Hemen Her eyin Ksa Tarihi

BILL BRYSON

NDEKLER
I. Kozmosta Kaybolmak
II. Yerkrenin Bykl
III. Yeni Bir a Douyor
IV. Tehlikeli Gezegen
V. Yaamn Kendisi
VI. Bize Giden Yol

I
KOZMOSTA KAYBOLMAK

Gne Sistemine Ho Geldiniz

Uzayda bizden baka "dnen" varlklarn bulunduu ihtimali de istatistiksel
adan gayet yksek. Samanyolunda ka yldz olduunu kimse bilmez:
Tahminler 100 milyar civaryla 400 milyar arasnda deiir. stelik Samanyolu
140 milyar ksur galaksiden yalnzca bir tanesidir, ki bu galaksilerden pek ou
bizimkinden byktr. Ama en lml girdilerle dahi her zaman, srf
Samanyolu'ndaki ileri uygarlk says bile milyonlar bulur.

Ne yazk ki, uzay muazzam byklkte olduundan, bu uygarlklardan herhangi

ikisi arasndaki mesafenin en az iki yz k yl olduu sanlmakta: lk duyuta
algladmzdan ok daha byk bir mesafedir bu. Demek ol uyor ki, bu varlklar
bizim burada olduumuzu biliyor olsalar ve farz mahal bizi teleskoplaryla
grebilseler dahi, Yerkre'den iki yz yl nce ayrlm olan seyretmekteler.
Yani sizi ve beni grmyorlar . ... Dolaysyla, gerekte yalnz deilsek bile,
pratikte yalnzz.

Rahip Evansn Evreni

Kutup yldz, getiimiz Ocak aynda ya da 1854'te ya da on drdnc yz yln
erken dnemlerinden itibaren herhangi bir tarihte s nm olabilir, ama lm
haberi bize henz ulamamtr. Kesin olarak syleyebileceimiz tek ey, 680 yl
nce bugn hala yanmakta olduudur.

Rahip Evansn teleskopuyla bulduu eyler Bunun nasl bir zafer olduunu
anlamak iin, standart bir yemek masas nn siyah masa rtsyle kaplandn ve
masann ortasna bir avu tuz atldn farz edin. Salan tuz taneleri bir galaksi
olarak dnlebilir. imdi de bunun gibi bin be yz masa daha olduunu
varsayn: szgelimi bir Wal-Mart otoparkn dolduracak ya da tek sra halinde
dizildii zaman 3,2 kilo metre uzunluunda bir hat oluturacak kadar. Her bir
masann stnde de rasgele serpitirilmi tuz taneleri olsun. imdi herhangi bir
galaksiye tek bir tuz tanesi daha ekleyip, Robert Evans'n masalar arasnda
dolamasn bekleyin. Evans, sonradan ekledi iniz o taneyi bir bakta tespit
edecektir. O tuz tanesi, spernovad r.

1
u anda bildiimizi dndmz ey udur: Yaklak 4,6 milyar yl nce, imdi
bulunduumuz yerde, belki 24 milyar kilometre geniliinde byk bir gaz ve toz
girdab birikip, kmelenmeye balad. Bunlarn hemen hepsi, yani gne
sisteminin ktlesini y zde 99,9'u, Gnei oluturmaya koyuldu. Geriye kalan ve
babo yzen maddeler arasndan iki mikroskobik zerre, elektrostatik gler
tarafndan birletirilecek yaknlkta yzmekteydi. Gezegenimize gebe kalnan an,
ite buydu. Oluumu daha yeni balayan Gne sisteminin her yerinde ayn ey
olmaktayd. arpan toz zerreleri giderek byyen ktleler oluturuyordu.
Nihayet bu ktleler gezegencik diye adlandrlabilecek byklklere ulatlar.
Durmakszn birbirlerine toslayp arptka, sonsuz ve rasgele deiimlerle kah
krldlar, kah daldlar, kah yeniden birletiler. Ama her karlamadan biri galip
kyordu ve bu galiplerden bazlar, etrafnda dolatklar yrngeye hkmedecek
kadar byd.

Bu noktada, yaklak 4,5 milyar yl nce, Mars byklnde bir nesne

Yerkre'ye arpt ve ondan, yolda bir krenin (Ay'n) olumasn salayacak
miktarda madde kopard. Tahminlere gre birka hafta iinde, dny adan kopan
maddeler tekrar bir araya gelip yekpare bir ktle oluturdu ve bir sene iinde,
bize hala yoldalk eden o kresel ta parasna dnt. Ay' oluturan
maddenin byk ksmnn Yerkre'nin ekirdeinden deil, kabuundan koptuu
dnlyor: Demirin bizde ok faz la, Ay'da ok az olmasnn sebebi de ite bu.
Her nedense, bu kuram hemen her zaman eski bir kuramm gibi sunulur.
Halbuki ilk kez 1940'larda, Harvard'dan Reginald Daly tarafndan ne
srlmt.

Sonraki 500 milyon yl boyunca gen dnyamz, kuyruklu yldzlarn, meteorlarn

ve dier galaktik molozlarn aman vermeyen bombardmanna maruz kald. Bu
bombardman ona, okyanuslar dolduracak suyu ve yaamn baaryla olumas
iin gereken bileenleri verdi. Fevkalade saldrgan bir ortam vard ama yaam
yine de olumann bir yolunu buldu. Minik bir kimyasal madde torbas kprdanp
canland. nsanolu yoldayd.

II
YERKRENN B YKL

Gkcisimlerinin lm
Halley, nev'i ahsna mnhasr bir kiiydi. Uzun ve retken kariyeri sresince,
gemi kaptan, kartograf, Oxford niversitesi'nde geometri profesr, Kraliyet
Darphanesi'nde kontrolr yardmcs, kraliyet astronomu ve derin-deniz dalg
hcresinin mucidi oldu. Manyetizma, gelgitler, gezegenlerin hareketleri ve
afyonun etkileri hakknda itibarl yazlar yazd. Meteoroloji haritasn ve lm
oran tablosunu hazrlad, Yerkre'nin yan ve Gne'e olan uzakln
hesaplama yntemleri nerdi ve hatta, balklar avlandktan sonra drt mevsim
taze tutmaya yarayan pratik bir metot bile gelitirdi. Yapmad tek ey, ilgintir
ki, kendi adn tayan kuyruklu yldz kefetmek oldu. 1682'de grd kuyruklu
yldzn 1456, 1531 ve 1607 yllarnda bakalar tarafndan grlm olan
kuyruklu yldzla ayn olduunu anladyla kald. Bu kuyruklu yldz, 1758'e, yani,

2
Halley'nin lmnden on alt yl sonrasna kadar Halley kuyruklu yldz olarak
anlmad.

Newton phesiz tuhaf bir adamd. Cin gibi zekiydi elbette, ama ayn zamanda
yalnz, neesiz, paranoyak saylabilecek kadar pimpirikli, dalgnlyla nl biriydi.
(Baz sabahlar uyand zaman, daha yataktan aya n bile karamadan, anszn
aklna en dnceler yznden donakalp saatlerce yerinden kalkmad
sylenirdi.) Ayrca akl almaz iler yapard. Cambridge'de kendi laboratuarn
kurmu, ama sonrasnda kendini birbirinden acayip deneylere vermiti. Bir
keresinde, srf ne olacan merak ettii iin, deri dikmeye yarayan trden bir
uvaldz gzle kemik arasnda kalan blgeye, gzn arkasna mmkn
olduunca yanatrarak gzyuvasna sokmu ve evire evire gzn
kurcalamt. Mucize eseri hibir ey olmamt. Gzne kalc bir hasar
vermemiti en azndan. Baka bir deneyinde, gr zerinde nasl bir etkisi
olacan anlamak iin, dayanabildiince Gne'e bakmt. Gzlerinin onu
affetmesi iin birka gnn karanlk bir odada geirmek zo runda kalmakla
birlikte, kalc hasardan yine ucuz kurtulmutu.

Daha renciyken, diferansiyel ve integral hesab bulmu spektroskopi biliminin

temellerini atm alma hayatnn en az yarsn simyaya ve eitli dinsel
uralara ayrd. Ariusuluk denilen, tehlikeli derecede heretik (sapkn) bir
mezhebin gizli yandayd. kendi kendine branice renmiti 1936'da
ekonomist John Maynard Keynes, Newtonn notlaryla dolu bir sand ak
artrmayla satn ald zaman 1970'lerde Newton'n bir sa teli zerinde yaplan
analiz, sa telinin doal dzeyin krk misli younlukta cva ierdiini bulgulad. ...
Ve nihayet, bayaptn retti: Doa Felsefesinin Matematik lkeleri, en bilinen
adyla Principia. ... Alman matematiki Lei bniz bile onun matematie olan
katklarnn daha nceki tm katk larn toplamna e olduu grndeydi.

Gkcisimlerinin yrngelerini matematiksel olarak aklamakla kalmyor, onlar ilk

harekete geiren ekim kuvvetini de tehis ediyordu: ktle ekimi. Anszn
evrendeki her harekete anlam kazand rmt.

Principia'nn znde, Newton'n hareket yasas yatyordu. Bu yasalar, zetle ,

bir cismin itildii istikamette hareket ettiini, baka bir kuvvet tarafndan
yavalatlana ya da ynnden saptrlana dek ayn istikamette dz bir hat
boyunca hareket etmey i srdreceini ve her etkinin eit ve zt ynde bir tepkisi
olduunu ifade eder. Bu ilkeye gre, evrendeki her ci sim tm dier cisimlere
ekim uygular. u anda, size yle gelmese de, yerinizde otururken etrafmzdaki
her eyi (duvarlar, tavan, lambay, kedinizi) kendi kk, hatta ok kk ktle
ekimsel alannzla kendinize doru ekmektesiniz. Onlar da sizi ke ndilerine
doru ekmekte. Herhangi iki cisim arasndaki ekim kuv vetinin, yine
Feynman'n szleriyle, her birinin ktlesiyle doru orantl olduunu ve
aralarndaki uzakln karesiyle ters orantl olarak deikenlik gsterdiini
anlayan, Newton olmutu. Baka bir deyile, iki cisim arasndaki uzakl iki misli
artrrsanz, aralarndaki ekim drt misli zayflar.

3
nsan akl tarafndan ortaya atlm, tam anlamyla evrensel ilk doa kanunuydu
bu.

Newton'n yasalar pek ok problemi zd: Okyanustaki gelgit ol aylarn,

gezegenlerin hareketlerini, frlatlan gllelerin tek rar Yerkre'ye dmeden evvel
neden belli bir yol izlediini, gezegen altmzda saatte yzlerce kilometre hzla,
topa gibi dnerken ne den uzaya frlamadmz akla kavuturdu.

Principia'da Newton tarafndan tahmin edilen bir ey daha vard: Bir da yaknna
aslm bir ekl, dan ekimsel ktlesinin yan sra Yerkre'nin ekimsel
ktlesinin de etkisiyle, daa doru hafife meylederdi. Bu sadece tuhaf bir
gerekten ibaret deildi. Sapmay hataszca lerseniz, evrensel ktle ekimi
sabitini, yani ktle ekiminin G olarak bilinen temel deerini ve dolaysyla
Yerkre'nin ktlesini hesaplayabilirdiniz.

Hutton, eykselti erilerini icat etmiti. Hutton, Sehiehallion'daki lmlerine

dayanarak, Yerkre'nin 5.000 milyon milyon ton arlnda olduunu hesaplad.
Gne dahil, gne sistemindeki tm dier nemli cisimlerin ktleleri, Yerkre'nin
ktlesinden hareketle hesaplanabilirdi. Bylece, yaplan tek bir deney sayesinde,
Yerkre'nin, Gne'in, Ay'n, teki gezegenlerin ve onlarn uydularnn ktlelerini
renmi ve cabadan, eykselti erilerini kazanm olduk. Drt aylk bir
almann semeresi olarak hi fena deildi dorusu.

Cavendish, kimselere duyu rmadan yrtt almalarnda, enerjinin korunumu

ilkesini, Ohm yasasn, Dalton'un Ksmi Basn Yasasn, Richter'in Edeer
Oranlar Yasas'n, Charles'n Gazlar Yasas'n ve elektriksel iletkenlik ilkelerini
kefetti ya da ngrd. Bu kadarla kalsa iyi. Bilim tarihisi J.G.Crowthera gre,
Kelvin ile G. H. Darwin'in gelgit olaylar sonucunda ortaya kan srtnmenin
yerkrenin dn hzn yavalatc etkisi zerindeki al malarnn, Larmor'n
lokal atmosferik souma konusunda 1915te yaynlanan kefinin, ... Pickering'in
donan karmlara ilikin almalarnn ve Rooseboom' un heterojen dengelerle
ilgili almalarndan bazlarnn habercisi de oldu. Son olarak, soy gazlar diye
bilinen bir grup elementin kefini douran ipular brakt. Bu gazlardan bazlarn
ele geirmek o kadar zordur ki, sonuncusu 1962'ye dek bulunamamtr.

Velhasl, on sekizinci yzyln sonlarna gelindiinde bilim adamlar Yerkre'nin

biimini, boyutlarn, Gne'e ve gezegenlere olan uzakl n kesinkes biliyorlard.
imdi de Cavendish, evinden dar burnunu bile karmadan, onlara Yerkre'nin
arln temin etmiti. Bu durumda Yerkre'nin yan belirlemenin nispeten
basit olacan dnebilirsiniz. Ne de olsa, gereken malzemeler hani neredeyse
ayaklarna gelmiti. Ama hayr. nsanolu nce atomu paralayacak, televizyonu,
naylonu ve hazr kahveyi icat edecek, kendi gezegeninin yan hesaplamaya
daha sonra sra gelecekti.

TA KIRICILAR
Bir de Dr. James Parkinson vard. Parkinson ayn zamanda sosyalizmin ilk
yandalarndan biriydi ve Kansz-Devrim gibi balklar tayan kkrtc
kitapklardan pek ounun yazaryd Geri biz bugn onu, o zamanlar

4
titremeli fel diye anlan, ama o gn bu gndr Parkin son hastal olarak
bilinen rahatszlk konusunda yapt r aan almalarla hatrlyoruz.

Kelvin on dokuzuncu yzy ln, hatta her yz yln en olaanst ahsiyetlerinden

biriydi. Kelvin gerekten de Viktorya dneminin bir nevi spermeniydi. 1824'te
Kraliyet Belfast Akademik Enstits'nde ders veren ve ksa sre soma Glasgow'a
transfer olan bir matematik profesrnn olu olarak dnyaya geldi. Glasgow'da
Kelvin yle ayrcalkl bir harika ocuk olduunu kantlad ki, 10 gibi gencecik bir
yata Glasgow niversitesi'ne kabul edildi. Yirmili yalarna girdiinde, Londra ve
Paris'teki kurumlarda renim grm, Cambridge'den (krekilik ve matematik
dallarnda en yksek dl leri kazanarak ve her naslsa bir mzik kulb kurmaya
da vakit bularak) mezun olmu, Peterhouse yeliine seilmiti. Kuramsal ve
uygulamal matematik alanlarnda (Franszca ve ngilizce olarak) yle gz
kamatrc zgnlkte makaleler yazd ki, hocalarn mahcup etmemek iin onlar
imzasz yaynlamak zorunda kald. Yirmi iki yandayken Glasgow niversitesi'ne
dnp, doa felsefesi krssnn profesrl ne atand. Bu pozisyonu elli
sene terk etmeyecekti. 1907'ye, yani seksen ne kadar yaayan Kelvin, uzun
kariyeri sresince 661 makale yaz d, 69 patent biriktirdi (bunlar sayesinde hayli
zengin oldu) ve fiziksel bilimlerin hemen her dalnda nam sald. Dondurucularn
icadn mmkn klan yntemi nerdi, hala adn tayan mutlak scaklk leini
icat etti, okyanus tesine telgraf ekilme sini salayan gelimi aygtlar tasarlad.
Bildiimiz gemi pusulasnn icadndan tutun, ilk derinli k lerin (iskandilin)
yaratmna kadar, gemi tamaclnn ve deniz yolculuunun geliimine saysz
katkda bulundu. Ve bunlar sadece pratikteki baarlaryd.

Termodinamiin kinci Yasas'na olan katklar bilhassa nemlidir. Bu yasalar

irdelemek iin bal bana bir kitap yazmak gerekir, ama ben srf size biraz fikir
vermek iin burada kimyac P. W. Atkins'in u basit zetini aktaraca m: Drt
Yasa vardr: Sfrnc, Birinci, kinci ve nc. Bunlardan ilk tasdik edileni nc
srada yer alan kinci Yasa olmutur; yasalardan ilki olan Sfrnc Yasa en son,
Birinci Yasa ise ikinci formle edi lendir; nc Yasa dierleriyle ayni anlamda
yasa bile saylmaz. zetle, kinci Yasa her zaman biraz enerjinin israf edildiini
syler. Hibir aygt srekli hareket halinde olamaz, nk ne kadar etkili olursa
olsun mutlaka enerji kaybede cek ve sonunda boalacaktr. Birinci Yasa enerji
yaratmann mmkn olmadn, nc Yasa ise scaklklar mutlak sfra
indiremeyeceinizi syler; her zaman bir miktar art k scaklk kalacaktr. Dennis
Overbye'n vurgulad gibi; ana yasaya kimi zaman u aka yollu ifadeyle
deinilir: (1) kazanamazsn, (2) mutlaka zarar edersin ve (3) oyundan
kamazsn.

ELLER KANLI BLM

Madem ki sonradan kklerini kurutacakt, Tanr canl trlerini ne diye yaratmt ?

Smith katmanlarn gizemini znce, nesil tkenilerine ilikin kuramlarn

yaratt ahlaki sknt daha da byd. Her eyden nce, Tanrnn yaratklar
arada srada deil, tekrar tekrar yeryznden sildii dorulanm oluyordu.

5
TEMEL MADDELER
1750lerde Karl Scheele adnda sveli bir kimyac, sekiz element kefetti: klor,
flor, manganez, baryum, molibden, tungsten, nitrojen ve oksijen. Amonyak,
gliserin ve tanen gibi birok y ararl bileimi de o kefetti ve klorun bir beyazlatc
olarak tad ticari deeri gren ilk kii oldu.

esrarengiz bir elan vital'in, yani cansz nesnelere can veren gcn sakl olduu
da dnlyordu. Bu semavi zn nerede sakl olduunu bilen yoktu, ama olas
grnen iki ey vard: Onu elektrik okuyla canlandrabilirdiniz. Kimyann iki kola
ayrlmasnn sebebi de buydu: organik kimya (elan vital'e sahip olduu dnlen
maddeler iin) ve inorganik kimya ( elan vital'e sahip olmayanlar iin).

Lavoisier'nin hi yapmad bir ey varsa, o da bir element kefetmektir. Ama o

kendi keiflerini yapmak yerine, bakalarnnkileri inceleyip anlamlandrmaya
alt. Oksijeni ve hidrojeni geree uygun biimde tehis edip, ikisine modern
isimlerini kazandrd. Ksacas, kimyaya salamlk, aklk ve yntemsellik
getirilmesine yardmc oldu. maddenin dntrlebileceini, ama ortadan
kaldrlamayacan ilk fark eden onlar (kar koca Lavoisierler) oldu. Fransz
Devrimi'yle ayn dneme denk geldi ve bu defa Lavoisier kesinlikle yanl
taraftayd.

1800'lerin erken dnemlerinde ngiltere'de, gldrc gaz diye bilinen diazot

monoksit kullanmna son derece keyifli bir sarholuk duygusunun elik ettii
kefedildikten sonra, bu gaz solumak moda halini al d. Diazot monoksitin
anestezik olarak kullanlmaya elverili olduu, 1846'ya kadar kefedilemedi.

Rumford kontu, 1753 ylnda Massachusetts'in Woburn kentinde, atafatsz bir

adla, Benjamin Thompson olarak dnyaya geldi. 1791'de Kutsal Roma
mparatorluu'nun Rumford Kontu unvan n ald. akkanlarn konveksiyonu
(tanm) ve okyanus akntlarnn dolam ilkelerini ilk kez akla kavuturdu.
Ayrca, filtre kahve makinesi, termal amar ve halen Rumford'un adyla anlan
bir tr mutfak oca dahil olmak zere, yararl birka bulua imzasn att.

Humphry Davy, pe pee yeni elementler kefetmeye balad: potasyum,

sodyum, magnezyum, kalsiyum, stronsiyum ve alminyum. elektroliz diye
bilinen dahiyane bir teknik gelitirmi olmasyd. Toplam on iki element kefetti:
o zamanlar bilinen element toplamnn bete biri.

1808'de John Dalton, atomun do asn anlamaya balayan ilk kii oldu.
1811'de Carlo Avogadro deeri ilerde anlalacak bir keifte bulundu: Ayn
scaklk ve basn koullar altnda, eit hacimdeki deiik gazlarn, trleri ne
olursa olsun, ayn sayda molekl iereceini kefetti.

Mendeleyev 1869'da otuz be yandayken, elementleri dzene sokmann bir

yolunu bulmak iin kafa yormay a balad. O sralar, elementler ekseriyetle ik i
ekilde gruplandrlrd: ya atom arlna gre (Avogadro Yasas kullanlarak), ya
da ortak zelliklerine gre (mesela metaller ya da gazlar gibi kategorilere

6
ayrlarak). Mendeleyev'in r aan buluu, bu ikisinin ayn tabloda
birletirilebileceini grmek oldu.

zellikler periyodik olarak tekrarland iin, icat periyodik tablo adn ald.
Ortaya kan tablo, boyuna okunduu zaman bir iliki grubunu, enine okunduu
zaman baka bir iliki grubunu gsteriyordu. Aklamak gerekirse, dikey stunlar
benzer zelliklere sahip kimyasallar bir araya getirir. yatay diziler de kimyasal
elementleri atom ekirdeklerindeki proton saysna, yani atom numaras olarak
bilinen deere gre, kkten by e doru sralar. ( atom numaras atom
arl ile kartrlmamaldr; atom arl belli bir elementin proton ve ntron
saylarnn toplamdr.) Kimyasal Elementlerin Periyodik Tablo su, tarih boyu
tasarlanm en gzel organizasyon emasdr

Gnmzde bilinen yaklak 120 element vardr: doada,bulunan doksan iki

element ve laboratuarlarda yaratlan birka dzine daha. Mendeleyev'in
zamannda yalnzca altm element biliniyordu; ama Mendeleyev, bu kadarnn
tablonun tamamn doldurmayacan, daha pek ok parann eksik kaldn
anlayacak kadar zekiydi. leride bulunacak yeni elementlerin nerelere
yerletirileceklerini, tablosunda tatminkar bir dorulukla ngryordu.

1896da Pariste Marie Curie belli baz kaya trlerinin srekli ve olaanst
miktarlarda enerji satn, stelik bunu hacim kaybetmeksizin ve fark edilebilir
hibir deiime uramakszn yaptn bulgulad. bu etkiyi radyoaktiflik diye
adlandrd. memleketinin adn verdikleri polonyum ve radyum. 1903'te
Curie'ler Nobel Fizik dl'n Becquerel'le paylatlar. (Marie Curie 1911'de
kimya dalnda ikinci bir dl kazanacak ve hem kimya hem de fizik dal nda dl
alan tek kii olacakt.)

Yeni Zelanda doumlu Ernest Rutherford bu yeni radyoaktif maddelere ilgi

duymaya balad. Frederick Soddy adnda bir meslektayla birlikte, bu
maddelerin kk miktarlarnda muazzam enerji rezervleri bulunduunu ve bu
rezervlerdeki radyoaktif bozunmann Yerkre'nin scaklndan byk lde
sorumlu olabileceini kefetti. Rutherford ile Soddy , radyoaktif elementlerin
bozunarak baka elementlere dntn de kefettiler. Rutherford, her
zamanki pragmatist tavryla, bunun pratikte deerli bir kullanm bulabileceini
gren ilk kii oldu. Her radyoaktif madde rne inin yarsnn bozunmas iin
gereken zaman miktarnn (mehur adyla, yar-mrn) her zaman ayn olduunu
ve bu sabit, gvenilir bozunma hznn bir nevi saat vazifesi grebileceini fark
etti. Bir maddenin u anda ne kadar radyasyonu olduundan ve hangi sratle
bozunmakta olduundan yola karak geriye doru hesaplarsanz, maddenin
yan bulabilirdiniz. Fikrini bir para uranyumlu maden cevheri zerinde snad ve
cevherin yan 700 milyon yl olarak hesaplad: Yerkre'nin ya olarak ou
insann kabullenmeye hazr olduundan ok daha byk bir rakamd bu.

Tketim mallarnda radyoaktif madde kullanm 1938'e dek yasaklanmad. Bu;

Madam Curie iin artk ok geti, nk 19 34te lsemiden lmt. Radyasyon
gerekten de yle zararl ve kalcdr ki, imdi bile Madam Curie'nin 1890lardan
kalma notlarna dokunmak son de rece tehlikelidir.

7
 III
Y EN BR A DOUY OR

EINSTEININ EVREN
Yale niversitesi'nin utanga bilginlerinden J.Willard Gibbs, ad ou insan
tarafndan bilinmeyen en akll kiidir belki de. Gibbsin yapt, esas itibariyle
uydu: termodinamiin yalnzca buhar makinesi gibi byk ve grltl icatlarn
retimi leinde, s ve enerji iin geerli olmadn, kimyasal reaksiyonlarda da
atomik dzeyde mevcut ve etkili olduunu gstermek.

Yirminci yzyla girildiinde, bilimin iinin bittiine ve birka kk ey dnda

kefedilecek pek bir ey kalmadna inananlar arasna, ilgintir ki baz bilim
adamlar da katlmt.

1900' de, Planck, yeni bir "kuantum kuram" aklad. Bu kuram, enerjinin
akarsu gibi sreklilik arz eden bir ey olmadn, Planck'n kuantumlar diye
adlandrd ayr paketler halinde olutuunu ne sryordu. Ksa vadede,
n ille de dalga olmas gerekmediini gstererek Michelson-Morley
deneyleriyle ortaya kan bulmacann zmne yardmc olacakt.

Albert Einstein bir yl iinde be bildiri sunmutu fizik tarihinin en

mthileri arasndayd. Birincisi Planck'n yeni kuantum kuram yardmyla
fotoelektrik etkiyi inceliyor; ikincisi aslt durumundaki kk parac klarn
davranmn (Brown hareketi diye adlandrlan eyi) konu alyor, ncs de zel
bir grelilik (rlativite) kuramn ana hatlaryla belirliyordu.

Birincisi, yazarna bir Nobel dl kazandrd ve n doasn izah etti. (Ayrca

televizyon yapmnn mmkn hale gelmesine ve daha pek ok eye katks oldu.)
kincisi atomlarn gerekten de var olduunu kantlad. (Bu konuda nedense hala
biraz ihtilaf vard.) ncsyse dnyay deitirdi.

Einstein bu sonulara salt dnerek varmt, hi yardm almadan, bakalarnn

fikirlerini dinlemeden.

nl denklemi E=mc2 Denklem, en basit ifadeyle, ktle ile enerji arasnda bir
edeerlik olduunu syler. Onlar ayn eyin iki formudur : Enerji, serbe st
braklm maddedir, madde ise meydana kmay bekleyen enerji. c2 (k hznn
kendisiyle arpm) son derece muazzam bir say reteceine gre, denklem bize,
her maddi varlkta byk miktarda (hem de ok byk miktarda) enerji
bulunduunu sylemektedir.

Kendinizi ar csseli hissetmeyebilirsiniz, ama eer ortalama irilikte bir

yetikinseniz o naizane bedeniniz iinde barndrdnz enerji 7 x 10 18 jul
potansiyel enerjiden daha az olmayacaktr. Onu nasl serbest brakacanz
bilmeniz ve bunun bir anlam olacana yrekten inanmanz kaydyla, otuz tane
ok byk hidrojen bombas kuvvetiyle patlamanza yetecek bir miktardr bu.

8
Her ey bir yana, zel Grelilik Kuram k hznn sabit ve stn oldu unu
gsteriyordu. Hibir ey k hzna yetiemezdi.

air Paul Valery bir defasnda Einstein'a fikirlerini kaydetmek iin bir defter tutup
tutmadn sormu. Einstein ona l l ama gerek bir hayretle bakm. Ah, hi
lzum yok ki, diye cevap vermi. Aklma nadiren bir fikir gelir.

Grelilik esasen unu syler: Uzay ve zaman mutlak deildir, hem gzlemciye
hem de gzlemlenen eye gre deiir ve kii ne kadar hzl hareket ederse bu
etkiler o kadar belirginleir. Hareketimizi asla k hzna ulatramayz. Ne kadar
urarsak (ve ne kadar hzl gidersek) dardan bakan bir gzlemciye gre
giderek distorsiyona (bozulmaya) urarz.

filozof Bertrand Russell, The ABC of Relativi ty (Rlativitenin Alfabesi) adl

yaptnda okuyucudan, k hznn yzde 60'na denk bir hzla yol alan, yz metre
uzunluunda bir tren dnmesini istiyordu: Peronda dikilip trenin geiini
seyreden birine, tren yalnzca seksen metre uzunl uundaym gibi grnr ve
zerindeki her ey ayn oranda ksalp skrd. Trendeki yolcularn konumalarn
iitebilseydik; sesler kulamza kaln ve ar gelirdi: tpk ok yava alnan bir
plak gibi. Hareketleri de gzmze ayn ekilde ar gzkrd. Trendeki saatler
bile, normal hzlarnn yalnzca bete drd hzla iler gibi grnrd. Gel gelelim,
trendeki insanlar bu distorsiyon lar hi hissetmezlerdi. (in can alc noktas da
ite buydu.) Onlara gre, trendeki her ey gayet normal gz krd. Onlara
sorarsanz, tuhafa sktrlm ve yavalam grnen tek ey peronda duran
bizler olurduk. Grdnz gibi, her ey hareket eden cisme gre hangi konumda
bulunduunuzla alakalyd.

Diyelim ki bir parktasnz ve biri sinir bozucu bir mzi k alyor. Daha uzak bir
noktaya gittiiniz takdirde mzik sesinin kslm gibi geleceini bilirsiniz. Sebep
sesin gerekten kslm olmas deildir elbette, mzik kaynana gre
konumunuzun deimi olmasdr, hepsi bu. Gmbr gmbr alnan bir mziin,
iki farkl gzlemci tarafndan iki farkl ykseklikte alglanabilecei fikri, ok kk
ya da ar kanl bir eye, mesela bir smklbce e inanlmaz gelebilir.

Genel Grelilik Kuram'nda yer alan tm kavramlarn en meydan okuyucu ve

sezgisellikten uzak olan, zamann uzayn paras olduu fikridir.

Uzay-zaman genellikle yle aklanr: zerine ar ve yuvarlak bir nesne, mesela

demir bir top konulmu , yass ama esnek bir madde, mesela bir ilte ya da
gerilmi lastikten bir araf dnn. Demir topun arl, stnde durduu
maddeyi esnetir ve hafife k ertip ukurlatrr. Bu durum, kaba bir
kyaslamayla, Gne (demir top) gibi byk ktleli bir cismin uzay-zaman (esnek
madde) zerindeki etkisine benzetilebilir: Esnetir, bker ve arptr. Lastik
arafn stne, bu sefer daha k k bir top yuvarlayacak olursanz, top
Newton'n hareket yasalarna uygun olarak dz bir izgi dorultusunda ilerlemeye
alr, ama byk ktleli cismin kp ukurlatrd blgeye yaklanca,
kendisinden daha ktleli olan cisme doru mecburen ekilip, aaya yuvarlanr.
te bu, ktle ekimdir: uzay-zamandaki erilmenin bir sonucu.

9
Ktlesi olan her nesne, kozmos kuma stnde kk bir knt yaratr.
Dolaysyla evren, Dennis Overbye'n ifadesiyle, kp ukurlaan en byk
iltedir. Ktle ekimi, bu adan bakldnda ok nemli bir sonu olmaktan
kar. Fiziki Michio Kaku' nun szleriyle, bir kuvvet deil, uzay-zamandaki
arplmann bir yan rndr. Kaku yle devam eder: Bir bakma, ktle ekimi
diye bir ey yoktur; gezegenleri ve yldzlar hareket ettiren ey, uzayn ve
zamann, distorsiyona uramasdr.

Gnmzde astronomlar grlebilir evrende belki 140 milyar galaksi

bulunduuna inanyorlar.

Evren tm istikametlerde hzla ve ayn lde genilemekteydi. Evren herkese

her zaman varsayld gibi kararl, sabit, ncesiz-sonrasz bir boluk olmaktan
kmt artk. Balangc olan bir evrendi. yleyse sonu da olabil irdi.

Balantlar kurup kendi patlama kuramn oluturmak, Georges Lemaitre

adnda (Massachusetts Teknoloji Enstits'nde doktora yapm) Belikal bir
papaz-alime nasip oldu. Kuram, ev renin balangta geometrik bir nok ta
olduunu ve bu ilk sper-atomun muhteem bir patlamayla yaylmaya balayp,
o gn bugndr genilemeye devam ettiini ileri sryordu. Modern Byk
Patlama kavramn gayet aka ngren bir fikirdi bu, ama ann o kadar
ilerisindeydi ki

YCE ATOM
California Teknoloji Enstits'nn byk fizikisi Richard Feynman bir kitabnda
unu gzlemlemiti: Bilim tarihini tek bir nemli cmleye indirgemeniz gerekse, o
cmle Her ey atomlardan yaplmtr olurdu.

Atomlardan oluan en temel birim, (kk ktle anlamndaki Latince szckten

gelen) molekldr. Bir molekl, az ok dengeli bir birlik iinde alan iki ya da
daha fazla atomdan oluur.

Atomlarn kk, ok sayda ve kolay kolay yok edilemeyecek kadar salam

olduklarn ve her eyin onlardan yapldn akl eden ilk kii, John Dalton adnda,
kt kanaat eitim grm ngilizdi.

Atom fikri de, terimi de ok yeni saylmazd. kisi de eski Yunan llar tarafndan
gelitirilmiti. Dalton'un katks, bu atomlarn greli byklkleri, karakterleri ve
bir araya geli sreleri zerinde dnmekten ibaretti. Mesela hidrojenin en hafif
element olduunu biliyordu, bu yzden ona bir deerinde bir atom arl
vermiti.

. Rutherford'n u yorumuna kulak misafiri olduunu anmsyor: Gbeim

gnbegn byyor. Aklm da yle.

Bir atoma kimyasal ki mliini proton says verir. Proton saysn her
artrdnzda yeni bir element elde edersiniz. Ntronlar bir atomun ki mliini

10
etkilemez, ama ktlesine katkda bulunur. Atoma bir iki n tron eklerseniz, bir
izotopunuz olur. Ntronlar ve protonlar atomun ekirdeini igal eder. Bir atom
katedral byklne geniletilecek olsayd, ekirdei yalnzca bir sinek
byklnde olurdu, ama katedralin binlerce mi sli arlkta bir sinek.

iki topun negatif elektrik y kl alanlar birbirini iter elektrik yk leri

olmasayd; galaksiler gibi hi zarar grmeden birbirlerinin iinden geebilirlerdi.
Bir sandalyeye oturduunuz zaman, aslnda ona oturmazsnz, sandalyenin
hemen stnde, ondan bir angstrm (santimetrenin yz milyonda biri)
ykseklie asl kalrsnz, nk, sizin elektronlarnz ve sandalyenin elektronlar
daha yakn bir temasa amanszca kar koyar.

Halbuki, yirminci yzyl fizikilerinin de ok gemeden anlayacaklar gibi,

elektronlar yrngede dolanan gezegenlere hi benzemez, daha ziyade frldak
gibi dnen bir pervanenin kanatlarn andrr. Bu kanatlar yrngeleri iindeki her
yeri ayn anda doldurmay baarr. Geri arada can alc bir fark vardr: Bir
pervanenin kanatlar her yeri birden doldururmu gibi gzkr; elektronlarsa
gerekten doldurur.

Yeni kurama gre, yrngeler arasnda hareket eden bir elektron, yrngelerin
birinde ortadan kaybolur ve aradaki bolua uramakszn, annda bir dier
yrngede yeniden ortaya kard. Kuantum sramas diye bilinen bu nl fik ir
elbette tamamen yabancyd, ama yanl olamayacak kadar kul lanlyd da.
Bohr'a 1922 Nobel Fizik dl'n kazandrd.

Ntrona hakimiyet, atom bombasnn yapm iin zorunlu bir artt. [Ntronlar
elektrik yk tamadndan, bir atomun merkezi nde yer alan elektrik alanlar
tarafndan itilmez. Dolaysyla atom ekirdeine minik torpidolar gibi frlatlarak,
fisyon (nkleer blnme) diye bilinen ykc sreci balatabilirler.]

Nihayet 1926'da Heisenberg, kuantum mekani i adyla tannacak olan yeni

disiplini retti.

Bunun pratikteki anlam, bir elektronun belli bir anda nerede olacann asla
tahmin edilemeyeceidir. bir elektron gzlemlenene dek var olmaz. Ya da,
biraz daha farkl bir ifadeyle; bir elektrona, gzlemlenene dek ayn anda her
yerde varm ve hibir yerde yok mu gzyle baklmaldr. ... Elektron, gnein
etrafnda dolanan bir gezegen gibi ekirdek etrafnda dnmez; daha ziyade,
biimsiz bir bulutu andrr.

Bilim adamlar, James Trefil'in ifadesiyle beyin kapasitemizin anlamaya

yetmeyecei bir evren alanyla ilk kez karlayorlard. Ya da Feynman'n
deyiiyle, kk lekteki eyler asla byk lektekiler gibi davranmyordu.
madde de Alan Lightman'n szleriyle yine ivedilikle kaybolmak kaydyla,
yoktan var olabiliyo rdu.

Kuantum kuramna gre, paracklarn spin (frl) diye adlandrlan bir zellii
vardr. Bir paracn spinini belirlediiniz an karde parack ne kadar uzakta

11
olursa olsun, annda ters ynde ve ayn hzla kendi ekseni etrafnda dnmeye
balayacaktr.

Bu fenomen, 1997'de Cenevre niversitesi'ndeki fizikilerin zt ynlerde yaklak

11 kilometre uzakla fotonlar gndermeleri ve bunlardan biri zerindeki
mdahalenin dierinde annda bir tepki dourduunu ortaya koymalaryla
kantlanm oldu.

Einsteinn antipatisi olduka ironikti, nk k fotonlarnn bazen paracklar

gibi, bazen de dalgalar gibi davranabileceini, yani yeni fizik biliminin can evini
oluturan kavram, mucizeler yl 1905'te byk bir inandrclkla izah eden kii
kendisi olmutu.

Tanrnn sonsuza dek srrna varlamayacak eyler ieren bir evren yaratabilecei
dncesine Einstein'n tahamml yoktu. Dahas , uzaktan hareket (bir
paracn trilyonlarca kilometre uzaklktaki bir dier parac annda
etkileyebilecei) fikri, zel Grelilik Kuramnn kesin ihlali anlamna geliyordu.
zel Grelilik Kuram, k hzn hibir eyin geride brakamayacana aka
hkmetmiti, oysa imdi fizikiler kalkm, atom alt dzeyde bilginin her naslsa
k hzn geebileceinde diretiyorlard.

Hepsinden nemlisi, kuantum fizii daha evvel var olmayan bir dzensizlik dzeyi
sunmutu. Durup dururken, evrenin davrann aklamak iin iki ay r yasa
grubuna, ihtiya hasl olmutu: ok kklerin dnyas iin kuantum kuram ve
onun tesindeki evren geneli iin grelilik kuram. Atomlar bir arada tutan
eyin ne olduunu aklamak iin baka kuvvetlere ihtiya vard ve 1930'larda
bunlardan ikisi kefedildi: gl nkleer kuvvet ve zayf nkleer kuvvet.
Einstein hayatnn geri kalan ksmn, bir Byk Birleik Kuram yoluyla bu iki
ayr ucu birbirine balamann yolunu bulmaya adad, ama hibir zaman
baaramad.

KURUNU IKARMAK
1929'da Ohio'nun Cleveland kentinde ki bir hastanede, bir buzdolab sznts
yznden yz akn sayda insan ld. Midgley Akl eytanla alanlara
mahsus tekinsiz bir igdyle , kloroflor-karbonlar (CFC'leri) kefetti. ayn
zamanda ok gl s sngerleridir. Tek bir CFC molekl, sera etkilerini
iddetlendirmekte bir karbondioksit molek lnn yaklak on bin misli etkili dir, ki
karbondioksit dediimiz ey de yabana atlacak trden bir sera gaz deildir.
Anlayacanz, kloroflor-karbonlarn yirminci yzyln en kt icad olduu belki
de zamanla ortaya kacaktr.

Bu fikir, tm canl varlklarn ilerinde karbon-14 denilen bir karbon izotopu

tadklar ve ldkleri an bu i zotopun llebilir bir hzla bozulmaya balad
anlayna dayanyordu. Karbon-14n yar mr (herhangi bir rnein yarsnn
yok olmas iin gereken sre) yaklak 5.600 yldr. Sekiz yar-mr
sonrasnda geriye kalan, balangtaki radyoaktif karbonun yalnzca 1/256's
olur. Bu miktar gvenilir, bir lme elvermeyecek derecede azdr, dolaysyla

12
radyo karbonla tarihlendirme yntemi yalnzca krk ksr bin yldan yal
olmayan nesnelerde ie yarar.

Yerkre iin kesin bir ya ilan etti: 4 milyar 550 milyon yl (art ya da eksi 70
milyon yl).

Daha kts, atmosfere her sene muazzam miktarlarda CFC katmaya halen
devam ediyoruz. Wayne Biddle'a gre, bu maddenin 1,5 mily ar $ deerindeki 27
milyon kilosu, her yl piyasaya girmenin bir yolunu hala buluyor. yleyse onu kim
retiyor ? Biz retiyoruz . Daha dorusu, byk irketlerimizden birou okyanus
tesindeki fabrikalarnda CFC retiyorlar. nk CFC nc Dnya lkelerinde
2010'a kadar yasaklanmayacak.

MUSTER MARKIN KUVARLARI

Elde edilen son kantlar, evrendeki galaksilerin bizden hzla uzaklamakla
kalmadklarn, bunu ivme kazanan bir hzla yaptklarn da dndryor.
Kurama gre uzay boluu o kadar da bo deil: Yoktan var olup, vardan yok
olan madde ve anti madde parac klaryla dolu ve bunlar evreni ivme kazanan bir
hzla darya doru itiyor.

Uzun lafn ksas, bize ve birbirlerine olan uzaklklarn doru drst bilmediimiz
yldzlarla evrili, tanmlayamadmz maddelerle dolu, zelliklerini yeterince
anlayamadmz fizik yasalarna riayet eden, kesin yan hesaplayamadmz bir
evrende yayoruz.

YERKRE KIPIRDIYOR
Holmes, ilk kez 1944'te yaymlanan Fiziksel Jeolojinin lkeleri adl popler ve
etkili kitabnda, esaslar gnmzde hala geerli olan ktalarn kaymas
kuramn oluturdu.

Uzak gemiin bir dneminde Britanya kendi ekseni etrafndan dnm ve sanki
zincirlerinden kurtulmuasna kuzeye doru belli bir mesafe almt. Dahas,
Avrupa ile Amerika'nn ayn dnem iin geerli olan manyetik kayt haritalarnn,
yan yana getirildiklerinde birbirlerine yrtlm bir kat parasnn iki yars gibi
tpatp uyduunu da kefettiler. Bu son derece esrarengiz bir durumdu. deniz
tabanlarnn tam da Hess tarafndan nerildii gibi yaylmakta olduunu ve
ktalarn da hareket ettiini ispatladlar

Balangta onlar kabuk bloklar ya da bazen deme talar gibi isimlerle

andlar. Ancak 1968 sonlarnda, o gn bugndr kullanla gelen ad aldlar:
levhalar. Ayn makale bu yeni bilime levha tektonii adn verdi.

Bugn yeryznn sekiz ila on iki by k levha ile yirmi kadar kk levhadan
olutuunu (byk ve kk sfatlarn nasl tanmladnza bal olarak deien
bir tespittir bu) ve hepsinin farkl ynlerde ve farkl hzlarda hareket ettiini
biliyoruz.

13
zlanda, tam ortasndan ikiye ayrlmtr ve bu da onu tektonik adan yar-
Amerikal yar-Avrupal klar.

Kresel Konumlandrma Sistemleri (GPS) sayesinde Avrupa'yla Kuzey

Amerika'nn neredeyse bir trnan byme hzyla (insan trna mr boyu aa
yukar iki metre byr) birbirinden ayrlmakta olduunu grebiliyoruz. Yeterince
uzun yaasaydnz Los Angeles'la birlikte San Francisco'ya doru kayabilirdiniz.
Bizi bu deiimlerin farkna varmaktan alkoyan tek ey mrlerimizin ksaldr.

IV
TEHLKEL GEZEGEN

TEHLKEL GZELLK
Bu olayn global nfusu topu topu birka bin kiiye indirerek insanl yok oluun
eiine srklemi olabilecei dnlyor. Bu da, tm modern insanlarn ok
kk bir nfus tabanndan remi olduklar manasna gelir ve genetik
eitlilikten yoksunluumuza aklama getirir.

Yukarda, Beartooth Gap'te neredeyse milyar yllk kayalar var. Yerkre'nin

olumasndan bu yana geen zamann drtte dr bu.

Dnyann ilk ekstremofillerini kefetmilerdi. Halbuki o zamana kadar 50

santigrat derecenin stndeki scaklklarda hibir eyin canl kalamayaca
dnlrd, ama ite bu organizmalar neredeyse iki mi sli scaklktaki iren ve
asidik sularda mutlu mesut yaamaktayd.

NASA bilim adamlarndan Jay Bergstralh'un ifadesiyle: Yeryznn neresine

gidersek gidelim, yaama en dmanca davranan ortamlarm gibi grnen
yerlerde bile, sv su ve bir kimyasal enerji kay na bulursak mutlaka yaam da
buluruz.

V
Y AA MIN KENDS

ESZ GEZEGEN
Ay'n sabitleyici etkisi olmasayd , Yerkre durmaya yz tutmu bir topa gibi
yalpalard. Ama bu sonsuza dek byle gitmeyecek. Ay, ylda yaklak 4
santimetrelik bir hzla elimizden kayor.

imdiyse, nceki blmlerden hatrlayacanz gibi, yaklak 4,5 milyar yl nce

Mars byklnde bir cismin Yerkre' ye arptna ve bu arpma sonucunda
Ay' oluturmaya yetecek mik tarda maddenin moloz halinde uz aya saldna
inanyoruz.

dinozorlar bir zamanlar bir meteor yz nden yeryznden silinmeseydi

mesela

14
Az ok gelimi, dnen bir topluluk haline gelmek istiyorsanz, yeterince uzun
istikrar dnemleri ieren ok uzun bir olaylar zincirinin doru ucunda olmalsnz.

Astatin mesela, hemen hi ince lenmemitir. Periyodik tabloda bir ad ve yeri

vardr: Marie Curie'nin polonyumunun yan bandadr. Ama bakaca hibir eyi
yok gibidir. en ele geirilmezi fransiyumdur. Fransiyum o kadar ender
rastlanan bir elementtir ki gezegenimizin tamamnn her zaman iin yirmiden
daha az fransiyum atomu ieriyor olabilecei dnlmektedir.

Romallarda araplarn kurunla tatlandrrlard. Eskisi kadar gl olmamalarnn

sebeplerinden biri de bu olsa gerek.

Fiziki Richard Feynman, aposteriori saptamalar hakknda yle bir espri yapard:
Biliyor musunuz, bu akam akl almaz bir ey geldi bama, derdi. Plakas ARW
357 olan bir araba grdm. Dnebiliyor musunuz ? Bu ak am eyaletteki onca
plaka arasndan o mstesna plakay grme olaslm ne kadard acaba ? nanlr
gibi deil dorusu. Anlatmak istedii elbette uydu: Her olaan durumu
olaanst gstermek kolaydr, yeter ki onu kaderin bir cilvesiymi gibi dnn.

TROPOSFER VE TES
Atmosferin gazl dolgusunun tamam 4,5 metre kalnlnda koruyucu bir beton
kalkanna eittir.

Tropopoz terimindeki poz eki geici bir duraklamay deil, tam bir duruu ifade
eder; menopozla ayn Yunanca kkten gel ir.

Gne atomlara enerji verir. Onlar hareketlendirir ve atomlar da

hareketlendikleri zaman birbirlerine arparak s aa karrlar. Bir yaz gn
gnein scakln srtnzda hissettiinizde, hissetmekte olduunuz ey uyarlm
atomlardr aslnda. Ne kadar yksee trmanrsanz, havadaki molekl says o
kadar azalr, dolaysyla aralarndaki arpmalar da seyrelir.

O ekstra yarm tonluk basn altnda ezilmilik hissetmemenizin sebebi

vcudunuzun denizin derinliklerinde ezilmemesinin sebebiyle ayndr: Vcudun
byk blm, basnc geri iterek i ve d basnlar dengeleyen, sktrlamaz
svlardan oluur.

Kre etrafnda her an 1.800, her gn, 40.000 kadar boran i bandadr. Gece
gndz gezegenin her yanna her saniye aa yukar yz yldrm der. Gkyz
ok hareketli bir yerdir.

Popler tabiriyle ak hava trblans diye bilinen bir tr dalga hareketi uak
yolculuklarna renk katar.

Havay atmosferde dolatran sre, gezegenin i motoru altran srele

ayndr; konveksiyon (yani tanm). Ekvator blgelerinden ykselen nemli ve lk
hava tropopoz bariyerine arpp yaylr. Ekvatordan uzakl ap souduka, hzla

15
alalr. Dibe vurduunda, ken havann bir ksm kendine doldurabilecei alak
basnl bir alan arar ve yeniden ekvatora ynelerek evrimi tamamlar.

Gne'ten gelen scaklk atmosfere eitsiz daldndan, gezegen stndeki hava

basncnda farkllklar doar. Rzgar havann denge salamaya alma
yoludur. Hava, pek tabii ki, her zaman yksek b asn blgelerinden alak basn
blgelerine akar. Basnlar arasndaki fark ne kadar bykse, rzgar o kadar
hzl eser.

Bir tropik kasrga, Britanya ya da Fransa gibi zengin, orta byklkte bir lkenin
bir ylda tkettii elektrik miktar kadar enerjiyi yirmi drt saat iinde a a
karabilir.

Yerkre, ekvatorda saatte 1.675 kil ometrelik evik bi r hzla dnyor olsa da,
kutuplara yaklatka dnyann dn hz hatr saylr lde azalr: Demek ki
ekvatora yaklatka daha hzl dnyor olmalsnz.

bulutlar byk su hazneleri deildir. Yeryzndeki tatl sularn her an yalnzca

yzde 0,035 kadar bamzn stnde gezinir.

Her saanakta yere den su molekllerinin yaklak yzde 60' bir iki gn iinde
atmosfere iade edilir. Buharlatktan sonra yamur olarak geri dnene kadar
gkyznde en fazla bir hafta Drury'ye gre on iki gn kalr.

Akdeniz gibi byk bir su ktlesi bile, srekli olarak beslenmedii takdirde bir yl
iinde kurur.

Denizler, muazzam miktarlarda karbonu emip evremizden uzaklatrarak

gvenliimizi salar.

Dnya ikliminin istikrarl ve serin kalmasn yaama borluyuz. Dover Boaz

kylarndaki Beyaz Yalyarlar gibi olaanst bir doal oluuma bakarken onlarn
minik deniz organizmalarn llerinden olutuunu dnmek hayret vericidir,
ama ne kadar ok karbona el koyarak biriktirdiklerini fark ettiinizde hayretiniz
daha da byr.

Atmosfere eklenip duran karbon atnn temizlenmesinde okyanuslar kadar

ormanlarn da katks var.

Doal biyosferin emisyonlar mzn etkilerini tamponlamak suretiyle bizi korumay

kestii ve hatta bu etkil eri bytmeye balad kritik bir eik vardr. Kresel
snmada kontrolsz bir art kaydedilmesinden korkuluyor. Bu durumda, uyum
salayamayan pek ok aa ve bitki lecek ve depolad karbonu evreye
salarak durumu daha da vahimletirecek.

DERYA DENZ
nsanlarn bile yzde 65'i svdan ibarettir.

16
ou sv dondurulduu zaman aa yukar yzde 10 orannda klr.

Su, donmasna ramak kaldnda, asi, mucizevi ve son derece olanaksz bir
davran gstererek genilemeye balar. Neyse ki su kimya kurallarndan da
fizik kanunlarndan da haberi yokmu gibi davranr.

Yerkre'de 1,3 milyar kilometrekp su vardr ve olup olaca bu kadardr. Sistem

kapal devre alr: Yani hibir ey eklenemez ve eksiltilemez. mekte
olduunuz su, dnya kurulal beri devridaim halindedir. Okyanuslar imdiki
hacimlerine tahminen 3,8 milyar yl nce kavumutur.

Dnya sularnn yzde 3'n oluturan tatl sularn ou buz katmanlar

halindedir. Yalnzca az bir miktar (yzde 0,036's) gllerde, nehirlerde ve
bentlerde bulunur. Daha da az bir ksm (yalnzca yzde 0,001'i) bulut ya da
buhar halindedir. Gezegendeki buzlarn yaklak yzde 90' Antarktika'da, geri
kalann ouysa Grnland'da dr.

Pasifik'in bat yakas,Yerkre'nin kendi ekseni etrafndaki dnnn yaratt

merkezka kuvvetin bir sonucu olarak, yaklak yarm metre daha yksektir.

Keza, dnyann, dou ynndeki dn de suyu okyanusun bat snrlarna

yar.

10.918 metreye inmek drt saatten az vakitlerini ald . insanolunun bu

derinlie ilk ve son iniiydi bu.

Bakterilerse kendi enerji ve besinlerini bacalardan durmakszn boalan ve yzey

yaratklar iin son derece toksik olan hidrojen slfrden alyordu.

Efsanevi dev mrekkep baln ele alalm, dokunalarnn uzunluu 18 metreyi

bulabilir. Leleri nedense genellikle Yeni Zelanda'nn South Island sahille rine
vurur. ok sayda olmallar, nk ispermeet balinas nn diyetinde esasl bir
yerleri var.

YAAMIN DOUU
1953'te, Chicago niversitesi'nde lisans st renim gren Stanley Miller, kk
bir ieye ilkel bir okyanusu temsilen biraz su, ikinci bir ieye de Yerkre'nin ilk
atmosferini temsilen me tan, amonyak ve hidrojen gazlarndan oluan bir karm
koydu. Sonra bu iki ieyi lastik hortumlarla birbirine balayp, ilerine yldrm
niyetine elektrik kvlcmlar gnderdi. Birka gn sonra, ielerdeki su, bol bol
amino asit, eker ve dier organik bileimler ieren yeilimtrak bir bulamaca
dnmt. ayet Tanr bu ii byle yapmadysa, diye gzlemledi M iller'n
sevinten havalara uan danman Nobel dll Harold Urey, byk frsat
karm demektir.

Sorun amino asit yaratmakta de il zaten. Sorun, protein yar atmakta. Proteinler
amino asitlerin bir araya gelip dizilmesiyle oluur ve insanlarn ok sayda amino
aside ihtiyac vardr.

17
Dnyada doal yollarla olutuu bilinen amino asit says aslnda yirmi ikidir ve
yenileri kefedilmeyi bekliyor olabilir, ama insann ve dier canl varlklardan
ounun oluumu iin bunlardan yalnzca yirmisine gerek vardr.

Bir protein bu yapsal komplekslie ulam olsa da, kendini oaltamad

takdirde hibir iinize yaramaz ve proteinler kendilerini oaltamaz. Bunun iin
DNA'ya ihtiyacnz vardr. Proteinler DNA'sz var olamaz ve DNA da proteinsiz
ie yaramaz.

Yaamn unsurlar ancak besleyici ve korunakl bir hcre iinde bir araya gelince
yaam adn verdiimiz muhteem dansa katlabilir. Zar olmayan bir atom il gin
bir kimyasal maddeden baka hibir ey deildir.

Ya proteinler anszn oluvermediyse ? Ya evrimletilerse ?

Evet, proteinlerin kendiliinden ve ayn anda olutuu ileri srldnde,

Hoyle'n ve aralarnda birok ateli yaratlnn da bulunduu dier bilim
adamlarnn itiraz, esas itibariyle bu olmutu. Kr Saati adl yaptnda Richard
Dawkins' in savunduu gibi, amino asitlerin topaklar halin de bir araya gelmesini
salayan birikimli bir tr seme ilemi meydana gelmi olmal.

Doada bir sr molekl bir araya gelerek polimerler denilen uzun zincirler
oluturur. ekerler niastalara dnme iin boyuna birleir. Kristallerin adeta
canlym gibi yapabildii bir dolu i vardr: Kopyalanabilir, evresel uyarlara
karlk verebilir, anlaml bir komplekslik gel itirebilirler. ama kendiliinden
olumu sral dizililerin haddi hesab yoktur: Kar tanelerinin byleyici
simetrisinden tutun, Satrn' n gzel halelerine kadar her eyde bulabilirsiniz
onlar.

Belikal biyokimyac ve Nobel dl sahibi Christian de Duve'nin szleriyle,

maddenin olduu yerde mutlaka yaam da vardr, koullar elverdii takdirde
yaam kanlmaz olarak ortaya kacaktr.

Dawkins'in belirttii gibi: Canl varlklar oluturan maddelerin zel olan hibir
yan yoktur. Canl varlklar da baka her ey gibi molekl topluluklardr.

Gnmzdeyse yaamn 3,85 milyar yl nce balad dnlyor, ama bu

inanlmaz derecede erken bir tarih. nk Yerkre'nin yzeyi 3,9 milyar yl
ncesine kadar katlamamt bile.

Lord Kelvin 1871 gibi erken bir tarihte yaamn tohumlarnn dnyaya bir
gkta tarafndan atlm olabileceini ileri srmt.

Murchison meteoridi nin 4,5 milyar yllk olduu ve tam yetmi drt eit amino
asitle bezeli olduu saptand.

18
Bunlara benzer yeterince tan elverili bir yere, mesela Yerkre'ye dmesi
halinde, yaam iin gereken temel elementler salanm olur.

Panspennia (yaamn uzaydan geldii gr) iki sorun ierir.

Yaam balatan olay her ne olursa olsun, yalnzca bir defa oldu.

Hepimiz, neredeyse drt milyar yldr nesilden nesile aktarlan tek bir genetik
marifetin rnyz.

Arkeyen dnyasnda yldnmleri seyrek ve uzun aralyd. ki milyar yl boyunca

bakteriyel organizmalar yegane yaam formlar oldu. Yaadlar, rediler,
kmelendiler, ama daha meydan okuyucu bir varolu dzeyine gemeye hi
eilim gstermediler. fotosentezi icat ettiler.

1961' de, Avustralya'nn ssz kuzeybat kysndaki Shark Krfezi blgesinde canl
bir stromatolit topluluunun kefi byk aknlk uyandrd. Stromatolitler
dnyann 3,5 milyar yl nceki halinin canl kalntlarna bakyor olmann
Stromatolitler, iki milyar yl iinde buna benzer kk gayretlerle dnya
atmosferindeki oksijen seviyesini yzde 20'ye kararak, yaam tarihinin bir
sonraki ve daha kompleks safhasna zemin hazrladlar.

KKLERN DNYASI
Onlara kar tek silahmz olan antibiyotikleri bu kadar bol keseden
harcamasaydk, bakterilerle ba etmekte ok daha baarl olabilirdik. Dikkate
deer bir tahmine gre gelikin dnyada kullanlan antibiyotiklerin yzde 70
kadar dzenli olarak yemlerine katlmak suretiyle iftlik hayvanlarna
verilmektedir.

ABD hastanelerinde ylda yaklak on drt bin kii hastaneden kaptklar

enfeksiyonlar yznden lyor. Baka pek ok hastaln bakteriyel kkenli
olabilecei kefedileli beri, antibiyotikleri yerli yersiz kullanmann ne korkun bir
hata olduunu daha iyi anlamaya baladk.

kalp hastal, astm, artrit, multipl skleroz, bi rka zihinsel hastalk tr, birok
kanser, hatta obezite gibi t m dier hastalklarda bakteriyel bir unsurun etkili
olduunu ya da pekala olabileceini gstermitir.

Virs, garip ve sevimsiz bi r yaratktr. kt haberlerle evrili bi r para nkleik

asittir. Bakterilerden daha kk ve daha basit yapdaki virsler kendi balarna
canl deildir. zole edildiklerinde atl ve zararszdrlar. Ama onlar uygun bir
konak organizmaya yerletirdiiniz an derhal faaliyete geerler: Canlanrlar.

1943te elektron mikroskobunun icadna dek, iek hastal srf yirminci

yzylda tahminen 300 milyon insan ldrmtr.

Yeni ve inanlmaz biimler alarak dnyay krp geirdikten sonra ortaya ktklar
kadar abuk yok olma kapasiteleri de tyler rpertici boyutlardadr. 1916'da

19
yaanan benzer bir vakada, uyku hastal yznden On sene iinde hastalk
be milyon kadar insan canndan etti ve sonra sessiz sedasz yok oldu.

Birinci Dnya Sava drt sene iinde 21 mil yon insann lmne sebep oldu;
domuz gribiyse ayn ii meydana kn izleyen drt ay iinde becerdi. Birinci
Dnya Savanda len Amerikal askerlerin neredeyse yzde 80' i dman atei
yznden deil, grip yznden can verdi. Baz birliklerde zayiat yzde 80'i
buluyordu.

Deer Island askeri cezaevinde gnll mahkumlar zerinde testler yaptlar. Bu

testlere hunharlk demek az kalr. gnll olan yz adam arasndan altm
ikisi doktorlar tarafndan denek olarak seildi. Hibiri gribi kapmad, bir tanesi
bile. Hastalanan tek kii ceza evinin doktoru oldu, o da abucak ld.
mahkumlar doal bir baklk kazanmlard.

1918'de yaanan grip salgnnn muallakta kalan ya da hi anl almayan pek ok

yan vardr. nasl olup da anszn her yerde, okyanuslarla, sradalarla ve dier
doal engellerle ayrlm topraklarda ortaya km olduudur. Virsler bir konak
organizma dnda birka saatten fazla yaayamaz.

Olas cevap udur: Yalnzca hafif semptomlar gster en ya da hi gstermeyen

insanlar tarafndan kulukaya yatrlm ve yaylmt.

Bu cevap 1918 salgnnn yaygn dalmn aklamaya yeter, ama birka ay

pusuya yattktan sonra aa yukar ayn anda her yerde patlak vermeyi nasl
baardn aklayamaz. ou grip lme yol amazken, 1918 gribi neden bu
kadar gaddarca ldrcyd ? Hala hibir fikrimiz yok.

AIDS'in balangta kimse tarafndan tahmin edilmeyen uzunlukta bir sredir

aramzda dolatn artk kesinkes biliyoruz. ngiltere'de ki Manchester Kraliyet
Hastanesi aratrmaclar 1959'da tedavisi mmkn olmayan esrarengiz
sebeplerden tr len bi r denizcinin aslnda AIDS'li olduunu kefettiler. Ama
her nedense, izleyen yirmi sene sresince hastalk genel olarak pasif kald.

HAYAT DEVAM EDYOR

Yaam neredeyse drt milyar yl boyunca belirgin hi bir gayret gstermeksizin
komplekslie doru aheste aheste ilerlemi, sonra aniden, be ila on milyon yl
gibi ksack bir zaman zarfnda, bugn hala kullanmda olan temel v cut
tasarmlarnn hepsini birden retivermiti.

Yaam tarihi, diye yazd Gould, toplu imhalar hayatta kalan birka soydaki
farkllamalarn izledii bir ykdr, durmakszn artan bir mkemmeliyet,
komplekslik ve eitlilik masal deil. Evrimsel baar dedikleri ey, meerse bir
piyangoymu.

Birok bilim adam Gould'un kanaatlerine hi katlmyordu ve bu tavr yaknda ok

irkin bir hal alacakt. Kambriyen balamnda patlama terimi, eski fizyolojik
gereklerden ziyade modern galeyanlarla badatrlr olacakt.

20
Aslnda kompleks organizmalarn Kambriyenden en az yz milyon yl nceden
var olduunu artk biliyoruz. ... Bu kayalar Kambriyen patlamadan da evvel
olumutu.

Ediacara yaratklarnn hepsi de diploblastikti, yani iki doku katmanndan

oluuyordu. Deniz analar hari, gnmzde btn hayvanlar triploblastiktir.

Bitkilerle hayvanlar arasndaki ayrm gnmzde bile her zaman ok net de ildir.
Mesela modern sngerler hayatlarn tek bir noktaya yapk vaziyette geirirler
ve ne gzleri, ne beyinleri, ne de arpan bir kalpleri vardr, ama onlar yine de
hayvandr.

Saldrmakta olduu gre, yani evrimin insano lu gibi bir zirveye doru
durmakszn ilerledii fikrine 50 yldr kimsenin inand yok ki z aten, diye
kpryordu Dawkins.

nsanolunun dzenli bir geliimin rn olduu kadar, doann bir rastlants

da olduunu ister istemez kabulleniy orlar, demiti.

Dawkins, Bahvann tekinin bir mee aacna bakp hayretle yle dnmesi
kadar garip bir eydir bu: Bu aacn yllardr hi yeni byk dal vermemi olmas
tuhaf deil mi ? Gnmzde yeni geliimler sadece srgn dzeyinde oluuyor
anlalan.

Farkl trilobit cinslerinin yerkrenin drt bir yannda, birbirinden ok ayr

noktalarda, aa yukar ayn zamanlarda esrarengizce ortaya km olmas
zellikle dndrcyd.

ok daha uzak bir gemite soyu balatan bir atalarnn olmas gerektiini
gsteren hibir kant bundan daha gl olamaz.

Kusursuzca ileyen, kompleks bir or ganizma olmak iin ille de byk olmak
gerekmez.

Kambriyen patlama diye tabir edilen olgu, yeni vcut tiplerinin aniden ortaya
kndan ziyade, belki y alnzca vcut boyutlarndaki bymeden ibaretti. diyor
Fortey. Memeliler nasl yz milyon yl boyunca, dinozorlar yeryznden
silinene dek doru zaman beklemi ve sonra da grne baklrsa gezegenin
drt bir yannda anszn ortaya kp oalmsa, Dinozorlar yok olduktan
sonra memelilerin vcut boyutlar nn arpc bir hzla bydn biliyoruz. Geri
hz derken elbette jeolojik balamda bir hz kastediyorum. Milyonlarca yldan sz
ediyoruz hala.

HER EYE ELVEDA

Liken yeryzndeki gzle grlebilir organizmalarn en dayankllarndan biri
saylr, ama ayn zamanda en ihtirasszlar arasndadr. norganik talar
kendiliinden canl bitkilere dnyor !

21
Likenler sihirli olmaktan ziyade ilginti. Onlar aslnda bir mantar-alg ortakldr.
Zorlu ortamlarda serpilen o u canl gibi, likenler de yava byr.

Yaamn srf olmu olmak iin olduu dncesini gz ard etmek kolaydr. Biz
insanlar yaamn mutlaka bir amac olmas gerektiine inanmaya eilimliyiz.
Ama bir liken iin yaam nedir ? Onun var olma drts de her ynyle bizimkisi
kadar gldr, hatta belki daha da gl. Ksacas yaam yalnzca var olmak
ister. Ama ne ilgintir ki o u zaman var olmak i in yanp tutumaz.

Bu belki de biraz tuhaftr, nk yaamn ihtiraslar gelitirmek iin ok vakti

olmutur. 4,5 milyar yllk Yerkre tarihinin tek bir normal dn yevi gne
sdrldn farz ederseniz, yaam ok erken balar: Sabah saat 4 gibi, ilk basit,
tek hcreli organizmalarn douuyla birlikte. Ama sonra, takip eden on alt saat
sresince hibir ilerleme gstermez . Akam saat neredeyse 20:30'a, yani gnn
altda bei geride kalana dek, kprdak bir mikrop tabakasndan baka evrene
gsterebilecei hibir canls yoktur dnyann. Derken, nihayet ilk deniz bitkileri
belirir, bundan yirmi dakika sonra da ilk denizanalar ve Reginald Sprigg
tarafndan Avustralya'da kefedilen esrarengiz Ediacara faunas ortaya kar. Saat
21:04'te trilobitler yzerek sahne alr ve neredeyse hemen arkasndan, Burgess
eyli'nin endaml yaratklar boy gsterir. 22:00'den hemen evvel, karalarda
bitkiler peyda olur. Az sonra, gnn sona ermesine iki saatten az kala, ilk kar a
yaratklar belirir.

Havann on dakikalna lk kalmas sayesinde saat 22:24'e kadar btn

kmrlerimizi artklarna borlu olduumuz byk karbonifer ormanlar
yeryzn kaplar ve ilk kanatl bcekler grlmeye balanr. 23:00'ten hemen
evvel dinozorlar sahne alp; yaklak krk be dakikalna saltanat srer. Gece
yarsna yirmi bir dakika kala yok olurlar ve memeliler a balar. nsanlar gece
yarsna bir dakika on yedi saniye kala ortaya karlar. Bu lekte, kaytl
tarihimizin tamam birka saniyeden uzun srmeyecek, tek bir insan mr bir
lahzay zor dolduracaktr. Bu giderek hz kazanan gn boyunca, ktalar pervaszca
bir o yana bir bu yana kayp arpr. Dalar bir ykselip bir alalr, okyanus
tabanlar bir gider bir gelir, buz katmanlar bir ilerler bir ekilir. Ve btn bunlar
olup biterken, dakikada yakla k defa, gezegenin bir yerlerinde Manson'a
den gkta byklnde, hatta ondan da byk bi r meteorun arpna
alamet eden flalar patlayp sner. Byle insafszca hrpalanan dirliksiz bir
ortamda, herhangi bir eyin canl kalabilmesi mucizedir. Bunu uzun sre
baarabilen ok fazla canl da yoktur zaten .

Bu 4,5 milyar yllk tablonun son derece yeni bir paras olduumuzu kavramann
belki daha da etkili bir dier yolu ise, kollarnz iki yannza olabildiince uzatp
elleriniz arasnda kalan mesafenin btn Yerkre tarihini temsil etti ini
dnmektir. Bu lekte, Basin and Range (Havzalar ve Dalar) adl kitabn
yazar John McPhee'ye gre, bir elinizin parmak ularndan br elinizin bileine
kadar olan mesafe Prekambriyen zamandr. Kompleks yaamn tamam tek bir
elde toplanr, yani orta kalnlktaki bir trnak trpsyle insanlk tarihinin kkn
kazmak mmkndr.

22
 gerek u ki, dnyadaki yaamn son derece yerinde bir dier zellii daha
vardr: Nesli tkenir. Bu by le gelmi, byle gidecektir. Trler, bir araya gelip
soylarn koruma yolunda verdikleri onca mcadeleye ramen, dikkate deer bir
rutinlikle dalp lrler.

hem ot hem de et yiyen y eni bir yrtc hayvann peyda oluu denizlerde
tedirginlik yaratyordu. Bu hayvan k pekbalyd.

Bitkiler karalarda kolonileme srecine yaklak 450 milyon yl nce balad. l

organik maddelerin onlar adna paralanp yeniden kullanma sokulmas iin
ihtiya duyduklar minik keneler ve dier organizmalar da mecburen onlara elik
etti. Daha byk hayvanlar ortaya kmakta biraz gecikti, ama yakla k 400
milyon yl ncesine gelindiinde onlar da sudan kmay gze almt. Oysa
byk ihtimalle, kuru karan n gzle grlebilir ilk seyyar sakinleri modern orman
bitlerine daha ok benziyordu. Herhangi bir ta ya da kt kaldrdnz zaman
telala koturduunu greceiniz trden kk bcekle r, daha dorusu
kabuklulard bunlar.

amfibyumlar: evrimin balklarla srngenler arasndaki basama olan

canllar, su ortamndan karaya geen ilk omurgallar, ikiyaayllar.

oksijen-16 ve oksijen-18. (zotopun ne olduunu unuttuysanz ziyan yok, ama

ben yine de hatrlataym: izotop anormal sayda ntronu olan bir atomdur.)
Jeokimyaclar ite bu noktada devreye girerler, nk izotoplar, yaratldklar
dnemde atmosferde ne kadar oksijen ya da karbondioksit bulunduuna bal
olarak deien hzlarla birikir. Jeokimyaclar bu eski oranlar karlatrmak
suretiyle eski dnyann koullarn, mesela oksijen dzeylerini, hava ve ok yanus
scaklklarn, buzul alarnn uzunluk ve zamanlamasn kurnazca okuyabilirler.

Sarho edici oksijen dzeylerinin organizmalarda bedensel bymeyi tevik ettii

ok aktr. Yzeyde yaayan hayvanlarn imdiye dek bulunan en eski
gstergesi, 350 milyon yl nce skoya'daki bir kaya zerine krkayaa benzer
bir hayvan tarafndan braklm olan izdir.

Etrafta byle yaratklarn kol gezdii dnlrse, ayn dnemde bceklerin uzun
dilli hayvanlara yem olmaktan kurtulmalarn salayabilecek bir hner
gelitirmeleri, umay renmeleri belki de artc deildir.

zellikle de, insanlarn ve drtayakllar (tetrapodlar) diye adlandrlan dier

yryen yaratklarn atas olduu tahmin edilen trden saak-yzgeli bir baln
peindeydiler.

ou hayvan drtayakldr ve tm canl drtayakllarn ortak bir zellii vardr: en

fazla beer parmakl drt uzuv. Dinozorlar, balinalar, kular, insanlar, hatta
balklar ... Hepsi de drtayakldr, ki bu da onlarn tek bir ortak atadan tremi
olduklarnn ak gstergesidir.

23
Gnmzde erken dnemlerde yaad bilinen tane drtayakl vardr ve
hibirinin be parma yoktur. Ksacas, nereden geldiimiz hakknda pek bir fikir
sahibi deiliz.

Karada yaam balayal beri, canllar kimilerince mega hanedanlar diye

adlandrlan drt slaleden teekkl etmitir. lk mega hanedan, ilkel, hantal ama
bazen olduka iriyar amfibyumlardan ve srngenlerden oluuyordu.
Dimetrodon aslnda bir sinapsitti. Yani evvel zaman iinde bir zaman, biz de
yleydik. Sinapsitler ilk sr ngen canllarn drt ana blmnden biriydi; dier
blmler anapsitler, riapsitler ve diapsitlerdi. Bu isimler sahiplerinin
kafataslarnn yanlarnda bulunan kk deliklerin say ve konumuna iaret eder.

Sinapsitler drt kola ayrld, ama Permiyen dnemi sa salim atlatmay bu

kollardan yalnzca bir tanesi baard. Ne mutlu ki, bu ko l bizim ait olduumuz
koldu ve evrimleerek ilk memelilerin terapsitler diye bilinen bir familyas haline
geldi. Bunlar da 2. Mega hanedan' oluturdu.

Bu byk dnmlerden her biri, o gn bugnd r yaanan daha kk pek ok

dnm gibi, paradoksal nem arz eden u ilerleme motoruna bamlyd: nesil
tkeniine. Dnyada tr lmn n kelimenin tam manasyla bir yaam ekli
oluu enteresan bir gerektir. gelmi gemi tm trlerin yzde 99,99'u artk
aramzda deil. tm trlerin nesli tkenmitir. Kompleks organizmalar iin bir
trn ortalama mr y aklak drt milyon yldan ibarettir: neredeyse u ana
kadarki yaamlmz kadar.

Nesil tkenii kurbanlar iin her zaman kt haberdir elbette, ama grne
baklrsa dinamik bir gezegen iin iyi haberdir. Nesil tkeniinin alternatifi
durgunluktur ve durgunluk hibir aleme hayr getirmez. (Burada nesil
tkeniinden doal, uzun vadeli bi r sre olarak bahsetmekte olduumuza belki
de dikkat ekmeliyim. nsanlarn dncesizlii yznden oluan nesil tkenileri
bal bana ayr bir meseledir.)

Ama en fecisi yaklak 245 milyon yl nce meydana gele n ve uzun bir dinozorlar
an balatan Permiyen tkenii oldu. Permiyen dnemde, fosil kaytlarnda yer
ald bilinen hayvanlarn en az yzde 95'i kayplara kart ve bir daha geri
dnmedi.

Toplam tr saylarnn onarm uzun zaman alacakt : bir hesaba gre 80 milyon
yl kadar.

ki hususu aklmzdan karmamamz gerekiyor. Birincisi, bunlar sadece konuya

hakim kiilerin tahminlerinden ibaret. Dahas, burada bireylerin deil, trlerin
lmnden bahsediyoruz.

Atlar dahil otlak hayvanl ar, yaklak 5 milyon yl nceki Hemfiliyen tkeniinde
az kalsn yeryznden siliniyordu.

24
Hemen her durumda, bykl kkl tm nesil tkeni lerine yol aan sebebin
ne olduu konusunda artc derecede az fikir sahibiyiz. Tkenilere sebep
olduu ya da katkda bulunduu tespit edilen en az iki dzine potansiyel sulu
vardr: kresel snma, kresel souma, deien deniz seviyeleri, denizlerin
oksijen tketimi (anoksi diye bilinen durum), salgnlar, deniz tabanndaki ok
byk metan gaz szntlar, meteor ve kuyrukl uyldz arpmalar, azgn tropik
kasrgalar, korkun volkan pskrleri, katastrofik gne patlamalar.

Btn bunlarn bizi getirip brakt nokta, bir aratrmacnn da ifade ettii gibi,
tonla varsaym ve ok az kanttr.

Bilim adamlar mesela omurgallarn karaya kmasndan nce meydana gelen

Ge Devoniyen tkeniinin milyonlarca yl ya da binlerce yl m srd, yoksa
tek bir gn iinde mi olup bittii konusunda uz laamazlar.

Nesil tkenilerine ikna edici aklamalar getirmekte bu denli zo rlanlmasnn

sebeplerinden biri de, yaam ok byk bir lekte yok etmenin son derece zor
oluudur.

O zamanlar var olan trle rin yzde 70'ini yeryznden neyin sildii sorusundan
bile byk bir soru, geri kalan yzde 30un hayatta kalmay nasl baarddr.
Ylanlar ve timsahlar gibi srngenler bu badireyi hi tkezlemeden atlatrken,
dnyada var olan her bir dinozor neden bu kadar telafisizce ykma urad ?

dinozor nesillerinin tkenmesinden hemen sonraki dnemi Deniz

kaplumbaalar a diye adlandrmak hi de yanl olmazd. Suyu mesken
tutmann ie yarad ok ak.

Ska aktarlan yanl bir gre gre, KT olayndan yalnzca kk hayvanlar sa

kt. Halbuki kurtulanlar arasnda timsahlar da vard. stelik onlar iri olmakla
kalmyorlard, bugn olduklarndan kat iriydiler. Ama genelde, kurtulanlardan
ounun kk, gze arpmayan, sinsi yaratklar olduu dorudur. Nitekim
memeli atalarmzn ayrt edici zellikleridir bunlar.

Ama iler yolunda gitmeye balar balamaz, memeliler olaanst bydler. Bu

byme bazen neredeyse gln boyutlara varyordu. Bir sre iin etrafta
gergedan byklnde hint domuzlar, iki katl evler byklnde gergedanlar
dolat. Titanis denilen, uamayan, etobur, dev bi r ku Kuzey Amerika'nn
belki de en yrtc yarat oldu. Tm zamanlarn en korkun ku u hi phesiz
oydu. Boyu 3 metre, arl 350 kilogramdan fazlayd.

Bu da bizi nesil tkenileri konusundaki belirsizliin bir dier sebebine getiriyor:

fosil kaytlarnn azlna. Dnyann hangi byk doa tarihi mzesine
giderseniz gidin, hemen hepsinde sizi eski kemikler deil, antika modelle r
karlayacaktr.

25
Gerek u ki, dinozorlar hakknda pek bir ey bilmiyoruz aslnda. Unutmayn,
dinozorlarn Yerkre zerindeki saltanat sresi memel ilerinkinin aa yukar
misli olmutur.

Yaamn dominant tr olarak varoluumuzun kanlmazl fikrine o kadar

almz ki, burada bulunuumuzun sadece tam zamannda uzaydan gelip
Yerkre'ye arpan cisimlerin ve rasgele oluan dier tesadflerin eseri olduunu
kavramamz zor. nsanlarn bugn burada olmalarnn tek sebebi, soy
izgimizin hi krlmam olmasdr: bizi tarihten silmi olabilecek milyarlarca
noktadan birinde bile krlmam olmas.

Yaam var olmak ister; yaam her zaman var olmak iin yanp tutumaz;
yaamn nesli bazen tkenir. Bunlara bir drdncsn daha ekleyebiliriz: Ve
ou kez, ileride greceimiz gibi, tek kelimeyle acayip biimlerde devam eder.

VAR OLMANIN ZENGNL

Sorun biyolojik eit bolluu deil zaten, taksonomist k tl !

ou canl kktr ve kolayca gzden kaabilir. Pratikte, bu her zaman

kt bir ey deildir. iltenizin iki milyon mikroskobik akara yuvalk ettiini ve bu
akarlarn sabahn krnde vcut yalarnz keyifle yudumlamak ve siz bir o yana
bir bu yana dnerken stnzden pul pul dklen tm o lezi z deri paracklarn
yalayp yutmak zere ortaya ktn bilseydiniz, yatanzda yle ml ml
uyuyamayabilirdiniz. Srf yastnz bile krk bin akar barndrabilir. (Onlara gre
kafanz kocaman, yal bir bonbon ekeridir.) Bitli giysileri dk scaklklarda
ykarsanz, sadece daha temiz bitleriniz olur.

Doru yerlere bakmyoruz. tropik yamur ormanlar yeryznn yalnzca

yaklak yzde 6'sn kaplar, ama hayvan yaamnn yarsndan fazlasn ve iekli
bitkilerin yaklak te ikisini barndrr. Gel gelelim bu canllardan ou bizim iin
bilinmeliini korumaktadr.

Kimyaclar, kombinatoryal kimya denilen bir yntem kullanarak laboratuarlarda

ayn anda 40.000 bileim retebilirler, ama rasgele rnler olan bu bileimler
genellikle ie yaramaz. Oysa her doal molekl Economist'in en stn tarama
program: en az buuk milyar yllk evrim diye tanmlad sreci oktan
geirmi olacaktr.

Yeterince uzman yoktur. Bulunmas, incelenmesi ve kaydedilmesi gereken

eylerin says, bu ileri stlenebilecek bilim adam saysn kat be kat aar.

Dnya gerekten byk bir yerdir.

HCRELER
Doadaki her hcre bir mucizedir. Hcreleriniz, hepsi de kendini sizin genel
salnza kr krne adam on bin trilyon vatandaa sahip bir lkedir.

26
Doada, nitrik oksit korkun bir toksin ve hava kirliliinin balca sebeplerinden
biridir. 1980'lerin ortalarnda nitrik oksidin insan hcrelerinde inanlmaz bir
gayretle retilmekte olduunu bulguladklar zaman doal olarak biraz ardlar.

Yartan galip kan tek bir sperm, kendinden 85.000 kat byk bir yumurtayla
kar karya kalr. bir insan hcresi yaklak 20 mikron, yani bir milimetrenin
yzde ikisi geniliktedir. Deri hcrelerinizin hepsi ldr. Eer ortalama
irilikte bir yetikinseniz, stnzde 2 kilodan fazla l deri tayorsunuz demektir
ve bu deriden her gn birka milyar ze rre pul pul dklr.

Beyin hcrelerinin mr sizinki yle ayndr. Doarken size yz milyar kadar beyin
hcresi verilmitir ve lene dek grp greceiniz bu kadardr. Saatte be yz
tanesini kaybettiiniz tahmin ediliyor, dolaysyla eer dnmeniz gereken ciddi
konular varsa kaybedecek tek bir saniyeniz yok demektir.

Hatta, hibirimizin vcudunda dokuz sene nce de bize ait olan tek bir zerre bile
bulunmadn ileri srenler olmutur.

Tek bir su damlasnda bu minik varlklardan 8.280.000 tane (Hollandada

yaayan insan saysndan fazla) bulunduu hesaplanmt.

btn canl maddelerin hcrelerden olutuunu anlamak 1839'da Theodor

Schwann adnda bir Almana nasip ol acakt. Yaamn kendiliinden
oluamayaca, nceden var olan hcrelerden domak zorunda olduu, Fransz
Louis Pasteur'n kilometre ta oluturan bir almas sayesinde ancak
1860'larda kesinlik kazand. Bu inan hcre kuram diye anlr oldu ve modern
biyolojinin tamamna temel tekil etti.

Ayrca, bir atomun tek bir noktas bile atl kalmaz. Her yerde faaliyet ve kesintisiz
bir elektrik enerjisi vardr. Kendinizi fena halde elektrikli hissetmeyebilirsiniz,
ama aslnda ylesiniz. Yediimiz gdalar ve soluduumuz oksijen, hcrelerde
birleip elektrie evrilir.

Boyut ve ekli ne olursa olsun, neredeyse tm hcrel eriniz temelde ayn plana
uygun tasarlanmtr: Bir d klf ya da zarlar, canl kalmanz iin gereken
genetik bilgiyi ieren bir ekirdekleri, bu ikisi arasnda da sitoplazma denilen bir
faaliyet alanlar vardr. Hcre zar oumuzun hay al ettii gibi ancak keskin bir
ineyle delinebilecek trden, dayankl, esnek bir klf deildir. Lipit diye bilinen,
Sherwin B. Nuland'n szleriyle hafif bir makine yann yaklak younluuna
sahip, yal bir tr maddeden yaplmtr. Bu size hi inandrc gelmiyorsa,
mikroskobik dzeyde her eyin farkl davrandn aklnzdan karmamaya
aln. Molekler lekteki her ey iin su dayankl bir jeldir ve lipit de demir gibi
salamdr.

ayet bir hcreyi ziyaret edebilseydiniz, grecekleriniz hi hounuza gitmezdi.

Atomlarn bezelye byklnde grnd bir lekte, hcre kabaca 800 metre
apnda bir kre olacaktr. Bu kre hcre iskeleti diye adlandrlan kompleks bir
kiri kafesiyle desteklenmektedir. Hcrenin iinde, bazlar basketbol topu,

27
bazlar araba byklnde milyonlarca obje, mermi hzyla vzldar. Orada, drt
bir yandan her saniye binlerce kez vurulup paralanmadan durabileceiniz bir yer
yoktur. Tm zamanlar n orada geirenler iin bile, hcrenin ii ok tehlikeli bir
yerdir. Her bir DNA iplii, ortalama olarak he r 8,4 saniyede bir (gnde on bin
defa) kendisine iddetle arpan ya da dikkatsizce iine dalan kimyasal maddelerin
saldrsna urayp zarar grr. Hcrenin telef olmas istenmiyorsa yaralarnn
abucak dikilip kapatlmas gerekir.

Molekler dnya, iinde olup bitenlerin inanlmaz hz sayesinde, daima hayal

gcmzn snrlar tesinde kalacaktr.

her hcredeki toplam protein molekl says hala en az 100 milyonu bulur.
Bylesine afallatc bir rakam, iimizdeki biyokimyasal etkin liin muazzaml
hakknda bize biraz fikir verir.

Kalbiniz btn hcrelerinize taze oksijen temin ede bilmek iin saatte 343, gnde
8.000'den fazla, ylda 3 milyon litre (drt olimpik yzme havuz unu doldurmaya
yetecek kadar) kan pompalamak zorundadr. Oksijen mitokondriler tarafndan
alnr. Bunlar hcrelerin enerji santralleridir ve hcrelerdeki saylan sz konusu
hcrenin ne yaptna ve mitokondrilerin tutsak bakterilerden evrimletikleri ve
kendi genetik bilgilerini muhaf aza ederek, kendi takvimlerine gre blnerek,
kendi dillerini konuarak hcrelerimizde adeta misafir gibi yaadklar
dnlyor. Vcudunuza aldnz gda ve oksijenin hemen hepsi, i lendikten
sonra mitokondrilere iletilir ve orada adenozin trifosfat (ATP) denilen bir
molekle evrilir.

ATP'den sz edildiini hi duymam olabilirsiniz, ama sizi canl tutan odur. ATP
moleklleri hcre iinde hareket ederek tm hcre sreleri iin enerji temin
eden kk pil tak mlardr aslnda ve sizde onlardan ok vardr. Her an,
vcudunuzdaki tipik bir hcrenin iinde yaklak bir milyar ATP molekl bulunur
ve iki dakika iinde he psi birden tketilip y erini bir dier bir milyar ATP
moleklne brakr. Her gn vcut arlnzn yaklak yarsna edeer miktarda
ATP retir ve tketirsiniz.

Her gn hcrelerinizden milyarlarcas sizin iyiliiniz iin lr ve artklar baka

milyonlarca hcreniz tarafndan temizlenir. Hcreler bir saldr sonucu da lebilir,
mesela enfekte olduklarnda. Ama genellikle, lmeleri sylendii iin lrler.
Hatta, yaamalar sylenmedii, bu ynde baka bir hcreden bir nevi aktif
talimat gelmedii takdirde, hcreler otomatikman kendilerini ldrr. Tekrar
tekrar gvence verilmeye ok ihtiyalar vardr onlarn.

Bir hcrenin, nadiren rastland gibi, kendisi iin tayin edilen biimde lmek
yerine lgnca blnmeye ve oalmaya balamasyla ortaya kan sonuca
kanser deriz.

Ortalama olarak, her 100 milyon milyar hcre blnmesinden yalnzca biri, habis
karak kansere yol aar. Kanser, kelimenin tam manasyla kt anstr.

28
Bu sinyallerin ou, hormonlar denilen kuryeler tarafndan ulatrlr.

Bu konunun belki de en arpc yan, btn bunlarn temel ekim ve i tim kurallar
dnda hibir ey tarafndan ynetilme yen sonsuz bir tesadfler zincirinden,
rasgele meydana gelen akl almaz eylemlerden ibaret olmas. Hcresel
eylemlerden hibirinin arkasnda dnen bir varln olmad ok ak. Her ey
kendiliinden oluyor, sorunsuzca ve tekrar tekrar.

Bir sngeri kalburdan geirerek hcrelerine ayrdktan sonra hepsini bir solsyona
atarsanz, hcreler gerisin geriye bir araya gelerek yeni batan snger halini alr.

te btn bunlar, bir molekln bann altndan kar. Biz ona DNA deriz

DARWINN BENZERSZ FKR

Denize aldklarnda Fitroy yalnzca yirmi , Darwin ise sadece yirmi iki
yandayd.

1830'larda evrim oktan onlarca yllk bir kavram halini almt. Malthus bu
kitapta gda maddelerindeki artlarn matematiksel sebeple rden dolay nfus
artna asla yetiemeyeceini ileri sryordu.

Darwin, Survival of the Fittest (en iyi uyu m salayan yaar) ifadesini,
(beendiini belirtmi olmakla birlikte) hibir yaptnda kullanmamtr. Bu ifade,
On The Origin of Species'in yaynlanmasndan be sene sonra, yani 186 4'te,
Principles of Biology (Biyolojinin lkeleri) adl yaptta Herbert Spencer tarafndan
icat edildi.

1844'de yani notlarn ortalktan kaldrd sene, Vestiges of the Natural History of
Creation (Yaratln Doal Tarihinin zleri) adl bir kitap dnce dnyasnn
byk kesimini fkeyle ayaa kaldrd. Kitapta, insanlarn ilahi bir yaratcnn
yardm olmadan daha aa dzeydeki primatlardan evrimlemi olabilecekleri
ileri srlyordu. Halbuki yazar, Robert Chambers adnda baarl ve genellikle
iddiasz bir sko yayncyd ve kendini n plana karmak istememesinin kiisel
olduu kadar pratik bir sebebi de vard: irketi kutsal kitaplarn balca
yaymclarndan biriydi.

Darwin, fikirleri yznden vicdan azab ekmekten kendini hi alamad.

Kendinden "eytan'n Vaizi" diye bahsetti ve kuramn aklamann bir cinayeti
itiraf etmeye benzediini syledi.

fosil kantlaryla hemen hi desteklenmiyordu. Darwin'in daha dnceli

eletirmenleri, kuramn aka ngrd ara gei formlarnn nerede olduu
sorusunu yneltiyorlard ona. Madem ki durmadan yeni trler evrimle mekteydi,
fosil kaytlarna gemi bir sr ara form olmalyd ama yoktu. Hatta, o zamanlar
mevcut olan ve sonra da uzun m ddet deimeyen fosil kaytlar, mehur
Kambriyen patlama anna kadar hi yaam belirtisi gstermiyordu.

29
Tesadfen 1861'de, ihtilafn ayyuka kt bir dnemde, Bavyerada antik bir
Archaeopteryx'in kemikleri iiler tarafndan bulununca, tam da byl e bir kant
elde edilmi oldu. Archaeopteryx yar-ku yar-dinozor bir yaratkt. (Kulara zg
tyleri vard, ama ayn zamanda dileri de vard.) Bu gayet etkiley ici ve faydal
bir bulutu ve nemi ok tartld, ama tek bir kefin belirleyici olmas
beklenemezdi.

Ama imdi Darwin diye biri km, elinde hi kant olmad halde, ilk denizlerin
mutlaka bol bol yaam barndrm olmas gerektiini ve bunu sadece imdilik
kefedememi olduumuzu, nk her nedense bu canllarn fosil olarak
muhafaza edilmediini iddia ediyordu. Baka trl olmasna imkan yok, diye
srar ediyordu Darwin. Bu mesele imdilik izahsz kalmak zorunda; ve bu rada
benimsenen grlere kar geerli bir argman olarak ileri srlebilir," diye
drste hak veriyor, ama alternatif bir olasl dikkate almay da reddediyordu.

Huxley, Darwinin bu srarndan holanmyordu nk o bir saltasyonist

(sramac), yani evrimsel deiimlerin yava yava deil, aniden olutuu fikrine
inananlardand.

Jenkin, bir ana ya da babadaki olumlu bir niteliin sonraki nesillerde

dominantlamayacana, tam tersine karma kaltm yoluyla seyreleceine dikkat
ekti. te bu yzden, Darwin'in kuram bir deiim deil, istikrar reetesiydi.
Doal seme yasasnn ileyebilmesi iin, farkna varlmam, alternatif bir
mekanizmann var olmas gerekiyordu.

Gen kelimesini hi kullanmad . Bu terim ancak 1913'te ngilizce bir tp

szlnde icat edildi. Ama dominant (bask n) ve resesif (ekinik) terimleri
Mendelin buluuydu. Her tohumun, biri dominant, biri resesif olmak zere iki
faktr ya da onun tabiriyle "element" ierdiini ve bu faktrlerden oluan
kombinasyonlarn tahmini mmk n kaltm modelleri rettiini saptamt.

Sonularn kesin matematiksel formlle re aktard. Mendel bu deneylerle toplam

sekiz sene uratktan sonra sonularn iekler, msr ve dier bitkiler zerinde
yapt benzer deneylerle dorulad.

Darwin ile Mendel, farknda olmadan, el ele vererek yirminci yz yln btn
yaam bilimlerine zemin hazrladlar. Darwin tm canl varlklarn akraba
olduunu ve hepsinin tek bir ortak atadan zamanl a eitlenerek ortaya ktn
anlarken, Mendel'in almalar bunun nasl olabileceini aklayan mekanizmay
temin etti.

Herkes insanlarn maymunlardan tredii grnn Darwin'in argmannda yer

aldn zanneder, halbuki onun tek bir kinaye dnda hibir sznde byle bir
iddia yoktu.

birbirinden ok farkl rivayetler vardr. En poplerlerinden birine gre,

Wilberforce hzn alamayp alayc bir glmsemeyle Huxley'ye dnd ve
maymunlarla akrabalnn bykanne tarafndan m yoksa bykbaba tarafndan

30
m geldiini sordu. Huxley, ciddi bilimsel tartmalara sahne olmas gereken bir
mecliste nfuzunu cahilce zrvalamak iin kullanan birinin akrabas olmaktansa
bir maymunun akrabas olmay yeleyeceini syleyerek karlk verdi.

Darwin maymunlarla akrabalmza olan inancn nihayet 1871'de The Descent of

Man (nsann Treyii) adl yaptnda aa vurdu. Solucanlarn toprak verimi
asndan ne hayati bir nem tadn anlayan ilk kii oldu.

YAAMIN Z
Gnmzde akllca bir tedbirle yasaklanm olmakla birlikte bir miktar ensestin ,
hatta bir hayli ensestin yardm olmasayd, imdi burada olamazdnz. Soyunuzda
bu kadar ok sayda ata olduuna gre, gemite anne tarafndan birok
akrabanz baba tarafndan birok uzak akrabanzla birleip remi olmal.
Hepimiz, kelimenin tam anlamyla aileyiz.

Genlerinizi baka herhangi bir insann genleriyle karlatrrsanz, ortalama yzde

99,9 orannda ayn kacaktr. Bizim bir tr olmamz salayan da budur.

Her hcrede bir ekirdek ve her bir ekirdein iinde kromozomlar vardr: yirmi
annenizden, yirmi babanzdan gelen krk alt komplekslik deme ti.

Kromozomlar sizi olu turmak ve yaatmak iin gereken bilgi btnn eksiksiz
olarak ierir ve uzun DNA ipliklerinden oluur. Deoksiribonkleik asit ya da DNA
denilen bu kk mucizevi kimyasal madde, yeryzndeki en olaanst molekl
diye nitelendirilmitir.

DNA'nn tek bir varolu amac vardr: daha fazla DNA retmek. Ve iinizde
barndrdnz DNA miktar az buz deildir. Hemen her hcrenize yaklak 2
metre uzunluunda DNA sktrlmtr. Her bir DNA paras 3,2 milyar harf kadar
ifre ierir.

DNA'nn kendisi canl deildir. DNA, cinayet soruturmalarnda DNA'nn oktan

kurumu kan yada meni lekelerinden ayrlabilmesinin ve eski Neandertal'lerin
kemiklerinden zenle karlabilmesinin sebebi budur. Bylesine esrarengizce
kstl, daha dorusu tek kelimeyle cansz bir maddenin nasl olup da yaamn
zn oluturabileceinin bilim adamlarnca neden bu kadar ge anlalabildii de
bylece aklanm olur.

nk ok basitti. Nkleatidler denilen drt tanecik temel bileeni vard. Yalnzca

drt harf ieren bir alfabe kullanmaya benziyordu bu. Bylesine basit bir
alfabeyle yaamn yksn yazmak nasl mmkn olabilirdi ? (Nasl olacak,
Mors alfabesinin basit nokta ve izgil eriyle kompleks mesajlar yaratmaya ok
benzeyen bir ekilde tabii: onlar birletirerek.)

Kantlar, DNA'nn yaam iin son derece nemli bir sre olan protein yapmyla
bir ekilde alakal olduunu akla getiriyordu. te yandan proteinlerin ekirdek
dnda, yani oluumlarn ynettii farz edilen DNA'dan epey uzakta yaplmakta
olduu da ok akt.

31
DNA'nn nasl olup da proteinlere mesaj ulatryor olabileceini kimse
anlayamyordu. Bu sorunun yant, artk bildiimiz zere, ikisi arasnda tercman
olarak etkinlik gsteren RNA ya da ribonkleik asitti. RNA, ribozom ad verilen
bir nevi kimyasal yazmanla alarak, bir hcrenin DNA'sndan gelen bilgiyi
proteinlerin anlayp deerlendirebilecei terimlere tercme eder.

Morgan, resmi ad Drosophila melanogaster olan, ama genellikle meyve sinei

(ya da sirkesinei, muz sinei veya p sinei) olarak bilinen, minik, narin bir
canly kendine denek olarak semiti.

Nihayet ani ve tekrarlanabilir bir mutasyon, her zamanki gi bi krmz deil, beyaz
gzl bir sinek ortaya ktnda, Morgan'n, pes etmesine ramak kalmt. Bu
mthi keiften sonra Morgan ve yardmclar, kaltmsal bir zellii birbirini
izleyen nesiller boyu tak ip edebilmelerini salayan, kullanl biim bozukluklar
retebildiler.

1944'te, zararsz bir bakteri eidi yabanc DNA'yla aprazlanarak kalc olarak
bulaclatrld. Bylece DNA'nn pasif bir moleklden te bir ey olduu ve
kaltmda aktif rol stlendiine kesin gzyle baklabilecei kantlanm oldu.

Pauling, son derece parlak geen k ariyeri boyunca (biri 1954'te kimya dl,
dieri 1962'de bar dl olmak zere) iki Nobel dl kazanacakt, ama
DNA'nn yapsnn ikili deil, l sarmal olduuna inandndan, doru yolu hibir
zaman bulamad. ... Pauling, yurtdna kmasna izin verilemeyecek kadar
liberal grl olduu gerekesiyle, New York'taki Idlewild Havaalan'nda
durdurulup pasaportuna el konuldu.

Genler protein yapm talimatlar olmaktan ibarettir. Ne bir eksik, ne bir fazla.
Bunu kr krne bir sadakatle yaparlar. Bu bakmdan bir piyanonun tu larn
andrrlar: Her biri tek bir notadan baka hibir ey alamaz. Besbelli biraz
monoton bir itir bu. Ama genleri tpk bir piyanonun notalarn birletirir gibi
birletirdiiniz an, sonsuz eitte akor ve me lodi yaratabilirsiniz. Btn bu genleri
bir araya getirdiinizdeyse, (ayn metaforu srdrrsek) insan genomu diye
bilinen byk varolu senfonisini elde edersiniz.

Genomu anlamann alternatif ve daha yay gn bir yolu ise, onu vcut i in bir nevi
talimatname olarak grmektir. Byle ele alndnda, kromozomlar kitabn
blmleri olarak, genlerse belirli protein yapm talimatlar olarak hayal edilebilir.
Talimatlar yazmak iin kullanlan szckler kodonlar, harflerse bazlar diye bilinir.
Bazlar, yani genetik alfabenin harfleri, bir iki sayfa nce bahsi geen drt
nkleotidden oluur: adenin, timin, guanin ve sitozin.

nsan Genomu Projesi'nin amac da ite bu ifreyi zmektir.

DNA'nn asl ihtiam kopyalanma tarznda yatar. Yeni bir DNA molekl retme
vakti geldiinde, merdiven kollarn oluturan iki iplik, bir ceketin fermuar gibi

32
ortadan ikiye blnr ve her yars yeni bir ortaklk oluturmak zere dier
yansndan uzaklar.

ou zaman DNA'mz amaz bir dorulukla kopyalanr, ama ok nadiren,

yaklak olarak milyonda bir defa, bir harfin yanl konuma yerletii olur. SNP
sizi bir hastala yatkn klabilir, ama ayn ekilde, kk bir avantaj da
salayabilir. Zamanla bu hafif modifik asyonlar hem bireylere, hem de
nfuslarda birikerek her ikisinin de ayrt edici zelliklerine katkda bulunur.

Kopyalanmada dorularla yanllar arasnda hassas bir denge vardr. ok fazla

hata oluursa organizma fonksiyonunu kaybeder, ok az hata oluursa
adaptasyon yeteneinden yoksun kalr. Darwin'in doal seme yasas bizi ite
byle denetler. Neden birbirimize bu kadar ok benzediimizi de aklamaya
yarar. Evrim sizin ok farkl olmanza asla izin vermeyecektir, yeni bir tre
dnmediiniz takdirde tabii.

Alt milyar genomumuz var. Hepimiz yzde 99,9 orannda aynyz, ama te
yandan, biyokimyac David Cox'un szleriyle tm insanlarn hibir ortak ynleri
bulunmadn da syleyebilir ve sonuna kadar hakl olursunuz.

DNA'mzn ou kendini size deil kendine adamtr: O sizin oalmanz

salayan bir makine deil, siz onun oalmasn salayan bir makinesiniz. Yaam,
hatrlayacanz gibi, sadece var olmak ister ve bu istei DNA yerine getirir.

insan genlerinin neredeyse yars kendi kendini kopyalamak dnda hibir ey

yapmaz.

Tm organizmalar bir bakma genlerinin klesidir: Som balklarnn, rmceklerin

ve baka saysz yaratn iftleme srecinde lmeye haz r olmasnn sebebi de
budur. reme ve genlerini aktarma arzusu doadaki en gl drtdr. Sherwin
B. Nuland'n ifadesiyle: mparatorluklar ker, idler patlar, byk senfoniler
yazlr ve hepsinin arkasnda, doyurulmak isteyen tek bi r igd vardr.
Evrimsel adan bakldnda seks, bizi genetik malzememizi aktarmaya tevik
eden bir dl mekanizmasndan ibarettir aslnda.

Her alanda emek veren aratrmaclar, hangi organizma zerinde alrlarsa

alsnlar, ister iplik solucan, ister insan her canlda temelde ayn genleri
incelemekte olduklarn anladlar. Yaam, grne baklrsa, tek bir mavi
kopyadan oaltlmt.

Hepsi de tek bir dllenmi yumurtadan doan ve tpatp ayn DNA'y tayan
milyarlarca embriyo hcresi ne reye gideceini ve ne yapacan nasl bilir ?
Hangisinin bir karacier hcresi, hangisinin elastik bir sinir hcresi, hangisinin bir
kan kabarc ve hangisinin rpan bir kanat stndeki prlt krnts olmas
gerektiini nereden anlar ? Onlara talimat veren ey hox-genleridir. Hox genleri
bunu tm organizmalar iin aa yukar ayn ekilde yapar.

33
Bizim krk alt kromozomumuz vardr, halbuki baz erelti otlar alt yzden fazla
kromozoma sahiptir.

Demek ki, nemli olan ka gene sahip olduunuz deil, genlerinizi nasl
kullandnz.

Ne yazk ki, birbirinden bamsz alan 35.000 gen, yetki n bir insanolunu
oluturan trden fiz iksel komplekslii retmeye asla yetme z. te bu yzden,
genlerin ibirlii yapmas gerektii ok aktr. Hemofili, Parkinson, Huntington ve
kistik fibrosis gibi birka hastala belli baz disfonksiyonel genler sebep olur, ama
ekseriyetle, ykc genler bir tre ya da nfusa kalc biimde musallat olmaya
frsat bulamadan doal seme tarafndan ayklanr. Kaderimiz salmz ve hatta
gz rengimiz, belirli genler tarafndan deil ounlukla birlikte alan gen
gruplar tarafndan belirlenir.

Genom, insan vcudunun para listesi gibi: Bize neden yaplm olduumuzu
syler, ama nasl altmz konusunda hibir aklamada bulunmaz.

Ve imdiki hedefimiz insan proteomunu de ifre etmek. Bu yle yeni bir kavram
ki, on sene nce proteom diye bir terim bile yoktu. Proteom, proteinle ri yaratan
bilgi ktphanesidir.

Proteinler, hatrlarsanz, tm canl sistemlerin beygirleridir. Her an her hcrede

yz milyon kadar protein ibanda olabilir.

Onlar harekete geirmek genellikle ok kolaydr. tiiniz bir bardak arap dahi,
Scientific Americann belirttii gibi, sisteminizdeki protein saysn ve eitlerini
nemli lde deitirmeye yeter.

Hcrelere can veren btn bu min ik, kusursuz kimyasal sreler (nkleotidlerin
ibirliki abalar, DNA'dan RNA sentezlenii) yalnzca bir defa evrimlemi ve o
zamandan bu yana doann tamamnda olduka sabit kalmtr. E. coli
bakterisi iin geerli olan her ey filler iin de geerli olmal, hatta daha da
geerli.

Her canl varlk, ayn orijinal plann dikkatle ilenmi bir eitlemesidir. nsanlar
olarak yalnzca nicelik farkllklarndan ibaretiz. Ne gariptir ki, sebze ve
meyvelerle bile yakn akrabayz. Bir muzun iinde olup biten kimyasal
fonksiyonlarn neredeyse yars, sizin iinizde olup biten kimyasal fo nksiyonlarla
temelde ayndr.

unu ne kadar tekrarlasak az: Btn canllar birdir. Bu cmle, gelmi gemi en
derin gerektir ve galiba sonsuza dek yle kalacaktr.

34
 VI
BZE G DEN YOL

BUZ DEVR
1815'te Endonezya'daki Sumbawa Adas'nda, grkemli Tambora Da'nn
patlamas ki yz krk kilometrekp kl, toz ve kum duman atmosfere karp
gne nlarn bloke etmi ve Yerkre'nin soumasna neden olmutu. Bahar
hi gelmedi, yazn hava hi snmad. 1816 yazsz sene oldu. Ekinler her yerde
sararp, soldu. Her eye ramen kresel scaklk yalnzca 1 santigrat derece
dt.

son derece yksek standartl bir yapt olarak kabul grmeye balad. Sonradan
Croll'un bir akademisyen deil, bir hademe olduu ortaya knca, biraz aknlk
ve belki biraz da utan yaand tabii. Yerkre yrngesinin eklindeki periyodik
deiimlerin (yrngenin eliptik, yani oval imsi iken neredeyse dairesel bir ekil
almasnn ve sonra yeniden eliptik lemesinin) buzul alarnn balay ve
bitilerini aklayabileceini ne sren ilk kiiydi.

Ekvator civar dahil hemen her yerde buzullara alamet eden kantlar bulmaya
balamt.

Buz katmanlarnn oluum sebebi ille de yaan karn miktar deil, miktar ne
kadar az olursa olsun, karn yad yerde kald gereidir. Scakln mevsim
normallerinin altnda seyrettii tek bir yazn bile bir buzul an balatabilecei
dnlyor.

Gerek u ki, bugn halen bir buzul a yaadmz sylenebilir.

Tarihinin byk blm boyunca, yani olduka y akn bir gemie kadar; Yerkre
hibir yerde buz barndrmayacak lde scak olma eilimindeydi. inde
bulunduumuz buzul a (buzul blm hatta) yaklak krk milyon yl nce
balad ve kah "ldrc derecede-fena" kah hi fena olmayan dnemler ierdi.
Ama grne baklrsa aa yukar son 2,5 milyon yldr, yani modern
insanlarn atas olan Homo erectus'un Afrika'da ortaya kndan bugne, en az
on yedi ar buzul dnemi geirmiiz. inde bulunduumuz buzul ann sk sk
itham edilen iki sorumlusu, Himalayalarn ykselii ve Panama Kstann
oluumudur. Bunlardan birincisi hava akmlarn, ikincisiyse okyanus akntlarn
bozdu. Bir zamanlar bir ada o lan Hindistan son krk be milyon yldr Asya kara
ktlesinin iine doru 2.000 kilometre sokularak yalnzca Himalayalar deil,
arkasndaki Tibet platosunu da ykseltti. Hipoteze gre, ykselen corafya havay
serinletmekle kalmad, rzgarlar saptrp Kuzey Amerika'ya doru esmelerine yol
aarak bu blgenin uzun sreli souklara maruziyetini artrd. Sonra, yaklak be
milyon yl ncesinden itibaren, Panama denizden ykseldi ve kuzey ile Gney
Amerika arasndaki boluu kapatp Pasifik'le Atlantik arasndaki lklatrc
akntlarn dolamn bozarak, dnyann en az yarsnn ya kalplarn deitirdi.
Bu deiimin sonularndan biri Afrika'nn kurumas oldu ve bu da maymunlarn
aalardan inip, yeni oluan savanlarda yeni bir yaam tarz aramalarna yol at.

35
Eer Yerkre tamamen donduysa, nasl olup da yeniden snabildi ? Yardm
belki de dnyamzn eriyik haldeki iinden geldi Yani kurtarcmz volkanlar
oldu: Buza gml yze yi krp dar fkrdlar, muazzam miktarlarda s ve gaz
pompalayarak karlar eritip atmosferi yeniden oluturdular. Ne ilgintir ki, bu
hiper souk dnemin sonuna damgasn vuran olay Kambriyen patlamad r:
yaam tarihinin ilkbahar yani.

Uzunca bir mddet, buzul alarna yz binlerce yl sren aamalarla yava yava
girip ktmz dnld, ama artk bunun byle olmadn biliyoruz.
Grnland'dan temin edilen buz ekirdekleri sayesinde, yz bin yl akn bir sreyi
kapsayan ayrntl bir iklim kaydmz var ve bu kaydn izdii tablo hi de i ac
deil: Yerkre'nin, yakn tarihinin byk blm boyunca uygarlklarca alglanan
istikrarl ve durgun gezegenle hi alakas olmadn, bir snp bir souyan iklim
dnemlerine sk sk girip ktn gsteriyor.

ESRARENGZ K AYAKLI
* eksik halka: insanms maymunlarla insanlar arasndaki gei formu olduu
varsaylan hayvan

Huxley, sz konusu askerin lmcl bir yara alm olmasna karn uurumdan
yukarya on sekiz metre trmanm, giysilerini karp zel eyalarndan
kurtulmu, maara giriini sk sk kapam ve kendi kendini yarm metre topraa
gmm olmasn son derece arpc bulduunu alayla ifade etti. Neandertal'in
frlak aln kntsna kafa yoran bir dier antropolog, bu kntnn yanl kaynam
bir n kol krnn acs yznden uzun sre ka atmaktan ileri geldiini
savundu. (Otoriteler, ilk insanlar fikrini reddetmeye can attklarndan, genellikle
en mantkd olaslklar bile benimsemeye razydlar. skelet ilk Cro-Magnon
nsanlarndan birine aitti aslnda.)

Kemik abucak "Cava nsan" olarak benimsendi. Bugn onu Homo erectus diye
tanyoruz.

Dart, Taung kafatasnn Dubois'n Cava nsan gibi Homo erectus'a deil daha
eski, daha maymunumsu bir yarata ait olduunu bir bakta anlad. Yan iki
milyon yl olarak belirledi.

Bu konular hkme balayan merkezi bir otorite yok. Bir isi m ancak genel
mutabakat saland takdirde kabul gryor, o da pek salanamyor zaten.

Sorunun byk blm, paradoksal grnse de kan t ktlndan kaynaklanyor.

Oysa insann tarih ncesi hakknda anlayabildiklerimizin tamam, bu birka milyar

varlktan belki en fazla be bin tanesinin ounlukla un ufak olmu kalntlarna
dayanyor.

nsanlar Hominidae family asna dahil edilmitir. Hominidae maymunu sper-

familyasnn addr ve bizi de kapsar.

36
Grcistan'da yaklak 1,7 milyon yl ncesine tarihlendirilmi insan kafataslar
var, ama bu tarihe en y akn olan ve ktann br ucundaki spanya'da bulunan
kalntlar 800.000 yl ncesine ait. Yani neredeyse bir milyon yllk bir gedik var
arada. Btn trlerin tarihlerini i te byle blk prk paral ardan
karmaya, alyoruz. neyle kuyu kazmak gibi bir ey bu. Birok eski tr
arasndaki ilikiler hakknda aslnda ok az fikrimiz var. Hangileri sonunda bi ze
evrimleti ve hangileri evrimin kmazlar olarak kald ? Bazlar muhtemelen ayni
trler olarak grlmeyi bile hak etmiyor.

Doruluundan emin olunabilecek veriler bu kadar azken bilim adamlar yakn

evrede bulunmu baka objeleri temel alan varsaymlar retmeye ounlukla
mecbur kalrlar ve bunlar da cesur tahminler olmaktan teye gitmeyebilir.

Yeni kantlara dair ilk yorumlarn ou zaman bulucusunun nyarglarn dorular

nitelikte olmas fevkalade ilgintir.

nsann tarih ncesi hakknda, bir tarih ncemizin muhakkak var olduu gerei
dnda, bir yerlerde birilerinin itirazyla karlamadan sylenebilecek ok az ey
var. Bunu aklmzda tutarak zetlersek, kim olduumuz ve nereden geldiimiz
hakknda bildiimizi sandmz tek ey kabaca undan ibarettir:
Organizmalar olarak tarihimizin ilk yzde 99,99999'u sresince, empanzelerle
ayn soyu paylatk. empanzelerin tarih ncesi hakknda bilinenler yok denecek
kadar azdr, ama onlar o zaman neydiyse ler, bizler de oyduk. Derken, yaklak
yedi milyon yl nce ok nemli bir ey oldu. Afrika'nn tropik ormanlarnda yeni
bir canl topluluu ortaya kp, ak savanlarda dolanmaya balad.

Bunlar Australopithecus'lard ve sonraki be milyon yl boyunca dnyann

dominant insans trleri olacaklard. ama hepsi de iki ayak stnde
yryebiliyordu.

Dnyann en mehur insans kalntlar, 1974'te Donald Johanson liderliindeki bir

ekip tarafndan Etiyopya'daki Hadar'da bulunan 3,18 milyon y llk bir
Australopithecus'a ait olanlardr. Bu iskelet herkese Lucy olarak tannp
benimsendi.

Lucy ufack tefecik bir eydi: Yalnzca bir metre boyundayd. Yryebiliyordu,
ama bunu ne kadar iyi yapt ayr bir tartma konusudur.

nsan vcudunda 206 kemik vardr, ama bunlardan birou birbirine etir. Eer
bir rnein sol kala kemii elinizdeyse, boyutlarn bilmek iin sa eine
ihtiyacnz yoktur. Btn gereksiz kemikleri karrsanz, geriye toplam 120 kemik
kalr, yani yar-iskelet denilen ey.

Johanson onu ne eyle yantlayarak, el ve ayaklardaki 106 kemii hesaba

katmadn syler. Bunlar vcuttaki toplam kemik saysnn yarsndan fazladr.
stelik, Lucy'nin en tanmlayc zelliinin deiim halindeki bir dnyayla baa

37
kabilmek iin el ve ayaklarn kullanmas olduu dnlrse, olduka neml i
bir yandr bu.

New-York'taki Amerikan Doa Tarihi Mzesi'nde, bu iki Australopithecus'un

kllerin zerinden gei ann temsil eden bir dioramas vard. Bu dioramay
yeniden yapacak olsaydm, sanrm onlar birazck daha maymunumsu ve daha az
insani yapardm. Bu yaratklar insan deildi. ki ayakl maymunlard onlar.

Lucy'nin ve soydalarnn, hareket kabiliyeti asndan modern insanlarla alakas

yoktu. diye diretir Tattersall. Bu insanslar ancak aal habitatlar arasnda gidip
gelmek zorunda kaldklar zaman gayri ihtiyari olarak iki ayak zerinde
yryorlard, bunu yapmaya o nlar kendi anatomileri zorluyordu. Johanson bunu
kabul etmez. Lucy'nin kalalar ve leen kemiinin adale dzeni, diye yazmtr,
aalara trmanmay modern insanlar iin olduu kadar Lucy iin de
zorlatrrd.

yaklak 7 milyon yllk bir insansy gn na kartt ve onu Sahelanthropus

tchadensis olarak adlandrd (Baz eletirmenler onun insan deil, bir erken
maymun olduuna dolaysyla Sahelpithecus diye adlandrlmas gerektiine
inanr.) Bunlarn hepsi de erken yaratklard ve olduka ilkeldiler, ama iki ayak
stnde yryorlard. Ve bunu yapmaya daha nce zannedildiinden ok daha
erken balamlard.

Bipedalizm (iki ayakla yrme), talepkar ve riskli bir stratejidir. Leen kemiinin
yeniden ekillenerek tam bir yk tama aracna dnmesini gerektirir. Gereken
gcn muhafazas iin, doum kanal nispeten dar olmak zorundad r. Bunun
derhal ortaya kan iki nemli neticesi ve uzun vadeli bir dier neticesi daha
vardr. Birincisi, anneye doum srasnda byk ac verir ve hem anne ii n hem
de bebek iin lm riskini byk lde artrr. kincisi, bebein kafasnn
bylesine dar bir aralktan geebilmesi iin, beyni hayli kkke n ve dolaysyla
hala acizken domas icap eder. Yani uzun sre bakma muhta olacaktr. Bu da
erkekle dii arasnda salam bir ball art klar.

O halde Lucy ve soydalar aalardan neden indiler ve ormanlardan neden

ktlar ? Belki de baka areleri yoktu.

Beynin mutlak bykl size her eyi anlatmaz . nemli olan, beynin greceli
boyutudur.

Adn sralayabileceiniz hemen her byk hayvan bizden daha gl, dah a hzl
ve daha dilidir. Saldryla karlatmz modern insanlar olarak yalnzca iki
avantajdan yararlanrz: Gl bir beynimiz vardr, onu kullanarak stratejiler
planlayabiliriz. Bir de karmzdakinin cann yakacak nesneler frlatabilmemizi
salayan ellere sahibiz.

yle anlalyor ki, milyon yl ncesiyle iki milyon yl ncesi arasnda bir
noktada, ayn anda Afrika'da yaayan belki alt tip insans vard. Ama neslini

38
srdrmek bunlardan ancak birine nasip olacakt: yaklak iki milyon yl nce
adeta bir sis perdesinin iinden kagelen Homo'ya.

Belki de diye neriyor Matt Ridley, onlar biz yemiizdir.

Bildiimiz kadaryla, insan beyinlerinin neden bydn aklayan hibir

zorlayc sebep yok, diyor Tattersall. Byk beyinler talepkar organlardr: Vcut
ktlesinin yalnzca yzde 2'sini oluturur; ama enerjisinin yzde 20'sini bir rpda
tketirler. Yakt olarak kullandklar maddeler konusunda da ni speten seicidirler.
Bir daha aznza hi ya koymasanz mesela, beyniniz bundan ikayeti olmaz,
nk yaa zaten elini srmez. Dier organlara kazk atmak pahasna, bol bol
glikoz ister.

nsanlar iin kabul en zor fikirlerden biri de, diyor, bizim hibir eyin zirvesi
olmadmzdr. Bugn burada oluumuzun kanlmaz olan hibir yan yoktur.
Evrimi neticede biz i retmek zere programlanm bir sre olarak dnmeye
eilimli olmamz, ksmen insanlk kibrimizden kaynaklanr.

Her insans tr, geliim bayran bir yere kadar tadktan sonra daha gen ve
taze bir koucuya teslim etmiti. Oysa imdi, bu erken formlardan birounun
hibir yere ulamayan tali yo llar izlediine kesin gzyle baklyor.

Ne anslyz ki, ilerinden biri doru yolu bulmay baard: Alet kullanan bir
gruptu bu. Adeta gkten zembille inmi ve hakknda ok tartlan gizemli Homo
habilis'le akmt. Bu yaratk Homo erectustu.

neredeyse eksiksiz bir Homo erectus iskeleti bulunca hayretler iinde kaldlar.
1,54 milyon yl nce lm, dokuz ila on iki ya larnda bir erkek ocuuydu bu.

Bu da bize, her eyden nce, Homo-erectus'un et yediini gsteriyordu. stelik

demek ki biri ona bakmt. nsans evriminde efkatin gn na kan ilk
gstergesiydi bu.

Homo erectus'lara ait kafataslarnn bir Broca alan ierdii de kefedildi. Broca
alan, beynin n lopunda bulunan, konu ma yetisiyle alakal blgedir.

Kesin olan tek ey, bir milyon yl hayli akn bir sre nce, yeni, nispeten
modern, iki ayak stnde yryen insans larn Afrika'dan ayrlp, yerkrenin drt
bir yanna cesurca dalm olduklar.

geliimini tamamlam modern insana kadar, be milyon yldr devam eden

btn bu evrimsel sre, yzde 98,4' genetik olarak hala modern empanzeden
ayrt edilemeyen bir yaratk retti. Yani bir zebrayla bir at arasndaki ya da bir
yunusla bir musur arasndaki fark, uzak atalarnzn dnyay ele geirmek zere
yola ktklar zaman geride braktklar tyl yaratklarla sizin aranzdaki farktan
daha byktr.

39
YERNDE DURAMAYAN MAYMUN
okyanus yolculuuna uygun tekneler yapp, ada ktalarda kolonilemek iin
gereken trden ibirliki icraatlara girimek yle dursun, 60.000 yl nce
insanlarn konuabildiini bile gsteren hibir kanta rastlanmamtr.

antropologlar Papua Yeni Gine'ye ilk gittiklerinde i kesimlerin yksek

blgelerinde tatl patates yetitiren insanlar bulduklarn biliyor muydunuz ?
Tatl patates de Gney Amerika' ya mahsus bir sebzedir. kesin olan u ki,
insanlar geleneksel kuramlarn ngrdnden ok daha uzun zamandr hatr
saylr bir cretle dolayorlar yeryznde. Bilgilerini olduu kadar genlerini de
paylatklar muhakkak.

Irak'la Vietnam arasndaki yaklak 5.000 kilometrelik mesafe iinde, biri

Hindistan'daki o tek fosil, dieri de zbekistan'dan karlan bir Neandertal olmak
zere yalnzca iki fosil bulun mutur.

nsanlarn yeryzndeki hareketlerini aklayan ve bu alanda faaliyet

gsterenlerin oundan hala kabul gren geleneksel kuram, onl arn Avrasya'ya
iki dalga halinde yayldklarn ileri srer. lk dalga, yaklak iki milyon yl
ncesinden balayarak Afrika'y hayret verici bir hzla, hatta neredeyse bir tr
olarak ortaya kar kmaz terk eden Homo erectus'lardan oluuyordu.

Derken, yz bin yl akn bir sre nce, bugn yaayan herkesin atas olan daha
akll ve daha kvrak bir yaratk tr, Afrika ovalarnda ortaya kt ve ikinci bir
dalga halinde yeryzne yaylmaya balad. Kurama gre, bu yeni Homo
sapiens'ler her gittikleri yerde daha aptal ve daha beceriksiz seleflerini saf d
ettiler.

Neandertal'lerin ve modem insanlarn Ortadou'da on binlerce yl bir nevi

birliktelik iinde var olduklar da biliniyor.

Aklnza yle bir soru taklabilir: Madem Neandertal'ler bu kadar kuvvetli,

uyumlu ve beyinsel adan avantajlydlar, neden artk aramzda deiller ? Olas
(ama ok tartlan) cevaplardan biri de udur: Belki de aramzdalar. Bu
kurama gre insan evrimi sreklil ik arz etmitir:

ok blgelilik kartlar, Eskidnya'nn drt bir yannda, yani Afrikada, in'de,

Avrupa'da, ok uzaktaki Endon ezya Adalar'nda, insanslarn ortaya kt baka
her yerde olanaksz miktarda paralel evrim gerektirdii gerekesiyle bu kurama
itiraz ediyorlar. Antropolojinin bandan defetmek iin ok urat rk bir
grn, ok blgelilik hipotezi tarafndan tevik edildiine inananlar da var.
1960'larn balarnda, Pennsylvania, niversitesi'nden Carleton Coon adnda nl
bir antropolog, baz modern rklarn farkl kklerden geldiini ileri srerek,
aramzdan bazlarnn daha stn soylara ait olduunu ima etmiti.

Baka bir deyile, siyahi Afrikallar ksa bir sre nce ve Homo sapiens'e yalnzca
"yakn" olan yaratklardan tremiti.

40
Thorne, kuramnn herhangi bir bakmdan rk olduu fikrini stne basa basa
(ve yle inanyorum ki itenlikl e) reddediyor. Bunlar farkl trlerin deil,
fiziksel birtakm farkllklara sahip ayn trn bulumalaryd.

Neandertal ve modern zell iklerin arpc bir kolaylkla ayrt edilebilir olmasndan
rahatszlk duyanlar da vard. Bir eletirmenin ifadesiyle: "Bir katrn mesela; n
taraf eee, arka taraf ata benzemez."

Neandertal'lerle Cro-Magnon'larn farkl saylarda kromozomlara sahip olmalar da

mmkndr. Birbirine yakn ama tpatp ayn olmayan trler birletii zaman sk
sk ortaya kan bir komplikasyondur bu. Atlar aleminde mesela, atlarn 64,
eeklerin 62 kromozomu vardr. Bu ikisinin iftl emesi sonucu; reme asndan
ie yaramaz sayda (63 tane) kromozoma sahip bir dl kar ortaya.
Anlayacanz, ksr bir katrnz olur.

... mitokondriyal DNA'nn iki zellii sayesinde bir nevi molekler saat vazifesi
grdn anlamlard: Yalnzca diiler tarafndan aktarldndan, her yeni
nesilde babalarn DNA'syla karyor ve normal nkleer DNA'dan yaklak yirmi
kat hzl mutasyon geiriyordu. Bu da zaman iinde genetik kalplarnn
saptanmasn ve takip edilmesini kolaylatryordu. Mutasyon hzlarnn
izlenmesiyle, byk insan topluluklarnn genetik tarihleri ve ilikileri zlebilirdi.

anatomik bakmdan modern insanlarn son 140.000 y l iinde Afrika'da ortaya

ktn ve gnmzde ya ayan tm insanlarn bu nfustan trediini aklad.
sz konusu incelemede kullanlan "Afrikallarn" aslnda Afrikal-Amerikallar
olmalaryd. Mutasyonlarn varsaylan hzlar konusunda da ok gemeden
pheler olutu.

Bu sefer kantlar salam kt. Neandertal DNA'snn u anda yeryznde bulunan

hibir DNA'ya benzemediini bulgulayarak, Neandertal'lerle modern insanlar
arasnda hibir genetik balant bulunmadn aka gsterdi. ok-blgelilik
savna indirilen asl darbe, ite bu oldu.

insanlarn 25.000 yl ncesi kadar yakn bir tarihte anayurtlarn terk eden, en
fazla birka yz Afrikaldan tremi olduklarn aklad.

Yakn zaman nce kk bir kurucu nfustan tr emi olduumuz iin, byk bir
deikenlik kayna oluturmaya yetecek kadar zamana da insan saysna da
ulalmamtr.

Ancak btn bu saptamalar, Yeni Gney Galle r'in batsndaki eski Mungo
nsanlar'nn neredeyse snrsz ykseklikteki srpriz kapasitesini hie sayyordu.
... Bulgulara gre, Mungo nsan anatomik bakmdan moderndi: Tpk sizin ve
benim gibiydi. Ama tken mi bir genetik nesle aitti. oysa o da tm dier
modern insanlar gibi, yakn gemite Afrika'y terk eden atalardan tremi
olsayd, tam tersi olmas gerekirdi.

41
"Bylece her ey bir kez daha altst oldu," diyor Thorne, saklamaya almad
bir sevinle.

Genelde, diye devam etti szlerine, genetik kaytlar Afrika'dan k hipotezini

destekler. Ama te yandan, ou genetikinin hi deinmemeyi tercih ettii bu
aykr insan gruplarna da rastlarsnz. in iyzn anlayabildiimiz takdirde
elimize inanlmaz miktarlarda bilgi geecek, ama he nz anlayamyoruz. Daha
yolun ok bandayz.

Kitapta, mitokondriyal DNA zerine yaplm incelemeleri kull anarak, yaayan

tm Avrupallar yalnzca yedi kadndan oluan bir kurucu nfusa (kitaba adn
veren "Havva'nn Kzlarna) kklendirebildiini ileri sryordu.

Eh, sanrm zor bir konu nun halka sevdirilmesine katkda bulunduu iin
teekkr hak ediyor, Tek bir hcreden salanm hibir veri sizi bu kadar
kesin bir sonuca ulatramaz. Mitokondriyal DNA'y geriye doru takip ederseniz
sizi belli bir yere gtrecektir: bir Ursula'ya, bir Tara'ya ya da ad her ne ise ona.
Ama herhangi bir baka DNA parasn alp, yine geriye doru takip ettiiniz
takdirde, bambaka bir yerde bulursunuz kendinizi .

Dndm de, geliigzel bir yola sapp Londra dna kmaya ve yolun John
O'Groats'da son bulduunu grp, Londra'daki herkesin skoya'nn kuzeyinden
geldii sonucuna varmaya benziyordu bu. Oradan gelmi olabilirler elbette, ama
yzlerce baka yerden gelmi olmalar da eit derecede mmkn.

Aratrmalara tabii ki gvenebilirsiniz, yani ouna. Gvenemeyeceiniz ey,

insanlarn onlara ekseriyetle ykledikleri gen el yarglardr.

HOAKALIN
nsanolunun ilahi ve caniyane tabiatn bundan daha iyi rnekleyen iki olay daha
zor bulursunuz, benden sylemesi. Bir yandan ilahi kudretin en de rin srlarn
zerken, te yandan bize asla zarar dokunmam, kendisine ne yaptmz
anlamaktan bile aciz bir yaratn kkn kurutabilen bir organizma trdr
insanolu.

Onlar maalesef yok olup gittiler ve bizler boyutlar bir hayli klm canllarla
dolu bir gezegende yayoruz. Gnmzde yeryz nde yaamakta olan csseli
(en az bir ton arlnda) kara hayvanlarnn says drd gemez: Filler,
gergedanlar, hipopotamlar ve zrafalar.

Ksacas, insanlk yaradl itibariyle dier canl varlklar iin kt haber miydi,
deil miydi ?

Deniz inei, nesli tkenen son devasa hayv anlardan biriydi. Muazzam
byklkteydi: Yetikin bir deniz inei neredeyse 9 metre uzunlu a ve 10 ton
arla ulaabilirdi.

42