Ayna Nronlar: imizdeki dnya

nsan zihninin kendisi dndaki dnyay ve baka insanlarn duygu ve niyetlerini nasl
anladnn srr zlyor mu?
Beynimizdeki baz hcreler dnyay bir ayna gibi yanstyor!

Einizle bir restoranda yemek yiyorsunuz. orbadan ilk yudumu aldnzda, tuzunun az
olduunu dnyor ve tuzlua doru uzanmak istiyorsunuz ki, einiz tuzluu size doru
uzatrken tuzsuz mu? diye soruyor. Einiz sizin itiiniz orbadan imiyor, yalnzca bir
kak itiniz ve yemein tuzu hakknda aznzdan tek kelime kmamt. Dahas yemee tuz
atmay yalnzca bir an nce dnmtnz ama einiz aklnzdan geeni okuyabiliyormu
gibi size tuzluu uzatt. stelik haklyd, tuz eklemek istiyordunuz.
oumuzun bandan bu ve buna benzer nice olay geiyor. Hemen ounda bu aklndan
geeni okuyormu gibi olmann nasl olup da mmkn olduunu dnmyoruz bile. En fazla
Aaa nasl da bildin! deyip, geiyoruz. Oysa daha ilk ka tattmz anda eimizin bize
tuzu uzatabilmesi, beynimizin muazzam bir hzda alabilmesi gerekiyor.

nsan zihninin en eski sorusu

Kadim zamanlardan bu yana insann kendisi dndaki dnyay nasl alglayp, anlad en ok
merak edilen konulardan biri olmutur. Gerek zannettiimiz gerekten gerek mi? Bizim
dmzda olanlar hakkndaki fikirlerimiz nasl oluuyor? Dahas bir bakasnn hareketlerini,
dncelerini, ne yapmaya niyetlendiini, ne hissettiini nasl oluyor da anlayabiliyoruz? Bu
sorulara insanolu felsefeden sanata, biyolojiden kimyaya kadar ok sayda disiplin
araclyla yant bulmaya almaktadr.
Platon, alglayp, grp, anladmz sandmz dnyann idealarn bir glgesinden ibaret
olduunu ve idealarn ne olduunu insan zihninin anlayamayacan sylemiti. Sonra
Berkeley, insann d dnyann gerekte nasl olduuna dair en kk bir fikrinin
olamayacan, bilebilecei tek eyin olsa olsa alglayabildiklerinden ibaret olduunu ve
alglarn gerein ne kadarn alglayabildiinin de bilinemeyeceini iddia etmiti. Marx ve
Engels ise zihnimizin bizim dmzdaki bir dnyann bir yanstcs olduunu, bir d
gereklik olmasayd, zihnin de bir eyi yanstmasnn mmkn olamayacan dolaysyla
insan bilincinin dnyann bir yansmas olduunu sylemilerdi.

Beyin ilevleri ve zihnin almas zerine aratrma yapan bilimciler ise eskiden bu srecin
beyinde bilinli bir faaliyet olarak gerekletiini dnyorlard. Yani eimiz, ka
azmza gtrrken bize bakyor, ilk yudumu aldmzda yzmzn ifadesini anlyor, bu
ifadenin ne anlama gelebilecei zerine dnyor, bu arada bedenimizin belli belirsiz
hareketinin tuzlua uzanma hamlesi olabileceini tahmin ediyor ve sonrada yemei tuzsuz
bulduumuzu ve tuz eklemeyi dnm olabileceimizi karyordu!

Daha da ilginci, bize tuzu uzatan eimize, orbay tuzsuz bulduumu ve tuz atmaya
niyetlendiimi nasl anladn? diye sorsak, bize bu akl yrtmeyi bilinli olarak yaptna
dair en kk bir ey syleyemeyecek; olaslkla bilmem, bana yle geldi! diye
yantlayacaktr.

Peki ama eimiz bakalarnn aklndan geeni okuma yeteneine sahip deilse yemei tuzsuz
bulduumuzu nasl anlayabiliyor? Ya eimiz, tpk bizim, dier insanlarn hatta maymunlarn
bile becerebildii gibi karsndakinin aklndan geeni anlama yeteneine sahipse!
Akln fark ettii tesadf
1990l yllarn banda talyada Parma niversitesinde drt aratrmac maymunlarn sinir
sistemi ve beyin ilevleri zerine aratrmalar yrttkleri laboratuarlarnda alrlarken
kendi deyimleriyle bir rastlant sonucu son yirmi yln en nemli keiflerinden birini yaptlar.
Beyin faaliyetlerini inceledikleri bir maymunun beynindeki bir grup nronun, laboratuar
alanlarndan birinin yemek yemesini seyrederken, atelendiini fark ettiler. lgi ekici olan
hayvann beyninde atelenen nronlarn, yemek yiyen kiinin beyninde elini yemee
uzatmasn salayan nronlarla ayn grupta olmalaryd. nce bu gzlemlerinin rastlantsal
olduunu dndler ama bilimci ngrleriyle durumu yinelemeye karar verdiler.

Makak maymunu eliyle uzanp bir meyveyi tutma eylemi srasnda beyninin bir blgesinde
atelenen nronlar, hayvan ayn hareketi yapan baka bir maymunu seyrederken de
ateleniyordu. Yani hi hareket etmeden baka bir maymunun hareketini izleyen maymunun
beynindeki nronlar sanki hareketi kendisi yapyormu gibi alyordu.Sonu gerekten ok
artcyd. Maymun hangi hareketi gzlemlerse kendi beyninde de o hareketi yaptran
nronlar ateleniyordu.

Giacomo Rizzolatti, Leonardo Fogassi, Luciano Fadiga ve Vittorio Gallese adl

nrobilimcilerin bu keifleriyle insan zihninin bakalarnn duygu, eylem ve niyetlerini nasl
anladn bulmann yollar alm oldu. Nrobilimciler hareketi gzleyen maymunda
atelenen bu hcre grubuna ayna nronlar adn verdiler. Ayna nronlar kendileri bir
harekete neden olmadan ama sanki hareketi yaptryormu gibi alan nronlard.

Bu bulu insan beyninin d dnyadan gelen uyaranlar nasl algladn ve algladklarnn

gerek olduuna nasl karar verdiini anlama yolunda yepyeni ve byk bir adm atlmasn
salad. Birbiri ardna yaplan aratrmalar ayna nronlarn sadece hareketleri deil, gzlenen
kiinin duygularnn ve hatta ne dnp neye niyetlendiinin anlalmasn da saladn
gstermeye balad.

nsan beyni nasl biliyor, ya hayvanlar?

Bir baka insann hareketlerini, duygularn ve niyetini anlamamz salayan, grdmz o

kiinin beyninde atelenen nronlarn aynlarnn tpk bir aynada yansyormu gibi bizim
beynimizde de atelenmesiyle gerekleiyor olabiliyor! Kaliforniya niversitesi Beyin ve
Bili Merkezi Bakan VS Ramachandran, ayna nronlarn kefini, biyolojide DNAnn
kefedilmesiyle e deer tutuyor.

Ayna nronlarn insanlardan nce maymunlarda saptanm olmas, insan zihni ile hayvan
zihni arasnda olduu kabul edilen dnebilme farknn da doru olmayabileceini
gstermektedir. eskiden insan d primatlarn bakalarnn zihinsel durumlarn anlamadklar
kabul ediliyordu. Oysa bu gn brakn bakalarnn zihinsel durumunu niyetini bile
anlayabileceklerini yani bir anlamda akl yrtebildiklerini gsteren almalar yaplmakta.

Ayna nronlar beynin parietal lob ad verilen yan blgelerinde yer alyor. Bu blgenin hem
beynin hareketten sorumlu motor, hem duygulardan sorumlu limbik hem de dnceden
sorumlu frontal (n) blgelerle balantlar vardr.
Ayna nronlarn ilev grd drt temel alan olduu dnlmektedir; Bakalarnn
eylemlerini, niyetlerini yanstma, duygularn hissetme ve taklit etme. Bu zellikler
renmenin beyinde nasl gerekletiini ve daha da nemlisi dil ilevinin nasl gelitiinin
aklanmasnda yepyeni bir bak gelitirecee benziyor.
Ayna nronlar nasl alyor
imizde ve dmzda olanlar be duyumuzla alglarz. Bu alglama organlar grme, iitme,
tatma, koklama ve dokunma ilevlerini gerekletirir. Alg organlaryla alnan duyumlar,
elektriksel sinyallere dnerek beynimizin farkl blgelerindeki ksmen zellemi nronlara
ulatrlr. Bu nronlar duyumlardan gelen sinyallerle atelenir ve milyonlarca balantlaryla
binlerce nronun atelenmesini salar. Bu sre an ben an devam eden, bitimsiz bir faaliyettir.

Hareketin yanstlmas
Masann zerinde ok sevdiimiz bir tatly grdmzde, gzlerimize gelen grnt beynin
arka blgesindeki grme alanna ular. Grme alanndaki nronlar atelenir ve beynimizdeki
bir ok blgeyi ateleyerek, zihnimizde tatlnn tad oluur, bu tat belleimizdeki o tad
sevdiimiz hatrasn canlandrr, bu hatra beynimizin n blgesindeki dnme, karar verme
nronlarmz ateler. Grdmzn sevdiimiz bir tatl olduunu ve onu yemek
istediimizi dnrz. n beynimizdeki nronlar beynimizin ortasndaki kaslarmz
harekete geiren nronlar ateler, masaya doru yrr, uzanr atal kavrar ve tatlya batrp
azmza gtrrz. Bu hareketin dengeli bir ekilde baarlmasn beyincik dzenler.
te hi kprdamadan, bizim bu hareketimizi gzlemleyen bir arkadamzn beynindeki
kaslar hareket ettiren ayna nronlar, tpk bizim kaslarmz hareket ettiren nronlarn
atelenmesi gibi atelenir. Arkadamz hareket etmez ama bizim hareketimizin ne olduunu
anlar.
Duygunun yanstlmas
nsanlar duygular sadece zihinleriyle deil tm bedenleriyle yaarlar. Bir duyguya
kapldmzda yzmzde oluan jest ve mimiklerden, gzlerimizdeki ltya ve bedenimizin
ald ekle kadar tm deiiklikler duygunun bileenleridir. Korku duygusu yaadmzda
ellerimiz ve dudaklarmz titrer, gz bebeklerimiz irileir, dudaklarmz kaslr, azmz
aralanr, burun deliklerimiz alr, tylerimiz dikleir ve derimiz terlemeye balar, bedenimizi
klrcesine bklr. te duygunun bu bileenlerinden tmne birden emosyon,
hissettiimiz emosyona ise duygu ad verilir.
Sevdiimiz tatly grdmzde nee ve haz emosyonlar bedenimizi kaplar. Beynimizde
tatl grntsnn ulat nronlar, emosyonlar oluturan beyin blgelerindeki nronlar
ateler ve biz haz duygusuyla itahlandmz hissederiz, bizim haz emosyonumuzun
bedenimizde neden olduu deiiklikleri gzlemleyen arkadamzn beynindeki grme
nronlar, onun da haz emosyonunu oluturan nronlarnn atelenmesini salar,
arkadamzda haz duygusunu hisseder ve bizim o tatly sevdiimizi anlar.
Karmzdakinin hissettii duyguyu hissedebilmek demek olan empatinin ayna nronlarca
olanakl olduu dnlmektedir. Karmzdaki insan dinlerken onun yaad ve da vuran
emosyonu oluturan nronlar, bizim emosyonla ilgili ayna nronlarmz atelemekte ve biz
de ayn emosyonu yaamaya baladmzdan ayn duyguyu hissetmeye balamaktayz.
Niyetin anlalmas
Tatly grdmzde kapldmz emosyonu gren arkadamzda atelenen ayna nronlar
hareketlenen bedenimize bakar ve biz daha tatlya uzanmadan, bizim tatly yemek zere
atal tutmaya niyetlendiimizi anlar.
Tatlnn olduu odaya girdiimiz ve tatly grdmz anda odada bulunan ve bize bakan
arkadamzn biz daha masaya ynelmeden tatly yiyeceimizi anlamas ite byle mmkn
olur.
Bu tatl hikayesini okuyan anneler, mutfaa giren ocuklarnn ne yemek isteyeceklerini nasl
olup da daha ocuk mutfaa girer girmez hissedebildiklerini hatrlayacaklardr.
Taklit
Hepimiz karmzda azn ekiterek biri limon yediinde elimizde olmadan sanki biz de
limonu yemi ve azmz ekimiz gibi yzmz buruturduumuzu biliriz. te bu limon
yemeden yemi gibi hissedip, elimizde olmadan yzmz buruturmamz ayna nronlarn
yapt dnlmektedir. Bir bebekle vakit geiren hemen herkes bebeklerin onlara bakan
kiinin mimiklerini birebir tekrarladklarn bilir. ok uzun yllar birlikte yaayan insanlarn
birbirlerine benzemeye baladklar da hep sylenir. Bu insanlar birbirine benzeten zellikle
yzlerindeki jest ve mimiklerin aynlamasdr. Bu aynlamann da ayna nronlarn en ok
grdkleri ve ona gre atelendikleri mimiklere gre biimlenmesinden kaynakland
dnlebilir.
orbann tuzu
Restoranda orbadan ilk yudumu aldnzda bata yznz ve bedeninizde oluan deiim,
einzin ayna nronlarn ateledi ve einiz orbann tuzsuz olduu duyumunu orbay hi
imeden sadece size bakarak hissetti. orba tuzsuzsa tuz eklemek gerekecei iin daha elinizi
uzatmaya niyetlenirken tuzluu alp size doru uzatrken, tuzu az m, sevgilim? diye sordu.
Ona ne kadar ak olduunuzu, aklnzdan geeni okuyacak kadar sizi tandn dnp,
gzleriniz ldad. Tabi ki onun da ayna nronlar atelenerek onun gzlerini de prltlarla
doldurdu. orbadan kan romantizmle yemeinizi afiyetle yediniz.

Beynimiz edilgin bir ayna m?

Ayna nronlar kefedileli henz yirmi yl bile olmad. Ancak insan zihninin ileyiinin
biyolojik ve kimyasal dzeyde anlalmas iin ok nemli aratrma alan olmu durumdalar.
Ayna nronlarn insann kendisi dndaki dnyada olup bitenleri tpk bir aynadaki yansma
gibi iine almasn salad ve bu yansyan bilginin insann zihninde yryen faaliyeti
balatan yol olduu fikri beynin anlalmas alannda ok byk bir adm.
Otizm hastal olan bireylerin kendilerinin dndaki dnyaya ilgisiz kalmalar ve
evrelerindekilerin duygularn anlayamamalarnn bir ayna nron ilev bozulmas olduunu
dnen bilimciler ok eitli aratrmalar srdryorlar.
Ayna nronlarn renme ve dilin geliimindeki katklar da aratrlyor. Ancak henz
yantlanmam ok sayda soru var. rnein ayna nronlarn ok karmak eylemlerin
gzlemlenmesi srasnda nasl atelendii henz bilinmiyor. Ayna nron atelenmesinin
kiinin hi ayrtnda olmad bir sre olmas bu alanda karmak deney dzeneklerinin
hazrlamasn zorlatryor. te yandan bilind denilen zihin faaliyetlerinin anlalmasnda
ayna nronlarn rolnn aratrlmas byk umutlar vaat ediyor.
Zihnimizde olup biten her eyin ayna nronlarn ilevinden kaynakland bu yzden ne
alglarsak beynimizin edilgin bir ekilde ona boyun ediini sylemek mmkn deil. Ancak
insann ve belki de dier canllarn kendilerinin dndaki dnyada olup bitenleri anlamasnn
en azndan kendilerinin dndaki dnyadan gelen uyaranlarca baladnn bilinmesi,
gerekliin insann zihnindeki bir hayalden ibaret olmadn gsteren en nemli kant olarak
grnyor.
Biz algladmz iin deil kendisini bize alglatt iin gerekliin olduunu bilmek
felsefenin o kadim hakikat nedir, sorusuna Platon ve Berkeleyin yantlarnn yanl olduunu
gsteriyor.

Kutu bilgi
Nron
Sinir hcresi. Beyinde iki temel hcre tipi vardr: nronlar ve glialar. Nronlar beynin temel
ilevlerini yklenirlerken glialar ok eitli grevlerinin yan sra destek hzcreleri olarak
bilinirler. Nronlar birbirleriyle balantlar kurarak bir a olutururlar. Her nron dier
binlerce nrondan elektriksel ve kimyasal yapda bilgi alr ve yine binlerce nrona bilgi
gnderir. Nronlar istirahat halinde de srekli alrlar.
Nronlar aras bu iletiim alglama, yorumlama, bilgi ileme, duygular hissetme, kas
hareketlerini salama ve en nemlisi dnme srecinin yani insan zihninin olumasn salar.
Nronun atelenmesi, onun etkin hale gelmesi bilgi alp bilgi vermesi anlamna gelir. rnein
elimizi havaya kaldrmamz salayan kas hareketi bu hareketi salayan nronlarn
atelenmesiyle olur. Bellek ilevi de nronlarn atelenmesiyle ortaya kar.
Belirli bir nron grubu atelendiinde bir duygu yaantlarz. Bir grup nron atelendiinde
rnein znt hissederiz, baka bir grup nron atelendiinde ise nee hissederiz.
Bir grsel duyum algladmzda beynimizin arka, bir ses iittiimizde akak blgelerindeki
nronlar atelenmi demektir. Bir konu hakknda dnrken ise beynimizin aln blgesinin
gerisindeki nronlar atelenir.