STANBUL'UN MODERNLEMES VE SNEMA

Yazar: Mehmet ztrk

stanbulun orta yeri sinema (Orhan Veli).

stanbulun modernlemesi ile sinema, aa yukar ayn dnemde ortaya kt ve

sinema, stanbulun kltrel modernlemesi ve gndelik yaamn estetize edilmesinde bir rol
oynad. Sinema, Bat kentlerinden sonra birka yl iinde Dou kentlerinin de kltrel
modernleme srelerine elik etti ve Ortadou kentlerindeki -stanbul, Kahire, Tahran,
Beyrut, skenderiye...- toplumsal deneyimlere yeni ynler katt. stanbul ve dier Ortadou
kentlerinde sinema, st tabakalardan geerek alt tabakalara yaylrken, Bat
kentlerinde artc bir biimde nce alt tabakalarda ilgi grd ve 1910lardan itibaren orta
snf ve burjuva evreleri tarafndan kabul edildi. Batdakinin tersine stanbuldaki
sinematografik deneyim, hemen hemen 1950lerin sonlarna kadar zengin ve kentli kesimin
bir ayrcal gibiydi. Bat kentlerinde sinema, dier gsteri sanatlarna (tiyatro, opera, bale...)
gre kk insanlarn elencesiyken, stanbulda byk insanlarn bir Frenk
elencesiydi. Batl bir fenomen stanbulda, zengin, k ve kibar olanla yine
zdelemiti. Zaten saray ve konaklardaki ilk gsterimlerden sonra sinema, zengin olan
aznlklarn mekn Perada geliti. Franois Georgeon ve Paul Dumont gibi Fransz tarihiler
de, Pera -ve Galatann- ar Batllama srecinden sz ederken, bu blgenin Bat
fikirlerinin, etkinliklerinin ve uygarlnn ileri karakoluna dnmesini ve geici gzel bir
dnem olan bu modernleme biiminin dar bir sekin kesime yarar saladn ortaya
karmlardr(1). Perallar, Binbir Gece Masallar ile Paris taklidi bir dekor altnda Batya
zg olan Oryantalist bir Belle Epoque (Gzel a) yayordu. Ama Pera, zevk-sefa
iinde yaarken, yan bandaki Haliin iki yakasndaki mahalleler sefil koullarda
yayordu(2).

Batllama, yle bir noktaya varmt ki, Cadde-i Kebirde (bugnk adyla stikll
Caddesi), Batl gibi giyinmeyenler baz sinema salonlarna giremiyor, hatta smokinli erkekler
ile tuvaletli kadnlar sinema salonlarn dolduruyordu. Sinema salonlarnn isimleri de Batya
zlem duyan seyircilerin duygularna hitap etmiti: Cin Palace, Cin Magique, Eclair, Electra,
Opera gibi(3). Bu durumda arloyu veya Binnaz Efendiyi ille de smokinli/kravatl olarak
izleme zorunluluunun art koulmas olduka elikili ve gln bir anlayt. stelik sinema,
gnlk elbiselerle, gnn herhangi bir saatinde gidilebilecek bir mekndr. Yine de sinema,
slamiyetin grnty yasaklayan anlayna ramen Ramazan gecelerine elik etmi,
1920lerin sonunda da stanbuldaki sinema salonu says 35 olmu, 1930larn banda da
sinema seyircisi 3 milyona yaklamt. Genel olarak Trkiyedeki sinema seyircisi, Kemalist
Modernlemeyi benimsemi kentlilerdi. Atatrk de zaman zaman stanbul ve Ankarada
sinemaya gitmi, kadn ile erkein birlikte film izleyebilme olanana da yeni bakentte
nclk etmiti.

Filmlerde stanbulun Modernlemesi veya Batllamas

Sinema, icadndan ancak 50-60 yl sonra stanbul ve Trk toplumunu temsil

edebilecek ve popler bir noktaya gelebilecektir. Bundan nce Osmanlnn son yllarndaki
ksa filmler ile Muhsin Erturul ynetimindeki 1920 ve 1930lu yllardaki birka film, sinema
sanatnn Trkiyede nemsenmeyecek durumda olduunu gsterir. Sonuta Kemalist
Modernleme, Batl olgulara ar lde yneldii halde sinemaya ayn ilgiyi
gstermemitir. Oysa sinema, bu modernleme modelinde daha aktif bir rol stlenebilir ve
bu modernlemenin yaylmas ve benimsenmesinde daha gl bir toplumsal ve kltrel
ileve sahip olabilir, film sanat ve sinema endstrisi de ok daha ileri duruma ulaabilirdi.
Sinema, sadece tiyatronun bir kolu olarak grlm ve her iki sahne sanat, Muhsin
Erturulun ynetimindeydi. Avrupai bir eitim gren Muhsin Erturulun ynettii
stanbulda Bir Facia-i Ak (1923) ile stanbul Yollarnda (1931) adl filmler de, stanbulu
tematik olarak ilk kez sahnelemiti. M. Erturulun sinematografik almalar, yeni kurulan
Cumhuriyet rejiminin kulvarndayd ve o da Bat sinemasn taklit etmitir. Trk sinemas,
Bat, yani Avrupa ve Amerikan sinemasndan baka Msr sinemasn da yllarca taklit edecek,
ancak bir sre sonra Msr filmlerinin yasaklanmas gndeme girecektir. Sonu olarak, araf
yerine elbiseye, fes yerine apkaya, kadnla erkein bir arada yaamasna, dansl toplantlara,
adab- muaeret kurallarna, alaturka yerine alafranga mzie almaya alan Trk insan
gibi, Trk sinemas da Baty uyarlam veya taklit etmitir(4). Oysa her biri birbirinden
farkl film kompozisyonlaryla Fransz, Alman, Sovyet ve Amerikan filmleri modern a
yorumluyordu.

Gecikmi bir modernlemenin sonucu olarak Trk sinemasnn zellikle 1950li

yllarndaki kahramanlar Avrupai karakterlerdi. Masal boyutunda sunulan tipler, dekor,
davran biimleri Avrupai/Amerikan perdeden kmt sanki. Ylmaz Gney gibi bir
sinemacnn Trk sinemasnda bir r amas da, yeni bir tip, tema, mekn ve
oyunculuundan geldi. Onun sinemas, 50-60 yllk bir sinema anlayn abucak bozdu ve
poplerleti. Trk sinemasnn ba yaptlar da daha ziyade krsal meknlar tasvir eden
filmlerdir (Susuz Yaz, Hazal, Yol, Sr, Hakkaride Bir Mevsim gibi). Bu yaptlar, stanbulun
Batl yaam biimini dekor olarak kullanan melodram, Msr arabesk filmleri veya salon
filmlerini tarihin kllerine savurmutur. Aa yukar 1960lara kadar bu sinema anlay,
Doulu ve kyl tarznda yaayan seyircileri Batl ve burjuva hikyelerle avutuyordu.
Oysa sinema anlay da seyirci profili de eitlenmiti. Yani 1960lardan itibaren sinema,
sadece stanbul, zmir gibi yerlerle snrl kalmad; yava yava lkenin btn ehir ve
kasabalarna dahi yayld ki, bu seyir, yeni film anlaylarnn ortaya kmasna maddi bir
olanak verdi. Estetik kategoriler gibi ne srlen, ama her eyden nce politik/ideolojik olan
Ulusalc ve Halk sinema ynleri de yeni seyirci yaps ve Trkiyedeki yeni siyasi
oluumlarn bir sonucu olarak ortaya kt. Ve bu dnem, 1950lerin melodramatik stanbul
hikyelerini ele alan film anlayn geride brakt. Yeilam sinemas ise, seyirci
smrsne bavurarak kazan elde etti ve ne film sanat ne de film endstrisine nemli
katkda bulundu. Bu gz rahatsz edici manzaralarla iirilen bu sinema, filmlerden elde
ettii kr da baka sektrlerde kulland.

stanbul, eitli biim ve belki de her trl konuyla sinematografik bir dekor olarak
Trk sinemasnn motoru olmutur. Bu ehrin Trk sinemasndaki yeri, Kahirenin Msr,
Bombayn da Hint sinemasnn oda olmas denli gldr. Ah Gzel stanbul, Vesikal
Yarim, Karanlkta Uyananlar, Bitmeyen Yol, Ayecik, Tekerlekli Bisiklet, Gurbet Kular,
Gelin, At, Uzak gibi filmler, stanbulun farkl manzaralarn tasvir etmi ve stanbuldaki
modern yaam biimlerinin eitliliini tasdik etmitir. Baka deyile, sinema stanbuldan
bambaka kentler ve yaam biimleri sundu. Zaten modern byk bir kentin tamam
dnldnde, eitliliin var oluu anlalabilir bir durumdur. Modernlii
anlamlandramayan, ona tahamml edemeyen ve onun dntrlebilir bir olgu olduunu
hissedemeyen/kavrayamayan ve bu yzden tarallk nostaljisi ile dinsel, nasyonalist gibi
kollektif ideolojilere ynelen reaksiyoner filmler de -rnein Gurbet Kular, arabesk filmler
ve genel olarak Ulusalc sinema...- stanbulu yanstrken, Gelin, Karanlkta Uyananlar gibi
filmler, 1960 ve 70li yllarda yeni modernlik biimleri alan stanbulun dinamizmini temsil
etmi ve bu filmler, modern kentsel hayatn sregen ve ok ynl bir olgu olduunu
canlandrmtr. stanbulun modernlemesi boyunca ehrin ald yeni biimler; rnein
sanayileme, ehre g, konut sorunu, gecekondu, merkez-varo arasndaki elikiler,
kltrel oklar, sendikalama, toplumsal/snfsal atmalar, kadnn gndelik yaamda ve i
hayatnda giderek etkin grnmesi, aile duygusunun paralanmas, yeni kltrel beeniler,
deiime urayan bilin ve duygular; son yllarda giderek artan yabanclama ve insann kendi
yazgsna ve yalnzlna terk edilii gibi toplumsal/bireysel manzaralar filmlerde tasvir
edilmitir. ou filmde stanbul, ilk sahnelerde ta topra altn bir umut kaps olarak
gsterilmi, film anlats ilerledike de hayal krklyla tamamlanmtr. Ali zgentrkn At,
Ltf Akadn Gelin veya Halit Refiin Gurbet Kular gibi filmler, stanbuldaki
modernlik/geleneksellik atmasn ve kederli sonularn temsil ederek klasik olmulardr.

Sinemada Kentsel Kriz ve Toplumsal Krlmalar

Kentsel kriz ve toplumsal krlmalar, stanbulu tasvir eden yzlerce filmde grlebilir.
Hemen hemen her trl film anlay, stanbuldaki kentsel sorunlar ve yeni oluumlar
sahnelemitir. Melodramatik ocuk filmleri, arabesk veya komedi filmleri, Ertem Eilmezin
dramatik filmleri, ehirdeki Yabanc, Altn ehir, Ah Gzel stanbul, 1966), Bitmeyen Yol
(1965) gibi filmler, stanbuldaki bu sorunlara iaret etmitir. Bundan baka At, Yusuf ile
Kenan, Karanlkta Uyananlar, Canm Kardeim, Bir Avu Cennet, Gelin gibi filmler de
birbirinden farkl mekn, hikye ve ifade biimleriyle bu durumlar yanstmtr. Ancak
zellikle Dou Anadoludan stanbula gn yol at gecekondulama/varolama
olgusunun son yllardaki keskinlii birka sahnede Byk Adam Kk Ak, Gnee Yolculuk
gibi filmlerde daha gl bir ekilde yanstlmtr.

stanbul ve Trkiyedeki kentleme tarihi, ayn zamanda gecekondulama tarihidir;

dolaysyla g ve gecekondu olgular Trk sinemasnn hemen hemen her zaman ele ald
bir konu olmutur. te yandan modernleme, Trk toplumunun hafzasnda bir ilerleme
imgesi eklinde alglansa da, onun sknt verici yanlar da vardr ve bu durum Petersburg ve
Berlinin, Kahire veya Meksiko Citynin modernleme srelerinde de byle bir sonu
dourmutur. Zaman zaman bir karabasana dnen kentsel kriz ve toplumsal krlmalar da
zaten modernleme srecinin bir sonucudur. Bunun en iddetli halini de belki Parampara.
Kpekler ve Aklar (Yn: Alejandro Gonzalez Inarittu, 2000) ile Protesto (Yn: Mathieu
Kassowitz, 1995) adl filmler sunmutur ki, son yllarda hibir film, kentsel kriz ve toplumsal
krlmalar bu filmler denli keskin bir biimde yanstamamtr. Biri Meksiko City dieri Paris
ve banliylerinde geen bu iki filmin iaret ettii kayg verici sorunlar stanbulda da
mevcuttur. Son 20 yl iinde stanbula olan g dalgas, sorunlar ok daha zorlatrm,
varolama da, merkezi de kuatmtr. Ancak bu metamorfozun iddetini tasvir edebilen
gl bir film henz ortaya km deildir.

Yeni Trk Sinemasndan Zeki Demirkubuzun aresiz kk insanlarn hayatlarn

temsil ettii ve Dostoyevski ile Beckette meyilli natralist tablolar, stanbulu dekor olarak
kullanmtr. Ayn ekilde Nuri Bilge Ceylann Uzak filmi de stanbula taradan gelen
karakterlerin ruh hallerini tasvir etti(5). Bu filmlerin canladrd stanbul ve karakterleri, bu
ehrin insancl dayanmaya, merhamete yer veren Sait Faikin stanbuluna artk
benzemiyor. Orta adan gelme kent havas insan zgr klar atasz anlamldr, ama
modern kent havas, sknt, tek banalk ve mutsuzluu da yaatr. Yani umutlar diyar
stanbul, modernliin kat, sknt verici ve gayri-insani koullar iinde yayor. Z. Demirkubuz
ve N. B. Ceylann filmleri de, modern Bat kentlerine zg acmasz ve duygusuz hayat
koullarnn stanbuldaki varlna iaret etmitir. Baka szlerle radikalleen/kabalaan
modern kapitalizmin ve ayn ekilde taralln istila ettii stanbulun toplumsal
manzaras, ne Sait Faik ne Yahya Kemal Beyatl veya Ahmet Hamdi Tanpnarn tasvir ettii
parltl bir kenttir. Zaten her iki ynetmenin referans, ad geen stanbul airleri deil,
modern insann strabn btn ruhuyla ifade eden Dostoyevskidir ve bu seim bir rastlant
deildir.

te yandan Namuslu, Faize Hcum, Banker Bilo, Ekya gibi filmler de zalc bir
Para ehrine dnen stanbulu yanstmtr. Ve burjuva stanbullunun gnl her ne
kadar Parisyen -zaldan bu yana da New Yorker- bir hayat tarz arzulasa da, Kyl
stanbullu, modern stanbula kendine zg yaam tecrbesiyle ok farkl bir dil ve
renkle giriyor. te Binbir Gece Masallarnn ve airlerin parldayan zevkli ehri,
gnmzde globalizm; ile tarallk arasnda biim bozumuna uruyor.
 Sonuta, evrenin en gzel manzarasn sunan stanbul, yani Modern Hayaller
Sitesi pek ok filmde bir serap eklinde tasvir edilmitir. Modern kent dekoru ve kalabal
da zaten, Paris ve Petersburgta, New York ve Kahirede olduu gibi, stanbulda da gereklii
rten bir tldr, sinemasal bir tl...

Dipnotlar

1) Paul Dumont-Franois Georgeon (Der.), Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri,

ev. . Berktay, stanbul, 1996, s. ix.

2) lhan Tekeli, a.g.e., s.29, s. 29.

3) Gnmzde ise stanbuldaki sinema salonu adlar Amerikanlamtr: Capitol,

Movieplex, Cinemax, Broadway, Galeria gibi.

4) Glseren Ghan, Toplumsal Deime ve Trk Sinemas, Ankara, 1992, s. 75.

5) Bu filmi, zellikle Dostoyevskinin Petersburglu karakteri ile Rousseaunun Parisli

Yalnz Gezerin Dleri zerinden yorumlayan Gksel Aymazn bu saydaki Uzaktaki Kent,
Kentteki Uzaklk isimli makalesine bkz.

Link: http://www.metropolistanbul.com/public/temamakale.aspx?mid=18