor. B-
2 Bak: al-Gazzali, al-Munkiz Min ad-Dalal, s. 3-4, al-Kahire, 1309.
3 Bak: al-Mu nkiz,s. 4-5; Obermann, Der Philosophische Und Religise Subjekti-
vismus Ghazalis, s. 26, Leibzig 1921; Ebu Bekr Abd ar-Raz k,Maal-Gazzal fi Munkizih
Min ad-Dalal, s. 67, Matbaat al-itimad, M sr, (tarihsiz).
8
tn yunan pheci okullar nn, ne duyulara ve ne de akla dayanmad k-
lar ve gvenmedikleri bir gerektir. Onlar, bir eyin keyfiyete, kemiye-
te, mesafeye, iinde bulundu u ortama, duruma, insan n shhatine ve
organna gre ba ka baka alglanacam sylemilerdi. Hasl ne Yu-
nan phecilerine, ne de bir sre onlar n izinden giden Gazzall'ye
gre salam bilgi elde etmek hususunda duyulara gvenilemezdi.
Gazzali iin salam bilgiye dayanak olarak yaln z zorunlu bil-
giler kalyordu. Zorunlu bilgiler "10 say s, 3 den byktr", "bir
ey hem hadis, hem kadim olamaz", "bir ey hakknda nefy ve isbat
birleemez" gibi sa lam nermelerin ifade etti i anlamlard r. Zorun-
lu bilgiler de aklla elde edilir. Fakat GazzaWnin phesi akla da
yayld . lkin duyumlarn gerek olabilece ini dnm ve fakat
akl bunu yalanlam t. Acaba ak lla elde edilen bilgilerin de yanl
olmas mmkn deil midir? Gazzali bu soru zerinde durdu. Uy-
kuyu rnek olarak ald . Ryada grlenlerin gerek san ld ve fa-
kat uyan nca bunlarn hayalden ibaret bulundu u a kt . O halde
uyamkken dndmz bir ok eylerin de hayal ve yalandan iba-
ret bulunmas mmknd. Uyarukl a nisbetle uykuda grlenler
nasl hayal mahsul ise, akl tesi bir leme gre de uyan klkta g-
rlenlerin yalan olmas ihtimal d deildi. O halde akla da tam g-
venmek doru olamazd.'
te Gazzali, bylece phesini duyular n ve akln alanna yayd.
Hi bir eye tam inanamad ve gvenemedi. Fakat yce Allah, ona
yardm etti. Gazzali kalbine do an bir nur sayesinde akli bilgilerin
salamlna inand . 2+2 nin 4 etti i hakknda pheye dlemi-
yeceini, btn zorunlu bilgilerin yakin derecesinde sa lam oldukla-
rn ancak byle kalbine do an bir nurla do rulad. Gazzall, ilahi
bir nurun varln Kur'an'dan da renmiti. iine doan nuru kuv-
vetlendiren "Allah hidayete gtrmek istedi i kimsenin gsn
islm'a aar" s yetini hat rlad. Nitekim Hz. Muhammed bu ayeti
aklarken "bu Allah' n kalbe att bir nurdur" diye buyurmu tu.
Dier bir hadisde ise "Allah halk karanlkta yaratt ; sonra onlar
zerine nurundan sat " diye sylemiti.'
4 Gazzalrnin phesi hakknda baknz: Hanna'l-Fahuri va Halil al-Cerr, Tarih
al-Felseefet al-Arabiyye, CIL s. 246, Beyrut 1957; Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi Tarihi,
s. 326-327, stanbul 1957, Quadri, La Philosophie Arabe Dans L'Europe Medi4vale, s.
124-125, Paris 1947; Wensinck, La Pensee de Ghazzali, s. 104-105, Paris 1940; Zeki Mu-
barek, al-Ahlak nd al-Gazzali, s. 177-178, M sr (tarihsiz); Louis Gardet, ntroduction
a la Thealogie Musulmane, s. 68, Paris 1948; E. Brehier, La Philosophie Du Mayen ge,
s. 220, Paris 1949.
5 Bak: En'am Suresi, ayet: 125.
6 Bu hadis Ahmed b.Hanbel'in Musned'inde vard r.
Gazzali ve man
Grlyor ki GazzaWnin akli bilgilerin sa lamlna inan',
bir sezgi gcne dayanmaktad r. Ancak o, bu sezgisini baz ayet ve
hadislerle kuvvetlendirmesini bilmi tir. u kadar var ki Gazzali,
pheciliinin bu devresinde taklitten kurtulmu ve salam bilginin
lsn bulmutur. Bir eit bilgi nazariyesi yapm tr. Fakat gere-
in nerede oldu una dair phesi daha uzun y llar srmtr. p-
heden kesin olarak kurtulup ariflerin iman derecesinde bir imana
ykselii H. 488 ylna rastlar. Ancak bu tarihten nce de ara trc-
larn iman derecesine de ykselmi ti. zellikle Allah'a, Peygamber'e
ve Ahiret hayat na dair onda iman has l olmutu. Onu bu iman
esasna gtren balca deliller unlardr:'
1Sebepler.
2Karineler.
3Deneyler.
Gazzali, sebeplerle nedenselli i (causalite'yi) kasdetmi olsa
gerektir. Her eyin bir sebebi olmas dncesinden hareket ederek
ilk yaratan kudretin yani Allah' n varl inancna ykseldii anla-
lyor. Esasen Farabi ve bn Sina'y incelerken hareket deliliyle Allah'-
in varlnn ispatlandn renmiti. Bilindii zere baz islam
filozoflar her hareket edenin bir muharriki oldu unu sylemilerdir.
Muharriki hareket ettiren di er bir muharrik de aram lardr. By-
lece sonsuza kadar sonsuz muharrikler aramak gerekmi tir. Bu ise
hareket sorununu iinden klmaz bir hale getirmi tir. Byle bir
anlamszlktan kurtulmak iin bir ilk Muharrik'in varl n kabul
etmek zorunda kalm lardr. Bu ilk Muharrik de kendisi hi bir eye
muhta olmyan ve her eyi yaratan Allah't r.
Gazzali Descartes'tan yzy llarca nce "d nyorum o halde
varm" nermesini aa yukar sylemitir: "Onun varl aktr.
nsann kendi varl nda hi phe yoktur. Onun varl grnen ce-
set deildir... Bir kimse gzn kapatsa, kendi kal bn unutsa ve
alemde grd her eyi gznden silse, kendi varl n zorunlu ola-,
r ve kendinden haberdar olur". 8 Bylece Gazzali kalbin ve raktn
insann varlna ulayor. Esasen o ok kez kalp szyle insan n bi-
lincini kasdediyor. O, "Allah' tanmak ve onun huzurunun gzelli-
ini mahade etmek kalbin s fatdr" diyor.
7 Bak: al-Munkiz, s. 20; al-Gazzali, Faysal at-TefrikaBeyn al-Islm Va'z-Zandaka,
s. 15, Msr 1325 /1907.
8 Bak: al-Gazzali, Kimya-y Saadet, C. I. s. 11-12. Tahran 1333
9 Bak: Kimya-y Saadet, C. I, s. 11
10
Gazzali, bu d ncesini al-Hikmet fi Mahlukat Allah adl ese-
riyle de do ruluyor: " nsann kendi nefsi ve Allah' n varlna kendi-
sini inandran Tanr vergisi akl hakknda dnmesi, Allah' n mev-
cudiyetinin de byk delillerindendir". 1
Gazzall, kinattaki dzen ve olgunluk d ncesinden hareket
ederek de Allah' n varln isbatlamtr."
Gazzalryi iman esaslar na inanma a gtren di er bir delil de
karinelerdir. O, karinelerle alt nc duyuyu yani sezgiyi kastetmi tir.
al-Munkiz'de akl n tesinde ba ka bir lemin, ba ka bir hkimin bu-
lunduunu farzetmi tir. Nbvveti akl tesi leme bir rnek olarak
gstererek her eyin nbvvetin ile anlalacan sylemitir.
Yukarda belirtti imiz gibi o iine do an bir nurla yani bir nevi sezgi
gc ile pheden kurtuldu unu a klamtr.
Gazzali'yi ;mana gtren di er bir delil de deneylerdir. Onun
yapt deneyleri blmde zetliyebiliriz:
a) Kitaplarda rendii bilgiler. Kitaplarda gere e dair oku-
duu bir ok hususlar, onda derin bir iz b raktlar. Kendi dncesi,
nin temelini okudu u kitaplardan rendi. Onlar n ounu eletirme
szgecinden geirdi. Kendinden nce gelmi lerin eserlerinden ren-
diklerini, nefsinde denemek arzusunu duydu. Ba ka bir deyimle baz
mnevi halleri bizzat ya amak istedi.
b) Ryalar da Gazzali iin iyi bir deney vas tas oldu. Uykuda
grd baz eylerin uyanklk leminde olan baz olaylara uygun
dmesi, onu mnevi gereklerin varl na inandrd .
c) Gazzall, zikir ve ibadet deneyleri yaparak da iman n kuv-
vetlendirdi. Zikir ve ibadetin insan n dini yaantsna etki yapt m
deneylerle anlad .
Gazzali, ara trclarn inanc derecesinde iman esaslar na inan-
dktan sonra gere in hangi taifenin d nce ve gidii arasnda ol-
duunu incelemeye koyuldu. nk onun zaman nda bir ok frka
ve taifeler gere in kendi yanlar nda olduunu ileri sryorlard .
Gazzali, bunlardan en nemlilerini yani kelmc lar, felsefecileri,
Batinileri ve sufileri ayr ayr inceledi.
Kelmclar, dini savunurken lzumundan fazla cevher ve araz
sorunlarna dalm buldu. Munkiz'de "Kelm ilmi bana kfi ve i-
10 Bak: al-Gazzali, al-Hikmet fi Mahlukat Allah, s. 33-62, M sr 1903.
11 Bak: Ayni Eser, s. 63.
11
kyet etti im derdime afi olmad" diye syledi. Bununla beraber
kelm ilmine dair bir ok de erli eserler yaz p fikirler beyan etti.
Onun kelm hakk ndaki fikirlerinin inceliklerine ilerde tekrar dne-
ceiz. Burada bu kadarla yetiniyoruz.
Gazzali ve Felsefe
Gazzali, felsefecileri de inceledi. Kendisi felsefeyi belli bir stat-

tan renmemiti. Ba dad niversitesinde ders verdi i sralarda iki
yl sresince felsefi eserler okudu. Bir y l boyunca da okuduklar n
tekrar etti.' En ok okudu u kitaplar aras nda Farabi (lm. H.
339/M.950) ve bn-i Sina (lm. H. 428/M.1036)'n n eserleri, hvan
as-Safa'n n risaleleri ve Ebu Hayyan at-Tevhidi (lm. H. 414/M.
1023)'nin baz kitaplar vard.
Zaten bir e it slam felsefesi olan Kelm ilmini iyi biliyordu.

Bunu gerek Ebu Bekr al-Bak llan1 (lm. H. 403/M.1012)'nin eser-
lerinden ve gerekse mam al-Haremeyn (lm. H.478 /M.1085)'nin
derslerinden iyice renmi ti. Gazzali, felsefeyi geni anlamyla -
rendikten sonra onunla me gul olanlar Dehriler, Tabiatc lar ve Ila-
hiyatclar olmak zere blme ayrd .
1Dehriler: Ona gre dehriler tamamen sap klik iinde idiler.
Dehriler bu lemin bir yarat cs olduunu kabul etmiyorlard . Bu
lemin ezelden beri var oldu unu, lemdeki olularn sonsuza kadar
bylece devam edece ini sylyorlard . Tabii, Allah' n varln
kabul etmedikleri iin peygamberlerin gerekli ini ve Ahiret hayat -
nn yaanacan da inkar ediyorlard . Bunlar felsefeciler iinde en
sapk taifeyi temsil ediyorlard .
2Tabiatc lar: Bunlar, insan vcudundaki ahengi ve kainattaki
dzeni grdkleri iin tek bir yarat cnn yani Allah' n varln ka-
bul ediyorlard. Fakat Peygamberli e ve Ahiret hayat na inanm-
yorlard. nsann lmesiyle ruhunun da yok olaca n ileri sryor-
lard .
3ilahiyatc lar: Sokrates, Eflatun ve Aristo bunlardand . is-
lam filozoflar ndan Farabi ve bn Sina bunlar n grlerini yanst-
mlard. Gazzali'ye gre lahiyat olan filozoflar 17 sorunda sap k-
la, 3 sorunda da kfre d mlerdi. Onlar n kfre dtkleri balca
sorunlar unlardr:
12 Bak: al-Munkiz, s. 8.
12
1 Alem kadimdir:" Felsefecilere gre Alem kadimdir. E er
lem hadis olsayd , onun vcudu iin bir mreccihin var olmas ge-
rekirdi. Bir kimsenin "byle bir mreccih vard r. Bu da Allah'tr.
Allah alemi yaratm tr" demesine felsefeciler yle cevap veriyor:
Eer Mem yarat lm olursa, bir zamanda yarat lm olmas gerekir.
Bu durumda akla u soru gelir. Niin Allah onu kendisi ile beraber
deil de, u veya bu zamanda yaratm tr. Eer "Allah ba langta
g sahibi de ildi; sonradan g sahibi olup alemi yaratt " denirse,
bu "Allah evvelce murid de ildi; sonradan irade sahibi oldu" demek-
tir. Oysaki byle bir irade, Allah' n zatnda treyemez. Byle bir
iradenin Allah' n zat dnda tremesi de imkans zdr. nk o za-
man murid olan n, Allah' n dnda bir varl k olmas gerekirdi. Alemi
yaratmak iin Allah' n sonradan murid olmas imkansz olduuna
gre Mem Allah'la beraber vard . Yani zaman ve Mem kadimdir.
Gazzall, felsefecilerin bu iddias n yle rtmtr. Allah kesin
iradesiyle yaratmak istedi i bir eyi diledi i zaman seebilir. E er
Allah'n byle bir tercih gc olmasayd , gcnn ve iradesinin ko-
ullara bali olmas gerekirdi. Oysaki Allah hi bir koul ve hi bir
engel ile snrlanamaz. O gizli olan da, ak olan da bilir. Dilediini-
diledii zamanda yapar. Buna gc her zaman yeter.
Felsefeciler zaman fikrini ele alarak da alemin k demini isbata
alrlar: Onlara gre Allah alemden zaman bak mndan deil,
zat bakmndan nce gelmitir. Bu bir saysnn ikiden nce geli i
gibidir. Yahut bir kimsenin harekete ba lamasiyle beraber glgesinin
de hareket etmesi gibidir. Gerekde zaman bak mndan ncelik son-
ralk yoktur. Alemin var oluu da zaman bak mndan Allah' n varl
ile ayn ana rastlar. Daha do rusu zaman da Allah gibi kadimdir,
Zaman kadim olunca hareket edenin de kadim olmas gerekir. Baka
bir deyimle zaman hareketten do ar ve kadimdir. Alem ise hareket
etmektedir. O halde kendisinden hareket ve dolay siyle zaman husule
gelen Mem de kadimdir.
Gazzali, bil dnceyi de rtr: Allah vard sznden, Allah'-
in zaman iinde var oldu u anlamnn karlmamasn hatrlatr.
Allah alemden ve zamandan nce mevcut idi. Sonra Allah' n yarat-
masiyle Allah'la beraber Mem de var olmu tur. Bu i e zaman kar-
trmak vehmin iidir. Zaman yarat lm olan alemden domutur.
Allah hi bir Bala bal deildir.
13 al Gazzall, Tehafut al-Felasife, s. 74-96, Dar al-Maarif bask s, Msr (tarihsiz).
13
Felsefecilerin bir di er iddias da udur: Her hadisten nce bir
madde vard r. Hi bir hdis maddeden musta ni olamaz. Madde ise
hadis deildir. Hadis olan maddenin ekilleri, arazlar ve keyfiyetidir.
Her hadis olann, var olmadan nce vcdu ya mustahil, ya vacip
veyahut da mmkindir. Alemin ve dolay syle maddenin vcdnn
var olmadan nce mustahil veya vacip olmas dnlemez. nc
olarak Memin vcdnn mmkin olmas akla geliyor. Fakat vcu-
dn imkan da kendi kendine dayana olmyan izafi bir vas ftr.
Bunu izafe edecek bir yer laz mdr. Bu yer de maddedir. Sonu ola-
rak imkan kendi bana bir varlk olarak de il, maddenin bir vasf
olarak kabul etmek gerekir. O halde her hadisin vcdnden nce
bir maddenin varln kabul etmelidir. Sonsuza kadar byle madde-
ler bulunamyaca ndan, lemin kadim oldu u sonucu kar."
GazzaWnin cevab : Mmkin, Mustahil ve vacip olmak akl n
hkmleridir. Imkan, imtina ve vucubiyet birer vas f olarak her hangi
bir eye muhta de illerdir. E er imkan bir eye izafe edersek, im-
tinay da bir eye izafe etmemiz gerekir. Bu ise imkans zdr. O halde
felsefecilerin bu mevhumlara dayanarak lemin k demini ileri sr-
meleri yanltr.
Gazzalrnin felsefecileri tekfir etti i ikinci sorun, Allah' n czi-
yat bilmiyece i sorunudur: Felsefeciler diyorlar ki Allah cziyat
bilmez. nki olaylar de ikendir. De imede bilinen bilime bal-
dr. Bilinen deitii zaman bilimin ve onu bilenin de de imesi
gerekir. Bu duruma gre Allah' n cziyat bildii farzedilirse, Allah'-
in zatnn deimesi gerekir. Allah' n zatnda ise de imeler olamaz.
O, her trl de imeden uzakt r. O halde Allah cziyat bilmez.
Gazzalrnin cevab : Bilim bilenin zat na izafettir. Bilim ve bili-
nen deitii zaman, bilen de imez. Benim sa mda duran bir
kimse, soluma gese de iiklik bende de il, o kimsenin hareketin-
dedir. E er bilinen, bilenin zat nda deiiklik yapsayd , nebat, hay-
van ve cans zlar bilenin ba ka baka zatlar olmas gerekirdi. Hem
felsefeciler, bir yandan dem ve Allah kadimdir diyorlar. Di er yan-
dan alemde deiiklik vardr ve fakat Allah' n zatnda byle bir ey
yoktur diyorlar. Bylece de eli meye d yorlar. Bu, onlar n lemin
kdemi hakkmdaki iddialar nn da temelsiz oldu unu gsterir.
Allah her eyi bilir. Onun gc her eye yeter. En kk bir ey
dahi onun ilminin dnda kalamaz.
14 Bak: Tehafut al-Felasife, s. 104 vd.
14
nc olarak Gazzali, felsefecileri "cesetler dirilmez" dedikleri
iin tekfir etmi tir. Onlara gre cesetler ve madde sonlu, ruhlar ise
sonsuzdur. E er cesetler dirilirlerse, sonsuz olan ruhlara yetmezler.
O halde cesetler dirilmezler. Sevap ve ceza ruhlara uygulan r.
Gazzali, "madde sonlu ruhlar ise sonsuzdur" diyerek cesetlerin
dirilmiyeceini ileri srmenin yanl olduunu belirtiyor. Allah' n
diledii zaman, cesetlere yetecek kadar ruh yaratma a gc yetti ini
sylyor. Hem maddenin kadim, ruhlar n ise hdis olmas ndan ruh-
larn cesetlere yetmiyece i fikrinin kamyaca n yazyor. Kald ki
maddenin sonlu olmas lemin k demi sorununa baldr. Bu d n-
cede felsefecilerin eli meye d t grlr. Alemin kadim olmad
ise yukarda gsterildi.
Gazzali, felsefecilerin ilimlerini de inceledi. Genel olarak onlar n
ilimlerini 6 blme " ayrd." Bu ilimler riyaziye, mant k, tabiiyat,
ilhiyat,' siyaset ve ahlkt r.
Gazzali'ye gre, riyaziye ilminin dinle olumlu veya olumsuz yn-
den bir ilgisi yoktur. Riyaziye akla dayan r. Riyazi gerekler, bir kez
isbatlandktan sonra onlara itiraz edilemez. Ancak anlay sz kimse-
lerin anlayszl sebebiyle riyaziyeden iki kt sonu do mutur.
Bunun birisi, riyaziyenin her eyi a k ve seik bir surette isbatlad na
hayran olarak felsefecilerin her szne gvenen kimseden do ar.
Baka bir deyin-le riyaziyeden ve onunla u raan felsefecilerden ho-
lanan baz kimseler, felsefecilerin dine aykr szlerini de benimserler.
Halbuki felsefecilerin riyaziye hakk nda syledikleri doru ve fakat
ilhiyata dair baz dnceleri yanl tr.
Dier ktlk de taasup ve bilgisizlik sebebiyle felsefecilerin her
szn reddeden kimseden do ar. Baz kimseler kltrszlkleri
yznden felsefecilerin riyaziye hakk nda sylediklerini de reddeder-
ler. Bu gibi kimseler, bunu gy din ad na yaparlar. Din hakk nda
temelli bir bilgisi olmyan bir kimse "madem dindarlar riyaziye gibi
ak ve seik olarak isbat edilen bir ilmi kabul etmiyorlar. O halde
onlarn btn d nceleri yanl tr" diye dnebilir. Bylece de
kltrsz kimselerin riyaziyeyi reddi yznden din d manlar o-
alabilirler.
15 Gazzali, hya'da ve Makasd al-Felasife'de felsefecilerin ilimlerini sadece drde
ayryor.
16 Bak: al-Munkiz, s. 9 vd.
17 Bu ilk drt ilim dal iin baknz; az,Zebidi-Ithaf as-Sade, C. I, s. 175-184 M sr
1311; Makas d al-Felasife, s. 3, Matbaat as-Saade bask s, Msr (tarihsiz).
15
Mantk ilmi: Gazzali, al-Munkiz'de bu ilmi dinin ne red ve ne de
isbat etmediini sylemitir. Fakat al-Mustasfa Min lm al-Usul
adl eserinde "o btn ilimlerin mukaddimesidir; kim bu ilmi bilmez-
se, onun ilmine kesin olarak itimat edilmez"" demi tir. Ayrca da
al-K stas al-Mustakim adl eserinde mant k kurallarn n Kur'an'da
da bulunduunu isbat etmitir. Esasen Gazzali, mant kn dini ilimlere
girmesini salyan byk bir islam d nrdr. zellikle Bt ni-
leri susturmakta mant ktan ok yararlanm tr.
Tabii limler: Gazzalrye gre bu ilimlerin konular aras nda
su, hava, toprak ve ate vardr. Cisimlerin ve yldzlarn eitli hal-
leri bu ilimler sayesinde a klanr. Kinatta olan her eyin kanunlari-
ni bu ilimler yardm ederler. Bu sebeple de felsefeciler, bu
ilimlere ok nem verirler. Hatt tabiiyyun denen filozoflar gere in-
den fazla tabii ilimlere dalarak Ahireti inkar edenlerdir. Fakat on-
larn dini inanlar bir tarafa b raklrsa, tabii ilimlerin reddedilecek
bir taraf yoktur. Din tabiat kanunlar n inkar etmez. Hatt uyan k
kimseler, tabiattaki dzene bakarak Allah' n varlna akl ile de ta-
nk olurlar.
lahi limler: Allah' n varlnn isbat , Allah' n zat ve sfatlar ,
lemin kdemi veya hudusu, peygamberlik ve vahiy sorunlar ilahi
ilimler erevesinde incelenir. Felsefecilerin bu konularda pek ok hata
yaptklar bilinmektedir. Gazzali, onlar n kfre dtkleri konular
zerinde uzun uzun durmu tur. Bunlardan biraz yukarda sz etmi tik.
Siyaset: Bu ilim devlet kurma, devlet ynetme ve devlet kurum-
larnn grevi sorunlar n iine alr. Felsefeciler siyaset ilmini i lemek
iin Allah' n kitaplarndan, velilerin ve hekimlerin szlerinden ok
faydalanmlardr.
Ahlak ilmi: Ahlak iffet, fazilet, adalet ve cesaret gibi konular
iine alr. nsann kendi nefsi ile nas l mcadele edece ini gsterir.
Felsefeciler bu hususta mutasavv flardan ok yararlanm lardr.
Gazzali, felsefecileri iyice inceledikten ve onlar n baz fikirlerini
rttkten sonra, Bt nileri de ara trma konusu yapt .
Btmilerle Mcadelesi
Gazzalrnin zaman nda faaliyet gsteren Bt niler, Hasan Sah-
bah taraftar , olanlardr. Bunlara tarihte Da'vet-i Cedide Bt nileri
denir. Da'vet-i Cedide Bt nilerine, talimiyye, smailiyye, Melahide,
Haaiyye ve Seb'iyye adlar da verilir. Bunlar grn te Ehl-i
18 Bak: al-Gazzali, al-Mustasfa, C. I, s. 7, M sr 1356.
16
Beyt'e sayg gsterirler ve bilgilerin masum bir imamdan renilece-
ini ileri srerlerdi. Bt nilere gre akl ve dnce insan oklua
gtrr. Bu sebeple her eyi hata ilemiyen bir imamdan renmek
gereklidir. Bu da talim yani retim yoludur. Birli i salamann tek
aresi budur.
Grnte byle bir iddia gden Bt niler, gerekte her ayeti
ve her hadisi tevil ederek amalar na uygun anlamlar karrlard.
ten. ie Allah'a, Peygamber'e ve Ahiret hayat na inanmazlard.
Ana, kz evlat ve kz kardele nikah caiz grrlerdi. Bt ni idareci-
ler, kltrsz halk avlamak iin son derece mslman grnrler
ve bir takm davet hileleri kullan rlard. Asl amalar ise siyaset ve
menfaat idi. Nitekim bir ara ordular kurarak Abbasiler'i y kmaa
bile altlar. Bir ok mslman n kannn aktlmasna sebep oldu-
lar. 9
Kendi zamamndaki Bt nilerin tehlikesini gren Gazzali, baz
eserler yazarak onlar n davalar n birer birer rtt. GazzaWnin
Btnilie dair yazd balca eserleri unlardr: 1 Kitab al-Mustaz-
hrl. Bu eser Kitab Fadaih al-Batiniyye Va Fadail al-Mustazhiriyye
diye de adland rlm tr. 2 al-Kstas al-Mustakim. 3 Kavas m al-
Batniye. Bu sonuncu eser say n Prof. Ahmed Ate tarafndan bulun-
mu ve trkesiyle birlikte yay nlanmtr." 4 Kitab Huccet al-Hakk.
5 Kitab Mufassl al-Hlaf. 6 Kitab ad-Derc al- Markum. Adlar n

yazdmz son 3 eser hal kay ptrlar.

Gazzall, al-Mustasfa Min lm al-Usul, al-Munkiz Min ad-
Dalal, hya Ulum ad-Din, Faysal at-Tefrika Beyn al- slam Va'z-
Zandaka adl eserlerinde az miktarda Btinilere de inmitir.
Btniler hakknda bir ok kimse eserler yazm t. Fakat onlar
Btntlerin syledikleri her eyi inkr ettiklerinden olumlu sonu ala-
mamlard. Gazzall byle yapmad. Btnilerin retime (ta'lime)
ve muallime ihtiya olduu tezini kabul etti. Ancak o, bu talimi
yapan muallimin Hz. Muhammed oldu unu syledi. Btnilerin kul-
land mantk oyunlarna mantkla cevap verdi. GazzaWnin verdi-
i bu cevaplar yle zetliyebiliriz:
19 Batmller iin bak nz: I. A. ubuku, Gazzall ve Bat nilik, s. 29-51, Ankara 1964.
a- ehrestani, al-Milel Va'n-Mihal, C. I, s. 195, M sr 1317; al-Gazzali, Fadaih al-Bati-
niyye, s. 7-12, Leiden 1956; Ibn al-Cevz1, al-Muntazam, C. V, s. 111, Haydarabat 1357;
Ibn al-Cevzi, Telbis-i Iblis, s. 108, M sr 1340; al-Bagdadi, al-Fark Beyn al-F rak, s. 176,
Msr 1367; Neybahti, Frak a- ia, s. 41, Istanbul 1931.
20 al-Gazzali, Kitab Kavas m al-Batiniye (Ilahiyat Fakltesi Dergisi, C. III, say :
III, s. 23-55, Ankara 1954).
17
Btniler, imamlar nn masum oldu unu, dncenin ve akl n
insan yanla gtrece ini iddia ediyorlar. Onlar bu iddialar n
ya zorunlu bilgilerle, ya d nce ile veyahut da haberlerle isbatla-
maldrlar. Fakat onlar iddialar n zorunlu bilgilerle isbatlayamazlar.
nk zorunlu bilgiler 2+2=4 gibi do ruluunda kimsenin phesi
olmyan bilgilerdir. Zorunlu bilgilerin ba ka rneklerini de verelim:
rne in "bir ey hem hdis, hem kadim olamaz", "iki say s birden
byktr". Bu nermelerin anlam nda herkes uyu ur. Halbuki Bat-
nilerin, imamn ismeti ve d ncenin yanll hakkndaki iddia-
larna itirazlar vard r. O halde onlarn iddialar zorunlu bilgiler gibi
salam deildir. Bu yzden de davalar n zorunlu bilgilerle isbat ede-
mezler.
Btniler, davalar n dnce ile de isbat edemezler. nk on-
lara gre d nceler eliiktirler; dnce, insanlar ayrla ve yan-
la gtrr. O halde Bt niler, reddettikleri d nce ile de imam-
lar nn ismetini isbatlayamazlar.
Geriye iitme yahut haber delili kal yor. Haberlerde onlar ma-
sum bir imama dayan yorlar. O halde i itme de imamn dorulu-
unu isbatta bir delil olamaz. Zaten imam n doruluunun zorunlu
bilgiler ve dnce ile de isbatlanamyaca yukarda gsterildi. Bu
duruma gre, Bt nilerin imamn ismeti ve d ncenin yanllk. '
hakkndaki iddialar gere e uygun de ildir."
Btniler, yle bir mantk oyunu da yaparlar: Do ruyu bulma
vastas da akldr veyahut retme yoludur. E er akl kabul edilirse,
Peygamber gnderilmesine lzum kalmaz. E er doruyu elde etme
vastas olarak retme yolu kabul edilirse, Bt niliin iddias hakl
kar. Bylece bilgilerin bir imamdan renilmesi kabul edilmi
olur.
Gazzall, Btnilerin yukardaki mant k oyunlarn da rt-
mtr. Bilgilerin sadece ak lla veya sadece nakille renilmesi mm-
kndr. Baz eyleri hem akl n, hem de retimin uyu masiyle -
renilmesi de ola an eylerdendir. Biz ba langc ve sonu olmyan,
her eyi yoktan var eden bir Allah' n varln eriattan nce ak lla
bilebiliriz. Yahut Peygamberlerin mu'cizesinin do ruluunu aklla
sihirden ayrdederiz. Ibadet ekillerini, Cennet'i, Cehennem'i ve
Ahiret'i ilgilendiren hususlar sadece retme yoluyla yani nakille
reniriz. Allah' n grlmesi sorununda ise hem ak l, hem de retme
21 Bak: al-Gazzali, Fadaih al-Batiniye, s. 11-23.
18
yolu bizi dorular. eriat gne e, akl ise a benzer. Gne in var-
l, her hangi bir arac n ndan faydalanmam za engel de ildir.
Geceleri mumdan istifade etmemiz de mmkndr. Bu sebeple eri-
at varken akla ne lzum vard r demek yanl olur."
Btniler bir de yle fikir yrtrler: Peygamber'den baz bil-
gilerin renilmesini kabul edenler, retme yolunu kabul etmi
demektir. Btniler de bilgileri bir masum imamdan reniyorlar.
Demek ki Btnili e hak verilmitir.
GazzaWnin cevab : Akln dnda baz bilgilerin Peygamber-
den renilece i dorudur. Ancak Peygamberin mu'cizesi ve masu-
miyeti gerektir. Hz. Muhammed'den sonra hi bir kimse ismet ve
mu'cizeye sahip olamaz. Aksine ondan sonra gelecek herkesin hata
yapmas mmkndr. E er Bat niler, Peygamber masum oldu una
gre, vekili de masum olur derlerse, onlara denir ki: Bu sz, "Peygam-
ber Mekkeliydi ve esmer renkliydi. O halde onun vekilinin de Mekke-
li ve esmer renkli olmas gerekir" demeye benzer. Peygamberin ma-
sum olmas , vekilinin masum olmas n gerektirmez. E er vekil, ma-
sum olursa, vekil de il, asl olur yani Peygamber olmu olur. Halbuki
asl ile vekil aras nda farklar vard r. Hz. Muhammed'den sonra
bir Peygamber'in gelece i iddias kesin olarak kabul edilmez. Ayr ca
Btnilere sormak gerekir ki masum imam, kendisinden renilmek
istenen her sorunu ak lla m, vahiyle mi, yoksa Peygamberin szleriy-
le mi zp anlatr? E er vahiyle denirse, imamla Peygamber aras n-
da fark kalmaz Ak lla denirse, reddedilen bir eye nas l dayanlr?
Bu iddia onlar eliikli e gtrr. E er imamn her eyi Peygam-
berimizden gelen haberlerle bildi i sylenirse, niin bu yolu ba ka-
larna kapamak istedikleri hat rlathr."
Btnilik konusunda sonu olarak diyebiliriz ki Gazzall, kl
ve askerin baaramad zaferi, kalemiyle elde etme e almtr.
Hi olmazsa Btniliin daha fazla yaylmasn nlemitir. Gerek
muallimin Hz. Muhammed olduunu isbatlamtr.
Gazzali ve Tasavvuf
Gazzali gere in mutasavvflarm yaamnda olabileceini

dnd. Bu sebeple de onlarn dncelerini iyice inceledi. hya
Ultm ad-Din, al-Munkiz Min ad-Dall, Mizn al-Amel, Mi'rac
22 Bak: al-Gazzali, Meseletani Suile Anhuma'l Gazzali, Mecmuat ar-Resail, var:
379 V, Sleymaniye Ktphanesi, Be ir aa k sm, No: 650.
23 Bak: al-Gazzali, Fadaih al-Batiniye, s. 39-41; Kavas m al-Bat niye (anlan dergi
iinde) s. 43; al-Munkiz (Bat nilille ilgili blm).
19
as-Salikin, Mi kt al-Anvar, Kitb al-Erbain, Ravdat at-Talibin,
ar-Rislet al-Ledunniyye ve Kimya-y Saadet gibi eserleri bu ince-
lemelerin mahsuldr.
GazzaWnin tasavvufta ba lca kaynaklar Kueyri (lm. H.
465 /M.1077) 'nin Risalesi,EbTalib al-Mekki (lm.H.386 /M.996) 'nin
Kt al-Kulb'u, Haris al- Muhasibi (lm.H. 243 /M.857)'nin ar-
Riye li-Hukk Allah' ve Eb Ali al-Farmadi (01m.H.477/M.1084)'-
nin kendisine yapt fi'li etkilerdir. Gazzali, Cuneyd al-Ba cladi
(lm.H.298 /M.910), ibli (lm.H.334 /M.945) ve Bayezid al-
Bistami (lm. H.261 /M.874)'nin kitaplara geen szlerini de okudu.
Ayrca bu konuda bn Sina (01m.H.428/M.1036)'n n baz kitapla-
rndan da faydaland .
Gazzali, Badad'daki Nizamiye niversitesinde dersler verirken
tasavvuf ya antsna kar daha ok ilgi duyma a balad.H.488 /M. io95
ylnda kendisi manevi bir krize tutuldu. Ba dad'da itibar oktu.
Maddi durumu iyi idi. Her istedi i eye kavu mutu. Fakat krize
tutulduktan sonra GazzaWnin kalbi rahat etmedi. Daha nce kendisi
mtekellimin'in iman derecesinde bir seviyeye ykselmi ti. O arif-
lerin ula t imana kavumak istedi. Bunun da sufilik yoluna girip
onlarn hali ile hallenmekle mmkn olacana inand . Bylece her
eyi brakp inzivaya ekilmeyi d nd. Fakat bu dncesini ger-
ekletirmek kolay olmad . Maldan, hretten ve dostlardan vaz
gemek kolay olmuyordu. Bir gn her eyi terketmek istiyor, ertesi
gn bu niyetini bozuyordu. Daha do rusu kendisiyle mcadele edi-
yordu. Onun bu mcadelesi esnas nda hastalanmas , bazlarnca
dnyevi sebeplere ba land. Halbuki onun derdi maddi illarla iyi-
letirilecek hastal klardan de ildi. Yemeden, imeden nerdeyse kesilmi ,
az miktarda yedi i eyleri de hazmedemez olmu tu. Doktorlar ondan
midini kesmilerdi. Onun geirdii bu buhranlar 6 ay kadar devam
etti. Neticede tasavvuf yoluna bilfi'il dalmak iin H.488 y lnda Ba -
dad terketti. 10 y l kadar am'da ve urada burada mnzevi bir ha-
yat yaad . Munkiz'de anlatt klarna gre bu yaln zl esnasnda bir
ok manevi hallere eri ti. Tasavvuf yolunun, manevi yollar n en do -
rusu oldu una bizzat yapt deneylerle daha ok inand . Kendisi
H.499 ylnda zamann Sultan nn ve dostlarnn israriyle inzivay
terkederek Ni abur niversitesine ders verme e gitti. Fakat tasav-
vufun etkileri onun kalbinden silinmedi. Art k onda phe izi de kal-
mad .
Gazzalrye gre mutasavv flar, Allah yolundan ayr lmayan insan-
lardr. Onlarn gidileri, gidilerin en gzelidir. Yollar, yollarn en
20
dorusudur. Ahlklar ahlkm en temizidir. D nrler ve hakim
kiiler toplansalar, onlar n gidi ve ahlkmdan daha hay rl bir ey
gsteremezler. Sufilerin girdi i ve yaad yoldan daha stn bir yol
da bulamazlar. nk mutasavv flar gizli ve a k davranlarnda
Nbvvetin nurunu kaynak olarak kabul ederler.
Yine Gazzalrye gre tasavvuf yoluna giren kimseye daha i in
banda baz srlar grnmee balar. Bu gibi kiilere uyamkken me-
lekler ve Peygamberlerin ruhlar grnrler. Onlar baz sesler de du-
yarlar. yle ki bunlar zmee dil kfi gelmez.
Gazzalrye gre Allah'a kavu mak iin mutasavv flarn eitli
ibadet yollar vard r. Kendisi zellikle Farmadrnin metodunu se-
mitir. Gerekten mutasavv f olan kimse amac na ulamak iin dnya
ile ilikilerini kesmelidir. Gazzalrnin anlatt bu metoda gre insan
mal, aile ve ilim gibi eylere kar olan tutkularn ayarlamaldr.
Hatt daha ileri giderek bir zaviyeye kapanarak ibadet yapmal dr.
Burada ilkin dil ile Allah Allah diye zikre ba lamaldr. Sonra bu zikir,
dil hareket etmeksizin kalbde ve daha sonra da lf zsz olarak mnen
devam etmelidir. Bundan sonra insandan ihtiyar' gider ve velilere
has srlar grnme e balar. Bu sularn grnmesi bazan bir im e-
in akmasna benzer. Sabit de ildir. Bazan gecikir ve fakat gelince
sabit durur. Bazan da abuk silinir. 24
Btn bunlara ramen Gazzali, baz tasavvuf tarikatlar nda
bulunan hulul, ittihat ve vusul iddialar na kar olmutur. Gerek al-
Maksad al-Asn fi erh Esm Allah al-Husn ve gerekse al-Munkiz
MM ad-DalPda bunu a ka sylyor.
Gazzalrnin fikirleri aras nda baz elimeleri bulmak mmkn-
dr. Bu da sorunlar hitap etti i kimselerin kltr derecelerine gre
aklamas ndan domutur. Her ne olursa olsun onun slmi ilimleri
canlandrmak iin yapt hizmetleri takdir ve kranla karlamak
gerektir. O iman felsefesini kuvvetlendirmi tir. pheden imana ula -
masn bilmitir. bn Sina ve Farabrnin yan ld hususlar gster-
mitir. Fkhta afii fkhna dayanan usul vard r. Kelmda hneri
byktr. Tasavvufta rnek insand r. Kur'an ve Snnet'le tasav-
vufun uyumas iin byk aba harcam tr. Hadis ilminde zayf
olmasndan dolay yapt hatalar mazur grmek yerinde olur.
nk al-Kntsn frt-Tevil adl eserinde bu ilimde zayf olduunu
bizzat itiraf ediyor."
24 Gazzali bu hususta eyhi Farmadrnin etkisinde kalm tr. Bak: az-Zabidi, Ithf
as-Sade, C. VII, s. 246-247; al-Gazzali, Mizn al-Amel, s. 44 15, Msr 1328.
25 Bak: al-Gazzali, al-Kann fi't-Tevil, s. 16, M sr 1940
21
Gazzalrye gre akln ve naklin nemi
Gazzali, kendi hayat ndaki zel bir devre bir tarafa b raklrsa
din ve dnya ilerinin beraberce yrtlmesine taraftar olmu tur.
Hz. Muhammed "yar n lecekmi gibi ibadet et, hi lmiyecekmi
gibi de dnya i lerine al" diye buyurmutur. Nitekim Gazzali,
yapt bir tasnifte bu yolu tutanlar mtr. Bu smflamaya gre
insanlar 3 gruba ayr lr: 1 Ahirete iltifat etmeyip dnyaya dalanlar.
2 Btn gleriyle Ahirete ynelenler. 3 Hem dnyan n, hem Ahi-
retin hakkm veren mutavasstlar.
Gazzali bu gruplar iinde fazilete en stn olanlar n, nc
gruba girenlerin oldu unu yazmtr. Peygamberlerin din ve dnya
ilerini beraberce yrttklerini sylemi tir.26
Gazzali akln ve naklin doruyu bulmakta beraber oldu una da
iaret etmi tir. Ona gre yaln z akl reddedip nakli bilgilerle yetinen-
ler, Allah' n yaratt bir nurdan mahrum kal rlar. Akl, eriata z t
bir ey deildir. Aksine onu dorulayc dr. Akldan faydalanmas n
bilmiyenler eliik eyleri bile olduu gibi kabul ederler. rne in
bir insann ayn anda iki yerde bulunabilece ini bile dnrler.
u kadar var ki yalnz akl esas al p nakle yz evirenler de g-
nein n inkar edenlere benzerler. Bu gibiler, ak llarna uygun
naslar kabul etseler bile kendilerince akla uygun grnmiyen nakli
delilleri dorulamazlar. Oysaki bunlar tevilin kanununu bilmiyen-
lerdir. nk ak lla naklin uyumas bir ok hallerde mmkndr.
En doru yolu tutan kimseler akla ve nakle beraberce de er ve-
renlerdir. Tevil kurallar n iyi bilenler, akl ve nakil aras nda eli-
iklik bulmazlar. u kadar var ki Allah'a, Peygambere ve Ahiret ha-
yatna iman tevilin d nda tutulmaldr. Tevil yapacak olanlar n u
kurallara zellikle uymas gerekir.
1Her sorunda ak l ve nakli uyuturmaa almaktan sak n-
mak gerekti:. Nitekim ulu Tanr "size ilimden az bir ey verildi""
diye buyurmutur.
2Akl delilini asla yalanlamamak. eriatin bile akl vastasiyle
bilindiini unutmamak icabeder.
3Tevilde ihtimaller eitli olduu zaman kesin bir hkm
vermekten ka nmak gerektir. nk Allah' n ve Peygamberin sz-
26 Bak: al-Gazzall, Mizn al-Amel, s. 187-188.
27 Bak: Isra, yet: 85.
22
leri hakknda zanla hkm vermek do ru de ildir.28 Yukardaki ku-
rallar gzetmek artiyle akl ve nakli uyuturmaa al makta hi bir
saknca yoktur.
Gazzali, akla ok nem veren bir d nrdr. hya'da ve Mizan
al-Amel'de akln yaratlan en erefli nesne oldu unu sylemitin Z"
Mikat al-Envar'da her eyin zne, s rr na ve gereklerine ancak
akln ulaacan, sebep ve hikmetleri zece ine i aret etmi tir. Akl
iin uzaklk ve yaknlk sz konusu de ildir. Akl bir anda gklerin en
yksek noktas na kp yerin dibine tekrar inebilir. nk ak l Allah'-
in buhurundan bir rnektir."
Gazzali, akla verdi i bu erefli deere ra men gerek ilahi bil-
giyi elde etmekte onu yeter bulmuyor. hya'da "akli ilimler kalbin
selmetine yeter de ildir" demitir."
Ona gre insan iin en do ru yol, ak l ile nakli birle tirmek ve
ikisine birden dayanarak kalbi ktlklerden temizleme e almak-
tr. Tevilin kurallarna uyulduu takdirde bir ok g sorunlarda dahi
akl ve naklin uyu tuklar anlalr.
eriat bir bina, ak l da onun temeli gibidir. Bina olmad ka,
temel yetmez. Temel olmad kca da bina salam olmaz. Akl gze,
eriat ise a benzer. D ardan k gelmedike gz grmez. Gzsz
srf kla da grmek mmkn de ildir.
te akl ve tevil konusunda yukarda genel olarak gr lerinden
sz ettiimiz Gazzali, bazan eli iklie de d mektedir. Nitekim Mi-
kat al-Envar'da ve ar-Risalet al-Ledunniye'de tevil hususunda ok
ileri gitmitir. Hatt Peygamberin her sznn alt nda bir rumuz
bulunduunu ima etmitir." Keza Cevahir al-Kur'an'da" Kur'an' n
zahirine k ymet vermiyerek as l mana= btnda bulunduunu,
Kur'an' n rumuz ve i aretlerle dolu oldu unu ileri srm tr.
Halbuki Gazzali, al-K stas al-Mustakim'de, Kavas= al-Bti-
niye'de ve al-Kannfi't-Tevirde gere inden fazla tevile taraftar olma-
nn aleyhinde bulunmu tur. hya'da zahir ile bat nn beraber oldu u
28 Bak: Gazzali, al-Kanun fi't-Tevil, s. 6-11, M sr 1359 /1940; Mehmed erefeddin,
GazzaWnin Tevil Hakknda Bas lmam Bir Eseri. Darulfnun ilh Fak. Mecmuas , Say :
16, s. 46-48, stanbul 1930.
29 Bak: Ihy, C. I, s. 83-86; Mizn al-Amel, s. 145.
30 Bak: Miskt al-Envr, s. 33-34, M sr 1325.
31 Bak: Ithaf as-Sade, C. VII, s. 242.
32 Bak: Al-Gazzali, ar-Risalet al-Ledunniye, s. 17, M sr 1328.
33 Bak: al-Gazzali, Cevahir al-Kur'an, s. 28-35, M sr 1933.
23
tezi zerinde durmu tur. Fakat daha nce de dokundu umuz gibi
Gazzalryi bu gibi eli melerinden dolay mazur grmek gerektir.
bn Tufeyl (lm.H.581/M.1185)'in de belirtti i gibi, Gazzali, kendi
grlerini u 3 zmreye gre a klamtr: 34
1Halkn katld ve benimsedii grler.
2 Soranlara ve rencilere gre olan cevaplar.
3nsann kendisine has olan gr ler. Bu blme giren gr -
ler ancak fikirda lara ve srdalara a klanabilir.
Gazzall, Cevhir al-Kur'an'da herkese amad grlerini bir
eserine dercetti ini haber veriyor."
Onun bu ifadesi de yaz lar aras ndaki baz kk elimelerin
nedenini gstermektedir. eli ik grnen baz ifadeleri, Gazzalrnin
deerini asla kltmez. Bir gl bahesinde baz sarmaklarn da bu-
lunmas mmkndr. Gazzall, slam dncesinin yeti tirdii eine
az rastlanan byk bir d nrdr. Allah ondan raz olsun.
Gazzalrnin kelm anlay

Yukarda da dokundu umuz gibi Gazzali, baz kimselerin kelm
ilmiyle uramalarn ho karlamamtr. 36 Bununla birlikte imam
ve anlay kuvvetli olanlar n, akla gelen kk pheleri yoketmek ve
baz kimselerin m kllerini zmek iin kelm ilmiyle u ramalarn
yerinde bulmutur.
GazzalI, bakalarnn mkllerini zmek ve sap klara kar
slmiyeti savunmak amaciyle kelm ilmiyle u rat. Nitekim Kur'an'-
da bile sap klara ve kfirlere kar delil soran yetler vard r: "Ondan
baka tanr lar m edindiler? Sen onlara deliliniz varsa getirin de"."
"Ta ki helk olan apa k bir delilden sonra helk olsun, diri kalan da
apak bir delilden sonra hayatta kals n"." "Allah kendine evlat edin-
di dediler. Ha a Allah bundan mnezzehtir, o musta nidir. Gkte
ve yerde ne varsa hepsi onundur. Yammzda iddian za ait hi bir de-
lil de yoktur"." "Onlarla en iyi ve en gzel olan delil gstererek
34 Bak: bn Tufeyl, Hayy b. Yakzan, s. 63, Dar al-Maarif bask s, Msr (tarihsiz).
35 Bak: al-Gazzali, Cevahir al-Kur'an, s. 25.
36 Bak: al-Gazzali, al- ktisad hazrlayanlar: brahim Agh ubuku ve
Dr. Hseyin Atay, s. 9-11, Ankara 1962.
37 Bak: al-Enbiya, yet, 24. Bu etdmzde yetlerin evrilerini bazan say n Hasan
Basri antay' n Kur'an- Hakim ve Mel'i Kerim adl eserinden verdik.
38 Bak: al-Enfal, yet: 42.
39 Bak: Yunus, yet: 68.
24
mcadele et". 4 "Musa'y ak deliller ve mu'cizelerle gnderdik".'
"Bu, Ibrahim'e kavmine gstermek zere verdi imiz delilimizdir"42
ka ilhlar olsayd , yer ve gk fesada "YerdvgktAlah'nb
urarlard"." "Eer kulumuza indixdi imiz vahiylerden phe edi-
yorsamz, (gcnz yetti i takdirde) onun gibi bir sre getiriniz" "
"Onu ilk kez yapan diriltir de".45
Bu yeiler yannda, Sahabenin gerekince sap klara ve kfirlere
kar deliller kullanarak mcadele ettikleri de bilinmektedir. Mant k'
ve dini delillerle sapklar doru yola aran Sahabe'den. birisi,
Hz. Ali'dir. Hariciler ona kar koymulard. Onun Cemel vakasndan
sonra, mslman esirlerden ganimet almad ndan ve cariyeler al-
maa msaade etmedi inden yakmyorlard . Hz. Ali de "bu hkm-
ler kfirler hakkndadr. Bir mslman kad nn sava sebebiyle bir
mslman erke e cariye olarak verilmesi caiz de ildir. Hz. Ai e'yi
birinize verseydim hell bulurmuydunuz? Biliyorsunuz o mslman-
larn anas dr" diye seslendi. Bunun zerine ona kar koyanlardan
2000 kii hatalar n anlyarak tekrar Ehl-i Snnet yoluna dndler.
Yine Hz. Ali'nin ve Hz. Hasan' n kaderci gr l baz kimselerle tar-
ttklar ve onlarn bazlarn ikna ettikleri sylenir. Abdullah b.
Mes'ud'la Yezid b. Umeyre'nin iman hakk ndaki tartmalar daha
ilgi ekicidir. Abdullah b. Mes'ud "ben mminim demek ben Cennete
giderim demektir" diye syleyince Yezid b. Umeyre yle karlk
vermitir: " man Allah'a, Peygamberlere, meleklere, kitaplara,
yeniden dirilme e, hesap gnne inanmak, namaz, oru ve zekt n
gereini yapmaktr. Bizim buna ramen gnahlarmz vardr. Eer
bu gnahlarmzn balanacam bilirsek, Cennete gidece imizi
biliriz. Bunlarn balanp balanmyacan ise ancak Allah bilir.
Bu sebeple biz mu'miniz deriz ve fakat cennete gideriz diyemeyiz".
Bu delil karsnda Abdullah b. Mes'ud hatas m anlad ve fikrinden
yaz geti.
u noktaya da i aret etmek gerekir ki Sahabe devrinde bu gibi
tartmalar yaygn deildi. Kelm ilmine dair eser yaz lmad gibi
dersler de verilmezdi. Daha sonralar sapk fikirler ve frkalar tredik-
ce, islmiyeti akli ve nakli delillerle korumak amaciyle kelm ilmi
40 Bak: an-Nahl, yet: 125.
41 Bak: Hud, yet: 96 ve Gafir, yet: 23.
42 Bak: al-En'am, yet: 83.
43 Bak: al-Enbiya, yet: 22.
44 Bak: al-Bakara, yet: 23.
45 Bak: Yasin, yet: 79.
25
benimsendi. te bu sebeple Gazzali de al-Iktisad lcm
al-Avmm An lm al-Kelm, Kavaid al-Akid ve ar-Rislet al-Kud-
siye gibi kelmi eserler yazd ."
Gazzali, kelmi sorunlar aras nda ilkin Allah' n varln isbata
ve onun sfatlarm anlatmaa nem vermitir. hya'da Allah' n bi-
linmesine dair bize 10 blm halinde deliller vermi tir.'
Allah' n varl ve sfatlar

1 Alem hdistir. Hdis olan ise var eden bir sebep vard r.
Hadisin var olmakta bir sebebe dayand akl bakmndan aktr.
Hadis olann ncelik ve sonral k bakmndan zamanla ilgisi vard r.
Var olann nce veya sonra meydana gelmesi bir muhass sa ihtiya
gsterir. Bu muhass s ve bu sebep de yce Allah't r.
" sbatnz lemin hadis olmasna dayan yor. Alemin hdis ol-
duunu nasl isbat edersiniz"? denirse, deriz ki Alemin cisimleri ha-
reket ve skndan hali de ildir. Hareket ve sldn ise hdistirler. H-
dis olanlardan hali kalmyan ey ise hdistir. Bu isbat kuvvetlendir-
mek iin sz geen nermeler ve sonu zerinde biraz daha durmak
gerektir: a) Alemin cisimleri hareket ve skndan hali de ildir. Bu
bedihi olarak bilinen bir gerektir. nk hareket ve skndan hali
bir cismin varl n iddia eden kimse, d ncenin kanununu bilmiyen
bir cahildir. b) Hareket ve sldn hdistirler: Hareket ve sknun bir-
birlerini takip etmeleri ve birisi var olduktan sonra di erinin husule
gelmesi, onlarn hadis olduunu gsterir. Akl, sakin bir cisimin hare-
ketine ve hareket halinde bulunan bir cismin ise sknuna cevaz
verir. nk cisme ar z olan bu eyler geicidir. Hareket ve sld n-
dan birinin kadim olmas, onun geici ve yok olmas n imkansz klar.
Hareket ve skndan her birinin geici oldu u ise meydandad r.
O halde onlar kadim olamazlar. c) Hdis olanlardan hali kalm yan
ey hdistir: E er byle olmasayd, her hdisten nce ba langc ol-
myan hdislerin olmas gerekirdi. E er bu hdisler hep birden yok
olmasalard , nbet yaanan andaki hadise kadar uzanmazd . Hdis
olanlar n yoklua gemeleri gerektir. nk sonsuz olan yok olamaz.
Baka bil- deyimle bu yle isbatlanabilir: Feleklerin sonsuz dn leri
olsayd, bu dnlerin says ya ift ya tek, yahut hem ift hem tek,
veyahut da ne ift ne de tek olurdu. Feleklerin sonsuz farzedilen
46 Gazzall, Kitb Kayid al-Akid ile ar-Rislet al-Kudsiye'yi hy Ul'm ad-Din
adl eserine dercetmi tir.
47 al-Gazzali, hya Ulm ad-Din, C. I, s. 105-108.
26
dnlerinin hem ift hem tek olmas dnlemez. Ne ift, ne de tek
olmamas da dnlemez. nk bunlarda nefy ve isbat bir arada-
dr. Biri var olunca di eri yok olur. Biri yok olunca di eri var olur.
O halde iftlik ve tekli in ikisi birden yok olam yaca gibi, ikisi bir-
den var da olamazlar. Geriye dn lerin ya ift veya tek olmas ka-
lyor. Dnler ift olamazlar. nk ikiye bir eklenince olur.
Bu da tektir. Sonsuz olan ey birin eklenmesine nasl muhta olabilir.
Dnlerin sonsuz farzedilince tek olmalar da dnlemez. nk
tek olana bir eklenince ift olur. Sonsuz olan bir eyin, byle bir ekle-
meye muhta olmamas gerekir. E er feleklerin dn n sonsuz ola-
rak farzedersek, bu dn lerin ift veya tek olmamas gerekir. Sonlu
olan eyin ise ne tek, ne de ift olmamas imkanszdr. Dnler tek-
lii ve iftlii kabul ettikleri iin feleklerin sonlu olmalar gerekir
nk sonsuz olan dn ler, teklii ve iftlii kabul edemezler. B-
tn bunlardan u sonu kar ki alemde bir tak m olaylar (hdis olan-
lar) olmaktad r. Olaylardan yani hdis olanlardan hali kalm yan ey
ise hadistir. Alemin hadis oldu u bylece anlalnca, onun bir muh-
dise yani yaratcya muhta oldu u da anlalr. Bu yarat c da Allah'-
.01.48
Alemdeki dzen, rnahlakattaki acaiplikler, lmler ve do umlar

da bize yaratc bir Allah' n varln gstermektedir. Nitekim Kur'-
an'da bunlara iaret eden bir ok ayetler vard r. "Biz yeri bir be ik
dalar birer kaz k yapmadk m ? Sizi ift ift yaratt k. Geceyi rt
kaldk. Gndz maiet vakti yaptk, stnze sa lam salam yedi
gk bina ettik. Prl prl parlayan bir kandil ast k. O sk mengene-
lerden de rl rl bir su indirdik. Onunla dne, nebat ve sarma m
baheler karalm diye." " phesiz gklerin ve yerin yarat lnda,
gece ile gndzn birbiri ard nca gelilerinde insanlara yarar eyleri
denizde seyredip tayan o gemilerde, Allah' n yukardan indirip yer
yzn lmnden sonra diriltti i suda deprenen her hayvan orada
retip yaymas nda, gkle yer arasmda boyun e mi rzgarlar ve bu-
lutlar evirip evirmesinde, akl ile dnen bir kavim iin Allah' n
varlna dellet eden bir ok almetler vard r"." "Grmediniz mi,
Allah yeri g birbiriyle ahenktar olarak nas l yaratmtr. Onlarda
ay bir nur yapm, gnei de bir kandil olarak asmtr. Allah sizi
yerden ot gibi bitirdi. Sonra sizi yine onun iine dndrecek, sizi
48 Bak: al-Gazzali, Ihya Ulm ad-Din, C. I, s. 106; al-Iktisd fi'l-Itikd, s. 32-33.

49 Bak: an-Nebe, ayet: 6-16.
50 Bak: al-Bakara, ayet: 164.
27
yeniden yeni bir kla tekrar karacak"." "Dkmekte oldu unuz
meniyi grdnz m? Onu siz mi yoksa biz mi yarat yoruz"?'
2Allah kadimdir. Vcdnn ba langc yoktur. O her eyden
ncedir. Eer Allah hadis olup kadim bulunmasayd , bir muhdise
muhta olurdu. Bu muhdis de dier bir yaratcnn var olmasn ge-
rektirirdi. Bylece her muhdis iin bir yarat c dnmek icap ederdi.
Bu sonsuza kadar byle olurdu. Neticede ak l, muhdisi bulunmyan,
kendisi kadim ve her eyden nce olan bir varl kabule mecbur kal r.
Bu kadim Varlk da her eyin yarat cs olan yce Allah't r.
3Allah'n vcdu evvel oldu u gibi zahir, bt n ve ahirdir.
Kdemi sabit olann, yok olmas imkanszdr. E er yok olaca iddia
edilirse denir ki yok olan ya kendi kendine yok olur, yahut kendisine
zd bir mu'dim tarafndan yok edilir. E er kdemi ve devam dn-
len bir varln yok olmas ileri srlrse, denir ki: Var olan bir eyin
sebepsiz kendi kendine yok olaca ileri srlm olur. Varlk nasl
bir sebep gerektirirse, yok olma da bir sebep gerektirir. Oysaki kadim
olduu kabul edilen bir varlk iin yok olma sebebi yoktur. E er kadim
varln kendisine zd bir mu'dim (yok edici) tarafndan yok edildi i
ileri srlrse, byle bir mu'dimin Allah'la birlikte bulunam yaca
sylenir. Kdemi kabul edilen ve her eyden nce oldu u dorlanan
Allah'la birlikte, z ddnn bulunaca nasl kabul edilebilir? nk
kadim olana zd bir kadimin ezelde bulunmas dnlemez. E er
Allah'a zd olan mu'dimin kadim de il de, hadis olduu sylenirse,
bu imkanszdr diye cevap verilir. nk kadime z d olduu sylenen
hdis ve mu'dim varl k, kadim varlktan daha zayf ve daha yeter-
sizdir. Hadis oldu u iin onun varl baka bir sebepten gelmi tir.
Halbuki kadim varln byle bir sebebe ihtiyac yoktur. O halde
hi hadis olmyan Allah, hem ncesizdir, hem de sonsuzdur. Allah
btn hadislerin yarat csdr.
4Allah yer kapl yan bir cevher de ildir. O bir yerle ili kiden
mnezzehtir. Bu yle isbatlanabilir: Her yer kapl yan cevher, kap-
lad yerle ilgilidir. Bylece cevherin ya bu yerde sakin veya oradan
hareket halinde olmas gerekir. Cevher hareket ve skndan hali
kalamaz. Hareket ve skn ise hadistirler. Hadis olanlardan hali kal-
myan eyler de hadistirler. E er hem yer kapl yan ve hem de kadim
olan cevher d nlse idi, lemin cevherinin kadim olmas gerekirdi
Alemin ise var olmak iin kdemi ve yaratcl kabul edilen Allah'a
51 Bak: Nuh, ayet: 15-18.
52 Bak: al-Vaka, ayet: 58-59.
28
muhta oldu u aktr. Hem Allah' n yer kaplyan bir cevher oldu-
unu sylemek, yukarda belirtildi i gibi onun hareket ve sknla
ilgili ve hdis olduunu kabul etmek demek olur. Allah' n kdemi ise
daha nce isbatland . Ancak birisi kadim olana yer kaplam yan an-
lamna cevher derse, sz bak mndan hata etmi olur ve fakat mna
bakmndan hata etmi olmaz.
5Allah cisim deildir. nk cisim cevherlerden meydana
gelmitir. Allah' n yer kaplyan cevher olmad yukarda gsterildi.
Buna gre Allah cevherlerden meydana gelen cisim de olamaz. Cevher
birleme, ayrlma, ekil, miktar, hareket ve skndan hali de ildir.
Btn bunlar ise hdis olan eylerin zellikleridir. Allah ise kadimdir.
O halde, cevher ve cevherlerden meydana gelen cisim olamaz.
6Allah ayaz da de ildir. nk araz cisimde bulunur ve ci-
simle var olur. Her cisim ise hdistir. O halde cismin muhdisi yani
yaratcs cisimden nce vard r. Bu yarat c da sonradan var olmu
bulunan cisimle beraber bulunamaz. Sonu olarak Allah' n araz ol-
mad anlalr. Cismin yarat cs olan, nasl onun bir vasf olabilir.
Cisim yok iken Allah vard r. Allah Hliktir, Kdirdir, Hayyd x, Kay-
ymdur. Hi bir eye benzemez ve benzetilemez.
7Allah ynle ilgili olmaktan mnezzehtir. Ynler yarat lm
eylerin durumlar na gre isim alrlar. Kadim olan Allah iin byle
bir ey dnlemez. nk yaratt klarna benzemez, ynler hdis-
tirler. nsann ba tarafna st, ayak tarafna alt, g s tarafna n,
srt tarafna arka diyoruz. Fakat Allah insan mevcut biimde deil
de daire eklinde yaratsayd , byle bir yn tayin etmek zorunlulu u
olmyacakt. Demek oluyor ki ynler cisimlerin icaplar ndandr. Allah
ise cisim de ildir. O halde onun iin yn de yoktur. u kadar var ki
biz dua ederken ellerimizi yukar kaldryoruz. nk gk duan n
kblesidir. Ayrca bu kendisinden yard m umduumuz yce Tanr ya
ulviyet ve byklk tan mak iindir. nk o kah r ve istil bak-
mndan her mevcudun stndedir.
8Allah ar zerine yaylmtr. Ancak bu yay lma cisimlerin
yaylmasna benzemez. Byle bir yaylma Allah' n byklne ya-
raan bir yaylmadr. Bu yaylmada fani ve hdis olan cisimlerin
vasfn aramamak gerekir. Nitekim Kur'an' Kerim'de "Allah g e
yayld" 53 diye buyrulmutur. Bu ancak kah r ve istil bak mndan
dnlebilir. Bir ok din bykleri bu yeti Allah'a yak an bir an-
53 Bak: Taha, yet: 5.
29
lamda tevil etmi lerdir. Nitekim "O nerede olursan z olunuz sizinle
beraberdir" " ayetini de "nerede olursan z olunuz Allah sizi ihata eder
ve bilir" mnas nda anlam lard r. Hz. Muhammed "mminin kalbi
Allah' n iki parma arasndad r" diye buyurmutu. Bu hadiste sz
edilen parmaklar, cismi de il, kahr ve kudreti ifade etmektedir.
"Hacer al-Esved arzda Allah' n sadr" hadisinde de sz geen ta n
erefine iaret edilmitir. nk bu szlerdeki zahiri grn , insan
muhale gtrr. E er yaylma (istiva) sz de yer tutma anlam na
alnrsa, insan muhale gtrr. nk Allah' yer kaplyan ve ar a
dokunan bir varlk farzedersek, Allah'a kemmiyet de isnat etmi
oluruz. Byle bir durumda Allah' n ya ar a eit, ya ondan byk
veyahut da ondan kk olmas gerekir. Allah hakk nda byle bir
ey dnmek ise muhaldir. nk cisim de ildir. Allah' n yer tut-
mas fikri muhala gtrd iin, bu fikir de muhaldir. Muhale g-
tren her ey muhaldir.
9Allah ekil, miktar ve ynlerden mnezzeh olmakla beraber,
Ahirette gzle grlr. nk Kur'an'da "yzler vard r o gn ter'
tazedir, Rablerini grecektir" " diye buyrulmu tur. Bu dnyada ise
Allah' grmek imkns zdr. nk Kur'an'da "Onu gzler idrak
edemez, halbuki o gzleri ihata eder" " ve "beni gremiyeceksiniz"."
diye buyrulmutur. Bu yetlerdeki hkmler bu dnyaya aittir."
10Allah birdir. Onun orta yoktur. Ona e it hi bir varl k
mevcut de ildir. Yaratmaya ve her eyi yoktan yapmaa kadirdir.
Bakasnn yardmna ihtiyac yoktur. Allah' n ortamn olmadn
u yet ne gzel ifade ediyor. "Yerde ve gkde Allah'tan ba ka ilh-
lar olsayd , yer ve gk fesada u rarlard 59". Eer iki ilh olsayd ,
birisi bir emir verince, ikincisi ona uyma a ya mecbur olurdu veyahut
da muhalefet ederdi. kinci olan, e er birinciye uyma a mecbur olur-
sa eksiktir, gszdr demektir. E er muhalefet ederse, birinci olan
yetersizdir ve gszdr demektir. O halde ikisi birden tanr olamaz.
Birisi muhakkak eksiktir. Tam ve gl olan tek bir tanr vardr o
da yce Allah'tr."
54 Bak: al-Hadid, yet: 4.
55 Bak: al-Kyamet, yet: 22-23.
56 al-En'am, yet: 103.
57 al-A'raf, yet: 143.
58 Mu'tezile ise sz geen yetlerin hkmlerinin hireti de kapsam na aldn
sylemitin. Mu'tezile Allah' n hi grlmiyeceini ileri srer.
60 Bak: al-Gazzali, al-K stas al-Mustakim, s. 50-56, M sr 1318/1900; Ihya Ulm
ad-Din, C. I, s. 108.
30
Gazzalrye Gre Allah' n Zati &tatlar '
Kudret sfat : Alemin yarat cs olan Allah kudret sahibidir.

Her eye kdirdir. Nitekim Kur'an'da "O her eye kdirdir" 62 diye
buyrulmutur. Alem dzenli, sa lam ve hikmetli bir surette yarat l-
m tr. Bu Allah' n kudretinin a k delilidir.
Ilim sfat : Allah her eyi, her mevcudu bilir ve btn yarat l-
mlar ihata eder. u yetler bunu a ka bildiriyor. "Allah her eyi
bilir" " "Ne gklerde, ne de yerde bir zerre miktar onun filminden
kamaz". 64 "Her eyi haber alan, ltif olan ve yaratan Allah her eyi
bilmez mi"? 65
Hayat s fat : lmi ve kudreti sabit olan varl n yaad da
sabit olur. Ya amyan kdir ve lim bir varl k dnrsek, skn
ve hareketle dolu olan canl larn yaamasndan phe etmemiz ge-
gerekir. Bu ise imkns zdr. Her eyi bilen ve her eye gc yeten
yce Allah nas l hay yani ya ayan olmaz. Kur'an'da da "Hayyum"
ve "Kayyum" s fatlar ifade edilmiyor mu?
Irade s fat : Allah kendi fiillerini irade buyurur. Her mevcud
olan ey, onun me iyet ve iradesiyle olmu tur. Her eyi ilk balatan
ve yneten odur. "Ilh olarak ancak her eyin yarat cs Allah vard r" 66
yeti Allah' n yaratma gcn gsteriyor. Yaratmaya gc yetenin,
irade etmee de gc yeter.
Iitme ve Grme (sem' ve basar) s fatlar : Kur'an'da geen "O
iitir ve grr" yeti Allah' n iitme ve grme s fatlarnn olduunu
gsteriyor. Di er bir yet'de de Hz. brahim'in putperestlere yle
seslendii ifade edilmitir: " itmeyen, grmiyen ve size hi bir fay-
das olmyan eye niin tap yorsunuz"? 67 Bu yet'de imal bir surette
yce Allah' n grc ve iitici olduu ifade edilmi tir.
Akl delili de Allah' n grc ve iitici olduunu gsterir: Yara-
tc olan elbette yarat lm olanlardan daha olgundur. Grenin,
grmiyenden, iitenin iitmiyenden daha olgun olduu da bilinmek-
tedir. Olgunluk ifadesi olan grc ve i itici sfatlarn yaratlmlara
61 Bak: al-Gazzali, al- ktisad fi'l- 'tikad, s. 79-129; hya Ulm ad-Din, C. I, s.
108-111.
64 Bak: Sebe, yet: 3.
65 Bak: al-Mulk, yet: 14.
67 Bak: Meryem, yet: 42.
31
verip de her eyi Yaratan bu s fatlardan yoksun saymak imkans zdr.
Bir ok yarat lm varlklar iitici ve grc olduuna gre, onlar
yaratan yce Allah ncelikle grcdr ve i iticidir.
Kelm sfat : Allah mtekellimdir yani konu ucudur. Onun ke-

lam sfat zatiyle kaim bir s fattr. Onun kelm harf ve ses cinsinden
bir ey deildir. Onun vcudu nas l bakalarnn varlna benzemezse,
kelm da insanlarn szlerine benzemez. Allah' n kelm dille okunur,
hafzalarda saklan r, mushaflarda yaz lr. Fakat kelm n kendisi dile,
hafzaya veya kitaba hull etmi deildir. Eer kelmn zat kitaplara
girseydi, Allah' n zatnn yazl olduu yere girmesi gerekirdi. Yahut
"ate" sznn yaz l olduu yere, bizzat ate in girip yakmas beklenir-
di. Bunlar imkansz olduuna gre, Allah' n kelmmn bizzat kitap-
lara hul'l etmesi de imkans zdr.
Allah' n kelm kadimdir. Onun btn s fatlar da kadimdir.
Bu sfatlar yarat lm olsalard , Allah' n zatnn hadiseler iin mahal
olmas gerekirdi. Hdis olanlar ise de ikendir. Allah' n zat ise, her
trl deimeden mnezzehtir. Allah' n kelm kadimdir. Zatyle
kaimdir. Yaratlm olanlar, sesler ve harflerdir.
Allah' n ilmi de kadimdir. Allah ezelden beri zatiyle bilicidir.

Sonsuza kadar da bu byle olacakt r. Yarat lm olanlar ihdas ettik-
ce, onun ilmi hudus etmez. Aksine ezelde bildi i eyler ortaya karl-
m olur. Bunu bir rnekle anlatal m: Eer biz Zeyd'in gne in do-
masiyle birlikte gelece ini bilsek, bu biliimiz gne douncaya ka-
dar devam etse ve neticede gne doarken Zeyd gelse, bizde yeni
bir ilim deiiklii olmakszn Zeyd'in gelii gereklemi olur. Bu sz
gelii rnekle Allah' n ilminin kadim olduu daha iyi anlalr.
Allah' n iradesi de kadimdir. E er hadis olsayd , Allah' n zat

bir takm olaylar n yeri olmu olurdu Allah ise bundan mnezzehtir.
Eer irade Allah' n zatnn gayrndadr diye iddiada bulunan karsa,
ona denir ki: Bu durumda murid olan Allah de il, Allah'n zatnn
dnda birisi olur. Bu ise imkanszdr. Bu, Allah' n iradesini inkara
veya e itli ilahlarn varln iddiaya var r. Allah' n zatnn gayrnda
bir eyle murid oldu unu sylemek, bir insann kendi zatnn dn-
daki hareketle yrd n iddia etme e benzer.
Demek oluyor ki Allah ilimle alim, hayatla diri, kudretle kdir,
irade ile murid, kelmla mtekellim, sem'le i itici ve grme ile gr-
cdr. Onun bu vasflar, kadim sfatlarndandr.
32
Allah'n Filleri Ve Kullarm iktisab
Her hdis olan, Allah' n fiili, yaratmas ve ihtiradr. Allah'tan
baka yaratc yoktur. Mahlkat yaratp onlara kudret veren odur.
Btn kullar n hareket ve fiilleri onun takdiriyle olur. "Allah her eyi
yaratt' yeti de her eyin Allah' n emriyle olduunu isbatlamak-
tadr. Bunu "Allah sizi ve yapt klarnz yaratandr" 69 "szlerinizi
,
ister gizleyiniz, ister a klaynz, o kalpleri bilir; her eyi haber alan,
ltif olan ve yaratan Allah bilmez mi"" yetleri de do rulamaktadr.
Fiillerin Allah tarafndan yarat lm olmas , onlarn kullar ta-
rafndan iktisap edilmesine engel de ildir. Allah, kudreti de, takdir
edileni de yaratand r. Hem kullar na iktisap iin seim hakk vermi-
tir, hem de her eyi ezelde takdir etmi tir. Onun takdiri kullarn zor-
lama anlamna alnmamaldr. Allah ezdi ilmiyle her eyi bildii
iin, kullarn iktisap edecekleri fiilleri Levh-i Mahfuza yazm ve tak-
dir etmitir. Kulun kudreti, kulun vasfdr ve fakat Allah tarafndan
yaratlmtr. Hareket de yledir. Allah tarafndan yaratlm, kulun
vasf ve kesbi olmutur: Kulun kesb ve seim vasfn inkar eden ceb-
riyeciler ve insann kendi fiilini yarattn syliyen Mu'tezililer ya-
nlmaktadrlar. Doru olan gr , fillerin Allah tarafndan yaratl-
mas, insanlar tarafndan da iktisap edilmesidir. Bu iktisap, kulun kud-
retinin Allah taraf ndan takdir edilmi fiile iktiran ve taalluk etmesiyle
olur.
unu da belirtmek gerekir ki lemde olan her ey Allah' n kaza
ve takdiriyledir. "Allah yapt ndan sorumlu de ildir. nsanlar ise
sorumludurlar". 71 Yce Allah yle buyurmu tur: "e er Allah is-
teseydi, btn insanlar hidayete gtrrd"." "E er isteseydik her
insan hidayete kavu tururduk"." Bu yetler de hay r ve errin Allah
tarafndan yaratldn gstermektedir.
Yaratma ve teklif Allah zerine vacip de ildir: Yce Allah ya-
ratmada hrdr. Kullar na grevler ykletmekte de hrdr. Allah'-
in her eyi insann iyili i iin yapmas gerektiini syliyen Mu'tezi-
lider yanlmaktadrlar. Allah, emir veren, yasak koyan ve diledi ini
yapand r. Onun fiilleri iin bir yapma mecburiyeti d nlemez.

69 Bak: as-Saffat, yet: 96.
70 Bak: al-Mulk, yet: 14.
72 Bak: ar-Ra'd, yet: 31.
73 Bak : as-Secde, yet : 13.
33
Allah' n kullara gleri yetmiyecek tekliflerde bulunmas mm-
kndr. "Ey Rabbimiz gcmz yetmiyecek eyi bize ykleme" "
yetindeki dilek tarz, byle bir ykn Allah tarafndan ykletilmesi-
nin mmkn olduunu gstermektedir.
Sevap ve su aramaks zn yce Allah' n kullarna ceza vermesi
mmkndr. nk o her eyde hrdr. Onun gc ve me iyeti
snrlanamaz. Bu konuda da Gazzall, Mu'tezile'ye kar koymutur.
Mu'tezile sevap ve azab n dnyadaki fiillere gre takdir edilece i
kansndadr.
GazzaWye gre kullar nn iyiliini gzetmesi Allah'a vacip de-
ildir. nk hi bir eyde Allah'a zorunluluk yklenemez. Nitekim
Kur'an'da "O yapt ndan ve yapacandan sorumlu deildir. Kul-
lar sorumludur" " diye buyrulmu tur. Bu konuda aksi gr yani
Allah'n kullarn iyiliini gzetmesi gerekti i tezini savunan Mu'-
tezileye u rnek verilir: Bir mslman ocuk, bir blu a ermi ms-
lman ve bir de blu a ermi kfir dnelim. Bunlarn hepsinin
bu hal zerine ldklerini farzedelim. Ahirette blu a ermi mslim
kimsenin durumu, elbette mslim ocu unkinden daha stndr.
Byle bir ocuk Allah'a yle sorarak "beni niin abuk ldrdn?
Eer yaasayd m sana daha ok ibadet eder, derecemi ykseltirdim"
diyebilir. O zaman buna yle bir cevap verilebilir: "E er sen daha
fazla ya asayd n, gnah ilerdin; senin hakk nda erken lmek en ha-
yrl idi". Bunun zerine blu a ermi kfir sze kar abilir ve "Ey
Allah'm beni Cehenneme att n; eer beni de mslim ocuk gibi er-
ken ldrseydin, gnah ilemek frsatn bulamazd m ve imdi de Ce-
hennemde yanmaktan kurtulurdum" diyebilir". 76
phesiz ki Allah zerine en iyiyi yapmak vaciptir diyen Mu'-
tezile bu durum karsnda susmaktan baka bir ey yapamaz.
Nbvvet Ve Mu'cize
Allah son peygamber olarak Hz. Muhammed'i yollad . Hz.
Muhammed, Yahudilerin, H ristiyanlarn ve Sabillerin eriatlar n
ald vahiylerle neshetti. Kendi do ruluunu isbat iin de bir tak m
mu'cizeler gsterdi. phesiz ki slmiyetin en byk mu'cizesi, Hz.
76 Bak: al- ktisad fi'l-Itikad, s.s. 184-185; Ihya Ultim ad-Din, C. I, s. 112; Ibrahim
Agh ubuku, Mu'tezile Ve Ak l Meselesi, ilhiyat Fakltesi Dergisi, C. XII, s. 60, Ankara
1964.
34
Muhammed'e inen, belgat ve fesahat bak mndan taklit edilemiyen
Kur'an- Kerim'dir. Ayrca Peygamberimiz, Ay' yarma, baz hay-
vanlar konuturma" ve parmaklar ndan su ak tma gibi mucizeler
de gsterdi.
Kur'an'da bulunan di er bir mucize de udur: Merkezi stanbul
ve resmi dini H ristiyanlk olan Dou Roma Imparatorlu u, mrik
iranllara ma lup olmutu. Bu olay Arap m riklerini sevindirmi ti.
Bylece kitap ehli olanlar n her zaman yenilece ini ve Hz. Muham-
med'in de bir gn ayn sonuca duar olaca n ileri sryorlard. O
sralarda nazil olan baz yetler ilerde Romal larn ranllara galip ge-
leceini haber verdi. Bu yetlerin mealleri yledir: "Rumlar yenildi.
Yakn bir yerde onlar bu yenilmelerinden sonra galip olacaklard r.
Allah' n emri bir ka yl iinde nnde de, sonunda da gerekle e-
cektir. O gn mminler de ferahl yacaktr"." Gerekten de bir md-
det sonra kan savata Hristiyanlar iranl lar yenmilerdir.
Aihiret Mes'eleleri
ldkten sonra dirilme olacakt r. Yce Allah' n bunu yapma a

gc yeter. "rm kemikleri kim diriltir. De ki onlar ilk kez ya-
ratan diriltir"," "Sizin yarat lmanz da, yeniden diriltilmeniz de, tek
kiiyi yaratmak ve diriltmek gibidir" 80 ve "Allah diriden ly yapar
ve lmnden sonra arz diriltir" 8' yetleri de Allah' n bu gcn ve
yeniden dirilmenin gerekle eceini gstermektedir.
Munker ve nekir sualinin mmkn oldu unu dorulamak gere-
kir. Bu husus bir hadisle de bildirilmi tir.
Kabir azab vardr. "Sabah akam ate zerine arzolunurlar" "
yeti bunun delilidir.
Hesap sorulaca ve gnahlar n tartlaca da gerektir. "Biz
kyamet gnne mahsus adalet terazileri kuraca z" 83 yeti bunu is-
batlamaktad r.
77 Hz Muhammed'in hayvanlar konu turma mucizesi Beyhakrnin rivayet etti-
i hadislere dayan r.
78 Bak: ar-Rum, yet: 2-4.
79 Bak: Yasin, yet: 79.
80 Bak: Lukman, yet: 28.
81 Bak: ar-Rum, yet: 19.
82 Bak: Gafir, yet: 46.
83 Bak: al-Enbiya, yet: 47
35
Srat kprs vard r. "Onlar Cehennem yoluna gtrnz.
Onlar hapsediniz, nk onlar sorumludurlar" 84 yeti buna i aret
ediyor.
Cennet ve cehennem Allah tarafndan yarat lmilardr.
Hz. Muhammed'den sonra do ru olan ilk imamlar unlard r:
Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali. Peygamberimiz
kimseyi nas'la imam tayin etmedi. Ebu Bekr seimle imam oldu.
Ehl-i Snnet, btn Sahabenin tezkiye edilmesi ve lmesi tezini
savunmutur.
Mslmanlar n gerek imam ve bakan olabilmek iin aranan
koullar unlard r:
1Blu ana ermek. ocuklar n imam olmas caiz de ildir.
2Akl yerinde olmak. Deliler imam olamazlar.
3Hr olmak. Kleler imaml k yapamazlar.
4 Erkek olmak. Kad nlarn imamlk yapmalar uygun olmaz.
5Kurey kabilesinden olmak. Bunun delili "imamlar Kurey -
tendir" " anlamndaki hadistir.
6Grme ve iitme duyular nn salam olmas gerekir. Kr ve
sar olanlarn imamlk yapmalar caiz de ildir.
7 evket sahibi olmak. mamet gibi yksek bir mevkii i gal
eden zatn cesaretli ve metanetli olmas gerekir.
8Kifayet sahibi olmak. Gerek imam, bir er zuhurunda do -
ruyu yanltan ayrmal, adaleti sa lamaa yaryan d nceye sahip
olmal ve duruma en uygun metodu seebilmelidir.
9Takva sahibi olmak. Bu s fatlar n en ykseidir. Takva sahibi
olan imamn, dini salam, akl berrak ve gnl cmert olur.
10Ilim sahibi olmak. mamn bilgin olmas ve doruyu yan-
ltan semesi gerekir."
man Ve islm Meselesi

man, tasdiktir. slam ise teslim ve doruya uymakt r. Tasdikin
yeri kalptir. Onun tercman da dildir. Teslim ise kalpde, dilde ve
organlardad r. Teslim, tasdikten daha geneldir. Kalple yap lan her
84 Bak: as-Saffat, yet: 23-24.
85 Bak: Musnad al-Imam Ebu Abd Allah Ahmed b.Hanbal, C. III, s. 129-183; C.
IV, s. 421, Msr 1352.
86 Bak: Gazzali, Kitab Fadaih al-Batiniye, s. 66-78; hya Ulm ad-Din, c. I, s.
115; brahim Agh ubuku, Gazzali Ve Siyaset, Ilhiyat Fak. Dergisi, C. IX, s. 126, An-
kara 1962.
36
tasdik, teslimdir ve inkar terktir. Dil ile ikrar ve organlarla itaat da
teslimdir. Do ruyu kabul etmektir ve inkardan sak nmaktr. Demek
oluyor ki Islam daha genel, iman ise daha zeldir. man, Islamn
czlerinin en ereflisidir. O halde her tasdik, teslimdir. Fakat her
teslim tasdik
Fakat iman ve islam, eriatta bazan mteradif, bazan da farkl
anlamlarda kullan lmlard r. rnein "derken oradan mmin-
lerden kim varsa kard k. Fakat orada mslmanlardan bir ev hal-
kndan bakasn bulamadk" 87 yetlerinde "mslmanlar" ve "m-
minler" kelimeleri mteradiftir.
man ve Islam' n ince anlam farklariyle kullan ldna delil
olarak u ayeti gsterebiliriz: "Araplar iman ettik dediler. De ki
iman etmediniz ve fakat islam oldunuz"." Burada imandan maksat
kalple tasdiktir. islamdan maksat ise, dil ile ve organlarla a kca do-
ruyu teslimdir. Bir hadiste iman "Allah'a, meleklere, kitaplara, Pey-
gamberlere, Ahiret gnne, lmden sonra dirilmeye, hay r ve errin
Allah'tan oldu una inanma" diye tan mlanmtr. Islam ise dil ve
amel ile teslim anlam nda kullanlmtr. Demek oluyor ki islam
kalple, dil ile veya organlarla teslim etmektir. Bunlar iinde de en fa-
ziletlisi kalple teslim ve tasdik anlam na gelen imandr.
Gazzali'ye gre imal= Ahiret bak mndan derecesine gelince:
Hz. Muhammed bir hadisinde "kalbinde bir atom bykl nde iman
olan Cehennem'den kar" diye buyuruyor. Bu hkm, hakk nda
eitli gr ler vard r: Baz lar iman yalnz kalple tasdik, baz lar
da kalple tasdik ve dil ile ikrar diye anlam lardr. Dierleri ise bu so-
nuncu anlaya ameli de eklemi lerdir.
phesiz ki kalple tasdik, dil ile ikrar ve organlarla amel iman n
en yksek derecesidir. Fakat kalp ile tasdik, dil ile ikrar edip de ame-
lin bir ksmn yapanlar da vard r. Bunlarn baz byk gnahlar i -
ledi i farzedilsin. Tvbe etmeden len bu tip mslmanlar, Mu'-
tezile'ye gre kafir de il ve fakat fas ktr. Cehennem'de kfirlere nis-
betle hafif bir azapla sonsuz olarak yanarlar. Ehl-i snnet ise Mu'-
tezile'nin bu gr ne kardr.
Dier bir ks m mslmanlar da kalple tasdik, dil ile ehadet
ederler ve fakat hi amel yapmazlar. Bu tip mslmanlar n mmin
olmadn syliyenler Mu'tezile'ye uymu olurlar. Bir kimse kalple
87 Bak: az-Zariyat, ayet: 35-36.

88 Bak: al-Hucurat, ayet: 14.
37
tasdik ederek ve dil ile syleyerek mslman olsa ve amele frsat bu-
lamadan lse phesiz ki onu Cennetlik saymam z gerekir. Byle
bir kimse namaz vaktine kadar ya asa ve fakat onu ifa etmese, veyahut
zina ettikten sonra lse sonsuz olarak Cehennem'de kal r m ? Bu so-
ruya evet dersek Mu'tezile'ye uymu oluruz. Hayr dersek amelin
imandan bir cz olmad n kabul etmi oluruz.
Bir kimse kalple tasdik ettikten sonra ikrar ve amel etme e za-
man bulamadan lse, mmin say lr ve fakat kfir say lmaz. Hz.
Muhammed'in "kalbinde bir atom a rlnda iman olan Cehennem-
den kar" hadisi de bunu gstermektedir. Yine Cebrail'in sznde
iman Allah' , Peygamberleri, melekleri, kitaplar ve btn Ahiret
hayatn tasdik diye tan mlanmtr. Amel imandan bir cz olarak
gsterilmemitir. Bir kimse ehadet kelimesini kalple tasdik etse, dil
ile ikrar edecek kadar ya asa ve fakat ikrar ifade etmese yine mmin
saylr. nk iman kalple tasdik edildikten sonra ve fakat dil ile ik-
rar edilmeden nce kalpte tamamd r. Dil ancak tercmand r. man
kalple tasdiktir. Byle bir kimsenin sktu ile iman kalpten gitmez.
Kalpte durur. Fakat bu tip mslmanlar n hi azap grmiyece i-
ni iddia etmek de yanl olur. Mrcie imandan sonra gnah i lemenin
zarar vermiyece ini savunmutur. Bu ok yanl bir grtr.
Bir kimse diliyle "Allah bir, Muhammed onun elisidir" dese
ve fakat kalbiyle bunu tasdik etmese, onun yeri Cehennemdir. Orada
kfir olduu iin sonsuz olarak yanar.
Grlyor ki Gazzali, Mu'tezile ve Mrcie'yi reddetmi tir.
O, ameli imandan bir cz olarak kabul etmemi tir."
man artar yahut eksilir mi?
Gazzali bu konuyu da yle aklyor:
man artar ve eksilir sz anlay a gre de iir. man zat iti-
bariyle artmaz ve zat itibariyle eksilmez. Iman kalple tasdik olarak
anlarsak, byle d nmek gerekir. Amel imandan bir cz
mana bir ektir. nsan bayla artmaz ve fakat kilosuyla artar. Namaz
rkfi' ve secdelerle artmaz ve fakat dap ve snnetleriyle artar.
mann artmas ve eksilmesi, iman anlay na ba ldr.
Kltrszlerin iman taklit ve itikat zeredir. Bir ok kimselerin
iman byledir. Onlar, taklit zere kalple ehadet kelimesini tasdik
89 Bak: Ihya Uhim ad-Din, C. I, s. 116 - 119.
38
ederler. Bu da bazan kuvvetli olur ve bazan da zay f olur. Kuvvetli
ve zay f olma samimiyet derecesindedir. Amel bu gibi kimselerin
imanndaki samimiyeti art rmaa yardm eder. Nas l su verilen a a,
daha iyi geli irse, amel de kalpte mevcut olan imana fayda verir.
te bu maksatla yce Allah, "Onlar iman ynnden art rd"'
ve "Allah ve Resul tasdik etti. Onlar ancak iman ve teslim ynn-
den art rd" 91 yetlerini indirdi. Nitekim Hz. Muhammed bu ama-
la " man artar ve eksilir" diye buyurmu tur. Bu iyi amellerin imana
etki yaptn ifade iindir. Bu, iman zatiyle artar veya eksilir anla-
mna gelmez. man tasdik itibariyle artmaz ve eksilmez. Fakat olgun-
luk ve samimiyet itibariyle farkl olur. Demek ki amel iman olgunla-
trr ve fakat tasdikin zat n deitirmez. "Kalbinde bir atom a r-
lnda iman olan cehennemden kar" hadisi de iman n olgunluk
bakmndan artp eksilece ini gstermektedir.
istisna Meselesi
Selef "ben inallah mminim" demeyi uygun bulmu tur. "In-
allah" szyle imanda istisna yapmak acaba caizmidir? stisna yap-
mak 4 ynden caizdir:
1 manda, insan n kendi nefsini tezkiyeden ka nmak amaciyle,
istisna yapmas yani "In allah mminim" demesi caizdir. nsann
kendi nefsini kesin surette temize karmas doru de ildir. Nitekim
Kur'an'da "nefislerinizi tezkiye etmeyiniz" 92 ve "kendi nefislerini
tezkiye edenleri grmediniz mi" ? 93 yetleri vard r.
2leri Allah'a havale etmekte teeddb vard r. stisna ile i-
lerin durumu Allah' n isteine braklmtr. Nitekim Hz. Muhammed
"herhangi bir ey iin ben bunu yar n yapacam demeyiniz Ancak
Allah isterse yapaca m deyiniz" diye buyurmu tur.
3Bir insann, imann aslnda deil, olgunluu hakknda phe
etmesi kfr de ildir. Kur'an'da "i te onlar hakkiyle mmindirler" "
diye buyrulurken imanlar n olgunluk derecesi aras ndaki ayrntlar
kasdedilmitir.
4 stisna, bir de insan n kendi akibetinden emin olmad na
dair tevazu gstermesi iin yap labilir. nsan, lm esnasnda, ima-
90 Bak: mran, yet: 173.
91 Bak: al-Ahzab, yet: 22.
92 Bak: an-Necm, yet: 32.
93 Bak: an-Nisa, yet: 49.
39
nnn kabul edilip edilmiyece ini kesin olarak bilemez. Bu sebeple
"inallah hakkiyle mminim" demek caizdir."
Grlyor ki Gazzali, kelm sorunlar nda Ehl-i Snnet'in g-
rlerini savunmu , bu grleri akli ve nakli delillerle perinlemi-
tir. Btn sap k frkalarm sap k dncelerine kar koymutur. Ceb-
riye'nin, Mrcie'nin, Mu'tezile'nin ve Bat niyenin, islamiyet iin
zararl dncelerini rtm tr. Kelm'da nakli delilleri yerine
gre kulland gibi, akla ve mant a da nem vermitir. Onun a-
balariyle islami ilimler yeniden dirilmi ve islami inanlar korunmu-
tur.
Gazzali sadece bir kelmc deil, fakihtir, filozoftur ve muta-
savvftr. O yzyllarca nce ld. Fakat onun gr leri hala yayor
ve kyamete kadar da ya yacakt r.
95 Bak: Ihya Ulrn ad-Din, C. I. s. 121-124.
40
BBLYOGRAFYA
Abd ar-Rmk, Ebl Bekr: Maa'l-Gazzlif fi Munkizih Min ad-Da-

Ml, Matbaat al-istikmet, M sr (tarihsiz).
Bouyges, Maurice: Essai de Chronologie Des Oeuvres de al-Gazali,
Beyrouth (tarihsiz).
Brader: La Philosophie Du Moyen Age, Paris 1949.
antay, Hasan Basri: Kur'an-1 Hakim Ve Mel-i Kerim, stanbul
1957-1958.
ubuku Ibrahim Gazzli Ve Bt nilik, Ankara 1964.
ubuku, brahim Agh: Gazzali Ve Siyaset, ilhiyat Fakltesi
Dergisi iinde, C. IX, Ankara 962.
ubuku, Ibrahim Agh: Mu'tezile Ve Ak l Mes' elesi, Ilahiyat Fa-
kltesi Dergisi iinde, C. XII, Ankara 964.
al-Fahfri, Hanna Ve al-Cerr, Halil: Tarih al-Felsefet al-Arabiyye,
C. II, Beyrt 1957.
al-Frisi, Abd al-Gfir: as-Siyk Nipr, Kprl K.
No: 1152, Istanbul,
Gardet, Louis et Anawati: Introduction la Th6ologie Musulmane,
Paris 1948.
al-Gazzli: Faysal at-Tefrika Beyn al-slm Va' z-Zandaka, Msr 1325 /
1907.
al-Gazzli: Fadih al-Btniyye, Leiden 1956.
al-Gazzli: al-Hikme fi Mahlkt Allah, Msr 1903.
al-Gazzli: Cevhir al-Kur'an, Msr 1933.
al-Gazzli: hy Ullim ad-Din, Matbaat al-Istikmet bask s , Msr
(tarihsiz)
41
al-Gazzli: al-ktisd fi'l-'tikd, hazrlyanlar : I. A. ubuku ve
Dr. Hseyin Atay, Ankara 1962.
al-Gazzli: al-Kadn fi't-Tevil, Msr 1940.
al-Gazzli: Kimy-y Sadet, c. I, Tahrn 1333.
al-Gazzli: Kitb Kavsm al-Btniye, yaynlayan: Prof. Ahmed Ate ,
(Ilahiyat Fakltesi Dergisi, c. III, say : Ankara 1954.
al Gazzll: Mes' eletn Suile Anhuma'l Gazzl'i, Mecmuat ar Resil
- - -
iinde, Sleymaniye Ktphanesi, Be ir A a blm, No: 650,

stanbul.
al-Gazzli: al-Munkiz Min ad-Dall, al Kahire -1309.
-
al-Gazzli: al-Mustasfa Min lm al-Usl, C. I. Ms r 1356.

al-Gazz.li: Mikt al-Envr, Ms r 1325.
al-Gazzli: Mizn al-Amel, Msr 1328.
al-Gazzli: ar-Rislet al-Ledunniyye, Msr 1328.
al Gazzli: Tehfut al Felsife, Dar al Maarif bask s , Msr (tarihsiz).
- - -
Massignon, Louis: Recueil de Textes nhlits, Paris 1929.

Mubarak, Zeki: al-Ahlk nd al-Gazzli, Msr (tarihsiz).
bn al-Cevzi: al-Muntazam fi Tarih al-Mulk Umem, Haydarabad
1357.
'bn al-Cevzi: Telbis-i Iblis, Msr 1340.
bn Hallikn: Vefayt al-A'yn, Msr 1357.
bn Hanbal, Ahmed: Musnad, Msr 1352.
bn Tufeyl: Hayy b.Takzn, Dar al Maarif bask s , Ms r (tarihsiz).
-
Nevbahti: Frak a-ia, stanbul 1931.

Obermann: Der philosophische Und Religise Subjektivismus Ghazalis,
Leipzig 1921.
Quadri: La Philosophie Arabe Dans L'Europe MMievale, Paris 1947.
as-Subki: Tabakt a-fiiyyet al-Kub , Msr 1324.
a-ehrestni: al-Milel Va' n-Nihal, C. I, Msr 1317.
lken, Hilmi Ziya: iskim Felsefesi Tarihi, stanbul 1957.
Wensinck: La Pensee de Ghazzali, Paris 1940.
az-Zebidi: thf as-Sde, Msr 1311.
42
GENEL INDEKS *
A Aristo, 12
ar, 29, 30
Abbasiler, 17 Atay, Hseyin, 24
Abd al-Gafir al-Farisi, 7 ate, 16, 35
Abdullah b. Mes'ud, 25 Ate, Prof. Ahmed, 17
adalet, 16, 35
hir, 28 B
Ahiret, 10, 12, 16, 17, 18, 22, 30, 34, 35,
37, 38 Badad, 7, 12, 20
ahlk, 15, 16 al-Badadi, 17
al-Ahldk ind al-Gazali, 9 al-Bakara Sresi, 25, 27, 34
Ahmed, Ebu'l-Futuh, 7 al-Bakillni, Ebu Bekr, 12
Ahmed b. Hanbel, 9, 36 basar, 31
Ahmed b. Muhammed ar-Razkani, 7 btn, 23, 28
al-Ahzab sresi, 39 Batni, 11, 16, 17, 18, 19
Aie (Hz), 25 Btnilik, 5, 17, 19
akl, 9, 11, 15, 16, 17, 18, 19, 22, 23, 26, Btiniyye, 40
28, 31, 40 Bayezid al-Bistani, 20
akl tesi lem, 11 Be ir Aa, 19
akli bilgiler, 9, 10, 23 bilim, 14
akliyat, 8 bilin, 10
lem, 12, 13, 14, 15, 16, 26, 27, 28, 31 Brehier (Emile), 9
Ali (Hz), 25, 36
Al-i mran Sresi, 39 C
Allah, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17,
18, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, Cariye, 25
28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, Causalite, 10
38, 39 Cemel, 25
amel, 37, 38, 39 Cehennem, 18, 34, 36, 37, 38
al-A'raf Sresi, 30 Cennet, 18, 25, 36, 38
Arab, 35, 37 al-Cerr, Halil, 9
araz, 11, 14, 29 cesaret, 16
rif, 10 20 ceset, 15
* Gerek bu kitap bas lrken ve gerekse indeks haz rlanrken ilgilerini esirge-
meyen Ktphane Mdrmz Say n hsan nan'a te ekkr ederim.
43
Cevahir al-Kur'an, 23, 24 F
cevher, 11, 28, 29
ceza, 15, 34
Fadaih al-Batniyye ve Fadail al-Mustahz riyye,
17, 18, 19, 36
cisim, 29, 30
Fahr al-Mlk, 8
cziyat, 14
al-Fahuri, Hanna, 9
Cuneyd al-Bagddi, 20
Farabi, 10, 12
Curcan, 7
al-Farisi, Abd al-Gafir, 7
al-Fark Beyan al-Frak, 17
al-Farmadi, Ebu Ali, 20, 21
antay, Hasan Basri, 24 fark, 37
ift, 26, 27 Faysal al-Tefrika Beyn al-Isldm V'az-Zan-
okluk, 17 daka, 10, 17
ubuku, brahim Agh, 17, 24, 34, 36 fazilet, 16
felsefe, 7, Il, 12, 13, 14, 15, 16, 21
fesad, 25, 30
D
fkh, 21
daire, 29 Frak as-ia, 17
Darlfnun Ildhiyat Fakltesi Mecmuas 23 fi'il, 33, 34
Davet-i Cedide Bat nileri, 16
Dehri, 12 G
deney, 10, 11
Gfir Sresi, 35
al-Dere al-Merkum, 17
ganimet, 25
Descartes, 10
Gardet, Louis, 9
devlet, 16
Gazzali, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15,
din, 15
17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 30,
dirilme, 35
31, 34, 36, 37, 38, 40
Dou Roma Imparatorlu u, 35
Gazzali Ve Bdt nilik, 5, 17
duyu, 9
Gazzali Ve Siyaset, 36
Gazzali Ve pheilik, 5
E Gazzalrnin Yedi Hakk nda Baslmam Bir
Eseri, 23
Ebu Ali al-Farmdi, 20 Gorgias, 8
Ebu Bekr (Hz.), 36 grme, 31
Ebu Bekr al-Bakillni, 12 gk, 29
Ebu Bekr Abd al-Raz k, 8
Ebu Hmid, 7
H
Ebu Hayyam at-Tevhidi, 12
Ebu Tlib al-Mekki, 20 haber, 18
Ebu'l-Futh Ahmed, 7 Hacer al-Esved, 30
Ebu'l-Kas m al-Ismaili, 7 al-Hadid Sresi, 30
Efltun, 12 Hadis, 21, 35
Ehl-i Beyt, 16 hdis, 13, 14, 15, 18, 26, 27, 28, 29, 32, 33
Ehl-i Snnet, 25, 36, 37, 40 Halil al-Cerr, 9
al-En'am Sresi, 9, 25,30 Hannal-Fahuri, 9
al-Enbiya Sresi, 24, 25, 30, 33, 34, 35 hareket, 13, 26, 28, 29, 33
al-Enfal Sresi, 24, 31, 33, 39 Haris al-Muhasibe, 20
al-Erbain, (Kitab), 20 Hasan (Hz.), 25
44
Hasan Sabbah, 16 nsan, 12
Haaiyye, 16 Irade, 13, 31, 32
hava, 16 Iran, 35
hayat, 31 sbat, 9, 27
Hayy b yakzan 24 islm, 5, 8, 9, 10, 12, 16, 21, 24, 25, 34,
Hayyum, 31 36, 37, 40
Hristiyan, 8, 34, 35 isldm Felsefesi Tarihi, 9
Hicaz, 8 smailiyye, 16
el-Hikmet fi mahlkat Allah, 11 smet, 18, 19
hissiyat, 8 sra Sresi, 22
Huccet al-Hakk, 17 stanbul, 35
Huccet al-Islm, 7 Istisna, 39
al-Hucurat Sresi, 37 stiva, 30
Hud Sresi, 25 I itme, 18, 31
hudus, 16 ithaf as-Sde, 7, 15, 21, 23
hulul, 21 itikat, 38
ittihat, 21
K
ntroduction la Theologie Musulmane, 9
ibadet, 11 Kabir azab , 35
bn Hallikan, 7 kader, 25
bn Hanbel, Ahmed, 9 kdir, 29
bn Mes'ud, 25 kadim, 13, 14, 15, 18, 26, 28, 29, 32, 40
bn Sina, 10, 17, 20 kfir, 24, 25, 37, 38
bn Tufeyl, 24 kinat, 11, 12
bn al-Cevzi, 17 kalb, 10
brahim (Hz), 25, 31 al-Kdnn fi't-Tevil, 21, 23
iffet, 16 karine 10 11
ihvan as-Safa Risaleleri, 12 Kavdid al-Akdid, 26
ihya ulam ad-din 15, 17, 19, 23, 26, 27, 30, Kavasm al-Batniyye, 17, 23
31, 34, 36, 38 kayym, 29, 31
krar, 37, 38 kaza, 33
ktisab, 33 Kelm, 7, 11, 12, 24, 25, 32
al-ktisad fi'l- 'tikad, 24, 26, 27, 31, 34 Kelm felsefesi, 5,7
ilhi ilimler, 16 Kemmiyet, 30
Ilhi nur, 9 kesb, 33
lhiyat, 12, 15 keyfiyet, 14
ldhiyat Fakltesi Dergisi (Ankara Univ.), kdem, 14, 15, 16, 28, 29
17, 34, 36 al-Kstas al-Mustakim, 17, 23, 30
lcam al-Avdmm an lm al-Kelm, 26 kyamet, 35
ilim, 14, 15, 31, 32 al-Kyamet Sresi, 30
ilk muharrik, 10 kyafet, 36
mam, 17, 18, 36 Kimya-y saadet, 10, 20
mam al-Harameyn, 7, 12 Kitab al-Erbain, 20
man, 10, 11, 20, 21, 24, 25, 36, 37, 38, 39 Kitab al-Mustahz riyye, 17
imkn, 14 Kitap ehli, 35
mtina, 14 Kprl Ktphanesi, 7
45
kudret, 31, 33 el-Muntazam 17
Kuds, 8 Murid 13, 32
Kur'an, 9, 21, 23, 24, 27, 29, 30, 31, 34, 35, Musa (Hz) 25
39 Musned 9, 36
Kur'an- Hakim ve Medl-i Kerim, 24 al-Mustasfa min tim al-Usul 15, 17
Kurey , 36 al-Mustahziriyye (Kitab) 20
al-Kurey i, 20 Mustahil 14
Kut al-Kull2b, 20 Mu'tezile 30, 33, 34, 37, 38, 40
kfr, 12, 16, 39 Mu'tezile ve Ak l Meselesi 34,
Levh-i mahfuz, 33 Mmin 37
Lukman Sresi, 35 mmkin 14
Mnker 35
M Mrcie 38, 40
Maa'l-Gazzal fi Munkizih min al-Daldl, 8 mreccih 13
Makas d al-Feldsife, 15 Mslman 37
al-Maksad al-Asnd fi erh Esmd Alldh al- mrik 35
Husnd, 21 mtekellimin 20, 32
Mantk, 15, 16, 17, 18 N
masum, 17, 18, 19
masumiyyet, 19 an-Nahl Suresi 25
Mecmuat ar-Resail, 19 nakil, 22, 23, 40
mecusi, 8 an-Nebe Sresi, 27
Mehmed erefeddin [Yaltkaya], 25 an-Necm Sresi, 39
Mekke 19 nedensellik, 10
Melahide 16 nefs, 11, 16, 39
Meryem Sresi 31 nefy, 9, 27
Mes'eletani Sdk Anhii ndl-Gazzali 19 nekir, 35
meiyet 31, 34 Nessac, Yusuf, 7
miktar 29, 30 Nevbahti, 17
al-Milal va'l-Nihal 17 nikh, 17
Mi'rac as-Salikin 19 an-Nisa Sresi, 39
Mi kat al-Am dr 20, 23 Niabur, 7, 8, 20
Mizan al-Amel 19, 21, 22, 23 Nizam al-Mlk, 7
muallim ,17 Nizamiye niversitesi, 7, 8, 20
Mubarek Zeki 9 Nuh Sresi, 28
mu'cize 18, 19, 25, 34, 35 nur, 9, 11, 22, 27
mu'dim 28 nbvvet, 11, 21, 34
Mufass l al-Hildf 17
Muhammed (Hz) 9, 17, 19, 22, 30, 34, 35, O
36, 37, 38, 39
Obermann, 8
Muhammed, Ebu Hamid al-Gazzali 7
Ortak, 30
Muharrik 10
Osman (Hz.), 36
al-Muhsib Haris 20
retim, 17
Muhasss 26
mer, (Hz.), 36
Muhdis 28, 29
al-Mulk Sresi 31, 33
P
al-Munk z min ad-Daldl 1, 8, 10, 11, 12, 15,
17, 19, 20, 21 Parmak, 30
46
la Pensde de Ghazzali, 9 sonsuz, 27
Peygamber (Hz.), 10, 19, 22, 23 su, 16
Peygamberlik, 12, 16 as-Subki, 7
la Philosophie Arabe dans l'Europe Medidvale, 9 Sufi, 11, 20, 21
la Philosophie du Moyen-Age, 9 Skn, 26, 28, 29
der Philosophische und Religise Subjectivismus Sleymaniye Ktphanesi, 19
Ghazalis, 8 Snnet, 21, 38
Protagoras, 8
Pyrrhon, 8

fii, 21
am, 8
Quadri, 9 ehadet, 37, 38
e- ehrestani, 17
R ekil, 14, 29, 30
erefeddin, Mehmed [Yaltkaya], 25
ar-Ra'd Sresi, 33 eriat, 19, 22, 23, 34, 37
Ravdat al-Tdlibin, 20 evket, 36
ar-Razkani, Ahmed b. Muhammed, 7 ibli, 20
Resul, 39 phe, 8, 9, 10, 18, 20, 21, 24, 25, 39
ar-Riaye li-Hukuk Allah, 20
ar-Risale (lil-Kueyri), 20 T
al-Risalet al-Kudsiyye, 26
r-Risalet al-Ledunniyye, 20, 23 Tabakat a-afiiyye 7
riyaziye, 15 tabiat kanunlar , 16
Romahlar, 35 tabiatc, 12
ruh, 12, 15 tabii ilimler, 16
Rum, 35 tabiiyyat, 15
rya, 9, 11 tabiiyyun, 16
Sahil, 34 Taha Sresi, 29
al-Safft Sresi, 33, 36 taklid, 8, 38
Sahabe, 25, 36 takva, 36
Sapk (lk), 12, 24, 25 talim, 17
Sebe Sresi, 31 talimiyye, 16
sebep, 10 Tanr, 22
Seb'iyye, 16 Tarih al-Felsefet al-Arabiyye, 9
as-Secde Sresi, 33 Tasavvuf, 19, 20, 21
seim, 33 tasdik, 36, 37, 38, 39
sem' 31, 32 teeddb, 39
sevap, 15, 34 Tehafut al-Feldsife, 13, 14
sezgi, 10, 11 tek, 26, 27
Sfat 16, 26, 31, 32 Telbis-i Iblis, 17
Srat Kprs, 36 tercih, 13
sihir, 18 teslim, 36, 37, 39
as-Siyak li-Tarih-i Nisapur, 7 tevazu, 39
siyaset, 15, .16 at-Tevhidi, Ebu Hayyam, 12
sofist, 8 tevil, 17, 22, 23, 30
Sokrates, 12 tezkiye, 36, 39
47
Timon, 8 [Yaltkaya] Mehmed erefeddin, 23
toprak, 16 Yanl , 18
Ts, 7,8 Yaratma, 33
Yasin, Sresi, 25, 35
yaylma, 30
Yezid b. Umeyre, 25
Usul, 21
yok edici, 28
uyku, 9, 11
yn, 29, 30
iman esas , 10
Yunan, 9
"elken, Hilmi Ziya, 5
Yunus Sresi, 24
Yusuf Nessac, 7
V
Vcip, 14, 33, 34 Z
Vahiy, 16, 19, 25, 34
al-Vaka Sresi, 28 Zhir, 23, 28
Vefayat al Ayan, 7
-
Zaman, 13, 26
vusul, 21 az-Zariyat Sresi, 37
vcud, 14, 28 zat, 13, 14, 16, 31, 32, 38, 39
az-zebicli, 7, 15, 21
Zeki Mubarek, 9
Zeyd, 32
Wensinck, 9
Zd, 28
Zikir, 11, 21
Y
zorunlu bilgiler, 9, 18
Yahudi, 8, 34 zorunluluk, 34
48
YETLER
"Allah diriden ly yapar ve lmnden sonra arz diriltir". (ar-

Rum yet: 9), 35
"Allah ge yayld" (Taha, yet: 5), 29
"Allah hereyi bilir." (al-Bakara, yet: 23), 31
"Allah her eyi yaratt ." (al-Enfal, yet: o ), 33
"Allah hidayete gtrmek istedi i kimsenin g sn Islm'a aar."
(En'am Sresi, yet: 125), 9
"Allah kendine evlt edindi dediler, ha a Allah bundan mnezzehtir,
o mustanidir. Gkte ve yerde ne varsa hepsi onundur. Yan -
nzda iddianza ait hibir delil de yoktur." (Yunus Sresi, yet:
68), 24
"Allah ve Resul tasdik etti. Onlar ancak iman ve teslim ynnden
artrd." (al-Ahzab, yet: 22), 39
"Allah yaptndan sorumlu de ildir. nsanlar ise sorumludur."
(al-Enbiya, yet: 23), 33
"Allah sizi ve yaptklarnz yaratand r". (al-Safft, yet: 36), 33
"Araplar iman ettik dediler. De ki man etmediniz ve fakat Islam
oldunuz." (al-Hucurat, yet: 4), 37
"Beni grmeyeceksiniz." (al-A'raf, yet: 143), 3o.
"Biz yeri bir be ik dalar birer kaz k yapmadk m ? Sizi ift ift
yarattk. Geceyi rt kldk. Gndz maiet vakti yaptk. s-
tnze salam salam yedi gk bina ettik P rl prl parlayan bir
kandil astk. O sk mengenelerden rl rl su indiridik. Onunla
dne, nebat ve sarma m baheler karalm diye." (an-Nebe,
yet: 6-16), 27
"Biz kyamet gnne mahsus adalet terazileri kuraca z". (al-Enbi-
ya, yet: 47), 35
49
"Bu, Ibrahim'e kavmine gstermek zere verdi imiz delilimizdir."
(En'am Sresi, yet: 83), 25
"rm kemikleri kim diriltir? De ki onlar ilk kez yaratan diril-
tir." (Ysin, yet: 79), 35
"Derken oradan mminlerden kim varsa kardk. Fakat orada Ms-
lmnlardan bir ev halkndan ba kasn bulamadk." (az-Zari-
yat, yet: 35-36), 37
"Dkmekte olduunuz meniyi grdnz m? Onu siz mi yoksa biz mi
yaratyoruz." (el-Vak a Sresi, yet: 59), 28
"Eer Allah isteseydi, btn insanlar hidayete grrrd." (ar-Ra'd,
yet: 3 ), 33
"Eer isteseydik her insan hidayete kavutururduk." (as-Secde, yet:
1 3), 33
"Eer kulumuz Muhammed'e indirdi imiz vahiylerden phe ediyor-
sanz (gcnz yetti i kadar) onun gibi bir sre getiriniz "
(al-Bakara, yet: 23), 25
"Ey Rabbimiz gcmz yetmiyecek eyi bize ykleme." (al-Bakara,
yet: 2 86) , 34
"Grmediniz mi Allah, yedi g birbiriyle ahenktar olarak nas l
yaratmtr. Onlarn iinde ay bir nur yapm gnei de bir
kandil (olarak) asmtr, Allah sizi yerden ot gibi bitirdi, sonra
sizi yine ona dndrecek, sizi yeni bir karla (tekrar) karacak.
(Nuh, Ayet 15-16) 27, 28
"Her eyi haber alan, ltif olan ve yaratan Allah her eyi bilmez mi?"
(al-Mulk Ayet 4), 3
"Ilh olarak ancak her eyin yarat cs Allah vard r. (al-Enfal, ayet
o2),
"itmiyen, grmiyen ve size hibir faydas olmyan eye niin tap -
yorsunuz" (Meryem Suresi Ayet 42), 31
"te onlar hakkyle mmindirler" (al-Enfal, Ayet 74), 39
"Kendi nefislerini tezkiye edenleri grmediniz mi?" (an-Nisa, Ayet:
49), 39
"Musay ak delillerle ve mu'cizelerle gnderdik" (H'd Suresi
Ayet 96 ve Gfir, yet: 23), 25
"Nefislerinizi tezkiye etmeyiniz." (an-Necm, yet: 32), 39
"Ne gklerde, ne de yerde bir zerre miktar onun ilminden kamaz."
(Sebe, yet: 3), 31
50
"Nerede olursanz olunuz sizinle beraberdir." (el-Hadid, ayet: 4), 30
"O iitir ve grr." 31
"Onlar cehennem yoluna gtrnz. Onlar hapsediniz nk
onlar sorumludurlar." (al-Saffat, ayet: 23-24), 36
"Onlar iman ynnden art rd." (Al-i mran, ayet: 173), 39
"Onlarla iyi ve gzel olan delil gstererek mcadele et." (an-Nahl
Sresi, ayet: 125), 24, 25
"Onu gzler idrak edemez, halbuki o gzleri ihata eder." (al-En'am,
ayet: o3), 30
"Onu ilk kez yapan diriltir de." (Yasin, ayet: 79), 25
"Ondan baka tanrlar m edindiler? Sen onlara deliliniz varsa ge-
tiriniz de." (al-Enbiya Sresi, ayet: 24), 24
"O her eye kdirdir." (al-Bakara, yet: 259), 31
"O yaptndan yapaca ndan sorumlu de ildir. Kullar sorumludur."
(al-Enbiya, ayet: 23), 34.
"Rumlar yenildi. Allah' n emri bir ka yl iinde nnde de, sonunda
da gerekle ecektir. O gn mminler de ferahl yacaktr." (ar-
Rm, ayet: 2-4), 35
"Sabah akam ate zerine arzolunurlar." (Gfir, ayet: 46), 35
"Size ilimden az bir ey verildi." (.1sra Sresi, ayet: 85), 22
"Sizin yarat lmanz da yeniden diriltilmeniz de, tek ki iyi yaratmak
ve diriltmek gibidir." (Lukman, ayet: 28), 35
"Szlerinizi ister gizleyiniz, ister a klaynz o kalpleri bilir, her eyi
haber alan, ltif olan ve yaratan Allah bilmez mi." (al-mlk,
ayet: 4), 33
"phesiz gklerin ve yerin yarat lnda gece ile gndzn birbiri
ardnca gelimelerinde insanlara yarar eyleri denizde de seyre-
dip tayan o gemilerde, Allah' n yukardan indirip yer yzn
lmnden sonra diriltti i suda, deprenen her hayvan orada
retip yaymasnda, gkle yer aras nda boyun e mi rzgarlar
ve bulutlar evirip evirmesinde akl ile dnen bir kavim iin
Allah' n varlna dellet eden bir ok almetler vard r." (al-
Bakara, ayet: 64), 27
"Taki helk olan apa k bir delilden sonra helk olsun, diri kalan
da apa k bir delilden sonra hayatta kals n." (al-Enfal sresi,
ayet: 42), 24
"Yerde ve gkte Allah'tan ba ka ilhlar olsayd , yer ve gk fesada
urard." (al-Enbiya Sresi, ayet: 22), 25, 30
"Yzler vard r o gn ter' tazedir, Rablerini grecektir." (al-K ya-
met, ayet: 22-23), 30
51

Gazzali Ve Kelam Felsefesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Gazzali Ve Kelam Felsefesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA NIVERSITESI ILIH YAT FAKLTESI

Prof. Dr. brahim Agh UBUKU

Prof. Dr. brahim Agas,h UBUKU

Gazzali ok ynl bir d nrdr. slmi ilimlerin e itli dana-

GazzalT nin Hayat

Gazzali, felsefecileri de inceledi. Kendisi felsefeyi belli bir stat-

Zaten bir e it slam felsefesi olan Kelm ilmini iyi biliyordu.

13 al Gazzall, Tehafut al-Felasife, s. 74-96, Dar al-Maarif bask s, Msr (tarihsiz).

yazdmz son 3 eser hal kay ptrlar.

Gazzali gere in mutasavvflarm yaamnda olabileceini

Gazzalrnin kelm anlay

Allah' n varl ve sfatlar

Alemdeki dzen, rnahlakattaki acaiplikler, lmler ve do umlar

48 Bak: al-Gazzali, Ihya Ulm ad-Din, C. I, s. 106; al-Iktisd fi'l-Itikd, s. 32-33.

Kudret sfat : Alemin yarat cs olan Allah kudret sahibidir.

Kelm sfat : Allah mtekellimdir yani konu ucudur. Onun ke-

Allah' n ilmi de kadimdir. Allah ezelden beri zatiyle bilicidir.

Allah' n iradesi de kadimdir. E er hadis olsayd , Allah' n zat

68 Bak: al-Enfal, yet: 101.

ldkten sonra dirilme olacakt r. Yce Allah' n bunu yapma a

man Ve islm Meselesi

87 Bak: az-Zariyat, ayet: 35-36.

95 Bak: Ihya Ulrn ad-Din, C. I. s. 121-124.

Abd ar-Rmk, Ebl Bekr: Maa'l-Gazzlif fi Munkizih Min ad-Da-

iinde, Sleymaniye Ktphanesi, Be ir A a blm, No: 650,

al-Gazzli: al-Mustasfa Min lm al-Usl, C. I. Ms r 1356.

Massignon, Louis: Recueil de Textes nhlits, Paris 1929.

Nevbahti: Frak a-ia, stanbul 1931.

"Allah diriden ly yapar ve lmnden sonra arz diriltir". (ar-

You might also like