T R K K L T R N A R A TI R M A E N S Tl T S

Yaynlan : 126
Seri: III - Sav : A 34

TARHTE TRKLK
(nc Bask)

Prof. Dr. Lszl RASONYI

ANKARA
1993
 U-iateL' n a z iz ht.Baa.na.

ISBN: 975 - 456 - 013 - 7

Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1988

yaynlayan : Trk Kltrn Aratrma Enstits

17. Sokak 38, OG 490 Bahelievler - Ankara
Tel ; 213 31 00 -213 41 3i
DIzlUp basld y er: Ankara niversitesi Basmevi
Ankara - 1993
 i i n d e k i l e r

nsz VII
BRNCI BLM
Giri:
Trklerin Anayurdu Trk rk Trk ulus adlar Trk
lerle ilgili has isimler l gmme deti Eski din Trk
lerin eski takvimi Halk edebiyat Musiki folklor
Tezyini sanatlar: Maden ilemeciliL, hayvan uslbu, hal
ktisad hayat ^ Gebelik Hayvan besleme iftilik
Gda maddeleri Aile, Cemiyet, Devlet Trklerin asker
kabiliyeti ve deeri ..................................................................... 1

KNC BLM
I. Trkln ncleri: Hunlar .................................... 65
II. Hunlann en yakn halefleri: To-palar, Sabirler,
Avarlar ............................. .......................................... 75
III. Ogur Trklerinin dal: Onogurlar, Tuna ve dil
Bulgarlar ...................................................................... 88
IV. Trkle ad veren kavim: Trk (Tukyu)ler ...... 96
V. Trk devletini Douda yaatanlar: Uygurlar ...... 104
VI. Trk devletinin Batdaki vrisleri; Kazarlar
(Hazarlar) ......................................... ........ ............ .....114
VIL Macarlar ........................................................ ................. 118
VIII. Peenekler ve Uzlar ........................................................130
IX. Kuman'lar ...........................................................................136

NC BLM
I. ilk Mslman Trkler: Gazneliler, Karahanllar,
Seluklular, Atabegler, Memlkler ......................... 156
II. . Mool istils .................................................................. 174
III. Timrler ................................................................... 187
IV. Anadolu Trkleri: Seluklular ve ilk Osmanhlar 193
V. OsmanlI devletinin parlak devri ve Macaristanda
Trk hkimiyeti ..................................................... 202
 VI. Altnordu ve vrisleri: I. Saraydaki Altn Hillin
parlak a ......................................................... .............218
VII. OsmanlI devletinin k ................. ...........................236
VIII. Yeni Trkiye'nin kuruluu ...... ....................................260
IX. Altnordu ve vrisleri: II. arlk hkimiyeti altnda 269
Trkln bugnk says ........ .......................... .....279

BBLYOGRAFYA - NOTLAR
Balca ksaltmalar ......................................................................... 281
BRNC BLM
Giri ................................................................................................... 283
KNC BLM
I. Trkln ncleri: H unlar........................................ 300
II. Hunlarn en yakn halefleri: To-paIar, Sabirler,
Avarlar ......................................................................... 304
III. Ogur Trklerinin dal: OnogurIar, Tuna ve dil
Bulgarlar ................................. s............... ................ 309
IV. Trkle ad veren kavim: Trk (Tukyu)l e r .......... 313
V. Trk devletini Douda yaatanlar: Uygurlar ...... 316
VI. Trk devletinin Batdaki vrisleri: KazarIar
(Hazarlar) ..................... ............................................ 321
Vn. Macarlar ..........................;............................................. 324
VIIL Peenekler ve UzIar ................................................... 327
IX. Kumanlar ..................................................................... 330
NC 'BLM
I. lk Mslman Trkler: Gazneliler, Karahanllar,
Seluklular, Atabegler; Memlkl e r ......................... 334
n. Mool istils .............................................................. 341
III. Timrler ........................... ........................................ 348
IV. Anadolu Trkleri: Seluklular ve ilk OsmanlIlar 349
V. OsmanlI devletinin parlak devri ve Macaristanda
Trk hkimiyeti ........................... , ............................. 361
VI. Altnordu ve vrisleri; I. Saraydaki Altn Hill'in
parlaTc a .......... ...................................................... 371
VII-VIII. OsmanlI devletinin k ve Yeni Trkiyenin
kuruluu ....................................... ................................. 375
IX. Altnordu ve vrisleri: II. arlk hkimiyeti altnda 380
ndeks ............................................................................. 385

VI
 NSZ

Okuyucu, bir yabanc olarak benim bu eserimi Atatrkn aziz

hatrasna niin ithf ettiimi sorabilir.
Buna sebep: bu eserin ortaya konmasnda Atatrkn byk
rolnn bulunmasdr. nk, Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde
bir Hungaroloji Krss kurulmas fikrini ortaya atan ve niz ah
sm bu Krsye davet ettiren Odur.
Bu davet, beni o zamana kadarki etdlerimin izinde almama
tegvik etti.
Bu kitabn bylt ksm, niversitede verdiim derslerimle ya
kndan ilgilidir.
Meslekdam ve ok eski dostum Dr. Hmit Zbeyir Koaya,
ok ynl almalar yanmda, bu eserin tercmesini de omuzlarna
yklendii iin kranlarm sunarm.
Kitabmm Enstit yaynlan arasnda neredilmesine tavassut
eden ve gzlerimin rahatsz olmas sebebiyle metin ile matbaa pro
valarnda lzumlu dzeltmeleri yapan Prof. Dr. Ahmet Ternir ile
asistan Dr. Tuncer Glensoya samim teekkrlerimi,ifde etmek
isterim.
Ayrca, kitabmn baslmasnda titizlikle davranan Ayyldz
matbaas idareci ve mensuplarna, bu arada operatr Niyazi Ertaya
minnetlerimi sunarm. Ankara, 1971.
Pro. Dr. L. Rsonyi

vn
 b ir in c i b l m

G R 1

TKKLERN ANAYURDU

Batl milletlerin ortaya klarndan daha nce Trklk, dn

yamzn en byk sahnesini tekil eden Eurasiann her anda ve
her kesinde byk bir rol oynamtr.
amzn Rus tarihileri Eurasia sz ile yalnz Kuzey Eura-
siay kastetmilerdir. Halbuki, Euraia Avrupann dou, Asyann
orta ve kuzey kesimlerini kaplayan, kapal tarih ve coraf birlik
arzeden, kendine has yaay tarz ile nem kazanan ve iki kta
arasnda adet nc bir kta tekil eden ok geni bir lkedir..
Bu lkenin gneyi Kven-Ln, Pamir, Hinduku ve Kafkas dalar
ile snrlanr.
Kuzeydeki ormanlar blgesinden gneye ve batya dfjru Man-
uryann Khingan dalarndan Karpatlara kadar bozkr sahalar
uzanr. Bu bozkrlarn kuzey ve gney ksmlar daha ok koyu
kestane rengindeki toprak eridi ile kapldr. Bozkrlarn gney s
nrnda bulunan Hazar Denizi ile Aral ve Balka Gllerinin kuzey
kesimleri boyunca uzanan mmbit meralar Altay Dalarnda ke
silir, ancak, Altaylarn dou eteklerinde yeniden meydana karak
Khingan Dalarna kadar, 45 inci kuzey enleminin stnde devam
ederler. Bu eridin gneyinde uzanan kumlu bozkr, yer yer l
lerle son bulur. Bu kumlu bozkr blgesi Altay Dalarndan batya
ve douya doru yaylan daha mmbit bozkr eritlerini birbirine
balar. Tien-an ile Altay Dalar arasnda Cungarya kaps adn
da bir geit bulunmaktadr. Kumlu kap geidinin kolay geilen
bir yer sanlmamas gerekir; mazinin derinliklerine gidildii nis-
bette onun, milletler ve kltrler arasnda ayrc bir izgi olduu
anlalr.
 P' a s s i r g e tarafndan Salzsteppe (Tuzlu Bozkr) ad veri
len gney blgesi, kuzey blgesinden daha kktr; ya az ve
kapal havza olmas sebebiyle topra da tuzludur. Bununla bera
ber, baz sahalar verimli topraklarla kapl olup, sulama yolu ile
daha mmbit hale getirilebilir. Irmaklar boyunca hayvan yetitir
meye elverili otlaklar da vardr. Bu blgenin tipik hayvan devedir.
P a s s a r g eye gre Steppe, H e t t n e re gre Winter-
kalte Grassteppe denilen koyu siyah kestane renginde topra olan
esas bozkr, ak bir havza ve daha yal olmasna ramen sert
kontirental, kn ok souk ve kar frtnah, yazn umumiyetle ku
rak bir iklime sahiptir. Yazn arasra iddetli saanaklar dahi ku
rakl gideremez. Bu blgenin tipik hayvan attr.
Daha kuzeydeki nehir vadilerinde ve yksekliklerde ormanlar
bulunjiaktadr. Trk dillerinde mevcut olan, ksmen Trkln n
tarihi ile ilgisi bakmndan nemli ve ayrca ykseklik ifade eden
kelim(!er, tantmaa altmz blgeye ait olabilirler. Mesel;
Or (ykseklik), orman; aalkl yer, orta Trkede ta ~ ta u ~ d a
kelimcisinin Yakuta karl (orman) dr. tede beride orman-
cklarla rtl bozkr blgeleri yava yava kuzeydeki byk or
man blgesine ular. Arazi gneye nisbetle daha sulak olduu iin,
byk bir ksm tarma da elverilidir. Bu otlu erit, Ural ve Altay
arasnda tahminen 7-800 Km. geniliindedir.
Bugn, her nekadar tek tarafl olarak, eskiden olduu gibi
evrenin ve coraf imknlarn kaderi belirtme gcne inamlma-
makttdr. G. v a n B u 1 c kn Ancak muhit gelimeye imknlar ha
zrlar yolundaki grne katlmyorsak da, bozkrn zikredilen
vasf ve artlar ile gebe kltrnn en yksek derecesi olan
atl oban kltrnn teekklnde byk bir tesiri olduunu ka
bul ediyoruz. Sz edilen blge, bu suretle dnya tarihinin en b
yk cihangirlerinin meskeni olmutur. Bir ok byk devletlerin
kurucular ve eitli Trk kavimleri bu blgede yetierek dou, ba
t ve gneye akn etmilerdir. Trkln Anayurdu da buras idi.
Trklerin Anayurdunun neresi olduunu daha yakndan ve ke
sin olarak belirtmek gerekirse bu hususta bir ok nazariyelerin bu-
lundujunu hatrlatmalyz.
K ^ l a p p r o t h , V m b e r y ve daha bazlar Trklerin
Anayurdunu Altay Dalarnda, R ^a d 1 o f f bunun dousunda,
hatt R a m s t e d t tamamen Dou Asyada olduunu sandlar.
Eskiden, P a r k e r , yeni zamanlarda G a h s ve K o p p e r s
mukayeseli kltr morfolojisi metoduna dayanarak ve Presamoyed-
Paleoasya kavimlerinin tesirlerini de gznnde bulundurarak,
Trklerin anayurdunu yine douda, Moollarla birlikte, Baykal-
dan Gobi lne kadar uzanan sahada aradlar. P o p p eye gre
anayurt Orta Asyadr ve bugnk uva Trklerinin dedeleri b
yk bir ihtimalle Mildn balarnda batya gmlerdir. P o p p e,
Orta Asya sz ile neyi kastettiini aklamaz. Trklerin anayur
du konusunu etraflca inceleyen G y u l a N e m e t hdir. yleki:
En eski Trke ile Ural dilleri arasnda ba bulunduu phe g
trmez bir gerektir. N e m e t h ayn zamanda baz eski Hind
ve eski Trk szleri arasndaki benzerlii de kabul ettikten sonra,
u soruyu ortaya atyor: Acaba hangi blgede en eski Trklerle
(Burungu Trkler) bugnk Uralllarn atalar komu bulunduk
lar srada eski Hind szlerini alabilirler? N e m e t h e gre bu
blge Bat Asyada, Aral Gl evresi ve belki de Ural ve Altay da
lar arasndaki bozkrlarda, bugnk Kazakistanda olabilir. Bura
daki ikmetleri, tarih sahnesine klar ve dallar safhasna
dorudan doruya takaddm etmi olabilir. phesiz mukayeseli
Trk dilbiliminin ilerleyii, en eski (burungu) Trk dilinin Mool
caya olan mnasebetlerinin belirtilmesi, zet olarak Altay dil bili
minin zenginlemesinde; ayrca Trkoloji alannda hemen hi ba
lamam olan Dil Paleontolojisi, kazlarda kmas umulan zen
gin eserlerin ve dier tesadfi buluntularn incelenmesi, Trk ana
yurdunun belirtilmesinde geni lde ie yarayacaktr. Mukaye
seli kltr morfolojisi ve eski kltre ait sonular da bu hususta,
karanla ksmen k tutabilir.
Dil bilimi belgelerinin yardm ile tesbit olunan ve Trk ana
yurdunda gelien kltr, oradan benzeri artlar haiz blgehire de
yaylm ve nomad kltr erevesinin en yksek kademesini tekil
etmitir. Ksaca, ath-hayvan yetitiren kltr ad ile anlmaktadr.
Trk meneli fatih kavimlerin, ancak tarih sahnesinde grldkle
ri anda ad geen kltrn hamili olduklar da iddia edilemez. Ba
z bilginlerin kanaatlerine gre, bu kltr Trklerin en eski ced-
leri yaratmlardr. Bu kltrn baz unsurlar daha sonralar di
er kavimlere de gemitir. M e n g h i n, K o p p e r s ve di
erlerinin bu konu ile ilgili grleri ilerdeki aragtrmalarn sonu
cunda birok ynden dzeltmelere urayabilir. Ancak, imdiye ka
dar, nomad kltrnn teekkl ve dier kltrlerle olan mna
sebeti hususunda en esasl incelemelerin yukarda ad gebenler ta
rafndan yapld bir gerektir.
3
 Etnologlarn Viyana Okuluna mensup tarihi M e n g h i n, bee
rin yaratt byk kltr evresinden biri olan nomat kltr
nn gelimesini ve nemini aadaki ekilde izah eder:
Buz amn sona ermesi zerine Baykal Glnden Baltk De
nizine kadar uzanan geni sahada yeknesak bir kltr geliti. Bu
kltrn balca zellii: Kemikten ilenmi letler ve yer deiti
ren balk-avc hayat tarzdr. Buna miolitische Knochenkul-
tur denilmektedir. Ural-Altay dil ailesine mensup kavimlerin asl
kltr bu idi; ancak bunun tesiri Amerika ve Gney Asyada da
grlr.
Bu kltrn evresi iinde hayvan besleme, nce kpek ve ren
geyiinin ehliletirilmesi ile balar. Sanioyedler ve Laponlar son
zamanlara kadar bu kltrn evresinde yaadlar. Fin-Ugorlarn
cedlori de takriben 5-6000 yl nce aym .seviyede idiler. Aslnda tek
tanrya tapan eski gebe (altnomadistisch) kltrden dier iki
byk kltr evresi; Totemistische KLingenkultur ve ondan
Rinderhirtenkultur sr oban kltr geliti, ayrca, Pflan-
zerische Faustkeilkultur Totemizm ve amanizmden gelen un
surlarla zenginleerek nomadizm in yksek derecesi olan at bes
leyen atl gebe ve ondan sava oban bozkr kltr geliti. Ay
n zamanda bu kltrn baz esasl unsurlarn ndogermenler, ve
Sami kavimleri de almakla beraber, en tipik ekli Altayl kavimler
arasmda teekkl etmitir.
M e n g h i n ayrica unlar ekler: Hlsa olarak unu syle
yebiliriz ki, Ural-Altay kavimlerinin iki sahada cihan tarihi bak
mndan kesin, ekilde nemli rolleri olmutur: 1) ktisad alan
da hayvan yetitirmeyi gelitirme, 2) tima alanda ise, olaan
st devlet kurma kabiliyeti. S e h m i d t in de katld etno-
rafya aratrmalarna dayanan bu gr, arkeoloji de destekle
mektedir. Eskiden alkan, fakat devlet kurmaya ehliyetsiz ifti
kavimlerle meskn byk nehirler evresinde de yksek kltrler,
ancak muharip oban kavimlerin aknlar dolaysiyle teekkl et
mitir. Dnyann baka yerlerinde de nerede kudretli ve srekli
devlet kurulmag ise, orada da muhakkak hayvan yetitiren unsur
lar vardr. Bunun kk aratrlrsa neticede Ural-Altayh kavim
lerin tesirleri ile ilgisi grlr. Yakn evrelerde bu tesir kan ka
rmasndan ziyade, manev sahada olabilir. Devlet kurma kabili
yetinin neden yalnz Ural-Altayl kavimlere ait olduu soru
lursa bunun cevab basittir. Ural-Altayl kavimlerin zikrolunan iki
byk baars arasnda bir irtibat olmas gerekir. Byk srlerin
idaresi ve bakm, geni sahalarda srekli dolama, mera ve mlk
hukuku bakmndan kanlmas imknsz atmalar, oymak te
kiltlan, hayvan yetitirici gebelikle ilgili her ey yekdieri ile
sk skya baldr. Bunun tabi sonucu olarak gr ufku geni
ler, cesaret, oymaa ballk uuru, hkmetme gururu, tekilt
lk kabiliyeti hlsa, devlet kurmak iin btn vasflar geliir. Bu
ruh kabiliyet ve meleke ile yetien insanlar, ifti kavimleri yen
dikten sonra, srlerini barndrma imknlarna da sahip dou
tan hakim unsur ve devlet kurucu oluverirler. Byk topluluklar
halinde iken muvakkat igal halinde lkelerin ve kltrlerin tah
ripisi olabiliyorlar (Moollar gibi). Tarih sayfalarnn tanklna
gre, Ural-Altayl kavimler bu iki zt (yapc veya ykc) durum
arzetmilerdir. (Archeologiai trtesit, 1928:35-38).
ada ngiliz tarihisi T o y n b e enin gebe hayat tarz
hakkmdaki grleri de umum olarak ayndr (A Study of His-
tory, III.8.13.18). Gebelik bir ok bakmlardan iftilikten
stn bir meziyettir. nk, bata hayvanlarn ehliletirilmeleri,
yaban bitkilerin ehliletirilmesinden phesiz ki stn bir sanattr.
ktisad bakmdan ise ifti, yetitirdii ham mahsul dorudan
doruya istihlk ettii halde gebe, aslnda yenmesine imkn ol
mayan otlar hayvanlara yedirerek onlar ste, ete ve yapaya
tahvil eder. Bunun iin g fizik artlara uymak gerekir. Bu mil
ler obanlk mahareti yannda asker kabiliyetlerin de gelimesini
salar. leriyi gr, sorumluluk duygusu, fizik ve ahlk daya
nkllk gibi. T o y n b e e aynen unlar syler: The Nomads
life is indeed a triumph of human skiH (gebenin hayat, hi p
hesiz insan maharetinin bir zaferidir).

Atl nomad kavimlerin ve kltrlerinin nemini belirtmek iin

onlarn dier kavim aileleri ile mnasebetlerini de dikkate alma
mz faydal olacaktr. lkin K o p p e r s in fikirlerini belirtelim;
nce u bir gerektir ki, hayvan yetitiren nomad kltr
I Asyada domutur. Dier taraftan Indogermenlerin bu kl
trn yaratcs olmayp, ancak ilk alcs olduklar da ispat
edilmitir. Son alarn aratrmalarna gre bu kltr I
Asyada Trkler deil, Protptrkler veya Pretrkler gelitir
milerdir. Bu husus, netice itibariyle, evvelki hkm deifitir-
mez.
 K o p p e r s Urtrkentum und Urindogermanentum adl
eserinde incelemesinin sonucunu aadaki ekilde zetler:
Atn ilk ehliletirilmesini ve bununla ilgili karekteristik
atl oban kltrnn yaatlmasn, kesin olarak Asyada
yaayan eski Trklere kadar dayamak gerekir. Bu balbana
kendine has tarih baar olup, dolaysiyle kavimlerin ve kl
trlerin gelimesinde zel durumlar ve nemli sonular yarat
mtr. At ve umum olarak oban kltrnn esas unsurlarn,
ilk ndogermenler, eski Trklere borludurlar. Bu irtibatn
dorudan doruya veya vasta ile olup olmad hususu henz
zlm deildir. Svarilik, grne gre, henz ne eski o
ban kltrnde ve ne de ndogermenlik evresinde umum ve
sistemli bir seviyeye ulamamt. Svariliin dzenli bir e
kil almasnda ve gelimesinde komu kltrlerin de tesiri ol
mutur. Burungu (eski) Trklk ve burungu ndogermenlik
sosyolojisi pek ,ok ve esasl uygunluklar gsterdiinden her
ikisinin genetik balantlar hususunda phemiz yoktur,
Asyada kk salan din unsurlar da bunu teyid etmektedir.
(Belleten: V. 522-23).
Mterek sosyoloji (mesel; Byk aile, pederah tekilt,
ilk doann hukuku, kadn satn alma v.b.), ayrca eski din unsur
lar, (mesel: Gne efsanesi, atee sayg, balangta tek tanrya
tapma ve bunun gelimesi ile fonksiyonlarna gre tal tanrlarn
meydana kmas ve dier tabiriyle hypostasisin teekkl v.b.)
gibi sahalarda bu mutabakat mevcuttur. Ancak K o p p e r s e
gre Altayl kavimlerde zikrolunan hususlar daha asl ve saf ekli
ile bulunur.
Ar- tesirlerin gsterilmesinde hi bir frsat karmayan
W i e s n e r ise K o p p e r sten daha ihtiyatl olmakla beraber,
at bahsinde, ancak harp arabalar kullanmann Ar buluu oldu
unu syler. Ayra mellif atl savala intikal safhasn Tura-
nid rk karakterli kavimlerden kan tabi bir sonu olarak vasf
landrmaktadr. Kanaatine gre bu kavimleri, harp arabas kulla--
nan Arler, douya akmlar srasnda Altayiar evresine srm
lerdir.
phesiz, W i e s n e rin iddias doru olmayp, daha nce
sylediklerimizi destekleyen N e h r i n g. F l o r ve A m s c h l e r
v.b. nin grleri dorudur. Trkln anayurdunu tesbit bak
mndan nce ndogermenlerin anayurdunun neresi olduunu tesbit ve
bu hususta yeni aratrclarn vardklar sonular renmek nem
lidir. K o p p e r s e gre Kltr unsurlarm incelersek, ndoger-
menliin birinci ana kk sava oban kltrnn kayna olan Or
ta Asyaya, ikinci ana kk sr hayvanlar yetitiren Gney-Bat
Asyaya ynelir. Bu suretle ndogermenlik teekkl tahminimize
gre, Gney-Bat Asyann i ve kuzey blmnde ta ve maden in
tikal anda meydana gelmitir. Ayn yazar, bu konu ile ilgili di
er bir yeni eserinde ndogermenlerin ana-yurdunun Hazar Denizi
ile Karadenizin kuzeyindeki sahada ibulunduunu sanr. W.
S c h m i d t ve ' M e n g h i n doudaki anayurt nazariyesi ze
rinde srarla, byk Indogermenist S c h r a d e r gibi, ndoger-
men anayurdunun Aral Glne kadar uzandn sanrlar.
Dier bir ilim sahas olan antropoloji bakmndan incelersek,
en ok sz geen E i c k s t e d t e gre, en eski ndogermen rk
tipi Protonordicus olup Turan Bozkrlarnda teekkl etmigtir. Mu
kayeseli kltr morfolojisine dayanan ve yukarda ad geen naza-
riyeler.e gre de Trk anayurdunun indogermen anayurdunun ya
nnda ve aklanan sebepler dolaysiyle bugnk Kazakistan'da ol
mas gerekir.
Antropoloji her nekadar henz kklememi yeni bir ilim u
besi saylrsa da, yine de bir Trk rk olup olmad sorusu varid
olabilir. Bilindii zere, bugn bilinen btn kavimler (budunlar),
hatt tarih boyunca renilen milletler ve akvam aileleri tarih n
cesi binlerce yln karanlmda, eitli rklarn karmalar netice
sinde meydana gelmilerdir. Mesel: Almanlarda alt rkm kar
mas tesbit edilmitir. u halde halk ve rk ka\ram tamamiyle
yekdierini karlamaz. Buna ramen bir rk tipinin, bir halk kit
lesinin ounluunu tekil etmesi mmkndr. Bu ihtiyat kaytlar
erevesi dahilinde rk konusunu incelemeye devam edebiliriz.
Irk antropolojisinin en yerii sonularn ksaca ve imkn nis-
betinde basitletirerek zetlemek gerekirse unlar syleyebiliriz:
Trklk, byk rk ailesi (Europid, Mongolid ve Negrf.d) iin
de Europid rkna baldr. Europid grubunun kuzey blmnde
pigmenti az olan ak sal ve ak tenli teuto-nordicus, dalo- nor-
dicus ve Dou Baltk rklar; ortada, Orta Asya ilerine kadar uza
nan blmde esmer alpin, dinarid ve turanid rklar; gncy bl
mnde siyah sal, koyu esmer tenli ve kara gzl mediterran,
taurid ve indid rklar bulunmaktadr. Baltkl, alpin, dirxarid ve

7
turanid rklar brahikefal, dierleri ise dolihokefaldrlar. Ayrca
bunlarn da karmalarndan zel baz eitler meydana gelmitir.
Konumuz bakmndan en nemlisi turanid rkdr. D e n i k e r
buna ak olarak Turko-tatar, H a d d e n ise Turk adn ver
mektedir. Bu rkn tavsifini B a r t u c z aadaki ekilde yapar;
Turanid rkn pek ok somatik hususlar, bunu nasya rklarna,
bilhassa onun incelmi zmrelerine balar. Bu incelmi zmre sz
ile europid zmreden KafkasyalI Avarlar, Grcler ve Lezgiler
kastolunmaktadr. Trklerde mongoloid rkn ancak silik izleri se
zilmektedir. Ortalama boy, erkeklerde 166-167 cm. dir. Nadir ola
rak daha yksek boylulara rastlanrsa da umum olarak orta boylu
durlar. Vcut yaps gzel ve hareketli, yalandka imanlamaya
msaittir. Kafatas yuvarlak, 84-85 cm. dir. Ahn olduka yksek,
yumru ve genitir; ense ksa olmakla beraber, dinarid ve nasya
rklarnda olduu gibi yass olmayp hafif yuvarlaktr. Kafatas da
mutedil ekilde yksek olup, tepesi hafif' yuvarlaklk gsterir. Ka
fatasna nazaran yz byk olmayp, aaya doru daralmakta
dr. Elmack kemiklerinin fazla gelimesi ve kk olmas sebebiy
le aa yukar, ok defa, biraz daralm grnr. Yz, umum olarak
geni ve yass, olmakla beraber mongoloidlerdekine benzemez. Zira
bunun iki taraf ikin olmasna ramen, kesin olarak europid ka
rakterde ve yk sathndan hayli kk durumdadr. Dier taraftan
burun nisbeten kk, dz veya ksa gaga burnu biimindedir. Bi
naenaleyh ne dinarid rkn engel burun kabalna, ne de armenid
burnun etliliine, mongoloid burun yasslna ve ne de Dou Bal-
tk burun basklna rastlanmaz. Ka kemerini tekil eden kemik
hafife gelimi olup, kalar dzgndr. Gz yar nisbeten dar
ve kk olmakla beraber, mongoloid perde yoktur. Gzn i k
esi d keye nazaran daha ieri kaymtr. Kk siyah gzler,
bilhassa kadnlarda canl ve parlaktr. Yanak kemiinin ya yas
t.gelimi ve bu yzden burun-dudak izgisi (sulcus nasolabialis)
derindir. Az nisbeten kk, dudaklar ikin olmayp dar ve dz
gndrler. ene kk, kuvvetli, dinarid rknda olduu gibi yksek
deildir. Kulak kk ve yatktr. Vcuttaki kllar, nasya rkla
rnda olduu kadar gelimemi olmakla beraber, kesin olarak
europid vasfndadr, mongoloid deildir. Koyu esmer ve siyah
sa ve dalgaldr. Byk ve sakal siyah ve hafif se3rrektir.
Yaylma bakmndan turanid rk, dier btn rklarla yara
bilir. Sibiryadan itibaren Ruyay katederek Orta AVrupaya, hatt

8
Fransaya kadar sokulur. Kuzeyden balayarak Hindistana, rana
ve Balkanlara kadar az veya ok nispette her yerde bu rka rastla
yabiliriz. Atl nomad kavimlerden tarih boyunca barndklar sa
halarda; eski Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Uygurlar, Macarlar, Pe-
enekler, Kumanlar ve daha sonra katlan dier eitli Trk-Tatar
kavimleri iinde, gerek say ve gerekse faaliyet bakmndan en b
yk kitleyi turanid rknn mensuplan tekil ediyordu. Bugn de
gney-bat bozkrlarnda, bilhassa Sibiryanm gney blmnde;
Trkistanda, Krgz bozkrlarnda, Altayda, Pamir yaylasnda ay
rca Gney Rusyada, Kafkasyada, Kara Deniz evresinde Moldav
yada, Dobrucada, Anadoluda, Bulgaristanda, hatt Avusturyada
sz edilen rk olduka byk topluluklar temsil ederler. (B a r-
t- u c z, A magyar ember Bp. 1938. 414-17).
Macarlar da olduka karm unsurlardan mrekkep olmakla
beraber, en kalabalk ve en nemli unsurunu, mevcut nfusun hemen
hemen te birini, turanid rkn bir kolu olan Homo pannonicus:
Alfld Ovas rk tekil eder. B a r t u c zn tahminine gre yurt i
gali anda bu nisbet daha da fazla idi. Finn-Ugor asll kavimle
zaman zaman ve byk lde karan Trk kavimlerinin kanlarn
gz nne getirirsek, bu sonucu tabi bulmamz gerekir. Dier ta
raftan Finn-Ugor asll unsurlar ve onlarla birlikte Baltk rknn
kan, Ural evresindeki Trkle kart iin, onlar Macarlarn
en yakn akrabalar saylabilirler.
Anadolu Trkleri de turanid rknn daha ziyade taurid, dier
bir tabirle nasya unsurlar ile karmlardr. Baz nazariyelere g
re mnferit Trk oymaklarna da Mool kan karmtr. Moollar
ise europid rktan olmayp sinid ve dier Dou Asya gruplar ile
birlikte mongoloid rkmdandrlar. Trklerin arasnda, batdan do
uya doru gidildike, bu rkn vasflarn gsteren gruplara rast-
lamr.
Tekrar unu srarla belirtmeliyiz ki, rk tipinin kendisi, hibir
kimsenin nereye bal olduunu zemez. Milyonlarca baltkl ve
ya turanid tipindeki insanlar, bugn kendilerini Rus saymaVrtadr-
1ar. Buna mukabil taurid, dinarid, mediterrari rk tipinde olan
Trkler de vardr. Bu bakmdan rk vasfa fazla deer vermek
doru deildir. Irk ve kavim ayn anlama gelmedii gibi, rk ve dil
mefhumlar da birbirine bal deildir. eitli rklara mensup kim
seler ayn dili konuabilirler. Dillerin vasflandrlmasnda Trk
kavimlerinin dillerini ve lehelerini Altay dil ailesaine balarlar.

9
 w . s c h o t tm 1836daki snflandrmasndan beri, Trk ve Fin
dillerini bilen bilginler ve dierleri Ural dil ailesi ile birlikte, Trk-
eyi de Ural-Altay dil ailesinden sayarlar.

Onlara gre bu dil ailesi emas yledir:

Ural ve Altay dil gvdesi

Ural dil ailesi Altay dil ailesi

I l i I
Finnugor Samoyed Trk Mool Manu-tunguz Koreli
I.

Pinn dilleri Ugor dilleri s-Trk/Our/ y-Trk dilleri

Btn bu diller iltisak (Agglutinasyonlu) dillerden olduklar

isn yekdierine yakndrlar. G n t e rin 1925te yapt bir
dzenlemesine gre, Ural-Altay dilleri mulsak (yapk) diller ara
snda tal (subordinatif) bir grup tekil ederler. Ayrca Ural-Altay
di'erini, komu ndogermen, Sami ve Tibet-in dil ailelerinden byk
lde ayran hususlardan biri de, kelime anlamlarnn cmle m
nasebetlerine, rollerine gre, kelimelerin kklerine ekler katmak
suretiyle deitirilebilmeleridir. Sesli harflerin ahengi (bir kelime
de ancak yksek veya derin sesli harflerin bulunmas) de sz edi
len dillerin bir zelliidir. Her ne kadar telffuz ahengi kaidesin
den, bugn hayli zlme olmusa da, eski Trkede ve S e t 1 ye
gre Finn-Ugor temel dilinde bu hususiyet mevcuttu.
ndogermen ve Sami dillerinin gramerlerindeki cins, Ural-
Af.tay dillerinde olmad gibi, bunlar kelime nnde sessiz harf
yntsn da sevmezler. Bu ye dier vasflar, 3Tikardaki emada
gsterilen diller arasnda bir ortaklk yaratmakla beraber, bu tas
nif yine de bir nazariye olmaktan ileri gidemez. Mool-Trk dilleri
arasndaki balarn mahiyeti sorusu da henz lykiyle zlm
deildir. Ssasz benzerlikler, acaba eski (burungu) akrabalk, ya
hut srekli temaalarn bir sonucu mudur? Her ne kadar iki dil ara
snda pek ok ses, kelime ve eklerin benzerlii var ise de, bu ben
zerliklerin bir ok tabakas olduu dikkati ekmitir. Aynca temel
bsam anlamlar, mesel: say adlarnn birbirinden tamamiyle ayr

W
olduu da tesbit edilmitir. Bu sebeplerden dolay baz bilginler ve
bunlar meyannda T r u b e t s k o y , ancak uzun mddet bera
ber yaamann dourduu dil yaknl Sprachbinddan bahseder
ler. (I. Congres Int. des Linguistes, Leiden, 1930). Buna karlk
Mongolistik sahasnda n plnda sz geen ve ayn zamanda sa-
lhiyetli Trkolog olarak tanlan'bilginlerden R a m s t e d t ,
P o p p e , L i g e t iye gre bir Altay ana dili mevcuttur. Bun
dan, eski (burungu) Trk ve burungu Mool gelimi olup arala
rndaki mterek birok hususlar bugne kadar kalmtr. L i g e t i
bir ok gzel ve deerli Trkoloji aratrmalar alanndaki baar
sn, Moolcay gznnde bulundurmasna borludur. Eskiden
G o m b o c zm ve son zamanlarda L i g e t ihin almalar u
gerei ortaya koymutur; Trk dillerinin mukayesesi ve tarihi ile
megul olan bir bilgin, Mool lehelerinin de ele alnmasn ihmal
edemez. Tekrar unu da hatrlatmalyz ki, dil akrabal rk ak
rabaln gerektirmez.
Trk dillerinin ve dolaysyla Altay dillerinin Ural ve bhassa
Finn-Ugor dilleri ile olan yaknlk derecesine gelince, S a u v a-
g e o t nazariye olarak serdettii baz ses tekabl kanunlarna
ve 214 kelimenin etimolojisine dayanarak, Ijangue Ouralo-
ataique Commune, dier tabirle Ural-Altay dili bulunduunu isbaat
alt. N e m e t h de, daha ihtiyath olmakla beraber, Ural dil
leri ile Trke arasnda baz kelime ve hatt morfoloji uygunluk
lar da gsterdi.

Bunlardan birkan gzden geirelim;

Olmak fiilinin kk; ol.
Eski Trke, aatayca: hol; Osmanl; ol; Finn; ole; Vogul; ol;
Votyak; val; Macarca; val-vol; Eski Trke: bolUm; Macarca:
voltam.
Unutmak (unut): Votyak: vunet; Finn: unohtaa.
Uygur, Kazan Tatarca: tap; Finn: tapaa\ Macarca: tap (on
dan; tapos, tapad)
Uyumak (uyu):
Eski Trkede: udi; Uygurca; udu; Mordvin: udo.
Kapmak (kap):
Finn: kaappaa (okunuu: kp); Votyak: kah; Macarca: kap.

11
 Sihirli denek kelimesi:
aatay, Krgzca y.b.. arha (blemek); Finn; arpa.
Gelin kelimesi:
or Trke: keli; Ostyak; kili; Mordvin; kel; Finn: kely (okunu
u; kelli).
Bkin demeti:
or T.: kohu, Bakurt: hhe; Finn: kupo, kubu; Macarca; keve.
Trke (m, mi) Mesel; yetm i: 70.
Zryence, Votyak: m ysz; eski Macarca; misz. Mesel: Zryen-
ce vetym ysz: 50; eski Macarca: harmisz = 30.
Ta ve ga ablativus ve locativus ekleri ile baz fiillerden ya
plm isimlerin ve fiil .ekimlerinin de Finn dillerinde tam karglk
lar vardr. Cmle kurulularnda bilhassa Lativus ile ya
plan tamlamalarda mutabakat oktur. N e m e t h "Netice iti
bariyle, Ural ve Trk dilleri arasndaki dil mnasebeti eski akra
bal andrmaktadr diye ihtiyatl bir mtala yrtmektedir.
imdi, birde, Ural-Altay dil ailesi diye anlan dil grubunun di
er. dil gruplar ile olan mnasebetini tetkik edersek grlr ki,
birbirleri arasndaki kesin farklara ramen bunlardan Indoger-
men dilleri dierlerine nazaran en yakm saylabilir.
isveli C o 1 1 i n d e r, eskiden byk nem verilen agglu-
tinasynlu ve fleksiyonlu" diller arasndaki farkn, aslnda ok
nemli olmadna iaret etmektedir.
Ural ve Altay dil ailesi iinde Trk lehelerini ele alacak olur
sak, Trkenin tarihini, Gktrk yaztlarndan beri, yani VII. yz-
yklan itibaren biliyoruz. Ondan nceki alardan ancak has isim
lerle, in kaynaklarnda grlen Hun ana ait baz kelimeler kal-
m,tr. Mesel: kz, kotun (hatun), biig (sihir), tengri (gk),
krsa (karsak: tilki), finglig (tiyin: sincap), fofc (kaln, kuvvetli)
gibi. En eski zel isimler fonetik Isakmndan pek az, morfolojik
bakmndan daha da az deerlidirler. Trke izah mmkn en es
ki has isimlerden biri Abarisdir; eski Yunan kaynaklarnda geer.
Efsaneye gre ApoUon\m rahibi idi. Isann doumundan nce VII.
yyl balarnda Altay dalarnn kuzeyine den bozkrlardan
Apollonun kutsal kular, ark syleyen kuularn lkesinden uan
bir oka binerek Yunanistana geldi. ark syleyen kuular ve
ok stne binerek umak tabirleri Trk amanlnda geer. Yu-

12
nan efsanesinde Altay Dalarna dellet ettiini sandmz Rip-
haei Dalar tabiri de ilgi ekicidir. Abaris adnn sonundaki -is,
Yunanca ek olduu iin itikak bakmndan glk arzetmez. Bu
zel isim zerinde inceleme yapan M o r a v c s i k , Abarisi isabetli
bir grle 2600 yl nceki Avar kavim ad ile birletirmektedir.
(Abaris Avarlarn tarihte byk rol oynamalarndan 1200 yl n
ceye aittir.) Avar kavminin eski ad Abar idi, kar koyan anla
mna gelen bu isim tipik Trkedir. Daha ileride de grlecei ze
re, bu tarz kavim adlar Trkede pek oktur. Titiz bir tenkidi,
Abaris ile Avarlarn tarih sahnesine klar arasnda bin yllk
bir farkn olduunu syleyebilir. Trkoloun buna cevab u ola
caktr: Trk kabile adlar arasnda 1200, hatt 1500 yldanberi ka
lan ve bugn de kullanlan kelimeler de vardr. Mesel; Sdbar, Tli,
Trgi gibi.
tskitler ve Trklk mnasebetlerinin de bu konularla ilgisi var
dr. skitlerden bize kalan baz has isimler ran dillerinin vasflarn
tarlar. Ancak yle kltr unsurlar da vardr ki, bunlar bizi douya
gtrrler. H e r o d o t o s , Skitha'lasn kuzeyindeki tek gzl
Arimasp kavminden bahseder. Bunlar altn muhafaza eden Grifon-
lann komular olup altn temin etmeye alrlar. L a u f e r in te
zine gre, (bu tezi N e m e t h de kabule ayan bulur) Arimaspla.T
Moollardr. Zira, Moollarda bu tarz efsane bugn de mevcut
olduu gibi, Moolcada aram-dak tek gzl anlamna gelmektedir.
R i c h t h o f e ne gre, Iskitler doudaki Ural-Altayl unsurlarla
karmlardr. Son zamanlarda W i e s n e r, kafatas llerine
ve H i p p o k r a t e s in tavsiflerine dayanarak, Iskitlerin Tura-
nid" unsurlarna iaret etmektedir.
Aharis adndan baka. Yunan tarih yazarlarnda dier szlere
de rastlanlr. Bunlarn da Trke ile aklanmas denenmitir. Me
sel: skite, askh ve Karthasis adlar gibi. H e r o d o t o aa gre
askh yabani vine ezmesinden yaplan koyu bir ikidir. N e m e t h
bu sz tam manasiyle Trke saylamaz! der. C u r t i u s R u f u s,
Byk skender anda Karthasis^in skit kralnn kardei olduunu
syler. N l d e k e bu sz Trke karda ile birletirir.
N e m e t h buna da itiraz ederek, kardein en eski eklinin karn
da olduunu ve Byk skender anda da bu ekilde olmas ge
rektiini belirtmitir.
Avrupadaki Hunlara ait has isimler de dil yadigr olarak de
erlidirler. Avrupann byk uluslar daha ortada yokken ve Slavla
rn tarihsiz ve mehul ynlar arasndan, Ruslar dahil, tek bir ka-,

13
vim dahi sivrilmemi iken, Trk uluslarmn ok eski alardan itiba
ren has isimlerini takip etmek mmkndr. ngiliz, Rus v.s. zeks
daha ortaya hibir eser vermedii ve bu milletlerin kendilerine geler
rek juurlarna sahip olmadklar bir ada, Trk asll Mahmut
al-Kgar ansiklopedi deeri tayan muazzam bir szlk meydana
getirmitir. Mahmut Kgar mill ilmin, Trkolojinin kurucusu sa
ylabilir.
'.Prke en muhafazakr dillerden bridir. Bu muhafazakrlk,
Trkln yurdu olan Eurasia bozkrnn muazzam bir coraf bir
lik tekil etmesi ile de ilgilidir. Burada sk sk byk Trk siyas bir
likleri teekkl ettii iin srekli zel gelimeler de olmamtr. Tabi-
atiyle bu muazzam sahann eitli blmlerinde, iki bin yl zarfnda
eitli kltrler ile temaslar neticesinde, lehelerine saysz kelimeler
katlmtr. Anadolu, Krm ve Azerbaycan Trkesinde, Arapa,
Farsa; Yakut ile Krgz, Sibirya ve Altay lehelerinde ise Mo
olca. unsurlar oktur. Halbuki, eski asl unsurlar ele alnacak olur
sa, bugnk Trk dilleri topluluunda ancak uvaa ile Yakut-
ann farkl olduu' grlr. Bu dillerde, eski Trk aha dilinde, ke
lime bandaki y sesi deierek s olmutur. Mesel: Gk-
trke yiti ve Anadolu Trkesindeki yedi kelimesinin uvaas
sittso ve Yakutas ise sette'dir. Anadolu Trkesindeki yakUj Uy
gurca ve Krmca yoga kelimesi yerine uvaada suga, Yakutada
saga kullanlr. Bu esasa dayanarak N e m e t h Trk dillerini
(Y) Trkeai ve (S) Trkesi diye iki grupa ayrd. Eski Trk
kavimleri arasnda Gktrkler, Uygurlar, Ouzlar, Kumanlar v.b.
(Y) Trkesi grupuna, Ogur Trkleri (Bulgar Trkleri) ise (S)
Trkesi gurubuna baldrlar.
Tarih boyunca Ogur kavimleri bozkr blgesinin bat ucunda
grnmlerdir. Ogur Trklerini ve onlarn bugnk bakiyeleri
olan uvalar, dier Trk topluluklarndan ayran zellikler
den biri de: Trkedekj (Z) harfi yerine (R) harfinin kullanlma-
sdn Mesel: Ouz yerine OuVj sz yerine sr (uvaa ser), Ma-
carcada szr; otuz yerine utur (Uturgur: Otuzgur adl kavmin is
mi) gibi. Dilbiliminde bu zellie rotacizmus Crotasizm) denir.
Trk dillerinin jreni, fakat olduka kark dier bir tasnifini
de .5 a m o y 1 o v i adndaki Rus bilgini yapt. O da nce (Z ve
R) ana gruplarna ayrmaktadr. Ondan sonra (Z) grubundaki leh
eleri, ayak kelimesinin ortasndaki sessizin telffuz ekline
veya fiil kknden yaplan ve sfat fiilin (g) ile tekil edilip edil
mediine gre aadaki ekilde tal blmlere ajrrmaktadr:

14
 Trk Ana Dili

j Z j dilleri: Tokuz j R j dilleri: T hr

uvalar
I
/Y / ay ak
adak
P/

j T j a ta k iD j adak j Z j azak K algan K alan

y a k u tla r Soyotla r g o rla r Ouzla r
K a rag a sla r KzU'lar
S agayla r tau l tag lk
Koyballa r zbekler
K paklar Dou T rk is
Idil-U ral tan T rkleri
Kuzey K a fk as
y a T rk leri
K azak la r
K rgzlar

Buna gre, bugnk Kazan Tatarlarnn dili tokuz, ayak, kal

yan, taul tipinde ; Anadolu Trkesi ise tokuz, ayak, kalan tipinde
bir lehedir. Trk kavimlerinin birbirleri ile olan srekli temas ve
karmalar dolaysiyle baz leheler yn zamanda birka lehe
zellii gsterebilirler. Bu bakmdan S a m o y 1 o v i in tasnifi
birok soruyu cevapsz brakmaktadr. Son zamanlarda L i g e t i
baarl saylabilecek bir tasnif denemesi yapmtr. Bunun hakkn
da ancak B r o z i nin Macar Etimoloji Szlnn (Magyar
Szofejt Szotr) nszndeki aklamay iktibasla yetineceiz:
1 z (Ouz) karakterli diller: Azerbaycan, Krm (A) Anadolu
Trkleri, Trkmen, Seluklu; 2 Kpak karakterinde olan diller:
Balkar, Bakirt, Karaay, Karay, Krgz, Kazan, Kazak, Krm (B),
Kumuk, Kurdak, Mier, Nogay, zbeg, Tobol, Tura, Peenek, Kuman
ve Houtsma, Et-Tuhfet, Abu Hayyan vs. szlklerindeki kelimeler;
3 Sibirya karakterini tayan leheler: Abakan, Altay, Baraba,
Kan, Kundak, Karagas, Kzl, Kondom, Koybal, Kumand, Kerik,
Lebed, or, Sagay, Soyot, Telet; 4 Trk karakterinde olan leh
eler: aatay, in Trkistan leheleri; 5 uva; 6 Yakut;
7 -Gktrk; 8 Uygur; 9 Trkistann dier leheleri.
Son zamanlarda Trk dUlerinin birok yeni tasnifi yaplm
tr. R a s n e n (Materialien zur trkischen Lautgeschichte.

15
1949) ve B a s k a k o v ({1952)n tasnifleri yannda R a h
m e t i A r a t n ok esasl ve teferruatl snflandrmas mevcuttur.
Bu meyanda B e n z i n g ve M e n g e s in tasniflerine de
iaret edelim. (Philologiae Turcicae Fundamenta, 1.1959, 1-10).
Trk ive ve lehelerinin tasnifi ile ilgili aratrmalar! ta ba-
tatt zamanmza kadar ayr ayr inceleyerek mukayeseli bir gekilde
tarihesini yapan ve bu aratrmalardaki mspet ve menfi gr
leri de belirterek bir neticeye varmaya alan R. R. A r a t, eski tas
niflere nazaran ok daha mspet bir tasnif eklini ortaya koymu
bulunmaktadr (Trkiyat Mecmuas 1953, s. 59-139, tasnif tablosu:
s. 139).
R. R. A r a tn, Trk lehe ve ivelerinin tasnifi hakkndaki fi
kirlerini hulsa ederek, onun tasnif cedvelini de vermek suretiyle
bu bahsi kapatm olacaz:
Trk dilinin lehe ve iveleri, vaktiyle J. N 6 m e t hin de
iaret etmi olduu gibi, kielime bandaki y- ~ - hususiyetine gre^
bir tarafta Yakut ve uva leheleri ile dier tarafta btn dier
iveler olmak zere,, iki byk ksma ayrlmaktadr. ivelerin tasni
finde kabul edilmi olan umum esaslardan z ~ r ve z ( < d ) ^ r hu-
suEiiyetine gre de uva lehesi hem Yakut lehesinden hem de
dier ivelerden farkl bir durumda'bulunmaktadr; buna bir de
bu leheyi dier lehe ve ivelerden ayran ~ l hususiyetini ekle
mek mmkndr. Trk dilinin btnn gz nnde tutan btn
tasniflerde uva lehesinin Trk dili iinde ayr bir grup tekil
etm esi icap e tti i neticesine varlm olduundan, bu hususun m
nakaas a rtk bahis mevzuu deildir.
Yakut lehesi de, y -~ s - hususiyetinden baka, d ~ t hususiyeti
ile, dier lehe ve ivelerden farkl ayr bir grup tekil eder. Bu leh
enin S a m o y l o v i te d-grupu (Uygur, kuzey-dou)nun
t-blmne tek bana ve B o g o r o d i t s k i y de, Karagas ve
Tuva iveleri ile birlikte, kuzey-dou grupuna idhal edilmi olmas
yanltr.
Dier ivelere gelince, bunlar ilk nce ivelerin tasnifinde esas
olarak kabul edilen seslerden d (adak) sesinin inkiaf ekillerine
g)-e ayrmak icap eder. Buna gre, bir tarafta d sesinin muhafaza
edilmesi ve dier tarafta bunun z sesine inklp etmesi hususiyet
leri ile, kendiliinden iki grup meydana kmaktadr.

16
 Geri kalan btn iveler, d > y bakmndan, y ksmna dahil
bulunduklarndan, bunlarn tasnifinde bu hususiyetin dnda, ba
ka bir esas bulmak lzm gelmektedir; bu da g sesinin muhtelif du
rumlarda ivelerde arzettii inkiaf ekillerinde bulunmaktadr. Bu
suretle tek heceli kelimelerin sonunda > v (u ) hususiyetine gre,
ayn bir grup ve birden fazla heceli szlerin -sonundaki g sesinin,
sedaszlaarak, k sesme inklp etmesi hususiyetine gre de, baka
bir grup ayrlabilmektedir.
Yukardaki ive gruplar bylece tanzim edildikten sonra, ge
ride daha iki ive grupu kalmaktadr. Bu gruplarn ikisi de tek he
celi szlerin sonundaki sesinin muhafaza edilmesi vc birden fazla
heceli szlerin sonundaki g sesinin dmesi hususunda birlemekte,
fakat tasrif eklerinin bandaki sesinin durumu bakmndan, bir-
birindsn ayrlmaktadr. Tasrif eklerinin bandaki 3 sesini dren
ive grupu ayn zamanda kelime bandaki t- sesini sadalatrarak,
d- ekline sokmaktadr. ive gruplarnn iaretinde birlii muha
faza etmek bakmndan, bu son hususiyetin de tasnifin esas unsur
lar arasna alnmas faydal olur.
Bu hususiyetlere gre, Trk lehe ve ive gruplar ve hususi
yetleri u ekilde sralanabilir.

A. Trk lehe gruplan;

I. r-Grupu (r~z, l~ , s- ~y- ) (uva).
n; t-Grupu ( t - d , s-~ y-) (Yakut).

B. Trk ive gruplar:

I. d-Grupu Cadak, tag, tah, kalan) (Sayan).
TT. a-Grupu (aza^, tag, tah, kalan) (Abakan).
TTf. fov-Grupu (ayak, tav, tavl, kalan) (Kuzey).
rV. foZt-Grupu (ayaj^, ta, tah, kalan) (Tom).
V. tahk-Grupu (ayak, tag, tahJf, kalgan) (Dou).
VI. dal-Gmpu (ayak, dag, dal, kalan) (Gney).

Trk ivelerinin tasnifi iie ilgili aklamasn, R. R. A ratra-

ia verilen cedvelde hulsa etmektedir:
.17
 Fonoloji bakmndan bugnk Trk lehe ve ivelerinin de s-
nflandrlmasmmm mkn olduunu sanyoruz. Asl Trk dilinde
aadaki sessizler kullanlyordu: p, b, t, d, q, k, y, 9, , s, z, y,
i, r, m, n, ng, . Bunlarnda arasndan ancak b, t, q, k, s, , y, ,
sessizleri kelime nnde bulunur.
Seslilerden a, d (ak e), e (kapal e), i, , o, , u, bilin
mektedir. FinlandiyalI R s n e n , Macar L i g e t i ve Al
man M e n g e s in aratfmalarna gre uzun seslilerde bulunu
yordu. Bu uzun sesleri Mahmud al-Kgar XI. yzylda kullanm
tr. Macarcaya geen eski Trk szlerinde de bunlar gstermek
mmkndr. Mesel; kep (resim), br (cret), r (amur) szm
(say) vb.
Bugn, edindiimiz bilgiye gre, Trk dilleri tarihindeki de
virleri u ekilde ayrabiliriz;
1 Ana Trke a: sann doumuna yakn yllarda bu dil
kullanlmakta idi. zellikleri; Uzun seslilerin ve kelime nnde -h-
sesinin bulunmasdr.
2 Eski Trke a: Milttan sonra altnc yzyldan balaya
rak dokuzuncu yzyln ortalarna kadar srer. Bu blme Gktrk
ve Erken Uygur oyma yazl dil metinleri ile byk bir ihtimalle
Erken Krgz lehesi girer.
3 Orta Trke a: IX-XV inci yzyllar ihtiva eder. 13u b
lme Uygur edebiyat altn ann eserleri girer. Mahmud al-K-
garnit ansiklopedisi, aatay edebiyatnn byk eserleri; Rah-
gz, Nevy v.b. Kpak szlkleri ile "Codex Cumanicus v.b.
4 Yeni Trk a: XVI nc yzyldan zamanmza kada.r. Es
ki Trk metinlerinden daha ahenkli, temiz ve gzel bir dil dikkati
ekmektedir. Gktrk yaztlarnn dilinde kuvvet, asalet ve destan
hamaset salr, Uygur eserlerinin dili ok tarafl olup, din fel
sefesinin en mcerret mefhumlarn saf ve bozulmam Trke le ifa
de edebilmektedir. aataycaya' gelince, o zamann bilgini (polihis-
toru) Nevy 1499'-da cesaretle ve birok rnekler vererek, ifade ba
kmndan Trkenin ok ileri ve ilenmi bir dil olan Farsadan geri
kalmadn ispat etmitir.
Trk edeb dili daha sonralar anln muhafaza edememitir.
Bir sr lzumsuz Arapa ve Farsa unsurlarla dolduruldu. Buna

19
ramen yenileme mit ve imknlar mevcuttur. Zira edeb dile saf
l kazandracak unsurlar, eski Trk edebiyatnda ve Anadolmun
ok zengin halk dilinde bulunmaktadr. Yaynlanan Anadolu az
lar derleme szlklerinin imdiye kadar bilinmiyen sz hzinesin
de, ]pek ok Macar szleririi; kaynaklarn aydnlatacak malzemeye
de rastlanmaktadr.
Mesel; bocs (bo); ay yavrusu; csatak (atak); amurlu
(y er); kopors (koporo): tabut (kaburcak) t-b.!

imdiye kadar, birok defa Trk kavim ad geti-; Macarca

Trk de bu szden gelimitir. Bu sz Trkln en eski ad deil
dir. Hun devleti daldktan, Toba, A var ve Sabarlar tarih sahne
sinden ekildikten sonra Trk sz ilk defa VI. yzylda meydana
kmtr.
Bu umum kanaate ramen, in-u adl in kronikasnda,
Tu-ko kavminden Hiung-nu (Hun) anylerinin meydana kmala
rndan sz edildiine gre, Trk sznn burada yanl kullamhp
kullanlmadn aydn^tmak gerekir. Tobalarda Tu-ku adl bir oy
mak vard. (Eberhard, Lin-Yan 52) (ayrca baknz: Hamit Koay,
Trk sz hakknda, Zeki Velidi Armaan kitab).

Trk sz Uygurca eski metinlerde kuvvet anlamnda, cins isimi

olarak ta gemektedir. Eski Trk oymak ve kii adlar arasnda bu
anlama gelen pek ok sz bulunur. Mesel: Berk, K, Erdim y.b. gibi
Trl: adlarnn da nce bir oymak ad olduu anlalmaktadr. Son
radan bu isim daha byk ethnik teekkle ad olmutur.'Trk dev
letinin Khingan dalarndan Azak denizine kadar sratle yayln
da hatrlarsak bu man deiikliinin ksa zamanda meydana geldi
ine hkmedebiliriz. Kuban rma bojrunca yaayan MacaHan VI.
yzyln sonunda Ermeni Khoreneli Moses, (ad geen devlete ba
l -olmalar dolaysiyle) Trk olarak adlandrmaktadr. XI. yz3nla
kadar bat kaynaklan Macarlar, bugnk yurtlarm igal ettikten
sonra da, umum olarak Trk diye tannmlardr.

Trk ad meneinin aratrlmas, dikkatimizi, Trk oymak ve

has adlar konusuna evirir. Buna pek ok nemli soru baldr; es

20
ki Trk isimleri, dank Trk dili yadigrlar sayldklar iin,
bunlarn da incelenmesi dil bilginlerini ilgilendirir. Yerleme tarihi
ile uraan tarihiler iin de gereklidir. nk, binlerce yl boyunca,
Hoang-ho yanndaki Salar (Singhoa-ting) ehrinden Viyana'ya ka
dar uzanan sahada saysz Trk oymak veya has ismi geer. Bu ise,
sz geen geni alanda Trklerin yaadm veya buralarda Trk
tesiri bulunduunu ispat eder. Bunlar ister Abbasi halifelerinin ve
ya in hkmdarlarnn kumandanlarnn, veyahut ta Rumen boylar
nn, Rus Kazaklarnn ad olsun bu adlarn hepsi Trklkle ilgilidir.
Trk zel isimlerine ait pek zengin kaynaklar oirnasna ramen,
bununla imdiye kadar yeter derecede uraan yoktu. Halbuki, yer
leme blgeleri olan kylere, dier dillerde olduu gibi, bunlarn ya
nnda akan rmaklara, evresindeki dalara, o blgeye has aa ve
hajn^anlara, jeolojik teekkllere verilen adlara veya vaktiyle orada
yaayan ulus, oymak veyahut ahsa nisbetle adlandrlm olabilir
ler. Bilhassa bu sonuncusu (ahs adlar) nemlidir. Mesel: En eski
Trk oymak asll Macar ky adlar arasnda; Krt (Karym),
Ker (Ker, pek byk), Kesi (kesek, para) bu cmledendirler.
X V ni. yzyln sonlarnda douyu dolaan G e o r g i Bakurtlarn
kylerine ada aksakallar adnn verildiini syler. Oymak ve
ya ahs adlarndan iyelik eki kullanmadan meydana gelmi ky ad
lan btn Trk dilleri alannda snrszdr. Hatt bugn yalnz
Slavca yahut Rumence konuulan yerlerde bile buna rastlanlr.
Trk dil alannda (Tpk Macarcada olduu gibi) bir yerin ilk sahibi
olan ahsn ad, eksiz olarak ky ad yerinde kullanlr. Slavca bu adn
sonuna -ovo-, -sk v.b. ekler gelir. Mesel Bulgarca Selikovo, Rusa,
Ahaovo, Alahnsk, Akmolinsk, Tarkanovo v.b. Rumencede -eni, eti
ekleri gelir. Buna rnek olarak Belireti, Comandaret, Tonguzeni
v.b. zikredilebilir.
Irmak adlar da bir ka blme ayrlr. Kk rmak adlar ky
veya ahs isimlerine izafe suretiyle verilmi olabilir.
Renk adlarn tayan rmaklara Balkanlardan in snna ka
dar rastlanr. Mesel: Karasu Bozylga, Yeilz (z), nehir kys
bitkilerine izafe suretiyle Taldtsu (stl), Borao v.b.
Da adlarnda da durum ayndr; Bozuk, Kgmen (gl; rengi)
gibi. Daha az nemli yer, rmak, tepe ve geit gruplarnda evre ile
ilgili olarak obanlarn, kervanclarn yeknesak hayatnda vukua ge
len bir deiiklik veya hadiseye nisbetle adlandrlm olabilirler.

21
Mesel: Dou Trkistanda Itan ast (idonu ast), Trkistanda
Banm-Kilmez (varsa gelmez), Anadoluda Gelin utu kayas gibi.
Dier Trk has isimlerinde kii ve cemiyet adlarn, baka
bir ifde ile has isimler ile oymak ve ulus adlarm ayrabiliriz.
Trk has isimlerinin aln tek bir hadise olmayp, kavim adla
rnda olduu gibi bir dzene baldr. ptida derecesinde dier kavim
ailelerinde ad verme, ad gelimesinde bal olduu psikolojik zemi
nin tesiri altndadr. Bunlar inceler ve eski Trk kaynaklarndaki
adlarla mukayeselerimizi yaparsak dikkate ayan benzerliklerin bu
lunduunu grrz.
Ad verme, gerek Trklerde ve gerekse dier kavimlerde sihr
zemin ve teferruatnn tesiri altndadr. Ad verilirken tabiat kuv
vetlerinin, ruhlarn ve cinlerin yeni doan ocuun hayatna muh
temel mdahaleleri hesaba katlr. Bu konuya bir dereceye kadar,
totem (Trke ongun} ile ilgili .adlar da alabiliriz. Totemizmin
mantk ncesi (prelojik), iptida gr, ilknce Amerikal kzlderili-
1er (ndianlar) da tesbit olunmu ve onlarn dilindeki totem kelimemi
ile ifade edilmitir. Bu gre gre hajrvanlar, hatt bitkiler mistik
yksek derecede varlklardr. Mans cin anlamm da kapsamakta
dr. Totem, gerek ferdin ve gerekse oyman ceddidir.
Totemizmin aslnda, eski Trk kltrnn unsurlar .ara
snda olmayp, dier kltr evrelerinden alnm olduu sanl
maktadr. Onun iin Trklk bakmndan fazla nem tamaz. Ouz
oymaklarnn kklerine, ayrllarna ait efsane en gze arpandr.
Muhtemel totem adlarna misal: Bozkurt, Kk bri, Uku (bayku),
Turul (turul). Ylan, Ayu, Esperik, Kartal, Omurtag, Turuntay
Tugan (doan), Akku (turul dahil son alts yrtc kutur), urtan
(turna bal), Bogday (buday). Arpa v.b.
htimale dayanan totem meneli adlardan sonra ahs adlarnn
daha ak olan kategorilerine geebiliriz:
I) Amal (entansiyonlu) adlar. Ruhlara verilen iaretler:
a) Ana ve babamn dilekleri:
1 Yeni doan ocuun uzun mrl olmas iin: Toktasn,
Dursun v.b.
2 Gelecek sefer de olan ocuu domasn istemelerini be
lirtmek iin: Kz-yeter, Oul-gerek gibi.

22
 3 Doan ocuun, ana ve babann bir dileini, umudunu ta
hakkuk ettirmesi iin: tttu t, Hindal, lldiiz, Bayblsun,
Bebine v.b.

b) Apotropeonlar, yani koruyucu adlar:

1 Kt ruhlar korkutan, srat ve kuvvet anlamna gelen
adlar: Kolbas, Brberdi, Katliboa, Altibars gibi. Bun
larn bir ksm totemistik meneli de olabilir.
2 Hor grlen baz hayvan adlar (kt ruhlarn yeni doan
ocuun deersiz, ana ve baba tarafndan sevilmediini,
lm ana ve baba iin znt tekil etmeyeceini gster
mesi iin ); Kpek, Barak gibi.
3 Ayn maksatla ocuun sevilmediini gstermek iin kul
lanlan irkin adlar: ttkdn, Murdar, Sank, Itbok gibi.
4 Erkek ocuklarna verilen kadn adlan veyahut kadn an
lamnda olan adlar: Karaktz, Kurtka, Bike gibi.
5 Ktii ruhlar yanltan baka cins adlar. Bunlar arasnda
nefret edilen kavimlerin adlar: Bolmaz, Sattim, Kala,
Orus, Sart-Kalmak gibi.
6 Teofor yani, Allah adn kapsayan adlarn bir ksm:
Tengri-Berdi, Kuday-Berdi gibi. Tengri kt ruhlardan
stndr.

c) ocuk iin iyi dilekleri dorudan doruya, dolaysz anlatan

adlar:
1 Mutluluu, baary dileyen adlar: Bekbl, ahbvla, Efen-
dibula, tdir gibi.
2 Uzun mr dileyen adlar: Yzyaar, Kbcaar, (okya-
ar), Binyaar gibi.
3 iyi karakter zellikleri anlatan adlar: Ttnibek, Cambek,
Bilir, Alper gibi.
Sayg duyulan kavimlerin adlar, gzellii ve kuvveti
herkese bilinen nesne adlar da bu blme girer: Elmas,
Bulat gibi.
4 Vcutla ilgili iyi zellikler, hayvan ve bitkilerin mspet
zelliklerini belirten adlar: Karpuz, Kabak, Torsuk, Sy-
rk, Selvi, Elif gibi.

23
 d) Gsterig ifade eden adlar. Bir blm VI ve VII inci mad
delerde anlatlacak olan ve atalarn, byk kimselerin adlarndan
gelen isimler. Rtbe bildiren adlar da bu ikinci kategoriye ala
biliriz.
n ) Tesadf leminden alnm iaretler (indiciumlar):
a Yeni doan ocuun gze arpan bir zellii (vcut ya
ps, rengi v.b .): Mengli, utur, K zl v.b.
b Doumdan sonra ilk gze arpan veya iiten adlar:
Balta, ubuk, akan, Kurrnz, PaJav (pilv) gibi,
c Doumdan sonra grleri hayvan ve bitki adlar: Karga,
Kabak, Koyan (tavan). Alma gibi,
d adra, odaya ilk giren kii; ii, ad veya rtbesi,, bal
olduu kavim, aulda (kyde) bulunan misafir adlar;
Kerbende, Kteli-kaka, eri, Dgdrbay (Doktor bay),
Candaralbek (Generabey), Uzunbut (mehur seyyah
Sven Hedin), Orm, Tatar gibi.
e na veya babamn ilk duyduu veya syledii sz: k-
tur (sus), Balaboldu, Tepremez, Artm, Yarman gibi,
f Doum nnda vukubulan meteorolojik veya astronomik
bir olay: Ayaz, Toly,n, Yamur, Duman, A y doa gibi,
g Gn, mevsim ve bayram adlar: Noruz, Yangot (yeni
ot), Adina, Sal-beg, Bayram, Ramazan gibi,
h Doum zamanndaki nemli bir olay, ziyafet v.b.: Bay-
ga-bar, Toy-bodu gibi.
1 Doum mnda yenilen kavim, memleket, hkmdar ad
lan: Gr-sant (Aleddin Harzemahm Grhan yen
dii zaman doan oluna verdii ad), Macar (Batu
Hann Macarlar yendii zaman verilen adlar) gibi,
i Doum yerinin yaknnda bulunan nehir, doum yerinin
bulunduu yayla, ehir, krgi' ev v.b.: Etil, Altay, Yay
la, Tatura, Badat-Hatun gibi,
j Babann ya: Elli-bay, Elij-uh (olu), Altm gibi,
k Yeni doan ocuun ka. ocuk olduu: Trt-ul
(drt oul). Alt, Yedi-san (sa/) gibi.
1 Din adamnn bulduu rastlant : Kuran yapraklarnn
kartrlmas ile bulunan ad: Y isin gibi.
n i) "Teofor adlar: Kt ruhlar artrak maksadiyle veya
ok defa da ana ve babann sevincini, krann gsterirler:
Tengr-bermi, Kuday-berdi (Hda verdi, g'bi.

24
 IV) Ana ve babann sevgisini, efkatini gsteren adlar
(Hypochoristica). Bunlar, umum olarak ince, deerli, tatl, gzel,
kk bir ey anlamna gelen ve daha ziyade kzlara verilen ad
lardr: iek, Kzkma, Altun-gl, Glaym, nci gibi.

V) Kiilere bal adlar:

1 Ata ve akraba adlar,
2 Herkes tarafndan tannan ve byk ahsiyetlerin adlan,
ksmen moda adlar: gedey, Khilay, Baybars gibi.
VT) Rtbe ve nvan adlar. Yukarda, II/c ve /d ile belirti
len hususlarla ilgili adlar: Yua, Tarhan, Sltanhey gibi.
Toplu (kollektif) adlar (Soy, Uru, Boy, Oymak, Kabile, Ka
vim) :
1 erden gelimi olanlar: Has isimden klan ad, klan adn
dan oymak ad ve oymak ad baa getii zaman budun, kavim, mil
let ad olur: zbek, Nogay gibi.
2 (a) - Dardan konan adlar: Oymak bakannn, dolay isiyle
oyman geni gebe devleti (ili) erevesi iinde dar ve asker
grevine dellet eder. Tarhan, inak, Kahuktn-Yula gibi.
(b) - Dardan taklan adlar: Oyman, halkn herhangi br zel
lii ile ilgilidir: Kesik, Aaeri gibi.
Oymak ad ok defa kavim ad olabilecei gibi, siyas birliin
zayflamas ve kmesi ile byk teekkln ad oymak, hatt oy
mak dalnn ad eklinde mevcudiyetini muhafaza edebilir. Soy, boy
adlarnn umum olarak ahs adlarndan, nfuzlu aile reislerinin ad
larndan gelimesi, o ailenin nesiller boyunca daha b ^ k te
ekkl haline gelmesine baldr. Boy ve ahs adlarndan gelen soy,
boy v.s. adlar ahs adlarnda olduu gibi, ayn; morfolojik ve se
mantik snflamalara baldr. Byk siyas teekkl (oymak, ka
vim) adlar arasnda nemli bir grup dier bir bakmdan dikkatimi
zi ekmektedir. in vakayinameleri, Bat Trklerinin hkmdar
Ibarakaanm halkn ne ekilde 10 boydan mrekkep birlik haline
koyduunu aklamaktadrlar. Hakan her boyun bana bir ad
tayin etti. Her ad kudret almeti olarak bir ok (silh) ald. Bu
sebepten tr on. boy on ok adm ald. Boylarn oklarla bln
n Ouz boylan ile ilgili efsanede de bulabiliyoruz. Bizzat Ouz ad
da aslnda ofttan gelmekte ve ayn zamanda boy anlamn tamak-

25
tadjr. Ok sz bir ok boy adna girmitir: Trk-Bulgar, Onogur
gibi. Peenek boy adlar da, ileride grlecei zere, kavmin siyasi
kuruluu ile ilgilidir. Peeneklerde ve dier Trk kavimlerinde boy
lar birliine bakanlk eden oymak reisinin ad tekmil birlie lem
oli.ra,k kalmaktadr.
Oymak ve kavimlerin dardan gelen adlar onlarn kurulula
r ile de ilgili olabilir. Mesel Bulgar (kark), Kurama (kark),
Kala (bakiye), Krk (kalnt), eski Macaf Keszi Trke Kesek-
ten (kesilmi, para) anlamlarna gelmektpdirler.
Cavim adlar kader deiiklii sebebiyle de verilmi olabilir;
Mesel: Sahar, Kazar, Avar, Kabar bu cmledendirler.
Veya, ad bir kaVmin karakterine de iaret edebilir. Mesel:
uva (sulhu, itidalli), Uygur (itaatli) gibi.
ahs adlar konusuna yine dnelim. Hristiyanl kabul eden
Macarlarda olduu gibi, slmiyeti kabul eden Trklerde de saha
itibariyle kuzeyden gneye indike ve zaman bakmndan yeni aa
yaklatka, slm dininin tesiri altnda, birinci derecede Arap, ikin
ci derecede Acem adlar yerleti. Bu konuda ksaca unlar syleye
biliriz: Arapa ad vermekteki kaideler keyfi olarak bozulmasa idi
isimlr gayet ak anlalabilirdi. Esas yledir: Knye (ahsn en
byk olunun ad) ve bunun nne katlan Ahu (peder) sz ile is
terse vcudu ile ilgili bir nian veya yer ad v.b. isim-fpederin, ced
dinin ad (patronymlar) ve buna katlan ibn (olu) sz-f-lkab
(sayg ad; umum olarak din, mlk, zaman, devlet szlerinin
terkibi kullanlr. Memlklarda ise memlkun eski efendisinin ad
da eklenir.
Kullanlta ismin yerini knye almtr. Mesel Abul-Farac
Ali ibn Hseyin... Al-Isfahn (Arap), Ahu-l-Gazi (Hiveli Trk ta
rih yazar).
l^kmdarlarn ve byk devlet adamlarnn lkab n plna
geer. Mesel: Salh dl-Din gibi. Yazarlar, airlerde ise nisba tercih
olunur. Mesel al-Birun. Bazen de patronymikon" esastr. Mesel:
bn Tagriberdi: Tanr verdi (Memlk tarih yazar). imdi tam e
killi bir ka ad verelim: Mahmud ibn al-Hseyin ibn Muhammed al
Kagr (isim + 2 patronymikon -f nisba); Abu-l-Rayhan Muham
med ibn Ahmed dl-Brin (knye-f isim-f-patronymjkon+nisba); az-
Zhir Rukn al-Din Beybars al-Bundukdar (lkab-f isim +nisba); al-

26
Malik al Nsir Salah al-Din Abu-l-Muzaffar Yusuf (unvan 4- lkab
4- knye + isim ) .
Abu A li al-Hasan ibn Ali ibn shak Nizam uhMTk al Tsi. B
yk Seluk hkmdarlarndan Alparslan ve Melikahn vezirinin
tam ad (knye -f- isim -f- patronymikon + lkab +, nisba).
Acem tesiri ve Farsa isimler en ok Anadolu Seluklularnda
ve Hindistanda kklemitir. Bunlar ksmen Sasanler devrine ait
eserlerden iktibas ve ksmen de yeni bululardr. Birinci grupa, b
yk hkmdar anlamlna gelen Kep kelimesi ile tamamlanan Key-
hsrev, Keykubad; ikinci gruba Cihangir (dnya fatihi) rnek ola
rak gsterilebilir.
Trkler dier halklar ve dolays ile yabanc kltrler ile tema
sa geip onlarn tesiri altnda kaldka adlarn da almlardr. Bu
sebeple Trk adlar arasnda, baz Mool ve Kpaklarda! Rus men
eli szlere raslanr ise de bunlarn ancak tal nemi vardr.

Gebe toplulua bal ferdlerde ad verme dnyaya gelile il

gili ilk bir konudur. Shr itikatlara dayanan br dnyaya inantan
ise hayatn son safhas olan l gmme detleri geliir. Eski Trk-
lerde toy" umum bir gelenek idi. l ziyafetine bizzat lnn ele ka
tld kanaati hakim idi. Yas tutanlar ly elendirmek iin top
lanrlar, gelecekte de onun koruyuculuuna snarak eve balamak
isterler.
Eski Trkler, mesel Gk Trkler defin merasimi iin yaprak
dkmn veya aalarn yapraklanmas azmann beklerler, b
yklerin mezar stne toprak yarak kurgan (tepe) yaparlard,
tran asll atl kavimlerde de ayni adet cari idi. in snrlarndan
Macaristana kadar uzanan bozkr yolu boyunca bu kurganlar sra
lanr. Mezara (kurgana) kahraman lnn hayatta iken ldrd
dmanlarn balbal ad verilen tatan yontma tasvirleri dikilir.
tbn Fodlan 926 ylndaki seyaliatnamesinde. Ouzlarn da aa
tan yontma balballar mezarlarna diktiklerini ve bu srada, u sz
leri sylediklerini kaydeder: Bunlar onun (lnn) uaklardr.
Cennette ona hizmet edeceklerdir. Macarlarda Lehel adl kahrama
nn borazanndan bahseden efsanev rivayet bu inann Macarlar
arasnda da yaadn gsterir. (Lehel bir aknda, 955 te esir der.
Dman olan kral, ldrlmeden nce son arzun nedir, der. O da

27
bana nefirimi verin bir kerre daha fleyerek alaym der. Bu arzu
su kabul olunur. Lehel nefiri ttrr. Sonra karsnda duran kiraln
bana iddetle vurarak onu ldrr. Bu suretle br dnyada onu
kendisine ebed uak yapar). Eski Trklerde ve Hristiyanln ka
bulnden nce Macarlarda l ile birlikte at, yahut atnn ba ile
ayak kemikleri, silhlar, sevdii eya da gmlrd. Btn
bu ad(!tler lnn br dnyada da yerdeki tarzda hayat devam et
tirdii inancndan domaktadr. Macar bilgini GyuJa LszWmm
incelemeleri ile isbat ettiine gre Trk halklar ve yurt kuran Ma-
carlar zikri geen eyay mezara tersine koymakta idiler. Bunun
mnas udur: Bu halklarn itikadna gre ahiret, dnyamzn an
cak tersidir. Bunun amanizm ile ilgisi phesizdir. Baz Trk ka-
vimler inde mesel in kaynaklarna gre Gk Trklerde ve mezar
buluntularna gre Macaristandaki Hunlarda l yaklrd. Kata
falk yerini tutan adrn evresinde at ve koyun kurban edilirdi. At
adr evresinde bir ka defa koturduktan sonra o at kurban edilip
dier eya ile birlikte yaklrd. Kller gmldkten sonra kurban
lar kesilir ve yzlerini yas almeti olarak yaralarlard. Ruh, ku ek
line girerek uup giderdi. Eski metinlerdeki sonkurldu" (ahin
oldu) sz bunu ifade etmektedir.

Ruh ve ahiret kavram, btn din tasavvurlarda esas unsuru

tekil ederler. Buna toptan amanlk diyoruz. aman sz aslnda
Tunguzca bir sz olup bilim edebiyatna oradan gemitir. Trkler
aman sz yerine Jcam kullanrlar. Attilanm bir kayn pederinin
ad Ekam (erik aman), dier bir Hunun ad da. A ta kamadr. XI.
yzylda yazlan Kutadgu-Bilig ve Kgar szlnde de aynen
ratland gibi, VI-IK yzyl Krgzlannn da kullandm , muah-
her in-Sunc a kaynaklan gsterir. (Eberhard. ..K. 233).
Z e I e n i ne gre Sibirya amanlnn kk totemizme dayanr.
Ruh-totemleri ve ruh-ongonlan kltnn, (ibadetinin) en gelimi
ve kangk eklini tekU eder. Z e 1 e n i ne gre Sibirya totemizmi
ilk nce iptida insanlar arasnda meydana km, insana, kendisine
zararl hayvanlarn fevkal-beer vasflar arasnda nadir grng ve
ya giTnmezlik, gizlilikleri dikkatinden kamamtr. Bu itikattan za
rarl uhlar, daha sonra ruhlar mefhumu gelimitir. Bu ruhlar has
taya, cesede ve suni tasvir olan onguna. da nfuz edebilirler. nsan
ile ort ak yaay mefhumunu yava yava hayvanlar lemine, hatt

28
ksmen bitki lemine de temil ettiler. Orada da kabileler tasavvur
ederek hayvan klan, lan ile ittifaklar akdettiler. Mesel: evlenme
de, kabile exogamia s bu cmledendir. Bu hayal ittifaklarn
amac, hayvan ekline brnen totemlerin sebep olduklar hastalk
lar, avdaki ansszlklar (avn rkp kamas, alarn ve kapanla
rn bozulmas gibi) defetmektir.
Bu bahse unu da eklemeliyiz: 926 d a l n F a d l a n , Seyhatn-
mesinde, Bakurtlardan bir kabilenin turnalara sayg gstermesini,
bu kularn bir seferde dmanlarm sesleri ile rktmelerine ve za
fere kavuturmalarna atfeder. Acem tarihisi G air d i z ise XI.
yzyl Krgzlarndan bahsederken, onlardan bazlarnn rzgra,
kaplumbaaya, saksaana, ahine veya gzel aaca taptklarm zikr
eder.
Z e 1e n i ne gre, kabile ile mttefik hayvan-klan kavramndan
daha sonra, hayvan klanndan insan-klannn neet ettii ve onun
ceddi olduu inanc domutur.
Totemin varl lmle de sona ermez. Grnmeyen kam is
kelette veya doldurulmu derisinde veya suni olarak yaplan eya
da, mesel; aatan yontulmu putta veya keeden kesUmi figrde
v.b. ongunAa. yaamakta devam eder. u halde ongunlar ruhlarn
meskenidir. Her hangi bir taplan ongun btn klanm ortak putu
dur.
R e i d e d d i n ve ondan sonraki kaynaklar 24 Ouz bojrunun
onfiTMn^larm sralarlar. Bunlarn hepsi yrtc kulardr. Ongon yal
nz hayvan eklinde (zoomorf) olmaz, insan eklinde (antropomorf)
da olabilir. ller, bilhassa hkmdarlar ve samanlarn ruhlar da,
onlar gsteren ongon suretine brnebilirler. Kimin ongon olabile
ceini aman tayin eder.
Acaba, Z e 1 e n i n totemizm'in Sibiryadaki roln aklarken
mbalaaya sapmyor mu? Ajnrca buradaki da ve orman evresi
muhtelif boylarnn inanlar, ezcmle Trk gebeleri inan lemine*
ne dereceye kadar uyar? Hayvanlarla ilgili her tasavvurun mutlaka
totemizme bal kalmas gerekmez.
amanizmin en eski ekline gre, br dnya aadaki dnya
ile ayndr. Daha mtekmil amanizimde ise, k lemi olan gkn
de, aa dnyann da bir ok tabakas vardr. En yaygn inan ek
line gre, gkn 17 kat dahi olabilir. R a d I o f f'un Altay da-

29
larnda iittiine gre, aa dnyann 7 veya 9 kat vardr. ki
lem arasnda yer yz ve insanlar bulunmaktadr. Her eyi yara
tan gk ilh (Tengri), bozulmaz, lem nizamnn kurucusu olup,
gkn en st katnda oturmaktadr.
Aslnda, yalnz bu tek Tengriye taplp taplmad hatra gele
bilir: Bu gr eski Trklerin tima tekiltna, patriyarkal b
yk aile fikrine tamamiyle uygundur. br dnyann, zerinde ya
admz dnyaya uymas etnoloji kanunlar icabdr. E b e r h a r d-
m da ijaret ettii gibi, gkteki ve yerdeki nizam, itimai tekilt ile
sk skya ilgili, biri dierinin eidir. Gk veya gne mutlak ha
kimdir. Yer yznde aile bakannn da olduu gibi, gk-gne Tan
rsna -a yldzlar, tabiat kudretleri boyun eerler. Ayn tarzda, yer
yzndeki tima kuruluta da hkmdra asilzadeler, aile baka-
nna ise dit - aile ferdleri tabidirler. Eski din telakkisinde de ayn
milin kkle iini grrz.
Dnyam yaratcs tek Tanr kavram hakknda, 1 b n F a d-
1 a nm Ouzlarla ilgili bir haberi dikkate ayandr. Ona gre
Ouzlar bir hakszla uradklarn sezdikleri zaman, balarn g
e kaldrarak: bir Tengri!.. derler.
Vl! nc yzyl yazar M e n a n d e r ise, Trklerden bahse
derken her ne kadar topraa, suya ve atee sayg gstermekle be
raber, yine de kinatn yaratcs tek Tanrya inandlar der. XIII
nc yzyl byk hakanlar, mesel bunlar iinde Mngke ak olarak
u ekilde'hitap eder: Ancak tek Tann vardr. Onun takdirine g
re yar ve lrz".
Bugnk, yabanc tesirler altnda etrefil hale sokulan inan
lar arasnda bile tek Tanr mefhumu sezilmektedir. yle ki, gk tan
rs ycedir, deimemektedir. Halbuki dier tal derecedeki tanr
lar, cinler, kaprisli beer zaaflarla malldurlar. eitli Altayl ka-
vimlerin akideleri altnda bunlar yava yava yeryzn ve br
dnyay istil etmilerdir. Tengriye, pek eski alardan itibaren ha
yatn temelini tekil eden en nemli nimeti; ad ve koyunu kurban
ettiler, ilkbaharda ayrca tabiatn dier hediyelerini: ilk otu, taze
ksrak stn sundulr. lkbahar enliklerinde Hunlar ve dier es
ki Trk kavimleri at yarlar tertip ettiler. At, gk ve dolaysiyle g
nein kutsal hayvan idi.
E b e r h a r dn fikrine gre inde yontma ta andan itiba
ren kuzey barbarlarn'dan gelen din tesirler gsterilebilir. Bilhassa

30
daha sonra Eski inde gk lemi ile ilgili her ey, bu yne bakar.
in felsefesinde de. daha birok husus, bu cmleden olarak, ocuk-
lann aile babasmdan douu, hep gk ve onunla ilgili felsef kav-
ram'm mahsuldr. Eski felsef gk klt'nn ve tima nizamm yek
dierine mezcedilmesi sonucu olarak imparator gk olu dr. Uy
gur ve Gk Trk hakam da, "Tengri tek, Tengri yaratm" lkab-
larna gre Tengriye benzer, veya onu Tengri halketmigtir. Mool-
larm hakam Mngke daha da ileri gider; R u b r u q u i s e gre
bu hakanm Fransa kral DC. Luis'ye yazd mektup agadaki ge-,
kilde balar: Ebed Tannmn buyruudur bu: gkte ancak bir ebe
d Tanr vardr. Yer yznde de ancak bir sahibin olmas gerekir.
O da, Cengiz Handr.
Kltr evresi nazariyesini ileri srenler, eski kltrlerden
bahsederken, bitki yetitiren halklarn aya tapan amanlndan,
avc halklarn totemizminden, ve kadim (burungu) gebelerin gk
ata'ya, tapan monoteizminden bahsederek mblaal ekilde kesin
snrlar izerler. Ancak Trklerde bu kltr evrelerinden her
nn ayn zamanda oluunu aklamadan brakyorlar.
Gk Tanrsna eitli faaliyet sahas ve vasflar isnad olunu
yordu. Bunlarn her birine ad taklmt. Daha sonra tedricen bu
vasflardan zel tanr mefhumlar geliti: hypostasis'lann mey
dana kmas gibi. Tali derecedeki tanrlarn, tanr ocuklarnn ve
yardmclarnn says bazen 7, bazen de 9, X. yzyl Bakrtlarnda
ise I b n - F a d l a na gre 12 olarak grlr.
Bilhassa gnee tapma n safhada gze arpar. Kuzey bozkr
gebelerinde bu sarihtir. Hiung-nularn Tan-hular doan gnei
ve yeni ay eilerek selmlarlar. Trk hakanlannn adr douya
alr. in kaynaklarna gre bu gkn bu ynne sayg nijanesi-
dir, zira gne oradan doar.
Gkten inen ate de gk tanrsnn oludur. Altayl kavimlerin
hepsi atei kutsal sayarlar. Trklerin bu hareketi Arap yazarlarnn
da dikkatinden kamamtr. 5QII. yzyl seyyahlar Moollarn
atei kutsal saydklarn anlatrlar. Atein temizleyici zellii oldu
undan zararl ruhlar uzaklatrr. Bizansl eliler VI. yzylda iki
ate arasndan geirildikten sonra hakan huzuruna karldlar. Bu
adet Moollar arasnda da cari idi. Rus prenslerinin Batu Han veya
onun torunlar huzuruna kabilmek iin, nce iki ate arasndan
gemeleri gerekiyordu.

31
 Dier. tabiat kudretlerinin, unsurlarnn ve mevsimlerin de ayr
ayn tanrlar vard. Tal derecedeki tanrlar arasnda Trk yaztlar
dii VJmay tann adm defaatla anarlar. Bu gn de ocuklar koruyan
veya onlarn lnce ku olup u<;an camm alp gtren ruhlara ina
nlmaktadr.
Umak (cennet) de gkn ykseke bir katindadr. Orada iyi
nhltr ikamet eder ve Tanr ile insan arasnda efaatidirler. Ruh
leminin yeleri doumdan lme kadar insanla ilgilenirler. Arla-
rmda. mesel, bug^nk Altay Tatarlarnda koruyucu melek vasfm
tagyan 1/a/Mt ve fenalk getiren krms vardr.
Aa dnyada bulunan cehennem, fena ruhlarn zarar getiren
cinlenn yeri olup, Erlik de mutlak hakimidir.
Yer yznde insanlardan baka yer ve su (sub) v.b. gibi kutsal
cinler (ilaheler) vardr.
nsanlar dorudan doruya Tengriye yalvarmaz, tal tabaka
lardaki tanrlar, yahut umaa (cennete) ulaan cedlerinin ruhlar
aracl ile dileklerini bildirirler. Bu dilein' ulatrlmasna da an
cak ^^aman salhiyattardr. in kaynaklarnn 519 da verdii bir ha
bere gre, bir kadn aman juan-juan (Avar) prensi ile ge uar
Psihopat aman, sarho edici ttsler arasnda, din ve son derece
yorucu rakslarla epileptik sara nbetleri geirerek baygn hale
gelir ve bu anda baz hayaletler grdn sanr, ruhlar lemine ve
gk tabakalarna ular. Hastal getiren cinleri koacaksa, onlar
la mcadele eder v.b. aman raks cinlerle yaplan savan dramati
ze edilmesinden ibarettir. amann k ve scaklk, karanlk ve don
lhiyeti tabakalarnda bulunuuna gre "ak ve kara aman mef
humu teekkl etti. Bunlar kendileri de lmlerinden sonra ruhlar
lemine kartlar. Birbirleri ile mcadelelerinde ekilden ekle gir
meleri, kahramanlarn (alplarn) icraat ile ilgili gelenekler iinde
mezcolunarak halk destan (epik) lerinin renk kazanmasnda mes
sir oldular.
Macarlarn da Hristiyan olmadan nceki inanlar byk l
de yukarda tasvir olmanlara uyar. aman (kam) n ekil deitir
mesi, halk masallarnda olduu gibi tabiat st kudretle alev veya
hayvan klna brnmeleri Macarlarn td/foj'unda da grnmek
tedir. amanlk Finn-ugur kavimleri arasnda da yaygn olmakla
beraber tlto sz aslnda Trke olmahdr. yle ki, eski Trke
tal- kendinden gemek mnasna gelir. Mesel: tolgan ig bajal-

32
ma hastalt - epilepsia. Bu kkten gelebilecek taht (baylma)
demektir. Nitekim Trke bay ve bag sihir sznden eski Macar-
caya bjos (okunuu: byo = sihirbaz) gegmitir. Macarca b
(asl mnas sihir = magia) dr. Macarca orvos (okunuu orvog,
hekim mansna) Trke arv (sihirbaz) dan kmtr. Macarca
blcs (okunuu bl) Trke bgi (sihirbaz) demektir v.b. Ayn
vehile Macarca kutsal mnasna gelen egy (ondan mtak egyhz
= mabet, k ilise); boszorkny (cad kar) Trke karl basrkan;
srkny (okunuu rkny = ejderha) Trke karl alebi ihti
mal saifagan; ige, igez (sihir) Moolca karl e, ayn katego
riye girer.
Macarcada baz eski din unsurlarn ancak dil malzemesinden,
halk masallarndan ve G y u l a L s z l nun aratrmalarna da
yanarak eski mezar buluntularndan bulup karmak mmkndr.
Eski Romanyann kuzeyinde ise, episkopos BandinVnin de tasdik
ettii gibi, XVn. yzylda bile Kumanlarm ve Tatarlarn bir hat
ras olarak ortodoks Rumenler arasnda kesin olarak amanlk ya
yordu. (Oradaki katolik olan Macarlarda artk kalkmt). Rus or-
todokslarnda ve sektar mensuplarnda da amanlk izleri XX. yz
yl balarna kadar sezilmektedir.
Douda Hint ve in kltrlerine de amanhk szmtr. Bilhas
sa ipde buna ait bir sr belge gstermek mmkndr. Hunlar-
dan itibaren, Trk olmalar muhtemel Topaklardan Wei sllesinin
balangcnda, devletin bjnik din merasimlerine kadn amanlar da
katlrlard (E b e r h a r d; ..K. 228). Thraklarn Zalmoxisi ve
Delfi khinleri de bununla ilgili samanlardr. Skitlerde amanlk iz
leri olduunu ise Skit asll Abaris bahsinde zikrettik. Islm dnya
s bile amanlk tesirlerinden azade kalamamtr. Orta Asyada
kan ve en eski mistik (tasavvuf) tarikat olan Yeseviye, balang
ta Rfaiye tarikat da ksmen amanla dayanrlar (bk. Fuat
Kprl). Kadnlar merasime tesettrsz katlrlar, kz de kur
ban edilir. Bir efsaneye gre Yesevi ve agirdleri ku ekline gire
rek uabiliyorlar. Xin. yzyl sonunda lhn saraynda byk tesi
ri olan Trk mutasavvf Barak Baba, muasr Arap yazarlarnn ta
riflerine gre, tipik Altayl kam veya Krgzlarn bakstsnm tam
kendisidir.
A
inin kuzey ksmndaki halklar, amanlktan baka, kuzey
barbarlar nn enliklerini de benimsemilerdir. 15 Mays tarihine

33
rastlayan byk "jderha yortusu, aynca sonbahar balangc yor
tusu v.b. E b e r h a r da gre Hunlarda gsterilebilir. Bu enlik
lerde gerek Hunlarda gerekse inlilerde tahammur ettirilmi st
mahsul, byk ihtimalle kmz ile yourulmu ekmek hazrlanmas
art idi. E b e r h a r da gre, baharda dolun ayla ilgili ve aslnda
Hiung-nu ve dier kuzey kavimlerinde .cari takvimin izleri in en
lik gnlerinde tesbit edilebildii gibi, resm in takviminin de esa
sn tkil etmektedir. Eski Trk kavimlerinin bugn malm olan
takvimi ise, lm esasa gre gelitirilen in takviminden alnmtr.
Eski Trkler, zaman hesaplamasnda iki eit takvim kullan
mlardr. 12 yllk kk siki devre yllar, 12 hayvan ad ile s
ralanrlar: sgan, yahut Bulgar Trkesinde sever; ud (sr) ve
dolaysiyle Bulgar-Trk stgor; hars; tavgan (tavan) Bulgar-Trk
dvan; lu, neg, yahut halik; ylan, Bulgar-Trk dilom; yont, Bulgar-
Trk morin; koyun yahut koy; hiin; tavuk, tauk, Bulgar-Trk
it; tonguz, Bulgar-Trk dohs.
Bugnk Trke e: san, sr, pars, tavan, ejderha, ylan,
at, koyun, maymun, iavuk, it, domuz.
5 hayvan sikli bir arada, 60 ylhk pkanlg ad verilen devreyi
tekil ediyordu. Bazen 180 yllk siklin kullanld da rivayet edil
mektedir. Gk-Trk yaztlarnda ve Uygur arivlerinde hayvan
sikline dayanan takvim kullanlmtr. Tuna Bulgarlanndaki a-
talar yaztnda bunun gzel rnei olduu gibi, Volga Bulgarlannda
ve Cetisu (Yedisu=Semiryeie) deki XII-XIV. yzyl Hristiyan me
zar kitabelerinde de kullanlmtr.
Uygur arivlerinden alnan bir ka rnein tercmesini gste
relim: San ylnda, altnc ayn onuncu gnnde ben Kaysduya.
faiz ile susam tohumu gerekiyordu, lltem irden bir lek susam
tohumu aldm.
Tavuk ylnn ikinci aynn drdnc gnnde ben Baytemire
pamuk ekmek iin toprak ihtiyacm vard.
Trk yaztlar ve onlarla muasr ince tercmelerinde geen s
an yllarn hesaplamak iin 12 saysnn emsali alnr ve ona 4 ra
kam eklenir. Mesel: 604, 676, 712 v.b. hep san yllardr.
.**

Priskos Rhetor V inci yzyl Hunlarndan bahsederken, trk

leri ve kahramanlk destanlar olduunu kaydeder. Tank olarak da,

34
Attila hkmet merkezine girerken Hun kzlarnn trklerle kar-
gladklann anlatr ve akam Attilann sofrasnda ki Hun ozan
kendilerinin hazrladklar barbar trkler ile onun zaferlerini ve
savata gsterdii baarlar dler der.
in kaynaklar Trklerden ve Trke konuan Kao-e kavmini
anarken trk yaptklarn ilve ederler. Kao-e oymaklar ge it
haf olunan byk at kurban leni iin toplandklar srada da tr
kler (lhiler) sylerlerdi-
Turfandaki renlerden karlan el yazmalar kalntlar arasn
da Uygur trkleri bulunmutur. Mesel; Bunlardan bir tanesinin
vezin ve kafiyesi yledir; 2-|-2 f"2-4-2, 2 "i-2-{2-l-2, x, a,
X, a. Bu trkde, yurdundan uzaa dm olan bir Uygur, mev
simlerin geiini ve deimelerini anarken ana yurtta kalanlarn na
sl olduklarm ve kendisi iin alamakl olup olmadklarn sorar.

Uygur trksnn orijinali

Bang-Rachmati, Lieder aus Alt-Turfan: AM. IX. 131 den.

Aklar bult rlep kkirep

Alkuka mu kar yaurur?
Ak bir sal kar anam
Ayu mu yalarn akdur?

Karalar bult rlep kkirep

Kar mu yamur ol yaurur?
Kar yal ol anam
Kayguta mu yan akdur?

Yazk bult yalap kkrep

Yamurlar mu ol yadur?
Ya kiig alanlanm
Yalarn mu akdur?

Kski bult kkirep rlep

Kp m yamur ol yadur?
Kngl tam iki kiig
Kz yalarn mu ol akdur?

35
 Gney Trkesine evrilmii

Ak bulutlar grleyerek kkreyerek

Hep mi kar yadrr?
Ak sal ihtiyar anam
Acyarak m yalarn aktr?

Kara bulutlar grleyerek kkreyerek

Kar veya yamur mu yadrr?
htiyar yal anam
Hasret yznden mi yalarn akdr?

lkbahar bulntu hayat bahederek kkreyerek

Yamurlarn m yadrr?
Kk yataki alganlanm*'
Gzyalarn m aktr.

Gzdeki bulut kkreyerek grleyerek

ok mu yamur ol yadrr?
Gnldeim iki kk
Gz yalarn m aktr?

Ku trk Macarcaya da baar ile iir olarak evrilmitir. Eski

Macar sekizli trkleri de bunun tpks olup, bu aslnda Ural-Al-
tayl kavimlerin ortak hzinesi sajnimaldr. Bilhassa XI. yzyldan
kalan ansiklopedi mahiyetindeki szlnde M a h m u d a 1-K -
g a r bir ok halk mni rnei vermitir. Bu drt satrlk mniler
de, bozkr ve dalk orman blgesi kavimlerinin evrelerindeki tabi-
atle ahenkli olarak, kk teferruata kadar dikkatlerini etraflarna
evirdiklerini grmekteyiz.
Muhabbet trkleri ise bugn Anadoluda mni ad verilen drt
satrlk giirciklere ok benzemektedir. Bunlarda her satr 2-4 hece
den ibaret 2-4 vezinli ve vurgulu mill Trk iir eklini grmekte
yiz. Bunlarda ho ve ahenkli bir intizam, mill Macar halk trk
lerinde olduu gibi iirin ritmini salamaktadr. Mesel: Kgar-
deki bir trk (III. 309) ritim ve manya sadk kalnmak zere
aadaki ekilde evrilebilir.

( ) A lgan .= zevce

36
 M. Kg. III, 309: Yni;

Yelkin bulup barduki Misafir olup sevgilim gitti /halbuki/

Knglm alar balayu, Gnlm ona baladm;
Keldim erin kadguka Kaygda kaldm;
Im udhu yglayu im arkasndan alamaktr.

M. Kg. I, 73; Yni;

Etil suv aka turur, dil suyu akar durur,
Kaya tbi kaka turur, Kayalarn dibini der durur,
Balk telim baka turur. Bol balklar bakar durur,
Klng tak kerr. Glck dahi taar.

Birincinin vezin ekli 2 + 2 + 3 ; 2 + 2 + 3 ; 2 + 2 + 3 ; 2+2-|-3;

dir, ikincisininki ise; 2+ 2+ 2 + 2 ; 2+ 2+ 2+ 2 ; 2+ 2+ 2+ 2 ;
2 + 2 + 3 ; Halk edebiyatnn umum olarak muhafazakr olduunu ve
atl haklarn da yzyllar boyunca pek az deitiklerini nazar iti
bra alacak olursak XI. yzyldan nceki en eski alarda da halk
iirinin yukarda anlan biimde olduuna hkmedebiliriz. Bir men
zilden br menzile g ederek geen kobuz^cular, av lemlerinde, yas
lenlerinde, dier trenlerde, eski kahramanlardan bahseden des
tanlarn ve yeni hadiseler ile ilgili irtical trklerini ve atlarn
sylemi olmaldrlar.

Bugn bilinen en eski Trk destan (epik eseri) Ouz Hiandan

bahseder. Bunun slm tesirine maruz kalmayan bir nshas bulun
mutur, Halk aznda daha bunun gibi bir ok yadigrlar ve des-
tan kahntlar yaad halde, slm misyonerleri olan dervi
ler, onlar slm efsanelere kalbetmilerdir. Eski Trk masal mo
tifleri hususunda da ancak bugn toplanmakta olan muazzam masal
hzinesine kyasla fikir yrtmek mmkndr. Masal unsurlar ba
ka kavimlere de getiinden ve mukayese usul ile nceki ekli (;ok de
fa baar ile tesbit edilebildii iin, eski Trk masallarn da az ok,
rekonstre etmek mmkndr. Macar masallarndaki baz eski
temel unsurlar da, byk ihtimale gre, bozkrlarda yaayan
Trk dedelerinden kalm olmaldr. Bu unsurlar ancak Trk-
lerde grld iin baka bir tez yrtlemez. Hatta Aziz Lszi
efsanesinde, kiraln Kuman bahadr ile olan dellosundaki biz un
surlar, Geza Nagy ve bilhassa Gyula Lszio incelemelerine gre, at-

37
]] haklann tasvirlerinde mevcuttur ve Trk masallannda da gemek
tedir. u halde bunlar Jacarlara Trklerden intikal etmi olmaldr.
Folklordan edebiyat konusuna dnecek olursak, Trk edebiyat
byk aa blnerek ncelenmektedir;
I) Islm dan nceki edebiyat,
J[I) slm tesiri altndaki edebiyat,
I1[I) Bat tesirleri altnda doan edebiyat.
Illk aa Gk-Trk yaztlar, Uygur Budist, Manichaeus, ve
Hristiyan; kinciye ge Uygur veya Karahanh, aatay, zbek, Ka
zan, Azerbaycan ve en nemli derecede Osmanit edebiyat; nc-
ye XIX uncu yzyldan balayarak yeni bir yn alan Osmanit, Kazan
ve Kafkas Trk edebiyat girer.

Trk halklar musiki folklorunun bugn iki ve yekdierinden

tamamiyle ayr kklerden beslenen alanlar vardr; kuzey ve gney
alan. Gneydeki alana aa yukar 50 derece kuzey enlemine ka
dar Araplarn makam nizam kendine has ses renkleri (chromatisme).
ve 'gamlarn muharrip inip klar ile revatadr. Bu musiki Ms
lmanlkla birlikte yaylmtr. En eski Trklk bakmndan bu bizi
ilgilendirmez. Eski Trklk bu musikiye yabanc olurdu.
Temel menei andran, autochton halk musikisi daha ok ku
zeyde Volga-Ural ve Sibirya evresinde kalmtr. Bununla be
raber, gney Trk kavimlerinin gebe hayat sren ve ehir klt
r tesirinden uzak kalan Yrk Trkmen unsurlarnda, tede beri
de eski slp geleneklerinin yaad kabul edilebilir. Bir ka gen
Trk aratrcs ile 1936 ylnda B e l a B a r t kun Anadolu gezi
sinde toplad malzeme bu sonucu gstermektedir.
F^uzey Trklerinde, bata Tatarlarda, uvalarda ve onlarn
.klt* tesiri altnda kalan Volga evresi Fin asll eremislerde bu
ortak musiki zellikleri unlardr;
Yan sesi olmayan pentatonik, dier tabirle a, b, c, d, f den ibaret
be sesli gam 1ar dzeni, (quint adm), simetrik drt satirli ve
inili taganni, dier tabirle, taganniye en yksek perdeden balayp,
tedricen alalma ve sonunda en derin sesle bitirme.

38
 Macarlar arasnda Macar halk musikisinin en eski slbu
Transilvanyadaki SzefccZi/^lilerde kalm olup zikri geen Trk halk
musikisi tabakasndandr. Mezseg ve MoZduadaki ango"ia.r vas
tas ile bu musiki komular olan Romenlere de tesir etmitir. Bu
Macar musikisi byk ihtimale gre, eski anayurdun bir mirasdr.
Bu sonuca gre, K o d l y , S z a b l e s i ve B a r t 6 kun Macar
halk musikisinin elerine Volga evresinde ve Gney Anadolu Yrk
leri arasnda rastlamalarna hayret etmemek gerekir. K o d 1 y a
gre en azndan bir-iki yz havada bu temel musiki dili bozulmadan
kalmtr. Dou mirasn en temiz ekli ile yaatan bu havalar unu
tulmaya yz tutmakla beraber, yeni musiki slbunda uzv gelimesi
ni ve devamn mahede etmekteyiz.
Bu gnk Trklk musiki aletleri arasnda imdi ve eskiden
koibuz (Macarca koboz) bata gelir. Uygur edebiyatnda ve M a h-
m u d a l - K g a r szlnde de geer. Bu szck aslnda
Trkedir. Kk tipte lanta biimli bu musiki aletinin Orta-Av-
lupada muhtemelen 4-5. sistemine gre ayarlanm ift teli vard.
Bunlar quart (gamda drt notahk aralk) yahut quint, ,(be notalk
aralk) zerine dzenlenirdi. Bu alet Asya ve Avrupada, ad ile bir
likte geni alanda inden Orta-Avrupaya kadar yaylmt. Koboz
tabiat ile her yerde ayn alete lem olmu deildir. Mesel R a d-
I o f fa gre bugnk Krgzlarda kohys iki telli, kemana benzeyen bir
musiki aletidir.
Dier en eski Trk musiki aleti ifte kavaldr. Bu kaval Maca-
ristanda Jnoshida kazsnda bir Avar mezarndan karlmtr. Ka
val turna kemiinden gayet sanatkrane yaplmtr. Bu zellii, ka
valn her yerde ve pek eskiden kullanldn, gelenei olduunu gs
terir. Bu eit ifte kavallar imdi de Kafkasyada ve bilhassa Volga
evresinde yaayan halklar arasnda kullanlmaktadr. B a r t h aya
gre inden Bat-Avrupaya kadar her yerde rastlanan bu musiki
aletinin ana yurdu, byk ihtimalle, Altay-Ural aras alandr.
Trkln Anayurdunun da buras olmas gerektiini daha nce
anlatmtk. 2-5 delikli Avar kavalnn tonimetrik incelenii, es
ki Avar gamlarnn. mahiyetini tesbit hususunda belki destek olabi
lir. Kadim Macar sip (ip) = ddk, kaval sznn de Trkeden ge
tii gsterilmitir.
A
En eski Trk kavimlerinin gzel sanat eserlerim ne eit ama
larla, ne gibi duygularla gerekletirdiklerini, atl gebe halklarn

39
yaay tarzlar tayin etmitir- Gebe hayat, nakli g eyann
yaplmas gayretini engellemitir. Ayrca ellerinde kullanlabilecek
ham malzemeden: yapa, deri, madenler, kil, kemik, aa bu kavim-
lerin. sanat zevklerini silhlar, at takmlar gibi kk plstik eser
ler ve dokumalar zerinde tatmin arelerine ba vurmalarn zaruri
klmtr.
Ancak insann son istirahat yeri olan mezar ynlarna, br
dnya inanlarna uygun ve gerekli, nakli g plstik eserleri:
balbal ad verilen iptidai ta heykelleri istisnai olarak dikmilerdir.
Mezarlarda bize kalan eski san'at yadigrlar umum olarak yek
nesaktr. Bunun sebebini btn eyann, l ile birlikte topraa g
mlm olmasnda aramak gerekir. Yzyllar, hatta binyllar bo
yunca toprak altnda kalan eyadan ancak altn, gm ve ksmen
tuntan yaplanlar kalabilmitir. Demir abuk pasland, kemik
rd iin ok defa ancak izlerine rastlanmaktadr. Dokumalarn
da 2-3 eser istisna edilecek olursa (bunlar Trk-Mool dil alann-
dandr) mahvolduklar iin ancak varlklarn belirten izler kal
mtr.
Step blgesinin tarih kltr, Isadan nce ilk bin yl devresin
de balar. At beslemeyi Dou-Avrupaya, tarihleri .hakknda pek az
bilgiye sahip bulunduumuz Kimmer kavminin getirdiini sanyoruz.
Onlardan sonra M. . VII. yzylda Kafkasya ve Karadenizden ku
zeye doru Skit kltrnn parlak am grmekteyiz. Skit sanat
zerine bata tesir eden ilk kaynak Yunan sanat olup, kendisi ile
Mer.opotamya kltr unsurlarn da birlikte getirmitir. kinci kay
nak; ise bozkrlarn mirasdr. Bu sanatn baz unsurlar, bizzat il
gili kavimler ile birlikte doudan, eski Trkler diyarndan ulam
tr. Bozkrlar blgesinde uzak mesafelerin, tecrit edici rol olmad
n daha nce bahis konusu etmitik.
Bat ve dou, nemli yollar boyunca daima, yekdieri zerine
tesir etmilerdir. En nmeli muvasala yollan; 1) Karpatlarn kuze
yinde Sileeiyaya. doru, 2) Karpatlar havzasnda douya doru
Kara-deniz, Hazar Denizi stnden Mintcsinsk havzasna ular.. So
nuncu havza, Sayan dalar kuzey eteinde Yenisey nehri boyunca
uzanan Abakan Bozkndr. Burada toprak altndan karlan eya
da, Skit sanat eserlerine rastlanlr.
unu da hatrlatmalyz ki, Skit izleri, buraya tesir eden kltr
cereyanlarndan ancak bir tanesflir. Bat tesirleri, inde bilhassa

40
Ordos evresinde, Hoang-ho nehri byk kvrmndt, sonuncu dura
bulur. Knm meneli Yunan paralan Cungaryaya. Ma.dz,r ulam
tr.
Skit sanat, douya yapc unsur olarak tesir ettii iin, Trk
kavimlerinden Hunlar, Avarlar v.b. bir dereceye kadar, Skit kk
plstik sanatnn, yaatclan (devam ettiricileri) saylrlar. Bat
da Gotlar ayn durumdadrlar. Skitlerin at ra dier unsur
lar da eklenir. Bu atl gebe Trk kavimlerinin kendi eski dip kl
trleri olup, Skitler zerinde de messir olmutur. Tesirlerin ap
razlamas temayl (c^ifferansyasyon) sonucunda srekli olarak
yeni tipler domutur. Bozkrdakilerin muhafazakrlklarna ra
men, silhlarda, sslerde v.b. yeni tipler meydana gelebildiini ar
keoloji aratrmalar ortaya koymaktadr. Gze arpan bu zellik
ler dolaysiyle, eitli tipleri yaratan ve onu tayan kavimleri bir
birinden ayran: Skit^ onlar takip eden Sarmat, Hun, Got, Avar,
Bulgar ve yurt kuran Macar hatralarndan bahsedebiliyoruz.
Atl gebe halklar malzemesinin en ok bulunduu yerler,
Karpat havzas, Karadenizin kuzey ve kuzeydou sahil yn ve kom
u evresi, bilhassa Krm yarmadas, Kubann aa mecras, ku
zeye uzanm Perm evresi, Minusinsk havzas, ayrca Kuzey Moo
listandr.
Bozkr blgesi zincirinin iki gz olan Karpat havzas ile
Minusinski, hatta Moolistan pek eski alardan beri saysz ve
hayrete ayan uyarlklar bir birine balamaktadr.
Hunlar dolaysiyle pek erken alardan beri atl gebe fsana-
tmn, in Hon-devri sanatn besleyen unsurlar ine sokulmutur.
Bylece Hunlar, tarih Kltr aracl yapan Trk rkndan olan
kavimler dizisini amlardr. Buna karlk, sann doumu sra
snda Hunlarda Han tesirleri seilmektedir. Rus K o z 1 o f heyeti
seferiyesi tarafndan 1923-24 yllarnda Noin-la dalarnda, luzey
Moolistanda alan M.S. birinci yzyl Hun kral mezarlar buluntu
lar, Hun syncretismeini aka aksettirirler. Hun kral mezarlar
bugnk Moolistann merkezi Ulan-Baatur'Aa.n takriben 100 km.
uzaklktadr. Bir kurgann 9 m. derininde kuvvetli kalaslarla pa-
yendeli ve kaplamal ift mezar odasnda, ok eskiden so5Tilmu ol
malarna ramen, dikkate ayan pek ok kltr tarihi yadig kal
mtr. Bunlar arasnda in lake ,eya, kk maden eserler v.b. bu
lunmaktadr. inde en nemlileri; gm phalera gsll; ve

41
kumalardr. Bunlardan birisi zerinde gayet sanatkrane yaplm
bir erkek portresi, bir yn kuma zerine, hayvann deri ile res
mi, dier bir kee hal bordrleri orta stununda, dokuz hayvann
mcadelesi ppligue" usul ile ilenmitir. Bu dokuz resim, iki sah
neyi tasvir eder, ilkinde be, kincisinde ise drt varyant vardr. So
nuncuda yklan bir geyiin, (sn), srtna ullanan efsanev hay
van tarafndan paralan iki varyant olarak gsterilmitir. Her
iki vaziyette yrtc hayvan ayaklar grifoninkine benzemekle bera
ber, kanatl olmalarna ramen daha ziyade vahi, yrtc vaak
(linx)i andrmaktadr. Halnn ortas, uzunluuna mtenazr ve ge
niliine mkerrer mnhani bezekler ile doldurulmaktadr.
u da dikkate deer ki, eskiden Yeniseyin yukar akmnda ve
ITygurlardan sonra, bir mddet Moolistanda yaayan Krgzlar'n
hallar da kee cinsindendir. Bunlarda kullanlan bezek motiflerine
yerliler kokrdtng mz (kokarn boynuzu) derler. Bu motif m-
tenazir veya bir biri arkas sralanan mnhani bezeklerden ibarettir.
Noin-Ulada. bulunan eserlerin bir ksm Sibiryaya has bir
Kuzey-Nomad kltrnn varln isbat ederler. Bu sanatn blge
merkezi Selenga havzasdr. Dier eserler ksmen Han, ksmen
bat atl gebe slbunda veya Pontuslu Yunan menelidirler.
Noin-Ula'da.n yzelli ikiyz yl nce olan Paztnk buluntular da
ok nemlidir. Paznk Do^u Asyada Balkt kol (Balkl-gl) evre-
fiinde bulunmaktadr. Bu buluntular, kurgann tedfinden itibaren
buz tabakas ile rtl kalm olmas dolaysiyle istisna bir zellik
tar. Her nekadar madd deeri olan bir ok eya daha nceden so-
3olmu ise de ilerinden bir mezar dokunulmadan kalm olup, bu
rada dokuz aygr tam tehizat ve ilerinden ikisi balarnda geyik
boynuzu maskeleri ile bulunmutur. Soyulan mezarlarda da baz te
heri kalmtr. Haly andft-an bir kee paras zerinde geyii par
alayan griff (grfon) tasvir edilmitir. On at cesedinin kulakla
rnda m (iaretler) vardr. Kuyruklar, yele ve trnakIan kesilmi-
1.ir. A b d l k a d i r i n a n , Trk kavimleri tarihinden ve et
nografyasndan misaller gstererek, kuyruk ve yelelerin yas alme
ti olarak kesilmesinin eskiden olduu gibi bu gn de daha medeni
Prk kavimlerinde de tatbik edildiini ve bunun iin tabirler bulun-
tiuunu gstermitir.
On aygrn kulaklarndaki ayr ayr m ler (iaretler) tedfin
trenine katlan oymaklarn damgalarna dellet etmektedir. Bu se-

42!
heplerden tr, Pazrk kurgannn, R u d e n k o , G r o u s s e t v e
dierlerin bunu ranl, hayvan besleyici Skit-Sarmat-MassagetIere
mal etmelerine ramen, eski Trk yadigr saylmas daha kuvvetle
muhtemeldir.
Daha nceki iki adet eski Trk kurgan buluntularndan, hay
van ve hayvanlar mcadelesi tasvirlerinin nemli ss unsuru olduu
nu grdk. Hayvan stili daha kuzeydeki Mintsinsk havzasnda ku
zeyden aa sarkan geometrik tezyini motifler zerinde iz brakr.
Milttan bin yl nce batdan buraya Andronovo ve Karasuk kl
trleri nfuz etmilerdir. Ancak geometrik sslerden baka burada,
tatan yontulmu hayvan tasvirleri; geyik ve ko heykelleri ve ko
bal stunlar da braklmtr. Daha sonra bu eit ko ve geyik ka
falarn tun imalthaneleri kesici aletler sap olarak kullanmlar
dr. Yukah Yeniseyde ve CTmZ'larda, Perm evresinde IV. yzyl
dan itibaren ve daha ziyade III. yzylda Minusinsk havzasnda ta-
mamiyle hayvan slbu hkimdir.
Bir ok aratrc bilgin hayvan slbunun meneini gneyde,
Skit kavimleri aracl ile nasyada aramaktadrlar. Gerekten
bozkr hayvan slbu, gneyden nemli tevik grmekle beraber,
bizim de kabub ettiimiz M e n g h i n v e K o p p e r s in tezlerine g -,
re, aal ilhamn nomad kltr kaynandan ve onun nlarndan al
mtr. Gney tesiri, belki de bu kltrn geri iadesinden ifoai-ettir.
Ss ekillerinin (ornamentlerin) teekklnde maddenin, tekniin ve
evredeki tabiatn rol kadar, belki ondan da fazla psikolojik fonun
ve bu meyanda H a d d o nun yarm yzyl nce ortaya koyduu gibi,
sihri ve din temayllerin rol byktr. Bunlar ise hayvan sl
bunda, bozkr blgesi din tasavvurlarnda, dolaysiyle dnjra gr
nde aramamz gerekir. Bu alanda yol aclk erefi baz dzeltme
lere muhta olmakla beraber, 1931 de kan eseri ile A 1 f 1 d iye
aittir. O, hayvan ve hayvan mcadele tasvirleri fonunda "therio-
morph diye adlandrlan dnya grnn hkim olduu inan
cndadr. (A l f o 1 d i: Die theriomorphe WeltbetraGhtung.)
Daha nce de zikrettiimiz vehile, eski mantk ncesi, (prelo-
gk) dn tarzna gre baz hayvanlar fevkalbeer sihr gce
sahi_ptirler. Trk destanlarnn kahramanlar ve amanlar, byk bir
grevi baarmak istedikleri zaman hayvan ekline brnrler. Bur-
da totemizmin tasavvurlar amanizm Ue karmaktadr. Hayvan
mcadeleleri, ecdadn kadim, efsanev savalarnn ve dman ko
valamalarnn sembolik ifadeleridirler.

43
 Beer st, muhtemelen mucizev vasflara sahip bir hayvan
dan da bir insan ve soy neget edebilir. Sien-pi kavminin bir oyma
olan Muhung^larm ceddi Ayt-Bey idi. Hmng-nu\z.rn an-y"sn
Mo-tun (Mete) nin kanndan gelen Liu-Pau'n\n ei, erkek bir ocuu
olmas iin da ettii zaman, kanatl ve iki boynuzlu bir balk g
rnd ve uzun mddet ayrlmad. amanlar bunu hayretle karla
dlar ve Bu iyi bir almettir dediler. Doan ocuk Liu-Yan 304
de inin Pei-han sllesini kurdu. Efsanevi ced olarak, in ile
komu kavimlerde kanatl kaplana da rastlanr. Dier bir kanatl yr
tc hayvann ad i-yu, yalnz oyman deil ayn zamanda bir be
zein de addr. A 1 f I d i bu eit bezeklere totem emblemleri
(almetleri) olarak bakmaktadr. Byle bir almet Trk bayraklarn
da grlen kurt tasviridir. Zira Trkler mene efsanelerine gre, dii
kurttan remilerdir. Onlarda beyaz geyik eklindeki totem hajrvan
izine de rastlanr. Moollarn ba oymana ait en eski ve kaydl
mene efsanesine gre: peder olan bozkurt yannda, beyaz dii geyik
anasdr. Bununla, en ok bilinen hayvan ced efsanesine (mucizev ge-
yike) ulam olduk.
A 1 f 1 d inin aklamasna gre Hunlar beklenmedik bir anda
Asyadan akn ettikleri zaman RomaIlarn soruturmalar zerine,
saldrlarnn sebeplerini ve cereyan tarzn pragmatik usullerle an
latacaklar yerde gebe kavimlerde her ada olduu gibi
kendi kutsal geleneklerinden ve lh dii geyikin gzel ve yeni
yurda ulatrmasndan bahsettiler. Bizansl tarih yazar E n a p i o s
bu efsanev hikyeyi makul sanarak, gerekten olmu gibi gsterdi.
Ondan bu hikye P r i s k o s a, daha sonra Latin ve Bizans tarih eser
lerine geti. Efsanev yurt igalinin, dii geyik takibi yolundaki en
eski ekli, bu gn de Kuzey-Asya halk masallarnda yagamaktadr.
En nemli eklini Ostyakla.rm Paster oyma efsanesinde buluruz.
Bu efsaneye gre: kanatl Paster-Adam ve bir yaya adam geyii
kovalarlar. Kanath Paster geyii ykar ve yaya adam yamna a
rr. Av hayvanlan ve bal bol bu yer, yeni yurt olur ve adamn
ahfad Paster oyma adn alr, gor kavimleri arasnda bu ef
sanenin dier trlerine de rastlamak mmkndr. Ostyaka Pos
terdin Vogul'ca karl Pasker, Latince Gulo Gorealis, Franszca
Glouton = obur, vahi porsukdur. Bu kuzey blgesinde Zerdeva-
Martre ailesine bal olup takriben bir metre uzunlukta son derece
yrtc ve geyiklerin amansz dman olan bir hayvandr. A 1f d i,
Noin-Ula kee halsnda geyiin srtna srayarak onu paralayan
hayvann bu Paster olduunu sanmaktadr. Vaak (lynx) denen ku-

44
lakl bu memeli hayvan, Noin-Uladaki her jki trnde, kanath olma-
sma ramen, obur (Vielfrass) intiban vermektedir. Bu akla
malara dayanarak, Noin-Ula, hatt Paa^nfc'taki keeler zerindeki
applikasyonlarn menge efsanesini gsterdiklerine hkmedebiliriz.
Burada muasr in tarih kaynaklarnn: gerek Trkler, gerekse da
ha eski bir Tunguz kavmi olmas muhtemel Tu-y-hunla.rm Kee
den Tanr tasviri - ecdat tasviri keserler yolundaki ifadelerini zik
retmeden geemeyiz. M a r k o P o l o , P l a n C a r p i n v e , R u b-
r u q u i s Moollar hakknda ayni haberleri tekrarlarlar. Tabiatiyle,
maden eserlerde gsterilen hayvan, hayvan mcadelesi ve hatt bitki
tasvirleri de mene efsanesine ve dolaysiyle totem cedlere ait olabilir
ler. Bu hususta dikkate deer rnek, Noin-Ulada. at ss olarak kulla-
lan gm safihadaki resimlerin Uygur mene efsanesi ile mnase-
betli oluudur. Bunun da A 1f 1 d i ilk nce farkna varmtr. Zik
ri geen gm safihada kk mahrutlarla ifade olunan tepede iki
ince nazik aa arasnda geni boynuzlu bir erkek hayvan tasvir edil
mitir. Xril. yzyl Acem tarih yazar C u v e y n nin eserinde mu
kayese edeceimiz Uygur mene efsanesi tafsiltyla anlathntr.
Buna gre Tla nehrinin Selengayz. dkld yerde (Noin-Ula da
larna uzak olmayan yerde) birbirine yakn iki aa bym.jt. Bu
aalardan biri ama benziyordu, br ise gerekten am idi. kisi
arasnda byk bir tepe husule geldi, tepenin ortasna gkten k
indi. Tepe gnden gne byd! Sonunda tepe ald ve be ocuk
dnyaya geldi. Bunlar, terbiyeli ocuklar ana, babalarna na;ul sayg
gsterirler ise aalara yle hareket ettiler. Aalar konumaya
baladlar: ...Ana babanza sayg gsterdiniz, mrnz uzun olsun,
adnz ebedi kalsn. Be ocuktan biri, Bugu-Tegin her bakmdan di
erlerinden stn idi, onu han olarak setiler. Burada Bugu-Tegin'in
manas erkek geyik - prensedir.
Mene efsanelerinde geyik cinsi ile birlikte yrtc kularn da
nemli rol vardr. Macarlarn mill sllesi olan Arpddlarn ced
anas Eneh (yani, dii geyik) idi. Bu szck bu gnk Macarcada
nye tekabl eder. Enehin yanna Turul (Turul) kuu gelip bir
leti. Arpdlar kendilerini Turul soyundan neet etmi sayarlar.
Yrtc kulara dier mucizev kanatl hayvanlara, geyiklere v.b. a-
manhk tesiri altnda kalan Skitlerin, Hunlarm, yahut Macarlarn
hayvan slbu eserlerinde rastlanr. Skitlerin altn geyikleri, Noin-
Uladaki kee zerine ilenen tasvirleri, Trklerin bozkurdu, eski Ma
carlarn kay ularndaki geyik ekilleri, tpk Romallarn kurdu
gibi birer emblem dirler. Belki de (Romann kurduna nazaran)

45
daha da yerli (autochton) olup, man ktleri, dorudan doruya
Kuzey-Eurasya'da. bulunmaktadr. Macarlarn Turul (Turul) a olan
mnasebeti Slavlarn orel (kartal) veya sokVa. ve ayn vecihle bu
gnk Trklerin bozkurta olan mnasebeti Rumenlerin kurda ilgi
lerinden daha fazladr.
Hayvan slbunun gelimesinde her halde birinci derecede
gebe kltr ile ilgili kutsal tasavvurlar faik olmutur. Atl g
ebe kavimler sanatnn deerini, gneyli kavimlerin sanat lle
ri ilo lmek hatal olur. Onlarn nazarnda bunlar sanat deil, me
sel madenlerde bir eit kuyumculuk olarak telkki edilebilir. Hal
buki atl halklar sanat tezahrnn en bariz vasf ferdi olmaydr.
S t r z y g o w s k i nin ifadesi ile gneydeki yksek kltrlerin
"Einzelpersnlichkeit'n.a. karlk, atl kavimlerde Massenpersn-
lichkeit = cemiyetin ahsiyeti revatadr. Ayrca gneydeki kavim
ler s anatnn merkezinde insan bulunduu halde, Kuzey-Eurasya ka-
vimlerinde sanat kendilerine has insan ekillerini vcuda getir
mez, belki ham madde ile ii birletirerek amaca uygun kullanl e
yada ekiller ile birlikte ruh mefhumu dile getirir.
ilk anda insan akna dndren ve garip grnen bu gibi h
kmlerden sonra S t r z y g o w s k i , Bu daha yksek seviyed
(bir sanat) deil midir? der.
insan tasvir eden yksek sanatm aheserlerine alk olan gz
ler iin, rapsodik seciyeli ve pek ok farziye ortaya koyan
S t ) ' z y g o w s k inin szleri mbalaal grnrse de, bunlarda
gerek pa3nmn sakl olduunu sezmek mmkndr.
Atl kavimler tezyn sanatlarnn plstik mden ilerinden oa-
ka deri eserleri de vardr. anak-mlek tr pek az bilinmektedir.
Atl sanat kltrnn en byk ve kalc eserleri hal sanat alann
dadr. adr, ar mobilya tanmaz, aslnda buna imkn da yoktur.
adrn souk zeminini, scak ve sevimli tutabilinek iin, icabnda
has: stne serilmek zere, yk hayvanlar zerinde kolayca topar-
lanalbilen ve kolayca naklolunan, stnde te beri yerletirilmesine
elverili bir ey ancak hatra gelebilirdi.
Zikri geen zaruretlerden baka, U h 1 e m a n na gre, iklim
icaplar, hal anajmrdunun kuru bozkr blgesi olmasn gerektirmi
tir. Hu blgenin k iddetli olmasna ramen ylhk ya miktar'2-
300 mm. dir. Havasnn kuru oluu ve zemin toprann kuzey bozkr
eridinde rutubeti ekmeye elverili ekilde kumlu bulunuu, dier

46
yerlere kayasla, halma muhafazasna daha msaittir. Yapay sa
layan hayvanlar, bilhassa koym bu blgenin en nemli yaratklar
dr. Bununla birlikte at, hayat ve geimin temelini tekil eder. Bu bl
gede yapa miktar bakmndan olduu kadar evsaf bakmndan
da, Avrupann parlak olmayan ve lanolini bol yapalarndan
stndr. Tabiatiyle bozkr blge smrlan iinde de daha yal,
havas daha rutubetli yerler vardr. Bu alanda, bilhassa bu gnk
gebelerde kilim (W irkteppich) ve kee (Filzteppich), son zaman
larda ince dml halt (Knpfteppich) gelimitir.
Yukarda sralanan amiller: 1) Bu blgede halnn hayat iin
zaruri- oluu, 2) Yaplmas iin lzumlu malzemenin hazr bulunuu,
hayvan besleyen gebelerin hal imlinde ilk ustalar olmalarn
salamtr. Hal dokuma sanat Trk, belki daha nceki Pretrk g
ebelerinde yerlemi bir sanat idi. L y d i a R s o n y i'nin tesbit
ettii vehile Trkede halclkla ilgili terimlerin yabanc iare olma
yp mesel: Uygurca arga gibi fiillerden yaplan asl Trke szler
(nomen deverbale-ler) oluu da yukardaki nazariyeyi takviye et
mektedir. Bu alanda eski ran dilleri sz hzinesinin de incelenmesi
gerekir. Hal sanat IranI kavimlere de ok erken ulamasna ra
men, (Pazrk?), Noin-Ula, Dou Trkistan ve Konya blgelerine g
re kdem Trklerdedir. En eski Orta-Asya kavimlerinin hallarna
ait yazl belgeler olmamakla beraber, Dou Asya iin ineveuttur.
Han sllesi anda Dou-in kaynaklar, tipik bir atl gebe ka
vim olan Vu-hvMnla.Tin (kadim Tunguz kavmi?) hal dokuduklarn
bildirmektedirler.
Yukarda zikri geen Noin-Ula ve Paznk kee aplikelerinde ta
biat motifleri bulunmaktadr. Geometri motiflerini havi kilimler ise
daha ileri bir teknii gerektirir. En sonunda hayvan bezekleri de
geometri motiflerine evrilerek slplagrlar. Dml hahlarda,
Trk ounluunun Mslmanlkta snnilere katl, geometi'i mo
tiflerinin devamn salamtr. En tipik gebe Trklerde (Trk
men, Bergama, Yrk, Belu, Kakaylar v.b.) bu gn de hallarn
her iki ucu kilimdir. ok eskiden mkemmellie ulaan Acem, Krt
ve dier kavimlerin kallarnn halk sanat bakmndan en gzel r
nekleri, dikkat edilirse ya bu gn de Trklerin yaadklar yerlerdir.
(Kirman, iraz, Horasan, irvan, Dastan v.b; gibi), yahut Trk
etnik ve kltr tesirlerinin hesaba katlmas gerekli lkelerdir. (Si
ne, Bicar, Saruk v.b. gibi), Sultan saraylarnn resm hal imaltha
nelerinde yaplan eski XVT. yzyl aheserleri zel bir istikamette
gelimi oduklar iin, ayr ruhtadrlar.

47'
 Atl Trk kavminin cidd skneti, gelenee ball, ahengi,
atelilii, Buhara, Yomut, Belu v.b. Trkmen hallarnda, koyu ve
yine ateli renkli hayl genilii ve gc, halk trkleri derece
sinde Yrk ve Kafkas hallarndan daha iyi nerede temsil edilmi
tir?..,
]3u gnk Krgzlar hal hususunda Trkmenler veya Kafkas
Trkleri seviyesine ulaamamlardr. Buna ramen A 1 m a s y onla
rn eserlerini de aadaki gu szleri ile mektedir; ...Ssl, zarif.
Krgz adrnn ii her zaman sevimli, neeli, renklere baygn inti
ba brakr. Batdaki kyl evlerinde maalesef ok rastlanan skc
la !isla rastlanmaz..
]3ath iin resimler ve mobilyalar birlikte ne idi ise, Trklk
iin lal odur ve ayn ii grr. Bu yle bir sanattr ki, basit bir
Trk kznn zevki ve emei mahsl en mklpesent Avrupal iin
lks lya saylr. Bunun zaferi iin, bu gnk Trk idarecilerin, Trk
halknn uur alt yalayan renk ve ekil zevkinin daha geni lde
reva bulmas yolunda, geni imknlar salamasn gerektirir.

(ebe hayat tarznn bu gnk ihtisas eserlerinde rastlanan

lm tarifi iin F e b v r e v e R a t z e l in szlerini iktibas etmeliyiz;
F e b V r ee gre; gebe obanln, yerleederden daha aa hayat
seviyesinde olduklar yolundaki eski ve byk taassupla kkleen
inanc tamamen deitirmek gerekir . R a t z e lde iki nesil nce,
medeniyetin yksek derecesi, gebe yaayla telif edilebilir. Yerle
ik kavimler arasnda da ok iptida olanlar gsterilebilir demiti.
Bozkr hayatn en iyi tanyanlardan R a d 1 o f f, aadaki-
lerini yazmtr;
Gebeliin, genig bozkrlarda maksatsz bir serserilik olduu
nu sanmayaln. Plnsz olarak belki ancak Kuzey-Sibiryann
tundra ve orma larnda TM^guar'lar dolamaktadrlar. Onlar tesa
dfen bol av ganiinetine rastladklar yerde ancak kalrlar.
(ebeler, yalnz geyik besleseler dahi, hayvanlarnn yemleri
ni dnmek ve srlerine zarar vermeyecek alanlara gmek zo-
rundndrlar. Krgzlarda olduu gibi, byk lde hayvan besle
yen kavimlerin plnsz dolamalar tasavvur dahi edilemez. Her hay
van besleyicinin, hayvanlan iin en, uygun yeri semesi gerekir. O

48
zaman tabiatiyle komularn menfaatlan ile atlr... Bu, sonucun-
da, topram kesin blmn icap ettirir; bir oymalc veya oba belli
bir araziye kendi mlk olarak bakar ve buraya komularn tecav
zne tahamml edemez. Seilen topraklar oyman cz olan obalar,
aracnda paylalr. "Bozkrdaki hayvan besleyici iin uygun k
ve yaz kona da nemlidir. Zira gelii gfzel her hangi bir yer, zikri
geen mevsimleri geirmeye elverili olmayabilir. lkbahar ve son
bahar nerede olsa geirilebilir. Mallar ilkbaharda beslenecek otu ve
sujn her yerde bulduklar gibi sonbaharda da yaan yamurlar do-
laysiyle yeteri kadar taze ot biter. K ve yazn bulunmas gerekli
yerin kesin artlar vardr, bunlara uyulmazsa mal telef olur. Kn,
mevsimin iddetine kar barnabilmek iin, ormanlk yahut rzgr
lardan masun derin bir va^i semek gerekir. Ayn zamanda buras
nn aa ve meralarnn bol, kar az yatan bir yer olmas arttr.
Yazn ise bunun aksine sulak ve ayn zamanda ak bir yer olmas
tercih edilir. Bunun iin gllerin, rmaklarn kenarlarnda ve haa
rattan masun olan yerler elverilidir.
K konanda. Nisan ortalarna kadar kalnr. Sonra birden
acele adrlar derlenip toplamr ve tedricen srlerle yaz ortas ot
laklar istikametine ynelinir. lkbaharda ot henz ksa olduu iin
"aullar bir blgede ancak iki- gn kalrlar. Yaz balangcnda ise
otlar yeter derecede bydkleri iin ayn yerde haftalarca kaldk
lar olur. Yava yava^ daha ykseklere trmanrlar. Dalarda kar
haddi faailnda eriyen kar suyu bitkilerin yaz ortalarnda da geli
mesini salar. Austos ortasnda k konaklama yerine (klaklara)
dn balar. Gittike hzn artrarak kasm ortalarnda eski yerle
rine ulam olurlar.
Yazlk otlaklar btn oyman mterek mal olduu halde,
klk konaklar ferdin mlk saylr. En ok kavgalar, iyi klk ko
nak seme jrznden kar. Zengin Krgz, daha hayatta iken, en
byk olunun mstakil hale gelmesini ister. Mallarnn bir hmn
ona aynp verir, klk konak dar geliyorsa byk oluna yenisini
satn alr. Kendi kona msait ise her ocuu iin ayr yer tahsis
eder, mallarn da blr. En kk olu baba yurdunun esas va
risidir. ikiden fazla erkek ocuk varsa, mallar blrler. Klk ko
na blmekte uyuamazlarsa, (bu nadir olur), yine birlikte otur
maya devam ederler. Bu son k, tabiatiyle en kk ocuun zara
rna olur. Mal klk konan alamayaca derecede oalm ise, b-
jTk ocuk ayrlarak bann aresine bakmak zorundadr. Bu tak

49
dirde kk kardeinden pek az yardm isteyebilir. Eer klk ko
nak yine de dar gelirse, srada olan ikinci byi& karde <ayrlr. En
sonunda kk ocuk baba yurdunda yalnz kalr. En ojr himaye
ye muhta kk ocuun rf trelerine gre korunmas, uyulmas
zarur muhafazakr bir gelenee dayamr. Bu gelenek V 1 a d i m i r t-
s o v n {odtgin baklandaki makalesinde anlattklarna gre) Mo-
ollarcla da cari idi. H i k m e t l e nin (Aydn ili ve Yrkler,
Aydn 1945, s. 18) bildirdiine gre yakn tarihte Aydn Yrklerin
de de en kk ocuk baba ocann varisidir. Hemirelerini ba gz
ettikten sonra ancak kendisi evlenebilir.
Mallarn art ile ailenin kglk ota geniler, ktisad gerileme
halinde ise klr ve nihayet mal sahibi geri kaJam da satarak pek
az hayvan ve teberi ile yakn akrabalanndan birine snr. Belki
bir hizmet karl o akrabann otlandan faydalanr. Tekmil hay
vanlarm yitirirse, cretli hizmetkr olarak kaplanmaktan baka
aresi kalmaz.
Hakszha ve zorbaha karg tek are, ailelerin ve komulann
belli bir ahsm evresinde birleerek dayanmalardr. Oymaklarn
daima yeni yeni zmrelemelerinin tohumu bu eit birlemelerde
sakldr (R a d 1 o f f).
Hayvan besleyen gebelerin otlaklar iin yaptklar srekli m
cadelelerin dourduu tarih rol ve ftuhata elverili hale gelmeleri
hususunda, dier bilim uzmanlar ve bu meyanda M e n g h i n
aklamada bulunur.
Kiijlk ve yazlk konaklar arasndaki g yolu, ok defa yzler
ce kilometreye uzanabilir.
Trk kavimleri, bu meyanda Macarlar da yar gebe hayatn
ve tabiat artlarnn msaadesi nisbetinde, iftilik ile de megul
olmulardr. Bu takdirde oyman bir ksm halk, bilhassa kadnlar,
ihtiyarlar, baz sanatkriar ve esirler yazn da klakta kalarak
iftilikle megul olmulardr. Bu usul gebelie sk surette bal
olanlar arasnda cari idi. Mesel Gk-Trklerin Kopagon-Kaan
(in kaynaklarnda: Mo-o) in salnamelerine gre 688 de zaferle
biten bir seferden, sonra, onlardan klliyetli ham malzeme ve ipek
kumatan baka hara olarak tohum ve ziraat aletleri almtr. Di
er bir in haberi de bunu tamamiyle teyit etmektedir: Trkler her
ne kadiir gebe hayat srmekte ve yurtlarn deitirmekte iseler
de, hemen hepsinin kendi topra vardr (St. Ylien Documents II).

50
 Gebe Trkler tarafndan, en eski alardan beri yetitirilen
atj tekmil kltre vehe veren, en nemli bir mildir. Atm ehlileti
rilmesi olmadan eskia ve erken ortaan byk ldeki ka
vimler gleri tasavvur dahi edilemezler.
Geni bozkr blgesinde eskiden iki eit yaban at yayordu.
Her ikisi ancak son iki insan nesli zarfnda ortadan kalkt. Bun
lardan biri, Dou-Asyaya kadar uzanan sahada yaayan ar, ke
mikli ve byk bah cinsti. Buna taki cinsi denir. F l o r adl bilgin
bir taki cinsi yerine iki eit fafci^den bahseder ve Bat-Avrupada
tahi cinsi saylan at, Moolistan ve Cungaryada yetien prjevalski
cinsinden ayrr. Bizce Bat-Avrupa cinsi ve bundan gelien tali
cinsler nemli deildir. Bozkr atlarmn ikinci cinsi Orta Avrupadan
Bat-Avrupaya kadar uzanan blgede yetimitir; kk csseli,
hareketli tarpan cinsi at; bunlarn tesalbnden bugn tandmz
tali cinsler meydana gelmilerdir.
Hunlarda bjrk ihtimalle taki cinai at kullanyorlard. Maca
ristandaki A var mezarlarnda ise H a n k 6, tarpan cinsi iskelet
ler buldu. Bu bilgine g;re Macar atlar da bu cinstendi: geni alnl,
kk ve narin bal, keskin bakl, kuru sarl, elik sinirli, canl,
ateli ve genel olarak 1,40 m. ykseklikte olup ounlukla drt nala
yrrler. Ahr asla grmezler, soua, scaa, yamura ve rzgra
dayankldrlar. Nadiren yatar, umumiyetle ayakta ujnrlar. Dier
bir mtalaya gre IX. yzyldan nce Macarlar taki cinsi at kulla
nyorlard. Arkalarndan gelen atl-gebe dalgalan; Kuman ve Mo-
ollar tekrar taki cinsi at getirdiler.
Nakil arac yalnz ata inhisar etmiyordu. Erken in kaynakla
rnn bildirdiklerine gre, onlarn kuzey ve kuzeybatsnda yaayan
gebe kavimler, bilhassa .Hiung-nu'lur deve, merkep, katr kutlan
yorlard. Bir Han a kaynana gre, her yl yaplan byk kur
ban enliklerinde at yarlarndan baka deve greleri de yaplrd.
Umumiyetle iki hrgl deve bahis konusudur. Zira tek hrgl
deve Asya dou yarsna daha ge sokulmutur. E b e r h a r da
gre deve (eski Trke tebe) ine Trkler vastas ile, en ge Han
sllesi anda girmitir. Istitrad kabilinden, kuzeyde avcln b
yk nem tad yerlerde ski (ayak kaya)mn bir ok Altayl ka-
vimlerde ve bu meyanda Trk sa}nlan BasmiV\erde ve Gk-Trklerin
bir ksmnda, kullanldm zikredelim.
At ile birlikte koyun, ktisad hayatn temelini tekil ediyordu.
Avrupada pek az koyun cinsi bulunduu halde, Asya'da sayszdr.

51
Yine de bozkrn ortasnda ve dou blgesinde en ok ya kuyruklu
koyun bulunurdu. Batda,' Hazar Denizi kuzeyinde arkdl cinsi ko
yunun eitleri yayordu. Sonuncu cinsin bir tr ok eskiden
Finn-Ugorla.ra. kadar ulam ve yurt kuran Macarlar ile birlikte V
eklinde dzboynuzlu ratska" koyunu Karpat havzasna gelmitir.
lyk ihtimale gre, sttr hayvanlan Trklere koyundan sonra
ulamtr. Yine de, Han sllesi yllklar, Ftung-nu^larm ehli hay
vanlar arasnda srdan bahsederler. Sr Ogur Trklerince de
malmdur. Zira Macar kr sz Ogur dillerindeki M-deh gemi
tir. Dier Trk dillerindeki karl kzdr. Ancak bu sz,
aslnda Trke olmayabilir Toharcas ofcso'dur. Trke dana-tana
(gen inek) de Trklere eski Hind dilinden gemitir. Halbuki sr
halis Trke olup aslnda samlk mans tar. Ayn hajrvan adna,
takvimde hayvan-sikli arasnda da rastlanr.
Eski Trkln iftilii konusuna tekrar avdet edelim; Her
halde ilk yetitirilen tarm dan idi. Bunun asl yurdu in idi. Ora
dan cilal ta^ anda Avrupaya ve bu meyanda Macarlarn Ugor-
a oedlerine ulat. Bu tarmn, inde ve evresindeki komu l
kelerde ok eskiden ilk yetitiini genetik corafya aratrclar
ortaya koyduu gibi. Kuzey inde din sunak merasiminde bu gn
de pirince nazaran daha nemli mevki igal etmektedir. Dar, Trk
lk leminde, bagta Hiung-nulara ok erken girmitir.
Her ne kadar buday cinslerinin ana yurdu nasya olabilirse
de, ikinci yurdu Ortaasyadr, Anau kazs sonularna gre Gney
Trkistan vadilerinde 6.000 yl nce buday arpa ile birlikte bili
yorlard. Halbuki bu ada orada hayvan yetitirmenin izleri bile
yoktu. inde 2.700 yl nce, Ekim Bayramnda dar ile birlikte bu
day kullanlmakta idi. X. j ^ y l tarih kaynana gre, bir buday
cinsine pi-mai denmekte ve bunun Hiung-hulardan alnd bildiril
mektedir- Bunun ne eit buday olduu hususunda sarahat yoktur.
Macarlarn cedleri ve Ural evresindeki eski Bulgar Trklerinin bu
daylar R a p a i e gre Triticum dicoccum = ift taneli bu
day ciinsinden idi. Arpa da inde ve Anauds. binlerce yl nce bilin
dii iin, dou komular olan Trklerin ve dier Altayh kavimJe-
rin ok erken tanmalar, hatta yetigtirmig olmalar gerekir. Hubu
batn ekilmesi ve ilenmesi ile ilgili olarak M a h m u d a 1-K g-
g a r szlnde, gerekse yurt iglinden nce Macarcaya geen
Trke szlerde pek ok kelimeye rastlanr. Arpa at yemi olarak da

52
kullanlmtr. Kgarde aadaki atalar sz bulunur: Arpastz at
aumaz = arpasz at (yukar) trmanamaz.

Kabuklu tanm mahsullerinin anajrurdu nasyadr. Cilh ta

anda oradan Avrupaya ulam ve Akdeniz havzasnda iri taneli
olarak gelimitir. Trk kavimlerinin nce kk taneli cinslerini
tanmalar gerekir. Bunlar meyamnda, eski Trke saylan burak
sz, Trkenin bat ve dou lehelerinde ayn nisbette mevcuttur.
Ancak bu sz her yerde ayn manya gelmedii iin, bunun zerine
uzun faraziyeler yrtlemez. Buran asl mans, bur = biber-
imsi tohum" mansna gelir. Zira byk ihtimale gre burak sz
burtan gelmektedir.
Fasulye cinsleri baklagiller arasnda ac bakla Ortaasya men
elidir. Eski Trkede bunun iin ayr bir sz bilinmemekte ise de,
bunun ok erken Trkler tarafndan yetitirildiine aadaki belge
tanklk eder; inde bir eit sar baklann ad Hiung-nu veya U y
gur bdklast diT.

Baharat arasnda bur (biber) pek eskidenberi Trkler tara

fndan kullanlmakta idi. N e m e t he gre burn Trkler ana
jnrtta iken milttan nceki bin yl devresi ortalarnda eski Hint
ten almlardr.
Sanayi bitkileri arasnda kendir sznn kk (ndogermen),
Urall kavimler ve Trk blgelerinde mterektir. Trk kendir,
eremi kine, Oset gen. Yunan kannabis. Bu nemli kltr sz,
her halde ana Trke anda ve Milttan nce, bir dilden br
ne gemitir. Bu sz ndogermen, Urall kavimler ve Trkleri yek
dierlerine olan komuluklarn isbat bakmndan da nemlidir.
Zikri geen bitkileri tanmakla Trkler, iki bin - iki bin beyz yl
nce, bitki corafyas bakmndan aykr den geni lkelerde ya
ylmlardr.

artlarn nisbeten sakin yaamalarna msait olduu, klakla

rn uzun srd veya daim yerlemee msait olduu yorlerde
(Onoguriada. Hazarlarda. ve Uygurlarda. olduu gibi) tarlalarn
dan baka baheleri ve balar da vardr. Vygurlar bunlardan ba
ka pamuk ta yetitiriyorlard-
Macarlarn yurt igalinden nceki en nemli bitki adlan kadim
Trklerden veya onlarn akrabalar olan Onogurlardan ve Hazar
lardan gemitir.

53
 Bu derece eski bitki adlarna, dolaysiyle bitkilere ramen Trk
kavimlerinde ounluun ve bu arada gebelerin gdasnda bitkiler
tli nemi haiz idi. Yemekleri aa yukar bu gnk Krgzlrnki-
ne benzemi olmaldr. Zikri geen bitkilerde karbon hidrat eksik
tir. Eski Trklerin esas gdas koyun eti ve st mahsulleri olmu
tur. Bunlarn arasnda zellikle kmz (tahammur ettirilmi ksrak
st) '% 2-6 nisbetinde alkol ile, fazla beslemese de, ferahlatc ve
al teskin edici hassaya maliktir. Litre bana olduka yksek 450
kalori salayan kmz, salad zevkten sarfnazar, ihtiva ettii al
kol dolaysiyle yala tek tarafl beslenmeyi mmkn klyordu.
K u c z y n s k iye gre bozkr Trkleri arasnda vitamin eksikliin
den doan hastalk grlmemitir. indeki Han sllesi yllklar
Hiung-nu'larm kmz keyfi srdklerinden bahsederler. Daha sonra
ki kaynaklar Uygurlar ve Gk Trkler iin de ayn hususu teyit eder
ler.
Bugnk Krgfizlarn kojmn ve inek stnden yaptklar dier
eit mahsulleri de vardr. Bunlarn nelerden ibaret olduunu tah
min edebiliriz: M a h m u d a l - K g a r szlnde yourt
ve ayran zikreder. Eski gelenee bunlar da katmamz gerekir. Ma-
carcadaki iro (ayran), fr (tuzsuz beyaz peynir), (t-peynir)
szleri fonetik zellikleri bakmndan Macarcaya Trkeden geen
en eski szlerdir.
Konserveler arasnda mrutulmu et, pastrma ve ettokunnn
harb esnasnda byk nem tad meydandadr.
A

Eski dinden bahseden blmde, eski dinin cemiyet nizam

ile ahenkli olduuna iaret etmitik; gerekten de eski Trk din-
deki tek Tanr kavram ve onu tamamlayan br dnyadaki hiye
rari, Ortaasyada gebe hayat sren, geni aile hayat zerine ku
rulan patriarkal cemiyet kuruluunda inikas eder.
Her ne kadar, komu kltrler ile temaslar, belki de daha eski
kltr seviyesinden kalan ve tede beride hissedilen matriarhal ku
rulu tesisleri dolaysiyle istisna kabilinden aksi gsterilebilirse de,-
Trkler ve dier atl kavimlerin tima hayat, oymak ve devlet ku
ruluu hususunda, R a d 1 o f f un geen yzylda Krgzlar iin
syledikleri aynen variddir:
Gebelerin tima zmrelemelerinin nvesini, gayet tabi ola
rak, ailenin yekdierine ball tekil eder. Birbirleri ile yakn ak

54
raba olan ailelerle kk srler iin, mterek ve blnmez mlk ha
yat ehemmiyetlidir. Kendi yararlarna olan bu balant onlar bir
birine kenetler. Mnferid oturan akraba ve dier icablar dolaysiyle
yakn aileler de brlie kat:tnca en kk tima birlik olan aul mey
dana gelir. Aul, yaz-k birlikte yaayan 6-10 aileden terekkp eder.
Aulun ba, ilerinde en zengin ve en kalabalk ferdi olan ailenin en
ihtiyardr. Klakta (k konanda) bir ka aul bir araya gelir. K
n srlerin bir ksm aula alnmad iin onlarn muhafazas faz
la adam kullanma gerektirir. iddetli kn dourduu yoksulluk
lar, byk topluluklarda daha az hissedilir. Kk oymaklar bu su
retle kurulur, Kazak-Krgzlarda ancak ka mahsus kalr ve yazn
geni alanlara dahrlai-. Aullar yine de, muhtemel bir saldr n
lemek ve mterek dmana kar koyabilmek iin, aralarmda te
mas muhafaza ederler .
Bu yerleme nizam bar a iin muteber olmakla beraber,
buna mnhasr deildir. Rus knunlar, oymaklar arasndaki ufak
tefek atmalara karmadan nce bu usul cari idi. R a d 1 o f f
sava baz Krgzlar hakknda zirdekilere dikkat etmitir: "Kr-
gzlar aullara gre blnerek deil, btn oymak toplu olarak ya
ar. Kn nehirlerin kenarnda sra ile yurtlarn kurarlar. Bu yurt
dizisi bazan 20 verst uzayabilir. Yazn daa ekilirken de ayn yurt
nizamn muhafaza ederler, yleki, her oymak y n bir da ailsilesi-
ni tutar ve srlerini otlatr. Bu yurt nizamna gre bir ka saat
iinde tekmil ordu saldr veya mdafaaya hazrdr .
Her andaki ihtiyalar karlama hedefine uygun olarak, her
iki nizamn, en eski atl gebe kavimlerinde cari olduuna hkme
debiliriz.
Oymak n tali blm olan cuZ^larm mterek olduu kadar,
yekdieri ile atan menfaatleri de vardr. Bunu nlemek iin, niza-
lar yattracak ve hakem roln ifa edecek nfuzlu ahsiyete ihti
ya vardr. Bu nfuzun zengin, manev sahada kabiliyetli, drst bir
insanda toplanmas gerekir. Ayrca akraba cihetinden de kalabalk
bir urudan olmas, gerekirse daha uzak akrabalar ile szn bilfiil
geirebilecek maddi kudrette bulunmas arttr. Bunlara Krgzlar in,
dier Trkler beg, hey derler, beyler hkm icra selhiyetini de haiz
olurlar. Bey, seimle bu mevkie gelmedii iin, edindii kudret bir
nevi zorbala dayamr. Nfuz ls ahsn ferdi deerine ve onu
destekleyenlerin gcne gre deiir. ^Oyman tali zm-elerinin
nfuz ve kudreti beyin ahsi nfuz ve kudreti nispetindedir. Nfuzlu

55
beyi) mensup oymaklar abuk byr, baz aileler ve aullar da ona
katlrlar . Bu suretle menfaatlarm koruyacak daha salam bir
dayanak elde etmi olurlar. Balangta nemsiz bir uru, bu suretle
bir beyin ahs gayreti sayesinde, kudretli yeni bir oymak olur ve
onu temsil eden beyin de adm alr . Bir ok urular pek eski za
manlardan beri byk - kk oymaklar meydana getirmilerdir.
Bu tarih zmrelemeler, ayn urudan gelme, mterek bir g ve
savalar neticesinde doar.
Byk oymaklar sonunda tima bir topluluk meydana getirir
ler. Oymaklardan, eski hareketli alarda eitli halk konglome-
ralar il ve ulus teekkl etti. ller orda halinde birletiler. Orda'lar,
iller ve oymaklar dier rakip orda ve oymaklara kar koyabildik
leri nispette varlklarn muhafaza edebildiler. Orda kendisine bal
blmleri korur, il ve oymaklar da ayn surette hareket ederler. u
halde her ne, mterek menfaatlarm koruma amac ile kurulmu
birlikler olarak bakmamz gerekir".
A ile: Eski atl gebelerin aileleri, Romallarda olduu gibi
efendi snfn tekil etmekte ve kan kardelii ile bal zmrenin em
ri altnda, esirler, sntlar ve metbular bulunmaktadr. Aile reisi
btn maln sahibidir. Aile efradna yaplacak ileri o gsterir. o
cuklar zerinde nfuzu] torunlarndan her hangi birini kendisine ev
lt edinerek yetitirecek derecede snrszdr. Artk I b n F a d-
1 a :n bundan bahsetmekle beraber, son zamanlara kadar Kazak,
Krarz ve Bakrtlarda bu cari idi. Ailev ata hakkna dayanan (pat-
riyarkal) ve dardan evlenme (exogami) tima ekillerine uygun
(patrilokal nizam) esast. Dier tabirle, yeni kurulan aileler koca
tarafn tutard. Yeni gelen kadn kocasnn ailesine hizmet eder ve
onun mal saylrd- Onun iin kadn pederinden, eski ailesinden sa
tn almak gerekirdi. Bedeli kalm eitli ehli hayvanlardan: at, de
ve, koyun v.b. terekkp ederdi. M a h m u d a 1-K g a r sz
lnde Tcding zikretmekle kalmyor, kullan tarzna dair misaller
de veriyor. Ondan nce I b n F a d l a n X. yzylda Ouzlarda
ayni! adetin cari olduunu sylyor. Kaln dendikten sonra, nian
lsna damat yalancktan bii- kz karma ile kavuuyor. Bu eskiden
cari, gerek kz karma adetinin kalntsdr. b n - a l - F a k i h a
gif! eski adet uyarnca, satlk kzn ba bir evre ile balandktan
sonra kadn oluyor.
Kadn, kocas ailesinin mlk olduu iin, kocasnn lmn
den sonra da ailede kalr, zira sosyolojide "leviratus* ad verilen

56
adet mucibince, kayn, bazan Moollarda grld zere, kocasnn
dier einden olan olu, yahut ailenin dier bir erkek fefrdi onunla
evlenebilir. Acaba, cemiyetin her tabakasnda, leviratus ayn ekil
de yaylm ve muteber mi idi ? Bir bakma gre bu adet ancak yk
sek tabakaya has idi. Kalmuk Moollarnn bir ata szne gre:
Hnlar ve kpekler akrabalk tanmazlar .

Her ne kadar btn Altayh kavimlerde ve bu meyanda Trk-

lerde kadnn tima mevkii aa seviyede saylmakda ve mlke sa
hip olmamakda ise de, dier yerleik komu kavimlere ve slm le
minde Araplara nazaran daha iyi ve saygl durumda idi.
Gk Trfc^lerde, UygurlzAtL, Sobirlerde hkmdar einin dev
let idaresinde bazen nemli rol olduu bilinmektedir.
Trk kitabeleri yalnz hakann pederi Elteri Hakann deil,
onun yamnda lhi Umay^a. benzeyen hkmdar zevcesi Elbitgenin
de tahta clusundan bahseder. Bu yaztlarda ok kadn almann izi
ne rastlanmaz ise de in kaynaklar aksini iddia ederler.
Tek kadnla yaandna dair daha kesin deliller de vardr.
Minusinsk evresinde yaayan Tatarlarn destanlarnda, en temiz tek
evlilikte yaayan kahramanlardan bahsedilir. Uygurlarn ounluu
da tek zevceli idiler. Ancak onlarda bu, Manihaizm, Budizm ve
Nastur Hristiyanlk tesirlerine atfedilebilir. Turfan harabelerinde
bulunan bir Uygur trksnn ifadesi, zikri geen bahisi aydnlat
mas bakmndan dikkte ayandr:
yani:
Aybsz tiike er Aypsz kadn nnde
Boyunun sum kerek, Ba emek gerek
01 anda tzn birle O zaman temizlik ile
Tiriglik klm kerek. Hayat klm gerek
Akikat bolsa tzn Hakikaten temiz olsa
Anga can birmi kerek Ona can vermek gerek.

kinci e zevce iin eski Trkede Trk kknden kelimeye rast

lanmadm sanyoruz. Ancak zbekede krnak bu manya gelirse
de M a h m u d a l - K g a r szlnde bu esir kadn demek
tir. Halbuki akrabalk mnasebetlerini gsteren sz hzinesi Trkede
ok zengindir. Z o l o t n i t s k i y nin uvaa szlnde akraba-
lk mnasebetleri zerine 60 sz vardr. Halbuki bu szlerin byk
bir ksmna Bat-Avrupallar ancak tarifle karlk bulabilirler.

57
 Kadnlarn i sahas, grevleri atl gebelerde R u b r u q u i sin
X E I. yzylda Kpaklar hakknda syledikleri gibi olmaldr: a
drn zlmesi- ve kurulmas, arabaya ykleni, st sama, tereya
ve peynir karma, deri iilii, ayakkab, kee orab, giyim, kee
imli. Ksrak sama ve kmz hazrlama erkeklerin grevidir.
Ortaa seyyahlarnn verdikleri haberlerden tipik bozkr ka-
vimlerinin, kadnlar dahil, madd temizlikleri hakknda bir fikir
edijmek mmkn deildir. Bu hususta, Yosafctaki kaidelere gre
yaayan Moollarda olduu lde, kirli deil idiler. Nitekim; t b n
F a d 1 a n Volga Bulgarlarnn akta nehirde ykanlarndan bah
seder. Ayrca, b n F a d l a n , G a r d i z i , P l a n K a r p i n
v.b. Trk, Tatar kadnlarn ahlk temizliini vmektedir. M a r c o
P o l o da onlar iin btn dnyada en temiz ve ahlkl sfatlarn
kullanmaktadr. V m b e r y ye gre eski Trkede alfte, pi
(veledi zin) szlerine rastlanmaz. Sonradan bu mnalara gelen
szler dier dillerden, bilhassa Farsadan gemitir, der.
Kadn adlar arasnda temiz ve fazetli mansna gelen, mesel;
Hun, Sabir ve Uygur A rg, Ark, Uygur Silig, Kazan Silu szlerinin
bulunmas sebepsiz deildir.
Bjnik aile Trklerde, yalnz tima ve autarchique bir kti
sad birlikten ibaret deildir. Tarih gelime ile o gebe devlet sevi
yesine ykselir. Trk gebe devletlerinin kuruluu hakknda R a d-
1 o f f en iyi ekilde u aklamay yapar:
Hr gebelerde, oymaklara tabi tali teekkllerin daimi ta-
havvl halka hayat gc salar. Srekli atmalar, kesiksiz kav
galara mncer olur. Bir kabile dald zaman paralar, kuvvetlen
me yolunda olan baka kabileye katldklar iin, cemiyet hayat ze
rinde kt tesirleri sezilmez. Bir kabile savalar srasnda byk n
fuz kazanrsa, onun reisi, mensup olduu kabile yardm ile tekmil
budunun (kavmin) babuu olur. Babu tebaasn ganimetler ve
toprak mlk ile dojmrduu nispette, hkm srmede mstakil olur
ve idaresi altnda birletirdii devlet de bydke byr .
Didaktik iirlerden mrekkep Kutadgu Biligin bu konu ile il
gili aadaki satrlar dil^kte ayandr:
Devletin olmas iin, askere ihtiyacn var.
Askerin olmas iin, servet datman gerekir.
Servet edinmek iin, halkn zengin olmahdr.
Halkn zenginliini ise ancak rfler salar.

58
 Askerler toplanr, saladklar kazanlar nisbetinde gibi
byrler. Bilhassa daha fakir olan bozkrllar her an savaa hazr
drlar. Ailielerini ve btn varlklarn beraber gtrrler. Hayvan
lar gerekli hayat artlarn her yerde bulur. Her zafer orduya ka-
tlanlarn mlkn oaltr. Kahraman oymak reisi, oymaklarnn
konglomerasndan salam siyas bir kurul vcude getirebilirse,
mensup olduu oyman destei ile, hkmdar rtbesine ular.
Devletin banda kaan bulunur. Akrabalarn han rtbesi ile,
kendisine tabi oymaklarn bana,, vali olarak geirir. Kendisine sa
dk dier eski yaknlar ve taraftarlar uygun rtbeler alrlar. Bu
eit gebe devletlerin, byk ve dehetli kudret tekil ettikleri, bin
yl boyunca ortal titretmeleri ile sabittir.
Hun, Avar ve Mool imparatorluklar gibi, kuvveti kendisinde
temerkz ettiren ahs veya slle ortadan kalkt yahut, oymak
larn konglomeras dier sebeplerden tr dald zaman, oy
maklar yeni bir iktidar evresine balanarak yeni devlet kurarlar.
Eski devlet ad yerine her hangi bir oyman ad, yahut yklan
devletin harabeleri stnde yeni devlet konglomerasnn ittifaknn
ad kaim olur .
Eskiden cedleri Hun oymak birliine dahil olan Avar. douda
Gk-Trk, batda Bulgar konfederasyon unsurlar bu ekilde kurul
du. Trk unsurlar daha sonra dp, Uygur, Karluk, Hazar, belki de
Macar ad ile hayatlarn sre geldiler. Peenekler, s'larn kaln
tlar, Kumanlarm arasnda, Kpak devleti iinde eridiler.

Gebe cemiyetlerin srekli bir ekilde hep yeniden tabakalan-'

mas onlarn devlet tekiltnda ve unvanlarnda da ifadesini bul
maktadr. Bir ailede peder ne durumda ise, hkmdar da gebe
devlet tekiltnda ayn durumdadr. Gk-Trk yaztlarnda: (kom
u kavimlerin adlar sralandktan sonra) budunun (halk toplulu
unun) madd refah, halk tabakalarnn, oymaklarn cemiyet iinde
birlikte dzenli yaamalarn salama, onlar kuvvetlendirme ve ye
ni oymaklar katarak sayca da oaltma, bahis konusudur.
Hun, Trk ve Uygur hkmdarlarnn unvanlar, Gk-Trk
yaztlar, hkmdarn Gk Tanrs tarafndan tahta oturtulduu
inancn aksettirmektedir. Gk Tanrs hkmdara, grevini baara
bilmesi iin, ferd kabiliyet ve stnlkler salamtr. Bu Tanr
vergisi ltfu, bat leminde Yunanca "kharizma sz ile ifade edi
lir. Bu sfat hkmdar ailesine de geer ve sllenin kanun neru-

59
iyeti inanc kkleir. Her hangi bir hkmdar kharzmaya. dayanan
nfuzunu yitirse bile, ailenin dier yeleri zerinde messir olmaz.
Kt hkmdar ailenin dier bir ferdi istihlf eder. Yeni hkm
dar, halk topluluu tarafndan deil, zadegan tekil eden oymak re
islerinin muvafakati ile tahta geer. Verasetin kesin usllere balan
mas, Trk kavimlerinin ekserisinde, taht kavgalarn, karde sa-
vafilarm dourmutur. Kabiliyeti (idoneitas' uygun olma) grl
d takdirde hkmdarn ocuu, bilhassa byk ocuu (p rim o -
genitura) bata tahta namzeddir. Bazen de, ecdattan kalan toprak
larn hkmdar en kk ocuk olur. Daha yal kardeleri sonra
dan kazanlan paralarda saltanat srerler. Buna klsik misl- Cen-
gizhan ocuklarnn devleti blmeleridir. Bazen de ailenin en yal
yesi, (seniorats), tercihen len hkmdarn erkek kardei halef
olurdu.
in kaynaklarna gre Asya Hunlarnn hkmdar an-y
veya tan-hu lkabn tard. Ancak III. yzylda ilk defa S ien-fi kav-
minde kaan unvan geer. Daha sonra bu unvan slmdan nceki
ve Islm lemi dndaki Trkler tarafndan benimsenmitir: hatt,
ilerde grlecei zere, Hazar tesiri altnda, ilk Rus hkmdarlar
nn da en ok beendikleri unvan bu idi.
Kaann derece itibariyle ilk zevcesine, katun yahut hatun de
nildi. Bilindii zere, Macarcada hanm mnasna gelen asszony da
aslnda hkmdar zevcesi demektir. Nitekim bu gnk kadn (ka
tun) sz de ancak hanm mnas tar. Katunla.r ounlukla metbu
oymaklarn ailesi efradndan, bazen de yabanc sllelerden, siyas
monfaatlan gznnde bulundurularak salanrd. Pek ok inli
prensesler bu ekilde Trk, Uygur v.b. Kaanlarnn adrlarnda
yerlemi, buna karhk yine pek ok Hazar, Kuman v.b. prensesi de
Bizans imparatorlar ve Rurik halefleri ile evlenmilerdir.
Han da hkmdar unvandr. Baz alarda han ile hakan (ka
an) arasnda. Batdaki imparator ve krala benzer bir derece fark
vardr. Kaan, Gk-Trk yaztlarnda v e M a h m u d a 1-K g a r
szlnde de geer. Han unvan halk dilinde daha sonra, kaan (ha-
ka.n) yerine gemi ve onu untturmutur. slm leminde Mool f
tuhatndan nce sultan sz han\ arka plna brakmtr. Arapa sul
tan aslnda iktidar mansna gelmekte idi. Gazneli Mahmudun
lkablar arasnda sultana. raslanr. lk Seluk hkmdarlarndan ,
Turul v.b. bu lkab Mslman hkmdarlarnn ulaabilecei en
yriksek unvan olarak tarlar. Ancak bu deerini Ortaasyada daha

60
sonra kaybeder. Hon sz de ayn akbete urar. Mool cihan impa
ratorluundan ayrlan d!evletlerin hkmdarlar han unvann ta
dklar halde, X V I. yzyldan itibaren randa han vali, sultan da
kaymakam, asri randa ise sadece efendi mansna gelmektedir.
Kaan (hakan) a tabi cemiyet aristokrat mahiyet arz ediyordu.
Aile efradndan prensler (tegrin^ler) ve dier zadegan (b e g le r), ylc-
sek rtbelere (b u y r u k ) getirilirlerdi. l, el ad verilen devlet, iine al
d veya tabi kld oymaklardan, kavimlerden terekkp eder, eer
bunlar savasz boyun emiler ise kendi beylerinin idaresinde kal
malarna msaade edilir, onlar da hakann ailesinden ad veya yab-
gu ad verilen bir valiye tabi olurlard. Ydbgu, Ouz, Karluk
hkmdarlarna evrilen bir unvand. Ancak bu unvan K im ekler, hat
t, pek eski yabanc bir kavim olan ndo-Skitlerce de bilinmekte idi.
Yz jallar boyunca ortaya kan, gh kaybolan, bugn ak ola
rak renemediimiz grevler ile ilgili Trk unvanlar yzleri bulur.
Bir ka misl:
llteber, E lteber: ( = belki: yabanc, devleti ezen, pepen, yahut
halk etimolojisidir) Uygur'lardan bir ksmnn ve Volga (dil) Bul
garlar reisi idi. Iduk Kut, di K u t: ( = Tanr tarafndan gnderil
mi, kutsal unvan) Turfandalci Uygurlarn hkmdar lakab,
u r: Bat Trklerinden Tm-Zm zmresinin reisi. Bu unvana Hazar
larda ve Peeneklerde de rastlamr. Tudun: Gk Trklerde Avar'-
larda ve Turun eklinde Volga Bulgarlarnda rastlamr. Yugru:
Avarlarda, Hrvatlarda, Karahanllarda ve Kala-Trk meneli Kil-
ct sllesi emirlerince kullanlan unvandr. M a h m u d a 1-K g a-
r ye gre bu rtbe kaandan sonra gelmektedir. SogMn: Karluk kav-
mi reisleri unvam. Karluk hkmdar ise Yabgu'dur. K k Sagun: Se-
merkandh Karahanh sultan unvan. rk in: Bat Trklerinden N u -
se-pi oymak-grubunun reisinin unvan. K o l Irkini (Gl apnda
lim). Uygurlardan bir zmrenin reisi. Bu unvan daha sonra kar-
luklarda geer. b n F a d l a na gre X. yzylda kl irkin,
yabgu vekiline verilen unvandr. Knd: Hazarlarda hakann ve-
kai, Macarlarda en ileri gelen oyman reisi = ba prens - Altayh
Tatarlarda oymak reisinin vekili. Bugnk Moollarda ar.cak k
k memuriyettir. Yula, da: ( = mea le ). Yalnz kadim ah
ad olmakla kalmayp, Bulgar - Trk sllesi ad. PeenekIerde
unvan, Macarlarda ise Gyula eklinde ikinci e hkmdar . Tar
kan, Tarhan. Asl mans demirci olabilir. Madenlerin ilenii ve
kullanlnn, eskiden insan hayatnda olaan st bir tesir icra et

61
tii phesizdir. Efsanev tasavvurlarda bile bu, ifadesini bulmutur:
Demircilik Tanr armaamdr. Bundan da Demirci Tanr mefhumu
teekkl etmitir. Beeri demirciler adeta insan st yaratklardr.
A I f I d i yukardaki hususlar iaret ettikten sonra, Eurasya bl
gesinde A rilerde ve Ural-Altayllarda demircilik ile hkmdarln
ayn derecede badatn, belgeler gstererek tevsik eder. Bu se
bepten tr tarkan'sz en eski bilinen kaynaklarda unvan olarak
geer. Bata kral vekili iken sonradan mns alalarak asil olur.
Son derece yaygn olan bu unvana, hemen btn Trk kavimlerinde
rastlanr. Tarkan yurt igal eden Macar oymaklarndan birine de
lem olmutur. Bu sze yer adlar arasnda da rastlanr.
Rtbelerin sralanna, adrhklarda, adr kurmalarnda,
meclislerdeki oturum yerlerinde, ziyafetlerde et datmnda ok s
k bir ekilde dikkat edilirdi. Netice itibariyle, gebe topluluklar ve
devlet tekilt farkl oluu bakmndan, komu imparatorluklar
dan in ve Bizans'tan geri kalmyordu.

Asker bakmdan da in ve Bizanstan geri deildiler. Gebe

Trk kavimlerinin, ordu tekilt, tehizi ve taktii bakmlarndan
in, Roma, Bizans ve Ruslara ne derece messir olduklarn ilerde
ki bahislerde sras geldike greceiz.

in kaynaklarna gre, imparator Yang-ti (605-615),

inlilere, Trklerin gzc koyma, tabur kurma tarzlarn tavsiye ile
kalmyor bu tavsiyeyi hayvanlan otlatma ve yaama ekillerine ka
dar temil ediyor.

A tl gebelerin kendilerine has tekmil yaay tarz; b

yk haralarn ve srlerin bakm, byk srek avlan bir eit sa
va idman saylabilir. Tekiltlanma, binicilik, ok atma kabiliyet
lerini gelitirmek iin, ykseli hamleleri, dier tabirle tebaann te
kiltlandrlmas, yabanc komular haraca balamak iin yaplan
seferler, bol frsat salyordu. Onlarda, mill tesand duygusu, mill
gurur ve mill gururun icab kahramanlk ok erken geliti. Btn
bunlar Gk-Trk yaztlar ok iyi aksettirir. Bu kavimlerin olaan
st baarlarnn srrn anlayabilmek iin, ok eski veya nisbeten
yeni ve bir birinden dil, coraf saha, zaman bakmlarndan ayr
kaynaklarn yukardaki gr teyit eden haberlerini zikretmeden
geemeyiz.
 Trk kavimlerini fatih yapan bu kahramnlik ve askerlik ruhu
Hiung-tm^sa, mteallik in kaynaklannda da inikas eder. M.. 36
da savata len Hun hkmdar (7i-finin muazzam ve kendisini
imha edecek in hcummu beklerken agatdaki hitabede bulunduu
rivayet edilir:
Boyun emeyeceiz. Zira tedenberi H iung-nular kuvveti,
takdir eder, tabi olmay hakli- grrler. Sava svari hayatmz sa
yesinde ad yabanclar titreten bir ulus olduk. Zira bilirler ki, sava
ta muhariplerinin kaderi lmdr. Biz lsek de, kahramanlmziD
hreti kalacak, ocuklarmz ve torunlarmz dier kavimlerin efen-
dii olacaklardr .

Daha sonraki in kronikaIari Gk-Trkler hakknda tjunlan

yazarlar; Savata lmeyi eref sayarlar, hastalanarak lmekten
utanrlar .
Trklerin mukavimlii, kanaatkrl ve sava aralarn kul
lanmaktaki maharet ve idmanl bulunular ok eski alardan iti
baren batl komular arasnda da n salmtr. Bizanal P r i k o-
p i o s V. yzylda Sabirler hakknda unlar syler: Yerin sr
tnda insanlar yaamaya balayaldan beri ne Yunanlarn ve ne de
ranllann kafasndan, Sabirlerin kulland silhlar kmad der.
Muasr Arap ve Farklar, Trklerin gittike atan tarih rolleri
kendilerini glgelendirmesine ramen, onlarn bir ok stnlkleri
ni tanmaya mecbur oldular. Basral C h i z (vefat 8(i4) IX.
yzyl ortalarnda kaleme ald mehur /isaZe^sinde Trklerden si
tayile bahseder. Bundan birka cmleyi zikredelim;
Eer stnde dayanmaya gelince, snr eri, postac, muhafz,
mutaassp bir harici (mezhep mensubu) btn meziyetlerini bir ara
ya getirseler bile alelade bir Trk ile boy lemezler.
Ahlki vasflar ise madd deerlerini de aar: Enerjik, canh,
fal ve zekidirler, kanaati miskinlik, savatan feragati tereddi sa
yarlar.
Yer yznde, harpte sorumluluk lnetine uramayan tek ka-
vimdirler. Yurtseverlik, her kavmin takdir ettii, btn insanla
amil bir meziyettir. Bilhassa bu duygu Trklerde ok kuvvetlidir .
XI. yzylda dier bir Arap mellif t b n H a s s u l l?rkIer
hakknda ayr bir risale yazmtr. Dier konular arasnda aada
ki satrlara rastlanr:

63
 Btn kavimler arasnda ecaat, cesaret bakmndan Trk
lerden stn, byk hedeflere ulamak iin onlardan daha dirayetli
hi biri yoktur; Cenab- Hak onlar arslan sfatnda yaratt.
Onlar bozkrlara, otsuz ve ocaksz llere de alktrlar. Zaru
ret halinde, pek aza kanaat getirerek gn geirecek derecede daya-
mkhdrlar. Gbei kesildii andan itibaren Trk, askerin babuu,
blgenin emiri olmaktan ve kendim zahmetli duruma sokmaktan
baka bir ey dnmez .
Bir Fars yazarndan da iktibas etmeden geemeyiz: 1206'da
yazlan Tarih-i Mubarekdhz. gre, yabanc bir lkeye giden garibi
fena akibet bekler. Bunun aksine 'iMirkler Mslman bir lkeye
ulatklar zaman, orada sayg ve takdir grrler. Emir ve orduya
kumandan olurlar.
Hazreti Ademden beri bugne kadar, para ile satn alnan esir
lerin sultan olduu hi bir yerde grlmemitir. Trkler mstesna.
Trkler denizin derinliinde midye kabuu iinde sakl inciye
benzerler. Deerinin takdir edilmesi iin denizi brakarak krallarn
tacn, gelinlerin kulan sslemesi gerekir .

64
 IKNCI BLM

TRKLN NCLER: H N LA K

Eskian meneleri mekk kavimleri arasnda Trklerin ced-

lerinin de bulunduu fikri ileri srlmtr. Bu faraziyelerden sarf
nazar edilse bile Trk tarihi engin ve ereflidir. Trkln baz ulus
lar gibi kendisine ecdat yaratmasna ihtiyac yoktur. Ksaca unu sy
leyebiliriz; yazl tarihlerden nce de, binlerce yl nce inde Hindis
tanda, Mezopotamyada, Anadoluda ve Orta Avrupada yle kltr
unsurlarna rastlamr ki bunlarn hareket noktasn steppe (bozkr)
kltrnde, belki Trklerin cedleri arasnda aramak gerekir. Ancak
bu zamanda onlara henz Trk denmiyordu.
Tarihe Uk defa adm yazdran Trk kavmi UunlarAvc. Bilinen ilk
yurtlar da bugnk Moolistan olup, in tarih kaynaklarnda rast
lanan adlar Hiung-nu eklindedir. Ancak ok eski kavimlerden Tik,
Cong ve dier baz adlarn ksmen Hunlarla ilgisi olduu sanlmak
tadr. Tabiatiyle ne bu ada ve ne de daha sonra, mnhasran 'Prke
konuan mttehit bir Hun kavmi bahis konusu olamaz. Hiung-nu
sz, Heterogen kadim Mool, Tunguz v.b. oymaklarn Hun-Trk
nderliinde bir topluluk tekil ettiklerini ifade eder.
Baz ge kaytlara ve rivayetlere gre, ok eskiden M. . X X IV
ve Xn. yz yllarda mevcudiyetleri sezilmekte ise de teferruatl kesin
haberler M.. V III. yz ylda balamaktadr. Ancak kimler olduu
ak tayin edilemeyen Bat ve Kuzey barbarlarnn daha nce de
sk sk inin kaderini deitirdikleri bilinmektedir, ilk gerek in
sllesi olan oular (M.. 1150-259), W i I h e 1 m adh bilgine g
re, inin ve btn dounun bin yldanberi ideal olarak
zledii devlet eklini salamtr. Bu a Dou-Asya medeniyetinin
fecri idi. W i 1h e 1m, byk filozof M eng-tseye dayanarak bu sl
leyi kuranlarn Bat barbarlar olduunu syler.

65
 AsU Hiung-nu\axB. gelince, V III. yzyllarda onlar Hoang-ho neh
rine dayanyorlar. inlilerin baz ksa sreli baarlar salayan kar
taarruzlar, onlarn gayretlerini kramyor ve in iin gittike 'artan
cidd tehlike tekil ediyorlar. in krallar M.. 300 sralarnda surlar
ina ederek aknlar nleineye alyorlar. Byk eddin ve asker
yollarn bazsn yaptran imparator Si-htang- 210da ld srada,
Hunlar ok kuvvetlenmilerdi ve Asyadaki devletlerinin altn a
balamt. 209 da Tan-hu veya an-y lkabn tayan hkmdarlar
Mao-tun, svarilerini demir inzibata altrd. Kendisinin slk alan
oku nereye giderse, askerlerinin de, kayitsz artsz derhal oklarn
oraya atmalar gerekiyordu. En ufak tereddt lmle cezalandrlr
idi. Bir seferinde in imparatoru Kauyu. kuatt. Yirmi sene iinde
Hun imparatorluunun snrlarn olaan st geniletti. in kaynak
larnn verdii haberlere gre, Mao-tun 177 de* bir mektubunda un
lar bildirmektedir: Y ay germesini bilen btn kavimler birleti .
Kore, Selenga, Yenisey ve Ob menbalar, Aral gl, Pamir, Kara-
kurum, Altnda ve Nan-an evresi, byk in eddi Hun impara
torluunu kuatyorlard. Payitahtlarndan bir tanesi an-hsi eyale
tinde bugnk Tai-tong-fu ehri idi.
Hunlarn byk baanlarmn amilleri arasnda, byk bozkr
(Kteppe) blgesinin dou ksmnda, onlarla birlikte tarih sahnesine
kan atl gebe hayat tarz bata gelir. in'liler 541 tarihinde de at
lar tarafndan ekilen sava arabalarm kullanyorlard. Ancak s
varileri yok idi. Kuzeydeki muhasmlarnn o tarihlerde piyade sa
vatklar sanlmaktadr. T&ao kral Vu-ling (M.. 328-298) esasl
mdafaa yapabilmek iin ordusuna Hun kavmi giyimini kabul edi
yor, svariler ve okular yetitiriyor . Bundan Hun svarilerinin
ilk nce M.. IV. yzylda inlilere gzktkleri anlalmaktadr.
Ancak bozkr blgesinde ok daha nceden Equus Prjevalski cin
si atn veya taki cinsi atn yaad ve yetitirildii muhakkaktr.
Svariliin buralara batdan geldii anlalyor. Ancak bir ok
larnn sandklar gibi Skitlerden gelmemi, gerek bunlar ve gerek
se Skitler ata binmeyi, Ural dalar dousundaki Bat Trkleri ana
yurdu olan bozkrlarda yaayan halktan renmilerdir. unu da
unutmamalyz ki bu gne kadar kazlan mezarlardan en ok ve en
eski at iskeletleri Kuban nehri evresinde bulunmutur. Bozkrn
bat yansnda tarpan cinsi vahi at ilk nce ehliletirilmigtir.
Hunlar henz zengi kullanmyorlard. inde de ancak M.S. 300
sralarnda zengi grlr. Hanlarn silhlar yay, oy, mzrak ve

60
kl idi. Deri elbise ve kenar krkl dolmun, tokah deri kemer ve
izme kullanrlard.
Svari pantalonu, izme ve kalpag (asker apka) kullanma
inlilere Hunlardan gemitir.
Hunlarn muazzam bir kuvvet tekil ettikleri, yksek medeni-
yetli inlilerin byk emek harcayarak surlar inas suretiyle ken-
ailerini mdafaaya almalarndan da anlalmaktadr. A u r e 1
S t e i n ikinci seferinde, devletin bat ucundaki, Tm-huang blgesi
llerinde de sur kalntlarna rastlamtr. Buras San Denizdeki
balang yerinden ku uuu 3.000 kim. mesafede bulunmaktadr.
Hun devletlerinin altn anda an-y^er bazen in imparator
luu ailesi ile evlenirlerdi. Bu suretle in kltr, imparatorluk fik
ri ve devlet tekilt ile tanrlard. an-y kendisine, in imparato
ru gibi Gn olu demekte ve sk bir ekilde dzenlenen saray ge
leneine bal kalmaktadr.

Hun devletleri nizamnn en nemli unsuru, unvanlarn sa ve

sola gre blnmesidir. Sol taraf daha mmtaz saylmaktadr.
Milttan nce 130 sralarnda byk Hun Asya devletinin inhi
tat balad. Snrlar gittike darald ve devlet merkezi kuzeybatya
intikal etti. Gneyde kalan Hunlar tedricen inlileter. Arkasndan
kuzeyden gelen daha bir sr aknclar ayn akbete uradlar. Milt
tan sonra asrlar boyunca Hm kalntlar arasra ortaya kmakta
ve Kuzey inde slleler kurmaktadrlar. Tsicn ao, H ou ao, Pei
Liang ve Hia (304-439) slleleri byk iftiharla kendilerini
Hiung-nu an-ylerine mensup saymaktadrlar.

Kuzey Hunlarn karde savalar da zayflatt. M.. 58 de

Ho-han-a galip gelinceye kadar be an-y (hkmdar) saltanat
sryordu. Ancak Ho-han-a inlilere tabi olunca kardei i-i ona
kar ayakland. Halkn bir ksm ile ajo-larak, batda bugnk Ka
zak Krgzlarn yurdunda ksa mrl bir devlet kurdu. Bir ok yer
leri ve bu meyanda batdaki Trklerden Ogurl&n, Ting-lingleri ken
disine tabi kld. Ancak M.. 36 da inlilerin've mttefiklerin ar
derecede kuvvetli'ordular ile savarken ld. Bu muhasara ile il
gili olarak in kayna unlar bildirir; Tala nehri yanndaki kale
kapsnn iki yannda 100 piyade "balk pulu nizamnda yerleti.
D u b b sa gre bunlar Carrhae (oku: Karrhe) savanda kitle halinde
Parthlara esir den ve oradan Iasyaya ulaan ve bir ksm i-i

67
hizmetine giren Roma legiyonlarndan olalilirler. B e r n s t a m adl
bilgine g re,.bu vakalar, Mao-tun a derecesinde nemlidir. Zira
EEunlarn ikiye ayrl, kavimler g byk dalgalarn harekete ge
iren bir saik olmutur. Daha sonra Bat Moolistandaki Hunlar da
batya g etmilerdir. Bunlar Ho-han-a haleflerinden bir cz olup,
kurduklar devlet ksa bir mddet parladktan sonra, M.S. 73de, eski
an en byk kumandanlarndan biri olan inli Pan-ao tai-afn-
dan Bar-klde hezimete uratlmlardr. Pan-ao 25 yl sonra Ro
ma devleti ile de mnasebet kurmay denemitir. I. yzyl sonlarnda
ve II. yzyl balarnda Hunlarn Avrupada grndklerine dair
ak bilgiye sahip bulunuyoruz.
Bu srada Hiung-nulann anayurdu Hun vasfn tedricen yitiri
yor, onlarn yerine Sien-pi ad verilen kavim yerleiyor.
Avrupa Hunlannn Asya Hunlarnn bir ksm ile ayn olduuna
dair en nemli belge IV. yzyldandr. 311 de Hiung-nular Lo-yang
ehrini aldlar. Bu vakadan in kaynaklarndan baka Sogdca bir
mektup da bahseder. Sogdlarn ticar mnasebetler bakmndan in
ile yakndan ilgilendikleri bilinmektedir. inliler ehri igal edenle
rin Hinug-nular olduunu zikrederken Sogd mektubunda bu Khun
eklinde geer. Sogd dilinde (h) olmad iin, bu nemli belgeyi ke
feden H e n n i n ge gre, Khun sznn gerek karl, Hun ol
maldr. Bu belge dolaysiyle Asyal Hiung-nularm Avrupa Huhlar
ile ayn olduunu aka gsteren bir belgedir.
Hun devletinin sklet merkezi artk Batdadr. Altay dalar ile
Yayk (Ural) arasndaki bozkrlar trkleiyor. tede beride ancak
Skit-Saka kavminin baz blkleri kalyor. Nihayet 350 de Hazar
Denizi kysndaki Alan\ax\n da memleketini igal ediyorlar. nce
gneye doru seferlerini yneltiyorlar. 359 ve 373 sralarnda Ana-
dolunun zenginlii onlar ekiyor, eskiden Edessa adn tayan Ur-
fa'ya kadar sokuluyorlar. Edessal piskopos Efraim onlar hakknda
unlar sylyor: "Y ec c Mec&n svarileridir bunlar^ atlarnn
stnde frtna gibi uarlar, onlara hi br kimse kar koyamaz .
Hunlar 375 de Don nefrini geiyorlar, Hcrmanarich idaresinde Do
u Gotlahn yenerek, tpk Alanlara yaptklar gibi, onlar da ksmen
birlikte srklyorlar. Bunlardan baz blkler, . kamakta olan
Gotlara katlarak 378 de Edirne (Adrianopolis) savanda Roma
devletinin ikiye bln kaderini tayin ediyorlar.
Daimi hazr bulunu, hayrete ayan hareket kabiliyeti, s
vari tekniinde byk maharet, Hunlara, topraa bal Germenler

63
ve hatt yksek kltrl Romallar fevkinde asker stnlk sa
lad . (A 1 f 1 d i.)
Romahlann Hunlardan ok eskiden beri, yardmc taburlar sa
lamak istemelerini, tabi grmek gerekir. Hunlar 380 sralarmda
Pannoniadadrlar. Viyana civarnda mesel Simmering ve Carnun-
tum (oku: Karnuntum) harabeleri arasnda yaplan kazlarda, Hun-
lara ait olmas gereken kafataslar ve silahlar ile Dou Asya yay
tipleri bulunmutur. Bu yay tipini ge Roma airi C l a u d i a n u s
(oku: Klaudianus) da vmektedir. Roma svarisinin Hun rnei
zre tekiltlandrlmas, yetitirilmesi ve silahlandrlmas dolay-
siyle bu yay tipi Roma imparatorluunun en cra kelerine; G
ney ngilteredeki TVoZes^teki Gaerleona. kadar ulamtr. Orada
bir Roma taburunun barnd yerde, V . yzyldan kalan bir yay
imalathanesinde Hun tarz takmlara rastlanmtr. A 1 1 d iye
gre zellikle "B a t Rom a imparatorluunun tekmil sevkulcey kav
ray IfOO den sonra daha ok H u n yardmc taburlar esasna gre
kur>mutur . Daha sonra erken Bizans a kumandan, Belizar da,
svarilerini Huri rnei zerine yetitirmekle ve Hun mttefikleri sa
yesinde Dou G otlann hezimete uratabilmitir.

imdi tekrar IV. yzyla avdet edelim. IV. yzylda Hun devle
tinin sklet merkezi Hazar Denizi ve Volga (dil ) evresinde idi. Bu
radan hareket eden bir ordu, Kafkaslar ve dou Anadolu da silsi
lesini geerek gneyde Antakya ehrini ald. Filistine kadar sokul
du, daha sonra Ankaraya ynelerek Kafkasya tarikiyle eski yerine
dnd. O sralarda Hunlann hkmdar Karatan idi. Bat kanad
kumandan dn ise Hunlan Karpat havzasna ulatrd. Bu sefer
bir sr Germen kavmini yerlerinden oynatarak Roma devleti snr
lar stne srd. Romal kumandan Stiiko 406 da Hun taburlar
nn yardmlar ile Fiesoleda, Germen aknclarn bir kerre daha
yenmee muvaffak oldu ise de. Roma gcnn inhitat safhasnda
olduu kesin olarak belirmiti. V. yzyl balarnda Hun oymakla
rnn gevek tekiltndan merkezi birlie sahip kuvvetli bir devlet
dodu. Hun kral Ruann hazrlk safhasndan sonra Atta tahta
kt. O ve kardei Bleda artk 30 kadar Trk, Germen, Trak ve ran-
I kavmi (Mesel; Kvad, Alan, Skir, Dou Got, Frank Aleman, Gepid
v.b.) zerinde hkm sryorlard. Hun devleti snrlar Danimarka,
Ren nehri evresinden rana, belki de Altaylara kadar uzanyordu.
A tta, dnya tarihinde daima tekrarlanan ve ezeli bir m otif olan
rakibi yok etme usulne uyarak kardeini ortadan kaldrd.

69
 Hkmdara mensup Hunlar sayca az hakim unsur olarak,
yenilgiye uratlm ve asker hizmete zorlanm kavimler stnde da
nk ve ok ince bir stn tabaka tekil ediyorlard. ok ganimei.
salayan aknlarda Germen taburlar ve bunlar arasnda zellikle
Skirler ok i gryorlard. Bu suretle Hun aznl baz hususlarda
germenlegti. Kral Rua (Ruga), hatt Alman bilgini S c h n-
f e 1 de gre Attila ( = Atta-ila Apak ) szleri, Trk ounluu
hilfna Got menelidirler. Macar bilginleri Attila adn baka trl
izah eder. En byk hkmdar ad Macar-Hun efsanesinde asl ek
lini muhafaz aetmi olmaldr. Sonundaki (a) sesi Macarcda bir k
ltme (tasgir) ekidir, yani bu szn tahUli; Etcl-a yahut Et-a ek
linde olmaldr. Yunan kaynaklarnda Attelas dahi o zamann Yu
nan imlas gz nne alnarak E til okunmaldr. (Rsonyi; Belleten
1939; 384). Volgann eski ad Etil ile Etila ayndr. Trk ad verme
geleneine gre bu nehir kysnda doan cihangire Etil ad veril
mitir.
Germen oymaklar. Roma kltrnn baz unsurlarn benimse
dikleri iin dolaysiyle Hunlar da Roma medeniyetine yaklatrm
oldular. Ticaret yolu ile Hunlar e Romallar arasnda vastasz ola
rak dorudan doruya temaslar saland. Asker hizmetler de bala
rn gelimesine yardm etti. Mesel, Galliyada Roma V. yzyhn otu
zuncu ' yllarnda ancak Hun taburlarm istihdam sayesinde. Bat
Gotlan ile Franklar inzibat altnda tutabildi. Germen ve Roma
mnasebetleri dolaysiyle Attila saraynda Hun-Trk dili yannda
Gota ve Latince de biliniyordu. Hun-Germen mnasebetleri Avrupa
kavimleri yerlemesinde esasl deiikliklerin husulnde amil oldu.
Germenlerin douya ve gney douya yaylmas durdu. Onun ye
rine batya yneldi. Hunlarn doudaki byk in imparatorluu ile
de rabtalar devam ederken, Attila yeni komular ve bat kltr
alemine de yaklamak istiyordu. Bu ise Roma imparatorluu mane
v nfuzu ile sk skya bal idi. Bu suretle imparatorluk fikri lun
hkmdarlarn teshir etti, artk onun siyas grnn mihverini
Roma imparatorluk tahtna oturmak tekil ediyordu. imdiye kadar
pek iyi anlalmayan davranlarnn zenbereini bu noktada ara
mak gerekir.
A 1 f 1 d inin aklamas ve onun klavuzluu sayesinde, A ttila-
y nefsine hkim, son derece cidd, byk iler grmeye ehliyetli
ve mstesna yaradlta devlet adam olarak tanyoruz. F. L o t
adl bilgin A ttilay inhitata yz tutan eski an dier hkmdar
lar ile mukayese ederken unlar syle: Attila, Roma impara-

70
 torlanna ve onlarn mavirlerine kyasla itii and kolay kolay
bozmazd. O an dnya gr icaplar dolaysyla zalim saylsa
da, bu hususta Germen hkmdar, mesel Genzerik ona ta kart
yorlard. Attila, 447-448 de Balkanlara yapt byk seferde Dou
Roma imparatoru II. Theodosios\ 6.000 libre altn harb tazminatn
dan baka yllk 2100 libre altn haraca balad. mparator bu meb
la derken Hun elilerinden aa seviyede eliler gndermek su
retiyle aralarndaki rtbe farkn ima etmek ister. A ttila savala
tehdit edince, yeni eliler ayn seviyede ahslar olur. Bu sefer Attila
gelen elileri ltuf ve ihsana boar, hatt Tuna gneyine isabet eden
istihkmlar kuam da istemekten vaz geer. Theodosiosn halefi
, Marhianos hara demeyi. Bat Romann yardmna gvenerek red
edince, A ttila 451 de Bat Roma ordular kumandan Aetius ve onun
mttefikleri ile hesaplamaya karar verir; Bu sefer harp alan
Galliadr. A ttila kendisine zevce olarak sunulan imparator kz
Honoria iin eyiz olarak Galliay istediinden, arada bu dava da g
rlecektir.
nhitata yz tutan Roma, barbar mttefikleri ile savaa giri
ti. Mttefikleri ile desteklenen Roma kumandan devletin gerek
hkimi idi. Eer Aetius ve onun mttefiki olan Bat Gotlar yenilse
ittifaklar ortadan kalkacak, en byk asker iktidar ile birlikte dev
let idaresi mnhasran Attilamn eline geecekti. AetKsun Mauria-
kum (Catalaunum, bugnk Chlons sur Marne)deki savata A ttila-
ya layik bir hasm olduu belirdi. Savata her iki tarafn svarileri
yerine ar silhl svariler ile piyadeler (bilhassa Germen piyadele
ri) kesin rol oynadlar. Sava meydan bir katliam sahasna dnd.
Sava alanndan Aetius daha nce ekilmekle beraber kesin sonu
elde edilmedi. 452 de ise mttefikleri olmadan Aetiusun ne derece
zayf olduu meydana kt. Attila Roma nne kadar geldi. Ancak
byk papa Leo ve en ileri gelen konslle^en mrekkep ve boyun
een heyet ehrin yklmamasn niyaz ettiler. A ttilann kltr eser
lerine sayg duygusu ve itidali onu alicenapla sevk etti. Attilamn
bu asl hareketi ile 410 da Romay tahrip eden Gotlann hkmdar
Alarikin, 453 de kutsal ehri yakp ykan Vandallarn hkmdar
Geiserikm yaptklar arasnda ne kadar byk fark var!

Attila 453 de, byk anacna ulamadan, Ildiko (Hildegund,

Mikolt) ile yapt evlenme treni srasnda ld.
Attila devrindeki Hun cemiyetinin snf cemiyeti olduu phe
sizdir. Ama Hunlarn istihsl edici mnasebetlerini, teekkl etmi

71
tima bir dzen deil, daha yakndan kle tutumu veya feodalizmin
snrlad da aktr. Geici karakterli olug Hun toplumu iin ta
mamen karakteristik bir zelliktir: snf cemiyet, ama klana ait
tekiltn kalntlar henz onun iinde kendilerini kuvvetli bir ekil
de tutuyorlar, iptida patriyarhal kle tutumu artk bozulmu bir
durumdadr. Buna karglk feodal mnasebetlerin teekkl henz
bu durumda deil, ancak balamak zeredir. Bylece Hun cemiyeti
nin inkiaf, hakik llerde Romaya ait kle tutucu cemiyetin in-
kiafiyle paralel olarak kendini gsteriyor. Ama hem kle tutucu
olduklar hem de feodal mnasebetleri gerekten iptida seviyede
kald iin, kesin hatlara sahip deildirler. (J. H a r m a t t a:
A hun birodalom felbomlsa. I. (Hun devletinin zlmesi) M. T. A.
II. Oszt. Kzlem. 1952: 192.
Attilann lmnden sonra karde kavgalar Hunlar zayf d
rd. Boyun een kavimler Hun devletini paraladlar. A ttilann
en byk olu Ileh savata ld. (Priskos Rhetorun ibareleri Ellak
eklinde yanl okunmutur. Dorusu lek = hkmdardr.).
Sa kalanlar douya geri dnmek istediler. Fakat orada yeni bir
kavimler g, A vorlar dalgas kopmutu. Bu suretle Attila oul
lar Tuna evresinde bal kaldlar. 468 de Dengizik (Deniz Rzgr)
n ba Konstantinopolista kesilince Attila oullarndan yalnz
Irnek hayatta kalyordu. O da Karadeniz kuzeyindeki evreye e
kildi.
Tabiatiyle, dou Avrupa ve Asyada dank Hun gruplar bs
btn ortadan kalkmamt. Bunlarn bir ksm Trklerle kart, di
er ksm yeni ad ile tarih sahnesine kt. Daha sonraki Tuna Bul
garlar hkmdar ailesi kendilerini atdlaraki yazta gre Etil
(A ttila) olu Irnik^ten nee ettirirler. Macarlarn Turul (Turul)
oymandan gelen rpd sllesinin de ayn kkten gelmi olmas
muhtemeldir. Efsaneye gre de Macarlarn hi olmazsa rpd slle
si E til (A ttila )nn ahfaddr. Deerli tarihilerden H o m a n,
G o m b o c z , M o r a v c s i k , L s z i o , dier deliller ile bu tezi
savunmulardr.
Hunlar bahis konusu olunca, balangta Beyaz Hunlar ad ve
rilen Heftalitleri de anmamz gerekir. Byk Heftalit devleti 460 s-
ralarjnda Hazar Denizi ile Afganistan arasndaki sahalarda ve Af-
ganistann kuzeyinde zuhur etti. Douda Tarm havzasnn bat bl
mne, kuzeyde Amuderya, Sirderya arasndaki Sod sahasna ve Ti-
en-ana kadar olan geni yerlerde hkm sryorlard. Farslar ve

72
oolann hizmetinde olan Ermeniler ile savatlar. Kuzeyde in kay
naklarnn Kao- diye adlandrd oymaklar birlii Heftal, asln
da heterogen kavimleri ve oymaklar birletiren bir slle ad ola
bilir. Nitekim, ayni vehile Hun devleti de idare dizginini elinde bu
lunduran Trk st tabakasmn birletirdii eitli halklardan m
rekkep idi. Heftal sllesinin Iran asll olmas da mmkndr. Ba
t kanatlarnda ranl unsurlarn kesafeti yannda Kafkas unsurlar
da bulunuyordu.
Bu kudretli Heftal devleti hakknda Bizans, Ermeni ve in kay-
naklanmn grleri ok cephelidir. Batidakiler Iranllar gibi ehir
lerde otururlar ve ksmen Hnstiyandrlar. Doudaki ise Trk tipi
atl gebe idiler. Ancak her iki blmde en kudretli unsur H yn-
lardr. Batdakilere Latin kaynaklar Khionita adn, BizanslIlar
Beyaz H un Lekoy Hunnoy adn verirler. Bunlar Kafkasyadalci
vakalara kartklar gibi baz oymaklar Kadi Musul evresinde
Farllarn hizmetinde BizanslIlara kar savarlar.
Dou Heftalitleri hakknda C z e g l e d y (M. Ny. 1954. 142-
151) aadaki mtalay yrtr: Bu konglomerat iinde de
H yonl&nn rol bykt. Ancak onlarla birlikte C/arlar da bulunu
yorlard . M a r q u a r t ve G r o u s s e t den sonra
Czegledy daha iyi bir ekilde ve yeni deliller ile BizanslIlarn
Uarhon adn verdikleri Macaristandaki Avarlar ile Heftalitlerin
Uar-hyon (Avar-Hun) halk grupundan ibaret olduklarn isbat eder.

Heftalitler ksa bir mddet iin iktidarlarn Dou Hindistana

da temil ettiler. Toramana ve Mihirakula (502-530) adl hkmdar
lar Gvalior ve Malvaya. kadar sokuldular. 563 den sonra da Glc-
Trkler Heftalit devletini yktlar. Ancak daha bir yzyl sonra da
onlarn Araplara kar savatklar grlr. Kapisa ve Gandkrada.
ise V II. yzylda, in seyyah Hien-tsangm da teyid ettii vehile,
hi sllesi zamannda Budizmin byk hamisi olurlar.
G r o u s s e t ye gre bu slle Trk soyundan idi. Heftalitlerle
muasr Hun ad verilen bir kavim nce Trkmenlerin topranda ^'e
daha sonra Baktriada grnr. Bizansl Priskos Rhetor bunlar iin
"Kidarita denilen Hunlar tabirini kullanr, bunlar muvakkaten bel
ki.Heftalit kabile ittifakna ait idiler. Hkmdarlar Kn-han
465 sralarnda Sasani hkmdar PSroz'a. kar giritii sava(:a
yenilir. Zikri geen kavmin menei kesin olarak bilinmemekle bera
ber hkmdarlarnn ad Kn Hann Trke olduu phesizdir.

73
 Hunlarn Avrupcdaki arkeoloji yadigrlarna da-^emas etme
miz gerekir: A 1 f 1 d i Macaristandaki Keszthely kltrnn
Hanlardan sonraki Avarlara aidiyetini isbat ettikten sonra, Hun
buluntularm ayrt etmek de kolaylat. Bu sahada da A 1 f 1 d i-
nin hizmeti byktr. Vaktiyle, zel bir teknikle, ilenmi sanat eser
leri deerli talarla sslenmi altn ziynet eyasyla Germenlere mal
ediliyordu. A 1 f 1 d i bu tekniin Germenlere de baka bir kay
naktan geldiini gsterdi. Bu sanat Skitlerde, Sibiryada ve Trkis-
tanda da gelimiti. Sarmatlar ve G oflar bunu ancak /ibuZa'da kul
lanyorlard. Buna karlk dou bozkrlarnda Trk atl kavimlerin-
de bu teknik fibulaszdr. Priskos Rhetor, Attila saraynda sslen
mi kl kaylarnn, at takmlarnn hatta kemerlerinin altn sa
fihalar, kymetli talarla kakma ssl olduunu grmt. Bu se
bepten tr, ClaudAanusa. gre Romallar Hun kemerlerini en de
erli ganimet sayyorlard.

1927 de Rus bilgini M i n a j e v a , l yaklan mezarlarda

bulunan eserlerin fibula kullanmayan bir kavme ait olduunu ak
lar. Bu mellife gre eserler zmresi Volga evresi bozkrlarnda
AZon^larla ilgili oda mezarlar andan sonra gelmekte ve zikri
geen sahadan baka Kafkasyann kuzey yamalarnda, Karadeniz
evresinde ve Macaristanda bulunmaktadr. A ,1 f 1 d iye gre bu
zmre eserleri Hun kavminin g dalgalar ile ilgilidir. Gayet tabi
olarak, ilerinde Germenlere has karakterde olanlar da vardr. Onun
iin A 1 f 1 d i bata Germenlerinden ayr karakterde olan
lar tavsif etti. Bunlarn banda yay ve ok gelir. Takriben 160 cm.
uzunluktaki yaylar gayet ince ilenmi kemik ve boynuz kakinalar-
la ssldrler. Balk pulu motifli altn kaplamal kl kabzalar, 80
cm. ykseklikte ve kurban merasiminde kullanlan kazanlar Hunlara
hastr. Zikri geen kazanlarn, daha nce Z o l t n F. T a k a t s
Hunlara aidiyetini gsterdi. Bu ayakl kazanlara Macaristandaki
K afosvlgy, Trtel ve SilezyadaJci Hckricht^ten balayarak Rus-
ya.daki Perm ve Altaylara kadar rastlanr.

A 1 f 1 d iden baka F e 11 i c hin de Hun buluntularnn

slup ve mmeyyiz vasflarm tayinde byk hizmeti gemitir. O
Macaristandaki ok zengin Nagy-Szeksos buluntularndan hareket
etmektedir. Onun kanaatine gre, zikri geen yerde bulunan kakma
ssl altn kap, kurban kazannn kk rneinden ibarettir. Ayn
eit kk kaplara, Sibiryadaki Minusinsk evresi mezarlarn
da lye sunak olarak tesadf edilmektedir.

74
 H U N L A R IN E N Y^.K IN H A L E F L E R :

r -P A LAR, SABBLER, AVARLAR

II. yzyl sonunda, ine yardmc askerler salayan birka

Hiung-nu oyma byk in eddinin i tarafna gelip yerleti.
inin asker gc zayflaynca, inin kuzeyindeki Trk ve Mool
oymaklar iktidar ellerine geirdiler. Birbiri arkasndan ounluk
Trk, bazan da Mool boylan Kuzey-in sllesini tesis ediyorlar ve
dedelerinin in prensesleri ile evlenmi olmalarna dayanarak, ken
dilerini ortadan kalkan eski in sllelerinin meru halefi iln ediyor
lar. 304 ylnda H iung-nu meneli Liu-yu, Tsien ao sllesini Icuru-
yor. Liu-yu-ann olu Liu-tsung ise 311 de in payitaht Lo-yang
igal ediyor. Bu srada gneyde eski in hkmdar sllesi, hayatn
idame abasndadr. Kuzey inde yekdieri ile bouan gebe s
lleler arasnda IIou ao (daha sonra ao adn alacaktr), Sien-pi
meneli Tsien-yen ve 351-395 arasnda Tsien-tsin ailesi iktidar elle
rinde bulunduruyorlar. mparator Fu-kien sonuncu aileden olup
btn Kuzey-ini birletirmi ve kumandam L-huang Tarm
havzasnn fethine sevk etmitir. Bu seferden dnen L-kuang ile bir
likte gelen Budist Kumradjiva'nn budizmin douda yaylma-unda
nemli "mis3onu olmutur.

IV. yzyl sonunda, eski Moolistandaki Hiug-nu yurtlarndan

kalkan T o-pala.r byk lde iktidara sahiptirler. G r o u s s e t
T o-palSiT iin, phesiz Trk , L i g e t i byk ihtimalle Trk
E b e r h a r d ise byk ksm Trk der. Bunlarn eitli oymak
lardan kurulu bir konglomera olmalar akla daha yakndr.
E b e r h a r d bunlardan 119 To-pa oymann menelerinin belir
tilecei inancndadr. Ona gre To-pa oymaklarndan 20 si Sicn-pi,
3 Hiung-nu, 7 si Kao-e boyundandrlar, Trklerin 7 o-palara ver
dikleri Tabga ad, Kuzey-ine amil olmak zere Yunanca Tangast
eklinde ortaada bile kullanlr ve T o-palarn byk kudretine ta
nklk eder.

75
 To pa devletinin parlak a 386 da balar. 420 ylndan 534 e
kadar Kuzey in onlarn elindedir. Payitahtlar nce P in g- eng,
daha sonra L o -Y a n g idi. Gney snrlarn Yang-tse-kiang nehri te
kil ediyordu. Tekmil Kuzey inin birletirilmesini, Hun meneli ve
Kansulu Pci Liang ailesini kovarak, T^o-pah imparator Tao 439 da
tamamlamtr. Pei Liang ailesi Turfana snarak orada budizmin
gayretli mridi ve hamisi oldu.

T o -p a hkmdarlar arasnda en deerlilerinden olan To-pa

Tao (423-52) kuzeydeki barbar Juan-juanla.rsi kar yapt sava
larda da temayz etmi, Kua ve K,araahr\ kendi devletine katm
tr. Batya yneli, son byk To-pa hkmdar Kralie H u ya. ait
tir. ok deerli ahslarn idaresinde olmasna ramen To-pa devle
ti uzun srmemitir. inlilerin W ei sllesi diye adlandrdklar
T o-pa hkmdarlar yendikleri lkenin eski ve ince kltrnn ca
zibesine kaplarak ksa zamanda inliletiler, hatta T o-pa halknn
kendi giyimlerini ve dillerini kullanmay yasak ettiler. VI. yzyl so
nunda paralanan T o-pa devleti in ulusu iinde eriyip gitti. T o-pa-
larn siyas hakimiyetlerinin ksa srmesine ramen kltr tesir
leri nemlidir. Zira H i u n g -n u la.Tda.n ao halk istisna edilirse, Hin-
distndan kuzey-dou istikametinde Budizmin szmasnda en ok
T o-palar amil olmulardr. Yn-hngda. V. yzylda, Long-m ene
VI. yzylda; Tun-huangda., ksmen daha aada zikr edilecek olan
Gandhra sanat tesiri altnda meydana gelen gzel heykeltra eser
ler de zikri geen hkmdar ile ilgilidir. T o-palar, kuzeydeki Tun
guz, Mool ve Trklerden mrekkep rk akrabalarna kar da in
medeniyetinin yarm asr boyunca mdafii olmulardr.
T o-palar Juan-juanlara kar ezcmle 430-50 sralarnda ker
van yollarnn emniyetini ve Bat ile irtibatn salamlardr.
H i r t he gre Avrupadaki Hun devletinden (belki de Macaristan-
daki Etil A ttiladan?) bile V. yzyl ortasnda W ei sllesine el
iler gitmitir. (Keleti Szemle Revue Orientale II. 86).
E b e r h a r da gre (Li Yan 4, 32) W ei sllesi ortadan
kalktktan sonra da inde Trk kan karmtr. Su (580-618) hat
ta awgr (618-907) sllesi ksmen Trk menelidir.
Bu ada T o-pa devleti kuzeyindeki sahada Juan-juan oymak
lar birlii nemli bir teekkl olup, bu gnk Moolistan toprak
larnda Hiung-nula.T& ve Sien-pilere halef olmulardr (402-522).
P e 11 i o t ya gre Juan-juanlar Mool saylmakta ise de bu hkm

76
kesin deildir. lerinde Trk oymaklarnn bulunduunu sanyoruz.
Jttan-juan devleti T o-pa krallnn kuzeyinde Koreden rtig ev
resine kadar uzanmakta idi. 460 yl vukuatndan bahsederken
Priskos-Rhetor zikri geen birliin bir kamm Trke (kar koyan)
manasna gelen A var ad ile anmaktadr.
Tarm havzas blgesi, bugnk Turfan vahas, eskiden nemli
bir kltr merkezi idi. 439 da buraya Hun meneli P ei lAangIsLV s
nmtr. Kua (H o o ) ehrinde tndo-Germ en meneli ToJarla.r
oturuyorlard, evrelerinde ise Trk' oymaklar vard. Buradan az
mesafede Bar-kl, Bat H iung-nularnm merkezi idi. 460 sralarnda,
BizanslI yazarlarn Sabir ( = babo dolaan) adn verdikleri Trk
kavmi ihtimal Juan-juanla.nn saldr sonucunda bu evreden kal
karak uzun g yoluna dklmlerdir.

Kendilerine bir snak arayan Sabirler Altay-Ural dalan ara

sndaki dzlkte yaayan Ogur-TrMerini batya atyorlar, nce
Ural dalarnn gney-bat tarafnda Tobol ve im rmaklar ev
resinde yerleiyorlar. Orada eskiden oturmakta olan Onogur'la.r ve
Uraln dou blgesindeki Macarlan yurtlarndan karyorlar. Te
kiltl ve yksek sava teknii ile mcehhez Sabirler, kendilerinden
daha iptida seviyede olan kavimler zerinde byk tesir icra etmi
tir. Bu gn bile Vogul, Ostyak kahramanlk destanlarnda ve Altay-
h Trk oymaklar destanlarnda ve bir ok yer adlarnda hatralar
canlanr. Hatt X III. yzyldan tandmz Sibir, sonra Sibirya ad
da Sabir Trklerinden kalmtr. Bu sz nce kk bir sahadaki
Sabir yurdunu gstermiken daha sonra btn Kuzey Asyaya amil
olmutur.
Sabirler zikri geen sahada ancak yarm asr barmmlardr.
515 sralarnda onlar Kafkasya-Don-Volganm tekil ettii gende
grnrler, daha sonra Kuban evresine uzanrlar. ok gelimi sa
va kltrleri, sava aralar burada da dikkati eker. Bu kltrn
kkleri in snr civarnda, belki de Tarm havzasnda gelien me
deniyete dayanm olabilir. Bizans tarih yazar P r o k o p i o s
Sabirlerin yaptklar muhasara makinalarndan Girite zikrettiimiz
gibi byk sitayile bahseder.

Bu muharip kavmi komular tanmakta gecikmediler. Bizans

imparatoru Anastasios (v q I . 518) anda Sabirler Kafkasyay gee

77
rek ylnadolya akn ettiler ve Ka'p'padokiaya, kadar sokuldular. Bu
korkun dgman I. Justinianos 527 de Perslere kar mttefik yap
t. Sabirler kh Perslerin kh BizanslIlarn tarafn tutarak 558 y
lna kadar savatlar ise de, zikri geen tarihte Avrupaya akn eden
A v a r lar tarafndan byk yenilgiye uradlar. Adlan nadir anhr
oldu. Konstantinos Porphyrogennetos de adlar Macarlardan bir ks
mna dellet etmek zere Sahartoi asphaloi = Kuvvetli Savard ta
birini kullanr. Gerekten Macarlar VI. yzyl balangcnda, Sabir-
lerin yayl srasnda Sabir boylar birliine tabi idiler, daha sonra
baz dkntleri Macarlara karmtr. Sabirlerin asl byk kitlesi
ise, byk ihtimale gre. Kazar Trk ethnikumu iinde yaamakta
devam etmitir.
Sabirleri masr kronikler Hun saymaktadrlar. Meneleri son
zamanlara kadar mnakaa konusu idi. Sabirlerden kalan adlar
arasnda: lliger, Akkagan, Bohan, Boank, Balak phesiz Trk-
edir.
A

Tekrar douya dnelim: Juan-juan devletini, ikiye blnme

den nce, 552 de o ana kadar metbulan olan Trkler (aaya ba-,
knz) yktlar. Juan-juan birlii paraland. Oymaklar mahvoldular
ve katlar. Bu karklktan, uzak Bat, ufuklarnda, Priskos Rhetor
tarafndan A v a r tesmiye olunan kavim ile Trk kavimleri gnn
yeni dalgas balad.
yeniden Avarlarn menei hakknda yekdierine zt fikirler or
taya atld. Yulcarda, Hunlara ve Eftalitlere ait blmde bahsedildi
i zere C z e g l e d y de M a r q u a r t ve G r o u s s e t den
sonra Avarlarn Iasyadaki esas tabakasnn Eftalitler olduuna da
ir yeni belgeler bulduu inancndadr.
Avarlar Karpat havzasnda ve daha sonra tekmil Macaristana
ulatklar zaman, pek uzun g yollarnda rastladklar bir ok ka
vimleri de birlikte srkleyerek kendi oymak birliklerine kabul et
tiler. Arkeologlarn tesbit ettiine gre, 680 ylmdan sonra da onlara
g ederek katlan yeni bir tabaka vard. Filoloji aratrmalarnn
vard sonular ile anthropoloji ve arkeoloji malzemesinin aklama
larnda henz baz uyumazlklar vardr. Gy. , L s z 1 ya gre
Avarlarn bir ksm kuzeyden gelen Kama ve Ak Idil evresinden g
eden Finn-ugor menelidirler. Zira Ak dildeki (L o m o v a to v o ) klt
rnden kalan maden eserler ile Avar maden eserleri ayniyat arz

78
ederler. Sovyet arkeologlarndan A r t a m o n o v ve G u m i l e v e
gre ise Avarlarn esas kitlesi Altay evresinden gmg olup Trk-
1er tarafndan srlm Ogurlardan ibarettir. Bunlarn ad da ar
ve Hunur.
D. C s a l l n y ve Gy . G y r f f y e gre de Avarlarn
arasna Fin-ugor hatt dorudan doruya Macar unsurlar katl
m olabilirler.
A lt sene onra, doudan saldran Avar adl halk, Kafkasya'ya
ulayor ve Bizans ile mnasebet kurmaya alyor. Bizans yazar
larna gre bunlar iki zmreye ayrlrlar: Uar ve Hunni. Varguni
adl bir oymak bugnde Moollar arasnda yaamaktadr. Avrupa
Avarlar Trk hakanna gre ancak sahte-Avarlardr. Halbuki
Ayarlardan kalan ahs adlarna ve unvanlara gre, bunlar Mooldan
ziyade Trktrler. B6-kolabur; tudun; kaan; tarkhan; baan;
A p syk ; yugra; Bayan; Kansavi; K k ; Solak; Mergen, gibi.

tmparator Justinianos A va rlara her yl hara' der, ayn za

manda eitli Trk oymaklarnn saldrlarna kar koyabilmek
iin slavlar .arasnda en sava olarak bilinen A n fla n aa Tuna
blgesine davet eder. Bu srada Avarlar doudan Trkler sk
trmaktadrlar. Batya doru kenderine bir yol ama mecburiyetin
dedirler. A varlar yenilgiye urayan Bulgar Trklerinden ve Ofpr
Trklerinden bir ksmn ve bu arada ihtimal Macar kalntlarn da
kendi konfederasyonlarna balayarak A n tla.r ve dier birok
slav kavimler silsilesini eziyorlar. Avarlar 562 sralarnda aa
Tuna blgesinde yerleerek Bizansa komu oluyorlar. A z so)ira
Gallia blgesine kadar aknlar yapyorlar. Bizans imparatoru n.
Justinianos onlara hara demeyi reddedince aleyhine taarruza gei
yorlar. Karpat havzasnn i taraflarna ayak basyorlar. Her Trk
ve Mool kavminin yapt gibi, bata nemli ticaret yollarnn kilit
noktalarn ellerine geiriyorlar. Tunamn batsndaki Longobardla.-
rn mttefiki sifatiyle dou Macaristandaki Gepid kavminin yur
dunu igal ediyorlar. Avar komuluundan holanmayan Longobard-
lar 568 de Pannoniada A va rlardan nce yerlemi Bulgarlarn bir
ksm ile yukar talyaya g edince A varlar bugnk Macaristan
n bat ksmn da igal ettiler. Az sonra daha nce baaryla Avar
lara kar koyan Frank kral Siegeberti de yendiler.-

Avar yaylnn nemli sonular, 582 de uzun sren muhasa

radan sonra Sirmium (Eszek) ve Singidunum (Belgrad) gibi Bizans

79
serhad ehirlerinin igali olmutur. Bu suretle Balkanlarn yolu
alm oldu.-Avar hakan Bayan 597 de Konstantinopolis'te dehet
uyandrd. Don nehrinden Atlas Okyanusu kysndaki Gallia lke
sine, slvlarla sakin kuzey blgesinden talyaya kadar olan gentg
sahalar Avar asker faaliyetine sahne oldu.
Avalarn sistemli bir ekilde nemli ticaret yollarn ellerinde
bulundurmak istedikleri anlalmaktadr. Bayanm hayatnn son
larna doru A va rlarn kudreti ksa bir mddet sonra snyor. Bi
zansn Pers savalar iin ayrd asker birlikler serbest kalnca
A varlar tedricen geri pskrtyorlar. Hatt kumandan Priskos
Tisa nehri boyunca Bayandn ordularn yenilgeye uratyorlar.
Bayan, V II. yzyl banda vefat ediyor. O, byk bir devlet kurucu
vasf ile kk saydaki A varlarn banda, Trk Bulgrlarndan
Kuturgur ve slav oymaklarn yendikten sonra muvakkaten Avru
pann sahibi olmu ve iki yzyllk Avar hakimiyetini kui*mustur.
Bayan, Etil (A ttila) ayarnda byk ahsiyet deildi. Attiladaki
byk apta siyas hedefi olmad gibi, alelade seviye stne yk
selen kltr duygusundan da mahrumdu. Ancak karakterinin kusur
saylacak iki yzllk ve kurnazlk gibi hususlar, Bizans ile mna
sebetlerinde o an hkmdarlarnda bulunmas gerekli vasflar ol
mutur.
Bayann lmnden sonra tekrar canlanan Avar yayl bu se
fer Balkan'lara doru yneliyor. 626 da Perslerle ittifak aktederek
626 da Konstantiniyeyi muhasaira ederler. Baar salanamaz. Ye
nilgiye urayan halklar isyan ederek istiklllerini iln ederler. Bu
halklar, Avar savalarnda onlarn yardmc ordular sfatiyle, ne
siller boyunca hayli sert save okulundan geerek mcadeleye a,l-
mlardr. Bundan bilhassa slavlar faydalanmlardr. K. J i r e-
e ke gre 584 de Efes piskoposu Suriyeli J o h a n n e s eski
den ormanlarn iinden kmaya cesaret edemeyen slavlar artk
i^.varlarla birlikte savaa katlyorlar, altnlar, gmleri ve at s
rleri var diye onlar telin ediyor.
slav ynlarnn Avar savalarnda itirak derecesi hakknda
u haber bizi kfi derecede aydnlatr; 600 de Bizans kumandam
Priskos Avarlara saldrrken 17200 esir alyor. Bunlardan ancak
3000i gerek Avardr, Bu 3000 in de bir ksmnn Pontus evresin
den A va rlara katlan Trk Hun ve Bulgar v.b. olmas mmkndr.
4000i Gepid, ve geri kalan 8000i slavdr. 603 de Longdbard kral
A.gilulf Kremona ve Mntuann igali iin A varlardan 'yardm is-.

80
tedii zaman hakan; (her halde )A v a r kumandanlarnn idaresinde
slav birlikleri gnderir.
Btn slav dillerinde var (Obor) eklinde dev mnasna
gelmektedir. Buna ve V II. yzyl balar baz Bizans yazarlar
nn verdikleri haberlere gre, btn slavlann blnmeden nce
A varlarn tebaas olduu hkm karlabilir. slavUarm yayl ve
eski tarihleri bakmndan AvarIardan itibaren Trk tarihi nemli
dir. Bilhassa Trkler iin dier komu halklardan ziyade slavla
rn komuluu, eski ve yeni alarda, yzyllar boyunca tehlikeli
olmutur. Bu bakmdan ksaca slavlarn menei ve anayurtlar
konusuna temas etmemiz gerekir.
slav'lar dil bakmndan Indogermen dil ailesinin sotem gru
buna Daldrlar. Bu grupta eski Indogermen kelime bandaki K
yerine S sesi bulunur. Mesel: kentum (yz 100) yerine satem ve
sto denir. Bu grupta Hind, Pers, Erm eni, Frig, lllir ve Baltk zm
resine mensup diller bulunur. Kadim Islavhk ve onlarn birlikte ya
adklar anayurtlarnn nerede olduu hususunda, eitli bitki ad
larnn dank slav dillerinde bulunuu veya bulunmay vc arkeolo
ji aratrmalar bir dereceye kadar cevap verirler. Mesel; bkk (ak
grgen) aac iin slav dillerinde kelime yoktur. Bu aala tan
tklar zaman adn Gotadan almlardr. u halde slav anayur
dunda ak grgen (Fagus silvtica) bilinmiyordu. A k grgenin yayl
sahasnn dou snr takriben Knigsberg^den Karpatlar Doyunca
Tuna mansabna kadar uzandna gre slavlarn anayurdunun
bu hattn dousunda bulunmas gerekir. Buna dier delilleri de
ekleyecek olursak; slavln asl vatan Dnyeper ve Vistula ne
hirleri orta mecras arasnda ve daha ok Pripet bataklklar ev
resinde olmas gerekir. slavlar Indogermen topluluundan ayrlma
dan nce rk bakmdan vahdet tekil etmiyorlard. Asl nveyi te
kil eden unsurun rk evsafn bilmediimiz gibi tarih Doyunca
hangi fatih unsurlarla kartklar da mehuldur. Mesel: Lehlile
rin, C z e k a n o w s k iye gre, nvelerini kuzey tipi insan (Homo
nordicus) tekil ediyordu. Kuzeyde halbuki Baltk tipi insan pek
yaygnd. Gneyde ise, tekmil Balkan halklarnn kkn tekil eden
Dinarid tip hkimdi. slavlar arasnda Mranid hatta Mongoloid tipi
, insanlara da rastlanmakta ve slavlar arasnda Trk tabakalarnn
yerlemesine ve aralarnda eriyip gitmesine tanklk etmektedir,
slavlann eski medeniyetinin, bugnk bilgiye gre en yksek se
viyesi, VII-X. yzyl kaynaklarna, arkeoloji buluntularna, muka-

81
yese dil ve etnografya aratrmalarna gre, daha bidayette pek
ok yabanc unaur almt. Bu tesirler ayklamnca eski slavlarn
yar gebe halde balklk ve avclkla geinen bir halk olduunu
grrz. iftilik ve hayvan yetitirmenin iptida derecesinde olan
slavlar, iftilii ksmen Gotlardan ve Trkln bat zmresini
tekil eden O'gur Trklerinden renmilerdir. Hayvan yetitirme
nin bir ok unsurunu yine Trklerden rendiklerine baz kelime
ler tanklk etmektedir.

tslavcada siyas tekilta taalluk eden kelimeler arasnda Knez

Germen dilinden, hoyar Trkeden gemedir. Trk tesiri din aki
delerde de gsterilebilir. slavlarn dini aslnda animistik idi. Daha
sonra X. yzylda balballar (putlar) vard. Islavca put mnasna
gelen bolvan sz Trk meneli olarak grnr. slavlarn sava
tanrlar yoktu.

slavlarm en eski tarihine gelince, onlarn IV . j ^ y l a kadar

Got^lann tesiri altnda olduklar grlr. Bu tarihte H u n l&r Got
hakimiyetine son verince slavlar Hunlara tabi oldular. Sava bir
ok Germen kavimleri Hun hakimiyetini tandklarna gre slav
larn bir istisna tekil etmeleri bahis konusu olamaz. N i e d e r 1 e
ve V e r n a d s k i y bu kanaattedirler. slavlarn tarih kaynak
lar ancak Avar aknlar ile balar. O ada slav tarihi (sine qua
non) Trk tarihinin ayrlmaz bir parasdr.

Islavhn tarihinde Avarlarn nemli rol vardr. M a r q u a r t

bu hususta unlar kaydetmektedir: Avarlar gebe olduklar iin
zaptettikleri yerlere iftileri yerletirmek menfaatleri icab idi".
Bu iftiler sava seferlerinde piyadeyi tekil ediyordu. Bu sebep
ten tr, slav oymaklarnn Avar topraklarna yerlemecini iyi
karlamakla kalmayp, ok defa onlar kuzey blgesinden Tuna ev
resine zorla g ettirdiler. Dudlyeb'lerin ek memleketinin gneyin
de Franfc'lara kar snr muhafz olarak yerletirildiini sanyoruz.

Ayn ekilde Dudlyebleri, aa Pannoniada. Longobardla.ra.

kar snr bekisi yaptlar.

Avar-lslav tezinin 70 yl nce M a r q u a r t tarafndan or

taya atlmasndan sonra, bu tez hayli geliti. Avar tesiri olmadan
byk lde bir slav gnn ani olarak ok defa bin kilometre
uzaktan bile vukuu tasarlanamaz. Zira bu ada Islavlar da eski
yurtlarnda az ok yerlemi durumda idiler. Onlar kendi istekleri

82
ile deil, buyrua boyun eerek anayurtlarn brakm olmaldr
lar.
Byk slav ileri hareketi VII-IX. yzyllarda Alman toprana
Elbe nehri mansabna kadar sokuldu. Bunu da tahrik edenler Avar-
1ar olmutur. slav ounluu zerinde lm-kalm efendisi olarak
hkm sren bir avu Avar muhafzlarnn dou Almanya'da brak
tklar arkeolojik eserler gittike oalmaktadr. Germenlerin VI.
yzylda, ilk bakta sebepsiz olarak, Dou Almanya ve ek mem
leketindeki yurtlarn terketmeleri ancak Avar hakimiyeti ile izah
edilebilir. Bu ada Almanlar da ksmen ifti idiler. slavlarn bu
sahalar kendi gleri ile igal etmeleri imknszdr..Zira asker te
kiltlar Almanlarnkine kyasla daha zayf idi.
Avarlar Balkanlarda da slavlarn yol aclar olmulardr,
slavlar ile onlarn askerlik alannda hocalar Avarlar arasnda ok
sk mnasebet kurulmutu. Aadaki belge bu mnasebetin derin
lii hususunda bir fikir verebilir: K o n s t a n t i n o s Por-
p h y r o g e n n e t o sda, azizlerden Pankratios^nn hal tercmesi
bahinde zikredildiine gre 750 tarihlerinde Atina evresindeki
Avarlar hoi Sklavoi hoi ti Avaroi kaloumenoi Avarlar diye
dahi adlanan slavlar ile bir tutulmaktadr (Bk. V a s m e r ) .
Onlar byk slav gcn, zikri geen yarmadaya yneltmi
ler veya onun msfebbibi olmulardr. Sava seferlerinde Islavlar
Epire, Korinthos'a. ve Selanik^e srklediler. Son zamanlarda
Korinthosda. Avarlarla ilgili eserleri kazlarda buldular. Arnavut
luktaki Prestovais altn hzinesi de; A varlardan kald. Avar'lar
yer adlar ile ilgili hatrala.r da brakmlardr. F a l l m e r a y e r e
gre Navarino (bugnk ad P ylos) n eski ad Eis Ton Avarinon:
Avarinoya eklinden kalmadr ve vaktiyle burada. Avarlar j/^erle-
milerdir. Antivarinm da eski ad Givitas Avarorum idi. Dalma-
ya ile ilgili eski arivlerde menei karanlk eitli adlar arasnda ok
defa Mergen ad geer. Bu sz uzak doudaki Trklerde ve Mool-
larda yayc mnasna gelir. Bu ahs ad X III. yzyla kadar H r
vatlarda da kullanlmtr. Macar krallar adna Hrvatistan idare
eden vali (h n ) unvan da Avar hagan sznden neet etmektedir.
Bu unvan Gktrklerde Baa, Bulgar Baan eklinde geer. Eski
Macar Baa (B) -unvannn da bununla ilgili bulunduunu san
yoruz. Bn nce kuzey Hrvatistan vilyetinin (jupalarnn)
Konstantinos P o r p h y r o g e n n e t o s tarafndan
Boea n (os) tesmiye edilen nderi idi.

83
 Hrvatlarn, eski kaynaklarda geen dier bir unvan yugruH
da Avarlardan alnmtr. Bu konuya Uygurlar bahsinde ayrca te
mas edeceiz.
Bizans imparatoru Konstantinos Porphyrogennetos^un De
administrando imperio adl eseri Trkler bakmndan en nemli'kay
naktr. mparator zikri geen eserinde kuzeydeki anayurttan Adriya
Denizi blgesine Hrvatlar gtren babularn adlarn sralar. Bu
babularn adlar Fin bilgini M i k k o 1 aya gre ancak Trke
ile aklanabilir ve bunlar Avarlardan idiler; Klk, Ksenci, Mugel,
A lfel, Tugay, Buga.

Baz bilginler de Ayarlarn tarih rollerini aklarken mbal

aya saparlar. Mesel: Romen-Avar mnasebetleri bahsinde,
P e i s k e r, eski Valach, (flak) etnikumunun obanlk klt
rnn gelimesinde Avarlarn byk tesiri olduunu zikreder.

Avarlar, Macaristana ilk Islavlar birlikte srklediler. Baz

tslav bilginleri ise M. S. birinci yzyldan itibaren Macar topra
nda slav adlar bulunduunu sanrlar. Halbuki gerekte bunlar
slav olmayp lllirce adlardr. A tl halklar tarihinin tabi gelinesi-
nin altnda konuyu inceleyecek olursak, aadaki sonuca va
rrz: Macarlarn yurt igalleri srasnda, kk slav zmrelerin
den devlet kurmann kristallemesi safhasnda bulunanlar, Pannonia
Isiavlan ve Morva slavlannm banda, islavlam Avar beyleri bu
lunuyordu.
Bulgar Trklerinin de slavlarn Balkanlara yerlemesinde b
yk rolleri olduu dnlrse, slav yayl ve slav tarihinin d
m noktas olan VI-VII. yzyllar, Tk, bilhassa Avar-tarihine da
yanr. Avarlarn Islavlara yapt tesiri anlamak iin Ruslarn eski
kroniklerini kartrmak kfidir. Bu kronikler yzyllar sonra da
Islavlar sefil braktlar, slav kadnlan onlarnd. Uzun boylu fa
kat marur ruhlu idiler diye ikyet ederler. Avarlarn daha son
ra tarihten silinileri zerine duyduklar sevinci u eski slav ata
lar sz ifade eder: Pogiboa yaki obre.. Avarlar gibi mahvol
dular .
V III. yzylda artk Avar hakimiyeti zayflamaya yz tut
mutur. Bu yzyl sonunda Frank devleti ve imparator byk ari
ile savaa giritiler. Byk arla kar Bavyerahlann mttefiki
sfatiyle katlrlar ve sava kaybederler. talyada Yunanllarn ta
rafn tutarak savaa giriirler yine, yenilirler. Sonunda kendileri

84
iin mcadele gerekiyordu, lk byk savata, (791-796) Byk
ari, Avar toprann bat ksmn igal etti. karklklar ile bs^
btn zafa urayan Avarlar Byk arla boyun ediler. Hkmdar
lar Hristiyanl kabul etti. Ancak Franklarn sert idaresine da
yanamayarak isyan ettiler. kinci byk savata mstakil Avar
devleti bsbtn ortadan kalkt. Halka biimi Avar kaleleri skut
etti. Ayn zamanda gneyde, Bulgar han Krum (Kurum) Avar ha
kimiyetine son verdi. T h i e r r y, Avarlann son durumu hakkn
da u tebihi yrtt: "lm yaras alan bir ava kpekler nasl
saldrrlarsa, ikinci Hun devleti olan Avarlara kar, bir ok tarih
kaynaklar Avarlar Hunlar olarak tanr slav komular da ayn
ekilde hareket ediyorlard . Geriye sa kalabilen Avarlar yabanc
halklar ve bilhassa Islavlar arasnda eridiler. Bunlardan Bulgarlara
katlanlar da oldu. Zira Krum han Bizans surlar nne geldii za
man ordusunda birlikte savaan Avarlar da vard.

862de Bavyeraya Karpat havzasndan yeni bir atl halk; Ma-

carlar akn ederler. Tarih kaynaklan, 875 de de Macaristanda baz
Avar kalntlar bulunduundan bahsederler. Bunlar sayca belki de
hayli kalabalktlar. Yirm i yl sonra buraya gelen Macarlara ka
tldlar. SzekelyUlerm menei sorusunda Avar kalntlarn hesaba
katrnak belki doru bir yol olacaktr.

imdi de Avar kltr yadigrlar konusuna tekrar dnmemiz

gerekir. Bilhassa u ciheti hatrlatmak yerinde olur: Macaristanda
bu gne kadar, umum olarak byk toplu mezarlklarda 20.000 Avar
mezar incelenmitir. Bu mezar buluntular iki zmreye ayrlrlar.
Birinci zmre Keszthelye izafe suretiyle adlandrlmtr. Ar,
dkme kk plstik eyay ihtiva eder; bilhassa at takmlar zer
lerinde hayvan mcadele tasvirleri ve g r iffler (grifonlar) bulu
nur. Bu kltrn tesir ve yayl sahas Moravya, Almanya ve hat
ta M eroving\er a Fransasna kadar uzanr.

B a r t u c za gre, Keszthely slibu Macaristan mezarlarnda,

Mongoloid kafataslar bulunmaktadr. Bu tehis A 1f 1d inin zir-
deki nazariyesini teyid etmektedir. A 1f 1 d iye gre Keszthely
slbu buluntular, Avar halk konglomerasnn Asyadan taze
gelen yksek ifade unsuruna -aittir. Buna karlk ikinci zmre s
lbu buluntular, Avarlann Karadeniz blgesinden Macaristan'a
getirdikleri halklara ve bunlar arasnda ilk safta da Kuturgur Bul-
garlanna ait olabilir; Daha aada grld zere, S i m o :n y i-

85
ye gre tazyik edilmi maden levha buluntular, Kuturgurlara
deil Avarlar nnden Karpat havzasna g eden Bat Ogurlarma
aittirler. Bu sonuncu zmredeki eserlerde Bizans tesiri sezilir ve
bunlar daha hafif maden levhalar zerine kabara usul ile imal edil
milerdir.

A 1 f 1 d inin vard, sonucu F e 11 i c hin aratrmalar ta

mamlamaktadr. F e 11 i c h Avar sanatnn Gepid'ler, Longohard-
1ar ve slav'lar zerindeki tesirlerini aratrr. Avar sanatnn Islav-
lara tesiri daha ge VIII. yzylda vukua gelmitir.-

Tam m.nasiyle bozkr halk olan Avarlar, svari ve oku idi

ler. Ok saplarn muhafaza eden tirkei bel kemerlerinin sa yanna
asarlard. Yay ise dier bir mahfaza iinde sol kemerlerine ili-
tirirlerdi. Avar yay bir ka paradan mrekkepti. I tarafa tahkim
edilen kemik safihalar yayn elstikiyetini artrrd. Bu eit kemik
safihalar Hunlar ve ilk Macar mezarlarnda da bulunmutur. Rast
lanan Avar klc dz veya hafif eridir.

Avarlar llerini mezara, yz douya bakar ekilde yerle

tirdiler. Mezar zemini batan ayak istikametine doru meyillidir.
Nfuzlu .ahslarm cesetlerini nce deriye sardlar ve bir lahid iine
koyarak gmdler. Mezara ahiret yolculuu iin kaplar iinde ye
mek de koydular. Svari ile birlikte tekmil at da gmdler.

zengiyi Avarlardan nceki devirlerden tanmyoruz. Avar

zengileri daire biimindedir. ok yksek seviyede olan Avar san-
at BizanslIlara da tesir etmitir. VII. yzylda imparator Heraklios,
Bizans ordusunu yeniden tekiltlandrd ve bu sayede Sasanilere
galip geldii zaman, svarilerini, gerek daha uygun giyim ve silh,
gerek taktik bakmndan Avar rnei zere kurdu. mparator Tak-
tika adl eserinde aka Avar rneklerinden bahseder.

Avarlarn altnlar boldu. 599 ylnda, Bizanstan aldklar yllk

harac 80.000 den 100.000 e kardlar. Altnlarnn byk ksmn
kuyumcular kullandlar. Fels Kkll evresindeki Firtos bulun
tusunda mzehhep takmlarla birlikte 3.000 adet imle haz,r Bizans
altn da vard. ada kaynaklar hep bir azdan, 796 ylnda so
nuncu daire biimli Avar istihkm sukut ettii ve Franklarn eline
getii zaman, askerlerin batya ok zengin ganimetler gtrdk
lerinden bahsederler. Baz arkeologlara gre Nagyszentmikls'da.'ki
altn hazine de Avar ana aittir. Bu hzinedeki eserlerin slbu

86.
ve teknii Avar veya Trk Bulgar damgasn tamakta ise de
N e m e t hin zne gre yazs Peenek (Rnik) yazs tipin-
dedir.
Dier bir Avar buluntusunu nem vererek tantmamz gerekir.
Bu kavimler g andan kalan belki de yegne musiki aletidir.
(Hakknda, bk. Giri - Musiki letleri, Avar ifte kaval).
Avar buluntular ok geni sahalara yaylmtr. Bunlar Ma
caristana mnhasr olmayp, F e 11 i c he gre Kama nehri ev
resinde, Uralda da eski Avar yerlemesinin izleri vardr. Bunlar bu
gnk Gney Rusyadan neet etmi olabilirler.

87
 OGUR T R K LE R N N D A ILII:

ONOGURLAR, TUNA VE >1I. BULGARLARI

Priskos R h e t o r tarafndan zikrolunan 460 yl civa

rndaki Avar-Sabir darbesinin bjmk nemi, bu vaka doliaysiyle
eitli Ogur oymaklarnn Karadeniz (Pontus) evresine g etmi
olmalarlndadr.
in kaynaklar OfiTMr'lan, fao-MMun kurduu Hiung-nu devle
tinin tebaas olarak da zikrederler. Sanldna gre nce Tc^rbagatay
dalar civarnda ve bugnk Kbdo ve Semipatinsk taraflarn
da yayorlard. Takriben M.. 1300 sralarnda erken-Bronz ana
ait A basevo ve Andronovo kltr daha ok bu evrede gelimitir.
Z i e h y ye gre Trk anayurdu burasdr. Oriogurlar, Ugur-Macarla-
ra byk siyas ve kltr tesiri olan ve kendUeri ile birlikte on
lar da gneye doru srkleyen kavimdir. D. S i m o n y i (Ata
Archeologica 195&; 227-250) de C z e g l e d y'nin aratrmalarna
dayanarak Ogurla.rn gten nceki dallarn incelerken, Orta
Asyada bilinen yurtlarnda zmre halinde olduklarn belirtir;
Dou zmresi, Sir-Derya orta ve yukar mecrasnn kuzeyinde
nehri vadisinde ve alkar gle kadar olan sahada yerlemiletdi.
Onlarn kuzey batsnda Sar Su ve Alk Bozkr batsnda, bugnk
Kfizak-Krgz Bozkr evresinde Eniba nehrinin j^kar mecrasna
kadar olan sahada Ogurlann Orta zmresi, byk ihtimalle Kutur-
gurlq,r ve nihayet onlarn da batsnda Ural (Y ayk) nehrine kadar
olan sahada Ogurlann Bat Zmresi yerlemilerdi.
Orta ve Bat zmreleri otlaklar Akmolinsk yaylasna kadar
uzanm olabilirler. u halde Ogur zmresinin hep bir arada ok
geni otlaklara sahip olduklarn syleyebiliriz. Bu sahaya daha
sonra Oguz^l&T gelip yerletiler.
Ogur boylar, yukarda zikrolunan coraf sahalardan M.S. 370
sxralarnda Hunlar batya srdler ve kendileri de 463-470 srala
rnda ayn yerlerden ekilmeye mecbur oldular.

88
 Bilindiine gre 463 sralarnda Juan-juan\^T Dou Asyadan
Avarlar, onlar da Sabirleri bugnk Alma-ata ve Isk-kl gevre-
sindeki yurtlarndan kardlar. Bunun sonucunda Sabirler Ogur-
lara saldrarak onlar batya attlar. Tahmine gre, nce dou zm
resini tekil eden Onogurlar ekilmeye mecbur oldular ve Sir-Derya
evresindeki Hazar Denizine kadar uzanan eski kervan yolunu takip
ederek Etil (Volga) ya ulatlar. Burada onlarn bir ksm Etili ge
erek, Kafkasyann kuzeydou eteklerinden Don nehrine kadar, otlak
lar ile az ok eski yurtlarna benzeyen sahalar yeni yurt olarak i
gal ettiler. E til nehrinin sol kysnda kalan ksmlar kuzeyde ot
laklar arayarak, daha sonra dil Bulgurlar t yurdu ad verilen saha
ya ulatlar.
Bundan sonra Orta Ogur zmresinin g balad. Onlar Don
nehrinin dousunda yerleecek yer kalmad iin Donun batsnda
Dnyeper ve Dnyeper tesi sahalara ayak bastlar. Bu suretle On-
ogir kardelerinin yeniden bat komusu oldular.

En sonunda Bat Ogur zmresi evvelkilerin daha batsna g

ederek Tuna deltas ile Aa Tuna ovasna, hatt Karpat havzas
dzlne ulatlar.
u halde Ogur.lar Karpat havzasnda (sonraki Macaristanda)
Avar gnden nesil (insan boumu) nce grnmerdir.
S i m o n y iye gre bu durum Hunlarn ortadan kalkmasndan son
raki devre ait ve Avarlarla ilgisi olmayan tazyik edilmi maden
levha buluntular menei sorusunu da aydnlatr.
463 ten sonra Karadeniz kuzeyinde zuhur eden Ogur kavimleri
unlardr: Opurlar, Onogur'lar, aragurla.v, (sar, ak-Ogurlar),
turgur^ar (30 Ogurlar), Kuturgur^ar (9 Ogurlar).

Bu kavimler Pontus evresinde Hun devletinin Trk bakiyeleri

ile kartlar. Bu karma sonucunda 482 de Bulgar (bulgamak fiilin
den; mnas: muhtelit, karma) toplu ad meydana kt. mparator
Zenon, Btan adh babular idaresinde onlar mttefikleri sfatiy-
le Dou Got kral Theoderike kar harekete davet etti.

Bu kavimlerin tarihlerini ak olarak bilmiyoruz. Bizans kay

naklan da ancak baz vesilelerle bulunduklar yerler hakknda sat
hi bilgi, vermektedirler. Bu kavimlerden bazilarnm zel tariJilerini
bu ksrla ramen ksmen aydnlatmak mmkndr. Bilhassa iki
kavmin tarihi nemlidir: Kufurgurtar ve Onogur\a.r.

89
 imparator Zenona. yardm eden Buan Bulgarlarnn da, eski
tarihilere gre Kuturgurla.rda.n olduklar sanlmaktadr. Burada,
zikri geen nc (Bat) Ogurlarm bahis konusu olabilecei hu
susunda S i m o n y inin fikrine itirak ederiz. Zira imdiki bilgi
durumuna gre Kuturgurla.v ancak 547 den sonra Balkanlarda g
rnrler.
Bunlar Tuna-Dnyeper-Don arasnda yerlemilerdir. Bizans top
randa srekli savatlar. Bazan slavlar da Balkanlarn uzak k
elerine gneye doru beraber srklediler. mparator Anastasios
(491-518) bu sralarda Konstantiniyeyi savunmak iin mehur
"Uzun Sur u yaptrd. Ancak Bizansla olan mnasebet her zaman
hasmane deildi. Mesel 530 da Belizar ordusunda KuturgurIar
talyada savatlar. 549 da onikibin kiilik ordu ile LongobardlarA
kar Gepidlere yardm ettiler. O srada Bizans, Don evresinde
oturan XJturgur\&r\ Kuturgurlara. kar harekete tevik etti, ye-
nilgeye urayanlardan .2000 aileyi Trakyaya yerletirdi. Avarlar
gibi onlar da Bizans ordusuna tesir icra ettiler. V II. yzylda M
srdaki Bizans ordusunda da Bulgar kemeri grlr.

fiir ka yl sonra Avar dalgas ulat. Zaferlerinden sonra A var

lar Kuturgur^arn byk ksmn, muhtemelen dier Pontus evresi
halklar kalntlarn, kendileri ile birlikte batya srklediler. 568
de Kaan Bayan, o zamana kadar Bizansn- KMMrgMrlara ve Utur~
gurlara. dedii yllk harac kendisine talep ediyor. A 1 f 1 d i
nin faraziyesine gre Avar a yadigrlarnn bir ksm, hayli eski
adan beri Bizans yaknnda yaayan Kuturgurlzra, aittir. Bu sa
nat grubuna ait olarak S i m o n y inin faraziyesini daha yukarda
grdk.
Avar seferlerinde Bulgarlar iki nesil boyunca, 568 de ise Dal-
mayada slavlara kar savatlar. Batya yaplan aknlarda ve 626
da Konstantiniye surlar nnde slav meneli satellit kavimler ile
birlikte idiler. Yerlemi olan kalntlar Macaristandaki Avar yur
dundan daldlar. 568 de Alhonin Longobardlar ile de bir ksm
talyaya g ettiler. 630 da Macaristanda ayaklandklar zaman,
Avar hakimiyetini tehlikeye soktular. 9.000 Bulgar ailesi Bavyera-
ya g etti. Orada dosta kabul ve iskndan sonra, verdikleri akdi
tutmayarak, byk bir ksmn anszn hcum ederek ldrdler.
Sa kalanlar nce Vendler toprana, daha sonra Gney talyaya
Napoli kijzeyine yerletiler. Pannoniadan son byk k, V II.
jizyln ikinci blmnde Kuber Bulgarlarnn gdr. Bulgarlarn

i)0
Balkanda yurt edinmeleri o zaman vukua gelmi ve bunda Onogur-
larn byk rol olmutur.
Onogur ad yeknazarda Kafkas evresinde Hun. admdan
(Honagur) kalm grnr. IV. yzyl Errteni haberlerinde, M o-
ses K a g a n k a t v a c i Bat Sibiryadaki Onogurla.rn da
Hun devletine tabi olduklarn ve baz blklerinin batya dtkleri
ni zikreder. Bunlarn esas kitlesi her halde Macarlarn cedleri ile
birlikte Ural dalan ile gney bat eteklerinden Kuban blgesine
g etmilerdir.

VI. yzyl ortasndan sonra Onogur\a.r, Macarlar ve turgur-

1ar ile birlikte Gk-Trk hakimiyeti altna girdiler. ki nesil sonra
Kohrat, Onogurl^rm ve mttefiklerinin Byk Bulgaristanm, te
sis ediyor ve imparator Herakliosun mttefiki sfatiyle Avarlarla
savayor. Bulgar-Avar sava, daha nce zikredildii zere Pan-
noniaya da sirayet ediyor, burada A va rlar stn geliyorlar. Koh-
rat V II. yzyl ortasnda ldkten sonra, Don-Kafkasya-Volga
geninde Kazar'la.r hakimiyet kurmaya alyorlar. Efsaneye gre
Kohrat devleti be karde arasnda bee blnd. Tarih belgeler e f
sanede zikrolunan adaki vakalar teyid etmiyor. Zira ikinci, dr
dnc ve beinci kardee izafe olunan gler daha eskiden vukua
gelen talya ve Balkan yerlemesi ile ilgilidirler. nc karde
Esperik ise tarih bir ahstr. 668 sralarnda Onogurlarla. Tunay
geerek Bulgaristan kurdu. Birinci ocuk Bayana. tabi olan halk
Onoguriada. kalm, orada Macar oymaklar ile birleerek Kazar
devleti tebaas olmutur. Kuban evresindeki yurtta Onogur ad bir
kerre daha V III.'y zy l ortasnda, Bizans misyonerlerinin Onogur
Peskoposluunu kurmaya alt zaman son defa gze a.rpyor.
Mo r a vc si k, Bayan Onogurlar ad altnda Macarlarn sakl
olduunu sanyor. Bu isbat edilemez ise de, u bir gerektir ki,
Onogur\a.r Bulgar-Trklerinin iinde Macarlar tekiltladran,
hayat nemi haiz kltr ile tehiz eden unsurdur.
VII. yzyl Ogur kavimlerinin dalnn ayrca iki nemli du
ra vardr. Volga Bulgarlannn M..ki yzylda bugnk Kazan
evresinde yaadklar umulabilir. Nitekim Z i c h y Uraln her
iki yamalarnda, dolaysiyle Avrupa tarafnda da Pianobor klt
rnn, daha eski Ananyino kltrnn ve onlardan daha eski ve Oka
nehri mecrasna kadar derinliine sokulan Abaevo kltrnn bat
Trklerine ait olduu tezini savunmutur. Bu dikkate ayan teze
ramen, bugn daha ok revata olan gre gre Kazarlarn ya

91
yl dolaysiyle Volga Bulgarlanmn cedleri kuzeye gmlerdir.
Idil Bulgarlarnn kuzeye g hakknda baka bir nazariyeyi yu
karda grdmz gibi S i m o n y i meydana att. Onlarn Kaf-
kasyadaki yurtlarndan kuzeye g ettiklerine dellet eden baz izler
vardr. Macarlar ile, Trke konuan ve bugnk Bakrtlarn ceddi
olan B cogur (5 oymak) lardan bir grup bugnk Orenburg ve Ufa
evresine, Kazar yayl srasnda g ederek Magna Hungaria
halkn tekil etmi olabilirler. Tabidir ki btn bunlar henz fara-
zijredir.
Bulgar'lar iki uzun mrl devlet kurmulardr. Bunlardan bi
rincisi Tuna boyundaki Kk Bulgaristandr. 679 da Bizans impa
ratoru IV. Konstantin onlar karmak istiyor. Bizans ordusu hezi
mete uruyor. Bunun zerine Bizans onlara hara vermei kabul
ediyor. Fakat Bulgar akn durmadan tekrarlanyor. Dou kavim-
lerinin Balkanlarda ve Avar ve Yunanllardan zapt olunan yurtta,
bu iki byk devletin arasnda ayakta durabilmesi kabiliyet ve s
tn sava teknii ve tekiltlk kudreti ile mmkn olabilirdi. Da
nk bir halde yaayan slavlar da tekiltlandrarak onlar ken
dilerine baladlar ve asker glerini arttrdlar. 713 de Konstan-
tiiye nne geldikleri zaman tarihi A g a t h o n onlarm On-
ogur Buljrarlar olduunu sylyor. Onourlarn kendilerine K u-
fMrfMr kalntlarn da kattklar sanlmaktadr. Yurt kurmadan 35
yl geer gemez, 716 da kendileri iin Bizansla ok msait artlarla
ticar anlama yaptlar. 717 de Bizansla birlikte stanbulu muha
sara eden Araplara kar da savatlar. Bir yzyl sonra, Avar ve
Yunan galibi Krum han zamannda Bulgaristan kudretinin evcine
ulat. Bu adan kalma muazzam mimar eserlerin harabeleri ve
yksek kltr eserleri arasnda Madara'daki 40 m- saha kaplayan
kaya kabartmasnda Krum (Kurum) hann svari tasviri ve silik ya
zt bulunmaktadr. Bulgar-Trk kltr ile ilgili eserleri,en ok Ma
car limi merhum G e z a F e h e r tantmtr. Krum 809da
Sofyay az sonra Ni ve Belgrad igal ediyor, bu suretle Orta
Avrupadan ,gney douya uzanan nemli ticar transit yolu eline
geiyor. Makedonya (Selanik-Belgrad) yolu da buna kathyr. Bul
garistan, Bizans ve Frank devletleri ile boy lecek derecede kuv
vetleniyor. Snrlarm gerei'gibi emniyete alncaya kadar Bizans
la savar. Devletinin byk gelirlerine sahip olan Krumun halefi
olan Omnrtap abidev yaplara hayatm vakfeder, Pliska ve Preslav-
dfiki mur.zzam yaplan komusu olan niuasr iki cihan devletinin mi
mar eserleri dahi glgeleyemez. Drt ke yontma tatan yaplan

92
kaleler, arslan heykelli saraylar, su yollan, Macar ve Avar sanat
ile akraba palmetli kuyumculuk eserleri, ok yksek evsafta pal-
met bezekli seramik bu a temsil etmekte ve zikri geen ehirleri
sslemekte idi. Bu ehirlerin kltr seviyesi hakknda aadaki
vaka ak bir fikir verebilir ; Bulgaristan inhitata yz ttt a
da, Ruslar Balkanlara saldrdklar zaman, sava Rurik slalesin
den Svyatoslav 969 da Bulgar ehrine hayran kalarak yle bar
yor: K ie fde yaamak istemem, Preslavda yaamak isterim. Zira
buraya her iyi ey toplanmtr. Yunanllarn kemha kuma,lar, a
rap ve her eit meyve... Macarlarn atlar ve gmleri.. Rus diya
rndan gelen krkler, balmumu, bal, ve kleler... .
Macarlar bugnk yurtlarn igal edinceye kadar, Krum han
ve halefleri Omurtag ve Boris zamannda IX. yzyl boyunca Kar-
pat havzasnn dou ksm belki Peteye kadar olan blge Bulgarla
rn elinde idi. Buradaki hatralar, bir ka Macarca yer adnda, eski
ses ekilleri ile bu gne kadar kalmtr. Roma anda terkedilen
Maro evresi tuz madenlerini iletmee Bulgarlar baladlar. Orta
Avrupada baka tuz madeni olmad iin, bu madenler byk de
er tayordu. 892 de Frank kral onlardan, dmanlar Moravyal-
lara tuz vermemelerini istiyordu.
Yer adlar arasnda Islavca olanlar da vardr. Bulgarlarn srekli
ekilde islavlamas IX. yzylda hemen hemen tamamlanr. Omur-
tagm atalardak stununda 821 tarihinde henz Bulgar-Trk yl
hesab takvimi grlr. Tek tk Trk ad, mesel Simeon olu Baya-
nu, yahut 927 de Kumandan Alphagatur, daha sonra ar Samuelin
bendeleri arasnda Arnavutluktaki Belgrad (bugnk Berat) ku
mandan Elinag, daha sonra Kavkan kardeler gze arpmaktadr.
Bilhassa Boris (Bogori) 864 de Hristiyan olduktan sonra, artk
Bulgaristan, slav ve Bizans kltr evresine bal bir devlet say
lr. Daha sonra, X II. yzylda ikinci Bulgar arlnn temelini Bul
garlar arasnda eriyen Kuman Trldcri atmlardr. Bunu u?;un za
man sren Osmanl a takip eder.- Bu suretle Bulgarlarn ilk ve
eski tarihi, Islavca konumalarna ve slav uuru hakim olmasna
ramen, Trklk tarihinden ayrlamaz.
kinci nemli Bulgar Trk devletinin yahut Byk Bulgaris
tann ilk iki yzyl
tamamiyle karanlktr. En eski bilgiler I b n
F a d 1 a ndan kalm olup bu zat 921 de halife Muktadir tarafn
dan Vblga Bulgarlanna gnderilen, ksmen Arap ve ksmen halife
hizmetindeki Trklerden mteekkil heyet yesi idi. nemli ve dik

93
kate ayan eseri Risale adn tar. Eskiden bu eserin ancak muah-
her hulsalar bilinmekte idi. Birinci dnya savandan sonra Z e k i
V e l i d i T o g a n bir nshasn Mehedde buldu. Bulgarlar X.
yzyl balan Arap yazarlarndan b n F a d l a n ve b n
R u s t aya gre yksek kltre sahip bir kavim idi. b n R u s t a
aynen unlar yazar Bir ok kavimle ticaret yapmaktadrlar, Rus-
1ar ve dier kavimler mallan onlara getirirler. Zira mahsulleri ve
tarlalar vardr. Buday, arpa ve dar ekerler. Bulgarlarn oun
luu Mslman olduklarndan, iskn yei-Ierinde mescitleri, okullar ve
imamlar vardr : Kuzey ve gney ticaret yolu zerinde onlar mu
vasalay saladlar. Daha sonra Macaristan ile de rabta kurdular
M u k a d d e s i ihra metalar arasnda unlar sralar: Arclk,
mahsulleri, silhlar, zrhlar, eitli krkler, deri mamulleri (B a -
garya - sahtiyann bir cinsi - Rusa Bulgari), slav esirleri, sr
hayvanlar. Bulgarlardan seramik ve maden iilii sanatna
ait eserler de kalmtr. Manev medeniyet sahasnda da komular
Ruslara nazaran daha yksek seviyede idiler. Tarih yazarlan, dok
torlar, heyetinaslar vard. Abbasi halifelii ve Saman devleti ile
sk balar kurmulard. Payitahtlar Bulgar, meydana kanlan
harabelerine gre, olduka geni 50.000 nfuzlu bir ehir olup mu
azzam mescitleri ve hamamlar bulunmakta idi. Dier ehirleri:
Suvar, Tdkn, Kermenk, bol v.b. adlan tayordu. Bahvanlk
ve sulamada ileri ssviyede idiler. Ktlk yllarnda yksek ziraat kl
trleri sayesinde Ruslara da hububat verebiliyorlard. Byk Bul
garistan (Trk Bulgaristan) bu durumda iken dou, gney Balkan
ve deniz kys slavlarmdan binlercesi, yahudi tccarlar tarafndan
Fransa'ya bilhassa Verdun'daki "hadmhk imalthanesine sevk
edilerek orada ameliyata tabi tutulduktan sonra Kordova ve Gra
nada haremlerine Sakaliha olarak satlmakta idiler.
Volgadaki Bulgaristann sahas srekli apulcu aknlarna ra
men hayli geni idi. ktidarnn zirvesinde iken smrlan Ural da
larndan Oka nehrine, Ustyugdaki Dvinada,n_ Don ve amara kay
naklarna kadar uzanyordu. Bu devletin iktidarna ve refahna 1237
de Batu Han Moollar son verdi. Bulgar ehri yzjnln ikinci yar
snda bir kere daha parlad, fakat daha sonra Kazan ve N ijn i-
N ovg orod onun yerini aldlar. Bulgar ehrinin sonunda nfusu t
kendi ve harabeye dnd. Bu byk Bulgaristann hakim zmresi
tatarlatlar. Bulgar halknn bu gnk ahfad uva^larda,,
Trkle mensup Ogur zmresinin dili, bir ok gelimeye ra
men, tek bir kavmin dudanda hl yaamaktadr, i b n F a d-

94
l a n uvaglar ecdadnn bandaki hkmdar iin "slavlann h
kmdar tabirini kullanr. B a r t h o l d buna dayanarak uva
halknn Bulgar ve tslavlarn karmas sonucunda meydana geldi
ini sanr. Bizim kanaatimize gre, uvalarn kannda Trkden
baka dier bir karma varsa, bu ancak Fin kam olabilir. Zira
Volga ve Oka evresi eskiden tamarhiyie Fin kavimleri ile mes
kndu. Daha sonralar da buradaki kalabalk Fin kavimleri, bunlar
arasmda M erya 'l^ T ve M urom alar milliyetlerini kaybederek kitle ha
linde ruslatlar.
Son zamanlarda K o v a l e v s k i y (uvai i Bulgari po
danmm bn Fadlana, eboksan, 1954) va kavminin ortaya k
mnasebetlerini daha kesinlikle belirtmeyi denemektedir. Ona gre
Etil evresinde Bulgar oymak ittifaknn gneydeki bir oyma olan
Suvarlar X. yzyldaki dier Etil Bulgarlar hilfna Mslman ol
mamlar, putperest kalarak istikll gayreti gstermilerdir. Hat
t bir aralk sikke dahi basmlardr. Bu Suvar oymann zadegan
zmresi daha sonra Mslman olunca ounluk onlara uymayarak
Etil nehrinin sa kysna g etmiler ve putperest kalabilmek iin
daha da batya ekilmilerdir. K o v a l e v s k i y ye gre bugnk
uvalar onlarn ahfaddr.

95
 TRKLE AD VEREN KAVM ;

T R K (T U K Y U ) LE R

Hunlarm sava kabiliyetinin, hatt in kaytlarna gre kan

larnn Asyadaki byk varisleri Trklerdir. in kaynaklan on
lar Tu-kiu adiyle tanr. Yaztlarda, eski parlak devirleri anarken
kendilerine Kk-Trkler derler. Btn Trklk lemi adn onlar
dan almtr. VI. yzyln ilk . yarsnda Altay dalar ve Irti
nehrinin yukar mecras evresinde, Juan-juan\a,r& tabi olduklar
anlalmaktadr. 546 sralarnda Trk hakan Tmen isyan eder.
552 de kendilerini boyunduruk altnda bulunduran Juan-jnan devle
tini ortadan kaldrr. Bu suretle Trk yayl- iin yol alm olur.
Daha balangta, birden genileyen devlet lkesinin bat ksmna
umum vali (y a b g u ) sfatyla, stemi adl kardeini nasbeder. Tmen-
in en byk halefi, ikinci olu Bukan (553-572), nc olu To-po
(572-581) olmutur. Onun 'lmnden sonra stemi olu ve batda
ki yabgu Tardu istikllini iln ederelc batdaki Trk devletinin
hakan olur. Trk yaylnn olaanst srat lsn, 25 yl
zarfnda Manuryadan Krm yarmadasna kadar uzan isbat eder.
nemli hadiseler unlardr, Bukan ve stem i 566 da Sasani hkm
dar Khusrau (Husrev) Anoarvan ile ittifak akdederek Orta A.s-
yanm gl sahipleri HeftaVt Hanlarm yeniyorlar. Baktria, Buhara
ve Samarkand evresi Trk hakimiyeti altna.giriyor. Bu srada g
ney snr Oxus (Amu-Derya) dr.
Ancak biraz sonra Trklerin Perslerle aras alr. Husrev
inden ipek ticaretine vastalk yapan ve Trklere tabi olan Sogd
kervanlarna izin vermez. Bunun zerine 568 de stemi han Konstan-
tinijfeye eli gndererek Perslere kar ittifak akdetmek ister.
Perslerle teden beri muhasm durumda olan Bizansl Yunanllar
iin ticaret politikas (zira batda ipek ticareti ile bata onlar ilgi
leniyorlard), ve daha ok asker bakmdan Trklerle ittifak onlar
iin ok arzu edilir bir husustu. 56S de Zemarcho^' Trklere gn
dermek suretiyle mukabele ile kalmadlar, 576 da Valentinosun elili-

96
i ve 598 de yeni bir eli heyeti ile mnasebeti takviye otlile-. M
terek asker harekete sra gelmeden Trkler nce Volga'daki Og'u/r
ve Kafkasyadaki Onogur, Macar, Sdbir kavimlerini idareleri altna
aldlar. Hatta 576 da Krm daki Bosporos ehrini (Devletin dou
smrlndan 7,000 kilometre mesafedeki yeri) igal ettiler. Ancak on
dan sonra Perslerle aralar ald. Perslerin gcn krarak, VI. yz
yl sonunda bugnk Afganistann kuzeyindeki Toharistan zapt
ettiler. Perslerle batda Kafkas evresinde de savaa giritilei'. Asl
burada, 628 de Bizans imparatoru Herdkliosa. Perslere kar yar
dm eden ve niha zaferi salayan Gk Trkler deil, onlarn en bal
kanadn tekil eden ve sonradan varisleri olan Hazarlar olmutur.

VI. yzyl sonunda Trk devletinin dou ve bau hanliklar ara

sndaki rekabet, zl tohumlarn ekmiti. stem i ve Tardu'nm
payitaht Tekes nehri yaknnda Afcdada idi. Tls kavmi isyan
ederek 603 de Tard'ya kodu. O, Ku-kt-nor evresinde izini kay
betti. Torununun da ayaklanmalar ile mcadelesi gerekiyordu. Mu
vakkat devlet ikiye blnd. Bat Trk devleti nihayet ikinci torunu
Tong yabgu idaresinde, kalknma frsatm buldu. Snrlar Volga,
Merv, Dou Altay, Tarbagatay ve ndusun yukar mecras evrelerine
kadar uzanyordu. Hakan zabtolunan memleketler halkna kral naibi,
yanna vergi ilerine bakmak zere tudun tayin etti. Byk in
seyyah Hian-tsang Turfandan tndus nehri kysna kadar Tong
yabgu himayesinde seyahat etti. Hakan Tala vadisinde oturma
sevmekle beraber, onu Tokmakta, kabul etti. Hakann byk ihti-
gam ve kudreti seyyah zerinde derin tesir brakt. in seyyah
ayn zamanda, bugnk Afganistandaki Kunduz'da., hakann olu
ve Turfan kral damad Tardu ada. da tazimatn sundu.

630, Trkler iin yas yldr. Dou devleti inin sinsice isyan
lar tahrik eden siyaseti sonucunda zfe uramakla kalmad, gittik
e kuvvetlenen Tang sllesinin idaresine tabi oldu. Tong yabgu da
bu srada vefat edince Bat Devleti ikiye blnd: 5 Nuse-pi boyu
bat ve 5 Tulu boyu doujo tekil etti. UyguT ve in kuvvetleri baz
paralan koparnca 659 da tekmil Bat Trk devleti ine boyun
edi. Trk topramn Turan ksm biraz sonra Arap muhitine, Tien-
an ve Altay tesi blgesindekiler in imparatoruna hizmet ettiler
onun hesabna savatlar, 50 yl boyunca dou ve batdaki lkeleri
fethettiler (yaztlar). Bu an isivrilen ahsiyeti Dou Trk s
llesinden A-i-na o-rft olup imparator Tai-tsongn bakumandan
ln, olu ise valiliini yapmtr,

97
 Trk istikll sava baarsz ayaklanmalardan sonra ancak
682 de hedefine ulamtr. Babu, Tmen neslinden gelen Kuthg
olu]j, etin savalardan sonra Dou Trk halklarnn byk bir
ksmn tekrar hr bir devlet iinde birletirmitir. Kutluun h
kmdarlk unvan Elteri^ (l toplayc), yapt hizmeti aksettirir.
Trklerde ili toplama, devlet kurma mnasna gelir. O sralarda
Bat Trk devletinin bir ksm Trgi.^ kavminin klavuzluunda is
tiklline kavuur. Elteri- hakan 691de vefat ettikten sonra kardei
Kapaan da kahramanca savaarak Trk snrlarn geniletir. li
havzasnda Trg'uj, Tarbaatayda Karluk, Barklde Uygur, Bay-
kalda Bayirku halkndan dokuz boyu kendisine tabi klar. ine de
korku salan bu hakana inliler M o-o demektedirler. Kuzeyden ya
ylmaya balayan Kitay halknn yenilgiye uratlmasnda ine de
yardm eder. Sonra inde yapt savalardan o kadar ok ganimet
alr ki, yaztlarn ifadesine gre, "Esirler bile esir sahibi olurla ".
Ancak fazla iddet gstermesi yznden sevilmez, Bavrfenlara kar
yapt savata lr.
716 da Eltcriolu, Bilge hakan tahta kar. O ve kk karde
i sava Kl-tegin ve pederi andan kalan mavir ve ayn za
manda kayn pederi ihtiyar Tonyukuk idaresinde nisb bar yl
lan, Trklerin gm a takip eder. Bilge hakan kendisine surla
evrili bir ehir ina etmek ve iinde Buda ve Lao-tseye mabed
yapmak ister. Tonyukuk ona u t verir: Eer surla evrili bir
ehirde yerleir ve bir kerre yenilirsen esir olursun, iinde
Btrfaya ve Lao-tseye mabed yaptrrsan, onlar insanlara uysall
ve miskinlii telkin ederler. Bu savalara uymayan bilimdir . Bu
nun zerine Bilge hakan projesinden vazgeer. (S t. J 1 i e n,
Doc, 191). inde yerleen Trklerden bir ou geri eski yurtlarna
dndler. in Trklerle baa kamyacan anlaynca, yenilgi ile
sonulanan bir ka seferden sonra bu kudretli devletle iyi geinme
yolunu tercih ettiler. Dostluu izdivala salamlatrmak istediler.
Ancak Bilge hakan kendisine ayrlan Tang slalesi prensesi ile ev
lenmeden nce 734 de zehirle ldrld. Ondan sonra takriben on
sene daha Trk devleti hametini muhafaza etti. 745 de Trkler ile
akraba, ayn kkten neet eden XJygur'\sx Gk-Trk devletini sona
erdirdiler. Sonuncu hakan savata ld. Halk dalarak Uygurla-
ra vo dier Trk kavimlerine katldlar.

Bat Trk devletinin kurduu hakimiyet Tiirgi'\er elinde idi.

Son zamanlarda bir ka Trgi sikkesi Kaan Trgi Bay-Baga

98
 yazs ile ele gemitir. Bu hkmdar, byk ihtimalle, in kay
naklarndaki M o-ho Da-gan (Baa tarhan) ile ayn ahs olup 740-
766 arasnda hkm srmtr. Sikkenin basld yer Kuz-ordu
olup bu BaZasagiiH ehrinin eski addr.
Gk-Trk'Ier tarihini in kaytlarndan baka, bilhassa rnik
(oyma) yazl Trk yaztlarndan reniyoruz. Bunlar olduka ge
ni sahada: Tala, Yenisey, Ongin, Orhon ve Tola nehirleri evresi
ne dalmtr. Tarih bakmdan en nemlisi muhteem Orhon ya
ztlardr. Ancak Yenisey yaztlar daha eski ve asl ekli gsterir
ler. Bu yazlarn meneine gelince, tek bilgi, baz iaretlerin Aram
harflerine benzeyi arzetmesidir. Bu yaztlar dhi Danimarkah dil
bilgini V i l h e J m T h o m s e n tarafndan zlmtr. Bu dil
' yadigrlarnn dier ok alkan aratrcs vc yaynlaycs A l
man asll W i l h e l m Radloff (vef. 3917J olmutur. Bu
yazda nizam ve baz harfler tamamen mstakil bulutur. (A 1be r t
v n L e C o q ^Auf Hellas Spuren 45) diyor ki; Trk dillerinin
fonetiine gelincc, bu, byk , anlaya dellet eder. Ancak lm d
nen insanlardan neet edebilir. Bu eski Trk kltrnn ileri se
viyede oluuna tanklk eden gzel bir rnektir".
Yenisey oyma yaz iaretlerine en yakn lan N a gy Szenlmik-
ln altn hzinesindeki Peenek dil yadigr sanlan runik yaztla
rdr (N e m e t h; Dic Inschriften des Schatzes von N. Szent-
miklos. Bp. 1928). SzekelyTarden kalan Macar (oyma) runik yazt
lar da buna ayn derecede yakm oljp eski Macar-Trk temasna ta
nklk etmektedir.
Orhon ve Toladaki yaztlar daha ge, VIII. yzyldandr: Bun
lar, in okulunda yetien ihtiyar ve restauration a kahraman
Tonyukuk (vef. 720), yiit Kl-tcgin (vef. 731) ve aabeyi Bilgc-ha-
kanm mezar yaztlardr. Rekonstrksyona en ok elverili olan Kl-
tcgin mezar antdr. Rnik tipte yaztl ve bir tarafnda ince ya-
ztl stundan 40 m. tede granit altar ve ikisi arasnda muazzam
mauzoleum harabesi, insan ve hayvan heykel kalntlar vc 4 1/2
kim. mesafeye kadar 10-12 m. aralkla birer halbal bulunmaktadr.
Bu balbal\a.r yenilen ve br dnyada hizmetle vazifeli dman
lar temsil eden heykellerdir. Tedfin merasimine ve mausoleum in
asna, o tarihlerde Trklcrin dostluunu arayan in imparatoru
nun elisi ve ustalar da katlmlardr. in salnameleri bir ok ha
berler arasnda unu da bildirmektedirler: Kai-yan a .19 da
Ki-tegin ld. mparator, kumandan ang vo Liti-ki-anga oraya

99
seyahat etmeyi buyurdu... Tki byk hakan nnde taziyesini bil
dirsinler ve sunak hediyelerini yerletirsinler. Taa yazt kazmala
rn ve mteveffann heykelini dikmeyi, hatrasna bir mabed inga
etmeyi buyurdu. Drt duvara sava resimleri tersim etsinler. A lt
sejkin sanatkr, tam ve hayattakine sadk imdiye kadar grlme
mi ve hakann dikkatini ekecek resim yapmak igii gnderdi .
Kl-tegin ve Bilge-hakan mezar yazt adet bir clug nutkudur,
halk uyarma, eski erefli gnler ve d, yeniden kalknn ksa
tmviridir. Yeniden kalkm (restauration) ksmm Tonyukuk ken
disi kaleme alm ve uzun anlatmtr. Her yaztn zellii ok
gzel dn ritmim ihtiva ediinde, her satrnda mill duygu-
nun nlamasnda ve tekiltlk kabiliyetinin tebarz ettirilmesin-
dedir. Aaya biraz ksaltlm ve serbest ekilde aldmz cmlesi
bile yaztlarn ruhu ve Trk'lerin sava hayat hakknda fikir
edinmee yeter.

Bilge-hanm mezarndan;
"Ge benzer gkte (mevcud) olmu Trk Bilge hakan bu za
manda tahtma oturdum. Szm nihayete kadar iit: Benden sonra
gelen kk karde (ve) yeenlerim, oullarm, btn soyum, mil
letim; sadaki adapt beyler, soldaki Tarkanlar. Bu3Tuk beyleri,
Otuz (Tatar) Tokuz Ouz beyleri, millet! bu szm iyice igit sa
lamca dinleyin: ileri, gn dousuna, gneyde, gn ortasna, geri,
gn batsna, yukar, kuzeyde gece ortasna doru olan yerlerin bu
iindeki milletler hep bana itaat eder. Bunca milleti hep tanzim et
tim. imdi de fesat olmakszn Trk hakan tken ormannda otu
rur ise lkede de mihnet, olamaz, ileride (douda) antung ovasna
kadar sefer ettim, denize hemen hemen eritim. Gneyde ... Tibete
ulatm. Batda inci rmana, Demir kapya ve kuzeyde Yerbayr-
ku lkesine vardm... tken dalar memleketi birlikte tutmak iin
elverilidir... Ey Trk kavmi tken topranda kalrsan, impara
torluu ebediyen muhafaza edersin... Kardelerim, beylerim, btn
milletim, ileri gelenlerim ve kavmim beni dinleyin... bu ta ben yaz-
didm ve syliyeceklerimi, kalbimdekileri oraya kazdrdm... Tanr
stte mavi gk ve altta yaz yeri yarattnda ikisinin arasnda
inijan oullarn halk etmi. nsan cinsinin bana byk cedlerim
Bum in kaan ve istemi kaan hkmdar olmular ve Trk kavmi-
nin lkesini ve nizamn kurmular... Fakat tahtlarna geen halef
leri onlar gibi olmadlar; hikmetten mahrum ve fena kaanlard.
Beyler do kt kimselerdi. Beylerle halk arasnda nifak, inlilerin

100
kurnazlk ve hilekrl dolaysiyle Trk kavminin imparatorluu
ykld".
Elli yllk esaret hayatn da burada yle tasvir edilmi bulu
yoruz. Fakat stte mavi semada Trklerin Tanrs ve Trk topra
ile sularnn mukaddes dehas yle dediler: Trk kavmi mahvol
mayacak, o yine bir kavim olacak. Atam Eltcri han ve anam E l-
U lgc hatunu ykseltmiler ve gkten onlara yardm etmiler.. .
Tonyukuk yazt yeniden kalkn devrinin heyecanl tasvirin
den sonra byk seferlerin cereyan tarzn naklediyor. Gk-Trkler
aleyhine yeniden byk bir ittifak meydana gelince, Tonyukuk ev
vel Krgzlara kar sefer ayor. Zira bin kilometre kadar uzakta
Kgmen ( Gke; her halde bugnki Sayan) dainr arasnda bu
lunduklar iin Krgzlar kendilerini emniyette hissetmi olacaklar
dr. Kgm cnlerin tesine ancak bir yol bulunduu zaman bir reh
ber aradm... Orduyu yrye hazr kldm ve ata bindirdim. On
lar Aktermelin tesinde toplattm. Yukarya doru yayan trman
malarn emrettim. Atlarn yedeklerine aldlar ve kendileri kazk
larla (kayak?) tutunabildiler. On gn on gece bylece yamalarn
kar ynlar arasnda uratk. Ani rma kylarna eriince te
sini geceli gndzl drt nalla getik . Tabi hasm tarafndan bek
lenmeyen bu hcum tam bir zaferle neticelendi. Bylece, Kapaan
Kaann mezarna ilk olarak Krgz hannn balbaln dikmek nasip
oldu.
Kl-teginin mezar, yazt Bilge kaan yle konuturuyor:
Kl-tegin 10 yanda iken ilahe Umay'a benzeyen anam hatunun
taliine olarak erkek arasna alnd. 16 yanda iken saltanat ve ka
an iin u ileri yapt: inli On-tutuk 50.000 kii ile zerimize y
rd ve biz arptk. Kl-tegin piyade ile hcuma kalkt ve On-tu-
tuku elinde silh maiyetiyle yakalayarak kaann huzuruna getirdi.
O orduyu orada mahvettik. 21 yanda iken (inli komutan) aa-
sengn ile harp ediyorduk, ilkin Tadk-urun kr atna binerek h
cum etti. Bu at orada ld, ikinci olarak Ibara Yamtarn kr ayg
rna binerek saldrd; bu at da ldrdler. nc defa Yeg;insilig
beyin Kedinlig adndaki atma binerek hcum etti. Bu at da orada
ldrdler. Takmlarna ve alnndaki elmasdan aya yzden ziyade
ok isabet etmiti... E y Trk beyleri; bu hcumu hatrlaynz. O
orduyu orda imha ettik. Kl-tegin olmasayd imdi hepimiz de yok
olacaktk. imdi Kl-tegin lmtr! Onun yasn tutuyorum.. Fa
kat ey insan oullar! Tanrnn takdir ettii zamanda lmek iin
dnyaya geldik... .

101
 Bu yaztlarn gzellii yava yava Trkologlarn dnda da,
Amerikada biJe tannm oldu.1964 te Macar airi ve filologu G.
K e p e 3 Orhon yaztlarnn hakik iir, destan olmasnn farkna
Yardi. ll, heceli satrlar, dnce kafiyelerinden hari allite-
rasyonlar (yani sz bandaki seslerin tekrarlanmas) birbirine bal-
j'or ve bylece yaztlara iir karakterini vermektedir. Hem alliteras-
yonlar, hem de zikrettiim ller Kuzey-Eurasyada yaayan veya
hut oradan km olan Finnugor, Trk ve Moollarn eski iirinin
en eski ortak hususiyetleridir.
Yaztlardan bir dereceye kadar Trklerin amanizmi hakknda
da fikir edinmek mmkndr. (Baknz: Giri ksm). Ayn ekilde
kadnlarn durumu ve sosyal tabakalarn mnasebetlerini aklayan
tasvirler de bulunmaktadr. Trklerde umum olarak aristokrat ni
zam zerine tabakalama gze arpar. Cemiyetin iki byk unsuru:
halk ve beler (asiller) stnde buyruklar, yksek rtbeli devlet
ricali; tudun, ur, tarkan, apo hkmdar ailesi prensleri: teginler,
hakan vekili: yabgu, ^ad ve hepsinin stnde hakan (kaan, impara
tor) bulunur. Hakan daima deien oymak ve il birliinin badr.
Konfederasyona bal baz halklarn ba handr. Yenilgiye uratlan
kavimlerin idaresi iin hakan ilteber (il ezen) unvann tayan vali
gnderir. Trkler bazen in unvanlarn da almlardr. Mesel:
scngn (tsiang-kn "general ) bu cmledendir. Hakan sk surette
snrlar belirtilmi aristokratlarla evrili olmasna ramen yine de
bir eit demokratik ruh hakimdir. Hakan akrabalarn ve asilleri
hesaba katmakla kalmyor, ingiz-han anda olduu gibi halka da
Eievgi ile hitap ederek, onlarn da devleti ayakta tutan bir unsur ol
duklarn hatrlatyor. Mezar yaztlarnda hakan nerek, uyku
sunu ve rahatn dnmeden fakir, zayf, gdasz ve giyimsiz
halk memnun etmek, birlik salamak iin durmadan altn
zikrediyor.
Trk hakanlar, Orta-Asya kervan yollarnn sahibi sfatiyle,
drt yce medeniyet ortasnda dnya ticaretinin ve byk manev
cereyanlarn ahdamarn ellerinde bulundurdular. Bir yzyl bo
yunca ^nlarn tekiltl sayesinde kltr deerlerinin mbade
lesi saland.
Kendilerinin de madd kltr yksek seviyede idi. Gelimi ve
sanatkrane maden iilikleri olduunu Zemarchos ve VaJentinos
elilik raporlarnda teyit ederler. Transit sahasnda uzun mddet
ipek ticareti inhisarlarnda kald.

1012
 Fikirlerin teatisini salamak da nemli olmutur, nemli fikir
cereyanlar tarihinin ayn aa isabet edii bunu teyid etmektedir.
inden srlen Gandharal Budist din yaycs Cinagupta 580do
hakan T o-po nezdinde snacak yer buldu ve onu dinine evirdi.
626 da Hindistanl Prabhramitrann ine ve 630 da inli Hian-
tsangm Hindistana seyahati ile in din hayatnn yenilenmesi anlan-
mas son derece nemlidir. Bu ancak Tong-yabgu himayesinde
mmkn olmutur. Zoroaster fikir akm, Nasturi A -lo-pen vasta
syla Hristiyan dininin ine sokulmas yine bu aa isabet eder.
Trklerden (Tukiulardan) Uygurlara gemeden nce, bu iki
kavmin oymak saylan ile ilgili konuyu aklamaya alalm; Ka-
paan hakann kzna ait mezar yaztnda babas iin Otuz oymak
hakan tabiri geer. Bu otuz oymak, iki byk oymaklar zmre
sinden mrekkep idi; Tokuz-ouz ve onihi-Gk-Trk oyma.
Tokuz-ouz zmresi gerekte onaekiz oymaktan kurulmutu
{U ygur, Btk, Tongra, ayrku v.b.). Zira Uygur kendisi de 9 tali
blme ayrlmt (Yalakar, Yamurkar, Krcbir v.b.).
Bu heybetli ve tekmil Kuzey-Eurasya'ya yaylan oymaklar it
tifakna inliler nce Tic-l ve daha .sonra baa geen oymaa izafe
ile Uygur adn verdiler.
. inc-us7i yaztnda hakan ulusunu (Jn-Uygur ve Tokuz-Ouz
ad ile anyor. Tokuz-Ouzlar daha mtekmil onlu blne grs
aadaki unsurlardan mrekke]i idiler;
9 dall Uygur oyma
I Tokuz-Ouzlardan olmayan oymak
8 Ouz oyma

Toplam 18 oymak

9 dall Uygur oyma tek bana dier 8 Ouz oyma gcnde idi.
Dou Gk-Trkler Kapaan hakan anda 12 oymaktan ibaretti
ler. Aslnda oh oymak olduklar halde, yendikleri Heftal (Dou
Heftalitleri) ve daha sonra Tibetlilerin Gar-rga-pur adn verdikle
ri oyma kendilerine baladlar. Bu ekilde Kapaan hakann 30
oyma oldu.
Kl-tegin mezar yaztnda Bilge-hakan ulusuna yle hitap eder:
Otuz . . . Totuz-Ou/. Yaztn noktalarla gsterilen ksmlar ge
en 12 yzyl zarfnda silinmitir. C z e g 1 e d y . yukarda akla-
nanlara dayanarak ve isabetle zikri geen yazt yle tamamlar;
Otuz-Trk Tokuz-Ouz".

103
 T RK D E V LE TN DOGUDA Y A A T A N L A R : '

U YG U R LA B

Trk kavim ailesi, Uygurlarn tarihi ile, kanlarnda yalnz

bozkrlarn gebe, askerlikten anlayan, dolaysyla devlet kurma
sevktabiisi olan topluluk olmayp, artlar msaade edince eski ma
nev kltrleri de benimsemeye kabiliyetli, onun korujnacusu ve ge
litiricisi olduklarnn en gzel rneini vermitir.
Karluklartn, Tknz-Ouz\dinn (in. ato) ve Yam a halknn
tarihi ok defa Uygurlarn tarihi ile mnasebette olduundan ve
ksmen birleiti iin, bu kavmi bir bahiste toplama kdaha uygun
decektir.
Trk hegemonisi altnda yaayan KaTlukl&v Altay dalarnn
bat uzantlar eteklerinde yayorlard. Trgi devleti (bat Trk
devletini ikinci defa kalkndran Trgitir) inhitata urad sra
da Karluklar meydana kyor ve u ve Tala nehirleri evresini
igal ediyorlar. lkelerini udan Isk-kl gneyine ve Tien-andan
Tarm havzasnda Aksu ehrine kadar genilettiler. Bunlarn kaln
tlarna Afganistanda da rastlanmaktadr.
Toguzguz (Tokuz-Ouz) adna gelince, bu ad Orhon yazt
larnda da geer. M a r q u a r t onlar Uygurlarla birletirmek
tedir: B a r t h o 1 da gre .eskiden B a r-K l ve Bebalg evresin
de yaayan ve in kaynaklarnda a-to adyla geen kavmin addr.
a-to kavmini IX . yzyl banda Tibef^liler (Tangutlar) douya sr
dkten sonra, slm dnyas Toguzguz adn, onlara varis olan Uy-
guriara mal etti. Filvaki, IX. yzyldan itibaren Arap ve Fars,kay
naklan, ezcmle: T a m m, Hudd al-Alm, G a r d i z v.b.
Uygur adn anmazlar. 1 d r i s corafyas bu hususta istisna
tekil eder.
Fakat erken Mool a bjik tarihileri, R a i d e d d i n
ve C u v e y n tekrar Uygur adn kullanrlar. Daha sonra.XVII.
yzylda A b u 1g a z i de onlara uyar. Bunlar Uygurlardan uzun

104
uzadya bahsederler. Giri 12. blmnde grld zere C u v e y-
n Uygurlarn mene efsnelerini de tafsiltyla anlatr.
Douya, Hoamg-ho nehrinin byk kvrmna g eden ^a-to
kavmi daha sonra inlilere slle \^Hov,-tang, Hou-tain, H ou-
han (923-951)] vermi ve ksmen n g t halk iinde devam ede-
gelmitir.

Hudd al-Alm ve M a h m u d a 1-K g a r sE

Yama kavminin Tarm havzasnn bat ucunda, Kgr evresinde
yaadklarm zikrederler. Bu kavimden daha aoma. Karahamler s
llesi gelmitir. (X. Blme bk.).
in kronikleri, Gk-Trkler gibi tekiltl, usta svari ve ok-
yay kullanan gebe kavim olan Uygur'lar (ince: h u i-h o), VI.
yzyldan itibaren tanmaktadrlar. Uygurlar Selenga nehrinin yu
kar mecras evresinde oturmakta idiler. Gk-Trklerle muzafferane
savatklar 630 civarnda Bar-kl evresinde rol oynadlar. Bun
dan sonra uzun zaman in'in mttefikleri idiler. Tu-m i-tu ()lm(i
648) artk kaan unvamn ald. Trk hakan Kapagan onlar Bar-
TcV& ksa sre inkiyada mecbur ederse de, asl D ok uz-U ygur bo
yuna Karluk ve Basml halk da katlnca kudretli Uygur konfede
rasyonu meydana gelir. On bir boy onun da hkmdar itoyZo
Kaan douda Gk-Trk hkimiyetine son verir. Trk devletinin ba
t boylarm, dier tabirle Bat Trk devletinin o zamanki ba m
messili olan Trgileri de inliler yendi. Bunun zerine bu gnk
Cungariya, Turan'm dou yans ile Karlukla.rm, Moolistan Uygur
larn eline geti. Uygur devletinin merkezi Orhon nehri yanndaki
Ordu Baltg oldu. Sonradan ad Kara Balgasuna. deiti. Daha son
raki Mool payitaht Kara Kutum a. yakn mesafede bulunmakt.adr.

Karluk devletinin arlk merkezi Tarbagatay dalan evresin

de idi. Karluklarn mttefikleri Araplar, Tala yanndaki Atlah sa
vanda, 751 de in ve Uygur ordusunu hezimete urattktan sonra,
Tarm havzasnn bat ksm Karluklarn eline geti. Geri kalan idarisi
Uygurlarn elinde kald. 756 dan sonra Karluk yabgusu Uygrlar-
dan tamanien ayrlarak istikllini iln etmekle beraber ancak ondan
sonra da Yabgu unvanlarn muhafaza etti.

Kudretli T ang sllesi inhitata yz tutmutu. in, srekli sa

valar yznden zayflamt. lA-tai Po-nn iirlerinde halkn mem
nuniyetsizlii belli olmaktadr; mparator Hian-Tsangn fena h

105
retli odaln ldryorlar. Halk ayaklanyor. Bir yandan ib e t'li-
1er saldryor. Bu buhranl ada Uygurlar, hakanlar ok defa
T ang sllesi prensesleri ile evli olduklar iin, in hkmdarlarnn
yardmclar, ve-adeta imparatorluun hamisi oluyorlar. V III. yz
yl sonunda in ve Uygur devletleri denk kuvvette idiler. Bayan-
ur hakann (745-59), Orhon ile Selenga nehri arasndaki rgt
vadisinde kalan uzun runik yazl antna gre, bu hakan Tang s
llesinin yardmna kouyor. ki defa (757-762) Lo-Y a n g baehrini
asilerin elinden kurtaryorlar ve iki defa kazanlan zafer sonunda
Tibetlilerin saldrn pskrtyorlar. (Guen, Ning-Hia 789, 791).
in. Hann al-Raid ile de ittifak akdedince Uygur, in ve Arap
koalisyonu meydana geliyor. Barbar Tibetliler eziliyor, daha sonra
gittike yaylan Budizm de onlar uysallatryor. Tarm havzas ye
niden batdan douya taan medeniyet akmlarnn kanal oluyor.
Bg hakann Lo-Ya n g seferi, bilhassa fikir tarihi bakmndan
nemlidir. Zira bu seferden drt Mani rahibini de birlikte getirmi
vc bu ahslar Uygur medeniyetinin balca amili olan Maniheizmi
Uygur'lara alamtr. O srada Uygur devletinin arlk merkezi
tcdriccn gncy-bat da tamamiyle Tarm havzas evre eteine yer
leiyor, /vo^^o iki byk kervan yolunun kesit noktasn tekil edi
yor, eski kltr merkezi Turfan \'aha-'ii Uygur medeniyetinin nemli
oca, daha sonra payitaht: tdiknt-rhi'i oldu. phesiz Uygurlar
dan nce de Turfanda Trk'ler vard, ancak onlar Budizm dinine
salik idiler. Uygurlar vc batda Kgr'daki Yamalar, Karluk'lar
vastasiylo Toharla,n veya bu vahadaki dou ranl krallklar da
trkletirdiler. Budizmin ve Gandhara medeniyetinin scak yata
olan Kua, Kara ahr. K-^gr. Yarkotcl. Kholcn bu cmledendir.
Trklerden nce ve daha sonra Trk'lerle birlikte Tarm havzasnn
zi!;-deki sakinleri vard. Gney kenarnda Tibetliler ile kartklar
iin dou Asya tipinde Hindular, Kuzey eteinde Kua ehrine ka
dar ve dank olarak douya kadar ran meneli Sodla.r bulunu
yordu. SodIar buraya Samarkand ve Buharadan gelip yerlemi
lerdi. Ka'dan Turfana kadar yine ndogermen meneli Tohar'lar
vard. Bunlarn dili ran olmayp Avrupa dillerine alyordu, onlar
la akraba idi. Tohar'la.nn M.. III. yzylda in'e kadar sokulan g
ebe ndogermen Yci kavminin ahfad olduu sanlmaktadr. M..
170 de Hunlar onlar batya pskrtmlerdi. Yeilerden kk
bir zmre Hotan evresine yerlemi, byk kitle ise li vadisine
g etmitir. Yeiler li vadisinden Safcalar srp karmlar,
onlar da M.. 135 de nce Baktnyaya. oradan da Sstan'a (Sakas-

106
tan) ekilmilerdir. Yeiler ise Baktryad&n kuzeybat Hindistana
kadar uzanan sa.hSi.da.Toharistan devletini kurmular ve bu devlet
V. yzyla kadar yaamtr. Sakalar da Yeiler gibi (daha sonra
halefleri Ku.^an halk diye anlr) Budizmin gayretli salikleri I-
mulardjr.

Byk skender v e Selevkidin halefleri Baktnyada bir ok .^ehir

kurmular ve buraya Yunanl ve MakedonyalI ileri gelen savala
r yerletirmiler ve onlar ran meneli yerli halkla evlenmilerdir.
Bunun sonucunda bu blgede Hellenistik medeniyeti yaatan vc Yu
nanca konuan bir devlet meydana gelmi ve antik medeniyetin ye
ni }Oirdu olmutur. Ayn zamanda Budizm de yaylarak Hellenistik
medeniyet motiflerini kendine mal etmi ve benimsemitir. Bu su
retle Apollon, Buda ve Ganymcdes ise Garude klna brnm
tr. Yeni Gandhara uslbu bilhassa Kabul-Peaver evresinde geli
mitir.

Baktrya daha sonra yitc-i;7.'ler tarafndan igal edilmesine

ramen burada Gandhara sanat devam etmi, uzaktaki Japonya ve
ine -kadar bereketli tesirleri olmutur.

Uygur devletinin parlak a 840 ylna kadar srer. Bu tarihte

Krgzlarn saldr, kltrleri zerine byk darbe tekil eder vc
Uygurlar Moolistandan kovarlar. Bir ksm Uygur halk inin
Kansu eyaleti snrnda Tun-Huang ve Kan-ou evresine g eder.
Onlar buradan XI. yzylda Tangut istils srasnda atlrlar. An
cak Si-ning evresinde bu gne kadar yaayan Sar-Uygurl^rn
( a ro -Y g u rla.r) eski Uygur devleti halk kalnts olduu anl
maktadr.
Eski Uygur topra, Trk ve Uygur anda parlak ve byk
hadiselere sahne olmasna ramen, yzyllar boyunca ingiz hann
ortaya kmasna kadar karanlk iinde kalmtr. Krgzlar 924 de
Uygur yurdundan srp karan Kttan'lar orada yerlemiyorlar. Ki-
tanlar Kansu Uygurlarnn ana yurtlarna dnmelerini teklif etme
lerine ramen onlar bu teklifi kabul etmeyerek, altklar- iftilik
hayatn tekrar bozkra bal gebe hayatla deitirmeyi isteme
diler. Tarm havzasnda olanlar da yerleik olmay tercih ettiler.

Tarm havzasnda, Bebalg ve tdikut ehri evresinde Mool

ana kadar Uygurlar istiklllerini korudular. Ana yurtlarnda
inin kuzey snrndaki sadk mttefikleri olduu .gibi, Tanm da da

107
yine inin batdaki koruyucular ve mttefikleri idiler. ktidarla
rnn kmesine ramen kltrleri ile tekrar KarlukIan kendilerine
cezbettiler. Bununla, Karluk meneli veya KarlukIarla Kagar'da
ve u nehri yanndaki Balasagunda. hkm sren, byk ihtimale
gre boyundan olan Karaham sllesini kastediyoruz. Artk
Tarm havzas Trkistan (Trk topra) adn tamaya hak kazan
mtr.

Byk kltrl devletlerin, siyas iktidarlarnn inhitatndan

sonra da, uzun mddet medeniyete k sat grlmtr.
Uygurlar da bir ok kavimlerin stdlar olmulardr. 1209 da ms
takil Uygur devletine son veren ingir MooUar bunlar arasndadr.

Tabiatiyle bir ok Uygur yksek mevkilere ulaarak Mool im

paratorluu iinde Byk Muhit denizinden Karadenize kadar da
lmlardr. Uygurlar, savalarda Mool askerleri ziyaa uradk
a onlarn yerini alarak kan vergilerini de demilerdir. Nfus
azaldka ayn nisbette ticaret te zafa urad. Mool ftuhatnn
parlak devrinde, bata Tarm havzas kuzeyinde, serbest yol ald.
Daha sonra deniz yolu da canlanmca Tarmdan geen tekmil ker
van yollar nemini kaybetmee balad. Vahalarda seyrekleen
halk, ihmale urayan su kanallarn rten kumlarla mcdeleye, ku
rumay (desikkasyon) nlemeye kfi gelmiyordu. A u r e l S t e i n in
tesbit ettiine gre, onun seyahatinden 1700 yl nce N iya nehri
ziraati 110 kilometre ve Kuruk Derya 200 kilometre ierlere kadar
lde mmkn klyordu. L e C o qn tahminine gre (Turan:
1918:8) vaktiyle 10 milyon insann intensiv bir ekilde iledii
vahalar ve dalarn eteindeki arazi tedricen madd kltrn yazl
ve resimli yadigrlar ile birlikte kumlar altmda kald.

1878 de R e g e 1 seferi heyeti ilk nce Taklamakan ln

deki harap ehirler zerine dikkati ekti. 1890 da ise B o w e r
adl Ingiliz subay Kua harabelerinden meydana kan ve IV . yz
yldan kalan el yazmalarn satn ald. Biraz sonra btn dnyann
dikkati buraya evrildi. H e d i nin corafya aratrmalar izinden.
Kulardan K o z 1ow-R o b o r o w s k i y , O l d e n b u r g , ngiliz-
lerden A u r e l S t e i n (1900-1901, 1906-1908, 1913-1916), Ja-
ponlardan O t a n i v.b. Franszlardah P e 11 i o t (1906-1909) ve
Almanlardan G r n w e d e l (1902-1903, 1905-1907), v. L e
C o q (1904-1906, 1913-1914) heyeti seferileri mzeleri dolduran
eserler getirdiler. Berlindeki Museum fr Vlkerkunde nin fresk

108
leri, yaztlar, heykelleri bu cmledendir. Bu eserler ve dier kay
naklar yardm ile bu gn Uygur kltrn tasvir edecek durum
dayz,
Uygur kltr kuvvetli bir gekilde synkretistik karakter tar.
Dou-bat ve gney medeniyet cereyanlar burada olduu kadar hi
bir yerde kargmamgtr. Uygurlar inden madd medeniyet ve hu
kuk tatbikatm, idare ile ilgili unsurlar, HindiatanddLU. ve dolaysiy-
le Gandiharadan Budizmi; vahalardaki eski Sogd ve Tohar sekene
den hellenistik sanat; /randan Maniheizmi, almlar, Akdeniz hav
zasndan Sryani rahipleri ve yine Sogd'lar vastasiyle Neaturi-
hristiyanlk ve hellenistik edebiyat tesiri altnda kalmlardr.
l Pompeisi olan Idikut ehrinin 20 m, ykseklikte 10 kim.
uzunl^taki surlar arasnda kervansaray, Maniheist, Hristiyan ve
Budist mabetler ve manastrlarn harabeleri yan yana bulunur. Bu
din tesandn bir nianesi olup evredeki devletlere de iiym fikri
telkin etmitir. Uygurlar Moolistamn sahibi bulunduklar mddet
e, inde maniheizm takibata uramam ve buna cesaret edilme
mitir. Uygurlar ayni vehile X. yz ylda Samarkanttaki ama-
nleri de din tesamhe icbar etmilerdir. X. Yz ylda Kgrl. 8a-
tuk Bura han (Daha aadaki bahislere bk.) vastasiyle llm
dini de dou Trkistana girmitir. Uygurlar vastasiyle slmiyet
ine de nfuz etmi ve bu sebepten tr inliler bagta Mslmn-
lara Hu-ho (U ygur) demiler, Mslman ve Uygur ikiz mefhum ol
mutur.
Uygur dil ve edebiyatndan bahsettiimiz zaman, bunun toplay
c bir mefhum olduunu grrz. Zira Uygurca tek bir lehe
deildir. Dil yadigarlar V m . yz yldan X V III. yz yla kadar de
vam eder, parlak devri 750-1300 arasndadr. A. v o n G a b a i n
iki nemli lehe ayrr, bunlardan biri ( Y ) lidir. Mesel: A ytg, dieri
ise (N ) dir: Antg lehesi. (N ) li leheye daha ok Maniheist dil yadi
grlar ile runik yaztlarda rastlanr. Bu Uygurlar, Moolistftnda-
ki dou devletinin dorudan doruya muakipleri olup kullandklar
runik yaz oradan Tarm havzasmdaki daha muahhar Uygur devle
tine gemitir. (Y ) lehesinin ise aslnda Tarm havzasndaki IPrae-
Uygur, Budist dinine salik Trklerce kullanld anlalmaktadr.
Yksek Uygur kltrnn teekklnden sonra bu (Y ) li lehe ha
kim olmutur. V III. ve IX . yzylda Uygur krallar ve ileri gelenleri
Mni dinine sadk idiler. Uygur Mni edebiyat, zenilerek yanlm
Himn-Ilh ler, gnah karma formlleri, vaizlar ve efsneler im

109
diye kadar yalnz muhalif cepheden gelen ve Mni dini hakknda
yanl fikir veren gr aydnlatacak durumdadr. Bu dinin kuru
cusu Persli Mnidir. M. S. 215 de Ktesiphonda. domutur. Asil ve
kltrl bir aileye mensuptur. Her ne kadar daha ocuk anda k
cennetinin kral ile Rabta tesis etmi ise de ancak 24 yanda te
sadfler onu akidelerini aa vurmaa icbar etti. Hindistana din
gtrme srasnda nfuzu artmt. Kendi nfuz ve mevkilerinin
sarslacandan korkan Zerdtlk dini rahipleri 273 de Mniyi ar
mha gerdiler. Mniheizm buna ramen, tesamh dolaysiyle, in-
den Ispanya'ya kadar yayld. Eski yerlemi byk dinler bilhassa
Hristiyanlk onu tehlikeli bir nevi mrtetlik olarak telkki etti.
Mni'likten azma mezhepler Patdikian'la.r, Bogomil'ler, Albigcnsler
bu cmledendir. Mniliin kkn kazmak iin yaplan iddet, onlarn
eclebiyatlann imha etti. Bu sebepten tr Uygur buluntular byk
deer tamaktadr. Mni dininin esas Iln iyiliin. Glge fena
lkla mcadelesidir. Bu ikilik (dualizin) temel, Hristiyanlk, Bu
dist, "Gnostik" ve eski Babil unsurlar ile mezcedilmi.5tir. Ik ile
glge arasndaki savatan yer, gk ve insan meydana gelmitir. Ik
ve glge sava insann beden ve ruh hayatnn da mihverini tekil
eder. Kuvvetli riyazet glgeye kar silhtr. Herkes riyazete ayn
derecede nstait olmad iin, mminlerin de dereceleri vardr;
agirtler (auditores) sekinler (electi), fni fillh olan ihtiyarlar
(presbitei'O), yksek rtbeli rahipler, mritler ve hepsinin s
tnde din reis (princeps). Sryani dilindeki mehur Kara Balgasun
Mniheist yazt, Uygur hakann Mni tecellisi olarak aadaki
ekilde er: Bu barbar ahlkl lke, kan buhar ile mcb idi, bit
ki ile beslenen lkeye evrildi; inSanlarn ldrld yerde imdi
iyilii tevik ediyorlar".
Uygur hakan, Mni dini nairlerinin in'de rahatsz edilmeden
faaliyetlei'ini salamay da zerine ald.''Riyazet ve mlayemet tel
kin eden Mni dini. IX. yzylda C a h i z'in tesbit ettii vehile
Toguz Ouzlarn'' sava kabiliyetini zayflatt.
Yksek ahlk seviyesinin, musiki ve resim san'atlarnm tervici
Mni dininin vasflatndandr. Taze zevkli Uygur Mni minyatr
resmi, mehur Iran ve Hind minyatr resim sanatnn da ceddi ol
mutur.
Nesturi din nairleri. Yunan medeniyeti ile mcehhez .Si/i/rt/
rahipleri vastasiyle, Yunanca ve Sryaniceden Uygur'caya evirme
yolu ile edebiyat aladlar. ncil'ih vo Hristiyanlk azizleri hayat

120
menkibelerinn evirmelerinden baka, 840 tarihinden nceye ait
hellen3tik Aesopus-Yospas romannn da Uygur'ca paras bulundu.
ki dinden, Budizm in daha nemli rol olmutur. Sanskriteden
Uygurcaya evrilen pek ok eser vardr. Ayrca Budizmin ziyaa
urayan baz yadigrlar da Uygur'ca tnetinde bulunmutur. Bu ba
kmdan yalnz Mniheizm ile deil, Budizm edebiyat ile esash u
raan bilginler iin Uygurcann renilmesi arttr. Her dinde
Uygur edebiyatnn zellii "yabanc metinleri byk cehit ve baar
ile evirdiklerine" tanklk etmesindedir. "Bu ayn zamanda yksek
kltr seviyesine ulatklarna delildir" (B a n g, Man. Beicht-
spiegel 6.) Mahbhrata da Uygur'caya evrilmitir. Budizmin di
er nemli zellii, Gandhra san'atm nakil ve ebedletirmesin-
dedir.
Gandhra san'atnn III. ve IV, slbu Uygur slbudur. Fresk
lerde in unsurlar da grlr. Resim sahasn fevkalde iek bezek
leri doldurur. Antik heykeller (Nike, Apollon, Ganymedes) Gandh-
radan zaman ve mesafece uzaklatka Trk ve Mongoloid tipe ta-
havvl ederek, ayn mna alrlar. Uygurlarn tesamhne fevitaldo
gzel freskleri borluyuz. Bir Budist kutsal yeri Mni dini hizmetine
tahsis edildii, yahut aksi vukua geldii zaman eski duv^r resimlerini
imha etmediler, stn boyamadlar, sadece nne bir duvar ekerek
kapattlar. Khoo ehri harabeleri arasnda, beyaz elbiseli rahipleri
ile evrili Mninin haleli tasviri bu suretle ele geti. Dier bir yerde
yine Hristiyan iek pazar ve Rano pazan gn sahnesi ayn ekilde
elde edildi. Bezeklik ve Murtuk fresklerinde Uygur Budizm erkek ve
kadn hayr sahiplerinin nmzden getii grld. Bu freskler kl
tr tarihi bakmndan olduu kadar realizm'leri dolaysiyle, rk anth-
ropolojisi bakmndan da ilgi ekicidirler. Resimler, Turanid ve n-
asya tipi zelliklerini ak aksettirirler. (A. v,o n L e C o q, Bilder-At
las 9). Bu hususla ilgili szlerin iktibasn layk bulmaktayz: "Resmi
yaplan ahslar ferdi olarak gsterme gayreti gze arpar. u halde
onlar gerek portre tanzim etmektedirler. Bu ilk defa Trk duvar
resimlerinde grlr .
Islmn yaylmasndan sonraki edebiyat da yksek seviyededir.
Kgrh Bura hana ithaf olunan Kutadgu Big Saadete ulama
ilmi adl byk retici iir kitab (1069-70) ve Kgrh M a h-
m u dun Trke-Arapa byk lehe szl (1072) buna ak de
lildir. Uygurlarda yazma (tahrirat), idare ve umum emniyetin
gelime derecesi hakknda A u r e 1 S t e i nin l gney etein
deki Miran harabeleri arasnda bulduu rnik harfli bir belge tank-

111
hk etmektedir. Bu belgeye gre istihkm, kumandanlmda 25 ah-
sm X. yl, IV. ay 29. gnnde pasaportlarn tasdik ettirdikleri be
lirtilmektedir.

Aslnda Uygur yazs, ayn igaretlerden ibaret rnik yazya uy

gun Trk yaks olmayp, bitiik harflerle akc yaz sistemine daya
nan Sir-Sogd meneli yaz idi. Bu yazy daha sonra Mool ve Man
ular da almlardr. Zamanmza pek ok Uygur ariv malzemesi
de kalmtr. Bunlar arasnda bir kk bahenin kiraya verilii gibi
az nemli olanlar da vardi'. Yazya geni kitleler vakf olduklar gi
bi, kullanlan hukuk tabirlerden de ounluk haberdar idi. V o n
L e C o qa gre, "O zamanki Avrupaya kyasla Uygurlar bu sa
hada da stn idiler. Acaba o zamanki ka Avrupal kale beyi, el-
yazs ve uygun hukuk ifadelerle bir mukavele tertip edebilirdi?
Halbuki Uygurlarda bir kyl, esnaf buna muktedirdi. Hukuk for
mller ve knunlar ise yksek derecede gelimi, iyi tanzim edilmi
hukuk tatbikatna tanklk ederler (Turan, 1918, 452).
Ariv iin kullanlan yaz malzemesi umum olarak ki'tr.
inde M.S. ilk yzylda kdn, selllozdan paavra cinsi ince
perdahl kttan tuvalet kdna ve kt peeteye kadar her
eidi kullanlmakta idi. Bundan tr tabiatiyle Uygurlar Avrupa-
dan yzyllar nce kd biliyorlard. 751. ylndaki Atlah savan
da ele geen esirlerden Araplar, kdn ne olduunu rendiler ve
Semarkant'da kt deirmeni (imalthanesi) kurdular. Buradan
Araplarn batdaki kutbu Sicilya ve spanyada, daha sonra XI. yz
ylda Avrupa Hristiyan leminde kt imli balad.
Kltr yaylnn ikinci yce arac olan kitap basma az bir ge
cikme ile ayn yolu takip etti. Matbaann mucidi Gutenberg veya
Conter olmayp onlar ancak gelitiricilerdir. Matbaa yzyllar nce
inde, Korede ve bizim iin nemlisi Uygurlarda bilinmekte idi.
Blok basksnn batya yaylmasnda Uygurlarn byk rol vardr,
en eski mteharrik tipte harfler Trke iin kullanlmtr.

Moollar medeniletiren de Uygurlar olmutur. Mool ftih-

leri. Uygur yazsn aldlar, diplomatik dil uzun mddet Uygurca idi.
Gyk han (lm 1248) papa ile Uygurca muhabere etti. Moolla
rn diplomatlar da Uygurlardan, ksmen Kereiflerden ve n g t-
lerden idi. (Daha aadaki bahislere bk.). Uygurlardan eliler
Romada, valiler inde ve Badadda, mrebbler ingiz ailesi iin
de, bilginler Tebrizdeki Mool saraynda ve mhendisler Mool or

112
dularnda (Mesel; Kubily ordusunda 1268de gney inde) vazife
grdler.
Dou ve bat kltr unsurlarnn birlikte yaad ondan sonra
asl grlmedi. Kltrlerin yaylgmda araclk yapan Uygurlar,
Trklk camias iinde umum meden tekml bakmndan mmtaz
bir unsur idi.

113
 T RK D E V LE TN N B A T ID A K V R SLE R ;

K A Z A K L A R (H A Z A R 'L A R )

T'ang sllesinin tarihi Tang-u, Gk-Trk devletinin en bat

daki ksmn Tukiu-ho-sa ('Trk = Kazar) ad ile anar. Hazarlar
lkesi gerekten Trk devletihin iki nesil boyunca bir parasn te
kil ediyordu. Ondan sonra mstakil devlet oldu. Sahas Don-Volga-
Kafkasya genini iine alyordu, ethnik bakmdan Ogurlar, On-
ogur'\a.r< Macarlar ve hkim zmre olarak Kazar'lardan mrekkepti.
Hazarlarn byk bir ksm aslnda kan bakmndan Sabirlerin halef
leridir. Adlar da Sabir gibi serbest dolaan mnasna gelir. Bu ka-
vimlerin arasna Gk-Trk hkimiyeti srasnda baz Trk unsur
lar da karm^ ve yerlemilerdir. Trklerin siyas hkimiyetinin
htras olarak Arap, Yunan ve Sryani kronikleri (vekayinameleri)
tarafndan kullanlan Trk ad tanklk eder. Bu Trk tabiri ok defa
Macarlar iin de kullanlmtr. Macarlar Tuna blgesine gtk
leri zaman Bizans kaynaklan, ezcmle N i k o l a o s M y s t i k o s
Macarlar bat, ve Hazarlar dou Trk kavmi olarak zikreder. Ma
carlarn vaktiyle Gk-Trk konfederasyonuna bal olduklarna
dair ethnik hatralar da vardr. Macar Krt boyu, bjnik ihtimale
gre Trk yaztlarnda Yeniseyde gsterilen Trk konfederasyonuna
bah Krt kavminin kalnts olabilir.

Hazarlarn diline ait belgeler bir ok yanl muhakemelere yol

amtr. N e m e t hin tesbit ettii zere -Hazar devletinde eitli
diller konuuluyordu. Bu devlette 1) Bulgarca (S) Trkesi, 2) Ma
carca (Arap tarih yazarlarna gre hi bir dile benzemez), 3) (Y )
Trkesi (Trk ve Sabir dili), 4) Baz blgelerde dier diller konu-
.uluyordu. Yaz da eitli idi. Rnik, Yunan, Arap, brani ve daha
sonra Kyrill yazs.
627-628 de Hazarlar Bizansn mttefiki sfatiyle Perslerle sa
varlar ve glip gelirler. Kafkasyay istil ederler ve Tiflisi alr
lar. Bir yzyl sonra 737 de Araplar ksa bir mddet Hazarlara s
tn gelirlerse de, Hazar memleketi X. yzylda bile snrdaki D er

ili
bende kadar uzanp Arap halifelii ve Bizans imparatorluu kar
snda byk devlet otoritesini muhafaza etti. Hatt II. Justinianos'a.
kendilerinin eit taraf olduklarm kabul ettirdiler. V II-V III. yzyl
larda Bizans ile mnasebetleri dosta idi. ki imparator: II. Justini-
anos ve V. Konstantin Araplara kar Hazarlarn ittifakn sala
mak iin Hazar hakannn kzlar ile evlendiler. Bizans imparator
kaftan mnasna gelen iekion (Trke iek), bezekli dokuma,
Hazarlardan Bizans sarayna gelmitir.
Hazar lkesi Konstantiniye'nin mdafii idi. Zira uzun mddet,
Araplarn Karadenizi dolaarak Avrupa tarafndan Konstantiniye-
yi sarmalarna engel olan, hesaba katlr tek asker kuvvet Hazar'
larn elinde idi. Halife ordularnn dier sahalardaki yayl hamlesi,
bunun baarsz kalmas sebebinin coraf mesafelerde deil ancak
Hazar gcnde aranmasn gerektirir. Bu suretle ari Martellin
Franklar batda Arap istilasna kar ne yaptlarsa, Hazarlar da
douda cihan tarihi bakmndan ayn nemli rol ifa etmilerdir.
Hazarlar halife toprana sonuncu defa 799 da akn ettiler. Kar
lk olarak Bizans yardm ile Don yanndaki arkel kalesini ina et
tiler. Bu kale IX. yzylda tehlikeli kavimler gnde Hazar devle
tinin kuzeyini savunmakla grevli idi. O tarihte Hazarlarn kltr
seviyesi hayli ykselmiti. G a r d i z unlar kaydeder. Ha
zarlarn memleketinde iftlikler, baheler vardr. Bu yer hayat iin
pek ok huzur baheder . Kurduklar devletin msait oluu dolay-
siyle transit ticareti de yaparak zenginletiler. Araplardan kuzeye,
Bizanstan douya uzanan yollar buradan geiyordu. I b n F a d-
1 a nn verdii haberlere gre Hazar'lar un, bal, balmumu, kadife,
deri ticaretinde arachk ettiler. s t a h r ye gre Hazar hzine
sinin gelir kaynaklar gmrk vergilerinden, tccarlarn dedikleri
onda bir vergilerden ibaret olup bunlar kara, deniz ve nehir yolla
rnda tesbit ve tahsil olunurlar .

Coraf durumlar icab olarak, eski dinleri amanizmden ba

ka tedricen din Hazarlar arasnda yerleti. Zadegan ile hakan
ve ahalinin kk bir ksm, Bulan hakan hakimiyeti zamannda
Karay dinini kabul etti. Bu din mslman ve yahudi unsurlardan
terekkp eder. ki nesil sonra sk bir ekilde Talmudist yahudi mez
hebi yerlemeye muvaffak oldu. Hakan ev evresindekilerin taassu
bu neticesi Hazar devleti iinde isyan kt. Hazarlara tbi Krmda
yerleen Gotlar batya g ettiler. Hazarlardan asi Kahur oyma
o srada Etelkz'de bulunan Macarlara katldlar. Eski "ftirk Kaliz

115
kavmi kalntlarnn da ayaklananlara katlarak nemli rol ifa et
tikleri sanlmaktadr.
Kalizlev, Kaspi denizi kysnda yaayan ve 569dan itibaren
(Sir'li Zacharias Rhetorda. ilk defa zikredilirler) adlar ok geen
bir kavimdir. Hazar devleti iinde temessl eden bu kavmin byk
kitlesi Karay dinine salik idi. Byk ihtimale gre Krmdaki Ka
raylar bunlardandr. Zira Hazar devletinin son arlk merkezi K
rm'da idi ve bilinen son Hristiyan Hazar hkmdar Georgios"
( u r ) rtbe ad da burada gze arpar.

Hazarlar arasnda Hristiyanln da hayli erken yayldna,

Bizans Piskoposlarnn V III. yzyldan kalan kaytlar (Notitia
Episkopatuum) da tanklk eder. Daha sonra Konstantin ya
ni Kyrill de, aralarnda, Pannoniadaki Islavlarn yanna gitmezden
nce din yayar. Sonunda Hazarlar arasnda mslmanhk da yayld.
Semender'de ayn zamanda mescitler, kiliseler ve sinagoglar mev
cuttu. Devletin dier byk gehirleri: eski payitaht Balancar y e ye
ni payitaht Sarn (Beyaz ehir) dir. Medeniyet sokulduka onun
la paralel olarak asker deerler gevedi, mslman Hrizimli c
retli askerler kullandlar, onlar ok defa bilhassa din kardeleri ile
karlatklar zaman itimada salih deildiler. Hakann nfuzu za
yflad, stelik haremin esiri oldu. Bir eit nayordomluk {saray
khyalndan ortaya kan hkmdar vekillii) teekkl edince
gerek iktidar ordu babuu sa'nn eline geti.
IXrX. yzylda Hazar yayl daha ok kuzeye yneldi. X. yz
yla kadar Dnyeperden Oka nehrine kadar yagayan slavlar Volga-
daki Bulgarlar, K ief ye Krm halk Hazarlara vergi veriyorlard.
Bu bakmdan batdaki Islavhn tekiltlanmasnda A varlarn na
sl tesiri oldu ise, dou slavlan kaderinin tayininde de Hazarlarn
byk tesiri olmutur. Hazarlar kendi menfaat evrelerindeki Is-
lavlara Avarlar gibi muamele ettiler. Bir ksmn esir gibi srkle
yerek istedikleri yerlere kitle halinde yerletirdiler, yahut kle ola-
r,k sattlar. Dier bir ksmn kuzeye ve kuzey douya snmaya
zorladlar. Hazar inhitat srasnda slavlar bu suretle Oka ve Don
nehirleri blgesine ulatlar. Taman yarmadasnda bile mn-
fericl slav yerlemesi vard. Taman-Tarhan vaktiyle Trk beyi Ta-
mann yurdu idi. Bu yer ayn zamanda slav klelerin satld pa
zar yeri idi. slavlar burada da ounluu elde ettiler ve Hazarlar
zayfla-dklan zaman istiklllerini iln ettiler. Bu suretle Trke
deki Taman-Tarhan, Rus-slav dilinde Tmutorokan oldu ve Is-

116
lav gcnn gneyde ok erken bir Karakolu haline geldi. Bu mi
sal, Islav-Trk ve Romen-Trk balar bakmndan dikkate deer.
Bu ekilde Islavlar Hazar devleti iinde her tarafta oaldlar. Ku
zeye doru uzanan tslavlar Fin topranda Novgorod ehrinin te
melini attlar. Hatt daha tesi sve asll Normann-Rus prensleri
de, nceleri K ief prenslerinin yapt gibi Hazarlardan en sayg de
er tabir olan Kaan unvann aldlar.

XI. yzylda yalnz metropolit Hilarion Sent Vladimir ve hekim

Yaroslov^ Kaan diye hitap etmekle kalmyor, Arap b n Rusta
(M ucm il at-Tavarih (Kmosko M. N Y . X X I I I )) ve Frank vakayi
namesi A n n a l e s B e r t i n i a n i de Ruslarn kaanndan
bahsediyorlar. K iefde X. yzylda dahi Kozari adl ehir semti
vard. K iefdeki Norman fatih tabakasn tekil eden Drujinalar
ile tebaann mnsebetini tanzim ve tesbit eden en eski Rus kanun
nmesi Russkaya Pravda y incelersek, orada Hazar-Trk top
luluunu buluruz.
830 civarnda Macarlar g ederken, daha yukarda zikredil-
dii zere, Hazarlarn hkim tabakasndan gayri memnun Ka-
bar^&r (siler) da katlyorlar. Doudan Peenekler saldrmakta,
kuzeyde ise Ruslar kuvvetlenmektedir. 965 de Svyatoslav tosa, sre
Hazar lkesinin bir ksmm zaptediyor. Arap kaynaklarna gre
Hazarlar Hrizmlilerin yardm ile ayn sene bir kavmi (bu ancak
Svyatoslav olabilir) geri pskrtyorlar. Hazar hegemonisi t.edri-
cen snd. Devletin sukutu XI. yzylda olabilir. 1083 de Krm
civarnda grnrler. Devletin sukutundan sonra Trk unsuru ye
ni gelen Trk fatihlerle karmtr.

117
 MACASLAB

Tuna Bulgarlann, tarihlerinin balangcnda ve islavlagmadan

nce ne hakla Trk kavimleri arasnda sayyorsak, Macarlar da
ayn hakla Trklerle akraba olarak mtala ediyoruz. Hatt daha
byk hakla, zira Macarlarn esas nvesini Trklerle birlikte ya
banc slav deil, belki Trklerle en eski alardan beri ba olan
Fin-Ugor'lar tekil eder. Daha basit bir ifade ile, Trkler Macarlarn
babas Fin-Ugorlar ise anasdr.

Fin-Ugor anayurdu, U gorlarm ayrlmasndan nce birlikte ya

adklar, byk ihtimalle Volgann byk kvrm ile Ural dalar
arasndaki sahadr.

F in -U g o r kavimleri hi bir zaman byk devlet kurmam

lardr. Yurtlarnn tabi artlan n tarihte avc-balk hayat tarz
na ve dank kk birlikler halinde yaamaya elverili idi. Buna
ramen her ada cesur sava idiler. Bu topluluk iinden kan
Finnlerirf bin yllk tarihi, otuz yl savalarndaki faaliyetleri ve
Ruslara kar yaptklar mdafaa savalar bunu teyid etmektedir.

Dier Fin-Ugor kavimleri, Perm^ilerden Zryenler (k o m ile r ),

Votyaklar (U d m u rtla r); Volga inlerinden, Mordvalar ve
eremisler (Mariler) U gor-Fin zmresinden Vogullar ve Ostyak-
1ar jnizjnllar bojmnca baar ile slav kitlelerinin tazyiklerine muka
vemet etmilerdir. Azck bara kavutuklar zaman, kltre inti
bak kabiliyetlerine Fin (Suomi) rnei tanklk eder. Onlar ile ay
n seviyede kltrl ve yaratc kavimler bulunabilirse de, yer y
znde btn nfusa mil daha meden ve daha baarl olan hemen
hemen yoktur.
Fin-Ugorluun en doudaki Ugor kolu 2000-3000 yl nce Ural
dalarnn Avrupaya bakan ormanlk yamalarnda yayorlard.
Bu kavim kendisine, bugnk dil akrabalar Vogul ve Ostyakla.r
gibi: Manysi adn dm olabilir. Tedrici g srasnda ced saylan
Ugoir kavmi ormanhk eski jrurtlarndan daha gneye, hayvan bes-

118
Jemeye de elverili aalkl bozkr blgesine sarktlar. Orada at
yetitirmeyi de rendiler, bu eski U gor kavminin bir ksm Ural-
larm dou yamalarna da szm olabilir.
Buras, gney ve gneydouda yer yer ormanlarla rtl boz
krlar ayn zamanda Trkln en batdaki blmn tekil eden
Ogur Trklerinin, belki de Onogurla.rn yurdu idi. Trkler, daha
tekiltl, hayvan besleyen, av derisi toplayan, iftilik ana unsurla-
nm bilen kavim olduklar iin U gorlara. kyasla stn durumda
idiler.
Manysi kavminin en gney doudaki ve Onogurlann en kuzey
batdaki blm uzun sre komu idiler ve birlikte kararak yaa
dlar. Bu birlikte yaay ge bronz a Ananyino kltr andan
M.. 700den itibaren balam olabilir. M. . V. yzylda yaayan
H e r o d o t o s bu evrede Budm kavminin bulunduunu zikreder.
Acaba bunda, kavim mnasna gelen eski Trke budun sakldr.
Z i c h y, buradaki daha ge Pianobor kltrnn, bir ihtimal
olarak, M.S. IV. yzyla ait Kharina kltrnn, ise kuvvetle Onogur-
larla ilgili olduunu syler- Kharina kltr mmessili olan kavim
av derisi toplamak iin yukar Kama evresine yerlemitir.
Onogurlann ve Manysilerin uzun sre karmasndan Macar
kavminin nvesi dodu. Macarlarn bu gn iki ad vardr. Biri
Macar. Bu Tiirk-eri, Kum -eri, 4-a-eri adlarna benzer ekilde,
Manysi-eri eklinde gelimitir. E ri phesiz E r (k e k ) mnasn Trk-
edir. Eski Ugor anyseri sznden orta a Macar dilinde kklerin
son ksa i, u, nlleri koparak ve sesliler ahenk kaidesine uyarak
ayar olmu ise, ayn ekilde Manyseri sz de Magyeri, daha sonra
Magyar (Macar) olmu, sonra M ayar eklinde yksek sesli ayr bir
M egyer (Mecer) nder oymak ad olarak gelimitir.

Macarlarn dier ad eski slavcada Ongur, Yunancada

U n g r (o s ) ekillerinden gelien Ltince Ungarus Hungarus, Alman-
cada Vngar v.b. dir. Bu sz hi phesiz Onogur sznden gelmek
tedir.
Bu gnk Macarlarn cedlerinin Ural evresindeki anayurdu
ve oradaki kardelerini ne zaman terk ettikleri hl mnakaa ko
nusudur. Uzun mddet, 460 sralarnda Avar-Sabir tazyiki dolay-
siyle gneye srklendikleri nazariyesi revacda idi. Son zamanlar
da bu tarihi erken bulanlar kt. Bu iddia da pek hakl grlme
mektedir. Zira 527 de BizanslIlarn Ker ehrinde ve Kubar nehri

119
mansabnda M ogyeri adl bir hkmdardan bahsettiklerini hatrla
mamz gerekir- Kuban evreainin V H yzylda mkerrer olarak
OnoguTia tesmiye edildii de bilinmektedir. Macarlar dillerindeki
Oset ve Fars iare szlerini de ancak Kafkasyaya komgu ve uzun
mddet kaldklar bir sahada alm olabilirler. Bulgar-Trk dilin
den geen bir ksm iare szler de ayni durumdadrlar. Ayrca, en
eski Macar kroniklerinden bilinen geleneklere gre de Macarlar
Ural evresindeki eski yurtlar, Magna HungariaB.n sonra Dentu-
mogeria (Don-t-Moggeria = Don nehri mansab Macaristan) idi.
Bizans imparatoru Konstantinos Porphyrogennetos X. Yzyldaki
Macarlardan ald haberler arasnda, onlarn 200 yldanberi Kazar
lar ile sk mnasebette olduklarndan bahseder. (Baknz: J. Nemeth,
Ata Linguistica, 1966,1-21). Bunlara dayanarak Macarlarn V. yz
ylda olmasa da pek az sonra, byk bir ksmnn Pontos evresine
g ettiklerine hkmedebiliriz. Macarlar Trk rnik yazlarn da
burada renmi olmaldrlar. Gk-Trk, Kazar, Hun, Avar, Sabir
kavimlerinin Macarlar ile olan balantlar ilgili blmlerde ayrca
bahis konusu olacaktr.
Bugnk Macarlarn atalar Uraldaki yurttan, tahmin edildi
ine gre Onogurlarn saf Trk olarak kalan ksm ile birlikte g
mlerdir. Bu g 460 civarnda Avar-Sabir darbesi Ogur havim-
lerini Kafkasyaya doru srd zaman olmutur. 527 de Ker ya
nnda bir M ogyeri adl hkmdar vardr. Onun yaknnda Kuban
nehri evresinde ok defa Onoguria adl lke anlmaktadr. Hunlar,
Sabirler, Onogur^ar, Gk-Trkler ve Kazarla.ra. ait bahislerde bu
kavimlerin Macar'larla olan mnasebeti aklanmtr.

Macarlar belki 460 civarnda Onogurlarla beraber Kuban man-

sab evresine (Onoguriaya), sonra 830 sralarnda Kafkasya ku
zeyinde bulunan bu evreden Don ve Dnyeper arasna (Levediaya)
g ederler. Kuzey-Avrupay gney ve dou ile balayan ticar yol
lar buradan gemektedir. Transit yollarndan alnan vergi, slavlar
zerindeki hkimiyet, slav esirlerinin ticareti dolaysiyle Macarlar
hayli zenginletiler- Kuyumculuklar Levedia ad ile tannan bu
yurtta daha da geliti. Sonuncu atl gebe halk slbu bu olmu
tur. Bunun en gzel yadigrlarndan biri, daha sonraki tarihlerde
rpid sllesinin akrabalk balar dolaysiyle 1063 de Alman im
paratorluu sllesine armaan ettii khc olup, Almanlar bunu
imparator ariman (Byk ari) n klc diye b3mk sayg ile sak
larlar. Peeneklerin 889 daki saldr sonucunda Macarlar Dnyeper,

120
Dnyester ve Prut evresine, dolaysiyle byk nehirler (E tiller)
arasna sktlar. Bu yeni yurda E til-K z (Nehirler aras) , derler.
Macarlar burada Karpat havzasn tanma frsatn buldular. Pee-
neklerin yeni bir saldr zerine niha olarak 896 civarnda oraya
gtler;
Yukarda zikri geen Macar-Trk. karmasnn, Macar oymak
adlarnda, en eski has isimlerde, eski Macar yazsnda ve tekmil eski
kltrde izleri kalmtr.

Yurt kuran oymaklar arasnda birinin ad Finn-Ugor aslndan

olan N yek brnn ad Magyeri kavim adndan gelien Megyet,
dier alts ve buna Kabar kavim adn da eklersek yedi oymak ;ad
Trkedir.

Trk kknden gelen oymak adlar unlardr: Yorm aU (Yorul

mayan), Krt (Kar ), K er (Dev),. Kesi (Para), Tarhan, Ynag
(rtbe nvanlar). Bunlar arasnda Krt kavim ad Yenisey evre
si yaztlarnda da geer. Bu kavmin batya kopan bir bl Tfk
hegemonisi anda Macarlara karp temessl etmi olabilir. Zira
yurt kuran Macarlarn sanatnda F e 11 i c h, Yenieey evresi te
sirlerini grmektedir. En eski Macar, ahs ve yer adlar umum ola
rak Trkedir. Bu garip saylmamaldr. Zira X. yzylda bile Ma
carlar iki dil konuuyorlard. Bizans imparatoru Konstantinos
Porphyrogennetosa gre Macarlar Trke de konumaktaydlar.

Yurt kuran Arpd sllesi Turul sojrundan idi. E til (Attila)

olu Irnikin onun ceddi olmas da mmkndr- Zira 460 civarnda
Kuban evresine ulaan Macarlar o srada douya ekilen Hum ka
lntlar ile karm olabilirler.

Bulgar (Kark) ad da bu ekilde meydana gelmitir. Hun

efsnesinin en tam ve E til adnn en saf ekli rpd sllesinden
kalmtr. Eski Trk rnik yazs da Macarlarda sakldr. iftilik
te, hayvan yetitirmede, tima hayatta v.b. Onogurlardan, Ha
zarlardan ve dier Trk kavimlerinden miras kalan yzlerce nemli
szleri Macarlar kullandlar, bu gn de kullanmaktadrlar: Arpa,
imza (buday), tarl (tarla), ocsu (uak), vb. alma (elma), korte
(armut),, S2Z (sidleg = zm), hor (bor = arap), bika (boa),
kr (kz), kos (ko), kecske (kei), diszno (csnag = domuz)
v.b. sereg (erig), beke (sulh), trveny (tre ' = kanun), tanu
(tank) v.b.

121
 Yurt kuran Macarlarn rtbeleri, sava taktii, asker tekil
t da tamamiyle Trk usl zere idi. Irk bakmndan bu gn de
turanid tip insan yzde hesabiyle ounluk tekil eder. Macar folk
lor ve halk musikisi bugn de eski Trk unsurlarn saklar. Bu su
retle X. yzyl Bizans yazarlarnn, hatl Alman L i u t p r a n dn
Macarlar Trk saymas veya bat Trkleri demesi alacak ey de
ildir. Macarlarn X. yzylda Atlantik Denizi kylarna ve imal De
nizine kadar pek sk aknlar yaptklarn dikkate alacak olursak,
Amerikay (Vinaland) 1002de kefeden L e i f E r i k s o nn
seferinde ata dostu olarak, yanna ald Trklerin Macar olmas
mmkndr.
Macarlarn Karpat havzasnda kk salarak orada devaml dev
let kurabilmelerinin sebebini, ancak kavimlerin yerleme corafya
sn ve coraf unsurlarn tarihe yaptklar tesirleri tanyan bilgin
daha iyi takdir eder.
Macar ovas byk Eurasya bozkr blgesinin sonuncu zincir
halkasdr. Buras eskiden atl halklar iin sevimli yurt olabilirdi-
Dier taraftan ortada havzann esas bnyesini tekil eden Alfld
ovasna hakim olan kavmin er ge Karpatlar halkasnn iinde kalan
dier topraklar da ele geirmesi mukadder idi. Bu sebepten tr
Karpat havzasnda ancak Hunlar, A varlar ve Macar'lar siyas bir
lik kurabildiler. Hun'Iann ve Avar'Iarm geici devletlerine mukabil,
Macar devletinin ayakta kalabilmesi, onlarn eitli: yan gebe,
ksmen ifti kltre dayanmalariyle mmkn olabilmitir. Bu du
rum, Macarlarn tepelikli da etekleri blgesinde yerlemelerini
salad.
Bugnk jmrtlarnn iglinden sonra Macarlar iki nesil bo
yunca Avrupa iin bir felket tekil ettiler. K iefden Madride Ham
burgdan Napoliye, Paristen Atinaya kadar aknclar durmadan
faaliyette idi. Kiliselerde her yerde Macarlarn oklarndan kurtar
mas iin Tanrya dua ediliyordu. Sonunda onlardan ok eken Alman
lar kendilerini topladlar. Sakson sllesi kuvvet toplyarak 955 de
Augshurg yannda Macarlar hezimete uratt. Bir mddet
sonra Macarlar arasnda Hristiyanlk yayld. Macarlarn Avru
pada kalabilmelerinin, ancak Avrupa kltr birlii yesi olmalarna
bah olduu iyiden iyiye anlalmt.
Kral ttvan (Etien, 997-1038) kendi si Hristiyanl kabul ile
yetinmedi, ayn zamanda onu devlet dini yapt. Btn Trk kavim-
le inin mterek bariz vasf olan bir durum Macarlar tarafndan

22.
da tekrarland. Trkler kabul ettikleri dinin, dolaysiyle kltrn
en hararetli mdfi ve yaycs olmulardr.
Bu hususu Budizm ile ilgili olarak inde, Mni ve slm tari
hinde tesbit mmkndr. Trklk slmiyetin klc olduu gibi Ma
carlar da kendi tbirleriyle Hristiyanln kalkan olmular ve
Trk soyundan gelen Arpad sllesi Hristiyanla en ok aziz
(Saint) vermitir.

Coraf durumu dolaysiyle Macarhn ikinci Mission u aksi

istikamette gelimitir. Ortaan ikinci yarsnda byk devlet
haline gelen Macarlar, Almanlarm douya yaylmalarna kar set
tekil etmilerdir. Bunun sonucunda Balkanlardaki slav ve Romen
kavimleri uluslar olarak gelimilerdir-
Batu Han Moollarnn batya yaptklar byk saldrda Ma
carlarn yenilgiye uram olduklarna ramen mukavemetleri y
znden (1241) Moollarn kuvvetleri hayli hrpaland iin Bat
dnyas emniyette kalabildi.

Doudaki Macaristan Magna Hungaria ise artk daha nce,

uzun mukavemetten sonra Mool istilasnn kurban oldu. Bu vesile
ile Magna Hungariadan ksaca bahsetmemiz uygun olur.
Yzyllar boyunca Macarlar arasnda Anayurtta, (U rallarda)
kardelerinin kaldna dair hatralar yayordu. Halk arasnda yer
leen bu kuvvetli uur dolaysiyle 1232 ve daha sonra, 1235 de kral
IV. Bela, Dominikan mezhebine mensup rahipleri uzaktaki kardeleri
ile yeni ba kurmak iin gnderdi. Rahip Yulianus onlar gercikten
buldu. Yulianusun haberlerini Ricardus adl mezhepda kaleme
alarak tarihe mal etti. Macarlarn doudaki Magna Hungarian bir
ok bilgine gre bugnk Bakrt topra ile eittir.

Son zamanlarda Bakirt - Macar mnsebetleri ve Magna Hun

garia hakknda pek ok eser kt. 1943 de C z e g' 1 e d y. Zeki
Velidi Togann yaynlad ve aklad bn Fodlan seyahatrme-
sie dayanarak aadaki sonuca vard; Bakrtlar X III. yzylda
Byelaya (A k dil) tarafna ekilmeden nce, bn Fadlari zamann
da (923) her halde Idil (V o lg a )ya kadar uzanyorlard. Bakrtla-
rn bir ksm Macar soyundan idiler. Bunlar Volgaya dllen
irmien rma evresine yerlemi olabilirler (Szazadok Dergisi,
1943). X. yzyl corafyaclarndan baka X IIL yzyl se/yah
P l a n o C a r p i n i ve R u b r u q u i s v.b. Bakrtlarla Ma

123
carlar ayn kavim olarak gsterirler. P e r e n y i ye gre (Magyar
Nyelv, 1959) X III. yzylda Bagk-dgtandaki Macarlar Volganm
sa evresinde Bulgarlara tbi olarak yayorlard. Ona gre Magna
Hungaria buras idi- Daha sonra da onlarn halefleri Mojarlar Ve
Mesericr eklinde tekrar gzktler. Daha nce bu sebepten bir
ksm Macarlarn burada yaam olduklar farzedilebilir.

Halbuki 1963de R s o n y i, Etil nehrinin hayli uzanda ve

bu gnk Bagkrt dili sahasnn bat ve gney-bat blgesinde X V III.
yzyl balarnda Macaristandakilerle mterek bir ka corafi yer
ad bulunduunu gsterdi. Mesel;

Kunduru rma (Kunduzlu) yerde,

Beka (Kurbaal) rmak ad,
Ide (tatl) ay ad, iki yerde,
Maga (yksek) da ad olarak, iki yerde rastlanr.

Sralanan yer adlar ayn ses ekilleri ile ancak Karpatlarla

evrili Orta a Macaristannda gsterilebilirler. Son ekleri -as,
-eq, u (Trke; -l, -li) mlkiyet ekine tekabl eder. (Dil Kurul
tay Teblileri, 1963).
D e c s y ye gre (Einfhrung 1965) Bakrdstan topranda
BagkrtIardan nce, uzun mddet Volga Bulgarlar tesiri altnda
kalan Macarlar yayorlard. Onlarn byk kitleleri 600 sralarn
da gneye g ettiler. (L i g e t iye gre bu g daha sonra olmu
tur). Ancak bir ksm eski yurtlarnda kald, ibu kadm Macarla
rn dili proto Bakrt dilinin de temelini tekil etti. Sonradan ora
ya g eden Trkler Macarlar Trkletirdiler. Daha sonra ayn
sahaya akn eden Moollar bir ok Tatar ve dier unsurlar da bir
likte getirdiler.
R s o n y i tarafndan bulunan eski Macar savtiyatna uygun
yer adlarndan ibaret yadigrlar, eski Macarlarn Bakrt oymak
tejkilt iinde kalm olan adlardr. P a u 1 e r adl Macar ta
rihisi daha 1900de bunlardan ikisinin farkna varm ve yaynla
mt. Ancak bunlarn savtiyat tarihi bakmndan ihtisas akla-
mLsn 1930da J. N e m e t h yapmtr. yle ki;

Bulgar-Trk fonetiine uygun eski Macar oymak ad Cormati,

Bakrt Yurmatt, Surm ah;

Eski Macar Yeneh, Bakrt Yeney her iki kavimde mterektir.

124
 J. N e m e t h bunlara ek olarak (Ata Linguistica, 1966;
1-21) bugn de yaygn olan ve eski Macarlarda oymak ad olan
yer adn ilve etti.

Eski Macar N ek, Bakrt Neg-m an,

Eski Macar Yula, ula, Bagkrt Yda-man,
Eski Macar Keseh - Bakrt Kese-tabvn.

Bunlara dayanarak tereddtsz eski yurtlan Magna Hungaria-

mn daha sonra Bakrt topra ad aldn ve bir ok unsurlardan
mrekkep Bakrtlar iinde bir ksm Macarlarn da bulunduunu
kabul edebiliriz.
Tarihi iin Bakrt, Bagurd adnn menei de ilgi ekicidir;

Halk etimolojisine dayanan Ba-K urt aklamasnn aslnda bir

menge efsanesi ile ilgili ohnas mmkndr. Burada J. N e m e t h-
in eskiden ileri srd Be-O gur (be kabile?) nazariyesini de ha
trlatmalyz. G y r g y G y r f f y ise, B akrflan ana yurt
larna gtren efsanev hayvann yurt, ay veya boa olmayp dier
bir hayvan olabileceini syler. Bu bsbtn temelsiz deildir. Kom
u Ugcyr (Vogul ve Ostyak) kavimlerinden Vogu l ve
efsnesinde obur (Gulo-gulo) karl Paskr adl bir hayvan on
lar ana yurtlarna gtrr. Bu hayvann resmi, daha nce bahse
dildii gibi A 1 f 1 d i tarafndan N oin -U la keesi zerinde kefe
dilmitir. Paskir sznn savtiyat tarihi bakmndan etimolojisinin
tevsiki gerekir. Bu yaplabilirse Proto Baqgtrd isminin sonundaki
(-t j -d )nin bir ok bilginin ve bunlar arasnda J. N e m e t hin
de sezdii vecihle bir kltme (tasgir) eki sakh olabilir. Bu ek
Macaristanda X II. ve X III. yzyllarda sk sk kullanlmtr.

Yurt igalinden sonra da, bilhassa XIV. yzyla kadar pek ok

Trk kan (Peenek, Kekkend, Uz, Kun Kuman ve T atar) Ma
carlar arasnda temessl etmitir.

Macarlarn ayrca ok dikkate ayan ve hi phesiz Trk men

eli bir blmn Szekely (okunuu: Seykey) oyma tekil eder-
Topraklar 1920den itibaren Romanyann bir paras olup, nemli
ksm tazyikten kurtulmak iin harice snmlardr. Dier bir ks
m ise Romanyann dier blgelerine dalmlardr. Bu g yzn
den Erdelin dou kesinde ancak en fazla yarm milyon Szkelyli
kalmtr.

125
 Szekelylerm adlar hakknda bir yzyldan beri devam eden
mnakaalara R s o n y iniri z son verdi. Bir ok Trk leh
elerinde Sekil-Sikil, ayaklarnda beyaz leke bulunan at mnasna
gelir. Szekely de bundan neet etmitir. Bu kavmin kendi mene ef
snelerinde de en eski cedlerinin beyaz at oluu R s o n y inin
nazariyesini teyit eder (Ata Linguistica, 1961, 175-188). Szekely-
lilerin ananevi rf ve detleri, oymak kurulular da Trk karakte-
rindedir. G y r g y B o d o r a gre Trkler oymak rtbelerini,
asker ve dar makamlarn veraset artlarn, bir ailenin dierine
tahakkmne meydan vermeyecek ekilde, adeta riyazi deha ile,
oymak demokrasisini koruyacak ekilde tanzim ettiler (Trk Kl
tr Aratrmalannda kacaktr).

XIV. yzyl balarnda (1301) birinci byk mill sllenin son

kral III. Andrs lyor. "Arpd soyunun altn dal krlyor . Ma
carlarn bundan sonra Trklerle mnasebetlerinden: Peenek, Kuman
(Kun) ve Osmanl rabtalar da ok dikkate deer. Bunlar kendi ba
hislerinde akla,nacaktr.

imdiye kadarki izahattan da anlalaca zere, Macarln

Trke konuan bir kaVim olmayp Finceye yakn dil konumas
birlie Trk unsurlarnn yekden deil para para katlmalarndan
ileri gelmektedir, nceki tabaka tedricen Fin dilini benimsedikten
sonra mteakip tabaka temasa gelmi, o da ayn akbete uramtr.
E er btn Trk unsurlar Macarlar arasnda birden temessl et
mi olsalard, Macarln dili bugn Trke olurdu.

Bunu aada tekrar edeceim hlsadan ak olarak grebiliriz:

Daha nce baz Trk kavimleri tarihinin aklanmas vesilesi ile
Macarlarla olan mnsebetlerine, temas edilmi olmasna ramen,
burada kronoloji srasna gre iki kavim arasndaki balar ksaca
tekrara lzum grdm. Bu ksa bak, neden Macaristanda Trko
loji mill ilimler arasna alnd hususunda ak fikir verir sanrm-

B unlar:

Hunlarla Macarlar arasndaki balar meselesi henz bir naza

riye seviyesinde olmakla beraber, bu kuvvetli ihtimle temas etme
den geemeyeceiz. Attila - E tilin lmnden sonra kk olu
rnik tarih kaynaklarna ve Macar (Szekely)lilerin Hun efsnesine
gre, Hunlardan arta kalanlarla, 453 den sonra douya snd. On-

12G
larm bulunduklar Karadenizin kuzey-dousuna 460 dan sonra On-
ogurlar ve. onlara katlan Macarlar (Magyeriler) de g ettiler.
Kuzey Eurasya bozkrlar ve byk slleler tarihi ile megul
olan bilginlerin grne gre bu durumda Hun - Macar ve Onogur-
lardan katma kavmin hkmdar tabidir ki ancak kral A ttilamn
olu /mifc olabilirdi. Onogurlarn dier ynden, Bizansl Agathon'n
aklamasndan, Tuna Bulgaristann kuran Karadeniz ki3alarn-
dan Balkan yarmadasna g ettiklerini renmi bulunuyoruz. Bul
garistann atalardaki yazsmda da yurt kuran Onogur - Bulgar'
sllesinin trnike dayand aka belirtilmitir.
Onogur lkesinde bir mddet kalan ve 830dan sonra batya g
eden Macarlarn ilk sllesini kuran Ar-pad'la-T Turul (Torul) so
yundan olup, en eski Macar kroniklerinde saklana gelen gelenee
gre A ttila veya kral Irnikm ahfad idiler.
u da dikkate ayandr ki, Hunlara ve A ttilaya (E tile) ait
menkbe ve gelenekler en mufassal ekli ile ayn zamanda Etil ad
nn aslna uygun olarak Macarlar arasnda yaad.

Ogur Mvirnleri

S i m o n y i adl Macar bilgininin en yeni aratrmalarna gre

Ogur kavimlerinin ilk dalgas, A va rlardari nce Karpat havzasna
gelip yerlemilerdi. Ogur kavimleri iinde de en nemlisi ola,n On-
ogurlar Macarlara kltr ve siyaset sahalarnda tesir etmekle kal
mayp Macarlara Ungar (Onogur) adlarn da miras brkmirdr.

A va rlar:

A varlarm ikinci g dalgas VI. yzylda bozkrlardan sratle

geerek Karpat havzasna ulatnda, Kuban nehri evresindeki
Onogur lkesi Macarlarndan bir ksmn birlikte srklemilerdir.
Son zamanla*da G y. L s z 1 6 arkeoloji ve yerleme tarihi de
lillerine dayanarak bunu isbat etmi bulunuyor. Vakanvislerce ba
his konusu olan Macarlarn ilk yurt igali ite bu tarihe rastlar.
Avar - Macar birliine mensup kalntlar, Macar nfus kitlesinin
iinde, 896da nihai olarak yurt igaline kadar mevcdiyetlerini mu
hafaza ve sonunda Macarlar arasna kararak temessl etmilerdir.

Macarlarn en doudaki blmn tekil eden Szekely^er (Se-

killer) in bu kalntlardan olmas ok muhtemeldir.

127
 Sahir'er:

Eski Macar tarihi bakmndan Sabirlerin iki eit nemli rol

leri olmutur: V. yzylda Macar-Onogr kavim birliini anayurt
lar olan Ural evresinden Sabirler karmlardr. VI. yzylda S-
birler kendileri de Kafkasya'nn kuzeyindeki sahaya g etmiler
ve ilerinden bir ksm Macar'lara katlarak temessl etmilerdir.

Bizans imparatoru K o n s t a n t i n o s P o r h y r o g e n -
n e t o sn haber verdii ve Macarlarn ayr bir dal olan: Sabartoy
asfaloy (yni: Kuvvetli Savarlar), bu mnasebete dayanr.

Gktrkler:

Trklerin hakimiyet alan VI. yzyl sonlarnda Knm yarm

adasna kadar uzanyordu. Macarlar da bu devlete tabi olduklar
iin X. yzylda Trk adyla anlmlardr. Macarlara Trk asll
Krt ojrma Gktrk hegemonyas anda katlm olabilir.

Gktrk oyma (rnik) yazsnn en batdaki mirass XVI. yz

yla kadar kullanlan Macar oyma yazsdr.

Hazarlar:

Macar'lar 830 sralarnda batya g ederlerken Gktrk devle

tinden ayrlan Kazar devleti iinde idiler. Kazarlarn bir ksm olan
Kabarlar bu srada Macarlara katld ve tedricen temessl etti.

Peenekler ve Uzlar:

Peeneklerin bir ksm daha ziyade X. ve XI. yzyllarda Ma

carlara katld. Onlarn bu hatrasn zamanmza kadar pek ok yer
ad saklamaktadr. Peenek'leri takip eden Uzlar, Ouzlarn Kara
deniz kuzeyinden Batya g eden ksm olup Macarlara iltihaklar
daha kk nisbette olmutur. Bugnk Macaristanda tede beride
Uf.larn yerlemesinden kalan yer adlarna rastlanr.

Kumanlar Kpaklar:

Xin. yzylda Moollarn nnden kaan Kuman kitle

si Macaristana ulanca Byk Macar Ovasna yerletiler- Tarih
kaynaklarna gre saylar 40.000 aileden ibaretti. O adaki nfus
kesafetine gre bu byk bir rakamdr. Kumanlarn gn daha

128
sonra XV. yzyla kadar dier Kpak Trk unsurlar (Tatar'lar)
takip etti.
Affd\a.T sllesi sndkten sonra Kuman tabakasnn temes-
sl de hemen bitmek zere idi. Macarlar tahta rpd ailesinin
kz tarafndan gelen vrislerini, sra ile (1308), Yagello (1440)
ve nihayet Habsburg ailesini (1437-1526), ardlar. Zira Turul
soyu kanna yabanc olsa da sayg gsterdiler. Bu yabanc hkm
darlarn bazlar iyi Macar oldular. A n jo u sllesi altnda X IV . yz
ylda Macarlar Avrupann en kudretli devleti idi. N a g y Lajos (B
yk Louis) Venediki yendi, Napoli kralln. Kuzey Balkanlar,
Romen prensliklerini igal etti- Leh taht da onun oldu. Damad
Zsigmond yksek nfuzu sayesinde Alman imparatorluuna bile se
ildi. XV. yzylda Mtys idaresi altnda Macaristann beg milyon
nfusu vard ve bunun drt milyonu Macar idi. O zaman Macar
larn says ngilterenin saysna eit idi. Macaristan Hmanizm ve
Renaissancein en byk yuvas haline gelmiti. Mtysn lmn
den sonra ierde sosyal karklklar belirdi. Kanun Sultan SiUey-
manm Avrupaya muzaffer yry bu aa rastlar. Eer o za
man Macarlar Balkanllar gibi Sleymann ordularnn geiine m
saade etmi olsalard, Macaristan yerine talya ve Almanya kana
boulurdu. Halbuki Macarlarn Hristiyan kltrne kuvvetli ba
llk duygusu, onlarn byk ksmn ftuhat yapan slmla kar
mukavemete srkledi.

Bu suretle 150 yl boyunca dima, Macaristann hrriyet ve

Macar uurunu saklayan tek tk kk paralar kald. Memleke
tin byk ksm dou ile bat arasnda sava meydanna dnd. Ma
carlarn says gittike azald, geriye kalan paray da Habsburg
hkmdarlar lmanlatrmak istediler. Ancak bunu baaramadlar.
Uzun sren mdafaa sava Macarlarn iradesini elikletirdi, yeni
den toparlandlar. Sonunda Habsburglar uyuma yolunu tutmaya
mecbur oldular (1711, 1867).

Trkle X V III. yzylda balayan sempati gittike artt, ilim

alanndaki gelime Trkolojinin hamle yapmasn salad. 1870 de
dnyada ilk Trkoloji krss Budapete niversitesinde kuruldu-
Macarlarn OsmanlIlarla temaslar hakknda Osmanlla.rn par
lak devri ve inhitat devrine ait olan fasllara baknz.

129
 PE EN EK L E R VE UZL A R

Peenek, Uz ve Kuman kavimlerinin g organik bir ekilde yek

dierine baldr. Bu , Dou Avrupa Bozkr blgesinde, trkl-
n son- byk mstakil halklar dalgasn tekil ederler. Daha son
raki Trk czlerini Moollar batya srklemilerdir.
Macarlar bu gnk yurtlarna gmee zorlayan tazyik ba
kmndan, zaman itibariyle Peenekler sonuncu kavimlerdir. Peenek
ad (Rusa Peennyeg, Ynn&nca. Patzinak, Ltince Bissenus), Ma
carcada Beeny eklini almtr. Tpk eski Trke ineken n ol
duu gibi.

Meneleri karanlktr, y - Trk dilini konuuyorlard; cedleri

Bat Trk Konfederasyonundan ayrlm olabUirler. Kullandklar
oyma yazlan da buna delalet etmektedir. Ouzlarla- ilgili olmal
drlar. Peenekler 889dan nce Yayk (U ral) nehri evresinde otur
makta iken, oradan Hazar devleti topraklarna akn ederek sarkm
lardr.

Peeneklerin dousunda kudretli Ouz (arapa G uz) oymak

lar yayorlard. Bunlar 889da Hazarlarla birleerek Peeneklere
saldrdlar. Peeneklerin bir ksm, ok defa olduu gibi, galiplere
kararak eridiler.

b n F a d l a n , Volga boyundaki "Bulgarlara gittii zaman

922 de, TJral (Y ayk ) nehrinin dousundaki alkar gl evresinde
muhtemelen Peeneklerden bir ble rastlad, X I. yzylda M a h-
m u d a l - K g a r Ouz oymaklar arasnda Pipeneleri zik-l
reder. Bir bl Hazar devleti iinde de yerlemiti. Esas kitle ise
gne devam ederek, Macarlar o ada Levediade. bulunan yurt
larndan srp kard. Hatt bir ka yl sonra, Bulgar ar Simeon
ile ittifak akdederek, Bulgarlar ile birlikte Macarlar yeniden E tel-
kz ad verilen yurtlarndan da kardlar. Bu saldr olmasa da er
ge Macarlarn yurt kurmasna sra gelirdi. Zira tarih boyunca, o g
ne kadar Karpatlarm dou eteine ulaan her kavim, Karpatlarn

130
halka tekil ettii yurda bir an nce ulamaya almlardr- Pee-
nek saldr Macarlarn yurt kurmasn bu suretle ancak tacil et
mitir.
nce Dondan Dnyepere kadar, daha sonra Karpatlardan Aa
Tunaya kadar olan sahay sekiz oymaktan ibaret Peenek kavmi
igal etti.' Bu oymaklarn adlarn ve yerletikleri sahalar impara
tor K o n s t a n t i n o s P o r p h y r o g e n n e t o sun (+959)
De administrando imperio ^dl eserinden biliyoruz. yle ki: Y a v-
derdim ( = Parlak Erdim), Keri ur ( = Gk ur), Kapukin Gla
(= a a kabuu renginde Yula), Suru Klbey ( = Klrengi Klbey),
Kara bay ( = Siyah bay), Boru tolma ( = Bozrenk dilma), Yaz
Kapan ( = Bozkr rengi kapan), Bula oban ( = Alaca oban). Bu
oymak adlar hakknda iki mtala dikkate ayandr: Bunlardan il
ki: N e m e t he gre her oymak adnn ilk ksm at rengidir. Buna
gre ordunun bln eski Trk, zellikle Hun geleneine gredir.
Bu oymak bakannn haiz olduu b ir , unvandr, ikinci mtala
G y r g y G y r f f y ye ait olup bu daha muhtemel grlmek
tedir. Ona gre, renkler oymak bayrann rengi ile ilgilidir. Buna
atl halklarda pek ok misal vardr.
Yaz Kapan oymann sahas Bulgaristan, Kabukin Gla'mn
sahas Macaristan ile snrda idi. mparator Konstantin bu iki .oy
ma ve Keri ur oymam Kangar ad altnda toplayarak, Pee-
nekler iinde en kahramanlan olarak tantr. Gerekten Ortaasya-
da bu gnde cesur mnasna gelen Kingir sz vardr. Kangarla,r
Sryn kaynaklar artk VI. yzylda tanmaktayd. Nasl, ne vakit
Peenek olduklarn bilmiyoruz. Onlar hakknda en son aratrma
O s e g I e d y e aittir.
Peenek oymak ad snrlar tabiatiyle durmadan deimekte
dir. BizanslI S k y l i t z e s e gre X I. yzylda Peeneklerin on
oyma vardr. Yeni oymaklarn doudan gelerek katlanlarda.n ol
mas mmkndr. Snr bekisi olarak yerletirilen iki oymak, ba
larnda K egen olduu halde Peenek Konfederasyonunda temayz
etmektedir.
Peeneklerin .Tuna ile Don nehirleri arasndaki yurtlarndan
kuzey-gney ticaret yollan getii iin, onlarn ticaret alannda ile
ri gitmeleri kolaylamtr. Hayvan beslemede ileri seviyede
olulan dolaysiyle at ve sr hayvanlar, gneye ise deri ihra et
milerdir. Bu al erie her halde Volga Bulgarlar da katldklar
iin, onlarn aracl ile Peenekler arasnda Mslmanlk da ya
ylmaya balamt.
131
 Peenekler Ruslarla giddetli savalara giritiler ve onlar hayli
zaman denizden uzak tuttular. 968de K ie fi muhasara ettiler, 972de
Dnyeper ellesinde Rurik'in torunlarndan en cesuru saylan
Svjatoslav' muzaffer olduu Balkan seferinden dnnde ldr
dler. Bu suretle bir mddet iin Ruslarn orman blgesi yanndaki
Bozkr ve Karadeniz blgesini ele geirme gayretine sed ektiler. An
cak srekli savalar ve telfisi imknsz kan ziya yznden gleri
azald. Yani gebe unsurlarla kendilerini takviye edemediler. Dou
Avrupadaki slav ve Romen unsurlarn yardmc olarak.yetitirme
leri iin zemin ve zaman yeter deildi. Yenilgilere uradka memle-
kelterinin snrlar da kld. Rus prensleri kendi aralarnda sa
varken, Peenekler taraflardan birine yardmc olarak dja katld
lar, dolaysiyle Ruslara hizmet ettiler.

Bu srada putperest Ruslarn prensi (kaan) Vladimir,

T h i e t m a r kronikinin haber verdiine gre fomicator immen-
sus et crudelis Hristiyanl kabul etti ve Tamantarkanda. baz
Peenekler ile birlikte vaftiz edildi.

X I. inci yzylda Ruslar kuzeyden, Us^lar doudan Peenekle-

re saldrdlar. Peenekler bu tazyik zerine gneye yneldiler ve
Bizans devleti toprana girdiler. Bilhassa 1050de birbirleri ile an
laamayan Peenek beylerinden nce Beler olu Kegen Tunay
geti, Bizansn ittifakna snarak Hristiyan oldu- Kanl savalar
dan sonra rakibi Turdk Bizansa esir dt. O da Hristiyan oldu.
Nfusu seyrekleen Bulgaristan ve Makedonyada Peenekleri kit
le halinde iskn ettiler, Balkanlar bu yzden yeni kargaalklara
sahne oldu. U zlara ise yol ald.

Uzlar Volga tesi Ouzlarndan bir blmdr. Macarca ve Yu-

nancadaki Uz aslnda Ouz adnn ksaltlm eklidir. Rus salna
meleri onlar Tork diye adlandrrlar. Rusada sesi olmad iin
bu T rk karldr. XI. yzyl ortasnda Uz'lar Peenekleri Don-
Dnyeper nehirleri arasndan kararak 1065de Balkanlara byk
bir taarruz yaptlar. Ancak kanl yenilgiye urayarak geri dnd
ler. Bundan sonra Macaristana akin ettiler. Kerlesi e tekrar byk
yenilgiye uradlar (1068). Sa kalan Uzlar K ie f prensliinin gney
snrn igal ettiler (Torklar). Burasn Kumanlara kar savun
dular ve ksa zamanda ruslamaya baladlar. Daha nce bu blgeye
skan Peenek kalntlar Berendiler, Kovuy^ar, Kayabalar ve
Turpeyler de ayn akbete uramlardr.

1321
 Balkanlara yerleen Peenekler Kumanlarm meydana kma
sndan sonra da birok kargaalklar yarattlar. 1071de Bizansn
mttefiki Bifatiyle, Nndoirfehervrda.'ki (Belgrad) Bizans muhafz
larn Macarlarn muhasarasndan kurtarmaya alyorlar. 1078de
Kumanlarla birleerek Edirneye taarruz ederler. 1088de Balkana
snan Matar kral alamon elg Kumanlar ve Peeneklerle bir
likte Silistire (Donstolus)da savarken ldrlyor, Bizans impa
ratoru Alexios ise ar hezimete uruyor- Peenekler bu frsattan
faydalanmay biliyorlar, Bizans tarihisi A n n a K o m n e n a
muasr Peenek ve Seluk tehdidine ima ederekten, imparatorluk
snrlarnn douda Boaz (Bosporus), batda Edirne olacak dere
cede kldn yazyor. Hatt 1091'de Konstantiniye surlar al
tnda Peenekler gzkyorlar. Uspenski, 1090-1091 knda Alexios
Comnenosun durumunu, imparatorluun, Osmanllar tarafndan sa
rlp alnd ve her taraftan d alemden tecrit edildii son gn
leri ile kyaslyor.
Peeneklerin Bizans'a akm srasnda Malazgirt sava oktan
sonulanmt. Seluk Trkleri, bilhassa zmir emiri akan (veya:
aka), Anadolu kylarn tehdit altnda bulundurmaktadr. Mahir
Bizans siyaseti bu kt durumdan bir kar yol bulmakta gecikmi
yor. Kuman babularndan Tugurkan ve Bnek'i ama dryor.
Onlar 1091 Nisannda Meri nehri mansbnda, Levunionda Peenek
ordusunu hemen hemen imha ediyorlar. Kalntlarn Vardar nehri
boyunda ve dier yerlerde iskn ettiler. Peenekler daha bir md
det Bizans ordusu hizmetinde zikrediliyorlar. Baz bilginlere gre
Yunan Makedonyasndaki Megleno-Ulahla.n ve Sofya evresinde
ki (yp-Bulgar^a.r\ Peenek neslindendirler. Kafkasya Osetlernde
efsanev bir kahramann ad Becenegdr. Rusyada baz yer adlar
da onlarn adlarn saklar. Mesel: Alatr evresi, Romanyada ve
Srbistanda: Pecenaga, Peenyevtsi v.b. Bilhassa Macaristanda
pek ok yer ad onlarn X. ve XI. yzyllardaki szlarna tanklk et
mektedir.
Peeneklerin Macaristanla olan ilgilerine gelince, Peenek
aknlar Szent Istvn (Etien) ve haleflerini hayli g duruma sok
makla beraber bar mnasebetler de eksik deildir. Yalna harp,
esirleri deil, kendi arzular ile Macarlara katlan p6k ok l eenek
zmresi Macaristanda bilhassa K em eg vilyetinde Tisza-roff ev
resine, Pete vilyetinde, H evesde, S rritdG Sr boyundaki Fejer
vilyetinde ve Fert evresinde iskn edilmilerdir- Sonuncular

133
M osonya\d snr bekileri idiler. En eski Erdel yer adlarndan
nemli bir ksmnn mesel: Tatrang, Brasso v.b. Peenek Trkesi
ile aklan dikkate ayan nemli bir husustur; Prens Taksony
Peeneklerden kz alm ve oradan gmtr. Sent Istvn anda
A n o n y m u s kronikine gre Tonuzaba Hristiyan olmay red
ettii iin Abad-reyde ei ile birlikte diri diri gmld. Olu
rknd ise Hristiyan olduu iin, Isa ile birikte ebed hayata maz-
har olmutur . Tomay soyu ceddi olan rknd, babas Tonuzaba
yeni nizama kar geldii srada doduu iin, Trk ad verme gele
neine gre isyan mnasna gelen rknd adn almtr.
Peenekler U. Istvn ve II. Geza savalarnda Szekelylilerle
birlikte Macar ordusunun h afif svarisini tekil ediyorlard. Bata
tam bir istiklle sahip deildiler. Fakat X III. ve X IV . yzyllarda
byk bir ksm asiller srasna ykseldiler, dillerini unutarak Ma
car tima hayatna tedricen intibak ettiler.
Macaristandaki yer ad htralarna gelince, mesele daha da
aydnlanmaktadr. Gittike artan emsl yer adlarndan bunlarn Pe-
eneklere ait olduunu sezmekte ve bunlar dier Trk bilhassa Ku
man tabakalarndan ayrt edebilmekteyiz. Tabiatiyle bizzat Peenek
malaemesi de muhtelif zamanlara ait eitli glerle ve yerlemeleri
ile ilgili olabilir. Hatt "Peenekler bir ka ive konumu olabilir
ler. A z ok toplu veya mnferit aile halinde tecrit edilmi Peenek
yerlemeleri yer adlarnda, terkip halinde Beseny, Besny, adlarna
rastlanr (75 adet) - Bir ksm Peenek yer adlar eskiden ve bu gn
de corafi teekkllerle ilgilidir. Mesel; Csafnul (1231, Sar qui
vocatur chamul = amurlu y e r ); Cst (okunuu; at) = iki derenin
birletii slak yer; Korhny ile terkip edilen yer adlar istihkm,
jalm toprak; Tebe tepe; Bdlkny sulak yer; Tokaj = ne-,
hir kvrm veya orada bulunan orman; Peenek ahs adlar ile ter
kip olunan yer adlar; mesel, rkny, Tobrcsk, Karcsa, v.b. Pe
enek boy ve oymak adlarndan kalanlar. Mesel, Torna], Mdk-
lr. Hatt Ruslarn mehur Igor destannda Kuman neslinden ol
mayan kavimler arasnda Peenek Jlfafclarn ve Tatranla.n da bul
maktayz. Eger- kalesi komuluunda Maklr, gney Erdelde Tat
rang vardr ; iki Peenek babuunun ad da Tatran idi. Yeni meyda
na gelen gen Macar krallnn derbentler ve ormanlar arasndaki
otlak dzlklerde snr bekisi olarak Erdelde Peeneklerin dank
olarak yerletii, kesin olarak bilinmekte veya bu muhtemel grl
mektedir. Karpatlarn tesindeki sahalarda da nceden Peenek ka
bilelerinin skp kaldklar tahmin edilebilir.

134
 Brasso ehrinin kuzey-batsnda ykselen ormanlar vesikalara
gre Ulahlarn ve Peeneklerin orman idi . (1224: silva Blacorum
et Bissenorum)'. Peeneklerin dier akraba Trk kavimleri gibi tipik
atl gebe hayat srdkleri gz nne getirilirse yukarda zikrolunan
tertipte ve Ulahlarn (Rumenlerin) dal obanlar olarak yukarda,
ormanlarda, beyleri olan Peeneklerin ise dzlklerde oturduklarna
hkmedebiliriz. Orada bugn de bir ka Peenek yer ad bulunmak
tadr. Buradaki Trk yer adlar hakknda hkm verirken tabiatiy-
le ihtiyatl olmak gerekir. Zira ilerinden bazlar Kpaktan daha
sonra szm Trk unsurlarnn hatrasn da salayabilir. Ancak,
en eski ve en nemli yer ad olan Brasso (okunuu: Brao) ve B ar
ca (okunuu; Bartsa) Peenek ve Uz (Ouz) tabakasndan asla da
ha ge olamazlar. Brasso ve Barcanm eski Bora ve Bursa ekli
aylar ad olarak ancak Ortaasya Trklerinde gsterilebilir.
U zlarn da Erdeldeki hatralar Uzi-Szoro -Uz Boaz yer
adnda kalm olabilir.
Gney Anadoluda bilhassa ukurovada eski vesikalara gre
Yrkler arasnda baz Peenek boyu yayordu. Bunlar belki Bizans
devleti zamannda XI. - X II. asrda kuzey-batdan buraya yerletiri
lenlerin hatrasn tamaktadr.

135
 K U M A N L A R

Kaynaklarda en fazla Kuman denilen halk konglomerasnn bir

ok baka ad da var. Ruslar onlar Pokmets, Ermeniler Xartes, Al-
manlar Falben, Macarlar Kun, Latinler Cumanus diye adlandrr
lar. Daha sonra ortaya kan Kpak sz de onlarla ilgilidir.
N e m e t hin yeni vard sonuca gre gre Kun ve Kuman
sarmtrak mnasna gelen ku ve kuba sznden neet etmektedir
ler. Kuman sz, Trkden Trkmen gibi Kun ve mon unsurlarndan
neet etmi olabilirler. Rusa Polovets, Ermeni Xartes ve Almanca
Falben de Kun ve Kuman gibi ayn mnaya gelmektedir. Kumanla-
rn eski tarihi bakmndan bunun nemi vardr. Menei karanlk
olan Kuman kavminin terkibi hakknda sarmtrak sz Mool un
surlarnn (? ) kartna delalet suretiyle k verebilir, Kuman-
lann meneleri hakknda ilk sistemli aratrma yapan M a r q u a r t-
un kanaati bu merkezdedir.
M a r q u a r t n aratrmalar bilhassa Arap A 1 - B i r u n ,
M u h a m m e d i A u f i ve Ermeni U r f a l M a t e o s'un bel
gelerine dayanr. Ona gre V-VII. yzyllarda Amur nehri evresin
de yaayan Murka kavminin Kun adl bir oyma vard. Bu oymak
Uygurlara bu gnk Moolistanda bulunduklar srada tbi olmu
lardr. Daha sonra hr bir kavim olarak tam ve 1017 srala
rnda bu gnk Manuryada byk nfuz kazanan Ktay halk on
lan Batya doru itmitir.
Meselelerin ortaya konuunda ve onlarla ilgili malzemenin top
lanmasnda M a r q u a r tn byk hizmetleri olmasna ramen
bir ;ok fahi hatalara dt de anlatlmtr. Mesel onun zikret
tii Murka diye bir kavim yoktur. O Arapa frka szn yanl
okumu ve yanl yorumlamtr. M a r q u a r t n buna benzer bir
ok yanllarn P e l l i o t ve E b e r h a r d dzettiler.
M a r q u a r t eserinin yaynlanmasndan bir hayli aonra,, Hudud
aZ A.lam ve M a r v z nin Tdbi al-hayvan tetkikilerin eline
geti. 1942de M i n o r s k y , M a r v z nin Tdbi al-hayavn

136
adh eserini yaynlad- M a r v z , Melikah ve Sancarn sara
ynda tabib olarak yaamtr. Eseri in, Hind ve Iasya Trklerine
ait deerli bilgileri ihtiva etmektedir. K. C z e g l e d y bilhassa
sonuncu esere dayanarak (Magyar Nyelv mec., 1949, 43-50) aa
daki sonulara vard: C z e g l e d y bata Kuman kavminin g
lerinden nceki Iasya ethnografya haritasnn durumunu aklar.
Ona gre Etil, Sirderya ve rtiin orta mecras arasna Ouz oymak
birlii yerlemitir. Onlarn kuzeyinde ise Tobol ve im nehirleri
evresinde Kpak oymak birlii bulunmaktadr. Onlarn da dou
sunda Altay'lara kadar Kimefc'ier vardr. Isk-kl tarafnda Trk
menler (Mslman Ouzlar) ve Karluklar yerlemi.glerdir. Onlarn
dousunda Kgra kadar Karahanler devleti uzanmaktadr. En
douda ise Nan-an evresinde Sojn U ygu rlar bulunmaktadr. Mar-
yaznin bahsettii Sar kavim lkesi, aa yukar Sar Uygurlar
topra ile eittir. Sar Uygurlar 850 tarihine doru Nan-an ev
resine g ederler. in kaynaklar onlara "Sarn Uygurlar adm
verirler. Onlar daha Tarm havzasnda iken Hind-Avrupal Tohar
kavmi ile karm ve bu yzden sarn yani ak sar lkabn al
m olabilirler. Hoatg-ho nehri byk kvrmnn dousunda ise
I Trke konuan Nesturi Hristiyan n g tler yer almaktadrlar. Bu
sralarda Kunla.r da kesinlikle tesbit edilmeyen bir yerde ve ayn
evrede idiler.
X. yzyl sonunda Ktay kavmi Pekinin kuzeyinde devlet ku
rup yaylmaya baladklar zaman Kunlar batya snrlar- Ba
, dndrc bir hzla Asya ve Avrupada Amur nehrinden Tunaya
kadar bir Kun (Kuman) kavmi dalgas toparlanarak tayor. Daha
nce de eski yurdundan karlan atl kavim iin iki k vardr: Ga
lip oymaklar birliine katlmak veya yeni yurt aramak, ancak bu
yurt neresidir? lk hzla konaklarn savunan kavimler halkasn
ezerek onlar yurtlarndan atarlar veya kendilerinin oymak birlik
lerine tabi klarak yeni bir devlet kurarlar. Yollarna rastlayan
San Uygurlarn da byk bir ksmn, Sarlar, kendileri ile birlikte
srklerler. Douda geri kalanlar bugnk aroygr^ lerin ah
fadn tekil ederler. Kun ve Sarlardan mteekkil kavim karmas
daha da ekilerek, Tien-an dalarnn eteindeki Cungarya kap
sndan geerek ve kavimler gnn mutad yollarn takip ederek
yukarda zikri geen Trkmen lkesine akn ederler. b n a 1 -
A t h i r (Ibn l-Esir)in zikrettii 1012-1013 tarihlerine ait Trk-
lerin inden k bu vakalarla ilgili olmaldr.

137
 Kun-Sar kavim karmas Ouzlarn .bir ksmm tekil eden
Uz lar douya srerken kendileri Kpak kavminin bir ksm ile
karrlar. Bundan sonra ilk defa Kuman adna rastlanr ki bu
aslnda (Kun, Sar, Kpak) halitasndan ibaret olup sar mnnas-
na gelmektedir.
Kunlarn bir ksm Trkistanda esas kitleden ayrlarak Hazar
denizi kylarnda skp kaldlar. Byk kitle ise 1050den balya-
rak, dou Avrupa iin byk tehlike tekil ediyordu. 30 yl zarfnda
koca bir kavim Manuryadan K iefe kadar ilerledi. Bu derece s
ratli ilerleyie ancak dnya tarihinin byk Trk fatihleri: Hunlar,
A va rlar ve Trkler rnek olarak gsterilebilir. Karadeniz kuzeyin
de yaylan bozkrda Kumanlar, Uz ve Dou Peenek kalntlarn
da kendilerine katlmaya icbar ettiler. 1080 sralarnda ileri atln
bat snr olan aa Tuna ve Karpatlar blgesine ulatlar. sa
valarla ypranan Ruslarla mcadeleye giritiler.
Kumanlarn gelii ile Avrupa bozkr blgesi tarihinin yeni saf
has ald. Temsil, kabiliyeti dolaysiyle Trkln bin yldan beri
Kuzey-Eurasyada en byk rakipleri olan Ruslar bozkrdan orman
larn arkasna ekildiler. Kumanlar Ruslar st ste yenilgiye u
rattlar. Rus salnamelerinde, Rus tarihlerinde; ve S t r i t t e r
ve G y r f sn eserlerinde bu savalar tafsilt ile anlat
lr. Himayeye snmak iin Rus prensleri ok defa Kuman hapla
rnn kzlarn e olarak istediler- Mesel: Kanl Selan yeniliinden
onra, 1093de ve 1107de Prens Oleg ve Vladimir Monomach oulla-
-m Kuman hkmdarlarnn kzlar ile evlendirdiler. Kumanlar Bal-
canlarda kesin nfuz kazanarak gelecek yzyllarn tarih gelime
sinin yolunu atlar. 1091 yl vakalarn gz nne getirecek olur
sak Bizansn son saatlerinin almak zere olduunu grrz. Bizans,
II. Ftih Mehmet zaman nasl idi ise, hemen ayn durumda idi. Ana
dolu tarafndan byk siyas kavrayl zmir emiri akan veya
aka tehdit ediyordu. Avrupa tarafndan akanva Peenek mtte
fikleri rk ve zayf Bizans ele geirmeye hazrlanyorlard. Ma
hir Bizans siyseti, yine, pek ok defa olduu gibi ir kar yol bul
du. k i yz yl nce Bulgarlar Macarlarla ve daha sonra Macar
lar PeenekIerle yendi ise, imdi de Kumanln yardma ard.
Meri nehri boyunda Levunionda. Kumanla,r Peenek^ere ldr
c darbeyi indirdiler. k i akraba kavim birlese, yan Avrupay o
zaman igl edebilirlerdi.
Levunion zaferinden sonra Kumanlar Macaristana saldrdlar
Fakat orada, kendileri gibi sert aatan yontulmu bir hasm ile

13B
karlatlar. Szent Lszio aa Tunada Kuman'larn ordularn ar
bir yenilgiye uratt.

Sekiz yl sonra karlk olarak, Levunion savana katlan Ku

man babularndan Bnekin idaresinde kk bir svari ordusu
Przemyl kalesi altnda, ok mahir bir taktikle ar silhl Macar
svari ordusuna kar parlak bir zafer kazand. Burada Trk tote
mizminin izi olarak, kurtla ilgili son bir tefele ait vakay zikret
meliyiz. Eski bir Rus salnamesine gre Hurafaya inan Bonyak
(Bnek) ise gece tefel iin dar kt. Kendisi bir kurt gibi uludu.
Bir kurt ona cevap verince dier kurtlar da katldlar. Bu byden
kendisinin stn kacan anlad . Ancak 1103de birleik Rus or
dular Kuman ordusuna ar darbe indirdiler. lerinden pek ok han,
bunlar arasnda: Arslanaba, engeraba, Kuman, Altnaba savata
ldler. Bu savatan sonra Kumanlarn taarruz gcnn muvakkat
bir zaman iin eksildii, daha sonra tekrar toplandklarn grmek
teyiz.

M a r q u a r t a gre, Kumanlarn tekrar toparlanmas yeni

unsurlarn katlmas ve bu sayede ordunun taze kuvvet kazanmas
ile ilgilidir. 1115 sralarnda Manurya snrndan yeni bir kavim
dalgas Avrupaya doru koparak gelir. Crci devleti kurulunca, bir
in kaynana gre H i ad verilen kavim batya saldrr. Kendisi
ile birlikte Kimek oymak birliine bal Uraldaki Kpakla.r s
rkler ve onlarn iinde temessl eder. Gney douya yne
len Kpaklarla birleen unsurlar yeni bir oymaklar birlii tekil
edince Kumanlar taze kuvvet kazanrlar. Gney Rusyadaki birliin
bundan sonraki toplayc ad Kpak olacaktr. Ancak batda Kuman
ve dolaysiyle Macaristanda Kun ad sre gelir ve Kpak coraf
bir mefhum olarak kalr. Kuman halk ad XV. yzylda, yalnz Latin
kaynaklarnda deil, slav ariv malzemesinde de geer. Mesel:
1475 de Snyatin voyvodas Basaraba\a,r ve Tokta-Koman\a.Ti"
tbirini kullanr. ahs ad olarak ta Kuman Balkanlarda ok yay
gndr.
imdi tekrar Kpaklara dnelim. Bunlarn tarihteki rolleri ile
bilhassa R a s o v s k y esasl ekilde megul olmutur. Buna ait
teorisinin hulsas yledir:

IX. ve X. yzyllarda rti ve Ural arasnda Kimek adh bir Trk

kavmi yayordu. R a s o v s k y ye gre bunlar Kumandrlar.
Bunlarn bir oyma Kpak idi. X- yzyldan balayarak Kpak

139
ad)i btn Kimek'lere tedricen alem oldu: Uzak douda Ktay devle
tinin kunluu bozkr halklarn harekete geirdi. Kumanlar bu su
retle gneye ve batya ulatlar. Bu ileri hamle, Orta Ural ile Don-
Dnyeper arasnda pek geni cephede vukua geldi: kendi nlerinde
Uzlar ileri atmalar iin otuz yl gemesi gerekti.
Kpak devleti rti ve Balka glne kadar uzanyordu. Kuzey
snrlar Sibiryada 56-57 enlem dairesinde, kendileri iin nemsiz
orman blgesine kaar ulayordu. Avrupada ise Kama nehri aa
mecras, Bulgar devleti, Khoper^ Vorona, Tsna ve Moka nehirleri
boyundaki ormanhk blge (Burtaslar topra) ve R ya zm , N o v g o -
ro<i-Syeversk, Pereyaslavli Rus prenslikleri de kuzey snrn tekil
ediyordu. Sula rmann Dnyepere dkld yerden Karpatlara
kadar olan izgi ve Karpatlar srtndan Demirkapya kadar, oradan
da Bizans devletinden kopan ve tekrar istiklline kavuan Bulga
ristan ve Karadeniz bat ve gneybatda snrd. Krm yarmadas
da Kuman devleti muhitine tabi idi ve bu yarm adann bozkrlarna
yerlemilerdi. SuZafc ve Yalta v.b. limanlar Kumanlara hara ve
riyordu. Gney snr Don mansabndan Volga mansabna oradan da
Hazar denizi ve Aral gl kuzeyinde Tala ve u evresinde Hvarizm
komusu olarak uzanyordu. Bu fevkalde geni alanda kn daha
ok gneyde konaklyorlar yazn ise orman blgesi kylarna, Kar-
patlarn, Urallarn yamalarna ve Volgann bat kysndaki yayla-
laia ( s t y u r t a ) kyorlard. Tam mnasiyle siyas bir birlik kura
mamlard. Ancak bir tehlike belirdii anda baz ksmlar birleiyor-
laid. R a s o V s k y ye gre Kpaklar be blkten ibaretti:
1 Ortaasya bl, 2 Volga-Yayk bl, 3 Donye-Don
bl, 4 Aa Dnyeper bl (Lkomorski bl), 5 Tu
na bl. Bat bl iinde dier gebeler de yayorlard: Torh-
1ar, Peenekler'm kalntlar, Alanlav (Y aslar) ve Brodnik\er.
Uraln tesindeki Kpaklara, Kara-Kitaylarm batya ynelmesi
zerine g eden dier baz Trk unsurlar da X II. yzyl balarn
da. karmlarsa da, onlar abucak Kpak olmulardr. 1222de,
ingiz Han ortaya kncaya kadar zikri geen diyar Kpak olarak
kalmtr-
imdi tekrar M a r q u a r t n, bat Kumanlarnn ve dolay-
siyle Kpaklarn yeni halk unsurlar ile tazelendii nazariyesine
avdet edelim. Ruslarn bunlarla yeniden lm kalm mcdelesine
zorlandklar anlalmaktadr. Igor destannn saz airi Rus halkna
yle hitap eder: Bayraklarnz indiriniz, klc knna sokunuz,

140
Eski an ve erefin sonu geldi . Ona gre Rus prensi gorun askeri
bata galip gelirler. Dilber olan ok Polovets kzn esir alrlar
(gerek dou ve gerekse Macar kaynaklan Kuman kzlarnn gzel
liini verler). Ruslar sonra yenilgiye urarlar. Prens gor kendi
si de esir der.

ahin t o r" kaarsa da olu Volodim ir orada kalr, zira esa

rette iken Polovets han Knekin kzna k olur. Gerekten de
Kuman-Rus evlenmeleri gittike oalmakta ve kltr balar sa
lamlamakta ve derinlemektedir. Trkler tarafndan Ruslara bil
hassa sava kltr ve maden iilii kuvvetle tesir eder. lerdeki
aratrmalarda Kuman-Kpak folklorunun ve musiki folklorunun
Kuman idaresi altnda Ruslara ve dier komularna ne derece tesir
ettiinin incelenmesi gerekir. Bu halklarn diline Peenek ve Kuman
ethnikinin tesiri phesizdir. Nitekim Rusaya ve Rumenceye ge
en bir sr Trke iare szler arasnda bazlar Kuman lehesin-
dendir; Macarcadaki Trk iare szlerinin Orta tabakas nn da Ku
man lehesinden olduu gibi. A b u 1 F a r a cn ilk Seluk hkm
darlarndan Torul beyin halife kz ile evlenirken dn tasviri
iinde zikrettii raks ve raks motifini B a r t h o l d Ruslarn
plyask prisyadku adl raks ile ayn olduunu zikreder. Bu raks
Ruslara Peenekler, Uzlar veya Kumanlar vastasyla Dou A v
rupaya gemi olabilir.

Ruslar da karlk olarak Kumanlar arasnda Hristiyanln

tohumlarn tede beride ekmeye muvaffak oldular. Dou Hristi
yanlnn Rus mezhebi, bilindii zere, Trk milleti iin daima en
byk tehlike tekil etmi pek ok Kuman ve Tork-Trk rusla-
mtr. Hristiyanl kabul eden beyler Rus boyarlar (zadegan)
zmresinin bir ksmn tekil etmitir. Torfclarn (U zlar) Rus
ethniki iindeki rol hakknda R a s o v s k y dikkate deer bilgi
verir. Kumanlarn da karlkl kltr tesirleri yolu ile ayn akibe-
te uradklarn tasarlayabiliriz- Bu srada Kumanlann muzaffer
seferleri dizisi sre gelir. 1203de hazineler diyar K ie fi de igal
ederler. 1219da Ruslarn mttefikleri sfatiyle, muvakkat bir za
man iin HcHii (Galiya) Macarlarn elinden koparrlar.

Ancak drt yl sonra byk bir felket onlarn baarlsrn ka

rartr. Moollar yaklamaktadrlar. Dnya tarihinin en cesur bir
akn.sonucunda Sbtey ve Cebe atllar Azak denizi evresinde g
rnrler. 31 Mays 1223te birleik Kuman ve Rus ordular

141
Khalkha rmanda Moollar tarafndan kanl hezimete uratlr.
Bir ara Moollar geri ekilirler. Tekrar skn avdet eder.
Ancak frtnadan nceki skn zarfnda batda Moldvada yer
leen Kumanlar, bilhassa Bor Han Kumanlar kitle halinde H ris
tiyan ve Macar krallna tabi oldular. IV. Bela Romanya topran
daki Kumanlar iin bir piskoposluk kurdu. O srada Rumenlerin
esasl hi bir siyas rolleri yoktu, ancak Kumanlarn reayas idiler.
Muasr Macar kaynaklarnda bu lke Cuttania adn tayordu.
1233 de IV. Bela R ex Cumanorum - Kumanlarn kral unvann
ald. Bu unvan son zamanlara kadar Macar krallar tamlardr..
1238-1239 knda Moollarn ikinci saldr Kuman devletini
temelinden ykt. Bat Kumanlannn esas kitlesi Kral Belann m
saadesi ile, Kten han (Rus yllklarnda K otyan) idaresinde Maca
ristana g ettiler. Kral Bela, Moollarn sava usllerini iyi bilen
Kuman hafif svrisinden faydalanarak Batu hana kar savunma
da kullanmak istiyordu. Halbuki Mool ordusuna Kumanlarn do
udaki veya drt grubundan binlerce svri katlmtr- Mool
ordusundaki svarilerin Trke bilmesi, Avusturya prensi Fridrik
Badenhergin Macarlar tarafndaki Kuman han Kten'in Mool
casusu olduu yolundaki iddiasn destekliyordu. Galeyana gelen
halk masum Kteni paraladlar. Bunun zerine Kumanlar, byk
mcdeleden nce Macaristandan Balkanlara ekildi ve Macar or
dusu Moollar karsnda yalnz kald. Macar ordusu eski svri
taktiini unuttuu iin, h afif Mool svarisinin ok yamuru altnda
hezimete uradlar (bk. Mool dalgas). Byk nfus kaybna u
rayan Macaristann yeniden toplanrtiasnda Kumanlarn byk rol
olmutur. Moollarn geri ekilmesinden sonra IV. Bela Kumanlar
memleketine tekrar kabul etti.
X III. yzyldaki Kuman-Macar mnsebetlerinin plstik tasviri
ni H 6 m a h yapmtr. Macaristandaki Kumanlar nfusu seyrekle
en lkede byk asker g tekil ediyorlard. Bu durum onlar
martt. stelik daha nce V . stvn ve IV. Lsl, iktidar ele geir
mek isteyen zadegnn nfuzlarn krmak iin Kumanlarn yard
mndan faydalanmlard. Yurdun te biri, tam merkezde, Kuman-
larn elinde idi. Yurda kabllerinin ilk art Hristiyanl kabul ol
duu halde, bu szde kalyor ve Samanlktan bir trl aynlamyor-
lard. Yaay tarz Macarlarn 250 yl nce braktklar seviyede
idi. Memleket iinde karklk artt. u veya bu taraf tutma sra
snda i nizalar yznden memleketin Macar ve Hristiyan, karak

142
teri tehlikede idi- Macarlar aleyhine batda hal seferi hazrlanr
ken, kral IV . Lzsi (ana .tarafindan Kten han'm torunu), yedi. Ku
man oymak bakan ve bunlar arasnda Uzurj Alpar ve Tolun topla
narak Kumanlann nizama sokulmalar hususunda birletiler. Bu an
lamaya ve Teteny kurultay kararlar .uyarnca Kumanlar, Hristi
yan olmay, gebe hayat brakmay, ev yapmay, Hristiyan esir
lerini azat etmeyi kabul ettiler. Bu anlama srasnda Kumanlar es
ki putperest gelenee uyarak, balarn tra etme msaadesini kopa
rabildiler. Ayn kanun Kumanlarn yerleme alanlarn da niha ola
rak tesbit ediyordu. Bu yerleme alan Tuna ile Tisa nehirleri aras^
Tisa tesi ve M aro-Tem e rmaklar arasnda idi. Tatbikatta bu
kanun hkmleri pek ge kabul ettirilebildi. Kararlarndan memnun
olmayan Kumanlar ayaklanarak Moldva tarafndan akn eden
Oldamur hana tabi oldular. Altn Ordunun kudretli emiri, N ogayn
devrindeki karklklar srasnda, Kumanlardan (Kpaklardan)
bir ksmnn Moldvada mstakil bir devlet kurmaya ve merkez
Mool idaresinden kurtulmaya alt anlalmaktadr. Aslnda bu
yzyl sonunda Moollardan bahis hemen hemen yersiz olup, hepsi
de Kpaklar topluluu iinde erimilerdir.
Oldamurun Macaristana akm baarszlkla sona erdi. Ku-
manlarla birleik ordusu bu gnk Temesszecsny evresinde ar
yenilgiye uratlnca Kumanlara ait kanun da yrrle girdi. 160
yl sonra da putperestlik temaylleri Kumanlar arasnda belirmekte
ise de, yava yava Macar hayatna uyarak macarlagtlar ve 1470'de
kral Mtys zamannda Kpaktan gelen unsurlar da evvelkilerin
yolunu tuttular.
Bundan sonra Kumanlarn tarihi Macar tarihine karmakta ve
bugn onlar en kkl Macar saylmakta iseler de, onlarn igal et
tikleri sahalardaki yer adlar, eski ariv belgelerinden ahs adlar
ve hatt bu gnde kullanlan baz soy adlar onlarn aslnda Trk
olduklarna tanklk etmektedir. Ancak Palots (Paloc) ad bu hu
susta bir istisna tekil eder. Buna ait eski bir belge yoktur. Bu ka
vim ad ancak X V III. yzyldan itibaren kullanlmaktadr. Bu sz,
bilgilik satan baz kimseler Rusadaki Polovets yerine, Mtra alt
v.b. halkn Kuman (Polovets) sayarak, halis Macarlara yersiz ola
rak takmlardr.
Kuman meneli aile ve ahs adlarna bilhassa X III-X V . yz
yllar ariv belgelerinde ok sk rastlanr. lerinden bir kan zik
redelim: Eski Trklerdeki totemizmi andranlar: lan (ylan), K ar

1-13
sak (tilk i), tik (kpek), Konduz, urtan (turna bal)^ abak (be
yaz bir cins b alk),
Kaderi tayin eden adlar: Kolbas (orduyu yen), Teprein (dep
rein, hareket etsin);

Koruyucu adlar: Satmaz, Bolmaz (olmayan, hi) bununla bebe

in varln inkr ederek fena ruhlardan korurlar.

Gebelik anda veya, doumda vukua gelen hadiseler, ahvali

cevviye, grlen eya ve ahs ile ilgili adlar: A yaz (ak hava),
Yangorta (yamurlu), Tornan (sis), ibuk (baston), Torsuk (tulum)
Kemene (musiki aleti). eri (tccar), Yurgui (hakim) v.b.

Kuman oymak ve urug adlarna da rastlanr. Esasen, eski ariv

belgeleri yedi Kuman oymandan bahsetmektedirler: urtan (er-
tan) oyma adna X IV . yzylda Kpakta da raslanr. Borol oy
ma ad, yani Bur olu 3.096 (Rus salnamelerinde Burevi eklin
de) da hatta Karadeniz Kumanlarnda X IV . yzylda geer. Mem
lk sultam Kalaun bu oymaktan neet etmitir.

Rus vekyinmelerinde 1103 de ve Macaristanda 1328 den iti

baren zikredilen Ula oymam Anadolu Yrkleri arasnda u
kurovada da eskiden beri grmekteyiz. B e l a B a r t o k ve
A d n a n S a y g u n onlar arasnda gze arpan bir ekilde eski
Macar trklerine benzeyen trkler buldular.

Eski Kuman ahslar tarih vakalar da aksettirirler. Mesel:

1240dan sonraki alarda Kpak Kumanlar zerine, Karpatlar a
madan nce Mool ve Ruslarn da tesiri olduu grlr. Mesel: X IV .
yzyl Macar ariv belgelerinde zikri geen Kuman adlar arasnda
gedey-Kulguna gibi Mool, Yu rg, Ivanuk gibi Rus adlarna rast
lanr.

Macaristanda gyet tabi olarak Kuman meneli yer adlar da

vardr. Bunlara zellikle N a g y ve Ki Kunsg (Byk ve Kk Ku-
manistan) da rastlanr. Baz Macar ehirlerinin adlarnda da Kuman
ahs ad gizlidir: Debretsen (Tepresin), Kartsag (-Karsak) gibi-
Yalnz tek bir ehrin mesel: Kiskun-Halasn arazisinde 1451de
u yer adlarna rastlanr: Baya, Otar, Be-otar, Bada, Kteli-
kaka (aln beyaz at olan), Sank, Boaz vb.

Macar dilindeki Trk iare szlerinin orta katnda da ok Kun

unsuru bulunabilirse de bunlar Kabar ve Peenek unsurlarndan

144
ayrdetmek gtr. Mehur kpek cinsinin Macarcadaki Komondor
(Kumandur) ad da Kumanca olmaldr. Bu Kumana ait gibi bir
mna tar. Macar lehe szcnde Kumancadah geme szler de
vardr. Szekely lehesinde byk sayda Trk iare szlerinin bu
lunmas, yalnz bu muhitin dil kalntlarn muhafazaya elverili olu-.
u ile aklanamaz. Bu lkenin yzyllar boyunca Kpak komulu
unda bulunmas da hesaba katlmaldr. Szekely topramdaki baz
Trke iare szler Kpak meneli olabilir. Mesela: Bbarts (Bey-
bars), Uzon (uzun), Oytoz (al-tuz) v.b.
Macaristandan baka dier drt devletin hayatnda Kuman-
larn nemli rolleri olmutur. Bunlar: Bulgaristan, Romanya, Rus
ya ve Grcistandr. Grcistanda X II. yzylda Kumanlar faaldir
ler. Grcistann parlak ann byk babuu Kubasar Kpakldr.
Kralie Tamaramn damarlarnda da Kpak kan vardr.
Rus bozkrlarnda Mool ftuhat sonunda bile Kumanlar bu
lunmakta, ancak bu tarihte artk Kpak adn tamamaktadrlar.
Kuman oymaklarnn dkntleri eskiden konduklar yerlerde ya
amaya devam ettiler ve oraya srklenen dier Trk unsurlar ile
kararak, Moollarn ince hkim tabakasn temsil ettiler.
ingiz ilesi burada abucak Trkleti. Kumanlar da bsbtn
ortadan kalkmadlar. Kpak halk konglomerasna katldlar ve bu
suretle hayatlarn devam ettirdiler. Bunu isbat iin 1327 de vefat
eden Arap mverrihi D i m i k den baz cmleler iktibas etme
liyiz. D i m i k A ltn Orda a ile ilgili olarak unlar bildir
mektedir: Kpaklarn bir ok oymaklar vardr. Bunlarn hepsi
Trktr: Berg, Toksaba, taba, Barak, tleris, Bur-olu, Kongur-
olu, Yimek. Bunlar sonra Hvrizme yerletiler. Kpaklarn da
ha kk urular da vardr. Bunlar: Tok, Bakrt, Kumandur, De
rendi, Beene, Kara-brkJ, Uzun ve urtan v.b. M a r q u a r t bu
adlar tamamiyle baarsz bir ekilde zmee abalad. Ona gre
bunlar ancak Mool anda meydana gelmi ve adlarn oymak ba
bularndan alm olabilirler. Halbuki bunlar yukarda gsterdii
miz ekilde okumak gerekir. Her biri dil ve tarih bakmndan ak
lanabilecek durumdadrlar. Bu cmleden olarak, Toksaba, taba,
Burolu oymak adlarna Karadeniz evresinde daha nce de rast
lamaktayz. 1096 ve 1193den Rus eski yllklar Burevi adl
Polovestleri zikrederler. Rusaya uydurulmu bu urug adnn tam
karl Buroludur. Bundan Burol ad kmtr. Rus yllkla
rnda ve 1152 ve 1183den itibaren taba ve Toksaba oymak adlan,

145
ruslagtirlm Tojcsbii ve Etebii eklinde geer. Barak ad
Macaristanda ve Romanyada da, bilinen Trk ad olarak yaar.
Yimek halk ise Eski Kpaklarla birlikte Kim ek konfederasyonu
na tabi idi. Kongur-olu adna gelince, Macaristanda Kartsagda
smr paras ad olarak Kongrolu ekli bulunur. Bakrtm ok eski
Trk oymak ad olduu ise izahtan varestedir. Bu Bakrt kavim
blnts, Kpaklarn Uraldan g srasnda gneye birlikte s
rklenmi ve sonunda Kumanlarm bir oyma saylm olabilir.
Kunandur ad tpk Kuman gibi kavim adm ifade eder. Netekim
Mool kavim ad Karakrgzlarda Monguldur oymak adna ve K
rmda Moolduir eklinde oymak yerlemesi adna inklp etmitir.
Berendi ve Beenek oymaklar burada 200-300 yldan beri rolleri
olan Berendi ve Peenek kavimlerinin kumanlam ve dolaysiyle
Kpaklam czleridir. ster Uzur, isterse Uzun eklinin dorulu
unu dikkate alacak olursak, her ikisini Macaristandaki Kumn-
1ar arasnda gsterebiliriz. Nihayet urtan 1239-1241 de Macaris
tana g eden ok bilinen bir Kuman oymadr.

Byk bozkrlarda, hegemon tima tabakalarda l^ r ey ve

srekli bir ekilde deiebilirse de, daha nceki aklamalardan da
anlalaca zere, ethnik topluluk eskisi gibi kalr. Mool ftuhatn
dan sonra da bu byle olmutur. Kpakhlar Moollar arasnda ve
baica yerlerde de ayn rol if etmilerdir. Mesel, inliIerin
Yan-i adl salnamesi Kuhilay han nzrlar ve kumandanlar ara
snda Kpakhlarn bulunduunu zikreder.

Bozkr blgesinde uzun mddet, hatta zamanmza kadar

Kuman ad yaamtr. Douda Baku vilyetinde, Trkmenler top
randa bu gn de bir Kuman yer ad vardr. Trkistanda Nikola-
yev.gk blgesinde bir rmak ad Kumandr. Oymak ad olarak da
ok yerde rastlanr: Kumancelair Kazak K rgzlarn A rgn oyma
na ait bir boy idi. Kumanay ise Orta Cse baldr. Kubandt ve
Ton-Kuhand A ltaydaki Kumand oymaklarn tekil ederler.
Kpak adng, Bozkr blgesinde, bu gn de rastlanr. zbekle
rin ve Kara Krgzlarn byk oymaklarndan beheri, Bakrtlarn
ve Nogaylarn nfuzlu urular Kpaktrlar. Ayn ad tayan bu
na benzer dier kk zmrelerin ve urularn zikrinden sarfnazar
ediyoruz. Fazla geni bir sahaya mil olmamakla beraber, yer ad
olarak da kalmtr: Orta an "Det-i Kpak gibi, Trkistanda
da bir Kpak adl ehirin bulunduu gibi, onun kuzeyinde Dengiz
glne akan rman ad da Kpaktr. Krm evresinde de ilgili yer

146
adlar bulunmaktadr. Bu lkeden 100 yl ncesine kadar, Uygur ve
Tobalar istisna edilirse, 24 Trk kavmi gelip gemi ve adlarn b
rakmlardr. Mesel: Nayman, Bayaut, Kongrat, zbek, Mangt,
Kereit, Merkit, Krgz v.b. Bunlar arasnda Kpak ve Kara Kpak
da vardr.
Batda lingua comanesca tabiri Mool ftuhatndan sonra da
yaamtr. Bunun en nemli yadigr Dou Rusyada Hristiyan pa
pazlar tarafndan kaleme alman malzemesi Codex Cumanicusdr.
Bu eser Trk dilinin en nemli yadigrlarndan biri saylmaktadr.
N e m e t hin aratrmalarna gre Codex Cumanicus"un dil zel
likleri, Macaristandaki Kuman dil yadigrlarna, ezcmle Alfldide
bilinen Kumanca Pater noster (Atamz duas) na aynen benzemek
tedir.
R s o n y inin en son aratrmalara gre Macaristandaki Ku
man dili birlik tekil etmedi; hi olmazsa bunun iki ivesi vard, {y -
ve c- iveleri).
Rumen ethnik, zmresinin teekklnde de Kumanlarn, Kp
aklarn rol son derece byk olmutur. Trklk topluluu ile bu
gnk veya eskiden snrda dier orta ve dou Avrupa kavimleri:
Macarlar, Bulgarlar ve Ruslar ile olan mnsebetleri bilindikten
sonra Rumenleri de anmamz uygnn olacaktr. Balkanlarda Ru
menler, komularndan daha ok karm bir kavim olup Arnavut
luk yaknndan ve bjik bir ihtimale gre Ohrid gl evresinden
neet etmektedirler. Arnavutlarla akraba cedleri, dillerine Latin
unsurlar orada aldlar. Balkanlara oradan dalp son olarak Tuna
kuzeyine yerletiler. Arada kesif slaV tesiri altnda kaldklar iin,
latinletirici dil yeniletirme hareketinden nce sz hzinelerinden
slav unsuru Latin unsurundan daha- fazla idi. Kilise tekilt bak
mndan da uzun mddet Balkan Islavlar ile birlikte Ohrid Patriarh-
lna bal kaldlar.
Bu gre kar Rumenler ve bilginlerinin byk bir ksm,
Dako - Rumen kavn temadisi (devamll) tezine inanmaktadr
lar. Bu teze gre Rumenlerin cedleri, Ddk\ax ile onlar ezen Ro-
mallarm karmasndan Doyoda, dolaysiyle bugnk Erdelde
srekli olarak oturmulardr.
Romahlann 'Tuna Kuzeyinde olan lkeleri terketmelerinden
sonra, bu sahalar, sra ile Goflar, HMwlar, Gepid'ler, Avaralar igal
ettiler. Rumenlerin cedleri orada ya3;m olsalard, dillerinde Got
ve Gepid tesirlerini grmemiz gerekirdi.

147
 Kadim ada, sahann en eski yer adlar, Trklere, Macarlara
ve Islavlara aittir. Kaynaklar Ulahlar yani Rumenleri Erdelde an
cak X III. yzyldan itibaren zikrederler. Yine de bir ok menf h
km yannda msbet olanlar da gstermeliyiz. Bugnk Rumen
ovas Hunlardan itibren atl Trk halklarnn beendikleri bir l
ke idi. slavlar gneye szmaya baladklar zaman, A va rlar ve
Bulgar Trkleri burada slav siyas hkimiyetinin tegekkln n
lediler. Ancak Bulgar Trkleri kendileri de islavlatklar zaman
zikri geen lke de derin slav tesirine maruz kald. Bilhassa Trk
hkim zmresi buraya yabanc unsurlar yerletirdi. Mesel Bizans
tarihisi M e n a n d r o suri verdii habere gre, bu gnk Ulah
(Eflak) lkesinde (Romanyada) 578de buraya srlm Bizansl
(Balkanl) harp esirleri vard. O ada buras Avar devletine tabi
Avar-tsiav lkesi idi. Kurum han da bugnk Romanya sahasna
10.000 aileyi Balkanlardan alp yerletirdi. Peenekler de, muasr
K e d r e n o sun verdii haberlere gre, X I. yzyln ilk yansnda
Balkanlardaki slav ve Ulah sekeneyi Tuna kuzeyine srmlerdir.
Peeneklerin ve Kumanlarn binlerce aileyi Makedonyadan srp
kardklarna dair pek ok belge vardr.
A tl halklarn eaas megalesi hayvan yetitirme olmakla bera
ber, iftilik de yaptklarn ve kendileri harp ile megul olduklar
iin topra ilemek zere esirler altrdklarn biliyoruz..
Ayrca Peeneklere kar tekiltlanan Rus prenslikleri snr
larm korumak iin, gerekli esirleri o ada mdafaadan aciz ve
ok defa anari iinde yzen Balkanlardan saladklar dnle
bilir.
Y a k u b o v s k i y nin Altn-Ordu tima ve ekonomik mna
sebetleri hakknda zirdeki fikirleri Altn-Ordu bat snnndki lke
lere, Moollardan nceki Kumania'ya. hatta Peenek a Rumen
ovasna da mildir: Gerek olan esirlerin okluudur. Bunlarn b
yk ksm eski harp esirleridir. Feodal gebeler, yan gebeler,
hatt douda her yerde yerleikler- bile, her trl hizmette esirleri
kullanrlar. Umumiyetle esirin olu kylleir. iftilik aralarn
beyden alarak sabanc veya ortak olur. Ortak colons partiaires'
snfna douda her yerde rastlanr. Beyden tohum, kz, saban v.b.
ahlanrida tesbit olunan Kabalaya. gre mahsln yarsn, te bi
rini, drtte birini hatt daha azn alrlar. Arapadan geen kabala
sz- douda btn Islm dnyasna yaylm olup icar anlamas
vahidi kysisi mnasna kullanlr. Rumenlere gelince, onlarn Bal

148
kanlarda ve bilhassa E flakta ve Kara Bogdan, yni Moldva lkesin
de, Peeneklerle sonra Kumanlarla, Kpaklarla bir arada yaadk
lar kesindir.
Mool ann byk tarihisi, R a i d e d d n , Batu hann
Macaristan seferinden bahsederken ordusunun getii yollar tas
vir eder. Bcek kumandasndaki ordu Karptlarn tesindeki Kara-
Ulagh evresini iner, Ulaghlar yener. Kara-Ulagh ad Osmanl
a vekyinmelerinde de Ulahlara (Rumenlere) taallk eder. Kara
(siyah) sz Trk kavimleri dilinde hr olmayan ikinci snf
halklara itlk olunur. Rumen tarihi F i 1 i t t i, Kumanianm
hkim Kuman tabakas ile onlara tbi Rumenlerin topra olduunu
kabul etmektedir, tara Cumanilor suprapui i a Vlahilor supu-
ii lor.' (Mem. Seet. st. Ser. in. Tom. IV. 5.).
Balkanlardan getirilen Rumen'ler yalnz iftilikte deil, da
lardaki meralara gnderilerek, koyun obanlnda da kullanlm
olabilirler. Gerekten Rumenler kelimenin tam mnasiyle megalesi
obanlk olan bir kavimdi. Rumen tarihisi G i u r e s e uye gre
Rumenlerin obanlk hayat ile ilgili sz hzinesinde Trk unsur
lar da bulunmaktadr (cioban, catun). Baz seyrek Rumen zmre
lerinin kendi istekleri ile Karpatlara sokulmalar kable ayan ol
makla beraber, esas kitlenin Balkanlardaki ana yurtlarndan, daha
nce tasvir edildii vecihle, zoraki g (immigration passive) ile
Tuna dzlklerine ve Karpat'lara yerletikleri phesizdir. Oradan,
XVn. yzylda mehur Trk cihan seyyah E v l i y a e l e b inin
tevsik ettii gibi, nce Kuman-Kpak hkim zmresinin idaresinde,
daha sonra Osmanl ftuhat srasnda kendi zlim ve yamac voy
vodalarndan kaarak dou Macaristana yerlemilerdir.
Rumenler tarafndan igal olunan sahalarn yerleme tarihinde
ve hatta Rumen devletinin teekklnde Trklerin byk rol ol
duunu, Rumen has isimlerinin incelenmesi de tevsik etmektedir.
Eflak ve Kara-Bogdan rmak adlarnn bjik bir ksm Trkedir.
Bilindii zere yerleme tarihi bakmndan rmak adlar daima bi
rinci derecede nemlidir. Bu adlar arasnda: Teleorman, Tigheciu
(T ig i ), Derehlui (Derelg vadi), Turlui (Turlu-Tuzlu), Teslui
(Tezlg-Sratli). Kuman dilinde dier Trk lehelerinin z - sesine
karlk s- sesi bulunur. Bunlardan baka da pek ok rmak
ad vardr. lerinde en nemlisi A rg ys (Bu gn A r g e s ) rmak ad
olup Rumen tarihi buradan balamtr. Bu bir ahs adndan gel
mektedir. A rg y s (Arg-arkada) has isminin X II. yzylda dala ok

149
Kpgaklar ve Memlkler tarafndan 'kullanld gsterilebilir.
Baragan bozkr adnn da aslnda Trke olduuna SKrm da
Baragan yer ad ve A ltaylarda efsanev bir kahramann ad tanklk
eder. Arp corafyacs b n R u s t a da Pamir evresindeki
Baragan adn zikretmiti. Bu derece uzak yerleri mukayese baz
kimselerin hayretini mucip olabilir. Gerekte, Moolistan ve Pamir
evresi tpk Baragan bozkr veya Macar ovas gibi ayn derecede
Trk topra idi. Burada ayn adetler, ayn ruh, ayn yer adlar ge
iyordu. Bunu pek ok misal ile tevsik mmkndr. Rumen tarihi
nin balad Curtea de Arges Trke olduu gibi, bizzat Rumen
devletini kuran ahs da Kpakl bir Trktr.

Mool ftuhatndan sonra bu gnk Romanya sahasnda Ru

menlerin pek az olmasna karlk Kumanlarn nemli rol vard.
Burada bir yzyl kadar skn hkm srd. 1330da mehltn
karanlndan bir Rumen prensi ortaya kverdi ve asker ve siyas
alanda olduka baarlar kazand. Bunun ad Basaraba idi ve Ru
menlerin ik hkmdar sllesinin, kurucusu oldu.
Nasl oldu da daha 100 yl nce Kumania olan bir lke birden
Rumania oluverdi? Moollarn nnden, onlar iin bir tehlikeli ve
efendi snfn tekil eden bir ksm Kumanlar kat. Reaya ise, her
yerde olduu gibi, yerlerinde kald ve oald. A tm Ordu tarafndan
oraya getirilen ve Ortodoks dininin de yardm ile eski yerlerinde
kalan Kpaklar, Tatarlardan mteekkil hkim tabakajn temsil et
tiler.
Moollarn istilasndan nce de Rumenler her habanc unsuru
temsil yetkileriyle tannmlard. Papa IX . Gregor Macar kral IV.
Belaya yazd mektubunda, Kumanlar piskoposluu sahasnda
Ulah ad verilen bir kavim arasna katlan Macarlarn, Sakson-
larn ve bakalarn bu Ulahlarla bir kavim haline geldiinden
ikyet etmektedir.
Peenek-Kuman-Kpak tabakasndaki Trklerin, muted aske
r ve siyas kabiliyeti, o zamana kadar devlet kuramam olan Ru
menlerin tarihte rol alamalanm salad.
Mill slleyi kuran Basaraba, bir Trk, btn ihtimallere gre,
Moollardan trklemi bir Trk idi. Ad Trk sahalarnda, bilhas
sa Altn Orduda moda idi. Bu ad Basar ve A b a unsurlarndan te-
reklcp eder. A ba (ata) sz Macaristanda da Aba oyma ad ve
Tonueaba ahs ad olarak geer. Bu ad Kumanlarda taba ve A r s -

150
lanaba v.b. eklinde veya terkip halinde pek oktur. Basar adna
Krgzlarda ve Tatarlarda bu gn de rastlanr, Co olu TeveVin de
haleflerinden birisinin ad Basardr.
1283de bir Basar-oul olduu gibi Tokta hann bir olunun ad
llbasar idi. Basaraba da bu adlar zmresine girer ve galip, ezici
ata mnasna gelir. Bir Macar arivi belgesinde onun pederinin ad
da mahfuz kalmtr: Tokomer. Rus salnamesine gre Basarabadan
bir nesil nce, Basarabyada ve onun evresindeki topraklarda
Toktomer (Tok temir - gl demir) adl bir Tatar prensi yayor
du. Coi neslinden iki yzyl zarfnda drt Tok-demir adnn getiini
biliyoruz. Acaba Basaraba'nn babas olan Toktomer Coqi olu Orda'-
nn torunu olan Toktomer mi, yoksa Tokta han olu llbasarm kar
dei olan Toktomer ile ayn ahs mdr? Basaraba hangisinin olu
olursa olsun, neticede ingis Hann beinci veya altnca karnda to
runu sayln
Kpaklarn ve dolaysiyle Tatarlarn Romanyadaki byk
rollerine yalnz Basaraba ad deil, dier belgeler de tankhk eder.
Rumenlerin arivi, dier Avrupa devletlerine kyasla, ge balar
(Ancalc X IV . yzyln sonunda). Buna ramen XV . ve X V I. yzyl
ariv belgelerinde zikrolunan Rumen devlet byklerinin adlar ara
snda pek ok Kuman-Kpak adna rastlanr: Akba, Akku, Aslan,
Azgvr, Balaban, Balak, Barak, Bars, Bibars, Belcir, Buuk, Buga,
Buldur, Berendey, Berki, Bilik, Bolsun, Bonak, Borul, Bulmaz,
Bura, Busdugan, akan, ege, olpan, urtan, ura, utur, Dorman,
Grhan, It, Orda, Ordubas, tem i. Kara, Karaiman, Karaba, Kara
ktztl, Kazan, Kuman, Kumandur, Payandur,. Soltan, iman, Temir-
ta, Temi, Tobuk, Torul, Toldba, Tonguz, Tok, Tokman, Toksaba,
Turuntay, Trtaba, Tuttarkan, Ulan, v.b.
XV. yzylda artk rumenleen beyler kendilerine Tatarlardan
reaya bulurlar. Mesel: Teleuka, Mamay, abalay, Karn v.b. bun
lar arasnda bilinen adlardr.
Macaristana g eden Rumenlerin beyleri olan kenezler zm
resine gelince, Macar ariv vesikalarna gre, bunlar arasnda da pek
ok Trk adna rastlanr: Aldomir, Barkan, Bene, Bibars, Buka,
Bozga, akan, omak, Kalan, Karaca, Katidbuka, Kuman, Suba,
iman, Tatar, Toan, Uzun v.b.
Romanyadaki pek ok ky adlar arasnda da bu gibi ahs ad
larndan mrekkep olanlara rastlanr. Mesel: Ciutureti, Be'lcireti,
Tonguzeni, Comanddreti, Darmaneti v.b.

151
 Rumenler, bu adlarn bir ksmnn tamamiyle eski Rumen ad
olduunu sanrlar. Mesel: szn asl mnasn bilmeden. Kral II.
ari, 1928de tahtn yeniden igal iin dnd zaman, mstear ad
olarak Karayman (Siyah teke) adn kullanmtr.

Kuman-Kpak kuvvetli tesirini gstermek iin bir kltr ta

rihi yadigrn zikredelim: X V II. yzylda talyan piskoposu
B a n d i n i, Moldvada resm bir ziyaret yapmas vesilesiyle Ru
men ortodoks papazlarnn adetlerinden bahseder. G y r f f y,
Cpdex-Bandinusda aklanan tasvirleri Altay amanlarnn vecde
gelmeleri (bk. R a d 1 o f f, Sibiryadan, ev. A. T e m i r) ile
karlatrd zaman her ikisindeki motifler arasnda byk ben
zerlikler bulunduunun farkna vard. Bundan X V II. yzyl Rumen
Ortodoks papazlarnn eski Kuman amanlarnn yinini takip et
tikleri anlalmaktadr.

Bu gn Rumenlerin Kumanlarla bir eit ilgisi olduunu kabul

eden bilginler de vardr. Rumenlerin dilinde, dili yeniletirme politi
kasnn bile kaldramad bir sr Trke iare sz vardr. Bunlar
dan hangilerinin Kuman kltr le ilgili olduu eskimi aneanu
tecrbesinden baka henz lm usullerle incelenmi deildir. Bunun
eksiklii Romanyada Trkolojiye nem verildii takdirde giderile
bilir. Bu alanda alan gen Rumen bilginlerinden V 1 a d i m i r
D r I m b aya burada zikretmeliyiz.

Ayn vecihle Bulgaristanda Trkoloji iin salam zemin mev

cuttur.

Bulgar ethnik zmresinin teekklnde Bulgar Trklerinin ne-

kadar nemli rol oynadn daha nceki bahislerde grdk. Bu hu
susta Kumanlarn roln de dikkate almamz gerekir. Tarihiler,
bilhassa B r a t i a n u Vlachobulgar devletinde Rumenlerin
nemli rolleri olduunu zikrederler. Ama Bulgarlar (Ulahlar) ve
Kunanlarn bu ada ok sk surette birbirine balanm tarihin
de Kumanlarn rol daha nemli grnyor. Daha nce Pee-
neklerin de Ulahlarla Balkanda ilgileri vardr. zlandalI vakarivis
S n o r r e S t u r l u s o n (lm. 1241), imparator Aleksios Kom-
nenosun bir seferinden bahsederken Blkumanndland^\, Bloklar
yani Vlahlar, Ulahlr, Kumanlar lkesini) ve burada PezinavoUu
(Peenek-olu ? )nun oturduunu zikreder. A y ahs Kumanlar
Vlahlar ile birlikte tekrar tekrar anar.

152
 Peenek ve Kuman hkim zmresi, vaktiyle A varlar slavlar
nasl tekiltlandrdlar ise Balkan Ulahlarn da ayn ekilde teg-
kiltlandrmlardr.

Kumanlarm Balkanlarda 1185-1237 arasndaki devirde bilhas

sa nemli rol vard. O devirde II. Bulgar imparatorluunun kurul
masnda ve Bizans devleti, sonra onun yerindeki Latin imparator
luu aleyhindeki mcdelelerde nemli rol oynadlar. Bizans devle
tinin savunma siyseti I. Alexios Komnenos (1081-1118) devrinden-
beri pronoialara yani ar silhl askerliin tekiltlandrlmas iin
mecbr edilen byk mlklere dayand. Bir yzyl sonra Moglena ci-
vrnda pronoiares srasnda (byk sr saipleri olarak) ok say
da Kuman da bulunuyordu. Andrenikos Komnenos (1183-1185) za
mannda Moglena civnnda Vlah obanlarn kiliseye verilen ver
ginin denmemesi iin Kumanlar tevik etti. 1185te imparator
dan pronoiay isteyen Asen ve Peter kardeler de Kuman meneli
olarak grnyorlar. mparator (Isaak II. Angelos 1185-1195, 1203-
1204) onlara pronoia vermedi. Asen ve Peter hakszla uradklar
n ileri srerek balattklar isyan hareketinde baarszla ura
dktan sonra Tunann kuzeyinde yaayan Kuman akrabalarna ilti
ca ettiler ve onlarn yardm ile, oktan beri Bizans boyunduruu al
tnda bulunan Bulgaristann, II. Bulgar imparatorluu ad altnda
istikllini elde ettiler. Asen Bulgaristan ar oldu. Bu imparatorluk
balangta; eskiden beri islavlam Bulgarlarn yannda dil ve eth-
nik bakmdan slavlarla byk lde karm ve ksmen Kuman-
lann reayas (serf) olan Vlahlara ve Kumanlara dayanyordu.

Kuman-Vlah ordusu, Bizans imparatoru Isak Angelosun or

dusu ile Berrhoia'a. karlat zanan byk zafer kazand. Bi
zansa kar yaplm mcdelelerde, kesin rol umumiyetle Ku
manlar oynamlardr. Bizansa kar savalarnda, mcdelelerinde
sk sk Trklere has, aldatc ka yolu ile ilgili olan, pusuya d-
r tarzn kullanmlardr. (Mesel; 1187, 1190!, 1195 de) l9 5 de
imparatorun damadm da ele geirdiler.
1187 Bulgaristannn an olan Asenin menei hakknda ok
ey yazdlar (A . O s t r o g o r s k y, Gesch. d. byz. Staates 287).
Asen ad Polovetslerin ad olarak artk 1082 ve 1107de Rus yllk
larnda da meydana kyor (asa ?).
Konstantiniyedeki Latin imparatorluunun (1204-1261) teek
klnden sonra, Kumanlar yine nemli derecede rol oynadlar. Bul

153
gar ar Kaloyann mttefikleri olarak Kumanlarn kumandan,
Kocann ( ) muharipleri Edirnede 1205de vuku bulan sa
vata ilk Latin imparatoru I. Baudouini de esir aldlar. Latin impa
ratorluu bylece sarsld. Zaten Kyk Asyadaki yaylmasndan
vaz gemesi gerekiyordu. Bylece Nikaia imparatorluu kudrete ula-
a,bildi ve Bizans gelenekleri bunun erevesinde yaamaya devam
ilebildi.
Nikaia imparatorluun en mkemmel hakimi Johannes Vatat-
zes (1222-1254) salam bir ekilde Balkanlara da ayak bast. Mool-
lann nnden kaan Kumanlardan birounu 1237den sonra
airatiotai (Yani verilen mlk karlnda ordu hizmetine mecbur
edilen askerler) vazifesi ile Trakyada, Makedonyada, Anadolu
da'. Menderes vadisinde ve baka yerlerde yerletirdi ( O s t r o-
g o r 3 k y, s. 306). ukurovadaki Ulalar Kuman meneli miydi-
1er? Ve oraya ne zaman geldiler?
Balkanlardan geen Hal ordularnn Fransz kronikileri (ilk
srada V i 1 1 e h a r d o u i n) sk sk "li Blac et li Commains i,
roi de 131aquie , yani Aseni Vlahlarn kral olarak zikrederler.
Vlah (Blak) mefhumunu ve onlarn Kumanlarla olan mnsebetle
ri ile tima muhtevasn tamamen dakik bir ekilde aklamak ye-
(ude bir i olurdu. Bu ii ancak atl gebe adetlerini ok iyi bilen
ve Trkolojiye vkf olan aratrclar tatmin edici bir tarzda ya
pa,bilirler.
Vlah (Blak) - Kuman ortak hayatnn Magna BlaM ya mef-
huiMiun meydana knda byk pay olabilir. Tuna boyundaki
kavimler arasndan Macar ve Bulgarlainn, ortaadaki kronikilere
gre, asl vatanlar Ural evresinde olup, Magna Hungaria ve Magna
Brjgaria idi. Vlah beyleri olan Kumanlarn cedleri de herkese ma-
l.1^1 olduu zere Kimek ve Kpak lkelerinden, Ural dalarnn ar
kasnda bir yerden geldiler. R o g e r B a c p n (lm. 1294)
buna benzer bir ekilde VlahIarn da Kuzey-Doudan, Ural mnta-
kasnda farz ettii Magna Vlahyadan geldiklerini iddia etmitir.
Bu ortaan karakteristik fazla akll bir buluu olarak grn
yor. Ama Urallardan Gney-Douya doru ortaada Bulak adl
bir Trk kavminin bulunduunu ve menei efsnelerinin umumiyet
le birer birer halk konglomerasnn nder tabakasna bal oldukla
rn dnmek gerekir.
Tekrar 3011. 3Tizyln ortasna dnelim.
Altnc hal seferine kan Fransz kral Df. Louisin tarihini
yaziin J o i n v i 1 I e gz tan P h i l i p p e de T o u c y nin

154
htralarna dayanarak, 1251-52cle son Latin mparatoru II. Eaudo-
uinin KumanIar ile Nikaia imparatorluu aleyhine nasl ittifak yap
tklarn yazyor. Onlar (yni Kuman) 1ar) kendisi ve bizim adamla
rmzn kann arab ve su ile kartrarak onlar da bizim adamlar
mz da ondan itiler. Btn bunlardan sonra iln ettiler; imdi ar
tk kan kardeleriyiz. Ondan sonra bir kpei aramzda koturdular
y e onlar da, bizim adamlarmz da klla lme meydan kuEr.
Bunun zerine bir birinden aynlan da parampara etmek gerektii
ni sylediler . Kan anlamas yannda P h i l i p p e d e T o u c y ye
dayanarak J o i n v i l l e kurgan yaparak tertip edilen cenaze
tasvirini de veriyor: Kibar bir Kuman ld. Byk bir ukur kazd
lar. ly ssl bir ekilde giydirerek ve sandalyeye oturtarak me
zara koydular. Yanna en iyi atn ve en iyi silhtarn diri olarak
koydular. Silhtar ukura gmlmeden nce Kuman kral ve ba
beyleri ile veda ediyordu ve vedalama esnasnda onlar onun ku
ana altn ve gm koydular ve sylediler: Eer bir zaman ben
br dnyaya ularsam benim imdi sana verdiim eyi sen bana
orada tekrar iade et. Bunun zerine o u cevab verdi; Memnhi-
yete yapacam. Kumanlarn ba kral ilk krallarna yazd bir
mektubu ona teslim etti. Bu mektupla bu iyi insann takdire ayan
bir ekilde yaadm ve iyi hizmet ettiini bildirdi ve ojun mk-
fatlandrlmasn rica etti. Bunlar vuku bulduktan sonra silhtan
beyin yanna canl atyla beraber koydular ve ukuru tahta ile ka
padlar. Ondan sonra btn ordu oraya yrd ve ta ve topra
mezar zerine koydular. Gmlenlerin htras iin byk bir tape
hazrlanncaya kadar yatmaya gitmediler .
Asen sllesi ortadan kalktktan sonra da iman, Dorman, El-
timir ve Terter slleleri de Kuman kkndendirler. Terter adna
1185'de Kuman ad olarak ilk defa Rus salnmelerinde rastlamakta
yz (Tertrobi yni Terter - aba olu). Gerek Bulgaristanda gerek
se Balkanlarn dier yerlerinde yalnz yksek Kuman unsuru deil,
belki aa tabakaya mensup Kumanlar da karp temsil cdilfni-
lerdir.

Srbistana gelince Nemanya sllesinin Kuman svril(>ri var

dr. Jitsa manastrnn kurulu belgesinde ve dier Balkan ariv
belgelerinde sk sk ad Kuman olan Ulah'lara rastlanr. Ulahlar
ok defa ocuklarna kendi istekleri ile Kuman ad vermilerdir.

153
 NC BLM

tUiv M SLM AN T K K LE E : G A ZN E LtLER, K A R A IIA N LI^LA R ,

SEL KLU LA R , A TA B E G LER, M EMLKL E R

Islmm douu ve ilk yzyllar, Araplar dnya tarihinin

nemli mili yapyor. Din kurucusu (Hazreti) Muhammed 570 civa
rnda Mekkede dodu ve 632de Medinede vefat etti. Tccar sfa-
tiyle yapt seyahatlerde Hristiyan ve Yahudi dinlerinin bir ok
unsuru ve T E K T A N R I mefhumu ile tant, nce 610 ylnn Ra
mazan aynda, sonra 613de tekrar Cebrail riinerek Tanr tara-
hndan slm dinine dvet ile grevlendirildiini bildirdi. Hazreti
Mahammed nce ailesi efrdn, daha sonra dier mminleri kazan
d. Bu suretle tslm, Allaha teslimiyet dini dodu. Ona uyanlar
mslimdir. Hz. Muhammedin syledii yetleri mminler yaz ile
tesbit ettiler. Bu Islmn mukaddes kutab Kurn tekil etti. in
de chiliyet zamanna ait Arap rivayetleri ile Isa ve Musa dini (men
sup olmayan) unsurlar da vardr. Esas Kelm e-i ahdettir. Tan-
n dan gayri tanr yoktur. Muhammed onun resuldr. Musa ve Isa
da peygamberdir. Musann Tevrat, sann Incili de Tanr tarafn
dan verilmekle beraber, bozulduklar iin mslmanlarca makbul
saylmazlar. Mslimin en birinci grevi ibdet olup aadaki be
noktada toplanr:
1 Kelime-i ahadet. Mslmanln ilk artdr. Trkede
tanklk sz anlamna gelir. Ehed en l ilahe ill-Allah ve e-
hedii enne Muhammeden abdhu ve reslhu (Allahtan baka Tan
r olmadna tanklk ederim, Muhammedin de onun kulu ve pey
gamberi olduuna tanklk, ederim ). ilk defa Hz. Muhammedin e.3
Haticeye syletilmitir. nk, Mslmanl kabul eden ilk kadn
odur.. Kelime-i ahadet, iman sahibinin Mslmanl kabul ettiinin
bakalar tarafndan da anlalmas iin mutlaka sesle sylenmesi
gereltin

160
 2 Her 24 saatte muayyen zamanlarda namaz; namazn tatbik
olunan baz artlan yardr. Din temizlikten (abdest aldktan sonra),
temiz yerde Kbleye ynelerek namaz klnr. Mminleri mezzin na
maza arr. Namaz her yerde klnabildii gibi, kapal mescitte ve
ya Camide de ifa edilir. Cuma gn imam hutbe ad verilen din
nutku da syler. Umum olarak hutbe, hkmdara duay d ihtiva
ettii iin oriun hkmranlm tanma mnasna gelii-. Bu bakmdan
Islm leminde hutbe ok nemli yer tutar.
3 Zekt. Hicretin ikinci ylnda ve orutan nce farz kln
mtr. Hadslerde zektn Erkn- islmiyenin ncs" olduu
belirtilmitir. Umum olarak zekt zengin ve hali vakti yerinde ms-
lmanlarn, seneden seneye mallanmn krkta birini fakir ve muhta
mslmanlara vermelerinden ibrettir.
4 Oru (Yahudilerdeki ur: ilk ayn onuncu gn tutulan
ve mafiret (ba) getiren oru, daha sonra dokuzuncu ay btn
Ramayan ayna temil edilm itir). A y yl (Sene-i Kameriye) gne
yhna nazaran daha ksa olduundan, Ramazan her yl on gn daha
nce gelmektedir.
5 Hac; Araplarn teden beri mukaddes yeri olan K beyi,
dolaysiyle Mekkeyi ziyaret. Hazreti Muhammed bu eski gelenei
kabul etmekle beraber onu tek Tanr kavramna ve Islm akideleri
ne gre uygulad.
Zamanla zikri geen be arta, eli aya salam, her erkek Ms
limin ykledii bir art daha eklendi.
6 Cihd; slm iin sava; Islm dininin silh gc ile yayl
masna almak. Bu savata len, ehit olup mekn Cennettir.
Eski Araplarda olduu gibi taaddd zevcat; ok kadnla ev
lenmeyi kabul etti, fakat azam saysn drt olarak snrlandrd.
Oniki yanda snneti art kotu. Domuz eti yemei, iki kullanmay
ve kumar yasak etti.
Hazreti Muhammed, 622de onu kskanan Mekke zadegnmn
tazyiki zerine, komu ehir Medineye hicret etti. Mminler Hz. Mu-
hammedin iratlar ile ayn zamanda disiplinli asker vasfn tad
lar. Kazand zaferler ve baarlarla, dini yaymas sayesinde, 630
da Mekkeye geri dnd. Ksa zamanda btn Arabistann sahibi
oldu. Vris erkek ocuk brakmadan vefat ettii iin ortaya byk
glkler kt. Buna ramen Araplar bir taraftan randa enerji
sini kaybetmi Ssnleri ezerek Kuzey-Douya, dier taraftan M
sr geerek Iberya yarmadasna doru ilerlediler.

157
 Hazreti Muhammedin halefleri (halifeleri) dnyev hkmdar
olduklar gibi ayn zamanda ruhan reis idiler. Drt halifeden sonra
Islm vadeti bozuldu.
iat A li: A li taraftarlarna gre drdnc halife (ayn zaman
da Peygamberin amcasnn olu ve damad). A linin ocuklar, Ha
sar} YP Hseyinde peygamberin ruhu tezahr etmitir. Bu suretle
Isllm imamlan ortaya kyor. ia mntesipleri ancak A li ahfadn
halife olarak tanmaktadrlar. Halbuki E m ev ailesi halifelii ele ge
irmi ve 680de Irakn.Kerbel mevkiinde Hazreti Hseyini ehit
etmilerdir. Onun ehit edUdii Muharrem aynn 10. gn ilerin
matem gndr. Bu gn i' Mslmanlar arasnda randa ve Irak
ta fin byk din matem merasiminin yapld gndr.
Buna karlk dier Mslmanlar toplu anlamay icm m-
meti Halifelik rtbesi iin tek yol olarak tanmaktadrlar. Eskiden
bei meri olan adet (S iin n e) budur. Peygamberin de ok defa uydu
u (Snne)nin dier sahalarda da nemi byktr. Snneye uyan
lara Snn denir. Trklerin ounluu da buna uymulardr.
Tabiatiyle, Kurn ve Peygamberin sz gelenek saylan Hads
ztsrine daha sonra muazzam bir din edebiyat ve mezhepler (sekt-
1er) tagelfkl etti. Muazzam dnyev istikamette edebiyat geliti ve
Yunan manev kltr mahsllerinin batda tannmasna araclk et
ti. 4wjrn zamanda Islm sanat da teekkl etti. Bunlarn teferruath
aklanmas konumuz dnda kalr. Tarih bakmdan nemli taraf
V IIL yzyda, yaylan Islm lemi Trkle ulat zaman, Hali
fenin aevleti Atlas Okyanusunun Ispanya ve Fas kylarndan Hin
distana ve Sir-Deryaya kadar uzanm bulunuyordu.
K a r a b a c e k, Orta-Asya Trklerini kastederek unlar
sj'lor- Dnya tarihinde Trkln Islama intisab kadar bata
n(;msiz grnen, fakat sonunda byk tesiri olan hdise gsterile
mez. Bu yle bir tarih vakann balangc idi ki, Arap cihn devle
tini kknden sarst ve sonunda dou halifeliinin muhteem binas
ykld .
Trk kavmi ad Islmdan nceki Arap irlerinde ezcmle al-
iljd ve an-Nbiga ad-Duhyni (586 veyahut 610 sralarnda) di
vnnda geer. Trklerle dorudan doruya temas ise ancak Is
lmn ilk yayl srasnda vukua gelir.
Temasn ilk yzyllarnda Trklk lemi pasif idi. Halifeliin
byk Horasan valilerinden Kuteybe (705-715) ve Abu Mslim
(745-755), daha nce zaptolunan rann tesindeki lkelerde Is

15fi
lmn yol aclar almulardar. Bunlar mchitlere has ilh keli-
raetullah azm ve hamlesi ile> Trk hkimiyeti altnda olan ve D-
tnerek zayf den Fars ve Trk sekene zerinde aaferler kazana
rak Amu-Derya ve Sir-Derya evresinde ilerlediler. Amu-Deryay
ilk geen Ruteyhe oldu. 713 de Kl-Tegin"i Samarkand evreamde
geri ekilmee icbar etti. Kuteybenin baanlarm, Bat Trkleri
(Trgigler) nin kahramanca saldrlar geici olarak hie liidIrdS.
Ancak Trgi devletini de inliler ykt. A z sonra 7!51 de Abu Ms
limin maiyetindeki kumandanlardan Ziyad bn Salih, Karluklarm
yardm ile Orta-Asya tarihi iin kesin nemi haiz Tala nehri ya
nndaki Atlah savanda Kumandan K ao-8zien-e idaresindeki in
ve U yg u r ordusunu yendi. Pamir evresine ve Tien-an da silsilesine
kadar olan sahalar Arap idaresi altna girdi ve halk da Mslman
oldular. Atlah sava sonunda Samarkand'a srlen binlerce inli ve
Uygur esiri, medeniyet tarihinin yeni bir bahsini amaa vesile oldu.
Onlar sayesinde Samarkandda ilk kt imalthanesi (deirmeni)
kuruldu ve kt imli Arap devletinin bat kutbunu tekil eden Si
cilya ve Ispanya yolu ile Hristiyan Avrupaya sokuldu. Buhara ve
Samarkand slm kltrnn merkezleri seviyesine ulatlar. Bunu
takip eden yzyllarda b n K h a l l i k a n , Trk soyundan ge
len Arap irleri yetitiini aklar. Baar (lm. 783), brahim
as-Suli (lm; 857) gibi.
Halifeliin ilk yzyllarnda Arap gc Paralar ve Biza^s dev
letinin dou eyletlerini ezdi. Bunu takip eden ikinci yzylda yeni-
lenlerin eski kltr yenenleri fethetti. Araplar medenileerek tc
car, sanatkr ve lim oldular. Sava teknikleri gelimi olmasna
ramen asker meziyetleri gevedi. Byk ehirler, huzursuzluk ve
daim muhalefet yuvalar haline geldiler. Halifeler o zaman kendi
emniyetlerini salamak iin Trk esirlerinden muhafzlar ve asker
birlikler kurdular.
Vni: yzyl yarsnda Arap komisyoncular, yetikin Trk de
likanl ve kzlarn topluyorlar ve satn alyorlar. Trk kadnlarnn
gzelliini Farsllar (mesel H a fz) ve Araplar mekl.edirler.
A t - T a 1 i b i adl mellif, Araplar arasnda "Yunanl hadm-
1ar, Trk i olanlar, Buharal criyeler ve Samarkandl kzl ar bu
lundurmann kibarlk modas haline geldiini kaydeder.
Asker meziyetleri byk takdir gren Trk esirlerine memlk
(bir ahsa ait) deniyordu. lerde grlecei zere bu dnya tarihi
bakmndan nemli bir addir. Memlklar bir emire veya halifeye

159
int:isapt^n nce eitime tabi tuttular. Bilhassa daha sonra Msrda
kurulan okulun memlklara has eitim usl tatbi kolundu. Eitimin
mevzuunu sava bilgisi ve Kurn tekil ediyordu. Memlk, dier t
birle basit bir esir olmalarna ramen ilerinde itk (azadetme),edil
dikten sonra eitli asker ve dar mertebelerden geerek sultanlk
rtbesine ulaanlar bulunabiliyordu. Ndir olmakla beraber bunlar
arasndan edipler ve limler de yetimi ve Arap manev hzinesini
zenginletirmilerdir. Mesel: Trkistanl A 1 - F r a b slm
dnyasnn byk filozofu ve Aristonun erhcisidir (lm. 950). F-
rab ayn zamanda Yunan filozoflar hakknda en ok mstakil fikir
sahibi ve onlarn agirdi saylabilir.
hn Dukmak (lm. 1386); !b n lyas (lm. 1528); bn al-Cavzi
(lm. 1257); Al-K hata Beybars (lm. 1325); Tarihi bn Tagribirdi
(lm. 1496) bu cmledendir. Hatt Trkiyede revata olan kanaata
gre Buharal /bw Sina (Avicenna) da Trk menelidir. Badad
ina eden halife Abu Cafer (lm. 762)in ilk defa Trkleri hizmetine
ald sanlmaktadr. Harun al-Raidin olu al-Mamun zamannda
"Trk muhafz bl mevcuttu. 807de Msrda da Trklere rast
lamaktayz. Al-M am un oraya mahall muhafz olarak 4.000 Trk
gnderir. Halefi al-Mutasim zamannda bir oklarnn Trk sand
al-Afin, Azerbaycan sultan Babeke kar kazand zaferle 20
yl sren masrafl ve kanl savaa son verir. adl dier bir
Trk Msr valisi oldu. Tedricen gerek Badadda ve gerekse Msrda
Ti'kler nfuslarn arttrdlar. Halife al-Mutasim Badadda ken
dini emniyette hissetmeyince, burasm terk ederek yeni payitaht
olan Samarraja ina etti ve Trk muhafzlar himayesinde burada
yerleti; Halifeler Trklerin elinde oyuncak oldu. Trkler istedikle
rini tahta kardlar veya tahttan indirdiler, hatt ldrdler.
Halife iktidarnn zayflamas zerine byk devlet zlmeye
yz tuttu. Merkezden uzak eyaletlerin valileri mstakil slleler
kurdular, halifenin stn vasfn tanma ancak byle kald.
Msrda, Trkistan meneli ve'Fars kltrl, Toguz Ouz kav-
mine mensup Tulun Oullan (872-904) ve tkhid Oullan (935-969)
sllesi hkm srd. Azerbeycanda Saci Ailesi (879-929) idareyi
ellerine aldlar.
Bunlar arasnda Tuluni\er bilhassa dikkate ayandr. Memlk
Tulun, halife Mutasm zamannda da muhafz bl komutan idi.
Olu Ahmet 868de Memlklardan mteekkil byk bir ordu kur

160
du. Mal ilerin idaresini de eline ald. 872den itibaren bu memleke
tin, hatta 878den itibarfen Suriyenin de snrsz nfuza sahip hki
mi idi.
Adliyeye Trk rf ve adetlerini soktu. Msrn o zamana kad,r
Badada gndermekte olduu cizyeyi kesti. Msrn ktisad hayat,,
bilhassa iftilik ve dokumaclk byk lde geligti. Madd refah
manev alandaki gelimeyi destekledi. Byk lde inaat imkm
saland. Kahire ve evresinde (mesel; Ibn Tulun Camii, Fustad
ve benzerleri) ina olunan cmilerde Samarra tesiri barizdir. Pede
rinin yapt eserler, olu msrif Kumravayh (88-896) elinde heba
olup gittiler.
X. Yzylda slm evresine bal Trk sllelerinden baka
dier Trk ve mslman devletler vardr. Ibn Fadlana 922 yh
elilii vesilesi ile daha nce Volga Bulgaristan amld.
Bundan bir nesil sonra 960da Arap vakanvislerinden t b n
M i s k a v a y i h ve I b n a l - A s i r de Orta-Asyada 200.000 a-
drlk 'Trk topluluunun kitle halinde slm kabul ettikleri zik-
rolunmaktadr. Ayrca Karahan sllesinden Satuk Bora Hanm
Mslmanl kabul ettiine dir menkbeler de olduuna gre Orta-
Asyada ilk Mslman Trk devleti. kurucularnn Karahanler ol
duunun kabul gerekir. Bu slleye mensup olanlardan birou
ilek nvnm tadklar iin ilek-hanlar diye adlandrlmaktadrlar.
Satuk B ora Hann, torunu Harun Bora (922) payitaht Balasa-
gundasi Buharaya kar sefer aar. Ancak bu ehri amcazadesi 23
Ekim 999da zapta muvaffak olur. Son Samanl hkmdarn tah
tndan indirir. Mvern-nehir'i eline geirir. O srada tarih sahne
sine kan Gazneli Mahmud ile nce akrabalk daha sonra dman
lk durumuna der. Buhara ve Samarkandda hkmdar vasfn h
iz A li-Tegin den sonra Bri-Tegin (1041-68)dir. Bu sekin hkm
dar kaynaklarda Tamgahan ad ile de anlr. Mesel: M u h a m -
m a d- A u f i onun adaletin timsli olduunu zikreder. Halefi ems-
elmlk Nasr, 1072de Seluklular alehine giritii savata Seluklu
sultan Alp Arslann vefatna ramen, Seluklu hkimiyetini tanma
a mecbur oldu. Halefleri daha sonra 1210da Harzemah Muhammed-
in vasali oldular. Karahgmlerin Balasagunda li nehri evresinde
Kgr ve Hoten'de hkm sren ubesi hakknda pek az bir bilgiye
sahip bulunuyoruz, bu kolda Harun Bora han (1102) sekin bir
simadr. ann yksek kltr seviyesi hakknda daha nce de zikri
geen Kutadgu Bilig (Saadet veren bilgi) adl muhteem r^anzum
eser tanklk eder. Bu eser mellifi Y u s u f Has H c i b

161
tarafndan 1069da Harun Bora hana ithaf edilmitir. Divan- L -
gat-H .Trle mellifi K g r l M a h m d da bu muhitte
yetimitir. Karahan sllesinin sonuncu yesi Muhammed bn-
Y usuf (lm. 1210), slmn Tarm havzas bat blgesinde de sk
gl evresinde kesin olarak yerlemesine ve kklemesine hizmet
etmitir.
Bu gelimeye bir dereceye kadar Kitan halknn akn set ek
mitir. KitanlSiTi (bk. aada) muasr Islm kaynaklar Kara kitay
ad ile zikrederler. Bu kavim tamamiyle in kltrn benimsemi
tir. Budist veya Kon-fu-tse dinine alik Kara K itaylar tabiatiyle
Badada deil ine ynelmilerdir. Balasagunda yerleen Kara
Kitayl Y e -L i Ta-Se gur-han (1130-1142) Kgrl, Buharal ve
Ferganal Karahanleri vasal durumuna soktu. Daha sonra Har-
zemah Arslan da (1156-1172) Gur-hann hkimiyetini tanmaya
mecbur oklu.
Tarm havzas kuzey-dousundaki Bebahg ve di Kut ehri U y
gurlar uzun sre tslm tanmadlar. Ancak Mool idaresi anda
Mngke Kagann Bebalgdaki valisi Mesut Beg 1253de Uygur
idikutunu (hkmdar) Islm aleyhdar davranlar yznden kesin
olarak imh etti.
Karah anlerden biraz sonra GazneUler ortaya kar ve yksek
kltrl Samanlere (900-999) halef olurlar.
Gaznelilerin ceddi Alptegin memlk sfatiyle Samanlerin He-
rat valisi, daha sonra Gazne hkmdar oldu. Gazne ehri Hindis
tana giden tek yol gzerghnda olduu iin sevklcey tstrateji)
nemi bykt. Bu durum Gaanev sllesi tarihine yn verdi. Hind
topluluklarnda Islm kkletirme grevi bu slleye dt. A lp -
teginin damad Sebktegin Horasan valiliine getirilir ve onun olu
Mahmud, Dounun en kudretli hkmdar unvnn tar (999-1030).
Mahmud, ilk mslman Hind ftih olup, devletinin snflarn za
ferleri ile Hindistann ierlerine kadar geniletmitir. Iran ile Tr-
kisl.ann byk bir ksm, tekmil Afganistan ona tabi idi. Saray dili
Trke olmasna ramen, idaresindeki topraklarn eski Fars klt
rne pek ndir rastlanr ekilde, sayg gsterdi ve devleti snrlarn
daki Fars ve Arap irlerini ve limlerini Gazneye toplad. eh-
nme'nm lmez mellifi F i r d e v s ve byk corafyac A 1 -
B i r u n de bunlar arasndadr. Umum olarak btn Trk h-
krnlarlannn yapt gibi Mahmud da bilhassa Gaznede abidev ya
plar ile erefini ykseltti. Mahmudun lmnden sonra Hindistan-

162
da Lahr merkezinde halefleri 118Q ylna kadar hkm srdler.
Ancak Trkistan ve ran'daki ksmlar az sonra dier Trk kavmi
Ouz'larn (arapa gz) idaresi altna geti.
Ouzlar Trk dil alannn doudaki ksmndan muhtelif zaman
larda Turana kadar geldiler. Ouzlara Ural-Altay kavim ailesinden,
belki yegne, gerekten Turanl olan kavim diyebiliriz. Dallar
stn nem tar. H alife topranda ok gemeden Yemene kadar
Guz svrileri ad altnda ulatlar.
Yemende, Mekkeden Hadramauta kadar hkm aren Rasu-
ller (1248-1454) sllesinin cedleri de Ouzlar idi. Guz svarileri
ldkleri zaman, son alardakiler, atlan ile gmlyorlard. M a h-
m d a l - K g r X I. yzylda Ouzlarn 22 oyman sralar,
tki oyman daha nce ayrlarak Kalag kavmini tekil ettiini ve
Ouzlar arasnda Knk oymann stn olduunu kaydeder, ki-
yzyl sonra R a i d e d d n 22den 21'ini tasvir eder ve ayrca
3 oymak ekler. 24 Oymak arasnda bu sefer K y en muteber safa
geer. Bu sayda daha nce mstakil kavim iken bir parasnn oy
mak halinde katl, Trk kavimlerinde oymaklarn kaynamas
(fluctuation) ile aklanabilir. Mesel; Beenek, (R E .de Biene),
Alka Budk (N e m e t h: K.Co A. A. Ergbd) gibi. X V II. yzylda
A b u I g a z i ise Ouz oymaklar arasna vaktiyle nemli rol olan
12 oymak adn da katar: Karluk, KcHa, Kpak, Kangl gibi. Ancak
bunlar daha aa mertebelerdeki oymaklar tekil ederler. Dar m
nada kastolunan Ouz oymak adlarnn bir ou zamanmza kadar
Trkmenler, Anadolu ve ran gebeleri arasnda ve yer ad olarak
kalmtr. Solur, (S a lg u r ), Auar, (A f a r ), Igdir, amddur, Bayan-
dur ve Osmanl sllesinin mensup' olduu Ky gibi.
A

X-XI. yzylda Ouzlarn baz blkleri toplu kitle halinde

Amu-Deryadan Horasana g ederler. 1035 de bir Ouz oymak be
yi olan Selukun. torunlarndan Torul ve ar heg Amu-Deryay
kendilerine katlan dier Ouzlarla birlikte geti. Bunlar Seluk s
llesi kurulduktan sonra dnya tarihinde Seluklu diye adlan
drlacaklardr. Seluklular Horasann tamamn hkimiyetleri altna
aldktan sonra, 1046 da Gazneli Mahmudun olu Mesudyy Merv eh
ri gney batsndaki Dandanakan mevkiinde yenerek bat
ya doru zafer yollarna devam ediyorlar. O sralarda Islmn Snn
koluna mensup halifelii, bat randaki Buyiler, Msrdaki Fatim-
1er, i'liin bayraktar sfatiyle sktrmakta idiler. Torulun m-

163
dalalesi ile Snnler galebe ald ve Abbasi halifeliinin daha iki
jii; yl mevcud olmas saland. Torul 1055de Badada girdi. O
tarihten itibaren sultan ve emir-l-mera (ba komutan) sfatiyle
halifeliin btn dnyev iktidarn elinde toplad. Badadda To
rul ve halefleri halifeyi koruma ile grevli bir mutemed ( ih n e ) ta
yin ettiler. Halife ancak slm dnyasnn din bakan olarak kald.
Torulu haleflerinden Alp Arslan (1063-1072) ve Melikah
(1072-1092) takip etti. 1071de Manzikert (Malazgirt) savanda B i
zans imparatoru Romanos Diogenes, muhtelit unsurlardan mrekkep
ordusundaki Uz ve Peenek h afif svarilerinin Seluklulara katl
mas zerine hezimete urad ve bu suretle galiplere Afaadolu yolu
ald. Mekke ve Medineyi de Ftimlerin elinden kurtardlar.
Seluklu aknnn Arap ve Fars kltrn sarsmam ve zayf
latmam olmas onlarn leh ve erdemi olarak kaydedilmektedir. Sel
uklular bidayette Islma yabanc olduklar halde az sonra onun h
misi sfatn tamlardr. Bilhassa Melikh'm sadrazam Nizm
l-Mlkn evresinde hararetli bir kltr hayat tebells etti. BjTk
Acem iri ve rubleri ile bugn dahi modern sanat tesiri brakan
m er Hayyam onun evresine mensup idi. Seluklular, Pamirden M
sr a kadar birlii salamak suretiyle de tslma byk hizmet ifa
etmilerdir. slmn manev teceddt devresi de Seluk yayl a
ma rastlar.
Bu yenilikte Trkistann Sayram kasabasnda doan byk
mutasavvf, Nakibend ve Bekt tarikatlarnn manev ncs
A hm et FesevFnin byk rol lmtr (lm. 1166/67). Ondan son
ra X III. yzylda yaayan, eserlerini farsa yazan, Seluklu Ce-
lleddin R m (lm. 1273) en ok sayg deer bir mutasavvftr. Ta
savvuf dardan dervilik, tekke ve kardelik eklinde grnr. Esas
rhunda ve derinliinde ise hric lem tezahrlerinin aldatc bir
grnten ibaret olduu yolundaki "neoplatonizm nazariyesi sak
ldr. Bu dnya ancak tek olan ve her eyi kendinde toplayan ilh
gerein inikasdr. Bunun iinde Budist tesirini de sezebiliriz. Kul
landklar terimlerde ak sz nemli yer tutar. Sfliin en yk
sek hedefi olan, ferdin lh varlk iinde erimesini ve ona kavuma
sn ak salar.
B5Tk Seluklular kolunun sonuncu byk simas ve hkm
dar Sancai-dr (1119 - Nisan 1157). Onun bir ok ayaklanmalarla
uramas gerekiyordu. Harzemahlar (b k : aada) ona kar a
tklar savata baar kazandlar. Hatt devletin en dokudaki ksm-

164
lann Dou-Asyadan akn eden yeni bir kavim, Kara K itaylar (bk.
aada) zaptettiler.
Seluklu sllesinin byk kolundan baka dier blmleri de
vardr. Yekdierine olan mnasebetleri yledir:

Seluk

I I
Mikail Arslan Yabgu

Torul bey ar Bey Kutulmu

I
Alp Arslan
I
Kavurd Kara Arslan
I
I. Sleyman
I I I
I. Melikh Kirman kolu Rm kol
i ^1 (1941-1186) (1077-1302)
Byk Iran kolu Irak kolu
(1038-1157) (1117-1194)

Rm kol daha sonra ilerinde en byk nem kazand. Onlar

hakknda Anadolu Trkleri bahsine baknz.

Byk Seluklular devlet messesesi XH. yzyl balarnda dier

baz az nemli sllelerin kurulmasn mmkn klmtr. Bunlar
A tabeg\er diye anlrlar. Atabegler kk yataki prenlerin eitim
cileri ve vlileri idiler. ou zaman nfuzlu kimseler olup, bazlar bu
mevkie memlktan ulamlardr. Bunlar bir kar idareyi ellerine
alnca bundan kolay vazgememilerdir. Aslnda batdaki majordo-
mus" durumunda iken bununla kanaat getirmeyerek tamamiyle
mstakil olma yolunu tutmular ve unvanlarn varislerine de brak
mlardr. Tarihte ad brakan Trk atabeglerinin balcalan unlar
dr; Ouz Solur (Salgur) oymandan neeteden Salgurtler. Bunla
rn zamannda yksek bir kltr hayat gelimi ve Farsta 140 yl
hkm srmlerdir (Mumaffereddin Sonkurdan 1148/49 ba
layacak Abt Katun'z. kadar 1287 ). Byk Fars gairi Sa'd, Sal-
gurlerih sekin simalarndan A b u Bekir evresine mensuptu. Bu
byk air adn dahi bu slleye mensup I. Sa'de nisbetle am^tr.
Azerbaycanda ldeniz b ir slle kurdu, ildeniz nce memlk
iken sonradan Seluklu Arslan ahn atabei ve 1164de tekmil Sel
uklu devletinin gerek efendisi oldu. Neslinden gelen halefleri
1225e kadar merkezleri olan Erdebilde hkm srdler.

165
 Batda Ortokid denilen Artuk ailesinin ba Trkmen meneli
A rtuk idi. Bu zat bata Seluklu Sultan Tutuun subay, Kudsn
ilk Seluklu valisi oldu (1086). Oullar arasndan Skmen 1231 y
lna kadar Hisn Keyfda, onun halefleri 1261e kadar Harputta, bir
mddet Badat ihne si olan llgazinin nesli 1408 ylna kadar
Mardinde hkm srdler. Bu aileden bhassa /. llgazi (1122) ve
Balak (1124) hal seferlerinde temayz ettiler. Balak yapt sa
valar srasnda birbiri arkasndan Trabzon prensini, Edessa (U rfa)
kontunu ve Kuds kral Balduini esir etti.
Bat tarihilerine gre Briler ad verilen atabeg sllesini, da-
ha nce Seluk Sultan Dokakn atabei .olan Toktegin kurmutur.
Slale, Tokteginin Bri (Kurt) adl ocuuna nisbetle atanmtr.
Bu aile 1104den 1154e kadar amda hkm srmtr.
Olduka geni olan Suriye, Filistin ve Irak kuzey blgesinde
Zeng sllesi yetimitir. Imdeddin Zeng, nce Seluklu prensi Alp
Arslanm (Melikahn torunu olu) atabei, 1127den itibaren M u
sul hkmdardr. Mahir bir kumandan ve siyaset adam olarak siv
rilmi ve 20 yllk saltanat zamannda lkesini geniletmi ve ha
llardan Edessay (U rfay) istirdat etmitir. Edessann sukutu
ikinci hal savann saikleri arasndadr.
Olu Nureddin Mahmd ( 1146-74) atabegler arasnda en byk
ve sekin bir kimsedir. Eski yazarlardan 1 b n a 1 - A t h i r, bu
gnk melliflerden Z e t t e r s t e e n ve B r o c k e l t a n n
onun bykln mekte birleirler. Asker sfatiyle byk zafer
ler kazand. Hkmdar sfatiyle hukdmlktan uzak kalarak,
aza kanaat getirdi. Tanr huzurunda halknn refah ve saadeti iin
kendisini sorumlu sayd. O ada bu ndir bir rnektir. Kaleleri ona
rarak devlet emniyetini salamakla kalmad. Vcud ve ruh saln
da korudu. Birok hastahaneler, kervansaraylar, camiler, medrese
ler onun adn tar. Mesel: amda en eski Hadis medresesi, tp il
minin yksek okulu seviyesinde gelien Muristan (hastahane) gibi.
Daha sonra Salheddinin ina ederek tamamlad birok messe-
selerin temelini de o atmtr.
mdeddin ve Nureddin Zengnin hizmetinde iken nfuz kazanan
Eyynbler de tamamiyle atabegler ann Trk evresinde yetimi
lerdir. Krt sanlsalar da, pek erken ada Trk evresine uyarak
yetimilerdir. Devletleri, Trk memlklar yardm ile Trk zeamet
usulne gre kurulmutur. Bonapartee Fransa tarihinde nasl yer
veriliyorsa, Eyyblere de ayn hakla Trk tarihinde yer veriyoruz.
Bu sllenin en mmtaz simas Salheddin Avrupa edebiyatnda

16(J
Saladin ad ile anlr hal seferlerinin en romantik ve efsanev
kahraman olmutur.
Salheddin, ngiliz saz irleri (trubadurlar) ve ortaa Fran
sz ve talyan iirlerinde konu tekil ettii gibi daha ge edeb eser
lerde de valyeliin ve adaletin imtisal nmnesi olarak gsteril
mitir. (Mesel; Lessing; Hakim Nathan v.s.). Salheddin 1171de
Msrdaki Fatim devletine son verir. 1174de Suriyeyi zapteder.
1187de Hattinde hallara kesin galebe alar ve Kuds alr. 1193
de vefatndan sonra A l-A d il ve Al-K m il (1218-1238) Eyybler
iinde temyz ederler.
Eyjmblerin nemi, X II. yzyl zarfnda paralanan slm le
minde siyas birlii yeniden salamalar ve bu sayede hallara ba
ar ile kar koyabilmeleridir. B e c k e t onlar iin unlar kay
deder: valyelik faziletleri bakmndan en azndan Hristiyan
valyeleri ile eit idiler .
Ksa sren bar anda, Arslan Yrekli Richardn valyelik
tescil ettii Eyyb prenslerinden de haberimiz vardr. Hatta ngi
liz kral ailesi ile Eyybler arasnda evlilik bile dnlmtr. E y
ybler sulama ile ziraati ve ticareti gelitirdiler. Din hususta Sel-
uklular'n balad byk Snnlik teceddt cereyannn hamileri
ve Fatimler karsnda zafere ulatrclan idiler.
Salheddin, mimar sahada ran'da gelien Trk medrese mima
rsini rnek alm, Trk-Iran ss motiflerini Msra getirmitir.
E jyblerin kltr hal valyeler vastasiyle Bat-Avrupaya da
tesir etmitir. Avrupa valyelik hayatnn baz unsurlar (mesel,
armalarn kullanl) Eyyb tatbikatna racidir (slm Ansiklope
disinde S o b e r n h e i m ; Saladin; C. H. B e c k e r ; Aiyyub;
G 1 e k - D i e z; Die Kunst dess Islams 30-31; B r o c k e l m a n n
V .S .).
Byk Seluk devleti harabeleri zerinde kurulan devletler ara
snda en kudretlisi Harizmah'lar (Harzemgahlar) devleti olmu
tur. Harizmah unvan Harizm lkesinin eski ran sekenesinden
tevars edilmitir. Halifenin buradaki Arap valileri de ayn unvan
haiz idiler. Seluklular devrinde 1077 sralarnda memlklar arasn
dan kan Anutegin Harizmah valisi oldu. Bu zat Harizmal.larn
sonuncusu, nc sllesinin kurucusu olmutur. Onun halefleri
arasnda Teki (1172-1200) ran zaptetti ve oradan Seluklu devle
tine son verdi. 19 Mart 1194de Reyde, Seluklularn Irak kolunun
son uzvu II. Torul da savata ld. Bu suretle yeni bir byk devlet
dodu. Teki, Seluklularn kendisinden nce yaptklar gibi, halife

167
den dnyev iktidar almay dnyordu. Halbuki kendisi de Kara
Kita.ylann vasali idi. Haleflerinden 7. Aleddin Muhammed (1200-
1220) bu hkimiyeti srtndan att. Afganistan zaptetti ve hkimi
yetini Pamirden Kafkaslara kadar tantt. Badada kar sefere ha
zrla,nrken ingis Hann gazabn zerine ekti. Olu romantik ba
yatl Celleddin Mengberdiir. Trkln ve slmm bu kahraman,
uzun mddet ingis Hana kar yiite mukavemet etti. Ancak or
dusunu baz fuzul maceralarla Kk-Asyadaki I. Aleddin Keyku-
bad ve Msr Eyyblerine kar harcadktan sonra, yalnz bana
Krdistan dalarna snd ve orada kayboldu. O bir gn padiah,
erteiji gn mnferit atl, sert, pikin ve kaderin en byk cilvelerine
omuz silken bir gebe, fakat ayn zamanda batl tipte bir valye
idi. Hayatn yazan N e r s a k h i (Ed. Houdas) onu d grn
itibariyle de tam bir Trk olarak tasvir eder. Bu esas XHI. yzyl
ile ilgilenenler iin dikkate ayan merakl eserdir.
A
Yzyllar boyunca Hindistanda da ksmen memlk neslinden
slleler hkm srerler. 1186 da Gaznelilerin sukutundan sonra da
20 yl mddetle yine Trk hkimiyeti grlr. Sonuncu GazneliIer
zamannda, slmm Hindistanda yaylmasn hedef tutan mukaddes
cihd fikri zayflar. Bunu Afganl Mohammed Ghri (1186-1206)
tekrar ele alr ve uyandrr. Onun subaylar hep Trk memlklan idi.
Bunlar arasnda byk sma Sipahsalar (Farsa: kumandan) K u t-
beddin Ayheh idi. ann en byk fatihlerinden olan Aybek,
Vindhya dalarnn kuzeyine den tehmil Hindistan igl etti
(1192-1202). 1206da mstakil sultan oldu. Cmert, dil, himaye
eden ve dier Trk sultanlar gibi sporsever bir hkmdar idi.
1210da atl polo (en) oyunu srasnda vefat etti. Delhideki, ha
rabelerinde de gzel. Kuvvet ul-tslm emiinin ve muhteem Kuttub-
Minar kulesinin insna da,-o balad. Halefi memlk liutmu
(1211-1236) da ok deerli bir asker idi. Bu zat ve haleflerinden sert
tabiatl fakat ak fikirli Balaban (1266-1287) ve afganlaan Trk
Kals oymana mensup Kilci sllesinden olan Aleddin Muhammed
(1296-1317) Moollar Hindistandan karma ve uzak tutma husu
sunda yararlk gsterirler. Hepsi slmn nemli yayclardr. Al
eddin gney Hindistann byk ksmn da igal etti. Saylan kar
snda Pampan camiini yaptrd.
Bunlardan sonra, 1320den itibaren, yine memlk Toluk nesli
nin bir slle kurduunu gryoruz. Hindistandaki abidev yap
lar da bu slleden adn almaktadr.

168
 Muhammed tbn Toluk (1325-35) zalim ve huysua bir mstebit
olmakla beraber, ayn zamanda bir riyaziyeci, heyetinas ve tabii
Aristo felsefesine bal mtefekkir, iyi ir ve mahir bir hattat idi.

Gaznelilerin suktundan Timurlerin Hindistanda yerlemesi

ne kadar geen iki yzyl zarfnda da Hindistan Trk idaresi altn
da idi. Bu a bz yazarlarn mstebit barbarlar idaresi olarak
vasflandrmalarna ramen, son zamanlarda G r e n a r d (Baber
115) bilkis disiplinli skn a olduunu syler.

I v a r P r a s a d adl Hind tarihisi Trk hkmdarlar

nn Hindistan halknn refah iin gayret sarf ettiklerini ve daim ha
kimiyet saladklarn tebarz ettirirler. Byk sulama kanallar, ye
ni ehirler, su tesisat, kprler, nemli ticaret yollan boyunca han
lar ve ktlk yllar iin muazzam devlet hubiibat anbarlar bu devir
lerin eserleridir.
Memlk hkmdarlarnda daima ferd meziyetler art olduu
iin, ilerinde aykr sahalarda temayz eden byk insanlar da ye
timitir.
Tarihi dnya filozoflarna karlk, hayatn zevklerine fazla-
siyle'dkn erkeklerin yannda, sert erkeklere karlk devlet diva
nna peesiz bakanlk ve askere kumanda eden akll kadnlar da
(Raziyye) geldii grlr. Mutaassp Mslmanlardan sonra hr fi
kirli ve tolerans (tesamh) sahibi sultanlar tahta karlar. Bu Trk
toleransnn tesiri altnda Hindularn din taassubu da bir dereceye
kadar yumuar. XV. srzyln Benaresli din filozofu dokumac
Kabir aadaki szleri syleyecek cesareti gsterir:

Kalbin temizlii Ganj nehrinde ykanmadan evldr (daha

nemlidir). Hindular ve Trkler ayn kilden yaplm kaplardr. Tan
ry seven ve iyi hareket eden herkes yekdierinin kardeidir .
(G r e n a r d 120). Hindistanda kast nizam ve ham safilik ve
din ayrlklar stnde Trk ftihlerinin tesamh, A k barm an
da tamamiyle zafer kazanm olsa idi bu memleketin kaderi imdi
bsbtn baka trl geliirdi.

Tipik memlk devlet tekiltnn en mkemmel teceasiim et

mi ekli olmas itibariyle, Msr Memlkleri Hindistandakilerden
stndr. Daha ncis grld gibi Msrda Arap Fatimleri yeri

169
ne Eyybler geti. Onlarn askerleri bilhassa Trk Memlklerin-
den ibaretti. Son Eyybler anda karde mcdeleleri dolaysiyle
iktidar mamlk emirler elinde idi. 1250de Eyyb hanedanndan
Turan ah\ ldrerek yerine memlk A y b eg 'i sultan iln ettiler.
I b n 1 y a s bu tarihi; Trk devletinin'balangc olarak va
sflandrr.
Eyybler anda bile Msrda ran kltr tesiri yannda,
Trk tarz feodalizm kk salmtr. Bu hallar vastasiyle Avrupa-
ya da tesir etmitir. Memlklar zamannda asker feodalizm ida
rede tam mnasiyle askerlemeyi inta etti. Ancak bu nizain top
rak esasna gre kurulmu olmayp, sonradan azat edilen esirler kit
lesi zerine kurulu idi (B e c k e r ). Azat edilenler daha sonra
kendileri de meziyetlerine gre sr sr esir besleyerek birer feo
dal sahip oldular ve dikkatle (jzenlenen ve tatbik olunan dereceleri
aarak en yksek unvanlara ulatlr. 5 ve 10 memlk sahibi, 40 mem
lk sahipleri arasna kadar ykselebildiler. Bu tabakhane emirleri
arasndan, Arapa eitli unvanlar alan zmreler yetiti. Bu dere
ceye kadar Araplar da kabiliyorlard. 1000 memlku olanlar m u-
kaddim al-lfla,r tekil ediyordu. Bu rtbeye ne Arap ve ne de
memlkn olu kamyordu. Oligari bu suretle durmadan taze
leniyor, yenileiyordu. Bunlarn arasnda sultan vekili; naib kafi,
ba kumandan; amir kebir ve iileri veziri: davadar kebir, am ve
halep valileri v.b. yetiti. Memlklardan 7. Beybars'm meslek haya
t tipik bir rnek tekil eder. Beybars Kumanlarn arasndan Kpak
lkesinden esir olarak am'a geldi. Buradan askerlikle Msra ge
ti, orada muhafz taburu subaylna ykseldi. Daha sonra Sultan
Kutuznn bakomutan olarak 1260da Ain Caltda kazand zafer
sonunda Hleg Moollarm Suriyeden kard. hmal olunarak bir
yana atlnca Sultanla hesaplayor. Bu sefer onu sultan seiyorlar
(1260-1277). Moollar tarafndan ehit edilen halifenin meru hale
fini yanna kabul ederek onu himayesi altna alyor. Halife ancak din
messesesinin ba olmakla yetiniyor. Memlk sultanlarnn hukuk
durumu her an mnakaa ve phe ile karlanmasna karlk Bey-
barsn hareketi btn slm leminde itibarnn ykselmesine se
bep oluyor. Hleg Moollarna kar (bk. aadaki bahis) Bi-
zsmsllar, Bulgarlar ve Altnordudan mrekkep bir blok kuruyor.
Akdeniz kysndaki devletlerle ticar mukaveleler akdediyor. Manf-
red, Hohenstauf, Anju hanedanndan ari, Aragonlu Yakup, Ana-
doh Seluklular, Yemen hkmdar v.b. bu meyandadr. Hallar ve
Haghayunlan malp ediyor. Sratli hareket edii, tekiltl

170
ve cesareti ile sekin kumandanlk vasfn tar. Beybars hakknda,
hedefe ulamak iin her trl vastay mbah klar, tezine uyduu
sylenmekte ve ahs etrafnda daha sonra roman ekline sokulan
bir takm hikye ve menkbeler teekkl etmi bulunmaktadr.
Memlklardan sivrilen ahslar arasnda, Kumanlann Kpak-
ta ve Macaristanda gsterilebilen Burc-olu uruundan Sultan
KalunM zikredelim (1280-1290). Aslen Memlk olan bu sultann
lkab 1000 altna satn alnd iin, al-Alfi .(yni: binli) dir.
1282de Himsde Moollarn ve mttefiklerinin ordularn kesin
olarak yener. Cenova, Kastilya ve Sicilya krallar ile tedafi ittifak
akdeder. Habsburglardan imparator Rudolf, Bizans imparatoru,
Yemen sultan ve Seylan mihracesi ile siyas rabta salar.
X III. yzyl hkmdarlar arasnda kendi olu istisna edilecek
olursa, bu derece dnya siyasetine nem verip balanan biri gsteri
lemez. Kpak han Tudn Meng bile Mslman olduktan sonra s
lmn balca hkmdar olarak tand Kalundan lkab, bayrak
ve arma istiyor. O b3nik yaplarla da adn ebedletirmitir (Muris-
tan trbsi gibi). Memlklar arasnda slle tesis eden yeg.ne sul
tandr. Bu slle 5 nesil boyunca hkm srdkten sonra 1382de so
na erer. Bu slleden yetien sultanlar arasnda (1294,
1299-1309, (1310-1341) mehurdur. Hkimiyeti zamannda Marcdi-
Suffarda. lhan Gazann ordularna kar kazand parlak zafer-, ni
ha olarak Moollarn memlklara saldr hevesini krar (1303).
An-Nsr ve olu A n -N sr Al-Hasan memlk ann en pa-
hah inaatna giriirler (mesel; Haan Sultan Cmii gibi). Hristi
yan K ptlerin durumunu kurtarmaya ve onlara yardma alr
sa da buna muvaffak olamazlar. 1301de mutaassp Mslman hoca
lar halk kitlelerini Hristiyanlara ve bilhassa Yahudilere kar tah
rik ederek ar nizamlar karttryorlar. Onlar devlet dairelerin
den atyorlar, kiliseleri ve sinagoglar ksmen kapatyor ve ksmen
ykyorlar; silh tamay, ata binmeyi yasak ediyorlar; Hristiyanla-
n mavi, Yahudileri sar sark tamaya icbar ediyorlar. Bu an
Kahiresi ok hareketli diplomasi hayatna sahne olmutur. Delhi, Pa
ris, Tunus, Tebriz, Yemen, Saray, Bizans, Habeistan, Arragonia ve
dier yerlerden vasal durumunda olanlar (Tunus, Yem en), mttefik
ler, ittifak arayanlar, akrabalk tesis etmek isteyen hkmdarlarn
elileri Kahireye dolup tayordu. lhan A bu Said byk saray n
zn oban bar mzakeresi iin, eli olarak; Dou Avrupann sahi
bi zbek Han ise kz Tulunbikeyi 1320de zevce olarak Kahireye

171
gnderir. Sultan ise birka sene sonra durumu soukkanl siyas
edsiyle tarttktan sonra Altnordu ile iki nesilden beri sre gelen
ittifak bozuyor.

Zira artk eski mterek dman ola llhanllardan ekinmeye se

bep kalmamtr. zbek Han bunun cn almak iin Kpaktan M
sra esir ihracn yasak ediyor. An-Nsr buna nem vermiyor. Zira
esir ticareti Kafkasya ve Azerbaycandan balamtr. Bunlar son
radan Kahire bursunda yerleen Burc Memlkla.r olacaklar ve 382
de sultan Barkukda.n itibaren Msr hakimiyetini, daha ok Kpak-
tan gelen Bahr M em lu k \z.T elinden alacaklardr (Bahr tesmiye edil
mesinin sebebi klalarnn N il adas bahrde olmasndandr).
Memlk devleti en ok yayld srada, douda Barka'ya, g
neydeki Massavadan F rata ve Toros dalarna kadar uzanyordu.
Mekke ve Medinenin hkimi idiler. slm onlara ok borludur. C.
H. B e c k e r bu hususta unlar syler: Moollar mkerreren
geri atanlarn Memlklar olduuna bir kere gz nne getirelim. D
nelim: ....N il vadisinde siyas ve hrs devamll onlar salam
lardr. slm dnysnda dier hibir yerde bu gsterilemez . Ayn
mellife gre, memlklarn, yabanc Arap ve Kpt rkndan sekenesi
olan Msrda ancak ince bir etnik zmre tekil etmelerine ramen
yayllar boyunca ayakta kalabilmeleri ve gl yaylmalarnn an
lalmas zor bir srdr. Sava anda bile birbiri arkasndan inuh-
teem binalar yaptrabilineleri mal ilerdeki kabiliyetlerinin de
lilidir.
Bu hususu fark eden v o n L e C o q aynen unlar syler;
Milsrn eski kltr zemininde, intizaml zengin sanat hayat daima
idre Arap valiler elinden 'Trklere getii zaman gelimitir
(Bilderatlas, 9).

Tulun'ler anda da durum ayn idi. Bunun srr ounlukla

mstesna ve fal insanlarn tahta kmalar ile aklanabilir. Zira
memlkun torbasnda bir mareal ass sakl idi. En deerlilerin i
bajjna gemesi srrn bunda aramak gerekir. Yksek kltr eserleri
iin lzumlu madd kaynak, yalnz gelien ziraatten veya fellahlan
ezen ar vergilerden gelmiyor, belki bata Hindistan ticaretinden,
maharetli dzenlenen gmrk siyasetinden; devlet inhisarlarndan
Sii;lamyordu. Umum olarak Yakn-Dou o aa kadar Hindistana
ynelen transit ticaretinden ok faydalanyordu. Bu gelimeye lirak
ve Filistinde Vasco da Gama son verdi (G r a d m a n n, die

172
Steppen des Morgenlandes, Stuttgart 1934, 63). XV. yzylda Porte
kizliler Hindistana A frikay dolaarak giden yolu buldular. Bunn-
la memlk hzinesinin hayt damarlarndan birini kestiler. Gittike
arlaan vergiler yznden memleket soyuldu. Tekiltlk ve aske
r kudretleri de zayflam ve modas gemiti. Sonuncudan nceki
ihtiyar Sultan Kansuh Portekizlilerle Hind kylarnda yapt sa.-
vata dnya ticaretini Msra evirmee beyhde alt. ranla bo
una ittifak akdetti. Topuluu ilerletemedikleri, ateli silhlardan
gerei gibi faydalanamadklar, halk soyma politikas yznden ta
raftarlarn kendisinden souduklar iin, taze kuvvetle, yeni silh
larla yaylmakta olan Osmanl devletine mukavemet edemeyerek,
1517de tarih sahnesinden silindiler. Sultan I. Selim Kahireye, girdi,
son memlk sultan Tumanbay astrd. Ve son Abbasi hlifesini
Istanbula getirdi. Msr sknet ve hdisesizlik ana girdi.

173
 MCM50L STLSI

Dou Trklerinin ve Uygurlarn eski yurdunda etnik manzara

Xin. yzyla kadar hayli deimiti. K rgzlar, daha nce aklan
d gibi, Kitan kavmi yendi. Kitanlarn dilleri hakknda Pe 11 i o t :
Tunguz dilleri ile temas neticesinde kuvvetle palatallaan (hanaki-
leen) Mool lehesidir der (I . As. 1920; 146). Bunlar Liao ad ile
kuzey inde iki yz boyunca hkm srmlerdir. Kuzey in iin
orta ada, Avrupa'llarn kullandklar Kathay ad onlardan kal
madr. X II. jizyl balarnda Criler onlarn devletine ve edindik
leri in kltrne tamamiyle son verdiler. Kitaylarn batya snan
dkntleri daha nce grdmz Kara K ifaylardr. X II. yzyl
sonlarna doru Kara Kitay devleti Hamiden Aral glne ve Yeni-
sey nehrinin yukar mecrasna kadar uzanyordu. Ancak biraz son
ra kudretli vasallar Muhammed Harizmah onlara kar ayakland
ve yendi. 1200 sralarnda batda Karlukla.r ve U ygurlar bu Kara
Kitay devletinin vasallar idiler. Vaha Uygurlarnn kuzey-dousunda,
byk Altaylardan Khangay dlarna kadarki sahada Nayman
(=^^8); aa Orhondan ve Kentey dalar gneyinden, l blgesi
kuzeyinde bilhassa Tola ve Yukar Orhonda Kereii; ln gney ete
inde, Hoang-ho nehrinin byk dirseinde ngt kavmi oturuyor
du. Bunlar belki de eski a-tolarn ksmen ahfad idiler. Erken Mo
ol ann tarihisi R a i d e d d i ne ayrca yer ve ahs adlarna
gre her ne kadar adlar Moolca (nayman: 8), yahut Moolumsu
ise de (-t oul eki) aslnda Trk ve nemli bir ksm da Hristiyan-
drlar. Kara K itay lkesinde, li havzasnda ve u nehri yukar mec
rasnda Navakath ehri evresinde de Hristiyan (Karluk ?) Trkler
yayorlard. Onlar Nesturi, Suriyeli misyonerler Hristiyanla e
virmilerdi . Hatralarn Ceti-su (Semiryeye) evresinde pek ok
Sryan yazl Trke mezar ta metinleri saklamtr. Tdbula A m ri
adh ok eski bir kaynakta Kgr ve Navakath metropolitleri sra ile
gsterilmitir. Mool anda Katoliklik de hayli yaylmt. 1338

174
de Richard de Bourgogne Kulcadaki (Almalk) Ortodoks argeveki
(archeveque) dir.
Uzak Douda, Moolistann en kudretli kavmi saylan Kereit-
1er B a r h e b r a e u s n kronikasna inanmak gerekirse 1009'da
kitle halinde Hristiyanl kabul ettiler. Slleleri phesiz Nesto-
rian mezhebine salik idiler. X II. yzyldaki krallar Marguz-Buyruk
ve Kiriakus adlarn tarlar. Bu ada Avrupada Papas Johannes
lkesi ne balanan umut, Kereit devleti ile ilgili olup, doudaki
Hristiyan lkesi halkmn Mukaddes Mezar da (sa mezar) hkm
aren Mslmanlara arkadan saldrmas beklenmektedir, ngt
kavmi arasnda da Nesturi Hristiyan dini kuv^'^etle yerlemitir.
Bilhassa Mool anda buna dair bilgiler mevcuttur, ngt hkm
dar ailesi nesiller boyunca ingis Han ailesi ile evlenmeler yolu ile
akrabalk tesis etmilerdir. Alaku-tegin ingizin damad idi.
Oullarndan Kn-buga, byk hakan Kubilayn kz Yreki al
mtr. A y -b u g a da byk hakan Gykn kz Yelm i ile evli idi.
nc ocuu lig-buga adm tar. Btn bu gerek Trke ad
lar dikkate deer bulduumuz iin sralyoruz. A y-bu ga nm olu
ise Krguz (Georgios) Hristiyan ad tar. Kars prenses Kutadm
olup bunlarn Hristiyan lkesini Marko Polo da ziyaret etmitir
Bu aile ingiz ailesine daima sadk kalmtr. Krguz ve daha bir
ok ngt Trkn daha sonra Johannes de M onte-Corvino katolik
dinine dndrd.

y g u r \a,T, N aym anlsr ve Baykal glnn gney dou

sunda yaayan, mhiyetleri henz iyi tesbit olunmayan Trk veya
Mool asll M erkitler arasnda da Nestoriannizm mezhebi hayli
yaygndr.

Khingan dalarnn kuzey-dou yamalarna doru henz hangi

dil konutuklar iyice aydnlatlmam olan Kongrat^lB,r, lok r
ma evresinde Celairler, yukar Amur evresinde ise Tatar
lar gebe hayat yayorlard. Bunlardan baz blkler daha nce
batya doru daldlar. Daha sonra Moollara ve aznlkta olan Mo
ol tabakasna tabi Trklere ve onlara temessl eden ethnik: zm
reye de bu Tatar ad geti. Bugn bu ad Rusyadaki Trkler iin
kullanlmaktadr. Tatar oymak adnn "Trke izah kabildir. Bunun
aslnda Tunguz veya Mool oymak ittifakna dahil bir Trk ba oy
mana ait olmas muhtemeldir. Bu muhitte ve bu ada kavim ad
lar fazla nemi haiz deildir. Mesel, Naym an]a.r Mool ad tama
larna ramen Trk grnyorlar.

175
 Nihayet Kentey dalan, Tola, Kerlen, Onan ve ngoda nehir
leri evresinde asl Moollar yerlemilerdir.
Bunlar P e l l i o t ve E b e r h a r da gre muhtemelen
T ang devi'inde hatta belki de Wei sllesi amda aa Kerlen
nehri civarnda i-wei diye anlan kavmin ahfaddrlar. Bu kavmin
Meng-ku adl bir oyma vardr. Belki de bu sz, Mool adnm ilk
eklidir.
Baz eski Mool oymaklar tamamiyle kuzeyde, orman blge
sinde yayorlard. Bunun tabii icab olarak kltrleri bozkrdaki
oymaklannkinden farkl idi. Hayvanclkta atn daha az yeri vardr.
Ancak domuzun rol olduu bilinmektedir. adrlar keeden olma
yp aa liflerinden hazrlanmtr. Sosyoloji bakmndan onlarda
mtrilokalite yani ilk ocuk douncaya kadar kadnn, ebeveyni
yannda kalmas usul gze arpar, llerini gmmezler. Deri elbi
se giyerler, kayak (skiyi) kullandlar ( E b e r h a r d ) .
Daha sonra bozkrdan kan ve dnyay titreten Mool boyla
rnn birok mene ve efsanesi vardr. 1240 civarnda yazlan Mo
ollarn Gizli Tarihi aadaki szler ile balar;
1. ingis hann ceddi, jrksek Tanrnn takdiriyle yara
tlm bir bozkurt (B rte - in o ) idi, ei beyaz bir dii geyik (K o a i
M n ra l) idi. Onlar denizi geerek geldiler. Onan nehrinin menba ile
Burhan-Haldun (da) civarna yerletiklerinde, Bataihan adl bir
oullar oldu (Tere; A. T e m i r , b. 3).
ingiz Hann ceddi bir yksek Ksrakdan neet etti. Kaderin
tayin ettii Bozkurt (Brte-ino) idi. Onunda zevcesi bir beyaz dii
geyik (Koai Maral) idi. Tenggis glnden gelerek Onon nehri kay
nanda, Burhan Haldun danda yerletiler, burada bir ocuklar
dodu. Bataihan. R a i d e d d i n tarihinden rendiimiz di
er mene efsneleri, daha ok Trk mene efsnelerine benzedii
iin unsurlarn Trklerden alm olmalar ihtimli vardr. Trkler,
efss'.nev Ergeerkon maarasndan ktklar zaman nineleri dii
kurt (Brte-ino) idi. Bataihan onuncu neslinden gelen Dobun-
mergenin zevcesi. Alan-koa'y sema ruh ziyaret eder. Ondan ingis
hann en yakn ceddi Bodonar doar. Alan-koanm uruu Nirun oy
mak zmresini tekil ettiler. X II. yzyllarn ilk yarsnda Mool
larn ilk han Kaydu bu oymaktan idi.
Bu hanln mr ksa oldu. 1161 sralarnda o an han K u
tula devletini Kin ve Tatar oymaklar birlii paralad. Moollar
anari iinde kaldlar.

176
 N irun oymaklar birliinden Borcigin oymann X I. yzyl so
nunda yaayan babuu Yesugai Bagatur dier birka oyma da
idaresine almt. Ancak kendisi de Kereit konfederasyonuna tbi
idi.
P e 11 i o t'n yeni grne gre; 1167de Onan nehri kysna,
bugn Rusyaya tbi sahada, ilk ve en mehur ocuu dodu. Ona
tam bu srada yenilen ye ldrlen dmann Tatar oymak reisi
Temucinin (Demirci) adn verdiler. Temucin pederinin lm s
rasnda kk yata olduu iin, bu aileyi bir yana atarak dier bir
oymak bakann kendilerine hkmdar setiler. Ancak Temucin
gaelerle dolu genliinden itibaren babuluk kabiliyetini gster
dii iin bata baz ahslar daha sonra urular, oymaklar ve ka
vimler ona tabi oldular.

ocukluundan itibaren oymaklar arasndaki kin, haset ve soy

gunculuk yznden kan lm-kalm mcadelelerinde Temucin b
yk baar gsterdi. Bu srekli savalarda dostlarna kar gster
dii sadakat, cmertlik ve ayn zamanda dmanlarna kar kat
yreklilii dillere destan olmutu. Akllara hayret veren dayankl
lk, kahramanhk ve ayn zamanda iddet kullanarak savat. Bu sa
valarda, bilhassa Mool rkdalar bahis konusu olduu zaman -
valyelik ve alicenaplk duygularndan mahrum olmad da sabit
olmutur.

Eski handan gelen karde aile onun han olmasna karar ver
diler ve ingis-hahan (kaan) unvaniyle hkmdar iln ettiler.
(Bu ad Alman tesiri altnda Avrupa tarihi edebiyatnda Cingis ek
linde geer).
Rus tarihilerinden B a r t h o l d ve V l a d i m i r t s o v
ingis Han ile rakipleri arasndaki mcdelelere mbalaal bir e
kilde tima karakter isnat ederler. Kereitlerin han Torul Ong-
han {O n g ince wang kral mnasna gelir) ingisin pek ok defa
yardmna komu ise de sonradan aralar almtr.
ingis Hann olduka aristokratik vasf gsteren topluluuna
daha demokratik konfederasyonun bandaki genlik arkadalar
Camuka, Gur-han olarak iln edildi ve ingise kar koydu. Gur-han
kendisine yardm etmeleri iin Torul Ong-Hana ve Naymanlarn
Tayang hanna ba vurdu. ingis btn dmanlarn ezdi. ;t202de
ailesinin eski dman Tatar oyma ile hesaplat. 1203de hudretli
Ong-Han savata ld. Arkasndan Naymanlar ve Camuka'y ezdi.

177
Artk, ngt'ler balarnda hkmdarlar Alaku'tegin Ue sadk
mttefikleri idi. DmanlarL arasndan ancak Nayman hannn olu
Klg imdilik hayatn kurtarabildi. Bu suretle ingis btn Mo
olistann sahibi oldu. 1206da Onan kysnda toplanan kurultay
onu Byk Han iln etti. Hatt Kk adl gaman Ebed Gk
Tanrs ltfu ile hah olarak onu tasvif etti. Payitaht eski Trk
yaztlarnn bulunduu evredeki Karakorum idi.
Merkif\eTn ve Ktrgtzla.rn yenilgiye uratlmasndan sonra
1209da Uygurlar balarnda Baruk adl dikut (hkmdar) ile,
1211de Balka glnn gneyindeki Karluklarn Arslan adl
Yabgulan, daha sonra Almahk (bugnk Kulca) hkmdar
Bozar kendi istekleri ile ona ba ediler. Tangut\z.Ts. ve Moollarn
ezeli dman indeki Cri neslinden gelen K in sllesine kar
sava ald. 1215de ingiin askerleri Pekine girdiler. Ancak b
tn inin zapt iin yaplan savalar ingisden sonra da srp
gitti. Bu arada ingisden kaan Nayman hkmdar K ^ g , yeni
len Kara Kitay devleti arazisini Harizmah ile paylatktan sonra
ingise kar oymaklar birlii kurarak onu tahrik etti. ingisin
vasali Bozar ldrtt. 1218de Klg de ingis tarafndan ortadan
kaldrld.
Orta-Asyada Moollara rakip olarak ancak Muhammed Ha-
rizmahn devleti kalmt. Bu devlet de byk hiffetle ve hata eseri
olarak harp halini kendisi yaratt. Ottar ehri valisi naluk hukuk
d olarak ingisin tccarlarm ve elilerini ldrtt. ingis 150-
200.000 kiilik ordusunun banda, olu ile birlikte, stn idare ve
stratejik kabiliyeti, ehirli halka bilinmeyen atl gebe taktii ile
birbiri arkasndan byk zaferler kazand. Otrar, Semerkant, Buha
ra ve rgen sukut etti. Kumandanlardan Cebe ve Sbtey Muham-
me Harizmah Hazar denizindeki Ab-sukn adasnda halsizlikten
dp lnceye kadar amansz takip etti. 25.000 kiilik bir svari ko
lu Kafkasyay geerek 1222de Kalka nehrinde Kuman ve Rus or
dusuna kar zafer kazandlar. Krm da Sudaktaki (Bugnk
Mariupol yaknnda) Cenova kolonisini yama ettiler. SarisinMe
(Daha sonra Tsaritsin; Caricin, bugnk Stalingrat) Volgay gee
rek ve kuzeyde bozkr halklarn ineyerek geri dndler. Mool
larn Avrupaya ilk akn olan bu hareket ayn zamanda orta an
ikinci yansnn en ecaatl svari akn idi.
Bu srada Afganistanda ve randa sistemli bir ekilde katli
mlar- srp gitti. Baz kk ldeki ayaklanmalarn cn almak

178
iin, tedhi rnei olarak Merv, ve Niapur, daha sonra Muhammed
Harizmah olu Celleddin Mengberdi, yannda cesaretle dayanan
Bamyan, Gai;ne ve Herat gibi yksek medeniyet merkezleri ykld.
ingis etrafa lm saarken (Iran tarihisi C v a y n ye gre O,
Tanrmn kams id i), br taraftan lmszln srrn renmek
iin inden mehur "Taoist mezhebi feylezofu K iu ang uni
davet etti.
ingis son seferinde Tangut'lar da kesin olarak ezdi, ancak on
larn payitaht Ning-hamn alnmasnda bulunamadan ld. An
cak vasiyetini yerine getirmek, ingisin cenaze treninde nesille
rini tkettik" diyebilmek iin sadakatle bu ehrin ahalisini ldrd
ler.
G r o u s s e tye gre, ingisi bu hareketine mstebitlerde g
rld gibi sadizm deil, aksine, kendisine slhip, muvazeneli bir
ruhun kendisinden emin muhakemesi, sertlii ve ftr disiplin duy
gusu sevk etmigtir.
Mool topluluu ingisden nce tekiltszd. ingis rfe da
yanarak kanunlar (y a s a ) kard. Bu yasaya gre herkes ve her hu
sus asker inzibat temeli zerine kurulmutur. Bu, X II. yzyl sonun
da balayan bir gelimenin zirveye ulatrlmasndan ibaretti. yle
ki, Moollarn yerlemesinde kren: halka tekilt vard. Temelli
adrlardan ibaret bu yerlemede en yalnn adr ortada olurdu.
Bununla patriarhal aile tekilt ifdesini buluyordu. Bydke
ailelerden mrekkep aul: ky 1er teekkl etti. Aristokrasinin ge
limesi ile gebe hayat sren feodal sistem dodu.
Sllenin prenslerinden sonra, Noyan ve Bagatur'la.T idare
sinde N ker ad verilen byk asilzadeler (Avrupadaki militesi
andrr), Tarkanla.r (viri immunes) geliyordu. Bunlardan sonra
karau ad verilen halk, en sonunda da boul ad verilen kleler ge
liyordu. Ancak bu snflar Avrupa feodal sistemine nazaran bs
btn kapah deildi. Liyakat gstermek artiyle herkes ykselebi
liyordu. Esirler de abucak temessl ve intibak ederek hr ve imti
yazl tima seviyelere ykseldiler.
Yasak (veya yasa) Mool rfnn tedvin edilmi ekli olup be
blmden ibarettir:
1) lmle cezalandrma,
2) Savag,
3) A ile ve miras,
4) Beklenen faziletler,
5) Memnu hususlar.
170
 Hrszlk, yalan, evlilii bozma, mukaddes su ve atein kasden
kirletilmesi, Mool uslne aykr olarak hayvan ldrme (Mool
uslne gre kesilmeden yaayan kalbinin koparlma ve ezilmesi),
lmle cezalandrlrd. Delloda taraf tutarak birine yardm
eden, savata den subaynn silhn kaldrp eline vermeyen v.b.
lmle cezalandrlrd. Kan dvas, cizye (para) ile kapatlabilen
cezalar, bir Mool iin krk altn, bir inli iin bir eekti. Byk
rtbeli gnahkrn btn ailesi imha ediliyordu.
Ordu, onlara, yzlere, binlere ve onbinlere gre dzenlenmiti.
Sava manevras olarak srek av ve buyruu ulatrmak iin posta
clk tanzim edilmitir. Btn nizamn esas ordunun mukavemetli
ve yetikin, disiplinli olmasn salama hedefini gdyordu. Yasa,
muhasara ve hcumla alnan ehir ile halknn imhasn emrediyor
du. Kendiliinden tabi olan ehirlerden onda bir vergi alnrd.

Ailede en byk oul, pederin mmessilidir, en kk oul ise

ocak bekisi "o i- ig in : ate prensi olup evde kalmakta ve savata
len kardelerinin de ailesine bakmakta idi. Eski Mool anda ka
dnn durumu hayli msait idi. En kark alarda bile bu durum
deijmedi. Han istedii birinin zevcesini ayrtp alabilirdi.
Bir ferdden istenen balca faziletler .unlardr: Din sahas da
hil msamaha, konukseverlik, sadelik (Han bile ad ile arlr).
Hakk olmadan unvan kullanann icabnda lmle cezalandrld
n sylemee hacet yoktur.
Tabiatiyle, sratle yaylma sonunda dier kavimler ve kltr
lerle temas neticesinde j/asafclar abucak meri olmaktan kt. Bil
hassa Islm hukku, eriat bir ok hususta yasa hkmleri ile ba-
daamyordu. Hayvan kesme, pislik, leviratus kadnlarn duru
mu v.b. bu cmledendir.
ingis Han idaresinin dourduu sonular, mezar suktunun
ve ktalar zerindeki nizamn vahdetidir. Halbuki o aa kadar
bir oymak, dieri ile durmadan sava halinde idi. M a r c o P o l o
P I a n o C a r p i n i, Ermeni H a y t o n ve Grc vekayi-
namcsi hepsi bir azdan Moollarn doruluunu erler. M a r
co P o l o ve dierleri Mool nizam himayesinde talyadan ve
Fransadan Pekine kadar emniyetle seyahat ettiler. Bir mddet
iin Orta-Asya ticaret yollan ald. Buna bakp ingis Han ven
ler, terazinin iki kefesinden ancak birini gz nnde tutarlar. Te
razinin dier kefesinde ne var? Ksa sreli bu nizam karl,

180
Trkln medenleme hareketi sekteye urad, gen ehirlerin
gelime hareketi belinden krld. Bu deer mi idi? Trklk iki
byk kutup evresinde kltrl kavim olarak ilerleme yolunda idi.
slm leminde siyas idare hemen Trklerin eline gemiti. Manev
sahada da byk kabiliyet gstermilerdir. Nesturi Hristiyanl
da belki dou Trkln batya balayabilirdi. ingis Hann din
sahasndaki msamahas ve hayatnn sonlarna doru kltrn l
zumunu sezii boa giiLi. Tekiltlktaki stn kabiliyetini daha
nceki tahripler karartyor. O manev deerleri saklayan kitleleri
imha elti, ehirleri, medeniyet ocaklarm yakt. slm dnyasnda
Trk Orta-Asya'snn tekrar nem kazanmas hayli zamana bal
idi. Hristiyanla gelince, daha sonra da baz izler grlmekte ise
de, bunlav kitle hareketi olmaktan uzakt. X III. yzyl sonunda
btn Nesturlerin patrii III. YahhalaJa aslnda'Marko adl ngt
ichibi idi. Roma, Paris ve Londray ziyaret eden eli Rdbban
Sanma da ngt kavminden idi. Ancak bunlar dank hareketler
dir. Mool dalgasna Trklk zaviyesinden bakacak olursak, Mo
ollarn Trk halk unsurlarna yeni bir hareket saladn gr
rz. Trkler ancak Moollardan nce bulunduklar veya kendi te
ebbsleri ile fethettikleri yerlerde kk salabildiler.
-ingis Han, kendisi chil, yaz yazmaktan dahi mahrum ol
masna ramen aile efradnn ve kumandanlarnn kltrn nimet
lerinden faydalanmalarm istedi. Kltrl kavimler arasnda U y
gurlar Moollara yaay tarzlar bakmndan en yakn olan idi
ler. Bu yzden bro memurlarn ve oullarnn eitmenlerini U y
gurlar arasndan seti. Tatatonga ve Uygur medeniyetini benim
seyen Kereit meneli inkay bunlardandr. M ngke Kaganm da
divan ktibi (bavekili) Blgay adh bir Kereit idi. Daha sonra bu
ktipler arasnda tranllara, K itaylara ) mesel, Ye-li-u-tsay daha
sonra divan ba ktipliine kadar ykseldi) ve inIilere de raslyo-
ruz. Bu gibi ahslara byk tekiltnn dorudan doruya tesiri
azalnca, devletin paralanmasnn sebeplerinden biri de bu yabanc
divan ktipleri olmutur. Zira onlar eitli medeniyet cereyanlan-
nn (in, ran, Uygur) ve eitli dinlerin mmessili olarak, Mool
sllesi fertlerine, aykr ynlere yneltecek derecede tesir vc tah
rik etmilerdir.

ingisin lmnden sonra, nce len en byk olu CoVnin

ocuklar Mool devletinin kuzey-bat ksmn aldlar. ingisin
oullar kendi aralarnda aadaki ekilde bltler: En fuz-

181
U3U Coi olu Batunun pay Kpak lkesi idi. Biraz sonra Rus
prenslikleri ve Karpatlarn n taraf fethedilerek buna eklendi.
Coi'nin en ya.5 olu Orda zikri geen sahann dousuna den
sahay (Bat Sibirya'y) ald. Onun lkesi Ural dalarndan gney
douya doru Balkha glne ve Ala Kl (A la g l)e kadar uzan
yordu. 4. olu iban (eyban)m payna Sir-Derya ve u nehrine
kadar olan saha dt. iban daha sonra kurulacak slleler bak
mndan nem tar.

ingisin ikinci olu aatay, Karakitayl Gur-Kann eski

devleti olan iki Trkistan ald.

Tuluy ise, en kk olu, yani otigin ocak prensi olmas s-

fatiyle, Mool tresine uyarak atalar ocann, yni Kerlen, Onan
ve Tola evresinden ine kadar uzanan yeri ald. Karakorumda
oturan byk hakann nc olu gedeyin gahs mlk, Tarba-
gatay dalan ve Balka gl evresi idi. Kardeler kavimleri
(u lu s ,) araziyi (y u r t ) ve madd varlklar (in c ) bylece miras pa
y olarak aldlar. Devlet divan gedeyin idaresinde Uygur, in,
Tangut, Fars brolar ile kuruldu. Tekmil idare, devlet postas, Mo
ol yksek zmresi iin Pekin okulu, devlet btesi v.b. bu yksek
divana tabi idi.
B^tuhat yine devam etti, in'in kuzey blgesi ve Kore zabt
edildi. ran'n iglini tamamladlar. Kk-Asyadaki Seluk dev
leti ve Ermenistan Mool hkimiyetini tandlar. Ayn zamanda
Avrupaya yneltilen bjnik sefer devam ediyordu. Bu seferlerde
sllenin dier kollarna bal prensler de Batu hana katldlar. Asl
kumandan in ve Iran fatihi Sbtey idi. Byk Macaristann,
Volga Bulgaristannn, Kumaniya ve Rusyann suktundan sonra
Lemberg (Lw ow ) ynnde Sbtey 120-140.000 kiilik ordusunu
drt kola ayrd. Bu ancak in ve Harizmaha kar yaplan sefer
lerde grlen byk lde bir asker hareket idi.
Birinci kol Lehistan ve Silesyay aldktan sonra Liegnitzde
Alman valyeleri ile Leh ordusunu imh ettiler. Moravyada mu
kavemetle karlamakszn Macaristana girdiler. Burada Yablun-
ka, Ujok ve Vertske boazlarm geerek ve Erdeli ineyerek iler
leyen dier kolla birletiler. Macar ordusunun ar davranmas
na ve tekiltnn bozukluuna ramen, Moollarn 10 Nisan 1241
de Michideki zaferi pek pahalya mal oldu. Sbteyin hayatn ya
zan inli Yan sllesi tarihi Ytian-inin anlattklarna gre

182
bu Mohi savanda cesareti krlan Batu ricat taraftaryd. Sb-
tey ona yle dedi: Prens, geri ekilmek istersen buna engel ola
mam. Bana kalrsa, ben Tunaya ve Ma-a (Macar payitahtna ula
madan dnmeyeceim . Bunun i:erine Batu savaa devam etti.
Bunun sonucunda Macar kral IV. Bela zor kap kurtuldu. Mool
atllar Adriyatik kylarna kadar ulatlar.
Macaristanda birka mstahkem kale dnda tekmil memle
ket igal edildi. Batu hann kk kardei iban Macaristann han
oldu. Bdbenherg sllesinin son ferdi Avusturya prensi Frederik
Bat Macarlarma yardm etmek yle dursun, kral Belann g du
rumunu kendi lehine istismar etti. Kendilerine snanlar soydu.
Niederaltaich manastr tarihisi unlar kaydeder; "mparator
Arnulf anda balayan ve 350 yl ayakta duran Macar kralln
Tatarlar imha ettiler . Mohi savandan bir sene sonra byk hakan
gedeyin lm haberi geldi. Macaristan holarna gitmesine ra
men Mool kumandanlar ricat emri verdiler.. Bunu yapmalar, yeni
hakann seimi ile ilgili karklklar srasnda ahs menfaatlerini
koruma endiesinden ileri geliyordu. Batnn Moollardan zarar gr
meden kurtulmalar vakit darlndan baka Macarlarn gsterdik
leri mukavemetle ilgilidir. Zira savalarda Moollar da hayli telefat
vermilerdi. Moolistan yllar sonra ziyaret eden P l a n o Car-
p i n i orada byk mezarlklara rastladn ve burada Macaristan
da lenlerin gmldn ve orada ok telefat verdiklrini, ancak
Macaristana yaplan seferi andklarn, kaydeder.
gedeyin halefi byk hakan Gyukn. de Hristiyanlk dn
yas ile rabtas ve misyonerlerin de Trk Nestorler olduu bilin
mektedir. Avrupa Mslmanlara kar onunla ittifak akdetmek is
tiyordu. Bu maksatla papa, Fransa kral IX. Louis ve hakan birbir
lerine eliler gnderdiler. Fransiskan rahibi P l a n o C a r p i n i
ve R u b r u g u i s , Ermeni, I. H a i t on daha sonra M a r c o
P o l o ve bakalar seyahatnameleri ile Mool mnasebetleri hak
knda hayli aklamalarda bulunmaktadrlar. Tasarlanan ittifaktan
bir netice elde edilemedi. Bununla ilgili engellerden biri, Mnghenm
Fransa kraln kendi vasali saymas teklifi idi.
Mngkenin halefi Kubilay zamannda tamamiyle fethedilmi
olan inde Mool-Yan sllesi teekkl etti. Trk tarihi bakmn
dan bizi bu ada en fazla ngt'ler ilgilendirir. X III. yzyl sonun
da hkm sren Kubilay ve Temr lceyt zamannda ngtlerin
rolleri vardr. Yukarda zikri geen Krguz (Georgius), impa)pator

183
Temrn damad idi, Yan sllesinin de en sekin ve eh sadk bir
kumandan oldu. Rakip hakan Kayduya kar 1297de kazand
parlak zaferden sonra terk edilerek esir oldu, hapse atld. Sonradan
parlak vaitlere ramen sadakatsizlik gstermeyi reddederek lmeyi
tercih etti (1298).
Bu zat kltrn ve ilmin hamisi idi. Hristiyan kiliseleri ve okul
lar i(;in, in tarihlerine gre hkmet merkezinde 10.000 ciltlik bir
ktphane kurdu. Yanma bilginleri toplad.
Kubilayn ahfad sayszdr. Daha nceki Kuzey barbarlar
gibi, bunlar da tamamiyle inliletiler. Byk Mool yayl sebe
biyle en dou blgesindeki Trklk de milliyetini kaybetti. Yukarda
zikredildii gibi, M a r q u a r t m. hakl olarak tesbit ettii vecihle,
Moollarn byk bir ksm trklemitir. Aksine, G r o u s s e t'nin
de bugnk Tmet ve ahar Moolarm ksmen moollam n-
gtler (T rkler)den saymas doru bir hkm olabilir ( L Ehpire
Mongole, 558). Kansu eyaletinde, X V II. yzylda bile birok Uygur
(Ge U ygu r), ayrca Yuldz havzasnda Karaahrn kuzeyinde Kul
ca evresinde pek ok Trk moollamlardr.
ingisin DoU-Asyadaki haleflerinin tarihinden, Trklk bak
mndan Hlegu ile balayan Ilhanlar devri nemlidir. Hleg Tuluy
ile Kereit prensesi Siyurhuktann oludur.

Hlegnn zevcesi ve onun ok defa en yakn maviri Hris

tiyan Dokuz-hatun da, Kereitli Ong-han Togrulun torunu olan bir
prensesti. 1258de Halifelii ykarak Badad alan ve Sasanleri or
tadan kaldran kumandam Kithoga, nestur mezhebine salik idi. Kit-
boga sonradan Beybarsa. yenildi. Ilhanllar arasnda daha sonra
Gasan-han gibi ok. kltrl olanlar da yetimitir., Gazan-hanm
merkezi Tebriz idi. "Onun idaresi zamannda heyetinaslar, filezof-
1ar, tarihiler... Uygurlar ve dier Trkler, Tebrizde toplanmlard .
Orada kt para bastrma da denediler. ran topranda blge bl
ge Trkler daha nce de yerlemilerdi. Ilhan idaresi anda rana
yeni Trk unsurlar geldi. Bugn Trkln en kesif bulunduu
Azerbaycan, iraz evresinde Trklk niha olarak kk sald.
Xrv. yzyl boyunca Mool devletinin vahdeti tamamiyle orta
dan kalkt. Hakan Pekinde oturuyordu. Muazzam sahada merkez
idarenin devam tasavvur dahi edilemezdi. Byk refah da zc
amillerden biri oldu. Moolistandaki gebe konfederasyonunda ba
layc kuvvet: g artlar altnda yekdierine muhta olu iken, bir

184
ok ftuhat ve elde edilen ganimetlerden sonra bu husus ortadan
kalkt. Baz eyaletler mstakil ktisad hayat seviyesine ulatlar.
Din ayrIkZar da aralarna kaim duvarlar ekti.
indekiler Budist, baka yerdekiler Mslman oldular, milliyet
lerini unuttular. Dil ve kltr bakmndan fethettikleri memleketle
rin halkna uydular. Aslnda ingis devletinde de ahalinin 3/4 Mo
ol olmayp Trk kavimleri idi (G r o u s s e t, L Empire Mongole
352). Yarm yzyl zarfnda Kubilayn Moollar inli, Hlegnn-
kiler Fars veya Trk oldular. Kpakta yayanlar ve aatay men
suplar da trkletiler.
aatay ve haleflerinin devleti dierlerine kyasla daha belirsiz
ekilde snrlanm olup bu devlet de srekli bir mefhum tekil etmi
yordu. Hkmet merkezi li nehri boyunda idi. Eski mahall sl
leler vassal olarak yerlerinde kaldlar. Mverp,nnehr (Transoxania)
daki Buhara, Semerkand gibi yksek kltrl sahalar uzun mddet
byk hakan tarafndan tayin olunan valilerin, ezcmle Mahmud
Yalava ve onun olu Mesud B egin nezareti altnda kald.

Orta kabiliyetli ilk aatay hanlar, hakann ve onun sahibi

Kayduhun vassallar derecesine indiler. Ancak 1306da Dua ve onun
olu Kebek tam istiklle kavutular. Kebekin olu Tarmairin (1326-
33) Mslman olunca, devletin kuzey-dou blgesi hkmdarlar (Mo
olistan Issk-gl ve li evresi), Yasay korumakla teden beri g
revli aatayn blgesinde, imdi Tarmairini Fosay inemekle
suladlar. Bunun sonucunda onlar kuzey lkesinden ayrldlar. Mo
olistan han o sralarda Nesturi (Hristiyanlar) tarafn tutuyordu.
Biraz sonra Mvernnehirdeki Trk asilzadeleri Kazgan bakanl
nda ayaklandlar. Kazgan savata ld (1346) ise de, bu lkede a
atay sllesinin hkimiyeti szden ibaret kald.
1360 da enerjik Togluk-Timr Moolistan han oldu. Onun za
mannda Mslmanlk nihai olarak zafer kazand ve aatay devle
tinin birlii bir mddet iin tekrar saland. Anck dokuz yl sonra bu
slle skt etti. Timr (Timr Gregen; Aksak Tim r)n yldz
parlad. Onun zamannda Orta-Asyada Trk-Mslman milliyetilii
nihai zafere ulat. aatay ad zbeglerin zuhuruna kadar, Mavera-
nnehirdeki sava gebe ahaliye mnhasr kald. XIV -X V . yzyl
da orada teekkl eden Dou-Trk edeb dili iin aatay ad bugn
de kullanlmaktadr.

185
 I . C ln g is h a n
v e f. 1227

----1
-----
^o aatay II. O gedcy T u lu y
f. 1226 v ef. 1242 1229-1241
Z e v c e si T r c g c n c f
N a ib i H km M n^ke V. K u b ila y H U le g
M l gcn 1260-94 1265
1241-1246
1254-59
O ndan
1
B ri K a r a H le g Y is u n -d u v a in dek i
1242-1247 Y iM t S llesi
1 1271-1368
B r a k -h a n III Gyk Kaj
1X65-1271 1246-1248 I
K aydu
I
Duva R a k ip han

1291-1306 1301

h a k a n la r
1
:e b e k Y asavur T a rm ag irin
1
309 1325- Abaka Ahm ed.
318-25 1265-1282 1282-12I
K azan I
1345-46 A rgu n G ayk H at
1284-1291 1291-129
1

G azan O lc e y t
a g :a ta y .sllesi 1295-1304 304-1316

A b u S a id
1316-1335
v.b.

----- ?---
ilh a n la r

186
 TM RLEK

Timr, Amuderya tesinden asl bir Trk ailesine mensuptur

Aha tarafndan ingis nesli kannn karm olmas muhtemeldir
Kudretsiz bir aile iinden km olmasna ramen, tekiltl, ku
manda kabiliyeti, zeks ve cesareti sayesinde, bir nesil boyunca s
ren savalar sonunda ingisinki ile kabili kyas geni bir devletin h
kmdan oldu, nasya ve Hindistann fethi iin giritii seferler en
byklerindendir. 1335'de tkenen Ilhanl sllesi varisliine birok
slle birden talip oldular. Farsl Muzaffer'lev rann nemli bir ks
mn, Celair'ler Irak, Trkmen AkJcoyunlu ve KaraJcoyunlu'lar Azer
baycan igal ettiler. Suriyede Mool tehlikesine kar lioyan Mem
lklar hkm sryorlard. Kk Asyada ise Osmanhlar gl bir
devlet kurmulard. Timrn getii yerler ok tahribat ve lm
grmekle beraber, hesaplat iki byk rakibine kar alicenap ol
may da bildi. Biri Altn Ordann nankr han, Orda sllesinden
Toktamt (aaya baknz) Timrn yardm ile tahta kt halde
ona kar geldi. O zaman Timr 1395te Moskova yaknlarna kadar
ilerledi. Dieri I. Bayazit 1402de Ankara savanda esir dt. 1405
de Timr ld vakit devleti Ganj nehrinden Boaziine kadar uza
nyordu. Ona hara verenler arasnda Kpak ve Msr da vard. in
seferine hazrlanrken ld.
Timrn karakter tasviri hakkndaki aklamamz onu ziyaret
eden spanyol elisi C 1 a v i j o (oku; K lavih o)nun szleriyle ta
mamlamak yerinde olacaktr. Clavijo, Timrn doruluunu ver,
o insanlar ifna ederken bile sanatkrlara, ustalara kymam, k(ndi
devleti arazisine yerletirmi, cahil olmasna ramen sert ahsiyetini
bilginlerle ihata etmitir. Byk yaplar ve kamu yararna hizmet
eden birok tesisler onun adn tarlar.
Halefleri ahruk (1405-47) ve Baykara (1469-1506) zamann
da eski kudret tekrar canlanr ve Osmanllar, Celarler ve Trkmen
ler abucak istiklli elde ederler. Timrler ise kendi aralarnda taht

18T
kavgalar yznden zayf derler. Bu aile ii kavgalar yznden,
enerjik Abu Said (1452-69) dahi devletin birliini tekrar kuramaz.
1500de Semerkand der. Buhara ve H ivede ingis neslinden yeni
bir alle, eyhan'ler ve onlarla birlikte zbekler iktidar ellerine
alrlar.

eyban sllesi ingisin ban (eyban) adl torunundan ne

et etmektedir (Altn Orda nesep tablosuna baknz). Bu sllenin
tebaas, her taraftan toplanan oymaklar ve oymak paralarndan m
rekkeptir. Altn Ordanm dokuzuncu hkmdar zhcke (1313-41)
nisbctle kendilerine zbek derler. zbekin zamannda slmlk Kp
ak lkesinin batsnda temelli yerleti. Bu slleden Abulhayr han
(1428-1468) sivrilen bir ahsiyet olup, 1430 sralarnda zbekleri
elvresine toplad. ahrukun lmnden az nce Sunak, zkend gibi
birok kaleleri ele geirdi ve Sir-Deryaya kadar uzand. 1465 sra
larnda tebaas arasnda blnme oldu. Bunun sonucunda en tipik
gebeleri tekil eden Kazaklar (Kazak-Krgzlar) ayrldlar. Ulug-
begin kz, zevcesi idi, Torunlarndan ahi-Beg (tslm kaynaklar
nn mehur cybansi zbek'lerin en byk hanlarndan biri idi.
Bir ok yenilgilere uradktan sonra 1494 de Amu-Deryaya yapt
akn, hayatnn dnm noktasn tekil etti. 1500 de gerek bu bl
genin, gerek Horasann sahibi idi. Timrlerden (B a bu rn ) Orta-
Asyadan karncaya kadar daha ok mcadele etmesi gerekiyordu.
Iran ah smail'e kar giritii savata (Mervde) 1510 da ld.
Snn Trkistan ile i Iran arasndaki zddiyetin gelimesi bu a
n derin iz brakan olaylarndan biridir.

Buharada idare eybannin byk amcas Kknci ve onun

ahfad eline, 1599 da ise kz tarafndan Canililevm (bunlar Astra-
handaki ingislilere mensuptu) eline geti. Tekrar kz tarafndan
Buharada 1920 ylna kadar hkm sren Mangt oymandan
Martgtt sllesi kuruldu. Harizmde (H ive) 1515den itibaren Tbars-
dan balayarak eybanll Ara.'pahm ahfad hkm srdler. Bun
lardan byk tarihi A b u l g a z i B a h a d u r hann (1643-
166:) aatay Trkesi ile yazd ecere-i Trk adl eseri, Mool ve
Trk tarihini en nemli kaynaklarndan biridir. ecere-i Terakime
iadl kk eseri ise Trkmenlerin menei bakmndan aratrclar
iin nemlidir. Ancak bu eserler aatay edebiyatnn gerileme a
na rastlar. aatay edebiyatnn parlak devri ise Timrler hki
miyeti ana rastlar. imdi tekrar Timr'lere dnelim.

188
 X V I. yzylda Orta-Asyaya has manev rnesans ve Timr-
1er sanat a , ahruk ve siyas gerileme zamanna rastlar. Semer-
kandn fevkalde binalar (Gur-i Mir, .Bibi-Hatun, Ulubey camile
ri v.b.) bu adandrlar. Tatbik sanatlardan bilhassa inicilik, do
kumaclk, Mool'lar ve Timrn at yolda U ygurlardan alnan ve
in ile Hind tesiri altnda da kalan resim ve ciltilik altn aa ulak
tlar. Sultanlar arasnda bizzat ahruk tarihe merakl, Baykara air,
Bdbur ise hem air hem dounun en sekin hatrat yazar idi. Ulug-
bey (vef. 1449) riyaziyeci ve slm dnyasmn'sonuncu heyetinas,
rasathane ve yksek okullar kurucusu olarak temayz etti. Onun
anda ina olunan Buhara medresesi duvarlarna; ilim, her Ms-
lmana farzdr. ster erkek ister kadn olsun (E l ilm farizetin al
klli mslimin ve mslimetn) kitabesi yazl idi. agirtlerinden A li
Kuu Trkiye'ye gelerek tedrisatla megul oldu.
Yazarlar ve bilginler evresinin en kabiliyetli ahslar ran'h a
ir Cami, tarihi Mirhvand ve Hvandamir o\ap bunlardan baka din
ulemas ve riyaziyeciler de vardr. Bizim iin hepsinden nemlisi a
atay Trk edebiyat mahsulleridir. 1166 da vefat eden Trkistan
Trk edebiyatnn ve tasavvufun lmsz byk airi Ahm ed Yesev,
derviliin kurucusudur. 1310 da Rabguzi peygamberlerin hayatndan
bahseden, Ktsas-l Enbiyay telif etti. Timur kendisi de Trke yazd.
Melfiizatn (Menkbeler) ancak sonradan Farsaya evirdiler.- Halef
leri ezcmle Hseyin Mirza ve Babur, her ikisi de Trke iirler, hat
t divanlar braktlar. Bu an saysz Trk yazar arasnda dahi,
velt ve ok tarafls M ir A li ir N eva (1440-1501) olup Trk mill
mefkuresinin ondan daha gayretli bir mmessilini tanmyoruz
(T h u r y ) . A li ir, Hseyin Mirza'nn nzn, mahir siyset adam ve
kumandam idi. iirleri, bediiyat, edebiyat tarih ve sosyoloji alann
daki eserlerinin arasnda bilhassa Muhakemet l-lgateyn (iki dilin
muhakemesi) adh dil estetiinden bahseden eseri ok nemlidir. Ma
caristanda bu eseri 1862'de V i m b e r y tantrken Muhakemet'ten
bilhassa u cmlelere dikkati ekmektedir; Umumiyetle Acemler
Trke bilmezler. Trkler ise hep Farsa renirler ve hatt bu dilde
iir bile yazarlar. Halbuki kelime bolluu, ifade yeti;/si, topluluk ve
ahenk bakmndan Trke Farsadan stndr . Mir A li ir bu gr
n yzlerce misal ile isbat etmektedir. Trk dillerinin tam zellii
bylece byk lde ortaya konduktan sonra, Trk yazarlanmn ba
ka d yerine kendi dillerinin hretini ebedletirmeleri gerekir.
Timrlerin tarihi Hindistanda soia erer. eybanler tarafndan
Trkistan'dan srlen Babur ok deiik maceralardan sonra, de

186
kaika, dayankl ve nsan stnlkleri sayesinde, sonunda Hindis
tanda bir devlet kurdu. Kendi hayatn tasvir eden biyografisi dnya
edebiyatnn eh dikkate ayan eserlerinden biridir. Bu eser, iinde
yaanarak yazd artlar bakmndan da son derece mhimdir. Ba-
bu- seferlerinde ktphanesini yannda tam, kaderi belli edecek
savalarn arefesinde veya ksa sren bar ve skn alarmn av
lemlerinde de biyografisini yazmak iin vakit ayrabilmitir. Yaz
yazmak onun iin bir dinlenme idi. G r e n a r d adl mellif bilhas
sa onun gzel bir tasvirini yle verir;

En ince ve en nefis evreli bir kltre sahip idi. Trk dedelerin

den gc ve cesareti miras olarak ald. Mahir sava, eskrimci ve
oku idi. Svarilikte insan hayrette brakan baarlar vardr. Koca
nehirleri yzerek geti. Musik aletlerini alar ve kendisi de beste
lerdi. Hattat, din bilgini ve yazard. Yazd Trke ve Farsa iir
ler onun sanatseverlik vasfn tar. Bu arada, bilhassa genliinde,
hayatn sevinlerinden fazlasyla pay karmak iin vakit bulduunu
zikredebiliriz. Hulsa yaad .

Haleflerinin devri birok glge taraflar olmasna ramen, Hin

distan tarihinin en parlak safhasdr. lerinde Baburun en mstes
na halefi Akbar (Ekber)'dir. ok kark bir devirde, haklarndan
mahrum braklan muhitte, menfada dodu (1542). Buna ramen
B e v e r i d g enin ifadesiyle, asrnn en byk kumandan seviyesi
ne ulat (1556-1605). Tahta oturduu zaman, ancak Penapn kk
bir blmne sahip idi. Dier mlkn hep elinden almlard, ld
zaman ise Kabilden Burmanya ve Godavariye kadar Hindistan
onun idi. Devletin i idaresi olarak devletin mal ilerini intizama
sokmay baard. Devletin gelirini artrmak iin, tebaas iinde o
unluu tek eden Hindularn menfaatlerini gzeterek, onlar soy
guncu elinden kurtard ve kendisine sadk bende yapt. Muazzam
devleti iinde halklar manev birlie balamaya alt. Bunun iin
de Snn Mslmanlktan ayrlarak yeni tevhid-i lhi mezhebini
ortaya att. Bunun iinde Sufizim (tasavvuf), Katolisizm, Parsizm,
Brahmanizmden birok unsurlar vard.

Kurduu temel zerine halefleri kudretlerini arttrmaya devam

ettiler. Ancak onlar keyflerine dkn, az ehliyetli kimselerdi. Bu
nunla beraber ftuhat ve inaat idiler. Cihangir ( 1627), ah-
cihan ( 1658), Avrangzeh ( 1707) bunlardandr. Sonuncu h
kmdar zamannda Mool-Trk devleti en byk genilie ulat.

190'
Ancak zlme tohumlar da aulmt. Sratli inhitat balad. Bu
slle byk aklar ile de mehur olup, kadn mmessilleri arasnda
Cihnr, Nurcihn, M m tai Mahal v.b. vardr.

Muazzam Tac Mahal, ahcihan tarafndan zevcesi Mmtaz Ma-

halin hatrasna sunulmu bir trbe (mauzoleum), Hindu kadnlk
apotheozisi = fevkalde tazim yadign dr.

Baz san'at tarihilerine gre (F er g u s o n ve S. K h e i r i)

dnyann en gzel yapsdr.
Bu sllenin mensuplar, Orta-Asyadaki sabat sevgisini, tabiat
gzellikleri karsnda duyulan sezii Hindistana birlikte gtrm
lerdir. Onlarn zamannda portre ressaml ve bilhassa abidev mi
mar gelimitir. Bunu yapmak iin, adeta milletler aras mimar
topluluunu Hindistana ekmi olduklarm syleyebiliriz. Bunlar ara
snda bilhassa Osmanl mimar Sinann agirtlerinin byk rol ol
mutur. Tac Mahal mimar stad Isa bunlardan biridir. Muh
teem camiler ve trbeler uslbunun tayininde bizzat hkmdarlar
en cidd ekilde tesir etmilerdir. Akbar ve ahcihan bu hususta ba
ta gelirler.

Son Mool hkmdar U . Bahadur, 1802de Rangun'da menfa

snda lmtr.

191
 Tl M B l e r

1) TImUr
( Akalt TtmUr^
13M-UM

I----- I
Omai'eyh Miran&b 3) ahrukh
1404-1446

----- i-------
2) Halil Muhammed 4) l/Jug: bey tbrahlm Giyaseddin
1404*1409 I446-I449 Bayaoakur

7) Abu Satd 5) Rukneddin Abdullatif

145^67 144d.li50
----- 1
8) Ahmed fl) Mahmud Omar eyh 6) AbduUah
14670493 1493 1450-1451
KseyU Bayhara Babur
Hindistan hUkUmdan
1526

h. Hmayun
Muh.
1530 -

CclAlddln Akbar
1556

Nureddin Muh. Cihangir

1605

ah Cihan
1628

Muh. Auraneb
158

192
 ANAD O LU T R K LE R ;

SELUK LULAR VE LK OSMAN LILAR

1939da (Belleten III. 377-384) Seluk adnm asl doru ekli

nin Seluk olduunu iaret etmitik. Fakat biz, allm bir e
kil olarak "Selsuk tarzmda yazacaz.
Seluklulardan bahsederken, onlarn "Rum kolunun, tarihte
en byk en kalc tesir brakma ansna sahip olduklarn belirt
mitik.
Bu Rum (Romah, Kgk Asyal, dier tabirle Konyal) Kolun
kurucusu I. Sleyman olup, Malazgirt savandan az sonra, 1077de,
znik (Nikaia) mn da sahibi oldu. Onun baarsna kendi meziyetle
rinden baka bilhassa iki mil yardm etmitir. Bunlardan ilki tima
mildir. O, byk Bizans emlk sahiplerinin ezdii kk Asya esa
ret feodalizmini kaldrarak, tebaay belli bir vergi mkellefiii ile
hr iln etmitir. Bununla byk tima topluluklarn sevgiaini ka
zand. kincisi siyas amildir. Bizansn taht kavgalar ile zajaf d
mesidir. Eskiden Hristiyanlk yolu ile hellenleen Kk A-yann,
slmlk yolu ile tklemesi de bunun tabi bir neticesi oldu.
Sleymann vefat ile olu Ktlt Arslanm tahta kmajn ara
snda geen fala-i saltanat (interregnun 1086-92) zamannda, o s
rada Trkmen ad ile anlan kudretli Ouz emirlerinden Mengek,
Taylu al-Danimend Kk Asyada ksa bir sre mstakil hk
metler kurarlar. Bunlardan baka zmir ve znik emiri akan (aka
Bey) bilhassa mehurdur. akan Konstantiniyede Nikeforos Bota-
neyates saraynda yetiti ve Bizans rtbeleri ile taltif edildi. Alexiog
Komnenos tahta kt zaman Anadoluya snd. PeeneltIer ve
Seluklularla ittifak akdederek Konatantiniyeyi ele geirerek impa
rator unvann almay tasarlad. Kendisine basileus; kral dedirttL
Tarihi V a s i l y e v s k i y ye gre barbar gz peklii ile Bizans
terbiyesinin incelikJerini, Dou Avrupa siyas mnasebetlerini ok

193
iyi tanma vasfm da gahsna mezcetmitir. Umum Trk hareketinin
ruhu olmay plnlad. Peeneklerin mnsz apulculuk savalarm
makul ve bir hedef gsteren yola koymak istedi, bunu yapabilirdi
fle .
Peeneklerin uradklar 1091 hezimetinden daha nce bihset-
mitik. Bu bagar Bizansn tepesi stndeki yakn tehlikeyi gimdilik
nledi. Hallar Anadoluya ilk defa 1097de girip zniki aldlar.
Komnen sllesi zamamnda Bizans canlannca, Rum Seluklular Ba
tdan ve deniz kylarndan geri ekilmek zorunda kaldlar. Merkez
leri Konya idi. Bununla beraber hallar zerinde byk zaferler
kazanmaktan da fari kalmadlar. Mesel, 1101de Antakya kral
Bohemundu esir aldlar. kinci hal ordusunu 1147-49da ve 1176da
geri pskrttler (Bu hal seferine Ompud-ban ve Leustak kuman
dasnda Macar ordusu da katlmt). II. Kl Arslan imparator
Manueli Mriokefdlonda, hezimete uratt. Tarihi V a s i 1 y e v e
gre bu sava sonucunda Bizansllarn Trkleri geri atma mit
leri bsbtn krld... Dou kaderinin glgesi zerlerine kt .
Ancak hallarn 1190da Konyada kazandklar sava ve taht
etrafndaki kavgalar sonucunda devletin II. Kl Arslann 12 olu
arasnda bln Seluk devletini zayflatt.
Seluk devletinin altn a X III. yzyln ilk yarsna rastlar.
Bu ada devletin birlii tekrar saland. Bizans devletinin Latin
imparatorlar tarafndan zayflatlmas sonucunda Seluklular Sinop
ve Antalya limanlarn zaptederek denize ulatlar. Bata ok ehli
yetli I. Aleddin Keykobad (1219-1237) zamannda Rum Seluklu
devl(ti azam genilie ulat. znik (Nikaia) ve Trabzon impara
torlarn ve Ermenistan haraca balad. stedii zaman onlardan
asker de alyordu. Komnenoslardan biri onun emirlerindendi. Msr
daki Eyyublere baar ile kar koydu. Onun anda Anadolu yz
yllardan beri grmedii yksek kltr seviyesine ulat. Arap-Fars
medeniyetine sk bal idi. 11 yl Konstantiniyede kald iin Yu
nan kltr ile de ilgisi vard. Konya bir ok deerli insan kendi
sini ekti. Tasavvufun, slm mistik din felsefesinin en byk iri
Celleddin Rum de burada yaad. Konya, Sivas v.b. yerlerdeki
muhteem bideler de bu adan kalmadr. inicilik ve dokmachk
sanatlar yksek dereceye ulatlar. Cenova, Venedik, Krm ve Do
u lkeleri ile ticar balar kurmulard. hracat ve transit ileri ge
limiti, Keykobad ticar dnceler ile 1227de Krm n da bir ks
mn igal etti. Bz muasr Bat yazarlarna gre Seluklu devleti
"Turcia , dnyann en zengin devleti idi.

194
 Daha sonra gelen Seluk sultanlarnn kudretini, tekerrr eden
Mool aknlar hrpalad. Nfuzunu kaybeden sultanln renleri
zerinde yeni mstakil emirlikler sredi. 1300 sralarnda Karaman-
olu, Aydtnolu, Isfendiyarolu, Saruhanolu, Hamidolu, Tekeolu,
Menteeolu ve ykselmede olan OsmanWla.r, Seluk devletinin ara
zisinde beylikler kurarak, devleti paylatlar.
Byk mazisi olan Seluk sllesinin bilinen son uzvu Kh
Arslan bn L tfi Beyi 1471'de, Ftih, ailenin eski kalesi olan Alan
yadan stanbula getirtti.
A

Ouzlarn dal Uz ve Seluk g ile sona ermedi. X II-X IV .

yzyllarda Yemendeki Guz svarileri (Trih-i Resliyya), Farstaki
Salgurler, Azerbeycandaki Akhoyunlula-v ve Karakoyunlu'lav s
llesini kuran tabakalar, daha sonraki alarda randaki ahse-
venlerden Erdebil evresine geden Begdili ve Avar oyma, tek
mil sahasna dalan A/arlar hepsi Ouz Trklnn birer par
asdr. Bugnk Trkmen oymak adlarnn bir ou eski Ouz oy
mak adlar ile badatklar iin Trkmenleri de Ouz saymamz ge
rekir. Mesel, audur, Solur oymaklar, Yomutlar iindeki tm r ve
ldif\\er, Gklen Trkmen boyu iindeki Bayandr, Bayat, Kay,
Begdili ve Dudurga oymaklar gibi.
Ouz yayl bakmndan Kk Asya sahas bilhassa dikkate
ayandr. Bilindii gibi X I. yzylda yerleme balad. Yzyllarn
tarih kemekelikleri dahi uzun sren kavimler hareketine bal
has isimlerin yadigrlarn silemedi. Gebe Yrklerin bir ok uru
u bugn de Ouz adn tar. rn,ir, epni, Karkn v.b. gibi. Yer ad
larnda Ouz oymaklarnn yardan fazlas yaamaktadr.
Trk fatihleri eski sekeneye kyasla bata aznlkta idiler, n-
Asya tipi kitle Yunanllardan nce de vard. Bunlar eski a tarihi
sonuna kadar hellenleerek Hristiyan olmulard. imdi ise bunla
rn ou Mslman oldu ve tekrar trkleti. Baz antropologlar ve
bunlar arasnda L u s c h a na gre Kk Asyada taurid tipi tu-
ranid tipinden fazladr. Mongoloid tip ise hesaba katlmayacak de
recede azdr,
Trkleme hareketi Seluk anda hayli gelimitir. Seluk
devleti bir ok beyliklere blnd zaman, tarihte byk rol if'a ede
cek olan Ouzlardan Kay oymana mensup Osman'n yld:; par
lad.

195
 Osmann dedesi Sleyman, rivayete gre ingia Moollarnn
nnden syrlarak 400 aileden mrekkep kk oyman banda Ho-
rasan'dan Frat evresine geldi. Sleymann olu Erturul (1231-
1288) Aleddin Keykobada sadk idi. Moollarla savat. Daha sonra
Kk Asyada St ve evresini feodal mlk olarak ald. Burada Bi
zansa karg snr bekisi idi. Dumani ve Erm eni dalar oyman
yaylalar idi. Erturulun bjrk olu Osman, bir ka elik yere sa
hip olmasna ramen, istikllini iln etti. Bu suretle OsmanlI'larn
tarihi balad. OsmanlIlar iin alan iki yoldan biri boazlara sahip
olarak Bizajs devletinin varisi olmak, dieri de Anadoludaki ms
takil kk beylikleri idareleri altna almakt. Bizans devleti, II.
Andronikos zamamnda i gaileleri ile buntlm durumda idi. yle ki
Bursay bile 9 yl OsmanlIlarn muhasarasndan kurtarmaya teeb-
b} edemediler. Kendi kaderine braklan Evrenos sonunda kaleyi
teslime mecbur oldu. (Tarihi G r e n a r d a gre Evrenos, X III.
yzylda Anadolu'ya yerletirilen Kumanlardan imparator Johannes
Vatates stratiotalarndan neet etmi olabilir). Bursa alndktan
sonra (1326) paytaht oldu. znik, Marmara denizinin dou kylar
(1330), Gelibolu ile anakkale Boaz (1354), Avrupada Edirne
(1361) Osmanhlann eline geti.
Bu' suretle Konstantiniye her taraftan kuatld. 1389da I. Mu-
radn hayat pahasna kazand Kosova ovas zaferi, Ulahlarn,
Srplarn, Bulgarlarn ve Arnavutlarn da kaderini belli etti. Bun
lar, OsmanlI devletinin feodal hkmetleri olarak, ksmen tebaas s-
fatiyle vergi ve asker vermekle mkellef idiler. Bundan sonra Osman
lI la r , douda byk gle ortaya atldlar. Yzyl sonunda kk
beylikler OsmanlIlara tabi oldular. Ktahya, Aydn, sparta ve An
karann ilhak OsmanlIlarn gcn artrd. Ancak iki beylik Os
manlIlara kar koyuyordu. Kastamonuda Isfendiyar Oullar, Kon
ya ve Sivas evresinde kudretli Karaman Oullar.
Birinci ^ayezid ad byk bir zafer ile eref kazanmtr; bu da,
1396da Niboluda Macar ve batl mttefiklerden mrekkep hal
ordusunun hezimete uratlmaadr. Bunun arkasndan bir malubi
yet; geldi; 1402 Ankara savanda Bayezid Timre esir dt ve esa
rette ld. Bu bozgundan sonra gen Osmanl devleti byk sarsnt
geirdi. Taht kavgalar, birlii ve dirlii bozdu. Boazna lm il
mii geirilen Bizans, skk durumda olan Gney slavlar, Alman-
Roma imparatorluu tahtna oturmaya alan Sigismund, Trkleri
Avrupadan karma frsatn kardlar. kinci Murad anda Os

19(3
manllar yine giildrler. Hristiyanlk lemi, OsmanlIlarn Varna
ve ikinci Kosova ovas zaferlerinden fazla kazan salayamam ol
masn, Hunyadi Jnos (oku: Yno) borludur. Skk durumda
olan Konstantiniye'yi kurtarmak iin yaplan Varna sava (1444)
Avrupann son denemesi olmutur. II. MeHmed tahta kt srada
Bizans iin durum tehlikeli idi. Son yardm feryadna, asker gler
yerine batdan, Rortia Katolik ve Yunan Ortodoks kiliseleri arasndaki
ihtilflar hal iin ancak bir kardinal geldi. Bizansh Notarasn o a
daki zihniyeti aksettiren u szleri mehurdur: "Ltin tiaras yerine
ehirde Trk sarn tercih ederiz . Bu dilek de gerekleti. Kua
tlan ehrin yardmna, ancak Cenovallar, Venedikliler, Katalonya-
llar ve Provence'llardan kk Hristiyan blkleri ve gemileri ge
lebildiler. Trkler tarafnda, bata Srplar olmak zere daha ok H
ristiyan askeri vard. Elli gnlk muhasaradaa sonra 29 Mays 1453
akamnda lme hazrlanan imparator, ve kk muhafz bl
Ayasofyada son dualarn yaptlar. Gece taraftan Trkler tekrar
tekrar saldrdlar. Yiite dten sonra Cenova ve Venedik b
lklerinin kumandan Giustiniani ar yaraland. X I. Konstantinos
ldrld. Bu suretle bin yllk devlet sona erdi. Bu savata pek ok
insan, mal ve birok kltr hzineleri mahvolmakla beraber tarihi
,U s p e n s k i y ye gre 1453de Trkler, 1204de Konstantiniyeyi
igal eden hallara nazaran ok daha insanca hareket etmilerdir .

Sultan, hayatta kalin ahali iin, dinlerini serbeste ifaya msa

ade etti. Patriin rtbe ve mevkiini tahkim etti. Cenoval tccarlarn
imtiyazlarn tamd. Bu ilk kapitlasyon'dn.

stanbulun fethinden sonra sra eski Hellasa ve Karaman l

kesine geldi. Krm hanl da OsmanlIlara tabi oldu. Karadeniz 300
yl Trk i denizi olacaktr. II. Mehmed, yni Ftihin 1481de vefat
srasnda OsmanlIlar karada ve denizde byk devlet haline gel
miti.
lk devir Osmanl tarihinin salhiyetli aratrcs F u a d
K p r 1 nn elde ettii sonular, batl tarih yazarlarnca da ka
bul edilmitir. Fuad Kprlye (Les Origines de L empire Ottomane,
s. 126-133) gre Osmanl devletinin sratli gelimesinin ve bs.anla-
rmn milleri unlardr:
1) OsmanlIlarn Bizans snrna yerlemi olmalar, dier ta
birle, coraf durum kendiliinden autonom bir zmrenin geli
mesine uygun idi.

197
 2) Komusundaki Trk beylikleri yeni kurulua aykr hareket
etmediler. Zira bu yayl balangta onlarn zararna grnm
yordu.

3) D siyset milleri: Balkanlarn o adaki durumu geni

lemeye engel deildi.

4) lk OsmanlIlar, bat snrndaki dier beyler gibi, salam

temel kurmak iin gerekli madd ve manev gc, yeteri derecede g
ebe Trkler, kyller ve ehirli sekeneden saladlar.

5) Dier bat Anadolu beyliklerinde devlet tekmil bey ailesi

nin ortak mal sayld ve her ehzade kendi payna den yerde
mstakil idare sistemi tatbik ettii halde, OsmanlIlarda btn ikti
dar Sultann elinde toplanmtr.

6) OsmanlIlarn ayak attklar Avrupa tarafnda sratli ha

reket etmeleri de nemli bir mil olmutur. Byk sayda gebele
rin, fakir kyllerin ve timr sahibi sipahilerin Orta Anadoludan ve
deniz ki5asndaki beyliklerden gelerek, kendi haline terk edilmi ve
boalm zengin Trakya ve Makedonya topraklarna yerlemeleri,
bunlarn Osmanl idaresi altna girmelerine tevik edici bir mil ol
mutur. Bu suretle Osmanl devleti bunlarna zararna olarak nfus
a oalm ve kuvvetlenmitir. Anadoludan Rumeliye kitle halinde
yerleme XV. yzyla kadar devam etti.
7) Balkanlardaki ftuhatta fazla zayiata uramadan da b
yk baarlar ve ganimetler elde edildi. Esirlerin bete biri devlete
aitti. Bunlar daha ok ocuklar tekil ediyordu. Onlar Anadoluda
Trlk, Mslman ve asker olarak eitim grdler. Yallar ziraat i
lerinde altrldlar. Artk XV. yzyln ilk yansnda, kylerin H
ristiyan ahali ile kurulduuna dair vakf belgeleri vardr. Bunlarn
esirlerden ibret olduu phesizdir. Bunlar daha sonra Mslman
oldular. Bununla beraber Osmanl devleti din taassup gstermedi,
papazlar korudu, Hristiyanlarn rf ve adetlerine dokunmad. Ms
lmanlk Balkanlarda X IV . yzylda bile kolaylkla yaylmt, esa
sen orada Hristiyan kilisesine bal olan Bogumil mezhebi mensup
lan hayli kalabalkt. Mslmanl telkin eden gezici dervilerin de
din propagandasnda rolleri byk olmutur. XV. yzylda, bilhassa,
Bosnada ve Arnavutlukta, ktisad sebepler yznden rtbelerini ve
servetlerini erojiyete almak isteyen asilzadelerin byk ounluu
Mslmanl kabul ettiler.

198
 8) Balangta asker tekilt tmar sahibi sipahilerden iba
retti. Bunlar devlete hizmette byk yararlklar gsterdiler. Devir
me usul ancak XV. yzylda II. Murad zamannda tekiltlandrld.
9) Devlet idaresinde Osmanllar da Seluklularn usulne uya
rak zaptolunan lkeleri eit olmayan paralara bldler. Kk
paralar askerlik hizmetine karlk olarak tmar ad ile sipalilere
dattlar. Byk emlki zeamet veya has emlk adiyle byk rt
beli subaylara ve kumandanlara verdiler. Ancak bu rtbeli ahslar
padiaha belli sayda silhl asker vermekle vazifeli idiler. Bu suret
le salam temel zerine kurulmu, topraa bal bir nevi asker aris
tokrasi teekkl etti. Bunlarn servetleri, paylarna den kylerin
iktisa,d varlkl nispetinde idi.
10) OsmanlI devleti XIV. yzylda Seluklulardan sivil ve aske
r tekiltn ve adliyenin en nemli unsurlarn hazr devrald. Bu ks
men Ilhanlerin, ksmen Msr Memlklarnn, dolaysiyle Trk te
kiltnn tesirleri ile geliti.
11) Nihayet ilk Osmanh hakanlarnn olaanst kabiliyetle
rini de gz nnde bulundurmak gerekir. Ba kumandann tek bir
sz zerine iki beylerbeyi vastasiyle kk sahadaki sancak bey
leri gn iinde buyruklar altndaki sipahileri seferber edebili
yorlard. Zaptolunan lkelerdeki Hristiyan reayadan be ylda bir
toplanan devirme ocuklardan ve sava srasnda esir alnanlardan
eitli sahada faydalanlyordu. Bunlardan bir ksm bir tarikat
mensubu olarak, demir inzibat iinde, sk slm terbiyesine tbi tu
tularak yenieri askeri ve Trk oluyorlard. Yenierilerin says
II. Mehmed (Ftih) zamannda 12.000 kadar iken, daha sonra say
lar SS.OOOe ykseldi. Kaderin tecelli ettii mkl zamanlarda Os
m a n lI devletinin kahraman mdafii onlar oldu. Onlarsz Osmanl
devleti Varnada ve Kosova meydannda Hunyadiye kar koya
mazd.
Trk devletinde babadan evlda kalan asalet ve rtbeler bu
lunmad iin, temayz eden sipahiler, yenieriler, hatt saraydaki
esirler iin de iktidarn btn kademeleri akt. Tabiatiyle Osmanl
ailesine mnhasr padiahhk bu hususta istisna tekil ediyordu.. Aile
nin en byk ferdi Sultan idi.
Sipahilerin saysnn durmadan artmas ve yenierilerin de as
ker deerlerinin korunmas, sava srekli bir zaruret haline koydu.
Savalardan ilk faydalanan aktncilar olurdu. Bunlar aidat olma
yan, ancak ganimet ile geinen ve ordu nnde giden hafif svariler

199
olup, mensuplar daha ok byk emlk sahipleri yanmda alan ge
lirsiz kyllerden teekkl ediyordu.

Savata, ordular karlat zaman Anadolu ve Rumeli Beyler

beyi iki kanad tutarlard. Sol kanat daha makbul saylrd. Her iki
kanat sipahilerden mrekkepti. Topularla aknclar onlar destekli
yordu. Ortada yenierilerin esas kitlesi ve arkasnda saltanat al
meti olan bayrak ve sancak- erif v.b. ile Sultai bulunurdu. ada
kajmaklar umumiyetle Osmanl ordusunun disiplinini vmekte ve
bu orduya kumarn girmediini, Avrupa ordular hilfna arap ie
rek gevemediklerini ve ordu ile birlikte kadnlarn bulunmasna as
la msaade edilmediini bildirmektedirler.

O SM AN LILAR

Sleyman ah
I
E rtugrul
I
1) I. Osman 1299-1326
I
2) I. Orhan 1326-1359
I
3) I. Murad 1359-1389
I
4) I. Bayeztd 1389-1402 (Yiidnm Bayezld)

Em ir Sleyman Muaa elebi 5) I. Mehmed tsa elebi M ustafa elebi

1403-1410 1410-1413 1403-1413 1413-1421
I
6) n . Murad 1421-1451
1
7) n . Mehmed (Ffttih) 1444, 1451-1481

Cem 8) n . Bayezld 1481-1512

I
9) I. Selim 1512-1620 (Yavuz Sulten Selim)

2&0
 1 0) I. S le y m a n 1520-1566 (K a n u n ))

M u s t a fa 1 1 ) I I . S e lim 1566-1574 B a y e z id

I
1 2) I I I . M u r a d 1574-1595
l
1 3 ) 111. M e h m e d 1595-1603

1 4 ) I. A h m e d 1603-1617 15) I. M u s t a fa 1617-1618, 1622-1623

I

1 6) II . O s m a n 1618-1622 1 7) I V . M u r a d 1623-1640 18) I. b r a h im

1640-1648

I I I
19) IV . M eh m ed 20) I I . S le y m a n 21) I I .A h m e d
1648-1687 1687-1691 1691-I95

2 2 ) I I . M u s t a f a 1695-1703 2 3 ) H I . A h m e d 1703-1730

2 4 ) I. M a h m u d 25) III. O sm an 26) I I I . M u s t a fa 27) I. A b d lh a m id

1730-1754 1754-1757 1757-1774 1774-17(19

I i
2 8 ) n i . S e lim 1789-1807

. I
29) IV . M u s t a fa 30) I I . M ahm ud
1807-1808 1808-1839

31) I. A b d lm e c ld 1830-1861 32) I. A b d la z iz 1861-1876

33) V . M u ra d 34) II. A b d lh a m id 35) M e h m e d R e ga d 3 6 ) V I . M e h m e d V a h d e d d in

1878 1876-1909 1909-1918 1918-192:!

201
 OSM ANLI D E V LE TN N P A R L A K D EVR VE
M A C AR STA N DA T RK H K M Y E T :

NHTATIN BALANGICI

Macaristan iin bugn de ok defa Hristiyanln kalkan ta

biri kullanlr. 1526ya kadar olduka baar ile, ondan sonra da ge
riye kalan ve henz igale uramayan mdtakil paralar ile o an
en tekiltl ve en kuvvetli ordusunu temsil eden Islmn klc na
kar kendisini feda edercesine kar koymas buna sebep dmutur.
Orta Avrupa, bata, Ftihin vefatndan sonra iki olu Cem ve
Bayezid arasndaki taht kavgas jiznden biraz rahat nefes ald ve
zaman kazand. Sonunda Cem kamaya mecbur oldu, yllar sonra
Yohannit valyeleri ile papa ve Fransz kral arasnda siyaset oyun
ca olarak kullanldktan sonra zehir iirtilerek ldrld. II. B a -
yezid (1481-1512) pederine nisbetle yaradltan bar idi. Daha
ok yol ve kprler inas ile megul oldu. Bu eserleri netice itiba
riyle gelecek savalarda ordunun ok iine yarad. Sonunda Bosnay
ald ve Adalar denizinde baarlar elde etti.

Byk ftuhat hamlesi ise ancak, pederini bir yana iterek ve

kardeini ldrterek tahta geen I. Selim (1512-1520) zamannda
oldu. Bu srada snn-i kavgas had dereceye ulamt. Komu
randa Trk evresinden neet eden ve Trk oymaklarna dayanan
dinamik ah smailin tecessm ettirdii i hareketine karlk ol
mak zere, kendi lkesindeki ileri imha hareketine giriti. Bunun
zerine kan savata ah smail, Urmiye glnn dousundaki al-
dranda yenildi (1514). Selim Tebrize girdi. Bunun sonucunda Snn
gayretlerinin douya ynelii durdu, nihai ekilde manev ayrlma
ve k apanklk husule geldi.

Nesiller yekdierini takip ettike Avrupa ynndeki kltr uu

rumlar da gittike derinleti, zifa Avrupa ortaa Trkiyesi ile bir

202
ok mterek vasflar arzederken, orada yenian fecrini mjdele
yen kltr deiiklikleri oldu. Halbuki Trkiye eskiye bal kald.
Memlklar ile de hesaplamaya sra geldi. II. Bayezidm gev
ek idaresi zamannda, bilhassa Suriye snrnda menfaatler at
mt. Zaferle sonulanan Iran harbinden sonra 15l7de I. Selim. Ka-
hireye girdi. Sonuncu Abbasi halifesi Mutavakkil'i stanbula g
trd ve halifelikten vaz geirtti. Bu suretle halifelik salhiyetleri
bu tarihten itibaren Osmanl sllesine geti. Mekke ve Medine mu
hafzl salanarak Msr ele geirildikten sonra devletin en byk
amirali Barbaros Hayrettin Cezayiri, Tunusu igal etti ve kuvvetli
bir donanma kurarak N isi bile muhasara altna ald (1544). U k
taya yaylan devletin bana ok dirayetli Sultan I. Sleyman (baz
tarihilere gre II. Sleyman) Kanun (1520-1566) geince Osmanl
imparatorluu kudretinin zirvesine ulat.
Bu sralarda Macaristanda din kavgalar ve arpan ahs
menfaatler, bu memleketi ok zayflatmt. OsmanlIlara kar kraln
byk asilzadelerden ibaret kk ordusu, Szeged ehrinden beklenen
esas Macar ordusuna iltihak beklemeden aklszca saldra geti.
Macaristann en ok gvendii sekin zmresi 1526da Mohata
mahvoldu. Buna ramen lm derecesinde yaral Macar lkesi yar
dmdan mahrum kalmasna ramen uzun sre dayand. Veraset yolu
ile Macar tahtna sahip kan Habsburglarn ordular Trklerin ba
tdaki mttefikleri Fransa kral karsnda bal durumda idi. Bu
tarihten itibaren byk devletler arasnda Fransa, yzyllar boyun
ca douda nfuzlu duruma geti. 1522de Johannit valyelerinin
kuvvetli kalesi Rodos da Trklerin eline geti ve zikri geen teek
kl Akdenizin dousundan ayan ekti.
Douda Grcistan ve Irakn, gneyde Trablusgarbm ihk ile
Osmanl imparatorluu biraz daha geniledi., 1566da Sigetvar mu
hasaras srasnda en faal Trk sultan vefat etti, O yalnz byk bir
kumandan deil, ayn zamanda seleflerinin baladklar ileri tamam-
layan tekilt idi.
Tmar ve zeamet sahibi askerlik idaresi, muayyen evrelere gre
sancak esasna gre kurulmutu. Eskiden ancak iki sancak mevcut
iken bunun says 209a kt. Sancak beylerinin ba beylerbeyi idi.
Asyadaki beylerbeyinin merkezi nce Ankara iken 1451de K1;ahya
oldu. Avrupa beylerbeyi ise Sofyada otururdu. Daha sonra Asyada
yayldka beylerbeyinin says 202ye karld. Sancaklar ise pa
alklara veya vilayetlere intikal etti.

203
 Btn iktidar sultann elinde toplanmakla beraber, devletin b
ymesi, bidayette ancak mavir durumunda olan vezirin salhiye
tini geniletmeyi gerektirdi. II. Mehmed (Ftih) kanunnmesi,
sadnzm bir nevi regens: nib yapmakla beraber, sultana nis-
betle kulluk durumu deimiyordu. Sadnzmlar ve dier yksek
rtbe iggal eden memurlarm ou devirmelikten Trk olan ve en
yksek mevkilere geebilecek ekilde yetitirilen acemi olan arasm-
dan kard. Daha sonra aslnda Trk olanlarn da ocuklarn, bu
acemi olan snfna katmaya zenmelerinin sebepleri aka anla
lmaktadr. Mesel 1453den 1623 ylna kadar gelen 48 sadrzm-
dan ancak bei mene itibariyle Trk dierleri yabanc idi. Bunlar
dan I l i gney Islav,, I l i Arnavut, 7si Rum, birka tanesi Ermeni,
Grc, erke ve talyan menelidir. Sadnzm devlet divnnn
bakan idi. Cumartesinden sal gnne kadar divn kararlarndan
padi.gahn haberdar edilmesi adet olmutur. Hayat-meselelerde ka
rar alnrken divna eski atl gebe geleneine gre, at stnde eh
zadeler de itirak ederdi. Divnn yeleri, erkn devlet, yni Avru
pa, Asya ve A frika kadaskerlerinden, Avrup, Asya ve A frika def
terdarlarndan, yenieri aas, kaptan paa, nianc ve ba mhr
dardan ibaretti. Kadlar, Kuran ye Snnlie dayanan eriat niza
mna gre ok sratle hkm verirlerdi. Ayrca tahriratla ilgili
ilerini de grrlerdi. Din ve adl tekiltn banda stanbul mfts.
eyhlislm bulunurdu. Ihtilfl hususlarda mft fetva vermekle,
beraber, icra salhiyeti yoktu. Kk din merkezlerde imam her e
it hizmeti grr, byk camilerde imam ancak be vakit namaz
kldnrd. Cuma hutbelerini, imdi de olduu gibi hatipler, ibadete
daveti mezzin'\er, minare erefesinden ezan okuyarak yaparlard.
Bunlar hep medreselerde yetitirilirlerdi. Din hayatnda bun
lardan baka Nakibend, M evlevi, Bekta v.b. dervilerinin de
nemli rolleri vard.
Kanunnin vefat srasnda Habeistandan Esztergoma, Fastan
Hazar denizine kadar Osmanl devleti yaylmt. Donanmalar Hind
Okyanusundan Zengibara, Diuya, hatt Sumatraya kadar dola
yorlard. Cezayirli korsanlar zlanda'ya kadar ulamlard. Akdeniz
ve Karadenizde stnl ellerine geirmilerdi. Bu hakimiyeti kay
betmelerine, donanmann arkasnda ticaret filosunun bulunmay
sebep oldu.
Trk amirallerinden Sidi (Seyd) A li Reis (vef. 1562) ve Pir
Reis (vef. 1554), haritalar ve sahillere ait tasvirleri ile corafya

204
edebiyatnda nemli yer iggal ederler. P ir Reiain 1513de hazrla
d harita ancak 1929da kefedildi. Bu haritada, Amerikann o a
a kadar belli olan ksmlar ve Atla Okyanusu gsterilmiti. Zikri
geen byk amiral Sidi A li Reia de l522de Kbrsn zaptndan iti
baren devletin her byk teebbsne katld ve 1553den itibaren
Hindistanda bulunduu srada mehur Al~Muhit adh eserini hazr
lad. Bu eser o adaki slm ve bilhassa Osmanl leminin Koreden
Amerika kylarna kadar olan geni coraf ufkunu nmze ser
mektedir.
Siyas yayl kadar manev hayat bakmndan da, Sultan I. S
leymann hkmdarlk a parlak bir devirdir. Osmanl edebiyat
onun zamannda klsik devrini yaad. Ondan nce de olduka nemli
edebiyat gelimiti. Celleddin Rum'nin olu Sultan Veled'in tasav-
vuf Seluk iirleri, Yunus E m remn eseri ve byk mutasavvf air
A k Paa divan XIII-XrV. yzjnl mahsldrler. Preklsik Trk
edebiyat gerek lirik iirlerde, gerek romantik destanlarda kuvvetli
Acem tesiri damgasn tarlar. Bunlar konularn, Leyl ve Mecnun,
Husrev ve irin v.b. gibi Acem edebiyatndan alrlar. Klsik an en
byk lirik airleri arasnda yer alan Fuzul, Lm it ve Bki olduka
mstakil sanatkrlardan saylrlar.

Trk mimarsinin de altn a Sultan I. Sleymann ilham ve

teviki ile geligti. Bu antlar yenierilikten yetien M im ar Sinan'm
eserleridir. Sinan bilhassa kubbe yapsnn ve i hacim tesirinin
eriilmez stad idi. Yzlerce eseri arasnda 75 cami, 49 mescici, ker
vansaraylar, kprler, medreseler v.b. vardr. Bunlar arasnda 71
metre yksekliindeki kubbesiyle Sleymaniye ve Edirnedeki Seli
miye en muhteemidir. G u r 1 i t t e gre, onun eserlerinde her yer
de Trk ruhu kendini gsterir. O, ,her sahada rnek olacak en m
kemmel eserler yaratmtr. Bunlarda Yunan, Iran ve Suriye takli
dini aramak beyhudedir. Hepsi ancak Trklerin eseridirler. Dou
nun bu Michel Angelosu 90 yana kadar yaad, bu uzun mrn 75
yl boyunca Bosnadan Mekkeye kadar her yerde eser brakt ve
okullar yapt. Onun agirtleri arasnda, Hind Sultan Akbarm Delhi,
A gra ve Lahordaki antlarm yapan sanatkrlar da vardr.
S t r z y g o v s k inin Mslman Trk mimarl hakknda syle
diklerini burada anmamz yerinde olacaktr: Bir kerre unu hatr
latmamz yerinde olacaktr. Eski Hristiyan ant olan Ayasofya
mabedinin hacim mucizesini Bizanshlar deil, Trkler yaattlar ve
dahiyane bir ekilde onu gelitirdiler. Ayrca Seluklular Anadolu-

205
da d tesirin azameti bakmndan yle antlar yaptlar ki, bunlar
gemek hemen hemen imknszdr. Nihayet Trk neslinden Tulun-
lerin Kahirede IX. yzylda braktklar eserler, N il vadisinde Fira
vunlardan beri zamanmza kadar yaplanlar arasnda en ok dikka
te ayandrlar (Altai - ran und die Vlkerwanderung, s. 153).
OsmanlI tezyini sanat kollar arasnda ini, hal, yaz, cilt, ma
den iilikleri de Seluk geleneine lyk ekilde geliti. Klsik
.san'atlarn topranda yaamalarna ramen Yunan heykeltrl-
nn tesir etmeyii ilk bakta dikkati ekerse de, bu insan tasvirinden
kanan kuzey nomad ve slm rhuna ballk ile izah edilebilir. Os
manlI Trklerinin Avrupa'daki teknik ilerleyi hamlelerine bigane
kaldklar grlr. Bu ilerde inhitatn nemli millerinden olacaktr.
Sultan I. Sleyman daha hayatta iken oullarnn harem tesiri
altnda birbirleri ile ekimeleri felketli buhranlara sebep olacakt.
Sultan Sleyman, 1553de Rus meneli zevcesi Hurrem Sultann tah
riklerine kaplarak dier zevcesinden olan byk olu kabiliyetli ve
ordunun sevdii Mustafay boarak ldrtt. Hurrem Sultandan
olan iki olu arasnda en liyakatlisi Bayezid entrikalar yznden is
yan etti ve 1561'de cellt eline dt. Sarho ve kifayetsiz II. Selim
bu ekilde tahta kt (1566-1754).
1571de spanyol-Venedik mttefik donanmas Lepantoda Trk
deniz hegomanyasn felce uratt. Birbiri arkasndan gittike artan
iddetle, teden beri bilinen i inhitat, milleri meydana kt. Slle
arasndaki kskanlklar, entrikalar, katlimla, uzun yllar srp
gitti (III. Murad, 19 olunu bodurttu). Buna bz padiahlarn
geveklii ve dirayetsizlii, haremin, dolaysiyle, haremdeki aalar
saltanatnn srp gidii sebep olmutu. Balangta gvenilir, salam
birlik tekil eden yenieriler kargaalktan faydalanarak eski Ro-
madaki pretorian mulafzlan gibi-, kendi menfaatlerini dnmeye
baladlar. Sk disiplinli ve kapal bir smf tekil eden bekrlardan
ibaret bu tekilt yava yava bozuldu. Artk evlenir oldular. Oul
larn ve yabanclar da eskiden kskanlkla inhisarlarnda bulun
durduklar ocaa aldlar. ahs benlik yznden slam ve Osmanl
menfatleri bir yana brakld. Durmadan kazan kaldrarak, istedik
lerini tahta oturttular veya karttlar. ok dirayetli gen padiah
Osman bodular'(1618-1622). Bu inhitat devresi hayli uzun srd.
D tesirleri ancak X V II. yzyl sonlarna doru kendini hissettirdi.
IV . Mehmed'm (1648-1687) enerjik sadrzm Kprl M eh
met Paa ve Kprl Ahmet, asayii yeniden saladlar. Baz baa

206
rlar da elde ettiler. Girit zaptedildi. Muvakkat bir zaman iin Po-
dolia ve' Ukrayna igal edildi. Macarlarn aleyhine olarak Vasvr
muahedesi akdedildi. 1683de Osmanl ordusu nc defa olarak
Viyana nnde grnd. Tehlikede olan ehri Leh kral Jan Sobies-
kinin ordusu kurtard. Yzyllardan beri taarruz durumunda olan
OsmanlI ordusu bu defa mdafaya geti. Ksmen Hristiyanlk duy
gusunun yaratt tent ile, daha ziyade papa X I. Innotsent ve
imparator Leopoldun madd fedakrlklar sayesinde, Avrupann
her tarafndan toplanan hallar ve onlarla birlikte onbinlerce Macar
askeri 1686da, eski Macar payitahtn (Trk Kzl Elmas), Bu-
dini geri aldlar. Sadnzam nc Kprl Mustafann kahra
manca mcdelesine ramen Nagyharsny, daha sonra Zalnkemeny
ve Zenta bozgunlarndan sonra Macaristan mttefikler tara
fndan igal edildi. Savan ikinci safhasnda Fransa kral X IV . Louis
batdan taarruza gememi olsa idi, Trk mttefikleri belki de A v
rupadan tamamiyle karlm olurdu. Onun mdahalesi OsmanlIla
ra nefes aldrd. 1699da akdolunan Karlofa ve 1718 Pasarofa
(Pozsarevac) barlar neticesinde Macaristann btnl iade
edildi.

OsmanlI inhitat ann edebiyatnda da gerileme gze arpar.

Buna karlk fevkalde geni sahalara yaylan devletin corafya ve
tarihini kaleme alan byk yazarlar bu ada yetimi ve bu edebi-
ya gelimitir. Bunlarn arasnda bilhassa H a c K a 1f a ad ile
marf, geni ansiklopedik eser veren K t i p e l e b i (vef.
1656) mehurdur. Trke ve ksmen Arapa yazd eserler arasnda,
ok deerli bibliyografya ve lm szlk vasfndaki muazzam Arapa
Kefzznun ile Macar tarihi bakmndan nemli Fezleke adl tarihi
kayde deer.
Macar tarihi bakmndan Pe ehrinden neet eden b r a h i m
P e e v (vef. 1650) Tarih'i iyi bir kaynak saylr. Her ikisinin
slbu sdedir.
Byk Trk seyyah E v l i y a e l e b i de (1611-1679)
X V II. yzylda yaamtr. 40 yl sren ve Belikadan rana, M
srdan Rusyaya kadar uzanan siyas ve asker gezilerin tasvirle
rinden 10 ciltlik muazzam bir eser meydana getirmitir.
Geni hayal mahsl, mbalal tasvirlerle dolu inanlmas
g bz vakalar da sralar. Fakat bu vakalar tenkit gz ile: okun

207
duu zaman, bunlar arasndan nemli tarih ve coraf gerekleri
karmak rr;mkndr.
Evliya elebi Macaristandaki gezileri srasnda her tarafa yolu
dm, bu arada henz Trk olan rsekujvr (oku: Eyrek Uy var),
Vrad ve kanl anari iinde yzen Erdele uramtr.
Bir nesil sonra artk Macaristanda macarlaanlardan ve kendi
arzufiu ile Hristiyanl kabul edenlerden baka hi bir Trk kal
mamtr.

Kaybolan iktidar bir daha telfi edilemedi. Macaristan, Osman

lI ftuhatnn parlak devrinde en batda birinci derecede nemli ve
asker gcnn hrpaland sava sahnesi oldu. Bu sebepten tr
ftuhat tarihinin Macaristanla ilgili ksm en iyi ekilde aratnl-
mr. Gney Islavlarn bu sahadaki arattrmalar yeni, Rumenlerde
ise epeyce eksiktir. Macaristann Trk devri ile mufassalan megul
olmaktayz.
Zikri geen iki yzyl zarfnda dier devletlerin nfusu defa
artm iken, harp sahnesi olan Macaristanrn nfusu be milyondan
2.700.000e inmitir.
Ama nfusun bu azalmas X V III. asr ikinci yarsnda Batdan
gelen ordularn, bilhassa Almanlardan olan ordularn ve Trk hiz
metinde bulunan slav martoloslannm yamac seferleri neticesin'
de meydana kt. Trk hkimiyetinin, daha bar olan ilk devrin,
de buna zt olarak K 1d y N a g y n tespitine gre mesel Budir
sancann nfusu 1546-1562 arasnda 14.000den 16.000e ykseldi
(Budin vilyetinin 1546 ve 1562 tarihli tahrir defteri. Ankara, 1971
DTC. Fakltesi yaynlarndan).
K a 1 d y N a g y n baka bir tespiti de eski tarihilerin umu
m bakndan farkldr. Yukarda zikrettiimiz devirde Trk igal
ileri istismar yerine Budin vilayetinde gelirden fazla para harca
dlar. 1550-1560 yllarnda vergiden olan gelirler, giderlerin te bi
rinden bile az idi. Bylece bu yllarda stanbuldan Budine 17-1!
milyon ake getirilmiti. Not edilmelidir ki: Peevye gre (I. 36
Msr'n tam yllk varidat bundan fazla deildi ( F e k e t e - K l d ;
N a g y, Rechnungsbcher... 772. b.: Bibliyografya).
Ama, sonraki harblerde Macaristan'n nesillerce harp sahnes
haline gelmesi ok ykc oldu.

208
 Macaristanda ortaa sonunda roman ve 'gotik sanat tarzlarn
daki mimar gelimi ve matbaaclk her ne kadar ngiltere ve Is
panyaya nisbeten daha erken meydana km ise de, uzuri harblere
sahne olduu iin mimr antlar ve matbaalar haritasnda Maca-,
ristann orta .ksm bo bir beyazlktr.
Macaristan X V I. yzyl banda Srplarn veya Rumen prensle
rinin yaptklar gibi Trk'lere kar mukavemet gstermemi olsa
lard, nfusunun byk ksmn korumu olacaklard. Trklerin e
kilmesinden sonra da bo kalan yerlere gney slavlar ve Rumen-
1er gelip igl etmezler; byece sava sahas Macaristan yerine A l
man topraklar olurdu. -
ki yzyl boyunca Macaristann urad zor durumun sorum
luluunu yalnz Osmanl Trklerine yklemek doru deildir. Os
manlI yaylnn ilk sadmeleri bir takm vakalar zincirinin gelierek
bymesine sebep olmu, Macarlar ve komular kendi hatalar y
znden bunu nleyememilerdir.
,Avrupa tarihileri X V I-X V II. yzyldan bahsederken, tekerleme
kabilinden yalnz Trkleri itham etmekle yetinirler. Macaristan'da
da tarih bilgileri ancak donmu dvizlere dayanm olduundan baz
unsurlar ayn szleri tekrarlayp durmaktadrlar. Bu, iki karde ka
vim arasndaki ahengi geici olarak da olsa, bozmakta ve zihinleri
bulandrmaktadr.
Ha;lbuki cidd Macar tarih edebiyat, oktan baka bir yol se
mitir. Bilhassa S n d o r T a k c sn (oku: Taka) cil.dlerce
eserleri Trk istil ann muhakemesinde yeni ufuk amtr. Biz
zat Macar tarihinin amansz tenkitisi olan G y u l a S z e k f
dahi Trk igl andan aadaki ekilde bahseder:
Uranlan seflet ve zorbalklar, o adaki Macar toprann
sahibi Trklerin ruhundan zarur olarak fkran bir ey saymak
doru deildir. Trk milleti cemiyet olarak, istil a deheti ile so
rumlu saylamaz; ancak devlet ve tima tekilt bahis konusudur.
Trk halk devletin tazyikinden kurtulduu zaman nsan duygulara
uyarak, hmanizmin defalarca en sarih rneklerini gstermitir.
Bunlar arasnda insanlar aras mnasebette Hristiyan dininin efkat
doktrinini esas sayanlar kendi yaptklar ile mukayese edince uk sk
hicap duymaldrlar .
Trkler iin tarafgirlik isnat edemiyeceimiz eski mmtaz A l
man tarihilerinden A u g u s t M 1 1 e ri de zikretmek yerinde
olacaktr.

209
 Trk halknn dourtan haiz olduu iyi kalplilik, onlarn otuz-
yl asvalannn ikinci yarsnda bat askerlerinin yapmay adet hk
mne getirdikleri derecede canavarca harekette bulunmalarna en
gel olmutur (Der slam im Morgen u. Abendlande II. 193).
Bunlardan sarf nazar, Trklerin, hi olmazsa ince bir tabaka
tekil eden gerek Trklerin, umumiyetle o an askerleri gibi ken
dilerini taknlklara kaptrmadklarn sanmak gtr. Zira fetho-
luneri lkelerde sipahilerle subaylarn tmar ve zeamet sahibi olma
lar ve dolaysiyle hepsi Sultann hzinesine bal bulunmalar, ver
gi veren halk imha veya onlar srgn etme menfaatlerine aykr
idi. Buna msaade de edilmiyordu. Trk ordular arkasndan Ma
caristana sokulan Srp ve Ulah soyguncular (martoloslan ) ve baz
bat lkelerinden gelen cretli askerler insafsz ve merhametsiz idi
ler.
Baz byk savalarda Sultan, mttefiki olan Krm Tatarlar
svarilerini de Macaristana saldjrtmtr. Bz Trk vakanvisleri
onlarn kfir eline gemesi iin bir arpa tanesini dahi krka bldk
lerini yazarlar (Tirk tarih yazarlar III. 55). Ama Macar tarihisi
S z e k f ye gre Trk ada tarihilerin Tatar mttefiklerinin
dehetli insafszln gstermek iin hikye ettikleri hadiselerin
geree dayandna inanmak yantr. Halbuki bizzat Macar tarih
kaynaklan, onlarn, o a aknclarndan daha insafsz bulunmadk
larm ispat etmektedir. Mesel Erdelli tarihilerin pri S z a m o s-
k z y 1602 vakalarndan bahsederken unlar kaydeder; Tatar
lar Erdelden kendileriyle birlikte bir hayli esir gtrmlerdi. Er-
del prensi Zsigmond (okunuu: Jigmond) Bthory bilhassa Teme-
vr paas smailin yardm ile Tatarlarn esirleri serbest brakma
larn temine muvaffak olacandan, ktibi Jnos (okunuu; Yno)
Koloisvaryyi Tatar ordusu ardndan yollad. S z a m o s k z y :
Tatarlar esirleri kendilerine o kadar balamlard ki diye yaz
yor (Trteneti Maradvnyok, 169). onlardan ok glkle ayrld
lar; onlarla birlikte gitmek istediler. Tatarlarda o kadar insanlk
hissi vard ki, kendilerinden geri alman esirlere ekmek, yiyecek,
harlk verdiler ve ok zldler. Giydirdikleri elbiseleri onlara ba
ladlar . Ve ilve ediyor: O cehennemlik eytan, haydut Vallon
Srp, Rumen ve dier kan iici kpeklerin yaptm Tatarlar asl
yapmadlar. Tatarlarda, dnya ahit olsun ki, ok adalet, merhamet
ve fakir halka kar msamaha vardr... Bunu inkr edebilen, le g
neinin n zulmet demi olur .

210
 Bu an bitaraf ve realist mahidi u kana:ate varabilirdi;
Trk imparatorluu yerinde Bizansn parlak devri Komnenler sl
lesi olsa idi, Macaristann durumu daha iyi olamazd. Trk - Macar
savalar devrinde, Byiik Ova ve Erdel Macar halk iin byk za
rarlara, ftihlerin arkasndaki peykleri, Gney slavlarndan kan
martoloslar ve bazen Rumen voyvodalklarndan gelen eteciler se
bep oldu. nk onlar, S z e k f ye gre, iptida koyun obanlar
oluklar iin eskiden gelien kylerin, iftliklerin ve bahelerin ot
laklar haline gelmesinde mahzur grmyorlard. Toprak sahibi ol
madklar ve devaml vergi alamadklar iin Macar halkna msa
maha onlar ilgilendirmiyordu.
Defterlerden renildiine gre, Trk kalelerinde az sayda
Ti'k muhafzlar yannda igl sras balarnda bile bir sr c
retli Srp bulunuyordu. Mesel Kaloa kalesi muhafzlar arasnda
1545de 89 muhafzdan 61i martolos olup, Gyura Kukasits, Pavel
Filip, Petri Radoak v.b. idaresinde idiler.
Ba kasabas 1543 yl defterinde yalnz yenierilerin ve azap
larn ad vardr. Ama artk Mslman olan azaplarn adlar Gney
slavl olduklarn gsterir. skender Hersek, Yusuf Hersek, Ferhad
Bosna v.b. Topular'ok defa Srplardan olurdu. Mesel Zomborda-
ki topularn adlar, Vuk, Radovan v.b. dir. Tami kalesinin ulfe-
cileri ve kalkanclar arasnda Izvornik, Dimitri ve Pavel v.b. adla
rna rastlanr.
Kyler ortadan kalknca, ayn unsurlar Habsburg imparatorlar
hizmetinde de Byk Ova ehirlerini yakp yamalama frsatn da
karmamlard.
Rumenler de arasra tahripi unsur olmulardr. Asker stn
lk Hristiyanlara geince, bunlar Trklere kar silh kullanmak
tan ekinmemilerdir. Byk Stefan ve Voyvoda Mihail zamannda
da durum ayn idi. Voyvoda Mihail, Erdel ve imparatorla ittifak ak
dederek Trk idaresine kar isyan etti. Ama kumandanlar Gyrgy
Borbely ve Albert Kirly Macar idi. Askerlerinin bir ksm Ma
card. Durumun gelimesini gzeterek batya katlmay daha cazip
bulmakla beraber, skya gelince Trkler tarafna getiler. Halbuki
Trklere kran borlu olan bir kavim varsa o da Rumenlerdir.
Balkanlardaki kt kaderlerinden onlar kurtaran Trk kavimleri
(Kumanlar) olmutur. Devlet kurmalarn da Trklere (Kpfakl-
lara) borludurlar. Osmanl savalar sonucunda dou Macaristan
daki bo kalan sahalara yerleerek ounluu elde ettiler.

211
 Bu hususlar tarihi S z e k f ve dier mellifler belgelere
d&yanarak ak gekilde gstermilerdir. Biz burada cihan seyyah
E v l i y a e l e b i den birka satr iktibasla yetineceiz.
Erdelde, pek ok Ulak reaya vardr. Ulah lkesindeki (Kara-
bogdan ve Eflak) efendileri onlara son derece zulm yaptklar iin,
hak ve adalet burada diyerek pek ok Ulah reaya Erdelde yerle
mektedir (Seyahatnme VII. 425).
Rumenler uzun sre yalnz beylik tevcih beratn deil, bizzat
hkmdar da stanbuldan aldlar. Bu sebeplerden tr Osmanl
idaresi Srplar ve Rumenler zerinde derin izler brakt. Hatt bu
yzden Macarcaya geen Trke szlerin birou dorudan doruya
Trke'den deil, Gney slav dilleri yolu ile gemitir. Bat Hristi
yan dnyasna bal Macarlar ile Trkler arasnda bar mnase
betler Balkanlardaki derecede sk olamamtr. Buna ramen. Ma
caristanda da ftihler ile yerli halk arasnda bz bar mnse
betler olmutur. Trkler, kalelerde otururlar ve vergi toplamak iin
ancak sonbaharda karlard. Baz alarda serhadlerde oturan Trk
kumandanlar ve askerleri ile Macar ordular arasnda valyelik
ruhuna uygun centilmence mnsebet veya mcdele eksik deildi.
Macarlar ve Trkler dmanlar arasnda karlkl olarak en ok
birbirlerini takdir ederlerdi. stanbul Topkap Sarayndaki en kor
kun kllar baka meneden olsalar da X V I. yzyl Macar klc
kaydn tarlar.
Ksa sren bar zamanlarnda baz karlkl anlayn da i
eklendii olurdu. Byk bir harp patlak verince, Macar hayatna ve
iyi komuluuna ahan Trkler yeni taze kuvvet olarak doudan ge
len, mutaassp Krt, Arap veya Gney slav unsurlarnn aknndan
kendileri de holanmazlard (buna dair ok belge vardr). Bu sava
lara batdan da binlerce cretli asker katlmdr. Onlar iin harp sar
has meru bir yama yeri idi.
Macarlardan bir ksm Trklere katld zaman byk bir se
vin olurdu. 1604 de S z a m o s k z y unlar kaydeder:
Macarlar Trklere iltihak ettikleri zaman "Trkler son derece
de sevinirlerdi. lerinde sevin gzya dkenler de vard .
Byk savalarda, Macarlar yeni gelen ordular yznden skn
tya dnce ukalelerinde eskiden yerleen Trklerden yardm gr
dkleri de olurdu. Ancak eski ile yeni gelen kumandanlar arasnda
mnasebet gergin olduu iin, bunu ancak gizli yapabiliyorlard.

212
 Byk savalar tabiatiyle pekok hayata maloluyordu. Maca-
ristanda devirme usl tatbik edilmemekle beraber, pek ok Macar
bzan btn ky halk Anadoluya sevkedilirdi. Orada 15-20 yl hiz
metten sonra azat edilirler veya Mslmanl kabul ederek trkle-
irlerdi. Sivas Yrkleri arasnda bugn de Macar adl bir oymak,
Giresun yannda Macarh ky ad, Balkesirde ise Macarlar ky
vardr.

Btn kan aktmalar beyhude oldu. Macar'lar elinde kalan yer

ler gittike kld. 1664 de akdolunan Vavr muahedesinden son
ra Habsburglu kraldan ve onun hmisi Alman imparatorundan yar
dm midi kalmad. 300 yl mcdeleden sonra Macarlarn birou
Trklerle pazarla girierek, o zamann Macar askerleri aznda
dolaan tabirle Bir vatan iin iki kfir arasnda mahvolmaktansa
anlamay tercih ediyorlard.

Bu anlama ancak bir nesil boyu srd iin, Macarlar ile

Trkler arasnda kltr sahasnda karlkl kuvvetli izler brakma
d. Macarlar kurtarma savalar balad. Trkler Karpat havzasn
dan geri ekildiler. Avrupann her tarafndan ylan ordular ile
birlikte saylan eksilen Macarlar da savamalarna ramen hkm
dar sllesi onlarn haklarn tanmad. craat ile kendisinden so
uttu. Bu yzden ayaklanmalar oldu ve pekok deerli Macar hrice
snmaya mecbur oldular. nce Thkly, daha sonra X V III. yzyl
balangcnda II. Rkdczi Ferenc Trkiyede snak buldular.
Prens Thkly Izmitte, Rkczi ise Tekirdada vefat etti (1735).
Rkoczinin ktibi Tekirdada yazd mektuplariyle Macar edebi
yatnda nemli rol kazanan Mikes Kelcmen, 1725de yazd mektup
larndan birinde yle diyordu: ...Baka hi bir memlekette snt
ya bu kadar yardm edilmez... hi bir yerde buradaki gibi sakin ve ra
hat olamayz. Tanrya kr imdiye kadar aramzda en kk bir
krgnlk olmad. Trk'lere nerede rastlasak, bizi hep iyilikle karlar
lar, nk Trkler en ok Macarlar severler (Trkiye Mektupla
r. S. Karatay tercmesi, s. 155).

1849da ise Macar hrriyet savann byk nderi Kossuth ve

arkadalar dahi Trkler tarafndan iyi kabul grdler ve 1851e
kadar Ktahyada yaadlar. 'Trkiyenin zayflam olmasna ra
men, Avusturya imparatorluu ve arlk tehditlerine kulak aiimaya-
rak mlteci misafirlerinin teslimini red edii, yksek Trk karakte
rinin parlak delilidir.

213
 Ayn zamanda bu gibi siyas davranlar dolaysiyle eski d
manlk duygusu yerine sevgi ve sempati kim oldu. lmin ilerleyii
de yaknlamaya yardmc oldu. P r a y , B r e g s z s z i - N a g y ,
R e V a i ve dier bilginler Trke ile Macarca arasndaki sz mu
tabakatlarn tedricen kefettiler. X V III. yzyl balarnda akraba
lk dncesi yer tuttu. Hatta daha sonra Macarlarn dorudan do
ruya Trk aslndan geldikleri inanc dodu. Nihayet XIX. yzyl
sonlarndan itibaren J o z s e f B u d e n zin at yoldan daha
usull alan bilginler Macarhn teekklnde Trklerin rolnn
lsn ak olarak gsterdiler. Buna paralel olarak bilhassa S n-
d o r T a k t s sonra L. F e k e t e ve Gy. K 1d y - N a g y nin
Trk istil devri hayat ile ilgili almalar syesinde tarih edebi
yatnda bu an baz msbet tesirleri kefedildi.
istil ann mizan daha nce de gsterildii gibi hazindir.
Trk devri antlarnn ve Trklerin brakt sanat eserlerinin mah
volmasna Batdan gelen kurtarclar nayak olmulardr. Halbuki b
yk Trk mimar-Sinan dahi Budinde Mustafa Paa camiini ina
etmitir. S n d o r T a k t s zlerek unlar kaydeder: Biz
de ancak birka minare ile baz Trk iekleri kald . Bu biraz m
balaadr. Zira geride kalan baka eserler de vardr. iek bak
mndan Trk bahvanlnn Macarlara tesiri byktr. Macar za
degan arasnda Trk ieklerine ilgi gsteren oktu. Mesel Boldi-
zsr Batthyny elindeki binlerce Trk esirini ndir Trk iekleri
karlnda serbest brakr ve bu yolla Bb- liden ok gzel musik
letleri temin ederdi. fleyici ve vurucu Trk musik letlerinin mo
dern asker orkestralar zerinde tesiri byk olmutur. Asker or
kestralarda vurucu aletlerin toptan ad bugn de Yenieri musikisi,
Janistcharenmusik, Trkische Musik dir. Hatt, X V III. yzylda
bu tabir daha mll olarak asker musik iin kullanlmtr.
Trk melodileri de XVI. yzyldan itibaren biliniyordu. Kahra
manca derek len byk lirik ir Blint Bdlassi iirlerinde baz
Trk iirlerine iaret edilir. Mesel, Ad notam; gerekmez dnya
sensiz . Buna karlk Divenli Mehmet akn Macarca dile getirmi
tir. Trk nesrine de ksmen ilgi gsterilmitir. E nvr l-Afikm adl
eserin 1626da Kaa ehrinde yaynlanan tercmesini ve Hmyun-
nmenin (Horologium Turcicum) Latince ad ile Macarca tercme
sini buna misl olarak gsterebiliriz.
Ssleni bakmndan Macarlar Trklerin stnln grerek
ona tbi olmulardr. Bu bakmdan, Trkler syesinde Macaristana

214
dou dnyas almtr. Dou zevki ve Trk sanat ekilleri tezyini
sanatlar ve halk sanat sahalarnda silinmez izler brakmtr. Bun
lar Macar sanat ekilleri hzinesinde feda edilmez izler brakmlar
dr . Bunun klar kuyumculukta ve X V III. yzyl kyafetlerinde
ve halk sanatnda bugn de,sezilmektedir. H e n r i k H o r v t h ' n
ortaya koyduu bu sonular bilhassa G e r t r u d Paltay
daha mahhas olarak isbat etmi bulunmaktadr, "ik i yzyldan faz
la Macar ilemeleri Trk tesiri altnda kald ve dolaysiyle tama
men yeni bir ekil ald . Trk ileme sanat eserleri batda Almanya
ve Fransada da ok beenildii iin tesir sahas genitir. Giyim ala
nnda da byk tesir altnda kalnd sezilmektedir.
Yksek seviyede olan Trk deri iilii bilhassa zerinde durul
maya deer. Ortaada bile Volga boyundaki byk Bulgaristanda
deri iilii bagaria (Bulgaria) yksek ihtisas seviyesine ulam
ve Batda saffian (sahtiyan) diye adlandrlan sanata rnek tekil
etmitir. Szekesfekervr 1686da Budinin geri aln srasnda esir
edilen Trk sahtiyan ustalar Viyana deri sanatnn gelimesine hiz
met etmilerdir. Trk mutfa da Batya tesir etmi, Macar mut
fanda da bz Trk unsurlarnn benimsenmesi Macar yemek eit
lerinin' gelimesine sebep olmutur.
Mnev sahada Trk tesirine gelince, G r a g g e r unlar
kaydeder: Macar karakterinin passiv, fatalistik hatlar melancholik
havas, tarih vazife uru bu ada dodu ve geliti. Protestanln
byk lde kklemesi, din hususlarda tesamhl Trk idaresi ile
ilgilidir. Reformasyona kar mcdele Trk idaresi altndaki saha
larda bu yzden Kuzey ve Bat Macaristanda olduu nisbette geli
memitir .
Daha nce Macarcaya geen Trke szlerden byk bir ksm
nn Gney Islavlar vastasiyle getiini bildirmitik. Dorudan do
ruya Trkler ile temas neticesi yerleren szler, daha, ziyade asker
lik, vergi, idare sahasna taallk ederler. Ancak bunlarn ou Trk
idaresi kalknca istimalden skt olmulardr. Bugnk Macarcada
hlen kullanlan defter yanicsr (Yenieri), harcsol ve harcs
(hara) gibi szlerdir.
Karlk olarak Macarcadan Trkeye X V I-X V II. yzyllarda
geen iare szlere gelince, takriben 100 sz L. F e k e t e ince
lemelerine gre ayn akibete u-amtr.
Aslnda bunlarn ou ancak Macaristan'da yaayan Trl.tlerde
kullanlmt. Mesel, Beitan; Viyana, zsido (Jido:-Yahudi), devlet

215
idaresi ve Hristiyan kilisesi ile ilgili kraH kipi (kral mmessili),
harat (rahib), pipek (piskopos), harp sahasna ait katona (asker),
yerleme varog (ehir n), falu (k y), mnakalt sahasna ait koi
(araba), ve bz giyimle ilgili szler bu cmledendir. Bunlar arasn
da pek az Trkede kullanlr. Mesel, varo gibi, karlkl kelime
iaresi iin gerekli artlar yaratlm saylamazd. Gney doudaki
halklara Macarcadan veya Macarca vastasiyle bat dillerinden, Bi-
zan.s kltr evresine bal olmalarna ramen, Hristiyan olduklar
iin, daha kolay yerleiyordu. Zikri geen kavimlerin dillerinde kar
lkl ve ayn nisbette pekok iare sz vardr. Trkler kendi lemle
rinde Batya kapal bir hayat srdkleri iin, balangta Bat kl
tr unsurlarna mesel, Rumenler veya Srplar gibi mftekir deil
lerdi.
Trk ftihleri mtekmil devlet tekilt, ilenmi vergi nizam
ile Macaristana geldiler. gl yllarn, mteakip herkesi ve her evi
hi grlmemi ve iitilmemi ekilde vergi kaytlarna geirdiler.
Bu kayt listeleri (defterler) sayesinde X VI. yzjal Macar topran
da yaayanlarn ethnik nitelikleri hakknda sarahatle tam bilgi edin
mek mmkndr. Bu kaytlar X V I. yzyl balarnda Douda, G
neyde ve Kuzeyde su katlmam Macarlarn bata geldiini gster
mekte ve Kuzeyde dil sahasnn daha uzakta olduunu gstermekte
dir. Ftih bir kavim ok gelimi tekilta sahip olsa da, yeni yurt
taki zel artlara intibak ederler. Trkler de ayn ekilde yeni saha
larda Bat hayat ekillerine ve rflere uymak zorunda kalmlardr.
Mesel, Erdelde hkmdar Gbor Bethien ldkten sonra, kars
dul Brandenburglu Katalinin tahta gemesini, erite uyup uyma
masna bakmadan kabul ettiler. Macar, tesiri altmda: kadnlara ait
hususlarda dier baz msamahalar da ho grdler. Macaristan
daki Trkler arasnda tek eliin okluu gze arpar. Dman
Hristiyan kadnlarna kar centilmence hareket edildiine dair pek
ok misl vardr.
Macar tarih yazarlarnn bzen Trk tarih yazarlarna mes:
Istvnffynn Peevye tesiri olmutur. Macar limler Akademisi k
tphanesinde Tarih-i ngrs: Macaristan tarihi adl bir el yaz-
maj mahfuzdur.
Budin paalar zerinde de Macar tesiri grlr. Macar mutfa
revata idi ve Macar ktipleri altrrlard. Bz kale muhafzlar
istisnasz Macarca renmilerdi. Bu husus cihan seyyah E v l i y a
e 1 e b inin de dikkatini ekmi ve Macarcann ahengini takdir

216
etmitir. XVI. yzyln ikinci yansnda Budin pagalar kendileri ile
ayn seviyede saydklar kral ve imparatoru (Viyanaya) Macarca
mektup yazdrmakla kalmyorlar, Viyanada bulunan yksek devlet
dairelerini.de Macarca muhabereye zorluyorlard. Macar ktiplerinin
birou mhted olmakla beraber, kendilerinde ma.carhk duygusu
snmemiti. Macar ve Alman mhtedlerinin says Gney Isle.vlar-
na nazaran azd. lerinde asker olanlar bulunmakla beraber ou
memuriyetlerde alan okur yazar kimselerdi. Trklerden Hristi
yanla evrilenler daha ok asker olurlard. Bunlar arasnda ad b
rakan Kusar (h afif svari) aubajdar ve Budinin geri alnmasndan
sonra Alman subaylar da vardr.

Macar meneli Trkler arasnda Kolvarl b r h i m M

t e f e r r i k a en mehurlarndandr. 18 yanda esir olmu, Msl
man olduktan sonra azat edilmi ve ok kabiliyetli bir gen olduu
iin istisna ekilde, sratle yksek rtbelere ulamtr. brahim M
teferrika Lehistanda, Kafkasyada ve Fransada nemli siyas va
zifelerde bulunmu, hayatnn sonuna doru Trkiyede ilk matba
ay kurmu ve 1729 ile 1742 yllan arasnda fevkalde yksek filo
loji duygusuna dayanarak setii 17 byk eseri bastrarak Trk
manev hayatm zenginletirmitir. u da dikkate a.yandr ki, onun
lmnden sonra 1797 ylna kadar geen 55 yl zarfnda ancak 7
eser baslabilmitir.
Byk savalar takip eden ^lisb skn anda, Trk-Macar
karlkl tesirlerinin bozucu unsurlar karmadan daha msait art
lar altnda gelitiinden bahsetmitik.

217
 A L T IN ORDA V E V R S L E R

I. S A R A Y D A K A L T IN H L A L IN P A R L A K AI

V e r n a d s k iye gre Rus tarihinin mihverini, Euragya or

man ve bozkr mntakasnn btnn elde etmek iin atl gebeler
ile yaplan mcadele tekil eder. Rus tarihinin ilk safhasnda Ruslar
ormanlardan szarak bozkra da ayaklarn attlar. kinci safhada
(972-1238) Peenek'ler ve Kumanlar onlar tekrar orman kuana
srdler. nc safhada (1238-1452) orman blgesi de bozkrl at-
hlann eline geti. Bu Mool veya Altn Orda (Ordu) idaresi adr.
Mool sz ile ifade olunan halk konglomerasnda Moollar an
cak ince bir tabaka tekil ediyorlard. Bunlar ingis ahfad ile onun
altrabas ve sadk yaknlarndan ibaretti. Batu ordusunun ancak
drtte biri Mool idi. Daha sonra bundan da azdr. Bu aznlk da ar
abuk slle ile birlikte trkleti. Mehur Arap cihan seyyah I b n
B a t u t a, zbeghan zamannda Kpak'tan geerken Moolca ye
rine ancak Trke konuulduunu iitti. Bu sebepten tr Kpak
tarihinin ikinci devresini tekil eden Altn Orda an hakl olarak
Trk tarihi erevesi iine alabiliriz.
Ruslar ve onlarn izinden btn Avrupa buradaki Mool-Trk
halk konglenierasn Tatar diye adlandrd. Daha nce de Tatar ad
nn aslnda, muhtemel olarak, Mool konfederasyonuna tabi bir
Trk oyma olabileceini savunmutuk. Zira bu si5z Trke ile ak
lanabilen Tatm, Tahran has adlar zmresine girer.
Yukarda Mool devletinin bat ksmn tekil eden Kpakn,
Coinin Batu (1227-1256) ve Orda adl oullarnn ulusu olduunu
biJdirmitik. Kpak'n dou blgesinde ailenin A k Orda adh bl,
bat ksmnda ise K k Orda bl hkm srdler. Kk Orda daha
A ltn Orcto veya A ltn Ordu diye tamnr. Daha sonra Ak Ordu
da, batdaki Oltn Orduya katlmtr^ Rusya fatihi ve Macaristan
gfiJibi olarak tannan Batu Han'n aile iinde nfuzu ok bykt.

218
Aile iinde en by olmamasna ramen, yine ba olarak tannr
d. Mesel, 1251de Mngkeyi hakanlk tahtna o oturttu. Mngke-
nin devleti ile kendi devleti arasnda Tala ve u nehirleri snr te
kil ediyordu. 1252de Rus prensi Aleksandr Nevskiye byk prenslik
unvann verdi. Nevski, hanlara sadakatle hizmet etti. Batda Kar-
patlar ve aa Tuna mecras snr tekil etti. 1254de buradan Ma
caristana saldrd. Devletin sklet merkezi eskiden Hazar devletinin
kuzeyini tekil eden Don ve Volgann aa mecras idi. Batu Hanm
yaylas, kuzeyde, imdiki Saatov evresinde, kla ise Volga
mansabnda idi. Burada Aktbe kysnda bugnk Selitrennoye ye
rindeki Sarayda hkmet merkezini kurdu. Tebaas kendisini S,aym
Han (y i han) diye anard. Muasr dmanlarn tekil eden Erme
ni ve ran kaynaklar da onu dil ve barsever, insaniyetli bir h
kmdar olarak vasflandrrlar. Altn Ordu ann deerli aratr
cs Y a k u b o v s k i y ise, onun dhi tekilt olduvmu kay
deder. Tatar halk geleneine gre ise Batu Han pek az Mool olan
ahali ile yce bir ordu ve muhteem bir devlet kurduu iin, keramet
sahibi bir azizdir. R u b r u q u i s onun 26 zevcesi olduundan
bahsederse de, ancak drt olu hayatta kalmtr. En byk olu
Sartak erken lnce Batunun yerine amcalarndan Berke halef ol
mutur.
Berke (1256-1266) merkezdeki hakanla olan balarn kopara
rak istikllini salad. Yeni-Saray Aktbenin Volgadan ayrld
yerde, Bugnk Tsarevde kurdu. Daha sonra buras zbek Hann
da payitaht oldu.
Berke zamannda Kpakta ehir kltr Buhara ve Urgen te
siri altnda gelimeye balad. amanlk yannda Budist, Mslman
ve Hristiyan din yayclar da taraftar kazanma yarma giritiler.
Berkeden sonra zbek Han zamanna kadar slle mensuplar, din
hususunda mtereddit idiler, ilerinde Hristiyan olanlar da. vard.
randa devlet kuran Ilhanh M ool sllesi ile o adaki Islm le
minin rehberi olan Msr arasnda cereyan eden savalarda Msl
man olan Berke, Msrn tarafn tuttu. Berke ve Beybars karlkl
birbirine eliler gnderdiler. Berke kzn Beybarsa verdi. lhan
Hleg, 1221-1223 seferleri dolaysiyle Coi nesline ait uusun saha
larn da igal ettii iin. Berke ve varisleri bunu tecvz saydlar.
Bu suretle Altn Ordu ile, varhklan iin mcdele eden Memlklar
arasnda menfaat birlii meydana geldi. ingisin ahfd arasnda
dier bir sahada da sava kt. Orta Asyada aatayn torunu

219
 -5 -

a - c * -
3
j: ^ c r
I : i "
| -* IU r

- X o -

C o
r i: y- ^
I f s
.y.
2g

6 - uu.

u
-

;/ h-
- V -t
c"T 5

hfl
% e
c S

^ i
,o

\
I!/:I
- fc.
w

pi
'v.
> - 2 '
O
l -3
i:-

E
5
= "5
-j S2
52 IC
J---- ^ 2'
^2 Is
Algu, iktidar elde etmek iin Eerkeye karg kt. Altn Orduda
N o g a y n ayaklanmasna ramen ilk yz elli yl iinde nisb bir s
kn hkm srd.
Berke, lhan Abakaya. karg yapt savata ld ise de, halefi
Mengtimr, Abakanm kk kardei ve isim ada Iranit M eng-
timre kar saav devam ettirdi. Byk siyaset oyunlar arasnda
Kpak birok devletin ilgisini ekti. Bizans ve bilhassa Msr ok
defa llhanllara kar Kpak tahrike altlar. Bizans, boazlar
dolaysiyle nemli yer igal ediyordu. O ada Avrupann yek di
eri ile atan ve iki blokunu tekil eden devletler, kendi menfaat
lerini ittifaklarla ahenkli bir ekilde ayarlamaya alyorlard. 1270
de birinci blokta Fransa, Sicilya (Anju sllesinden ari), Papalk
ve Ceneviz vard. Bunlar lhanla mektuplatlar. Papann hedefi, do
udaki kk Hristiyan - valye devletlerini tehdit eden Msra
kar muvazene salamakt. Macarlar da bu bloka dahil idi. kinci
blokta Cenevize kar Venedik, Kastilia (Kastilia hkimi Alfonsu
Sicilya meselesi balad), Msr ve Kpak bulunuyordu. ki ate
arasnda skp kalan Bizans, hem Kpakla, hem de lhan ile iyi
geinmeye alyordu. Bizans imparatoru V III. Mihail her iki tarafa
hara dyordu. Gayri meru kz Mariay lhan Abakann, dier
kz Eufrozinay Kpak prensi N ogayn haremine yollad.

Coinin torununun olu N ogay, bir biri arkasndan gelen Kp

ak hanlarna tabi bir devlet nazn (majordomus) olmakla beraber
cihan siyasetinde kendi bana hareket ediyordu. Bizansa ho g
rnmek iin Trakyay igale alan Bulgarlara karg lehditkar ta
vr taknd. Olu Ceke Bulgaristan ar olarak 1301de ldrld.
Nogay ise Rus prensleri arasmda nizam salad ve byk savalara
giriti. N ogayn kuvvetli ahsiyeti glgesinde kalan Kpak hanlar
passif ve sembolik duruma dtler, S p u 1 e re gre, 1285de Kp
ak lkesindeki veba dolaysiyle alk balaynca, Tatarlar ganimet
tedariki iin Lehistan ve Macaristana akna baladlar. N ogay ile
Telebuga Hali ve Lodomeryadalci Rus prensleri ve onlarn yardm
c askerleri ile Peteye kadar akn ettiler ve saylar azalnca Erdeli
ineyip ekildiler. 1298de kurnaz, siyas ve byk asker Nogay,
kudretinin zirvesine ulat. Aslnda Don nehrine ve biraz sonra K
rma kadar uzanan sahalarn valisi olduu halde, harite herhes onu
Han sanyordu. Bulgaristan da feodal devlet olarak kendisine tabi
klmt. Srbistan kral Milutin de, ayn ekilde onu efendisi olarak
tanrken olu Stefan (daha sonraki kral) rehin olarak ona gn

221
dermiti. htiyar emrin boyunduruundan syrlmak isteyen Tokta
Han (1291-1312) da yenilgiye uratt. Slle geleneine ball,
kendisini Han iln etmesine engel oldu. Tokta Kan da takip etmedi.
Halbuki o bundan faydalanarak yeniden bir ordu toplad ve 1299 da
Kafkas dalan nndeki ovada Kkenlik ad verilen yerde Nogayn
ordusunu imha etti. Krk yl nce muzaffer ordularn Vistl nehri
ne ve Merie kadar sevkeden ve bir gzn byk zaferi gnnde
randa kaybeden, ihtiyar vezir imdi sava alannda yalnz b^n a
kald. Hi kmldamadan atnn stnde muhkem oturuyor, ak
dm gr ve dank sa 'gzn rtyordu. Sonu gelmi, gc t
kenmiti. Tokta ordusundan bir Rus yanna gelince Nogay ona kim
olduunu sorduunda, o yle seslendi; Ben Nogay'm, beni ldr
meden Toktann ynna gtr, kulana syleyecek bir ift szm
var. Her ne kadar bunu syledi ise de Rus dinlemedi, ban keserek
Tokta Hana gtrd. te Nogaym ba dedi. Tokta Rustan sordu.
Bunun Nogayn ba olduunu nereden, biliyorsun? Rus: Kendisi
bana syledi, dedi, hatta ldrmeyip size gtrmemi syledi. Ben
abucak iimi bitirdim, dedi. Tokta bu sz zerine ok kzd. Byle
byk erefli insana saldrarak kendisine teslim etmedii iin Rusu
ldrtt (Memlklardan R u k n e d d i n B e y b a r s tarihi).
Uzun mddet Nogay ulusuna ballk bir ok Tatar oyman
perinledi. Mangttla.r da bunlardandr. Bu Nogay-Tatarlarmn kcHn-
tilan ison zamanlara kadar bozkrn gney kenarnda dank olarak
yaamakta idiler.
1312de zbek, Kpaklarn ham oldu. Emirleri onun yasadan
ayrlmapasn ve kimseyi Mslmanla zorlamamasn art komak
istedilerse de, o btn mukavemetleri krd. Bir fermannda aman
lar ile Budist lamalarn lmle tehdit etti. slm dinini yaya
rak ve stnln salayarak imdiye kadar ancak kk birlikle
re mnhasr kalan ballk yerine, btn tebaasn tek vcud haline
getiren bir vasat yaratt. Bu sayede harice karg da daha messir
kuvvet salad. Rus prenslerine kar dizginleri salam tuttu. (Bu
srada Moskova prensi van Kalita ykselmeye balamt).
Tatar ordular Macar snrnda, Balkanlarda, Lehistanda, kal
knma safhasnda olan Litvaniada ve Azerbaycanda savaltlar.
Azerbaycan zaferi zbek'e deil, olu Canibeke (1342-
1357) ksmet oldu. O Tebrizi de ald. O srada Altn Ordu hame
tinin zirvesinden aa kaymaya balamt. Taht nizalar srasnda

222
prenslerin birbirleri ile savaglar sonucunda temeli sarsld. Litvania,
Tatar mltecileri iin snacak yer oldu ve devletin snrlan tehdit
altna girdi. Leh-Macar ittifak mukavemeti destekledi, bunlar Rus
prensleri ile de uyutular. Gneyde OsmanlIlar 1345 de anakkale
boazn geince Msr'a olan boazlar yolu da kapand. Bizans ve
Balkanlar ile olan balar nemini kaybetti. Bu yuretle Altn Ordu
cihan siyaseti alanndan uzaklatrld. Altn Ordunun inhitat a
tarihiyi, artk daha ziyade Rus etnikinin teekkl ve Rus imper-
yalizminin ortaya k bakmndan ilgilendirir.
zbek ye Canibek ana kadar. Altn Ordu.devletinin kltr
gelimesi de zirvesine ulat. Bozkrn baz sahalarnda, ezcmle iki
Saray ehri renleri arasnda yle kltr yadigrlar izlerine rast
land ki, ada Rusyada bunlar aramak beyhudedir. Dokuma, de
ri ve maden iilii ve gedik tekilt fevkalde yksek seviyede idi.
Muasr t b n B a t t u t a ve A l - O m a r i , han saraynn
at alnlnda ok ar altin hill ile, ehirde havuzlar, umuma
mahsus hamamlar ve arlar grmlerdi, iki Sarayn ambarla
rnda Rus ve Mordva (Fin kavmi) toprandan gelen deriler, Msr
ve Bizanstan gelen ar kumalar, fildiinden mamul eya, Msrdan
gelen cam eya, randan ve inden gelen ipekler, Buharadan gelen
pamuk mensucat ile hallar, Hintten gelen inci ve mercanlar, scak
memleketlerden gelen baharat yl dururdu. Bir deponun harabele
ri arasnda, B a 1 o d i s adl Leton arkeoluu kahve taneleri bile
bulmutur.
Bu aklamadan da anlalaca zere Altn Ordunun yzbini
aan ehirlerindeki insanlar zenginliklerini ve lks hayatlarn, yal
nz srekli bir ekilde yama ile Rus topraklarndan salam de
illerdir (Bk. Y a k u b o v s k i , La Horde dOr, s. 138). Bilkis
bunu sanatn ve ticaretin gelimi olmasna borludurlar. Macar'larn
ve Hazarlarn tarihi bahsinde de. Douyu Batya ve Kuzeyi Gneye
balayan ticaret yollarna sahip olmann, refah ve kuvvet kayna
olduunu grmtk. Y a k u b o v s k i y , Altn Ordu hanlar, ya
adklar sahalardan geen ticaret yollarnn nemini pek abuk id
rak ettiler der. Ayni mellif hanlarn, bilhassa Berke ile zbekin,
ticaret ve sanayinin gelimesine hizmet ettiklerini tebarz ettirdik
ten sonra, zenginliin Basit bir ekilde byk servetin emniyete
alnmas ile bundan tahsil olunan vergiler, berat ve narh cretlerin
den meydana geldiini kaydeder (L a Horde dOr. s. 69).
B a 1 o d i s, sath ve ksa sren kazlarna ramen. Eski Sa
ray' aadaki ekilde tasvir eder: zbek anda ehir ok geni-

223
lemigti. ehrin muhteem saraylar, nemli sanayi imalthaneleri,
maden izabfe frnlan, ileri seviyede kuyumculuu, darphanesi vard.
Y en i Sarayda, ise Trkistanda, olduu gibi, kanallarla sulanan seb
ze ve meyve baheleri, yannda meghur glistan (gl bahesi) vard.
Bu baheleri, kumlarn istilsna uramamas iin dikkatle koru
yorlard. Yaplan, stma borular ile mcehhez ve rahat idi.
"ini ile kapl evlerin ve saraylarn ve renkli motiflerle ssl
al kaplama duvarlarnn ne ho bir manzara tekil ettiini, tasav
vur edebilirsiniz . Fayanstan kesilmi levhalar, hal gibi ilenmi
moztik demeler de ok cazip idi. ini sanatnn ileri seviyede olu-
gma, Aktbenin geni sazlklarnda ve kum eksibelerinde yaayan
ku, bitki ve ieklerin levhalardaki motifleri tanklk eder. Bir
ksm altn yaldzl slplatrlm mavi renkte, koyu mavi, siyah
veya dier renktedirler. Bir ksm ise kabartmal ve mineli eyadr.
Saray evresinde ziraat da ileri durumda idi. Altn Ordunun Don-
Volga-Kafkasya evresinde dier ehirlen de vard. Mesel, o ada
ba ve baheleri ile mehur Macar ehri bunlardan biridir.
Rus madd kltr Altn Ordu Trklerinden pek ok unsur al
mtr. lgilenmeleri gerekli tarihiler de bu konuyu aratrmadk
lar iin, henz umum bir fikir jHirtmeye imkn yoktur.
Altn Orduya tabi halklar arasnda say bakmndan en nem
lisi Ruslardr. Normanlardan Rurik sllesi mensubu Rus prensleri,
feodal sisteme gre, tam mnasiyle hanlann metbular idiler. Prens
lik unvanlarnn teyidi ve istifsan iin, Altn Ordu payitaht Sa
raya,, hatt bidayette hakann merkezi olan 7000 km. mesafedeki
Karakoruma kadar seyahat etmeleri gerekiyordu. 1243de Batu,'Ya-
roslavn byk prenslii ile dier prensliklerin ve o aa kadar ms
takil olan Hali kral Davidin rtbelerini tahkim etti. Boyun eme
karlnda prensler tahtlanm hann valisi sfatiyle koruyabildiler.
( V e r n a d s k i y e gre agents of the Khan).
Prensler ok defa Altm Orduya arlarak muhakeme edildiler.
Burada birbirlerini hana sadakatsizlikle suladlar. Han bzan onla
r lme mahkm ederdi.
Rus salnameleri lm cezas ve bunun icrasndan teferruat ile
bahsederler. Mesel: Tver BjTik Prensi Mihail Yaroslavi vakas..
(131). Moskova prensi Yuriy (zbekin hemiresi prenses Knek'in
kocai) Mihailin celld eline dmesine sebep olmutur. zbek Hann
o srada kona Kafkasyadaki aa Sevince nehri evresinde idi.

224
Uzun muhakeme ve hanm buyruunu istihsal iin uzun gayretten
sonra Rus celld mahkmu vurup ldrd. Mahkmun adrnn kala
balk tarafndan yama edilmesine de msaade edildi.

Tatar hakimi Kavgadiy, Rus preni Yuriye : Kendi amcanm"

cesedinin alenen tahkir edilmesine msaade ediyorsun deyince, Yu-
riy cesedi rtt ve Kuma yanndaki Macar ehrine gtrd.
Rus topranda oynanan kanl facialara da fatihlerin gaddarl
deil daha ok Rus prenslerinin entrikalar sebep olmutur. Bu
entrikalara, efendileri han da ekip kartrdklarna dair pek ok
misal vardr. Burada Moskova tarihinin birka yapran kargt-
*alm: Mesel, yukarda zikri geen Moskova prensi Yuriy, entrikas
ile idam ettirilen Mihailin olu tarafndan ldrtld. Yerine kardei
tvan geti. vana, hasislii yznden torbal mnasna gelen Kalita
lkabn taktlar. Altn Ordudan baz imtiyazlar koparabilmek iin
Byk prens unvanna zendi. -50.000 kiilik Tatar askerinin yardm
ile Tveri tahrip edince nihayet byk prens oldu. Yllar sonra 1339
da Tverin sonuncu Byk prensi Aleksandr Sarayda idam ettir
meye de muvaffak oldu. Hanlann vassali sfatiyle Smolenski cel
lad da o oldu. Moskova byk prenslii ite bu ekilde gn getik
e byd.
Hanlar balangta, Rus prenslerinden baka kendi memurlar
olan baskak^ar vergi ve asker toplamak iin Rus ehirlerine gnde
riyorlard. Ruslar, Yaslar (Osetler) ve Trk neslinden Kumanlat
ile birlikte Gney inin fethine de katldlar.
Vergisini veren ve buyruklara itaat edenler byk devletin hi
mayesine mazhar oluyorlard. Birok Rus kyleri Rurik hanedan ye
rine dorudan doruya Tatarlara tbi olmay tercih ediyorlard.
Volhinia blgesine kadar sirayet eden bu hareket Rus bakmndan
tehlikeli idi. Batya yaylna kar Hali prensleri de mcadele et
tiler.
Altn Orda, din serbestlii bakmndan yalnz msamaha ile kal
mayp, Ortodoks kilisesinin hmisi idi. Metropolitler kise haklarn
ve kilise emlakna dokunulmazl salayan yarliklan (fermanlar)
hanlardan veya zbekin ei Taydlamn yapt gibi hanlarn zev
celerinden aldlar. Kilise emlakna tecavz lmle cezalandrlyor
du. Hristiyan dini ile alay edenler de ayn ekilde ar cezaya arp
trlyordu. Bu himaye dolaysiyle kilise, mimarlk, ikon ressaml
ve din edebiyat bakmndan ok geliti. Rus din adamlarna daima

225
sayg gsterildi. Berke 1261de Sarayda piskoposluu kendisi kur
du, tik piskopos Theognosfn Mengtimr birka defa harice eli ola
rak (jrderdi. Ortodoks kilisesi, baglangta Tatarlara olan kran
borcunu, sadakat ile dedi. Papazlar vergi demekten de muaftlar
ve ancak metropolite kar sorumlu idiler. Bir yarlkta Bu insanlar
bize dualar ile yardm ediyorlar ve ordumuza kuvvet salyorlar"
denmektedir. Metropolitlik Altn Orda Tatarlarmn menfaatlarm
Rus prenslerine karg da koruyordu. Pskov sekenesinin Tatarlar
tarafndan kovalanan bir Rus prensini gehirde kabul etmeleri iin
lnetlenmesi (excomm'unication) hadisesinde olduu gibi.
Geen yz yl ortasnda yalayan Rus tarihisi P o I e v o y un
tesbit ettii vehile, Rus gc Altm Orda idaresi zamannda by
mtr. K l y u e v s k i y ye gre de " I I I . Vsevolod haleflerinin
yurt ilerinde yaptklar kr dm, hanlarn idaresi andaki kl
kesip atmtr . V e r n a d s k i y nin objektiv grleri bilhassa
dikkate deer. Rus tarihinde Altn Ordu ann hkUmranlk mef
humu, yeni istikametin almasnda messir olmutur. Ferdin dev
let iindeki rol tali derecededir. Han her eye hakim bir autokrat-
tr. Hamn nfuzu zayflad ada, hkmranlk hakkndaki gr
tarz, Altn Ordunun idaresi altnda iktidar salayan Moskova b
yk prensinin ahsna intikal etti. Bu suretle eski paralanma lane
tinden kurtularak, birleik Rusya yaratlmas iin yol ald .
History o f Russia, New Haven, 1929, 37-50).
Ferd hukuku, vergi sistemi, asker tekilt, posta, daha sonraki
Rusyada hep Kpaklardan alman Trk rneine gre kurulmutur.
B ir Rus tarih kitabnda B r i a n - C h a n i n o v un bu ba
hisle ilgili blmnde, Rus vahdeti Tatar boyunduruu nun miras
olarak gsterilmitir. Ancak bu boyunduruk gle krlmam, bdki
Altn Ordunun zl, i savalar ve Moskovann mahir ye sabrl
siyaseti sayesinde kendUiinden kopmutur. B r i a n - C h a n i n o v
Bizanstan gelen tesirlerin, alayl bir ifade ile, ancik ar sz, i
kence: ile itiraf ettirme, hkmdar nnde topraa yz srme gibi
zevahirden ibaret olduunu kaydeder. Bunlar arasnda bir oklar
nn Bizans tesiri sandklan veya buna inandrmaya altklar
arlarn ta giyme merasiminde kullandklar kenarlar krkl ve
kymetli talarla ssl serpu, aslnda bir hann Moskova prensine
gnderdii Tatar serpuundan baka birey deildir,
zbek Han a, Rumen devletinin kuruluu ve Basaraba sl
lesinin menei bakmndan da nemlidir. Tokta Han N ogay ortadan

226
kaldrdktan sonra, Nogaym olu eke^ Arap tarihlerine gre
(bk. T i e s e n h a u s e n , Sbornik) Bild Aa veya Bild Ulak
blgesine snd. Buradaki Bild A s : Yaslarn topra, slav kay
naklarndaki Gospodstvo Yasko ile ayndr. Bugnk Yay bu
adn hatrasn saklar. Bild Ulak ise Ulak ve Bulgarlarn topra
dr. Bu adaki savalarda, Nogay'n eski sadk arkadalarndan,
eke ile aras ak Tonguzun da ad geer. Bu kimsenin ad Rumen
Tonguzeni yer adnda kalm olmaldr. Aa Tuna evresi Tokta
oullarmn vassal lkesi idi. 1302 tarihinden itibaren burada lbasar
adl bir prensin ad geer ( + 1310). Toktamn lmnden sonra
(1312), olu Toktemir (? ) han olmak istedi ise de muvaffak ola
mad. Toktann amcazadesi zbek daha nce de bahsi getii zere
han oldu. Trklerde ad verme geleneini hatrlarsak, aile iinde ajm
adn muhtelif ekilleri sevilerek kullanlmtr. Buna gre Toktemir
olu Basaraba, Toktanm torunu llbasarn da amcazadesi, muhte
melen lbasarn vrisidir. Tahta geemeyen Toktemir ile olu, Kp
ak lkesinin bat kenarna snm olabilirler, iktidar ele geire
meyen Coi ahfad iin Batdaki snr blgesi en emin snak ola
gelmitir.
Basaraba X I I - X IV . asrn dnm yllarnda domutu. Bu a
da ve bu sahada Coi nesli prenslerinden baka birinin Tatarlar ile
birlikte hkm srmesi tasavvur edilemez. Basaraba 1330 yhnda
Velbujd savanda bulunur hatta Srp kral Stefan Duann bir fer-
mamnda Basarabann halefi Kara Tatarlarn babuu olarak g
rlr. Oldamur ve Atlamo, Moldva lkesinden Macaristana akn
ettikleri gibi, N oga y ve Telebuga da yine Moldvadan girdiler. 1334
de Papa X X II. Johannes durmadan akn eden Dinden ayrlan Skiz-
matiklere ve Tatarlara kar hal seferi iln eder. Burada Skizma-
tik sz ile Ulahlar kastedilmektedir. Karpatlarn bu srada ariv
belgelerinde fines et termini Tartarorum diye adlandrld gr
lr (1279,1288 v.b.).
Altn Ordu tarihne ve XIV. yzyl mnasebetlerine bakarak
Basaraba prensliinin zbek hana tabi bir vassal olduunu hkme
debiliriz. Bununla beraber ksa bir mddet bu prenslik Macar kral
lna da tabi olmutur. Tatar prensleri ok defa bunu yapmlar ve
hatt daha sonra Litvanya byk prensliinin de glgesine sn
mlardr. Basarabann Altn Ordudan ayrlp istikll kazanmad
bir gerektir. Zira bu sralarda ondan daha uzakta ve daha uygun
stratejik durumda olan Bulgaristan bile nce Nogayn daha sonra

227
Toktann, hatt zbekin vassal idi. Trnovoda Kpaklann akra
balar Terter oullar ve eTte'mn ahsnda bir Altn Ordu prensi
hkm srd. zbekin ordular da birka defa Trnovodaki vassal-
lann Bizansa kar korudular (mesel, 1319, 1324 de ve daha son
ra).
Hulsa, Bagaraba prenslii, zaman itibariyle ilk ayrlan bir ha
lef devlettir.
X IV . yzyln ikinci yarsnda da Trkistanda ve yukar Vol-
gada bozkr ocuklar hkm srdler. Altn Ordu iindeki kar
klklar dolaysiyle, Moskova Byk prensi Dimitriy, Don nehri ya
nnda, Ruslara pek pahalya mal olan Kulikovo savanda, Mamay
Han yendi. Bu savata 15 Rus prensi telef oldu. Bu savag Rurik
haleflerinin sajnn azaltmakla Moskova prensliinin tek idareye
yaelen gelimesi iin msait oldu ve Ruslar hesabna zafer psikolojik
tesir salad. Ancak yeni han Toktam (1376-1395) arabuk or
tal dzeltti. 1382 de Moskovay alarak Dimitriyyi inkiyada mec
bur etti. Toktam Han devletim byterek aksak Timrn hima
yesinden syrlmak istiyordu. Halbuki Timr onu akrabalarna kar
koruyarak hanlk mansabma ulamasma yardm da etmiti. Bu-
haiaya hcum etti ama sava kaybetti.
Toktam arkasn emniyete almak iin kudretli Litvanya B
yk Prenslii ile ittifak muahedesi yapt. Suriyede Timr tarafn
dan tehdit edilen Msr Memlklar ile tekrar mnasebet kurdu.
Muhtemelen Osmanl Sultan I. Bayezidi de koolisyona sokmaya
alt. Btn bu tedbirler beyhude oldu. Toktam Kur nehri bo
yunda 1395de Timre kar sava ve tahtn kaybetti. Timrn
svarileri Kpak lkesine yajaldlar, Timr, Kpak igale kalk
mad. Anlalan tek hedefi kendisini tehdit edebilecek kuvvetli bir
devletin burada kurulmasna engel olmakt. Altn Ordu yeniden i
harplere sahne oldu. Dou Avrupa tarihi bakmndan Timrn bu
hareketi son derece nemli gelimelere yol amtr.
Altn Ordu iindeki taht kavgalarna Moskova byk prenslii
ije Litvanya Byk prensi Vitold da entrikalar veya taraftarlarn
dan her hangi birine asker yardm ile karmaktadrlar. A rtk A l
tn Ordu, iktidar iin mcadele eden Rus ve Litvanya byk prens
liklerinin elinde ok defa bir aletti.
Tatarlar ile Euslar arasndaki etnik rabtalar kuvvetlenmekte
dir. Rus boyarlarnn (zadegmnn) istibdadndan bkan pek ok

228
kyl daha nce de igaret ettiimiz gibi, Tatar idaresine snmak
tadr. Bu ilk bakgta yamurdan kap doluya tutulmak gibi gr
nrse de, az sonra Tatar idaresinde hr olma imknlar vardr.
Etnik durumdaki deigmelerin bir sebebi de, nesiller boyunca A l
tn Ordu hakim tabakasndan byk sayda Kpakl gen Trk-
lerin Memlklara satlmalar olmutur. Kpak lkesi iin bu p
hesiz bir ziya tekil ediyordu. Buna karlk ii olarak slav top
raklarndan Tatarlar daha nce A va rIarn ve Hazarlarn yaptk
lar gibi pek ok esir srklediler. Bu esirler bir nesil sonra ortak
oluyorlar ve baz blgelerde Rus etnik ounluunu salyorlard.
Bu Rus adacklar daha sonra Rus devletinin yayl srasnda., ileri
karakol vazifelerini grdler.
Ruslarn arasna yerleen Tatarlar ise abucak ruslagtlar.
1452 de Moskova byk prensi Vasiliy artk stnlk salayarak
sadk Tatar prensi Kasma. feodal toprak veriyor, kendisine vassal
yapyor. Kasimov hanlar bu Kasmn halefleridir (1452-1678). Bu
na ramen Trk unsurlarnn hegomonisi henz byk sahalar ii
ne almaktadr. Volga nehri Kazann tesinde dorudan doruya
Trk veya Trk idaresinde olan lkelerden gemektedir. Fakat
1471de anari artyor ve Timurun Kpaktaki tahribatndan son
ra can ekien payitaht Saray yama etmek iin Volga nehri yolu
ile ta kuzeydeki Vyatka boyundan yamaclar gelmektedir.
XV. yzylda Altn Ordu paraland. Asl nesepten gelen huku
k halef Byk Ordu nun son han eyh Ahm ed idi. ok enerjik
ve iyi artlar altnda byk bir hkmdar olabilecek eyh Ahmedin
kaderine ok deiik geen yllar zarfnda Moskova - Litva rya ve
Krm iktidar geninin yek dieri ile yaptklar asker ve siyas
mcadeleler yn verdi. Sonuncu kona K ie f ve Desna mansab ev
resi di. Burada 1502de, Krm n ilk han Mengli-Giray onun ordu
sunu datt. Kendisi Astarhana snd. Moskova, Kazan hanlna
kar eyh Ahmedi bozguncu kuvvet olarak kullanmak istedi.
Ancak Astarhanllarn eyh Ahmedi deil kardei AbdIJcenm ta
rafn tuttuklar anlald. Bu suretle Abdlkerim ilk Astarha han
oldu. Bunun zerine Ahmed, eski dostu Litvanya byk prensi
Aleksandra snd. Aleksandr ise Mengli-Giraya ho grnmek
iin 1505'de onu ldrtt. Bununla Byk Ordu sona erdi. eyh
Ahmedi takip edip gelen sadk maiyetini Litvanyann eitli bl
gelerine dattlar. Litvanya ariv belgelerinde bu Tatarlarn adla
rna seyrek de olsa rastlanmaktadr.
A '

229
 Aln Ordudan erken ayrlan hanlklar arasnda Kazan Han-
hm, Ordunun Kpaktan karlan prenslerinden Ulu Moham-
ned 1438 ylm mteakip kurdu.

Moskova Byk Prensi II. Vaailiy bundan huzursuzluk duyarak

E^azana saldrd. Yenilmekle kalmayarak Ulu Mohammed Hann
eline esir dt. Ulu Mohammed bu yakalanmamn byk nemini
kestiremedi. Byk prensin gzlerine mil ektirmekle beraber onu
fidye karl serbest brakt. Ulu Mohammedin olu ve ayni za
manda katili Mdhmudek ve onun olu brahim de Ruslara kar za
ferler kazandlar. Bu .arada brahim Vyatka ehrini de igal etti
(:(.468). brahimin oullar taht kavgalarna Ruslar da kartr
dlar Muhammcd^Eminin 1518 de lm ile esas slle sona erdi.
Kazann kaderi bundan sonra Rus ve Krm taraftarlar kavgalar-
mn neticesine bah kald. Ruslar bir aralk kendi vassallar Kasm
lkesi hu ah A liyi Kazan tahtna oturtmaya muvaffak oldular
ise de bu ok srmedi, ilk nce Krml Sdhib Giray, daha sonra
Safa Giray Kazana yerletirildi. ki ordunun birleik gc saye
sinde Ruslara birka defa ar darbeler indirdiler. K n m hlar buna
ramen srekli tutunamadlar. Kh bir parti, kh br parti stn
gelerek hanlar durmadan deitirdiler. ah A linin nc defa
tahttan idirilmesinden sonra ingis sllesinin Astarhan ubesin
den Yadigr han tahta kt. Birka sene sonra, daha nce iki defa
Kazam neticesiz muhasara eden ar Dehetli Ivan 1552 de -ehre
girdi. Btn erkekleri idam ettirdi. Cami ve mescitleri yerle bir etti.
Bugn bu ehirde, ancak Safa Giray hann zevcesi prenses Sym-
Bikenin han mescidi minaresi, Trk mazisinin hatrasn saklyor

Drt yl sonra 1556da Dehetli Ivann kumandanlarndan

adna gre Tatar meneli olmas icap eden Mansurov Astarhan
hanl ile de hesaplat. Bu suretle Avrupada Krm dan baka Rus
blgesine snarak srnen Kk Kasm Hanl kald. Kasm
Hanlm Ulu JVIuhammed hann olu Kasm kurmutu. Pedefi l
dkten sonra ortaya kan kardeler aras taht kavgalar srasnda,
zorda kalnca. 1452 de Moskova byk prenslii hizmetine girmeyi
kabul etmitir.

Kasm, vassal olarak bugnk Ryazan vilayetinde. Oka nehri

yanndaki Gorodets ehri evresini almt. Gorodetsden Kasmov
ve evresi Ka^m Hanl adn tad. Bu kk hanln askerleri
ni, Ruslar Kazana kar muvazene unsuru olarak kullandlar ve

230
Kasm hanlarn birka defa Kaan tahtna da oturttular (mes. ah
A li). Kasmda Sibirin son han Km n torunu Arslan ve onun
olu Seyyid Burhan sonuncu hanlardandr.

Seyyid Burhan Hristiyanl kabule zorlandktan sonra 1678

de Vasiliy adn alarak ld. Ortodoks kilisesi zulm ve ikence ile
Mslman tebaay Hristiyan ve Rus olmaya zorlad. Bu yzden
Kasimov ehrinde asrmzda Trk neslinden hemen hemen kimse
kalmad. Buradaki sonuncu Mslman Tatarlarn X V II. yzyl me
zar talarnda zorbala kar son bir ferman, bir .protesto olarak
aadakiler okunmaktadr:

Allah benim de, sizin de Tanrnzdr. Isa onlarn kfrn g

rnce dedi: Allah rzas iin bana kim yardmc olacak? Havvari-
leri; biz olacaz, diye cevap ve^diler. Allah inanyoruz. Sen de
ahidimiz ol. Kendimizi ona teslim ettik. (Kuran, 111. yet 51-52) .

Kvnm hanlm, kesin olarak bilinmemekle beraber, byk ih

timalle Coinin Tuka-Timr adl olunun neslinden Haa, Giray
kurmutur. lk bastrd sikkeler 1441/42 tarihini tarlar. 1475de
OsmanlIlar K affa (K efe) yi igal ettiler ve Krm hanl OsmanlIlara
tabi bir devlet oldu. Bu tarihten itibaren Krm hanlar OsmanlIlarla
birlikte her byk savaa katldlar ve kendi hesaplarna da Rus
lar tehdit altnda bulundurdular. Ftih Sultan Mehmedin ilk
vassal Mengli Giray Han (1467-1515) idi. Nfuzlu, iyi sava, yi
it olan bu han uzun hkmdarl srasnda Krm Tatarlarnn
komular zerindeki hegemonisini kuvvetlendirdi. Bu sayede K
rm iki byk devlet arasnda skp kalmasna ramen uzun sre
ayakta kalabildi. Bu slleden bir ka Astarhan ve daha nce
akland zere Kazan hanl tahtna da oturdular. Besarabya-
daki Nogay Tatarlar, Kuban nehri evresi halklar; erke ve Ka-
bardi svarileri, Zaporojye Kazaklar (nce kalabalk olara, islav-
latklan' nisbette azalarak) hann ordusuna katldlar. Silezyadan
Hazar denizine kadar olan sahalar Krm svarilerinin at oynattk
lar yerlerdi. Moskovaya en az be defa sokuldular. Bir dcfasnda
ancak Kremi ayakta kalabildi.

Mengli-Girayn halefi Muhammed-Giray zamannda (1515-

1523) durum byle idi. Krm hanlar nce Ruslarn Altn Orduya
vermekte olduklar yllk harac (1521) da aldlar. Moskovada teh
likeden kurtulmann htras olarak asrlarca din merasim (pro-
cession) tertip edildi. Devlet-Giray (1550-1577) de Jehetli Ivan

231
zamannda Astarhann sukutundan sonra 1571de Moskovay yak
t. lerinde en mmtaz bora Gazi Giray Han (1588-1607) idi. ran
da yedi yl kalebentli olarak kaldktan sonra oradan kat ve tahta
oturdu. Y i it bir asker, kabiliyetli air idi. Osmanl padiahnn met-
buu sfatiyle Macaristandaki savalara katld. Ve istirahat zaman
larnda Zomborda ve Pete mehur gazellerini yazd.
O ada, sultanlarn kskanl ve sadrzmlaFin entrikalar
yznden siyas hava bozulmaya yz tuttu. Han ailesinden bir ka
kiiyi daima stanbulda veya dier ehirlerde rehin olarak bulun
durdular. Ruslar da vaktiyle Kazan hanl ile olan mnasebetlerin
de ayn yolu tutmulard. Bunlarn hana kar istendii zaman
ayaklanmalar salanyordu. Bu yzden hanlar daima itimadszhk
iinde tetikte idiler. Sonunda han ailesi iinde ihtilflar belirdi.
III. Muhammed Giray 1623de kendisini hanlktan azl iin gnde
rilen Osmanl ordusunu yenmesine ramen hanlk idaresi zayflad.
Slle iinde nizalar etnik tabakalara hatt oymaklara sirayet etti.
Mesel, Kantemir ailesine bal Besarabyal Nogay Tatarlar ve
onlarn kalntlar 1701den itibaren tedricen Krm a geri ekil
diler.
Tatar yayl IV . Muhammed-Giray zamannda bir kere daha
alevlendi. 1657-1763de Ruslara kar byk zaferler kazandlar.
Tek bir gn zarfnda 1660 hazirannda 30.000 Rusu Volgada imha
ettiler. Macaristan ve Moravyada adeta Batu Han a geri geldi.
Bu yzyln sonunda birbiri arkasndan drt defa tahta geen Selim
Giray da mmtaz bir ahsiyet idi. Devlet adam, kumandan, tarih
yazar ve byk inaat (1705) idi.

Zamanla Ruslarn yerlemeleri gittike gneye doru uzand.

Bora Gazi Giraya. kar ar Boris Godunof snr blgesinde Tula,
Livny, Oskol, Yelets, Kursk ve Voronyej kalelerini tahkim etti.
X V III. yz yln yirminci yllarnda Kuban evresindeki Nogay Ta
tarlarnn byk bir ksm Krm da snak aramaa mecbur oldu.
1732de kalga (veliahd) Feth-G iray Bb-, A lnin tensibi ile rana
kar sefere kt zaman kuzey Kafkasya yamalarndaki erke
ler, Kabardiler, eenler, Kumuklar, Avarlar hepsi byk evkle,
ingis ahfadndan olan, din kardei ordusuna katldlar. Kafkas ka-
vimlerinin yaklaan Rus bulutunun karanlk glgesini sezmi ol
malar da' mmkndr. Nitekim Derbendin tesinde Samur nehri
ne yaklarken Dastanda Feth-Giray, Rus svarileri ile msade
meye mecbur kalmt.

232
 Krm Tatarlarnn tekrar yaylma ve kalknmalarna 1736da
Rus ordusu kumandan Mnnichin bizzat Krm a saldr sed ek
ti. 38 cami ve mescid, ktphaneler, muhteem saraylar, sebiller ile
ssl Bahesaray harabeye dnd. Bugn orada ancak Rus airle
rinin ok defa Tatar Elhamras diye vdkleri han saray kaln
tlar bu kavmin, parlak mazisine tanklk etmektedir.

Kerim -Giray anda Krm bir kere daha milletleraras si

yasete kart. Han 1758-64 ve 1768de byk Frederikin mttefiki
idi. Ordular Orel ve Izyuma kadar sokuldular. Bu sefere itirak
eden Macar asll Fransz, anakkale istihkmlarnn onarcs
B a r o n d e T o t t , dikkate deer tafsilat vermektedir.
Baron de Tott, hanla dostluk kurar ve onun sevimli kiilii hak
knda u satrlar kaydeder: Takriben altm yalarnda, csseli ve
asil durulu, samim, ehresi sayg telkin edici ve canl bakldr.
y i kalpli olduu kadar, idarede gze arpar derecede cidd ve sert
tir . Han, seferden dnnde Moldavya Rumen prensi zehirletti.
Baron de Tott midimizi kaybettik. Han bir daha greceimi san
madm. Beni grmek ve konumak istediini haber verdiler. Kerim
Girayn yatt odaya girdim. Divan ktibi ile yaplacaklar hakkn
da tavsiyelerini tamamlamak zere idi. evresindeki ktlar gs
tererek unlar syledi: ite son eserim ve sonuncu dakikalarm da
sana tahsis ediyorum. Btn zorlamama ramen zerirhe ken te
essr gizleyemediimi grnce: Artk vedalaalm, senin hassasi
yetin beni de yumuatyor. Halbuki ben daha neeli gmek isi;).yor-
dum. Odann br ucunda bekleyen alt musikiinasa almasm ia
ret etti. Bir saat sonra zavall hann musik nameleri arasnda son
nefesini verdiini iittim.

Kerim-Giraydan sonra beceriksiz glge-hanlar geldi. Onlar

yaklaan felketi biraz olsun geciktirmeye dahi muktedir deillerdi.
1783de Krm nihai olarak Rusyaya ilhak edildi. Akmescidin ad
Simferopol oldu. Yzbinlerce Krm Trk ge mecbur oldular.
A r i s t o v a gre (Zamyetki 129) bunlarn says 300.000i gemek
tedir. Bunlarn aydn haleflerinin ruhunda eski yurt hasreti hl
yaamaktadr. Krm savandan sonra (1856 civarnda) 20((.000
kii daha ayrld.
A

Muayyen bir nisbette Kazak ortak topluluklanmn kk dt! A l

tn Orduya kadar uzanr. Altn Ordu zayflad zaman, Ordu ve

233
Rus topraklar arasndaki kimseye ait olmayan araziye, iki devletin
fertler zerine ken yklerinden kurtulmak isteyen Rus ve Tatar
lardan gelip yerleenler oldu. Bunlar, sonradan yerlemi olmalar
na ramen Tatar lehesindeki Kazak (serseri dolaan) ad ile anl
dlar. Bu Kazak sz Kk-Rus dilinde Kozak eklini ald. Tatarca
ataman unvann (daha sonra hetman) tayan ve seimle i ba
na getirilen babularnn idaresinde, zamanla asker cumhuriyet
ler geliti. Bu cumhuriyetlerden bir tanesi Dn nehri evresinde, di
eri Dnyeper ellesinin tesinde (Za porog) idi. Daha sonra Urall
ve Manurya kuzeyindeki U s u rm Kazaklar tanyoruz. Bunlar Or
todoks propagandalar neticesinde arabuk ruslatlar. Ve daha
sonra Rus devletine katlarak onun douda pidar oldular.

Kazak adlarn incelerken, Rus Ortodoksluu onlar ruslatr-

madan nceki alara geri gittiimiz nisbette Tatar adlar oal
maktadr. Bunu Don Kazaklarnn ariv belgelerinde ve dier yer
lerde ak olarak grmekteyiz. Mesel, XVn. yzylda uva topra
nda, Volga boyundaki Kazaklar arasnda u adlara rastlanr:
Sibiryay zapteden Yermakn ad Trke yermek, gen kelimesin
den bozmadr (bk. R s o n y i: R. R. Arat iin, 382-88), Beydi-
merko, Peteylco, Amekeypv, Klhaev, Alipka Ayduganov, em ey-
ko berkov, Altgeyko Tatiev, Kulsitko Baysitov, Adubayko I -
tubayev, Itubayko Mamayev, Baydulka Iskeyev, Tdhtamiko Tate-
yev, Menkey Saltikov, Sandubay SantuTcov v.b. Bu szlerden Rusa
ko eki ile -o v nesep ekini atacak olursak en tipik Tatarca ve dola-
ysiyle Trke adlar meydana kar. Tatarlar yalnz Kazaklar ara
sna karmakla kalmadlar. X V II. yzylda Rus hafif svari blk
lerini tekil eden strelitsler ile ilgili ariv belgelerinde ele geen
adlar da, birok strelitsin Trk ad tadn gsterir. Tatarlarn
aa tabakas da Rus halk ardna katlp erimilerdir. Zadegan s
nfn tekil eden unsurun, yenilgiden sonra arabuk ruslamas
daha da nemlidir. Altn Ordu tekiltndaki mirsalardan ve tar-
feanlardan knyaz ve baka boyar aileleri trediler.

nce bir ar ile balayalm; ar Bpris, Godunov'isr ailesinden-

dir. 1584den itibaren naip (regens) sfatiyle, sonuncu Rurik hane
danndan ar Fedor yerine, idare dizginini eline ald. Fedor ldk
ten sonra halkn ve kilisenin srar zerine arlk tahtna oturdu.
Bu Tatar, ilk defa Bat kltrnn taze havasn Rusya'ya sokmak
istedi. O zamana kadar Rurik hanedan zamannda Islavlar tama-
miyle kendi kabuklarna ekilmi durumda idiler. Genlere burslar

234
vererek Almanya, Fransa ve ngiltereye gnderdi. Selefleri dn
dan ancak top dken ustalar armg iken, o bunu bir sanayi ube
sine temil etti. u da dikkate ayandr ki, darya gnderilenler,
kendi eski hayatlarndan nefret ettikleri iin bir daha geri dnme
diler. Dardan davet olunan yabanc uzmanlar ise arn ihsanla
rna gark olduklar iin yerleip ruslagtlar.
Tatar aslndan gelen dier birka aileyi de zikredelim:
Rus edebiyat, ilim ve sanat ile megul olanlar, Trk asll
Derjavin, Turgenyev, Artsibaev, Bltin, Karamzin, Velyaminov-
Zernao, Hanikov, Rim sldy-Korsakov, Davidov, Tretyakov, Mende-
Teiev v.b. gibi adlarla sk sk karlarlar.
Eski Rus manev ve siyas hayatnda rolleri olanlar arasnda
da Trk - Tatar meneli pek ok mehur ahslar vardr. Mesel:
Uvarov, Saburov, Apraksin, Rastopin, Glinskiy, Golovin, Lopuhin,
Matyukin, Yusupov, Kuragin, Narikin, Bibikov, irikov, Sasonov,
MeersMy v.b. gibi.
Hibir Rus tarihi veya ansiklopedisi yoktur ki, bunlar anma
sn. Rus asilzade ailelerinin X V III. yzyl sonunda yaynlanan nesep
kitabnda (Rodoslovnaya knyiga knyazey... rossiyskih, Moskva
1787, S'. 414-423) zikrolunan yzlerce adn yannda: Altn Ordu
dan neet eder veya Litvanyadaki Tatarlardan gelir v.b. gibi
kaytlara rastlamak mmkndr.
Bunlar dnda. Altn Ordudan nce Trk kknden gelen Pe-
enekler, Torklar (Trkle r ), Berendiler, Kumanlardan Ruslara
karp temessl eden ve adlar unutulanlar da pek oktur.
Rusyay Bat kltrne yaklatran ve pasif slav topluluk
lar arasnda ahsiyet sahibi olan asilzadeler tabakas, Trk, az nis-
bette Mool, Mordva, Grc, Leh, Litvanyal, Ermeni ve Baltk
Almanlarndan teekkl etmitir.
Bir ok Rus tarihisi, Tatar idaresini Rusyann geri kalma
sndan ve Rus topraklarndaki zulmnden sorumlu gstermek isti
yorlar. Halbuki Rurik hanedannn kendi kardelerine ve dinda
larna yaptklar gaddarl, Altn Ordu efendileri yabanc kavme
bu meyanda slvlara kar yapmamlardr. Burada Altn Ordu
anda Rus bapiskoposu (ariveki) olan Serapeyon'un szlerini
hatrlamamz yerinde olur: Kfirler mukaddes kitab bilm(imekle
beraber din kardelerini asla ldrmyorlar, yamakrhk ve hr
szlk yapmyorlar. Kfirlerden hibiri kardeini satmyor... muka
velelerine yalan dolan katmyorlar .

235
 OSMANO DEVLETNN K

Karlofa muahedesinden biraz sonra, Ruslar da Gneye do

ru nemli admlar attlar. Azovn (Azak) igal ederek, bylece uzun
bir zamandan sonra tekrar Karadenize ulatlar. Bu henz Byk
Petronun geici bir baars idi. Zira 1711de Prut nehri kysnda
az kalsn sadrzm Baltac Mehmetin eline tekmil ordusu ile esir
decekti. ar, A zovu iade karlnda geri ekilebildi. 1735de
Ruslar tekrar saldrdlar. arie Anna zamannda da en nemli gay
retleri, Gneyde donmayan scak denize ulamakt. Ruslarla bir
likte Avusturya, Macaristan'n savaa giritiini ve douda Nadir-
ahm idaresinde rann byk bir kuvvet tekil ettiini ve huzur
suzluk yarattn gz nne getirecek olursak I. Mahmudun (1730-
1754) nasl tehlikeli bir duruma dt kolayca anlalr. Yine de
ona talii yardm etti. Avusturya-Macar imparatorunun ordusu ye
nilgiye uruyarak Belgrad teslim etti. Ruslar Azovu 1739da al
makla kaldlar. Nadirah ise Hindistanda savala meguldu.
Nadirah, kendisi Trk olduu gibi, Iran nfusunun byk bir
ksm da 'Trklerden ibaret olduu iin burada bu hkmdardan
bahsetmemiz de yerinde olacaktr. Nadirah Trkmenlerin Afar
oymana mensup Krklu uruundan geliyordu. A farlarn beyi
idi. Yzyllar zarfnda randa yetien en kabiliyetli bir kumandan
idi. Son Safev sllesi hkmdar II. Tahmasp adna ran birliini
salad. OsmanlIlar Tebrizden kard. Hatt Kafkasyann bir
ksmn igal etti. 1736da kendisi ah olunca Farsllarn i mezhe-
bini kabul etmeyerek ksa mrl yeni bir Snnlie intisap etti.
Erivan yanndaki ovada OsmanlIlara iki defa parlak galebe ald
(1735-1746), Afganistan igal etti (1739). Delhide byk gani
metlere kondu. Bunlarn arasnda o zamanki deeri ile 500 milyon
rupia eden mcevherler (bunlar iinde mehur Kohinur elmas, ta-
vuslu taht v.s.) vardr. yl mddetle Iran halkn vergiden muaf
tuttu. Buhara ve Hive Hanlar da ona tbi oldular. 1741 yl, haya
tnda dnm noktas tekil eder. Bir suikasdi mteakip vesveseli.

236
zalim karakterde bir insan oldu. Getii yerlerde kafa taslar eh
ramlar kurdu. Aleyhine ayaklanmalar oldu. En sonunda 1747de
rktalar tarafndan ldrld. Hzineleri dald. Ancak M i n o r s-
k i nin (Enz. d. Isl. III, 897) de iaret ettii vehile Nadirahsz
ran, belki bugnk snrlar iinde olamazd .
Nadirahn lmnden ve 1739 Belgrd muahadesinden sonra
1rkiye 20 yl kadar, Byk Frederikin ittifak akdederek Avus
turyaya harp amaya tevik etmesine ramen, barn zevkini tatt.
III. Miistafa (1757-1774) .dirayetli sultanlardan biri idi. Ancak Os
manlI ordu tekilt ve ordunun tehizi zamana uygun ekilde ge
litirildii iin 1770de patlak veren Rus-Trk savanda Trk or
dusu yenilgiye urad.
Kk Kaynarca muahedesinde (1774) Rusya Krm ele ge
irdi (Nihi igal 1792 Ya muahedesi ile olacaktr). Rusya, Ro
manya ve Trkiyedeki Ortodokslar himayesine almak suretiyle
Balkanlarda byk nfuz kazand. Rusyann son hedefi boazlan
ve stanbulu ele geirmekti. Tarih bir hak iddiasnda bulunarak,
sonuncu Bizans imparatorunun yeeni Sofya ile evli ar III. van,
Rusya arhk armasn Bizansn iki bal kartal ile sslemiti.
Bat dnyasndaki byk vakalar dalga halinde ve gittikQe ar
tan bir iddetle Trk hayat tarzm sarsmaktadr. Zayflama safha-
snda olan Trkiye, gn getike arlaan d siyaset meseleleri ile
kar karya bulunmaktadr.
Y u s u f Akura, (Osmanl Devletinin Dalma Devri,
s. 6-9) X IX . yzyl zlnn sebeplerini u ekilde hlasa etmek
tedir:
1) Garp mverrihlerinin Reformation ve Renaissance dedik
leri fik r hareketin, X V . ve X V I, asrlarda, Garpta zuhur edijD ya
yld zaman medeniyete Hristiyan Garba mtefevvik bulunan
slam arkn ve onun akamndan bulunan Osmanl Mslman ca
miasnn baka dillerle konuup baka mezheplere tab bulunmasn
dan dolay, bu harekete itirak etmemi olmas;
2) Garp kavimlerinin geni denizlere seferler tertip edip,
mstemlekeler elde ederek servet ve marifetlerini arttrdklar XVI.
asrda, OsmanlIlarn bu Avrupa hareketine tamamen itirak ede
memeleri ;
3) Rnesansn, Reformasiyonun, denizar ktalara yayl
mann, elhasl yeni kurunu ort kurundan ayran bellibal hare

237
ketlerin Avrupa Hristiyan halknda husule getirdii fikr ve lm
intibah ile servet artmasndan neet eden madd ve manev tefevvu
ka umumiyetle slm garkn, hususiyle Osmanh leminin muvaffaki
yetle kar koyacak vastalardan mahrum kalmas;

4) Byk devletlerin cmlesi gibi muhtelif dinlere, mezheplere

inanan, muhtelif dillerle konuan birok kavimlere hkim Osmanh
imparatorluunun tebaasn, madd, manev tesirlerle uzlatrarak
birletirmee muvaffak olamamas;

5) mparatorluun ok geni sahaya yaylm bulunmas, mer

kez kuvvetin btn memleketlere kat bir kontrol yapmasn, o
zamanki muhabere ve muhasala vastalarna nazaran imkn hari
cine kardndan, iyi ve muntazam bir idarenin kabul olamamas;

6) Trklerde tabi bir haslet olan istil ve tevess arzusunu,

ihtiam ve azamet emelini tatmin ve gittike genileyen memleke
tin mudil idaresini temin iin, o zamanki usullerle dahilden toplanan
varidatn kifayet etmemesinden nai, harp ve istillarn bir varidat
memba saylarak, sonu gelmeyen harplere giriilmesi;

7) Bu mtemadi harplerin devlet bnyesini zfa urattktan

baha sulh devirlerinde idare ve intizamn bozulmasna bir sebep
tekil etmesi;

8) XVI. asr ortalarndan sonra, harplerin varidat memba ol

maktan ziyade byk masraflar mucip olmas;
9) X\^II. asr sonlarndaki Viyana ricatinden itibaren harp ve
sulh inisiyativi artk Osmanh Devletinin elinden km olduun
dan, komu devletin ard aras kesilmeyen taarruzlarna mukabele
etmek iin hazrlanmak zarureti hsl olan ordularn, edilmek l-
zmgelen harplerin hemen hibir varidat temin etmeksizin, ancak
devletin asker ve ktisad membalarn ok daraltmaa sebep ol
mas;
10) X V II. ve X V III. asrlarn muvaffakiyetsiz harpleriyle.
Devletin mhim varidat temin eden ve ahalisinin ekserisi Hristiyan
olan eyaletlerinden bir ksm elden kmakla beraber, devletin kud
ret, nfuz, eref ve sultasnn da ok rahnedar olmas;

:L1) Kanun Sleyman zamannda temeli atlp, Mahmut I.

devrinde vazih ve kat bir ekil alan Kapitlasyonlar, Osmanh Dev
letinin haric ticaretinde Osmanh tebaasnn ok zarar grmelerini

238
bais olduu gibi, ark sularnda Fransz sancana, daha sonralar
Felemenklilere, Venediklilere ve tngilizlere verilen imtiyazlarn da
OsmanlI tccar gemilerinin inkiafna engel tekil etmesi;

12) Kapitlasyonlarla gayri Mslim Osmanl tebaasmn bir

nevi himayesine hak kazandklarn iddia eden ecnebi devletlerin
tesirleriyle, muhtelif mezheplere mensup Hristiyan tebaasnn h
kmet tarafndan idaresinde birtakm mkltn yz gstermesi;

13) OsmanlI Devletinin zayflamasndan frsat bulan ecnebi

devletlerin Kapitlasyonlarda mnderi baz maddeleri fazla ser
best tefsire balayarak, Osmanl tebaas Hristiyanlan himayeye
kalkp onlar metbu devletlerine Jtar itaatsizlie tevik etmeleri;

14) Ftih zamannda stanbul Rum Patrikliine bah ve ih

san olunan imtiyazlar, Rum Patrikhanesinin mtemadiyen t.evsie
almas ve Hristiyan tebaann, herhangi cins ve mezhepten olur
sa olsun, cmlesi zerine pek geni olan sultasiyle de iktifa etmeye
rek, adl, dar ve hatt siyas hususlarda daha geni iddialara kal
kmas ;
15) Rum Patrikhanesinin glgesi altnda reyip artan Fenerli
Rum Beylerinin, ok defa Osmanl Devletinin haric siyasetinde ve
mal ilerinde mhim mevkiler tutarak, bu kudret ve nfuzlarn ha
zan Osmanl menafiine mnafi bir surette kullanmalar;

16) Harplerin malubiyetle kapanmasndan dolay, iktisaden

alettevali zararlara urayan Osmanl tima heyetinde husule gelen
honutsuzluk ve tezebzbn ve idare-i hkmette ktisad skntlar
dan nai, gittike artan suiistimallerin neticesi olarak, hkmetle
ahali arasnda imtiza ve ahengin eksilmesi; alelhusus Hristiyan
tebaamn gerek dahil skntlar, gerekse haric propagandalar tesi
riyle Osmanl camiasndan ayrlmak emel ve arzularnn kuv^etlen-
mesi, nihayet bunlarn fiil hareketlere bile kalkmalar;
17) Osmanl devletinin siyas, adl ve dar tekiltnn esas
larndan biri olan slm eriatnn zaman ve mekna gre telakki ve
tekml ettirilmemesinden nai, devleti ve iinde bulunan havim-
leri idareden ciz kalmas;
18) Gerek merkezde, gerekse vilayetlerde adaleti tevzi ve sal
tanat temsil eden makamlarn geriata ve kanuna mugayir keyf
hareketlerinin artmas ve binnetice zulmn, irtikp ve irtiann mey
dan almas;

239
 19) eriat esaslarna gre tanzim olunan mektep ve medrese
lerin X V II. asrdan itibaren garpta inkiaf eden serbest ulmu be
nimseyemediinden dolayz, Mslman OsmanlIlarn meden tek
mllerine kfi derecede hizmet edememesi, hatt bu mektep ve med
reselerin XV, ve XVI. asrlarda bulunduu seviyeden aa derfik
ilim ve marifete OsmanlIlarn Garbe nazaran geri kalmalarna se
bep olmas;

20) Garpta Rnesanstan sonra, niversiteler, yani medrese

ler mtemadi terakki ve inkiaf ettikten ve din alkalardan yava
yava syrlmaa yz tuttuktan baka, ayrca ihtisas mektepleri,
mesel harbin usul ve kaidelerini, gemilerin inasm, top ve tfek
imal ve istimalini, istihkm hafir ve tanzimini reten mektepler
alm iken, Osmanl memleketlerinde ve umumiyetle arkta, X V III.
asr sonlarna kadar byle teebbslerin hemen hi vaki olmamal;
21) Harplerde muvaffakiyetsizliklerin, idarede tezebzplerin,
mliyede skntlarn, adliyede adaletsizliklerin, hkmdarlarda zf
ve aczin, ulm ve maarifte inhitatn tabi bir neticesi olmak zere
cehil ve taassubun hkim mevkie gemesi ve her nevi teceddt ve
terakkiye mmanaat edebilecek bir kuvvete malik olmas;

22) X V III. asrda buhar kuvvetinin ve buharl makineler ima

linin Garpte kefolunarak XIX . asr balarndan itibaren Garpte ser
vetin tezayt ve temerkze balamas ve bu suretle Garbin arka
kar korkun bir ktisad tefevvuk kazanmas; nihayet Garpte b
yk sanayi sermayesinin ve buharl byk sanayiin mtemadiyen
inkigaf esnasnda, arkn kk sermaye ve sanayi seviyesinden
ykselemeyerek sermaye ve sanayi sahasnda, yani siyas ve ti
ma hayatn ruhu demek olan bir sahada, arkn Garpten ok geri
ye kalmas.
Yukarda saylan miller, bir devletin inhitat ve inkirzna kfi
gelebilecek illetlerdir. Osmanl Devlet, btn bu illetlerle mll ol
masna ramen X V III. asrdan sonra dahi, mtemadi klmek ve
zayflamakla beraber, bir buuk asr kadar daha yaayabimi ve
inkira^ sralarnda bu devletin esas unsuru olan Trkln hariku-
lde hayatiyeti, paralanarak dalm imparatorluun iinden taze
ve kavi bir devletin domasna kifayet etmitir.
Btn bu msait olmayan kt artlara ramen, yeniden kal
knmaya kadar, 150 yl devletin ayakta kalabilmesi Trkln b
yk hayat kabiliyetini isbat etmesi bakmndan nemlidir.

240
 Mevcufliyeti muhafaza glemiti. Halbuki bu yzylm sonun
da ve dnmnde Trkiye tahtma tekrar III. Selim (1789-1807) gibi
gayet dirayetli, ahgkan ve ,reform projeleri ile yorulan bir sultan
oturmutu. Onun icraatn kuvveden fiile karmasna i ve dg art
lar engel oldu. Tahta getii zaman Trkiye, Avusturya ve Ruaya
ile savag halinde idi. Avusturya, Bkre ve Belgrad igal etmi,
Ruslar aa Tuna blgesine kadar inmiler, hatta nehri gemiler
di. Prusya ittifak bir dereceye kadar Trkiyenin ykn hafifletti.
Avusturya ile akdolunan Svistov muahedesi (1791) Tuna prenslik
lerini iadeye icbar etti. Ruslarla akdolunan Ya muahedesi sonu
cunda ise Rus imparatorluu Dnyester boyuna kadar yerleti.
Bu muahedelerden sonra sultan nihayet ierde nizam salama
teebbslerine geebildi. Esasen tahta geer gemez fuzul masraf
lar gerektiren atafat kaldrmak istemiti. Divan yeliklerini krka
kararak Nizm-t Ceddi iln etti. Bu nizm mucibince yeni bir
muntazam eitim grm asker tekilt vcuda getirilecek idi. Y e
nieriler ve lema kendi nfuzlarnn krlacan hissederek buna
kar geldiler. Genel olarak devletin Asya tarafndaki paalar, A v
rupa tarafndaki nfuzlu baz paalardan ok yenilie taraftar idi
ler.
Nizm- Ceddden memnun olmayanlar bunu ayaklanma iin
vesile ittihaz ettiler. Yanyal TepedeJenli Ali Paa, BulgaristanlI
Pazvan Olu isyanlar cidd tehlike tekil ediyordu. Zira bunlar d
devletler ile de anlam durumda idiler. 1798de Napoleon Msra
aflker kard. Bir mddet Franszlarla harp halinde idUer. Bunun
sonucunda Trkiye iki mttefik kazand. Bunlardan biri ngiltere
idi. 1801de Fransz ve daha sonra 'Trk ordular ekildikten sonra
da ngiliz ordular Msrda kald ve Memlklar Trkiyeye kar
tahrik ettiler. kinci mttefik Rusya idi. Rus donanmas boazlar
dan geerek Yunan adalarnda vcuda getirilen ksa mrl Cum
huriyeti Trkiye ile birlikte vesayet altna aldlar.
1803te kopan savata Trkiye azimli bir ekilde bitarufln
korumak istedi. Buna ramen Rusya ve ngiltere ile savamak zo
runda kald. Ayn zamanda, yzyllar boyunca Osmanl idaresinin
sadk bir peyki olan Srplarn byk kitlesi, kendilerinde uyanan
slavk ve milliyetilik cereyanlarnn tesiri ile ayaklandla?. A ra
bistandan da, pek muhafazakr bir Mslman tarikatna mensup
Vahabler Mekkeyi igal ederek 1813 tarihine kadar ellerinde tut
tular. Msrda byk sonular douran bir hadise oldu. 1804de M

241
 sra vali nasbolunan Kavalal Mehmed Ali Paamn yldz parlad.
ngiliz donanmas ksa bir mddet iin anakkale boazn geerek
stfinbula kadar sokuldular ve skenderiyeyi de igl ettiler.- Bunlar
pek. fazla zarar vermedi. Ancak 1805de Sultan, Nizm- Cedd as
kerlerini arttrmak istedii zaman yenieriler ayaklandlar. Bu b
yk. bir felket idi. 1807de teceddt taraftarlarn yenieriler l
drdler, Sultan ni. Selimi tahttan indirerek hapsettiler ve niha
yet 1808de, kendisine sadk ordu mensuplar tarafndan kurtarl-
maJc iin saray kaps krlrken ldrdler. Bu vakadan birka, da
kika sonra saraya giren yenilik taraftar askerler Selimin amca
zadesi Mahmudu ancak kurtarabildiler. Teceddt aleyhtarlarnn or
taya kard IV . Mustafa^mn (29 Mays 1807 - 28 Temmuz 1808) ye
rine II. Mahmud padiah oldu.
II. Mahmudun (1808-1839) da byk mklt ile karlama
s ve onlar bertaraf etmesi gerekiyordu. Rus-Trk sava sona er
di. Bkre muahedesinde (1812) Trkiye yalnz Besarabyay elin
den kard. Birka yl bar hkm srd. Kk birer memleket
geniliindeki lkelere sahip nfuzlu beyler ile hesaplat. Rumeli
ayan\a.n ve Anadolu derebeyleri, yksek mevkilere getirilen memur
lardan gelimi ve X V III. yzylda hemen mstakil vassallar halini
almlard. Kara Osmanolu ailesi Aydn-zmir-Bergama arasnda,
aparolu ailesi Ankara-Tarsus arasnda hkm sryorlard. dare
leri pek fena olmamakla beraber devlet birlii iin zararl idiler. s
yan halinde olan Yanyay Trk ordusu hcumla zaptetti.
.Ksmen YanyaI Tepedelenli A li Paann ayaklanmas, ksmen
Rusyann gizli tevikleri Yunan istikll savam krkledi. lk de
virde Trkiyenin askeri stnl (ayn zamanda ranla sava
halinde bulunulmasna ramen), aikr idi. 1826da Missolunghinin
zapt, sultana eski ryas olan, orduyu tensik cesaretini verdi. A v
rupa tarz tertiplenen yeni taburlar yenierelere tahsis edildi. Y e
nierilerin bir ksm, bilhassa avular ayaklandlar. 1826 yl 15 ha
zirannda bu asilerden alt bin tanesi asld ve 20.000den fazlas da
srgne gnderildi. Devlete byk erefler kazandran be yz yl
lk ocak bu suretle snd.
Yeni asker tekilt ikmal edilmeden Ruslarla sava balad.
Dier byk devletler de Yunanllar himaye ettiler. 20 Ekim 1827de
Rus-Ingiliz-Fransz donanmas, harp iln etmeden Navarinde 57
gemilik Trk donanmasn imha etti. 1829da Ruslar Edirneyi al
dlar. 15 Eyll 1829da akdedilen Edirne muhedesVnde Rusya b
yk tazminat kopararak esasen skntda olan Trk mliyesini bs

242
btn kt duruma soktu. 24 Nisan 1830da. Yunanistan Trkiye'
den tamamiyle ayrld.
Trkiyenin itibarm zedeleme ve alaltma hareketleri bunlar
la da sona ermedi. Msrn kudretli hidivi Mehved Ali, Msrda
yerleen her kuvvetli vali gibi, Suriyeyi de ele geirmek istedi,
madd ve manev bakmlardan zayf den Trk ordusu 1831-1833
de ve 1839da yeniden yenilgiye urad. lk savag sonunda, Suriye
Mehmed A linin eline geti. Daha kts Trkiye Rusya ile ittifak
akdederek himayesine snd. Hnkr skelesi ittifak muahedesi-
nin (1833) gizli ek maddesine gre, Rusyann muhtemel dman
larna kar Trkiye Boazlar kapamay taahhd ediyordu. Msra
kar ikinci savata bilhassa ngiliz donanmas Trkiye ile birlikte
harekete geti. Suriye tekrar Trkiyenin bir vyeti oldu. Mehmed
Ali, Fransa tarafndan himaye grmesine ramen, tekrar Mahmud-
un halefi Abdlmecidm (1839-1861) hidivi oldu.
II. Mahmudun, devleti Avrupa rnei zere yeniden tekilt
landrma amac, yksek karakterli olmasna ramen kudretini aan
bir i olduu iin gerekleemedi, yine de tanzimat (reformlar a
) onun nc abalar olmadan daha da gecikebilirdi. Gen subay
lar, Batdaki asker akademilere gndermesi nemli bir adm olup,
bunun semeresi daha sonra hissedilecektir.
Sultan II. Mahmud, Alman asker retmenlerini davei; etti.
(Bunlar arasnda mehur von Moltke de vard.) Devlet ilerini y
rtmek iin nasrlar tayin etti. Daha uygun bir vasat yaratarak
memur snfnn maneviyatm slah denemesinde bulundu.
Abdlmecid idaresi, II. Mahmudun izdii yoldan Glhne
Hatt- Hmynu ( erifi/n n ilh ile balad (2 Kasm 1839). Bu
hareketin arkasnda, Londrada byk eli iken, ngiliz ve Fransz
merut idaresinin kuvvetli tesiri altnda kalan ve sonradan dileri
vekili olan Mustafa Reid Paa vard. Hait- erfin nemli hkm
leri arasnda, Mslman ve Hristiyan tebaann hukuk bakmndan
eitlii, muhakemelerin ak yaplmas, lm cezasnn mahkeme ka
rarna balanmas, mlk msaderesinin kaldrlmas, vergilerin maz
but bir nizama bal kalarak ve servet durumu gz nnde bulundu
rularak tahsili, rveti nlemek iin memurlara muntazam maa ve
rilmesi, Mslmanlar iin mecbur askerlik hizmetinin 4-5 ylsi indi
rilmesi gibi maddeler bulunmaktadr. Hatt- erf vesveseli byk
devletler zerinde fazla bir tesir yapmad. eriat ve fetva gibi baz
ortaadan kalan amiller ve me.sseseler kavimlerin sratli tempoda
gelien yarnda Trkiyeyi saf dnda brakmakta iseler de, bu

243
engellen zmek iin yaplan teebbsler de sklat. 1840da ticaret
meclisi (bir nevi mahkeme), 1845de Darl-fnn (niversite) ve
orta okullarn kurulmas iin fermanlar kt. Vilayetlerin mmes
silleri stanbula arld. 1846da idare usl kanunu meydana ge
tirildi. 1847de maarif nezareti kuruldu. 1850de ticaret kanunname
si iln edildi. 1854de reformlar izleyen meclis ve yksek mahkeme
kuruldu ve nihayet 18 ubat 1856da da Islahat Hatt-n, Hmynu
iln edildi.
Islahat Hatt-t Hmynumn nerinde byk devletlerin taz
yikleri de amil olmutur.
Rusya, gittike artan memnuniyetsizlikle her ie karmaya ve
bu suretle Trkiye aleyhine, nfuzunu arttrmaya alyordu. F i
listindeki kutsal yerlerin himayesi konusuna ve Karada meselesi
ne de md.haleleri bu cmledendir. Karadadaki metropolit, kendi
sllesini dnya ilerine de kartrarak, verasetle hkmdar
Vlodika seviyesine ykseltmek istiyordu. Gney slavlar Kara
da'n tarafn tuttular. Avusturya imparatoru da Macar hrriyet
savacnda Macarlara karg silh kullanan Gney slavlar tebaasna
ho grnmek iin Karadallan himaye ediyordu.
slav kardelii dsturunu istismar eden Rusya daha da sert
daviand, Rusyann hareket tarz ok kaba olan byk elisi Men-
ikofun kutsal yerler ve stanbuldaki Rum patrikliine hkmran
lk konusundaki lsz talepleri iki devletin arasn at. 1853de
Ruslar harbe baladlar, Trk ordusu aa Tunada kahramanca
kar koydu. Byk devletler bu sefer Rus yaylmasndan korkarak
ve endielenerek Trkiye'nin tarafn tuttular. Avusturya bile, Ma
carlar ezen Rusyaya kranla borlu olmasna ramen byk dev
letler tarafn tuttu. Trk-Ingiliz-Fransz-Piemont (talya) ordula
r kanl savalardan sonra Krm igal ettiler ve 9 Eyll 1855de
Sevjstopolu teslim aldlar.
Ruslarn sulh muahedesinde Trkiyenin i ilerine mdahale
lerine meydan vermemek iin, 18 ubat 1856da Sultan tarafndan
yeni Hatt< Hmyndun ilnna tesir ettiler.
Bunun hkmleri arasnda din serbestlii, Mslim ve gayri
Mslimin ayn hukuku haiz olmas, Hristiyanlarn da devlet me
muriyetlerine ve messeselerine alnmas, askerlikten muaf tutul-
maltn, baz artlar altnda ecnebilerin de gayri menkul mlk sahibi
olmalar v.b. vard. dil vergi tarh ve bte tanzimi, siistimallerin
nlenmesi gibi hususlar da derpi edilmiti.

244.
 Paris Kongresi mzakereleri abucak sonuland. Buna gre
byk devletler Rusya ve Trkiyenin savatan nceki snrlarn
yeniden tevsik ettiler, Trkiyenin istikllini garanti altna, aldlar
ve Avrupa devletleri arasnda hukuk sahibi bir ye olduunu iln
ettiler. Hristiyan tebaann hukukunu yeniden teminat altna ald
lar. Boazlardan Rus harp gemilerinin geii ve Karadenizde gerek
Rus ve gerek Trk donanmasnn bulundurmasn yasakladlar.
Moldavia ve Valachia (eski Karabodan ve E flk) den Rus hima
yesine el ektirdiler. Buralar Srbistan'la birlikte Sultann vassal-
lar olarak tannd. Tuna mansabmn tanzim olunarak seyr sefere
alabilmesi iin Tuna komisyonu o zaman kuruldu.

1861de, iyi niyetli, ancak kfi derecede enerjik olmayan Abdl-

mecid vefat etti ve olduka ok bor brakt. Kk kardei Abdl-
aziz (1861-1876) kapal kald mnzev hayatndan kurtulup tahta
geti. Koyu Mslman, sade yaayl, muktesit, tek zevceli bir
padiah idi. Ancak hrriyet, sultanlk ve halifelik ihtiam abucak
ban dndrd. Vesveseli, msrif bir mstebid oldu. Mliyenin
a hayli byd.
Trkiye bor iin Ingiltereye mracaat etti. Para ile birlikte
bunun nereye sarf edildiini kontrol eden komiser de yerleti.
Tanzimat faaliyeti, Abdlaziz'in zamannda yetien byk dev
let ricalinden, bir ka defa hariciye nazrl da yapan sadnzm
l Paa (1815-1871) veFuadPa^a (1815-1869)nn himmetleri ile de
vam etti. 1856da Osmanl Bankas kuruldu. 1858de Ziraat ve Ceza
usl kanunlar karld. 1861de ticaret dvalar iini, 1863de de
niz ticaretini tanzim ettiler. 1868de rayt_ Devlet kuruldu. Trk
fikir hayatnda byk rol olan ve balangta yalnz Franszca
tedrisat yapan Galatasaray lisesi ald. 1869da vatanda hukuku
kitab (M ecelle)nin tedvinine balanld.

Bu alarda d harpler olmasa da Trkiye, memleketin baz

blgelerinde gittike artan milliyetilik cereyannn krkledii hu
zursuzluklar ve istikll iin ayaklanmalar sre geldi. Moldavya ile
Valahia birleti (1859). Paris Kongresi kararlarna aykr olarak
Romanya meydana geldi ve 19 Nisan 1866da Romen Meclisi, tahta
oturmaya prens Kari Hohenzollern Sigmaringeni davet etti. Sultan,
26 Ekim 1866da yeni kraln vassallm tand. 10 Nisan 1867de
Trk garnizonu Belgrad tahliye etti. Yunanistana iltihak etmek
isteyen Giritliler 2 Eyll 1866da isyan ettiler. Yunan ve Rus teh-

245
ditlerine ramen Bb- A l Giridi elinde tuttu. Msr yeniden Tr
kiye ile olan balarnn bir ksmn kopard. smail Paa hidiv un
van ile birlikte kendisi ve sllesi iin Mayorluk: Majorat usul
ile veraset yerine, dorudan doruya babadan evlda intikal eden ve
raset hakkn kazand (28 Mays 1866). 1873den itibaren ancak d
siyaset sahasnda sultana uymakla mkellefti.
ISTS'de sultann hodkml ve israflar devleti iflsa srkle
di. Devlet taahhd olan kuponlarn, be ylda, yars hazr para
olarak, dier yars ise ancak % 5 faizli bor senedi ile alnabilmek
tedir. Rusyann karanlk glgesi Trkiye stne tekrar kyor.
Rus konsoloslar Balkanlarda durmadan isyanlar krklediler.
Hersekte ortak Hristiyan reaya arazi sahibi Mslman efendile
rine kar bakaldrdlar. Bb- lnin sknu iade iin ald yat
trc ve haklarn ksan tedbirler Mslmanlar memnun etmedi.
Bulgaristandaki isyan, Rus kkrtmasndan baka, mal iflasa a
re bulmak iin vergi tahsilinde gsterilen istical yznden patlak
verdi. Bulgarlar, kylere dalm Trklere zulm yapnca isyan
bastrmak iin, Krm muharebesinden sonra Kafkasyadan srlp
Bulgaristanda iskn edilen erkeler ve ikinci cihan savandaki
partizanlara benzeyen, ba bozuklar (gayr- nizm askerler) kul
lanld.
slavlarn Trklere kar yaptklar zulmler skutla geiti
rildii halde (Macarlar istisna edilirse), Trk zulm yaygaras ile
Bat dnyas umum efkrn, bilhassa ngilterede kkrttlar. Tr
kiye mliyesinin ifls da aleyhte cereyanlar takviye ediyordu. Dev
let kasas bo olduu iin memleket iinde de yer yer alk ve se
falet belirdi. Yar deli sultandan bir iyilik beklenemezdi.
Bu srada X IX . yzyln en byk Trk devlet adam Mithat
Paga (1822-1884) i bana geldi, nce Balkanlarda eitli memu
riyetlerde bulunmu ve iktidarn isbat etmiti. 1864-1868de vali
iken Bulgaristan en zengin mreffeh vilyetlerden biri hli
ne getirdi. Devlete yk olmakszn, gsterdii msbet faaliyet sa
yesinde okullar, hastahaneler, kooperatif anbarlar, yolljar (3000
km ), kprler yaptrd. Ruslarn kkrtc ajanlarn gzjin krp-,
madan astrd. Ruslar kendileri iin zararl bulduklar valinin uzak
latrlmas iin bir yol buldular. Mithat Paa 1869dan itibaren Ba-
dad valisi oldu. Orada da adn ebediletiren pek ok eser brakt.
Gsterdii baarlar kskanlklar da mucip olduu iin stanbul
ahra zerinde durdu. 1872de sadrzm olur olmaz entrikalarn te

246
siri ile azledildi. Kaprislerine kar geldii iin Sultan kendiiii sev
miyordu. Mutaassplar da hr fikirli olduu ve gayelerine varmak
yolunda iman esaslarm gz nnde tutmad iin kendisini din
sizlikle suluyorlard. Baz mevkilerde bulunduktan sonra resm
hayattan tamamiyle ekildi. Bu durumda iken, 1876 Martnda me
hur anonym (imzasz) muhtrasn byk devletlere sundu. Bu
muhtrada, eriata gre devlet bakannm melekt akliyesine ta
mamiyle sahip olmas, binaenaleyh sultann tahttan indirilmesi ge
rektii tezi savunuluyordu.
30 Maysta gerekten Abdlaziz tahttan indirildi. V. Murad
tahta geti. Ancak o da normal bir insan olmad iin tahttan indi
rildi. 31 Austos 1876da kardei II. Abdlhamid sultan oldu. Btn
bu hareketlerin banda olan Mithat Paa tekrar sadrzm oldu. 28
yelik bir komisyon marifetiyle Kann- Ess lyihsm hazrlatt
ve 23 Aralk 1876da I. Merutiyet iln edjidi. Kann-t Ess, vatan
dalarn hukuk eitliini, iki meclisli halk oyu temsUini, merut
kanunlar karlmas projesinden mecbur eitime kadar nemli her
hususu derpi eden modern Belika merut nizamn andran bir
eserdir.
Ancak bu merutiyet gerekleemedi. 5 ubat 1877de Sultan,
Mithat Paay azlederek vatan haini damgas ile T a if kalesine sr
d. U yl sonra da, T a if kalesinde bodurarak ldrtt.
Mithat Paanm ortadan kaldrlmas II. Abdlhamid stibdat
yolunun ilk adm idi. Bu yolda daha fazla icraat da bulunmasna
imkn kalmadan, d siyaset meseleleri n plna geti. 1877 Nisa
nnda arlk Rusyas ak ekilde dmanln gsterdi. Bununla
ark meselesi en nemli safhasna girdi.
Bu meselenin sklet merkezini daha ok Srplar tekil ediyor
du. Srplar 1876da ernayev adl Rus kumandam idaresinde Bos
naya saldrdlar. Karada ile b'Iecek blgeler haikknda nceden
anlamlard. Karada, Hersek ile Arnavutluku alacakt. .A.vustur-
ya-Macaristan dileri bakam Kont Gyula Andrssy (Andrgi)
Srplar tarafndan temsil olunan Rus panslavizmi Bosnay alrsa
ve oradan da Gney tslavlarn ayaklanmaya tevike kalkrsa Mo
nari iin bunun douraca tehlikeleri gayet ak olarak nceden,
grd. Daha 1872'de Srp hkmet nibi Kumandan Blasnavats
Srbistan ile Avusturya, daha dorusu Srbistan ile Macaristan
arasnda uyuma imknszdr. Macaristann vcudunda nerede bir
yara grrsem onu zehirlemeye alacam dememi mi iidi?

9d7
 Andri, bata tehlikeyi nlemek iin, Trkiyenin i ilerinde
reformlar yaplmasm teklif etti. Trkiyenin i dertlerinin kolay
onarlacak cinsten olmadn anlamakta gecikmedi. Alman hk
metine, Trkiyenin Balkanlardaki topraklarnn paylalmas n
ne geilrhez bir hal alrsa, Avusturya-Macaristan monarisinin srf
kendi emniyetini salamas iin Bosna-Herseki igal etmesi gerek
tiini bildirdi.

Bu projeyi Ruslara da kabul ettirdiler (Reichstadt 1876, Bu-

dapest 1877).
1877de slav birliinin ve arlk emperyalizminin byk propa-
gandcs ve byk romanc D o s t o y e v s k i y in kaleme, ald
bir yaznn ad yledir: "stanbulun erge elimize gemesi gere
kir . Bu yazda, aadaki cmleler bulunmaktadr; Avrupaya hi
bir tavizde bulunmamalyz. Zira bizim iin hayat-memat bahis ko
nusudur. stanbul bi?im olmaldr. Bunun imdi derhal veya daha
ge. gereklemesinin nemi yoktur . I g n a t i e f de 1860 ylla
rnda unlar yazar: ark meselesini kendi karlarna uygun e
kilde hal edebilmesi iin Rusyann, Avusturya - Macaristan ve Tr
kiye aleyhindeki ykc gizli faaliyetlerine srekli devam etmesi ge
rekir (arlk Rusyasnn bu gayesini- nihayet bjik Petro iln
edecektir)
1877 Nisan sonunda Peti Napl adl Macar gazetesi unlar
ya2;i3W du: gark meselesini artk ancak toplar halledebilir. Diledi
imiz gibi Trk toplar stn gelirse Trk tezi baar salayacaktr
(7 Nisan 1877). Bu haftalar iinde Orta ve Gney dou Avrupann
siyas hayatna bir bak enteresandr. ek, Morva, Sloven gazete
leri ve Turianski Sv. Martindeki Slovak gazetesi Narodnie Noviny
Avusturya - Macaristan monarisini Ruslarla ittifaka tevik ediyor,
H-vatlann Agramer Zeitung ve Obzor adl gazetelerinin 2 Mays
1877 saylarnda, o srada Budapetede bulunan Trk heyetinin Ma
car genlii ve Macar gazeteleri tarafndan sevgi tezahrat ile kar
lanmalarn slav kavimlerine kar bir tahrik olarak vasfland
ryorlard. 28 Nisan 1877de Bkrete Cogalniceanu, Romanyann
Ruj) kumandanlna tabi olmasna dair Rus-Rumen anlama proje-
Bin meclise gtryor. Bu proje byk ounlukla kabul ediliyor. Bir
hafta, sonra a;yru Cogalniceanu senatoda Trklere aka kfreder
ken,, Macar meclisindeki Hrvat mebuslar, Macarlarn Turcophil:
Trk dostu siyasetine kar itiraz sesini ykseltiyorlar. Budape
tede Trkiye lehinde tertiplenen nmayilere kar Zagrepte Rus-

248
lan alklayan nmayiler balyor ve Avusturya Aridk Alb-
rechti Rus mill mar ile karlyorlar. Bu srada kan Klner
Zeitung 3, 10, 12 Mays saylarnda slavlarn Macarlara kar ki
ni, Trklere olan kinlerinden aa deildir diye yazyor. Ancak
Leh'liler Macarlarn tarafn tutarak Trkiye lehine mdahaleyi ta
lep ediyorlar. Bkre.gteki Rumen niversite genlii Trklere kar
g bir renici taburu tekiline alrken, Erdeldeki Macar gen
lii de gizli tekilt kurarak Romanya'daki Rus-Romen ordusuna
saldrarak Avusturya-Macaristan' Trklerin yannda savaa sok
mak istiyorlar. Buna monarinin ilgili makamlar mni oldular.
Sayca iki misli stn Rus - Rumen kuvvetleri, ancak ar
ve kanl savalardan ve Osman Paa tarafndan kahramanca m
dafaa edilen Plevne alndktan sonra Trk ordusunu yenerek ocak
aynda karla rtl dalar geebildiler. Macarlarn byk iri
J n o s (Yno) A r a n'y Plevne adl iirini bu ehrin uzun
sren kahramanca mukavemeti srasnda yazd:
... leri, ileri. Zafere doru!
Bu byk sava gmbrtsnden
Daha ulu, daha gl ses veren
Bir kopuz bulunur mu?
Dn tm Avrupay titreten kl
Bugn bu ktann ba derdi Dev'den
Kurtaracaktr onu.
Budunlarn erkinlii adna
Elinde tuttuun anl bayraa...
.... En byk eref dilei inan
Dklr Macar dudaklarndan.
(irfan Baheci tercmesinden bir para)

Romanya da kendisine Plevneden bir remz yaratt, ,1881de

krallk kurulmas vesilesiyle I. Kari, Plevnede ele geen Trk to
punun tuncundan kendine bir ta yaptrarak ta giyme merasimin
de onu bana geirdi.
Edirneyi aldktan sonra, Ruslarn stanbula yrylerine n
giliz donanmasnn boaz iinde grnmesi mani oldu. Bu yardma
karlk Ingilizler Kbrs adasn igal frsatn karmadlar. 3 Mart
1878de Ruslar Trkleri Ayastefanos (Yeilky) muahede mukad-
deniesini kabule zorladlar. Bu muahede hkmlerine gre 'rkiye

249
Romanya, Srbistan ve Karada ile ayrca Bulgaristan' (Balkann
dou ve kuzey kesimi) kaybetti. Balkann bat blmnde Srbistan
ve Karadan snrlar geniletildi. Bosnaya ulamak iin ancak
dar bir koridor brakld. Mslm - Hristiyan zddiyetleri ile para
lanan Bosna ksa zamanda Srplar tarafndan ilhak edilebildi. Mo
narinin 'd bakan, Macar kontu Andri buna engel oldu. ngilte
re ve Almanyann yardm ile zorla dikte edilen Ayastefanos mua
hedesinin tdil teklifini Ruslara kabul ettirdiler. 3 Haziran 1878de
toplanan Berlin kongresinde Bosna ile ilgili olarak, burasnn Avus
turya - Macaristan tarafndan igal ve idaresi kararlatrld.
Avusturya kumandanlarnn, balarnda aridk Aibrecht oldu
u halde Bosnay igali Trkiye arazisinin kltlmesin! isteme
yen Macar umum efkr tarafndan iyi karlanmad, hatt ar si
yas i buhrana sebep oldu.

Zikri geen harp, adliyenin slah ile ilgili 1879 kanunundan

sari' nazar edilirse, krk yllk.tanzimat devresine son verdi. Bu re
formlarn pek ar artlar altnda gerekletirilmesine allmt.
Bu program zerinde huzur iinde alma frsat, pek az vezire na
sip oldu. Hkmet buhranlar pek sk oluyordu. Mesel, Reit Paa _
184(5 ve 1858 yllar arasnda alt defa, Mithat Paa ise bir defa an
cak hafta, ikinci defa iki buuk ay sadret mevkiinde kald. B
yk devletlerin mdahaleleri yapc olmaktan ziyade ykc idi.

iy i niyetli sadrzmlarn ortaya koyduklar reformlar Abdl-

hamidin bundan sonraki idaresi anda bir kenara atld. Meru
tiyet gereklemedi. Sultann dar evresi irtica faaliyetinde onu
desteklediler, daha ok halifelik unvan zerinde durdular. Ulema
gittike artan Avrupa tesirine kar Ittihd- Islm (Panislamizm)
ile kar koyma yolunu tuttular. Harplerden yorgun den Osmanl
Cemiyetinde irticaa mukavemet gsterecek g kalmamt. Halbu
ki B;ristiyan aznlklarnda, aksine, bu enerji mevcuttu.
Hristiyanlar ounluk tekil ettikleri yerlerde zel reform ha
reketlerini ve kalknmay baardlar. Esasen Avrupa byk devlet
lerinden her biri onlardan muayyen zmrelerin hmisi kesilmiti.
Halluki Mslman tebaay kendi yurdunda kimse savunmuyor ve
ona yardm etmiyordu.
Abdlhamid ezilen Osmanl topluluunu, ifrata varan, gizli po
lis tcikilt (hafiyeler) ile bsbtn zayflatt. Vesveseli, komplodan
endiije eden, hayatna kar suikastten rken sultan, mdafaas ba-

250
kmndan daha emin sayd Yldza ekilmiti. Hafiyeleri ok de
fa asl fasl olmayan istihbarat buraya gtryorlar, maa kar
l bir ey yapmak zorunda olduklar iin yalan yanl jurnalclk-
tan ekinmiyorlard. Pek ok masum insan bu suretle devletin ce
hennemi saylan Yemen ve Pizana srld. Matbuat tabiatiyle ser
best olmayp sansre tabi idi.
Abdlhamidin msbet taraflarndan biri mnakalta nem
vermesidir. Ancak demir yolu ina eden ecnebiler kopardklar imti
yazlardan bol faydalandlar. Trk sanayi ve ticaret hayatnn ecne
bi sermayesi eline dmesinde ise rvet ve suistimaller messir ol
dular. Adriyatik denizinden Hint okyanusuna kadar telgraf hatlar
uzatld. 1888de stanbul Avrupa demir yolu ebekesine baland.
1904de Almanlar tarafndan ina edilen Badad demiryolunun o
zamanki Bulgurlu'ya kadar uzanan ksm hizmete ald.
1908de Mekkeye giden haclar gtren ve halifenin nfuzunu
arttracak olan Hicaz demiryolu Medineye ulat.
ngilizler ve Ruslar Badad demiryolunun Almanlar tarafn
dan yaplmasn Yakn-ark siyasetlerine bir tehdit saydklar iin,
Trkiye aleyhine birok frldaklar evirdiler ve kuvvetlenmesine
eogel oldular. Ermeni meselesi de i bnyenin salamlatrlmasn
kstekleyen amillerden biri olmutur.
Milliyetilik hareketi Douya da sirayet edince, Hristiyunlar
savunan kapitlasyon sahibi byk devletlerin, Trklerin i ile
rine de karmalarna frsat kt. Bilhassa arlk Trk imparator
luunu ierden kundaklamak iin Ermenileri kulland. Mslman
larla Ermeniler arasnda zddiyet artt. II. Abdlhamid feodal te
kilt halinde yaayan ve aknchktan holanan Krtleri, Ermenile
ri baskda tutmak iin kulland. ErmeniIerin ktisad sahadaki s
tnlklerinden doan tima gerginlik ve din ve mill menfatlerin
atmas dolaysiyle kavgalar eksik deildi. arlk entrikalarndan
haberi olmayan umum efkr Trk hkmetini sorumlu tutuyordu.
1905de Bat Umum efkr Trkiye aleyhine kkrtlmt.
Giritteki Rumlarn istikll iin ayaklanmalar da hayli Trk
askerini oraya balyordu. 1896da patlayan ayaklanma bir yl sn-
ira Yunan-Trk savama mncer oldu. Trkler galebe almalarna,
ramen, byk devletlerin mdahalesi Yunanistan kurtard. ste
lik Girit muhtariyet kazand.
Makedonya en kark bir frtna yuvas idi. Ahalisi karkt.
Trk idaresinde, Bulgar ounluu .yannda Arnavutlar, Srplar,

251
Yunanllar ve Ulahlar yayorlard. komu devlet, bilhassa t
tnclkte ok ileri bu lkeyi ele geirmek iin yek dieri ile yar
halinde idiler, nce 1902'de Bulgarlar etecilie baladlar, dierle
ri onlarn yolunu tuttular. Bulank suda balk avlamaktan geri kal
mayan ve bu arada kendi aralarnda da ekien byk devletler,
kendi istedikleri vlilerin tayinini talep edecek derecede Trkiyenin
i i.lerine karyorlard. Ingiliz-Rus ittifak da bu sralarda kurul
du. ki devletin Trkiye zararna baz arazi paralan istei ile an
lam olmalarn hesaba katmak gerekiyordu. Btn uranlan ha
karetler ve tehlikelerden irtica taraftar sultan hkmetini sorum
lu bulan Gen Trkler hareketi, bilhassa Makedonyadaki gen
subaylar nezdinde gittike kuvvet buluyordu. Gizli tekiltn ba
nda bulunan Berlin asker ataesi Enver Bey ve kaymakam N i
yazi Bey, :1876 ylnda Mithat Paa tarafndan hazrlatlan Kann-
Essnin iadesini ilk hedef edinmilerdi, ^ittihat ve Terakki adl
cemiyeti, bata Selanikli zenginler (bilhassa dnmeler) para ile
destekliyorlard. 21 Temmuz 1908de skpte ve ertesi gn Sela
nikte Kann- Essyi iln ettikten sonra sratle stanbul zerine
yrdler ve onu igal ettiler. Sultan da Kann- Essyi tanmaya
ve yenilik taraftan nazrlar tayine icbar ettiler. 17 Aralk 1908de
meclis ald.
rticac sultan zahir olarak olup bitenleri kabul eder grnd.
13 Nisan 1909da onun gizli tevikleri ile irtica taraftarlar ayaklan
dlar. Yeniden Selnik ordusu mdahale etti. Onun erkn harbiye
bakan, gen Trkler hareketine daha nce de faal olarak katlan
Mustafa Kemal idi. Hareket ordusu stanbulu tekrar igal etti. 26
Nisan 1909da Meclisi Mebusan II. Abdlhamidin tahttan indiril
mesine ve kardei V. Mehmed'in yerine geirilmesine karar verdi.
Kanfln- Essye gre bu suretle ilerleme imkn d belirdi.
D siyaset hadiselerinin lar gmmemi olsa bu imknlar
gereklemi olabilirdi.
1882de ngiltere Msr ve 1881de Fransa talyann burnu di
bindeki, Bb- A lye gevek bir ekilde bal Tunusu igl ettikten
sonra, talya Trablusgarbe gzn dikmiti. Trkler kendi arzular
ile ve gzellikle buray terke raz olmaynca, talyanlar, 29 Eyll
19H de Trkiyeye kar harp iln ettiler. Abdlhamidin Trk do
nanmasn tamamiyle ihmal ediinin acs b harpte meydana kt.
ngiltere yardmla mkellef olduu halde Trk ordusunu Msrdan
geirmedi. Enver Bey ve Mustafa Kemalin Trablustaki asker ve

252
ahali ile talyanlara kar kahramanca mcadelesi de mahdut neti
ce verdi. 1911de Tripolis (Trablusgarb) 'de kk bir Trk kuvve
tini yeneh stn talyan kuvvetleri Ekim 1912de Trkiyeyi yalnz
Trablusgarbden deil, Ege denizindeki ok deerli 12 ada'dnn da
mahrum ettiler (Bunlar arasnda Rodos da bulunmakta idi).

Lausanne muahedesi artlarn kabule zorlayan sebepler ara

snda, beklenmedik en nemli ve tehlikeli amil. Balkan gava-nn
patlak vermesi idi.
Drt Balkan devleti, Srbistan, Bulgaristan, Karada ve Yuna
nistan 1912 yl banda gizlice anlaarak Ruslarn Avusturya-Ma-
caristan ile Trkiye arasna engel kaz akma siyasetine alet ol
dular, Sava deeri olan Bulgar ordusu baz stnlkler salaynca
Trk ordusu atalca hattna ekilmeye mecbur oldu. Burada kah
ramanca mukavemet gsterdi. Trkiyede mdafaa vastalarnn az
l da bir bel idi. Geni araziye sahip Trkiye devleti seferberlik
iln edip asker toplayncaya kadar i iten geti. Askerler cephele
re vaktinde sevk edilemediler. Selniki Yunanllar igal ettiler.
Edirne 1913 yl Mart aynda Bulgarlarn eline geti. Mays aynda
akdolunan Londra muahedesi ile Trkler ancak Enos-Midye (Ky-
ky) hattna kadar Avrupadaki topraklarna sahip kalabildiler.
Muhasmlar yamay paylarken kavgaya tututular. Bu Trk or
dusuna tekrar ilerleme frsatn salad. Haziranda Edirne tekrar
alnd. Meriin dousundaki topraklar, demiryolu boyunca Ege de
nizine kadar Trkiyede kald (Eyll 1913, stanbul ve 1914 Atina
muahedesi).
Trkiye 1683de Avrupada 940.000 km^, 1800de 613.000 km^
lik araziye sahip iken imdi ancak 27.000 km , lik saha kalmtr.
1915 cihan savanda Bulgaristann Orta Avrupa devletleri ile bir
likte savaa girmesini salamak iin bu topraklardan da bir para
y terketriesi gerekiyordu.
Yorgun Trkiyenin zimamdarlar arasnda baz kimseler yeni
bir savala kan aktmann faydaszlna kani idiler. Mesel o arj-
larda kaymakam rtbesi ile Sofyada asker atee olan Mustafa Ke
mal karar verme durumunda olanlar iyi dnmeye davet etmi bu
lunuyordu.
Bununla beraber Trkiyenin savatan ekineceine ihtimal ve
rilmiyordu. Nitekim 1914 Austosunda snrlarn takviye iin se
ferberlik iln etti. Rus-Trk zddiyeti hl devam ediyordu ve R ur-

25.S
 lann bir karma ile boazlar ele geirme ihtimali mevcut idi. n
giliz ve Franszlar ise Balkan savanda aka Trkiyenin basm
lar tarafn tutmulard. Avusturya - Macaristan ile Alrnanya'nn
ise slav lemine karg menfaatleri mterekti. stanbuldaki Alman
asker heyeti ve harbiye na.zr Enver Pagann Alman dostluu si
yaseti Trkiyeyi harbe yaklatrd. 29 Eyllde Trk ve Rus donan
mas arasndaki atma zerine harp patlad. Trk ordusu Galig-
yadan Romanyaya, Badaddan Svey kanalna kadar kahra
manca derek kanm aktt. Fakat yine mnakale ebekesinin az
l ve bozukluu bir bel gibi kt. Bir cepheden br cepheye as
ker evki aylarca vakit alyordu.

En nemli mcadele 1915 ylnda anakkalede vukua geldi.

Burada itilaf devletlerinin en sekin ordular, aralarnda Avustural-
yah ve Yeni ZelandalIar da olduu halde, aylarca beyhde kendi
lerine yol amaya altlar. Bu kanl savaklarda, Trklerden Mus-
tafa Kemalin bilgi, beliren iktidar ve azminin kesin rol oldu. Bu
rada 200.000 insan kaybettiktikten sonra 9 Ocak 1916 gecesinde n
giliz'ler anakkaleden kaarcasna ekilip gittiler. Bu harplerde
Trkler Irak cephesinde de ngilizlere kar parlak zaferler kazan
dlar. Kutelamara savanda 12.000 ngiliz askeri kumandanlar
Townshend ile birlikte kk bir Trk kuvvetine esir dt (29 Nisan
1916). Faik ngiliz ordusu bir sene sonra yine de Badad ald, M
srdan kalkarak, albay Lavvrence tarafndan Trk idaresine kar
kkrtlan Araplarn yardm ile Trkleri ve Almanlar Filistinden
t;ardlar ve 1918 Ekiminde ama girdiler.

Kafkas cephesinde hadiseler aksine geliti. Ruslar balangta

baz stnlkler saladklar halde,, geri ekilmeye mecbur oldular.
Si'i'il harp de mukavemetlerini krmt. 1918 Maysnda Trk ordu
su Batum'a, hatt en yakn kardeleri Azerbaycan Trklerinin en
Byk ehri olan Bakuya girdi.

Drt ylhk sava mddetince Trkiye tahminen birbuuk mil

yon insan zayi etti. Byk dman kuvveti snde, mttefikleri ile
birlikte o da yenilgiye urad. 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi
akdolundu. Osmanl Trkiyesinin son saati yaklam gzkyor-
. du. Ancak itilaf devletlerinin ekindikleri ey, Trk milliyetilii
kuvveti idi. Bu cereyann mmessilerini ve aralarnda Ziya Gkalp'
Injilizler tevkif ederek Maltaya srdler. 38 yanda olan Yld
rm Ordusunun sonuncu kumandan ve sonradan Milliyeti Trki

254
yede Atatrk adn alacak olan kahraman Mustafa Kemale her
'rrk sayg gsteriyor ve ona gveniyordu.
i

Trk fikriyatnn, iki sekin zat ve onun taraftarlarm yetiti-

rinciye kadar uzun yol katetmesi gerekiyordu. X V II-X V III. yzyl
larda edebiyat, geni tima tabakalardan kendini tecrit ederek,
havsalamn alamayaca derecede dil ekil ve tefekkr bakmndan
Iran tesiri altna saplanmt. Bu dili ancak ulema snf anlyordu.
Bu ada yeni unsur olarak ancak inhitat sebepleri ile alay eden hi-
civcilik zikredilebilir. Bunun mmessillerinden N efi'yi, sjrledii
hicviyeler dolaysiyle IV. Murat lmle cezalandrmt. Romantik
Nedimden (vef. 1730) sonra eyh Galip (1557-179!)) inhitat devri
nin byk aimalarndandr.
X IX . yzyl banda, daha nce de akland zere, siyas de
iiklikler oldu. Bozgunlar, i ve d itibarn azal, ktisad k
ler zerinde dnen aydnlar Bat kltrnn sinl ve ona
intibak zarreti zerinde durdular.
lk Trke gazete tanzimattan sekiz yl nce kt. Buna m
saade eden fermanda eriata aykr olmad nn zikredilmesi za
rureti dikkate ayandr.
lk sayda gazetenin bir tarih ceridesi olduu, tarihe Islm le
minde nem verildii zikrolunur. Resm ve haftada bir yaynlanan
bu gazete, padiahn gezilerini de iine alr. Bu vesile ile II. Mah-
mudun aadaki mtalas ile zihniyetini aklamas bakmndan
nemlidir; "Bu ceride de edeb kalem yrtmee demez, yeter ki,
,herkesin bilmesi gerekli eyler gerekten herkes tarafndan anla
lacak ekilde aklansn. Onun iin, iindeki Arapa ve Farsa sz
ler yerine Trkesi kullanlsn... . Mukayese iin unu hatrlatahm
ki, Macaristan'da Pl Bugt ve arkadalar Batdan gelen lm te
rimleri macarlatrmaya alrken, Trkiyede ilim terimlerinin
Arapas yerletiriliyordu. Tanzimatn ilk ceridesi olan resm Ceri
de-i Havadis (1840) haftada bir kyordu.
Tanzimatn ilk yirmi yl zarfnda Trk devlet matbaas ya
nnda, Mehmet A li Paann Kahire dnda Bulakta kurduu hr
matbaann da fikir hayatnda byk rol olmutur.
Bata asker hedefleri gzeten, daha sonra tedricen bat tarz
na ynelen ihtisas okullar, Tbbiye, Mhendishane v.b. ald. Da
rlfnun daha ge 1869da faaliyete geti. Buralarda Avrupah ho-

255
alar ders verirken harite okumak isteyen Trk genlerine de rast
lanyordu. Avrupallama zihniyeti edebiyata da sirayet etti. iir
gerek nsan duygular ifadeye ga}rret edince, samim lirizm' dou
yor ve mn ekle tercih ediliyor. Arap ve Acem edebiyatnn, mu
hayyel konulu, basma kalp ah ve enini ve agkn ac tatl taraflarn
tasvir eden destanlar yerine bat tarz roman kaim oluyor. Eski
Yunancadaln Arapaya geerek szlerek gelen ve Islm tefekk
rne uydurulan ve Ortaadan beri deimeyen felsefeye. Bat tar
znda felsef ve lm dn giriyor.
1861de Tasvr-i Efkr kmaya balad. Bu bir gndelik gazete
di. Fransada tahsil gren inasi (1826-1871) burada makaleler
yazyordu. inasinin faaliyeti yol ac idi. inasi ksa cmlelerle
yeni nahiv prensiplerini ortaya koydu. "Fikir ve ak ifade bata
gelir, onun lzumsuz ve tumturakl lgatlerle boulmasna lzum
yok diyordu.
Moliere ve Rousseau mtercimlerinden Ziya Paa da temiz
Trke ile yaamaya zendi. Gen Trkler komitesini de esasen o
kurmutu. inasinin mmtaz mukabili Nrmk Keml (1840-1888)
dramlar ile Fransadaki terakki fikirlerini, vatan, hrriyet, me
rutiyet, halklk (demokrasi) mefhumlarnn yaycs olmutur.
187ide Vatan adl dram ile ortaya atld zaman burada vatan
mefhumunu sultann ahsna balamadan aklad. Bu eserin uyan
drd umum heyecandan rken sultan hkmeti onu Kbrsa, ora
dan da Sakz (Chios) adasna srmeyi gerekli buldu. Nmk Keml
okulundan diplomat Abdlhak Hmid (Tarkan) (1851-1937) lirik
iirleri ile r at ve eski bir takm kalplarla snrlanan edebiyat
erevesini krd. Bu arada Sleyman Paa, mehur pka boaz
kahraman, Islmdan nceki Trklerden Hunlar zerine dikkati
ekti (1876). Trk dili zerindeki aratrma ve lgatlar ile tannan
Ahmet Vefik Paa, Ahmet Cevdet Paa ve emseddin Smi Bey
yetigtiler.
Yzyl sonunda Recizde Mahmud Ekrem Bey ve Servet-i F-
nn adl dergi evresinde modern yazarlar toplandlar. Bunlarn
iinde en deerlileri Fransz tesiri altnda kalan ir Tevfik Fikret,
romanc Halit Ziya (Uaklgil) ile hikyeci mer Seyfeddin v.b. dir.
Mehmet Emin (Yurdakul) (1869-1944)in de Osmanl Trkleri ara
snda mill ruhun uyanmasnda byk pay vardr. Halk arasndan
kan bu ir halka ve byk kitlelere hitap etmeyi baard. Aruz
yerine kulland eski Trk parmak hesab ile yazlan ve halk rit
mini aksettiren Trke iirler (1898) byk yank yaratt.

256
 Dilde arnma (Purism e), tarih uur ve mill gururun art, ya
banc lkelere gen gen Trklerin istibdata (absolutisme)
kar manev ayaklanmas gibi amiller, X X . yzyl edebiyatna da
damgalarn vurdu.
1908 ihtillinden sonra, nihayet sansr kalkt. Edebiyt- Ce
dide tam mnasiyle ieklenme imknm buldu. En nemli edeb
tekilt Fecr-d A ti (Yarmn tan at) adm tayordu. ir ve ya
zarlar balangta Tevfik Fikret ile Hlid Ziymn tesiri altnda
kaldlar. Fakat, az sonra, mill edebiyat cereyannn sekin simalar
da buradan yetiti. XX . yzyl banda ve ihtill arefesinde fikir
hayatmn, siyset dkmhnesinde biim alan ekli belirdi:
Panislamizm (ttihd-i slm ), Osmanliltk ve Pantrkizm.
Panislamizm, yaanan yzyln hkim dn olan milli
yetilik cereyanna aykr, ona nisbetle geri ve ancak mahdut bir
zmre tarafndan benimsenen fikirdi. Buna gre, devlet en byk
desteini Mslman tebaann ittihadnda bulacaktr. Halbuki Arap
larn ayaklanmas slm ittihad fikrinin .milliyetilik cereyann
bastramayacam ve bir muvazene unsuru olamayacan aka
gstermitir. Bu fikir ayrca gayri Mslim tebaann da izzeti nef
sini rencide ediyordu. Modas gemi bir fikrin modern edebiyatta
balca mmessUi, daha sonra stikll Mar mn mellifi olan
Mehmed kifdir (1873-1936).
Osmanllk cereyann ilk gen Trkler hareketine balayabili
riz. Onlar bu lk etrafnda Trkiye devletini tekil eden, kavimlerin,
dil ye din ayrl gzetmeksizin muttehid bir millet hlinde kay
namasn istiyorlard.
nanlarna gre, kaVimleri perinleyen din ve kltr balan
yerine, Osmanl sllesi ve milleti kim olacaktr, rnek olarak da
Avusturya - Macaristan monarisi ile svireyi gstermekte idiler.
Ancak Makedonya ve Yemendeki ayaklanmalar ve Balkan sava
fcis, milletlerin fevkinde tesnt rysn silip sprd. Bu lk
Mslman Trklerin trih boyunca saladklar imtiyazl dmruma
son verecei iin, koyu Mslmanhk cephesinden de beenilmedi.
idareci snfn ksa mrl Osmanllk fikri daha nce ^^mk
Keml zamannda doan gerek mill cereyan karsnda snd ve
Trklk dsturu zirvesine ulat.
Eski Osmanl impairatorluu'nda, bilhassa onun parlak devrin
de, Trkln yeri yoktu. Devletin en nemli mevkileri, daha pek

257
yaknda Mslman olan yabanclar elinde bulunduka Trklk u-
ru yer tutamazd. Sultamn halifelik grevi, Trk rkndan olan
tebaasn dier Mslman tebaaya tercihine cevaz vermezdi. Trk
sznn mnas, X IX . yzylda kyl yahut budala, ahmak
mnasna gelecek derecede alaltld. Bu durum gz nne getiri
lirse ancak Mehmet Emindin byk bir vnle 1897de syledii
Trlcm, dinim cinaim uludur szleri ile ortaya atlnn byk
mnas anlalr.
Trk mill urunun uyanmasnda Rusyadaki Trk basmnm
da pay vardr. s m a i l G a s p r a l , Tercman adl gaze
tesinde 1883den itibaren ve Rusyadan g eden baz Trk aydnlar
Trklk lksn savunmulardr. Bunlar arasmda Y u s u f
A k u r a, Abdlhamid zamannda artk 1902-1903de Kahirede
kan Trk adl ceride de tarz siyset adl yazs ile pantrkizm-
in fikrini ortaya atar. Gen Trklerin zafer kazanarak i bana
gemelerinden sonra, Trk devletindeki unsurlarn uzlatrlmas
imknsz zddiyeti dolaysiyle, Osmanllk l doan bir cenin oldu.
24 Aralk 1908de, Trk kavimlerini ve Anadolu dndaki akraba
kavimleri incelemek amacyla, Trk demei kuruldu. 1911de Ma
caristandaki Turan cemiyeti ile birlikte ayn yln Aralk aynda
Trk Yurdu dergisi kmaya balad.
]3u dergi btn Trk kavimlerinin kaderi ile ilgili hareketleri
takip etmeyi ve tantmay kendisine hedef edindi. Trk Yurdu
1931de kapand. Trk Ocaklar tarafndan faslalarla da olsa Trk
Yurdunun yaynlanmasna ve yaatlmasna allmtr. Bu dergi
Trklk urunu uyandrma grevini, kurucusu Yusuf Akuramn
redaktrl yllarnda yapt. Yusuf Akura (1876-1935) Simbirsk
kasabasnda domu, stanbul ve Pariste tahsil grerek siyas bi
limler yksek okulundan mezun olmutur, nce Kazanda tarih
retmeni, siyseti, bu yzden Rus hapishanesinde mevkuf olarak
kaldktan sonra stanbulda gazeteci, nihayet de profesr oldu. 1921
nisannda Mustafa Kemal hareketine katld. Birok tarih ve tarih
felsefesi ile ilgili eser yaynlad.
12 Mart 1921de Hamdullah Suphi Tannverin baarl idaresi
altnda stanbulda Trk Oca ald. Bu ad altnda Trkiye'nin bir
ok yerlerinde Trk kavimlerini tantma, aralarndaki tesant
salama amac ile kltr kulpleri hayat balad.
Bu hareketler srasnda, Pantrkizmin byk nazariyats Ziya
Gkalp (Diyarbakr 1875-1924) idi. Abdlhamidin istibdadn yeren

258
hr fikri, hapse atl ve saf Trke yaynlar ile kendisini abuk
tantt. 1909dan itibaren Selanikte, 1912den itibaren de stanbulda
yaad ve evresine hocalk etti. Turan adl iiri fevkalde tesir b
rakt :
"Vatan ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan
Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan!
iirlerinde (Trklk, Kzelma v.b.) ile Trklerde Islmdan
nceki htralar uyandrd. Yeter derecede geree dayanmayan,
hemen hemen mistik bir ifade olan Turan mefhumunu halka ml-,
etti. Onun Turan Macar Turanclarnn, bilhassa A r p d
Z e m p 1 e n inin ok gzel "Turni dalok (Turan arklar) ba
lkl iir mecmuasnda aksettirildii tarzda mbalal bir ekilde
Trk, Fin, Macar, Mool v.b. kavimlerin topunu ifade etmiyor, an
cak Trkleri kastediyor. Gkalpin istedikleri kltr bakmndan
Trkleme, urlu Mslman olma ve modern medeniyet akmna
uymadr. En yakn amac da Ouz Trklerinin kltr birliidir. Fi
kirlerini 1923'de Trkln Esaslar adl eserinde aklar.
Turanc romantik hareket Trk edebiyatnda da byk akis ya
ratt. Buna A h m e t H i k m e t in Altn Ordu ve H a l i d e
E d i bin Yeni Turan adl eserlerini rnek olarak gsterebiliriz.

Yakn mzinin Avrupa seviyesinde daha pek ok byk sanat

krlar vardr, ilerinden ancak bir kann adn anmakla yetine
ceiz. Kudretli irlerden Y a h y a K e m a l B e y a t l i ve
A h m e t H i m , ehliyetli romanclardan R e g a d N r i
G n t e k i n ve bilhassa Y a f c u p K a d r i K a r a o s m a n -
o 1u, Trk mzisinin en esasl aratrcs M e h m e d F u a d
K p r l gibi.

259
 YENt TRKYE'NN KUKULUU

Mondros muahedesinin akdinden sonra Trkiyenin tamamiy-

le dmanlarnn arzu ve keyiflerine brakld intiba hasl oldu.
Wilson prensiplerinin kendi zararlarna istismar edildiini gren
Trkler milliyet prensibinin ancak malplar zayf drmek iin
sylenen emperyalist devletlerden Ingiltere ve Fransann bir ok
uluslar stnde tahakkmn salayan ve aslnda hi tatbik
olunamayan bir vasta olduunu tesbit ettiler . (Tarih IV., s. 5).
Atatrkn mehur bir nutkuna gre: Osmanl devletinin d
hil bulunduu grup, Harbi Ummde malbolmu, Osmanh ordusu
her tarafta zedelenmi, eraiti ar bir mtarekenme imzalam.
Byk harbin uzun seneleri zarfnda, millet yorgun ve fakir bir hal
de. Millet ve memleketi Harbi Ummye sevkedenler, kendi hayatlar
endiesine derek, memleketten firar etmiler. Saltanat ve hilfet
mevkiini igal eden Vahdeddin, mtereddi, ahsn ve yalnz tahtn
temin edebileceini tahayyl ettii deni tedbirler aratrmakta. D-
mad Ferid Paann riysetindeki kabine; ciz, haysiyetsiz, cebn,
yalnz padiahn irdesine tbi ve onunla beraber ahslarn vikaye
edebilecek herhangi bir vaziyete raz.
Ordunun elinden ealih ve cephanesi alnm ve alnmakta...
til f Devletleri, mtareke ahkmna riyete lzum grmyor
lar. Birer vesile ile, til f donanmalar ve askerleri stanbulda. Ada
na vilyeti Franszlar; Urfa, Mara, Ayntap Ingilizler tarafndan
igal edilmi. Antalya ve Konyada Italyan ktaat Eiskeriyesi; Mer
zifon ve Samsunda Ingiliz askerleri bulunuyor. Her tarafta, ecnebi
zabit ve memurlar ve husus adamlar faaliyette. Nihayet mebdei
kelm kabul ettiimiz tarihten drt gn evvel, 15 Mays 1919da t i
lf Devletlerinin muvafakatiyle Yunan ordusu zm ire ihra edi
liyor.
Bundan baka, memleketin her tarafnda, ansr Hristiyaniye
hafi, .celi, husus emel ve maksatlarnn temini istihsline, devletin
bir an evvel, kmesine sarf mesi ediyorlar.

280
 Bilhare elde edilen mevsk malmat ve vesaik ile teeyytetti
ki, stanbul Rum patrikhanesinde teekkl eden Mavri Mira he
yeti, vilyetler dahilinde eteler tekil ve idre etmek, mitingler ve
propagandalar yaptrmakla me^l. Yunan Slibiahmeri, resm mu-
hcirin komisyonu; Mavri Mira heyetinin teshili mesisine hadim.
Mavri Mira heyeti tarafmdan idare olunan Rum mekteplerinin izci
tekiltlar, yirmi yan mtecaviz genler de dahil olmak zere
her yerde ikmal olunuyor.
Ermeni patrii Zaven Efendi de, Mavri Mira heyetiyle hem f i
kir olarak alyor. Ermeni hazrl da tamamen Rum hazrl
gibi ilerliyor.
Trabzon, Samsun ve btn Karadeniz shillerinde teekkl et
mi ve stanbuldaki merkeze merbut Pontus Cemiyeti suhuletle ve
muvaffakiyetle alyor (Nutuk, s. 1, 2).

Trklerin de bz tekiltlar vard. Mesel, Edirnede; Te

rakki ve Paa eli gibi. zm irde ilhaka kar bir asker tekilt
kuruldu. lerinde en kuvvetlisi Dou vilyetleri Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti idi. ngiliz mandas isteyen, slm karakterde veya Krt
vasfn tayan birleimler de vard. Daha sonra szde halife taraf
tar, gerekte yamac ve kendilerine Yeil Ordu adn veren top
luluklar da ortaya kt.
Yunanllar tedricen Bandrma ve Mudanyadan da Anadolu ii
ne sokulmaya altlar. Karadeniz'in dou kylarnda bir Rum te
kilt, Merzifondaki Amerikan okulunda yetien tahrikilerin
szlerine kaplarak Pontos Hkmeti ad altnda harekete ge
ti. Bu tekiltn eteleri ve bat Anadolu tarafndan ilerleyen
Yunan blkleri sistemli bir ekilde Trk kyllerini srmeye ve
ldrmeye baladlar. lemleketin uzak dousundaki blgede, Ame-
rikahlar ve ngilizler tarafndan tevik gren Ermeni'ler Trabzon
ve Rizeden Erzincana, Vandan Bitlise kadar olan sahada bir cum
huriyet kurmay tasarladlar.
M u s t a f a K e m a l Paann daha sonra i ve d cephe
hakknda syledikleri, u andaki duruma uyuyordu:
Asl' olan dahil cephedir. Bu cephe btn memleketin, btn
milletin vcuda getirdii cephedir. Zhir cephe, dorudan doruya
ordunun dman karsndaki msellh cephesidir. Bu cephe, tezel
zl, tebeddl edilebilir; malb olabilir. Fakat bu hal hibir vakit
memleketi, bir milleti mahvetmez. Mhim olan, memleketi temelin

261
den ykan, milleti esir ettiren dahil cephenin sukutudur (Tarih IV.,
s. 116).
Hatt mdfaa yoktur, sath mdfaa vardr. O sath btn
vatandr. Vatann her karg topra, vatandan kaniyle slanmadk
a terkolunmaz (Tarih IV., s. 99).

Memleketimizde bulunan dmanlar silh kuvvetiyle karma

dka, karabilecek mevcudiyet ve kudreti milliyetimizi filen ispat
etmedike, diplomasi sahasnda mide kaplmak,caiz deildir (Ta
rih IV., s. 117).

Mustafa Kemal bu prensiplere uydu ve ancak bu sayede yeni

Trkiye'yi kurdu.

19 Mays 1919 Trk tarihinin byk gndr. 39 yanda olan

Mustafa Kemal, bu tarihte Samsuna ayak bast. stanbulda sanki
ayann .altnda yanan kor vard. Yurtseverlerin kaderi hapse atl
makt. O, byk bir maharetle terhis ilerinin yrtlmesi iin,
kendisinin, Sivas, Erzurum 3. ordu mfettii sfatiyle Douya gn
derilmesini salad. Daha vapura biner binmez emniyet edilebilir
lii hususunda Antanta komisyonu phe ve kukuya dt. Em
rin geri alnmasna karar verdiklerinde ise ge kalmlard. Mustafa,
Kemal Samsundan Erzuruma ve oradan da Sivasa giderek mill
mcdeleyi tekiltlandrd. 4 Eyllde Sivas Kongresinde henz i
gal edilmemi lkelerin mill tekilt yeleri toplanarak savaa ha
zr olduklarm bildirdiler. Padiahn hkmeti Mustafa Kemali g
yaben idma mahkm etti. Bu tehdit paay iinden alkoymad. 23
Nisan 1920de Ankarada, teri ve icra selhiyeti hiz Trkiye B
yk Millet Meclisi ald.

teden beri harpten yorgun Ingiliz, Fransz ve talyanlar, sa

hibi olmadan sry soymaya giritiklerini; padiah hkmetinin
sz dahi olmadn ve Trkiyenin baygnlktan kendine geldiini
ve yaylma hedeflerine ulamak iin savamak gerektiini grnce
askerlerini Anadoludan geri ektiler. Trkler Ermenileri dar at
tlar ve avu ii kadar cz kuvvetle kendilerinden kat kat fik
Franszlar da Toros dalarnda durdurarak, geri ekilmeye mec-
bur ettiler. 30 Mays 1920de Franszlarla Ankara'da mtareke im
zalayarak 20 Ekim 1921de muahede akdettiler. Bu suretle kuv
vetli bir dman tasfiye edilmi oldu. Kuzeyde ise, Kafkas snrn
da, eski harplerde elden km olan Artvin, Kars ve Ardahan Ekim
1920de Trk askeri tarafndan geri alndlar. 16 Mart 1921de An
kara ile Rusya hkmetleri arasnda yaplan ve 21 Mart 1921de .de
T.B,M.M.de kabul edilen Moskova anlamas ile bu cephedeki Trk
snr esasl ekilde dzeltildi. Padiah hkmeti mmessillerinin 10
Austos 1920de imzalad Sevres (S e v r ) sulh muahedesini Anka
radaki Meclis tanmak yle dursun, szn dahi etmedi. Zira, mua
hedenin kabl, yurt hinleri ile ibirlii mnasna gelebilirdi.

Sevres muahede hkmlerine gre, Osmanl devleti stanbul ve

evresi ile Anadolunun kuzey-bat blgesinden ibaret olarak kala
cak, stelik kapitlasyonlar bels boynuna kecek ve askerler ter
his edilip silhtan tecrit edildikten sonra da Trkler, hariten hi
maye gren aznlklar karsnda ikinci derecede jnrtta olarak s
rnecekti.

Biraz sonra Yunanllarn iyi silhlandrlm ve dinlenmi or

dusu Uak igl etti. Bursa tarafndan da ilerledi. Henz tegkilt-
lnma anda olan, byk mnkale glkleri ile karlaan Trk
ordusu nce fik Yunan kuvvetlerinin ilerlemesini geciktirme he
defini tuttu. Zira Mustafa Kemalin Samsunda sahile ayak bast
anda, eski bir milyonluk Trk ordusundan elde ancak 50.000 kii
kalmt. 1920 sonbaharnda bile yeteri derecede silhlandrlan kuv
vet mahdt idi. Bu ordu nvesinin de nce disiplinsiz ve si blk
lerden temizlenmesi gerekiyordu.

9-10 Ocak 1921 Birinci nn zaferi, Trk Mill Mcdelesinin

dnm noktasn tekil eder. Bununla tek bir darbede mill hk
metin ve ordusunun itibr ierde ve darda ykseldi. Muntazam
ordu tekili ve saysnn arttrlmas iin byk imknlar ufku al
d. 21 ubat - 12 Mart 1921de mill hkmeti Londra konferansna
davet ederek bz tdiller ile Sevres muahedesini tanmak iin iknaa
altlar. Bu davet Trkiye Byk Millet Meclisinin, Trkiye dev
letinin esas mmessili olarak tanndm gsteriyordu. Mzakereler
de Trklere tazyik yapmak iin Yunanhlar tekrar taarruza geti
ler. Bir buuk misli fik Yunan kuvvetine kar Trk ordusu, 31
Mart -1 Nisan 1921de, nnde ikinci defa galebe ald.
Trk ordusunun takviye ve tehizi zamana bal idi. Bu gecik
meden faydalanmak isteyen Yunanllar yeniden taarruza getiler
Yazn 12 frka ile bu taarruzu yapan Yunan ordusunun faaliyet
karsnda tehizat noksan ve mnakale glkleri yznden skn
tda olan Trk ordusu, nceden hazrlanan mdfaa hattna ekil
meye mecbur oldu. Temmuzd Eskiehir, Ktahya ve Afyonkara-

263
hisar terketmek mecburiyeti vard. Mustafa Kemal ordusunu te
kiltlandrmak iin Sakarya nehri arkasma ekilerek zaman kazan
d. 5 Austos 1921de Byk Millet Meclisi onu muvakkat salhi
yetlerle bakumandan yapt. Paa, snrsz selhiyeti ancak ay
iin talep ederken, nihi zafere olan sarslmaz inancn da teyid etti.
Halbuki Yunan kral Kontantin bundan birka gn sonra ordusu
na sava emri verirken hedef Ankara (! ) demitir. Fevkalde ted
bir olarak malzeme msaderesi iin kurulan komisyonlar gle
uramad. Fakirleen Anadolu, orduyu tehiz iin isteyerek ve b
yk heyecanla nakil vastalar dhil varn younu verdi. Cephede
den erkeklere, kadnlan ve kzlar, icabnda srtlarnda cepha
ne tadlar. 21 Austos 1921de byk Sakarya Meydan Sava ba
lad. 22 gn, 22 gece sren boumada Mustafa Kemlin irdesi,
enerjisi ve azmi dmana stn geldi. Krk-kaburgas ile sava ida
re etti. Trk ordusu Yunan saldrsn durdurmakla kalmad, harekete
ilk teebbs te ellerine geti. T.B.M.M. 19 Eyll 1921de minnet ve
kranhnn bir nianesi olarak ona Gzi nvn ile mareal rt
besini verdi. Geri ekilen dman Eskiehir, Afyon izgisinin az do
usunda yeni cephe kurdu. Ve Antant devletlerinin siys mdaha
leleri ile kendileri iin uygun bir sonu elde edebileceklerini umdu
lar, Arkalarndaki limanlardan eksiklerini tamamlamaya kojmldu-
1ar. Buna karlk Trk ordusunun arkasnda yollar bozuk Orta
Anadolu vard. 1922 Austosuna kadar hazrlklarm tamamlad
lar. Bu sefer Yunanllarn 132.000 askerine karlk Trk ordusun
da 104.000 askeri, 8.000 makineli tfeine karlk ancak 2.800 ma-
kinal tfei vard. Bu duruma ramen Trk ordusu 26 Austos
1922 gn tan yeri aarrken hcuma geti. Daha savan ilk gn
Dumluptnar alarak, Yunanllarn bir yl sresince tahkim ettikle
ri cepheyi yardlar, ikinci gn A fyona girdiler. Trk piyadeleri
Aslhanlarda, 5.000 kiilik Trk svari kuvvetinin yardm ile Yu-
nar ordusunun byk ksmm kuattlar. 30 Austosta ise imha et
tiler. 1 Eyll 1922de Gzi u emri verdi: Ordular, ilk hedefiniz Ak-
denizdir, ileri! .
Uak ve Eskiehirde Yunan ordusundan baz paralar kal-
m^t. Bunlarn takviye almalar ihtimli vard. Antant da mda
hale edebilirdi. u halde abuk hareket gerekiyordu. Trk Ordusu 1
Eyll 1922de Uaka girdii zaman Gzinin nne, yakalanan Yu
nan bakumandan Trikupisi getirdiler. 9 Eyll 1922de de Yunan
ordusunun kalntlarm zmir sokaklarndan ikararak denize dk
tler.

264
 tede beride kalan dank blklerle kaabilen kat, kaa
mayan esir oldu.
Mudanya mtarekesi 11 Ekim 1922de akdolundu. 23 Kasm
1922de Lausanne (Lozan )da bar mzakereleri balad. Bu arada
Byk Millet Meclisi 1 Kasm 1922de padiahl lavetti. stan
buldan kaan Vahdeddnin yerine Abdlmecid halife olarak kald.
Bu suretle devlet ile din messesesi ayrlm oldu. Trk tarihini an
cak sath olarak tanyanlar iin de bu hadisenin nemini izah et
mee ihtiya yoktur.

24 Temmuz 1923te, uzun sren, hatt bir aralk kesilen m

zkerelerden sonra Lausanne barn imzalamas byk bir adm
tek ediyordu. Trkiye bugnk 780.623 km^ lik sahasm bu
bara borludur. Bu saha Sevres muahedesi ile Trkiyeye brak
lan topraklarn mislidir. Avrupadaki snn Edirne tesinde
stanbuldan 350 km. uzakta oluu byk nem arzeder. Boazlarn ta
rafszlna id hkmlerden sarf nazar, btn kapitlasyonlardan
kurtulu daha da nemlidir. Bu sayede Trkiye, yzyllardan beri
onun ilerlemesini kstekleyen balardan kurtularak mutlak siy
s, ktisad ve asker hkimiyetine kavumutur. Geriye Suriye ve
Irak snrlarnn izilmesi, Musul petrollerinin kime id olacamn
belirtilmesi, Osmanl imparatorluu borlarnn tasfiyesi, Trk ve
Yunan aznlklarnn mbadelesi gibi meseleler askda kalmtr.
Geen zaman zarfnda bu meseleler de halledilecektir. 20 Temmuz
1936 da akdedilen Montreux anlamas, Lausanne muhedesinin
Boazlara id hkmlerini tdil etti. Trkiye burada da mutlak h
kimiyeti salad. O tarihten sonra boazlar tahkim etti. Suriye s
nrna gelince, nfusu Trk olan Antakya evresi nce autonomi ald.
23 Haziran 1939da ise Franszlarla yaplan anlama sonunda, ve
29 Haziranda Hatay Devleti yneticilerinin Trkiyeye katlma ka
rar almalar zerine, 30 Haziranda Trkiyeye ilhk edildi. Musul
yalnz petrol iin deil, muvasala yollar ve Krt unsuHn bak
mndan da nzik bir mesele idi. Musul, Cemiyet-i Akvm (Birlemi
Milletler) tarafndan gnderilen komisyon raporuna dayanarak,
bilhassa ngilizlerin oynad oyunlarn tesiri ile 15 Aralk 1925de
Irak'a terkedildi. Bat Trakyadaki Trk nfusu hari, Yunanistan
dan yanm milyon Trk anavatana yerletiridli. Trkiyeden de s
tanbuldaki Rumlar hari birbuuk milyon nfus Yunanistana gitti.
1929 ylnda yaplan bu ameliyat pek ac olmakla beraber, mesut so
nulan da grld. ok eski Yunan-Trk zddiyeti uzun zaman iin

265
ortadan kalkt. Hatt Atatrk zamannda iki devlet arasndaki men
faat ortakl dolaysiyle bir mddet dostluk havas da esti.

Eski Osmanh devleti borlar svireli profesr Borelin nihi

raporu ile vris devletler arasnda paylald. Trkiye hissesine d-
sjen % 62yi kabullendi.

Lausanne muahedesinin akdinden sonra, yllar boyunca uzayan

yavalardan kurtulan ve barn zevkini tadan Trkiye, yce bir
hamle ile yakn gemiteki hesaplar grme ve gelecek iin hazr
lk yapma ilerine giriti. 9 Eyll 1923de Halk Partisi kuruldu,
(i Ekim 1923de Trk ordusu stanbula girdi. 13 Ekim 1923de sa
vunmas daha kolay ve merkez durumda olan Ankara, Devlet mer
kezi olarak iln edildi. 29 Ekimde Cumhuriyet iln edilerek Gazi,
Mustafa Kemal, Trkiyenin ilk Cumhurbakan seildi. smet Paa
Cumhuriyetin ilk bavekili oldu.

Bu suretle yeni ve mill Trkiye CumJuriyeti dodu.

Bu ksa tarih erevesi iinde, henz, cumhuriyetin iln si-a-

larna, rastlayan ve onu takip eden yllarn terkibini yapmak he
defini gtmyoruz. Bu ayr bir kitabn konusu olacaktr. Ancak ku
ru bir Ita takvim rakam ile nemli hadiseleri bir araya toplamak
istiyoruz.

14 ubat 1924de, kyl erlere, askerlik hizmetleri srasnda zi

raat dersleri vermek iin kanun karlyor.

3 Mart 1924de Byk Millet Meclisi, halifeliin lav ile ilgili

kanunu kabul ediyor. Peygamberin yeil sanca etrafnda toplan
mak iin halifeliin dvetine, Trk olmayan Mslmanlarn ko
mad oktan-bilinmekte idi. I. dnya savanda Araplar,halife or
dusuna kar gelmilerdi. Halife evresinde toplanan ve halifenin
din nfuzundan faydalanarak geinen zmre, hatta halifenin biz
zat kendisi, yeni, modern Trkiyenin ilerlemesinde ayak ba olu
yordu. OsmanlI sllesi memleketten kartld. Sonuncu padiahla
rn kaderi bu oldu. Eskiden gelen byk padiahlarn icraatna ba
kacak olursak Osmanh sllesi, dnya trihindeki dier byk s
llelerden daha kt deildi.

20 Nisan 1924de Trkiye Cumhuriyetinin dier modern cum-

hriyetlerinkine benzeyen halk ve milliyeti Tekilt- Essiye Ka-
tnu kabf. edildi.

266
 17 ubat 1925'de Douda, tedenberi tatbik olunan, kylye
ok zararl aar usl kaldrld.

25 Ekim 1925de fes giyme yasak edildi. Bu zevahirin ok

nemli psikolojik tesiri olduu iin Gazi kendisi de propaganda ge
zisine kt ve taradaki halka fesin aslnda bir Yunan giyimi ol
duunu ve Trkiye iklimi iin elverili bir meta olmadn anlatt.
(apka ve Kyfet Kannu 28 Kasmda 3mrrle girdi).

30 Kasm 1925de dervi tekkelerinin ve medreselerin kapatl

masna, hocalarn devlet tarafndan yetitirilmesine ve eitimin lik
olarak yaplmasna dir kanun kt.
26 Aralk 1925de Milletleraras takvim kabul edildi.
17 ubat 1926da ok modern Trk Meden Kannu kabl edildi.
Daha sonra bu, sanay ve ziratin gelimesini hedef tutan kanunlar
ile tamamland.
29 Mays 1927'de Ankara-Kayseri demiryolu ald.
28 Ekim 1927de ilk Trk nfus saym yapld.

1 Kasm 1928de Gzinin aydnlatc nutuklarnn tesiri ile

Meclis, 3 Kasmda Arap harfleri yerine Latin alfabesini kabul etti.
Bu karar okuma yazma bilmemekle mcdele ve halk eitimi bak
mndan byk nem tayordu. Arap harfleri ile dizildiinde 612
iaret gerekli olduu halde Latin alfabesinde 70 igret kfi geliyor
du. (Byk ve kk harfler ile iaretler ve rakamlar dahil).
8 Ekim 1929da topraksz kyllere toprak datm kanunu;
26 Mart 1931de okka ve arn yerine kilo ve metre sisteminin ka
bulne dair 1782 sayl ller Kannu kabl edildi.

19 ubat 1932de Trk ocaklar yerine Halk Partisi'nin parti

tekiltna bal olarak Halkevleri ald.

15 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti (Trk Tarih Ku

rumu) ve 12 Temmuz 1932de 'Trk Dili Tetkik Cemiyeti (Trk Dil
Kurumu) kuruldu.

21 Haziran 1934de (31 Aralk JL936ya kadar tamamlanmak ze

re) Trke soyad alma kanuu mecbr klnd. 24 Kasm 1934de
Meclis kran ve minnetlerinin bir nianesi olarak Gazi Mustafa
Kemle Atatrk soyadn tevcih etti.

237
 26 Kasm 1934de eski atafatl barok tesirini andran bey, pa-
ga, aa, efendi gibi lkablar kaldrld. Onun yerine bay, bayan ile
hitap edilmesi kararlatrld.

OsmanlI nianlarnn veya yabanc devletler nian ve madalya

larnn tanmas yasak edildi. Ancak stikll Madalyas muteber
sayld.
1927de tedrisata balayan Hukuk Mektebi (Fakltesi)nden
sonra, 1935te Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kuruluu ile on-
bir Faklte ve dokuz yksek okuldan ibaret olan bjmk Ankara
niversitesi meydana kt. Dil ve Tarih Fakltesinde Atatrkn
ahs istei zerine Macar Filolojisi, yni Hungaroloji krss de
tesis edildi.

Atatrk devrinin son yllarnda Trkiye btn komular ile

(yz yllardan beri ilk defa) dostane mnasebetlerde bulunuyordu.
Emniyet anlamalarna iltihak ederek, 9 ubat 1934de Yugoslavya-
Yunanistan ve Romanya ile Balkan Pdkttm, 1937de ise nasyay
ilgilendiren Sadabat Pakttm imzalad.
Kemal Atatrk, Trk milletine en bjrk hizmetleri yaptktan,
Anadoluda huzur, intizam ve alma hevesini aladktan sonra,
maalesef ok erken, 10 Kasm 1938de veft etti.
 A L T IN ORDU V R S L E R

n. ARLIK HAHlMYETt ALTINDA

Altn Ordunun blnmesi ve vrisi olan mstakil Hanlklarn

zayflamasndan sonra, Rusya Gneye ve Douya ilerlemesini bil
hassa ateli silhlara borludur.
X V I. yzyl sonunda dou Rusyann en nemli tccarlar olan
Stroganovl&T Kama nehri kylarnda geni topraklara sahip idiler.
Ural dalan evresinde, o sralarda karklk vard. Ural dalan
bat ksmnda Don Kazaklan apulculuk yapyorlard. Asya tara
fnda ise, henz yeni kurulmu olan Tatar devletine tbi Sibirya ka-
vimlerinin aknlar Perm yanndaki tuz madenleri istihslini tehlike
ye drmlerdi. ki ate arasnda kalan Maxim Stroganov ma
haretle Kazaktan kendisine cretli asker yapt ve onlar Tatarlara
kar gnderdi. Kazak ataman btn ihtimallere gre Trk men
eli Yermak Timofeyevi 5.000 kiilik bir kuvvetle Fin asll Vogol'lar,
Ostydklar ve Tatarlar ile savaa giriti. Teknik stnlk, ok ve
yaya kar ateli tfekler galebe ald. Fakat kendileri de ilerlerken
ok zayiat verdiler. 1581de Km Hann payitaht Isker'e var
dklar zaman ancak 500 kii kalmlard. Yermak, 1584de Vogay
nehri kysnda Km Hann basknna urad ve ldrld. Buna
ramen uranan zayiata karlk arkadan hep yeni Kazak blkle
ri yetitikleri iin hanlk tutunamad. Rus orman blgesini daha
ilerilere doru genilettiler. Nisbeten yksek teknik, ikna, hile ve
ok defa silh gc kk Tatar prensliklerini inkiyada mecbur et
ti. Km Han yalnz bana kalmt.
Sibirya Tatar Hanl daha eskiden Taybuga sllesine ait idi.
1428de ingis neslinden gelen e^bnlerden Abulhayr buray ele
geirdi. 1480 sralannda eybnlerden dier bir kol da tbeku yer
leti. Km Han (1556-1593) onun torunu idi.
Kendi bana terk edUen Km Han 18 y l Ruslarla srekli
mcadeleden sonra kamaya mecbur oldu. Son zamanlara kadar Si

269
biryaI bir Tatar oyma olan Turayllarda Km Han'n ka
ile ilgili u at yaamakta idi;
Kakmin kamad yerlere trmandm ben; ku umayan
yerlere ulatm ben; ah benim halkm, sizi ne kadar ok beendim,
kahramanlarm sizi ok zledim .
Km, Kazak-Krgz llerinde izini belirtmeden snd gitti,
bir tahmine gre de Nogaylar ldrdler. Kmn yeisli ve mit
siz sava, ayn zamanda ingis neslinin kuzey blgesinde son pa
rlts oldu.
Tatar kavimlerinden AZtej/'lIarn, TZij^lerin, TeJeflev'm, Aba-
fcanlann, Karagas v.b. lann lkeleri alndktan sonra sra Ydkut-
lara geldi. Yakutlar X V II. yzyldan nce daha gneyde Baykal
gl evresinde yayorlard. Kolyma ve Lena nehirleri boyuna e
kilmeye mecbur oMular. Antropoloji bakmndan hayli kark ol
makla beraber, Kuzey Sibiryann en ok canllk gsteren ve en
kabiliyetli kavmi Yakutlardr. Dillerine pek ok Moolca sz gir
mitir.
Kazaklar 1632 ylnda Yakutsk hattna ulatlar. 1638de
OkJotska. Byk Okyanusun geni krfezi gzlerinin nnde ya
ylyordu. Eski Sibir Hanl adndan alnan Sibirya sz muazzam
lkeye bundan sonra ad oldu. Ruslar Sibiryaya yerletikten sonra
ancak gneye ynelmeye ve Kazak-krgzlar Rus evresine alma
ya teebbs ettiler. Orenburg, Turgay ve Semipalatinsk ancak
X V III. yzylda Ruslarn eline geti.
Krgz (krklar) ad eskiden yalnz bugnk Kara-Krgzlarn
ecdadna verilen ad idi. Bu kavim M.. II. yzyl in kaynaklarna
ve Orhondaki Trk yaztlarna gre Sayan (Kmen) dalar ku
zeyinde, Yenisey nehrinin yukar mecrasnda yayorlard. Bz bil
ginlere gre aslnda, kumral, beyaz tenli baka bir rktan bir kavim
iken, V n . yzyldan nce trklemilerdir. D o n n e re gre eski
dilleri in ve Tibet dilleri ile akraba olmaldr. 840dan sonra Mo
olistandaki rolleri, Yenisey blgesinde ksa mrl ve cce kald.
Minusinsk evresinde ksmen yerlemi olarak, iftilik ve hayvan
clk ile megul oldular. Bu eski duruma gre yakn tarihlerde yal
nz hayvanclkla megul olmalar bir nevi gerilemedir. Mool dev
letinin sukutundan sonra daha ziyade Kalmk hegemonyasna tbi
olarak yaadlar. Kalmklr 1703de K rgzlar gneye Ceti-Su
(Yedi-Su; Rusas: Semiryeie, yine Yedi nehir mnasna gelir)

2T0
evresine ve Tienan dalarnn gney-bat blgesine g ettirirler.
Pamir yresinde de gebe olarak yaarlar. Kuzeyde kalan ksm
kk Tatar kavimlerinden A ltaylara ve Sagaylara kar.gp temes-
sl ederler.
Kazak-Krgtzlsir aslen Kazaktrlar. Krgz adn onlara Ruslar,
Rus Kazaklarndan ayrt etmek iin vermilerdir. zbekler ile
birlikte ok kark terkipli byk konfederasyona tbi idiler. Bu
konfederasyonun banda daha nce zikri geen eyban sllesin
den Abulhayr Han bulunmakta idi. Onun lmnden sonra, 1468 s
ralarnda byk ayrl oldu. Bozkrda oturan Kazaklar birliinin
dier blmn tekil eden zbeklerden ayrldlar.
Kazak'lar ile zbeklerin ayn unsurlardan teekkl ettiini, bu
unsurlarn ne derecede heterogen, ayr cinsten olduunu ve Mool
dalgasnn eski oymak czlerini ne derece dattn aadaki mi
saller aka gstermeye yeter:
Nayman oymak ad Kazak-Krgzlarda, zbeklerde, X V II. yz
yl Nogay Tatarlarnda (Gney Rusyada), Kafkas evresindeki
KundurIarda ve eski Krm Tatarlarnda mevcuttur.
Celairliler, zbekler ile Kazaklar; ngt\&r, Gklen-Trk-
menleri ve zbekler; Uygur'lar, zbekler ve N ogaylar; Kereitler
ise Kundrlar, Kazaklar, Ngay-Tatarlan ve Krm Tatarlar
arasna dalmlardr.
Kazaklar zamanla blmde toplandlar. Douda TJlucs;
Akmolinsk yaylasnda Ortacs; batda Kiics (Byk, orta, kk
yz).
^befcler ise, daha nce akland zere eyban sllesi ile
gneye akn ederek Buhara ve H ivede yerletiler. Timrlerin par
lak devrinden sonra inhitat (gerileme a) balad. Ancak Abdullah
Han (1583-1598) zamannda eski k biraz parlar gibi oldu. Taht
ve karde kavgalar, arkasndan Rus istils gelip att.

Rusyann X V III. 3mzyl banda, yukar Irtite zaptettii yer

lerini gneye uzatarak emniyet altna almas, Trkistandan gelebi
lecek aknlan nlemesi gerekiyordu.

Corafya ve etnografya mnasebetleri icab l'rkistana atlan

ilk.admdan sonra, daha birok adm atmay ve srekli svaglar
gze almay (escalation) gerektirdi. stil bata ancak gebelerin

271
barmdklar kuzey blgesine inhisar ediyordu. 1864de bundan
vazgeerek Evliya Ata ve imkent'i, 1865de Takenti aldktan
sonra Trkistan valiliini meydana getirdiler.
Aralarna nifak sokulan hanlklar mterek dmana kar
birlemeyince her biri kolaylkla bir ganimet olarak Ruslarn ku
cana dtler.
Buhara Emirlii, Hokand Hanl ile ok defa harp halinde idi.
1842de emir Nasrullah ksa bir mddet iin Hokand igal etti.
Halefi Muzaffereddin (1860-1885) tahta kt zaman Ruslar Sir-
derya nehrinin aa mecrasna ayaklarm attlar. Emir bir biri ar
kas yenilgiye uraynca, Stmarkand ve dier baz ehirler ile mem
leketin kuzey-bat ksmn ar generali Von Kaufmanna. terke mec
bur oldu.
Her ne kadar Buhara Hanl Ruslarn yardmlar ile Pamir
evresinde, Karategin, Sugnan ve Darvazn bir ksmn ve Hivenin
sukutundan sonra bu hanln dou blgesini memleketine ilhak et
ti iae de bir mddet sonra arn vassali olmay ve arln gm
rk birliine girmeyi kabullendi. Bu zelil durumunu da ihtille ka
dar idme ettirebildi. Son Buhara emiri Seyid Emir-Alim, ecddna
yakmayacak ekilde, modas gemi feodal devletini koruyabil
mek iin Ruslardan bile yardm istemekten ekinmedi. Buna ra
men 1920de Afganistana ilticaya mecbur oldu.
Hokand hanhna gelince, 1866da ar generali Romanovski,
Hokand Hanna vassal muamelesi yaplmas emrini almt. Bu emir
de, Durumuna rz olmaz, alnrsa, bize iini bitirmek frsatn ver
mi olur deniyordu.
Gerekten ok gemeden 1876da Hokand hanhnm bz par
alarn Fergana evresi ad ile Trkistan vilyetine ilhk ettUer.
Aym yl ar generali Skobelevin blkleri Pamir yaylasna karak
oradaki Kara-Krgzlan Rusyaya balama ve Trkistan ftuhatn
tamamlama hedefini gttler.
1873de general Von Kaufmann Hiveyi igal ederek Hive Ha-
nn Rs hmiliine ald. Rus'lar Pamirin tepelerinden Hindistana
gz atabiliyorlard. Dirayetli Rus msteriki B a r t h o 1 dn Orta
A s3^a tarih konferanslarn aadaki cmlelerle bitirmesi sebepsiz
deildir:
Bilindii zere Ruslar X V II. yzylda Trkistan yoluyla Hin
distana gtren yolu aryorlard (12 Konferans, 1935)".

272
 Geriye ancak sava Trkmenler kalmt. Trkmen oymakla
rnn ou Ouzlardandr. Birlik salamak iin tekilta sahip de
illerdi. ok defa oymaklar birbirleri ile kavga halinde idiler.
B a r t h o 1 dun isbetle kaydettii vecihle yalnz mterek halk
edebiyat tesiri altnda iken kendilerinin bir tek kavim olduklarn
seziyorlard (Enz. Isl.). Bilhassa X V III. yzyl sonunda ve X IX . yz
y l, balarnda yaayan Mahdumkuli, sevdikleri bir mill gir idi.
Krasnovodskun 1869da vukua gelen igali ve 1873 yl Hive sefe
rinden sonra Trkmenleri ezmee sra gelmiti. Fakat bu hedef
lerine 1881 ylnda Gk-Tepeyi aldktan sonra ancak ulaabildiler.
Teke Trkmenleri Acemlerden ganimet olarak alnan eski tek bir
topla 70 modern Rus topuna kar yirmi gn muhasarada dayan
dlar.

Ruslarn tekerrr eden ileri hamleleri gayet tabi olarak In

gilterede gittike artan kzgnlk dourdu. 1865den beri Petera-
burg daima, iler olup bittikten sonra tedip hareketlerinin sonuncu
olduunu bildiriyor ve bunlar ounlukla hep bo szden ibaret kal
yordu.

Bz hareketler, merkez hkmetin resm tutumuna aykr idi.

Takent, verilen emir hilfna, Kulca, Rus Hariciye vekilinin, Hive
ve Hokand da arn verdii teminat hilfna igal edilmilerdi. Yo-
mut Trkmenlerinin katlim bilhassa, ngiltere ile harp havaju ger
ginliine sebep oldu ve Ingiltere Ruslarn Balkanlardaki hareke
tine iyi gzle bakmad. Ruslar 1885 tarihine kadar Merv blgesine
sokuldular. Sonra snr anlamalar ile Trkmen arazisini Rusya,
ran ve Afganistan aralarnda bltler.

arhk arazisinin Trklk zararna olarak bymesini ksaca

tasvir ettik. Bu ekilde byyen bir devlette, Trkln ruslmas
faaliyetleri ok erken balamtr. Bilhassa Ortodoks kilisesi byk
tazyik yapyordu. Piskopos Guriy 1555de, Byk Petro andaki
fermanlar ile zorla Hristiyan yaplan Tatarlarn vergilerini ve as
ker mkellefiyetlerini, henz Hristiyan olmayanlara yklyor, bir
kyde iki- ortodoks Hristiyan olsa dahi oradan btn Mslman
lar sryordu. Bu suretle, yalmz Kazan evresinde, 1742 yhnda 536
mescitten 418ini yktlar. Tatar mirzalarndan (asilzadelerinden)
ancak Hristiyan olanlar mlklerini muhafaza edebiliyorlard. Top

273
raklar cebren alnan Tatarlardan ou selmeti ticarette buldu. An
cak Ruslar bu kabiliyetli tccarlarn da rekabetini krmak iin ted
birler almakta gecikmediler. 1762 ylnda Kazanda 24 Tatar ticaret
hanesini kapattlar.
Mslman tebaamn says ar imparatorluunda hayli artt
iin durum sonradan biraz dzeldi, i bsbtn gerip koparmak is
temediler. 1788de Mslmanlk tannd. Orenburgda vcda getiri
len mftlk merkezi ile, daha iyi kontrol yaplmasn temine alt
lar. Asilzadelere, mlkleri hri baz haklar iade edildi. Orta A s
yaya daha kolay nfuz edebilmek iin Tatar tccarlarna bz ko
laylklar gsterdiler. Buharadan, bu temas neticesi Kazana kuv
vetli slmlk ruhu girdi, Rus kltrnden saknma ve tecrit edil
me fikri X IX . yzyl ortalarna kadar devam etti.
Tatarlarn izinden yryen Rus tccarlar da Trkistana so
kuldular. Rus kapitalizmi, Tatar ekonomisini ykmak iin elinden
geleni yapt. Ancak bu kavim alkanl ve sanayide, topraa ba
l reaya kullanan Ruslar yerine cretli igi ahtrdklar iin ok
parlak sonular elde ettiler. Mesel; bir yzyl nce pamuk sanayii
nin 3/4i Tatarlarn elinde idi. Btn tazyiklere, Hristiyanla gir
meye zorlamalarna, sert eitim politikasna. Kazan niversitesi
ark Fakltesinin 1854de datlmasna ramen Uraldaki Trk-
lerde baz blgelerin kltr seviyesi Ruslardan daha yksee ula
t. Ruslatrmann daha ince usullerini bundan sonra Kazan lahi
yat Fakltesi profesr llminski 1864den itbaren tatbike balad.
Esaa dncesi u idi: Bir kavmin tefekkr tarz ve dnya gr
ana dile bal olduundan Hristiyan yapmak iin nce Incili bu
kavimlere kendi lehelerine gre hazrlyarak datmak gerekir.
Ancak bu yayn Rus harfleri ile yaplmaldr. Bunun dourduu so
nu u oldu: Arap alfabesi kullanhrken leheler arasndaki ayrlk
lar gze arpmyordu. Bu bakmdan zikri geen lkede tarih Arap
yazsnn birletirici bir taraf vardr. Halbuki Rus alfabesi fonetik
yazya yakn olduundan, en czi ayrlklar da kesin ekilde gs
teriyordu. Bu suretle Trke eitli kk lehelere ayrldktan son
ra ])u Trk unsurlarn Rus potasnda eritmek daha da kolay olacak
tr. llminskiden sonra pek ok Rus bilgini ve misyonerleri en kk
Trk lehelerine varncaya kadar hepsini inceleyerek ayn politika
y takip ettiler. Bakrtlarn v K rgzlarn bir ksm da Kazan
lehesinden ayrlarak ayr bir lehe ve edebiyat yaratmaya taraf
tar idiler, llminskinin bu amacn gayet kurnazca ve iddetle bu 3iz-
yldaki rus kltr siyaseti de benimsedi ve tatbik etti.

274:
 Misyonerlerin tekerrr eden denemelerine kar, Tatarlar Ms
lmanla daha sk sarlarak muvazene saladlar. Tasavvuf felsefe
si zerine kurulan Nakibend ve bilhassa Veys tarikat slik-
ler oald. Veys tarikat eyhi Bahaeddin Iann deli olarak tan
tlmasna ve 1893de hapiste ldrlmesine ramen, tarikatn yayl
mas nlenemedi. Veyslerin programnda din ile birlikte milli
yetiliin de- yeri vard: kfir Ruslarn boyunduruundan kurtul
mak.

Ruslatrmaya kar koyan ikinci cereyan, Avrupaya yzlerini

eviren kimseler temsil ediyordu. Onlara gre, Mslman pasif mu
kavemeti yeterli bir silh deildi. Mnev silh Trklk ruhunun
uyank bulundurulmasnda aramak gerekir. Onlar, Avrupallk fik
ri ve Avrupa ilmi ile dindarln kabili telif olduunu gsterdiler.
lerindeki en sekin yol aclar arasnda Kazanl Mercan (1815-
1889) bulunuyordu. Buharada tahsil etmi olmasna ramen mu
taassp bir dogmac deildi. Hr dnceye yer aynyordu. Avru
pa slbu ile Rusyadaki Trkler arasnda ilk tarih yazar da o
oldu.

Hseyn Feyzhan (1826-1866) de tam mnas ile, Avrupal. aya

rnda, okul reformcusu idi. Ama onun getirdii yenilikler ancak
lmnden sonra meyvasn verdi. Abdulkayyum Nasir (1824-1902)
aon derece alkan, ansiklopedici olarak htrasn ebediletirdi.
Halka mahsus yaynlar ve takvimleri ile Avrupa ilminin ulat
sonular tantt.

K n m h s m a i l G a s p r a l (Gasprinskiy, 1815-1914)
btn reform fikirlerini terkip ederek ve yayarak hepsinden stn
hizmet etti. Ruh gelimesine, Moskova, Paris ve stanbul tesir etmi
ti. Oralardan, halkn, Trkl Avrupallarla ayn seviyeye kar
mak dncesi ile yurduna dnd. Ona gre ark kavimlerinin gevek
lik ve talihsizliinin yegne zm noktasm eitimde aramak gere
kir. Her Trk ve her Mslman dnya gr iin mcdeleden ekin
memeli. Onda Pantrkizm ve Panislamizm ahenkli bir ekilde at
madan imtiza etmektedir. Yakn amac ise unlard: Avrupa anla
mnda okul reformu; mterek Trk edeb dilinin yaratlmas: Trk
kadnlarna tima haklarn tannmas; tima dernekler kurarak
eitim hedeflerinin tahriki. Bata, kendisi Usl-i Cedd zerine ok
gzel bir alfabe kitab hazrlad. 1884de Bahesarayda bir numne
okul at. Tesiri Arabistan ve Hindistanda bile grld. 1912de

276
kendi uslne gre kurulan bir okulu Bombayda at. Programna
gre, ilk okullarn 3-4 snflarna kadar ocuklar kendi lehelerini
iyi rendikten sonra, yksek snflarda eitim ve retim mte
rek Trk edeb dili zere olmaldr. B e k i r S t k o b a n -
z a d enin bir makalesinde de belirttii zere Rusyadaki Tatarlar,
stanbulda (A k toprak, hr toprak) kan basit halk dilinde ya
zlan matbuat glk ekmeden anlamakta ve yzlerini Trkiyeye
evirmekte idiler.

Dil hususundaki hedeflerine ulamak iin G a s p r a 11, Trk-

eden lzumsuz yabanc szlerin atlmas taraftan idi. Krm lehesi
Anadolu Trkesine yakn olduu ve orann lehesinde hesaba katla
cak edebiyat gelimedii iin dil birliinin gerekleebileceine Gasp-
rah inanyordu. Ancak 1905'den sonra Rusyadaki Trklerin m
nevi sahada rehberlii Kazanllarn eline geti. Orada mahall lehe
edeb dil olarak geliti. Ancak eski Arap harfleri kullanld md
dete Trk leheleri arasndaki fark fazla belli olmuyordu.

G a s p r a l Dilde, fikirde, ite birlik dsturu ile ortaya atl

d. Bu fikrini yaymak iin elinde en tesirli silh, Bahesarayda kar
d Tercman gazetesi idi. Bu ceride 10 Nisan 1883den itibaren
balangta haftada 1-2 nsha olarak kabiliyordu. Trke konu
ulan ve anlalan her yerde, Msr'dan Hindistana kadar bu ceride
tutundu, coraf mesafelerin uzakhna bakmadan, Trk mill ha-
yatmn ve menfaatlerinin oca haline geldi. Rusyadaki Trklerin
Trk olarak kalmasnda 33 yl mrl Tercmann byk rol ol
mutur. Burada uyanan Trk ruhu daha sonra Y u s u f A k u -
r ann faliyeti sayesinde Nmk Kemlin fikir lemi ile birleerek
Trkiye'ye de tesir etmitir.

Filosof ve sosyolog Ziya Gkalpn daha nce zikroluhan rol

sayesinde, fikr gelime zirvesine ulam, dil-Uralclk, Anadolu-
culuk ve nasyachk yerine o, hepsinin stnde kendi anlad m
nada Turan lksn savunmutur.

G a s p 1 r a 1 mn ektii tohum yine de boa gitmedi. XX . yzyl

balarnda, Rusyadaki Trk lkelerinde, Gaspralmn istedii tarz
da, 5000 okul ve retmen kulu vard. Rus okullarna gitmeden de
Avnpahla yaklamak mmknd.

Eitim hareketine paralel olarak edebiyat da geliti. Misal ola

rak, Kazan Tatarlannn mill airi A b d u l l a h T u k a y

270
 (1886-1913) zikredelim. Sefalet iinde geen ocukluk hayatndan
sonra abuk parlayan kaa mrl bu air, yaz hayatna din gr
lerle balamsa da mil yolda karar klm ve ve Kazan edebiyat
nn gelimesinde ok messir olmutur. Trkistan, Kafkasya ve K
rm Trk edebiyatmn gelimesi ve yetien edeb ahsiyetler hak
knda tafsilta girimek iin yerimiz msait deildir.

1904de, kltr alanndaki ykselie ramen, Kazanhlarn en

byk yazar A y a z s h k (1878-1954)nin yazd roman
ad "ik i yzyl sonra inkiraz idi.

1905 ylnda Rus ihtilli koptu. Duma meclisine yeler seildi.

Eyletler bu harekete hazrlksz olmalarna ramen Rus parlamen
tosuna 35 Trk-Mslman mebus girdi. Geici bir devre, Rusyada
ki Trkler rahat bir nefes a,ldlar. Gazeteler kmaya balad. Hava
abuk deiti. Eskisine benzer tazyikler balad. arlk Rus san
sr Trk gazetelerinin ksa mrl olmalar iin ne mmknse
yapt. Ancak F t i h K e r m nin Orenburgda kard Vakit
gazetesi ve R i z a e d d i nin ura adl edeb ve lm dergisi bir
mddet yaad. Dumada Trk mebuslarnn saysn tedricen 7ye in
dirdiler. Mebuslardan ah Haydar Srtlanov Rus kltr ile yeti
mi olmasna ramen, mecliste hkmetin tazyiklerinden ac ac i
kyet eder: Vaktiyle silh gc ile devlet kuranlarn ahfad, n
c derecede vatanda, hatt tammiyle hukuksuzlar derekesine in
dirilmitir . arlk idaresinin bilhassa son yllar ok tazyiki idi.

Bu sralarda A y a z s h k "Zindan adl eserinde "

renmek isteyen Tatar genlerinin, hapishanelere gelmelerini tavsi
ye ederim. Btn Rusyann en mmtaz simalarn burada bulacak
lardr diyor.
1916da Bakl Reaulzde "Rusya Mslman veya Tatar ye
rine Trk szn kulland iin, vatan hini olarak itham edil
miti. Zira, Trk sz ar idaresince, geni mna tad iin teh
likeli saylyordu.

ar Rusyasnn batmasndan nce ve sonraki kark devrin si

ys mcdeleleri iinde, S a d r M a k s d , A y a z s h k ,
Z e k i V e 1 i d , Krmh e l e b i c a n ve C a f e r S e y d -
a h m e d, Trkistanl M u s t a f a o k a y o l u gibi daha
pek- ok deerli ahsiyetlerin faaliyetlerini, malzeme okluu dola-
ysiyle tantmaya hkn yoktur.

277
 lerinde bazlarnn Mahall yurtseverlii ve dolaysiyle ay
rl destekleyen temaylleri Gaspralnn dsturlar ile hem ahenk
deilse bile, vatanlarnda dima idealizmle mcdeleyi elden brak
mamlardr.
1917de yar Tatar meneli olan Rus fikir ve siyset ada
m Lenin tarafndan kavimlerin hapishnesi denilen arlk
Rusyas skt etti. Bir Tatar efsnesine gre Kazandaki Sym-
'bike minaresinden arlarn sembol olan kartal kalkt zaman,
hrriyete kavuacaklard. Veys tarikatnn bir mridi gerekten
de bu kartal oradan testere ile kesip kaldrd. arlk tazyiki aley
hinde selmetlerini sosyalizm zaferinden bekleyen Tatar, Bakrt,
Kazak, zbek v.b. aydnlar byk Mart ve Ekim ihtillinden ho
landlar. Bu pek tabidir, zira komnist partisi 2 Kasm 1917 tarihli
bir beyanname ile Rusya kavimlerinin hukuk eitliini ve devlet
kurma haklarn tanmt. Bu beyannamede aka her kavmin ken
di kendisini idare hakk tannm ve isterlerse Sovyet devleti ile
balarn zerek tamamen mstakil olabilecekleri de bildirilmiti.
Rusyaya bal olarak yaayan aznlklara hr gelime imknlar da
vaad edilmiti.
' Ama byk coraf vahdetlerde ortaya kan tevik milleri, ta-
ril boyunca ok defa kk milletlerin gyelerine aykr olarak da
geliebilmektedir.
Sovyetler Birliindeki Trk kavimlerinin kaderinde bu iki inki
af yn atmaktadr;
Bir taraftan byk imal Eurasia alannda coraf birlik, eko
nomik birliin kuruluundaki gayretler ve mntakav dil hakimiyeti
gibi politik gayeler btnl salamaya (integration) alrken;
Dier taraftan, mill ynden mtecanis olmayan bu mntakada,
paralanm halde olsa dahi mill hislerin kuvvetlenmesi, mill tarih
aratrmalarna ehemmiyet verilmesi ve bununla ilgili messeselerin
kuvvetlenmesi (Akadem iler), blnmeyi tevik edici (particularisme)
miller olarak gzkmektedir.
Btnlk amacn gden gayretlerle, blnmeye yardmc olan
unsurlarn, biribirine hangi lde ve hangi-raddeye kadar tesir
edecei ve biribirini ne derecede frenleyebilecei, imdiden kestiri
lemez. Bu hususlarn incelenmesi, gelecek nesil tarih aratrclar
nn vazifesi olacaktr.

278
 T R K L N B U G N K S A Y IS I

Trklk trihinin sahnesi: eski dnya ktalardr; a ise: bin

lerce yllk devreyi iine almaktadr. Fakat bugn yalnz Anadolu
Trkl kendi yurduna sahip ve mstakil bir durumdadr. N
fus says bakmndan o da orta derecede devletler arasna girer.
Kendisine dn mteakip gsterdii byk baarlar, coraf du
rumu ve daha ok liderlerinin, dnya siyaseti amillerinin atmas
srasnda gsterdikleri maharet sayesinde hemen hemen byk dev
letler derecesinde bir ehemmiyet tar.

Trkln dnyadaki nemi hakknda hkm verebilmek iin,

yalnz Trkiye Trklerinin deil, dnyann muhtelif lkelerinde da
nk halde yaayan Trklerin saysn da bilmemiz gerekir.

Dakik istatistik rakamlarn elde etmek iin 1970 nfus saym

larnn neredilmesini beklememiz icap eder. O zamana kadar mu
vakkaten Dr. R. A. K.nn 1963te Trk Kltr mecmuasnda
(Mart, s. 6-11) ve Cultura Turcica da (1964, s. 35-44) toplad ve
azam mebllarla tahmin ettii rakamlara okuyucunun dikkatini
ekmek isteriz. Bu rakamlara gre Trkln btn dnyadaki sa
ys 95.000.000dur. 1963ten beri Trkiyenin nfusu epeyce artt,
dier memleketlerin bazlarnda ise azalmalar oldu. Hlsa olarak
Trkln dnyadaki umum sajnsn, bugn de Dr. R. A. K .nn tah
minlerine gre ifade etmek uygun olacaktr.

Her ne olursa olsun Trkln gelecei iin dnya siysetinde

nemli bir rol ancak Trkiye oynayabilmektedir. Elinde bulunan ge
ni ve bugnk durumuna nazaran gelecekte ok daha zengin ve ge
limi olabilecek topraklar zerinde nfusunu serbeste gelitirebilir,
hayat sahasn serbeste doldurabilirse; geici siyset oyunlar ile
deil, halknn gc ile kendisine ebed olarak byk devlet kudre
tini kazanabilir.

279
 B B L Y O G R A F Y A - NOTLAR

Eserde sk sk kullanlan balca ksaltmalar

A E = Archaeologiai rtesit I (1881 ), Budapest. Magyar Tu-

domnyos Akademia.
AECO = Archivum Europae Centro - Orientalis I (1935 ),
Budapest.
A H = Archaeologia Hungarica I. Bp. Magy. Nemzeti Muzeum.
AM Asio Maior I (1924 ), Leipg.
AO H = Ata Orientalia Hungarica I. (1950) Budapest.
B a r t h o 1d, Vorles = W . B a r t h o 1d, 12 Vorlesungen ber die
Geschichte der Trken Mittel-Asiens. Dt. Bearbeitung von
Th. M e n z e 1. Berlin 1935.
Belleten = Trk Tarih Kurumu Dergisi, Ankara, I (1937 ).
B r o c k e l m a n n , GI V = C. B r o c k e l m a n n , Geschichte
der Islamischen Vlker. Mnchen, Berlin 1939.
C h a V a n n e s, DOC = Documents sur les Tou - kioues occiden-
taux. Spbg. 1903.
,CT = Cultura Turcica I (1964 ), Ankara.
E b e r h a r d , Randv. = Kultur und Siedlung der Randvlker
Chinas. Leiden. 1942.
E b e r h a r d , Localkult = Localkulturen des Nordens und Westens,
Leiden 1942.
E l = Enzyklopaedie des slam I - IV. Ergnzungsband, Leiden-
Leipzig. 1913 - 1938.
ESA = Eurasia Septentrionalis Antiqua I (1925 ), Helsinki.
GMS = Gibb Memorial Series, London.
G r o u s s e t , A sO r = G r o u s s e t , L Asie OrientaJe des origines
au XV. siecle I. Les empires. (Hist. du Moyen Age X .)
Paris 1941.

281
G r o u s s e t , Steppes = R e n e G r o u s s e t , L empire des
steppes. Attila, Gengiskhan, Tamerlan. Paris 1939.
A = slm Ansiklopedisi.
JAS = Journal Asiatique I (1827 ), Paris.
JRAS = Journal of the Royal Asiatic Society I (1834 ), London
KCsA = Krsi Csoma Archivum I (1921 - 1942), Budapest.
KSz = Kelesi Szemle I - XXI. (1900 - 1927), Budapest.
L i g e t i, B A L i g e t i, L .; Bilinmeyen -Asya, Ankara 1946.
MHK = A magyar honfoglals Ktfi. Macar yurt kurma a
kaynaklan.
Szerk. P a u l e r G y u l a es S z i l g y i S. Bp.
1900.
M Ny Magyar Nyelv I (1905 ), Macar dili Bp.
M o r a v c s i k Byz Tur I. = M o r a v c s i k , Gy . Byzantino-
turcica I, II.
Die Byzantinishen Quellen der Geschichte der Trkvlker.
Berlin 1958, 609 + 376 s.
M o ravcsik MTBF. m M o r a v c s i k , A Magyar trtenet
biznci forrsai (Macar tarihi Bizans kaynaklar). Bp. XX.
NyK. = Nyelvtudomnyi Kzlemenyek I (1862 ), (Dil bilgisi
dergisi). Bp. M. Tud. Akademia.
N e m e t h H M K = N e m e t h Gy. , A honfoglalo magyarsk
kialakulsa (Y urt Kuran Macarlm teekkl). Bp. 1930.
R a d 1 o f f, A S = W. R a d 1 o f f , Bltter aus Sibirien, I - II.
Lpg. 1893.
R a d lo ff-T e m ir= :W . R a d l o f f Sibiryadan. eviren:
A. T e m i r, I, 1-2; II, 1-2, Ankara 1954-57.
Sem Kond = Seminarium Kondokovianum I (1927 ), X I
(1938), Parague-Belgrad.
TM = Trkiyat Mecmuas I (1925 ), stanbul.
TOEM = Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas.
T K A = Trk Kltr Aratrmalar I (1964 ), Ankara.
Ung Bibi Turk I = M o r a v c s i k , Ungarische Bibliographie der
Turkologie und der Orientalisch - Ungarischen Beziehun-
gen, 1914-1925. Bp. 1926- (KCsA II. 199-236).
Ung Bibi Turk II = R s o n y i , Ungarische Bibliographie der
Turkologie uhd der Orientalisch-Ungarischen Beziehungen
1926-1934. Bp. (KCSA. Erg. Bd. 1-64, 1935).

282
ZDMG. = Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft
I (1846 Leipzig.
Bu kitapta faydalanlmam olmakla beraber, halen hazrlemmakta olan,
Trkolojlye alt byk elkitabndan bahsetmemiz gerekir: Bunlarda Trk
kavlmleri tarihine ait bahisleri milletleraras tannm uzmanlar yazmaktadr
lar. Zikri geen elkitab unlardr:

4/ Philologiae Turcicae Fundamenta. Bunun birinci ve ikinci cild-

leri kmtr, (Wiesbaden, F. Steiner, 1959 ve 1965). Birinci
cild Trk dillerini, ikinci cild ise Trk edebiyatn tantr. Bas
kda olan nc cild Trk tarihini iine alacaktr.
2/ On cild olarak Trk Kltr Elkitab ad altnda plnlanan ikin
ci eserin, telif heyeti bakan P r o f . Ze k i V e l i d i
T o g a nn lmnden sonra devam edip etmeyecei malm
deildir.
3/ Handbuch der Orientalistik. Hrsg. von B. S p u 1 e r, Leiden,
BrilI 1955. imdiye kadar I, II, III, VI. ve VIII. cildleri ile ta
mamlayc cildi neredildi.
Yaknda, nispeten kk, fakat nemli bir eser daha neredildi.
K. C z e g l e d y : Nomd nepek vndorlsa Napkelettl Napnyu-
gatig (Gebe kavimlerin Gne Dousundan Gne Bats
na kadar hareketleri). Budapest, 1969. Iskitler, Sakalar sonra
Hiung-nu-Hun, Avar-Uar-hon, Eftalit, Ogur-Hazar tarihlerinin
problemleri bakmndan yeni neticelere varan bu kymetli eser
den maalesef faydalanamadm.

Gi r i , Eski Trkln tasvirine dair

bahisler
Corafya, muhit, blgeler : G r . T e l e k i P l , A Turn
fldrajzi fogalom (Turan coraf bir mefhumdur). Turan
1918, s. 52-65.
Passarge, Landschaftsgrtel der Erde. Breslau, 1929 (Jeder-
manns Bcherei).
P a s s a r g e , Landsehaft und Kulturentwicklung in unseren Klima-
breiten. Hamburg 1922.
A. H e t t n e r. Der Gang der Kultur ber die Erde. Lpg. 1929.
G. V e r n a dsk y, A. History of Russia. Revised Edition. New
Haven 1939.

283
 Muhitin Tesirleri Hakknda

G r. T e 1e k i : Tj es faj (Coraf evre ve r k ). Turan 1917.

H. H a s s i n g e r ; Geographische Grundlagen der Geschichte.
Freiburg, 1931 (Geschichte der fhrenden Viker 2.).
R. H e n n i g : Geopolitik 2. Lpg: 1931.
G. van B u l c k : Beitrge zur Methodik der Vlkerkunde.
Wien (Wiener Beitrge II).
G. M o s t l e r : Die Erde. - Braunschweig, 1966. (Kap. V. Vegeta-
tionsgrtel als Lebensrume des Menschen) v.s.
L. F e b v r e : L a terre et 1evolution humaine. Paris, 1938.
(L evolution de la humanite IV ).
F. M a c h a t s c h e k : Landeskunde von Russisch-Turkestan.
Stuttgart, 1921. Trkistan n en iyi corafyasdr.
F. G r e n a r d : L a Haute Asie (Ceographie niverselle de Vidal
Lablache - Gallois. VTII). Paris 1929.
C h o 1 n o k y : Turan (Turan 1918, 25-43).
A t l a s : Aziatskaya Rossiya I-III ve Atlas. Spbg. 1914. Tekmil
Asya Rusyas atlas.

Trklerin Ana Yurdu Konusu

V m b e r y. A., A Trk Faj (Trk rk) Bp. 1885, s. 59-84.

W. R a d 1 o f f : Daa Kudatku Bilik I. LX X X -L X X X Sahifeler.
G. J. R a m s t e d t : ber den Ursprung der Trkischen Sprache
Sitzungsberichte d. Finn. Ak. d. Wiss. 1935, s. 81-91.
N. P o p p e : KCsA. II, s. 80-82.
N e m e t h G y u l a , A. trkseg skora (Trkln en eski a)
Berzeviczy - Emlek, 158-174 Bp. 1934.
W. K o p p e r s : Urtrkentum md Urindogermanentum. Belle
ten V. 501.

Nomad Kltrnn Gelimesi Konusu

O. M e n g h i n : Weltgesch. der Steinzeit. Wien 1931.

Ural - Altayl kavimlerin dnya tarihindeki

rolleri konusu

O. M e n g h i n : Arch. rt. X U I (1928), s. 35-36.

284
 En eski T r k l e r i l e 1 n d o g e r m a n la r n
mnasebetleri konusu
K o p p e r s : Die ndogermanenfrage im Lichte der hist. Vlker-
kunde. Anthropos. XXX. (1935), 6, 25.
K o p p e r s : Urtrkentum und Urindogermanentum. Belleten V,
481-525.
K o p p e r s : Pferdeopfer und Pferdekult der Indogermanen.
Wiener Beitr. IV. (1936), 304.
J. W i e s n e r : Kimmerien und Skythen im Lichte neuer Indo-
germanen - Forschung. Forschungen und Portschritte
1943: 215.
N e h r i n g ; F l o r ve A m s c h l e r tetkikleri. Wiener
Beitrge zur Kulturgeschichte und Linguistik I-V. ciltle
rinde. Wien 1930.

tndogermanlarn menei ni d o u da arayanlar:

O s t - T h e s e
K o p p e r s : Pferdeopfer, s. 406; Urtrkentum s. 518.
W. S c h m i d t : Rasse und Volk 2. Salzburg 1935, s. 156.
M e n g h i n : Wiener Prahist. Zeitschr. 1934. say: 142.
W. S c h r a d e r ; Reallexikon der indogerm. Altertumskunde,
1929. n, s. 585.
V. E i c k s t e d t : Rassenkunde und Rassengesehichte. Stuttgart,
1933, s. 263.

Trk rk var m d r ? sorusu hakknda

B a r t u c z : A Magyar ember (Macar adam). Bp. 1938. Bilhassa
414-417 sahifeler.

Trk Dilleri Konusu

Dillerin tasnifi ve dil aileleri hakknda baknz;
Z s i r a i, M. ; Finnugor rokonsgunk. Bp. 1937, s. 3-23.
T r u b e c k o j : Sprachbund hakkmda, Aictes du 1. CongTM In-
ternat. des Linguistes, Leiden. 1930.

Altay Dil Ailesi Hakknda

G o m b o c z , Z. : A z altji nyelvek hangtrtenetehez. (Altay dil
leri fonetik tarihi) (Nyk. X X X V . 1905, s. 241 v.b.
R a m s t e d t : Zur Verbstammbildungslehe der mongolisch-trki-
schen Sprache. Helsinki, 1912, ber den Ursprung d. Trk.
Sprache. Sber. d. Finn. Ak. d. Wiss. 1935.
N e m e t h : Die Trk. - Mongolische Hypothese. ZDMG 1912, ve
Adalekok a trk-mongol nyelvek hangtrtenetehez (Trk-
Mool dilleri fonetik tarihi ve ekler). Bp. 1913 (Doktora
tezi).
P o p p e : Altaisch und Urtrkisch. UJB V I (1926), s. 91-121;
Die Noninalstannbildungssuffixe im Mongolischef. KSz.
X X (1927), 117 v.b.; Die tschuwassische Sprache. KCsA.
(1926), s. 80 v.b.; Introduction to the Altaic linguistics.
Wiesbaden, 1965.
L i g e t i, L. : A trk hosszu magnhangok (Trkede uzun sa
daklar.) MNy. X X XIV. (1938), s. 72 v.b., A z altji es
urli nyelvek (Altay ve Ural dilleri) MNy. XXX, (1934),
s. 44-47.
B e n z i n g : Einfhrung in das Studium der Altaischen Philologie
und der Turgologie. Wiesbaden, 1953. Bu esere ilveler:
Rsonyi STyK. L IX (1957) s. 278-288.

U ralli Kavimlerin Ana Y u r d u ve Trklerle

Mnasebetleri Konusu
A. S a u v a g e o t : Recherches sur le vocabulaire des langues
ouraloaltaiques. Bp. 1929.
N e m e t h : Az Urali es a trk nyelvek si kapcsolata (Ural ve
Trk dillerinin en eski rabtalar) N Y K . X U I (1928),
s. 62-85.
M. R s n e n : Materialien zur Lautgeschichte der Trkischen
Sprachen I. Helsinki 1949, 9-20.

lltisak ve tasrif dillerin yekdierine

olan mnasebetleri konusu
B j r n C o l l i n d e r : Analytische Sprachentwicklmg und
linguistische Teleologie. NyK. L. (1936), s. 51-64.

Trkenin lk Dank Yadigrlar Konusu

N e m e t h : HMK. 115 - 116; A. trkseg skora (Trkln en
eski a), s. 171-173.
B a r t h o 1 d : El. IV. 970.

286
L i g e t i : KCsA. II. 16.
M o r a v c s i k , Gy. : Abaris. Priester von Apollon. KSsA. I. Erg-
Bd. s. 104-118.

H as isimlerdeki Muhafazakrlk Konusu

R s o n y i ; Sem. Kond. VIII. (1936), 294.

Skitler Hakknda
N e m e t h ; A trkseg skora. (Trkln en eski a), s. 172.
R i c h t h o f e n ; Knaurs Weltgeschichte. s. 82-83.
W i e s n e r : Forschg. u. Fortschr. 1943 : 215.

Trk Dillerinin Tasnifi Konusu

N e m e t h : Az sjakut hangtan alapjai (en eski Yakut fonetii).
NyK. XLm. 278.
S a m o y l o v i : Die Trk-Sprachen. El. IV., s. 978-979.
R s n e n : Materialien I.
J. B e n z i n g - K . H. M e n g e s : Classification of the Turkic
languages. Phil. Turc. Fundamenta I, s. 1-10.
R. R. A r a t : Trk ivelerinin tasnifi. Trkiyat mecmuas X.
stanbul 1953, s. 59-138.

Trk Dillerinin Genel Vasflar

S a m o y l o v i :E I . IV. 979 v.b. Bu eserde geni bibliografya da
vardr.
R s n e n : Uzun sadal harfler hakknda: Finnisch-Ugr.
Forschungen X X IV. 1937.
L i g e t i : MNy. X X X IV . 1938.

Trk Dilinin Tarih devirleri

S a m o y l o v i : Yukarda zikrolunan esere bk.
L i g e t i : NyK. LI. 1941, s. 189, v.b.

Trk Ad Hakknda Baknz

N e m e t h : A Trk nepnev (Trk kavim ad). MNy. X X III, (1927),
s. 271-74, Hiungnu ve Topalardaki T u-Ku ad iin baknz:
E b e r h a r d , Liu-Yan ve Liu Tsung bibliografileri,
Ankara 1942, 52 s.
M u s t a f a K y m e n : Hsiung-nularn Tuku (T u-ko) kabi
lesi. A..D.T.C.F. Dergisi III. s. 51-68.

287
 Trklerde zel Adlar Konusu
Trk yer adlan hakknda, bilhassa Macar dergilerinde, M e 1 i c h,
N 6 m e t h , R s o n y i , F e k e t e L., B t k y , P a l a ve G y r f f y
v.b. laj pek ok kk makaleler yaynlamiftr. Bilhassa: M o r a v c s i k ve
R s o n y i nln blbUografyalanna baknz: 1934den itibaren KCsA. M N y ve_
AECO da kan tantmalarda mhimdir. Son kan en mufassal aratrma udur:
R S O n y i : Les Noms Toponymiques Comans du Kiskunsg.
Ata Linguiatica (1957), s. 73-146.
Trk yer adlarna alt, kolayca bulunabilecek ve olduka zengin malzeme in
zirdeki eserler tavsiye olunur:
V m b e r y : Die geographische Nomenklatur Zentralasiens.
Petermanns Mitteilungen, 1891.
M u n k c s i , B. : Baakir helynevek (Bakrt yer adlar). Et-
hnographia X m , (1902), s. 156-170.
Karta Yujnoy Pogranin. Aziatskoy Rossii. (Asya, gney snr bl
gelerine ait eski Rus genel Kurmay harita serisinin Orta
Asya ve Gney Sibirya paftalar). Bunlarda aul- ky ve
kurgan adlarnn binlercesi, aslnda kii adlan ile ilgilidir.
Kylerimizin adlar, 1928 ve 1934; (Trkiye Cumhuriyeti meskn
yerler klavuzu). Birinci cilt vilyet ve kazalara gre Arap
harfleri ve Fransz transkripsiyonu ile yaynlanmtr.
kincisi ise yeni Trke harfler ile yer adlarn ihtiva eder.
Son tab: Meskn yerler klavuzu I-III. ad altnda kmtr.
S v e n H e d i n i n nezareti altnda sve Akademisinin yaynla
d: Southern Tibet I-IX. cildinin indeksi ile Von Le Coq
tarafndan yazlan, Tarm Havzas yer adlar. (Ayni eser
erevesinde).
Spisok Naselennichmest. (Eskiden Trk kvimlerinin oturduklar
Rus vilayetlerine ait yer adlar mecmualar). Hem coraf
(toponymie), hem de ahs adlar (anthroponymie) malze
mesinin kaynaklarmn bibliografyas:
R s o n y i : Trk zel adlarnn kaynaklar. Trkoloji Dergisi,
1964, s. 71-101.

Trk ahs Adlar Konusu

G o m b o c z : Arpdkori trk szemelyneveink (Arpad devri Trk
has isimlerimiz). Bp. 1913.
N e m e t h ; HMK.
R s o n y i r M e l i c h , Pai s v.b. lann MNy, KCsA, NyK,
AECO, Ata, Orientalia Hung dergilerinde kan makale-
leleri.

288
 H as s i m D e r l e m e l e r i

H o u t s m a : Ein Trkisch - Arabisches Glossar, Leiden 1904.

J. S a u v a g e t : Noms et surnoms de mameloiks. JA 1950, s.
31-58.
K a t a n o V : Alfavitny ukazatel sobstvenuh imen, Spbg. 1888.
Sibirya Trk kavimleri folklorlarndaki has isimleri ihti
va eder.
M a g n i t s k i y : uvaskiya yazeskiya imena. Kazan 1905. Bu
eser, kaynak gstermeden 11.000 Trke has isim ihtiva
eder.
Besi m A t a l a y : Trk bykleri veya Trk adlar. stanbul
1935. (Bibliyografya gsterilmemitir).
M o r a v c s i k : Byzantino Turcica n. Sprachreste der Trkvlker
in den byzantinischen Quellen. Bp. 1943. (Bizans kaynak
larnda raslamlan tekmil Trk has isimleri iin, mkemmel
bir szlktr.
A. C a f e r o l u : Uygur Szl. stanbul 1934, 1969.
Z a m b a u r : Manuel de Genealogie et de Chronologie pour lHistoire
de rislam. Hanovre 1927. (Trk tarihi ile ilgili Arap ve
Acem kaynaklan: Bu meyanda bilhassa bn al-Athr, Ra-
ideddin, Ibn ys, hn Tagrbirdt v.b. dan bahseder).
Rus salnameleri ve arivleri: Polnoye Sobraniye Russk. I<etopisey,
Akt Istorieskiye v.b. (Bunlarda da pek ok Trk has ismi
bulunmaktadr).

Trk Folkloruna ait balca Rus Yaynlar

R a d 1 o f f : Proben der Volkslitteratur der nrdl. trkischen

Stmme I - K .
Dier nemli eserlerden bazlar:
P o t a n i n : Oerki Severo - zapadnoy Mongolii. Spbg. 1881. (Drt
cild, zengin malzeme ihtiva eder).
G r o d e k o v : Kirgiz i Karakirgiz v.b.
Sabk Rus ziraat bakanbgmm, Orta Asya le lgili ziraat lstatlstl|:l yayn
lan, TUrk has ve yer simleri bakmndan son derece zengindir, mesel&:
R u m y a n c e v : Redaktrlnde yajanlanan Material po obs-
ledovaniyu tuzemnago i russkago hozaystva i zemlepolzo-
vania v Semireenskoy oblasti I-IV. Spbg. 1912-1913,
Krgzskoye hozaystvo v Akmolinskoy oblasti I-V. Spbg.
1910. Zeylleri.

289
 Trk Oym aklar ve U ru lar Konusu

V m b e r y : A trk faj (Trk rk ). Bp. 1885.

N e m e t h : HMK.
R a d 1o f f : Phonetik der nrdl. Trksprachen. Lpz. 1882, X X I-X LV .
Ayn mellifin: Aus Sibirien, I. s. 205-248.
A r i s t o V : Zametki ob etniekom .sostave tyurkskih plemen i
narodnostey i avedeniya ob ich islennosti. Spbg. 1897. Bu
eserin indeksi; mp. Russk. Geograf. ob. po. otd. Et-
nogr. XXVni. 1903 cildinde: N. Bravin - I. Belayev, Uka-
zateli plemennih imen k statye N. I. Aristova ad altnda
kmtr. Bu eser tahminen 2300 Trk adn ihtiva eder.
Binlerce Trk (bilhassa Krgz ve Kazak) oymak adlarn ihtiva
eden kitaplar : Trud Kirgizskoy Arheologo - Etnografi-
eskoy Ekspeditsii, I-IV. Moskva 1956, 1960 ve N. B a s-
k a k o vun nerettii lgatlar.
M. T n p a y e v : Material k istorii Kirgiz-Kazakskogo naroda.
Takent 1925. Bu eser 2000 Kazak-Krgz adn ihtiva eder.

A r a p a has isimler ve bunun tertibi ile

i lg i l i konu
L. C a e t a n i - G . G a b r i e l i ; Onomasticon Arabicum Ossia
repertorio alfabetico dei nomi di persona e di luogo contenuti
nelle principali pere storiche. Vol. I, Roma 1915.
F. J u s t i ; Iranisches Namenbuch, Marburg 1895. Farsa has isim
leri toplamtr.

Trklerde l Gmme Adetleri Konusu

N. Th. K a t a n o f f : Uber die Bestattungsgebr|Luche bei den

Trkstammen Central-und Ostasiens. KSz I, 1900, s. 100
v.b., 225 v.b.
U n o H a r v a : Die religisen Vorstellungen der altaischen Vlker.
F. F. Communications N o: 125 Helsinki-Porvoo 1938,
279-343 s.
L s z i Gy . : A Koronci lete (Koron'daki buluntu. Bp. 1943,
Arch. Hung X X VII.
A k o s S z e n d r e y : A z smagfyar temetkezes (En eski Macar
gmme adetleri). Ethnogr. XXXIX, 1928, s. 12 v.d.

290
 Eski Din Konusu

S c h m i d t, P. W . : Ursprung der Gottesidee, Bd IX, Die asi-

atischen Hirtenvlker. Die primren Hirtenvlker der Alt-
Trken, der Altai- und der Abakan-Tataren. Freiburg 1949.
R a d 1 o f f : Aus Sibirien II, 1-67.
G. N i o r a d z e : Der Schamanismus bei den Sibirischen Vlkern.
Stuttgart 1925.
U. H a r V a : ( Yukardazikrolunan eser).
A. O h I m a r k s : Studien zum Problem des Schamanismus. Lund-
Kopenhagen 1939.
D. K. Z e 1e n i n : Kult ongonov v Sibiri. Moskva-Leningrad, Ak.
Nauk, 1936.
D. Ze 1e n i n e : Le Culte des idoles en Siberie, Paris 1952.
A 1 f 1 d i, A. : A Medvekultusz es anyajogu trsadalmi szervezet
Eurziban (Ayya tapma ve matriarkal tima tekilt
Eurasyada) N y K 1936, s. 5-17.
A 1 f 1 d i, A . : Die theriomorphe Weltbetrachtung n den
hochasiatischen Kulturen. Arch. Anz. 46, 1931, s. 393-418.
E d i p Y a v u z : Tarih boyunca Trk kavimleri. Ankara 1968.
s. 419.
G y . M s z r o s A csuvas svalls emlekei (uva eski dininin
yadigrlar). Bp. 1912.
S o l y m o s s y , S. : A z ural-altji hitvilkg sajtossgai (U ral ve
Altay din aleminin zellikleri). A Magyarsg Neprajza IV,
s. 414-432.
E b e r h a r d : inin imal komular. Ankara 1942, 233 s.
P o t a p o v : Sled totemistieskih predstavlenii u altaytsev.
Sovetskaja Etnogr. 1935, s. 134 v.b. (Bu eser Altay Tatar
larndaki totemizmden bahseder).
t b n F a d l a n : Z . V. Togan basks, s. 36-37. Bakrtlarda ylan
ve turnann kutsallndan bahis vardr.
G a r d i z i : El yazmas nshann Trklerden, Tibetlilerden ve in
lilerden bahseden ksm. G r f K u u n G e z a bask
s, Bp. 1903, 39 s. (Bu eserlerde Krgzlarda kutsal hay
vanlar bahsi vardr).
E b e r h a r d : L . Kult, s. 71. Bu bahiste gkyz ile sosyal nizam
arasndaki mnasebet zikredilmitir.
E b e r h a r d : inin imal komular, s. 228. Burada amanizmin
indeki izleri bahis konusudur.

291
K p r l , M. F u a d : Influence du chamanisme turco-mongol
sur les ordres mystique musultnans, stanbul 1929.
P o p p e : A M III, 138. Journ. of the North China Branchs of the
RAS L. V. 105 ff. M .: N. D. Mironov and S. M. Shirokogo-
roff, Dramana-Shaman.

Trklerin Eski Takvimi Konusu

E b e r h a r d . inin kuzeyindeki gebelerin yurtlan. L. Kult.
s. 29 v.b.
H a r V a : (Yukarda zikrolunan eser), s. 203.
O. T u r a n : Oniki hayvanl Trk takvimi. stanbul 1941. (im
diye kadar bilinen en iyi terkiptir).
R e i d R a h m e t i A r a t : Trklerde tarih zabt. st. 1937.
M o r a v c s i k . MNy. XVII. 1921: 222 (Tuna Bulgarlarndaki tak
vim hakknda).
V o n L e C o q : Handschriftliche uigurische Urkunden aus Tur
fan. Turan 1918, s. 449 v.b. (Uygur arivi ile ilgilidir).
B. C a r r a d e V a u x : E i n . 320-321 (Hicri tarih balangc
hakkndadr).
W s t e n f e l d - M a h l e r : Vergleichungstabellen der muham-
medanischen und christlichen Zeitrechnung 2. Lpg. 1926.

Halk Edebiyat Konusu

K o w a 1 s k i : Koshma. El. II.
E b e r h a r d : Randv. 52, 49 v.b. (Trkler ve Kao-eler de Tr-
ktler).
W. B a n g - R . R a c h m a t i : Lieder aus Alt-Turfan. A M DC,
1933, s. 129-140.
R. R a h m e t i A r a t : Eski Trk iiri, Ankara 1965. (Bu mu
azzam kitap ilgili konu hakknda en kymetli yegne eser
dir).
M a h m d a l - K g a r : (Besim Atalayn Arapa - Trke
szlk basks. Ankara 1939-41).
W. B a n g - R . R a c h m e t i : Die Leende von Oghuz Qaghan.
Sitzungsber d. Preuss. Ak. d. Wiss. 1932, Berlin.

Trklerin Masal Hzineleri Konusu

I gnac K u n o s : Osmanl-Trk masallar.
M e s z r o s , G y u l a : uva masallar.

292
w. R a d I o f f : Sibirya ve Orta Asya malzemesini ihtiva eden der
lemelerin Almanca veya Rusa tercmeleri ile: (Proben der
trk. Volksliteratur I-X ). Ayrca bk.; Die Marchen der
Weltliteratur (Dnya masallar serisinde) (Dietrich. Jena)
Trkische Mrchen, hrsg. v. F r. G i e s e; Mrchen aus
Turkestan hrsg. von G. J u n g b a u e r ; Macar masal
hzinesinde Trk unsurlar: S o l y m o s s y , S n d o r un
eserleri: Elements orientaux dans les contes populaires
hongrois. Revue des Etudes Hongr. et Finno-Ougr. VI.
L s z 1 , G y. : A Szent Lszio - legendrol. (Kral Lszio efsa
nesi hakknda). A hongoflalo magyarok mveszete Erdely-
ben. Kolozsvr, 1943, s. 84 v.b.
W. B a r t h o l d ve K p r l z a d e M. F u a d : Trk
kavimleri edebiyat. E L IV. s. 986 v.b. s. 1011 v.b.
Ag h Srr L e v e n d : Edebiyat tarihi dersleri. stanbul,
1941, s. 17 (Edebiyatn devirleri bahsi).
A. K a b a k l : Trk Edebiyat I - m. stanbul 1965.
K e n a n A k y z : Modern Trk edebiyatnn ana izgileri. Tr
koloji Dergisi, Ankara 1965, II. cilt, 1. say, s. 1-226.

Mus i ki F o l k l o r u Ko nus u

K o d 1 y, Z. : A Mgyarsg Neprajza IV, s. 9-80.

B a r t 6 k, B. : La musique populaire des hongrois et des peuples
voisins. Bp. 1937.
B a r t 6 k, B . : N6pdalgyjtes Trkorszgban (Trkiyede halk
trkleri derlemesi). Nyugat 1937, s. 173-181. A d n a n
S a y g u riun refakatnda toplad ukurova trkleri
mecmuas, A d n a n S a y g u nun ok kymetli notlan
ve ilveleri ile beraber baslmak zeredir.
M a h m u d R a g b K s e m i h a l ve J n o s B a n . :
Trk zene (Trk musikisi). Zenei Lex. 2 n, s. 721-623.
H s e y i n N a m k O r k u n : Eski Trklerde Mzik. Mzik
Grleri 4, 1953, No. 47, s. 4-6, No. 48, s. 2-3.
B. S z a b o l c s i : Nepvndorlskori elemek a magyar nepzen^ben
(Macar halk musikisinde kavimler g a unsurlar).
Ethnographia X L V . 1934, s. 134-156.
B. S z a b o l c s i : Egyetemea mveldstrtenet r tfoku
hangsorok (Dnya medeniyet tarihi ve be dereceli ses s
ralan ). Ethnogr. 1936, s. 233-151.

293
A. Adnan S a y g u n r L a Genese de la melodie. Z. Kodly
Octogenario Sacrum. Studia Musicologica III. 1962, s. 281-
300.
A. C a f e r o l u : Cihan edebiyatnda Trk kobuzu. Ulk.VIII,
1937, s. 203 v.b., 411 v.b.
H. G. F a r m e r : Zenei klcsnhatsok Kelet es Kzepeuropa
kztt (Dou ve orta Avrupa arasnda karlkl musiki te
sirleri). Kodly Emlekknyv 32-42.
B a r t h a D. ; A jnoshidai avar kettssip (Jnoshidada bulunan
Avar ifte kaval). Arch. Hung. XIV.

Tatbiki Sanatlar Konusu

Trk ka,vimlerinin sanatma, zanaatlerine, bilhassa maden ii

liine ait, Macarca, Almanca, ngilizce ve Rusa yaynlar pek oktur.
Bmlara ait bibliyografya, E b e r tin Reallexicon der Vorgeschichte
adl eserinin Sdrussland, Sibirien v.b. maddelerinde bulunur. Der
giler arasnda bilhassa, Archaeolgiai Ersit (ksaltmas; A E ) ve
Finlerin Eurasia Septentrionalis Antiqua (E S A ) ayrca Archaeologia
Hungarica (A.H .) ve H a m i t K o a y tarafndan tertip edilen
Trk Etnografya Dergisinde bulunur. A l f l d i , F e t t i c hin
bilhassa: A hunok regeszeti emlekei (Hunlann arkeoloji yadigrla
r) adl zeylde kan makalesi ile Attila es hunjai (Attila ve Hun-
lan ) adli eser (Bp 1941) tavsiye olunur. Bu son eser 1962de e
r i f B a t a v tarafndan Trkeye evrildi (D.T.C.F. Yaynlar).
H o r v t h T., G a l l u s v e L s z i o , G y.nn eserlerinde
dank olarak bu bahisle ilgili malzeme vardr. Birkan zikredelim:

C a m i l l a T r e y e r : Excavations in Northern Mongolia.

(Memoirs of the Ac. of Material Culture III, 1932. Lenin
grad.) Noin-ula buluntular bahis konusudur.
A 1m s y : Kokordyng mzi. Nepr. Ertesit 1904, s. 167.
A. n a n : Altayda Pazrk hafriyatnda karlan atlarn vaziye
tinin, Trklerin defin merasimi bakmndan izah. stanbul,
1937.
T a 1 1 g r e n : Some North. Euraaian Sculptures. ESA XII, 1938.
Andronovo ve Karasuk kltrlerini tantr.
G r o u s s e t : L empire des steppes, Paris 1939, s. 624-625. Yine
Andronovo ve Karasuk kltrleri.
H a d d o n : Evolution in Art. London 1895. Bezek ekillerinin psi
kolojik fonu ile ilgilidir.

294
A 1 f 1 d i . Die theriomorphe Weltbetrachtung in den hochasiati-
schen Kulturen. Arch. Anzeiger 1931, s. 394-418.
G y. L s z 1 : Hunor es Magyar nyomban (Hunor ve Macar
pekinde). Bp. 1967. Bu eserde eski Hun ve Macar meneli
efsanelerdeki bilhassa sihirli geyik efsanesi ve onlarn
Eurasyadaki paralelleri aratrlmaktadr.
E b e r h a r d : Ay sahip", Randv. 35 Liu Ylian ve Liu Tsung-
un biografileri, Ankara 1942.

Keeden kesilmi figrler hakknda

E b e r h a r d : Randvlker, s. 53-2.
Cuveynden alnan Uygur mene efsanesinin Almanca tercmesi:
R a d 1 o f f, Kudatku Bilik I.
S t r z y g o w s k iden alnan istinsah : Asiens bildende Kunst in
Stichproben, 1930, 395.
S t r z y g o w s k i : Trkler ve Orta Asya sanat meselesi. Trki
yat mecmuas III, 1935, s. 1-80, levha 1-46.
F e l v i n c z i T. Z o l t n : L art des Grandes Migrations en
Hongrie et en Extreme- Orient. Revue des Arts Asiatiques
Vin, 1931-32, 24 - 42, 57 - 71.
F e 11 i c h, N. : Das Kunstgewerbe der Awarenzeit in Ungam, I.
Archaelogia Hungarica I, 1926.
F e t t i c h, N. : Nepvndorlskori mveszet Magfyarorszgon.
( L art en Hongrie A repoque des migrations). Mveszeti
Lexicon (lExique dA rt) n. Red. par L. 6ber. Bp. 1935
s. 192-200.
L s z 1 6, G y. : Nomd mveszet. (A rt nomade) Magyar M
veszet IV, 1935, s. 361-367.
L a s z 1 o, G y. ; Etudes archeologiques sur I'histoire de la Societe
des Avars. Archaelogia Hungarica X X XIV, 1955.
L s z 1 6, G y. : Contribution larcheologie de repoque des
migrations. Ata Archaeologica Vin, 1957, s. 165-198.
M i n n s, E. H. : The A rt of the Northern Nomads. Proceedings of
the British Academy 28, 1942, s. 47-99.
S t r z y g o w s k i , J. : Altai, Iran und Vlkenvanderung. Lpz.
1917.
E r d e 1 y i, I. : L Art des Avars, Bp. 1966.

Hal Konusu
H. U h l e m a n n : Geographie des Orientteppichs. Lpg. 1930,
s. 72-74.
295
R. E t t i n g h a u s e n : Kl. El, Erg. -bd., olduka geni bibli-
ografya da vardr. 1935 ylna kadar.
W. G r o t e - H a s e n b a l g : Der Orientteppich. Seine Gesch.
und seine Kultur. Berlin 1922 v.b.
V on L e C o q : Volkskundliches aus Ostturkestan, Bin. 1916.
Dou Trkistan hallar bakmndan nemlidir.
A. S t e i n : Serindia. Oxford 1921. Evvelki madde gibi, dou
Trkistan hallar, Innermost Asia, Oxford 1928.
E b e r h a r d : Randv. 37. Vu-huanlann hal sanat hakknda
bilgi verir.
A 1 m s y : Krgz halchn tamtr. Nepr. rt. 1904, 175.
L y d i a R s o n y i : Trklerde halclk terimleri ve halchn
menei. TK. 103, Majas 1971, s. 614-627.

ktisad Hayat Konusu

F e b v r e : L a terre et L 6volution humaine, Paris 1938. 320 s.

R a t z e 1 : Anthropogeographie I. 447 s.
R. N u m e 1 i n : Les migrations humaines, Paris 1939.
G y u l a P r i n z ; Magyar f ld -M a ^ a r faj (Macar topra - Ma
car rk) n , 199.
R. T h u r n w a l d ; Menschliche Gesellschaft I-V. Bin. 1931-1935.
Bu eser her ne kadar Afrika bozkrlarndaki gebelerden
bahsediyorsa da, bu yce eserdeki dank hkmler ok
nemlidir.
R a d 1 o f f : Aus Sib. I, s. 414-419. Orta Asya gebe hayatn
tantr.
A b r a m o V : Kafkasyadaki oymaklarn getikleri yollar hakkn-
daki incelemeleri: Zapiski tmp. Russk. Geogr. Ob. po otd.
Geogr. I. s. 307 v.b.
G a 1 k i n : Etnografieskie i istorieskie material po Sredney Azii
i Orenburgskomu krayu, Spbg. 1868. s. 331 v.b.

Trklerde iftilik Konusu

S t. J u l i e n : Documenta historiques sur les Tou-Kioue (T urcs),

Paris, 1877, s. 170, 175.
F r i t z F l o r : Haustire und Hirtenkulturen, Wiener Beitr. I.
1930, a. 1-239.
G r. I. Z i c h y : Az eurzsiai lovasnomd mveltseg k6rdes6hez
(Eurasia atl gebe medeniyeti sorununa dair) Budapesti
Szemle 1936, s. 17-36.
296
A m s c h 1 e r D i e altesten Funde des Hauspferdes. Wiener Beitr.
IV. (1936).
E b e r h a r d ; Lokalkulturen, s. 268. (Deve hakknda).
N e m e t h : Berzeviczy Emlekkde kan makalesi; Szarvasmarha
nevekrl (Sr hajrvanlan adlar).

retim Bitkileri Konusu

V. H e h n : KulturpfIanzen und Haustiere in ihren bergang aus

Asien nach Griechenland und Italien. 8, 1913.
V a V i 1 o V : Geneologie nazariyesine dayanr.
E. S c h i e m a n n ; Entstehung der KulturpfIanzen. 1943.
R. R a p a i c s : A kenyer es tpllekot szolgaitato nvenyeink
trtenete (Ekmek ve gda salayan bitkilerimizin tarihi).
Bp. 1934.
R. R a p a i c s : A nvenyek es az ember (Bitkiler ve insan) 1941.
R. R a p a i c s : Termesztett nvenyeink eredete. (Yetitirilen bit
kilerimizin mengei). Bp. 1943.
E b e r h a r d : Lokalkulturen 165-66. (Dardan bahseder).
Pi-mai buday, ayn eser, s. 52.
Hiung-nu fasulyesi, ayni eser, s. 103.
N e m e t h : Trke bur (kara-biber) ve kendir hakknda: A
trkseg skora. (Berzeviczy Em lekk).
M a x H. K u c z y n s k i : Steppe und Mensch, Dpg. 1925. Bu
eser Krgzlarda stlk, beslenme, gda ve hayat tarz
ile ilgili hastalklar iin ok deerli bir eserdir.

Aile, Cemiyet ve Devlet Konusu

T h u r n w a l d : Lehrbuch der Vlkerkunde 2. Stuttgart 1939,

s. 236-279. Umum sosyoloji mefhumlar iin esastr.
R a d 1 o f f : Aus Sib. I. 513 v.b. tima tabakalanma iin nemlidir.
R a d 1 o f f : DasKudatku Bilik I, m s. v.b. Keza tima tabaka
lanma ve snflanma.
B. J. V l a d i m i r t s o v : Obstvenny story mongolov
Mongolskiy Koevoy feodalizm. Leningrad, Ak. 1934.
Trkesi; Moollarn tima tekilt. Mool gebe feo
dalizmi. eviren Prof. Abdlkadir inan, Ankara 1944.
A. H u d s o n : Kazak Social Strukture. Yale Univ. Publ. in
Anthropology XX. London 1938.
Zikri geen eserin iyi bir hlsas: Grekov-Yakoubowski,
La Horda dor, Paris 1939.
297
 b n F a d l a n : Z . V. T o g a n , s. 64 (Aile reisinin nfuzu).
Ayn eserde: Baa balan, s. 129.
R u b r u q u i s -R i s c h : Kalmuk ata szleri, s. 68.
S c h i e f n , e r : Heldensagen, 1859. Minusinsk Tatarlarnn kahra
manlk destanlarn dnyaya tantt. Olduka geni hlsa
s: Bulletin de la Cl. des Sc. Hist. Phil. de l Ac. mp. de
Spbg. XV. (1858) s. 354-590 da kt.
W. B a n g - R . R a c h m e t i : Eserimizde zikrolunan Uygur
trksn Asia Majr IX, 1933, s. 136-137 de tanttlar.
R u b r u c : ed. Wyngaert, s. 183-184: kadnn i sahas,
b n Fadlan:Z. V. Togan yayn, s. 21, 66, 127. Ahik-
hhk bahsi.
Renk adlan kavim tuHajnm sfat olarak kullanld zaman ak anlam
umumiyetle 'hr", kara anlam se "hr olmayan, _tbi mnasna gelir. Drt
aalt clhetin eski Trk kavlmlerlnde renklerin adlariyle ilgisi ve renklerin sem
bolik mnalar hakknda baknz:

0. P r i t S a k : Orientierung u. Farbsymbolik. Saeculum V. 1954,

s. 376-83.
A. von G a b a i n : Renklerin Sembolik Anlamlar. Trkoloji
Dergisi IH, s. 107-115.
1. L a u d e C i r t a u t a s : Der Gebrauch der Farbbezeichnungen
in den Trkdialekten. Wiesbaden 1961.
H. L u d a t : Farbenbezeichnungen in Vlkernamen. Saeculum IV,
1953, s. 138-155.

Eski Trklerde Devlet Kuruluu

R a d 1 o f f : Das Kudatku Bilik, I. s. LTV.

N e m e t h : Trk meratibi. HMK.
F. L s z 1 6 : A kagen es csaldja (Hakan ve ailesi efrad).
KCsA n i, 1940, s. 1-39.
K p r l M. F u a d . Zur Kenntnis der alttrkischen Titulatur).
KCsA I. kieg. kt. s. 327-44.
A 1 f 1d i : A tarchan meltosgnev eredete (Tarhan unvannn men
ei) M Ny XXVin 1932, s. 205-20.
A. n a n : Orun ve l meselesi. Trk Hukuk ve ktisad Ta
rihi Mecmuas I, 1931, s. 121-133.

298
 Trkln Asker Kabiliyetleri Konusu

D a r k , J. ; Az smagyar hadmveszet fejldese es hatsa

Nyugateuropra (Eski Macar harp sanatnn gelimesi ve
bat Avrupaya tesiri). Bp. 1933.
mparator Yan-tiye ait bahis iin bk.; S t a n i s l a s J u l i e n
Documents, s. 101.
l - l szlerine ait bahis iin baknz. Hirth, Uber Wolgahunnen
und Hiungnu. Sber. d. Bayr. Ak. Phil. Hist. K. 1889, s. 270.
H i r t h diyor: Wenn auch die sallustischen Reden nur ein
Schaustck, doch Spiegelbild des Eindrucks, den die
Anschauungen der Kriegspartei machten.

Trk k a h r a m a n l h a k k n d a

S t. J u 1 i e n, JA. 1864, s. 331.

C h i z ; Risla ,fi Fadil al-Atrk. Hrsg. von V a n V l o t e n
Leiden 1903. Bu eserin ngilizce tercmesi C. T. H a r I e y
W a 1 k e r, tarafndan yaynland: Jhiz of Basra to Al
Fath Ibn Khaqan on the Exploits of the Turks and the
Army of the Khalifate in General. JRAS 1915, s. 631-697.
Chizin eseri son zamanlarda Trkeye de evrildi: Hilfet
Ordusunun Menkibeleri ve Trklerin Faziletleri. ev.:
Ramazan een, Ankara 1967.
I b n H a s s u l : Abbas Azzavi . Yaltkaya: Belleten 1940; s.
59-61.
D. R o s s : Tarkh-i Fakhrud-Dn Mubarak shh Marvar-rd
completed in A. D. 1206. London 1927.

299
 TR K LN NCLER : H N LA R

Sibiryann ve Altay mntakasmn Hunlardan nceki ve Hunla-

rn andaki tarihine ve kltrne, arkeolojisine dair bk.:
O h 1 a d n i k o V, A. P. ve Y u n k o v, V. ., Istoriya Sibiri I.
Leningrad.
K i s e 1 e v, S. A. : Drevnyaya istorija Yujnoy Sibiri. Moskva-
Leningr. 1949.
H. A p p e l g r e n - K i v a l o ; Altaische Kunstdenkmler, Stock
holm 1957.
in kaynaklarnn Hunlar ile ilgili en eski haberlerini J. M.
D e G r o o t evirdi ve yaynlad: Die Hunnen der vorchristlichen
Zeit, Chinesische Urkunden zur Gesch. Asiens I. Bin. und Lpg. 1921.
Buna E. V o n Z a c h notlar ekledi: Einige Verbesserungen zu
De Groot. A. M. I. de Grootun eserinin Macarca hlsasn L i g e t i
yaynlad: A Krisztus szletese eltti hunok (sann doumundan
nceki Hunla r ). K CsA II, 1926, s. 1-20. De Grootun lmnden son
ra yaynlanan II. cilt de bu bahisle ilgilidir: Die Westlande Chinas in
der vorchristlichen Zeit, hrsg. von O. F r a n k e, 1926.
W. E b e r h a r dn son zamanlarda yaynlanan eitli eserleri
daha kolay bulunabilir: Chronologische bersicht ber die Gesch.
der Hunnen in der spteren Han-Zeit. (25 n. Chr. - 220 Chr.) Belle
ten IV, 1940, s. 387-441.
inin imal komular, Ankara 1942. Bu kitap aslnda E b e r
h a r dn : Kultur der Randvlker, Leiden 1942 adl eserinin kuzey
komular hakkndaki ksmnn geniletilmi Trke neridir.
Medeniyet tarihi bakmndan, Hunlara ve inin komusu olan
dier eski Trk-Mool v.b. kavimlere ait in kaynaklarndan alnan
pek ok malzemeyi E b e r h a r dn dier byk eseri ihtiva eder:
Lokaltulturen im alten China I. Lokalkulturen des Nordens und
Westens. Leiden 1942.
in kaynaklarnda Hun ve umum olarak dier yabanc adlar ve
szler daha sonralar Trk adlar da pek bozuk ekilde aksettirildi.
Bunlara ait L i g e t inin aratrmasna bak.. A Kinoi - trsos

300
barbar nyelvi glosszk kerdse (Yabanc lgatlarn in transkripsi
yonu sorusu). N yK LI, 1941, s. 174-207.
Avrupa Hunlarna ait bilgiler en ok Yunan kaynaklarnda bu
lunur, Bunlar hakknda M o r a v c s i k , Byz. Turc. I. cildi yol gs
terir. (I. Index: Vlker.) Ayn eserin I, 56-63 sahifelerinde Hunlara
ait edebiyatn teferruatl bibliyografyas vardr.

lk devir iin zirdeki birka nemli eser tavsiye olunur:

W. M. M c G o V e r n, The Early Empires of Central Aaia, A

Study of the Scythians and the Huns and the Part they
played in W orld History. With special Reference to the
Chinese Sources. Chapel Hili, 1939.

Attila s hunjai. Szerk, N e m e t h , G y u l a . Bp. 1940 (At-

tila ve H unlar). Bu eser E c k h a r d t , S., F e t t i c h , L i g e t i ,
N e m e t h , V c z ynin incelemelerini ve genig notlarn ihtiva
eder. Bunlar arasnda E c k h a r d tn yazd Efsanelerde Attila
bahsi ve V c z y in yazd Avrupada Hunlar bahisleri ok ilgi
ekicidir.
Bu toplu eser 1962de e r i f B a t a v tarafndan Trke-
ye evrildi, (D.T.C.F. ya 5nnlan).

B a h a e d d i n g e l : Trk Kltr Tarihi, Ankara 1962, s.

43-111.
A 11 h e i m : Geschichte der Hunnen I - IV., Berlin 1959.
S z s z , B 6 1 a : A hunok trt^nete. Attila nagykirly. Bp. 1943
(Hunlarn Tarihi. Byk Kral Attila). Bu eser Hunlara
ait Sryan, Ermeni ve Latin kaynaklarm da ihtiva eder.
R. G r o u s s e tnin eserleri halka hitap eden cmleden olmakla
beraber, zikre deer. Attila. Cengiz Han, Tamerlan, Paris
1939. Ayrca bk.: L Asie Orientale, des origines au X V '
siecle, I. Les empire (G 1 o t z, Hist. Generale, Hist. du
Moyen Age, X. cildi).
A. N. B e r n t a m : z istorii gunnov I. v. do. n. e. Chu-chanj-ei i
ji-ji anji. Sovetskoe Vostokovedenie I. 1940, s. 51-77.
Bu eser nceden verilen hkmlere gre Hun konusunu ele
alr.
H. H. D u b s : An Ancient Military Contact between Romans and
Chinese. Am. Journal of Philology 63, 1941, s. 322-330.
Hunlann dank dil yadigrlarna gelince, bir ka Hiung-nu szn
den girite bahsettik. Baknz: N e m e t h , HMK, s.
131-138.
301
R s o n y i : MNy. XXVin, 1932, s. 101-102.
M o r a v c s i k : Byz. Turc. II, s. 361.
R 9 o n y i : Attila ad hakknda. Belleten III, 1939, s. 384.
R s o n y i : Noms de lieu noms de peaonnea. Ata Lingu. III,
1953, s. 345 - 350.

Onegezios ad hakknda

R s o n y i. A. O. Hung. XII, 1961, s. 63-65.

ao sl l e si h a k k n da

R. W i 1 h e 1 m : Histoire de la civilisation Chinoise, Paris 1931,

3. 101. A 1 f 1 d inin Attilamn karakterine dair gzel
eseri. Bu ett, P. R. R o h d e n ve G. O s t r o g o r s k y
tarafndan yaynlanan: Menschen, die Geschichte machten
adl dergide, Wien 1931, I. s. 229-234de kmtr.

r n e k v e r p d a i l e s i , d o l a y s i y i e, I r n e k v e
Tuna B u l g a r l a r n n yekdieri ile ilgisi
hakknda

H 6 m a n : Magy. Trtenet I, s. 68.

M o r a v c s i k : A z onogurok trtenetehez (Onogurlarn tarihine
dair). MNy, 1930, s. 105.
F e h 6 r G. : Attilas Sohn; Irnik, UJb. XV, 1936, s. 308-432. Aksi
mtalaa beyan eder.

Hun efsanesine dair en esasl eser

H 6 m a n : A magyar hunhagyomny (Macarlarda Hun gelenei).

Bp. 1926.
L z s i , G y : Hunor es Magyar nyomban. Bp. 1967.
E c k h a r d t ; Efsanede Attila: Attila ve Hunlan, s. 141-214.

Hunlarn arkeolojik eserleri hakknda

A 1 f 1 d i : Leletek a hun korszakbol, es ethnikai szetvlasztsuk

(Hun ana ait buluntular ve etnik teferruat). A H IX,
Bp. 1932.
F e 11 i c h : A hunok regeszeti emlekei (Hunlarn arkeolojik hat
ralar). Attila ve Hunlan, s. 225-262.
F e t.t 1 c h : Archaologische Studien der spthunnischen Metall-
kunst. Archaeologia Hungarica XX XI. Budapest 1951.
R s o n y i : Macar arkeolojisinde Hunlar, Avarlar ve Macarlar.
Ankara 1938. Halkevi Byk Neriyat. Popler resimli
tantmadr.

A syadaki Hunlara ait F. T a k a t s n damk pek ok in

celemeleri vardr, baknz: Ung. Bibi. T u rk . n.

Mc G o v e r n : Yukarda zikrolunan eseri: s. 399 - 419, 454 - 457,

485 - 487.
G r o u s s e t : AS. Or. s. 71, 82 v.d.
C z e g 1 e d y, K. : IV. szzadi nepmozgalmak (IV. yzylda boz
krda kavimler muhacereti). Bp. 1954.
C z e g 1 e d y, K. : Kaukzusi hunok, kaukzusi avarok. Studia
Antiqua n, 1955, s. 121-140.
G h i r s m a n : Les Chionites-Hephtalites. Le Caire 1948.

lve: H e n n i n g in Asya ve Avrupa Huanmn ayn olduu

hakknda zikrettiim makalesi: Bulletin of the School o f As. Studies,
1948, s. 615.

303
 H U N L A R IN E N Y A K IN H A L E F L E R :

TOBALAR, SABtBLEB, AVARLAB

D o u A s y a daki v u k u a t h a k k n d a

G r o u s s e t ve E b e r h a r dn zikrolunan eserleri:
E b e r h a r dm bilhassa: inin imal komular dikkate ayandr.
Bu eserde Tobalara ait ksm: s. 79-85, 157-163, 237-242; Juan-
Juanlar bahsi: s. 100-101, 244-245; Sien-piler bahsi: s. 45-46 dadr.
Bu eser, Almancas Randvlkerden daha mufassaldr. Ayn mel
lifin: Die Biographie des Liu Yan und des Liu Tsung, Herrscher
der ersten Hsiung-nu-Dynastie auf Chinesischem Boden. Ankara,
1942; Tobalar hakknda ayrca: Tobalarn etnik ilgileri hakknda
aratrmalar. Ankara niv. DTCFD. I, 1943, say: 2deki makalesi
zikre deer.

E b e r h a r d : Tobalara ait Belletende 1945-1946da gkan makale-

leleri ok nemlidir. Ayrca: Das Toba Reich (Toba Devleti)
Leyden 1949. adl monografyasma bakmz.
O. F r a n k e : Geschichte des Chinesischen Reiches I.
L i g e t i : KCsA U , s. 329.
L i g e t i : A Kinai trsos barbar nyelvi glosszk kerdese (in
transkripsiyonu ile barbar dili szleri sorusu). N yK LI,
1941, s. 174 v.d.
H i r t h : KSz n, s. 86 da Avrupa Hunlar ile Toba mnasebetinden
bahseder.

Sabitlerin tarihi hakknda en nemli eserler, Bizans kaynakla

rdr. Bunlar arasnda bilhassa Prokopios, Malalas, Agathias v.b.
nemlidir. Bunlar iin baknz: M o r a v c s i k, Byz. Turc. I. E r
meni kaynaklar da ihmal edilemez. Bilhassa Pseudo Khoreneiy'm
eseri iin baknz: M a r q u a r t, Streifzge, s. 57-58.

e r i f B a t a v : Sabir Trkleri. Belleten V, 1941, s. 53-101. Ye

ni eserler arasnda en mufassaldr.
H. H o w o r t h : The Sabiri and the Saraguri. JRAS X X IV, 1892,
s. 636 v.d.
P a t k a n o v : Uber das Volk der Sabiren. KSz I, 1900, s. 258-277.

304
G. F e h e r : Bulgarisch-Ungarische Beziehungen. KSz XIX, 1921.
N e m e t h : HM K a. 183-193.
R s o n y i : MNy, X X V II, s. 314 v.b. X X V III, s. 102 v.b.
C z e g 1 e d y : A szavrd - kerdes Thury Jzsef eltt es utan; M Ny
LV, 1959, s. 373-385.

A V A R L A R hakknda nemli bibliyografya:

M o r a v c s i k : Byzantino - Turcica. kinci bask, Bp. 1958, I.

s. 71-75.
B. g e l : Islmiyetten nce Trk kltr tarihi. Ankara 1962,
s. 113-125.

Juan-Juanlar ile A v a r l a r n mna s e bet i

ha k k n d a
C h a v a n n e s : Doc. s. 229-232, 240-249.
B. g e 1 ; Gktrk yaztlanmn Apurimleri. Belleten IX, 1945,
s. 63-87.
Bat kaynaklar arasnda BizanslIlara ait olanlar nemlidir.
Bilhassa Menander bata gelir. Baknz: L u k i n i e h, Menander
tercmesinin n sz, orta a tarihileri IV, s. 14-15. Latin kaynak
lar arasnda Gregorius Florentius adl Tour peskoposunun Historia
Francorum ve F r e d e g a r i u sun De Gestis Langobardorum,
Historia Romana adl tarihi temayz eder.
A. T h i e r r y nin mehur fakat eskimi eserinden baka: His-
toire dAttila de ses fils et de ses successeurs jusqu'a l^tablissement
des Hongrois en Europe, Paris, 1856 nemlidir. Avarlarla ilgili top
lu bir eser henz yoktur.

Avarlarn Bat ile ilgileri hakknda

Z e u 8 s : Die Deutschen und die Nachbarstamme, Mnchen 1937,
s. 727-742.
L o t - P f i s t e r - G a n s h o f : Les destinees de lempire en
Occident de 397 768. Hist. du Moyen Age I. Paris 1940-41,
B. 210 v.b., 463 v.b.

B iz a n s lI la r la A v a r la r n mna s e bet i
Hakknda
L u k i n i c h : Az Avar-grg hboruk trtenetehez (Avar-Yunan
savalar tarihine dair). Trt. Szemle , 1914, s. 46-60,
161-190.
305
L. H a u p t m a n n : Les rapports des Byzantins avec les Slaves et
les Avares pendarit le seconde moiti6 du V I giecle.
Bs^zantion, IV, s. 157 v.b.
O s t r o g o r s k y : Geschichte des Byzantinischen Staates.
Mnchen 1940, s. 49-51, 55-56, 60-63.

A v a r - H u n mnasebetleri Hakknda
G. F e h e r : U jb XV, 1936, s. 426 v.b.

S z e k e l y li le rin A v a r m e n e l i veya
k s me n A v a r o l d u k l a r f a r a z i y e s i hakknda
T h u r y, J. : A Szekelyek eredete (Szekelylilerin mengei).
E r d % i Muzeum X V . 1898 s. 65 v.d. 138 v.d.
S e b e s t y ^ n , G y . ; A z avar - szekely kapcsolat eml6kei (Avar-
Szekely rabtalarmn hatralar). Ethnographia X , 1899,
s. 1 v.b.
H m a n, B. ; A szekelyek eredete. M Ny X V II, 1921, s. 90-107 ve
Siebenbrgen, bahkl toplu eserde, Bp. M. Trt. Trs.,
1940, s. 47-54; Trkeye eviren Dr. H. Z. Koay: Sz6kelyli-
1er. BeUeten V, 1941, s. 597-606.
G y r f f y , G y . : A szekelyek eredete es teleplesk trt^nete
(Szekelylilerin menei ve yerlemeleri tarihi). Erd6iy 6s
n6pei. Szerk. M l y u s z E l e m e r adl eserde. Bp.
1941, s. 38-86.

A v a r - S l a v M n a s e b e t l e r i hakknda
M a r q u a r t : Osteurop. und Ostasiatische Streifzge. Lpz. 1903,
s. XIX, X X X V II, 127.
K. J i r e e k ; Gesch. der Serben, I. Gotha 1911, s. 83-107.
M i k k o 1 a : Avarica. Archiv f. Slav. Philologie XLI, 1927, s.
158-160.
S k o k ;Zuzni sloveni i turski narodi. Jugosl. Istor. Casopis. n, 1936,
s. 1-15.
R. G. D a v i d s o n - T . H o r v t h : The Avar Invasion of
Corinth. Hesperia VI, 1937, s. 27-40.
i g i , F. V o n ; Geschichte der Kroaten I. Zagreb 1917. Lka-
hrbava Avarlar hakknda: Ohorovo, Oborovac, B m Obrov
v.s. maddeleri.
V a s m e r , M a x : Die Slaven in Griechenland. A B A W 1941.

306
 P i g u l e v s k a y a , N. V. : Avari i Slavyane v siriyskoy iator
ografii. Vestnik Vostokovedov II, s. s. 27-37.

Slavlarn Anayurdu konusu

K n i e z s a : A szlvok strtenete (Slavlarn en eski tarihi

Szekfnn yaynlad: A magyarsg es a szlvok, ad
eserde. Bp. 1942, s. 7-40.

Ayarlarn dil y ad igrlar hakknda

G o m b o c z ; A pannniai avarok nyelverl (Pannonia Ayarlarnn

dili hakknda). M Ny XII, 1916, s. 97 v.b.
N e m e t h : HMK, s. 100 v.b.
R s o n y i : Bookolabras - Bo-kolabur. Halil Ethem Hatra Kita
bnda, 1943.

A y a r l a r n a n t r o p o l o j i s i hakknda

B a r t u c z : A magyarorszgi avarok faji sszetetele es ethnika

jelentsege ( Macaristandaki Ayarlarn rk terkibi ve etnik
vasf). Ethnogr. X LV, 1934, s. 101-110.
P. L i p t k : Ata Archaeologia Ac. Sc. Hung. V, 1955, s. 271
312 ve VI, 1956, s. 231-314.
P I L i p t kin Ayarlarn antropolojisi ile ilgili aratrma
larn G y u l a G y e n i s tantt. A magyarorszgi avarok (Ma
caristandaki A v arlar). Termeszet vilga 1968, s. 484-89.
T 6 t h, T i b o r ; Eszak Dunntul avarkori nepessegenek embertan
problemi (Tuna tesi kuzey ksm Avar andaki halk
nn antropoloji problemleri). Arraboma mecm. 1967, s, 55-65
W e n g e r , S n d o r : Adatok az avarkor nepessegenek anthropo
lgijhoz (A var a nfusunun anthropliojisine dair)
Anthropolgiai Kzlemenyek dergisi, 1967, s. 199-215.

Ayarlarn arkeolojisi hakknda

J. B a n n e r - I . J a k a b f f y : Archologische Bibliographie des

Mittel-Donau-Beckens. Bp. 1954.
D. C s a l l n y ; Archologische Denkmaler der Avarenzeit in
Mitteleuropa. Bp. 1956.
A 1 f I d i, A ; Der Untergang der Rmerherrschaft in Pannonien
I-II, Berlin 1924, 1926.

307
A d f 1 d i, A. : Etudea sur le tresor de Nagysbentmikls I-III.
Cahiers archeologiques 5, 1950-1951, s. 123-149; 6, 1952,
s. 43-53; 7, 1954, s. 61-67.
F e t t i c h : Az avarkori mipar Magyarorszgon (Macaristanda
Avar a bezekli sanat). A H I. Bp. 1926. Bilhassa
Keszthely buluntusu bakmndan nemli.
R h e - F e t t i c h : Jutas und sk. Zwei Grberfelder aus der
Vlkerwanderungszeit in Ungarn. Prag 1929.
I. K o V r i g : Das avarenzeitliche Grberfeld von Alattyn.
Archaeologia Hungarica XL, Budapest 1963.
L s z 1 6, Gy : Etudes archeologiques sur lhistoire de la socete
des Avars. Arch. Hung. XX XIV. Bp. 1955.
L s z 1 6, G y. ; Die Reiternomaden der Vlkerwanderungszeit u.
das Chfistentum in Ungarn. Zeitschrift fr Kirchenge-
schichte, 1940, s. 125^146 (Avar mezarlarnda Hristiyanlk
sembolleri).

Avar ve Lo ng o b a rd larn yaay

hakknda

A 1f 1 d i : Zur historischen Bestimmung der Avarenfunde. Eurasia

Septentrionais Antiqua. IX, s. 285-307.

Avar buluntularna gre i ki e t n i k

tabakann varl hakknda

M a r o s i - F e t t i c h : A dunapentelei avar leletek (Ehnapentele-

deki Avar buluntular). A H X V II, Bp. 1936. Bu eserde Avar-
lann U ral evresindeki rol ve Avar-German mnasebeti
hakknda da tafsilt vardr.
F e t t i c h ; A honfoglalo magyarsg femmvessege (Yurt kuran
Macarlarn maden iilii). AH. XXI, Bp. 1937. Bu eserde
Avar-Slav, Avar-Norman-Macar tesirleri hakknda da
aklama vardr.
L 9 z 1 , G y. : Budapest a nepvndorls koraban (Budapete
ka-vimler g ajnda). Budapest trtenete I, Bp. 1943,
s. 785 v.b.
R s o n y i : Hunlar, Avarlar ve Macarlar Macar arkeolojisinde,
Ankara 1938.
I. E . r d 6 1 y i : L art des Avars. Bp. 1966. Bu eser D r. H. Z.
K o a y tarafndan nasya mecmuasnda mufassalan
tamtlmtr. 1970, say: 53-54.
50R -------------
 OGUR T R K L E R N N D A ILII:

O N O G U E LA R , T U N A V E D tL B U L G A R L A R I

Ogur kavimlerinin V -V II yzyllar tarihlerinin kaynaklar Bi

zans yazarlarnda, bilhassa imparator Justinianos tarihilerinden
Prokopios, Agatkias ve Menandros'ds. bulunur. Devam ise Theophy-
laktos Simokattesde bulunur. B k.: M o r a v c s i k , Byz. Turc, I.

Ermeni tarihileri arasnda bilhassa Pseudo Khorene, Moses ve

Sebeos bata gelirler. Bk ; Vczy, Attila es hunjai. (Attilla ve Hanla
r) s. 288 v.b. nemli aratrmalar ve teferruata ait bilgiler iin ba
knz:

P e h e r : Bulgarisch-Ungarische Beziehungen in den V-XI. Jahr-

hunderten. KSz X IX No. 2, 1921.
M a r q u a r t : Streifzge, Lpg. 1903.
G b m b o c z : Die bulgarisch-trkischen Lehnwrter in der ungari-
schen Sprache, Helsinki 1912 (Memoires de la Soc. Finno-
Ougr. X X X ). s. 194-208.
G o m b o c z : A bolgr kerdfe es a magyar hunmonda (Bulgar me
selesi ve Macarlarn Hun efsnesi). M N y X V II, 1921,
s. 15-21.
M o r a v c s i k ; A z onogurok trtenetehez. (Onogurlarm tarihine
dair) M Ny X X VI, 1930, s. 4 v.b. s. 89 v.b. s. 336 v.b. bil
hassa nemlidir.
M o r a v c s i k : A honfoglalseltti magyarsg es a kereszteny-
seg. (Y urt igali nceki Macarlar ve Hristiyanhk). Szent.
Istvn-emlekknyv I, s. 171-212.
N e m e t h : HMK. s. 85-182.

Btn bu eserler yurt iglinden nceki Macar-Bulgar mnse

betlerine byk lde temas ederler. Macarlarn Kafkasya evresin
deki tarihi Ogur Trk kavimleri ile sk rabtah olduu iin, Macar-
lara dair bibliyografya blmne mracaat en kestirme yoldur.
C z e g 1 e d y, K. : U j adatok az onogurok trtenetehez (Onogurla-
rm tarihine dair, yeni bilgiler). M N y X L V II, 1951, s. 226-
267).
309
C z e g l e d y , K : U j adatok a steppe-nepek es eszaki szomszedaik
trtenethez (Bozkr kavimleri ve onlarn kuzey komular
tarihine dair). M Ny X LV II, 1951 s. 64-67.
C z e g l e d y , K. : Heftalitk, hunok, avarok. M Ny L. 1954, s. 142-
151.
Czegledy, K : I V - IX. szadi nepmozgalmak a steppen. Bp.
1954.
S i m o n y i, D. : Die Bulgaren des 5. Jahrhunderts im Karpaten-
becken. Ata Archeologica Ac. Sc. Hung. 10, 1959, s. 227-
250.

Tuna Bulgarlar hakknda Bizans kaynaklar nemlidir. Bunlar

arasnda bilhassa: Theophanesin bidesi Chronografisi ve Georgios
M o n a c h o sm tarihi zikre deer. Baknz: M o r a v c s i k , Byz.
Turc. I ve yine ayn mellifin yukarda zikrolunan eseri, sahife 65-68
ve 109-129. Tuna Bulgarlarnn eski tarihine dair tam bibliografi
bilgisi verir.

V. N. Z 1 a t a r s k i. atoria na bulgarskata drjava prej srednite

vekove I-III. Sofya, 1918-1940. En iyi Bulgar tarihi olup
1280 ylna kadar olan vakalar anlatr.
V. N. Z l a t a r s k i : Geschiche der Bulgaren I. Von der Grndung
des Bulgarischen Reiches bis zur Trkenzeit. (679-1396).
Lpg. 1918 (Bulgarische Bibliothek). Eide edilmesi kolay bir
eserdir.
B e s c h e w l i e w , V. Die protobulgarischen Inschriften. Sofia
1933.
B e e V 1 i e V , V. : Proto-bulgar dini. Trkeye ev. T. Acarolu,
Belleten IX, 1945, s. 213-261.
P r i t s a k, O. : Die bulgarische Frstenliste und die Sprache der
Protobulgaren. Uralaltaische Bibiiothek I, Wiesbaden,
1956.
B e n z i n g, J. : Das Hunnische, Donaubolgarische und Wolgabol-
garische. Fundamenta Phil. Turc. I, s. 685-695. Wiesbaden
1959.
g e 1, B. : Islmiyetten nce Trk kltr tarihi. Ankara 1962
s. 239-59, 255-76.
S t. R u n c i n i a n : A History of the first Bulgarian Empire.
London 1930.
F e h e r, G. : A bolgr-trkseg mveltseg emlekei es magyar
strteneti vonatkozsaik (Bulgar-Trk medeniyeti yadi

310
 grlar ve Macarlarn en eski tarih mnsebetleri). A H V ii,
Bp. 1931.
F e h e r, G. : A bolgr-trkk szerepe es mveltsege ( A bolgr-
trkk es a honfoglalo magyarok hatsa a keleteu-
ropai mveldes kialakulsban (Bulgar Trklerinin rol
ve medeniyeti, Bulgar Trklerinin ve yurt kuran Macarla
rn dou Avrupa medeniyetinin teekklne tesiri). Bp.
1940.

Tuna Bulgarlarnn Trk dil yadigrlar

hakknda
F e h e r, G. : Die Sprachreste der Donauproto Bulgaren. zvestiya
na Blg. Arch. nst. V, 1928-1929, s. 127-168.
M 1 a d e n o V : Vestiges de la langue des Protobulgares toura-
niens dAsparuch en bulgare moderne. Revue des ^tudes
Slavesl, 1921, s. 38-53.
L. K a t o n a : Omurtag. KCsA II, s. 440.
N e m e t h : Die Herkunft der Namej Kobrat und Esperch KCsA,
s. 440-447.
L i g e t i : Nyk XLEX, 1935, s. 251-256. dochtor, chorogy. v.b. sz
1er hakknda. Ajrrca bk: Ung. Bibi. Turk.

Volg:a Bulgarlarmdan bahseden, seyrek bilgiler nce Arap ve Fars kay

naklarna dayanr En nemlileri unlardr;

b n P a d l n : Reisebericht. Hrsg. von A. Z e k i V a l i d i

T o g a n (Abhandl. f. die Kunde des Morgenlandes XXIX,
3) Lpg. 1939. A 5rm zamanda Kazaklara ve Macarlara dair
dou kaynaklarm da hatrlatrz. Rus salnmelerinde de
pek ok bilgi bulunur: Polnoe Sobranie Russkich Letopisey.
"Sakaliba hakknda L e v y - P r o v e n a l : E l IV.
Sakalibe genel olarak kuzeydeki halklara itlak olunur.
B a r t h o l d : Bulghr. E l I, s. 819-825. 1913 ylna kadar kan en
iyi ve toplu eserdir.
S p u 1 e r : Die Goldene Horde, Lpg. 1943, s. 509-510.

B u l g a r - u v a mnasebeti hakknda

N. I.A m a r i n : Bolgary i uvai. Izv. Ob. Arch. st. i Et-

nogr. pri. Kazansk Univ. X V n ij 1908.
N. N. P o p p e : uvai i ich sosedi. eboksaray 1927.

311
 uvalarn dili hakknda

Macarcaya geen Trke are szler bakmndan nemlidir. Buna ait lmi
aragtrmalar ersinde en nemlileri unlardr:

R e g u 1 y : Baz metin paralan toplad. Bunlar B u d e n z, J.

yaynlad.
B u d e n z, J. : Reguly csuvaa peldamondatai (Regulyiin uva
a rnek cmleleri) N yK II, 1863.
B u d e n z, J. : Csuvas kzl^ek es tanulmnyok I-III, (uvaa ya
ynlar ve aratrmalar). NyK I-II, 1862-1863.
G o m b o c z : Csuvas szojegyzek (uva lgatesi). NyK X X X V I,
1907.
P a a s o n e n : Csuvaa szojegyzek (uva lgatesi) Bp. 1908.
M s z r o s : A Csuvaa svalls emlekei (Eski uva din yadigr
lar). Bp. 1909.
M s z r o s ; Csuvas nepkltesi gyjtem^ny (uva halk edebi
yat cnk). Bp. 1912.
G o m b o c z : Die bulg. - trk. Lehnwrter in der ungariscben
Sprache. Helsinki 1912 (M6m de la Soc. F. Oug. X X X ).

1914den itibaren bu bahse dair bilgiler Ung. Bibi. Turke

bulunur.

G. J.
R a m s t e d t : Zur Frage nach der Stellung des Tschuwa-
schischen. Journal de la Soc. F. Oug. X X X V III, 1928.
M. R s n e n : Die tschuw. Lehnwrter im Tscheremissischen.
Helsinki 1920. Mem. de la Soc. F. - Ougr. X L V III, v.b.
T. D. Y u s u p o V : Vvedenie v Bulgaro-Tatarsku 3n Epigrafiku.
Moskva 1960.

312
 T R K L E A D V E R E N K A VM :

TRK (T U K Y U ) LE R

Tarih Kaynaklan:

1) BizanslIlardan Menandros, Bizans elilerinin haberlerini ih

tiva eder. Baknz: M o r a v c s i k , Byz. Turc. 1. s. 70-81,
C h a v a n n e s Doc. Sur les Tou-kioue occidentaux; Spbg. 1903.
233 v.d.

2) in kaynaklan. Kar. S t. J u 1 i e n, Documents historique

sur les Tou-kioue (Turcs). Extraits du Pien-i-tien et traduits du
chinois. Paris 1877 (Extrait du J A ). C h a v a n n e s , Doc. ve bu
na zeyil: Notes additionelles sur les Tou-kioue (Turcs) occidentaux.
T oung Pao 1904: 1-110, E b e r h a r d , inin imal komular.
Ankara 1942. s. 86-88, 236, 242-243.

3) in ve oyma Trk yaztlar. Bunlara dair nemli yaynlar:

R a d 1 o f f , Atlas der Alterthmer der Mongolei. Spbg. 1892-1899,
R a d 1 o f f, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Spbg.
1894*1895. Ayn mellif, Neue Folge. Nebst einer Abhandlung von
W . B a r t h o 1d, Die historische Bedeutung der altt. Inschriften.
Spbg. 1897. Ayn mellif, Zweite Folge. W . R a d 1 o f f, Die
Inschrift des Tonjukuk, F r. H i r t h, Nachworte zur Inschrift
des Tonjukuk, W. B a r t h o l d , Die altt. Inschriften und die
arabischen Quellen, Spbg. 1899, V. T h o m s e n, Inscriptions de
rOrkhon dechiffrees. Helsingfors 1894 (Mem. de la Soc. F. -Ougr. V ).
V. T h o m s e n, Turcica. Etudes concernant linterpretation des
Inscriptions turques de la Mongolie et de la Siberie, Helsingfors,
1916 (MSFOu X X X V II), V. T h o m s e n, Alttrkische Inschriften
aus der Mongolei in bersetzung und mit Einleitung. ZDMG N. F.
m, 1924, s. 121-175. N e m e t h, Die kktrkischen Grabinschriften
aus dem Tale des Tala in Turkestan. KCsA II, 1926, s. 134-143.

K o t w i t c z - S a m o i l o v i t c h :L e monument turc dIkhe-

Khuchotu. Rocznik Orjentalistyczny IV, 1928, Lemberg,
s. 60-127. Burada birka szden ibaret yadigrlar da da-
 nk olarak yaynland. H s e y i n N a m k O r k u n
tekmil runik yazl ulalmas g metinleri, hep bir araya
getirmekle ok faydal bir hizmet yapmtr. Bibliyografya
notlar tatmin edici deildir. Kgarl Mahmdun szl
ile mukayese ve tahliller yapmtr. Eski Trk Yaztlan,
I-IV. stanbul 1936-1941.

A m e r ik a d a :

M. S p r e n g l i n g : Tonyukuks Epitaph; an old Maaterpiece. The

American Journal of Sem. Lang. LVI, 1939.
K e p e s, G. : A magyar sklteszet nyomairl (Macarlarn, Gk-
trklerin vs. asl destanlarmn en eski izleri <hakknda).
Irod. trt. -i Kzlemenyek (Edebiyat tarihi Dergisi) 1964,
No. 1-2.

Gktrklerin dili hakknda bk:

A. v o n G a b a i n : Alttrkische Grammatik, Lpz. 1941.
A. v o n G a b a i n ; Das Alttrkische. Phil. Turc. Fundamenta I,
1959, s. 2-46.

Trk, P e e n e k ve M a c a r rnik yazlarnn

m u t ab ak a t h a k k n d a

N e m e t h : Die Inschriften des Schatzes von Nagyszentmikls. Bp.

1932. Bibi. Orientalis Hung. II. Son zamanlardaki yayn:
B e r n t a mn makalesi, Trk rnik yazlar. Sikkelere
dair: Tjorgeskie monety. Trudy Otd. st. Kult. i Isskustva
Vostoka II, 1941, s. 105-111.
V o n L e C o q : A uf Hellas Spuren, Lpg. 1926, s. 45.

Trkler hakknda ayrca:

N e m e t h : HMK, s. 193-203 v.b.
M a r q u a r t : Die Chronologie der alttrkischen Inschriften, Lpg.
1898.
M a r q u a r t : Historische Glossen zu den alttrk. Inschriften.
Wiener Zejtsch. f. d. Kunde des Morgenlandes XII, 1898,
s. 157-200.
M a r q u a r t : Skizzen zur geschichtlichen Vlkerkunde von Mit-
telasien und Sibirien. Ostasiatische Zeitschr. V m , 1920,
289-293.

314
 Trgiler hakknda

B a r t h o 1d : Vorleaungen, s. 6 v.d.
G r o u s s e t : Steppes s. 124-162.
G r o u s s e t A s Or. s. 228-247.
L i g e t i : Az ismeretlen Bels-zsia (Bilinmeyen t Asya). Bp.
1940, s. 54-86, s. 193-206.

Devlet tekilt ve Trk Unvanlar

hakknda
L s z 1 6, F. : A kaan es csaldja (Hakan ve ailesi). KCsA III,
1940, a. 1-39.
Trke tercmesi: Trk Hukuk Tarihi Dergisi I, 1944.
K u r a k i c h i S h i r a t o r i : Kaghan unvannn menei. Belle
ten 1945, s. 497-504.
Caferolu, A. : Tukyu ve Uygurlarda Han Unvanlar. Trk
Hukuk ve iktisat Tarihi Mecm. I, 1931, s. 105-119.
K u r a t, A. N. : Gk Trk Kaanh, Ankara 1952, DTCF Der
gisi, s. 1-56.
Berntam, A. : Socialno - ekonomieskiy stroy orhono-yeni-
seyskih tyurok VI-VIII. vekov. Vostonotyurskiy Kaganat i
Kirgiz. Moskva-Leningrad 1946.

315
 TRK D E V L E T N DO UDA Y A A T A N L A R :

U Y G U R L A R

Uygurlara dair muasr haberlerin byk bir ksm in kaynak

larnda bulunur. Ancak bunlara ait haberler, Hunlarda ve Trkler-
de olduu gibi henz toplanmamtr. Birok asrlar kapsad iin,
bu ayn zamanda g bir itir. En Eski tarihlerine dair Kiu
Tangtan alnan paralar C h a v a n n e s , Documents 87-94de
yaynlad. a-to kavmi hakknda, da ayn eserde 96-99. sahifelerde
bilgiler vardr. Pien-i-tiendeki haberleri S c h i e g e 1 yaynlad
(Daha aada gelecektir). E b e r h a r d , Randv. 48-49da ve O.
F r a n k e, Geschicht des Chinesischen Reiches I-III adl eserinde
birok in kaynaklan gsterirler.
Daha sonraki in yazarlarndan E. B r e t s c h n e i d e r ,
Mediaval Researches from Eastern Asiatic Sources, I-IL X0 nd0 n
1910 adl eserinde bahseder.
slm dnyas tarihileri ve corafyaclarndan iki a ayrt
etmemiz gerekir. Birinciler Uygurlar genel olarak Toguzoguz diye
anarlar. Uygurlar ilk tanyan, Tamm ihn Bahr^ onlar bjdik ihti
male gre Orhondaki yurtlarnda ziyaret etmitir. Baknz:

M i n o r s k y. Hud d al lam 481. X yzyl sonunda yazlan hu-

dud al-Alam ve Gardizinin XI. yzyl ortasnda yazlan
Zayn al-akhbriye Toguzoguzlardan hayli tafsilatla bahse
derler: Hudud al-lam The Regions of the world. A Per-
sian Geography 372 A.H. 982 A.D. Translated and explained
by V. M i n o r s k y. With the preface by. V. B a r t-
h o 1d, 1930. (Gibb Memorial Nev^ Series XI, London 1937).
B a r t h o 1 dun nsz, Arab-Fars corafya edebiyat
hakknda etrafl bilgi vermektedir.

M i n o r s k y ise zengin haiye ve notlarnda dier Mslman

corafyaclar arasnda H. al-A. metnini tantr (The Toghuzguz, s.
94-95, 263-277; The Yakgm, s. 95-96, 277-281, The Kharlukh, s. ,97-
98, 286-297). Bilhassa eski Sar Uygurlarla ilgili olarak Marvcz da

316
bahseder: Sharaf Al-Zaman Thr Marvaz on China, The Turks and
India by V. M i n o r s k y, London 1942.
G r . K u u n , G e z a : Gardizi kezirati munkjnak a trkkrl
tibetiekrl es sinaiakrl irt fejezetei. Kiadta, magyarra
forditotta... Bp. 1903. (Gardiznin elyazma eserinin Trkler-
den, Tibetlilerden ve iniilerden bahseden blmleri v.b.).
Ra^deddn, C u v e y n ve ok daha ge gelen A bulgdi ikinci devre kayn aklar
saylr. B unlara alt bibliyografya iin M oollar bahsindeki notlara baknz.

g e 1, B. : Sino-turcica. Taipei 1964. Kaynaklarn analizinden ky

metli teferruatl neticelere varr.
S i r A. S t e i n : Desiccation in Asia. Hung. Quarterly, Bp. 1938.
S i r A. S t e i n : Innermost Asia; its Geography as a Faktr in
History. Georg. Journal LX V, 1925 s. 377-403, 473-498.
A. v o n G a b a i n ; Steppe und Stadt im Leben der altesten
Trken. Der slam. 1949, s. 30-62.
E b e r h a r d, W. ; Conquerors and Rulers. Leiden 1952.
P u 1 1 e y b 1 a n k, E. G. : Gentry Society. Bulletin of the School
of Or. Stud. XV, 1953.
C z e g 1e d y, K. : Kgar fldrajzi neveihez (Kgarnin coraf
ya adlarna d a ir). M Ny LDC, 1963, s. 61-65.
C z e g l e d y , K . ; A regi trk trzsszvetsegek numerikus fel-
osztsnak kerdesehez (Eski Trk oymak birliklerinde sa
y ile blne d a ir). M Ny L1X, 1963, s. 456-461.
P r i t s a k, O. : Von den Karluk zu den Karachaniden, Zeitschr.
der Deutschen Morgenlndischen Ges. 101, 1951, s. 270-
300.
H a m i l t o n, J. R. ; Les Ouighours lepoque des Cinq Dynas-
ties apres les documents chinois. Paris 1955.
H a m i I t o n, J. R. : Toquz-Oyuz et On-uyyur. JA 1962, s. 223-
263.
g e 1, B. : slmiyetten nce Trk kltr tarihi, s. 347-368.

Yazt eklindeki malzeme de deerli tarih kaynadr. Kara-

balgasun'daki dilli, dolaysiyle eit yazl (in, Sogd, Uygur][
DC yzyldan kalan stunlu yazttr. ince ksm olduka iyi mu
hafaza edilmitir. Bunun iin baknz: Die Chinesische Inschrift auf
dem uigurischen Denkmal in Kara Balgassun, bersetzt und erlu-
tert von G. S c h 1 e g e 1. Helsingfors 1896. (Memoires de la Soc.
P. -Ougr, I X ) . Birlikte mtalea ediniz: N i m e t u l l a h M a e
virmesi: H. N. O r k u n, Trk yaztlar II, s. 40 v.d.. Bu antta

317
rnik yazl ksm ok bozuktur. Para halinde nce R a d 1 o f f.
zmee alt. Alt t. Inschr. I, s. 283 v.d. Ayrca baknz:

C h a . v a . n n e s : L e nestorianisme et l inscription de Kara-BaJga-

saoun. JA 1897, s. 43-85 (Mellif yanl sonulara varmak
la beraber zengin malzemeyi bir araya toplar).

Dier rnik yaztl antlar arasnda, ine-usu ta tazt mhim

olup, bunda Orhon evresindeki Uygur devletinin balangcndan
haberler vardr. uci mezar yazt daha az nemlidir. Bunlar
Ram ste dt, yaynlad; Zwei uigurische Runeninschriften,
Journal de la Soc. F. -Oug. XXX, 1913, s. 1-63.
U ygur'lard an rnik yazl elyazm alar da kalmtr. Bk.;
V. T h o m s e n : Dr. M. A. Steins Manuscripts in turkisch Runic
script from Miran and Tun-huang. JRAS 1912, s. 181-277.
U y g u r harfleri ile yazl y ad igrlar daha da boldur. Bunlar iin balang
olarak:
A. von L e C o q . Kurze Einfhrung in die uigurische Schrift-
kunde (Mitteilungen des Seminars fr orientalische
Sprachen: MSOS 1919 Westasiat. Studien s. 93-109). U y
gurca yazl metinler arasnda, tarih kayna olarak ariv
belgeleri en nemlileridir. Bunlar en ok yaynlayan: W.
R a d 1 o f f tur: Uigurische Sprachdenkmler. Materialien
nach d. Tode des Verfassers mit Ergnzungen hrsg. von
S. M a 1 o V. Leningr. 1928.
H e r r f a h r d t ; Das Formular der uigurischen Schuldurkunden.
Zschr. f. vgl. Rechtwiss. X LV III, 1934, s. 93-103.
Aslnda aiyas tarihten ziyade, U y g u r mnevi hayatn aksettiren malzeme
fevkalde zengindir. B unlara dair geni bibliyografya:

A. von Ga b a i n ; Alttrkische Gramnatik. Lpg. 1941. Porta

Linguarum Orientalium XXIII, s. 225-234.
a a t a y , S a a d e t : Uygur yaz dili. A D TCF Dergisi, 1943,
s. 77-88.
A r a t , R e i d R a h m e t i : Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig.
I-III. stanbul-Ankara 1947-1959.

U y gu r larn Hristiyanlkla mnas ebet i

ha k k n da

L. R s o n y i . Das uigurische Aesop-Josipas-Fragment. Byzan-

tinisch-Neugriechische Jahrbcher Vm, 1930, Athen s. 429-
443.
318
 Budist edebiyat hakknda bilhassa

F. W. K .. M ii 1 1 e r ve ayrca R a d 1 o f f ; Metin yaynlan

nemlidir. Birlikte mtalea ediniz.
S i n o r , D e n e s : A kzepzsiai buddhizmuarol (Orta Asyadaki
Budizme dair) KCsA I, Kieg. Kt. s. 19-39, s. 353-390.

Mani metinlerini, V o n L e Coq, R a d l o f f ve W.

B a n g yaynladlar. Birlikte mtala ediniz: V. G a b a i n'in
zikri geen eseri.
Uygur edebiyatnn tannmas iin R. R a h m e t i A r a tn
muazzam son eseri bilhassa nemlidir: Eski Trk iiri. Ankara 1965,
Trk Tarih Kurumu, 506 s.
in ve Uygur Maniheizmi tarihi hakknda birok nemli mal
zeme zirdeki eserde bulunur: Un traite manicheen retrouve en Chine
(traduit et annot par E d. C h a v a n n e s et P. P e l l i o t .
JA 1912, a. 499-617, 1913, s. 99-394.
Maniheizm hakknda umum bilgi iin. F. C h r. B a u e r,
Das manichaeiache Religionssystem, 1831, Neudruck 1928 ve bilhassa
W e s e n d o n k , Mani und seine Lehre, Lpg. 1926.

A d a m , A. : Manichaismus.
A. v o n G a b a i n ; Buddhismus in Zentralasien.
S p u 1e r, B. : Die nestorianische Kirche.

Bu aratrma Handbuch der Orientalistikin VIII. cildinde

kt. Leiden 1961.
Uygur sanat hakknda bilhassa. V o n L e C o qn eserleri
nemlidir. Chotscho, Bin. 1913; Die buddhistisehe Sptantike in
Mittelasien I-IV. Bin. 1922-1928 (II. cildi; Manichaeische Miniatren)
Bilderatlas zur Kunst-und Kulturgeschichte Mittelasiens, 1915. A uf
Hellas Spuren in Ostturkistan, Lpg. 1926. Ayrca: E. W a 1 d-
3 c h m i d t, Gandhara, Kutscha, Turfan. Lpg. 1925.

Grnwedel, Alt-Kutscha. Bin. 1920.

F. W. K. Mllerin eitli konulara dair makaleleri de nemli

Mesel:
Der Hofstaat eines Uiguren-Knigs. (Festschrift f. V. Thomsen.
Lpg. 1912, s. 202 v.d.) Uigurische Glosaen. Ostas. Zeitschrift VIU,
1920, s. 310 v.d. Bu makale Uygur oymaklarnn adlarndan ve han-
larHi unvanlarndan bahseder.

319
 Zwei, Pfahlinschriften aus den Turfanfunden. Abhandlungen der
Berliner Akademie der "VVissenschaften A B A W 1915, Uygur ahs ad
larnn Mahmamag ile en zengin kaynadr.

Uygur matbaacl hakknda

T h. F r. Ca r t e r ; The Invention of Printing at China and its

Spreadwestward. New-York 1925.

Terkibi bahisler: G r o u s s e t , Steppes s. 161-180, G r o u s-

s e t, AsOr s. 250-255, B a r t h o 1 d, Vorles. s. 38-48 v.d.,
T h o m s e n, Aus Ostturkestans Vergangenheit. Ung. Jahrb. V,
1925, s. 1-24. L i g e t i, Bilinmeyen Asya, Ankara 1940.

Tokharlara dair: 1927 ylna kadar olan edebiyat G a 1,

L s z 1 6 toplad. A tokhr nep es nyelve. KCsA II. 1927, s. 244-
266. Tokhar kavmi ve dili. Ondan sonra da bu konu ile ok megul
oldular. S i e g , S i e g l i n g , L e v i , K o n o w , Pel l i ot,
H e n n i n g , K e i t h v.b.

Tarm havzas renlerinin kefi hakknda bilhassa A. S t e i nin

aratrmalar nemlidir. Esiz enerjisi olan Macar Meneli bu kifin
ksa olmakla beraber yegne biyografyas ve eserlerinin tantmas:
R s o n y i, Stein Aurel hagyateka. Sir Aurel Stein and his
Legacy. Budapest, M. Tud. Akademia, 1960. 1943te lm yatanda,
hakl olarak unlar syledi: Hayatm ok enteresand: Konumuz
la ilgili en nemli eserleri unlardr:

S i r A. S t e i n ; Ancient Khotan, 1907.

Sand - buried Ruins of Khotan, 1904.
Ruins of Desert Cathay, 1912.
Serindia, 1921.
Innermost Asia, 1928.
Yapt seferi hakknda toplu olarak: On Ancient Central. Aslan
Tracks. London 1933.
A. V . L e C o q drdnc seyahati hakknda : Die vierte deutsche
Turfan-Expedition. Turan 1918, s. 7-24. Dier eserleri:
A uf Hellas Spuren, 1926.
Von Land und Leute in Ostturkistan, 1928.
K 1 e m e n t z : Turfan und seine Altertmer, Spbg. 1899.
P e 11 i o t : La mission Pelliot en Asie Centrale, Hanoi, 1909.

320
 TR K D E V L E T N N B A T ID A K V R SLER :

K A Z A K L A R (H A Z A R L A R )

inlilerin Tuk-iu ho-sa (Tiirk-Hazar) ad iin baknz: C h a v a n-

n e s : Doc. s. 145-170,

Bizans kaynaklan arasnda bilhassa Theophanes patrik Nikep-

horos ve Konstantinos Porphyrogennetos v.b. nemlidir. Kalizler
iin Kinnamosun eseri bata gelir. Bunlara dair aklamalar M o-
r a V c s i k in Byz. Turc. I, s. 81-86 da yine M o r a v c s i k'in
Nikolaos Mystikos^a, dair KCsA I, s. 156da blunur.
Kafkas kavimleri iinde Grc ve bilhassa Ermeni eski tarih
ilerinin verdikleri haberler Hazar ve Macarlar iin nemlidir.
Mesela, VII. yzylda Sebeos, IX. yzylda Khoreneli Moses ve
X. yzylda Moses Kagankatvaci bu cmledendir. Birlikte mtalea
ediniz: V c z y, P., Attila ve Hunlar, s. 288-289.
Arap ve Fars kaynaklan neriyat arasnda nemlileri un
lardr:

D. A. C h w o l s o n : Izvestiya o Kozarach, Burtasach, Bolgarach,

Madjarach, Slavyanach i Russach Abu-Ali Ahmeda Ben
Omar Ibn Dasta ( = Ibn Rustah), Spbg. 1869.

bn Rustah'm yeni, tenkidli basks Bibliotheca Geographorum

Arabicorum (B G A ), VTI/l. cildinde D e G o e j e'nin himmeti ile
Leidenda 1892 de yapld.
889 tarihinden nceki durum iin Kurtubeli al-Bakr ve Iranh
Gardiz ele alnmaldr.
Al-Bakrnin Al-maslik val-mamlik ve Gardiznin, Zain al-
Akhbardan Hazarlara, komularna ve Macarlara ait haberleri
G r a f K u u n, G. da yaynlad: MHK. s. 141-284. Bu dou kay
na X. jrzylda yaayan Saman nzn Cay?ammn kaybolan ese
rine dayanrlar.
889 tarihinden sonraki vakalar iinde dou kaynaklan vardr.
Mesel, Arap Istahr ve Ibn Haukdln eserleri bu cmledendir. Bir
likte mtala ediniz: MHK. s. 141-284.

321
 b n F a d l a nn seyahatnamesi, Risle de nemlidir; Z. V.
T o g a fi bn Fadlns Reiserbericht, Leipzig, 1939. s. 98 v.d., 256
v.d. ^fosMdt'nin bir eseri ve daha nce zikri geen Hudd al-Alamnn
M i n o r s k y neri, s. 161-162, 450-460.
Arap kaynaklarnn aklanmas bakmndan, Macar ihtisas ede
biyat, bilhassa KCsA olduka zengindir.
G r. Z i c h y, Le voyage de Sallam, linterprete, k la muraille
de Gog et de Magog. KCsA I, 1922, s. 190. v.d.; K m o s k o, Die
Quellen Istachrs in seinem Berichte ber die Chasaren, KCsA I,
1921, s. 141 v.d.
K m o 3 k o : Araber und Chasaren. KCsA I, 1924 ve 1925, s. 280
v.d., s. 256 v.d.
A. Z. V. T o g a n : Vlkerschaften des Chazarenreiches im
neunten Jahrhundert. KCsA III, 1940, s. 40-76.
Kafkasya ve dou kaynaklarndan M a r q u a r t , Osteuro-
pische und Ostasiatische Streifzge. Lpg. 1903, s. 1-27 ve s. 270-305
de geni lde faydalanmtr. Eski yaynlardan B a r t h o 1 dn
Khazar, El. II.; ve yine B a r t h o 1 dn, Vorles. Hazarlardan bah
seder.
Hazarlara dair yaynlarn en yeni bibliyografyas Moravcsik;
Byz. 'Tre, 1958, I, 81-86da bulunur. Birlikte mtalea ediniz: Ung.
Bibi. Turk. I-II. Son yllar bibliyografya yaynlar arasnda G y 6 n i,
M t y sn Kalizok, kazrok, kabarok, magyarok (Kalizler, Ka
zarlar, Kabarlar ve Macarlar). M Ny X X X IV , 1938, 86-96 ve s.
159-168.
M. N. A r t a m o n o v : erki drevneyey istorii Chazar. Lenin
grad, 1936.
V. A. M o i D : Rusi i Chazariya pri Svyatoslave. Sem. Kond.
VI, 1933, s. 197-208.
H. K u n, T. : A magyarsg kaukzusi trtenete (Macarlarn Kaf-
kasyada3i tarihi). Ligeti tarafndan yaynlanan A.
magyarsg strtenete de s. 71-100.
N e m e t h : HMK s. 233 v.d.
T e 1 e g d i, Zs. : A kazrok es azsidosg (Hazarlar ve Yahudilik) .
I, MIT 1940.
N a s o n o V, A. N. : Tmutorokan v istorii Vostonoy Yevropi X
veka. storieskiye Zapiski VI, 1940, s. 79-99.
R u n c i m a n, S. : Orta alarn balarnda Avrupa ve Trkler.
Belleten VII, 1943, s. 45-57.

322
C h a d w i c k : The Beginnings of Russian History. Cambridge,
1946. 14 (bn Rustah Kiev Rus prensini Khagan Rs olarak
zikretmiti).
D u n 1 o p, D. M. : History of the Jewisn Khazars. Princeton
1954.
C z e g 1 e d y, K. : Monographs on Syriac and Muhammadn
Sources in the literary Remains bf M. Kmosko. Ata
Orientalia Hung. IV 1954, s, 19-90.
C z e g 1 e d y, K. : Khazrs Raids in Transcaucasia in 762-764.
Ata Or. Hung. XI, 1960, s. 75-88.
C z e g 1 e d y, K. ; Bemerkungen zur Geschichte der Chazaren.
Ata Or. Hung., Xm, 1961, s. 320-251.
A r t a m o n o V , M. Y. : Oerki dervney^ey istorii Khazar. kinci
tab, Leningrad 1963.
g e l , B a h a e d d i n : slmiyetten nce Trk kltr tarihi. An
kara 1962, s. 223-238.

323
 M A C A R L A R

Macar-Trk mnsebetlerine dair bibliyografya iki blmden

ibarettir; 1) Macarhm yurt igal ama, dolaysiyle yurt igal eden
oymaklarm kaynamasna dair olan blm, 2) Macarhm daha son
raki Trk kavimleri ile balantsma dair olan blm.
Btn Macar tarihine ve onlarm Trklerle mnsebetlerine dir
en iyi, aklayc zengin notlar havi ve bibliyografya bilgileri ile ta
mamlanan klavuz: Homan-Szekf: Magyar trtenet (Macar tarihi),
I-V. Bp. 1943-1944.
En yeni byk Macar tarihi henz bitmemitir.
M ol n r E r i k : A magyar trsadalom trtenete. Son basks:
Bp. 1965.
F. E c k h a r tn daha ksa eseri Trkeye de evrilmitir: Macar
tarihi. ev.: b r a h i m K a f e s o l u , Trk Tarih
Kurumu, Ankara 1943, 316 s.
Bunun dnda ilgili bahisler iinde ancak Trklkle sk ilgisi
olan eserler gsterilmitir.
Yabanc kaynaklar arasnda en nemlileri BizanslIlara ait olan
lardr. Georgios Monachos, Theophanes Continuatus, Leon Philosop-
hos, Konstantinos Porphyrgennetos v.b. Sonuncunun en iyi tenkitli
neri Moravcsik tarafndan yapld.
Ltince kaynaklar:
Liutprandm eitli manastr salnmeleri v.b. Arap ve Fars (H a
zarlara dair bahse baknz) ve slav kaynaklarna gelince bunlarn
Macarlara ait nemli blmleri P a u l e r ve S z i l g y i
tarafndan tertibolunan A magyar hongoflals kutfie (Macar yurt
igal a kaynaklar, MHK, Bp. 1900) alnmsa da bu esere eskimi
nazar ile bakmak gerekir.
Bizans kaynaklarnn deeri, aklamas ve bibliyografya bilgisi
iin baknz: M o r a v c s i k , A Magyar Trtenet Biznci
Forrsai. Bp. 1934. ve Byz. Turc. I. Ayrca:
G y 6 n i, M. : Magyarorszg es a magyarsg a biznci forrsok
tkreben (Bizans kaynaklar aynasnda Macaristan ve Ma-
carlk). Bp. 1932.
Dou kaynaklarnn aklanmas hususunda 1900den beri hayli
ilerlemeler kaydedilmitir. Az nce zikredilen A. Z. V. T o g a nn
bn Fadln ve Hudud al Alam bunlar arasndadr.

324
 Rus salnmelerinin Macarlara mteallik en eski haberleri
iin bk.;
H o d i n k a, A. : Az orosz evknyvek magyar vonatkozsai (Rus
salnamelerinde Macarlarla ilgili haberler). Bp. M. T.
Akademia 1916.
Bizzat Macar kaynaklan arasmda XII. yzyl sonlarmda yaz
lan A n o n y m cs ile K e z a in in XIII. yzyldan kalma Gesta Hmgaro-
rum balkl kronii v.b. gelir. Zengin aklamalar ile yaplan basks:
Z s . S z e n t p e t e r y tarafndan ; Scriptores Rerum Hungari-
carum. I-II, Bp. 1937-1938 ad ile yaplmtr.
Muhtelif dillerdeki kaynaklarn Macarlarla ilgili ksmlarnn
en nemlileri u kitapta neredildi: A magyarok eldeirl es a hon-
foglalsrol (Macarlarn ecdad ve vatan igali hakkndakiler). Ter
tip eden GY. G y r f f y, Bp. 1958.
Macarlarn Finnugor akrabalarna ve bunlarla ilgili bibliyog
rafyaya dair Z s i r a i, M.nin ok gzel eseri kesin olarak cevap
verir. Finnugor rokonsgunk (Finnugor akrabalarmz). Bp. M. M.
Akademia 1930.

Yurt igali ncesi Macar-Trk mnasehetleri iin baknz

M a r q u a r t : Streifzge. 1 v.d., 27 v.d., 60 v.d., 160, 515 v.d.

N e m e t h : A honfoglal magyarsg kialakusa. Bp. 1930.
Buna ilveler:
R s o n y i : M Ny 1931, s. 314-318 ve 1932, s. 100-105.
D e e r : A magyarsg anomd kulturkzssegben (Macarlk gebe
kltr evresinde). M. Mveldes trtenete, I, s. 23 v.d.
L s z 16, G y. : Hunor es Magyar nyomban. Bp. 1967.
G r. Z i c h y : Magyar strtenet (Macarlarn en eski tarihi). Bp.
1938. Magyar Szemle Kincsestra. No. 5.
L s z i o , G y . : A Magyar strtenet regeszete (Macarlar en eski
ann arkeolojisi. Bp. M. T. Akademia I. oszt. kzl. 1954,
s. 459-488.
A magyarsg strtenete (Macarlarn en eski tarihi). Yazanlar:
C z e g 1 e d y, K., D e e r, J., G u n d a, B., G y 6 ri i. M.,
K n i e z s a , I., K o s s n y i , B., H a l a s i - K u n ,
L s z i o , G y., L i g e t i, .L., N e m e k e r i, J., Z s i r a i,
M., Yaynlayan: L i g e t i, L. Bp. 1943.
P a u 1 e r, G y. : A magyar nemzet trtenete Szent Istvnig (St.
Etiennee kadar Macar ulusu tarihi), Bp. Magy. Tud.

325
 Akademia, 1900. Haiye ve notlar dolaysiyle bu gn de
faydaldr.

Macarlarn en eski ve rpdlar devrindeki tarihi iin D.

C.s n k y tarafndan tertip edilen muazzam toplu eser: Arpd 6s
az rpdok. Bp. 1896 dahi kymetlidir.
Bah dillerinde yaynlanan yaynlar arasndan bk.:
C. A. M a c a r t n e y : The Magyars in the ninth Century,
Cambridge 1930.
J. D e d r : Heidnisches und Christliches in der altungariachen
Monarchie, Szeged 1934.
M o r a v c s i k ; Zur Geschichte'der Onoguren. UJ. X. 1930. 9. 53
v.d.

rpd sllesi a iin Paulerin geni aklamalar havi: A

magyar nemzet trtenete az pdhzi kirlyok alatt (rpd sllesi
krallar canda Macar ulusu tarihi). I-II, Bp. 1899 bugn de dee
rini muhafaza eder.
Sz6kely'lilerin meneine dir edebiyat ok zengindir.
N 6 m e t h : A sz6kelyek eredetdnek krddse (Sz6kelylilerin menei
sorusu). Szzadok LX IX , 1935, s. 131 v.d. Ayn eser Fran
szca olarak: AECO VI, 1940. s. 208 v.d.
Nemeth'in izahn rtmesi;
H a a n E r e n : M Ny 1943, s. 206.
R s on y i : Szekely adnn Trkeden izah: L origine Du Nom
szikely (Sicule). Ata Linguistica, XI, 1961, s. 155-188.

tima tekiltlarmn Trk karakteri hakknda G y r g y

B o d o r un aratrmas Trk Kltr Aratnnalan dergisinde (A n
kara) baslmak zeredir.
K a r c s o n y i . J n o s : Kik voltak es mikor jttek haznkba
a bszrmenyek vagy izmaelitak (Macaristanda yerleen
Busumanlar, yahut Ismaillilerin kimlii ve Macaristana
girdiklerinin tarihi hakknda). Budapest 1913.

1914den 1935 ylna kadar klavuz eser zikri geen: Ung. Turc.
I-II. dir. Ancak Trk kavimlerle olan ilgileri iin deil, btn Macar
tarihi iin de bibliyografya mevcuttur.
A magyar trt^neti irodalom bibliogrfiya. Budapest.
Muhtelif Trk kavimler ile olan rabtalar ve onlarn yerleme
lerine dair bibliyografya bundan nceki ve bundan sonra gelen b
lmlerde gsterilmitir.

326
 P E E N E K L E R V E U Z L A R (O U ZLA R )
X. yzyla kadar olan zaman iin, Macarlar ile ilgili kaynaklar
amildir. Daha sonra Bizans kaynaklar arasnda, bilhassa Kedrenos,
Kinnamos, Anna Komnena (bu sonuncu U Z lara Hunlar, der),
Skylitzes, ayrca Niketas Khoniates, Michael Attaleiates, Niketas
Bryennios ve Theodoros Prodromos bata gelir. Bu kaynaklar iin
baknz: M o r a v c s i k, Byz. Turc I., Rus salnameleri (Polnoye
Sobranie Russkih Letopisey) ve ksmen Macar kaynaklar da son
derecede nemlidirler.
Peeneklere dair monografyalar, aratrmalar byk lde
U Z lara ve Kumanlara da taalluk eder. Bunlar arasnda nemlileri
unlardr;
G o l u b o v s k i ynin ok zikri geen ve bulunmas g eseri:
Peenegi, torki i polovcy do naestviya tatar. Kiev 1884.
D. A. R a s o v s k i y : Her kavme ok defa dikkati eker. En
deerli eseri: Peenegi, Torki i Berendei na Rusi i v Ugfrii,
Sem. Kond. VI, 1932.
H. N. O r k u nun kk ve iktibaslardan ibaret eserinden baka
en nemli Trke yayn udur:
A. N. K u r a t : Peenek tarihi. stanbul 1937.
C. A. M a c a r t n e y : 'The Petchenegs. The Slavonik Review
VIII, 1929, s. 342 v.d.
En yeni ve en mufassal bibliyografya, Phil. Turc. Fundamen-
tann III. cildinin Les Trk non islamises en Occident balkl
blmnde neredilen u fasldr:
R s o n y i : Petchenegs, Ouz et Comans. Rapports avec les
Hongrois.
M o r a v c s i k : Biz. Turc. II. tab, s. 87-91.
Bizans-Peenek mnasebetleri hakknda teferruatl mteallik
aratrmalar:
V a s i l y e v s k i y : Vizantiya i peenegi. Trudy V. G. V a s i 1-
y e v s k a g o I. SPbg. 1908, s. 1-175.
V a s i 1 y e V : Histoire de lempire byzantin I-II, Paris 1932.
O s t r o g o r s k y : Gesch. des byzantinischen Staates. Mnchen
1939.
B a l k a n l l a r ve b i l h a s s a P e e k l e r le
ilgileri hakknda
Y i r e e k : berreste der Petschenegen und Kumanen auf der
Balkanhalbinsel, Prag 1889. (SB. der Bhm. A.d.W.).
327
Z 1 a t a r s k i : nin yukarda zikrolunan eseri.
M u t a f i e v : Bulgares et Roumains dans les pays du Danube.
Sofia 1927.
M u t a v i e v : Proizkhodt na Asenevtsi, Sofia 1928.
G y n i, M. : A Paristrion. AECO 1943-44, s. 83-188.
G y r f s , I s t v n : A jszkunok trtenete (Yas-Kunlar ta
rihi). I-IV. Kecskemet-Budapest 1870-1885. Bu eser eski
mitir. II. cildi de Peeneklerden bahseder. Daha ziyade
S t r i t t e rin eserinden iktibaslardan ibarettir.
N 6 m e t h , O y u l ann Peeneklerin tarihinden, yazsndan
ve dil zelliklerinden bahseden, Nagyszentmikls hzinesi yaztlarnn
zm ile ilgili aratrmas ok nemlidir; Die Inschriften des
Schatzes von Nagyszentmikls, Bp. 1932.
G y . G y r f f ynn teferruatl, bilhassa yerleme tarihi ba
kmndan deerli ve teferruata mteallik sonular ihtiva eden ese
ri: Besenyk es magyarok (Peenekler ve Macarlar) KCsA I, Kieg.
Ktet, 1939, s. 397-500.
Teferruata mteallik Macar aratrmalar ksmen Peeneklerin
dili, dank yadigrlar ile ilgilidir.
G o m b o c z : ber den Volksnamen beseny. Turan, 1918, s. 209 v.d.
G o m b o c z : A heseny nepnevrl (Peenek halk adna d a ir). M Ny
Xn, 1916, s. 281 v.d.
G o m b o c z : Arpdkori trk szemelyneveink (Arpd a Trk
ahs adlarmz). Bp. 1915.
N e m e t h : Peenek oymak adlar. KCsA I.
N e m e t h : Die petschenegischen Stammesnamen. UJb. 10, 1930,
s. 27-34.
N e m e t h : Arpdkori trkjeink (Arpadlar andaki Trkleri-
miz). Nepnk es nyelvnk, 1931, s. 169-185.
G y r f f y, Gy . : Yukarda zikrolunan eser.
R s o n y i : Zur Frage der Eigennamen bei Anonymus. UJb. XV,
1936, s. 548-554.
Maklr ad ve oyma hakknda : N e m e t h M Ny ve R s o n y i
M Ny 1941, s. 116-118.
R s o D y i : Orta ada Erdelde Trkln izleri. Belleten 1938.
s. 107-122.
R s o n y i : ber die geographischen Namen Tortillou und Tatrang.
UAJb. XXXin, 1961, s. 245-251.
Peeneklerin yerleme tarihi konusu le llUl ncelemeler: nce bu konuya
J e r n e y temas etmitir. Son zamanlarda S z o k o l a y , M. stnkr
megul oldu.

328
S z o k o l a y , M. : A magyarorszgi besenytelepekrl (Macarls-
tandaki Peenek yerleme yerleri). Fld es Ember DC.
1929, . 65-90. Maalesef R a s o v s k inin yukarda zikro-
lunan eseri de buna dayanr.
K n i e 2 s a ; A nyugatmagyarorszgi besenyk kerdesehez (Bat
Macaristandaki Peenekler sorusuna dair). Domanovsky-
Emlekknyv, Bp. 1937, s. 323.
B e 1 i c z k y ; A nyugatmagyarorszgi es felvideki besenytelepek
(Bat Macaristandaki ve Felvidekteki Peenek yerlemele
ri). Ayn eserde s. 59 v.d.
C o n e a, J. - D o n a t, J. : Contribution a letude de la toponymie
petchenegue et comane de la plaine roumaine de Bas-
Danube. Contr. Onomastiques. Bucureti 1958, s. 139-170.
Trkolog olmayan yazarlarn bu makalesi pek tenkitsizdir.

Dier kk makaleler iin baknz : Ung. Bibi. Turc. I-II.

Uzlara dair yaynlar'.

Fa ruk S m e r : Ouzlar (Trkmenler), Ankara 1967, DTCF

yayn. Esasl bir eserdir.
M a r q u a f t : ber das Volkstum der Komanen. Bin. 1914, s. 25 v.d.
K o s s n y i : Az uzok es komnok trtenetehez a XI-XII. ik
szzadban (U z lann ve Kumanlarn tarihine dair, XI-XII.
yzylda). Szzadok L V II-LV III, 1923-1924, s. 519-537.
Trke tercmesi: Belleten VIII, s. 1944, s. 119-136.
R a s o V s k i y, D. A. : Peenegi, Torki i Berendei na Rusi i v
Ugrii. Sem. Kond. VI. 1933, s. 1-66.
R a s o v s k i y, D. A. : O role ernyh klobukov v istorii drevney
Rusi. Sem Kond. I, 1927, s. 93-109.
R a s o v s k i y, D. A. : Rus, ernye-klobuki i Polovcy v XII. v. Izv.
na Blg. stor. Druzestvo XrV-XVII. Sofa 1940, s. 369 v.d.
R s o n y i : Der Volksname Berendey. Sem. Kond. V I 1933,
s. 219 v.d.
R s o n y i : Les noms des tribus dans le Slovo o polku Igoreve.
Kond. V in , 1935, s. 293 v.d.
Z a j a c z k o w s k i , An. : Zwiazki jezykowe polwiecko-slovianskie.
Wroclaw 1943.

329
 K U M A N L A E

En eski tarihlerine ait kaynaklar Peeneklerle ilgili kaynaklarla

hemen mterektir. Bunlardan baka metin ksmnda zikrettiimiz
dou kaynaklar da eski tarihleri hakknda baz haberleri ihtiva eder
ler. Balcalan:
M a r q u a r t : Komanen.
M a r q u a r ttan sonra ortaya kan M a r v a z nin yukarda zik
rettiim eseri KumanIann menei hakknda nemlidir. B k.;
C z e g l e d y , K. : A kunok eredeterl (Kumanlarn menei hakkn
da). M Ny X LV, 1949, s. 43-50.
Rus salnmeleri ok defa zengin olup, Ijilhassa geni lde has
isimleri ihtiva ederler. Bizans kaynaklarnda, ge an Peenek ha
berlerinden baka Georgios AkropoUtes ve Pachymeres nemlidir.
Bunlara dair baknz 5 M o r a v c s i k , Byz. Turc. I. Ayn eserin
90-94 sahifelerinde, geni bibliyografya malzemesi de sunulmutur.
G o l u b o v s k i y , G y r f s ve R s o n y i ,(Funda-
menta ) den Peeneklerle ilgili olarak bahsedilenlerden baka;
M a r q u a r t ; Uber das Volkstum der Komanen, Berlin, 1914.
R a s o v s k i y : Polovtsi. Sem. Kond. VII, s. 245-62; VTII, s. 161-
182; IX, s. 71-85; X, s. 155-178; XI, 95-128. 1935-40.
Kuman'Iara dair zel monogrrafyalar niteliindedir.
M a r q u a r tn sinolojik hatalarn P e 1 1 i o t, A propos
des Momans JA 1921 de geni aklamalar ile dzeltti.
B a r t h o l d , V. : M a r q u a r tm Arab ve Fars kaynaklan bak
mndan tenkidi: Russk. Istoricekiy Jurnal VII, 1921, s.
131-156. Almanca tercmesi: Wehrot und Arangn ns
znde, s. 31-51.
R s o n y i : Tuna havzasnda Kumanlar. Belleten III, 1939. s. 401-
422.

K u m a n la r n adna dair

N em e t h : Honf. Magy. Kial. s. 141.

N ^ m e t h : Die Volksnamen quman und qun. KCsA m , 1940,
8. 95-109.
R s o n y i : MNy. X X V n , 131, s. 315.

330
 Macar-Kuman mnasebetleri hakknda: bilhassa P a u l e r in:
A magyar nemzet trt6nete az padhzi kirlyok alatt. I-II (Arpd
sllesi krallar anda Macar ulusu tarihi). Bp. 1899.

Homan S z e k f : Magyar trtenet I.

K r i n g, M. : Kun jsz trsadalomelemek a kzepkorban (Orta
ada Kuman ve Yas Oset sosyal unsurlar). Szzadok
LXrV, 1932, s. 35-36, s. 169-188.
G y r f f y , Gy . : A kunok feudalizldsa (L a feudalisation des
Comans) Tanulmnyok a magyar parasztsg trt^net^hez
Magyarorszgon a 14. szzadben (Etudes sur lhistoire des
paysans hongrois dans le quatorzieme siecle). Bp. 1953,
s. 248-275.

E s k i d e n K u ma n l a r n yerletikleri
Nagy kun sg blgesindeki
y a a y l a r n a dair

G y r f fy , I s t v n : Nagykunsgi kronika (Nagykunsg

kronikaa). Karcag 1922. Ksmen eski yazl eserlerden ve
ksmen ifah geleneklerden derlenmitir.

Kumanlarn zel adlarna dair

R s o n y i : Les Noms Toponymiques Comans Du Kiskunsg.

Ata Lingu. VH, 1957, b. 73-147.
R s o n y i : Kiskunsg Kumanca yer adlar. Nemeth Armaan,
Ankara 1962, 341-352.
R s o n y i : Les Anthroponymes Comans de Hongrie. AOH.
1967, s. 135-149.
R s o n y i : Kuman zel adlan. Trk Kltr Aratrmalar (A n
kara, T K A E yayn) dergisinde neredilmek zeredir. 80 s.
N e m e t h : Trk jvevennyszavaink kzeps retege (Trk iare
szlerimizin orta tabakalar). M Ny 1921, s. 22 v.d.
N 6 m e t h : Die Inschriften des Schatzes von Nagyszentmiklos.
Anhang L Die Sprache der Petschenegen u. Kemanen, ve
Arpdkori trkjeink. N6pnk 6s Nyelvnk mecmuasnda,
m, 1931, s. 169-185.

3S1
 Codex Cumanicusa dair

G r. K u u n, G. : A kunok nyelverl es nemzetisegerl.

(Kumanlann diline ve milliyetine dair). Bp. 1882. Ayrca; Ck)dex
Cumanicus. Edidit; G r. K u u n, G. Bp. 1880. K u u n neriyat
nn hatalarn W. B a n g birok makalesinde gsterdi. Bunlarn ve
Ck)dex Cumanicusta bulunan bilmecelere ait aratrmalarn bibli
yografyas hakknda b k :

A. von G a b a i n : Die Sprache des Codex Cumanicus; Punda-

menta I, 1959, s. 46-47.
Codex Cumanicus fotokopisini ve Codexteki sz malzemesinin lga
tini K. G r n b e c h sundu ; Monumenta Linguarum
Asie Mairois I. Kopenhagen 1936 ve Komanisches Wrter-
buch. Kbenhavn 1942.

Codex C u m a n i c u s un menei hakknda

G y r f f y, G y. ; Autour du Codex Cumanicus: Analecta Ori-

entalia memoriae A. Csoma de Krs dicata. Bp. 1942-47,
s. 110-137. Bibi. Orient. Hung. V.
N e m e t h : A qypak nevrl (Kpak adna dair). HMK s. 30, 36.
A. B r u c e B o s w e l l : The Kipchaks Turks. Slavonic Rewiew
VI, 1927-28, s. 68-85.

B irlikte m talea e d i n i z : K um a n - K p a k
oymaklarna dair

R s o n y i : AECO I, 1935, s. 235 ve N yK LI, 1941, s. 290-291.

Rumenlerin tarihinde Kuman-Kpak,

m n a s e b e t l e r i n e dair

Gy rffy, I. : A kunok megterese (Kumanlann Hristiyanla

geii). Protestns Szemle X X X IV . 1925. 669-681.
R s o n y i : Valacho-Turcica. Gragger-Festschrift, Berlin 1927, s.
68-96.
R a s o n y i : Contributions a lhistoire des premierea cristallisa-
tions des etats des Roumains. I. L origine des Basaraba. Bp.
1935. Ostmitteleuropaeische Bibliothek, 3.

332
 Ortakla,ra dair

B. Grekov-A. J a k o u b o v s k y : L a Horde dOr. Pari

1939. Bibliotheque Historique. s. 111.

Romanyadaki yer adlarna dair

W e i g a n d : Ursprung der sUdkarpatischen Flussnamen i

Rumnien. X X V I - XXIX. Jb. d. Inst. fr Rum. Sprache
s. 70-103.
G y r f f y, I. : Rumnische Ortsnamen. UJb. VI, 1926, s. 146
152,
R s o n y i : Contribution.

Rumen'lere dair ariv malzemeli iin H u r m u z a k i , B o g

dan, C o s t a c h e s c u , O h i b a n e s c u v.b. yaynlan bat
gelir.

Rumen'1er ar asn d ak i en e s k i Trk

has isimleri hakknda

R s o n y i : Val. Turcica ve Contributionsa mracaat edilmelidir

Conea ve Donatm tenkitsiz etdn Peeneklerle ilgili olarak
zikretmitim.

Bal kanlardaki Kuman mnsebetlerine dair

Y i r e e k : berreste. Sitzungsberichte der kgl. Bhm. Ges. de

Wiss. Prag 1889. s. 1-30.
M u t a f i e v ; Asen hakknda Makedonskiy Pregled mecmuasnda
R a s o v s k i y : Rol Polovcev v voynach Aseney. Spisanie na Blg
Ak. Naukite VHI, 1939, s. 203-211.

ve bilhassa R s o n y inin Peenek'lerle ilgili olan zikredilen

F^ndamentanm III. cildindeki aratrmasnda.

Kumanlardan olan Ulalarn ukur-ovadaki yerlemeleri hak

knda bk.

S m e r , F a r u k : ukur-ova Tarihine Dir Aratrmalar. Fetih

ten X V I. yzyln ikinci yansna kadar. Tarih Aratrmalar
Dergisi I, Ankara 1963, s. 1-112.

333
 N C B L M

LK MSLMAN TRKLER: GAZNELtLEB, K A B A H A N U LAR,

SELKLULAR, ATABEG LER, MEMLKLAR

slm dinine dir

G o l d z i e h e r : Muhammadanische Studien I-II. Halle 1889-1890.

G o l d z i e h e r : Vorlesungen ber den tslam, Heidelberg 1910.

Hazreti M u h a m m e d in hayatna dir

W . M u i r : Life of Mohomat I-IV, 1858-1861.

L a m a t r e s s e e t D u j a r r i c : Vie de Mabomet daprgs la
tradition.1897-1898.
F r. B u h 1 : Das Leben MohammedS; Lpg. 1930 v.b.

s l m n ilk y z y l l a r n d a yayl
t r i h i n e dir

C a e t a n i : Annali deli slam I-Vin. Milano 1905-1918.

G. W e i l : Gesch. der Chalifen I-IU. Mannheim 1848-1851.
W. M u i r : The Caliphate, its Rise, Decline and Fail from Original
Sources. London 1891.
A u g. M 11 e r : Der slam im Morgen-und Abendlande I-II. Berlin
1885-1887. Onckens Weltgesch. H/4.
C. B r c c k e l m a n n : Gesch. der islamischen Vlker und Staaten.
Mnchen und Berlin 1939.

Eski Arap trihine dir

D i e l - M a r a i s :L e monde oriental de 395 1081. Paris 1938.

Daha fazla bibliyografya tafsilat iin baknz: G.
P f a n n m l l e r , Handbuch der Islam-literatur, Lpg.
1923.

slma dair muasr kaynaklar daha ziyade, Arap ve Fars tarih

yazarlar ile corafyaclarn eserleridir. Bunlar arasnda dl-Taharinin
(Vef. 923) dnya tarihi Tarih-dl-Rusul val Mulk bagta gelir. D e

334
G o e y e bu eseri 13 kaln cilt halinde Leidende 1879-1901 de ya
ynlad. Z k i r K a d i r i U g a n ve A h m e t Temi r
tarafndan hazrlanan Trke tercmesi, Mill Eitim Bakanl ya
ynlan arasnda stanbulda 1954-1955de yaynland (I-IV. cildler,
7 kitap halinde).
thn Miskavayh (vef. 1030), Hill aJrShi (vef. 1057), bn al-
Kalni (vef, 1160) v.b. eserlerinde sonra Muaullu bn <-
Athr (bnlesir) (vef. 1234) in Km fVl-Tarih adl eseri 1232 y
lma kadar olan vakalar ihtiva eder. Bu eser Tabarninki ile birlikte
en byk ve en deerli Arap trihidir. Tomherg basks I-Xn.
Leiden 1853.
!bn KhallikUn, Mslman dnyas tercme-i ahvlcisi (biyog-
raficisi) olup, pek ok Trk ahslanndan bahseder (vef. 1282). Sal-
nmeci Abulfida, Hamal Eyyub sultam olup vefat 1331dir.
Msrl ansiklopedici al-Nuvairinm (vef. 1332) 9000 sahifelik
muhalled eseri Nihayet al-Arab fi Funn (-Adab adm tar. Bu
ansiklopedinin yars tarihdir ve XIII-X IV . yzyllar Trk tarihi ba
kmndan da nemlidir.
Tunuslu bn Khaldn, hareketli siyas hayattan sonra Kahire
ba kads iken 1406da vefat etmitir. Mehur dnya tarihinde, bat
Arap dnyas ile ilgilenmekle beraber, arasra Trk trihine dir ha
berlere de rastlanr.
nemli Arap-Fars corafyaclarna Hazarlara ait bahiste te
mas edilmiti. En nemli muasr corafya eserlerini D e G o e y e
Bibi. Geogr. Arabicorum I-V III cilt halinde yaynlad. Bu corafya
clardan M z i kin yaynlad Bibliothek Arabischer Historiker
und Geographen serisinde ve F e r r a n dn Bibliotheque des
Geographes Arabes da hayli bilgi vardr, ilgili haritalar, A.
M i l l e r : Mappae Arabicae. Arabische Welt-und Lnderkarten des
9-13. Jahrhunderts, I-V. Stuttgart 1926-1930 yaynlad.
Daha sonraki corafya yazarlar arasnda Yktun alfabe sra
sna gre tertiplenmi muazzam szlnde erken Mslman lemi
nin coraf bilgileri toplanmtr. Bu eserin ad, Mucam dl-Buldn
(1228) dr. Abulfidnn: Takvm al-Buldn (1321) adl eseri de
deerli bir derlemedir. ranl Kazvnnin (1283) kozmografya ve co
rafyas da Trk tarihi bakmndan nemlidir. Nuvair ve al-Kdlha-
and ile birlikte nc Msrl ansiklopedyac al-Umar (vef. 1348)
nin Masalk al-Absr adl eseri bilhassa Anadolu iin bilinen bir kay
naktr. Nair: T a e s c h n e r Lpg., 1929. Ayrca B a r t h o 1 d,
Turkestan down to the Mongol Invasion, London 1927 adl eserinin

335
I. blmnde Orta Asya ile ilgili corafya edebiyatn esasl bir e
kilde tantr. Yine B a r t h o 1 d, egki Mslman dnyasmn co
rafya edebiyat hakknda, M i n o r s k y yaym olan ve imdiye
kadar pekok defa zikri geen Hudud ai-^mm n sznde deerli'
bir telhis yapmtr. Daha nisbeten yeni bir makale: J. H.
K r a m e r s : Djughrfiy. (E. I. Ergnzmgsband) s. 62-75. Dou
daki halife lkelerine dir L e S t r a n g enin The Lands of the
Eastern Caliphate, London 1905 adl eserinde, rana dir P.
S e h w a r t zn Iran ini Mittelalter nach den arabischen Geograp-
hen I-Vin. Lpg. 1896-1934de faydah bilgiler vardr.
Tabiatiyle C. B r o c k e l m a n nn corafya ve tarih edebi
yatna temel tekil eden el kitab: Geschichte der arabischen Lite
ratr I-II. Lpg. 1898-1902 ile bunu tamamlayan Supplementband I.
1936 dan mstani kalnamaz. Ayrca baknz. London 1906-1908,
E l (slm ansiklopedisi) ilgili maddeleri, bilhassa H.A.R. G i b b:
Tarikh, E l. Ergb. 246-263.
Belli bal Trk sllelerine dair, devirleri ile, ilgiH bir ka kay
naktan da bahsedelim: Gaznevilere dair Farsl al-^Utbi (vef. 1036)
ve a-BayhaTdn (vef. 1077) tarihleri (E d. M o r 1 e Calcutta,
1862) nemlidir.
Seluklular devrine dir kaynaklarn bir ksmn H o u t s m a
yaynlad: Recueil de textes relatifs lhistoire des Seldjoucides
I-IV. Leiden 1886-1902. Bu eser Muhammed ihn tbrhimm Kirman
Seluklularna dir haberleri ile al-Bondn ve ht Btnnin eserlerini
ihtiva eder. Kaynaklara dair bibliyografya iin baknz: K. S s s-
h e i m, Prolegomena zu einer Ausgabe der im Brit. Mus. zu London
verwahrten Chronik des seldjukischen Reiches. Lpg. 1911.

XL yzyl tarihine dir en yeni kitap:

A li S e v i m : Mir Atz-Zeman f Tarihil-Aylan. Ankara 1968,
T.T.K. yayn.

Bilhassa Seluklulara dir al-RvandVnin Rahat us-Sudur adl

eseri (Nair: Muh. kbal, Leiden 1921), Mirchondm Gesch. der
Seldschuken, (Nair: V u 1 1 e r s, Giessen. 1838); Abulfida, bn
Khallikan (Baz sultanlarn tercmei hallerini bildirir) ye a-Kazvi-
n tarihlerinden baka al-BayhaM, aJ-^Utb ve Ibn al-Kalnismn
eserleri nemlidir.
Ayrca baknz: Sibt al-Cavzi Ibn Ktzolu (vef. 1257)nin Mirt
ai-Zamn adl tarihi. Bunun XII-Xin. jrzyllara ait blmn

336
J e w e 11,^ Chicagoda 1907de yaynlad. Muasr Suriye ve Memlk
tarihi kaynaklar da hesaba katlmaldrlar. Muasr Ermeni kaynak
lar da ihmal edilemez. Mesel, Lastivertli Aristakes tarihi 989-1071
aras vakalarndan bahseder. Franszca tercmesi Pariste 1864tp
yaynlanmtr.
Atabeklere dir, bn al-Athirn al-Km adl eseri ve Musul
Atabeglerine dir tarihi nemlidir. Bu tarih ve Hal seferlerine dir
kaynaklar: Recueil des Historiens des Croisades, Historiens Orien-
taux I-V. ve Historiens Occidentaux I-VI. cildlerinde yaynlanmtr.
Bu aa ait, Usma ibn Munkidh adl Arap valyesinin (1188) son
derece merakl ve halka hitap eden kendi tercmei hli defaatla bat
dillerine evrilmitir (Franszca tercmesi: D e r e n b o u r g , Pa
ris 1895; Almancas, G. S c h u m n, Insbruck 1905; ngilizcesi,
P h. H i 11 i, Princeton 1930).

Harezmahlara dair nemli kaynaklar unlardr:

Cuveyni tarihinin II. blm (bk. aada G.M .S.); Mirchond
tarihinin bir blm: Histoire des sultans du Kharezm edite par
D e f r e m e r y , Paris, 1842 ve Arap Nascavmn Celoleddin Meng-
berdiye dir hal tercmesi. Franszcaya eviren ve yaynlayan: Hou-
das, Paris 1891,1895, (Publications de lEcole des Langues Or. Vivan-
tes, Ser. III. Tomes DC-X).
Hindistandaki Memlklara dir: Minhc-i Srcn Tabakt-
Nsirisi (Ed. and transl. Raverty, London 1881); al Badn (vef.
160^) nin Muniahab al-Tavrih/i (Bibi. Indica) v.b.
Msr Memlklarnn en nemli tarihleri unlardr: Makrz (vef.
1442), birlikte baknz: Histoire des Sultans Mamlouks, trad. par
Q u a t r e m e r e I-II, Paris 1837-1844 ve aadaki Trk soyun
dan olup Arapa yazan drt tarihi;
1 Baybars al-Khatai (vef. 1325), Memlk idresinde "nib al-
saltant rtbesine kadar ykselen bu ztn Zubdat al-fikra adl ese
ri T. T. Kurumu tarafndan 1942de Trkeye evrilerek yaynlan
mtr.
2 bn Dukmak (vef. 1386).
3 bn Taghrbird (Tengri verdi, vef. 1469), eserlerinin ten
kitli yaym geni indeksler ile P o p p e r tarafndan Berkeley
(U S A )de yajnnianmtr.
4 bn tys (vef. 1528) Memlk inhitat ann mmtaz
tarihisidir. Badai a!-Zuhur adl eserinin Kahire basksn R i t-
t e r tamamlamtr. Z e t t e r s t e e n de kk Arap kaynaklar

337
n Beitrge zur Gesch. der Mamlukensultane nacb arabischen Hss.
(Leiden 1919) ad altnda yaynlad.
ok girift eitli slleler ve atabeglerin ayrt edilmesinde n-
mizmatik (sikke ilmi) ve epigrafi (yaztlar)lerden mteekkil yadi
grlardan faydalanmak mmkndr. slm meskukta dir bak
nz: A h m e d T e v h d, Meskkt-i kadmei Islmye katalogu,
stanbul.
Kitabelerin en msmir toplaycs; V. B e r c h e m, Materiaux
pour un corpus Inscriptionum Arabicarum (Memoires publ. par les
membres de la Mission Archeologigues en Caire). Ayrca baknz:
O p p e n h e i m , M a x , F r e i h e r r von: Inschr. aus Syrien,
Mesopotamien und Kleinasien. Gesamm. im J. 1899 Beitr. von M. V.
B e r e h e m und J. E u t i n g, Lpg. 1613.

M a y e r, L. A. : Saracinic Heraldry. Oxford 1932. m.

W i e t, G. : Les biographies du Manhal Sf. Le Caire 1932. Mem.
pres, lInst. D Egipte. XIX. (IH ).

Islm dnyasnn yakn dou ehirlerine dir monografyalann-

da pek ok Trk asll emir ve dier unvanlar hiz ahslara raslanr.
Mesel birlikte mtalea ediniz: H. S a u v a i r e, Description de
Damas, I, As. 9. ,ser. III-V II.; B 1 o c h e t, Histoire dAlep, Paris
1900. Rhricht, Geschichte des Knigreichs Jerusalem, Inssbruck
1898; D e f r e m e r y , Recherches sur quatre princes dHamadan.
JA IX, 1847. s. 148-186 v.b.
Islm sllelerinin nesepleri ve tarihleri iin baknz: Z a m-
b a u r, Manuel de geneologie et de chronologie pour lhistoire de
lislam. Hanovre 1927; H a l i l E d h e m, Dvel-i slmmiye,
stanbul 1927.
Islm medeniyet tarihi iin baknz: B a r t h o 1 dn ksa hl
sas. Trke tercmesi K p r l z a d e , M. F u a d tarafn
dan geni aklamalarla yaplmtr: slam- medeniyeti tarihi. stan
bul 1938.
Islm sanatna balang olarak E. D i e z - G l c k , Die
Kunst des slam?, Lpg. 1929 (Propylen-Kunstgesch).
Trkln Islmda zuhuru iin baknz: K a r a b a c e k : Das
erste Auftreten der Trken. Mitteilungen aus der Sammi. der Papyri
Erzhg. Rainer I. 1887. 93-107 T. K o w a 1 s k i, Die altesten
Envhnungen der Trken in der arabischen Litteratur. KCsA II,
38v.d.: W. B a r t h o 1d, Vorles, 59 v.d. B a r t h o 1 d, Die alttr.
Inschriften und die arabischen Quelen (Radloff, Altt. Inschriften.

338
Zweite Folge. Zeyl olarak. Spbg. 1889). H. A. R. G i b b, ngilizce
eserinin Trkesi: Orta Asyada Arap Ftuhat. stanbul 1930.
Tulunler ve Ikhidlere dir: Yukarda zikrolunan hlsa eser
den baka, baknz: E l ve slam Ansiklopedisi Tlniden, Ahmet ibn
Tln, Khumravvait, Muhammed ibn Tughdj ve Ikhshididen madde
leri.
Karahanlere dair baknz: M a r q u a r t , Cuwains Bericht
ber die Bekehrung der Uiguren. Sber. d. Beri. Ak. d. Wiss. 1912:
s. 486 v.d.; G r e n a r d, makalesi JA. Ser. 9, T. XV. s. 5 v.d.
B a r t h o 1d, Vorles; B a r t h o l d , Turkestan; B a r t h o 1 d
Oerki istorii Semireya; Pamyatnaya Knijka Semire. Oblastn.
Stat. Komiteta na 1898 g.s. 93 v.d. B a r t h o l d , Bulghra Khan
El. Karakitaylara dair: Ligeti, M Ny XXIII, 1927.
Gaznevler ve eski Seluk ana dair baknz: Bilhassa B a r t-
h o 1 dun eserleri (Turkestan, Vorles.) ve E lde kan makalesi:
Seldjuken maddesi; L o n g w o r t h Dames: Ghaznaviden,
T. W. H a i g: Mahmd; M. N a z m : Masud; M. T h.
H o u t s m a: Mlikshh, Tughryibeg, Mahmd, Masd; H a r o 1 d
B o w e n : Nizam al-Mulk; Z e t t e r s t e e n : Rukn al-Din
Suelaiman; F u a d K p r l : Sad al-Din Kpek v.b.
Eski Trk mutasavvflarna dir baknz: K p r l z a d e
M. F u a d , Trk edebiyatnda ilk mutasavvflar, stanbul 1918.
adl eserinin ilk blm (Yesev v.b.). Bu eserin geni hlsas: T h.
M e n z e 1 tarafndan yaynland: K. M. F.s Werk ber die ersten
Mystiker in der t. Lit. KCsA II, s. 281 v.d., s. 345 v.d., s. 406 v.d.
Atabeglere ve Eyyublere dair balangta zikrolunan umum
eserlerden baka baknz:
S t. L a n e P o o l e : Saladin, London 1898.
R h r i c h t, Gesch. des Knigreichs Jerusalem, Innsbruck 1898.
Ayrca El. deki makaleler.
S o b e r n h e i m , Saladin; C. H. B e c k e r Aiyyub al-
A d il; H o n i g m a n n Ortokiden ( Artukl a r ) ; Z e t t e r s t e e n :
Nur al-Din, Zeng, Tughtegin v.b.
Rassullere dair: A. S. T r i t t o n : El. III. Bunlara dair en
nemli kaynak: History of Rassuli Dynasty of Yaman by al-Khazra,ii
I-V. Arabic text. ed. by. M. A s a l , transl. by. J. R e d h o u s e ,
1908-1913 (GMS III, s. 1-5).
Harezmahlara dair baknz: Barthold: Turkestan Down to the
Mongol Invasion. - M a r q u a r t : ber das Volkstum der Komanen
s. 121. v.d. B a r t h o l d : Takash: El. En yeni esasl monografya:

339
 b r a h i m K a f e s o l u : Harezmahlar Devleti Tarihi. Ankara
1956, T.T.K. Vn. 317 s.
O s m a n T u r a n : Seluklular Tarihi ve Trk-lslm Medeniyeti.
Ankara 1965. 448 s.
b r a h i m K a f e s o l u : Sultan Melikah devrinde byk Sel
uklu imparatorluu. stanbul 1953.
Hindistandaki Memlklara dir Khalci (Kala) ve Tuluk s
lleleri hakkmda baknz; H. M. E 11 i o t, The History of India
as told by its own historians. The Muhamm'aden Period. Edited and
continued by J. D o w s o n , London 1867-1877.
S. L a n e P o o l e ; Mediaeval India under Muhammadan Rule.
London 1903; ayrca yeni Cambridge neri History of
Indiann bir ksm.
T. W . H a i g : Muhammed II (Tughluk) E l; Mahmud (N sir al-
Din) v.b.
I w a r i P r a s a d : India. Hist. du Monde VIII. red. par Cavaig-
nac. L Inde du VIP. au XVI. siecle, Paris 1939.
Trk tarih edebiyatnda Y. Hikmet Bayurun byk eserinin ilk cildlerin-
de bu konuya alt kamlar var.
Y. H i k m e t B a y u r : Hindistan tarihi I-II. Ankara 1946-47.
T.T.K.

Trk meneli Sultan Raziyye hakknda en son aratrma:

B a h r i y e U o k : slm Devletlerinde Kadn Hkmdarlar. A n

kara 1965, s. 21-39.
Msr Memlklar hakknda umum slm trihi ile ilgili eserler
den baka, bilhassa G. W e i 1: Gesch. der Chalifen IV-V. Gfesch.
der Abbasidenchalifats in Egypten I-II. Stuttgart 1860, 1862.
S. L a n e P o o l e : A History of Egypt in the Middle Ages. Lon
don 1905.
G. D e r i o m b y n e s : L a Syrie a L epoque des Mamelouks, Paris
1923.
S o b e r h e i m : El'da Mamlken, Baibars, Barkk, Kaitbey, Kal-
n, Knsuh maddeleri.
C. H. B e c k e r : E l da Egypten maddesi.

340
 M OOL ST LA SI

Bu fasl ve Altn Ordu'ya dair blmn bibliyografyas iin bk:

M o r a v c s i k : Byz. Turc. I. 103-108.
Mool kavimleri ve Trk komularnn X I-XV. yzyl trihinin
kaynaklarn bata P a l l a d i u s , K r a u s e ve V a s i l y e v
yaynladlar. Daha sonra B r e t s c h n e i d e r , Mediaeval Re-
cherches From Eastern Asiatic Sources I-II. London 1910 (Fotoli-
tograf basks: Pekin 1935) evvelkilere katld. En eski Mool
larn (i-Wei) ve komularnn, akrabalarnn medeniyet ta
rihlerine dair bilgilere E b e r h a r d yukarda zikrolunan eserlerin
de geni lde temas etti. Bizzat Mool kaynaklar da nemlidir.
Moollarn Gizli Tarihinin K o z i nin Rusa, H a e n i s c hin
Almanca (1948), P e 1 1 i o tun Franszca (1949), L i g e t inin
Macarca (1959) tercmeleri yannda mkemmel bir Trke terc
mesi de vardr:
A h m e t T e m i r : Manghol-un N iua Tobaan (Yan-chao Pi-
shi). Moollarn Gizli Tarihi. Yazl 1240, I, Tercme.
Ankara 1948. T.T.K. yayn.
Altan Tobi adl tarihi (1604) de yine H a e n i s c h evirdi.
AM IX, 1933. Sanang Seen tarihini (1662) I. J. S c h m i d t aa
daki adla evirerek yaynland: Geseh. der Ostmongolen. Spbg.
1829 (Bunun yeni fotolitograf basks: Pekin 1936).
Fars kaynaklar arasnda en nemlisi Raideddin tarihi olan C-
mVat ta v rih AT. Fazlallah Raideddin (1247-1318) hekim ve Ilhan
larn saray tarihisi idi. Onun iin baknz: B e r t h e 1 s makalesi
E l III. cildi ve E. G, B r o w n ein byk eseri: A History of Persian
Literatre under Tartar Dominion, Cambridge 1920.
C. A. S t o r e y : Persian Literatre. A Bio-Bibliographical Sur-
vey. I-II. London 1927-39.
Raideddinin eseri asl kaynaklardan ariv malzemesi ve halk
geleneklerine ve raporlara dayanlarak yazld.
R a i d - E d d i n : Sbornik Letopisey. Istoriya Mongolov. XII-Xin.
jrzyl Trk ve Mool kavimleri iin en nemli kaynaktr.

341
 Vvedenie: O turetskih i mongolskih plemen. Persidskiy
tekst, s predisloviem i primeaniyami . N. Berezina. Spb.
1861 (Trudi Voston. Otdel. Imp. Arheol. Ob., V II). Rus
a tercmesi: Spb. 1858 (T.V.O.I.A.O.V).
R a i d e d d i n : Sbomik Letopiaey. II. Istoriya ingiz-hana do
vosestviya ego na prestol. Spb. 1868 (Trud X III).
R a i d e d d i n : Sbornik Letopisey III. Istoriya ingiz-hana ot
vosestviya ego na prestol do konini. Russk. perevod s
primeaniyami I.N. Berezina. Spb. 1888 (Trudi V.O.I.A.O.V.
X V ).
R a s h i d p d - D i n ; Djami el-tevarih. Histoire generale du monde
par Fadlallah, Tarikh-i Moubarek-i Ghazani, Histoire des
Mongols, editee par E. B 1 o c h e t. Tome II, contenant
lhistoire des empereurs mongols successeurs de Tchinkkiz
Khagan. Leyden 1911 (GMS. X V III 2), (III). Blochetnin
Trk zel adlarm okuyuu ok hataldr.
R a i d a l - D n : Geschichte Gzn-hns aus dem Tarh-i- Mu-
brak-i Gzn. Hrsg. nach d. Mss. von Stambul, Lodon,
Paris und Wien. Mit einer Einleitung, kritischem Apparat
und Indices von K a r i J a h n. London 1940 (Gibb Mem.
New Ser. XTV). Raideddin tarihinden onomatologlar iin
en iyi kullanlabilen yayn budur.
R a d A l - D n ; Camial-Tvrh (Metin). Yaynlayan: A h-
m e t A t e Il.Cilt, 4. Cz: Sultan Mahmud ve devrinin
tarihi. Ankara 1957, T.T.K. yayn.
R a d A l - D n : Camial-Tavrh (Metin). Yaynlayan: A h-
m e t A t e . II. cilt, 5. cz: Seluklular tarihi. Ankara
1960, T.T.K.
R a d A l - D n : Sbornik Letopisey I. 1-2. zd. perev. I. P.
P e t r u e v s k i y . Moskva-Leningrad, Ak. Nauk.
1952 (Varyantlarla ve iyi endeksle neredilmitir). ,
R a d A l - D n : Sbornik Letopisey II. Perev. Yu. P. V e r-
h o v s k i y. Moskova - Leningrad 1960 (Varyantlar ve
iyi endeksi vardr).
R a d A l - D n : Sbornik Letopisey III. Perev. A. A. R o-
m a s k e V i . Moskova-Leningrad 1946.
lhanlara tahsis olunan blm Q u a t r e m e r e , Histoire
des Mongols de la Perse I. Paris 1836 adl yce cildinde yaynlad.
Bu eserin tam Trke tercmesini T. T. Kurumu hazrlamaktadr.
kinci ihmal edilmez Fars kayna: Badat valisi Aleddin Ata

342
Melik Cuveyni (vef. 1283) nin Tarih-i Cihn Kui (Cihan fatihi tari
hi) adil eseridir. Bu eser blmden ibarettir. 1 Moollarn tarihi.
GjTkn lmne kadar Mool futht tafsilatiyle anlatlmaktadr.
2 Harezmah(lar. 3 Hahaiyun (Assasinler) tarihi. Bu blm
Mool trihinin devam mahiyetinde olup bat dillerinde tercmesi
yoktur. Trke tercmesini T. T. Kurumu hazrlamaktadr. Bu tek
metin yayn Gibb Memorial Serieste 1, 2, 3. cildleri karl ola
rak M i r z a M u h a m m e din himmeti ile 1913-1937de yayn
land.
Yukarda zikrolunanlardan daha az nemli yaynlar arasnda:
Tarih-i Vassaf (1257-1327)in bir ksm H a m m e r - P r g s -
t a 1 1 tarafndan 1856da yaynland. Badahan ve Tibet seferleri
kumandan ve Kamir prensi Mirza Muhammed Haidar Dughlad
(1499-1551)in Tarih-i io^^sini D e n i s o n Ross, Lon-
donda 1898de yaynlamtr.
Arapa kaynaklar arasnda ^Tosavnin daha yukarda zikrolu-
nan tercme-i hli ile Celleddin Mengberdinin (ed. H o u d a s,
Paris 1895) eseri zikre deer. Mool ana tekaddm eden vakalarla,
bu an balangcna dair bn al-Athirin al-Kmil\ de ihml edi
lemez.
ingisin kann tayan haleflerinden Hive Ham Ahulgaz Ba-
haduT (vef. 1663) un aatay-Trk lehesi ile yazd ecere-i Trk
ge yazlm olmasna ramen en nemli kaynaklardan biridir. His-
toire des Mongols et des Tatars. Ed. et trad. par D e m a i s o n s
I-n. Spbg. 1871-1874. Bu eser D r . R z a N u r basks olarak
bugnk Trke ile: Trk eceresi, stanbul 1925te yaynland.
Bu konuda Ermeni kaynaklarna da rastlanmaktadr. Mesel,
Genceli Giragos tarihi, 1165-1265 tarihleri arasndaki vakalar ihti
va eder. Franszca tercmesini B r o s s e t, Spbg. 187te yapm
tr. AjTica baknz: D u 1 a u r i e r, Les Mongois dapres les
historiens armeniens. (Chronique de Kirakos, JA 1858)'.
A 11 u n i a n, Die Mongolen und ihre Eroberungen in Kleina-
siatischen Lndern im XIII. Jh. Berlin 1911. Rahip Malakia Mool
akmnn tarihini 1272ye kadar yazmtr. Franszca tercmesi
B r o s s e t tarafndan Sbpg. 1851de yaplmtr. Bunlardan daha
daha az nemli olanlar da unlardr:
Byk Vardan, Vseobaya istor. Vartana Velikago. zd. N i k i-
ta O s i p o v i E m i n , Moskva 1864.
Orbelian, Histoire de la Siounie. Trad. M F B r o s s e t, Spbg. 1864.
/. Hayton, (Hethum), Kk Ermenistan krah (1226-1270) hi-

34
mye edilmesi iin Batu hana ba vurur ve Karakuruma seyahati
vesilesi ile Mool devletini tanr. Eseri, (Flos Historiarum Terre
Orientis) Recueil des Hist. des Croisades. Documents Armeniens II,
111-365 inci sahifesinde yaynlanmtr. Birlikte mtalea ediniz;
F. E. K r a u s e, Das Mongolenreich nach der Darstellung des
Armeniers Haithon (Festschr. f. F. Hirth Bin. 1920. Ostas. Zschr.
238-267).
Bar Hebraeus\n ( = Abulfarac) Sryani dilindeki Chronicon
Syriacum adl eseri de baz bilgileri ihtiva eder, (ed. P. B e d j a n,
Paris 1890).
Gregory Abl Farac (Bar Hebraeus); AbI Farac tarihi. Sryan-
cadan ngilizceye eviren: E r n e s t A. W a l l i s
B u d g e. Trkeye eviren: m e r R z a D o r u l ,
2 cilt. Ankara 1945-1950. T.T.K.,
Batl seyyahlarn, bilhassa Plano Carpini ve Rubruquisin eser
leri Mool a iin son derecede nemlidirler. Bunlarn ve Johannes
de Montecorvino, Richard de Bourgogne ve Odericus de Pordenone-
nin ve dier baz tali nemi haiz franciskan rahiplerinin seyahatna
melerinin tenkidli metin yaynlan A. v a n den W y n g a e r t
tarafndan yapld: tinera et relationes fratrum minrm saeculi
X III et XIV. Quaracchi. Firenze 1929 (Sinica Franciscana I).
Plano Carpini ve Rubruguisin, bol notlar ile Almanca tercmesi
aadaki ad tar: Johann von Plano Carpini, Geschichte der
Mongolen und Reisebericht 1245-1247. bs. und erlutert von F r.
R i s c h. Lpg. 1930 ve Wilhelm von Rubruck, Reise zu den Mon
golen 1253-1255. bs. und erlutert von F r. R i s c h, Lpg. 1934.
Marco Polo seyahatnmesinin de bilhassa Kubilay Hakan dev
letini tantan blm ok nemlidir. Niccolo ve Maffeo Polo adl Ve
nedik tacirleri 1260-1267 yllarnda bu seyahati yaptlar ve Kubi-
layn Papaya yollad eliler sfatryle talyaya geri dndler.
1271de Marcoy da beraber gtrdler. O, Niccolonun olu idi.
Marco uzun mddet Moollarn diplomat ve eliliklerde ye sfa-
tiyle Kubilaya hizmet etti. 1291de Kubilayh elisi sfatiyle rana
lhamn nianls prenses Kkein'i de beraber gtrdler. 1295de Ve-
nedike geri dndler. Seyahatnmesinin en tannm yayn; The
Book of Ser Marco Polo, the Venetian, conceming the Kingdoms and
Marvels of the East. Publ. and transl. by H. Y u 1 e Ed by. H.
C o r d i e r I-II., London 1921. M o u l e - P e l l i o t yayn da
ha '^iyi olacak ise de bu henz tamam deildir.
Kalka savandan ve Moollarn Avrupaya ikinci byk akmn-

344
dan Rus salnmeleri geni lde bahsederler. Bizans kaynaklan
iinde, (Pachymeres, Nik. Gregoras, Joh. Kantakuzenos v.b. daha
ziyade Cuci ulusu ile ilgili vakalar ihtiva ederler, b. M o r a v c s i k :
Byz. Turc I.
Byk bat aknn dehetli vakalarna dair en dikkate deer
eser Macaristanda Latince olarak yaynlanan Rogerius magister
Carmen Miserabile adl kaynaktr. Bu eser ve ayrca ad bilinmeyen
rahip mellifin Planctus destructionis regni Hungariaesi
J u h s z , L, szl , S z e n t p e t e r y tarafndan bastrlan
Scriptores Rerum Hung. da yaynland.
Timur ve ana dair Farsa kaynaklar nemlidirler. Timure
izafe olunan Melfuzat (Szl htralar) ve Tzkat (Talimatname
ler) vardr.
erefeddin Ali Yazd (vef. 1454) imzas ile bilinen Nizameddin
dmC'nin Timurun buyruu zerine 1401de kaleme ald tumturak
l slplu Zafemamesinm Franszca tercmesi 1722de P e t i s
d e l a C r o i X tarafndan yaynland. Mrkhondun (vef. 1498)
Ravzat as-Safas ( = Temizlik bahesi) ise 1505 ylna kadar olan va
kalar ihtiva eden yedi ciltlik iktibaslar klliyatdr. Bu eser douda
pek revata olmakla beraber, torunu Khondamrin (vef. 1536)
Hdbb us-Siyar adl dnya tarihi daha nemlidir.
Arapa kaynaklar arasnda, A bd l-Razzk al-Samarkand (vef.
1482) nin Matlaas-sadain temayz eder. 1317-1471 yllan arasnda
ki vakalar ihtiva eden bu eserin bilhassa 1426-1471 yllarna ait ks
m ihmal edilmez bir kaynaktr. Henz tam neri olmad gibi, yu
karda zikrolunan iki eserin de neri yoktur.
Ibn Arabah (vef. 1453)n Timure dir Acaib adl eseri nemli
olup ngilizce tercmesi S a n d e r s (Tamerlane or Timur the
Great Amir, London 1937) tarafndan yaplmtr. bn Arabah am
dan Samarkand yolu ile Moolistana, oradan Astrahan yolu ile Edir
neye ve Kahireye kadar slm devletleri saraylarnda yaamtr.
Ermeni Medzoph\vi Thomasm da Timurden ve yakn haleflerin
den bahseden eserini a h n a z a r i a n (Paris 1861) bastrmtr.
Batl sej^ahlar arasnda Kastilya elisi olarak Clavijo Samar-
kanda. ulamtr. Seyahatnmesi nemlidir. Bu eser 1938de Anka
rada Trke olarak da yaynlanmtr. Erdelli Sakson Schltperger
Nibolu savandan sonra Trklere esir olmu ve Douya srk
lendikten sonra maceralarn yazmtr. Bunun ruznamelerini V,
Lan gs ma nt el (Tbingen, 1885) yaynlad.
eybanlerden Mirkhond, Khondamrin zikrolunan eserlerin

345
den baka, Bber-nme, Tarh-i Rad ve Trke eybni-nme (ed.
B e r e z i n. Kazan 1849 bir telhistir), Abulgzi Bahadur Han'n
e c e re -i T rk bahsederler.
Hindistandaki Timurlere dir baknz: Kkondamr tarihi. Ba-
berin kendi tercmei hali olan: Bbur-nme (Turki text, facsimile,
ed. A n n e t t e B e v e r i d g e , London 1905 (G M S I.); Fran
szca tercmesi: P a v e t d e C o u r t e i l l e , Paris 1871.
Gazi Zahirddin Muhammed Babur : Vekayi. Baburun hatrat.
Dou Trkesinden eviren, izahl indeksi ve notlar hazr
layan. P r o f . R e i d R a h m e t i A r a t , I-II. Cilt.
Ankara 1946, T.T.K.
Glbedsn ; Hmynnnme. Farsadan eviren: A b d r r a b
Y e 1 g a r. Annette S. Beveridge tarafndan Babur
beden ve Haydarda ad geen kadnlarn tercmei halleri
hakknda yazlan ksm ngilizceden evirenler: A. Y e 1-
g a r v e E y m e n M a n y a s . - Giri ve Tarihi zeti ya
zan: Y. H i k m e t B a y u r . Ankara 1944, T.T.K.
Baberin daha sonraki haleflerine dair : Abulfazi A M m nin (vef.
1602) ATchyarnme'si; al-BadunVnm (vef. 1605) Munia-
hdb at-Tavrh'i nemlidir.
Moollara dair monografilerin says hayli zengindir. Eski ya
ynlar arasnda deerini muhafaza edenler vardr.
A. C. M o u r a d g e a d O h s s o n : Histoire des Mogols de puis
Tchinguiz-Khan jusqua Timur bey. La Haye et Amsterdam
1834-1835. (Bu eser asl kaynaklara dayanr).
H. H. H o w o r t h : History of the Mongols from the 9th to the
19th Century. I, II, 1-2, III. London 1876-1888 (Bu eserin
yeni fotolitografi basks: Peking, Vetch 1937-1939).
Index and Supplements, London 1927. Geni iktibaslar ih
tiva eder.
J o s . H a m m e r - P u r g s t a l l ; Gesch. der Ilchane I-II. Darm-
tadt 1842-1843.
W . B a r t h o 1d : Turkestan down to the Mongol Invasion, London
1928 (GMS New. Ser. V ). Bu eserin Rusa esas yayn:
Turkestan v epochu mongolskago naestviya, Spbg. 1900.
Bu, I. cildin gzden geirilenidir. ngilizceye evrilmemi
olan n. cildinde muasr Arap ve Acem kaynaklarnn Tr
kistana ait ksmlarn B a r t h o l d yaynlad.
E. B 1 o c h e t : Introduction a lhist. des Mongols, London 1910
(GMS X H ).
ingisin adna dir: L igeti: NyK X LV III, 1933, s. 238 v.d.;
346
O s m a n T u r a n : Belleten V, 1941, s. 267 v.d. ingis Hann hal
tercmesini pek ok zat yazmtr. Bunlar iinde en muteber say
lanlar unlardr:
G r e n a r d : Gengiskhan, Paris 1935.
F. A. K r a u s e . Cingis Hn. Die Geschichte seines Lebens
nach den chines. Reichsannalen, Heidelbrg 1923.
B. V l a d i m i r c o v : Eserinin Franszcas: M. C a r s o w,
^aris 1926. ngilizcesi: M i r s k y tarafndan: Life of
Chingis-Khan (1930) adiyle yaynlanmtr.
G r o u s s e t : i n b u konuya dair eserleri arasnda en nemlisi;
L Empire mongol (1' phase) Paris, 1941. Cavaignacn
Histoire du Monde VIII/3 cildinin ilk yars. Ayrca,
G r o u s s e t , As O r.; G r o u s s e t , Steppes.
L i g e t inin halka mahsus kitaplar arasnda: Az ismeretlen Beis-
zsia (Bilinmeyen I Asya). Bp. 1940 da ilgili blmler:
s. 87-121, 140rl56, 293-309. Trke tercmesi de var.
T u n c e r G l e n s o y : Moollarn Gizli Tarihine ve Altan
Tobiye gre ingis Hann eceresi, Ankara niversitesi
D.T.C. Fakltesi Tarih Aratrmalan Dergisi, V, say:
8-9, 1967, s. 189-191 ve bir ecere cetveli.
E. H a e n i s c h : Die letzten Feldzge Cinghis Hans und sein Tod,
Asia Majr 9 (1933) s. 503-552.
P. P e l l i o t - L . H a m b i s : Histoire des campagnes de Gengis
Khan, traduit et annote I. Leiden 1951.
Z e k i V e l i d i T o g a n : Moollar, ingis ve Trkler, stanbul
1941.
b r a h i m K a f e s o l u : Trk tarihinde Moollar ve Cengiz
meselesi. stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Dergisi Vm, 1953, s. 105-136.
Orta Avrupaya Mool saldrna dir: G. S t r a k o s c h -
G r a s s m a n n , Der Einfall der Mongolen in Mitteleuropa.
Innsburck 1893. Zikrolunanlardan gayri bibliyografya iin baknz:
B. S p u 1e r : Die Goldene Horde, Lpg. 1943, s. 484-485.
Mool rf ve hukukuna dair: B. J. V l a d i m i r c o v ,
Obestvenny stroy Mongolov. Mongolsk. koevoy feodalizm. Le
ningrad, 1934. Bu eserin Trke tercmesi: A b d l k a d i r
n a n , Moollarn itimai tekilt. Ankara 1944 (T. T. Kurumu
yaynlar, IV. 2).
ilhanlara dair: B. S p u 1 e r, Die Mongolen in Iran. Politik,
Vemaltung und Kultur der Ilhanzeit 1220-1350. Lpg. 1939 (Iranische
Forschungen I).
---------------- 347
 T M UR LE R

Timre ve Timrlere dir: L. B o u v a t, L empire Mongol

(2 phase), Paris 1927 (Cavaignacn tertip ettii Hist. du Monde
VIII/3 cildinin ikinci blm). L. B o u v a tnin E ldeki makaleleri;
Tmr Lang, Tmriden, Shhrukh Mrz v.b. Ayrca birlikte mta-
lea ediniz: G r o u s s e t , Steppes, M. P r a w d i n, L empire
Mongol et Tamerlan, Paris 1935 (Sath ve popler bir eserdir).

S k r i n e - D e n i s o n R o s s : The Heart of Asia, London.

W. H i n z ; Quellenstudien zur Geschichte der Timuriden. ZDMG
90, 1936, s. 357-398. Trkesi: Timurler tarihi hakknda
menba tetkiki. TTK. Belleten VI, 1942, s. 85-120.
B a r t h o l d : Ulug beg i ego vremya (Ulu bey ve onun zaman).
Leningrad 1926. Trke tercmesi: Ulu bey ve zaman.
stanbul 1928.
V m b e r y : Bokhara trtenete (Buhara tarihi). I-IL Bp.

Timurler andaki mnev hayata dair: T h u r y, J.

A Ksepzsiai trk irodalom (Orta Asya Trk edebiyat). Bp. M. T.
Ak. 1904. R a g p H u l u s i tarafndan yaplan Trke terc
mesi Mill Tetebbler Mecmuasnm I. cildinde kt.

L. B o u V a t : Essai sur la civilisation timuride. JA CCVIII, 1926,

s. 193-299.

eybanlere dair: B a r t h o l d , Shaibniden E l ; B o u v a t,

Shaibn Khn. E l ve H o w o r t h, zikri geen eseri.
Hindistandaki timrlere dair: E l l i o t - D a w s o n , The
History of India as told by its own Hiatorians, London 1867-1877.

G r e n a r d : Baber, Paris 1930.

V. A. S m i t h : Akbar, The Great Mogul, London 1919.
M o r e 1 a n d : From Akbar to Aurangzeb. London 1923.
H a l i s B y k t a y : Timurlular zamannda Hindistan Trk m
paratorluu. stanbul 1941, 115 s. TTK. yayn.

348
 A N A D O L U T R K LER

S E L U K L U L A R V E IL K O SM ANU L A B

Anadolu Trklnn kkleri hakknda pek mhim bir eser:

e v k e t A z i z K a n s u : Raasengeschichte der Trkei. Kari
Saller tarafndan neredilmekte olan Die Rassengesch-
ichte der Menschheit serisinin bir cildi olarak yaknda
kacaktr. Mnchen - Wien 1970.
e f k e t A z i z K a n s unun konumuza ait daha eski bir etd:
Seluk Trkleri hakknda antropolojik bir tetkik ve ne
ticeleri. n. Trk Tarih Kongresi. stanbul 1937, s. 3-32.
B urada sunulacak bibliyografyann balang iin kabataslak bir klavuz
olduunu ve aalen M acar okuyucular iin hazrlandn hatrlatmalyz. B u b
lmde de bilhassa Bizans k ayn ak lan nem lidir. A nna Komnena, Michael
Attaleiatea, Kinnamos, Skylitzes, Niketaa Khoniatea, Theodoroa Prodromos,
Pachymeres, Georgios Phramtzesln eserleri bu cmledendir. B unlara dair ba-
kmz:

M o r a v c s i k : Byz. Turc. I. Aym eserde 97-100. sahifelerde Sel

uklulara, 145-164 sahifelerde ise OsmanlIlara dir zengin
bibliyografya vardr.
e r i f B a t a v : Valeur de louvre de Doukas au point de vue
de lhistoire des Turks. Cultura Turcica. 1965, s. 213-236.
e r i f B a t a v : Une Histoire Ottomane Anonyme ecrite en
Grec, XVI*. siecle. Cultura Turcica. 1964, s. 110-123.
Anadolu dier tabirle Rum Seluklulara dftir nemli dou kayn ak lan
vardr k bunlar:
Ibn Bibi (vef. 1272), Seluk sarajanda itibar gren bir falc ka
dn olan Bibinin oludur. Farsa yazh eserinin ad: al-Avmr.. al-#
Aliya. nemli bir kaynaktr. En tafsiltl olarak Alaad-Din-Keyko-
bad (1219-1237) an anlatr. Bu eserin Yazctolu A li tarafndan
hlsa olarak yaplan Trke tercmesi: Seluknmedir.
Her ikisi daha nce zikri geen H o u t s m ann Recue de
Textesnin . ve IV. ciltlerinde yaynlanmtr. Latin harfleriyle de
Trke tercmesi vardr.

349
 Son zaman kan eserler

Ihn-i Bibi : el-Evmirl Aliyye fil-Umuril-Aliyye I. nsz ve fih

risti hazrlayan: A d n a n S a d k E r z i . Ankara 1956,
TTK. yayn.
A d n a n S a d k E r z i : bn-i Bbnin el-Evamirl... hakknda
mufassal bir inceleme ve tahlili-indeks.
' A l i S e v i m ; Mir at'z-Zeman f Tarihl-Aylan. Ankara 1968,
TTV. yayn.
a l A s t a r a b d ; Bezm-u-rezm. (Farsa metin) Trkiyat Ens
tits. stanbul 1929.
H. H. G i e s e c k e : Das Werk Aziz Ibn Ardar Astarabdi. Eine
Quelle zur Gesch. des Sptmittelalters in Kleinasien. Leipzig
1940.
M. F u a d K p r l. : Anadolu Seluklar tarihinin yerli kaynak
lar. Belleten, 1943, s. 379-523.
F i k r e t I l t a n : Die Seltachuken - Geschichte des Akserayi.
Sammi. orient. Arbeiten 12, Leipzig 1943.

Seluklularn dier ubelerine dir

Ihn-al Athir, al-Nuvairi, Khvndamr zikri geen cihan tarih

leri.
Mneccim b<t, Sahaif al-Ahbar ilerde gelecek. Memlk tarih
ilerinde de hayli ilgi bulunur. Mesel: al-Mdkrizi ve Ibn Taghrbird.
Sryan ve Ermeni tarihileri: randaki Yakub Hristiyanlarnn
Yahudi meneli piskoposu, Barhebraeus (Abul Farac, 1226-1286),
Chronicon Syriacum adl eseri (ed. B e d j a n, Paris, Trkeye e
viren: m e r Rza Dorul, Ankara 1945-1950, TTK.).
Chronique de Michel de Syrien (ed. et trad. par J. B. C h a b o t,
Paris 1899-1910. Trke tercmesi: Urfal Mateos: Urfal Mateos
Vekayi-nmesi 952-1136 ve Papas Grigorun Zeyli 1136-1162
eviren: H r a n t D. A n d r e a s y a n , notlar E. D u 1 a-
u r i e r, Prof. M. H a l i l Y n a n . Ankara 1962, TTK.) M.
B r o s s e t, Histoire de la Cteorgie, Spbg. 1849-58 v.b. Hal sefer
lerinin dou ve bat tarihileri iin baknz: Recueil des Historiens
des Croisades serisi.
Anadoluyu gezen A ra p seyyahlannn haberleri bilhassa Seluklu devle
tinin dal a in nemlidirler.
F. T a e S c h n e r, A l UmarVs Berichte ber Anatolien in seinen
Werke Meslik al-Absr fi-Mamlik I. Metin. Lpg. 1929.

350
bn Battta, (vef. 1356) Voyages. E d. D e f r e m e r y et
S a n g u i n e t j t i I-IV. Paris 1893.
A n ^ o lu Seluk sllesine mensup ve yek dig:eri ile mcadele-eden sul-
tanlann, prenslerin kank kronolojisi in nmlzmatik ve epigrafik belgeler
ihmal edilmez kaynaklardr. Bakm z:
s m a i l G a l i p : Takvim-i meskkt-i Selukye. stanbul 1309
(1891).
Y aztlara dair baknz:
V. B e r c h e n : Materiaux pour Corpus nscriptionum Arabi-
carum III. Kahire, 1910.
L y t V e d, : Konya. Inschriften d. seldchukischen Bauten, Bin.
1907.
C. H u a r t : Epigrafi arabe de IAsie Mineure. (Revue Senitis-
tique Il-m ).
G a b r i e 1, muhalled eserleri : Monuments turcs dAnatolie I.
1931. n....
s m a i l H a k k , Kitabeler I-II. lUtanbul.
Anadolunun tarihi ehirlerinin mazisine dair m onografyalarda zengin epig
rafi malzemesi bulunur.
s m a i l H a k k : Kastamuni. 1925.
U z u n a r l : Bizans ve Selukilerle Germiyan ve Osman Oul
lar zamannda Ktahya ehri. stanbul 1952.
M. a a t a y U l u a y : Saruhan Oullan ve eserlerine dair
vesikalar. stanbul 1940.
H a l i l E d h e m : Kayseriye ehri meban-i islamiye ve kitabeleri
stanbul 1334 (1915).
C 1. H u a r t : Konia. La ville des derviches tourneurs. Paris 1897.
Ksmen epigrafiye dayanan aratrmalar:
R s o n y i : Selk adnn meneine dair. Belleten III, 1939, s. 377
v.d.
H a a n F e h m i T u r g a l : Anadolu Seluklar. stanbul 1935.
V. A. G o r d l e v s k i y : Gosudartvo selukidov. Maloj Azii.
Moskva-Leningrad 1941.
M. K e r i m e d d i n - M . N u r i G e n o s m a n : Seluki dev
letleri tarihi. Ankara 1943.
Miikrimin Hal i l Y n a n : Trkiye tarihi. Seluklar
devri. I. stanbul 1944.
O s m a n T u r a n ; Seluklar Tarihi ve Trk-lslm Medeniyeti.
Ankara 1965. TK AE. yayn. Bu konuda en iyi monografya-
dr.
Faruk S m e r : Ouzlar (Trkmenler) tarihleri - Boy Teki
lt Destanlar. Ankara 1967, DTCF, yayn.
351
A. N. K u r a t : aka, zmir ve yaknlarndaki adalarn ilk Trk
hkimi. stanbul 1936. Yeniden; aka Bey. Ankara 1966.
TKAE. yaynlarndan.
Re a t E k r e m K o u : Seluk imparatorluu. Alp Aslan ve
BizanslIlar. K Aslan ve Hallar. stanbul 1933.
C. C a h e n : L a premiere penetration turque en Asie Mineure.
Byzantion 18, 1948, s, 5-67.
C. C a h e n : Le Malik-nmeh et lhistoire des origines seldjukides,
Oriena 2, 1949, s. 3J.-65.
C. C a h e n : Notes pour lhistoire des Turcomabs dAsie Mine
ure a Xm.* siecle, JA 239, 1951, s. 335-354.
M. C a n a r d, daha ziyade Bizans ve Seluk mnsebetlerini
aratrr.
J. L a u r e n t e , Byzance et les Turcs Seldjoncides dans lAsie
Occidentale jusquen 1081. Paris-Nancy 1913*14.
P. W i 11 e k, Le Sultan de Rum. Annuarie de lInst. de Phil. et
Hist. Orientales et Slaves, Bruxelles, VI, 1938, s. 361-390;
Deux chapitres de lhist. des Turcs de .Roum. Byzantion XI,
1936, s. 285-391. Deerli eserlerdir.
A. Y a k u b o v s k i y , Selcukskoe dvijenie i turkmeny v XI. veke
Leningr. Ak. Nauk. 1936.
Dikkate gayan Trke tarih kitaplar arasnda olanlar:
Necip A s m : Trk tarihi. stanbul 1898. Anadolu ticar mna
sebetlerine, ktisad ve tima hayatna dair:
H e y d : Histoire du commerce du Levant au Moyen-Age, Leipzig
1886. Yeni neri de vardr.
Z. V. V e 11 d i ; Moollar devrinde Anadolunun ktisad vaziyeti.
Trk H. ve kt. Tar. Tetk. Mecm. I, 1931, s. 1-42.
A h m e t T e m i r . Krehir Emiri Caca olu Nur el-Dinin 1272
tarihli Arapa-Moolca vakfiyesi (Dia Arabisch-Mon-
golische Stiftungsurkunde von 1272 des Emirs von Kre
hir Caca olu N ur el-Din). Ankara 1959, TTK.
M. F u a d K p r l : Ortazaman trk-islm feodalizmi. Belle
ten 5. 1941, s. 319-350.
C. C a h e n : Le probleme ethnik en Anatolie, Cahiers dhistoire
mondiale 2, 1954-55, s. 347-362.
C. C a h e n : Le regime de la terre et loccupation turque en
Anatolie, Cahiers dhist. mondiale 2, 1954-55, s. 566-580.
Seluk devleti rakipleri ve halef devletlerden A y d m o fu lla n na d ir bk:
E n V e r i : Dstur-nme (1466), yaynlayan: M k r i m i n
H a l i l . stanbul 1928, s. 6+78.
352
Danimend sllesine dir:
A. D. M o r d t m a n n ; Die Dynastie der Danichmende. ZDMG
XXX, 1876, s. 467 v.d.
U s p e n s k i y, incelemeleri arasnda : Melik Gazi i Dzul-Nun
Danimendy. Zapiski mp. Odessk. Ob. Istorii XI, 1879,
s. 229 v.d.
J. H. M o r d t m a n n , Danichmendiya E l I.
Germiyanofullanna dir:
H a l i l Edhem : TOEM 1,112 v.d.
J. H. M o r d t m a n n r E L
Hamidoullanna dir:
M e h m e d A r i f : TOEM. 938 v.d.
J. H. M o r d t m a n n : EL
Isfendiyarouilanna dir:
A h m e d T e v h i d : TOEM s. 382 v.d.
M o r d t m a n n : EL
Karamanoullarna dir:
J. H. K r a m e r s : El.
H a l i l E d h e m , Karamanoullar hakkmda Vesiki Mahkuke.
TOEM 1911-12.
Karasi ailesine dir:
J. H. M o r t m a n n, ber das Trkische Frstengeschichte der
Karasy in Mysien. Sber. d. Preuss. Ak, 1911.
Mengek sllesine dir:
H o u t s m a, La dynastie des Ben Menguek. KSz 1904, s. 277 v.d.
Menteeoullanna dir:
H a l i I E d h e m : Dvel-i tslamiyye. 283 v.d. F. B a b i n g e r :
El. ;P. W i 11 e k, Das Frstentum Mentesche, st. 1934.
Saruhanoullarna dir:
M. a a t a y U l u a y : Sanhan Oullan ve eserlerine dir ve
sikalar. stanbul 1940.
S l e y m a n F i k r i : Antalya Tarihi. stanbul 1340 (1925).
Salur oymandan ir Kd Burhneddin (1398 ? ) in Sivas
hkmdarlna dir: Aziz bn Arddir cU-Astarahadnin yukarda
zikredilen Bezm-u Remz adl Farsa muhteem biografisi. st. 1929;
bu eserin geni Almanca hlsas: G i e s e b r e c h t .
Bu beyliklere dair ayrca baknz: t s m a i l H a k k , Kita
beler I-II. st. Ayn mellifin Anadolu beylikleri, Ankara 1937,
TTK. Ayrca H a l i l E d h e min hazrlanmakta olan Dveli Is-
lmiyyesinin yeni basks ve El. nin 1938de stanbulda baslan ge
niletilmi Trke basksnda ilgili maddeler.
353
 Erken Osm anl tarih kaynaklar, umum olarak Seluklu devleti
ve beylikleri tarihi kaynaklan ile ilgilidir. lk sekiz Sultan tarihi,
80,000 beyit halinde, Ak Koyunlu sultan Yakubun hizmetinde iken
n. Bayezide iltihak eden ve kumandanla ykseltilen tdris Bitlisi
(vef. 1520) tarafndan Het-Bihit sekiz cennet) adl Farsa
eserinde yazlmt. Osmanl Trkesi ile tarih yazg, XV. yzylda
balar. Bilhassa II. Murad T^k edebiyat ve Trk dilinin koruyucu
su olmutur. Buna ramen ilk Trke tarihler, II. Bayezid ve I. Se
lim anda yazlmtr. XV. yzyln sonlarnda yaam olan me
hur Trk amirali Kemal Reisin baarlarn, 10.000 -15.000 beyitten
ibret mesnevilerinde, Safy ve Sahay verler. San Kemal'in Sela-
tinnmesi ve EnverVnin zikri geen Dstur-nmesi bu cmledendir.
Bunlardan sonra pek ok anonim (ad belirsiz) basit dille yazl
Tevrh-i l-i Osman meydana getirildi. Ad bilinen tarihiler ara
snda: Aik Paazde Tarihi, st. 1332 (1913) tenkidli yayn G i e s e
tarafndan, Lpg. 1929 da yaplmtr. G i e s enin dier mehur ya
yn Die altosm. anonjrme Chroniken, Breslau 1922dir.
B a b i n g e r, Uru Beg Tarihi. Hannover 1925. Die frhos-
manischen Jahrbcher des Urudsch.
Nernin (vef. 1520) Cihan tarihinin ancak VI. blm bilinmek
tedir. Trih-i Al-i Osman adl bu tarih 1485 ylma kadar olan va
kalar ihtiva eder:
Trk Tarih Kurumu son zamanlarda eski Osmanllar ve rakibi
Akkoyunlulara dir nemli kaynaklar yaynlad:
Mehmed Neri: Kitab- Cihan-nm (Ner tarihi). Hazrlayan
lar: Faik Reid Unat-Dr. Mehmed A. K y me n .
I-n-m. Cilt. Ankara 1949-1957-1970, TTK!.
Mahmud B. M u h a m m ^ El-Mtehir bil-Kerim il-Aksaray: M-
Bmeretl ahbr ve msyeretl-ahyr. Mukaddime ve haiyelerle
tashih ve nereden; Dr. O s m a n T u r a n . Ankara 1944, TTK.
am^ A l-D in Ahm^d A l-A fl M A l S r i f i : Mankib al-Arifin
(Metin) I-II. Cilt. Yaynlayan: T a h s i n Y a z c . Ankara
1959-1961, T IK .
tbn Kem/itl: Tevarih-i l-i Osman, VTI. Defter (Tenkidli trans
kripsiyon) . Hazrlayan: D r . e r a f e t t i n T u r a n . Ankara
1957, TTK.
A bu Bakr-i Tihrani; Kitab-i Diyarbakriyya (Ak Koyunlular
Tarihi) I. Yajanlyanlar: N e c a t i L u g a l - F a r u k S m e r ,
giri ve notlar F a r u k S m e r . Ankara 1962, II. 1964.

354
 Neri hlsasn W i 11 e k : Mitteilungen zur Osm. Geschichte
I. 77-150 de yaynlad.
Ruhinin de (vef. 1528) bir Tevarih-i li-i Osman 1511 ybna
kadar olan vakalardan bahseder. Bu eserin muhtevas, 1925 ylma
kadar, ancak M o r d t m a n nn notlarndan bilinmekte idi.
Basit Trke yazlan bu tarihlerden baka, ar Fars slbunda
kaleme alnanlar da vardr. Mesel: Tursun beg^in 1487 ylma kadar
uzanan Tarih-i Abul-Fath bu cmleden olup TOEMde haiyelerle
yaynlanmtr. Sultan Sleyman ann nemli tarih yazarlarn
dan gelecek blmde bahsolunacaktr.
Gerek bu ve gerek daha sonraki devir iin F e r i d u n Beyin
Mnet- Seltn M I. stanbul 1274-1275 (1858-1860) adl ariv
mecmuas nemli olmakla beraber, dakiklik bakmmdan batdaki kay
nak yaynlar ile kyaslanamaz.
OsmanlI mverrihleri ile tarih yaz konusunu etrafl ekilde bil
hassa B a b i n g e r ele alm bulunuyor: Die Greschichts-
schreiber der Osmanen und ihre Werke, Lpg. 1927.
Bizans kaynaklar arasnda ilk Osmanllara ve Ftih devri so
nuna kadar, en nemlileri unlardr:
Nik. Gregoras, Pachymeres, Joannes Kantakumenos, Michael
Dkas. Michael Dukas hakknda bk:
erif B a t a v : Valuer de loeuvre de Doukas au point de vue
lhistoire des Turcs.Cultura Turcica, II, 1965, s. 213-236.
e r i f B a t a v n konumuza ait baka bir eseri de var:
Ordo Portae. Description greque de la Porte et de larmee du Sul
tan Mehmed II., editee, traduite et commentee par . B a t a v ,
Magy. Grg Tanulmnyok 27, Bp. 1947. Ve bilhassa Phrantzes ken
disi de bir siyseti idi.
Laonikos Khalkokandylesin eseri: Historiae Demonstrationes
I-II. Macar-Trk-Balkan mnasebetleri bakmndan nemli olduu
iin, Macar bilgini D a r k o , J e n yaynlad. M. Tud. Ak. 1922-
1923. Ftihin monografyasm yazan Kritobulosun Macarca
tercmesi S z a b o , K r o l y , M. T. Ak. 1885: Mon. Hung. Hist.
Script. XXII. Trkesi TOEMne zeyl olrak yaynlanmtr. Btn
Bizans membaslanna dair bk; M o r a v c s i k , Byz. Turc. I.
Bunlardan baka: Historia Turcorum ve Vincentius BeUovacen-
sis Speculum HistoricUenin. XX X-XX XI. kitab ile Szszsebesli
Mhlenbachl adsz ve 1438de Trk esaretine den mellifin:
Tractatus de moribus... Turcorum adl kk eseri zikre deer. Bu

355
sonuncu eser K. F o y tarafndan Mitt. d. Sem. f. Orient. Spr.
Westas. Stud. IV-V. cildinde yaynlanmtr.
Macar, Bulgar, Srb ve, Rumen kaynaklar ve edebiyat hakkn
da bk: M o r a v c s i k : Byz. Turc. I. s. 109-164.
Nmizmatik malzeme iin baknz: smail Galip, Takvim-i mes-
kukat- Osmaniyye, st. 1307 (1891).
Epigrafi hususunda Seluklara ve beyliklere dir eserlere ba
knz.
Eski OsmanlI mimar eserleri (Bursa, stanbul, Edirne, znik
v.b.) iin baknz:
H. W i 1 d e, Brussa, Beitrg. z. Bauwiss. Heft 13. 1909.
B a e d e k e r , Konstantinopel und Kleinasien, Lpg. 1914.
G a b r i e 1, Monuments Turcs dAnatolie I-II. 1931-1934.
G. G u r 1 i t t, Die Baukunst Konstantinopels.
J. H. M o r d t m a n n, Constantinopel. El.
D i e z , G l c k : Die Kunst des slam (PropyIeens Kunstgesch).
K o 6 s, K. : stanbul. Budapest 1917.
OsmanlI Trk tarihine dair monografyalar pek oktur. J o s.
v. H a m m e r in Gesch. des Osmanisohen Reiches I-X. Pest 1827-
1835; II. basks.: I-IV. Pest 1840. Bugn de nemini muhafaza eden
ve do-u kaynaklarn hlsa olarak iine alan ^eserdir.
J. W . Z i n k e i s e n, Gesch. d. Osm. Reiches in Europa,
Gk)tha I-VII, 1840-1863. Bat kaynaklarndan da byk lde fay-
dalanlmtr.
N. J o r g anm Gesch. des Osm. Reiches I-V. Gotha 1908-1922
adl eseri evvelki iki eserle birlikte, o gne kadar ele ahnmayan Vene
dik, Ceneviz, Leyant, Balkan kaynaklarndan da faydalanr. ahsna
has mutad nisbetsizlik ve baz sathlikler eserlerinde gze arpar. Te
ferruata mteallik iktibaslar ile telhislerinden sarf nazar edilebilir.
O b e r h u m m e r in deerli eseri: Die Trken und das Osma-
nische Reich, Lpg. u. Bin. 1917. Beer corafyacs gz ile Trk
devletinin gelime tarihini tantr.
J. H. K r a m e r s. E l de terkibi makaleleri yaymlanmtr. IV.
1033-1048.
B r o c k e l m a n n : Geschichte des islamischen Vlker, Berlin und
Mnchen, 1939 adl, daha nce zikri geen popler eseri.
Trk feodalizmi mefhumuna dair de; D e n y : Tmr, zemet
maddeleri E l IV. Ksa olmasna ramen, G r e n a r dn, Grandeur
et decadence de lAsie, Paris 1937 adl eseri, Trklere ve douya dir
pek ok'sbit fikirleri ykmtr.

356
 Trke toplu telhis bakmndan u vakanvis (resm sultan
annalisti) eserleri zikre deer:
C e v d e t P a a (vef. 1895) tarihi. I-XII. 1854-1885. II. bas
ks: 1891-1892.
A h me d L t f i (vef. 1907), Tarih-i Devlet-i liyye-i Os-
maniyye. I-VIII, 1873-1911.
A b d u r r a h m a n er ef (vef. 1925), Tarih-i Devlet-i
Osmaniyye. 1896. Devirlere gre medeniyet tarihi hakknda da h
lsalar verir.
Bu eserlere dir baknz: M. N. z n, Son asr Trk edebi
yat tarihi. st. 1941, s. 296-322.
Modern tarihiler:
Ne c i p A s m v e M e h m e d A r i f , Osmanl tarihi. st.
1335 (1919) ve e m s e t t i n G n a l t a y , Mufassal
Trk Tarihi I-V. 1921-1928; D r . R z a N u r , Trk Ta
rihi I-XII. 1924-1926; K p r l z a d e M. F u a d
Osmanl devletinin Kuruluu, Ankara 1959, TTK.
K p r l , M. F. : OsmanlIlarn etnik menei. Belleten 1943, s.
219-312.
D e m i r t a , F a r u k : Osmanl devrinde Anadoluda Kaylar.
Belleten 1948, s. 575-615.
A. R e f i k : Cenupta Trkmen oymaklar. st. 1932.
Trk Tarih Kurumu tarafndan liseler iin, Atatrkn gr
ne gre hazrlanan Tarih I-IV. st. 1930-32. Bu eserin birka bas
ks olup, III. ve rv. ciltler Osmanl tarihinden bahseder.
Trk Tarih Kurumunun nerettii "Osmanl Tarihi adl sekiz
ciltlik eserin yaynlan sras ve ciltlerde yer alan tarih devirler
yledir:
1. H. U z u n a r l tarafndan yazlan cildler: I. 1947, 1961
(stanbulun fethine k a d a r); II. 1949,1964 (1566ya k a d a r);
III. 1951, 1954 (1699a k a d a r); IV. 1956, 1959 (XVin. yz
yl sonlarna kadar).
Enver Z i y a K a r a l tarafndan yazlan cildler: V. 1947,
1961 (1789-1856ya k a d a r); VI. 1954, (1861e k ad a r); V n .
(1876ya kadar); VHI. 1962 (1907ye kadar).
nemli zel monografyalar:
1. H. U z u n a r l : Osmanl devleti tekiltna medhal. B
yk Selukler, Anadolu Selukleri, Anadolu Beylikleri, U-
hnler, Karakoyunlu ve Akkoyunlularla Memlklerdeki
devlet tekiltna bir bak. stanbul 1941,
.^K7
I. H.U z u n a r l : Osmanl devletinin Saray tekilt. A n
kara 1945, TTK.
I. H. U z u n a r l : Osmanl Devleti tekiltndan Kapukulu
Ocaklar I. Acemi oca ve Yenieri oca. Ankara 1943,
TTK.
I. H. U z u n a r l : Osmanl devleti tekiltndan Kapkulu
Ocaklar II. Cebeci, Topu, Top arabaclar. Kumbarac,
Lmc ocaklar ve Kapukulu Svarileri. Ankara 1944,
TTK.
1. H. U z u n a r l : Osmanl devletinin Merkez ve Bahriye
tekilt. Ankara 1948, TTK.
M u s t a f a A k d a ; Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi I.
Ankara 1959, 459 s. DTCF.
D r . A f e t i n a n : Aperu general sur lhistoire economique de
lEmpire Trk-Ottoman. st. 1941.
Osman ad hakkmda bakmz:
M o r a v c s i k , Osman ad hakknda: kinci T. T. Kongresi al
malar. stanbul 1943, s. 483 v.d.
Teferruata dair Osmanl devletinin kuruluu hakknda baknz:
K p r l z a d e M. F u a d , Les Origines de lempire
Ottomane. st. 1936. Bu eserin geniletilmi Trkesi: Os
manlI devletinin kuruluu; Ankara 1959. TTK.
H. A. G i b b o n s, The Foundation of the Ottoman Empire,
Oxford 1916. Trkesi: Osmanl imparatorluunun kuru
luu. st. 1928.
F. G i e s e, Das Problem der Enstehung des smanischen Reiches.
Zschr. fr Semitistik I, 1922, s. 246 v.d.

Bizans-Trk karlkl t e s i r l e r i ne dir

K p r l z a d e M. F u a d , Bizans messeselerinin tesiri

hakknda baz mlhazalar. Trk Hukuk ve ktisad Tarihi
Tetkikleri Mecmuas (THTTM ). 1931, s. 165-314.
F. V. H a s 1 u c k (Trkesi), Bektailik Tetkikleri. st. 1928.

Di6r neml i konulara dir

K p r l z a d e M. F u a d , Trk edebiyatmda ilk mutasav

vflar. st. 1918.
K p r l z a d e M. F u a d , Anadoluda slmiyet. Edebiyat
Fakltesi Mecmuas. 1922-1923. Evvelki eserin ikinci b
lmdr.
358
F. V. H a s 1u c k, Christianity and slam under the Sultans I-II,
Oxford 1929.
D r a e s e k e , Der Ubergang der Osmanen nach Europa im XIV.
Jahrhundert. Neues Jarb. f. d. klass. Altertum XXXI.

Anadolu Trklerinin Balkan yar madas nda

yerlemelerine dair

P. M u t a f i e v : Die angebliche Einwanderung von Seldschuk-

Trken in die Dobrudscha im XIII. Jahrh. Sofia 1943.
H. W. D u d a : Zeitgenssische islamische Quellen u. das Ouz-
nme des Yazyyolu Ali zur angebl. trk. Besiedlung der
Dobrudscha im. XIII. Jh. nach Chr. Sofia 1943 (Her iki
eser ajm cilttedir).
T a y y i p G k b i 1 g i n : Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Ev-
ladi Ftihn. tst. 1957.
T a y y i p G k b i l g i n : X V -X V I. asrlarda Edirne ve Paa li
vas. stanbul 1952, stanbul niversitesi yaym.
N e m e t h : Bulgria trk nyelvjrsainak felosztsloz. N.
K a k u k , Zs. es R s o n y i L s z i o hozzszlsval
(Bulgaristan Trk lehelerinin taksimine dair). Z s.
K a k u k ve L. R s o n y i ilaveleriyle. Bp. M. T. Ak.
1956.
Kostantlniyenin sukutundan daha ziyade Bizans tarih monografileri
bahsederler. Mesel:

V a S i 1 y e V, Hist de lempire byzantin, Paris, II.

G i b b o nn klasiklemi eski eseri: The Dedin: and Fail.
O s t r o g o r s k y , Geschichte des Byzantinischen Staates, Mnchen
1940.

Gen OsmanlI devletinin dier tehlikeli

komularna dair

A d n a n S a d k E r z i : Akkoyunlu ve Karakoyunlu tarihi

hakknda aratrmalar. Belleten 1954, s. 179-221.
W. H i n z : Uzun Haan ve eyh Cneyd, Ankara 1948.
B a r k a n , m e r L t f i : Uzun Haan Beye ait vesikalar. Tarih
vesikalar 1941, s. 91 v.d., s. 148 v.d.
Aada gsterilen dergilerde ve dier dergilerde baz gok deerli incele
meler dank olarak yaynlanmtr:
Tarihi Osman Encmeni Memuas 1910

359
 Tarih-i Trk Encmeni Mecmuas ( = TOEM ve TTEM ) 1921
den itibaren 96 fasikl halinde pekok malzeme ihtiva eder.
K p r l z a d e tarafndan yaynlanan ancak be ciltten
ibaret Mill Tetebhler Tetkikleri Mecmuas da ihmal edilemez. 1917.
1925de yaynlanmaya balayan, nce K p r l z a d e M.
F u a d ve VII. ciltten itibaren R e i d R a h m e t i A r a t
tarafndan devam ettirilen Trkoloji Enstitsnn Trkiyat M ec
muas I . Dilciler iin olduu kadar tarihiler iin de ok nemlidir.
Karde dergiler arasnda aadakiler dikkate ayandr:
Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas (Hukuk ve ktisat
Fakltesi I-II, 1931. Ksaltmas: TH lTM ).
Edebiyat Fakltesi Mecmuas. stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi.
Mzeler eski Umum Mdr D r . H a m i t Z. K o a y n
kard Trk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, I-VI.
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin kar
d, Ankara niversitesi D T C F Dergisi, 1942 ve ayrca: Tarih
Dergisi.
Bilhassa Trk Tarih Kurumunun kaln ciltler halinde yayn
lad Belleten 1937 Anadolu ve Osmanl tarihini inceleyenler iin
ihmal edilmez kaynaklardr. Trk dnyasnn umum tarihi ile kl
tr ve ktisad meselelerini hvi ilm makalelerin yaynland
Cutura Turcica, 1964 ; Trk Kltr Aratrmalar, 1964 , ve
bunlardan daha popler olan: Trk Kltr, 1962 . Her dergi de
THirk Kltrn Aratrma Enstitsnn (Ankara) yaynlarndan-
dr.
Trkiye dnda intiar eden veya etmekte olan dergiler arasnda
K r a e l i t z v e W i t t e k tarafndan idare olunan, maalesef
ksa mrl Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte ( = MOG)
Wien ile Die W elt des Islams { = W I. mecmuas), Macar Tarih Ce
miyetinin yajmnlad: Szzadok (Yzyllar; 1862 ), Macar Aka-
demisinin yaynlad Hadtrtineti Kzlemenyek (Harp tarihi Y a
ynlan 1888 ) de dahi ilgi makaleler grlmektedir.
OsmanlI Trk edebiyat iin temel eser G i b b in A history of
the Ottoman Poetry I-V Idir.
A h m e t K a b a k l : Trk Edebiyat I-III. Ankara 1965-66.
Eski Macar-Osmanl mnasebetleri edebiyat iin aadaki blme baknz.

360
O S M A N U D E V L E T N N P A R L A K AI V E M A C A R STAN D A
TR K DARES

Bu aa dir pek ok tarih kayna vardr. Bizans kaynaklar

Bizans devletinin sukutundan sonra susunca Latin, Balkan tslav,
Rumen, talyan, Macar, Alman, Leh ve dier Avrupa kajmaklar Os-
manl yaylnn dier kavimler ile temas nisbetinde zikri geen
Bizans yazarlarnn yerini alrlar. Asya ve Afrikada imdiye kadar
pek az aratrlan Sryani, Msr ve dier Afrikal Arap, Acem, E r
meni, Grc kaynaklar bu sahada alacaklar beklemektedir. Bu
rada muazzam yekn tutan eserlerden ancak Osmanl ve Macar kay
naklarna temasla yetineceiz.
G i e s e tarafndan bastrlan, Die altosmanischen anonyme
Chroniken, Breslau 1922, bu aa dair baz bilgileri dahi ihtiva eder.
eyhlislm Saeddin Hoca Efendi (vef. 1599)nin tumturakl
slbuna ramen fevkalde nemli Tacttevrih adl eseri 1520 ta
rihine kadar olan vakalardan bahseder. stanbulda 1861de baslm
tr. Birlikte mtalea ediniz; A. R e f i k , Sadeddn. st. 1933;
B a b i n g e r, Khodja Efendi E l. II.
Hukuk mderrisi ve asker bahkim Keml Paazade (vef.
1535) Moha zaferi iin Mohanme adl ayr tarih yazm olup, bu
eser P a v e t d e C o u r t e i l l e tarafndan Franszcaya ev
rilerek bastrlmtr. Paris 1959.
XV. yzyl sonlarnda mbalaal ve lsz Arap ve Fars
sirine kar, Trk-i baat ad altnda Trkeye tabi hakkn geri ver
mek isteyen bir cereyan belirir. Bu cereyann gze arpan mmessili
VislVdir. Kann Sleymann damad sadrazam Ltf Paa (vef.
1562) da Fars taklidi yapmaclna kar geldi ve eski Osmanl ta
rihilerini rnek alarak Tevrkh-i *Al-i 'Osman' yazd. Basl: st.
1341 (1925). Bu eser II. Bayezid ve I. Selim alarna dir nemli
haberleri iine almakla beraber, Sultan Sleyman anda kendi sa
dreti ile ilgili blmleri daha da deerlidir.
Asaf-nme, hrsg. und bs. von R. T. T c h u d i Bin. 1910,
Trkische Bibliothek Xn. Mellif kendi zengin tecrbelerine daya

361
narak vezirlere ahlk ve siys tavsiyelerde bulunur. ann ti
ma tarihini aksettirmesi bakmndan nemlidir.
Yzyln ikinci nfuzlu ahsiyeti Sleymann ikinci damad ve
ayn zamanda sadrazam Bosnal Rstem Paa (vef. 1561) mn Trih-i
l-i Osman adl eseri kendi devri iin nemlidir. Bunun bir ksm
n L. F o r r e r yaynlad. Lpg. 1923, Trkische Bibliothek XXI.
Bizzat Sultan Sleymann da Munet adl ve devri iin kaynak
deerini hiz bir rznmesi vardr.
1600 ylnda A li ve Selnik adl iki tarihi ld. li daha sonra
gelen Mneccimba ile birlikte en tamnm eski Trk umum tarihi
ni yazan kimselerdir. K p r l z d e , li'yi XVI. yzyln en
deerli tarihisi olarak tantr. Knh ul-Ahbr adl esas eserinin
(I-V. st. 1277-1285 = 1860-1868) III. blmnde Halifeler ve Sul
tanlar bahsinde Trk-Tatar tabirini kullanmas, Trkln tarih
teki nemini ak grdne dellet eder. Birlikte mtalea ediniz;
S s s h e i m : Ali, E l I. ve bilhassa M a h m d K e m lin
Menkbe-i Hnervern, st. 1926. linin dier bir eserine yazd
nsz.
Anadolu defterdar Selnik Mustafa Tarihi, st. 1281.= 1865.
Bu eserde 1563-1600 jnllar vakalar ele alnmtr. Birlikte mtalea
ediniz: A. R e f i k , Selnik, st. 1933. Bu yzydan Sinn avu
ile FerdVyi ve Usvi Selm-nmesini de (II. Selim a iin) hatr
latmalyz. Sonuncusu henz yaynlanmamtr. Zikri geen ve baz
zikredilmeyen tarihileri T h u r ynin Trk trtenetirok I-II
(Trk Tarih Yazarlar) ciltlerinde bulmak mmkndr.
Venedik elilerinin Relaaionisi ile imparator elisi Busbecgin
bir ok defa yaynlanan ihbarlarm, Dernschwamva. B a b i n g e r
tarafndan bastrlan ruznmesini (M. Lpg. 1923), daha sonra UT.
Mehmed devrine dir S o r a n z onn Ottamanus sive de rebus
turcicis, 1600 adl eserini ve Leunciavimvn historiale turcicae
(Frankfurt 1588) adl kitabn zikretmeliyiz.
XVn. yzyl hadiseleri bakmndan Koi Bey (vef. XVII. yzyl
ortas)in 1630da yazd Rislesi bilhassa nemlidir. Bu eser III.
ve IV. Murad a bozukluklarn sert bir ifde ile amansz tasvir
eder. B a b i n g e r, E l n de Koi Beye OsmanlIlarn Montes-
qieus tehisini koyar. Rislenin bir ok Trke basks olduu gibi,
birok yabanc dile ve bu meyanda ksmen Macarcaya evrilmitir.
Baknz; T h u r y, Trk trtenetirok II. s. 406 v.d. Keskin gzl
(nfuzu nazar shibi) Ktip elebi (vef. 1657), Hac Halife ad ile
de bilinmekte ve XVII. yzyl allmesi olarak kabul edilmektedir.

362
Kef al-Znn adl Arapa telif olunan yce bibliyografyas ve an
siklopedik szl (en yeni basks: st; 1939) ile F 1 g e 1 tara
fndan bastrlan Cihannma adl kozmografyas (Lpg. 1835-1858)
dnda bizi bilhassa kronoloji ve biyografi bilgilerini ihtiva eden
Fezleke el-tevarih ilgilendirir. Bu eser 1000-1065 (1591-1654) yllar
arasndaki tarihi vakalar ihtiva eder. Baknz: J. H. M o r d t-
m a n n : E l ve T h u r y, Tr. Tr. irk. III.
Pe ehrinde doan Peev brahim (vef. 1650) nce Szekesfe-
hervr ehri mutasarrf daha sonra Temevr defterdar idi. Me
hur ve nisbeten tarafsz, ksmen Istvnffy ve Heltai gibi Hristiyan
tarihilerinden de faydalanarak yazd tarihi, 1520-1639 yllar va
kalarn ihtiva eder (cilt I-II. st. 1283).
Solakzade (vef. 1658)nin Fihrist-i ahan' bilhassa IV. Murad
a iin iyi bir kaynak olup, 1644 ylna kadar olan vakalar ihtiva
eder. Anlalmas kolay, umuma hitap eden bir eser olup, stanbulda
1297 ( = 1880)de yaynlanmtr. Bu yzyln asl temayz eden ta
rihisi, resm vakahvis Naim (vef. 1716) dr. Geree bal ve iyi
tasviri havi tarihi 1591-1659 yllarn ihtiva eder. Trke bir ok
basks vardr. Baknz: A. R e f i k , Naim. st. 1932 ve A l i
C a n i p , Naim tarihi. st. 1927. Ktip elebi gibi Peevi ve Naim
XVII. yzyl Macar tarihi bakmndan son derece nemlidirler. Ma
carca Trk Trtenetirok (Trk tarih yazarlar)nn III. cildinde
K a r c s o n Imre ile ilgili bahisleri iktibas ederek -gerekli
lde nemle durur ve S z e k f , G y. nsz ekler. (M.T. Ak.
1916. Bp.).
Saray astrologu Mneccimhamn (vef. 1702) Cmi al-Duval
adl eseri Trkiyede nemli umum slm tarihi saylr. Arapa yaz
lan bu eseri ir Nedim (vef. 1730) Trkeye, Sahif al-Ahbar (st.
1285, I-IV ) ad ile evirmitir. Mneccimba malzemesini sllelere
gre tasnif ederek, bilinmeyen kaynaklardan da faydalanmtr.
1678e kadar olan vakalar hvi sonuncu cildi nemlidir.
Byk sultanlarn Knun-nmeleri de nemli tarih kaynaklan
dr. Bunlar TO EM de bulmak mmkndr.
Aadaki tarihiler vakalar sralarken XVIII. yzyldan da
geerler veya mnhasran bu yzyldan bahsederler. Naim tarihini
vakanvis sfatiyle Raid (vef. 1735) devam ettirir ve 1660-1721 ta
rihleri arasndaki vakalar ihtiva eder (I-VI. st. 1282 = 1866). (e-
rek Naim ve gerekse Ridin eserini ilk defa brahim Mteferrika
1734 ve 1741 yllarnda tabetti. Rid ve Silhtaraa (Bakmz: A.
R e f i k , Silhtar M. A. st. 1933) tarihi Macar tarihi bakmndan

363
da nemli olduu halde, T h u r y ve K a r c s o nun vefatlar
dolays ile TTl. Trk Tarih yazarlar arasna girememitir.
Daha sonraki vakanvislerden Asm , Smi, kir, Suphi ve
zzum eserleri Naim deerinde deildirler. Buna ramen Vsf (vef.
1806)n nce Enver ile 1752-1774 ve yalnzca 1806ya kadar olan
vakalardan bahseden tarihi istisna tekil eder. Baknz; E a b i n-
g e r E l IV .
Tannm sizlk ve mtercim sim Efendi (vef. 1819) Vaka-i
Selimiye adl eserinde III. Selim a vakalarndan bahseder. Ondan
sonra gelen vakanvislerin eserleri az deerlidir. Sonuncu vakan
vislerden Cevdet Paa v.b. (nceki bahse baknz) modern mnda
tarihilie nayak olmulardr.
Cihan seyyahlar arasnda, Portekizliler ile yaplan savalar s
rasnda, Hindistana yolu den Seydi A li Reis (vef. 1562)i anma
mz gerekir. Muhit adl eserini Hindistanda yazm, oradan Trkis
tan ve ran yolu ile 1557de Trkiyeye dnmtr. Mirt al-Mamlik
adl eseri ada Osmanl-Safev ve Byk Mool mnasebetlerine
gzel k tutar. Birlikte mtalea ediniz: A. V m b e r y, The
Travels and Adventures of the Turkish Amiral Sidi Ali Reis, Lon-
don 1899. Trke basks; N e c i p A s m , st. 1313 (1897). B a
knz: S s s h e i m : Ali Reis, E l I.
Pir Reisin Bahriye adl, sahilleri tantan deniz atlasn P.
K a h 1e basmaya balad (Bin. ve Lpg. 1926). Fascimile halinde tam
basksn Trk Tarih Kurumu (st. 1935) yapt. H a l i l E d h e m
tarafndan kefolunan Amerika haritasn da facsimile halinde ayn
kurum yaynlad (1935); Baknz: B a b i n g e r; El.
Evliya elebi hakknda J. H. M o r d t m a n n : E l II. Evliya
elebinin Tarih-i Seyyah adl seyahatnamesini 1902de alt ciltte;
geri kalan ksmn T. T. Kurumu VII-X. ciltler hlinde devam ettirdi.
Ariv malzemesinin yaynlanmas konusu ile ilgili olarak, bu
rada F e r i d u n B e yin Mneat- Seltin adl eserini tekrar ha
trlatmamz gerekir. Bunun I. cildinin 396 v.d. sahifelerinde I. Se-
limin ran seferinin mufassal tasvirini bulmak mmkndr. Yeni
edebiyatta: K r a e 1 i t z, Osmanische Urkunden in Trkischen
Sprachen Wien 1922.
M. T a y y i p G k b i l g i n : Kanun Sleymann 1566 Szigetvr
Seferi, Sebepleri ve Hazrlklar, tst. niv. Tarih Dergisi,
1966, cild XVI. Say 21.
S t r i p 11 n g, G. W. F. ; The Ottoman Turks and the Arabs 1511-
1574. Urbana 1942, Illinois Studies in the Social Sciences
vol. XXVI., No. 4.
364
 Grezegorzevvesky, Lehe tercmesi ile Viyana mu
hasaras a ariv belgelerini Z sidzyllatow rumelijskich, Lwow
1912 adl eserinde yaynlad.
M o r d t m a n n , ZDMG. dergisinde, Z s i n k a KCsA der
gisinde R y p k a, Archiv Orientainide facsimileli baz makaleler
yaynlamtr.
F e k e t e , L a j o s , Leveltri Kzlemenyek (Ariv Dergisin
de) OsmanlI Trk ana dair, pek ok belge yaynlamtr. Bu de
erli uzmann hayli kabark yaynlar arasnda en nemlisi: Beve-
zetes a hodoltsg trk diplomatikjba (Metbuiyet a Trk dip-
lomatikasna mukaddime) Bp. 1926. Orsz. Leveltr basks.
F e k e t e , L a j o s , Einfhrung in die Osmanisch-Trkische
Diplomatik der trkischen Botmssigkeit in Ungarn, Bp. 1926.
F e k e t e , L a j o s , Trkische Schriften aus dem Archive des
Palatins Nicolaus Esterhzy, Bp. 1932. Bunun nsz ksm: XVII.
jizyln ilk yarsnda Macaristan ile Trkiyenin yekdieri ile olan
mnsebetleri hakkndadr.
F e k e t e , L a j o s , Stenografiye benzeyen Siyakat yazsnn
da uzman olup (vergi defterleri bu tarzda yazlmtr), Siyakat ya
zs zerine yaynlad eser: Die Siyaqat - Schrift in der trkischen
Finanzverwaltung I-II. Bp. 1955.
F e k e t e , L. : Az esztergomi szandzsk 1570. evi adsszeirasa.
Bp. 1943. s. 197.
F e k e t e , L. : Das Heim eines trkischen Herren in der Provinz
im XVI. Jahrhundert. Bp. 1960.
F e k e t e , L. : Gl-Baba et le bektasi derkah de Buda. Ata Orient.
Hung. IV, 1954, s. 1-8.
F e k e t e , L. - K l d y - N a g y , G y . ; Rechnungsbcher
trkischer Finanzstellen in Buda 1550 -1580. Trkischer Text. Bp.
1962, s. 838.
K l d y - N a g y , G y. : Baranya megye XVI. szzadi trk
adosszeirsai (Baranya vilyetinin XVI. yzyldaki Trk
defterleri). Bp. 1960, s. 144.
K l d y - N a g y , G y. : Two Sultanic Hass Estates in Hungary
during the XVIth and XVIIth centuries. Ata Orient. Hung.
XIII, 1961, s. 31-62.
K l d y - N a g y , G y . : The Administration of the Sanjaq Regist-
rations in Hungary. Ata Orient. Hung. XXI, 1968, s. 181-

365
K l d y - N a g y , G y . : Magyarorszgi trk adosszeirsok
(Macaristandaki Trk vergi defterleri). Bp. 1970, s. 107.
K l d y - N a g y , G y . : Harcsszedk es rjk. Trk vilg a
XVI. szzadi Magyarorszgon. Bp. 1970, s. 202.
Mohcsi Emlekknye. Bp. 1926. Mohcs meydan muharebesi ve
onun tesirleri hakkndaki incelemelerin mecmuasdr.
Szigetvri Emlekknyv. Bp. 1966. Szigetvr muhassaras konu
sunda yazlan etdlerin mecmuasdr.
Trkiyede ariv malzemesinin yaynlanmas hususunda cidd
ahmalar balamtr. Bu konu ile ilgili olarak Belletende pek ok
makaleye rastlanr.
Macarcaya evrilen Trk ariv malzemesi eskiden de hayli ye
kn tutuyordu.
S z i 1 d y. A r o n, tarafndan yaynlanan Trk-magyarkori
llamokmnytr (Trk-Macar a devlet ariv hzinesi)..
Ka r c s o n , t. Trk-magyar okleveltr (Trk-Macar ar
iv hzinesi) 1533-1789. Bp. 1914.1-DC ciltleri (Bp. M. Tud. Ak. 1863-
1878) zikre deer. Macarlar ile. Habsburglarn Trklere kar yap
tklar savalarn siyas formunu aksettirir.
Moh. Hung. Hist Scriptores serisinde muazzam tarih kaynak
lan malzemesi bulunmaktadr. Bunun bir ksmm Eri arveki
(1550) Verancsics toplamt. Dier ksmlarm Szerimi (do. 1490),
Brutus (1517-1594); Gyulafi (do. 1557), Baronyai Decsi, J. (XVI.
5^ y l ikinci yars), Ndor tUishay ve bilhassa Erdel Tarih yazar
larnn pri Szamoskzy, latvn'm (vef. 1612) eserleri ve hkmdar
TTtly'mn hatratm havi ruznameler v.b. tekil eder. Macar Tarih
Cemiyeti de birok eli raporlarm yaynlamtr. Burada sralamaya
imkn bulamadklarmz iin baknz: L u k i n i c s, Les ^ditions
des sources de lhistoire hongroise 1854-1930. Budapest 1931.
Macar limler Akademisi yaynlarndan baka daha birok Ma
car kaynaklar vardr. Mesel: stvnffy, Miklos (1538-1615),
Heltai, Cserei v.b.n ksmen Ltince yazlan kronikleri, Bethlen'\erm
(Jnos ve Farkas) htralar, Auer, Jnos Ferdinand adl Possonyl
ajsilzde burjuvann Yedikule hapishanesinde yazd rznmesi,
1664 ylnda yaynlanan L u k i n i c s . Bp. 1923 v.b. B k : Homan-
Szekf - Macar Tarihi l -IV . ciltleri notlarnda.
Devrin Osmanl dilindeki kaynaklarnn dnda baka bir
Trk dilinde de kaynaklar vardr. Altn Ordu devrinde Lehistanda
Kameniecs (Kamenia)da yerleen ErmeniIerin, Trk lehelerinin
tarihi bakmndan ilgi ekici ve Kpak ve Tatar dilleri arasnda bir

366
kpr tekil eden Kpak dilinde bir kaynak bulunmutur. Bunu ya
knda Macar Trkologu E. Sehtz neir ve izah etti:

E. S e h t z : An Armeno - Kipchak Chronicle On The Polish -

Turkish W ars in 1620-1621. Budapest 1968.
talyanca Relazioni'\ev, ed. A 1 b e r t, Floransa, 1839-1863 ve
ed. E a r o z z i Venedik (Venezia), 856-1877.
B e l i n , Relations diplomatiques de la Republique Venise avec
la Turquie. JA 1876, s. 381-424. Avusturya imparatorluu, Fransa,
ngiltere (Sir Thomas Roe) ve dier memleketler diplomatlarnn ra
porlar da bu devir iin hayli malzeme sunarlar. Bu sahada almak
isteyenler in birok tsiavca (Srp, Leh, Bulgar v.b.) belgeler, hatt
slav dili ile yazlm Rumen belgeleri vardr.
Bundan nceki blmdeki notlar ve E l = slm Ansiklopedisin-
de bu devirler ile ilgili makalelerden baka zirdeki zel eserlere de
baknz: L. v. R a n k e, Dnya tarihinin ilgili cildi (Die Trken
und die Spanische Monarchie, E l ) .

H a m m e r, Des Osmanischen Reiches Staatsverfassung I-II. Wien

1825.
M o u r a d g e a dO h a s o n, Tableau de lempire Ottoman I-III.
Paris 1787-1820.
R i c a u t, Histoire de lStat present de lEmpire Ottoman, Amster-
dam 1670.
A. H. L y b y e r, The Government of the Ottoman Empire in
the Time of Suleimn the Magnificent, Cambridge Mass.
1913.

I. H. U z u n a r l nn daha nce zikri geen eserleri da

ha mufassaldr. (Medhal, Saray tekilt, v.b.).
A. R e f i k : Mimar Sinan. st. 1931.
A. R e f i k : Kprller. st. 1913.
A. Refik, Onuncu asr- hicride stanbul hayat, 961-1000. st.
1924.
A. R e f i k , Hicr XI. asrda stanbul hayat. st. 1931.
E. O b e r h u m m e r , Konstantinopel unter Sulaiman dem Grossen.
M. 1902.
R i c a u t, Histoire des trois derniers empereurs des Turcs depuis
1624 jusqua 1677. Paris 1683.

367
Osrnanl. T r k l e r i ile Ma c a r lar arasndaki
mnasebetlere dir
S z e k f , Tableau de la domination turque en Hongrie. Turan III
1918, s. 129 v.d.
H m a n - S z e k f , Magyar trtenet III-IV. Trk tarih yazarla
rnn slbu hakknda:
S z e k f , Ahdoltsgkorali trk trtenetirk (Metbuiyet a
Trk tarih yazarlar). Trt. Szemle III, 1916, s. 321-353,
449-457.
S z a m o s k z y , trt. Maradvnyok, s. 169 (Tarih kalntlar).

Trk ordusundaki Gey-slv unsurlarna

dir
V e l i c s - K a m m e r e r , Trk kincstri defterek I. (Trk H a
zine defterleri), s. 48, 23, 55.
Rumenlerin Erdele gleri : Evliya elebi, Seyahatname VII, s. 425.

A n a d o l u daki Macar asll kylere dir

N e m e t h, HMK s. 329 ve Kylerimizin adlan st. 1934. Ayrca
n. IV 1938, s. 686.
T a k a t s, S n d o r n bu konuya dir en nemli eserleri: Raj-
zok a trk vilgbol I-III (Trk dnyasndan tasvirler)
Bp. 1915-1917.
T a k a t sn bu eserinden aldm malmatlarn sayfalan: II. s. 237,
I. s. 432, II. s. 250, H. s. 233, I. s. 318-321. T a k t s, A
trk hodoltsg korbol (Trk metbuiyeti andan) Bp.
1917.
Fekete, Lajos, Trkische Schriften adl eserinin giri b
lm.
B a r t h a , D e n e s , Metbuluk a musikisine dair: Magyar zene-
kultura a trk hdolts korban (Trk metbuluu an
da Macar musiki kltr). Magyar Mveldestrtenet III.
Bp. 1940.
Mahmud R a g h i p K s e m i h a l ve B n J. Trk
zene (Trk musikisi). Zenei Lexikon= II, s. 621 v.d.
B a r t 6 k, B. Osmanl ve Macar musiki folklorunun birletii ta
bakaya dir: Nepdalgyjtes Trkorszgban (Trkiyede
halk musikisi derlemeleri). Nyugat 1937, s. 173-181.
Bartkun ukur-ovada toplad halk trklerini A d n a n
S a y g u nun tamamlayc ilveleri ve kymetli bol notlar ile birlik
te Macar lim Akademisi yaknda yaynlayacak.

368
 M a c a* r i st a nd a k i Trklerin kl t r ve
B u d a da k a l a n abideleri hakknda

Posta, B e l a ; Muszlim mveszeti hatsok peldi Erdelyben

(Erdel'de Mslman sanat tesirleri rnekleri). Turn, 1917,
s. 192 v.d.
L. F e k e t e : Budapest trtenete III. Budapest a trkkorban.
Bp. 1944.
Btn Trk igali altndaki arazide dank bulunan Trk mi
marl bidelerinin J z s e f M o l n r tarafndan yazlan ta
ntmasn ve resimleri T. T. Kurumu yaknda yaynlayacaktr.

Halk sanatna ve giyimlere dir

Horvth, Henrik, Hdoltsg es felszabadits mveszet

trtenelemben (Sanat tarihinde metbuluk ve kurtulu a).
Bp. 1936, s. 217.
P a l o t a y , G e r t r u d , Les elements turco-ottomans des
broderies hongroises. Bp. 1940. Bibliotheca Humanitatis
Historica VT.
H 1 1 r i g 1, J., Magyar es trks viseletformk a XVI-X VII.
szzadban (X V I-X V II. jzyllarda Macar ve Trk tarz k
yafetler) . Magyar Mveldestrtenet III. Bp. 1940.

T r k d e r i ve s a h t i y a n s a n a t k r l a r n n
V i y a n a y a g t r l m e s i n e dir

K r o l y i , A r p a d. Buda es Pest viszavivsa 1686 ban^ (1686-

da Buda ve Petenin geri alnmas). Budapest 1940.

Manev alandaki balantlara dir

R o b e r t G r a g g e r , Trkisch-Ungarische Kulturbeziehungen.
Ungarische Bibliothek. Literaturdenkmler aus Ungarns
Trkenzeit. XIV. cilt, s. 1-32. Bin. Lpg. 1927.

D il alanndaki karlkl iarelere dir

K u n o s , I g n c , Spuren der Trkenherrschaft im ungarischen

Wortsehatz. KSz II. Bu makale eskimitir. Bu konudaki en
yeni toplu bir eser Z a. K a k u k tarafmdan yaknda
yaynlanacak.

369
o s m a n 11 c a y a gemi Macar szlerine dir

F e k e t e, L., Magyar jvevenyszok az oszmnl trkben (Os

manlI Trkesinde Macar iare szleri) MNy. 1930. s. 285
v.d.

M a c a r c a nn T r k l e r tarafndan di pl omas i
dili olarak kullanlna dir

T a k t s , E c k h a r t - S z e k f , A budai pasak magyarnyelv

levelezese I. (Budin paalarnn Macarca muhabereleri).
Bp. 1915.

Trk mhtedlere dir

K r o 1 y inin yukarda zikrolunan eseri, s. 381.

brahim M t e f e r r i k a y a dir

M o r d t m a n n : El . II.
S e l i m N z l e t G e r e k , Trk matbaacl I. Mteferrika
matbaas, st. 1939.
S i m o n f f y , A l a d r , brahim Mteferrika. Bahnbrecher dea
trkischen Buchdrucks. Bp. 1944.

Thkly ve R k o c z i nin ml teci l i i ne dir

A. R e f i k , Memalik-i Osmaniyyede kral Rakoi ve tevabii, st.

1914.
A. R e f i k , Trk hizmetinde kral Tkli Imre. st. 1932.
T a y y i p G k b i l g i n , Rkoczi ve Tevbi. T.K.K. Belleteni.
M i k e s , K e l e m e n, Trkiye Mektuplar. Mill Eitim Bakan-
h. Dnya Edebiyat Klsikleri serisinden.
Bu bahisler iin Ung. Bibi. Turkin I, II. ilgili fasiklne baknz.

370
 A L T IN ORDA V E V R SLE R

I. SARAYDAK A LT IN H L L N PARLAK ACI

Bu bahis iin B e r t o l d S p u l e r , ok zengin ve 61? mad

deden ve ksmen iktibaslardan ibaret eser vermitir: Die Gk)ldene
Horde. Die Mongolen in Russland 1223-1502. Lpg. 1943 (Das mon-
golische Weltreich. Quelen und Forschungen II). Buradaki bibli
yografya bu yzden ksa tutulmutur.
Eski tarihilerden bn al-Athir, bn Battuta, Abulfid, bn Arap-
ah, aJ-Umar, Nuvairi, Rukneddin Beybars v.b. Farslardan; Ra-
dcddn, Cuveyn, Mirhond ve Hondamr m daha nce zikrolunan
eserleri nemlidir^ Bunlarn Altn Orduya ait ksmlarn B a r o n
W. T i e s e n h a u s e n toplayarak Rusa tercmeleri ile yaym-
lad; Sbornik materialov otnosyaichsya k iatorii Zolotoy Orda I.
Spbg. 1884. Bu cilt Arap yazarlar haberlerini ihtiva eder. Bundan
metinleri iktibas eden s m a i l H a k k zmirli: Altn-
ordu devleti tarihine ait metinler ad ile stanbulda 1941de yayn
lad.
T i e s e n h a u s e n , Sbornikin II. cildini tekil eden Fars m
elliflere ait blm ancak 1940-1941de Moskovada yaynlad.
Baknz: S o m o g y i, J., Ein Bericht ber die Tataren im Ta
rih al-lslm von ad Dahabi: Der slam XX IV, 1937, s. 105-130.
Trke Ahulgzi'nm zikri geen eserinden baka Abdelcaffarm
Umdet et-Tevarihini N e c i p A S m, st. 1925-1926da yaynlad.
temi Hactmn olduka mufassal, XVII. yzyla dir, baslma
m eserinin hlsas Trk Tarih Encmeni Mecmuasna ek olarak
yaynland.
B r o s s e t, Histoire de la Georgie I-IV. Spbg. 1849-1858.
Ermeni kaynaklar ve Bizansl Pachymeres ve Nik. Gregoras v.b.
eserleri nemlidirler, Moollara dir bahse baknz.
Rus salnameleri hepsinden fazla malzeme ihtiva eder. Polnoe
Sobranie Russkich Letopisey, I-XXIII. Spbg. - Moskva 1846-1925.
Altn Orduya komu lkeler arasnda, Leh (mesel: Dlugoss),
Litvan, Macar (mesel: Kepes Kronika, Scriptores Renim Hung. ed.
S z e n t p e t e r y I-II. Bp. 1937-1938) nemlidirler.
Rumenlerin Islavca yazl edebiyatlar nisbeten yeni olduu iin
ciddiye alnacak malzeme ihtiva etmez. lerinde Urechi dikkate al
nabilir. Chronique de Moldavie, depuis le milieu du XIV* siecle jusgu
 Ariv malzemesi iinde tabiatiyle yarlklar en nemlidirler. Bu
na dair eitli deerde pek ok yayn vardr:
I. N. B e r e z i n, Chanakie yarliki I-III. Kazan 1850-1851.
W. R a d 1 o f f , Yarliki Toktamia i Temur Kutlua. Zapiski Vost.
Otdel. t. R. Archeol. Ob. III. 1888, s. 1-40.
A. N. K u r a t, Topkap Saray Mzesi Arivindeki Altn Ordu,
Krm ve Trkistan hanlarna ait yarlk ve bitikler. st.
1940 (Ankara niversitesi DTC. Fakltesi yaynlarndan).
Leh, Litvan, Rus v.b. ariv malzemesi kataloglar iin baknz:
S p u 1 e r, yukarda zikrolunan eseri, s. 459-464. Misal:
Pamyatniki diplomatieskih snoenii Moskvoskago Gosu-
darstva s Krymskoyu i Nogayskoyu ordami i Turtsiei.
Sbornik mp. Russk. Istor. Ob. XLI. ve XCV. I. 1474-
1505; II. 1505-1521. Spbg. 1884.
A. F. M a 1 i n o v s k i y, stor. i diplomatik. Sobranie del prois-
chodivich mejdu Rx)ssiyskich Velikimi Knyazyamu i
bvimi V Krime tatarsk. tsaryami s 1462 po 1533 ged.
Zapiski Odessk. Ob. stor. V, 1863, s. 178-419.
Monumenta Polniae Vaticana ed. J. Ptasnik. I-III. 1207-1344, 1344-
1374, 1202-1366. Krakow 1913-1914.
Akti otnosyaichsya k istorii zapadnoy Rossii I-II. (1340-1544).
Spbg. 1846-1848.
D o g i e 1, cad. Dipl. Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae
I-II. V. Wilna 1758-1764 v.b.

Li tv an ya T a t a r l a r n n ge devirleri
i i n b a k n z
Dobryanskiy, Akt o Litovskih Tatarah, Vilna 1906. Codex
epistularis Vitoldi Magni ducis Lithuaniae (1376-1440). Ed.
A. P r o c h a s k a, Krakow 1882.
Genuvadaki ariv malzemesini Y o r g a da yaynlad: Notes et
extraits. I. Paris 1899.
G. I. B r a t i a n u : Actes des notaires genois de Pera et de Caf-
fa de la fin d X III' siecle. Bucureti 1927 v.b.
Daha nceki blmde grld gibi, seyahatnamelerinde Mool-
lara ait bahisleri ihtiva eden seyyahlarn yazdklar da
dikkate ayan malzeme vermektedir. Baknz: thn Battuta,
Voyages. Ed. D e f r e m e r y - S a n g u i n e t t i II-III.
Paris 1854.
Nmizmatik edebiyatta: S t. L a n e - P o o l e , The Coins of the

372
 Mongols, London 1881. Catalogue of the Oriental Coins in
the British Mus. VI.
P. S t. S a V e 1 y e V , Monety Djuidov... obraaviesya v Zolo-
toy Orde v epechu Tochtamia I-II, Spbg. 1857-1858.
F r h n, ber die Mnzen der Chane von Ulus Dschutschi's oder
der Goldenen Horde, Spbg. Lpg. 1832.
Umum mhiyette icmal eserler: D O h s s o n , H o w o r t h
v.b. Moollara dair blme baknz.
Spulerin zikrolunan eserinden baka baknz: J o s . H a m m e r -
P u r g s t a 1 1, Geseh. der Goldenen Horde im Kiptschak,
Pest. 1840.
B. G r e k o v - A . J a k o u b o v s k i , La Horde dor. La domina-
tion tatare au KIII*" et au XIV'' siele de la mer Jaune la
Mer Noire. Trad. du russe par F r. T h u r e t, Paris
1939. Bibi. Historique. Eserin geniletilmi ikinci tab:
B. D. G r e k o v - A . Ju. J a k u b o y s k i y : Zolotaya Orda
i yeyo padenie. Moskva - Leningrad 1950.
A.. N. N a s o n o V , Mongiy i Rus, storiya tatarskoy politiki na
Rusi, Moskva 1940.
M. F u a d K p r l , Altn Orduya ait yeni ara-trmalar. Bel
leten V, 1941, s. 397-436.
Nogaylara dair : N. J. V e s e 1 o v s k i y, Chan iz temnikov
Zolotoy Ord, Nogay i ego vremya. Zapiski Ross. Ak. Nauk.
Leningrad, 1922.
E l ; slam Ansiklopedisinde B a r t h o 1 d n bu konu ile ilgili ma
kaleleri: Batu-Khn, Berke, Meng-Timur^ Toktamt, Krim
v.b.
R o m a n y a ya dir
R s o n y i, Contributions L L origine des Basaraba, Bp. 1935.
Ostmitteleuropische Bibliothek 3.
K a z a n a d ir
H o w o r t h, zikredilen eseri.
H d A t l a s , Kazan hanl I-II. Kazan 1914.
K h u d y a k o v , Oerki po istorii Kazanskago Khanstva, Kazan
1923.
A b d u l l a h B a t t a l T a y m a s ; Kazan Trkleri. Ankara
1966. Trk Kltrn Aratrma Enstits yayn.
B a r t h o 1 d. Kazan. E l.
A s t a r h a n hanlna dir
H o w o r t h, zikredilen eseri.
373
 K a s i m e dir
V. V. V e l y a m i n o v - Z e r n o v , Izsledovaniya o Kasimovs-
kichtsaryach i tsareviach. Trudi. Vost. Otd. I. R. Archeol.
Ob. rX-XI. Spbg. 1863-1867.
B a r t h o 1 d, Kasimow. E l II.

K r m a dir
H a m m e r, Geschichte der Chane der Krim. Pest. 1830.
S m i r n o V, Krymskoe khanstvo pod verchovenstom otomanskoy
port do naala XVIII. veka, Spbg. 1897.
V. V e l y a m i n o v - Z e r n o v , Materiali dlya istorii Krimskago
khanstva. Spbg. 1864 (Ariv malzemesi 1520den balar).
B a r o n d e T o t h , Memoires sur les Turcs et les Tartares I-V.
Maastricht, 1785.
Baron de Tth hakknda: P a l c z i , E d g a r , Bro Tth
Ferencz a Dardanellk megersitje (anakkaleyi tahkim
eden Baron de Toth. 1733-1793). Bp. 1916.
A. N. K u r a t : Trkiye ve dil Boyu. Ankara 1966. DTCF yayn.
B. S p u 1 e r : Die Wolga-Tataren und Basehkiren unter russischer
Herrschaft. Der slam, 1950, s. 142-216.

Eski Kozaklardaki Trke adlara dir

Akt Istorieskie I-V, ve ilvesi: Dopolnenie k Aktam Istorieskim
sobr. i. izd Arheogl. Kommissieyu I-XII. Ukazatel. Spbg.
1846-1872; Donskiye Akti I-V.
uva toprandaki Kazaklara dir: Izv. Imp. Ob. Arch. i Etnogr.
V Kazani XXIX. cildinde, s. 348 v.d.
Mendeleyev adna dir baknz: 1630 tarihinden: Mendeley, Knyazets
mungatov. M i l l e r , Istor. Sibirii II. 56, 348.
R s o n y i : Yermyak ad (Reid Rahmeti Arat iin). Ankara 1966,
s. 382-388.
N. M. K a r a m z i n : storiya gosudartsva rossiyskago. Cilt III-VI.
Stpb. 1892.
G. V e r n a d s k i y : A History of Russia. Revised edition, New
Haven 1939.
C. V e r n a d s k i y : History of Medieval Russia. New York 1944.
M i l i o u k o v - S e i g n o b o s : Histoire de Russie I-III. Paris.
A. B r c k n e r : Geschichte Russlands bis zum Ende des 18 Jhs I.
Gotha, 1896. II. hrsg. von C. Mettig, Gotha 1913.
L e b e d e v - G r e k o v - B a h r u i n : storiya S S S R, I. S
drevneyh vremen do kontsa X V III. v. Moskva 1939.
374
 O SM A N LI D E V L E T N N K
Y E N t T R K Y E N N K U R U LU U

XVIII. yzyl iin nceki blmde icmali yaplan eserler ile d

sonraki kaynaklara ve E l ile slm Ansiklopedisindeki makalele
re baknz. Bu bahis iin olduka iyi ve teferruatl madde balk
lar bulunur. K r a m e r sin sultanlara ve Muhammed Ali ve tan-
zimat, B a b i n g e r in Midhat Paa, Novibazar, Rumeli;
G i e s ein; Girit (K re ta ); A. H a y a kin Serbien; B a y r a k -
t a r o v i in Pavzanolu, Pomaken-, Pleven maddelerine baknz.
K r m a r i k'in Bosnien maddesi iyi olmakla beraber eskimitir.
P a t s e h : Montenegro (Karada). H u a r tm II. Abdlhamid,
Bulgarien, Boghdan, Iflak v.b. sathdir.
slm Ansiklopedisindeki birok madde El'de bulunan madde
lere nisbeten ok daha mufassaldr. Btn maddelerin iyi bibliyog
rafya ilveleri vardr.
S. D e e s inin Osmanografias XVIII. yzyl Trkiyesini Macar
edebiyatnda temsil ve tasvir eder. I-III. Pest 1787.
A. R e f i k v e A. N. K u r a t : Bu a ile ilgili birok eser ya
ynlamlardr.
A. R e f i k : Felket seneleri (1094-1110), st. 1914.
A. R e f i k : Baltac Mehmed Paa ve Petro. st. 1909.
A. R e f i k : OsmanlIlar ve Byk Frederik. st. 1914.
A. R e f i k : Hicr XII. asrda stanbul hayat. st. 1921.
A. N. K u r a tn Trkiye ile sve Kral IX. Kari arasmdaki il
giler hakkmdaki eserleri.
Ndir ha dir baknz: M i n o r s k i, El'deki makalesi ve ona
ekli bibliyografya.

zlme ana dir

Yusuf A k u r a , Osmanl devletinin dalma devri. st. 1940.

T. T. Kurumu yajan. Bu eserde zikrolunan ksm s. 6-9.
C. V o n S a X : Geschichte deg Machtverfalles der Trkei. 2. Bin.
1913.

375
Enver Z. K a r a l : Selim I lI n hatt- hmynlar. Nizm-
Cedid. Ankara 1946, TTK.

XIX. y z y l h a k k n d a geni b i l g i

D e l a J o n q u i e r e , Hist de lempire Ottomane I-II. Paris 1914.

G. R o s e n ; Gesch. der Trkei 1826-1856. M I. Lpg. 1866-1867.
L. V. R a n k e : Serbien und die Trkei im XIX. Jh. Lpg. 1879.
Yenierilerin tasfiyesinden vakanvis Esat Efendi geni lde
bahseder. ss-i zafer (Zaferin temeli). st. 1828. Bu eserin Fransz
ca tercmesi; C a u s s i n d e P e r c e v a l tarafndan, precis
de la destruction des Janissaires adiyle baslmtr.

Anadolu ve geen yzyl ortalarna

dir baknz

F. S. R o d k e y ; The Egyptian Question in the Relation of

England, France and Russia 1832-1841. Urbana 1927.
Illinois Studies IX, s. 3-4.
i n a s i A l t n d a : Kavalal Mehmet Ali Paa isyan, An
kara 1945, TTK.
M o 1 t k e ; Briefe aus der Trkei (ok neri var). .
M. F. K 1 r z 1 o 1 u : 1855 Kars Zaferi. stanbul 1955.
A. D. M o r d t m a n n : Anatolien. Hannover 1925.
Trk devlet ricalinden iki ada ztn yazlan da bu a orta
lan tarihini aydnlatma bakmndan nemlidir.
Sadk Rifat Paa (1807-1857), Hariciye ve dahiliye
nazr Viyana elilii zamannda prens Metternich ile ok temas ede
rek dnya siysetine dir fikir teatisinde bulunmutur: Mnteha-
bat-i aar I-DC. st. 1875.
R e i t P a a (1800-1858), sadrzam ve vukuatla ykl
yllarn ikinci tandr. Defaatla batl devletler ile temas ve Trki
yeyi temsil etmitir. Brakt eserler: Asar- siyasiyye-i Reit Paa.
st. 1872.
M. S e 1 a h i : Bir Trk diplomatnn evrak- siyasiyyesi. st. 1889.

Tanzimat ana dir

TTK.nn yaynlad byk Osmanl Tarihinin V-VIII. cildinde,

Ankara 1947-1962.
Enver Z i y a K a r a l bu fasldaki a ok mufassal ince
ledi.
376
E. E n g e l h a r d t : L a Turquie et le Tanzimat I-II. Paris 1884.
A l i R e a t : Trkiye ve Tanzimat. st. 1911.
A l i ^ u a t ; Rical-i Mhimme-i Siysiyye. st. 1928.
A b d u r r a h m a n e r e f : Tarih Muhasebeleri. 1923.
M i 11 i n g e n : La Turquie sous le regne dAbdulaziz. Paris 1868.
A l i H a y d a r M i d h a t : The li f e of Midhat Pasha. London
1903.
I. H. U z u n a r l : Midhat ve Rt Paalarm tevkif
lerine dir vesikalar. Ankara 1946. TTK.
. H. U z u n a r l : Midhat Paa ve Taif mahkmlar. Ankara
1950. TTK.
B i l l N. i m i r . Fransz belgelerine gre Midhat Paann
sonu. Ankara 1970.
Tanzimat, stanbul 1940. T. C. Maarif Vekleti. Birok yazarn iti
raki ile XVI+1026 s.
O s m an N u r i : Abdlhamid II ve devri Saltanat. st. 1327 (1909).

Namk Keml ile ilgili edebiyata dir

T h. M e n z e 1 : El II.
S a d e t t i n N z h e t : Namk Kemal hayat ve rleri. st. 1931.
Fevziye A b d u l l a h T a n s e l . Nmk Kemalin Husus
mektuplar I. stanbul, Avrupa ve Magosa Mektuplar. A n
kara 1967. TTK. yayn.
Fevziye A b d u l l a h T a n s e l . Nmk Kemalin husus
mektuplar, II.. stanbul ve Midilli mektuplar - I. Ankara
1969. TTK. yaym.

1877- 1878 yl sava, B a l k a n me s e l e l e r i ve

ark meselesine dir
B a 1 a n y i : Vilpolitika (Dnya siyaseti). Bp. 1925.
S u m n e r, B. H. : Russia and the Balkans 1870-1880. xford
1937, 723 s.
D a V i d, W. D. : European Diplomacy in the Near Eastern
Question. Urbana 1941. Illinois Studies vol. XXV., No. 4.

XDC. yzyl sonu Y u n a n - T r k

savana dir

T u r o t : L insurrection cr^toise et la guerre greco-turque. Paris

1898.

377
H. B o t h m e I' : Kreta in Vergangenheit und Gegenwart. Lpg. 1899.
Balkan Sava ve Birinci Cihan Harbi iin en nemli kaynak:
A. H i k m e t B a y u r un zikri geen muazzam eseridir.
A h m e t E m i n : Turkey in the World War. New Haven 1930.

Trk uyannn (tecedddnn) ve y e n i

mill hareketin dou ana dir

H i k m e t B a y u r : Trk nklb tarihi. I-II. 1940-1953. TKK.

H. n a l c k : The Place of the Ottoman-Turkish Empire in History.
Cultura Turcica, 1964, s. 57-65.
A. M u h i d d i n : Die Kulturbewegung im modernen Trkentum.
Lpg. 1921.
R. H a r t m a n n : Aus der neueren osmanischen Dichtung. Mitt. d.
Sem. f. Or. Sprachen. Westas. Stud.-XIX, s. 124-176; XX,
s. 86-149; XXI, s. 1-82.

Ziya Gkalp hakknda

R. H a f t m a n n : Zira Gk Alps Grundlage des trkischen Natio-

nalismus. Or. Lit. Ztg. 1925, s. 578-620.
D e n y ; Ziya Goek Alp. Revue du Monde Musulmane LJCE, 1925,
s. 1-41.
A l i N z h e t ; Ziya Gk Alpin hayat ve Malta mektuplar, tst.
1931.
E n v e r B e h n a n (apolyo) : Filozof Gk Alp. st. 1933.
H. n a l c k : Social Change, Gkalp and Toynbee. Cultura Turcica
1964, s. 209-224.
N e c a t i A k d e r in Trk Kltrnde ve baka mecmualarda Ziya
Gkalp hakknda dank yeni incelemeleri de pek dikkate
ayandr.

Trkizm ve Pantrkzme dir

M i n o r s k y : E I I V , s. 954 v.d.
Macar Turanclanmn 1917den itibaren 1941e kadar Turan
adiyle yaynlanan dergisindeki makalelerinin ekseriyeti popler ve
mbalaal olmakla beraber, 1918de kan III. cildi ok kymetli in
celemeleri ihtiva etti.
Burada Turan ve Turanizm mefhumlar hakknda lm seviyede
olan incelemeler vardr. Mesel:

378
Kont P l T e l e k i . ' A Turan fldrajzi fogalom (Turan coraf
mefhumdur). Turan, 1918, s. 44-90.
O b e r h u m m e r , E. : Der Name Turan. Turan, 1918, s. 193-208.
Baka bir dergide:
G e r m a n u s , G y . : Turan (Turanizm mefhumu ve tarihi).
Magyar Figyel, 1916, 405-420.
J s c h k e ; Der Turanizmus der Jungtrken zur osmanischen Aus-
senpolitik im Weltkriege. Die Welt des Islams, XXIII, 1941,
s. 1-54.

Yeni Trk e d e b i y a t n a dir

K p r l z d e M. F u a d : E l IV.
K. P a 1] 6, M. - R s o n y i, L. : Trk irodalom (Trk edebiyat).
Vgirod. Lexikon I-III. Bp,^ 1932-33.
M u s t a f a N i h a t z n : Son Asr Trk Edebiyat Tarihi,
s t 1941.
s m a i l H a b i b : Yeni Edebi Yeniliimiz. I-II. st. 1940.
A h m e d K a b a k l : Trk Edebiyat. I-II-III. st. 1965-66.
K e n a n A k y z ; Modern Trk edebiyatnn ana izgileri. Ankara
1965. DTCF. Trkoloji Dergisi. II. cilt, 1. say, s. 1-226.

T r k i y e ni n yeniden kuruluu

Ahmet E m i n ; The development of Modern Turkey as measured

by its press. New York 1924.
A t a t r k : Nutuk I-II.
T u n c e r G l e n s o y ; Atatrk Kronolojisi. Trk Kltr, 6. yl,
say: 61 (Kasm 1967), s. 62-76.
T u n . c e r G l e n s o y ; 23 Nisan 1920'den Ekim 1968e kadar
Trkiye Cumhuriyeti kronolojisi I. 23 Nisan 1920den 1938
sonuna kadar. Trk Kltr 6. yl, say: 72 (Ekim 1968),
s. 1019 - 1035; II. 1939dan Ekim 1968e kadar. Trk Kl
tr, 7. yl, say: 73 (Kasm 1968), s. 108-124.

379
 A L T IN ORDU V E V R SL E R

II. A R LIK H K lM lY E T A L T IN D A

Altn Ordu hakknda I. blmde zikrolunan bibliyografya ks

men buras iin de muteberdir. arlk tehlikesinin X VI. yzyldaki
durumuna dir baknz:

A. B r c k n e r : Gesch. Russlands bis z. Zeit d. Katharina der

Zweiten I.
R a d 1 o f f : Aus Sib. I. s. 143 v.d. Sibiryann zaptna dair bilgi var
dr. Trkeye ev.; A. T e m i r : Sibiryadan. I-II. st. 1954-
1956. Mkemmel indeksleri vardr.
M i l l e r : Geschichte Sibiriens. Spbg. 1763. Bu eserin zengin ariv
malzemesi ile tamamlanm yeni basks Sovyet Akademisi
tarafndan yapld. II. cilt. 1596-1661 (1941). Zapt ile ilgili
kronikler de kalmtr: Sibiriskaya Letopis.
Ayrca zengin ariv malzemesi: Polnoe Sobranie Russkih Zakonov.
I-XL. Bilhassa I. Cilt nemlidir. Km ailesi hakknda.
Birlikte mtalea ediniz: H a d i A t l a s i : Sibir tarihi. Kazan 1912.

S i b i r y a daki kk kavimlerin tarihine

ve e t n o g r a f y a s n a dir

M e j o vn Bibliyografya Aziatskayas ile Bibliyografya Sibirskaya-

s mtehassslara da yol gsterecek deerdedir.

Teferruata dair:

R a d 1o f f, zikredilen eseri' I. s. 173v.d.

T l s l e r e d ir

R a d 1 o f f , zikredilen eseri I. s. 179 v.d.

380
 Altayl kk k a v i m 1e r e dir

K a t a n o v n deerli eserleri vardr.

Krgz sznn e t y m o 1o j i s i n e dir

L i g e t i, K C s A I, s. 374.

K r g z l a r a dir

R a d 1 o f f , Aus Sib. I, s. 181 v.d.

B a r t h o 1 d, E l II. s. 1101 v.d.
G r u m - G r z j i m a y l o : Zapadnaya Mongoliya II.

Kazak K rg zlara dir

N. G r o d e k o v , Kirgiz i Karakirgiz Srdaryinskoy oblasti,

Takent 1889.

K a z a k K r g z l a r t a r i h i n e dir

L e V i n, Opisanie kirgiz-kaisakskich ord i stepei I-III. Spbg.

1832. Bunun FVanszca tercmesi de vardr: Description des
hordes et des steppes des Kirghiz-Kazaks. Paris 1840. trad.
p a r F e r r y de P i g n y .
Kazak Krgzlara dair daha eski edebiyat (1900a kadar) pek c
ra kelerdeki yaynlar dahil olmak zere, geni hlsalar
ile A l e k t o r o v hacimli eserinde tantr: Ukazatel,
Kirgizov, Kazan 1902-06 (tzv. Ob. Arh. st. Etnogr. pri.
Univ. Kazan).
Yeni yaynlar arasnda baknz:
u 1 o n i k o v, Oerki iz istorii kazak-kirg. naroda, Orenburg
1924.
T n p a y e v , Materialy diya istor. kirg.-kazaksk naroda, Ta
kent 1925.
Sovyet Akademisi yaynlan arasnda IV. cilt Moskova 1941: Materialy
po istor. Kazakskago naroda adl muazzam bir yeni seri
balad.

z b e k lere dir

B a r t h o 1 d, Shaibn khn, Shaibniden, Abulkhayr, Bukhr,

Farghna, Khokand, Mangt maddeleri: El.

381
F. T e u f e 1, Quellen zur Gesch. der Chnate. ZDMG XX XVIII.
Oymaklar arasndaki kaynama ve karmaya T n -
p a y e' vin yukarda zikrolunan eseri gzel misaller verir.
N. A. A r i s t o V ; Zametki ob etnieskim sostave tyurskich ple-
men i narodnostey i svedeniya ob ich islennosti. Spbg.
1897.
N. A. A r i s t o v : Opt vyasneniya etnieskago sostava kirgiz-
kazakov boloy ord i karakirgizov, Spbg. 1895.
A. D. G r e b e n k i n : Uzbeki, Russk. Turkestan. Sbomik.
Moakva 1872. II. s. 54 v.d.

Trkmenlerin tarihine dir

Turkmeniya I. Leningrad 1929; iinde:

B a r t h o 1 d : Oerki istorii turkmen turkmenskogo naroda.
Birok msterik tarafndan dikkatle toplanan kaynaklar Rusa ter
cmesi i]e Leningrad Akademisi: Materiali po istorii
turkmenskago naroda I-II. ad ile yaymlad 1938-1941.
Trkistann Ruslara gemesinin tarihi:
R o h r b a c h : Die russische Weltmacht in Mittel und Westasien,
Lpg. 1904.
W. N a 1 i V k i n, Histoire du Khanat de Khokand, trad. par A.
D o z o n, Paris 1889.
O l z s c h a - C l e i n o v r , Turkestan. Bin. 1941.
Trkistana ait olmak zere;
F. V. S c h w a r z, Turkestan.' Lpg. 1916.
K o s t e n k o , Turkestanskiy kray. Spbg. 1880.
M a s a 1 s k i y, Turkestanskiy kray. Spbg. 1913.

Hive tahribine dir

B a r t h o 1 d: Khvrizm, El..
H o w o r t h : Zikrolunan eseri:;
T e u f e 1 : Zikrolunen eseri.
Bu hanln 1872 ylma kadar olan teferruatl tarihini, orta Asyann di
er blgelerinde rastlanmayan lde, egitll mellifler kaleme almlardr.

Kara K a l p a k l a r a dir

Po istorii Karakalpakov, Moskva-Leningrad 1935. Turdy nst. Vos-

tokovedeniya VII.

382
 Rus yayl m n uluslararas ve bata
I n g i l i z tepkisine dir

S u m n e r B. H., Russia and the Balkans. 1870-1880, Oxford

1937 pp. 47-48, 51.

V o l g a boyundaki ve d i e r Trklerin Rus

i m p a r a t o r l u u n a geileri tarihine dir

G. V. M e n d e : Der Nationale Kampf der Russlandtrken. Ein

Beitrag zur nationalen Frage. Bin. Weidmann 1936. Rus ve
Trk yajanlannn esasl incelemesine dayanan bu eser bil
hassa son nesil Rus-Trk balarna geni yer verir.
Y u s u f A k u r amn stanbulda yaynlad; Trk Yl 1928 adl
eseri Rusyadaki Trklere dair umum bilgileri ihtiva eder.
B e k i r S t k nm Rusyadaki Tatarlann kltr gayretleri, Tu
ran in, 1918. Volga ve Krm Tatarlar ile ilgilidir.
A y a z t s h a k i : Idel - Ural. Paris 1933.
H a m i d Z b e y i r K o a y : Abdoullah Tokay. Un poete
tatare moderne KCsA I, 1921, s. 64-71.
A b d u l l a h B a t t a l T a y m a s ; Kazan Trkleri. Ankara,
1966, T K A E yaynlar.

Ba k r t la r a dir

!. T i p e e V : Oerki po istorii Bakirii. U f a. 1930.

Materiali po istorii Bakirskoy ASSR. I-V. Moskva - Leningrad. Ak.
Nauk, 1936-1960.
Bakirskie eyere. Sostavlenie, perevod tekstov, vvnedenie i kommen-
tarii a. R. G. K u z e e v a. U fa A. N. SSSR. Bak.
Filial 1960.

Gaspral hakknda en mufassal bilgi

Cafer S e y d a h m e t K r m e r tGaspral Isma Bey. st.

1934.
Z a r e c a n d : Turtsiya i pantyurkizm. Paris 1930.

stanbulda kan Azerbaycan Yurt Bilgisi ve imdi Ankarada

kan Azerbaycan, nihayet ikinci dnya savandan nce Berlinde
ve Pariste kan Yanga Mill Yu l ve Ya Trkestan dergilerinde
Kuzey Trklerinin tarihi hakknda birok makale yaynlad. Sonun

383
cuda Sing-kiang (in Trkistan) Trklerinin hrriyet hareketleri
de sk sk niakale konusu oldu.
D. D a n i 1 o V ; Sovet-vaya. Moskva 1933.
M e n z e 1 : Die Ergebnisse der I. Turkologen-Kongresses in Baku.
KCsA II, 1926, s. 143-162.
Stallnin mntakav diller hakkmdaki szleri iin bk.:
Y 0 S. S t a 1 i n : Marksizm i vopros yazkoznaniya. Moskva 1950.
Sovyetler Birliindeki Kazak, zbek, Tatar, Krgz v.s. ilmi mes
seseler! hakkmda her sene kan u yllklara baknz:
Minerva, Jahrbuch der gelehrten Welt, ve The World of Universities.

384
 UMUM NDEKS

K, yer, millet, halk, boy, soy, dil ve madde adlan

Aesopos - Yosipas roman 111

Aetlus, Roma kumandan 71
Abaka, lhan 186 Afg^anlstan 72, 97
Abakan, bozkr 40 Afgar oyma 236
Abakan Tatarlar 270 al-Aftn 160
Abaris, Apollo'nn rahibi 12, 13 Agathon, dlakronos 127
Abasevo kUltr 88, 91 Agathon, tarlhfil 92
Abd J-RazzAh al-Samarkaudl 345
agglutinaayonlu diller 10
Abdulkayyum Naalr, yazar 275
AgUulf, Longobard kral 80
Abdullah Han (zbeklerden) 271 ahlki temsKk S8
v'.ah Tukay, ir 276
Ahmed, lhan 186
Abdurrahman eref 357, 377 Ahmed, I. 201
AbdUlmecld, I., sultan 201, 243, 245, Ahmed, n . 201
265 Ahmed, m . 201
Abdlhamld, I., sultan 201 Ahmed bn Tulutf 160, 161
Abdlhamid, H., sultan 201, 247, 250, Ahmet Hgim 259
251, 252 Ahmet Hikmet 259
AbdUlazIz, I., sultan 201, 245, 347 Ahmed LtfI 357
AbdUlkern, han 229
Ahmed Vefik Paa 256
Abg Katun 165 Ahmed Yesevl 189
Abramov, N. 296 aile, eski TUrklerde 56, 58
Abu Cafer, halife 160 aile ve cemiyet 297
Abul Farac 141, 344 Ain Calt sava 170
Abulfid 335, 371 Akbar, Hindistan sultam 169, 190
AbulgzI Bahadur ban, tarih yazan Akbar (Celftleddin Akbar), Timri.
104, 163, 188, 220, 343, 346, 371 lerden 192
Abulhayr Han 188, 269, 271 Akura, Yusuf 237, 258, 276, 376, 383
Abu Mslim 158 Akdag 97
Abu Sald, lhan 171, 186 Akdag, Mustafa 358
Abu Sald (TlmUrllerden) 188 Akder, Necati 378
acemi olanlar 204 dk grgen aactntn yaytx 81
Advar, Hilde Edlb 259 dk%ncHar 199
Al-Adll 167 Akkagan 78
Adrlanopolis, bugtlnkU Edime 68 Akkoyunlular 187, 195
Ad verme 22 Akmescld 233
AkmoUsk yaylas 88
A k O rda 218
akrabalik -mefhutnlan ve tabirleri 57
aktact 220
Aktbe, nehir 219
AkyUz, Kenan 293, 379
Aleddin Keykubat, I. 166, 194, 196
Aleddin Muhammed, I., harzemah.
168
Aleddin Muhammed, (KUct) 168
Alaku-tegln,, n g t 175, 178
A lan -k oa 176
A la n la r (T a a la r ) 68, 77, 140
A larik , Got kral 71
A lblgen sler 110
A l Birunt, corafyac 162
Alboln, Liongobard kral 90
Aleksandr, Litvan ya prensi 229
Aleksandr, T v er prensi 225
Aleksandr Nevski, byk prens 219
Alektorov 381
A lexlos Komnenos, m parator
15S, 193
Alfldi, Andr&s 43, 44, 45, 62, 68, 69,
70, 74, 85, 86, 90, 125, 291, 294,
295, 298, 302, 308
A lgu, han 221
A U F u at 377
A li H ay dar M idhat 377
A li Kuu, m derris 189
A U Nzhet 378
U Paga, sadnazam 245
A li Regat 377
A li Tegln 161
Alm alk argevekllgi 175
A lm an lar 83, 122, 123
Alm ay, G y rgy 48, 294, 296
A-lo-pen, N asturl 103
A lpar, Kuman 143
A lp Aralan, sultan 161, 164
A lpbagatur, B u lg a r kumandam 93
Alptegln 162
A l U y ana dili 11
A lta y dajrlan 137
A lta y Dalan arkeolojisi 300
A lta y dil aUesi 10, 285
A lta y re U ra l dilleri akrabal ( ? )
11
Althelm, F. von 301
Altnaba 139
Altm ay, A , R efik 357, 361, 362, 367,
370, 375
Aitm da, inasi 376
Altm Ordu, Altn Orda 145, 170, 218-
.235, 371 v.d.
A ltm Ordu vrisleri 269-278
Altunlan 343
amir kebir 170
Am schler 6, 285, 297
A m u -D ery a 96, 159
A m u r nehri 136, 137
Anadolu Beylerbeyi 200
Anadolu'nun altn a 194
Anadolu Seluk devleti 182
Ananyino kltr 91, 119
AnastasiOs, mparator 90
Anau kaetstnda buday ve arpa 52
Andr&s, in., kral 126
Andrssy, Kont Gyula 247, 248, 250
133, Andronikos, II., im parator 196
Andrenikos Komnenos, im parator
153
Andronovo kltr 88
Anjou sllesi 129
A nkara, bakent 266
A n k a ra da ilk Millet Meclisi 262
A n k a ra sava 196
A n k a ra niversitesi 268
A n k a ra ve H u a la r 69
A nna Kom nena 133, 327, 349
Annales Bertiniani 117
Anonymus 134, 325
A n taky a 69, 194
A n talya -194
Antlyari, y er ad 83
Ant'lar, kavim 79
Anutegln, harsemah 167
Apotropeonla r 23
Appelgren - Kivalo, H. 300
Arany, Jnos, &lr 249
A rap cad a ahs ad sistemi 26
A rap a has isimler 290
A r a p lar. 114, 115
A rapah 188
Arat, Reld Rahmeti 16, 35, 287, 292,
293, 298, 318, 319, 346, 360

386
Arge (A r g ), yer ad 149
Argun, lhan 186
ang 58
A l ler 6
Arlm asp kavm l 13
Aristakes, LastivertU 337
Aristov, N . A . 233, 290, 387
armalar 167
'A rn a v u t'la r 196
Arnavutluk 247
arpa yetitirmesi 52
A rp d sllesi 72, 120, 121, 127, 179
Arp&d'lann menei 45
Arslan, Kaslm ov han 231
Aralan, yabgu 178
A rslanaba 139
Arslan-ah, H arzem li 162
Artamonov, M. N . 79, 322, 323
Artsbaev ailesi 235
A rtu k ler (O rtok ld la r ) 165
Asen sllesi 153, 155
Asm Efendi 364
askeri feodalism 170
askeri kabiliyet 299
al AstarabdI 360, 353
Astarhan hanl 229, 231, 232
Agk Paazde 354
Agk paa, m utasavvf 205
A -l-n a o-fh 97
ak, Sfilerde 164
Agmarln, N . J. 311
Agnas, M sr valisi 160
Atabeg-ler 156, 165, 166, 334
A ta-k am 28
Atalay, Besim 289
ataman 234
Atatrk 260, 267, 268, 379
at besleyen kltr 4
at cinsleri, gebelerde 51
atein kutsalht 31
Atina muahedesi 253
Atlah sava 105, 112, 159
Atlam o (A tlam )* 227
atlt oban kltr 6
at gmmesi 28
atl gebelerin sanat 40 ve dev.
atl haklar aanat\ 40
atlt hayvan yetitiren kltr 2
A ttila ( t il), Hun hkmdar 35, 69,
70, 71, 72, 76, 127
Attila'nn Rom a hakkndaki davran>
91 70, 71
auditorea 110
A u gsb u rg sava 122
aul 55, 56
A var, A v a r lar 9, 72, 73, 74, 77, 78-87,
90, 91, 92, 120, 127. 138, 148, 306
A v^r, kavim ad 13
Avar ifte kavah 39, 87
A v a r dlll 79, 307
A v a r konfederasyonu 59
A v a rla n n antropolojisi 307
A v a rla n n arkeolojisi 307
A v a rlan n menei 78
A v a rla n n kltr ve buluntular 85,
86, 87
Avar-Liongobard lgisi 308
A v a r.S la v mnasebetleri 306
A v fl Muhammedl 136
Avrangzeb, ah 190, 192
A vrupallam a 256
A var, oymaJc ve yer ad 163, 195
A vusturya-M acarlstan 250, 253, 254
Ayastefanos muahedesi 250
aya tapma 31
A y a z shk, yazar 277, 383
Aybeg, sultan 170
Ay-buga, n g t 175
Aydn-ogTillan 195
ayran, 54
A zak (A z o v ), kale 236
Azerbaycan 165, 184, 222
B abek 160
Babur, ah 189, 190, 192
B&bur-nme 346
Bablnger, F. 354, 355, 361, 362
Bacon, R oger 164
al Badfln! 337
bagatur 179
Baa tarhan 99
B agd ad 160
B agd ad demiryolu 251
B agdad'm kayb 254
Bahadur, II., 191
387
Baheci, rfa n 249 ba bouklar 246
baheler, U y g u rla rd a v.s. 53 Bakrt, K pak uruu 145, 146
B ahesaray 233 Bagkrt topra 123, 125
B ahr M em lkla r 172 B akrt-M acar ortak adlar 124-125
Bahriye 364 B akrtlar 383
H ki 205 B agkrtlan n menei 125
al-B ak rt 321 Batav, erif 294, 301, 304, 349, 355
B aktria, B aktrlya 96, 106, 107 Batalhan 176
B ak 'y a ^rig 254 Bthory,-Zslgm ond, prens 210
Balaban, sultan 168 Bat Gotlar 70, 71
Balak, A rtu k llerden 78, 166 Btky, Zsigmond 288
Balancar, ehir 116 Batthyny, Boldizs&r 214
Balasagun, gehir 99. 161, 162 Batu H an 94, 123, 182, 218, 219, 220
BalaB Bllnt, air 214 224
balbal 27, 40, 99 Baudouin, I., im parator 154
B alkan P a k 268 Baudouln, II. 155
Balkan savac 253 Bauer, F. Chr. 319
Balodis, Francla, A . 223 Bayan, A v a r hakan 80
Baltac Mehmet 236 Bayan, Onogur hkmdar 90, 91
B altk rk 9 B ayan-ur, U ygur hakan 106
Bandinl, piskopos 152 Bayandur, oym ak ve yer ad 163, 195
Bang, W . 35, 111, 292, 293, 298, 332 Bayat, oym ak 195
Bn, Jnos 293,'368 B ay -B aga , Trgi hakan 98
t n, unvan 83 Bayezid, I. 187, 196, 200, 228
Banner, J 307 Bayezid, II. 200, 202, 203, 206
Baragan, y er ad 150 al-B ayhakI 336
B arak, oym ak 145, 146 Bayirku, kavim
B ara k B a b a 33 B aykal gl 98
B arak-h an 186 B aykara, sultan, air 187, 189
B arbaros Hayrettin 203 Bayur, A . Hikm et 378
B.rczl, G6za 15 Bayur, Y . Hikm et 340
Baruk, Idikut 178 Becker. C. H. 167, 170, 172, 339, 340
Barhebraeus, tarihi 175, 344, 350 Beene, Kpak uruu 145, 146
Barkan, m er LtfI 359 beg 55, 61
B ar-kl 77, 98, 104, 105 Begdili oym a 195
Barkuk, sultan 172 Beka, rm ak ad 124
Bartha, D6nes 39, 294, 368 Bekt tarikat 164
Barthold, W . 95, 104, 141, 177, 272, B61a, IV., kral 123, 142, 183
. 273, 281, 286, 293, 311, 313, 315, B elgrad 236
Bartfrlc B61a 38-39, 144, 293, 368 Bellczky, J. 329
316, 320, 322, 330, 335, 336, 338, Belizar, Bizans kumandan 69, 90
339, 346, 348, 373, 374, 381, 382 Benzlng, Johannes 16, 286, 287, 310
B artu 220 Berchen, V a n 351
Bartucz, L ajo s 8, 85, 285, 307 Berdibek, han 220
B asaraba, Rum eo-K pak prensi 150, Beregszflzi - N a g y , P l 214
151, 226, 227 Berendi, K pak urug:u 145, 146
baskak 225 BerendiIer 132
Baskakov, N . 16 Berezin, . N . 372

388
 Berke, han 219, 220, 226
Berkecar 220
B em stam 68, 301, 314, 315
Berrhoia sava 153
B esarabya 232, 242
Beseny, yer ad 130, 134
B ebalg 104, 107, 162
Beevliev, V. 310
BeogTir ( ? ) kavml 92
B e-otar 144
Beveridge, A. 190
Beyatl, Y ah y a Kem al 259
Beyaz Hurilar 72, 73
Beybars, AI.KhataS 160
Beybars roman 171
Beybars, Rukneddin 170,
371
beylerbeyler 203
Bezektik freskleri 111
Byktay, Halis 348
b 55
Blld A s 227
B lld U la k 227
Bilge kaan 98, 99, 100
I. D nya Sava 253
al-BIrun 136
Bissenus 130
Bizans devleti 138, 196, 197, 221
B izanslIlar 170
B la k lar 154
Blaznavata, Srp kumandan 247
Bleda (B u d a ), Hun kral 69
Blochet, E. 346
Blkumannaland 152
Bodonar 176
Bodor, G yrgy 126, 326
Bogdan, J. 333
B ogom irier 110
Bogoris, bk. Boris
Bogorodltskly 16
bogul 179
Bogum lI mezhebi 198
B o a n k 78
B o azlar 245
B o azlar meselesi 265
Bohan 78
Bohemund, kral 194
B-kolabur, A v a r ad 79
Bolgay, Kerelt 181
bolvan 82
al-Bondr 336
B o ra Gazi G iray H an 232
Bora-o, (B ra s s ) gay 134, 135
Borb61y, G yrgy 211
Borel raporu 266
Bor, kuman han 142
Borls (B o g o ris ), B u lg a r han 93
Boris Godunov, ar 232, 234
Boru tolma, Pe oym a 131
Bosna 02. 247, 248. 250
Bosnad a Mslm anlk 198
Bosporos, ehir 97
BosweH, A. Bruce 332
184, 219, Bouvat, L. 348
B o w er 108
B o y a rla r 234
B oyla kaan 105
Bozar, han 178
bozkr at cinsleri 51
bozkr eritleri blgeleri 1
bozkr^da yetitirilen hayvan cinsleri
52
blcs - bi, byc 33
Bnek, Kum an kumandan 133, 139
B ri Tegln (B u h a ra d a ) 161
B riler 166
Brte-lno 176
Braas, bk. Bora-o
BraUanu, G. J. 152, 372
Bretsehneider, E. 316, 341
Brlan - Chanlnov 226
Brockelmann, K ari 166, 167, 281, 334,
336, 356
BrodnlkIer 140
Brosset, M. 350, 371
Brckner, A lexander 374, 380
Budenz, Jzaef 214, 312
Budin (B u d a ) kalesi 207
Budin kavm i 119
Budlstler 222
Budizm 98. 106, 109
Budizm ve T o-pft'lar 76
Budizmin y ad igrlar 111
B uu Tegln 45
buday cinsleri 62
B uhara H anl 272
389
B uh ara ehri 96, 159, 161, 185, 188
Buhl, Fr. 334
Bukan, Gktrk prensi 96
B u la oban, Pe. oym a 131
Butafc (? k avm l) 151
B u lak matbaaa 255
Bulan, hakan 115
B ulat Hoca 220
Bulck, G. van 2, 284
B u lg a r ad 26, 89, 90, 121
Bulgar, bagkent 94
Bulgaristan 152-155, 227,
253
B u lg a r Konfederasyonu 59
B u lg a r TUrkleri 79
B u lg a r la r 9, 170, 196, 221
Burct M em lkIar 172
bur (b ib e r), TUrklerde 53
buraJe 53
Burgevlg 145
Bur-oglu oym a 144, 145, 171
Burhan Haldun 176
Burhflneddin, Kftd 353
Bursa, ay ad 125, 196
B u an, B u lg a r - TUrk babuu 89,
90
B u y lle r 163
buyruk 61
BUgfl, hakan 106
Bkre muahedesi 242
bte tanzimi 244
Byk B ulgaristan 93, 94, 95
Byk Bulgaristan ehirleri 94
Byttk M acaristan 182
Byk M illet MecUal 263
Byk Stefan, voyvoda 211
B yk ari, m parator 84, 85
Caerle<Hi buluntusu 69
Caetasl, L . 290, 334
Caferoglu, A. 289, 294, 315
Cahen, C. 352
C&hiz, A ra p tarihimi 63, 110, 299
Cami, air 189
Camuka, Gur-han 177
Canard, M . 352
390
Canlbek, han 220, 222, 223
CanlUler aylesl 188
Cam untum k a n la n 69
Carpin, Plan 45, 123, 180, 183
C arra de Vaux, B. 292
Carrhae sava 67
Carter, Th. Pr. 320
CataJaunum (Chlon sur M a m e ) s a
va 71
Cayhftn 321
Cebe, Mool kumandan 141, 178
246, 250, Ceke, ar 221
Celairlar 175, 271
Celalri'ler 187
Celleddin M engberdi 179, 343
Celaleddin Rm i 164, 194
Cem, ehzade 202
Cemiyet ve aile 297
cenaee, K um anlarda 155
Cenovalller 197
Ceride-i H avadis 255
Cetl-su evresi 174
Cevdet P a a 256, 357, 364
Cezayir 203
Chadwlck 323
Chavannes, Edouard 281, 305, 313,
316, 318, 319, 321
Cholnoky Jen 284
Chw0S0D, D. A . 321
C ihi 157
Cihan, ah 190
Cihangir, Nreddln Muh. 190, 192
Clhftnr, prenses 191
Cinagupta 103
Cirtautas, ilse Laude 298
Claudlanus, Rom a airi 69, 74
Clovljo, eli 187, 345
Col, han 181, 186, 220
Col ulusu 218
Codex Cumanlcus 147, 332
Cogalniceanu, Rumen politikacs 248
corafi adlar, Trkede 21, 288
Collinder, B j m 12, 286
Conea, J. 329
Cong, kavim 65
Cordler, H. 344
Cormati, oym ak 124
Costachescu, M. 333
Csallflny, Dezs 79 in, bk. Hiung-nu, T o pa, Sabir, Gtlk-
Cs&nky, Dezs 326 Trk, U ygu r, Mool.
Cumhuriyetin kuruluu 266 in 182, 183
Cungariya 105 ingiz Han 102, 108, 112, 145, 168,
Cungarya kaps, geit 1, 137 176, 177, 180, 181, 182
Curtlus Rufus 13 ingiz H an m eceresi 220
Cuveyn, Aleddin, tarihi 45, 104, lngis og;ullannn eceresi 186
105, 179, 337, 342.343, 371 in-Hun bayram lar 34
Cri devleti 139 inkay, Kereit 181
Crller 174, 178 in seddi 66, 67
Czeglfedy, K roly 73, 78, 88, 103, 123, im tay 220
131, 137, 283, 303, 305, 309, 310, oban, emir 171
317, 323. 330 obanzade, Bekir Stk 276, 383
Czekanowskl 81 ou sllesi 65
lig-buga, n g t 175
Csallny, D. 307
ukurova'da Peenekler 135, 154
aatay, han 182, 185
ulonlkov 381
aatay, Saadet 318
u nehri 219
aatay dJll 185
ur unvan 61
aatay ulusu 186
urtan, Kpak urug:u 144, 145, 146
a g n beg 163
uvalar 15, 16, 94, 95. 311
aka ( a k a n ), emir 133, 138, 193
aldran sava 202
alk ar gl 130
Dastan 232
anakkale Bog:az 196, 223, 242
D alm aya 90
anakkale sava 254
D&mad Ferid P a a 260
ao sUl&lesl 75, 302
Dandanakan sava 163
aparoglu ailesi 242
Danllov, D. 384
arlk entrikalar 251
DanimendlUer 193
atalar yazt 34, 72, 93 Danlmend sllesi 353
atalca hatt 253 dan, lk yetitirilen tanm 52
audur oym a 195 Dark6, Jen 299, 355
avuldur, oym ak ve yer ad 163 D a r I-fnn 244. 255
eenler 232 davadar kebir 170
eke 220, 227, 228 Davld, kral 224
eEr, Kum an nderi 133 Davld, W . D. 377
eremisler (M a rile r ) 118 Davldson, R. G. 306
erkeler 231, 232, 246 Debretsen (Tepresln), ehir 144
em ayev, Rus generali 247 Decsi, S. 376
engeraba 139 D6csy, Gyula 124
epnl, yer ad 195 Der, Jzsef 325, 326
ieklon 115 defterdarlar 204
i-i, Hiung-nu hkmdar 3, 67 defterler, tarih kayna 216, 368
iftik 296 D e Goeye 336
iftilik, eski T rklerde 52 De Groot, J. M. 300
ifte kaval 39 Dehetli tvon. ar 230
imkent 272 Delhi 168

3W
demircilerin nemi 62 Dunlop, D. M. 323
D em ir kap 100 Duva, han 186
Demlrtag, F a ru k 357
Demombynes, Godefroy 340
DenglzUc, A tU Ia nm olu 72 Eberhard 30, 33, 34, 51, 75, 76, 136,
Deniker 8 176, 281, 291, 292, 295, 296, 297,
Denlson Ross, A . 299, 348 298, 300, 304, 313, 316, 317, 341
Dentum ogerla 120 Eckhart, Ferene 324
Derbend 114, 115 Eckhardt, Sndor 301, 302
deri iftiii 215 Edebiyt-% Cedide 257
dervigler 198, 204 Edessa (bugnk U r fa ) 68, 166
desikkaayon 108 Edhem, H alil 338
deve, H lung-nularda S E dim e 68. 133, 196, 249, 253
devlet divdnt 204 E dim e muahedesi 242
Devlet G iray 231 Efralm , peskopos, tarihi 68
devlet kurviugu, gebelerde 55, 58 E ftalitler 78
devlet kuruluu 298 egyh&z 33
devlet nizam, gebelerde 59, 60, (51 eitimin liklii 267
devgirme 199, 204, 213 Elckatedt, V . 7. 285
Dlez, E m st 167, 337, 356 Elbilge hatun 57, 101
m Paleontolojimi 3 electi (M a n i dininde) 110
dil yenilenmesi 256 el-a (devlet) 61
Dlm ltrly, byk prens 228 Ellnag, B u lg a r kumandan 93
Dlnarid rk 7 E lla k 72
din ve devlet aynitt 265 ElUot, H. M. 340, 348
DlvenIi Mehmet 214 Elterlg, kaan 98, 101
Dobuam er^en 176 Eltimir, B u lg a r a n 155
D o fu G o U an 68, 69 Emevt Biaiesl 158
D o fu vilayetleri Mdafaa-1 H ukuk Em in Muhammed, Kazan han 230
Cem lye 261 Emir-l-mera 164
Dokuz-hatun 184 Engelhardt, E. 377
Donat, J. 329 Enos^Mldye hatt 2S3
Don K a z a k la n 234 Envdr-l-gik 214
Don nehri 89 E n ver P a a 252, 254
Donner, Otto 270 Enverl 352, 354
D o n .V o lga-K afk a geni 114 Eguua Prjevalski, at cinsi 66
Dorman, B u lg a r prensi 155 Erdebll 165, 195
Dostoyevskly, Feodor, romanc 248 Erdel 134, 147, 148, 182, 208, 211,
Dowson, J. 340 212, 221, 249
Drim ba, V ladim ir 162 Erdfelyl, tstvn 295, 308
D rujln ala r 117 Eren, H aan 326
D u a 185 Ergene-kon m a fa ra s 176
Dubbs, H. H. 67, 301 Erivan sava 236
Duda, H. W . 359 erkn devlet 204
Dudlyebler 82 E rlik 32
Dudurga, oym ak 195 Erm eni gayretleri 261
Dum anl dag 196 Erm eni meselesi 251
Dum lupm ar savac 264 Ermenistan 182, 194

392
Ertugrul 196 Fin - U g o rla r 4, 9, 95, 102
Erz, Adnan Sadk 350, 359 F in -U g o rlan n eski vatan 118
Eski Saray, payitaht 223 F in -U go r dilleri 10
Esperik 91 Firdevs 162
E kam 28 Firtos buluntular 86
Etel-kz 121, 130 Flor, Frltz 6, 51, 285, 296
EtU (A ttila ) 121, 127 Foy, K. 356
E til nehri 89 Franke, O. 300, 304, 316
EttlDgrhausen, R. 296 F ran sa 203, 241
Euraaia metnumu 1 Frenszla rla mtareke 262
Europld rk 7 Fredeg-arlus 305
Enaploa, tarihi 44 Frederik, Babenberg, prens 183
E vliya A ta, ehlr 272 Frederik (b y k -), kral 233, 237
E vUya elebi 149, 207, 208, 212, 216, F rid rik Babenberg 142
364, 368 Fu ad Paa, sadrazam 245
Evrenos Bey 196 Fu-klen, in mparatoru 75
exogamia 29, 56 Fuzul 205
E yyubler 166, 167, 168, 170, 194

Gal, L.szl6 320

Gabain, Annem arle von 109, 298, 314,
Falben ( K um an) 136 317, 318, 319, 332
Fallm erayer 83 Gabrlel, A lbe rt 351, 356
A l-F ra b 160 GableU, G. 290
Farner, H. G. 294 Gahs 3
Farsa isimler, Trklerde 27 G alatasaray Usesl 245
fasulye cinsleri, eski Trklerde 53 G allya 254
Ftih Kerim, yaaar 277 GeUkIn, N . 296
Ftih ( n . M ehm ed) 197 G allia (bugnk F ran sa) 71, 79, 80
F a m ler 163, 164, 167 G alllyada H unlar 70
Ffebvre, L. 48, 284, 296 Gallua, S. 294
Fecr-i A ti 257 G anahra 73, 103
Fedor, cS'i' 234 Gandhra kltr 109
Feh6r, G fe a 92, 302, 305, 306, 309, Gandhra medeniyeti 106
30, 311 Ganadhra sanat 76, 107
Fekete, L ajo s 214, 215, 288, 365, 368, G andhra sanat, U ygu rlarda 111
369, 370 Ganymedes 107
F ergan a 272 Gardir 29, 58, 104, 115, 291, 321
Ferguson 191 G am d a 107
Feridun Bey 355, 364 Gaapral, tsmall 258, 275, 276, 278,
Feth-G Iray 232 383
FetUch, N n d or 74, 86, 87, 121, 294, G ay k Hatu, lhan 186
295, 301, 302, 303, 308 G a z ^ , tlhan 171, 184, 186
fibula 74 GazneUler 156, 161, 12, 168, 169,
Flesole savac 69 334
Filistin 69, 244 Gazne ehri 162
FlUtU, tarihi 149 Gelserik, Vandal kral 71
Pinler 118 Gelibolu 196

393
 Genosman, M. N u ri 351
gen teorisi 297
Gen Trkler hareke 252, 258
Gengerik 71
Georgi 21
Georgios, Akropolites 330
Gcorgloa, ur 116
Georgios, Monachos 310, 324
Georgios, Phrantzes 349
Gcpld kavm l 79, 80, 90
Gerek, Selim N zhet 370
Germanus, G yula 379
Germen kavim ler! 69, 70
G erm lyanogullan 352
geyik kovalamasi 43 ve dev.
Ghlbanescu, N . 333
Ghirsman 303
Glbb, H. A. R. 339
Gibbon 359
Glese, F r. 293, 354, 358, 361
Glesecke, H. H. 350
Girit ayaklanm as 251
G lrltUler 245
Giritin zapt 207
GIragOB, GnceU 343
Glurescu, tarihi 149
Glustlajl, Cenoval kumandan 197
GlyasettD 220
Gizil Tarih 176
Glck, Helnrich 167, 356
Goldzleher, Ign&c 334
GolubovskIy, P. 327, 330
Gombocz, Zoltn 12, 72, 285, 288,
307, 309, 312, 328
Gordlevskly, V. A . 351
Gorodets, ehir 830
GospodBtvo, Y asko 227
Gotlar, kavim 6S, 74, 82
Gotlar, K rm d a 115
gebe devlet kuruluu 58
gebelerde at cinsleri 51
gebelerde miraa usul 49-50
gebelerde yerlegme nizamt 55
gebelerin devlet kuruluu 51 ve dev.
gebelerin itTnai hayati 51 ve dev.
gebelerin aanatt 39 ve dev.
gebelik i ve dev.
394
Gkalp, Ziya 254, 258, 259, 276, 378
Gkbilgin, Tayylp 359, 364, 370
Gklenler 195
gk Tannst 31
Gk Tepe sava 273
G k.TUrk konfederasyonu 59
G k-Trkler 72, 73, 91, 96-103, 105,
114, 120, 128, 138, 313
Gk-Trklerde cemiyet 102
G ktrk-M acar oyma yazs 314
Gk-TUrk yaztlar 59, 62, 99-101
Gradmann 172
G ragger, Robert 215, 369
Grebenkin, A . D. 382
Grekov, B. 333, 373
Grenard, F. 169, 190, 196, 284, 348,
356
Grod^kov, N . 289, 381
Grote, W . - H asenbalg 296
Grousset, Ren6 73, 75, 78, 179, 184,
185, 281, 282, 294, 301, 303, 304,
315, 320, 347, 348 ^
Grnbech, K. 332
Grumm - Grzjim aylo 381
Grnwedel, A . 108, 319
Grzegorzew sky 369
Gulo borealls 44
Gumllev 79
Gurly, piskopos 273
Gurlltt, G. 205, 356
Glbeden B e ^ m 346
Glensoy, Tuncer, 347, 379
Olhane B att-t Bmdynu 243
Gnaltay, emsettin 357
gnee t ^ m a 31
Grcistan 145
Grcistann llhki 203
GUyk han 112, 183, 186
Gy&rfs, Istv&n 138, 328, 330
Gyenis, G yula 307
GyAnI, M&ty6a 322, 324, 328
Gyrffy, Gyrgy 79, 125, 131, 288,
306, 325, 328, 331, 332
Gyrffy, Istvn 152, 331, 332, 333
Habeistan 204
H ablb sm ail 379
H absburg sllesi 120 hayvan stili (slubu) 41 ve dev.
Bac 157 Hayyam . O m ar 164
H ac Giray, han 220, 231 H aza r Denizi 52, 72
Hac K alfa 207 H azar kltr 115, 116
hallar 166, 167, 170, 194 H azarlar 59. 78, 97, 128, 321
Haddon 8, 43, 294 H aza rlar, bk. K az arlar 114-117
H adi A tlas 380 H aza rlarda M slmanlk 116
HadU 158 H aza r'lar ve slavlar 116
Haenlsch, E. 347 Hedin, Sven 108, 288
H alg, T. W . 340 H eftalitler 96
hakan-kaan 60. 61 Heftalit devleti 72. 73
halctk sanat 41 H eftal sllesi 73
H arva, U . 290, 291, 292 H ellas 197
talkilik 256 Hellenlzim 109
Hali prenslii 225 Hehn, V. 297
fcoH/eler 158 Hennlg. R. 284
halifeliin lav 266 Hennlng 68. 303
halifelik 173 Herakllos, im parator 91, 97
H alil Edhem 351, 353 H erakllos ve A v a r tesiri 86
haltlar 295 Hermanarlch, Got hkmdar 68
hal sanat 46 Herodotos 13. 119
ITalk edebiyat 292 Herrfahrdt. H. 318
H alkevleri 267 Hersek 247, 248
H alk Partisi 266 H ersekte isyan 246
Hambls. L. 317 Het . Blhigt 354
H anUd-ogullan 195. 353 hetman (ata m an ) 234
Hamllton, J. R. 317 Hettner. A . 2, 283
H anuner-Purgstall. Jos, von 346, 356. H eyd 352
367. 373, 374 Hia. slle 67
Hank6, B. 51 H icaz demiryolu 251
Ban unvan 50, 60, 61 hicivcilik 255
Harmatta, Jnos 72 Hi, kavim 139
Hartmann, R. 378 Hilarion, metropolit 117
H arun al-Ra^ld, halife 106 Hippokrates 13
H arun B o gra han 161, 162 Hindistanda M em lkler 168, 169
Harzem ah'lar 164, 167 Hindistan ticareti 172
haa isimler 289 Hinz, W . 348, 359
Hasluck, F. V. 358. 359 Hlrth, Frledrich 76, 299, 304, 313
Hasslnger. H. 284 H lung-nula r 65, 67, 75. 76. 77, 88
Haghalyunlar 170 H iung-nularda yk hayvanlan 51
H atay meselesi 265 H lung-nulann ve A vru pa H u n la n -
B a tt- Hmayun (y en i) 244 nm ayn olduu 68
Hattn sava 167 Hien-tsang, in seyyah 73, 97, 103
hatun unvan 60 H ln-Tsang, im parator 105
Hauptmann, L. 306 Hive H anl 188, 272
Hayton 180. 183, 343 H lve K a n la n 220
hayvan mcadeleleri, sanatta 43 H rvatlar ve A v a rla r 83. 84
hayvan aikli 34 H oang-ho nehri 66

395
Hoo (K u a ) ehri 77 Hmayun, Muh. 192
Hodinka, A ntal 325 H nk r skelesi muahedesi 243
Ho-han-a, Hiung-nu hkmdar 67 Hseyin B ay k ara 192
Hokand h an lf 272 Hseyin Feyzhan, yazar 275
Hman, B lint 72, 142, 302, 306, 331 Hseyin M irza 189
Homo pannonicus 9
H onagur 91
Hondamr, H vandam ir 189, 371
Honoria 71 Jdtk kut unvan 61
Horasan 163 In a g oym a 121
Horvth, Henrik 215, 369 Ira k n ilhk 203
Horvth, Tibor 294, 306 rk ve dil a y n lf 9, 11
Hoten, ehir 161 Isk-kl 89, 104
Hou ao, slle 75 Iltan, Fikret 350
Houtsma, M. Th. 289, 336, 349, 353
Howorth, H. H. 304, 346, 348, 373, I
382 ibddetle r 156
Hllrigl, J. 369 tbn al-A th lr (b n al.A sIr, Ibn l-
Huart, C1 351 E s lr ) 137, 161, 166, 335, 337, 350,
Hudson, A . 297 371
Hudd al A lam 136, 316, 322, 336 Ibn al-CavzJ 160
Hul-ho (U y gu r, M slm an) 104, 109 tbn al-F akIh 56
u, kralie 76 tbn al-KalnIsi 335
hkm darlk T a n n dan gelir 59 tbn A rap ah 345, 371
Hleg, lhan 184 tbn B attuta 218, 223, 351, 371, 372
Hun 79 tbn Bibi 336, 349, 350
Hun cemiyeti 72 tbn Dukmak, tarihi 160, 337
H un efsnesi 302 tbn Fadlan 27, 30, 31, 56, 58. 61, 93,
Hun devletinin snrlan 69 94, 115, 123, 130, 161, 291, 298, 311,
Hung-aroloji krss 268 322
Hungarus adnn menei 119 tbn Hassul, A ra p tarihisi 63, 299
H u n lar 9, 65-74, 82, 106, 120, 126, tbn H aukal 321
138, 300 tbn tys, tarihi 160, 170, 337
H unlarda hkm dar 59 tbn Kem al 354
H unlard a ozanlar 35 tbn Khaldn 335
H unlarm arkeolojisi 74, 302 tbn Khallikftn 159, 335, 336
H unlann silhlan 66 tbn M lskavayih, tarihi 161, 335
H unlann yay 69 tbn Rustah 94, 117, 150, 321
Hun sanat 41 tbn Sina 160
Hurmuzaki, E. de 333 tbn Tagriblrd, tarihi 160, 337, 350
H urrem - Sultan 206 brahim, I. 201
hutbe 157 tbraJlm as-Sull 159
Hvandam ir, bk. Hondam r brahim, K azan han 230
Hyn, kavm l 73 brahim M teferrika 217, 370
hypoataais 6 brahim Peev 207
Hunyadi, Jnos 197, 199 tim a hayat 54, 55
Hleg, lhan 186, 219 dlkut-ehrl 106, 107, 109, 162
Hmyun-nftme 214, 346 dil (V o lg a ) B u lg a rla n 89, 92

396
 idoneiias 60 Isfendiyar-ogrullan 195, 196, 353
dris Bitlisi 354 shaki, A y az 383
tdrls, corafyac 104 skender, B yk 107
dr, oymak ve yer ad 163, 195 Iskitler 13
Ignatief 248 slm 156 ve dev.
Ig o r destan 140, 141 slm Ansiklopedisi 375
tkhid O&ullan 160 slm iyet 109
ktisad hayat 296 sla v la r 80, 81, 82. 83, 84, 85, 90, 02
ilaheler 32 Islav'larm anavatan 81
tlbars, han 188, 220 sla vlara' H aza r tesiri 116
Ilb asar 220, 227 sla vlarn menei 80, 81
il, el (devlet) 56, 61 Isla v larm muhacereti 82. 83
lek, A ttilanm olu 72 Isker, payitaht 269
ilek, iinvan 161 Ismtll Galip 351
tllger 78 smail H ak k 351
IldenJr, atabeg 165 smail Paga, hidiv 210, 246
tldlk 71 smail, ah 188
tlgrazl, ihne 166 smet P a a 266
tlhanler 171, 172 latahrt 115, 321
Ilh an 'lar 184 stanbul feth 197
lminski, prof. 274 stanbul muahedesi 253
iltisak diller 10, 286 stemi kaan 96, 97. 100
ilteber unvan 61 Istvn, I.. kral 122
ltutmug, sultan 168 Istvn. V., kral 142
tmdeddin Zengi 166 Istvnffy. M ikls 216, 366
imam 204 iga 116
tmir, y e r ad 195 Igbol, ehir 94
tnalck, H alil 378 taba, oymak 145
tnaluk 178 Italyan-T rk harbi 252
nan, Abdlkadll- 42, 298, 347 tila f devletleri 254
nan, A fe t 294, 358 Htk (azadetm e) 160
Inc 182 ttihat ve Terakki 252
ndogerm enler 5 van Kalita, byk prens 222, 225
ndogermenlerin anayurdu 7 van, m ., ar 237
tnglllz-Rus ttifak 252 zlanda 204
ngiltere 241 zm irin geri alnmas 264
nn zaferleri 263 zmiril, sm ail H ak k 371
Innotsent, X I. p ap a 207 znik 193, 194
ipek ticareti 96
r a n da SnnUk 236
m e k 302 Johannes. E fes piskoposu 80
ran 182, 184, 236 Johannes. X X II. p ap a 227
irkin unvan 61 Johannes; P a p as Yohannes tUkesl
m ek , m ek, A ttlla nm olu 72, 121, 175
127, 133 Johannes de M on teC orvin o 175
rti nehri 140 Johannes Vatatzes, im parator 154,
sa, tBtad 191 196
Isaak 11. Angelos, mpar&tor 153 Jakoubovski, A . 333, 373

397
Japonya 107 kam 28
J&schke 379 K am a nehri 87
Jireek, K. 80, 306, 327, 333 Kamenia 366
Jolnvllle 154, 155 kan anlamas 155
Jonqulre, D e la 376 kanath hayvan, sanatta 44
Jorga, N . 356. 372 K an-ou 107
Juan-juanla r 76, 77. 78, 89, 96, 305 K angar, Peeneklerin ksm 131
JuUanus, rAhip (Y u lla n u s) 123 Kangl, oym ak 163
JuUen, Stanlalas 98, 296, 299, 300, Kansu, efket A 2 Z 349
313 Kan-su, eyalet 107, 187
Jungrbauer, G. 293 Kansuh, sultan 173
Justinlanos, I. 78, 79 Kantem lr ailesi 232
JuBtInlanos, ,H. 115 Kann- E ssi 247, 252, 266
Kao-e kavm i 35, 75
Kao.. kavim 73
K Kao-Slen-e 159
K abakb, A . 293, 379 K ap agan -K agan 50, 98, 101, 105
kabaia 148 K ap isa 73
K abar, oym ak 117, 121, 128 kapitlasyonlar 251, 263
kapitlasyon (U k ) 197
K abardU ar 231, 232
kapitlasyonlardan kurtulu 265
Kabir, fUozof 169
kapm ak 11
Kaimlein ald, Pe. oym a 131
kadiasker 204 K appadoklada Sablrler 78
kaptan p aa 204
kadn durumu, M oollard a 180
K arabacek 158, 341
kadnlarn timai durumu 57, 58
K a ra bay, Pe oym a 131
kadnlann sahaa 58
K a ra Balgasun, ehir 105
Kadig oym aklar 73
K a r a Balgasun yazt 110, 317
Kafesolu brahim 324, 340, 347
K a ra brklU, Kpak uru:u 145
K alk aaya 96, 97
Kar&csoo, J. 366
kaan unvan 59, 60, 61
Kar&csonyl, J&nos 326
Kaan unvan, R u slarda 117
karau 179
Ka^ankatvacl. Moses 91, 321
K arad a 247, 250, 253
h&t imali 159
K arad a meselesi 244
k%t, U y g u rla rd a 112
Karadeniz 140, 197
Kahire, siyasi m erkez 171, 172
Karahanllla r 105, 108, 137, 156, 161,
K akuk, Zsuzsa 369
162, 163, 334
K alac oymag; 163, 168
K a ra H legU ( han 186
Kalacm, suitan 144
Karal, E n v er Z iya 357, 376
Kalun, sultan 171 K a ra Oam anolu ailesi 242
K&ldy-Nagy, Gyula 208, 214, 365, K aram an 197
366 K aram anouUan 195, 196, 353
halga 232 Karam zln ailesi 235
K alizler 115, 116 K arak alp ak lar 382
kalm 56 K ara-K itay devleti 171, 178
K a lk a savas 178 K a r a K ltayla r 140, 162, 165, 168
K alm k'lar 270 Karahse]^ 220
Kaloyan, B u lg a r a n 154 Karakunm , ehir 178, 182, 224

398
K arakoyunlu'lar 187, 195 K azak (K o z a k ) mefhumu 234
K a ra Kuhm , ehir 105 Kazan, han 186
Karaosm anoglu, T ak up K adri 259 Kazan H a n la n 220
K aras ailesi 353 K azan hanl 229, 230, 373
K aragahr 76. 106, 184 kaanlar (ku rban iin) 74
K a ra T atarlar 227 K azan -T a tarlan 273, 274, 275, 27
Karaton, Hun hkmdar 69 K azar*lar (H a z a rla r) 91, 114-117,
K a ra U lagh 149 120
K aray dini 115. 116 K azgan 185
Karkn. yer ad 195 Kazvint 335
K ari Hohenzollem - Slgmaringen. Kebek, han 185, 186
kral 245. 249 Keeden kesilmi figrler 295
K arlofa bang 207 Kedrenos, tarihi 148, 327
K arlu k la r 59, 98, 104. 105, 106. 108, Kegen, babu 131, 132
137, 159, 163, 174, 178 Kkkendler 125
K artuklarda unvanlar 60-61 Kelime-i ahdet 156
K&rolyl, A rp d 369 Kemal, N am k 377
K&p&t d alan 140 Kem l Paazflde 361
Kemal Reis 354
K arpat havzas 40, 41. 69, 79, 89, 93,
kendirla menei ve yayl 53
121, 122
K6pes, G4za 102, 314
Karpin, Plan 58
Ker, oymak 121
K arsak (K a rc z a g ) 143-14%
Ker ehri 119, 120
K arsn geri alnmas 262
Kereitler 112, 174, 175, 177, 271
Karthaais 13
Kerim -G lray Han 233
K a rtsa g (K a rs a k ), ehir 144
Kerl6s sava 132
K g r 106, 161 Kermenk, ehir 94
Kfigrl M ahm ud (M ahm ud al K&s- Kerumeddin, M. 351
g r ) 14, 36, 56. 57. 60, 105, 111, Kesi, oymak 121
130, 162, 163 Keszthely kltr 74, 85
K asim hanl 374 Kzai, Simon 325
Kasm, T atar prensi 229
K halkha sava 142
Kasim ov han lan 229, 230, 231 Kharina kltr 119
k ast nizam 169 krariema 59, 60
Kag 186 al-KhazraJI 339
Katanov, N . Th. 289, 290, 381 Khelri, Sattar 191
K athay ad 174 Khlonitay 73
Kfttip elebi 207, 362 Khoo freskleri 111
Katona, L ajos 311 Khoten, ehir 106
Kau, in im paratoru 66 Khun-H un 68
Kaufm ann, von, general 272 Khusrau Anaarvat, ahnah 96
KB.va.lali Mehmet AJl P a ^ 242 K kvndam lr 346, 350
K avgadly 225 Khondamir, bk Khvndam ir 346
K a y a b a la r 132 Kiics 271
Kaydu. han 176, 185, 186 K idaritlar 73
Kftyr, Ouz oym a 163, 195 Kief, ehir 116, 117, 132, 138, 141
K az ak lar 270, 271, 381 Kilci slalesi 168
K azak -K rgz 271 Kimek kavm l 137, 139, 146, 154

399
K in siilftlesi 176, 178 Koai - maral 176
Klnnamos 321, 327, 349 K obrat 91
K lrly, A lbert 211 kobuz 39
KiriakUB 175 Koca, Kum an kumandan 154
K8.Kuns&g 144 Kol B ey 362
Klselev, S. A . 300 kokordtng miisi 294
K itabeler 338 Koo, ehir 106
Kitan, kavim 107, 162 Kou, Reat Ekrem 352
kitap boama, U y g u rlard a 112 Kodly, Z. 39, 293
K itay lar 98 kolaylklar 274
Kltboga, kumandan 184 K olbas 144
K lu a a g un, filozof 179 Kollekti adlar 25
K b n s 205 Kolozflvry, Jnos 210
K b n s ta ngilizler 249 Koman, bk. Kum an 136
Klg Aralan, sultan 193 Komi (Z ry en ) 118
Kl Arslan, II. sultan 194 komondor kpei 145
fcm 54 Kongrat, kavim 175
Km k oym a 163 Kongrolu (K o n gu r o flu ) 146
Kpak 128, 136, 137, 138, 139, 145, Kongur-olu, oym ak 145
163, 185, 187, 218-235 Konstantin, Yunan kral 264
KpaJ ad 146 Konstantlniye 96, 115, 133, 193, 194,
Kpak devleti, 59, 140 196, 197
Kpaka karakterinde olan diller 15 Konstantinopolls (Konstantlniye) 80,
Kpak'larn beg bl 140 90, 92
K pakta M slm anlk 219, 222 Konstantinos, XI., im parator 197
K pakta Trk dlll 218 Konstantinos Porphyrogennetos, im
K rgzlar 101, 107, 174, 178, 270, 271, parator. tarihi 78, 83, 84, 120, 121,
381 128, 131, 321, 324
K rgzlarda cemiyet 55, 56 Konya 194
K tnm 96, 117, 128, 140, 194, 230, Kos, K roly 356
237, 244 Koppers, N . 3, 5, 6, 7, 43, 284, 285
Krm 'da oym ak adlar 147 Kore 182
Knm er, C a fer Seydahmet 383 Kore diU 10
K m m haahg 197, 220, 229, 231-234 Korhny, yer ad 134
K n m T atarlar 271 Korlnthosta A v a rla r 83
k%mak, 57 Kosova sava 196, 199
Krzotlu, M. F. 376 Kosova zaferi (kinci) 197
Ksaa-I E nbiya 189 Koss&nyi, Bla 329
K tay devleti 136, 140 Kosauth, L ajo s 213
Kzl E lm a 207, 259 Kostenko 382
ktz kavrma deti 56 Koay, Hamit Z. 20, 294, 360, 383
Klapproth 2 Kovalevskly 95
Klementz, N . 320 Kowalski, T. 292, 338
Klyuevskly 226 Kovrlg, Hona 308
Kmosk, M ihly 322 K ovuyla r 132
Knlezsa, Istv&n 307, 329 koyum cinsleri, bozkrda 52
Knochenkultur 4 koyun, iktisadi hayatm temeli 51
knyazlar 234 Kozak ad la n 234

400
 K ozak ( K a a k ) mefhumu 234
K ozaklar'da Trke adlar 374
Kozari, semt 117
Kozlof 41, 108
Kknci, han 188
Kgmen, da 101
Kk Orda 218
Kkeln, prenses 344
Kkenlik sava 222
Kk, aman 178
K k -T rk ler 96
k-irkin unvan 61
Knek, han 141
Knek, prenses 224
Kprl (K prlzade) M. Fu ad 33,
197, 259. 292, 293, 298, 338, 339,
350, 352, 357, 358,^ 360, 362, 373,
379
Kprl Ahm ed P a a 206
Kprl Mehmed P a a 206
Kprl Mustafa, p aa 207
Krguz, ( n g t ) 175, 183, 184
krms 32
Ksemihal, Mahm ud R aghip 293, 368
Kteli-kaka 144
Kten, kuman haa 142
Kymen, Mehmed A . 354
Kymen, M ustafa 20, 287
KraUtz 364
Kramera, J. H . 336, 353, 356
Krasnovodsk 273
Krause, F. 344, 347
Kring, M . 331
Krum, han 85, 92
Kuban nehri 119, 127
Kubasar, kumandan 145
Kuber, B u lgar babugru 90
Kubilay, hakan 146, 183, 186, 344
Kua (H oo) gehrl 76, 77, 106, 108
Kuczynski, M ax H. 51, 297
Kuds 165, 167
Kulca, ehir 184
Kullkovo s a v a ^ 228
Kulpa, han 220
Kum an adnn etimolojisi 136
Kum an zel ad la n 143, 144, 331
Kuman, yer ad 146
Kumanay, boy 146
Kumandur, Kpgak uruu 145, 146
Kum aniya 182
Kum an peskoposluu 142
K um anlar 5, 59, 93, 125, 128, 136-155,
196, 218, 225, 330-333
Kumancelalr, boy 146
Kumand (K u ban d) 146
Kum&ravayh 161
Kum aradjlva, Budist mlsslyoneri 75
Kum -eri 119
Kun (K u m an ) 136, 137
Kunduru, nehir 124
Kunduz, ehir 97
Kunos, Ign c 293, 369
Kun, Tibor, H alasl 322
Kuraklchl, Shlratorl 315
Kurat, A . N . 315, 327, 352, 372, 374,
375
kurban kazan 74
ku rgan lar 27
Kurum han 148
K uruk D ery a 108
kurutulmu et 54
Kuan, kavim 107
Kutadgu B lllg 58, 111, 161
Kutadm, prenses 175
Kutbeddin A ybeg, sultan 168
Kutelam ara sava 254
Kuteybe 158, 159
Kutlug, G k-Trk hakan 98
Kutula, han 176
K uturgurlar 80, 85, 88. 89, 90, 92
Kutuz, sultan 170
Kuun Gr. G z a 317, 321, 332
Kuzeev, R. O. 383
Kuzey E u rasya 1
Kuz-ordu, eWr 99
Klg han 178
Km, han 220, 231, 269, 270
Kk B ulgaristan 92, 93
Kk K aynarca bar 237
Kk Muhammed, han 220
Kerl ur, Pe oym a 131
Kl-Tegln 99-101, 103, 159
Kn.buga, n g t 175
kndil, unvan 61
Kn-han 73
knye 26
401
K rtler' 1J4, 121, 128, 251 Lltvanya 222, 2!23, 227, 228, 229
K yrill 116 Litvanya T atarlar 372
L. Liutprand 122, 324
L ah u r 163 Liu-tsung 75
liklik kanunu 267 Liu -Y an 44, 75
Idkab 26 Lomovatovo kltT 78
l&kablann kaldtnlmaa 268 Lo^dra konferans 253, 263
I ^ m l 205 Long-men heykeltra^hi 76
LAne Poole, Stanley 339, 340, 372 lyjngobardler 79, 82, 90
Laonlkos Khalkokandyles 355 Lot, F. 70
Lao-tse 98 Louls, IX., kral 183
L&SZ6, Ferenc 298, 315 Louis, X IV . 207
Lszi. G yula 28, 33, 72, 78, 127, 291, Lo-Y an g, bakent 68, 75, 76, 106
293, 294, 295, 302, 306, 325 Lytved 351
L.48Z, Szent (k r a l) 139 Ludat, H. 298
Lazl, IV ., k ral 142 Lugal, Necat 354
L atin alfabesinin kabul 267 Lukinlch, Im re 305, 366
L au fe r 13 Luschan 195
Laurent6, J. 352 L-kuang, in kumandam 75
Lausanne ban^fi 253, 265 L w o w (L e m b e rg ) 182
Lawrence, Th. E. albay 254 Lybyer, A. H. 367
Le Coq, A lb e rt von 99, 108, 111, 112,
172, 292, 296, 314, 318, 319, 320
Lehel hakkm daki rivayet 27
Lehistan 182 Ma, Nim etullah 317
L e if Erikson 122 M aarif N ezareti 244
Lenin, W . I. 278 M acar adnm mengei 119
L eh lUer 249 M acar tslav tezat 248
Leo, papa 71 M acar kuyumculuu 120
Leon PhllosophoB 324 M acar m asallar 37
Leopold I., m parator 207 M acar mltecileri, Trkiyede 370
Lepanto sava 206 M acar ovas 122
L e Strange 336 M acar oyma yazs 121
Leunclavius 362 M acarcada T rk iare szleri 121
Leustak 194 M acar amanizml 33
Levedla 120, 130 M acarcadan Trkeye gemig szler
Levend, A ^ h S i m 293 215-216
leviratua 56, 57 M acar!, ehir 224
Levin 381 Macaristan 89, 94. 182, 183, 202, 203,
Levunlon sava 133, 138, 139 207, 208-217, 236, 244, 247, 2,48, 249,
L lao (K ita n ) devleti 174 250
Llegnitz sava 182 M acaristanda Trk abideleri 369
U g e tl, L ajo s 11, 15, 75, 124, 282, M acarla r 9, 59, 77, 78, 79, 84, 85.
280, 287, 300, 301, 304, 311, 315, 88, 91, 93, 99, 97, 114, 115, 117,
320, 339, 341, 346, 381 118-129, 141-145, 194, 324-326
lin^ua comanesca 147 M acarlar, ky 213
Liptk, P l 307 M acarlar ve slavla r 120
L l-tai Po, in galrl 105 M acarlarn bitki ad lan 53

402
M acarl, k0y213
Macartney, C. A . 326, 327
Machatschek, F. 284
Madara, kabartm as 92
M agn a B lakiya 154
M agn a H ungaria 92. 120, 123, 124,
125
Magnlstkly, V. K. 289
M agyerl, kavim 121
Mahftbhrata 111
Mahdum kull, gir 273
Mahmud. I., sultan 201, 236
Mahmud, U ., sultan 201, 242,
250
Mahmud, Gaznell sultan 60, 161, 162
Mahm ud Y alavac 185
M ahm udek 230
M ahmud al-Kflsgr, bk. Kftsgarl
M ahmud
Makedo**ya 132, 134, 148, 154, 198,
251. 252
al-M akrIzl 337, 3!$0
M alazgirt (M an zlkert) savas 164,
193
M alInovsUy, A . F. 372
Malov, S. 318
M am ay-H an 228
al.M am un, halife 160
M anu-tunguz dilleri 10
Manu yazs 112
M angt sllesi 188, 220
M angtla r 222
Mni, din kurucusu 110
Manihelzim 106, 109, 110, 111
mniler 36
Mansurov, kumandan 230
Manuel Komnenos, m parator 194
M anysi (U g o r la r ) 118, 119,
M anysl-erl (M a c a r 119
M anziker sava, bk. M alazgirt
vac
Mao-tun, Hun hUkm dan 66, 88
M arc-al Su ffar saVa 171
M arco Polo 45, 58, 175, 180,
344
M argu Z'B uyru k 175
M aniler (erem isle r) 118
Marklanos, Bizans mparatoru 71
M aro evresi tuz madenleri 93
M arquart, Yos. 73, 78, 82, 104, 136,
139, 140, 145, 184, 304, 306, 309
314, 322, 325, 329, 330, 339
martolosTar 208, 210, 211
M arvz 136, 137, 316, 330
masallar, TUrklerde 37
Massenpersnllchkelt 46
M asud 322
matbaaciltk, U yg u rlard a 112, 320
Matheos, U rfa U 136
matriarkal cemiyeti 54
243, matritocdlite, lIoollar'a 176
M&ty&s, k ral 129
M aurlakum sava 71
M vernnehlr 186
MavH m ra , tegkUt 261
M ayer, L . A . 338
Mc. Gvem, W . M. 301, 303
Mecelle 246
M eclisli Mebusan 252
mecmualar (T rk tarihi in) 360
Medine 164, 203
MedzpphIi Tbom as 345
M egleno-U lahla r 133
M egyer 119
Mehmed Ali, hldlv 243
Mehmed AH Pasa, K avalal 242
Mehmed Akif (E rs o y ) 2B7
Mehmed Emin (Y u rd ak u l) 256, 258
Mehmed, I-, sultan 200
Mehmed, H . (F t ih ) sultan 197, 200,
231
Mehmed, m ., sultan 201
Mehmed, IV., sultan 201, 206
Mehmed, V.. sultan 252
Mehmed, VI., Vahdeddin 201, 260
Mehmed Regad 201
M ekke 164, 172, 203, 241
sa M elfzat 189
Melich, .Jnos 288
Melikgah, sultan 164
memlk 169, 160
183, M emlk rtbeleri 170
M emlk yayg 172
M em lkler 166, 165, 167, 168, 169,
170, 171, 172, 173, 187, 203, 228,
229, 241, 334
403
M em lkler Hindistan'da 168 , 169 Minns, E. H. 295
M em lkler ve H alife 170 Minorsky, W ladim ir 136, 237, 316,
Mendeleiev ailesi 235 '322, 336, 375, 378
Menander 30 Minusinsk Tatarlarnn destanlar
Menandros, tarihi 148, 311 57
Menikof, Rus byk elisi 244 M ir A li ir N eva 189
Menderes vadisi 154 M iran harabesi 111
Menges, K ari Helnrich 16, 287' Miranah 192
Menghin, Osvald 3, 4, 7, 43, 50, 284, Mirchond, .(M irhw and, Mirhvand,
285 M irkhvnd), tarihi 189, 336, 337,
M eng-ku, oym ak 176 340, 345, 371
M engli-Giray, hin 229, 231 Misolunghinin zapt 242
Meng-tse, in filosofu 65 Mithat P a a 246, 247, 250, 252, 377
M eng Timr, han 220, 221, 226 Mladenov 311
Mengberdi, Celaleddin, harzemgah Mo-o, bk. K apagan kaan 98
168, 337, 343 M ogyeri 120
Mengek 193 Mool dilleri 10
M engek sllesi 353 Mool yazs 112
mene efsneleri 42 ve dev. Mool ve Trk dil mnasebetleri 10,
Mentee - o u llan 195, 353 11
Menzel, Th. 339, 384 Moolistan 65, 185
Mercan, yazar 275 M ogollar 3, 5. 58, 75, 94, 107, 108,
Mergen, A v a r ad 83 112, 141, 142, 143, 144, 145, 146,
M erkitler 175, 178 168, 170, 171, 174-186, 195, 196,
M erv vahas 273 218, 341
M ery a'lar 95 M oollarda leviratus 57
M eskkt 338 M oollarn Gizli Tarihi 341
M esut B e g 162, 185 Moollarn rk 9
Mesud, Gaznell 163 M ogollrn menei 176
M6szros. G y 291, 292, 312 Mohag sava 203
M eerler 124 Mohi sava 182
Mertiyet 247 M o ja rlar 124
M sr 160. 203, 219, 223, 228, 241, M oldavla 245
243, 246, 252 Molnr, E rik 324
M srda M em lkler 169, 170, 171, Molnr, Jzsef 369
172, 1173 Moltke, Helmuth G ra f von 243, 376
Michael Attalelates 327, 349 Mongoldur, oym ak 146
M lhall v m . , m parator 221 Mongolold tipi 7, 195
Mihail, voyvoda 211 Monto-Corvlno, Johannes de 175
Mihail Yaroslavl, byk prens 224 Mondros mtarekesi 24, 260
Mlhirakula, H eftallt hkmdar 73 Montecorvino, Joh. de 344
Mikes, Kelemen 213, 370 M ontreux anlamas 265
Kikkola 84, 306 M oravcsik, G yula 13, 72, 91, 282,
Miller, A. 335, 380 287, 288, 289, 292, 301, 302, 304,
Mllllngen 377 305, 309, 310, 313, 321, 322, 324,
Milliyetilik 251 326, 327, 330, 341, 345, 349, 355,
Milutin! kral 221 356, 358
Mlnajeva, Rus bilgini 74 Mordtwann, A . D. 353

404
Mordtman, J. H. 355, 356, 363, 364,
365, 370, 376
M ordvala r 118
M oreland 348
Moses, Khoreneli 309, 321
M oskova 187
M oskova anlamas 263
M oskova prenslii 225
Mostler, G. 284
Moin, V. A. 322
M ngke K aan 30. 31, 181, 183, 219
Muberekah, Pers yazar 64
mucizevi geyiH 44
Mucmil at-Tavarih 117
M udanya mtarekesi 265
Muhammed Ghri 168
Muhammed Giray, III., han 231. 232
Muhammed Giray, IV., han 232
Muhammed Harzem gah 174, 178
Muhammed. H azret.i 156
Muhammed Ibn T oflu k , sultan 169
Muhammed Ibn Y u su f (K arah an i'-
lerden) 162
Muhammed eybani, han 220
Muhammad-i A u fl 136-161
Mhakemet iil-lgateyn 189
Muhiddln, A. 378
Muir, W . 334
M ukaddesi, tarihi 94
mukaddim al-ulf 170
Munkcsi, B em t 288
M urad, I., sultan 196, 200
Murad, n.. sultan 196, 199, 200
Murad, III., sultan 201, 206
M urad, IV., sultan 201
M urad, V., sultan 201, 247
M uristan 166
M urka ( 7 ) , kavim 136
M urom alar 95
M urtuk freskleri 111
M usa elebi 200
M ustafa, I., sultan 201
M ustafa, n ., sultan 201
M ustafa, m ., sultan 201, 237
M ustafa, IV., sultan 201
Mustafa, ehzade 206
M ustafa Reid P a a 243
Musiki folkloru 38 ve dev. 293
M ustafa Kemal P a a 252, 253, 254,
255, 261, 262, 263, 264, 266, 267
M ustafa Kemal Paa'nm Gzi nvn
261
Musul meselesi 265
ai Mutaalm, halife 160
M utavakkil. halife 203
Mutaviev, P. 328, 333, 359
m uvasala y ollan 40
Muzaffereddin. han 272
Muzaffereddin Sonkur 165
M uzaffer'ler 187
mhtedVler 217
Mller, A ugust 209, 334
Mller. F. W . K. 319
Miimtaz-mahal, prenses 191
Mneccim ba 350, 362, 363
Mnnich, Rus generali 233
Mnet-es-Seltin 355
Mnriokefolon sava 194
Mslmanlk, B alkanlar'da 198
Mslmanlk,, K pakta 219, 222
Mslmanlk, Peeneklerde 131
M teferrika, brahim 217
Mtgen 186
N
N adirah 236, 237
N a g y -K u n s g 144, 331
N a g y Lajos, kral 129
Nagyszentm ikls haznesi 86, 99
Nagy-Sz6ks6s buluntulan 74
naib kafil 170
N an 363
Nakibend tarikat 164, 275
Nallvkln, W . 382
namaz 157
N m k Kem l 256, 257, 377
N ndorfeh6rvr (B e lg ra d ) kalesi
133
N an-an (d a la n ) 137
NapoI6on 241
N asav 343
Nascavt 337
A n -N sr, sultan 171, 172
Nasonov, A. N . 322, 373
N asturlllk 110
N astu rl H nstiyanlk 109
N avarin sava 242
405
 NavarBO, yer ad 83 noyan 179
Navruz, han 220 nfcer 179
Naym an, oymak 174, 175, 271 Nldeke, Theodor 13
Necip A sm 352 Numelin, R. 296
Nedim, air 255, 363 Nurclhn, prenses 191
N e fI, galr 255 Nureddin M ahm ud 166
Nehrlng, W . 6, 285 N use-pi boylan 97
N em anya sUlfllesl 155 al N u vairi 335, 350, 371
N n eth G yula 3, 11, 13, 14, 16, 53, Nzhet, Sadettin 377
87. 99, 114, 120, 124, 125, 131, 136, Nyfek, oymak 121
147, 163, 282, 284, 286, 287, 288,
290, 297, 298, 301, 305, 307, 309,
311, 313, 314, 322, 325, 326, 328,
330, 331, 332, 359, 368 Oberhummer, E. 356, 367, 379
neoplatonlzm 164 Obor 81
Nersakhl, tarihi 168 ccak varisi 49-50
Nesturiler 175, 183 odigin, ot-igin 50, 180
Nesturi mlsyonerieri 174 Odericus de Pordenone 344
Negri, Mehmed 354 O ur kavimleri 89
Neval, M ir A li ir 189 O gu rla r 77, 79, 82, 86, 88. 97, 114,
Nlederaltalch kronii 183 127
Nlederle, Ljm bom ir 82 O gnr-T rk kavimlerinin eski va
Nlgebolu sava 196 tanlar 88
N ik a la m paratorluu 154 O gu r Trklerln dag;h 309
N ikdia (tz n lk ) 193 Ouzlar 56, 88, 130, 137, 163, 195,
Nikeforos Botanelates, m parator 273
193 Ouzca karakterli diller 15
Niketas Bryennlos 327 Oguz-H an destan '37
Niketas Khonlates 327, 349 O fu z oym aklar 163
Nikolaos M ystlkos 114, 321 Ouz totemizmi 29
N lng-hla, payitaht 179 OhladnIkov, A . P. 300
Mioradze, G. 291 Ohimarks, A 291
N iru n oym aklar 176, 177 dOhson, M ouradgea 346, 367
nlsba 26 Okhotsk krfezi 270
Nlzam eddln d.mt 345 ok, oymak adlarnda 25
N izm - Cedld 241 Oldamur, han 143, 227
Nizm-tll-MIk, sadrazam 27, 164 Oldenburg 108
N ly a vahas 108 Oieg, Rus prensi 138
N iy azi-B ey 252 olmak fiilinin U r l ve A ltay akra-
N ogay, em ir 143 baUg: 11
N o g a y la r 222, 373 A l-O m ari 223
N o g a y hanlar. 220, 221, 222 Om ar-eyh 192
N o g a y T atarlar 232 Ompud b&n 194
Noln,XJla hafriyat 41, 42 Omurtag, B u lg a r han 92, 93
Nom ad kltr 3, 4. 5. 284 Onegezios 302
Notaraa 197 ongun 28 vd.
Notltla Eplskopatuum 116 Onoguria 120
Novgorod, sehir 117 Onoguriada tarlalar 53

406
O nogurlar 77, 88, 89, 91,
114, 119, 127, 176, 309
Onogur Peskopslug:u 91
Orbelian 343
orda 56
Orda, han 182, 220
Ordos evresi 41
Ordu Balg, gehir 105
ordu tekilt, gebelerde 62-63
O renburg 270
Orhan, I., sultan 200
Orhon yaztlar 99, 104
Orkun, Hseyin N am k 293, 314, 317,
327
or, orman vs. 2
Ortacs 271
ortak 148, 229, 333
ortodoK kilisesi 226
Ortokidler (A rtu k ler) 165
orvos - arvtg 33
Oru 157
Osman, hanedan kurucusu 195,
201
Osman, II., sultan
Osman, m., sultan 201
OsmanlI Bankas 245
OsmanlI Devleti'nln nhitat
leri 238-240
OsmanlIlar 187, 193, 195-201, 202-
217, 223
OsmanlIlarn ilk gelimesi 197-200
Osmanllk 257, 258
Osman N u ri 377
Osman, padiah 206
Osman P a a 249
Ostrogorsky, A. 153, 154, 306, 327,
369
Ostyaklar 118
O taal 108
ot-igin, bk. odcigin
oturum yerleri 62
Otuz T a ta r ttifak 100
Oxua, nehir 96
Oymak 55
Oym ak adlarnn menei 25
oyma (rnih) yastet 99
oyma yaztst, M a carlarda 128
92, 97,
Ogedey, hakan 182, 183, 186
gel, Bahaeddin 301, 305, 310, 317,
322
kr, M acarlarda 52
kz 52
lceyt, ilhan 183, 186
ller kanunu 267
l gmme detleri 27 yd. 290
m er Seyfeddin 256
n g tler 112, 137, 174, 175, 178,
181, 183
rgt yazt 106
tken orman, topra 100
zbek han 171, 172, 188, 218, 219.
220, 222, 223, 224, 227, 328
zbekler 185, 188, 271, 381
eel adlar 289
zn, M ustafa N ih at 357, 379
200
Paasones, R . 312
Pachymeres 330, 349, 355
padigahhm lavt 265
Pals, Dezs, 288
sebep palmet m otifi 93
Palc 143
Palotay, Gertrud 215, 369
Pam lr yaylas 272
Pan-gao, in kumandan 68
Panislamizm 250, 267
Pankratios 83
Pannonla 69
Pantrklzm 257, 258, 378
P a ris Kongresi 245
P a rk e r 3
P asaro fa ban 207
P a sk r 125
Passarge, H. 2, 283
Paster efsanesi 44
P a a eU, tekUflb 261
Patkanov, M. 304
patriarhal cemiyeti 30, 54, 55, 56
Patzlnak 130
Pauler, G yula 124, 282, 324, 325,
331
Pauliklanlar 110
407
P a zn k buluntular 42
Pazvan-oglu 241
Peceneaga 133
Peenek yazs 87
Peenek yer a d la n 134
Peenekler 9, 59, 117, 120, 125, 128,
130-135, 138, 140, 141, 152, 153,
164, 193, 194, 218, 327-329
Peenekler, ukurovad a 135
Peev, IbraJlm 207, 216, 363
Pei U a n g aUeal 76
Pelsker 84
Pekin 183, 184
PelUot. P au l 76, 108, 13, 174, 176,
177, 319, .320, 330, 341, 347
pentatoni 38
Perfenyl, J. 124
P6roz, Saaanl hkmdar 73'
Persler 97
Pesti N apl gazetesi 248
Pete 93
Petro (B y k ), gar 236
Perinavollu 152
PfannmHer, G. 334
pflanzeriache FauatkeUkUttr 4
PhlUppe de Toucy 154, 155
Planobor kltr fll, 119
Plgulevskaya, N . V. 307
pi-mai, H lung-nulan n bugday 52
P iri ReJs 204, 205, 364
Plano C aplnl 344
Plevne s a v a ^ 249
PUska harabeleri 92
plyaaka priayadku, Kum an raks 141
Polevoy 226
Polovets (K u m an ) 135
Pontos Hkmeti 261
Poppe, NcoIbb 3, 11, 284, 286., 292,
311
Portekizliler 173
Poste, Bla 369
Potanin, G. N. 280
Potapov 291
P ro b h iram ltra 103
Prasad, Iw arl, tarihi 169, 340
Praw dln, M . 348
Pray , GySrgy 214
preabiteoi 110
Preslav, B u lg a r ehri 92
primogenutura 60
princeps, M ni dininde 110
Prinz, Gyula 296
Priskos. Bizans kumandan 80
Fiskos Rhetor 44, 72, 73, 74, 77, 78
Prltsak, O. 298, 310, 317
prjevalski, at cinsi 51
Prokopios, Bizans tarihisi 63, 77
pronoia 153
Protestantlar 215
proto B akrt 124
Proto-Trkler 5
Przem yl sava 139
Pulat H an 220
Pulleyblank, E. G. 317
R abguzi 189
R abban Saum a 181
Radloff, W ilhelm 2, 29, 39, 48, 50,
54. 55, 58, 99, 152, 282, 284, 289,
290, 291, 293, 295, 296, 297, 298,
313, 318, 319, 380, 381
Rahmeti tasnifi 16-18
Rkczl, Ferenc, n . 213, 370
Ramistedt, G. J, 2, 11, 284, 286, 312,
318
Ranke, L. v. 367, 376
Rapalcs, Raymund 52, 297
R-sanen, M arti 15. 286. 287. 312
R&aonyl, Lfiszl 70, 124, 126, 147,
234. 282, 287, 288. 302. 303, 305,
307. 308, 318, 325, 326, 327, 328,
329, 330, 331, 332, 333, 351, 373, 347
Rsonyi, L y d la 47, 296
Rasovskly, D. A . 139, 140, 141, 327,
329, 330, 333
Rasuller 163
Ragid 363
Raideddin, Fazlallah 29, 104, 149,
163, 174, 176. 341. 342, 371
Ratzel, Friedrlch 48, 296
al-R&vandI 336
Raziyye hanm, sultan 169
reayala r 199
Reclzde Mahmud Ekrem 256
Reformatlon 237

408
Regel 108 Ruslar 94, 117, 138, 139, 140 ve dev.
Reguly, Antal 312 218, 223, 224, 225-235, 242, 270.
Renaissance 237 279
Regad N u ri Gntekin 259 R uslarda kaan unvan 60
Reid Paa, sadnzm 250, 376 Ruslam T atarlar 235
Rvai, Mikls 214 ruslatrm a 273
Ricaut 367 Russkoya P ravd a 117
Rlchard, A rslan Yrekli 167 Rusya 182, 237, 242-254, 269
Richard de Bourgogne 175, 344
Richthofen, Ferdinand von 13. 287 S
Rinderhirtenkultur 4
s - T rk dilleri 10
Riphaei D a la n 13
sabanc 148
Risch, F r. 344
Sabar, kavim ad 13
Roborowakiy 108
Sabartoi asphaloi 78, 128
Rodkey, F. S. 376
Sabirler 77, 78, 89, 97, 114, 120, 128,
Rodos fethi 203
304
Rodosun kayb 253
Sabirlarn harp sanat 63
Rogerlus 345
Saci ailesi 160
Romal leglyonerler 68
Sadabat Pakt 268
Romanos Dlogenes, mparator 164
Sa'd, I., Salgur 165
Romanovskl, general 272
S adeddin Hoca E f. 361
Rom anya 237, 245, 248, 249, 250
Sadi B e g 220
Romen - Kpak mnasebetleri 373 S ad, air 165
Romen ta 249 Sadk R ifat P a a 376
rotaslzm 14
sadnzm rtbesi 204
Rhrieht 339 S a fa G iray 230
Rua, Hun hkm dan 69, 70 sagun unvan 61
Rubruquis, W . 31, 45, 58, 123, 183. Sa g ve sol taraf 87
219, 298, 344 Sahib G iray 230
Rudolf, im parator 171 Saka kavim 106, 107
Ruh 355 Sakaliba 94
ruhun ku ekli almas 28 S akarya sava 264
Rukneddin Beybars 222 Sakastan - Sstan 106. 107
Rumeli Beylerbeyi 200 Sol adin 166, 167
Rumen devletinin kuruluu 226 Salheddin (E y y u b i) 166, 167
Salamon, kral 133
Rumen-Kpak lgileri 333
Salguller 195
Rum en-Trk yer a d la n 149, 150
Salgu rler 165
Rumenler (U la h 'la r ) 132, 135, 142,
Salur oym a 195, 353
147-152, 212
Salur, oymak ve yer ad 163
Rumenler arasnda Kum anlar 151
Salzsteppe (Tuzlu bozkr) 2
Rumenlerde gamanizim 33
Sm nler 161
Rum patriklimi 197, 244 Sam arkand 96, 159, 272
Rum Seluklula n 193, 194, 195 Sam arra 160
Rumyancev 289 Samoyed dili 10
Runciman, St. 310, 322 Samoylovi, N . 14, 15, 16. 287
Rus kilisesi 225 Sam ur nehri 232

409
Sanang Seen 341 Seluklu'lar (Selkler) eceresi
sancaklar 203 165
Sancar, sultan 164 Selenga nehri 105
Saray, payitaht '219, 223, 229 Selim, I., (Y a v u z ) 173, 200, 202, 203
Saray, piskoposluu 226 Selim, II., 201, 206
Saraybuga 220 Selim, III., sultan 201, 241, 242
Sar, kavim 137 Selim Giray, H an 232
S a r-U y gu r ( a ro -Y g u r) 107, 137 Selimiye 205
Sang:m 116 Semender, ehir 116
sTkny 33 Semerkand 185, 188, 189
Sarm atlar 74 Semipalatins 270
Sartak, han 220 Semlryeye 174
Saruh aflofullan 351, 353 Semlryic 270
Ssnler 157 senioratus 60
satem grubundaJti Indogermenler 81 Serapeyon, bapiskopos 235
Satuk B o g ra Han 109, 161 Servet-1 Fnun, dergi 256
Sauma, Rabbon 181 Setia, Em il 10
Sauvaire, H. 338 Sevasto'pol sava 244
Sauvageot, Aurellen 11, 286 Sevim, A li 336, 350
Sauvaget, J. 289 Sfevres muahedesi 263
Savelyev, P, St. 373 Seyd AJi Reis 34
savag bozkr oban kltr 4 eyhlislm 204
Sax, C. Von 375 Seyid Em ir-Alim , emir 272
Saygun, Adnan 38-39, 144, 293, 294. Seyyid Burhan, kaaim ov han 231
368 Shiratori, Kuraklchi 315
Saylar ve oym aklar 103 Sibir (S ib iry a ) 77
Sibirya ad 270
Schlefner 298
Sibirya h an lan 220
Schlemann, E. 297
Sibirya leheleri 15
Schiltperger 345
Sidl A li Reis 204, 205
Schlegel, G. 316, 317
Siegebert, F ran k kral 79
Schmidt, P. W . 4, 7, 285, 291
Sien-pi, kavim 60, 68, 75, 76
Schott, W . 10
Sigismund, kral 196
Schnfeld 70
Si-huang-ti, in imparatoru 66
Schrader, W . 7, 285
Silesya 182
Schtz, E. 367 siUg, silu 58
Schwartz, P. 336 sllva Blacorum et Bissenorum 135
Sebos 309, 321 Simeon, B u lg a r an 130
Sebestyfen, G yula 306 Simferopol (A km escld)
Sebktegln 162 Slmmering buluntusu 69
sekil 126 Simonffy, A la d r 370
Selahi, M. 376 Simonyi, DezsB 85, 88, 89, 90, 92,
Selnik 252, 253 127, 310
Selnik, M ustafa 362 Sinan, M im ar 191, 205, 214
Selanik yolu 92 ' Slngidunum (B e lg ra d ) kalesi 79
Seluk ad 193 Si-ning, ehir 107
Seluklular 133, 156, 163, 164, 165, Sinop 194
167, 193-195, 205, 206, 334, 349 Sinor, D6nes 319

410
sipahiler 199 Su sllesi 76
Sir-D erya 88, 89, 137 Sudak 140
Sirmlum (Haz6k) k a le sr 79 Sflik 164
Sivas kongresi 262 sultan unvan 60, 199.
s t iT yetigtimesl, eski Trklkte 52 Sultan Veled .205
Srbistan 155, 245, 250, 253 Sum atra 204
Srplar 196, 197, 211, 212, 241, 247 Sumner, B. H. 377, 383
f'-rtlanov, ah H ay dar 277 Suoml 118
ski, eski Trklkte 51 Suriye 243
Skir, kavim 70 Surmat, oymak 124
Skit sanat 41 Suru Klbey, Pe oymaJ: 131
Skobelev, general 272 Suvar, gehir 94
Skok, V. 306 Suvar oym a 95
Skylitzes 131, 327, 349 Sbtey, M ool kumandan 141, 178,
Slavlarm anajnrdu 307 182, 183
Sm lm ov 374 Sleyman F ik ri 353
Smith, V. A. 348 Sleyman ah 200
Sobemhelm 167, 339 Sleyman, I. (Seluklu) 193
Bobieski, Jan kral 207 Sleyman, I. (K an u n ) 201, 203, 205,
Sofya 92 206
Sogdlar 68, 96, 106, 109 Sleyman, n. 201
Solakzade 363 Sleymaniye 205
Solymossy, S. 291, 293 Sleyman P a a 256
Somogyl, Jzsef 371 Smer, F aru k 329, 333, 351, 354
Sotkur, Muzaffereddin 165 snne, Snnt 158
soyad kannu 267 snnet 167
Stt 196 Snnler 163, 164, 202
Skmen 167 Snnlik, ra n da 238
Sperllng, M. 314 Sryaniler 109
Spuler, Berthold 221, 283, 311, 319, Sryani rahlblerl 110
347, 371, 372, 374 Silsshelm, K. 336, 362
talln, Jos. 384 svarilik. Dou A syada 66
Stalingrad - Sarigin 178 Svey kanal 254
Stiliko, Roma kumandan 69 Sym Bike, prenses 230
Steppe 2 Svistov muahedesi 241
Stefan, Srp kral 221 Svjatoslav 132
Stefan Duan, kral 227 Svyatoslav, Rus prensi 93, 117
Steln, Aurl, M acar.ln gU iz arkeologu Szabolcsl, Bence 39, 293
67, 108, 111, 296, 317, 320 Szamoskzy, J. 210, 212, 366, 368
Storey, C. A . 341 Sz&sz, B a 301
Strakosch - Grassmann, G. 347 Sz6kelyler 85, 125, 126, 127, 134,
stratiotai 154, 196 145, 306, 326
streUts'ler 234 SzkelyIerln oym a yazs 99
StripUng, G. W . F. 364 Szekf, Gyula 209, 210, 211, 212, 331,
Stritter 138 368
Stroganov'lar 269 Szendrey, A kos 291
Strzygovski, J. 46, 205, 295 Szent Istvn, kral 133
Sturluson, Snorre 152 Szentp^tery, Zsigmond 325

411
 Szigetv.r m uhasaras 203 iman, B u lg a r prensi 155
Szildy, ron 366 i-wrei, kavim 176
Szilgyi S. 282 op - B u lgarlar 133
Szokolay, M. 329 len, Hikmet 50
valyelik 166, 167, 177
ura, dergi 277
ad, unvan 25, 61 uray Devlet 245
ah Ali, K azan han 230
ahcihan, ah 191, 192
ahi-Beg, han 188 A t-T alibi 159
ahruk, Tim rilerden 187, 189, 192 tabakhane emirleri 170
ahsevenler 195 al-T abar 334
aineanu 152 T abga ( T o -p a ) 75
amanizim 29, 32 ve dev. 102 T abu la A m ri 174
amanizim, Rumenlerde 33 T ac M ahal 191
gaman kelimesi 28 Tacttevarih 361
amanlik 12 Taeschner, F. 350
am 'n kayb 254 Tahmasp, n., ah 236
an-/ 60 Tai.tong-fu, ehir 66
apolyo, E n ver Behnan 378 T ai-tsong, in mparatoru 97
a ra g u rla r 89 Takts, Felvincl-Zoltfin 74, 295, 303
arkel kalesi 115 Takts, Sndor 209, 214, 368, 370
ark meselesi 247, 248 taki, at cinsi 51, 66
arlm an klc 120 Taklam akan l 108
ari M artell 115 Taksony, H a c a r prensi 134
aro -Y gu r (S a n -U y g u r ) 107, 137 Takvls, eski Trk kavimlerinde 34
ato, kavim 104, 105, 174 T ala nehri 97, 104, 159, 219
ecere-1 Teraklm c 188 tal tannlOT 6
ecere-1 Trk 188 Tallgren 294
ehnme 162 tdlto (M ac. am an) 32
emseddin Sm i 256 Tam an-Tarhan 116
ema-el-mlk N a a r 161 Tam antarkan 132
eriat 204, 243 Tam ara, kralige 145
erefeddn A H Y azd 345 Tam gahan 161
eyban, han 188 Tamm 104
eybanler 188, 189, 269 T a n g slalesi 76, 105, 106
eyh Ahm ed, han 229 T ang-u, kronik 114
eyh Galip, air 255 T angutla r 104, 107, 178, 179
Jat A li 158 tan-hu 60
iban ( ey b an ), han 182, 183, 188. Tanrt mefhumu 54
220 T a n n ; Trklerin T an n s 100, 101
9xhne 164 Tannver, Ham dullah Suphi 258
iler 163 Tansel, Fevziye A bdullah 377
ImffIr, B ill N . 377 Tanzimat 243, 245, 250, 377
inasi efendi 256 Tao, in mparatoru 76
ine-usu yazt 103 Tarbogatay, d a la n 98, 105
iraz 184 Tardu, hakan 96, 97
lglg, F. von 306 Tardu ad 97

412
Tarhan. Abdiilhak Hm id 256 Terter, B u lg a r an 155
Tarhan, oymak 121 Tteny kurultay 143
tarhen, tarkan unvan 61, 62, 179 Teufel, F. 382
Tarih-i ngrus 216 Tevel 220
Tarn havzas 75, 77, 105, 106, 108, Tevfik Fikret 256, 257
137, 162 Theoderik, Dogu Got kral 89
tarlalar. H azarlard a ve Uygrurlarda Theodoros Prodromos 327, 349
53 Theodosios, I I . '71
Tarm airln, han 185, 186 Theognost, piskopos 226
tarpan, at cinsi 51, 66 Theophanes 310, 324
tauavvuf 161 Theophyiaktos Simokattes 309
T asvr-i E fkr, gazete 256 theTom orph dnya grc 43
Takent 272 Thierry, Am ad6 85, 305
T a ta rlar 125, 126, 175, 176, 177, 218- Thietm ar 132
235, 269, 273, 274 Thomsen, W ilhelm 99, 313, 318, 320
Tatar mefhumu 218 Thkly, Imre, prens 213, 370
Tatatonga, Kerelt 18^ Thum wald, R. 296, 297
Tatbiki sanatlar 294 Thry, Jzsef 189, 306, 348, 362, 363
Tatranla r 134 nbetUler 106
T atran g 134 ticaret kanunnamesi 244
Taugast (T a b g a ) 75 Tiesenhausen, W old em ar 227, 371
Taurld rk 7, 195 TifUs 114
T ay an g han 177 Tik, kavim 65
T ay bu ga sl&leai 269 tim ar sahlbletl 199
Taydula, zbekin egl 225 Timr, A k sa k 185-187, 192, 196, 220,
Taym as, A bdullah Batt&l 373, 383 228, 229
Tebriz 184, 236 Tlm Ur Kutluk, hem 220
tegin 61 Tlm r Melik, han 220
tek- esUlk 216 Tlm rler 187-192, 348
tek T a n n ya tapm a 6 'Hnibek, han 220
Teke 220 Tim ilrller sanat hayat 189
T eke-ogullan 195 Tlmrtler eceresi 192
Teklg, harzem^ah 167 Ting-llngC kavim 67
Telebuga, han 220, 221 Tlnlpayev, M . 290
Telegdi, Za. 322 Tipeev, g. 383
Telekl, Kont P l 283, 284, 379 Tm gpayev 381
TeleUtler 270 Tmutorokan, gehir 116
Temesszcany sava 143 Tobol, nehir 137
Temlr, Ahm et 152, 176, 282, 335, 341, Togan, Zeki Velldi 94, 123, 277, 283,
362, 380 298, 311, 322, 324. 347, 352
Temucin 177 Togluk Tlmr. han 186
T engrl 30 Togluk sl&IeB 168, 169
T eofor adlar 24 T o g n ic a 220
TepedelenU A li P a ^ 241, 242 Togru] beg, hkm dar 141, 163, 164
Terakk, teskllftt 261 T orul Onghan 177
Tercman gazetesi (K rm d a ) 276 Torul, H sultan 167
Terter 228 Tohar-lar 77, 106, 109
T erter-aba ogrlu 16S Toharistan 97, 107

413
Tok, Kpak uruu 145 Tsarev, ehir 219
Tokaj, yer ad 134 Tsien ao - siUe 67, 75
Tokharlar 320 Tsien-yen, sl&lesi 75
Tokmak, ehir 97 Tudan Meng, han 171, 220
Toksaba, oymak 145 fudun, turun, nvont 61, 97
Tokn, ehir 94 Tugulca 220
Tokta, han 220, 222 Tugurkan, kuman kumandan 133
Tokta komanlan 139 Tukatimr 220
Toktam haa 187, 220, 228 Tukln-ho-sa 114
Toktegin atabeg 166 Tukyular 96
Tok-temir, han 151, 220, 227 Tull Hoca 220
Tokuzguz (Tokuz-OTJZ) 103, 104, Tulu boylan 97
110 Tulun Oullan 160
Tokuz Ofuz ittifak 100 Tulunbike 171
Tolun, Kuman 143 Tulunler 172
Tomay, Peenek soyu 134 Tuluy, han 182
Tonguz 227 Tuluy ulusu 186
Tonguzeni, ky 227 Tumanbay, sultan 173
Tong yabgu, hakaa 97, 103 Tu-mi-tu, kaan 105
Tonuzaba, Peenek nderi 134
Tuna Bulgarlan 72, 302, 311
Tonyukuk 98, 99, 100, 101, 313 Tuna Bulgaristan 91-93
T o.po hakan 96, 103 Tuna komisyonu 245
T o-paJar, kavim 76-77, 304 Tun-huang 67, 107
Topalardan amanlzlm 33
Tun-huangda heykeltralk 76
Toplu (kollektif) adlar 25
Tunka Beg 220
Toramana, Heftallt hkmdar 73
Tunus 203
TorhIar (U zlar) 132, 1.40, 141-
Tunus'un kayb 252
Totem adlan 22
Turak 132
totemlatlsche Klingenkultur 4
Turan 97
totemizim 43, 139
Turan, Osman 292, 340, 347, 351, 354
totemizlm, Slblryada 28 vd.
Turan, erafettln 354
T6th, Tibor 307
Turan cemiyeti 258
Tott, Baron de (T6th Ferene) 233,
Turan mefhumu 259, 276
374
Turan", de^gi 378
toy 27
Toynbee, Amold J. 5 Turan ah, Eyyb 170
TUg, kavim ad 13 Turanid kavimler 6
Tls kavmi 97 Turanld rkmn yayl 7, 8, 9, 13
Tregene Hatun 186 Turanid tipl 111, 195
Trablusgarb lihhta 203 Turda 194
Trablusgarbn kayb 253 Turfan 76, 77, 106
Trabzon mparatorluu 194 Turgay 270
Trakya 90, 154, 198 Turgal, Haan Fehmi 351
Transoxania 185 Turgenyev ailesi 235
Trever, Camllla 294 Turpeyler 132
Trlticum dlcoccum 52 Tursun beg 355
Tritton, A. S. 339 Turul (Turul) soyu 72, 121, 127
Trubetskoy, diici 11, 285 Tutukan 220

414
 Trgl, kavim ad 13, 98, 104, 105,
159, 315
Trk ad 287
Trke grler 256
Trklk 257
Trk deri sanatkrlar 369
Trk demei 258
Trk E>11 Kurumu 267
Trk dilleri 10
Trk dilleri tarihinin devirleri 19
Trk dillerinin tasnifleri 14 ve dev.
Trker 122
Trk folkloru, esldde 35-38, 289
Trk - Gktrk 96 ve dev.
Trk halklar musiki folkloru 38 ve
dev.
Trk has isimleri 20 v.d.
Trk rk 7. 285
Trki karakterinde olan leheler 15
Trkstan 108
Trkistan, Rus vallUgl 272
Trkiye paralanmas 260
Trk kavim ad 20
Trk kavlmlerlnln edebiyat 38
Trklerde eski din 291
Trklerde ad verme 22 v.d.
Trklerde asil din mefhumlar 29
v.d
Trklerin anayurdu 1 ve dev. 7 ve
dev.
Trklerin askerlikteki kymeti 63,
64
Trkln asker kablllye 299
Trkln corafl muhi 284
Trklkte eski totemizim 43 ve dev.
Trklkte sanat 39-40-41
Trklk ve tslm 158 ve dev.
Trk-Macar karglkl iareleri 369
Trk masallar 293
Trkmenler 137, 163, 187, 95. 273,
382
Trk oymak adlan 20 v.d.
Trk BzU 258
Trk ahs adlan 288
Trk takvimi 292
Trk Tarih Kurumu 267
trkler, kagarh Mahmudta 36
TUrk-Yunan nfus mbadelesi 265
Trk Yurdu, dergisi 258
Tmen, Trk hfikan 96
Tver prenslii 225
U
Uar 79
Uargun oyma 79
Uarhon, halk grubu 73
Uarlar, kavim 73
Udmurt (Votyak) 118
Ugan, Zkir Kadiri 335
Ugor dilleri 10
Ugor'lar 118, 11,9
Uhlemann, H. 46, 295
Ulagl, han 220
Ulahlar (Rumen'ler 196, 227
Ulag, Kuman ve Yrk oyma 144
inaslar 154
Uldin, Hun kumandan 69
Uluay, M. aatay 351, 353
Ulucs 271
Ulug bey, sultan, riyaziyeci 189, 192
Ulug Muhammed, han 220, 230
ulus 182
al-Umar 335, 350, 371
Umau, ilahe 32, 101
Unat, Faik Reld 364
unutmak fiilinin Ural ve Altay ak
rabal 11
unvanlar 59, 60, 61
Ural-Altayhlar 284
Ural dalan 118, 119, 140
Ural dilleri 3
Ural kozaklan 234
Uralllar 286
Ural ve Altay dil ailesi 4, 5, 10, 11
Ural ve Altay dillerinden mUterek
keUmeler 11, 12
Ural ve Altay kavimlerinin tarihte
rolleri 4, 5
U rfal Mateos 360
uTu 56
Urus, han 220
Us&ma ibn Munkidh 337
Uspenski 133, 197, 363
Ussurl kozaklan 234
Vsl-i C e m 276
Uakhgll, HaUt Ziya 266, 257
415
Uiurgur'\a.T 89, 90
Uvarov dilleri 235
Uygurlar 9. 97, 98, 103, 104-114,
136, 159, 174, 178, 181, 184, 316-
320
Uygur edebiyat 111
Uygur freskleri 111
Uygurlarda Budizm 319
Uygurlarda Hristiyanlk 318
Uygurlarda Maniheizim 319
Uygurlarda pamuk yetitirmesi 53
Uygurlarda tek zevcelilik 57
Uygurlarda unvanlar 60, 61
Uygur'lar, Moollarn hizmetinde
112, 113
Uygur leheleri 109
Uygur mene efsanesi 45
Uygur sanat 111
Uygur aynkretlzmi 109
Uygur tahrirat 111, 112
Uygur trkleri 35
Uygur yaz tipleri 112
uyumak 11
Uz Boaz 135
U zlar 125, 128, 130-135, 138, 327-
329
Uzunarg, tsmall Hakk 351, 353,
357, 358, 367, 377
Uzun Sur 90
Uzun (Uzur ?), Kpak uruu 145,
146
Uzur, Kumaa 143
ok, Bahriye 340
retim bitkileri 297
Urkn(d) 134
Oeetiffl 6, 86
Vczy, P6ter 301, 309, 321
Vahabler 241
Vahdeddin, bk. Mehmed, VI., Vah-
deddln
Valachla (E fla k ) 245
Valentinos, el^ 96, 102
416
2, 58. 189, 284, 288,
V m b e ry , r m in
290, 348
Van Berchem, M. 338
Vardar nehri 133
Varna sava 199
Varna zaferi 197
Vasco da Gama 172
Vasiliy, II., byk prens 229, 230
Vasilyev, N. 194, 327, 359
Vasilyevskiy, V. G. 193, 327
Varner, Max 306
Vasvr muahedesi 207
Vatan , dram 256
Velbujd sava 227
Velics, A. 368
Velyaminov - Zemov, V. V. 374
VerancsIcs, A. 366
Vemadskiy, G. 82, 218, 224, 226, 283,
374
Veaelovskiy, N. Y. 373
Veys tarikat 275
Villehardouin, tarihi 154
Vinaland 122
vitaminler, gebelerde 54
Vitold, byk prens 228
Viyana muhasaras 207
Vlacho-Bulgarlar 152, 153
Vladimir, Monomach, Rus prensi 138
Vladimir, Rus prensi 117, 132
Vladimlrtsov, B. Y. 50, 177, 297, 347
Vlahlar 154
Vloten, Van 299
Vogullar 118
Volga-Bulgaristan 93-95, 182
Volga Bulgarlan 311
Votyaklar (Udhurtlar) 118
Vu-llng, Tsao kral 6
W
Waldschmldt, E. 319
VVei sllesi 76
Welgand, G. 333
Weil, G. 334, 340
Wenger, Sndor 307
Wesendonk 329
Wlesner, J. 6, 13, 285, 287
Wiet, G. 338
VVilhelm, R. 65, 302
WlIsou prensipleri 260
Winterkalte Graasteppe 2
Wlttek, P. 352, 355
Wstenfeld . M%hler 292
Wyngaert, A van den 344
Xartes, Kuman 136
Yabbalaha, lU., (patrik) 181
yabgu. unvan 61
Yadigr, han 230
Yama, kavim 104, 106, 108
Yahudi dini, Hazarlarda 115
YakubovskIy, Alexander 148, 21,
223, 352
Yakuta 15. 16
Yakutlar 270
Talta 140
Yarkend, ehir 106
yarliklar 225
Yaroslav, Rus prenal 117
yasa (yaadk) 179, 180
yas almeti 42
Ya bang 237, 241
Ya (la l), ehir 227
YasIar (Alanlar) 140, 227
Yaslar (Osetler) 225
Yavdlerdlm, Pe. oyma 131
Yavuz, Edip 291
yflj/Mt 32
Yazcioglu, Ali 349
Yazc, Tahsin 354
Yaz Kapan, Pe oyma 131
Yedl-Su 270
Ye-ll-u-tsay 181
Ye-ll Ta-se, gur-han 162
yemek, gda maddeleri, Trklkte 54
Yemen 163
Yeney, oymak 124
yenieri aaa* 204
yenieriler 206, 242
yenieri musikisi 214
yenieri meaaeaesi 199
Yenlaey yaztlar 99
Yen i-Saray, bakent 219, 224
yerleme nizamt, gebelerde 55
Yermyak Timofeyevl, ataman 269
Yermak (yermek). Kozak 234
Yesev, Ahmet 33, 164, 189
Yesugal Bogatur 177
Yeilky muahedesi 249
Yeil Ordu 261
Yimek, oyma 146
Yisun-duva 186
Yldz, kk 251
Ynanc, Mkrlmln Halil 351
yourt 54
Yomutlar 195
Yormat, oymak 124
Yosipas roman 111
/-Trk dilleri 10
y u g ru unvan 61, 84
Yula (ula) unvan 61
Yula-man, boy 125
Yule, H. 344
Yulianus, rhip 123
Yunan ayaklanmas 242
Yunaj ordusu 260, 261
Yunanistan 253
Yunan-Trk harbi 251
Yunus Emre 205
Yurly, Rus prensi 225
Yurmat, oymak 124
yurt 182
Yusuf Has Hclb 161
Yusti, F*290
Yusupov, T. D. 312
YUan sllesi 183, 184, 186
Yan-l, salname 146, 182
Yei, kavim 106, 107
YUn-kang heykelleri 76
Yrkler 195
Zach, E. von 300
Zacharlas Rhetor 116
Zajaczkovrskl, An. 329
Zalnkemny sava 207
Zambaur, E. de 289, 338
Zaporojye Kozaklar 231, 234
417
Zaven, Erm eni patrii 261
eamet 100
zekt 107
Zelemin, D. K. 28, 2B vd., 291
ZemarchoB, eli 96, 102
Zemplnl Arp&d 259
Zengl sl&lesl 166
Zenon, m parator 89, 90
Zenta sava 207
Zerdt (Zoroaater) dini 110
Zettersten 166, 339
418
Zlchy, Istvn 88, 91, 119, 296, 322,
325
Zinkelaen, J. W . 356
Ziyad bn Salih 159
Z iya P a ^ 256
Zlatarski, V. N . 310, 328
Zolotnistkiy, N . t. 57
Zslgmond, kral ve im parator 129
Zsinka, Ferenc 365
Zslrai, Mikl6s 285, 325
Zryenler (K o m iler) H 8
 DORU Y A N L I C E T V E L

Sayfa Satr Yanl D o fru

21 8 boylarnn boyarlarm m
28 27 ratlandg raijtlandg
29 7 tn Fadlan tbn Fadlan
44 35 Gorealis borealla
51 10 prjevalskl Prjevalskl
61 26 kaaan kaan
61 35 ah ahs
63 17 Prlkoplos Prokoplos
63 21 F a rk la r F arslar
69 12 Gaerleon Caerlepn
88 11 A basevo Abaevo
100 l ritmini kfiyesini
103 35 Totuz Tokuz
107 13 Garude G aruda
109 18 am anl'lerl Samantlerl
116 4 sr*!! Sryan
116 19 onlar O nlar
116 21 nayordomlk mayordomluk
120 21 havlmlerinl kavlmlerinl
122 10 T rkler Trker
125 16 yurt Kurt
131 27 O seglM y Czegl6dy
131 38 erie verise
133 6 alomon elg K u- Salamon elg
m anlar
140 17 Sulak Sudak
142 19 Badenberp Babenberg
143 2 L&za6 L&szi
147 11 A lfldl A lfld
149 12 ta m ara
153 36 fisfin ( esen)
154 4 K yk Kk
156 14 kutab kitab
157 16 Ram ayan Ramazan
161 35 vaaall vasaall
 Sayfa Satr T a n lif D o jr u

m 23 Ottac O t a r
184 24 Sasanlletl H aghagiym lan
1 ingiz han eeresi ingiz h aa ecereslnde ad lan n nn
deki rakam lar hakanlktaki sray
g:6ateTiyor.
186 M ngke rv . M ngke
220 13 H irve Hlve
240 32 Ta^ayablm lg yaayabilm i
277 22 derekesine derecesine
281 8 A bIo K a lo r A sla M a j r
282 4 JAS JA
282 7 Kelesi Keletl
288 28 Naaelennlcbmest NaseTennlch mest
290 32 lete lelet
291 33 G rf Grftf
300 33 Kinol
302 24 Lzsl6 L&SZ6
332 12 Aalie Afllae
365 1 Grezegorzewesky Gzegorzewaky

420