İlber Ortaylı - Yakın Tarihin Gerçekleri

C n vcr'
3 - OSMANLI'NIN KNDEN
KLLERNDEN DOAN CUMHURYETE
c10 - eskikitaplarim.com
y i ki k i t a p l a r v a r
T MA YAYIN LARI
s t a n b u l 2012
tim as .co m .tr

YAKIN TARHN GEREKLER
lber Ortayl
TMA YAYINLARI | 2743

Tarih Inceleme-Aratrma Dizisi j 43
GENEL YAYIN YNETMEN

Emine Erolu
EDTR
Adem Koa!
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzltu
1. BASKI
Nisan 2012, stanbul
ISBN
978-605-08-0160-6
TMA YAYINLARI
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
Alaykk Caddesi, No:5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sirkeci / stanbul
timas.com.tr
timas@timas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
twitter.com/timasyayingrubu
Kltr Bakanl Yaynclk

Sertifika N o: 12364
BASKI VE CLT
Sistem Matbaaclk
Ylanl Ayazma Sok. No: 8
Davutpaa-Topkap/stanbul
Telefon: (0212) 482 11 01
Matbaa Sertifika No: 16086
YAYIN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak
Ti ma Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir,
izinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
YAKIN TARHN GEREKLER
ilber Ortayl
LBER ORTAYLI
1947 ylnda dodu. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi (1969)

ile Ankara niversitesi D il Tarih Corafya Fakltesi Tarih Blmn
bitirdi. Chicago niversitesinde master almasn Prof. Halil nalck ile
yapt. Tanzimat Sonras Mahalli idareler adl tezi ile doktor, Osmanl
m paratorluunda Alman N fuzu adl almasyla da doent oldu.
Viyana, Berlin, Paris, Princeton, Moskova, Roma, Mnih, Strasbourg,
Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford ve Tunus niversitelerinde misafir
retim yelii yapt, seminerler ve konferanslar verdi. Yerli ve yabanc
bilimsel dergilerde Osmanl tarihinin 16. ve 19. yzyl ve Rusya tarihiyle
ilgili makaleler yaynlad. 1 9 8 9 -2 0 0 2 yllar arasnda Siyasal Bilgiler
Fakltesi nde dare Tarihi Bilim Dal Bakan olarak grev yapm, 2002
ylnda Galatasaray niversitesine gemitir. Halen Topkap Saray
Mzeler Mdrl Bakan grevini de yrtmektedir. lber Ortayl,
Uluslararas Osmanl Etdleri Komitesi Ynetim Kurulu yesi ve Avrupa
ranoloji Cemiyeti yesidir.
Yaytnevimizdeki D ier Eserleri

Osm anl mparatorluunda Alm an Nfuzu (1980)
Gelenekten Gelecee (1982)
Osmanl Toplumunda Aile (2000)
Osmanl M iras (2002)
O sm anly Yeniden K efetm ek (2006)
Son mparatorluk Osmanl (2006)
Osmanl Bar (2007)
K tada Osmanllar (2007)
Tarihin Snrlarna Yolculuk (2007)
mparatorluun En Uzun Yzyl (2008)
Tarihimiz ve B iz (2008)
Trkiyenin Yakn Tarihi (2010)
Defterimden Portreler (2011)
Tarihin G lgesinde (2011)
NDEKLER
NSZ / 7
I. BLM / OSMANLIDAN CUMHURYETE

YAKIN TARHMZ
OSMANLI MPARATORLUUNDA MLLYETLK / 13
BALKAN MLLYETL / 15
BALKANLAR VE OSMANLI MRASI / 27
FZAN SRGNNDEN TALYA GALNE / 37
BR ASIR SONRA TRABLUSGARP SAVAININ
KISA BR DEERLENDRMES / 45
TRKYE-FRANSA LKLER / 47
1918 / MPARATORLUKLARIN BT / 61
11 KASIM 1918 / BRNC DNYA SAVAININ SONU / 64
'VI. MEHMED VAHDEDDN / SON PADAH VE OSMANLININ
SON GNLER / 68
TTHAT VE TERAKK CEMYET / 72
OSMANLIDA K TARTIMALARI / 76
CUMHURYET OSMANLI MPARATORLUUNUN
DEVAMI M I ? / 91
MUSTAFA KEMAL ATATRK / 97
CUMHURYET YOLUNDA ATILAN LK ADIMLAR /114
20 OCAK 1921 / MODERN TRKYENN LK ANAYASASI /126
1876DAN 1980E ANAYASALAR / 129
6 EKM 1923 / STANBULUN GALDEN KURTARILII / 134
5 KASIM 1925 / HUKUK ETMNDE KLT TARH /137
1840LARDAN 1980LERE SEMLER / 140
CUMHURYETN ULAIM HAMLELER / 152
1945 VE SONRASI / 155
KIBRIS VE BTMEYEN SORUNLAR / 163
RAUF DENKTA / KIBRISA DRENMEY RETEN ADAM / 165
YEN OSMANLICILIK VE TRKYENN GELECE /169
OSMANLIDAN GNMZE ELTLER / 172
II. BLM / OSMANLIDAN GNMZE ORTADOU

ORTADOU HER EYN BALANGICI /177
OSMANLI MPARATORLUUNDA
ARAP MLLYETL /186
FLSTN / 195
ARAP DNYASINDA BASKICI LDERLER VE OULLARI / 205
III. BLM / TARH MRAS VE STANBULUN GELECE

STANBULUN TARH VE KML / 211
BZM OCUKLAR NEDEN OKUMAZ? / 230
TEMEL LKE: ESER YERNDE AIRDIR / 235
SONRAK NESLLER BZ NEFRETLE ANMASIN / 239
STANBUL SAHPSZ DEL / 242
OTEL DEL, ARV BNASI GEREK / 245
KTPHANELER HAFIZAMIZDIR / 248
NSZ
mparatorluktan cumhuriyete gei dnemi Trk siyasi

hayatnda en az tarih yazclk kadar byk bir problem. Bir
toplumun devrim yapmas, bin yl sren gelenei deitir
mesi kolay deil. Monarilerden cumhuriyete geen btn
lkelerde bu gei sarsc olmutur. stelik tarih yazclk ve
toplumsal dnce yaamnda da bitmeyen bir tartma ge
tirmitir. Kk Avusturyann tarihilerinin elinden kma;
imparatorluu ycelten veya kirli amarlar dken eserler
kitap vitrinlerini dolduruyor. Macarlarn ayn tip eserleri
daha da duygusal, cumhuriyetin tarihi ise tabular temizle
mekle megul. Gei hayatn kendinde de, dncede de ayn
sarsnt ile devam ediyor. Sovyet Devrimi de sarscyd. Fransa
dahi iki asrdr devrimini yeni batan mlahaza altna alyor.
Trkiye, cumhuriyet dnemine zorlu mcadelelerle dolu
stiklal Harbi ile geti. Toplumun adalamas dediimiz
kurumsal yenileme ve dnsel devrim Osmanl devrinde
balamt. Bugnlerde cumhuriyet tarihimizi szde aykla
ma dnemindeyiz. Gemile bir hesaplama balad. Tarihi
kimlik aramann tesinde abartl yaklamlarn da olduu
7
LBER ORTAYLI
ak, bunlar kanlmaz sonulardr ve art olan Trkiyenin

ada lkelerin yeniden biimleniini renmesi ve kar
latrma yapmasdr.
II. Merutiyet dnemi 30 yldr yeni yorumlarla ele al
nyor, Cumhuriyet dnemini de ayn yaklamla deerlen
dirmeye alyoruz. M aalesef henz tabular ykacak bir
tarihilii besleyecek kaynaklara ulamak ve kullanmak sz
konusu deil. Yeni bir tarih yazm iin duygusallk itici olu
yor. Gerekli ama yetersiz bir tembih. Bana gre yakn tarih
zerindeki deerlendirmelerin geni bir yazar kadrosunca
yaplmas gerek. Hatta Carter V. Findley yakn zamanda
Timatan kan Modern Trkiye Tarihi: slam, Milliyetilik
ve Modernlik kitabn yazarken edebiyata bavurmaya gay
ret etti. Bunu Amerikal Trkologlar iin bir yenilik olarak
gryorum, edebiyat okuyan bir Trkiye tarihisi ile kar
karyayz.
Trkiye tarihiliindeki en byk noksanmz kltr
tarihi alandr, her snftan bireyin nasl yaadn, onun
evresiyle ilikisini ve o evrede nasl var olduunu merak
etmi deiliz. 19. yzyl sonu itibariyle balayan Kulturgesc-
hichte yani neo-Kant kltr kavram ile yorumlanan bir
kltr tarihi yaklam henz bizim iin sz konusu deil.
Bu kitapta ilk blmde yakn tarihe dair nemli, srekli
gndemde olan konular var. Osmanlnn knn ne
denlerini, milliyetilik akmlarn, Trablusgarp H arbini,
Balkan Harbini, Birinci Dnya Harbini ve nihayetinde
kllerinden doan bir cumhuriyet kuran Mustafa Kemal
Atatrk ve arkadalarm ele alyoruz. kinci blmde Or-
YAKIN TA R H N GEREKLER
tadou ve yakn tarihin en derin meselelerinden biri olan

Filistini inceliyoruz.
nc blmde ise tarihe bakmak iin en nemli unsur,
kltrel objeler ve maddi kalntlarn ele alnmas sorunu
tartlyor. 21. yzyla giren Trkiyede kltrel kalntlar
eskisinden daha sratle tahrip ediliyor. Trkiyenin yaad
tarihe, kimliine ve evresine sahip kamadn, hatta b
yk iddialarla kimliini tayin eden eserlere el atarak tahrip
ettiini gryorsunuz, bunu nlemek bizim kuan grevi,
yoksa ok ge kalnacak.
lber Ortayl
Topkap Saray Mzesi
9
OSMANLI'DAN CUMHURYETE
YAKIN TARHMZ
OSMANLI MPARATORLUUMDA MLLYETLK
EN KALICI MRAS
Osmanl mparatorluu, milliyeti akmlar sayesinde

dalan tek imparatorluk deildi; fakat ne Rusya, ne de
Avusturya-Macaristanda ulusalc akmlar bu derecede aktif
ve silahl eyleme dnmt. 1804 Srp Ayaklanmas ve
zerklii, ardndan bilhassa 1821-29 Yunan Ayaklanmas
ve bamszl, bu ynde etkilerde bulundu. Yunan bam
szl, o tarihe kadar, denebilir ki kltrel bir milliyetilik
halindeki Ermeniliin de eyleme gemesi iin rnek tekil
etmitir. Dier ok uluslu imparatorluklardan farkl olarak
Osmanl uluslar, Ermeni ve Bulgar rneinde olduu gibi
revolutionnaire diasporalar ve dahili ihtilal komiteleri tekili
gibi rnekler vermitir.
Bunun haricinde Siyonizm gibi dardan gelen Yahu-
dilerin yurt kurma abas, son gne kadar siyas varl za
yf olan Krt ve Arap milliyetilii (bu sonuncusu kltrel
planda glyd) gibi rnekler vardr. En ilginci de Arnavut
milliyetiliidir. emseddin Sami; Fraeri hanedannn bu
parlak yesi hem Arnavut, hem Trk milliyetiliine hizmet
13
LBER ORTAYLI
etmitir. Trk imls, lgat ve ansiklopedisi ve pek baarsz

Trk roman denemesi Taauk-t Talat ve Fitnatm yannda
Latin karakterli Arnavut alfabesi, grameri, ilk Arnavut tiyatro
eseri Besa, bu dual milliyetilii yanstr. Ansiklopedisinin
maddelerinde Arnavut ve Trk milliyetilikleri abartmal
rneklerle grlr ki bir imparatorluun yaps ve slam
kimlii iinde anlalr bir tutumdur. Arnavut milliyetili
inin tima bir ayaklanmaya dnm ve bu ayaklanma
nn gerek bir ulusuluktan uzak oluu, Sultan V. Mehmed
Readn II. Merutiyetin nc ylnda yaplan Rumeli
gezisinde grld. Bu gezi Arnavut milliyetiliini bertaraf
etmeye yetmitir. Bununla beraber 1912-13 Balkan bozgu
nundan sonra Arnavut ulusu var olmak iin bamszln
ilan etmek zorundayd ve bamsz Arnavutlukun ulusalc
kltrel temellerinin 19. asrda atlm olmas yaamasna
yardmc olmutur.
Hi kukusuz, Trk milliyetilii en ge safhada ortaya
kmtr. Bunun siyas douu imparatorluun ana unsu
runun siyas sorumluluu dolaysyla gecikmitir. Namk
Kemalin vatan, bugnk vatan olmaktan ok, bir Os-
manl-slam vatandr. Millet de yledir. Siyas Trkln
ve milliyetiliin ykmla birlikte ortaya kmas kadar doal
bir olay olamaz. Gene imparatorluun Yahudi unsuru da
Siyonizmle btnlememi, Osmanll ge terk etmitir.
Osmanl imparatorluu iinde Ermeniler ve Hellenler d
nda Balkan Slavlarnn milliyetilii rgtl ve silahldr.
Araplarn ve dier unsurlarnkini kltrel bir ayrmclk
olarak kabul etmek gerekir. Gerek imparatorluk ve gerekse
bugnk dnya iin en sorumlu ve miras ykl olan oluum
ise Balkan milliyetiliidir.
14
BALKAN MLLYETL
Balkan milliyetilii; siyas literatrde yenia Avrupasmn

bir yan rn gibi tarif ve takdim edilir. Bu pek ezbere ve
toptanc bir tariftir. Birok tarihi bu milliyetiliin kaynak
larn aramak iin, ou zaman Rnesansa bile uzanamaz-
lar. Fransa byk devrimi ve Napolyon istils Balkanlarda
ulusuluu ortaya kartan hadiseler olarak gsterilir: Oysa
Balkanlar ulusuluk ve etnik mnaferet iin biilmi bir
ktadr. Balkan halklarnn kabilev yaps vardr ve etnik
balar canldr. Batdan kopuktur ve ayn zamanda Batnn
iindedir. Imperium olgusuna Kuzeybat Avrupadan daha
nce girmi ve Roma-Bizans devirlerinde etnik oluumun
uzun sren sanclarn yaam ve bu nedenle de tarihin
bilincine sahip olmulardr.
Balkanlarda tarih menkbe ile i iedir. Menkbenin
renkleri ve motifleri tarih yazmyla birebir rtr ve ta
rih yazclk menkbeyi izler; menkbe tarih yazmn besler
ve ikisinin de doduu ortam birbirine benzer. Daha da
nemlisi modern tarihin insanlar, kendilerini menkibev
devirlerin nesnesi olan toplumla ayniletirir ve byk lde
15
LBER ORTAYLI
de menkibev devir modern devrin insan iin zihinlerde

tashih edilir. Bu asrda modern devrin toplumu da btncl
(entegrist) bir yorumla birtakm nitelikler edinmeye zorlanr.
Dnya tarihinde saptrlm tarih yazclnn Balkanlar
kadar ykc etkilerinin grld bir dnya paras yoktur,
denilebilir. Hegelci teleolojik (gai) tarih felsefesi ve misyonu
Balkan aydnlanmasn ynlendirmitir.
Sonra Balkanllarn bir ynleriyle Bat Avrupal toplum-
lardan bile daha ok birbirine benzedii, mterek altyapnn
folkloru ve gnlk hayat kapsad bilinir; (ensoi) ne var
ki bunlarn d dnyada yani Bat Avrupadaki alglama ve
snflandrmalar da birbirinden farkldr. Niin Yunanl,
Bulgardan ayr ve imtiyazl bir yere sahiptir? Menkbe ruhu
sade Balkanllar arasnda deil; Balkanllar sz konusu olunca,
baka kavimler ve gruplar arasnda da ne kyor. Rusya
iin Bulgarlar ve Srplar nemlidir. Avusturya-Almanyaya
Sloven ve Hrvat; Trklere Arnavut ve Bonak her zaman
daha yakndr. Bunlarn iinde Rusya ve Trkiyenin yapt
tasnifin kendilerine gre bir nedeni var ve bir lde geree
dayanyor. Balkanlarn nemli bir ksmnn dinda ve rkda
Rusyadr; bir ksmnn dinda da Trkler. Bu gerek Bal
kanllarn bazlarnn baskya uradklarnda ve beynelmilel
sorunlarn altnda kaldklarnda ynelecekleri adresin kimler
olduunu belirliyor ve Trkiye ile Rusya da bu nedenle hibir
zaman Balkan ekimelerinin dnda kalamyor.
Balkan milliyetilikleri, milliyetiliin kendisi kadar es
kidir; ilerinde tarih bilincine ge ulama dolaysyla, yanl
oluan kimlii tashih eden kavimler vardr. Am a Balkan
milliyetilikleri (Trkler ve Arnavutlar hari) Balkan millet
16
lerinin kendi ilerinde olutuu kadar darda da gelitirilip

desteklenmilerdir. Slav kavimlerin ulusuluunu, ekler ve
Ruslar besledi; bilimsel kimliin aratrlmas ve siyas destek
ynnden... Yunanllar ise btn Avrupa bilimsel, mal,
siyas hatta asker ynden destekledi. Tarihte Bat Avrupal
gnlllerin lmeye gittii sava Yunan ayaklanmas diye
bildiimiz uzun savat. Bu tip bir romantik kitle desteini,
Avrupa bir daha ancak spanya Savanda grd (bu arada
bir istisna 1848 Macar Ayaklanmasn destekleyen Polonyal
ve talyan gnlllerdi). O gnden bugne Philhellenism
bir Avrupal icaddr diye bilinir. Oysa ok geni Avrupal
evrelerde bundan sz edemiyoruz; bir anti-Hellen tutum
bile vardr. in garibi Yunanistan Avrupa Birliine kabul edi
lince ve Avrupa platformlarnn yesi olarak sz hakk artp,
grd mal destek de ykselince, Bat Avrupann eitli
evrelerinde bu anti-Hellen sz ve davran daha da artt.
Balkan Hristiyanlar arasnda bir tr ortak kimlik olan,
Hellenizm ve Hellen kimlii vard. Bu saf bir Hellenlik deil,
Ortodoks-Rum inanc etrafnda biimlenen bir Hellenlikti.
18. yzylda birtakm Avrupallarn Bulgarla Helleni ayrma
d sylenir. Bulgarlarn bir nemli ksm, hem de okumu
yazm ve tacir takm da byle bir kimlik ayrm yapam
yordu. Mesela en tipik rnek, haldi olarak Bulgar eitim
hareketinin babas saylan Aprilov dm. Aprilov hayatnn bir
dneminde Slav ve Bulgar kimliinden ok Hellen eitimi
alm bir Hristiyan Ortodokstu ve Hellen kimliine yaknd.
Ukraynal tarihi Venelin in etkisiyle Slav ve Bulgar kimliini
benimsedi ve servetini, vaktini Bulgar halknn eitimine
adad. Rum-Ortodoks kimlik, Hellen temeline oturan ve onu
17
LBER ORTAYLI
aan bir kimlikti. Btn Hristiyan Ortodokslar, Hellenliki

etnik ve tarih olarak fazla benimsemeden Hellen dilini, H
ristiyanl reten Incilin ve liturjinin, Hristiyan akde ve
felsefesinin dili olarak benimserdi. Ana dilin yannda bizatihi
din Hellen etnik kimlikte badatrlr. ou zaman kendi
ni Grek olarak tantan kimse o dili iyi bilmezdi. Hellenlik
gururunu da benimsemi deildi; Ortodoks Hristiyand ve
tabii Hellenlike tapnmazd ama mesel kendi Bulgarln da
nemsemez, sayg duymaz ve fazla benimsemezdi. Hellenizm
ve Yunanca, Ortodoks Hristiyanln ifadesiydi. Okumular
kadar, az okumular da Yunanllk ve Yunancann ortak dil
ve kltr dili, ortak kk olduuna inanrd. Pope M ih ailin
(bir Vlah, yani Eflkl) halka Yunancay retmek (bu iyi
Hristiyanlk iin gerekli grlrd) iin kaleme ald basit
lgatin banda bu ifade aka yer alr. lk defadr ki 17.
asrda Katolik Bulgar papazlar, yani Katolisizmi Bulgarlar
arasnda yaymak isteyenler; Bulgarln tarih bilincini yarat
maya alyorlar. Sofyann Katolik piskoposu Peter Bodan
Bukev Bulgar arlnn Tasviri-Opisanie na bolgarska
Tsartsvo adl eserini kaleme alyor. Bakalar da var; Petar
Parevi gibi... Ama Bulgarlarn ounluuna hitap etmeyen
bir akidenin, yani Roma Katolisizminin hizmetindeki bu
adamlarn mesaj kimsede pek derin etki yapmam. lk defa
bir din adamnn milliyeti mesaj Yunanistann kalbindeki
bir manastrdan geliyordu; Aynarozda Hillander manastr
keilerinden Paissiy, Bulgar dilini ve tarihini tan! arlarn
ve anl tarihini ren diyerek bir Slavyan-Bulgar tarihi ya
zyor. Paissiy yan bandaki Hellenlere akslamel olarak m
18
bu tarihi yazm? Oras hi nemli deil; Bulgarlar Hellen

olmadklarn biliyor.
1844te zmirde Komtantin Fotinov, Lyuboslovye diye
bir gazete karyor; zmirde gene birtakm Levanten ve
Hellen unsurun yannda, Bulgar unsur kimliini daha ok
benimsiyor. Demek Hellen milliyetilii brleri iin ger
ekten bir model oluyor. Belirttiimiz gibi Bulgar okul
larnn ve eitimin kurucusu Aprilov; Bulgarlk bilincini
Ukraynal Venelinin Slav tarihinden edinmi; o vakte kadar
kendini Hellen dnyasnn iinde sanyormu. 1826 Mora
Ayaklanmasna kalabalk bir birlik tekil eden Bulgar gnl
ller Hellenlerin yannda arpmak iin savaa katlmtr;
Yunan Filiki Eterya rgtnn yesi olan Bulgarlarn says
kalabalktr ama Moradaki kan ve can destei iki kavmin
mnaferetinin tarihinde de nemli bir kilometre tadr. N i
hayet 19- asrda Fener patrikhanesi; Balkanl milliyetilerin
Bab- li, Bulgar halk ve din adamlarnn Rum metropolitler
aleyhindeki faaliyeti ve gene Rum ruhbann Bulgarlar Rus
casusu diye ihbarlar ikyetleriyle meguld.
Tabii Bulgar halk areyi Ortodoks kilisesinden kamak
ta buldu. Romadaki Papa onlara kendi dillerinde ibadet
edecekleri bir zerk kilise vaat etmiti. Tpk Ermeni-Kato-
lik, Sryan-Katolik, Kobt-Katolikler gibi... 1860h yllarn
banda her yerde Katolik-Bulgar kiliseleri inas iin izin
istenmeye baland. Rusya ilk anda ne yapacan bilemedi.
Rum patrikhanesine mi sahip ksn, yoksa artk stanbul
sokaklarna dklen Katolik Bulgarlarn milliyeti taleplerine
mi? Bab- li dorusu biraz keyifle manzaray seyretti, asayiin
ucunun kaacan anlaynca da Bulgar kilisesini tand ama
19
LBER ORTAYLI
Fenerdeki patrikhane kinci Dnya Sava sonuna kadar bu

zerk Ortodoks Bulgar kilisesini tanmad.
Balkan toplumlarnn tarih geliimi genelde Bat Avru-
pannkine benzemez. Osmanl ncesi tarihin bir ge feodal
dzen olduu, zlmekte olduu ve ufuktaki Rnesansn
Osmanl istils ve feodal restorasyonla(l) kesildii; yani
ilerleyen tarih arknn durduu, 1945 sonras Milliyeti-
Marksist tarih yazm mesela Bulgaristanda Dimiter Angelov
tarafndan ileri srld. Geri bu gibi yorumlar lkelerin
kendi akademileri dnda da kimseden kabul grmedi. Ama
akademi gl bir organ; bu Marksist milliyeti tezler, Mark
sist yorumcularn bile tepkisini ekerken, okul ve niversite
sistemiyle btn kavmin ezberledii mtearifeler haline geldi.
Mesela Yunanllar akademisiz amatr gayretke tarihiler
araclyla okul kitaplarna ayklanmas zor mtearifeler
yerletirdiler.
Balkan lkeleri iin feodal magnatlardan, burjuvazinin
douundan sz etmek abes; Osmanlnm hkimiyeti eski
toprak lordlarm yava yava emmiti. iftlik sahibi, esnaf
ve Orta Avrupa ile ticaret sayesinde 18. yzylda ve 19. yz
ylda zenginleen bir grup dnda bu lkelerde yle nc
ticar burjuvazi de yok. 19. yzyl banda Yunanistann
zenginleen armatrleri nc olmaktan ok artyd; ihtilale
ayaklanan gemici vs.nin ardndan katlyorlar.
Peki, kimdir Balkan milliyetisi; Balkan milliyetisini
Osmanl meydana getirmi denebilir. Kalplam snflarn
ve snf kltrnn olmad yerde; kyden kma kabiliyetli
gen, ehirli esnafn ocuu, cevval ve hatip bir din adam
(Papaz Mihail, Sofroni Vraanski, Paissi Hilanderski vs.),
20
YAKIN TA RH N GEREKLER
18-19. yzyllarda doan milli aydn snflarn yeleridir.

Balkan aydnnn Avrupadaki diasporadan beslenme ans da
var. Venedik, Viyana, Berlin, Londra, Paristeki kolonileriyle
Yunanistan bu alanda bir bakma daha talihlidir. Ama hem
Srplarn hem Bulgarlarn Orta Avrupada tccar kolonileri
var. Bunlar Balkan lkelerine Alman dili ve Alman kltrn
tamlar; dolaysyla Balkanlar bir yanyla Fransa ve Anglo-
Sakson, bir yanyla Germen kltrnn serpintilerine ak
olmu. Rusa ikinci Dnya Savana kadar, Slav blgesinde
Balkan Slavlarnn byk egzotik lkede konuulan karde
dilidir. Rusya, yz yze geldiklerinde, i ie girdiklerinde
Balkanl kardelerin gzndeki bys kaybolan bir byk
kardetir.
Friedrich Engels; Rusyay Balkanlardaki ahalinin bete
birinin dini ve diliyle yaknl olan, baarl bir kuvvet diye
tarif eder (Alman Joseph Hammer dnda Bat Avrupa iin
ise bu dnyada gezinen bilgisizler; bu dnyay tanmayan
dandy diplomatlarla temsil ediliyor, der). Engels Rusyann
Balkanlara nfuz etmesinden hi de holanmyordu. Bal
kanl ve Sovyet Marksist tarihiler bu geree ve yazlara hi
deinmedikleri gibi, kendi ulusu zentisi yorumlarnda da
naslsa Marx ve Engelse mracaat edebiliyorlard. Rus tarihi
akademik Norocnitskiy bir tebliinde Trk-Rus Sava ve
Rusyadaki ilerici evreler bal altnda Rusya nn Balkan
politikasna szde ilericilerin gstermedii destekten sz
ediyordu. Marx ve Engelsin Rusyann Balkan politikasna
kar yazlarndan hi bahsetmedi.
Tabii Rusya ve Balkanlar zt akmlar ve themalardan olu
an bir romanstr. Rusya nn asilleri ve mnevveri, zavall
21
LBER ORTAYLI
Bulgarlara acyordu; Karada ve Srbistandaki- kardeleri

iin lme kouyorlard deniyor; kimler kouyordu acaba?
Lev Tolstoy nl roman Anna Kareninasnn sonunda
ineyi batryor. Annann intiharndan sonra adamakl
l ie yaramaz hale gelen Vronski gnlller alayndadr.
Tolstoyun deyiiyle okuyucusuz gazetelerin yazarlar ve
yesiz partilerin liderlerinin kkrtt kalabalk, Slavlar
kurtarmaya kouyordu. Bir zabit evine mektup yazyordu
Bulgaristandan; Bulgarlar kurtardk; peki bizim zavall
mujikleri kim kurtaracak?
Balkanl Slav genlerden Slav anavatanna okumaya gi
denler, bir mddet sonra Rusyann elikilerini grdler;
yksek dzeyde dar bir aydn tabaka, ok zengin msrif
toprak sahipleri, irtikbla alarak ykselen bir burjuvazi,
gaddar brokrasi ve kalabalk mujiklerden oluan bir tebaa...
Balkanlnn yurdundaki uyank ve bilmi kylyle mukayese
edilemezdi bu henz emancipationunu tamamlamam, sefil
insanlardan oluan tebaa... Kendi Balkan kylleri onlardan
daha iyi durumdayd; srtlarn Rusyaya dndler, yzlerini
Batya; ykselen Prusya Balkanlara daha cazip grnd.
Balkan milliyetileri iin Trk farkldr. Karavelov Trk
ne Tanr ne de eytan insan haline getirebilir derken, or
bac, metropolit (Hellen asll) ve Trk ynetici ls aa
lara aslmadka Bulgaristan kurtulamaz der. Vasil Levsky
ise bir Balkan Konfederasyonunda Trke de yer verir. ok
nce Hellen R. Pharaios muhayyel konfederasyonundan
Trkleri dlamt. Balkanlarda federasyon ve birlik; o gn
den bugne zaman zaman ortaya kan bir zlemdir. ki adet
Balkan Pakt (ilki 1930larda Atatrkn nderlik ettii) ve II.
22
Dnya Savadan sonra da Trkiye ve Tito Yugoslavyasnn

ba ektii paktlar bile, arada byk devletler olmad iin
yaamadlar.
Atatrk Yugoslav kral Aleksandr ile talyaya kar Balkan
paktn glendirirken, sacayann biri Venizelos oktan
ittifak iin Romann yolunu tutmutu. Balkanlnn ittifak
anlay, byk bir Avrupa devletiyle beraber olmaktr. Kan
ve barutla bamszlk alan Cumhuriyetiler; isiz Alman
prenslerini hkmdar olarak kabul edip nlerinde adeta bin
yllk milli hanedann varisleri gibi eilmilerdir. Tek istisna
Srbistann iki, milli hanedanyd; onlarn da birbirleriyle
devaml kavgasi ve karlkl darbeler lkeye pahalya mal
oldu. lkelerin iinde Alman partisi, Anglo-Fransz partileri
iktidar kavgas yaptlar. Rus taraftarlar Slav devletlerde bile
aslnda zayft. Balkanlarda Rusya ciddi bir akit yaplmayan
ve Bat devletleri lehine unutulan bir kardeti. Bulgaristan
prensliinin akl babakan Stambulov un ilk ii Rusyaya sr
tn dnmek, Batya yanamak ve Osmanl Devleti ile szde
var olan vassal-szeren ilikilerini Rusyaya kar vurgulamak
oldu. Byle bir grnm iine geliyordu. te taraftan da
bamszlk desteini Bat Avrupada aryordu. Balkanlarda
Rusya bu nedenle II. Dnya Sava sonras, Bulgaristan hari
hibir zaman hkimiyet kuramad.
Balkan milliyetisi 15. yzyln Slav irredandistleri olan
Ivan Gunduli ve 17. yzyln Juraj Krijaniinden beri air ve
din adamlardr. Hibir snf tahlile girmeyelim; milliyetiler
airler ve papazlardr. Bunlar yani Gunduli gibi 16. yzyl
da talyadan ilim ve fikri renip Polonyadan siyas destek
bekliyorlard. 17. yzylda Polonya mit verici grnmn
23
LBER ORTAYLI
kaybetti. Bu yzden Krijani Rusyadan umut bekliyor. Ama

birtakm kilise papaz, zenginleen kyller baka bir dn
yadayd. Osmanl ile iyi geinen ve Fenerle kavga edenler
var. Fenerin yznden etnik milliyetilii kuvvetlenen var.
etecilik Balkan tarihinin temel kurumudur. Komita siyas
partinin zayf olduu dnyada siyas rgtlenme biimidir.
Merhum Tark Zafer Tunaya hakl olarak iaret etmitir;
ttihat Terakkinin kozas ve rgt modelini Paris, Londra,
Brkselde deil; Balkan komitalarnda araynz diye... Ko
mitaclk temeli bamszlktan sonra, hrriyet ve demokrasi
deil; kavga, kin ve diktatrlk gelirdi. Skupinada Hrvat
milletvekili tabanc ile vuruldu. Srbistan gizli polisi Hrvat
ve Slovenlere gvenmediinden gizli polis iinde baka bir
gizli polis (Karael) kuruyor, buraya srf Srp kkenli memur
alyordu.
Hem halkn gelimesini hem de diktatrl besleyen;
hem milliyetilii, hem de d dnyaya yamanmay kolay
latran iki kurum vardr: Eitim ve basn. Prenslik ve krallk
idaresi Bulgarlarn eitimine Rusya arl ve Osmanlya
gre; ok daha fazla para ayryordu. Gazete bir haber organ
olmaktan ok, tpk bizdeki gibi hatta daha fazla olarak,
tarih, corafya, edebiyat ve ilimleri reten bir organd. Ga
zete gvenilen bir organd ve gazeteciyle retmen; Bulgar,
Srp, Yunanl, Romen toplumlarnda Delphoi khini gibi
etkiliydiler. Diktatr rejimler de dorusu bu iki organdan
iyi istifade ettiler. Politikaya giren veya ekilen retmen
ve Profesr Balkan toplumlarnn tipik adamdr ve bu iki
zmrenin slogan ve yorumlan kadar mudhike (grotesk olay)
de az bulunur.
24
19-20. yzyllarda Balkanlar ina eden ve ykan zmre;

bilgisizlik ve tecrbesizliklerine karn cretkr ve rgty
dler. Aydn gibi zor tarif edilen kavram bu lkelerde ksa
sloganla tarif edilir; halkna inen sorumlu adam... vs. ve
Batd a az kullanlan bu kavram burada aza sakzdr. Son
asr Trk mnevver veya aydn da bu zihniyete gre tarif
edilmitir. Batda kimse aydn lafn kartvizit olarak kullan
maz; buralarda bu bir kimliktir. Mesel 1980 ylnda Sofya
niversitesinde dekan mezunlara; birazdan diplomalarnz
alacak ve milli aydn snfmza katlacaksnz diyordu. Bu
dapete eper endstri tesislerinde Kari Marxn kapitalini
okuyarak umutlanan ve aydnlanm ehreli bir ii heykeli
vardr. Balkan ve Ortadou aydnlarnn hepsi bu heykel
gibiler. Bir iki roman evirisi, yanl ve basit sluplu bir iki
tarih kitab, vlgarize bir felsefe risalesi (eviri) tabii bolca
iir, aydn olmaya yeter. Bat Avrupalnn aksine nesirle ei
tilen ve nesirle eiten biri deildir; iirin bysne, etkileyen
kolaylna snr; iirle renir, iirle dnr. Ulusuluk,
demokrasi, sosyalizm hepsi iirle birbirine karr ve hayatta
traji-komik uygulamalar bu rtne ermemi heyecan ve
szde fikr temel zerinde ina edilir. airlerin airin tesinde
mtefekkir ve nder olarak tanma ocukluu, Balkan ve Or
tadou lkelerinde yaygn ve ortak bir tutumdur. Duygusal
younluk ve bilgisel slkla baz gruplar sevk-i tabi-i kader
ile iktidara ular, lkeyi kurtarmaya, dnyay kurtarmaya
kalkar ve tamiri olmayan hatalarla yurtlarn sarsntl bir
tarih yolculuuna karrlar. Kyln kasidelerle versin, ama
itimat etmezsin, tabii byk hayaller iin cepheye srersin;
sonra mersiye yazarsn.
25
LBER ORTAYLI
Osmanldan kurtulduktan sonra Balkan savalar, Bi

rinci ve ikinci Dnya savalar Balkan lkeleri iin byle
acl ve entegrist milliyetilik olaylaryla doludur. Acaba bu
ocukluk araz kayboldu mu? Buna dair pek kuvvetli deliller
ve gstergeler yok ortada. Deien dnyann yaratt yeni
artlar ve gelien olaylar Balkan szn tekrar rktc
hale getiriyor. Balkan milliyetiliklerinin en problemli yan
udur; zellikle 18-19. yzyllarda bu lkelerde yaam Bat
ve Orta Avrupay Avusturya-Alman tarzna yneltmi. Mil
liyetilik kendi zgn geleneksel yaam biimini ve klt
rn savunmak derdinde deil. Bu anlamda bir geleneksel
muhafazakrlktan ok deiimci ve modernist bir saldrgan
grup sz konusudur. Milliyetiliin en hzllar, ancak hangi
Blokun adam ve mukallidi olmann kavgasndadr. Bura
larda milliyetilik komunun topram krpmak ve blgede
nfuz kurmak kavgas anlamna geliyor. te maalesef bu
asrn iyimser deerlendirme ve dnce sahipleri bu nedenle
Balkan corafyasnda sukt- hayale uramaktadrlar.
26
BALKANLAR VE OSMANLI MRASI
OSMANLI MPARATORLUUMDAK TEBAADAN
ETNK KMLKLERE DNM
Osmanl mparatorluunda etnik kimliin biimlenmesi

her eyden nce modern Balkan dnyasnn oluumu tari
hidir. Balkanlarda milliyetilik; Hristiyan halklar yani Hel-
lenler ve Slavlar arasnda olumu ve Slav milletler Hegelien
teleolojik (gai yorum) tarih anlayyla, 19. yzyl milliyeti
tarih anlaynn denilebilir ki en usta rneklerinden birini
vermilerdir. Buna karlk Trk, Arnavut gibi Mslman
halklarn ulusuluu ve Ortadouda modern milliyetilik
olan Siyonizmin Osmanl topranda yerlemesi ge ol
mutur. Hatta Arap milliyetilii de esas itibariyle 19. yz
yla zgdr ve rgtlenme ve etniklik bakmndan Birinci
Dnya Savanda imparatorluk yklana kadar pek nemli
bir olay saylamaz. 19. yzyl boyu modern milliyetilik
Osmanllk ideolojisi tarafndan nlenmitir. Osmanlclk
klasik imparatorluun tarih bir residuesi (tortu) deildir;
tamimiyle 19. yzyln artlar iinde modern brokrasinin
yaratt ve her din ve etnik gruptan Osmanlmn mensup
27
LBER ORTAYLI
olduu sekin snfn bir ideolojisidir (Avusturyada; Kaiser-

reichs-nationalismus).
Osmanl mparatorluundaki haklarn milliyetilii ve bu
emperyal ideoloji iki zt akmd, mesel Yunan ayaklanmas
srasnda Hellenlerin milliyetilii ile Hellen unsurun elinde
ve ynetiminde olan Fener patrikhanesi arasndaki ztlk,
hatta gerilim bunun rneidir. Milliyetilik Hellen-Trk
atmasn Osmanl elit evrelerine kadar srkleyemedi,
ama Hellen elitiyle Yunan adalar ve anakaras arasndaki
gerilim balar.
Alexandre Sfini 17. asrdan 19. asra kadar Fener Patrik
hanesi tarihinin bir zelliinden; bu efendilerin Trklere
ehven-i er diye baktklarndan bahseder. Yunan dilini, klasik
Yunancay ve Bat dillerinden bir ikisini bilen bu efendiler;
Trk dilini de bilirler, renirlerdi ve bir yerde Osmanllk
kimlik ve duygusunu tayan sekin grubu olutururlard.
Fenerli beylerin bu Osmanllk duygusunun mteaddid r
neklerini verebiliriz. Mesel Londra sefirimiz Kostaki Musurus
Paa Yunan milliyetilerinin balca hedefiydi. Atinadaki
orta elilii srasnda Yunanllarn suikastna urad ve sol
kolu sakat kald. Ama kukusuz bunlar arasnda psilanti>ler
gibi Yunan milliyetiliine meyledenler de vard. Fenerliler
jeneolojik nitelikleri itibariyle ilgintir ki; ciddi tetkiklere
ve toplu bir eser yazmna konu olmamtr. Oysa Osmanl
tarihiliinde bunlar kadar yerli ve yabanc kalemde sz
edilen grup az bulunur. Ahmed Vefk Paa ki, aslen Hellenize
olmu eski bir Bulgar ailenin ihtida etmesiyle onlarn torunu
olarak tarih sahnesine km bir dhimizdir; Yunan diline
(eski ve yenisine) vukufuyla tannr ve daha da ok bilinen
28
yn, edd Hellen dmanldr. Aslnda klasik Osman-

l mparatorluuna gz attmzda gze batan iki renkli
unsur Heilenler ve Trklerdir. 18. yzyl Avusturya itirya
(Steiermarkt) blgesine ait bir halk resmi; Avrupa milletle
rini allegorize eder ve zelliklerini mukayeseli olarak tasvir
eder. Bu milliyetler tablosunda en sekin ve makbul karakter
spanyoldur (Avusturyann Katolisizmi ve Habsburg gele
nei bunda etkili olmal). En geri ve ahmak tip Moskovit
denen Rustur... sveli, Polonez ve Macar sralamay menfi
olarak izler. Alman, orta vasfldr (Avusturyal diye bir kimlik
yoktur). 18. asrn halk bugnknden farkl bir kimlik
ler dnyasndadr. Fakat asl ilginci; sarkl ve cppeli tipin
Tirck oder Greick Trk yahut Yunanl olmasdr. eytani
dinli ama zeki, memleketi gzel, hkmdar tiran olan bir
tiptir bu... Avrupa halknn byk ounluu aydnlanma
ve philhellenism denen devirde dahi Trk ve Hellen unsuru
birbirinden ayrmaktan acizdir.
Osmanl cemiyetinde Fransz aydnlanmas ve milliyet
iliinin etkisinden nce de Hellenler ve Slavlar arasnda
ulusuluk fikirleri vard. Bu Fransz ekolnn asl etkile
dii unsur Trklerdir. zellikle Trablusgarp Sava, Balkan
Facias, Trk unsuru milliyetiliinin etkisinden nce de
nazari deil, tecrbi olaylarla ve silinmez izlerle retmitir.
Bugnk milliyetilik ve baz evrelerde de bunun aksine
Trk milliyetiliini okul tarih eitiminin eseri olarak gs
teren yazarlarn gerekle ba yoktur. Trkiyede tarih ei
timi kitlelere herhangi bir eyi alayamayacak kadar zavall
durumdadr ve hep yleydi (ilk Cumhuriyet yllar hari).
phesiz Trklk, dile ve Mslmanla dayanyor. Trk
29
LBER ORTAYLI
olduu halde Mslman olmayan Karamanl, Gagavuz gibi

unsurlarn Trk kavramndan hatal olarak dlanmalar bunu
gsterir, ok sonra bu hatalarn kamufle ettiler. Maalesef
bu mirasn etkisiyle yeni Trkiye Cumhuriyeti Karamanl
Rum dedii Hristiyan Trkleri mbadeleye tabi tutmu
ve Yunanistanda mutsuz bir zmrenin varlnn vebalini
stlenmiizdir.
Buna karlk Girit halk, Balkanlardaki Pomaklar da
Mslmanlklar dolaysyla Osmanl-Trk kimliini benim
semi ve bu kimliin bedelini kanla ve straplaryla demitir.
Osmanllk, Trklk iin bir n aamadr ve 19. yzylda
din, dili farkl insanlar bir Osmanl eliti oluturuyordu.
Nihayet Mslmanla dnen Polonya-Macar milliyeti
mltecilerini ele alalm. Bunlar Trk olmu, bunu be
nimsemilerdir ve bu ilgin grup ve ocuklar da gelecekte
Trkiyenin itimai ve kltrel hayatm etkilemeye devam
etmilerdir.
Buna ramen bu sre Anglo-Saxon bir terim olan nati-
on-building kavramyla ifade edilemez. Bu kavimler mazide
kendi devletleri, yazl edebiyatlar, hatta bamsz kiliseleri
olan toplumlard. Bulgar, Srp kiliseleri Rum-Ortodoks rim
elde olmalarna ramen kendi bamsz ve milli karakterleri
vard. tiraf etmek gerekir ki; Fenerdeki Patrikhanenin bu
konudaki basksna ramen bu topluluklarn kiliselerinde
milli dildeki liturji ve ibadet devam etmitir ve Osmanl
idaresi zamannda Fener Patrikhanesi bu halklarn etnik
niteliini ve rengini ne silebildi ne de belki byle bir amac
vard.
30
Balkanlarda Rum-Ortodoks inan kendini etnik bir kim

lik eklinde de ifade etmitir. yi eitim grm bir Bulgar,
bir Ortodoks Arnavut kendini Hellenlikle ayniletirir. te
bu safhada Rusyann Balkanlardaki etkisi durumu ok de
itirmi ve denebilir ki Bizans Hristiyanlnn getirdii bir
tr Hellen bilinci yerini Slavla brakmsa, bunda Rusya
kilisesinin, maarifinin ve arn d bakanlnn faaliyeti
etkili olmutur.
Yunanca, Balkanlarn ticari linguafrancas idi. Fakat
daha nemlisi Fenerdeki Patrikin ve kilisenin ve okulun
diliydi. Hellenlikle Hristiyanlk o derece zdelemiti ki;
daha nce zikrettiimiz gibi, 19. yzyln banda Moschopolis
(Voskopoj) de bu bir Eflakl papaz olan Pope Daniel Izagogi
Didaskalia adl popler gramer ve lgat kitabnda herkesi
Ortodoks dininin dilini renmeye ve bu dili konumaya
aryordu (yani Yunancay). te yandanTrk kimlii de
Balkanlardaki Mslmanlar arasnda ayn rol oynuyordu.
Din dolaysyla Trklere yaknlk duyanlar, onlarn dilini
de benimsedi.
Gerek Trk tarih yazmnda, gerek baz Avrupal yazar
larn arasnda; Rusyann Balkan Slavlar arasndaki etkisini
abartanlar olmutur. Geri Rus dili ve panslavizmi Balkan
Slavlarn etkiledi, hatta dillerinde Russismeler yer ald.
Ama Balkan Slavlarn ada dnyaya aan dil, asl Alman
ca olmutur. Avusturya ile olan ticaret Srplar arasnda da,
Bulgaristanda da yeni bir snf yaratt; Avusturyaya yerleen
Slavlar o lkenin din inancn deilse de, edebiyatn ve
kltrel anlayn aldlar.
31
LBER ORTAYLI
Balkan Slavlar kadar Hellenler arasnda Trk dilinin

stnln artrma ve Trkeyi bir lingua franca konu
m una getirme konusunda 19. yzyln Osmanl idaresi
ok abalar gsterdi. Okullara Trke dersi, Trk tarih ve
edebiyat konuyor ve gayrimslim okullarn program ve
faaliyeti tefti ediliyordu. te yandan Hellen okullarnda
devlet aleyhine konular retildii ihbarlar da yaylyordu.
Byle ihbarlar baz zaman o cemaatin yeleri tarafndan
yaplrd. 1860 ylnda byle bir olay grlyor; Halk de\<\
(Heybeliada) seminerin Filipaki adl retmeni Bab- liye
seminer hocalarnn zararl fikirler telkin ettiini ihbar etti.
Bu bir basit hyanet olay deildir; bu Byzantin-Osmanl bir
tutumla, taze Hellen milliyetiliinin atmasnn saysz
rneklerinden biridir. Osmanl resmi ideolojisi 19. asrda
yeni kurduu okullarda gayrimslim milletlere % 33lk
(te bir) bir kontenjan tand. Bylece Osmanllk ideolo
jisi, her etnik-din gruptan elit snf yaratacak bir yntem
bulmutu ve bu yntem iledi de (Evvela gayrimslim mil
letler bu imtiyaz iin aralarnda att. Mesel 1857 ylnda
Tbbiye Mektebindeki Ermeni talebenin saysnn 50den
55e karlmas iin, Ermenilerin Rumlarn kontenjanlar
aleyhinde Bab- liye mracaat ettikleri grld ve neticede
muvaffak oldular. Brokraside Rum-Fenerli beyler yerlerini
kaybetmeye balad. Onlarn yerini Ermeni, Trk, Bulgar,
Yahudi gibi unsurlar ald). Osmanl Hariciye Nezaretinde
ve 19. yzyl sonunda tara idaresindeki memurlar arasnda
bu kozmopolit gelimeyi grmek mmkndr.
Federalizm: Ulusalc programlarda Federalist tutum
ilk safhadr. Rhigas Velestinisten (Pheraeos) beri Osman
32
l mparatorluunda ulusalc ihtilalci unsurlarn nerdii

yeni rejim, yani anayasa projeleri federalisttir. Bulgar gizli
ihtilal komitesi de 1860larda nerdii anayasa tasarsnda;
Sultan Abdlazizi Osmanl Hakan ve Bulgar ar olarak
nitelemek istiyor. ki meclisli ve Bulgar Kilisesi'nin bamsz
olduu bir imparatorluk modeli neriyordu. Pitzipios Bey
gibi Fenerli-Hellen baz aydnlar, 19. yzylda dahi bir yeni
Bizans, yani Hellen-Trk bir imparatorluk neriyorlard.
Arap aydnlar bu dnemde Butrus Bostani, Corci Zeydan,
A. Kewakebi gibileri; hilafetin Trklerin uhdesinde bulun
masna kar olduklarn belirtiyorlard. Bununla beraber
Araplar henz bamszlk iin hazrlkszd ve devlet ve
Sultan aleyhine bir giriimleri yoktu. Bizans sz Rnesansa
zg bir deyim (16. asrda Hieronymus ^^"kullanm tr).
Bizansllar kendilerine Romanioi (Romal) derdi; Trkler
de bu lkeyi klim-i Rum (Roma lkesi), Saltanat- Rum
(Empire Romania) gibi tabirlerle adlandrr, kendilerine
Rum (Romal) derlerdi. Hellenizm ve Trkizm Balkanlarda
Hristiyanlk ve Mslmanlk etrafnda biimlenen iki kimlik
iken (Carlo Ginzburgun II formaggio e i vermi adl kita
bnda Turco deyimi Mslman ile etir), 19. asr boyunca
milli kimlikler tarafndan erimitir... Fenerdeki Patrikhane,
okumenik bir kurum olarak bu milliyeti paralanma ile
erimitir ve ilk darbeyi de Yunan bamszl ile yemitir.
Trkler ona Rum-Ortodoks Patriklii derler. Bu, Oecume-
ic Patriarchatdan farkl bir deyim deil; nk Oecumenon
insanlarn yaad dnya paras, yani Romann hkimiyet
alan demektir. mparatorluun bu paralarnn erimesi ile
Hellenisme, Slav milliyetilikleri, ardndan Trklk kt;
33
LBER ORTAYLI
yle ki 19. asrda emseddin Sami Fraeri hem Arnavut

hem Trk milliyetiliini birlikte gtryordu ve Sadrazam
Said Paann Panislamizmi ise temel unsuru Trk olan bir
Panislamizm idi.
Daha ak Trkler de vard: Ahmed Vefk Paa, b
ykeli, bavekil, yazar ve Moliere mtercimi: ihtida eden
Bulgarzadeler ailesinden geliyor. Szn yukarda ettiimiz
bu nl Trkolog, eski yeni Yunancaya hakim ve anti-Hel-
lendi. lk parlamentoda 1877de seim kanunu tartlrken,
Arap mebuslara gelecek seime kadar aklnz varsa drt yl
iinde Trkeyi renirsiniz demiti. 1849da imparatorlua
sman Macar, Polonyal subaylar ihtida ettiler ve Trk milli
yetisi oldular. lerinden Konstantin Borzecki 1869 ylnda
(dier adyla Mahmud Celaleddin Paa, Nazm Hikmetin
ana tarafndan byk dedesidir) Trk etnik milliyetiliinin
dsturu olan Les Turcs anciens et modernes (Eski ve Yeni
Trkler) adl bir kitap yazd.
br yanda Kk Asya kylarnda yer alan Chidonia
(Ayvalk)da kurulan Hellen Akademisi sadece Hellenleri de
il, baka Hristiyanlar da eitiyordu, ama Hellenize ederek...
Buna ramen aksi gelime de balad. Hellenlikle badaan
Bulgarlardan Konstantin Photinov gibi biri ise zmirde ilk
Bulgar gazetesini Lyuboslovjeyi kard. Odesada ticaretle
uraan bir Bulgar aydn olan Aprilov, Ukraynal Venelinin
tesiriyle Hellen deil, Bulgar olduunun bilincine vard ve
milli Bulgar maarif hareketini balatt. Balkanlarda Pax Ot-
tomana sona eriyordu. Bulgar komitelerini model alan bir
Trk komitesi ttihat ve Terakki Cemiyeti Trkiyenin ilk
nemli siyasi partisi olarak hayata atld. Bu anayasac dev
34
rimci komiteyi stanbul Tp Fakltesinden baz talebeler

kurmutu ama kuruluun ubeleri Balkanlara yayldnda;
asker, sivil, memur, tccar yeleriyle tannmaz hale gelmiti.
Artk tam manasyla bir Balkan komitesiydi. Osmanl ordusu
etnik Trk kltrne ve diline her zaman dikkat etmitir.
Mesela Arabistan ordusunun askerleri arasnda Arap say
snn artmas zerine derhal Anadoludan genler buraya
gnderiliyordu. ttihad ve Terakki bu nedenle az zamanda
Trkln yeerdii bir parti oldu ve kozmopolit Selanik
ehrinde Trk dili tarihiyle uraan memurlar ve aydnlar
II. Abdlhamid sansrnden snacaklar bir melce-i iltica
buldular.
Balkanlar uzun bir tarih iinde Roma-Hellen-Slav un
surlar barndrr. Hristiyanlk Bizans mirasdr. Osmanllk
Balkan tarihinin son be asrn kapsar. Bugn Balkanlara
Gneydou Avrupa deniyor. Bu anlamsz bir adlandr
madr. Trk Balkan deyimi yerine Romal Haemus tabiri de
kullanlabilir ama niin bir yerine kelime kullanyoruz.
stelik bu blge neye gre gneydoudur? G.B. Tiepolonun
Wrzburg Sarayndaki Avrupa allegorias veya Piscatorun
haritalarndaki bat Avrupa merkezcilik, imdi tekrar byle
bir adlandrmayla diriliyor. Balkanlardan ne Roma-Bizans
ne de Osmanl miras silinebilir. Balkanlarn tarihini kendi
inancmza gre tekrar yazamayz, inaa edemeyiz. Arangio
Ruizin Roma hukuk miras iin syledii bir deyimi Osmanl
miras iin kullanmak mmkndr:
Volendo e non volendo, sapendo e non sapendo; siamo tutti
Osmanisti (Romanisti)...
35
LBER ORTAYLI
Yani istesek de istemesek de, bilsek de bilmesek de he

pimiz Osmanlyz...
Balkan yarmadasnn kltr, toplumsal kurumlan ve
problemlerini anlamak iin Osmanl tetkikleri kanlmazdr;
o dnem bilindii lde Balkanlar anlalabilir.
36
FZAN SRGNNDEN TALYA GALNE
OSMANLININ AFRKADAK SON GNLER
2011 Trablusgarp Savann 100. ylyd. talya bugnk

Libya topraklan saylan Trablusgarp vilayetine ve mstakil
yani dorudan merkeze bal Bingazi sancana saldrd. 29
Eyll 191 l de verilen bir notayla bu savan balayaca bil
dirilir. Doru drst cevap alnmadan ve mzakereye giriil
meden, 4 Ekim 1911 de talya, deniz kuvvetleri, harp ktalar
dhil her snftan askerini Trablusgarp toprana dkmtr.
Dkmtr diyoruz, nk burada tarihi asndan byk
bir problem var. Genellikle tarih yazarken Trk-Osmanl
tarafnn yolduk ve problemleri ele alnr, bu doru; ancak
talyann gelimi bir kolonyalist lke olamadm, hcumu
ve harbi nasl planlayamadn pek dikkate almayz. Bu
an giderileceini ve Risorgimento arivlerinde, talyan
Deniz Kuvvetleri kaynaklarnda Trablus Harbinin iki tarafl
olarak ett edileceini mit ediyoruz.
A vrupann anas talya

talya 1911 e gelene kadar Avrupann en geri kalm b
yk devlet gcdr. talya, medeniyeti, kltr ve birtakm
37
LBER ORTAYLI
messeseleri itibariyle Avrupann anas demektir, talyasz bir

Avrupa dnmek mmkn deildir. Buna ramen talya bu
gn bile devam eden problemleri bariz bir ekilde yayordu.
Kuzey talya endstriyel, ticari, gelimi kltryle marur,
aristokrasisi hkim bir blgeydi; gney ise zirai, geri kalm
bir feodal yap ve Sicilyadan bildiimiz gibi sadece mafya
tipi ilikiler ayla deil; kilisesi, toprak aal gibi yerel
rgtlenmeleriyle kendi iinde yaayan, btnleememi bir
vatan parasyd. talyan birlii bir bakma Almanyann birli
inden daha evvel olutu ve burada alacak ey talyann en
gelimi blgesi Piemonte Lombardiyann sanayici kuvvetleri
ve bandaki marur monari (ki Krm Savanda bizim
mttefikimizdir) ile gney talyay temsil eden Garibaldi ve
onun krmz ceketlilerinin bir araya gelmesidir. Gneyin bu
cumhuriyeti kuvveti monariyle ibirlii halinde Papal
bile ortadan kaldryor, yani Vatikan bunlarn getirdii yeni
dzene dayanamyor ve papann kendisi Vatikan arazisini
terk ederek Roma iindeki St. Pietro di Laterani Kilisesine
ekiliyordu. 1929daki Lateran Antlamas ile Mussolini,
Papal tekrardan kk enternasyonal devlet olarak ihya
edip tanyana kadar, bu papalk mahkmiyeti bylece devam
edecekti.
Yeni talyann problemleri sayszdr. Artan nfusu ihra
edecek yer lazmdr ama uygun koloniler yoktur. talyann
isiz halk Akdeniz adalar ve bilhassa Osmanl Trkiyesine
hcum etmektedir, g etmektedir. stanbulun Pera muhiti
apartmanlarnn ve zmir villalarnn ounu talyan ustalar
yapmtr. talya modern Trkiyenin hayatnda nemli bir
yer tekil eder. 1849da Macarlar ve Polonyallarla birlikte
38
Avusturya ve Rusyaya kar savatklar iin kaan talyan

mlteciler bize snmlardr. Sultan Abdlmecit tarafndan
himaye grmlerdir; byle bir ba da vardr, tabii stne
Krm Savandaki talya sz konusudur. Btn bunlara
ramen imdi bu talya, kolonyal iktidarn kurmak iin
Trkiyeyle uramaktadr. ok ilgin bir olay; talyann
Tunusu ve Cezayiri Fransaya kaptrmasdr. Cezayirdeki
ilgi imdi sadece Cezayirdeki talyan Kadn operas ile
devam ediyordu. Msr zaten ngiliz igalinde, talyaya kala
kala Tripoli (Trablusgarp) kalyordu. Bu yerin ansn Eski
Roma hkimiyetine bal olarak tutuyorlar; bildiiniz gibi
Tripoli, Cyreneika yani Romann Afrika kolonileridir ve
burada Romann en nemli ehri, Leptis Magnadr. Kumlar
altna gmldr, bugn bile en canl en gzel Roma ehri
budur. ok turist gitmedii iin bizim Efese dnmemitir.
Bu blgede tabii nemli bir snf da vardr. Nitekim Roma
imparatorlarndan Septimus Severus da miladi 146 ylnda
dodu, 193-211 tarihleri arasnda imparatordu. Babas yerli
zadegndan Kartaca asall; annesi Romadan gelip yerleen
bir patrici ailesinden olan Septimus Severus, Kartaca aksa-
myla Latince konuabiliyordu. stanbul tarihinin yakndan
tand bir imparatordu nk Byk Konstantinden evvel
ehrimizde ina ettii eserler vardr.
Libyann Roma mparatorluu zerindeki nemi her
eyden evvel stratejik konumuna dayanyordu. Birincisi Af
rika ilerine alan bir kapdr, bugn bile ad ve Nijeryaya
alyor. Yani Afrikaya bir nevi insan ticaretini de ieren bir
konumda. kincisi burada Tuaregler gibi sava kuvvetler
vard. Ne var ki bu zorlama gelenek talyann kuzey Afrika
maceras iin geerli neden deildi.
39
LBER ORTAYLI
Bilhassa vaha ehirleri Kufra, Gadames gibi Afrika ile sahil

arasndaki ticaretin, kervanlarn urak yerleri var. Bu yzden
bu Libya dediimiz toprak -ki tarih boyu Arap dnyasnda
Trablusgarp diye geiyor- 7. asrda ve Hz. mer devrindeki
Msrn fethinden sonra Arap ftuhat programna girmitir.
Ukbe bin Naf gibi bir Kuzey Afrika fatihinin eliyle slmla
m ve ftuhat Libya, Tunus ve Cezayir ile devam etmitir.
Demek ki Arap fatihler artk 8. asrn balarnda spanyaya,
Endlse geecekler. Bizim iin bu nemli topran ne
olduunu kaydetmeye gerek yok. Arazi, Arap fethine kadar
Romadr. Ve btn tarih boyunca da M sra hkmeden
devletler Kuzey Afrikaya da hkmetmitir. Bu devletlerin
Libyada bir hkimiyeti vardr, Trablusgarp diye mstakil
devlet ise ortada yoktu.
Nitekim Osmanl ftuhat da Msrdan sonra Cezayirin
(yani Garp Cezayiri) ilhakn getirdi. Bu blgede mesela
Cezayirin otonom bir yaps vardr, mahalli kuloullar
buradan giden Trk asll yenieriler ve oradaki yerlilerin
birleimiyle olumutu. Libyada bu kulolu nfuzu o ka
dar ok deildi, fakat gene de hkimdi. Daha fazla Osmanl
hkimiyeti vardr ve bir bakma da gevek bir ynetimdir.
nk bu ok geni bir arazi ve nfusu da ok fazla olmad
ndan stratejik kaynaklan kontrol etmek kolay deildi. Bu
nedenle Trablusgarp vilayeti ve yanndaki mstakil Bingazi
sanca geveklik iindedir. Hi phesiz ki pek dikkate aln
mayan ikinci safha Senusilerdir. Kuzey Afrikann tasavvuf!
tarikatlardr. Cezayirde Ticanilik var ve Senusilik de burada.
Senusiler Osmanl Trkiyesinin dier merkezlerinde ok
etkili olmadlar fakat Filibeli ehbenderzde Ahmet Hil-
40
ini, Senuileri ok tutar ve onlarn grne gre Kuran

okumak ve yorumlamak her Mslmann vazifesidir ve
ona gre itihat yapmak da grevidir. Bu modernist bir
yaklam. Senusilerin bir katks da budur ve aslndan lden
beklenmeyecek bir yaklamdr bu. Her halkarda bunlarn
modernist slamda da bir yerleri vardr.
4 Ekimde Trablusa kan talyan kuvvetleri sahili geri
kolay igal ettiler; bir ay iinde hem batdaki Trablusgarp hem
gney doudaki Bingazi sahil blmn abuk ele geirdiler.
Silah donanmlar vard ama bu donanmlar hibir zaman
Fransa, Almanya ya da ngiltere ile mukayese edilemez. Bu
nedenle talimsiz ve tecrbesiz komutanlar idaresindeki asker
ieri ksmlara giremedi. Bunlar sadece bir iki kilometre ieri
girebildiler, burada tkand kaldlar.
ttihat subaylar Libyada

Kim direndi bunlara kar? Grne baklrsa kabahat,
mthi bir gaflet ve umursamazlk iindeki brahim Hakk
Paaya (Romadaki evvelki sefir ve sonraki sadrazam) atlyor.
Kendisi fevkalade bir idare ve devletler hukuku hocasdr;
yazdklarndan bugn bile istifade edilir, fakat tecrbeli bir
devlet adam deildir, bunu da itiraf edecek kadar drsttr.
talyann amalini (emellerini) ciddiye almamtr. Asker
olarak ciddiye alnacak deillerdi belki ama Osmanl ml
k zerinde emelleri ciddiydi. Hedefleri ve niyetleri akt.
Dou Afrikada Somalinin gneyini ksmen ele geirdiler,
Habeistan harbi ise bir skandal olarak bitti. Kala kala buras
kald. Fakat burada bir harp ihtimali grlmedii iin biz
buradaki bir tmeni bile ektik, Yemene sevk ettik. Yemen
41
LBER ORTAYLI
bizim beyaz filimiz, bamzn derdiydi. Kala kala jandarma

kuvvetleri kald. Balarndaki Neet Beydi (hem kumandan
vekili hem vali vekili olarak kald). Direnmeye niyetli bu
komutana Enver Bey, Ali Fethi Bey (Okyar) ve Mustafa
Kemal Bey katldlar ve bu destein arkas da geldi. Cami
Bey, Nuri Bey... Ve gizli olarak gnll statsnde giden,
resmen gnderilmeyen subaylarla Senusiler birletiler.
Sonuta talya ilerleyemedi, sava ok uzun srd, Trab-
lusgarp ahalisi byk bir kahramanlk gsterdi. Bu gen su
baylar mthi bir tecrbe elde ettiler orada, ileride Edirnenin
istirdadn gerekletiren Enver Bey, anakkale ve stiklal
Savann Birinci Cihan Savann komutan Mustafa Kemal
Bey burada komutanlk rendi. Daha ilginci; talya, adalara
saldrdktan sonra 4 Mays 1912de Rodosu igal ediyorlar,
zrhllar var, bizde ise donanma bitikti. Ve harbi hukuken
bitirdik. Burada bu bildiimiz komutanlar derhal Balkan
Harbine gitti, bir ksm kald.
Yerliler, kulolu takm ve baavu rtbesiyle tecrbeli
askerler kald ve sava bitmedi. Hatta Ylmaz Oztunaya gre
bir sre sonra bizim Osmanl hanedanndan ehzade Osman
Fuat Efendi (ki ilgin bir ehzadedir; harp iinde hava kuvvet
lerinin kuruluunda nemli rol oldu. Harp Mecmuasnda
kapaa resmi konulacakt, (Enver Paa nlemitir) burada
general rtbesi ve kararghyla kalmaya devam etti. Direni
20 yl daha srd. Mussolini kanl ekilde direniileri yok
edene kadar...
Trablusgarp Sava ile Afrikadaki son imparatorluk vila
yeti elden kt. Ancak tpk Msr gibi sembolik bir hilafet
hkimiyeti kald. Ama Trk komutan grubunun etraf a
42
rtacak derecede etkin rgt, eitimci ve her art altnda

sava olduu anlald.
En ilginci Libyada 20 yl boyunca sava srekli devam etti.
Fakat imdi bugn bu lke bunlarn tarihini biraz unutur
gibi oldu. Trk-Libya dayanmasn ok abartmaya gerek
yok ama bu ekilde silmeye de gerek yok. Bu Araplarn tarih
yazmndaki naif hatta ocuka bir yndr. Libya kukusuz
o gn iktisaden bu devletin merkezine kuvvetle bal deildi;
Trkiye-Libya mspet ilikileri 1911-12nin bir devamdr.
Eer bugnk Libya muhalefeti bu dayanmay srdrrse
gelecein Libyasyla iktisadi ve siyasi balarn sreceine
phe yoktur.
Fizan srgn yeriydi
II. Abdlhamid dneminde Fizan srgn yeriydi. Buraya

giden srgnler yani Jn Trk takm bir yerden sonra st
lerinde byk bir bask olmadan geiniyor orada. Merhum
Ylmaz Oztuna deinmitir; mesela Trablusgarp Mevki Ko
mutan Recep Paa bunlar koruyor ya da korur grnyor,
takip ediyor, bir sre sonra da bunlarn kamalarna gz
yumuyor ya da affna araclk ediyor. Onun iin sevilirdi ve
ttihatlar Recep Paay II. Merutiyetten sonra Harbiye
Nazr yaptlar. Mesela Trablusgarp divan azasnn ei Zey
nep Hanm, kocas buraya srgne gnderildi diye Kralie
Victoria ve Kayzer Wilhelme mektup yazyor affediniz
diye. Nimet Arzk ile ehit bykeli Zeynep Hanm Taha
Carmn bykannesiydi. Trablusgarp yani Fizan dediimiz
blgeye bakn; Fizan bir yaktrma nk Fizan gneydeki
43
LBER ORTAYLI
sancaktr. Fizan srgn, bizim hrriyet edebiyatnda ok

yer tutar. Adeta Rusyann Sibiryas gibi.
Ui Antlam as: 90 bin altn biz alyoruz

lk gn, yani 4 Ekim 1911 de talya buray alacam,
baka emelim yok demiti. Fakat 20 yl sonra bu i byle
bitmitir. Libyallar direnmitir, bu ok aktr ve bugne
kadar devam etmitir. Oniki Adalarn istirdadndan, aln
masndan sonra Osmanl bir mtareke yapmak zorunda
kalmtr. 360 yllk hkimiyet Ui (Ouchy) Antlamas ile
svirede bitmitir. Delegasyonda Gazi Ahmet Muhtar Paa
vardr, Lbnanl ayan azasndan Fauki Paa vardr. lgin bir
antlama ortaya kmaktadr. Libyay tahliye ediyoruz fakat
vezir rtbeli naip gnderiyoruz, padiah naibi; oradaki va
kflar ve din kurulular denetleyecek ve er hakim olarak
talyaya kar hukuken savunacak. Daha ilginci, din adam
larnn tayini; tpk Avusturya-Macaristann Bosna Herseki
ilhakndan sonra stanbuldaki bykeli Marki Pallavicini
ile yapt gibi buradan tayin edilecek, eyhlislamlktan
yani. Ayrca 90 bin altn alyoruz Libyaya karlk, yani harp
tazminat demiyoruz ve daha da ilginci kapitlasyonlar ilga
ediliyor. Antlamada adalar bizde kalacakt, talya geici sre
iin orada kalacakt ama geri verilmedi, harp balad. talya
Birinci Harpte bata bizimle olacakt ama olmad.
44
BR ASIR SONRA
TRABLUSCARP SAVAININ
KISA BR DEERLENDRMES
191 l in eyll ay sonunda talya, Trablusgarpa kmaya

karar vermiti. Yani Osmanlmn Afrikadaki son vilayeti
Trablusgarp ve mstakil Bingazi sancandan oluan, bu
gnk Libyaya... talya 29 Eyll 191 l de bir notayla sava
artlarnn olutuunu belirtti. Doru drst cevab bek
lemeden, mzakereye girimeden, btn byk devletlere
Trablustan baka yere kmaya niyeti olmadn belirterek
4 Ekim 1911de sava ilan etti. Btn talya ordusunun
her snf vilayete saldrmtr. Bir ay ierisinde batdaki
Trablusgarptan doudaki Bingaziye kadar btn kylar
igal etmilerdi. Fakat ierilere bir-iki kilometreden fazla
nfuz etmeleri mmkn olmad. Aktr ki talya, gl
bir kolonyanist devlet deildi. Hazrl yoktu, daha evvel
Somalide bir para ele geirmi, Habeistanda ise fena ye
nilmiti.
Tarihilerimiz talyann gaflet iindeki Trkiye ye saldr
dn belirtir. Afrikadaki son Osmanl tmeni sava olmaz
45
LBER ORTAYLI
diye dnlerek Yemene gnderilmiti. Kumandan ve vali

vekili Neet Bey ancak kendisi gibi gen subaylar gnll
olarak yannda buldu. Enver Bey, Fethi (Okyar), Mustafa
Kemal (Atatrk), Nuri Bey gibi bu subaylar resmen deil,
gnll statsyle gnderilmilerdir. Hilafete candan bal
yerel halkn kendi etraflarnda toplanmalar ve onlarn ksa
zamanda eitilmeleri ile talyanlar durduruldu. Tuaregler
ile Bedevilerin yannda kulolu denen, Anadoludan yer
leme baz kk rtbeli subaylarn sava gc ile direni
srdrld.
Ceride sadece hilafet kald

talya az saydaki baarl gen komutan ve direnen yer
li halka kar etkili olamaynca gney Ege adalarna kt.
Bu arada Balkan Sava da knca talya ile Ui Anlama
s yapld. 360 yllk hakimiyet sviredeki bu anlamayla
bitmitir. Trablusgarp tahliye ettik. Fakat padiah naibi
olarak vezir rtbeli bir memur gnderdik. Vakflar ve halkn
dini haklarn denetlenecek, din adam tayini stanbuldan
eyhlislamlktan yaplacakt. talya 90 bin altn karlk
deyecek, talyaya verilen kapitlasyonlar ilga edilecekti.
Libyaya gnll komutanlar gitmeye devam etti. Ylmaz
Oztunamn verdii bilgiye gre Osmanl hanedannn parlak
gen subaylarndan ehzade Osman Fuat Efendi general rt
besi ile komutay devrald ve direni devam etti. Trablusgarp
ile Afrikadaki son Osmanl vilayeti elden kt. Sembolik
bir Osmanl hilafeti kald ama talyanlar ile olan sava, gen
Trk komutanlarn etkin rgtlenme yetenei ve savaln
gsterdi. Libya halknn da dier Afrika halklarna gre ok
etkin savalar olduklar anlald.
46
TRKYE-FRANSA LKLER
TARH DOSTLUK SLOGANLARI
Krm Savanda ngiltere ile mttefiktik; bu ittifak Bri

tanya mparatorluu na asker kayb, silah ve mhimmat itiba
riyle pahalya mal oldu. 1877de Rusya ile harbe girmemizin
nedenlerinden biri Krm Sava sonucunda taraflar arasnda
imzalanan 1856 Paris Kongresindeki kazanmlarmzd.
Dorusu Midhat Paa ve Osmanl yneticileri 1876da
balayan krizde ngilizlerin Rusyaya kar bizi destekleyece
ine candan inanyordu; olmad tabii. Fransad a da herhalde
III. Napolyonu savaa srkleyecek Byk Reid Paa gibi
bir diplomatla karlamadndan o da bu savata ve iin
sonunda da ortada yoktu.
Lkin Britanya m paratorluu Liberallerin bakan
Trk aleyhtar Gladstoneui devrilmesi ve Liberallerin ye
rini alan muhafazakrlarn lideri Disraeli sayesinde Berlin
Kongresinde yeniden Trk tarafn desteklemeye balad.
Hi phesiz ki kendi karlar dorultusunda ngiltere Berlin
Kongresinde birok kazanmlara sahip oldu (Kbrsn szde
47
LBER ORTAYLI
geici igali gibi). Bir yandan daTrklerin Balkanlardan

tamamen atlmasn nleyebildi.
Dorusu ngilterenin d politikadaki tercihleri Sultan
Abdlhamid devrinin ana hatlarn oluturur. Msrn igali
ve Ortadoudaki etkin ngiliz nfuzunun kurulmas, bir
mddet sonra ngilterenin Kuveyte szmaya almas Ha-
midiye Dnemi boyunca hakl bir ngiliz endiesi yaratmtr.
ngiltere yava yava Trkiyeden uzaklamaya balamt.
Bu arada Rusya savalar boyunca Trkiye karsnda ne ka
dar lojistik sorunlar ve komuta kademesinde umulmadk
noksanlar olduunu ve yeni bir sava Trkiye karsnda ne
kadar ok zorlanacan grmt. III. Aleksandr (ar unvan
sulhseverdir) hakl olarak sulh politikas gtmeye balad.
Rusya ksa bir sre Almanyaya yanat ise de ok abuk bir
biimde Fransa taraf tutuldu. Bu gsterii bir yaklamd.
Tpk Abdlhamid Han m Almanya taraftarlnn gsterii
olmas gibi. Fransa ve ngiltere Trk-Alman yaknlamasn
endieyle izliyordu ama asl dnm noktas Balkan Savadr.
Balkanlarda dtmz durum; ngiltere ve Fransada Trk
sava gc hakknda yanl deerlendirmelere neden oldu.
Daha 1896da Yunan Savandaki durumu unuttular ve
sanld ki Trk mparatorluu modern harp tekniklerinden
tamamen uzak ve iflas halinde. Bu yanlgya Trkleri iyi ta
nyan Almanya ve Avusturya kurmaylar dmedi. I. Dnya
Savann arifesinde ttihat politika tarihte pek olmayan
ananevi bir Osmanl-Alman dostluundan sz eder oldu.
Oysa Osmanlnn tarihten gelen en nemli politik dostlar
Fransa ve ngilteredir. Son 40 ylda Fransa ve Britanyann
aleyhinde gelien diplomatik manevralar byle bir sloga-
48
m beslemitir. br taraftan Almanya-Avusturya gibi bir

camia tarih boyunca Osmanl mparatorluunun Batda
kar karya geldii bir gt. Aksine bu dnemde Fransa
Avrupann iinde politik manevralar ve stratejik savunmas
dolaysyla Osmanl mparatorluunu desteklemitir. ngil
tere ile de III. Elizabeth devrinden beri ta 20. yzyla kadar
ciddi bir srtme olmad herkesin malumudur. Bundan
dolay tarihte dostluk pek geerli bir analiz yntemi deilse
de Trkiye-Fransa arasndaki uzun dostluu ele almamz
gerektiren baz nemli noktalar var. Bunlarn banda kapi
tlasyonlar gelir.
Fransa ile Trkiye tarihi ilikilerinden sz ettiimiz vakit
aklmza hemen kapitlasyonlar geliyor. Bu, pek isabetsiz bir
arm deildir. Ne var ki kapitlasyonlar dediimiz vakit
bunun iktisadi ve hukuki yn zerinde doru noktalara da
iaret edilememektedir. Saniyen Fransann Avrupa devletleri
arasnda nasl bir dengeyi temsil ettii ve O sm anl mpara
torluu ile kuraca yakn ilikilere neden muhta olduu,
ayn pozisyonun simetrik olarak Trklerin imparatorluu
iin de geerli olduunu hesaba katmamaktayz. Hi phe
siz Fransa ile ilikilerin Hal seferlerinden beri balad ve
bir ekilde Dou ile temellendirildii aktr (1207 ve 1210
yllar). Ama Dou ile temas eden Bat, aslnda ok uzun
zamandr talyan ehir cumhuriyetleri olmutur. Dounun
Mslman imparatorluklar iin Batl demek Cenova ve
Venediktir. Floransa bile bu ilikilere onlardan biraz daha
ge, daha dolayl ve az younlukla girmitir. Dikkate alma
dmz bir dier g de sadece iktisadi ve ticari g olan
Katalunyadr. Bu tccar halkn Dounun her yerinde Con-
49
LBER ORTAYLI
sulato del Mare denilen kendi setikleri temsilciler vastasyla

hukuki ilerini yrttkleri ve tccarlar organize ederek
mahalli hkmetlerle temasa getikleri aktr. zellikle
skenderiye ve Kahire gibi merkezlerde bu byleydi. Ve Mem
luk mparatorluu 1517de ortadan kaldrld zaman Yavuz
Sultan Selime biat edenlerin, onu karlayp itaat edenlerin
banda Consulato del Mare denilen bir Katalan tccar
yer almaktayd. Msrn, Suriyenin, Filistinin ve Hicazn
fatihi, hi tereddt etmeden mevcut Memluk kapitlasyon
larm, yani onlarn verdikleri imtiyazlar yeniledi. nk
d ticaret, kapitlasyonlar rejimi ile yrr. Bunun hukuki
temeli una dayanr: slam fkhna gre slam lkesinden
olmayan biri harb statdedir. Bu, slam topraklarndaki
gayrimslimlere amil bir stat deildir. Onlara zmm
diyoruz. Bir harbnin maln mlkn yamalamak, cann
almak, hak deil hatta belki bir grevdir. Ama o eman
dilerse yani eman dileyerek mstemin statsne gelirse
durum deiir. Ve bunu devlet deil, aslnda cemaatin yesi
her Mslman verebilir. Tabii ki bu teorik durumdur. Esasta
harb memleketlerden gelen tccarlar mahalli grevlilerle ve
nihayet emirle, o yerin hkmdarlyla temasa geer ve eman
alarak mstemin statsne gelirler, kendisine karada ve
denizde ticaret imkn vermek, yani emn eman vermek,
gvenlik vermek artyla vergilerini haralarn derler. Ve
ilikileri devam eder.
Venedik ve Cenovann hayatm nasl karlad bellidir.
Katalanlarn da byledir. Bir mddet sonra iktisadi bakm
dan, ilikiler bakmndan onlar geriden izleyen Fransa da
bu rejime tabi olacaktr. Ve nihayet Fransann rakipleri olan
50
Hollandallar ve ngilizler de bu kervana katlacaklardr.

Bu kervann sonu gelmez. 18. yzyldan itibaren birtakm
seyrsefain anlamalar ile Roma imparatorluu dediimiz,
aslnda Avusturyadan baka bir ey olmayan kuvvet de bun
lar takip edecektir.
Kapitlasyonlar zerinde edebiyatmza kadar giren bir
gr, bu sistemin sayesinde Avrupann tek tarafl olarak
slam lkelerinin hammaddelerini smrd, sanayinin
hammadde ihtiyacn bu yzden kestii ve pahallatrd
ve kendi mallarn da rahata ieri sokarak mahalli rakip
endstriyi yok ettii gibi deerlendirmelerdir ve ksmen
dorudur. Ama genel olarak dorunun nedenleri zerinde
durulmuyor; rejimin nasl olduuna bakmamz gerekir.
slam hukukularna gre genel olarak O sm anl
Devletinde kapitlasyonlar ahidname eklinde mftnn
yani eyhlislamn fetvasyla verirler. Her ahidname, padiah
deitike yeniden tasdik edilir. Bununla tccarlar ilerine
devam ederler. Ticaret her sistemin ihtiyac olan bir uratr.
Memleket iindeki baz mamulatn ve hammaddenin ihrac
gerekir. Bunlarn iinde sizin sanayinizin ihtiyac olanlara
ihra yasa konur. Bu bugnk kadar liberal deildir ve
konmutur. Osmanlnn ihra yasa koyduu maddelerin
uzun bir liste tekil ettiine hi phe yoktur. Mesela yel
ken bezi, gemi halat, gherile, gm, kee hatta pirin
gibi... Ordunun ihtiyac gz nne alnarak tahl, hububat,
birtakm meyveler de yasaktr. Ancak 18. yzylda sanayi
safhasna geen ve kendi rettikleri zirai rnler kendilerine
yetmeyen (ayn durum talyan devletlerinde Venedik, Cenova
ve Floransada daha erken dnemde sz konusuydu) lkeler
51
LBER ORTAYLI
bu rnleri Trkiyeden istedi. Osmanl mparatorluunun

tccarlar, yerli makamlarnn, kadlarnn, beylerbeylerinin
ve merkezin iddetle yasaklamasna ramen denizin ortasnda
kaak mal devrediyorlar, tahl, meyve ve zirai hammadde
ihtiyacn karlyorlard. 18. yzylda bu ihracatn hacmi
dikkate deecek kadar artt. Dnnz ki Tuna mansabnn,
Avusturya ticaretinin ve endstrisinin artan hammadde ve
yan mamul ihtiyac (kaytan, aba, kee gibi) Doudan kar
lanyordu. Bulgaristanda kaytanclktan zengin olanlar kt.
18. yzyl gelimelerinin yorumu, Bulgar tarihilerin biraz
abartyla 18. yzylda (bu dnem tarihlerine Rnesans devri
diyorlar) bir kapitalist snf ortaya ktn iddia etmelerine
kadar gider. nl tarihi Nikolai 1ldorov, Balkanskiiat
grad* adl kitabnda mahalli tccarlardan olan Gmger-
dan ailesinin ne kadar zenginleen bir kapitalist olduuna
iaret etmektedir. Balkanlardaki Voskopoj ehrinde, artk
ehrin idaresine ve baz messeselere sahiplenmeye kadar
ykselen bir ehir burjuvazisi denen tccarlardan sz edilir.
Balkanl tarihiler bunu da adeta Batdaki Freie Reichs-
stadt yani serbest ehirlerin yeni gelien merkantil ynetici
(patrici) snf gibi yorumlarlar. Abartmalar bir yana, baz
deiikliklerin olduu kanlmazdr. Ve kapitlasyonlar
Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman devrinde,
memleketteki baz ihtiya fazlas hammaddeyi ve baz yan
mamul maddenin dar ihracn kolaylatran, gelir getiren
bir mekanizma olduu halde, sonraki devirlerde aleyhte
alm olabilir.
* The Balkan City, 7400-7900 adyla ngilizceye evrilmitir.
52
Burada dikkatinizi ekmek isteriz. Bu gibi mbadelede

baka baz unsurlar da var. Siz Venedikin kalyonuna ihti
ya duyuyorsunuz. O zaman bahriye iin gerekli keresteyi
onlarla paylamakta bir beis yok, buna mecbursunuz. Siz
Batdan baz mamulat alyorsunuz ve ona kar kendi lks
emtianz sevk ediyorsunuz. Bugn hala Batdaki mzelerde
birtakm kemha, kadife ve Ankara sofundan nefis mamul
leri gryorsak, karlnda Venedik kumalarn Topkap
Saraynn magazinlerinde grrsnz. Dolaysyla kapit
lasyon rejimlerinin, imtiyazatn arkasnda baka unsurlara da
dikkat etmeniz gerekir. Gelen tccara teminat veriyorsunuz.
Bunlarn arasnda bir itilaf vukua geldiinde duruma sizin
mdahaleniz gerekmez. Bir kapitlasyon mahkemesi gere
kir ve bunu konsoloslar yapar. Sonralar tebaadan birtakm
esnaf ve tccarn yabanc tebaaya girerek bu haktan istifade
etmeleri bir sapma saylr. Ama benzer haklardan her iki taraf
da istifade edebilirdi. Ve nitekim Osmanllar da 1856dan
sonra Hindistan ve Cava gibi koloni lkelerde dahi istifade
etmiti. Konsoloslar, sefirlerin temsilcisi ve muavini olduk
larndan hususi bir koruma altna gelecektir. Bu balangta
bir ahidname ile mmknd. Karlofa ve Pasarofa Antla
malarndan sonra 1648 Vestfalya Antlamasnn hkmleri
arasnda ve dolaysyla beynelmilel bir stat haline geldi.
Biz 1699 Karlofa ve 1718 Pasarofa muahedeleriyle bu
sistemin iine girdik.
Fransa sadece D ouya yerleen Franszlarn deil baka
Avrupallarn (Levanten) da devleti oldu, pasaport verdi.
Fransann Selanik, zmir, Halep, skenderun, Lazkiye ve
Kahire gibi yerlerdeki kolonileri bir Latin milleti meyda
53
LBER ORTAYLI
na getirmiyor. Bu, yanl bilgidir. Millet sisteminin iine

girmiyorlar. Bunlar, ruhanileri yabanc tebaal olduu iin
daha ok bir avukat, bir hukuki temsilci vastasyla devletle
temasa geerler. Ve kendilerine taife demek daha dorudur.
Bilhassa 1569, 1570, 1572 yllarnda Venedikle olan sava
dolaysyla Fransa 16. asrdan itibaren Osmanl iktisadna
ve kapitlasyon sistemine daha rahatlkla girmitir. O kadar
ki bir ara Ingiliz, Hollandal, Portekizli, Ispanyol, Sicilyal,
Anconal ve Raguzal gemiciler ve tccarlar Fransz bandras
altnda, yani onlara vergi vererek bu protektoradan istifade
ile Osmanl mparatorluunda karada ve denizde ticaret
yapmlardr. Bunun gibi Avusturya, talya ve Karadeniz
Rus limanlarnda da 18. ve 19. yzylda Trkler vard. 19.
Asrda Caval ve Hintli Mslmanlara biz de Osmanl pa
saportu verdik.
Fransa ile asl kapitlasyonlarn 1730da Avusturya ve
Rusyaya kar kaybettiklerimizi geri aldmz kazanl
anlama dolaysyla verildii tekrarlanr, dorudur; Fran
sa 18. yzyldaki ezeli ve ebedi rakip gibi grnen Rusya
ve Avusturya ittifakna kar Osmanl Devleti nin yann
da diplomatik bakmdan ona mzahir olan bir kuvvetti.
Ama mesele bu kadar da basit deildir. Fransz sanayinin,
daha dorusu manifaktrn ve mhendisliin en stn
dnemini yayordu ve Akdenizin her yerinde Franszlar
vard. zmir nfusunda Rum, talyan ve Franszlara, Halep,
Trablusamda, ayn kompozisyona skenderun, Kahire ve
skenderiyede rastlamak mmknd. Fransa, stanbulun
Perasndaki geleneksel Cenoval, Floransal ve Venedikli
talyan sakinlerin yannda birdenbire bymeye balamtr.
54
Byle bir ticari an youn bir diplomatik iliki getirmemesi

mmkn deildi. 18. yzyln Trkiye mparatorluu her
kesinde Fransz medeniyetinin etkilerine ve tketime akt.
Fazlas var. Fransa 17. asr sonundan itibaren imparator
lukta bir yandan Cizvitlerin atklar kurumlar, messeseler
ve okullar, dier taraftan Jeunes de langues dediimiz son
radan Avusturyann uyarlayp tekrarlad Sprachknaben
yani Trke, Farsa, Arapa ile eitilen deerli diplomatlar
yetitiriyordu. Bunlar ark biliyordu ve geni bir tercman
ve konsolos an meydana getiriyorlard. Halil nalck ve
merhum Ali hsan Gencer gibi aratrmaclarn verdii ra
kamlara gre bu Avrupa lkelerinin bazlar 1500e kadar
tercman kadrosu gsteriyordu. Tercmanlk yapan szde
kalabaln iindeki gerek ihtisas adamnn says ise ancak
bir dzineyi bulur. Gerisi diplomatlarn ve sefaretlerin eitli
menfaat salad ve karlnda yerli Levantenlere menfaat
verdii bir mekanizmaya dnt. spanya gnden beri ilk
1,5 asrda bu gibi grevleri gren Musevi nfus dlanmt.
17. asr genellikle iktisadi ynden Osmanl-Trk unsuru ile
Museviliin birlikte knt yaad dnem olarak adland
rlabilir. Tekrar kapitlasyon konusuna dnecek olursak; zel
likle 18. asrn getirdii devletler aras hukukun gvencesiyle
kapitlasyon bir hayat tarz, bir iktisadi gvence yaratr. Hi
phesiz ki benzer haklar Osmanl tccar iin de geerliydi.
Ama galiba imparatorluun retim yaps dolaysyla Osman-
l tccar, Venedikte Fondaco dei Turchideki gzel gnlerini
bile artk devam ettirmekte zorlanmtr. Bununla beraber
Osmanl tccarnn komu lkelerde i grmediini, kendi
konsolos benzeri temsilcilerinin olmadn dnmeyelim.
55
LBER ORTAYLI
Fransa ile olan bu ilikilerde diplomatlarn iinde Trke

bilenler bile vard. Bykeliler Girardin ve Guilleragues
bunlara rnektir.
Fransa ile olan ilikiler birok Avrupa devletinin aksine
Fransz Devriminden sonra da canl olarak devam etti. h
tilalci Fransann renkli kokartn takarak gezinen ve yeni
moday takip eden diplomatlar baz halde ikyet konusu
oluyordu. Avusturyallar, Franszlar propaganda yapyorlar
ve ananeyi ykyorlar diye Babaliye ikyet ettiklerinde
cevap; Bernard Lewisin French Revolution and Turkey
makalesinde de belirttii gibi; sizin hepinizin kyafeti acayip
tir, isterseniz banza zm kfesi giyip gezin, bizi alakadar
etmez olmutur. Osmanl mparatorluu btn 18. asr
boyunca kendine kan kusturan AvusturyalIlarn ve Ruslarn
ihtilal dolaysyla kendi kabuklarna ekilmelerinden son de
rece de memnundu. Nitekim Avusturya ile Zitvatorok, Rusya
ile Ya Antlamalar yapld, iki tehlike sahneden ekildi.
Dorusu III. Selimin Trkiyesi, imdi Bonaparten
Fransas ile yakn iliki iindeydi. Fransa Sefiri General Sebas-
tiani tutulan ve dinlenen biriydi. Ne var ki konsl ynetimi
nin Msra saldrmas, Msrn Bonaparte tarafndan igali,
stnden Akkada Cezzar Ahmet Paann zaferi, Abukirdeki
ngiliz bahriyesinin galibiyetiyle tarih deiti. Olmayacak
bir ey olmu, Osmanl Rusya ile ittifak iine girmiti. Rus
Amiral Uchakov ve Amiral Kadir Bey in mterek donanmas
Adriyatikteki Ion Adalarm birlikte igal etti. Ve himaye
altndaki Cezayir-i Seba (Yedi Adalar) Cumhuriyetini kurdu.
Yunanistann ilk bamszl ve talihin cilvesi olarak bir
daha ok uzun zaman kavuamad cumhuriyet idaresi bu
56
iki monarinin sayesinde mmkn olmutur. 1815 Viyana

Kongresi sonras Meternich gibi makul ve ok uluslu impara
torluklara uygun politikalar takip eden ve bunu telkin eden
bir devlet adamyla olan ilikiler Fransa ile olan yaknl bir
yerde dondurmu saylr. Mehmet Alinin ayaklanmas daha
evvel Navarindeki Yunan ayaklanmasn desteklemek gibi
fiiller Fransa ile Osmanl mparatorluunun arasn am
tr. ngiltere Rusyaya kar (Hnkar skelesi Antlamasyla
Rusyann Osmanl mparatorluu zerinde Msra kar ko
ruyucu politikasn hatrlayalm) Osmanl mparatorluunu
himaye etme politikasn balatt. Bu bir uzun dnemdir.
Bu sayede Msr sorununu da imparatorluk atlatt. Fransa,
Akdenizde Mehmet Ali Msrn destekleme imknn kay
betmitir. Mamafih Britanya mparatorluu ile aksamayan
ilikiler kurmaya alan Tanzimat imparatorluk ynetimi
Fransay da ihmal etmemitir.
Burada bizim tarih yazclmzdaki sefaret paal gibi
aalayc bir yaftay terk etmemiz gerekir. Tanzimatlar iyi
diplomatlardr. Nitekim Mustafa Reid Paa, III. Napolyonu
Krm Savana katlmaya ikna etti. Fransa bu savata de
dii ar bedel dolaysyla Mustafa Reid Paaya son derece
kzgndr. Hiddeti yznden III. Napolyon, Mustafa Reid
Paa nn Paris Konferansna delege olarak gelmesine bile kar
yd ve bu gelii nledi. Meydan Mehmet Emin Ali Paa ya
ve Keecizade Fuat Paaya kalmtr. mparatorluun yeni
bir dneme girdii aktr. Artk kapitlasyon rejiminin -ki
tek tarafl bir kar salad en bata Osmanl ynetimi ta
rafndan olmak zere herkes tarafndan grlmektedir- sona
ermesi ve gerek anlamda bir iktisadi gelime salamak iin
57
LBER ORTAYLI
mevcut liberalizmin tatbiki gerektiine Osmanllar da kani

olmutur. Arazi kanunnamesi bir nevi denemeydi. Zirai
yapy liberalletirmeyi hedefliyordu. Ali Paa ve Keecizade
ifti tamamen liberal ticareti, modern bir miras sistemini
getirmek iin medeni kanunu kabul etmeyi art grdler ve
Fransz medeni kanunu gibi tamamen laik yapl bir kanun
metninin, kozmopolit yapda bir imparatorlukta geerli
olabileceini dndler. Bu vaka, Cevdet Paa nn Mecelle
adl hukuk eserinin ortaya kyla nlenen bir teebbs ol
mutur. Cevdet Paann muhafazakrlar galip gelmi gibiydi.
Ama Osmanl mparatorluunda hukuki bir Romanizasyon
sreci, yeni bir uyarlama dnemi de balamt.
19. yzylda kapitlasyonlarn genel yaps udur: Artk
devletlerin iktisadi ilgileri bilhassa Batnn giriimleri ticaret
ve seyrsefaini amtr. Yatrm ama girildi. Demiryolu,
karayolu, posta ve telgraf, bankaclk gibi yatrm sektrle
rine el atlyordu. tiraf etmek gerekir ki Trkiye bu konuda
Rusya ve rana gre daha temkinli veyahut daha geride bile
kalmtr. Ama hi phesiz gerek borlanmalara kar gerekse
iktisadi hayatn canlanmas iin yatrm devrindeydik. Fransa
bu dnemde ttn rejisinin yannda i ulamda ve bilhassa
demiryolculukta imparatorluun son gnlerine kadar en cid
di yatrmlar yapan devlettir. Anadolunun dnda hassaten
19l8den sonra elden kacak Suriye ve Filistin gibi blgelerde
bunun izlerini grmek mmkndr. Fransa ve kapitlasyon
dediimiz zaman, hem devleti idare edenlerin hem de yeni
doan aydn muhalefetin balca hedefi ve tenkidi gze ar
par. Birinci Cihan Harbine girdiimizde kapitlasyonlar
58
kaldrmtk. Mtarekeden sonra bunlarn yeniden ihdas

yoluna gidildi ise de Lozanda bunlar sklmtr.
Fransa ile tarih boyunca ciddi olarak kar karya geldi
imiz bir sava yoktur. Birinci Harpte ngiltereye nazaran
Fransa tali bir unsurdu. Yaananlar unutulacak gibiydi. M
tarekede Fransa, Britanya ile olan anlamazlndan dolay
ok aktif ve tahripkr davranmamtr. Bizzat stanbulda
surlarn iindeki ldasik stanbul onlarn idaresindeydi. Burada
milliyetiler her trl faaliyetlerinde ngilizlere gre daha
lakayt bir idareyle karlamlardr. Yeni Trkiyenin Bat ile
ilk anlamas 1921 Ankara Msalahasdr. Bunun sonunda
Pariste iki diplomatik temsilciliimiz oldu. stanbulu Ah
met Muhtar Bey sefir olarak temsil ediyordu, Ankaray da
Mfit (Tek) Bey. Lozandan sonra Fransa, Trk Batllama
snn eski modeli ve ncs olarak Trkiye Cumhuriyetinde
konumunu uzun sre devam ettirmitir. Bir yerde Fransz
kltrnn 18. yzylda ve ksmen 19. yzyl banda sahip
olduu beynelmilel kltrel modellik, Trkiyede daha uzun
sre devam etmitir. Ta ki kinci Cihan Savandan sonra
hzl bir Anglosakson etkisi ve bir Amerikanizasyonla bu
srecin sona erdii sylenebilir.
Fransa ile 1970lerde balayan ve o lkenin yzde l ini
tekil eden Ermeni aznl dolaysyla kan srtmeler
bugnk sorunlarn tek nedeni gibi grnyor. Acaba bu
tek neden mi? Fransa politik elitini, idarecilerini deitiriyor.
Deiim, snfsal yapnn deimesi her lkede yaanan bir
olay. Eski Fransann sahneden ekilmesiyle bir nevi diplo
matik ve siyasi bilgelik sagesse ortadan kalkmaktadr. Bu
yeni elitin ve yeni sahneye kanlarn Trkiyenin konumunu,
59
LBER ORTAYLI
tarih yapy kavrad sylenemez. Belki ayn ey bizler iin

de sz konusudur. Daha evvel belki hakl olarak ok pasif
olarak nitelenen diplomatik ve idari reaksiyonumuz bu sefer
ar derecede grltyle devam etmektedir.
Gelimenin nereye gidecei belli olmaz. Kltrel ilikiler
ilk anda zarar gryor ama hi de fena konumda olmayan,
son yllarda hafif de olsa gelime gsteren iktisadi ilikilerin
tehdit altnda olduu aktr.
60
1918
MPARATORLUKLARIN BT
1918de gelen sonbaharla federasyonlar devri sona erdi.

Avusturya-Macaristan imparatorluu ykld.
O tarihte artk daha ok bir Mslman kavimler birlii
olan ama Hristiyanlar da iinde barndran Osmanl mo
narisi kan ve ate iinde acyla dald ve nihayet Rusyann
mahkm milletleri de tek tek ayrlmaya balad. Bolevizmin
baars insanl kurtarmaktan ok, eski imparatorluun
birliini yeniden kurmak olmutur. Ama bu bir heyecan,
iyi planlanamayan bir yeniden ina ve geciktirilmi bir tarih
olarak er ge dalm getirdi.
Osmanl imparatorluu ftuhatla bir araya gelen bir
alay kavmin, tarihi kaderlerine boyun emesidir. Bu boyun
emede tek unsur Trklerin silahl gc deildir. Kendi
aralarnda ve bnyelerindeki karklk o gcn gelmesini
kolaylatrmtr.
Herkes birbirinden nefret ediyordu

Avusturya-Macaristan sava hkmdarlarn deil, evle
nen hkmdarlarn kontratla meydana getirdikleri bir tarihi
61
LBER ORTAYLI
birlikti: Bella gerant alieni, tu felix Austria nube / Brak

bakalar savasnlar, sen ey mesut Avusturya evlen Avusturya
byk dkalarnn en son kazanl evlilii Macaristan tacna
bal lkelerdi. Ne var ki, 1526 Temmuzunda Mohata zafer
kazanan Muhteem Sleyman bu lkeleri kendi hkimiyetine
alnca Avusturyallar, Macaristana yerlemek iin 160 sene
bekledi. 1686dan sonraki Avusturya ve Macaristan tarihi de
ayaklanmalarla geen bir baka 170 yl oldu. Macarlar 19.
yzyl Avusturyasn fena sarst.
Bu yorgun bnye sonunda nl hukuku politikac Fe-
renc Deakin bir eitleme modeline gre yeniden kurul
du. Viyanadaki Habsburglu imparator Franz Joseph ayn
zamanda Budapetede Macaristan Kral olarak ta giydi.
Dileri, bir lde ordu ve maliye dnda her ey ayryd.
Meclisler, hkmetler, hatta iileri bakanlklar... Maliye bu
gnk Avrupa Birliine benzeyen bir ortak emisyon ve vergi
politikasyla mterekti. Orduda da mparatorluk-Krallk
kuvvetleri ve bahriye ile filolarda ayn ayrm gzlenebiliyor
du. Hatta 1878 Berlin Kongresinden sonra igal edilen ve
1908den sonra da resmen ilhak edilen Bosna-Hersek dahi
ne Avusturya mparatorluu na ne de Macar Krallna aitti,
mtereken ynetiliyordu.
Daha dorusu ynetilmiyordu, memurlar birbirleriyle
rekabet iinde zt politikalar gdyordu.
Macarlar ve Avusturyallar sanatta ve ilimde birbirleriyle
yaracak deerlere sahip iki kavimdi. Gene de iki taraf bir
birini kyl olarak grp kmserdi. Macarlar ok seven
mparatorie Sisiyi birtakm Avusturyallar folklor dk
n, bir takm da Macar asll hariciye nazr Kont Gabor
62
Andrassye k olduu iin Macarc diye nitelerdi. Birbir

lerini kyl diye kmseyen bu imparatorluun iki unsuru
arasnda asl burjuvalar eklerdi. Onlar da bu imparatorlukta
kalsnlar m yoksa ayrlsnlar m, karar veremiyorlard. Macar
subayn, sanatnn, kapitalistin Avusturyal subaydan, sanat
dan, kapitalistten nefret ettii bu imparatorlukta gelime
oranlar bile farklyd. M acar ziraat ve sanayii daha hzl
byrken Avusturya durgunlua dmt. ekler ise ar
sanayi lkesi olmann gururu iindeydi.
Tarihin en renkli federasyonu ne Sovyetler Birliinde ne
de minyatr Tito Yugaslavyasnda kendini tekrarlayabildi.
Renklilik hzlanan milliyetilii hibir dnemde dizginle-
yemedi. Bu ayn bandan beri yrrle giren yeni Macar
anayasasnda bunun izlerini grmek mmkn. Her yerde on
binlerce kii bu anayasaya kar yryor. Ama sessiz yz bin
lerin destekledii de ak. Bu yazy tarihten bir yaprak olarak
kaleme alyoruz. Ama sada solda her gruptan federasyon
laf edenlerin de baz eyleri iyi bilip mtalaa etmesi gerekir.
63
II KASIM 1918
BRNC DNYA SAVAININ SONU
11 Kasm 1918 tarihinde saatler ll.OO gsterirken

Fransa harap olduu savan galibi olarak Compiegne
Ormannda Almanya ile bir mtareke imzalam ve I. Dnya
Savan fiilen bitirmiti. Bilahare bar antlamalar arasnda
Versaillesda malup Almanyadan 1870 Savann intikam
alnmaya allacak ve bu, II. Dnya Savan hazrlayan
nedenlerden biri olacaktr. Compiegne Ormanndaki vago
nunda Alman asker erknn atekes artlarn dikte etmek
iin bekleyen Fransz Mareal Foche, meslekta Petain gibi
bu sonsuz savata mareallie ykselenlerdendi. Savan ga
lipleri de maluplar kadar bitkindi. Milliyetilik ve mill
kin doruklardayd. Btn gnahlarn sorumlusu Almanya,
Avusturya ve Osmanl imparatorluu olarak grlyordu.
Antlamann imzaland gnden 12 gn evvel, 30
Eki m ele, Trkiye imparatorluu Halep ve Musul snr
na ekilmiken bar talep etti. Avrupadaki mttefikle
rinden Avusturya-Macaristann gc oktan tkenmiti.
Trk cephelerinin Avusturya-Alman bloku ile balants
64
da Bulgaristann savatan ekilmesiyle zaten kesilmiti. Bir

hazin durum; uzun cihan harbi boyunca, kendi imkanlaryla
en geni ve uzak cephelerde arpan kuvvet olan Trklerin
ordular iin sz konusuydu. Cihan savama giri zlmez
hatalarn balangcyd; bu zmszlk sonunda knty
getirdi; bu kntden kurtulmak iin ise Trk toplumu
kaosu ve yeni bir dnya savan deil, milli mcadeleyi tercih
edecektir. Mtarekeden bir sene sonra aslnda Trkiye top
raklar, tilaf Devletlerinden Fransann Mara blgesindeki
igalini sarsmaya balamt. Ordunun direnen komutanlar,
siyasi ve idari direniin rgtlenme an oluturmaktaydlar.
Alman toplum u altst oldu

11 Kasmda Almanyann yenilgisi artk kesinlemi
ti. Buna ramen daha mtareke gnnden balayarak
Almanyada muhafazakr evreler ordunun gerekte yenil-
medii, yenilginin Berlindeki politikaclarn beceriksizliin
den ileri geldii dncesini yaydlar. Bu grltye bir md
det sonra faciay komnistlerin ve Yahudilerin hazrladn
haykranlar da katld. Alman ordular, Ruslarn donanm ve
eitim bakmndan yetersiz ordularna kar daha balangta
kazandklar Tannenberg zaferinin sarhouydular. Marne ve
Verdundaki Fransay ve Britanya mparatorluunun stn
ln kabul etmek istemiyorlard. Yakn gelecekte II. Dnya
Savan patlatacak yeni Alman politikaclar, nemli olann
her eyden nce ierideki temizlik olduunu vurgulayarak
tehlikeli bir maceraya btn halk srklediler.
Savan son gnlerinde Alman toplumu altst olmutu.
Zaten hibir zaman ngiltere ve hatta Avusturyadaki kadar
65
LBER ORTAYLI
benimsenmeyen monari ve Hohenzollern Hanedanna kar

herkesin nefreti artmt. Muhalefeti Almanlar u noktaya
kadar gtrd; Alman ii snf, I. Dnya Savana Leninci
Rus Bolevikleri tarafndan Kautskynin byk ihanet diye
nitelenen tutumuyla yurt savunmasna hkim rejimin siyaset
ve ordularyla birlikte katlmt. imdi ise Berlin, H am
burg ve Ruhr havzas ehirlerinde Raete, yani Sovyetler
tekil edilmi; tpk Rusyadaki Kzl Donanma gibi Alman
donanmas da Kielde isyan bayran ekmiti. Sokaklar
Kari Liebknecht ve Rosa Luxemburgun nutuklar, beyan
nameleri ve ayaklanmalarla sarslyordu. Fransa Cephesinde
yenilen ordu bu sefer aslan kesildi, i komnist (Spartakist)
ayaklanmalar bastrld. Alman tarihi uzlamas da kendisini
ortaya koydu. Avusturya sosyalistlerinden daha lml saylan
Alman sosyal demokratlar Weimarda cumhuriyeti ilan etti,
iktisadi kriz, grlmemi bir enflasyon, glenen komnizm
ve olaanst gelien Naziler arasndaki sokak kavgalaryla
1933e kadar yaayan bir cumhuriyetti bu.
Avusturya-Macaristan ayrld ve onlara bal lkelerden
de Polonya, ekoslovakya ve mahiyet deitiren Yugoslav
ya ortaya kt. Bu lkelerin hibiri tam anlamyla rayna
oturamad. ve d huzursuzluklar devam etti. yi niyetli
ekyay ise iindeki Alman aznln Nazi Almanyas ile
yapt ibirlik ykma srkleyecektir.
Biz hl savan etkileri ile bouuyoruz

Alt yl sonra, Ekim-Kasm aylarnda I. Dnya Savan
bitiren mtarekenin 1OOnc yl anlacak. Dnyada ilgili
kurumlar aratrma, neriyat ve toplantlar iin hazrla
66
baladlar bile... I. Dnya Savan en youn biimde yaa

yan, devlet ve millet hayatnda en nemli deiiklii geiren
biziz. Hatrlamak ve itiraf etmek istemesek dahi; hl bu
uzun savan getirdii kayp ve deiikliklerin etkileri ile
bouuyoruz. Biz bu uzun savaa aslnda 1912de Balkanlarda
baladk ve 1922de Mudanyada tamamladk. Tarihimiz ve
talihimiz nedeniyle II. Dnya Savana katlmadk.
I. Dnya Sava biz Trklerin en ok bilmesi gereken
bir dnemdir. Oysa ortada 100. yl hazrlklarnn belirtisi
bile yok. Hatta Genelkurmaydaki Askeri Tarih Enstits
(ATAE) bu 10 yl iin etkin bir faaliyet program dahi
ilan etmedi. Tarihin yakasna yapp hesap soran uluslar
pek shhatli saylmazlar. Zira byle toplumlar aslnda tarihi
incelemek ve anlamak konusunda fevkalade ilgisiz ve bilgi
sizdirler. Yaptklar sadece az bilgiyle ok grlt karmaktr.
67
VI. MEHMED VAHDEDDN
SON PADAH VE OSMANLININ SON GNLER
Son padiah VI. Mehmet Vahideddin bir ka tercih

ediyor. Atldm, satldm, hak benimdi gibisinden hibir
beyanname yaynlamad gibi, istifa ettii ynnde herhangi
bir ey de duyurmuyor. Mesela son ar, Rusyann hayrna
ekiliyorum, Tanr Rusyay korusun! diyerek bir beyanna
mede bulunmuken, Vahideddin halka kar byle bir yayn
yapmay tercih etmiyor. Kendisi 11 Kasmda ngilizlere
yazd bir mektupta hayati tehlike altnda olmas dolaysyla
ngiltereye sndn bildiriyor. Bunu szl olarak yapm,
kar taraf yazl olarak istemi; bu makul bir istekti. Yine de
padiah bu bavuruyu yazl olarak yapp yapmamay epey
dnm. Fakat yapabilecei baka bir ey, yazabilecei ba
ka kimse de yoktu, ancak ngilizlere snabilirdi. O yzden
ngiliz uayd gibi yorumlardan kanmak gerekir. nk
seenekler arasndaki Fransa, Ankara Musalahasm yapmt
ve artk donanmay burada tutmuyor, sur ii stanbulda
ylesine bir igal kuvveti bulunduruyordu. talya ise zaten
skdardayd ve Ankara hkmeti ile aras ok iyiydi. Bu
68
yzden o da seenekler arasndan eleniyor. Padiahn tabii

ki Yunanlara snmas gibi bir durum da sz konusu deil.
Geriye kala kala sadece Ingiltere kalyor. Dahas Boazlar
mntkasnn denetimi de ngilizlerin elinde... Yani padiahn
Karadenize kp oradan Romanyaya geecek bir durumu
yok. Grld zere her yol ngiltereye kyordu. Neticede
dier taraftan ngilizler de bu ie razydlar. Szn z Sultan
Vahideddin ayn 17sinde 11 kiiyle stanbuldan ayrlyor.
Doktoru Reat Paa, yaveri, yakn damatlardan biri, sekre
teri, Harem aalarndan biri, olu Erturul Efendi yannda
olan isimlerden bazlar... Peki cebinde ne var padiahn?
Hemen hemen hibir ey yok. Kendi altnlar, yzkleri,
kasasndaki deerli eyalar; e ve kzlarndan hi kimseye de
bir ey almyor. in z maalesef bir anta dolusu eyayla
vatann terk ediyor. Yanndaki bu kk mal varl hi de
fazla bir mebla olmamasna ramen kendisi maalesef onu
da doru drst harcamay bilmiyor. Paray maiyetindeki
insanlardan bir tanesi alyor ve Monte Carloda kumar oy
nayarak kaybediyor.
zetle padiah sefaletin tam snrnda... Bundan sonra
zaten bilindii zere 5 sene kadar daha yaayacaktr. Baba
dan kalma bir hastal vardr: verem. Anormal derecede
sigara ier. Verem olmas hasebiyle zaten rk olan cie
rine ramen ok fazla sigara imeye devam etmesinden de
anlalaca zere ok uzun yaamamtr. Son torunu Necla
Sultann doduu kendisine tebir edildiinde vefat ediyor.
Artk mjdeye de dayanacak hli yok. Ardndan alacakllar
hcum ediyor. 26 yanda srgn olarak babasnn yanma
gelen Sabiha Sultan kpelerini yollayarak cenazeyi haciz
69
LBER ORTAYLI
den kurtaryor. Bu sefer de nereye gmlecei konusu dert

oluyor. Damad ehzade mer Faruk Efendi kurun tabut
iinde naa alarak Beyruta getiriyor. Beyrutta bir devlet
reisi olarak ihtiramla karlanyor. Ardndan amda da ayn
ekilde bir tren vuku buluyor. Bu esnada Suriye cumhur-
reisi (mer Nami Efendinin babas Sultan Abdlhamidin
damad) Ahmet Nami Bey idi. O gereken ihtiram gsteriyor.
Vahideddin, amda Mimar Sinann eseri olan Sleymani-
ye Camiinde hazireye gmlyor. Kendisinin mezar hl
burada bulunmaktadr. te bir hazin hikye de bu ekilde
noktalanyor.
Yaam srasnda kendi hukukunu ve adn korumak iin
bir gazete karma giriiminde bulunmu. nk zaman za
man ahsna ynelik hcumlar oluyordu. Bir kere en nemlisi
dolandrlmt. Hlbuki kendisi ne bir cemiyet ne de bir
komite kurmu, devlet hakknda mtecaviz ya da tahkrane
bir ekilde konumamt. Hatta o kadar ki Hmeyra Hanm
Sultan -padiah dedesinin yannda kalma saadeti bir tek
ona mahsustur. nk hanm sultan demek artk sarayda
olmayan torun demektir- ocuklarla birlikte Mustafa Kemal
Paa hakknda tahkrane bir slogan ve arky tekrarlad
iin Bir daha duymayaym! O benim paam, askerim!
diyerek adamakll azarlamt. Kendisinin ite byle bir
devlet terbiyesi vard. Devletin aleyhinde, generaller hak
knda, Mustafa Kemal Paa hakknda aleyhte konumama
btn hanedanda vardr. Evin iinde ne konutuklar konusu
ise kimseyi ilgilendirmez. te byle bir ahsiyetten gider
ken hazine soymas beklenebilir mi? Bir de o esnada orada
Refet Paann da olduu syleniyor. Evet, Refet Paa vard
70
ama zmrt kutusundan bir avu da alsalar Refet Paa ne

bilecek, ne diyecek? Babasnn saatini dn almt (Saray
hzinesinin kaideleri kesindir), onu teslim edip gitmitir.
Bir yandan bu konu hakknda samimi olarak konuanlar
da mevcuttur. Onlar da Mustafa Kemal Paa irticaya kar
dr diyorlar. Evet, o dnemde mrteci diyebileceimiz baz
takm ve hareket gruplan vardr. Onlar hanedan da sevmez.
nk hanedan tasavvuf! terbiye sahibidir. Ar gsteri,
ykc ve tahkirci yola sapan ar kktendinci diyebilecei
miz gruplarla pek uzlaamadklar aktr. kincisi bir Trk
generalinin baars devleti kurtarmtr. Bu, onlar iin iftihar
edilecek bir eydir. Nitekim bunu her zaman belirtmilerdir.
ncs ise Bize yakmaz anlaydr. Yani mevcut Trk
Devletine dil uzatlmaz. Tenkit ayr bir eydir, toptan tahrip
amal saldr ok baka bir eydir. Trk Devleti mukaddes
bir organdr. Herkesin bildii zere bizim iin devlet sadece
rastgele kurulmu, asayii ve sosyal kontrat salayan bir kuru
lu deildir. Trk-Mslman dncesinde sosyolojik olarak
da Cevdet Paann ifade ettii gibi Devlet vahyin eseridir.
Yani Mslmanlara, insanlara verilen ilahi akln kabul ettii
bir organizasyondur. Onun iin her zaman devleti mukaddes
bilirler. O fakr u zarurette hzineye el srmemeleri bunun
gstergesidir. Bu ok nemli, zerinde durulmas gereken
bir husustur. Siyasi ama iin devlet ve millet kurumlarm
ypratmak Osmanl imparatorluk geleneinde de, millet
anlaynda da yoktur.
7]
TTHAT VE TERAKK CEMYET
Osmanl m paratorluunun son y llarn da etkin olan

Trk asker ve siyaset adam Enver Paa, ttihat Terakki
Cemiyetinin nderlerinden biridir. Sizce Enver Paa'nn
siyasi kimlii nasldr?
Enver Paann ok yetenekli bir gen olduu phesiz...

Fakat unutulmamas ve alt izilmesi gerekir ki o dnemde
hakikaten gentir. Yine de hakkn yememek lazm, yle
ki otuz ksur yanda mareal olmamasna ramen mareal
mesabesindeydi demek yanl olmayacaktr. Dnemin ordusu
ise Osmanl, Trk tarihinin en kalabalk ordusuydu. Herkes
askere alnmt. Byk bir devrim yaplm, bir mddet evvel
medreselerin dahi askerlikten muafiyeti kaldrlmt. Harbe
girerken ise gayrimslimlerin de muafiyeti kaldrld. Yani
herkes asker oldu, tam bir vatanda ordusu... Bu ordunun
bir ksmn sevk edemediler bile. Fakat mhim olan mesele
bu kadar byk bir ordunun komutannn genelkurmay
bakan olan Enver Paann bilgili, hrsl ve cesur; ancak bir
72
o kadar da gen birisi olmas ve dahas byle bir salahiyetle

ordunun bana getirilmesinin anormalliidir.
Birinci Dnya Savana girilirken ordu genletirildi.
Sultan Abdlhamid taraftarlarnca ok tenkit edilse de bu
durum yersiz deildi. Nitekim ordu genleen bir kurumdur.
Bu genletirme gerekleince erken terfi edenlerden rtbesi
tenzil edilenler olmutu. Onlar bir daha general veya paa
oldular. Mesela kodra mdafi olan Rza Paa... Balkan
Savanda kodray kahramanca mdafaa etti. Kendisine
bir kez daha tugenerallik klc geldi ama o artk ehit d
mt. Bu gibi rnekler de var.
Bu durumlarn yannda mutlak surette Alman hayranl
da mevcuttu. Alman ordusunun durumu da Marne Cep-
hesindeki durgunluktan sonra anlalmt. Mustafa Kemal
ve smet nnnn de aralarnda olduu savaa girmek
istemeyen bir grup sz konusuydu. Bu kiiler Marnedan
sonra bu orduya gvenmek hatadr diye zellikle belirti
yorlar. nk orada taklmlard. Rus ordusunu yenmek
kolayd. Ruslar savaa askere bir tfek dt hlde gir
milerdi. Dahas arn ordusunda hibir kayda deer general
yoktu. Rusyann tarihinde byk generaller olmu. Mesela
Plevnede karmzdakiler, her ne kadar iyi asker olmasalar
da iyi birer mhendistiler. Birinci Dnya Savanda ise artk
bitmi durumdaydlar.
Tabii tarih ihtimaller ile yazlmaz. Ama Sultan Abdl-
hamidin zellii udur: Kendisi harbe girmezdi. Bunun
iin Sultan Abdlhamid olmak lazm deil. O zaman da
aralarnda Mustafa Kemalin de bulunduu kurmay grubu,
Savaa biz girmeyelim diye srar ediyorlard.
73
LBER ORTAYLI
Sultan Abdlhamid savalara girmezdi deniliyor am a

onun zam annda da ok toprak kaybettik. Kbrs, Tunus
gibi yerleri elden kardk ve hatta rana bile toprak verdik.
yle bilindii gibi bizim Iran ile snrmz Kasr- irin ile
falan izilmedi.
93 Harbi balarken biz hibir ekilde halkna gvene-
meyeceimiz bir yeri vermemek iin Karadaa kahramanca
girdik. Gvenemeyeceiniz ve elinizde kalmayacak olan ufak
bir para iin Rus Savana giriyorsunuz. Mesele sadece o
da deil. Aslnda biz Ayastefanosu kabul etmi olsaydk,
snrlarmz bugnknden gene daha geni olacakt. Fakat
o gnn havas phesiz farkldr ve tarihe bu minval ile
bakmak lzmdr.
ttihatlarn harbe giri sebepleri arasnda ok milliyet
perver ve byk ideallere sahip olular, hem de hibir zaman
zgvenleri olmayan ve kendilerini deerlendiremeyen bir
ekip olmalar yatmaktadr. Yani aslnda savaa girmezler
se birileri gelip onlar paralayacak korkusuna sahiplerdi.
Hlbuki kimsenin onlara saldracak hli yoktu. Hepsinin
durumu ayr ayr vahim. Hatta yle sylenebilir ki altnc
ayn sonunda btn Avrupa bitmiti.
Bu dnemde kurulan tekilatlara gelince... Etnik-i Eterya,
Yunan Krallmn Makedonya iin dier devletlere kar
kurduu mill tekilattr ve zaten devletindir. Filik-i Eterya
1821 de kurulan cemiyettir. Bizde yanl olarak kullanlan
Etnik-i Eteryann asl Filik-i Eteryadr. Onlarn ba def
terleri vardr. Bunlar mzelerde bile grlebilir. ttihatlarn
ise byle bir defterleri yoktur. Tekilat- Mahsusa da devletin
kurmas gereken istihbarat organn siyasi bir partinin kar
74
m olmas bakmndan enteresandr. Bu tip kurulularn

kincisi Sovyetlerin ekasdr, ncs maalesef SS tir.
Ama ttihat Terakki hakikaten devletin kurmad, ok etkili,
kalc, olduka da nemli iler gren ve daha bilmediimiz
bir sr yan olan bir istihbarat rgt karm. Jakobenlik
diye ifade edilse de yle deildir. nk komite geleneinden
gelmektedirler. Tabii uras da bir gerekti ki Trkiyede mis
yon sahibi (iarc) olan Biz biliriz, biz yaparz; istikbali biz
ina ederiz, mazi de bizden sorulur gibi ham bir tutumun
da meneidirler. Dier bir ifadeyle bu, messeselere kar
cehaletin verdii cretle bilmeden yaplan bir saygszlk
tr. Unutulmamaldr ki Alman kayzerine hrmet eden bu
adamlar, kendi hkmdarlarndan bu hrmeti esirgemilerdi.
Sk sk grlen bu durum, bir nevi kafa tutma, ama arkas
bo bir bakaldryd. yi taraflaryla, kt taraflaryla olsa
da maalesef bu ttihatlk Trkiyede kalc oldu.
75
OSMANLIDA K TARTIMALARI
Osmanl nn son dnemlerinde bor batana girdii gr

lyor. Bunun nedenleri nelerdir?
Toplumun messeseleri deiiyor. En bata ordu ortadan
kaldrlm. Donanma ve orduda bir slahat sz konusu...
Tabii o zaman bir ordunun modernlemesi bugnk kadar
pahal olmasa da, ateli silahlar blmlerinde merkezi ordu
larn modernlemesi ok pahal. Ayrca beraberinde slahn
snrlarn aan bir reform ve masraf silsilesi getiriyor. 19.
yzylda saf akll diyebileceimiz Ahmed Cevdet Paa, bu
reformun ne olduunu ok iyi aklyor: Byk Petronun
strelitzleri (ortadan kaldrmas, Rusyann srtndan bir uru
kazmak gibidir. Hlbuki yenieri Devlet-i Aliyyenin y
reinde bir seratan, yani kanserdi; onun kaznmasyla ok
eyin deitirilmesi gerekiyordu. nk yenierilik asayi
demek, maliye demek, ordunun btn dallar demek, eitim
demek... Yenieriye bal idar mekanizmalar var. Kadlk
bile etkilenmi... Devlet yenierilik kaldrldktan sonra
bir sr slahata girimek zorunda kald. Bu dhiyane ve
76
edibane tasvir Osmanl asker reformunun mlki idare ve

maarife dahi yayldn gstermesi bakmndan nemlidir.
Yani subay yetitirmek iin; okul, cerrah, veteriner gerekiyor.
Bahsedilenlerin hepsi ok pahal okullar... Drt duvarla,
bir retmenle bitecek i deil. Dahas btn bunlar iin
yeni bir vergilendirme de arttr. imdi bir taraftan bu ordu
kurulurken, dier taraftan da hlihazrda byk devletler
den biri olmas sebebiyle derdi de byk olan bir devlet
var karmzda. D dnya ile diplomatik-barl ilikiler
yoluyla birtakm manevralar gtrd gibi muharebelere
de girmeye devam ediyor.
Nitekim Krm Sava barda taran son damla olmu
tur. nk asker masraflar ok pahaldr. Bu sebeple devlet
maalesef klasik ynetimi deitirmek zorunda... Muhtemelen
de retimle karlayamayaca bir tketim iinde. Normalde
devlet nce bir retimde bulunur. Daha sonra ordusuna,
mliyesine younlar. Burada ise aa ayak uydurabilmek
iin Marksist literatrn i yapsal modernleme dedii bir
modernlemeyi gtrmesi lazm. Bunu sizin retiminiz kar
lamyor. Ortada bir fabrika retimi sz konusu deil. Tar
mnz bunu salayamyor. Salayamad iin de borlanma
durumunda kalyorsunuz. imdi bu borlanmadan sonra
zirai reformlara, sna reformlara giderseniz ortada byk
bir mesele olduu sylenemez. Galiba bugnk Trkiye
bunu baaracak durumda. Ama btn bunlar yapamaz
sanz, sadece zaruri olan ilk aamada yani asker ve idari
modernleme safhasnda kalrsanz, o bor artarak gider
ve btn mesele byle masraflarn, byle modernlemenin
olduu bir cemiyette siz eski dnyaya ait bir mali sistemle
77
LBER ORTAYLI
yaayamazsnz. Yani Osmanl Devletinin en byk sorunu

vergi kaynaklarn iyi tespit edip bunlar salkl vergilendire-
memesiydi. Bu gerekten ok nemli bir husustur. nsanlk
tarihinde de asl problem budur. Msr niye byk bir dev
letti? nk Eski Msr vergilendirme konusunda olduka
iyiydi. Roma niye imparatorluk oldu? Msr ald zaman
bu sistemi kavramt. imdi sizin bu kaynaklar tespit edip
bunlar vergilendirme, bu vergiyi doru toplama ve bu asra
uygun bir ekilde envanteri yapabilme hususiyetiniz yok ise
ciddi probleminiz var demektir. O dzenleme geen asr
larda vard. nceki alarda Trk Devleti geleneini ve o
devletin gelirleri orduya ve dar brokrasiye yeterliydi. Ama
19. asrn Trk devleti yle deil. Yani eitimle uraacak,
salkla uraacak, daim bir ordu besleyecek ve dahas bu
artk modern teknie dayal bir ordu. Bunun iin gerekli
geni bir brokrat kadroya sahip olmak zorunda olduu
phesiz. Bunlar nasl karlayacak? Kendi kaynaldar yet
miyor, stelik bunlar kontrol edip modern bir ekilde kayt
altna da alamyor. Dolaysyla 18. ve 19. asrn ilmi dhilinde
bte yapan, varidat ve mesarifat nceden ngren ve ona
gre harcama yapp vergi toplayan devlet tekniini ve mali
tekniklerini alamamlar. Peki bunu zamanla nasl alyor?
Reform yapyor. Mekteplerini kuruyor. stelik srf idare
okulu deil; bir sre sonra br modern devletler gibi kur
may akademisi (Erkn- Harb Mektebi) de kuruyor. Adam
yetitiriyor. Fransz mali mevzuatn, harcamalarna kontrol
sistemini getiriyor. Mesela Divan- Muhasebat kuruyor. Asl
nemlisi, devlet hibir ekilde birtakm mali ilemleri tarh
ve cibyeti (vergi koyma ve toplama) iini yrtemedii iin
78
krizde bu grev (1881) Dyun-u Umumiyeye devrediliyor.

unu aka sylemek gerekir ki bir nevi hacizci, alacaklarnn
idaresi demek olan Dyun-u Umumiye sayesinde Trkiye
modern maliye sistemini kavramtr. Modern vergilendir
menin gerei olan vergileri toplama, tespit gibi hususlar
renmitir. Mesela iltizam sistemini ele alrsak; (iltizam da
bir nevi mali bir kol) bir blgeden ngrdn geliri alp
ona gre masraf yapyorsun ve bu ii bir adama ihale edi
yorsun. Onunla yapamadn takdirde Dyun-u Umumiye
gelip bu ii yapyor. te o arada da maliyeci yetiiyor. Mesela
Cavitin Dyun-u Umumiye adam olmas tesadf deildir.
Dolaysyla bu memlekette vergi toplama, kaydetme, tahsil
etme, bunlarn alnp mesarifata dntrlmesi maalesef bu
yabanc kuruluun retmenlii sayesinde olmutur demek
yanl olmayacaktr.
Osmanlnm dinamik bir yaps da var. Buna ramen ken

dini modemize edememesinin nedenlerini neye balyorsu
nuz? Yeterli entelektel birikimleri mi yoktu?
Evet, o gn de yoktu, maalesef bugn de yoktur. ok
uzun zaman Trkiye, ada mliyenin, iktisadn teknik ve
bilgilerine sahip insanlar yetitirememitir. Hatta sylenebilir
ki Trkiyede devlet bu insanlar yeni yeni karmaya bala
mtr. Bu ok ilgin bir durum... Aldmz bu memurlar
yurtdna gidip yetiiyor ve bir ekilde bu konuda kendini
gelitiriyor. Daha da garibi bunlar zel sektre geiyor. Fakat
zel sektr sanld kadar bu konuda byk rol sahibi deil.
Bu i yine devletten geliyor. Tabii bunun zerinde durmak
gerekiyor. Yani devlet ayn zamanda bir nevi anti-devleti
79
LBER ORTAYLI
bir mali sistemin iktisadi dnm boyunca yuvas oluyor.

Sistem ve kadrolar orada yuvalanyor. Bu bakmdan srarla
zerinde durmamz gereken husus; 19. yzylda Osmanl
imparatorluu nun bu gerilemi, mali kontrol kuramayan
sistemi de kendisinin deitirmi olduu gereidir. Her
ne kadar i-d artlar bunu zorlaa da eer bunun adna
dinamizm diyorsanz dinamizmdir.
B at'nn Osmanl Devleti'ne bor verme yaklam nda

OsmanlInn kendi iindeki birtakm hareketliliklere m
dahale ettii de grlyor. rnein demiryollarnn ya
plm asnda baz mdahaleler sz konusu. Osmanlnn
genel anlamda Batyla bor ilikisi nasl gereklemi? Yani
Bat verdii borlardan sonra Osmanlya siyasi anlamda
mdahalelerde bulunmu mu?
Bulundu tabii; zaten bu tarz borlar uraya kullanacak
snz diye artl olarak verilir. Mesela Ankara niversitesi
Ktphanesine Fransa hkmeti bykelilii her sene
yardmda bulunuyor. Karlnda ancak Fransadan kitap
smarlayabiliyoruz. stelik hemen de tedarik ediyorsunuz.
Bu artlar bor verilirken unu yapacaksn, bunu yapa
caksn, malzemeyi buradan alacaksn. eklinde konuulur.
Adam sana bor verirken gidip de demiryollarn ngiltereye
yaptrmana izin vermez. Yani sana bor verip de kendisine
kar kullanlacak zrhlya msaade etmez. Tabi ki bor bir
kontrol gerektirir. Kald ki, demiryollar irketleme halin
de... Ortada yle bir sorun var. Bu demiryollar birbirinin
sahasna girmemi. Mesela eskiden Afyonda biri ngilizle-
rin, dieri Almanlarn uzatt iki istasyon vard. kisinin
80
de birbiriyle balants yok. Btn bu noktalarn zerinde

durulmas gerekir.
Bunun getirdii ok ar sonular var m ?

Var tabii. Bor ok ar bir edim ve ykmllktr.
demesi zordur. Hele hele bir de bunu deyecek mekaniz
malarnz yeterince gelimemise. Osmanlnn ald bor
lar ok yksek meblalar olmasa da krizden dolay yksek
demeler yapmak zorunda kalmtr. O borlar Cumhuriyet
dneminde de denmeye devam etti. Hatta Gne Taner,
demeyi en son ben imzaladm demiti. Buna baklrsa
o zaman demeler yz seneyi geiyor.
Osm anlnn ciddi borlar ald dnemde bir yandan sa

raylarn ina edildii de grlyor. Bunlar zor zam anda
yapld iin birtakm tenkitlere de sebep oluyor.. Yani dev
let mekanizmasnda bir rmlk vard diyebilir miyiz?
Hayr, aslnda o saray hikyesi o kadar da mhim deil.

Bu konuya tam vakf olmadan, baz detaylar bilmeden ko
nuuyorlar. imdi 19. asrTopkap Saraynda yaanmaz. Yani
o alarda devletin evinin Topkap Saray olmas mmkn
deil. O baka bir devrin kendine has, mtevaz estetiidir.
Hatta Topkapda ok ho paralar, blmler var. Ama 19.
asr devletinin evi Topkap Saray olamaz. Onun iin yaplan
saraylar da aslnda mtevaz binalar... arlarn yazlk saray
gibi olduu sylenebilecek saraylar... Bu sebeple devletin
mliyesi sarayla batm demek pek doru deildir. Fakat
uras da bir gerek ki devletin toparlanmas da ok zor.
Mesela zanaatkrlar ve zanaatlar; nitekim ayr gruplarn
81
LBER ORTAYLI
elinde toparlanm. Onlarn bir araya gelip bir i karmas

olduka meakkatli... Devlet ayrca loncalarn iflas etmesi
ne, o insanlarn sefil olmasna gz yumamyor. Onun iin
yle vahi bir kapitalist kalknma gtremeyen, yani daha
ok eski zanaatlarla bir eyler yapmak isteyen bir anlay
var. Bu da pek mmkn olmuyordu. nk Trkiyenin
esnaf byk yatrmlar yapmaya kabiliyetli insanlar deil.
Nitekim 19. asr sanayilemesi srasnda ahiliin yrmedii
grlyor. Bizim yapacamz en mhim i, byk sanayi
ye bir ahlak verebilmek. Onu verebiliyor musunuz? Nasl
verilebilir bilmiyorum ama bunun ok nemli bir husus
olduu su gtrmez.
Dejenere olmu bir messeseyi dzeltme deil de ykp ye

nisini yapma tarznda bir yol izlenmi. Lonca tekilatlar
nn akbeti de byle oldu diye bir tenkit konusu var. Yani
modernize edilebilme ihtimali olabilirdi eklinde grler
de mevcut.
Loncalar Osmanl kaldrmad. Bu kurum bir sre daha

devam etti, ardndan Cumhuriyet tarafndan kaldrld. Me
sela biri ikyet edildii zaman esnafn piri durumundaki
adam, Kazmasn getirsin diye meyyideler koyuyordu.
Yani ahlk ve zanaatn takip ediyordu. Bu sistem 1930lar-
da vard. Ama piyasalar ald iin kazan hibir hkm
dinlemedi.
gmrkler konusu d a esnaf zorluyor.
Ama bu fasl devlet iin byk bir gelir kaynayd.
82
Yabanclar iin durum nasl?
Onlar iin de ayn... Bir mal tanrken i gmrk deni

yor. Yani yurtiinde tpk Trk Hava Yollar gibi kendi bana
bir tama yapp da m uaf olmuyor. lk limandan ieriye o da
yle giriyor. Fakat orada baka trl bir durum sz konusu.
Dtan gelen mal, saf endstri mamult... Dk kaliteli, gz
alc ve ucuz ve dahas kitle retiminden km. Bizimkilerin
yapt manifaktr rn onunla ba edemiyor. Aslnda daha
gzel ama o gzellik millete grnmyor. Mesela kumata,
tekstilde Trk milleti kesinlikle gzelim Osmanl iini bra
kp, Manchester dokumalarn desen olarak beenme gibi
bir grgszle dyor. Yani tpk eski gzel sedirlerimizi
atp, yerine berbat koltuklar koymak gibi... Bu deiiklik
milletlerin masum isteidir. Tabii burada yeni bir pazarlama
sz konusu deil. Trkiyede mteriye hitap diye bir ey
yoktu. Bu yeni balad. Ben genken bile bu memleketin
sanayicisi piyasadaki zevk aratrmasn, beeniyi kabul ve
tespit etmez, ona gre de bir ey deitirmeyi dnmezdi.
Halen de byledir. imdi mesela bir sr otomobil sanayii
var. Bu sektrde aratrma diye bir durum sz konusu mu?
Yok. te bu alkanlk devam ediyordu. imdi imdi dei
meye balad.
Dyun-u Umumiye daresinin siyasal otoritenin kullanm

alanndaki anlam neydi?
Herkes mali alacan ve menfaatini her zaman temi

nat altnda tutmak ister. Bu nemli bir husustur. Mesela
I. Dnya Savandan sonra Sovyetler bu tip borlar inkr
83
LBER ORTAYLI
etti; demedi. Sonra zor durumda kald, demeye balad.

Bu kadar ak...
Osmanlya mali adan baktnzda ip urada koptu di

yebileceiniz bir olay veya dnem var m?
Byle bir analizi iktisat tarihinde yapamayz. Siyasi ta

rihte belki mmkn olabilir. Mesela Karlofa hakikaten
bir dnm noktas... Bu antlamayla byk toprak kayb
yayoruz. Ama iktisat tarihinde, kesin tarihler tespit etmek
zordur. Asrlarla konumak daha doru olur. Birinci Dnya
Sava, komnist blokun ortaya k gibi olaylar gsteri
lebilir. Mesela bizim Karadeniz hinterlandsz kald. Ondan
sonra knt balad ama tek kusur gene de bu deildi ve
bunun ardnda yatan sebepleri o kadar abuk da gremeyiz.
Osmanl haritasna bakyoruz. Byk bir corafya... Bu

konu hakknda ne dnyorsunuz?
Nihayet bu byk bir imparatorluk... Bir milletler mo
zaii. .. Bir kltr... unu da ifade etmek gerekir ki, bugn
Trk insan maalesef bunu anlamaktan aciz. Konuyu daha
da amak gerekirse iki adan aciz olduu sylenebilir. Birin
cisi, maalesef bu tarihi anlamyor, kavramyor, renemiyor.
Bunlar haydut, yamac, kardeini ldrd, yenieriliin
kaldrlmas iin ordusunu dorad eklinde zc deer
lendirmeler yaplyor. Veya Bu millet retmemi deniliyor.
Bunu diyen adamlarn en hafif derecede dahi iktisat tarihi
bilgisi yok. ok sathi bir bak as bu... Mesela Osman-
llarn kltr yok diyorlar ama bunu diyenlerin maalesef
var olan anlayabilecek donanmlar yok. Bir ikinci takm
84
daha var ki onlar da ok mthi bir hayal dnyas iindeler.

Mesela bu imparatorluu ok iftletirme merak derdine
dyorlar. Bu yaplamaz, nk bu imparatorluun iinde
ok baka trl renkler var. Dilimiz bu imparatorluun resm
dili olabilir ama unutulmamaldr ki burada baka hususi
yetler de mevcuttur. Bunu bilmek lazm. Osmanl tarihini
bunlarn hibiri ett edemez. Birincisi zaten Trke bile
bilmiyor. kincisi de maalesef bu imparatorluun kltrel
yapsn kavrayacak bir anlaya sahip deil.
O gnlerde yaanan birtakm olumsuzluklar bugn de

devam ediyor mu? Bugne gelindiinde benzer sorunlar
hl yaanyor mu? Yoksa nn bir yerde kesmiiz de yeni
sorunlarla m urayoruz?
Hayr, yeni sorunlar deil ama bizde de u an bir yandan
d bor var. O nasl halledilir bilemiyorum. Dier yandan
mthi bir i borlanma da mevcut. Yani bu borlar da
gene iktisadi zaruretlerle, mesela doudaki i harp dolay
syla hep almz. Asayi meselesi bu borlarn kabarmasna
sebebiyet vermi. Trkiyede geen asrda olmayan mthi
bir yatrm, mthi bir toplumsal dinamizm, iletme, etrafa
alma gibi eler de sz konusu. mit ediyoruz ki asayile
ilgili olaylar tekerrr etmeyecek, ikinci gelime ise devam
edecek. Brokrasi hizaya gelecek, klecek ve brokratik
harcamalarn arkas gelecek. Yani bunlarn salanmas lazm.
O zaman Trkiye daha iyi olacak. mitvarz.
u an Trkiyedeki iktisadi dinamizm ve hareketlilii nasl

buluyorsunuz?
85
LBER ORTAYLI
Bu konuda sylemek istediim iki tane husus var. stan

bul burjuvazisi yaratclk olarak iflas etmitir. Bu bize zg
bir durum deil, btn milletlerin tarihinde grlebilir.
Mesela ngilterenin de o parlak burjuvazisi iflas etmitir.
Yenilemezlerse o memleketten hayr yoktur. Keza Fransa
iin ayn ey sz konusudur. Bu mesele zerinde durulmas
gerekir. stanbul burjuvazisi iflas etmitir derken vurgulan
mas gereken husus, yeni Trkiyenin kltr-grg olarak
yetiememesi gereidir.
Onun iin Anadolunun ne gemesi, dirilmesi lazm.
Hem byle ak gidiyor, son derece cesur, gz pek... Tabii
kendine gre Protestan bir ahlak var. nk halktan burju
vazi tketimini gizlemek zorundadr. Japonyada bu durum
sz konusudur. Ortalara ktn an byk snf atmalar,
byk yabanclamalar, byk ahlak bunalmlar balar.
Alt snflarn dnyalarn altst edersin. imdilik alt snflar
dindarlkla bunu rtyorlar. leride ne olaca belli deildir.
leride o da yetmeyebilir. Kald ki biz bir yandan da kitleye
lzumsuz eyler retiyoruz.
kinci unsur tabii nfustur. Nfusu tkenen bir toplu
mun yaratc olmas mmkn deildir. 60larn dinamik
talyasnn hem sanayide hem ticarette hem de sosyal ha
yatta etkisi azalyor. Trkiyenin nfusu Orta Anadoluda
dururken, douda bir art grlyor. Bu kalifiye olmayan,
problemli bir nfustur. Fakat Trkiye bu nfusu yenileyebilir.
Yani Balkanlardan, Asyadan nfus getirebilir. Nitekim bunu
yapmas da gerekiyor. O blgelerde Trk nfus tutmann
artk bir manas yoktur. Hatta dalan Sovyetlerin muayyen
mntkalarndan da nfus getirilmelidir. Mesela artk Ahska
86
Trklerinin oralarda tutulmas lzumsuzdur. Trkiyeye

getirilmeleri gerekir.
ncs tabii kltr meselesidir. M aalesef Trkiye
byle Osmanllkm, Trkiye Cumhuriyetiliiymi gibi
sevdalardan vazgemelidir. Cumhuriyetilikle imparatorcu-
luun kltrel planda ayrm sz konusu olamaz. Bu ekilde
Trkiyenin tarihi, kltrel messeselerine dnmesi gerekir.
Dinine kar daha soukkanl ve daha anlayl bakmak zo
rundadr. nk bu din sadece onu tehdit eden d kaynakl
yobazlarn (!) dini deil, bykannenin dinidir. Dahas b
ykannen kadar scaktr, yakndr ve enindir. Birtakm din
akmlarn arkasnda d mihraklar bulunabilir ama dn
ki slam ilk nce senin ecdadnn dinidir. Byle kendi ba
na Durkheimci bir cemiyet ina edemezsin. Kimse buna
muvaffak olamad zaten. Bu iler braklmaldr. Bunun din
devletiyle falan alakas yoktur. Bu bir kltr meselesidir.
Son safhada unu sylemek gerekir. Trkiye ittifaklar ko
nusunda bir tarikat mmini gibi hareket edemez. Trkiyede
Dileri Bakanl kuvvetli bir bakanlktr. Balkanlara ve
Ortadouya gre bir ananesi vardr ve deerli insanlara sa
hiptir. Fakat maalesef bu insanlar, herhangi bir tarikat yesi
kadar cezbe halindedir. Dn NATOnun yesiyiz diye cezbe
iindeydiler, bugn Avrupa Birlii. Bunlar enikonu ittifaktr
ve siz burada yabanc ve soukkanl olmak zorundasnz. Yani
hibir yeri benimseyemezsiniz. Bunlar geici, Neresinden
girdik, icabnda neresinden kaarz diye baklmas gereken
hcrelerdir. Fazla bulalrsa skntya girilir. Uluslararas ili
kilerde hibir eyin partizan ve mmini olmamak gerekir;
maalesef bunu bilemiyorlar. Trkiye, kendisine ittifaklar ara
87
LBER ORTAYLI
mas gereken bir lkedir. Devaml ittifaklar arayacak. Onunla

olacak, dieriyle olacak, tekiyle olacak. slam Birliine
girmek u bakmdan nemlidir: slam Konferans rgtnn
en ie yarar blm IRCICAnn Kltr blmdr. O da
bizde mevcuttur zaten. nk slam lkelerinin hibiri zaten
hacim bakmndan da kabiliyet bakmndan da bizim kadar
yetkin deildir. Bu ekilde btn dnya ile ibirlii iinde
olmak gerekir. Avrupa Birliine girilebiliyorsa girilmelidir
ama mmini olmamak lazm. Zaten ABnin gelecei de pek
parlak grnmyor. ek Cumhuriyeti kk sanayilemi
bir yer; Macaristan, Romanya, Yunanistan ise yle duruyor.
Biliyor muyuz biz bu lkelerin ne olduunu, kapasitelerini.
Bunlarn nfusu artmyor. Hele o eski Sovyet Bloku art
lkelerden artk menajer yaratcl da pek kmaz. Ne olacak
bunlar? Sonra her eyden nce Avrupann kendisine bakmak
gerekir. Yani svele Portekiz ayn yerdeyse ne kar bundan.
Binaenaleyh bu partizanlklardan Trkiyenin uzak kalmas,
fakat bir yandan da devaml bunlar izlemesi, ihtiyatl ya
namas, geici birliktelikleri, ittifaklar, i birliklerini tercih
edip yrtmesi gerekmektedir.
Herhalde biraz ittifak arayan bir karakterimiz var ve he
men her eyde gkte dn var dense merdiven arayan akn
bir milletiz. Bu tavrlar 21. yzyln ciddiyetine yakmyor.
Birtakm kabiliyetlerimizi, messeselerimizi iyi kullanmamz
lazm.
Mesela ordumuz... Trk ordusu bugn ok nemli bir
messesedir. Her eyden nce dnyadaki sayl ordulardan
biri olmasyla dikkatleri zerine ekiyor. Bunu zayflatan
insanlar ba tac edemeyiz.
Bir de kyllk sorunu var; Trk kyls hem retken

dir hem de kendine gre salamlklar vardr. stelik ayn
zamanda da bir teminattr. Komnizm art lkelerdeki
rm, herhangi bir ey retemeyen kyl snfna baknz.
Kyaslandnda bu ok mhim bir zenginliktir. Yaay
bakmndan da teminat altndadr. Binaenaleyh kafasndaki
birtakm pazar mekanizmalaryla, bu kyll ortadan kal
drmaya alan szde libo iktisatlara hi taviz vermemek
gerekir. Kyll yok edersen ok ey kaybedersin, iktisadi
sistemin ker. Dou Avrupada olduu gibi, bu kurum k
meye baladka milletin asl deerlerini ve ahlakn muhafaza
eden Trkiye taras sarslr. Bunlar halledilmesi gereken
konulardr. Nfus politikalar ne kadar geerli ve gerek,
belli deildir. Ayrca ben o nfus kontrol mekanizmalarnn
da pek etkili olduu kanaatinde deilim. Fakat nfusu iyi
tespit etmek lazm. Nfusun ok byk bir zenginliimiz
olduu gzden karlmamaldr. Hedef yzde 2 kyllk,
nk ngilterede yle gibi garip laflardan vazgeelim. Sanki
bunlar art olan rakamlar ve oranlar... Nfusun yzde 30u
kyl olsa bu hangi modernlie engel?
Trkiyenin sorunu ky ve kyllk deil; kasabadr.
lkemizin nemli bir kesimi bu yerlekelerde yaar. Nfus
bykl 15 bin-30 bin arasnda deien bu blgeler (ba
zlar zaruretten daha az) bir kere beled hizmetlerin mthi
ehliyetsiz, verimsiz verildii yerlerdir. Sorun sadece nfus ve
bte deildir, Trk kasabas 17. yzylda Evliya elebinin
lezzetle anlatt ar, pazar ve zanaatlarn tasvir ettii birim
ler deildir artk. ki asrdr, dardan kynn pazarlamasna
ananelik yapan baz mamulat getirip datr; kendisi hibir
89
LBER ORTAYLI
ey retmeyen, sadece dedikodu ile gn geiren, eitimin

niteliksiz olduu yerlerdir. Bu blgelerde brokrasi, kanun
ve nizamdan saptrlr; politika dar mahalli halka, zmrev
menfaatlere gre ynlendirilir. Bu nedenle burada mahalli
demokrasi de geliemiyor. nk retemeyen yerde salkl
kar gruplar olumaz; tartma, uzlama ve denetim meka
nizmasnn gelimesi zordur. Tek mit kasaba genliinin ka
saba dnda eitim grmesidir. Oysa partilerin genel eilimi
bunun tersi ynde oldu ve kasaba genlii kasabada kald.
Eer retimin artmasn istiyorsak bu ara yerleme bi
rimlerini ya sanayi alannda gelitirerek ya da aksine turizm
ve tarmda younlaan yerleme birimleri haline getirerek
muhafaza etmeliyiz. Maalesef kasaba, klasik muhafazakr
yapsyla korunamyor ve derhal g tehdidine uruyor. Her
g kasabann gen ve dinamik nfusunu alp gtryor ve
onu durgunlua mahkm ediyor. Bilhassa Sivasn kazalar,
Erzincann Kemah, Kemaliye (Ein), Malatyann Arabkir
gibi kazalarnn urad nfus anmas buralar ihtiyar
nfusun aresiz yerlemelerine dntrmekte ve ilgintir
ki yalanan nfusla birlikte kasabalarn tarih nitelii de
korunamamaktadr.
90
CUMHURYET OSMANLI MPARATORLUUNUN
DEVAMI M I?
622 yl sren hukuki varl, 1922de Byk M illet

Meclisinin li karar ile sona erdirilen (ilga edilen) salta
natn kendisi bakadr, Osmanl Devleti bakadr. Osmanl
Devleti, Trkiyenin devlet hayatnda uzun ve nemli bir
safhadr. Yani Trk tarihi uzun bir dnemi kapsar, onun
iinde Osmanl Devleti ve ismi 622 yl devam eden bir siyasi
heyet olarak ayr bir neme sahiptir.
Dolaysyla bizim kesintisiz sren devlet hayatmzn ve
varlmzn bir parasdr. Burada devletin ekli deimitir.
Cumhuriyete inklp etmitir. Kanun ve messeselerdeki
deiiklik de bu deiikliin icabatndandr. Bunun icabatn-
dan olmayan hususlar, deimeden kalmtr. Zaman iinde
devam edegelmitir. 1923te Osmanl Devletinin btn
mevzuat, siyasi, ticari, iktisadi btn messeseleri toptan m
kaldrlmtr? Yani gmrkler, umum mdrl, birtakm
okul ve hastaneler, bizzat ordunun kendisi, bunlarn hepsi
kaldrlm mdr? Hayr, bu kurumlar bugn dahi devam
91
LBER ORTAYLI
etmektedir. Sadece rejim, ynetim ekli deimitir. Yani

Osmanl paalar olan bir komuta heyetimiz vard; smet Paa
miralayd, Mustafa Kemal Paa daha Osmanl dneminde
paa (mirliva) olmutu. Keza Fevzi Paa da yleydi. Bunlar
cumhuriyetten evvel mir (mareal) olmulard. Orada bir
kesinti vardr demek doru olmaz, nk Ankara hkmeti,
stanbul hkmetini tanyordu. Dolaysyla devlet hayatnda
hibir kesinti sz konusu deildi, devam ediyordu.
Devlet hayat devam ettiine gre, bu devletin resmen
kuruluunun ilan ediliinin 700. yln Cumhuriyet ola
rak kutlayamayz. Bu gayri hukukidir, memnudur demek
msaadenizle biraz fazla gayretkeliktir. Bu yorum aslnda
cumhuriyet ideolojisiyle falan da ilgili deildir. Garip hisle
rin tezahrdr. Bunlar ciddiye almamzn imkn yoktur.
Kald ki itimai, kltrel bakmdan bu milletin hayatnda
Osmanl Devleti nemli bir paray tekil eder. Rejimin ekil
deitirmesi, Cumhuriyetin ilan ve Cumhuriyet messese-
leriyle beraber eski messeselerin de Cumhuriyet etiketi
altnda devam etmesi, bizim ecdatla olan bamz ve itimai,
kltrel hayatmz hibir ekilde fazla ilgilendirmez. Biz
bunun byle olduunu biliriz. Biz Cumhuriyetiyizdir ama
bu demek deil ki Osmanly grmemezlikten geleceiz.
Byle bir metafizik zerine entelektel olarak konumakta
zaten ok abestir, glntr.
Cumhuriyetin Biz Osmanly reddederiz diye yorum
lanmas dorudan doruya siyasi ve itimai bir grtr.
Osmanll belirli bir dinle, mezheple, belirli bir etnisite ile
ar derece ayniletirmeye bir tepkidir. Bunun duygusunun
kaale alnmas da mmkn deildir. nk Bolevik Rusyada
92
dahi bu derece bir redd-i miras hevesi grlmez. Zaten

Cumhuriyette de byle bir durum sz konusu deildir. Tr
kiye Cumhuriyetini ilan eden insanlar, bu derece Osmanl
dman deillerdi. Bu adamlar Osmanlnn hukuki varln
Cumhuriyete inklp ettiren adamlard ve kendilerinde byle
bir metafizik dnce yoktu. Bu nedenle, sz geen tavrn
gerekle ilgisi olduu sylenemez.
Biz 1981de Bulgar Devletinin 1300. yln trenler
le, kongrelerle kutladk. Ben de Sofyada I. Bulgaristik
Kongresine katldm. Orada Marksist-Leninist Bulgaristan
konusu ileniyordu. Bizim onunla ne alkamz var? gibi
bir hava ierisinde deillerdi. Her yerde bu sz konusudur.
Dolaysyla fazla bir blnmeye gitmemiz mmkn de
ildir. Bu zihniyet buraya has kafalarda yer alr; metafizik
dncelerdir.
Osmanly doru anlamak iin nasl bir bak tarz geli

tirmek gerekir?
Bunun zerine tartlr, bu be dakikada edinilecek bir
irfan deildir. Tarih, sonsuz bir antrenmandr. Yani spor
cunun idman yapmas, algcnn her gn almas gibidir.
Maria Callas, Arthur Rubinstein her gn temrin yapyordu.
Her gn almasa Rubinstein eskisi gibi konser veremez,
dahas bir iki gnde belki fark edilmez, ama zamanla kalitesi
derdi. Nitekim kendisi Piyanonun bir hafta kapan a
mazsam konsere kamam diyordu. Maria Callasta teknik
aksamalar balard. Belki de eskisi gibi aryalar sylemezdi.
Her gn pentatlonda almayan bir atletin form tutturmas
ve bunu devam ettirmesi phesiz mmkn deil.
93
LBER ORTAYLI
Tarihilikte de zaten tarih bilmesi gereken bir insanda

byle ben okudum bildim havas olmamaldr. Devaml
okuyup tetkik etmelisin. nk devaml grlerin deiir,
baz sert hkmlerde yumuamalar olur, baz eylerde de ters
hkmler vermeye balarsnz. ttihat Terakkiyi sevmezken,
adamlar sevmeye balayabilirsiniz. Veya aksine ttihatlar
ok sevmen retilmitir, zamanla ie yaramaz diye dn
meye balarsn.
Osmanl tarihi dediiniz zaman da nasl baklr? Bol bol
okumak gerekir. Her devri okunmaldr. Tarihinin ihtisas
olmaz. Ben 20. yzyl, 19. yzyl alyorum demekle
zaman olarak da olmaz, mekn olarak da olmaz. Biz Osman-
l tarihisiyiz, bize ne Fransadan, Fransa ile ilgili hibir ey
bilmesek olur demekle olmaz. Eski Yunan ve Roma tarihini
bilmemek de fayda etmez. Onun iindir ki gnmzde Trk
tarihi ok izole ve kolayna kaan bir ekilde yorumlanarak
yaplyorsa, bunda tembelliin bir pay var.
Tarih okumayan ve bilmeyen adam kendine gre bir evre
iziyor. Mesela kolaylkla Osmanlnn bizimle ne alakas
var? der, ama bunu nasl syleyebilir! Bu ok vahim, demek
ki kendisinde tarih disiplin yoktur. Tarihteki devamllk
olayn gzlemeye, anlamaya, ona anlam vermeye niyetli
deildir. te bu sebeple abes bir slogan tekrarlayp durabilir.
Osmanl kendisini nasl tanmlard?

Onun da grleri ok muhtelif... Osmanl kendini Ms
lman ve Trk olarak grr. Ama Trk olmayan, Mslman
olmayan Osmanl da vardr. Bir Ermeni tccar Osmanly
nihayet bir imparatorluun ananesi iinde gvenceli, dzgn,
asayiin ve ilerlemenin mmkn olduu bir toplum olarak
94
grr. Bu ok nemli bir eydir. Bu devlet bize akit d

yaptrmlar uygulamaz diye dnr. Kltrel bir yaknlk
atmosferi doduu olduka aktr.
Osmanl nn gnmze tesirleri nelerdir?

Tabii mirasn yaayan taraflar var, ayn milletiz. Bu arada
Trkiye byk kltrel deiim geiriyor. Osmanl mirasnn
direniinden sz ediyorlar. Tartlr. Osmanl bu toplumun
insanlarnn, dedelerimizin, ananelerimizin rejim i... Bu
gelime ona ne kadar uygun, kendisi ne kadar o kurallarnn
dna km, bu da malum deil.
Osmanl demek, elinde denek, her eye hkmeden to
taliter bir rejim demek deil. Zaten devaml reform yapyor,
kendisini deitiriyor. Bunlarn zerinde durmak gerekiyor.
Trkiye Cumhuriyeti ni O sm anlInn bir devam ya da

halefi olarak grmek mmkn m?
Trkiye Cumhuriyetinin zerine kurulduu topraklar
Osmanl Devletinin anavatandr. Bu nedenle cumhuriyetle
beraber devlet devam ediyor; diliyle, diniyle, toprayla ve
insanlaryla elbette Osmanlnn halefi biziz. Trkiye bir
reddi miras hakkna sahip deil. Ermeni olaylar tart
lrken de kimileri Onu yapan Osmanlyd, biz baka bir
devletiz dedi. Bu byk bir samalktr. Eer bir Ermeni
soykrm olmusa bunu yapan bizim dedelerimizdi. Eer
masumsa da benim dedem masumdur.
Bazlar saltanat ve hilafetin kaldrlmasyla Cumhuriyetin

yeni bir devlet olarak Osmanl nn inkr zerine kurul
duunu iddia ediyor.
95
LBER ORTAYLI
Bunlarn kalkmasyla Osmanlnn kurumsal yapsnn da

ld sylenemez. Evet, saltanat ve hilafetle birlikte devletin
iktidar yapsnda bir deiiklik oldu. Ancak devlet kurulu
larnn pek ou varln srdrd. Hilafet kurumu zaten
20. yzylla birlikte ilevini ve etkisini yitirmi bir kurum
olduu iin kaldrlmas Cumhuriyetin i ve d politika
sn nemli bir ekilde etkilemedi. Ksa srede Trkiye bir
yurtta toplumu olmay becerdi. Bunda Osmanlda yaanan
gelimelerin nemli bir pay var. Siyasi partiler, seimli par
lamento gibi siyasi ve idari kurumlar Osmanlda da vard.
ok tatmin edici olmasa da Osmanldan devralnan siyasi
ve idari yap belli bir gelimilik dzeyi yakalad. Bugn
Trkiyenin sanayisinde ve idari yapsnda sakatlklar varsa
bunun da kklerini Osmanlda aramak gerekir. Benim Trk
aydnna srekli sylediim bir ey var; Osmanl mirasn
reddetmek ya da benimsememek gibi bir lksmz, dahas
byle bir tercih hakkmz yok. Yzyl ncesini okumamz,
gemile diyalog halinde olmamz gerekir. Bugn bazlar
Resimli Osmanl Tarihi okuyarak ahkm kesiyor. Tarih
bilgisi bu dzeyde olan insanlar, Trkiyede Osmanl mira
sn tartamaz. Tartlrsa da bugn iinde bulunduumuz
dnsel hercmerce deriz.*
Bu konuya son padiahn kz ve halifenin gelini; Yahya
Kemalin deyimiyle Trkesi stanbulun en iyi on kiisin
den biri olan ve Fransz kltr de ondan aaya kalmayan
Sabiha Sultann bir deyiiyle bitirelim. Kendisi Saltanat ve
Cumhuriyetin alkas iin; O Trklerin imparatorluuydu,
bu da Trklerin cumhuriyetidir. demiti.
* Merakls devletin sreklilii zerine Doent Emre ktem'in "Tur-

key: Successor or Continuing State of the Ottoman Empire?", Le-
iden Journal o f International Law, 24/ 2011, s. 561 vd. makalesini
okumal.
96
MUSTAFA KEMAL ATATRK
Atatrk iin diktatr diyorlar ve sonra Ancak o dnem

de dnya zaten diktatrlkler tarafndan ynetiliyordu.
Atatrkn ise bir zellii vard; o da aydnlanmac bir
despot oluuydu eklinde yorumlar yaplyor. Atatrkn
am ac gerekten diktatr olmak myd? B u balam da
Cumhuriyetin kuruluunu nasl deerlendiriyorsunuz?
C um huriyet in kuruluu itibariyle diktatryann teorisi
yaplm deil. Yani ortada ahs idare edecek diye bir teori
yok. Tam aksine Cumhuriyetin kurucu kadrolar Enver
Paadan, ttihat Terakkinin triyumvirasndan, hatta merkez
umum diktatryasmdan ok ikyet ediyorlar. Buna da
merkez umum diktatryas diyorum, nk ttihat
Terakkinin de fazla gnahn almayalm. Totaliter partiler
de bir polit bro olur ve yelerin szleri burada sanki eit
ekilde geer. Hlbuki bu byle deildir; aslnda orada bir
kiinin sz geer. Faist partilerde bu durum zaten Due
veya Fhrer diye aka dile getirilir. ttihat Terakkide ise
97
LBER ORTAYLI
merkez umum diktatryas var. Yani sz geen , hatta

be kii mevcuttur.
Peki Atatrk ttihat deil miydi?

Btn gen subaylar gibi Atatrk de ttihat idi. Ama
ttihattan ok erken bir zamanda soumu, bu ideolojiyi
brakm ve dahas bir sre sonra buna cephe dahi almtr.
Enver Paayla birbirlerini pek sevmedikleri sylenir, bu

doru mudur ?
Daha ziyade Enver Paann onu pek sevdii sylenemez,

kendisi Mustafa Kemalden pek hazzetmiyor. Onu konumu
itibariyle muhteris, gayri memnun biri olarak gryor. Mus
tafa Kemal asndan ise Enver Paa sevilip sevilmemenin de
tesinde tehlikeli birisi olarak grlyor. Atatrk, Enveri bir
tehlike olarak gryordu. Bu ikisi tamamen farkl eyler...
Mustafa Kemale gelince, kendisi artlar dolaysyla dik
tatrdr. Ama teorisinde diktatrlk yoktur. Nitekim iki
kere ok partili dzene gemeyi denedi. Tabii bu partiler
kendisinin istedii partilerdi. unu da aka ifade edeyim:
Atatrkn istedii ok partili sre 1950-60 arasnda oldu.
Bu dnem, ar solun pek bulunmad ve ar san ya
sak olduu belirli izgiler erevesinde ekillenen partilerin
olduu birok parti dnemidir. Ama zamanla bunun bile
mmkn olamayaca anlald. nk birinci deneme
de ttihatlar hkim oldu. Terakkiperver Frkada mrteci
denen tayfa meclise girdi. kincisinde hkim olan taraf ise
asl solculard. Ama Serbest Frka denemesinde solculardan
ok gene br grubun sesi kt. Neticede partiyi kurmakla
98
grevlendirilen yakn arkada bile iin nereye gittiini fark

edemedi. Mesela Makbule Hanm en banda icazetle o ta
rafa katlmtr. Fakat kendisini o kadar kaptrm ki bir sre
sonra Yalova kylerinde rejim aleyhine Din ortadan kalkt
tarznda konumaya balam. Burada i ok tatsz bir aama
ya ulamtr. Kendi kurdurduumuz ve gz yumduumuz
partiye kar daha toleransl davranmamz gerektii sylen
dii hlde Kl Ali, Ali etinkaya gibi isimler bu partinin
arkadalardan birine grev olarak verildii dsturunu ve
mutabakatn unutarak alenen saldrya gemi ve Ali Fethi
Beyi hyanetle sulamaya balamlard. phesiz bu, ok
yaralayc bir durum tekil ediyor. Bylece bu deney de iyi
sonulanmyor, ta 1946 ylna kadar...
Atatrkn bu ok partili dzene gei iin yapt dene
melerle ilgili eitli teoriler var. Mesela bunu lkede kimler
kendisinin yannda, kimler ona kar bunu grmek ve kar
olanlara kar tedbir almak iin yaptn syleyenler var.
ok yuvarlak bir yaklam b u ... Yani Kim yanmda
kim deil, aa ksn da greyim gibi ocuk oyunca
iler deil bunlar. Bugn stanbulda otuz bin polis var, onu
da az buluyoruz. O gnk Trkiyede ka polis var biliyor
musunuz? Genel nfus on yedi milyon ve polis says dokuz
bin civarnda... Bu insanlar kurmay kafasyla bu ii daha iyi
grrler, baz deneylerin akas yoktur. O yzden bu sy
lemler kahvehane tabirleridir demek amiyane olmaz. Eer
iddia edilen ekilde olsayd onu anlamak iin phesiz baka
yntemler vardr.
Kendisi hakikaten Bat demokrasilerinin safnda grlmek
istemi. ncelikle 1924te Bat demokrasisi dediimiz ey
99
LBER ORTAYLI
neydi, bunun konuulmas gerekiyor. Btn ktada, yani

bugnk Avrupa Birliinin esas yelerinde demokrasi falan
yok. Fransada demokrasi dejenere oluyor ve iyi ilemiyor.
Macaristanda bunu konumak bile ayp, Polonyada laf bile
edilemez, Almanyada nereye gittii belli ve Avusturyada ise
sokak savalar oluyor. Neticede Avusturyada diktatr bir y
netim hkim oluyor. Yani Hitler demokratik bir Avusturyay
ilhak etmedi, talyaya benzeyen faist bir lkeyi ilhak etti.
ngiltere bugn de olduu gibi ktann dndayd. Keza
skandinavya da yledir. Demokrasi bu ekildeydi. Bernard
Lewisin bir toplantda mstehzi ifadesiyle Avusturyallara
ve dierlerine Demokrasi ngilizce konuan milletlerin re
jimidir diyerek sanki size ne oluyor ki gibisinden syledii
bu cmleyi hi unutmadm hep sylerim. Hi kimse de
zaten buna itiraz edememiti. talya, spanya malumdur.
Franco, spanyada demokrasiyi yok etmi deil. Franconun
geldii spanyada sol faizm denilen baka trl bir faizm
vard. Sol faizmin ise baka bir zaaf vard; zayflard. Anar
istler, komnistler srekli birbirlerini yiyorlard, orada da
demokrasi falan sz konusu deildi.
Baz kiiler Franconun Ispanyaya faydas vardr deyince

kzyorlar.
u anlamda vard: N A TO nun yesi olmad ama sle
rini ald ve Amerikaya kendini kabul ettirdi. Oraya kadar
spanyaya yapt hizmet denebilecek iki ey vard; birincisi
harbe girmedi. Kendisini destekleyen arkadalarn, dostla
rn akta brakt, oyalad. Akas girecek hli de yoktu.
kincisi Franco, spanyaya bir sr Yahudi mlteci ald.
100
Para iin ald ynnde sylemler mevcut, ama neticede

bu, Yahudileri alm olduu gereini deitirmiyor. Ispan
ya, Yahudilerin iltica ettii lkelerden biriydi. Sonra bu tip
kapal rejimler turizmden ok korkar ve istemezlerdi, fakat
Franco turizmin nn at. Bylece turizm geliti. Sk bir
demir yumruktan sonra baka bir sistem getirdi. Ben onu
dehetle grmtm. Vitrinde Marksist kitaplar vard. 12
Eyllde biz kitap yakarken burada kitap okunuyordu ama
dier yandan da lokantaya be kii beraber polisi bilgilen
dirmeden gidemeyeceimiz sylenmiti. Peki bu civardaki
kafedeki edebiyat matinesi nedir? diye sorduumuzda onun
bir anane olduu cevabn verdiler. Herhalde polis yine
tedbirini alyordu. 70lerde bile bu devam ediyordu. Klk
kyafete karyorlard, brokraside kadnn mdr olmasn
gein, daha alt grevlerde dahi ie alnmyordu. zetle ho
bir devir olduu sylenemezdi. Grld zere Avrupa
ktasnn demokratiklik gelenei laftayd. Ama eitim vard,
darda da okunuyordu ve spanya demokrasiye hazrlan
yordu.
O zam an Atatrk dnemi entelektelleri bugnklerin

syledii gibi kp Avrupa'y rnek almalyz deselerdi
faizm i rnek alacaktk, yle m i?
Alan alyordu zaten. Falih Rfk gibi bir adam bile Mosko
va ve Roma hakknda yazlar yazyor, kisinin iyi taraflarn
uzlatralm eklinde neriler getirirken Londrann ad
mevzubahis bile deildi, bu son derece ilgin bir durumdur.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta, eer hl ok parti
gibi bir hayalden, sylemden, idealden sz ediliyorsa, bunun
101
LBER ORTAYLI
sebebi Atatrkn kafasnda genliinde yle rendii bir

Avrupa nn varlnn olmasdr. Kendisinin bu idealinden
vazgememi olduunu gstermesi asndan bu olduka
nemli bir husustur. Fikr-i sabiti de budur. Bir de baz
eyleri Atatrkn etrafndakiler yazmyor. Rahmetli Ulu
demirden, Reat Kaynardan ve Afet Hanmdan duydum.
Hatta Reat Beye zellikle bunu nerede duyduunu sordum.
Park Otelde duyduunu syledi. Olabilir, nk kendisi
otel lobilerini ok sever ve takip ederdi. Keza Afet Hanmla
Ulu Bey de etrafnda... Tevfik Byklolu kendisine Fransz
ordusu mu, Alman ordusu mu? diye sorduunda Fransz
ordusu cevabn vermi. Niin? nk Ben, Kayzer manev
ralar srasnda ferikin, korgeneralin, livay yani tugenerali
kamyla dvdn grdm. Hlbuki Picardie Manevralar
srasnda General Foch, Ca va mon ami? diyerek temenin
srtn okad. Bu tip orduyu seviyorum. demi. Peki, Fransz
ordusu tam olarak byle miydi? Deildi, kendisinin grm
olduu ordu bu ekildeydi. Mesela Sofyada kafenin birinden
mterilerden birini kyafetleri bakmsz diye kovuyorlar.
Adam yerinden kalkmyor ve Bulgaristan bu kyl besliyor,
param da verdikten sonra hizmet edersin diyor ve kalyor.
Bu tarz eyleri seviyordu. Bu bir vatandalk kltrdr. Bir
adam byle eyleri sevince pek yle diktatrlk dncesiyle,
Bunlar sopayla adam olur dncesiyle hareket etmez.
Ama sonunda yle bir rejim kuruluyor ki bunun ad otoriter
rejimdir, totaliter deildir. Sonra dikkat etmek gerekir ki
komnist diye ieri giren adam, daha sonra o rejimde genel
mdr oluyor. Kominternin dosyalar arasnda Trkiyeden
tek layihas olan Komnist Parti Genel Sekreteri Vedat Ne
102
dim Beydir (Vedat Nedim Tre). Kendisinin ceberrut ama

aym zamanda da pederahi bir devlet modeli var. Zaten
kltr oraya oturuyor. Kademe kademe vatanda, kanun ve
nizam farkl olmakla birlikte btn kta bu ekildedir. Sizin
demokrasi dediiniz ey Anglosaksondur. Zaten byle bir
gelenekten geldii iin de Avrupada bazen tkanyor. Aslnda
kendisi demokratik uygulamalar getirmeyi planlarken, dier
tarafta baka zmreler iin baskc bir ortam yaratyor. Bu hu
suslarn zerinde durmak gerekir. Efendim, Trk milletinin
okuma yazmas yoktu diyorlar. Dorudur, Cumhuriyetin
ilk yllarnda halkn % 85 i okuma yazma bilmiyordu. Hatta
bu oran belki daha da fazladr. Zaten imparatorluun sonun
daki bir gzlem, ttihatlarn Bulgarlara hayran oluudur.
Neden? nk 1830larda Aprilov ortaya kt. Kendini
Helen zannediyordu. Keza okula giden btn Bulgarlar
kendilerini Helen zannederler, hlbuki Bulgarlklar baka
zelliklerindedir. Onlar da bunun ne olduunu bilmezler.
nk en bata gittikleri okul bir Rum okuludur. Bulgarlar,
Bulgar bilincini okulda edindi. Hakikaten Bulgar cemiyeti
bu basit okullarla kalknd da denilebilir. Bu okullarda hzl
okuma retiliyordu (Britanya ii ocuklarna uygulanan
Bell-Lancaster metodu). zerinde zellikle durulmas gere
ken bir dier husus da hayata kadnlarn da dahil olmasdr.
Balkanlarda muallime hanmlarn hayata girmesi ok nem
lidir. Bizde Bulgaristana kar bir hayranlk sz konusuydu.
Bulgaristanda bir kongre olmutu ve Yaln Kk bu konu
zerinde durarak Ky Enstitlerinin modeli Bulgar ifti
Hareketidir demiti, dorudur. ok uzak bir model olduu
sylenemez. Nedense bizde Bulgar eitim modeline byle
103
LBER ORTAYLI
bir hayranlk vardr. Bunu tatbik etmeye alyorlar ve tabii

ki bu da dnld kadar kolay bir ey deil.
ttihatlarn ilk zamanlarnda Ahmet erif Bey Anadoluyu
gezerek rportajlar yapmtr (Bu rportajlar Anadolud a
Tanin adyla kitap haline getirildi.) Gezi srasnda kendisi
ou okula gittiini ve nereye giderse gitsin mutlaka Erme-
nilerin iyi okullaryla karlatn belirtiyor; fakat dier
tarafta Mslmanlarnsa okulu yok, olan okullarn da pek
iyi olmadn zerine basarak belirtiyor.
Peki, Atatrk doduunda B alkan larda nasl bir resim

vard? D ahas Atatrk o resmin neresinde duruyordu?
Balkanlarda bugnk grnt bile pek i ac deil.
Buras benim de genliimde 20-25 yl kesif ilgilendiim bir
blge... nk Osmanl orada kuruldu, inkiaf etti. En para
sz dnemlerimde ve sosyalist dnemin o imknszlklarnda
koca koca bavullarla oradan oraya gezdiim bir dnya... Her
lkede muhtelif etnik gruplar vardr, hibiri tam anlamyla
homojen deildir. Herkes herkesin dmandr. Ama ayn
zamanda herkes herkesin bir tarafna snr ve beraber yaarlar.
nk det, anane birbirine ok benzer. Atatrkn dnyas
da bu ekildeydi. Btn Balkanllar ikisiyle, yemeiyle, dan
syla ve folkloruyla biliyor ve seviyordu. Belirgin lde Bal
kanlardaki her dille ilgisi vard. nk kendisi de Selnikli...
Tabii o mthi milliyeti, infirat, gerilim yld atmosferden
etkilenmi. Etkilenmemesi de mmkn deil. Bu sebeple
zlmezlikler iinde yetien insanlarn zeklarnn abuk
gelitii ve olgunlatklar sylenebilir. Zaten ayn zamanda
kendisi bu imparatorluun bir zbitidir. Bir sene Suriyede
Vatan Cemiyetini kuruyor, ertesi sene Makedonyaya geli
104
yor, oradan Trablusgarpa kouyor. Trablusgarptaki grevi

bitince tekrar bu tarafa geliyor. Bu durum tabii ki kendisini
ve dncelerini mthi etkilemitir. Balkanlarda bir zabit,
baka imparatorluklarda olduundan daha baka yetiir.
Bugnn insan bunu anlayamaz. Gnmz ocuklar otuz
yana gelseler dahi olgunlamyorlar. Onlar ise otuz yanda
oktan yetimi, olgunlam oluyorlard. Benzer durum
belki dier imparatorluklarda da mevcuttur. Ama bunlarn
iinde en byk trajediyi yaayan ve bir k yolu arayan
Osmanl insandr, Trklerdir. Bu yzden bu kua bilmek,
dinlemek gerekir. Tabii ben bu kuaktan deerli insanlarla
ok az konutum. Pasif olarak dinledim. 1960larda Birinci
Dnya Savann gazileri henz genlerdi. Uzun tren yolcu
luklarnda onlarla konuur, anlattklarm dinlerdim. Adamlar
olgundu ve kendini onlar dinlemek zorunda hissederdin.
tiraz da edemezsin. Bunun sebebi de srf yal olmalar falan
deildi. nk onlarn bir mant vard, phesiz orada bir
realite konuuyordu. Onlar byk facialarn, ykmlarn,
byk yapmlarn adamlar... Bu artlarda yetien liderler de
baka trl oluyor. Belirgin tavrlar vard. oluk ocuktan
saylmazlard. Bizim siyaset hayatmzda baz insanlar var,
hi bymyorlar. Bu durum onlarda grlmyor. Been
meyebilirsiniz ama Celal Bayara bakn, kendisinde bir l,
olgunluk vardr. Yine beenmeyeni ok olan smet Paann
da ok salam prensipleri ve dayand messeseler vardr.
Hepsinin iinde Atatrk tabii ki ok baka olacaktr.
Atatrk adalaryla karlatrrsak bunlar arasndaki

yeri nedir? Avrupal, Atatrke ve kurduu rejime nasl
bakyor?
105
LBER ORTAYLI
Akas bu konunun ok iyi aratrld kanaatinde de

ilim. Mesela Lloyd George Yz senede bir, bir dhi gelir;
kk Asyadan kacan ben nereden bilebilirdim demi.
Bu sz hl tevsik edilmedi. Sonra Churchille ait olduu sy
lendi. Ama bu kadar nemli bir sz, en bata kendiniz buna
ok nem veriyorsunuz, fakat bunu tevsk etmiyorsunuz ki
bu isimlerin ikisi de babakan olduklarndan konumalar da
toplanmtr. Yani bunu aratrmak o kadar da zor deildir.
in kts bizde kilise gibi bir kurum olmad iin vaftiz
edilen yok ki bu tarz kaytlar mevcut olsun. Evlilik kaydedil
mez, lm kaydedilmez. Hatta yle ki ok yakn zamanlara
kadar lm bizde deklare dahi edilmezdi. Yahudilikte de bu
gibi eyler gettoda yaadklar iin ok sonradan oturmutur.
Burada ecereler ok salam deildir.
Mesela Macaristanda bir ailenin asalet berat nerededir,
hangi kalede saklanr, bu gibi hususlar bellidir nk no-
teryal bir senet gibi hak verildiinden bunun korunmas
gerekir. Mesela bizde adamn biri paann kzyla evlenir. Kz
lnce adam da btn slalenin eceresini alp gider, baka
yerde evlenir. Ondan sonra da bu aileden geldiini iddia
eder. yle ki bazlar kadn tarafndan gelmelerine ramen
erkek gibi o ismi tayorlar. Bu tarz durumlar bu dnemde
olduka yaygndr. Mesela Kprlnn eceresiyle ilgili
bir tartma kmt. Baba tarafnn ulemadan Kblelizde
ailesinden geldii, Kprlzde adnn ise anne tarafna ait
olduu sylenmiti. Bunu ileri sren Ali Emir Efendi idi.
Fuat Bey ok kzmt. Babinger de bunu bir kusur gibi ald.
Tabii bu durum, Trk toplumuyla onun Alman anlaynn
badamamasndan kaynakland. Bizde ecereler ne kadar
106
salamdr bilemezsiniz, nk ortada bir kayt sz konusu

deildir. M aalesef Trkiyede kimse eceresini salam bir
ekilde karamaz.
Atatrk bir kurmay subayd. Bir kurmay subay nasl her

konuya hakim olabilir? B anka kuruyor, sanayi kuruyor,
devlet kuruyor...
Bu tamamen baka bir boyut... Kapkulu askeri, eyalet
askeri kaldrld. Dolaysyla Devlet-i Aliyye 20 yl kadar
ordusuz yaad. Nihayet Krm Sava sebebiyle bu durum
sonland. Bu arada teknik donanm konusunda Polonyaya,
Macar muhacirlerine ok ey borluyuz. ncelikle bu, tari
himizin teferruat deildir, bunun bilincinde olmak gerekir.
Burada enteresan bir durum sz konusu oldu. Ordu yeni
kurulurken Kurmay Mektebi, Erkn- Harp Okulu kurul
du. Bu bir yenilikti. Peki nerede? Btn kara Avrupasnda.
Yani Prusya, Avusturya, Rusya ve Fransa gibi kara ordular
kuvvetli memleketler bile be sene farkla bunu kurmu
lard. Bu okul kurulunca ortaya otomatikman elit bir asker
snf kyor. Bu okuldan mezun olanlar asker olmalarnn
yan sra baka eyler de kazanyorlar. Mesela ben eminim
ki ok uzun zaman fihriste bakp nizamname aramay, l
gate bakp kelime renmeyi bunlar biliyorlard. Yani dier
eitim branlar buna msait olmasa da onlar matematiki
olmamalarna ramen logaritma cetveli bakmay biliyorlard.
Keza Atatrk de biliyor. Tabii bir de konumaya ok dikkat
ediyorlar.
Atatrk yap olarak sinirli bir adamdr. Belirli bir dnem
den sonra hain davranm olabilir ama kurmay subaylar
107
LBER ORTAYLI
slup olarak hibir zaman ok ak konumazlar. sluplar

ok lldr. Yani bizim altmz politikaclarn, b
rokratlarn slubu gibi deildir. Brokrasinin slup kayb
na urad gnmzde bu bilhassa hissediliyor. O gnn
kurmay ile Ankara brokrasisinin herhangi bir adam ara
snda dalar kadar fark vardr. Ama bu konuda Dilerinin
hakkn yememek lazm. Burada hl yazmda ve konuma
da o sluba dikkat ediliyor. Buna bir eitim gzyle bak
mak gerekir ve bunun dna kann meslek hayat kararr.
Atatrkn ne filolojiyle ne hmaniter dediimiz bilimlerle
teknik bir adam olarak alkas vard. Ama ite o zamann
kt Trkiyesinde niversite slahatnda stanbul Edebiya
t ve Allahn l Ankarada Dil Tarihi kurdu. Dil Tarih,
Ankara niversitesinden de eskidir. Smeroloji, Hititoloji,
Hindoloji gibi blmleri neden kuruyor? Bir kere anlyor ki
Trk tarihini anlamak iin dnya tarihini bilmek lzmdr.
B ir kurmayn bunlar dnmesi enteresan deil mi?
te iyi bir kurmay olursan ve deha sahibiysen dnrsn.

Dnyay, zamanlar ve meknlar kontrol etmen gerek. Ar
kasndan gelenlerin bu olay pek anladn zannetmiyorum.
Zaten niversitenin 1947 Olaylar da bunu gstermitir.
47 olaylar DilTarihte maalesef her iki tarafyla Atatrkn
kurduu partinin, hkmetin kusurudur. Bunu da zellikle
belirtmek gerekir.
Hep u sylemin doru olup olmad merak edilir: Ata

trk olmasayd da Trkiye bir ekilde kurtulurdu. S izce
bu doru mudur?
108
Yava yava kendince kurtulurdu belki ama zmir bizim

olmazd. Oraya gelir, yerleirlerdi. lk bata oradaki yerli
Helenlerin ve Venizelos hkmetinin niversal kozmopo
lit Levantenler ile anlaamad belli ama elbet bir ekilde
anlaacaklard. nk bu kiiler tccardr. Buraya da nfus
srekli geliyordu, zamanla bu daha da hzland. nk zmir
hinterland adalarda srnen insanlar iin ok bereketli,
cennet gibi bir yerdi ve nfusu muhakkak artard. Trkiye de
yine acayip bir lke olarak ortaya kard. Yani Trk milleti
ortadan kalkacak deildi. O zaman nfus 13 milyondu. Bu
olduka nemli bir rakamdr.
Demokrasi gelirdi diyenler de var. Demokrasi ithal
gelmez. stanbulda sendika kurulmu, Komnist Partisi
varm, filmler varm... Bunlarla bir topluma demokrasi
gelip yerlemez. O ihtiyac hissedip demokrasiyi kendin
tesis etmelisin. Yirmi yandaki niversiteli gen baz filmleri
grmek istiyorsa iyidir. Sansr orada atlamtr. Ama millette
talep yoksa sen o filmi getirip gstersen ne olur, deil mi?
Demokrasi mahall tefekkrn kaynamas, mahall mes-
seselerin gelimesidir. Bu zannedildii kadar kolay deildir.
Demokratik almann mesaisi akam saat bete bitmez.
Propaganda da akam beten sonra meyhanede balamaz. Bu
sre uzun, sistematik ve son derece can skc bir faaliyettir.
Demokrasi adna parti almas yapmak demek, birtakm
kiilerin evden kamak iin kulland bir ey de deildir.
Mesela srailde, ngilterede Bizim ocuklar bugn eve ge
gelecekler, parti almalar var diyorlar. Ben de diyorum ki
herhalde gece yarsndan falan bahsediyorlar. Bir bakyorum,
yemee sadece yarm saat ge geliyorlar. Ortada kurulu bir
109
LBER ORTAYLI
dzen var ve o bozulmuyor. Ama dier yandan da erken

yata siyasal eitim almalarna dahil olunuyor. Orada
sadece okumuyorlar tabii. Yeri geliyor, pul da yaptryor
lar. Bu faaliyetten gemeyen bir lkeye ve halka demokrasi
gelmez. Oturup sadece atp tutmakla da olmuyor. Geri
ondan sonra demokrasi vard demek ne kadar doru olur,
dnmek lazm. spat hakknn olmad bir demokrasi
olur mu? Bir kere matbuatta yalan sylenen bir demokrasi
olamaz. Kendi kendini kontrol etmeyen kurumlarn olduu
bir yerde demokrasinin mevcudiyetinden sz edilebilir mi?
niversite kendini kontrol edecek, intihali cezalandracak;
basn kendi iinde yalan haberi cezalandracak.
Diyelim ki lke kurtulduktan sonra meclis topland ve devlet

bakan olarak Atatrk deil de Kazm Karabekiri seti.
Btn bu gelimeler yine olur muydu? Yoksa Atatrk'n
ayr bir dehas var myd?
Kzm Paay az saydaki insan dnda kimse reis semez.

Kzm Karabekir ok yetenekli ve bilgili bir kurmay olmakla
birlikte ok drst, inanm birisi; keza smet Paa da yle.
Yaam biimi olarak ikisi de muhafazakrdr.
smet Paa nn da Kzm Paa nn da evleri belli ve bo
hem bir hayat tarzlar yoktur. Kzm Karabekir tutucu bir
adamdr. Mesela zmir ktisat Kongresinde Latin harflerini
reddeder. Kesinlikle olmaz, Azeriler samalad eklinde tep
ki gsterir. Yalnz smet Paann da ok istedii sylenemez.
O da bu iin olmayacan iddia etmitir. Peki ne olurdu?
Belki hilafeti kaldrmakta gecikirlerdi.
110
Atatrkn etrafnda biri daha var: R auf Orbay.

Rauf Orbay ok daha muhafazakrdr. Hem ttihat hem
muhafazakr nasl olmu bilemiyorum. R auf Bey Balkan
muharebelerinde dahi politika yapacak kadar ttihatdr.
Atatrk ile ilgili ok kan dkt diyenler de var.

Saymlar m? Birisi bir konumada delil veriyordu. Hatta
bunun Pakistanl bir profesr tarafndan tespit edildii sy
leniyor. Ama hangi profesr, niye Pakistanl, bunlar hi belli
deil. stiklal Mahkemelerinde yarglananlar btn Osmanl
devrindekilerden fazlaym. Bu say hangi kaynaktan, nereden
saylp nasl mukayese ediliyor? Elbette Trk nklbnn
seimle ve yumuak yastklar zerinde tanarak meydana gel
medii belli. Uzun bir harbin, direniin sonunda gerekleen
bir inklp olduu aikrdr. Fakat uras da bir gerek ki ne
Fransz htilali ne de Rus htilali ile de mukayese edilemez.
Belirgin bir yerden sonra da bu bir denge meselesidir. Bir
rejim yerleecei zaman artk cezalandrmalar da durdu
rulmaldr. Muhtelif yerlerden rnekler vermek gerekirse;
mesela Mihaylovski, T itoya kar olan partizanlardand.
Kralc ve Srp idi. Titonun kuvvetleri geldi ve hkimiyet
saladlar. Bir sre sonra bu bakaldrlar durdurduu gibi
Mihaylovskinin taraftarlarna da maa baland. Franco
da bir yerden sonra bu ii durdurdu. nk insanlar kor
kar ve korktuklar zaman ne yapacaklar belli olmaz. Hatta
spanyada sadan ve soldan olanlar ayn yere (Valle de los
Caidos Ant Mezar) gmldler. Bunlar hep sembolik ve
ortam yattrmaya ynelik uygulamalard. Biraz da bu a
dan bakmak gerekir. Rejimi deitirdik, Cumhuriyeti ilan
111
LBER ORTAYLI
ettik, inklplar yapyoruz. Ama ilelebet bir cezalandrmaya

gidemezsiniz. Tarih yazmasa insanlar hatrlar. Ka kii sana
geliyor da Benim dedemi stiklal Mahkemelerinde astlar
diyor? Buna da bakmak lzmdr.
Atatrkn dine bak nasld?

dnyasn hi merak etmiyorum. Zaten kimse de ne
kadar dindar, ne kadar deil bilemez. Yalnz unu belirtmek
gerek, Atatrk uuk biri deildi. Dine kar olacak, pozi
tivizm uygulayacak, bunlar gln eyler... Tutun ki daha
muhafazakr biri olsun. Zannediyor musunuz ki her yerde
tekkeleri besleyecek, her gn bir yerde cami yaptracak? O
karakterde birinden bu beklenemez. nk realist dn
yor, kendisinde hayalci bir lider tipi yok.
stiklal Harbi yllarnda yannda hep ulemadan insanlar

var.
stiklal Harbinden sonra da yannda din adamlar var.
Onlarn bazlarn biz uzaktan tandk. ok orijinal, dindar,
bilgili, hem de ok bilgili yani knhne inerek bilen insan
lard. yleleri var ki Farsann yannda Pehlevi biliyor. Yani
tam byle hfz erh edecek kadar slm bilgisi ve kltr
olan insanlar... Ama Atatrk her zaman din bilginleriyle
oturup mesele tartacak birisi deil. O bakmdan bu ce
vaplandrlmas olduka zor bir soru...
Atatrk Birinci Dnya Sava ndayken Filistinde ok kt

gnler geirmiti. Araplara bak as orada m deiti?
Birinci Dnya Savann sadece komutanlarnda deil;
neferlerinde de bu durum mevcuttur. Arap dmanlnn
112
ucu dine zarar verecek diye ok laf etmiyorlar ama o slm

zrh ok ince, biraz kazdn zaman harp zamannda oraya
gidenlerde bir Arap kartl olduu belli oluyor.
Atatrk ld gn Trkiyede nasl bir ortam vard? Siyasi

ortam nasld? ekimeler var myd?
Siyasi ortam, ekimeler tabii ki vard. kr Kayay
cumhurbakan yapmak isteyenler mevcuttu. kr Kaya
aslnda ok becerikli bir adamdr. Hatta yle ki dhiliye vekil
lerimizin en beceriklisidir. Mareal Fevzi akmak ise arkada
smet Paa iin arln koyuyor. Birtakm zmreler Atatrk
ld zaman Bize ne olacak? diye ok korkmulard.
Ama genelde rkn-i hkmet, hikmet-i hkmet, kaide-i
tedrc ve itidal lmeyen prensipler... O konuda Tanzimat
bykleriyle Cumhuriyetin inklplar arasnda fark yok.
Hayat derli toplu kanunlar ve nizam erevesinde devam
edecek. Nitekim yle de etmi.
Peki, Mareal Fevzi akmak cumhurbakan olamaz myd?

Marealin ok saygn bir kiilii olmasna ramen poli
tikada ans olmad belli ve hibir zaman da meclisi ter
cih etmemi. Onun iin niformay da karmam. Hatta
muhtemelen Atatrkn yakn arkadalarna Haydi, hepiniz
meclise! demitir, ama Fevzi (akmak) Paa mutlaka iste
mediini belirtmi olmaldr.
113
CUMHURYET YOLUNDA ATILAN LK ADIMLAR
1914 Temmuz-Austos ay, Avrupay barut fs hline

evirmiti. Saraybosnadaki bir tetkik-tefti gezisi srasnda
eiyle birlikte suikasta kurban giden Veliahd Franz Ferdinand,
Avusturya-Macaristan mparatorluunun Balkanlardaki i
tahn ve Bosna Hersekin idaresindeki zaafn ortaya koydu.
Srbistan suikasty cezalandracak ve muhakeme edecekti
ama imparatorluk Biz buna gvenmeyiz, siz adaleti ger
ekletirecek kapasitede bir devlet dzenine sahip deilsiniz,
kendiniz suikast tertiplediniz diyordu. Onun Srbistana
bu mdahalesi, devletin istiklliyetini tanmamak ve taarruz
niyetini aa karmak olarak nitelendirildi. Tabii Rusya
hemen kk kardei Srbistann hkmranln korumak
yolunu seti. Zaten uzun zamandr kutuplamalar balamt.
Avrupann ktisad ama daha ziyade siyasi menfaatleri ve
kar atmalar su yzne kyordu. Rusya, Fransa ve n
giltere ile birlikte ittifakn iindeydi. Reval Grmesinde
Osmanl mparatorluunun paylalmas meselesi bile ko
nuulmutu. te bu keyfiyet, Gen Trk hkmetini ayak
landrd. Aslnda sulamamak lazm; ngiltere ve Fransa
114
YAKIN T A R H N GEREKLER
blokuyla ittifaka gitmek iin ok uratlar ama bugn nasl

reddediliyorsak o zaman da ayn ekilde reddedildik. Zaten
Balkan Harbindeki facia nedense Trk ordusunu yakndan
tanmayan devletlerde bir bo vermilik yaratmt. Onlarda
Bu ordudan ve devletten hayr gelmez imaj olumutu.
Buna karlk Trk ordusunu, kara ordularn, modernizasyo
nu ve komuta kademelerini daha iyi tanyan Almanya bloku
ayn fikirde deildi. Onlar ittifaka Osmanl mparatorluunu
aldlar ve sonun balangc byle balad. Birtakm olaylar,
mesela ngiltereye smarlanan zrhllarn gelmemesi ve pa
raya el konulmas, Reval Grmesi gibi gelimeler kaderin
alarn ryordu. uras bir gerek; Gen Trkler belki
bata hakl grnyordu. Ama hakl grnmenin tesindeki
doruya ulamak, yani kendine gvenmek ve byk harbin
dnda kalmak gibi ince bir politikay yrtecek kadrolar
bu hkmet evrelerinde yoktu.
Byk harp, imparatorluun ykmn getirdi. Bugn
buna ok at yakacak deiliz; imparatorluklar yklmak
iin kurulurlar. Trklerin imparatorluu da er ya da ge
idare ettii milletleri, bu memliki brakmak zorundayd.
Ama ekil farkl... Okul ve snflarn boaltacak kadar ok
sayda gencini yedek subay harbinde harcamak, demirci ve
iftilerini cephelerde yok edecek ve iktisadiyat adeta on
larca yl kalknamayacak derecede tketmek bu hkmetin
suu olmutur. Bu hkmet, Trkiye m paratorluunu
basiretsiz politikalar ve ani kararlarla ok erken ve ok pahal
bir biimde yok etmitir. Bu ayn zamanda mill snrlar da
mahvetmitir. Unutmayalm, Misak- Milli snrlar iine,
mtareke ilan edildiinde ordunun elinde olan yerler de
115
LBER ORTAYLI
dhildi. Fakat sonunda buralarn bazlarn alamadk. Mesela

Hatay bile ancak 1939da, takip edilen politikalar ve denge
oyunlarndan iyi istifade etmek suretiyle anavatana yeniden
katlabildi.
Byk Harbin yaratt skntlar sadece Trkiyeyle ilgili
deildi. Rusya harbe girmek istedii zaman -ki hi girmeye
hazr deildi- sava baladnda her 3 Rus askere 1 tfek
dyordu ve ulatrma, salk hizmetleri de bundan daha
iyi deildi. Genelkurmayn zafer lklarna sadece akll
Maliye Nazr Kont Witte, etrafndakilere, Bu savata sa
dece siz deil, hi kimse kazanmayacak; tahtlar, talar, din,
anane hepsi yok olacak! diye feryat ederek tepki vermiti
ama dinleyen kim . .. Galiba zaman ok ac bir ekilde Kont
Wittenin feryatlarn hakl kard. Birinci Dnya Savan
sadece kaybedenler deil, szde kazananlar da kaybettiler.
Dnya deiti ve bu deien dnya birtakm aclarn iinden
gemek zorunda kald. Peki neydi bu aclar?
Hayatnda ayakkab giymemi insanlar orduya gidince
izme giydiler. Bunlarn masraf nasl karlanacakt? Hibir
devletin mliyesi bu ar donanml kalabalk ordularn
ihtiyacn karlayacak durumda deildi. Para dzeni altst
oldu. Banknotlar kt. Bu karlksz baslan banknotlar,
harp sonunda ayr bir ekonomik dnya yaratt.
Kadnlar ktisad hayatn iine girerek fabrikalara ka
dar gittiler. Bu onlarn hayatn deitirmelde birlikte ayn
zamanda ok da zedeledi. Sonunda ister istemez feminist
hareket ve taleplere Batl toplumlar cevap vermek zorunda
kaldlar. Bunlar Birinci Harpte gsterilen fedakrlklarn
onda birinin bile karl deildi.
116
Tahtlar ve talar yerinden oldu. Sadece Osmanl mpara

torluu deil; Habsburglarn Avusturya-Macaristan mpara
torluu, Rusya nn Romanov Hanedan ve aslnda ananesi
zayf da olsa Alman mparatorluu tarihe kart.
Btn bu olaylar tek bir gerei ortaya karmt: Sava,
ykc rzgrlarn estiriyordu. Galipler bile yorgundu. Ama
yorgun olan galipler baka yollara tevessl ettiler. Yenilen-
lerden maddi ve manevi kayplarnn acsn kartmaya
kalktlar. ok insafsz bir dizi antlamalar ortaya kt.
Bunlarn hepsi Pariste tezghland ve bugnk Parisin o
zamanki banliylerinde ayr ayr antlamalar imzaland.
Almanya ile Versailles Antlamas imzaland. Bu aslnda
1871de Sedandaki yenilginin bir intikamyd. Ayn yerde
Alman mparatorluu ilan edilmi ve o zamann Fransasn
dize getirmiti, bunun intikam gene ayn yerde alnd. Fa
kat bununla bitmeyecek tabii, o Versaillesn intikamn da
Hitlerin Reich Almanyas tekrar ayn yerde ald. Allahtan
kinci Harpten sonra bir daha Versaillesda vagon kullanmak
gibi bir budalala kimse tevessl etmeyecektir.
Avusturya ile Saint-Germain Antlamas imzaland. mpa
ratorluk paralanmt, Avusturya sosyalistleri 1918de kk
bir devletin cumhuriyetini ilan etmilerdi. Saint-Germain
Antlamas ile Avusturyann artk hibir ey talep edecek
hali kalmad. Byk bir ktisad sknt ve imparatorluun
ykntsyla hayatna devam etmek zorundayd, edemedi.
Nitekim 1938de ilhak edildi. Hatta bu ilhak kendisi tevik
etti ve Almanyay bekledi.
Zavall Macaristan ile Trianon Antlamas imzaland.
Macar ta topraklar (Hrvatistan, Slovakya, Ukraynann
117
LBER ORTAYLI
bir ksm) kaybedildi. Adriyatikteki liman da elden kt. Bu

limandan geriye kalan sadece donanmasn kaybeden Amiral
Horthy ve olmayan bir krallktr. Bir sre sonra Macaristanda
Bela Kun bir Sovyet idaresi kurduu zaman, Amiral Horthy
donanma piyadeleriyle deil, 20 bin jandarma ile bu kom
nist devleti datt ve kendisini yaygn deyimle donanmasz
amiral ve kralsz bir naip ilan etti. Macaristan klmt.
Klen sadece emperyal topraklar deildi; ayn zamanda
Macarlarn youn olarak yaad bugnk Romanyann
Erdeli, eski Yugoslavyann iindeki Temevar-Banat eyaleti
ve Slovakya idi. Bu irredantizm Macaristan gelecekte daha
ok skntlara sokacaktr.
Nihayet Neuilly Antlamas ile Bulgaristan, Bulgarlarn
yaad ve Balkanlarn en ok ezilen topraklarn Romanya
ve Yunanistana brakmak zorunda kalan devletii oldu.
Trkiyeye dayatlan ise ok ar artlan olan Sevrdi.
Trklere kar Avrupada yeriniz yok ve Anadoluda da kim
isterse sizden istediini alr. Kurak Anadolu yaylasnn bir
tarafna sokulsanz ve stanbulda yaama hakk elde etseniz
ne nimet! havas hkimdi. Yorgun Britanya ordusunun
Anadolu igalini yapacak hli yoktu. Para bizden, can siz
den hesabyla Venizelos un Megali deas adeta desteklendi
ve Yunan birlikleri ne srld.
Byk Giritli Venizelos, Paris civarndaki antlamalar
srasnda, Sevres Porselen Fabrikasnda yaplan hari, basn
da en ok yer alan, en popler diplomat grnmndeydi.
Yunanistanda ona kar tek bilge itiraz yapan General Me-
taksas oldu. Adeta Yunanistan bir zafer imparatorluu sar
holuu iine itilmiti. Sonradan faistlikle sulanan ve belki
118
de en akll komutan olan Metaksas, Bize kk ve onurlu

Yunanistan yeter, Kk Asyada yapacamz bir ey yok
diyordu. Nitekim haklyd. Karsndaki orduyu olduka iyi
tanyordu. En gsz, yenilgiye en yakn zamannda bile bu
imparatorluk ordusunun baz eylere msaade etmeyeceini
anlamt. Hele zmirin igalinden sonra Yunan ordusunun
daha da ierilere doru hareket edeceini duyunca dpedz
isyan etti. Yunanistan iin Kk Asya maceras denen facia
ite byle balamt. Yenilgiden sonra faciann mesullerinin,
bilhassa asker komutanlarn hepsi cezalandrlacaktr.
15 Mays 1919d ngiltere, zmir Limamndan Kk
Asyaya Yunanistan kard. Galiba bu hem mttefikler
arasnda vuku bulan hem de Trk halk ve askerleriyle yeni
stat arasnda var olan atmay gn yzne kard. Fransa
takip edilen politikadan memnun deildi. Bizzat stanbula
bir fatih gibi giren Balkan Cephesinin muzaffer komutan
Franchet dEsperey -ki beyaz at zerinde ehre girmiti- hi
de bazlarnn sand gibi Trk aleyhtar deildi. Aksine
Anadoludaki mcadeleyi Gen Trk takmnn balattn
grd zaman sarf ettii sz, Bu Gen Trkler her eye
ramen Trk halknn dinamizmini temsil ediyor ve gelece
i bunlar ina edecek. htiyar Trk takmndan i kmaz
olmutur.
Fransa, balayacak Milli Mcadelede Anadolu hkme
tinin yannda deilse bile tarafsz olmay seti. Akabinde
bir mddet sonra kendisinin Kilikyada urad bozgun
zerine mttefiki ngilterenin oyunlarna gelmekten vaz
geti ve Ankara ile anlamay seti. Hi phesiz ki daha
bandan elenen, sava boyunca yaad btn facialar ve
119
LBER ORTAYLI
yapt fedakrlklar grmezden gelinen talya yeni Anadolu

hkmetine mzahir olmay semitir.
Burada bir eyin zerinde durmak gerekir: Milli Mca
dele evresine nasl gelinmitir? Saltanat makamyla Gen
Trklerin aksine zamannda ok sempatik ilikiler kuran
ve son padiahla daha veliahtlndan yakn bir dostluk tesis
etmeyi bilen gen General Mustafa Kemal Paa durumdan
istifade etmitir. stanbulda kurulan mtareke kabinelerinde
Harbiye Nezaretini istemitir. Bu makam aktif bir darbe iin
kullanmak istedii anlalmaktadr. Kendisi bu isteklerine
cevap aramak adna baka yollar denemitir. Ortada bitkin
bir asker snf ve halk vardr. Ama Mustafa Kemal Paa ve
etrafndakiler artk Anadoluda bir mcadele yapmaya karar
vermilerdir. stanbul phesiz mcadelenin merkezi olamaz.
Daha 1918 ylnda, mtarekenin en hazin vaktinde, Trak
ya ve zmirde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri kurulmutu.
Millet her yerde direniyordu. Ama bu direnilerin arasnda
koordinasyon, yani egdm yoktu. O egdm hangi
politik deha salayacakt? Ancak arkasnda asker bir baar ve
mspet intibalar olan bir kom utan... Galiba Anadolunun
asayiini gzleme burada nemli bir rol oynamtr. Samsun
ve arkasndan Amasya Tamimi, daha sonra da Erzurum, Si
vas Kongrelerinin Milli Mcadelenin seyrini deitirdiini
biliyoruz. Ankarada bir meclis kuruldu. Bu ayr bir hkmet
olmasna ramen dorudan doruya saltanat makamnn hu
kukunu kurtaracak, stanbuldaki artlarn olumsuzluundan
dolay Anadoluyu semi bir hkmetti ve saltanata ballk
dsturunu zellikle belirtiyordu.
Grnte tabii ki Osm anl mparatorluu ortadan
kaldrlm deildi. stanbulda bulunan sefirlerin yan sra
120
stanbulun darda da sefirleri vard. Ordu elbette ki kontrol

altndayd ama datlm deildi. Bir Osmanl hkmeti
vard fakat bu hkmetin asayi gc Unkapan Kprs
ile Bebek Karakolu arasndayd. O da sanrm devletleraras
nezaketten dolay idi. stanbulda mttefiklerin kontroln
bile ngiltere stlenmiti. talya, Anadolu yakasnda hibir
faaliyette bulunmuyordu. Sur ii stanbul ise Fransann
denetimine braklmt. Burada Anadoluya silah karanlar
bata olmak zere btn mill teekkllerin Fransa tarafn
dan ok edit bir ekilde kontrol edilip nlenmedii bilin
mektedir. Bu durumda ngiltere payitahtn asker, siyasi
asayi denetimini eline ald. Bunu ald zaman da byk
hatalar yapt. Karmzda allm Britanya Devleti yoktu.
Baz ar tutumlu aznlk unsurlarla ibirlii yapan, esnafn
denetiminde rvete kadar giden, adaletsiz olaylarn ska
grld ve milletin kendilerine gittike hn besledii
bir igal komutanl (Britanya Yksek Komiserlii) var
d. Bu mtareke stanbulunda allmam olaylar da gze
arpyordu. Daha modern bir hayat balamt. Baz siyasi
partiler faaliyetteydi. Fakat bunlarn hibiri itimat edilecek
ve oturacak bir dzeni salam deildi. phesiz Anadolu
Hareketi, dalmayan ve her eye ramen ananesini, hiye
rarisini elde tutan bir ordunun baarsdr. Burada devlet
mekanizmasnn btn unsurlar ele geirilmitir, kontrol
altna alnmtr. Eski bir imparatorluun getirdii yeni bir
dinamizmle i yrtlebilmitir. Bir yerde stanbuldaki
Damat Ferit evreleri Mustafa Kemali ve evresindekileri
ttihatlkla suluyorlard. Hlbuki onlarn ttihatlkla
olan balar oktan kopmutu. ttihat ve Terakki liderlerinin
121
LBER ORTAYLI
onlar pek sevmedii ve onlarn da ttihatlardan pek haz

zetmedii hepimizin malumudur. Ama bu gibi sulamalarn
hakl bir taraf da vardr. Ankaradaki ilk meclis binas bile bir
ttihat Terakki kulb olarak yaplmt. Nihayet milletin en
dinamik unsurlar bu partinin saflarndaki gen unsurlard.
Bunlarn bir ksm eski ttihat liderleri tutuyorlard. Hatta
Enveri iltica ettii Almanyadan getirip Mill Mcadelenin
bana geirmek isteyenler de vard. Ama nemli bir ksm
artk bunun yrmeyecei ve bunu terk etmek gerektii,
Anadolu Mdafaa-i Hukuk gruplan etrafnda Mustafa Kemal
Paann nderliinde birlemek gerektiini anlamlard.
23 Nisanda Ankara da yeni bir dnem balad. Bu meclis
hkmetini Afganlar ve yeni Sovyet Rusya tand. Bilhassa
Rusya ile yaplan Moskova Antlamas ile D ou Cephe
sindeki problem bitmiti. Artk batya ynelebiliyorduk.
23 Nisan 1920de alan T B M M nin baz arpc zellik
leri vardr. Yabanc dillerde Trk mparatorluu ve corafi
olarak Trkiye diye anlmamza ramen devletimizin ismi
ilk defa Trkiye olarak zikrediliyor. Bu ok nemlidir.
Byk Millet Meclisi Hkmeti bir eyi daha bilinli olarak
ifade ediyor; bu, konvansiyonel dediimiz meclis hkmeti
sistemidir. Yani bir nebze ihtilalci bir hkmettir; Fransz
konvansiyon meclisi gibi, hatta rnek vermek gerekirse o
devirde komusu olan Sovyet idaresi gibi meclise dayanan
bir idare sistemidir. Fakat tarihteki dier meclis hkme
ti sistemlerinden bir fark vardr: burada aktif ve canl bir
muhalefet vardr. Yani Mdafaa-i Hukuk grubundan gelen
ve Mustafa Kemal Paa nn etrafnda ona itirazsz bal olan
yelerin dnda muhalifler vardr. Bazlar kesin padiah,
122
eriat, bazlar solcu, bazlar ttihatdr. ttihatlarn hepsi

de Anadolu hkmetine ve Mustafa Kemal Paaya itaati
boynunun borcu bilen takmdan deildir. Bunlar ok ksa
bir zamanda da muhalif taraflarn ortaya koymulardr.
Kurtulu Sava bu muhalefete ramen yrtlmtr ve
burada hakikaten enteresan, ince bir politika yrtld
grlmektedir. Bu skntlarla geen sreden sonra 9 Nisan
1923te bu meclis kendini feshediyor. Aa yukar 3 yl...
Arada ne oldu? 1 Kasm 1922deT B M M saltanat ilga etti.
Bu ok nemli bir olaydr. Dahas son padiah Vahideddine
u tebli edildi: Bundan sonra ered ve eslah -yani ilmen ve
ahlken en stn bir hanedan yesi- halife seilecek. Ama
bu Trkiye Devletine istinad edecek. Yani hanedandan bi
rinin halife olmak hakkdr fakat iktidar devletin elindedir.
Tabii saltanat ilga edildikten sonra VI. Mehmet Vahideddin,
stanbulda hanedann en ahlkl ve ilmi en derin adam
olarak kendisinin halife seilmesini beklemedi. Bu ironik
bir deyimdir ve bunu Bernard Lewis kullanr. Dorudur
d a ... Son padiah hakikaten hzineden hibir ey almadan,
Avrupa bankalarnda da paras ve her eye ramen elde ede
cei bir ey yokken ngilizlerin Malaya zrhlsyla Avrupaya
snmak zorunda kald. Skntl geen birka yllk dnemin
ardndan da vefat etti.
Sultan Vahideddinin kuzeni ve ayn zamanda da dnr,
Sultan Abdlazizin olu Abdlmecit Efendi, Byk Millet
Meclisi Hkmetine ve Anadolu Hareketine kar sempatisi
olan bir yeydi ve halife seilmiti. Maalesef son halife bu
konumunu muhafaza edemedi. Anadolu ile olan ilikileri,
hassas dengeleri koruyamad. Sonunda 24 M artta hilafet
ilga edildi ve hanedann yeleri yurtdna karld. Burada
123
LBER ORTAYLI
dikkatimizi eken konu udur; 9 Nisanda kendisini fesheden

meclisin yerine artk daha mutedil ve bundan sonraki dei
ikliklere daha yatkn bir meclis tekil edilmitir. Temmuzda
yaplan seimlerle Austos 1923te bu meclis toplanmtr.
T BM M nin ilk ilerinden birisi on ay kadar byk diploma
tik ekimelerle devam eden ve nihayet 24 Temmuz 1923te
imzalanan Lozan Antlamasn meclis olarak tasdik etmektir.
Bu, Trkiye Devletinin hem snr hem messeseler hem
de hayat bakmndan kuruluunu tayin eden ok nemli
bir antlamadr. Hl bu antlamann zafer mi, hezimet
mi olduu konusunda tartmalar devam ediyor. En doru
sz tarihiler sylyor: Lozan bir uzlamadr. Yeni Trkiye
hukukunu kabul ettirmitir. Birinci Dnya Savann yenik
devletleri iinde kendisine dikte edilen Paris Antlamalar
dizisinden Sevresi kabul etmeyen -Bunu aslnda Osmanl
Hkmeti de kabul etmemitir, nk ortada bir meclis
yoktu- Anadolu hkmeti, kendi artlarn dikte ederek
kabul ettirmi ve byk bir uzlama salamtr.
Toynbee 1923 ve 1924teki olaylar gz nne alarak diyor
ki: Trkiye aslnda galipti fakat Bat karsnda yenilgiyi ka
bul etti, dorudur. Yani artk hukukuyla, yaayyla, henz
ilan edip adn koymamalda birlikte laildiiyle Trkiye, Bat
dnyasnn messeselerini kabul etme durumuna gelmitir.
Hepimizin ok iyi bildii gibi Trkiye artk cumhuriyet ola
caktr. Mustafa Kemal ve arkadalar Trkiye Devletinin
ekl-i hkmeti cumhuriyettir. Cumhur reisi devletin reisidir
ve T BM M azalar arasndan seilir diyerek ynetim eklini
ifade etmilerdir.
Burada una dikkat ediniz: 1923 meclisi, gya muhale
fetin az olduu daha dikensiz bir gl bahesi gibidir. 286
124
yesi vardr. 286 yeden sadece 158i uzun tartmalardan

sonra cumhuriyet rejimine onay vermitir. Bu say yarnn
biraz stdr. Peki dierleri hayr m demiti? Onlar sadece
mstenkif, ekimser kaldlar. Onay art skt biiminde yeni
rejim genelde kabul grmt. Bakas artk dnlemezdi.
Fakat tabii cumhuriyetin hayat, gerek kan ayaldanmalar,
gerek baarsz demokrasi denemeleri Terakkiperver Cum
huriyet Frkas, Serbest Cumhuriyet Frkas- gstermitir ki
laik bir cumhuriyet rejiminin oturmas iin daha ok uzun
bir zaman gemesi gerekmektedir. Bu mnakaa elan devam
edebilir. Ama Trkiye Cumhuriyetini 3. Dnyadan ayran
en byk zellik, eski bir imparatorluun asker ve brokratik
geleneine dayanyor olmasdr. Kadrolar oradan gelmitir.
kincisi meruiyet, yani kanunilik esas gze arpmakta
dr. Anadolu hkmetinin ve meclisinin tekili de, yaplan
seimler de velev ki tek parti rejimi 28 yl bu memlekette
hkim olsa da daima bu esas ortaya karmaktadr. ncs
fen bakmndan, teknik bakmdan gelimesini gsteren bir
cumhuriyetin, bir toplumun iine girdii demokrasi mca
delesidir. unu ifade etmek gerekir: Bu durum sadece slam
dnyas iin geerli deildir, nk benzer durumda bir tek
Pakistan vardr. Orada da demokratik yap sk sk kesintiye
uramaktadr. 3. Dnya bloku dediimiz o geni dnyann
iinde de bu demokrasiyi Hindistandan sonra kesintisiz ve
oulcu toplum sistemleriyle ne olursa olsun gtren Tr
kiye olmutur. Bu, zerinde nemle durmamz gereken bir
konudur. 85 yllk cumhuriyet hayat aslnda bir toplumun
deimesi ve o deimeyi kendisinin yaratabilmesinin, o
bilince ulaabilmesinin ok canl bir tarih rneidir.
125
20 OCAK 1921
MODERN TRKYENN LK ANAYASASI
Bundan tam 91 yl nce, 20 Ocak 1921 tarihinde modern

Trkiyenin ilk anayasas Ankaradaki T B M M tarafndan
yrrle sokuldu. Nadir ve o derecede garip bir uzla ile
1293 (M. 1876) Aralk tarihli (Kanun-i Esasi) imparatorluk
anayasas ile bir arada yrrlkte olacakt.
Uygulamaya bakldnda meruti monarinin temel ka
nunu olan 1876 tarihli Kanun-i Esasiye riayet artk mmkn
deildi. Bu daha ziyade manevi bir ball ifade ediyordu.
Zira Ankaradaki sistem konvansiyonel denen meclis siste
miydi. Bakanlar meclis yani milletvekillerinin oyu belirliyor,
hkmetin reisi de T BM M reisi (yani Mustafa Kemal Paa)
oluyordu. Ordu gene TBM M hkmetinin ordusuydu. Bu
nunla birlikte bir yl sonraki 1921 Anayasasndaki birtakm
temel hkmlerin de tmyle yrrle girdiini sylemek
mmkn deildir.
Her eye ramen Trkiye Milli Mcadelesini kanuna ve
meru olmaya dikkat ederek yrtyordu ve tarihin art
126
lar iinde bu mcadele zafere ulatktan sonra da 1876

Kanun-i Esasisi hukuken 1922 ylnn Kasm aynda salta
natn lavyla ortadan kalkacak; 1921 Anayasas da yerini
1924 Tekilat- Esasi Kanununa brakacaktr. u ana kadar
Trkiye Cumhuriyetinin en uzun mrl anayasas da bu
olacaktr.
Bu anayasa aslnda radikal bir beyanname idi. Saltanatn
biteceini hissettiriyordu. Cumhuriyetin de adeta rtl bir
ilanyd. 24 maddelik kanunun ikinci maddesi, Hakimiyet-i
Milliyenin esas olduunu belirtir. Daha da nemlisi dev
letin ad kesindir; Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi
tarafndan idare olunur deniliyordu. 1910da Sleyman
Hayri Bolay Hoca nn dirayet tefsiri yapan bir nc diye
selamlad Elmall Hamdi Hoca, bugnlerde Taha Akyolun
da vurgulad gibi Hakimiyet-i Milliyenin hilafette stn
olduunu belirtmitir. Yeni dzeni kabul edenler arasnda
bu gibi medreseliler de vard.
Tekilat- Esasi Kanununun hemen hi uygulanamayan
ok ileri hkmleri de vardr. Buna gre il ve bucak dze
yinde eitim, salk gibi ileri ve btelerini dahi uralar
yapacaktr. Oysa bu uralar hibir zaman kurulamad. Daha
ilgin bir hkm vard; bakentte devaml yasama yapan
organ btn meclis deil, her ilden seilen birer mebusun
oluturduu devaml bir ura olacakt. Bu, Bat demokrasi
lerine yabanc bu hkm Sovyetler Birliindeki presidium
gibi bir organ olabilirdi, fakat hibir zaman tatbik edilmedi.
Cumhuriyete bir gei belgesi olan 1921 Tekilat- Esasi
Kanunu hi phesiz meclis stnln yanstmaktadr.
Saltanatn kaldrlmas, Lozan Antlamasnn onaylanmas
127
LBER ORTAYLI
ve cumhuriyetin ilam ile bu belge artk yetersiz kald. Cum

huriyete gei beyannamesi yerini 1924 Anayasasna terk
edecektir. Tabii meclis stnl sistemi de yerini yrtme
ve yasama arasndaki ayrla brakmtr.
1921 Anayasas aslnda Anadolu mcadelesinin ne kadar
hukuka dikkat eden ama cumhuriyeti fikirlerini de akla
maktan ekinmeyen bir hareket olduunu gsterir.
128
i 876 DAN 1980E
ANAYASALAR
Saro Dadyann Osmantinm Gayrimslim Tarihinden

Notlar adl kitabnda 1863 tarihinde Ermeni milletine verilen
Millet Nizamnamesi bir anayasa olarak nitelendiriliyor. Ayn
aklamay ondan evvel merhum Blent Tanr yapmt;
bunu imparatorluun anayasasndan evvel karlan bir ilk
anayasa olarak deerlendirmiti. Kukusuz Ermeni milletinin
nizamnamesi geni Ermeni-Ortodoks cemaatinin idaresinde
sadece ruhanilerin deil, kuvvetlenmeye balayan zengin
Ermenilerin ve yksek brokrasinin yeleri olan amira
snfnn da rol almasn dzenler. Bu i nizamnameyi Er
meni milleti iin bir esas tekilat diye nitelendirebiliriz
ama anayasa olmaktan uzak olduu aikrdr.
Her hlkrda temel anayasal haklan birbiri ardndan
baheden, bu konuda ana gre Mslman ve gayrimslim
ler arasnda esasl bir eit stat getiren 1856 Islahat Ferman
ile daha evvelki 3 Kasm 1839 tarihli Tanzimat Fermanin
anayasal belgeler olarak saymalyz. Bu ikisinin hazrlan
129
LBER ORTAYLI
yle uzun boylu tartmalarn ve kalabalk heyetlerin ka

tlmyla olmad. Bu fermanlar, Tanzimat brokratlarnn
becerilerini ve ihata (geni bilgi ve anlama) kabiliyetlerini
gsteren iki belgedir.
Hkmet anayasann bir yldan ok daha az zamanda
tamamlanmas gerektiini sylyor, muhalefet ise bir yln
ksa bir sre olduu kansnda. Sayml, ara anlamal, btn
layihalar dikkate alan bir almann uzayaca ve uzatlabi
leceine phe yoktur. Bildiimiz kadaryla imdiden kk
risale boyunda anayasa tasarlarn kaleme alanlarn says
hayli yksektir. Barolar Birliinin hazrlad bir anayasa
tasla grmedim ama bakanlk sistemine kar bir risaleleri
u anda elden ele dolamaya balad. Trkiye iki- ayda
deil, ok daha ksa zamanda nice anayasalar hazrlam bir
lkedir. Hatta anayasa hazrlamay bir fikr ve entelektel
ibadet haline getirenler vard; merhum Cokun Krcann
portfynde her zaman birka anayasa modeli olduu syle
nir. Elhak bunlar sarih Trkesi ve gl hukuk mant ile
en iyi biimde kaleme alacak bir devlet ve hukuk adamyd.
Mithat Paa ile Cevdet Paanm byk kavgas

1293 yani 1876 Kanun-i Esasisi de ok ksa zamanda
genie bir heyet tarafndan kaleme alnd. Cevdet Paa ve
Mithat Paa kuruldaydlar, ikisinin birbirleriyle mnakaas
irkin boyutlara varmtr. Mithat Paa Hoca sen Franszca
bilmezsin, o ibare yle anlalmaz gibisinden bir sz sarf
edince, Cevdet Paa da Senin bildiin Franszcay dkkn
raklar da bilir, hukuktan ise hi anlamazsn demeye getir
mitir. Gerekte Mithat Paanm verdii anayasa layihasnn
130
anayasa ile alakas olmadn Tark Zafer Tunaya Hoca gibi

onun tarih kiiliine hayran bir hoca bile sylerdi, kendisi
nin arivdeki notlarn okumutu. Cevdet Paa nn ideali ise
kt zerindeki anayasadan ok ngiltere gibi bir anayasal
sisteme, ruha ve ananeye sahip bir hukuki toplumsal dzendi.
Cevdet Paa bu ana komisyonun bir i karacana besbelli
inanmyordu. Mithat Paa ise Anayasa bir an evvel ksn
da ne olursa olsun telandayd; bu yzden kan anayasa
nn anayasa ile ilgisi yoktur. Teminat altna alnmayan ahsi
hrriyet ve korunma haklarnn noksanlnn ilk kurban da
kendisi oldu, meclis toplanmadan srld. Bu srgn, ilan
edilen Tekilat- Esasiyeye yani anayasaya mugayir deildi.
Osmanl, Macar Kontu Seenyi Paa y itfaiye komutan
tayin ederken dahi bir itfaiye nizamnamesi hazrlam, bu
nun iin Avrupada ne kadar itfaiye nizamnamesi ve teknik
artnamesi varsa evirip okumulardr. Rusya brokrasisinin
ve Osmanl brokrasisinin mterek bir detiydi; en hafif
bir nizamnameyi yazarken dahi nlerine kk Alman dev
letleri dahil bir alay nizamname koyarlard. Ortaya kan
hukuki metinler hi de fena deildi. Ruslar ilave olarak bir
de kurumun tarihini yazarlard. Bunlar, okunmas keyif
veren eserlerdir.
1876 Anayasas iin esbab- mucibe yani gereke layihalar
ok ayrntl tutulmad. Onun iin bizim hukuk tarihileri
Belika anayasasna gre hazrlanmtr, Hayr efendim,
Prusya anayasas modeline gre hazrlanmtr diye tart
rlar. Modelin ne olduu o an anayasalarnn her birini
okuduka daha ok tartma konusu olacaktr. Ama byk
devletler Tersane Konferansnda toplanyordu, basklara
kar bir an evvel anayasann ilan gerekliydi. yle de oldu.
131
LBER ORTAYLI
1908de Merutiyetin ilan yani anayasann yrrle

girmesi sz konusuydu; mevcut anayasa ile merutiyetin y
rtlmesinin gl ortaya kmt. Bu nedenle anayasada
nemli bir tadilata geildi, kabine bamsz oldu. Meclise
kar sorumluluk konuldu. Fakat yarg denetimi gibi bir
durum henz dnyann birok yerinde olduu gibi burada
da sz konusu deildi.
Yeni Trkiyenin 1921 ve ardndan 1924 anayasalar hu
kuku otoritelerin fazla muhalefetle karlamadan hazrlad
metinlerdir. 1961 Anayasas ise 27 Mays hareketinin yap
sna uygundu. Demokrat Partililerden baka herkes kurucu
meclisteydi ve Demokrat Partinin yan kurulular olmad
iin o grn anayasa hazrlanrken temsili de sz konusu
olmamtr. Fakat 1961 Anayasas her eye ramen tartmasz
ve dayatma ile gemi deildir. Bizzat anayasay hazrlayan
komisyon iki kere deiti. kinci komisyon Siyasal Bilgiler
Fakltesi arlkldr. Bu kiiler, gnll hazrla giritiler
ve kendilerini kabul ettirdiler. nk yeler arasnda uyum
vard.
Gemite 1950lerin sonunda Kilyosta bir hafta sren
sayfiye toplantsnda Ankara Siyasal Bilgiler ile Hukuk fa
klteleri ve stanbul Hukuk Fakltesinin baz mensuplar ve
dier hukukularn katlmyla yaplan seminerlerde bir n
hazrlk sz konusuydu. Siyasal Bilgiler Fakltesinin Faklte
Kurulu salonu ok canl ve kalabalk bir taslak tartmasna
sahne oluyordu. Deerli hocamz Tahsin Bekir Balta nn,
1924 Anayasasnn baz deiikliklerle muhafazas teklifini
sadece dinleyip fazla itibar etmediler. Bu bir talihsizliktir
ama 1961 Anayasas gr birliinin hkim olduu, geni
132
bir grubun uzunca tartt ve kurucu meclise hkim olarak

yn verdii bir yasama faaliyetidir.
Ayn eyi taklit etmek isteyen 1980nin asker ynetimi
danma meclisinde byle geni bir tartma ortam hazrlaya-
mad. Mecliste ve asl nemlisi komisyonda muhalefet, hatta
zt gr ok tipik deildi. Bu grler, sadece baz yelerin
kimi klaryla snrl kald. 1982 Anayasasnn oluumunda
en gze arpan niteliklerden biri budur. Tartmann uzamas
ve uzatlmas ii kmaza sokabilir ama aksiyle ortaya kan
bir metnin de fazla yaama ans olamayaca aktr.
133
6 EKM 1923
STANBULUN GALDEN KURTARILII
6 Ekim 1923te Trklerin payitaht ve btn Dou dnya

snn gz bebei stanbul igalden kurtuldu. Anadolu ordusu
an ve eref ve stanbullularn tezahratyla ehre girmiti.
Bazlar 1261de znik mparatorluundan gelen General
Paleologosun Konstantiniyyedeki Hallar kovalayn ve
ehre giriini anmsar. Demek ki; mukayese edilmesi doru
olmasa da stanbul iki kere asl sahiplerinin Batdan gelenleri
srp karmasna ahit olmutur.
1204te ehri yamalayanlar ve ahaliyi katledenler burada
yarm asrlk szde bir imparatorluk kurdular. Sakinlerinin
din inancn aalamakla kalmadlar, en nemli din ve
kltrel eserleri Batya tadlar. Bunlarn iadesi bugn bile
mnakaa ve ekime konusudur.
M ondros M tarekesi sonucu stanbulu igal eden
tilaf Devletleri yani Britanya, Fransa ve talya aralarna
Yunanistan da aldlar. Sur iindeki eski stanbul, Fransz
igal blgesiydi. Beyolu ve Boazlar mntkas Britanyaya
134
brakld. Kadky ve skdar blmnde talya kontrol ele

geirdi. Lkin yerli halkla ok rahat ilikilere girdikleri iin
ngilizler mttefiklerinin denetimini gvenilir bulmadlar
ve bu blgeye de el attlar. Zaten ehrin yksek komutas
ve denetim Britanya yksek komiserindeydi.
Saltanat makamnn hkimiyetinin Hali kys ile Bebek
arasn kapsadn sylemek gerekir. Zaten ehirde drt kuv
vetin asker ve polisleri hkimiyeti elde tutuyordu. Osmanl
dhiliye nazrnn ehir zerinde stn merci olmad, za
btann igal kuvvetlerine bal olduu aktr. Bu balln
ad denetim ve mdahaleydi.
Ama unutulmamaldr ki igalin ad ilhak deildir; Os-
manl Devleti yayordu, mtareke artlarna tbi de olsa
ortada bir ordu vard ve bu ordu Anadoludaki hkmeti
iinden kard gibi onlarla da temas muhafaza etti. Hari
ciye Nezareti vard, bakanlklar vard, bakentte bykeliler
vard, Osmanlnn da darda bykelileri vard ve padiah
stanbuldayd.
Osmanl kabineleri Damat Feritinki hari Anadoluya
kar dmanca tavr almaktan da kanmlar ve hatta
belli belirsiz bir destek bile gstermilerdir. Mesele inan
ta dmleniyordu. Uzun ve yorucu Balkan ve I. Dnya
Savandan sonra yenilgiyi kabul etmek ve dmanlarn
insafn beklemek veya direnmek arasnda bir seim yapl
malyd. Herhalde direnenlere ilk bata ok kimse yaknlk
duymu deildi. Anadolu kendini ispat etti. Sahip olduu
devlet mekanizmasn ve devlete bal halk direni savanda
ynetmeyi bildi. Bu, birinci savan sonunda en istisnai ve
olaand gelimedir.
135
LBER ORTAYLI
stanbul birok milletin kaynat bir ehirdi. Zabta

vakalar, salk sorunlar ve ktlk ortal kasp kavurdu.
stanbulda yaayan Trklerin bu hazin dnemi baar ile
atlatmasn anlamak iin Yakup Kadrinin Sodom ve Gomore
yetmez, Ercment Ekremin Kan ve man adl romannda
tasvir ettii Estekzade Mahallesini de tanmak gerekir.
stanbul direndi, Fransz igal komutan Franchet
Despereynin belirttii gibi Bu Jn Trkler ne olursa olsun
miskin ihtiyar Trklerden ok daha dinamik ve inanldr
szne kulak vermek gerekir. mparatorluu Birinci Dnya
Savana sokarak felaketi getirenler bitmeyen enerjileriyle
direnie de yardm ettiler. Bilinen lider kadrolarn dladk
lar iin bu sefer baarya yardmc oldular.
6 Ekim 1923 gn stanbul sahiplerini karlad ve kur
tuluunu kutlad, ayn gn mtareke dneminin meum
politikacs Damat Ferit Paa snd Fransada ld. Belki
de Anadoluya katlamayanlarn dahi zaman zaman atmaya
dtkleri insan, asl mlteciler muhitinde urayaca aa
lanma ve sulamadan bu ekilde kurtulmutu. Bir hafta
sonra Ankarann Trkiye Devletinin bakenti olduu ilan
edildi. Bylelikle stanbul, Mudanya Mtarekesinden beri
yaad kurtulu havasndan sonra Trk tarihinin yeni bir
safhasna geii gzlyordu.
136
5 KASIM 1925
HUKUK ETMNDE KLT TARH
5 Kasm 1925te Ankara Hukuk Mektebi trenle ald.

Daha evvel 1900de stanbulda Osmanl Darlfnunu (ni
versitesi) tekil edildiinde Sultan II. Mahmud devrinden
kalan Hukuk Mektebi bu niversiteye dahil edilmiti. Ayn
yl Selanikte bir hukuk mektebi kuruldu, keza Beyrut ve
Konyada da hukuk mektepleri ald. Alman neo-klasik tar
zndaki Konya Hukuk Mektebi binas bugn Seluk niver
sitesi Hukuk Fakltesi Dekanl olarak hizmet vermektedir.
Ankara Hukuk Mektebi eski bir kurulu geleneini takip
etti, Tanzimat dneminde kurulan yksekokullar ya Maarif-i
Umumiye Nezaretinin ya da stanbul Ticaret Mektebi r
neinde olduu gibi Ticaret ve Meadin Nezaretinin bir iki
odasnda kurulur, birka sene nezaretin iinde idare ederler,
sonra ayr bir binaya tanrlard. Ankara Hukuk Mektebini
de o gnk Adliye Vekletinin bir iki odasnda eitime geir
diler. Bu okul bugn Operann karsnda, ller Bankasnn
arkasnda kalan bir binadr. Faklte 1934e kadar bu binann
137
LBER ORTAYLI
iinde geniledi ve Adliye Vekleti yeni ina edilen Ankara

Adliyesi binasna tannca da tamamen o binada kald.
1934te btn niversitede bir slahat grld. Ankara
Hukuk Mektebi de faklte derecesinde yeniden Cebeci mn
tkasnda ina edildi. ki yl sonra da yan banda Cebeci
Ortaokulu olarak dnlen binaya stanbuldaki Mekteb-i
Mlkiye, yani Siyasal Bilgiler Okulas (Atatrkn verdii
isim ve tabir budur) nakledildi. ki okulun hocalar ekseri
yetle mterekti. Fakat talebesi bir arada ders grmemitir.
5 Kasm tarihi bizim hukuk eitimimizde dnm nokta
sdr. Yeni Trkiye Kanun-i Medeniyi bir an evvel yrrle
koymak iin bir hazrlk yapmtr. Hazrln banda da
hukuk eitiminin dzenlenmesi gelmektedir. Ankara Hu
kuk Mektebi bir yl sonra yrrle girecek yeni kanunlar
ve hukuk inklbn uygulayacak kadrolar oluturacakt.
Bu nedenle stanbuldaki hukuk mektebinin aksine burada
Bat niversitelerindeki hukuk mfredatnn okutulmas
planlanmtr.
Ne var ki plan ve istek yetmiyor. Ne neriyat vard, ne
kitap ne de yeterince hoca... Nihayet Adliye vekili Mahmud
Esat Beyin ve bir iki arkadann herkese hocalk yapacan
dnmek mmkn deildi. O yllarda sonradan hukuk
profesr olarak greceiniz baz genler, mesela Tahsin
Bekir Bey (Balta), Yavuz Bey (Abadan) ve bazlar darya
tahsile yollanmtr. ler ar gidiyordu. Hukuk mektebini
birincilikle bitiren merhum hocamz Cokun Uok Mezun
oldum fakat prensip ve kurumlardan ylesine haberim yok
tu ki ancak Almanyadan Willy Andreas Schwartz gelince,
138
asistanlmda ondan bir sr eyi renmem ve hukuk

zihniyetine girmem mmkn oldu demiti.
ilk balarda 1933 reformundan sonra Almanyadan kap
buraya snanlarn niversitemizde hukuk eitimine girme
leri byk fayda salad. stanbulun dnda Ankarada da
hukuku W. A. Schwartz, Paul Koschaker ve bilhassa Ernst
Hirsch gibi byk bir hocann retmesi fakltenin niteliini
ve eitimin ynn deitirdi. Ernst Hirschin hatratnda
Hamide Topuolu, lhan Akipek, okun Uok gibi o
zamanlarn asistan, sonradan ise byk hocalar olacak ki
ilerin vgyle sz geer. Ankara Hukuk Fakltesi, Roma
hukuku dalnda olduu gibi entelektel hayatta bir kazan
olan Kudret Ayiter Hocay da yetitirmitir.
Dnyadaki nadir rneklerden olan zgn hukuk dev-
rimini yaptk ama hukuk eitimine ayn nem ve titizlikle
yanaamadk. Sorunumuz, hukuku kadrolarn yetimesinde
niteliin temin edilememesidir. Yarg hayatmzda bunu ac
tecrbelerle grdk. Nitekim birok hukuk fakltesi al
masna ramen az sayda baarl renciye nitelikli eitim
verme iinde Galatasaray ve Bilkent gibi kurumlar nclk
ettiler. Bugn bunlara benzer hukuk fakltelerinin saylar
artyor, artmas da gerek. 5 Kasm 1925in hukuk eitimi
mizde nemli bir tarih olarak benimseneceini mit edelim.
139
1840LARDAN 1980LERE
SEMLER
Seim beeriyet tarihinde Eski Yunan a has bir kurum

olarak bilinir, nk btn ehirlerde arkhonlar ve ilgili
yarg kurullar vatandalar arasndan seilirdi: Bununla ilgili
seramik mlek paralar zerine yazlan yazlar kazlarda
buluyoruz. Am a elbette bu kadarla snrl deil; rnein
Yahudiler, Romallara kar Massada ehrini savunmalar
nn ardndan, ehir igal edildiinde intihar sralamasn da
seimle tespit ettiler ve seramik paralar zerinde isimler
bulundu. Dolaysyla seim eski bir olay; Ortaada talyan
ehir cumhuriyetleri ve hatta Kuzey Avrupadaki ehir y
netiminde birtakm organlarn seimle olumaya balad
grlyor. Bizim klasik idare sistemimizde ise seim deil,
tayin esastr. Liyakati hkmet ve hkmdar tayin eder. 19.
asrda seim sistemine girdik; nk artk hkmet birta
km mali meseleleri zmek, vergi koymak, toplamak ve
bayndrlk ilerini zmek iin mahalli halkn desteine
ihtiya duyuyordu; ite bu nokta ok nemlidir. Mahal
li halkn destei nedeniyle seime gidilmesi gerekiyordu.
140
Kimler halk temsil edecek, oluan kurullara girecek? Mesela

muhassllk meclisleri kurulmu: Tanzimat dneminde,
bunlar vergileri devletin memurlaryla birlikte tarh ediyor,
koyuyor ve topluyor; bu meclise Mslim ve gayrimslim
olarak mahalli halkn temsilcileri geliyor. imdi bunlar nasl
seilecek? Gayet iptidai fakat olduka salam bir usulle...
Babakanlk Osmanl Arivindeki 6 Nisan 1840 (23 Safer
1256) tarihli bir vesikada bu aka tarif edilmektedir: Bu
kurullara girecek adaylar nce mahkemeye gelip isimlerini
kaydettirecekler. Sonra semenlerin oyuna bavurulacakt.
Semenler ise kazaya bal kylerden kura ile saptanan beer
kii ve kaza yerleme merkezlerinde de o yerleme birimi
nin byklne gre akll, ahlak sahiplerinden 25 il 50
kii olacakt. Hi phesiz ki asalet sisteminin yer almad
Trk-Osmanl cemiyetinde bu gibi iler iin ne kanlarda
aranan eshab- emlakten olmak yani emlak sahibi olmak,
ona gre vergi vermek, drst bir yaam srmek ve idare
makamnn takdir edecei bir ekilde sadk bir kii olmak
ya da tebaa-y ahanenin sadk ksmndan olmak belirtilen
artlard. Adaylar bu vasflara sahip olduklar takdirde, sz
geen semen grubunun karsna karlacak ve bunlarn her
biri iin tek tek oy verilecek. Tamamen ak sistem... Aday
beenenler bir tarafa, beenmeyenler bir tarafa ve ona gre
de bir kurul tekil edilecek ve bu sistem devam etmitir. Ne
zamana kadar? 1293 yani 1876 yl sonunda kan Kanun-i
Esasiye kadar... nk Kanun-i Esasi ile kurulan meclise
bile vilayetlerden gelen yeler bu ekilde seilmi, meclis-i
idarelere girmilerdir. 1864 Vilayet Nizamnamesi ve ondan
sonra bunu yeniden dzenleyen 1872 Vilayet Nizamnamesi
141
LBER ORTAYLI
her vilayette valinin yannda bir meclis-i idare olmasn,

mutasarrfn yannda bir meclis-i liva, kaymakamn yannda
bir kaza meclisi kurulmasn neriyordu. Burada memur
lar, hkim, mft gibi adamlarn yannda, gayrimslimlerin
ruhani reisleri ve iki Mslman ve iki gayrimslim seilmi
ye bulunmasn ngryor. imdi bu bize ok basit gibi
grnen seim sistemi zaman zaman bir ekilde ihlal edilse
veya vilayetlerde, kazalarda, sancak merkezlerinde erafn
hkimiyetini getirse de zaten bu insanlarn eshab- emlakten
olmas gerekir, yani parasz insanlarn politikaya girmesi
mmkn deildi.
Tara Tanzim attan beri seim yapyordu

Bu o devirde btn dnyann anlayna uygun bir sta
t ... O yzdendir ki 1293-94 yani 1877de toplanan Meclis-i
Mebusan ki ksa mrl oldu; bu mecliste vilayet idare ka
nunu ve belediye kanunu tartld zaman, seim faslnda
bu husus ok ak grlyor, taradan gelenler ok ak bir
ekilde diyorlard ki Bu stanbullular ilk defa seim grdler,
bizler ise ibtida-i Tanzimattan yani Tanzimat devri bandan
beri seim usulne almz ve tatbik ediyoruz. Yani daha faz
la sandk tecrbemiz var. Bu dorudur. stanbula gre daha
fazla tecrbeliler, nk btn vilayetlerde srf bu meclis-i
idareler deil, M aarif Komisyonu, Nafa Komisyonu gibi
ihtisas kurullar var. yeler seiliyor ve Meclis-i belediler
mevcut. II. Abdlhamid dneminde birtakm muteberan
listeleri hazrlanyor. Kurullara yelik ve muteberlik belirli
artlar ngryor; vergi miktar, emlak miktar ve davran
ve yaaylarndaki iffet esasna gre seimler yaplyor.
142
imdi diyelim ki kazann birinde, Egedeki ehrin mer

kezinde biri buradaki tarih bir ta kahveyi bir gece iin
kiralamak istedi. Yani kapatmak istedi. Kahvenin sahibi
der ki Biz eshab- emlakteniz. Bura byle kapatlr m, biz
ne yapacaz, gelen insanlar nereye oturacak? Bu, srf bir
amme hizmetindeki kesintiyi ifade etmedii iin olduka
nemlidir, o kahveye adamlarn gelmesi ve hizmet edilmesi
ve ne olduunun gzlenmesi geleneksel bir vazifedir. Belki
artk yle cereyan etmiyor ama eskiden beri yle olagelmi
idi. Bu sistem II. Merutiyette tatbik edildi. II. Merutiyet
seimlerinin birincisi olduka shhatli cereyan etmitir, kin
cisi yani ttihat veTerakkinin darbeden sonraki hkimiyeti
devrinde yaplan seim ise sopal seim adyla anlr. Orada
olduka gdml bir seim sistemi tatbik edildii ok aktr.
Cumhuriyet devrinde hi phesiz ki tek parti idaresi vard;
ama ift parti idaresini de grdk. Terakkiperver Frka seim
yaamad ama muhalif olarak kitlelerle boy gsterdi. Serbest
Frka ise milletvekili deilse de belediye seimlerine girdi ve
hayli rey kazand. Terakkiperver Frka da 1925 Hazirannda
kapatlan bir partidir.
Burada esas olan ift dereceli seimdir. Biz ancak
mntehib-i evvelleri seiyor, mntehib-i sani oluyoruz.
Mntehib-i evvel, mntehib-i saniyi, yani ikinci semenleri
seiyor, onlar da hkmete rey veriyor. Bu Amerikada tatbik
edilen bir sistem ama ikinci semenler birincinin reyine o
kadar bal ki ona gre hareket ediyorlar, sistem byle iliyor.
Genel erevesiyle 1946 seimlerinin hadiseli ve bask
l getii; ak oy, kapal tasnifin hadise yaratt, buna
karlk yeni seim kanunuyla birlikte 1950den itibaren
143
LBER ORTAYLI
kapal oy, ak tasnif sisteminin cereyan ettii; 1957 se

imlerinin bu yzden byk lde dedikodulu olduu,
sandk karld, postanelerin kullanld, seime mdahale
edildii, posta telefon mdrnn istifaya zorland olaylar
erevesinde gereklemitir. Fakat unu sylemek gerekir ki
bu sylentilerin dnda Trkiye, 1946dan beri dzenli bir
seim kurumunu gtryor. Bu hal dnyada birok lkede
yoktur. Hepsi BM veya Avrupa Konseyi gzlemcileriyle i
yapyor. Bugne kadar da sandk demokrasisi aksamadan
gitmitir. stelik her eye ramen sanda gvenen bir Trk
halk sz konusu... Hem sa hem sol eilimli gruplar, esas
itibariyle millet sanda gveniyor. Sandk gveni son derece
nem li... Seim sistemi zerinde bu bakmdan ok ak
ve hassas davranmalyz. Trkiyede ihlal edilemeyecek bir
dzen mevcuttur.
Tek parti dnem inde seimler ve muhalefet

Tek parti dnemindeki sre udur: Partinin adaylar
gsterilir. Bu ok aktr, yani partinin adaylarm vilayetlerde
valiler nerir. Vali ayn zamanda belediye reisi olmasnn
yan sra kurulan halkevinin de reisidir ve partinin mahalli
bakamdir. O, vilayetten u kii, bu kii diye bazlarm
nerir. Onu kaale alrlar fakat baz merkezlerdeki beyefen
dileri de liste bana koyarlar (Neredeyse bugnk sistem
gibi ama bugn baz etkin grup ve gler var.) Bu yzden
temsil ettii vilayeti gidip grmeyen adamlar vard. Veyahut
belki bir kere zor gitmitir. Zaten gitse ne yapacakt? nk
o devirde milletvekilinin bugn olduu gibi vilayetin ileri
konusunda valiye mdahale etmesi, valiyle atmas, vali
144
dururken gidip onun birtakm ileri takip etmesi dn

lemezdi. nk bu fevkalade hiddete yol aard. Geldi,
burada bizim yanmzda valilik yapyor denilirdi, hkmet
de burada valiyi tutard.
O dnemin Trkiyesinde esas olan dzen ve zapturapt
meselesidir. Valinin veya asker idarenin yannda byle bir
mebusun brakn yerel brokratlara zt ileri tertip etmesi,
ortaya kp grnmesi bile ho karlanmaz. Onun iin
tek parti dnemi milletvekili vilayetine gitmemitir sz
pek anlaml bir eletiri saylamaz. Tabii bir de meclisten
atlak ses kmaz; bu, genel kurul kuraldr. leden sonra
Ulustaki meclis binasnda meclis toplanr, mebuslar tek
partinin yeleridir, kanunlar geer. Hatta bir ara bir Trabzon
milletvekili (Raif Karadeniz) Kanunun dilinde bir terslik
var deyince fark edip komisyona gndermiler. Grld
gibi en teknik anlamdaki yanllara ramen meclisten tek
parmak geer. Fakat sabah ayn yerde parti grubu topla
nr, yani ayn kiiler burada olmasna ramen ok farkl
bir durum sz konusu; nmzdeki zabtlardan, hatrat
tan, bilinenlerden takip ediyoruz ki bu bizdeki tek parti
grubu toplants, talyan Parlamentosu veya Reich Meclisi
deil kesinlikle; tek parti grup toplantsnda her ey konu
uluyor. Geni yelpazeye mensup milletvekilleri var, grupta
kanunlar, kanun tasarlar veya politikalar sadan soldan
pekala eletiriliyor. Elbette baz tabular var, babakana kar
ok ll davranmak zorundasn. Cumhurbakanmz,
ulu nderimize katiyen dil uzatamazsn. nklabn belirli
prensipleri aleyhinde konumanz, fikir yrtmeniz katiyen
sz konusu deil. Ama bunun dnda, birtakm konularda
145
LBER ORTAYLI
ok ciddi bir liberalizm ve sosyalizm eilimleri bile at

yordu. Hkmetin tedbirlerinin otokratik olduu, iktisadi
politikasnn yanll eletiriliyor ve bu eletirilerle gruplar
oluuyordu. Yani 1946da ortaya Demokrat Parti ardndan
Millet Partisi kt zaman, o insanlarn ok da tesad
fen partilere girmediini bilelim... Daha nce girmilerdi.
Orada zaten bir oluum mevcuttu. Bir de o zaman uzun
sreli milletvekillii de vard. Bugnkne gre insanlar u
veya bu ekilde mecliste daha ok kalyorlar. Bunlar gz
nne almak lazm. Belediye reisi zaten mlki amir oluyor.
Hatrlyorum; 1961 Anayasasinn varlna ramen -ki ben
1963te Kastamonu ve Zonguldakta turizm envanteri iin
kazalara gittim- belediye reisi dediin, kaymakamn yannda
dolayordu. Hatta reis deniyor ama kaymakam ona emir
dahi veriyordu. Bugn ise durum tamamen tersi eklinde
iliyor. Belediye bakanlar, merkezin otoritesine yeterince
saygl bile davranmayabiliyorlar. Muhtarlar haliyle tepeden
aaya bir hiyerari... Denilebilir ki tek parti, asrn teknolo
jisinin yardm, mevcut ideolojinin dzenlilii, brokratik
kadrolarn bu ideoloji erevesinde daha bir kenetlenmesi
dolaysyla belki de Osmanl devrinde olmayan bir hiyerar
iyi, bir otoriter yapy getirmiti.
Serbest Frkaya gsterilen ilgi CHPyi rktt

Serbest Frka deneyimi ok ilgintir nk dnya iktisadi
buhran var. Buras zirai bir lke, yzde 85i kyl... Birtakm
kyler daha pazara almamt yani otantik ve otarik bir
yap iinde yayorlard. Karmzda yorgun bir lke vard.
Cihan Harbi, Balkan Harbi ve sonras hepsi stnden ge
146
mi, igale uram. Eli saban tutan iyi kyls, balyoz eki
tutan nalbant, mekteplisi cephelerde tarumar olmu; nfus
problemlerini, salgn hastalklarn halledememi Trkiyede
rejim deiiklii ve bir medeniyet deitirme sreci sz ko
nusu, dahas bu durgun iptidai iktisadi sistemi deitirecek
kadrolar yok; kyl fakir, uygulanan sistem rahatsz edici ve
tm bunlar deiime hazr. Solcusu da, sacs da memnun
deil, birtakm tccarlar da kendilerine frsat verilmedii
ni sylyorlar. Serbest Frka bugnk slamc, komnist
denilen, liberal geinmek isteyen kiilerden, i sahibine,
kasaba esnafna kadar herkesi toplayan bir hareket oldu.
Fethi Okyarn byle bir eyi ynetecek bir nder olmad
da ak. Partililer kendileri mrteci akmn kuvvetinden
korktu. Mustafa Kemal Paann hemiresi (Makbule Hanm)
dahi Yalova kylerinde dinci propaganda yapyor denildi.
Ho, vilayetlere akll adamlar da girmi. rnein Aydn
il bakan kim? Halk Partisinde olup daha sonra Serbest
Frkaya geen Adnan Bey (Menderes). Adnan Beye sonradan
Atatrk biraz da serzeni ile ne istediini sormu, Adnan Bey
konuunca bakm ki bu akll bir ocuk... Bir yedek subay,
stiklal Harbi gazisi; sonradan Menderesi Halk Partisinden
mebus yapt. Yani ayn partinin adamlar ve hakl sylem
leri var. Ancak hareket ok byd ve zmir bugn olduu
gibi o zaman da muhalefet merkeziydi. Serbest Frkay
tutuyordu. Belediyelerde ok baarl oldular. zmir, ikinci
ehir olmas sebebiyle bu dnemde olduka... O zaman i
tehlikeye girdi. Rejimin tehlikeye girecei, bilhassa irtica
tehlikesi Halk Partisini ok rktt. Partinin iindeki belirli
evreler Serbest Frkay kapattrdlar. Kimse de o zamanlarda
147
LBER ORTAYLI
buna bir nem vermedi. nk dnya demokrasiyi kendi

tatil ediyordu, hem de ebediyyen. Biz de kendi yolumuza
gittik. Peki bunun sonucunda ne oldu? 16 sene sonra yine
karmza geldi. 16 sene ok uzun bir devir deil. Trkiye
yle uzun sreli despot ynetimlerle, despotizmle ynetilmi
bir lke deil. Trk aydn kronoloji, senkronoloji sevmez.
Dahas yapt mukayeseler toptancdr. Buras demokratik
seim tarznn bilinen zamanlardan beri ok byk kopmaya
uramad, partilemenin Bat Avrupaya gre ge kald
ama ok orijinal olarak kurulduu bir lkedir. ttihat
dnce, ttihat rgtlenme, ttihat misyon yani iar
ok orijinaldir, Balkanlara dayanr. Burada Sudann eski
Ankara bykelilerinden Diabm Libyadaki bir konuma
sndan alntyla bitirelim. Diab 1982de Trablusgarpta bir
seminerde Libyallara dedi ki Siz Arap mnevverleri, uzak
Anadoludaki bir kyl bile sizden daha aydnlk kafaldr.
Seim baraj nasl ortaya kt?

Biz 1946da ok partili sisteme getik; fakat ounluk
usul seim sistemiyle. Bir vilayette A partisi 520, dieri
530 rey alyor yani arada ok az farklar olabiliyor. Reylerin
hepsi, mebus listesi oraya, yani 530 rey alana araf usu
l gidiyor. Bu tabii ok zorlu bir sreti, bu yzden ikili
adaylk sistemi getirilmiti. Mesela smet Paa, Malatya ve
Ankaradan aday gsterildi. Ankarada kazanamad, nk
Ankara o zaman C H P ye rey vermedi. 1950de Malatyal
milletvekili olarak meclise geldi. 1946da daha da kt bir ey
vard; seilenleri bir de Meclisin kabul etmesi gerekiyordu.
Yani kulp gibi meclis arasna kabul ediyordu. Mesela Zeki
148
Sporel elenenlerden biriydi. Seilip gelen adam meclis kabul

etmeyebiliyordu, bunun sonucunda o kiinin milletvekillii
dyordu. 1950ye gidildiinde ounluk sistemi dei
medi. Halk Partisi 1946 ve 1950de bu sistemi savunmaya
devam ediyordu. Hatta lhan Arseiin anayasa kitabnda
1950 iin bu sistem savunulur. Peki 1950de iyi olan seim
sistemi 1954te neden deitirilmek istendi? Aslnda CHP,
bu sistemi 1946 ylnda kendisi getirmiti; ite bu da Trk
politikasndaki uza grmezliktir. Atn kimi tepecei belli
olmaz derler, onun gibi bir durum... Maalesef Demokrat
Parti de her eye ramen ounluk sistemini kaldrmalyd.
Yani i gn, sanayilemenin, ehirlerin bymeye bala
d bir Trkiyede ounluk sistemi kaldrlmalyd ama bu
yaplmad ve aka belirtilmeli ki sonucunda bir felakete
sebebiyet verdi. O yzden 1961 Anayasas ve seim kanunu
ile nispi seim sistemi getirilmitir. Nispi temsil ilk anda ko
alisyona yaryordu ve o zamanki muhalifler (Adalet Partisi)
bu nispi temsile saldrdka, smet Paa da Size bir i edeyim
de grn havasyla milli bakiye sistemini getirdi. O sistem
tamamyla kk partilerin artk oylarn topluyordu. Sadece
Behice Boran, Urfa milletvekili oldu. Herhalde Urfaya daha
gitmemiti. Urfadaki mnakaal pozisyona Behice Hanm
yerletirildi. nk T P in bir artk oy toplam vard, o
oraya yerletirildi. M H P de meclise o ekilde girdi. Fena m
oldu? AP zaten meclise iddial girmi. Yani mesele olmuyor.
CH P de ortada, sistem iyi de iledi. Trkiye 1965ten sonra
fikir bakmndan ok deiti. Meclis pek ok konuya el att,
havas deiti. Bu sistemi, milli bakiyeyi kaldrdlar, nispiye
geri dnld. O zaman ok iyi hatrlyorum; TP de M HP
149
LBER ORTAYLI
de olduka dtler, ikier grupla ye kuramadlar. Mecliste

bir anlamlar kalmad ve varlklar hissedilmedi. Yeniden nispi
sisteme dnlnce tartmalar balad. 1980 darbesinden
sonra anayasann ve getirilen seim kanununun en nemli
noktas Weimar Anayasasndaki Kk partiler olmasn
zihniyetinin burada da olmasyd nk Bunlar grl
t karyor anlay hkimdi. Dahas bunun bir de siyasi
ve tarih temelini ortaya koyuyorlard; Efendim Weimar
Cumhuriyeti bu yzden batt, yani Hitlerizmin geliiyle
Reichstagda o kadar irili ufakl, sal sollu, ortal; monarist
cumhuriyeti parti vard ki ortal kartrdlar ve sonunda
Naziler kargaa ve i yaplamamas dolaysyla ounluu elde
etti. Bu modeli ne srerek hep de hakl karlar, halbuki
hakszdrlar, iktisadi krizin ya da anormal zamanlarn olayn
her zamana yaymann manas yoktur. Sknt olur diye btn
sabunlar eritip evde biriktiriyor musunuz? Harpte sabun
olmaynca byle yaplyor ama bunu her zaman yapmak
mantkl m? Maalesef kendi hayatmzdaki bu glnl
siyasi hayatmzda ok yapyoruz. Dahas yzde 10 barajyla
ii idare etmeye kalkyoruz. Yzde 10 bu anlayn devamdr.
Yzde 10u 1982 Anayasas getirdi. Turgut Ozal buna ok
bayld. nk kendisinin iine yaryordu. Bu, muhalefet-
tekiler tarafndan tenkit edildi ama kendileri iktidar olunca
vazgeemediler. Bu sistem bugn de bu ekilde devam ediyor.
Emin olunuz kyameti koparanlar arasndan birisi iktidara
gelirse bu kuraldan hibir ekilde vazgemez ama bu bir
kar yol deildir. nk gelecek olan zaten geliyor. Bunun
muhtelif yollar mevcut. Seim mnakaalar sistemi sadece
ypratyor. Bu konuda Avrupa toplumlarn rnek almaktan
150
da vazgemeliyiz. Yzde 5i Almanya getirdi. Ama 1968de

akllar balarna geldi. nk APO yani (Ausserparlamen-
tarische Opposition) dedikleri meclis d muhalefet ortal
altst etti. Eer o muhalefet meclisin iine girseydi -ki girdi
sonradan- i daha dzenli gider, kimsenin huzuru kama
dan iler yaplrd. Bu bakmdan kukusuz seim sistemleri
zerinde dururken bu rneklere bakmak lazm. Belirli tarih
anlardaki tarih zaruretleri rnek gstermek geerli bir sistem
deildir. Hele Trkiyede buna ok dikkat edilmesi gerekir.
Bu memleketin belirli bir seim tecrbesi vardr. Bu memle
kette seimlerde olay olmuyor ama byle zorlamalar balarsa
olacaktr. O zaman da ok ge olur.
151
CUMHURYETN ULAIM HAMLELER
Ankaradaki ticari snf, demiryolunun kente geliinin

ardndan kendini ispat etmeyi baarmt. Demiryolu ile
stiklal Sava arasnda nasl bir balant vardr? diyecek
siniz, pekala vardr. Sultan Abdlaziz devri boyunca ancak
stanbuldan zmite kadar iki ylda tamamlanabilen demir
yolu, demiryollarnn imparatorluu kurtaracana inanan
Sultan Abdlazizi hayal krklna uratmt.
Sultan Abdlaziz iki alanda fevkalade srarlyd; donan
ma ve demiryolu. Kuvvetli bir donanmayla Rusyaya kar
Karadenizde hkimiyeti yeniden kurarak Krm tekrar
fethetme emelinde muvaffak olamad. Donanm a byk
harcamalarla byd, gemi says bakmndan gl dev
letlerle yarr hale geldi ama o donanmay gtrecek yeteri
sayda bahriye subay, astsubay ve teknisyen yetitirilemedi
ve tersanelerde beldenen modernleme salanamad. II. Ab-
dlhamid dneminde donanmann tamamen ihmal edilme
sinde bu lsz bymenin ve onu karlayacak btenin
eksikliinin de etkisi vardr.
Sultan Abdlaziz isabetli bir kararla demiryollarna da
nem verdi. Ancak isteneni salayamad. Rumeli demiryol-
152
lan, mesela Bosna-Hersek gibi imparatorluun nemli bir

parasna uzanamad gibi, Adriyatik kylarna da ulaa
mamtr. Anadolu ktasnda da zmir-Aydn hatt ve zmir-
Bandrma hatt ilki ngiliz, kincisi Fransz imtiyazyla ina
edilebildi. Sultan Abdlazizin mill teebbs olarak kurmak
istedii Anadolu hatt zmitte tkanmtr.
Anadolu ve Mezopotamyann zenginliklerini inceleyip
deerlendirmek isteyen Alman sermayeli irket iin imti
yaz alp demiryolunu demeye balamak, II. Abdlhamid
devrinde gereldetirilen nemli bir yatrmdr. Demiryolu
iin verilen garanti akesi Osmanl mliyesi iin ar bir
borlanma getiriyordu ama Almanlarn demiryolu deme
teknii de Fransz ve ngilizlerinkiyle mukayese edilemeyecek
kadar hzl idi.
4 M art 1889da Osmanl Anadolu Demiryolu irketi
olarak tekilatlanan Alman sermayesinin arkasnda ngiliz
ve Fransz bankaclna gre daha etkin yntemlerle alan
Deutsche Bank vard. 2 Haziran 1890da 40 kilometrelik
Adapazar hatt tamamland. 16 tnel, birok kpr ve
180 kmye ulaan tepelerin yarlmasyla alan gzerghtan
geerek hedefe ulaan demiryolu 1892nin son gnnde
Ankaradayd. sene ierisinde 500 kmye yakn yol ina
edilmiti.
Ankara halk oktan beridir bu yolu bekliyordu. Dilek
eler yazyorlard, hatta ba kampanyas dahi dzenlemek
istediler. Ama daha srarla bu yolu bekleyen Kayserinin ima
lat ve tccarlar demiryolunu gremediler. Tertipledikleri
deve kervanlar ile tadklar mal Ankaradan daha batya
tenzilatl olarak sevk etmek iin irketle bir szleme yaptlar.
Kayserilinin nnde hibir engel duramazd.
153
LBER ORTAYLI
27 Aralk 1919da Ankaraya ulaan M ustafa Kemal

Paann buray merkez semesinin balca ve tek nedeni
kendisini ekseriyetle ve scak bir destekle karlayan Ankara
halk ve eraf deildir; demiryolunun ulat bu noktadan
direni de, savunma da, ileriki taarruz da daha kolay baa-
rlacaktr. Nitekim Aralk aynda Ankaraya gelen bu yol,
Osmanl iktisadi tarihinde Rumeliden gelen gmenlerin
hat boyuna yerleerek Anadolunun tiftik ve tahl zenginli
inin Avrupaya sevk edilmesihe neden olduu gibi, 1896da
Yunanistanla yaplan sava srasnda ordunun ilk defa Ana
dolu buday ile beslenmesini salayabilmitir.
27 Aralk 1919da da ayn ehir bir bakma demiryo
lu sava sayesinde kazanlan kurtulu hareketinin merkez
noktas olmutur.
Ankara ilgin bir ehirdi; bugnk Kayserinin ve
Krehirin de dahil olduu koca bir vilayetin merkeziydi
ama nfusu ancak 20 bin civarndayd. Tarih boyu nemli
bir merkez olmasna ramen nedense nfusu azd. 16-17.
asrda nemli bir ihracat merkezi saylrd, 19-20. yzyl
balarnda da bu ticaret nedeniyle birka konsolosluun ve
yabanc okullarn bulunduu bir ehir haline gelmiti. Ama
grn mtevaz, hatta fakir saylabilirdi. Bu grne
aldanmamak; ticari atlma hazr ve dnya ile btnleme
yeteneine sahip bir snf, demiryolu sayesinde kendini ispat
edebilmitir.
154
945 VE SONRASI
KNC DNYA SAVAI VE ETKLER
YEN TRKYENN BMLEN
kinci Dnya Sava 67 yl nce bitti. Eskilerin deyimiyle,

bad- harab el Basra denemez, dorusu nice Basralarn
harap olmas pahasna bitti ve yeni bir dnya dodu. Savan
getirdii skntlarn bitimi iin bu 67 yl szn kullanmak
doru da deil zaten. Kk insanlarn ektii sknt ve
uradklar ykm daha yllarca devam etti. Ailelerin para
lanml, vatansz kalanlarn srnmesi halen srp gidiyor.
Leningrad savunmasnda alk eken ocuklar, sava biter
bitmez karnlarn doyurabilmi deildi. Yllarca st ly
le itiler, yumurtay grmeden byyenler ounluktayd.
Kiev, Harkov, Varovada Alman igalcilerin sokaktan topla
yp Almanyadaki kamplara, fabrikalara srdkleri analarn
ou, bir daha geride braktklar ocuklarn gremediler.
kinci Dnya Sava, cephede ldrdklerinden ok, geride
yaayan ller brakt.
155
LBER ORTAYLI
Savaan lkelerin iinde en ok insan kaybna urayan

(yirmi milyondan fazla) Sovyetler Birliiydi. Ama nfusa
oranla en ok ykma urayan lke ise Polonyayd.
Her be Polonyaldan biri bu savan kurban oldu. Sava
masum sivil halk yok ediyordu. Alman ehirlerindeki s
naklar, Londradaki mkemmel sivil savunma sistemi; Dou
Avrupada yerini derme atma kazlan ukur ve hendeklere
ve her trl rgt noksanlna brakyor ve insanlar lyor
veya senelerce sonra yaad renilecek kayplar arasna
karyordu. Savatan ehirlerin parklarndaki aalar bile
kurtulamad. Alman subaylar evlerinde Noel am hazrlat
mak iin Krmda, Varovada parklardaki amlarn tepelerini
krptrdlar. amlar artk boy atmayacakt.
Aalar gibi aileler de kurudu. Her Avrupa kynn
mezarlnda bunu grmek mmkndr. Pazar gnleri,
ayn ailenin erkeklerinin dizi dizi mezarlarn veya sadece
an talarn, o ailenin son ferdi olan yal bir kadnn ziya
ret edii somut bir grnmdr. Paristeki bir mze-villada
reneceimiz bir zamanlarn nl Musevi banker ailesi
Camandolarn hazin hikyesi de byledir. Ailenin son iki
ferdinin biri savata len gen bir pilot, br toplama kam
pnda frna gnderilen yal annesidir.
Birinci Dnya Savanda cephenin gerisindeki hayatn
ktlk ve hastalktan olutuu grlmt. Yiyecek ktl
ikinci Dnya Savanda sivil halk iin artan boyutlarda bir
problem oldu. stelik tecrbe zerine yaplan dzenleme
ve rgtlemeler her yerde ayn dzeyde deildi.
Orduya alman retken erkek nfus tketiciye dnnce,
kentlerdeki yiyecek giyecek ktl kanlmaz hale geldi.
156
Ancak ikinci Dnya Savanda bombalanan demiryollar,

batrlan filolar bu skntlar arttrd. Bir yanda tanamayan
tahl rrken, br yanda kentlerde alktan sokak arala
rnda insanlar kaskat kesiliyordu. Leningrad gibi kuatlan
kentler en korkun al yaarken; savaa girmeyen lkeler
bile ktlktan paylarn aldlar. Trkiyede ekmek azd, giyecek
yoktu, ila yoktu, isvireliler bile ikolata skntsndan, baz
ithal peynirlerin, ynl ve pamuklu dokumann yokluun
dan szlanyorlard. Savaan zengin lkelerin sade vatanda
da alktan lmese bile srnr duruma gelmiti.
Alman kentlerinde soan, tad unutulan ve pastadan daha
ok sevilen bir nimetti. stasyon ve karayollarnda, kylerden
kaak yiyecek satn alanlar yakalanyordu. Kyller ya, et,
peynir ve arab kentteki halkn deerli giyim eyalar, gm
ve altnyla deiiyordu. Banknota kimsenin itibar ettii
yoktu. Dou Avrupada az gelimilik artlar iinde kyller,
sava yznden ykma urarken; Bat Avrupa kyllerinin
karaborsaclkla dnyalklarn dorulttuklar grlyordu.
Askerini iyi besleyen ordular, onlar esir dtnde de d
man kamplarnda Kzlha araclyla besletiyorlard. Sava
hukukuna gre, Kzlha araclyla beslenen bu sava tutsa
askerlerin (yani ngiliz, Fransz, Hollandal, Alman gibi) ara
snda, nl tarihi Braudel gibi kitabnn ilk msveddesini
kaleme alanlar da vard. Ama byle bir atfete ulaamayan ve
gzden karlan Sovyet ordusundan alnan esirler toplama
kamplarna doldurulmutu. Belki frnlanmyorlard ama
aln ve bitlerin yardmyla lmeyi bekliyorlard.
157
LBER ORTAYLI
Piyano Orman
Birinci Dnya Sava; ordularn sava olacak ve birka
ayda bitecek sanlyordu. Ne Kayzer Almanyasnn bilgili
kurmaylar ne Byk Britanya donanmasnn kurt amiralleri
bunun tersini dnyordu. Uzayan sava aknlk ve bk
knlk getirmiti. Ama 1939-1945 Savana karar verenler
lgnla ve katliama batan talimliydiler. Almanyann sade
vatandalar da bu lgnl desteklerken uzun bir sava
olacan tahmin ediyorlar myd? Hepsinin grd ve
hazrlad sava, yaadklar savala uzaktan yalandan alakal
deildi. br lkeler ise canlar ve insanlk onurlar iin
savatlar, ikinci Dnya Sava, aslnda, cephe gerisindeki
sivil halkn arasnda daha fazla tahribat yapmt. Yaan
bombalar ehirleri yerle bir etti. Bir de Almanlarn gelece
in uygarl iin ortadan kaldrlmasn uygun grdkleri
kentler vard, Varova gibi... Havadan attklaryla yetinmeyip
stne stlk dinamitlediler. Paris gibi ak ehir ilan edilip
paay, Leningrad gibi kendini savunduu iin namusunu
koruyanlar, mukaddes olduu iin Roma gibi el srlme
yenler de vard. Ama bir de iki ate arasnda kalanlar vard.
Volga boyuna serpilen Stalingrad, nehrin bir yanndan von
Paulus ordularnn bombalarn yerken, br taraftan da
Sovyet ordusunun yangn bombalarnn (Katyua) azizliine
uramt. Stalingrad ahap bir ehirdi; ahap evin en kymetli
eyas yangndan kurtulsun umuduyla bahelere karlmt.
ehir adeta bir piyano ormanym.
Direniin bylesi
Direni hikyeleri, Fransa bu konuda ok propaganda
yaptndan olsa gerek, akla hep bereli Franszlar getirir.
158
Oysa gerek direniin destan Polonyada yazld. Polonya

igalciler iin zor bir blgeydi, buraya cezal Alman subaylar
tayin edilirdi. Alman subaylar rtbeleri grnmesin diye,
yazn scanda bile trenkotla gezinirmi. nk omu
zundaki apoletlerle rtbesini belli edenler, annda binann
birinin tepesinden taranyormu. Bir subaya karlk onlarca
Polonyal kuruna dizilince bu sefer baka sabotajlar onu
izliyor ve meydana ylan llerin etrafndaki sk kordona
ramen, llerin st ksa zamanda gl bahesine dnyor-
mu. Almanlar binalar atee veriyor, Direniiler ateten
kap ortaya ksn, biz de avlayabilelim diyerek insanlar
toplayp srgne, tarlalara ve fabrikalara, toplama kamplarna
gtryorlar. Parklar, otobsler, umumi tuvaletlerin ou
Nur fr Deutschen levhasyla Almallara ayrlm. Gene
de hibir ey Varova gettosundaki ayaklanmay nleyemedi.
ikinci Dnya Sava, rejimlerin ve ideolojilerin savay
d. Askerlerin arasndaki sava, dinlere, rklara ve inanlara
kar yrtlen yz kzartc savan yannda kayboluyordu
adeta. Bu ynyledir ki ikinci Dnya Sava sadece korkun
deil; tarihin en utan verici olaydr. Yahudiler ve ingene
ler grdlderi yerde toplanp yok edildiler. Komnistler ve
sosyal demokratlar da ayn akbete urad. Katolik papazlar
da Nazilerin elinden kurtulamad. Dachau kampndan kur
tulan bir Yahudi, tevkif edildii gn olan 10 Kasm 1938i
kastederek; O gnden beri AvusturyalI deilim demitir,
oysa hali, tavr ve ivesi ile tipik bir Viyanalyd. Sava hak
knda resm tebliler dnda bilgiler verenler dahi, ykc
muhalifler gibi lmle cezalandrlyordu. Bir iki muhalif
grup yesi rencinin, dili uzunlarn idam baltayla veya
159
LBER ORTAYLI
giyotinle yerine getiriliyordu. kinci Dnya Savann en

belirgin grnts, daha dorusu zihinlerdeki kalnts, ton
larla bombann neden olduu harabeler deildir; toplama
kamplarndaki cesetler veya Rusya steplerinde srklenen
sivil esirler arasnda kucanda ocuuyla kurunlanan analar
dr. Savan zulmne kar, insanlarn ve toplumlarn tepkisi
deiikti. Bugnn sava aleyhtar edebiyatnn bunu verdii
sylenemez. Sava aleyhtarl bile politikayla arptlyor.
Macaristandan geen esir vagonlarna, kyl kadnlar sa
akna soan ekmek tayordu. Ukraynann fukara halk;
yklan ehirlerden kaan, daha dorusu srnen insanlar
doyurmaya, kurtarmaya alyordu. Alk eken Yunanistana
skntlar iindeki Trkiyeden tahl yardm yaplyordu.
ksz ocuklarla ekmeini blenler, karaborsa yapanlar,
tanmad sava esirine yardm edenler, Yahudi ihbar edenler,
insan frnlayanlar hepsi bu dnyada yayorlard.
Ve kadnlar...
Savan zorluunu phesiz en ok kadnlar ve ocuklar

ekiyordu. Bu sava bir bakma babasn grmeden byyen
ocuklarn ve erkeklerin brakt her ii yapmak zorun
da olan kadnlarn dramyd. Aristophanesin Lysistratds,
yzyllarn derinliinden 20. yzyl insanna sesleniyordu
adeta. kinci savatan sonra, kadn haklarna kimse aktan
kar kamamaya balamt. Binlerce rnekle kantlanan
olaylarn tartmasna gerek grlmyor artk. Evlilik d
ocuk olayn en tutucu grler bile anlayla kabullendi
ler. lmle hayatn arasndaki hassas denge; insanlar eski
geleneklerle deil, duygularla yaamaya zorluyordu. Sava
160
bittii anda, doumlarda da art balad. nsanolu var olma

sava veriyordu. Erkek nfusu azalmt, kadn haklar sa
vunuculuunu brakp teaddd-i zevct kurumunu neren
hatun kiiler de bu arada ortaya kt.
Sava kimi lkeleri haritadan sildi. Ksack mrnde
lke deitirip yeniden hayat kurmay deneyen birey ve
topluluklar az deildir. Avrupann ortasnda ve dousun
da bulunan Alman nfus, Almanyaya doru itildi. Tm
Avrupada Yahudi nfus byk lde azald. Avustralya,
Kanada, Birleik Devletler milyonlarca Dou Avrupal g
menle doldu. Bunlar byle geen yzyllardaki gibi kendi
istekleriyle cennete gelen trden deildi. Evsiz kaldklar
iin snan topluluklarn ruh hali iindeydiler. srail diye
yeni bir vatan kuruldu. Dnyann bir ucundan br ucuna
topluluklar tand durdu. Sava Avrupay uygarln merkezi
olmaktan kard. Bu k rezilce biten, baarsz bir snavla
oldu. Alman Avusturya niversiteleri eski parlakln; Berlin,
Viyana, Prag eski aydn evrelerini kaybettiler. ABD, Avrupal
aydnlar ve akademisyenleri vantuz gibi ekerek yeni bir
Rnesans dnemine girdi. Avrupa, Amerikan hayat tarzn
benimsedi. evre kirliliini arttran sentetik maddeler haya
tmza girdi. Bolca plastik ve zellikle sabun ktlnda Alman
kimya sanayiinin buluu olarak ortaya kan deterjan...
Sade vatanda kesim seimler yapmak ve ar faturalar
demek zorunda kalmt. O bir anda tarihi yapan e oldu.
Ya yurdunu igal edenlere kar sava veren direni rgtleri
nin ortasnda buldu kendini ya da ibirlikilerin arasnda...
Ya komusu Yahudiyi ihbar etti, ya da prensipleri uruna
cann tehlikeye atarak onu yllarca saklad.
161
LBER ORTAYLI
Dnyann yeni dzeni; yeni rekabetler ve yeni kinler ya

ratt. Ama kimse isteklerini kabul ettirmek iin savaa cesaret
edemiyordu. Avrupann kk adam savan ne olduunu
anlad, kimse onun savalna artk gvenemezdi... Ama
bakalarnn savamasna kar gereken hassasiyeti gsterme
dii gibi sava endstrisinden geinmeye de itiraz yoktu.
162
KIBRIS VE BTMEYEN SORUNLAR
Ben 1970lerden nce adaya gitmedim, fakat Ankarada

okuduum okullarda Kbrsl arkadalarm vard. Taradan
gelen btn insanlar gibi ilerine kapanktlar, ilk anda baka
larnn aasna kolay karmyorlard ama dost olduumuzda
bu buzlar ok abuk eriyordu ve hayatmz boyunca devam
eden Mlkiye arkadal bu ekilde olumutu. Kendile
rine zg ivelerini kullanrlard. Ama okul bittiinde ve
Trkiyede kalma sreleri uzadka stanbul ivesini de ku
sursuz benimsediler.
Adaya gelip yerleen Trkiyelilerle yerli Kbrsllar arasnda
artk malum olan gerilim herkes tarafndan bilinir. Londra
ve Zrih antlamalaryla kurulan Kbrs Cumhuriyetinin
ne iki toplumlu stats ne de bayra benimsenmitir. Bu
bayra hararetli biimde sallayarak meydana dklenleri
dinlemek istedim. Konumac btn Kbrsllarn yakndan
bildii retmen kkenli bir Kbrs Trk aydndr. Tart
madaki muhatab Kbrsn tarihe geen ehitlerinden Ecved
Yusufun oluydu. Konuma Trkiyelilerin Kbrsllarla olan
sorunlar zerineydi.
163
LBER ORTAYLI
Kbrsta yaptm z hatalar Kafkasyada da tekrar

lyoruz
u noktay belirtmem gerekir. retmenin Trkeyi kul
lanm ve ifade gc Trkiyedeki retmenlerin ounda
rastlanmayacak kadar mkemmele yaknd.
Kbrsllar laik tavrldr; Toroslardan 16. yzylda adaya
yerletirilen Tiirkmenlerin ocuklar ve torunlardrlar. Din
konusundaki tutumlar daha zgrce ve belki de daha az
bilgililer. Gerilimin nedenleri 1974ten sonraki iskan poli
tikalarnda ve aday ziyaret edenlerin dikkatsiz tutumlarnda
aranmal.
II. Dnya Savanda Britanya Adalarna konulandrlan
mttefik Amerikan kuvvetlerine Ingilizler ve Iskolarla nasl
temasa geeceklerini reten talimatname kitabn okudum.
lginti, dikkatli davran ve slup tavsiye ediyor ve bir yan
dan da bilgilendiriyordu; oysa ben Kbrsa gidenler iin byle
bir talimname hazrlandn hatrlamyorum.
amz Trk brokrasisinin laubalilik, sorunlar szde
zmek iin yzeyden tedbirler almak, batan savma i gr
mek alkanl malum. Politika ise gerekten zor ve yaratc
bir sanat; kt politikac ise kt bir byc ra gibi
onulmaz sorunlar yaratyor. Kltrel birlik iinde olduumuz
Kbrsla Avusturya-Almanya ikileminden daha sorunlu bir
ortama girdik ve benzer hatalar Kafkasyada da tekrarlyoruz.
Sorunlar sadece bayrakla sokaa kan ve naho sloganlar
atanlarda aramamak lazm.
164
RAUF DENKTA
KIBRISA DRENMEY RETEN ADAM
ngilterenin 35 yl idareden sonra Birinci Dnya

Savann balangcnda resmen ilhak ettii fakat iki byk
sava ate ve baruttan uzak geiren bir adadr Kbrs... kr
Sina Grelin aratrmalarnda grlr; Rusya, Osmanl
mparatorluu ve Avusturya-Macaristan kolonyel impara
torluklar deildi, mlklerinin her kesine ticari zihniyet
ten uzak yatrm yaparlard. Fransa kendi kltr ve asker
stnl iin bazen abartlm harcamalarda bulunurdu.
Antakya ilk asfalt Fransz igalinde grd. Beyrutu kamu
binalar ve kltr messeseleriyle Fransa donatt. Britanya
mparatorluu ise Kbrstan doru drst bir iskeleyi bile
esirgemitir.
ok aktr; byle ortamlarda dardan destek gren
aznlklar berikine gre daha abuk palazlanr, keza Rumlar
yleydi. Trkler ise uzun yllar bugnknn aksine fakir
olan Trkiyeden iktisadi bir destek gremediler ama okul
lar vard ve kendi kimliklerini korumaya yardm eden iyi
retmenler gelmiti.
165
LBER ORTAYLI
Ada Trklerinin hem ngilizlerle hem de ounluk olan

ada Rumlaryla iyi geindiini sylemek mmkn deil.
Baz insanlar genellikle zamann rzgrlar esip tarihin izleri
silinmeye baladka kendilerine gre tarih yazarlar. Adadaki
Rum ve Trk dostluu bu efsanelerden biridir ve genel bir
kural ilemi gibi grnyor. Dr. Fazl Kkten evvelki
gazete koleksiyonlarna baktnz zaman, Trk cemaatinin
okumularnn her eye ramen ngilizler sayesinde selamete
erieceine inandm grrsnz. nk ounluk olan
Rum halk kendi bamszln ve geleceini tasarlarken br
aznl hi kaale almaz ve hatta aradan karmaya alrd.
Onlarn Britanya mparatorluunun okyanus ar smr
gelerine gitmesi zlenen ve izlenen bir hayal ve politikadr.
R auf Denkta, ben tandm tanyal bilgisiz insanlarn
Kbrs Trkleri, Ada Rumlar ile bamszlk iin birlikte
hareket edeceklerine ngilizlerin yannda yer aldlar diye
yaptklar kla alay ederdi. Oysa dnyann dier yerlerin
deki benzer durumlardaki aznlklar arasnda ortaya kan
atmalar, bu kolayca konuan insanlar hizaya getirmeliydi.
Byle bir ortamda Rauf Beyin buradakilere gre nispten
bir talihi vard. Kolayca ilmin parlak merkezi ngiltereye oku
maya gidebildi ve dier yerlerdeki Trk aznlklarn genlii
gibi mhendislik ve tp okumaktansa hukuk okumay ye
ledi. nk kendisinin de mensup olduu Trk cemaatine
hakszlk yapld kansndayd. ngilterede hukuk okuyan
birinin dzgn, zengin lgatl ve hedefi tutturan slubuna
sahipti. Bunu kulaklarmla duydum ve metinlerini okudum.
nat ve taviz vermeyen diplomasisinde, karsndakine k
yolunu kapatan diyaloglarnda bu meziyetin etkisi oktur.
166
Bu inat diplomat kadar insanlara ak ve mtevaz bir

ynetici az grlr; kendisinin yakn dostlar da, benim gibi
yz yze ok az grebilenler de bu keyfiyeti teslim eder.
Salk kurallarna, perhize dikkat eden biri olmad ak,
88 yana kadar yaamas herhalde direncinden ve soyundaki
salk zelliklerinden ileri gelmeli.
Rauf Denkta, Ankaradaki srgn gnlerinde de, Adada
da btn insanlarla geinmeyi bilen ve o yzden de taraftar
olan bir devlet adamyd. Zaman oldu Ankaray ynetenler,
zaman oldu Adadald muhalifleri kadar kendi taraftarlar
da onun nnde en byk engel oldular. Bu tip bir kavga
adamnn bana gelebilecek en kt ey Ama sen de inad
brak artk tavrdr. O yine de bu sylemlere aldr etmedi
ve inad brakmad. Kuzey Kbrsllar ne olursa olsun ayak
ta durmay rendi. imdi istikbale daha emin bakmay
biliyorlar.
Sakl bir gerek deildir; Denktan en byk mttefi
ki Kbrs Rumlarnn uzlamaz ve mantksz tutumu oldu.
Referandum onun kabul edecei bir yol deildi. Ama An-
nan Planm Rumlar reddettikleri an sergiledii hayatnn
en mutlu gln herhalde herkes hatrlar. Muhalefette
olmasna ramen annda ataa geti. Kimsenin diyecek bir
eyi kalmamt. uras bir gerek; Kbrs Adas bugne kadar
kayda deer sadece iki politikac kard.
Makariosun da aleyhinde ve lehinde unsurlar vard ama
lehinde olacak unsurlar Denkta kadar kullanamad. Ustalk
mcadelesini bapiskopos deil, savclktan gelme cemaat
meclisi bakan kazand. Kbrsa direnmeyi retti. Beriki
Yunanistan ile kavga ediyordu, hatta yle ki kavga ettii
167
LBER ORTAYLI
kuvveti kullanmaya kalkt, bu onun dnyasn mahvetti.

Denkta her zaman Trkiye ile beraber olmaktan vazgeme
di, bu sylemi onun Ankaradaki aleyhtarlarn bile saf d
etmesine yarad. Neticede Kuzey Kbrs onun uzun hayat
boyunca ayakta kalmay renen bir kitle oldu.
168
YEN OSMANLICILIK VE TRKYENN GELECE
Yeni Osmanlclk bir mddettir Trkiye d siyaset de

erlendirmelerinde, daha ok orta ekerli vatandan ruhunu
okayan bir kavram olarak geziniyor. Aznlkta kalan ve tarihi
radikal bir biimde laik ve cumhuriyeti olarak niteleyen
ler bu gibi eilimlerden pek hazzetmezdi. imdi ise etnik
milliyetiler de bu gibi kavramlardan rahatsz olduklarn
sylyorlar. Ama uras bir gerek, yeni-Osmanlclk sz
bu evrelerde dahi bir endie ve heyecandan ok, laklakiyat
konusudur. Trkiye halk henz yaam standartlar itibaryla
imparatorluk hlyas kurabilecek bir kitle deildir. Kald ki
bu gibi hlyalarn karsnda engel tekil edenler, bazlarnn
zannettii gibi allm klasik sol ve laik evrelere girenler
deildir; nk muhafazakr evreler imparatorluk hlyas
kuranlarn gereksinim duyaca kurumlan herkesten daha
sratle ypratmaktadrlar. stelik Trkiye corafyas u anda
tarihte en ok tartld bir dneme girmitir. Tartmay
yapan gruplarn, kavramlar ne kadar bilinle ve hatta sami
miyetle ele aldklar malum deildir. Fakat yeni-Osmanlclk
kavram Bat Avrupann basn evrelerinde sk sk ele aln
169
LBER ORTAYLI
maktadr. Hi phesiz ki byyen Trkiyenin bymeyen

ynleri ve skntlar, dardan bakanlara iindekiler kadar
ak deildir. Bugnn Trkiyesini deerlendiren yabanc
uzmanlar 19. asr uzmanlar gibi deildir. lerinde Alman
Kari Krger yoktur, AvusturyalI asker atee von Pomiakovski
yoktur, Bakonsolos August von Kral yoktur. Sonralarn b
yk tarihisi Arnold Toynbee ve hatta zamanmzn Britanyal
gazeteci tarihisi D avid Bartchard, mteveffa Jan Pier Tec
gibileri de bulunmaz. Maalesef beynelmilel medya baz yerli
arkadalardan ald bilgilere dayanmaktadr.
Sert etnik yaplanm alar
Yeni Osmanlclk safdil bir milliyetiliin deil, tahak

km kurmak isteyen dar bir muhalefetin kulland mzmz
bir ifadedir. Osmanl mparatorluunun eski topraklarnn
byle bir geliimi kaldrmas mmkn deildir. Bir kere
mark dediimiz Dou Akden izdeki Arap lemi ve srailin
konumu, atmalarn buzdolabna girip dondurulaca bir
yapda deildir. Gelecekte Arap lemi ve srail arasnda ancak
yorgunluktan ileri gelen bir uzlama dnemi sz konusu
olabilir. Balkanlar ise II. Dnya Savandan sonra, Souk
Sava dneminde buzdolabna konmutur. Kutuplaan dn
yann yaratt szde dinginlik bugn zlmtr. Geri
Arap Ortadousunun ve srailin aksine nfusu ihtiyarlayan,
ktisad bakmdan retim ve tketim erileri d gste
ren bu dnyann ayn iddette kronik bir atma ortamna
girmesi beklenemez. Ama deil szde dirilecek Osmanl
dahil hibir kuvvet Balkanlar bir ktisad, siyasi ve asker
at altnda monolit glnn nfuz alanna eviremez.
170
Yunanistann iine dt ktisad kriz geici deildir. Hele

temelden zmlenebilir gibi hi deildir ve durumun bir
gstergesi olmaldr. Arap Ortadousu birincisinden ok
farkl bir yapdadr. Nfus gentir ama br ile karlat
rlamayacak derecede eitimsizdir. Etnik yaplanmalar ok
serttir. Bu lkelerin aydn snflar Balkanlardakinden daha
renklidir ama kurumsal etkileri ok zayftr. Yan balarndaki
srail ile mukayese edilemeyecek derecede nitelikli alan
gruplar, ak toplum kurumlamas, hukuki yaplanma fark
ierisindedirler. stelik srail retir, Arap Ortadousu rete
meyen bir dnyadr; sorunlar da bundan ileri gelir.
Trkiye olayl bir dnyada yayor. Gney snrlarmzda
ksa bir sre nce Saddam rejimi Krtleri katletti, binlercesi
bize snd. ranl gmenlerin buraya snmas gerekiyor.
imdi ise iyi ilikiler kurmak iin gayret ettiimiz ve hat
ta mterek ktisad projeler retmeye baladmz Suriye
halk bir felaket yayor, btn bunlar imdilik bir gmen
dalgas getiriyor. Gelecekte bir zaaf annda nasl mdaha
lelerin gelecei de bilinemez. reten, yaps deien ve de
mokratik almlar baz iddialarn aksine sadece son sekiz
ylla snrl olmayan Trkiyenin hem siyasi konumu hem
de yerkreye alan ktisad yatrmlarnn yeryznde baz
noktalarda neo-Osmanlclk olarak abartlmas anlalabilir
bir durumdur. Ama galiba byle bir gelecei program olarak
benimseyen gruplarn dahi mevcudiyetinden sz edilemez.
Trkiyenin kendini eriten baz sorunlar var. Bu sorunlar,
imparatorluumuzu datan 19. asr ulusalc akmlaryla da
kaba bir ekilde mukayese edemeyiz.
171
OSMANLIDAN GNMZE ELTLER
Beyaz Trk tabirini matbuatta Ufuk Gldemir, Serdar

Turgut, Sedat Ergin, Erturul zkk gibi dostlar yaygnla
trd. Deyimi Amerikan beyaz ve siyahi ayrmna dayan
drdklar aktr. Zeynep G iaret ediyordu, hakldr;
slamiyet ncesi Trk kavimlerinde akbudun-karabudun
ayrm geerliydi. Hatta akbudun, karabudunu bazen besli
yordu. lenlerde de kesinlikle yemek artklarn karabuduna
datrlar.
Bugnn Beyaz Trkleri kolej tahsili gren, tercihen
varlkl, beynelmilel lde iyi giyindiine phe olmayan,
tatil yaam biimini hemen her yerde ve her zaman da srd
ren tipler olarak alglanyor. Bir talyan gen meslektamz
arasnn bozulduu Trk erkek arkadandan Beyaz Trk
diye ikyet etmiti. Medyadaki tartmalara bakarsak, kav
ram bu gen hatunun kullandndan daha fazla oturmu
gibi grnmyor.
Trk tarihinde hi phesiz ki ulus beyleri ve ulus mirza
lar olmutur. Bunlarn unvanlar vardr ve statleri irsidir.
Osmanl mparatorluunun Trk dnyasnda yaratt radi
172
kal deiiklik -ki btn ark ve slam dnyasn da kapsar- bu

gibi kan aristokrasisini ve irsiyeti ortadan kaldrmak, daha
dorusu zayflatmak olmutur.
Ama bu biimlenme mesela Msr Memluklarnda ol
duu gibi ok ar deildir. Msrda ynetimi elinde tu
tanlar dahi, ad zerinde memlk yani satn alnm kul
veya kiralanm asker demekti. erkezlerden, uzak Orta
Asyadan, Volga boyundan getirilirlerdi. Zamanla bu beyler
de hanedanlamtr ama Msrl topluma yabanc kaldklar
da bir gerektir.
Osmanl mparatorluunda ynetici Osmanl hanedan
kesinlikle soyludur. Ancak bilhassa 16nc asrdan itibaren bu
soylulua evlilik yoluyla kadnlar sokarak baka hanedanlara
g kazandrmaktan ekinmilerdir. Devlet devirmeden
kartlan iyi eitim grm, liyakatli bir snfa terk edilmi
tir. Kukusuz ki bu snfn sahip olduu meziyetler yannda
nemli kusurlar da vardr. Bir aristokrasinin var olamay
bugn bize ok demokratik bir gelenek gibi grnse de,
toplumdaki kurumlamalar asndan mahzurludur.
Osmanl sekinleri kimlerden oluur? Kaleler fetheden
kudretli vezirin ocuklar zamanla halkn iinde kaybolup
gidebilirler. Hatta bu gibi bir paayla evlenen padiah kzlar
nn (yani prenseslerin) torunlar bile ayn akbete urayabilir.
Benzer gelenek Osmanldan Krm Hanlna da gemitir
ve Msr hidivleri tarafndan da benimsenmitir.
Osmanlnn dnda hanedan teekkl pek mmkn
deildir ve dorusu pek de istenmez. 19. asrda bile bir yerin
muteberan demek, belirgin miktarda emlak vergisi deyen
ve II. Abdlhamid devrindeki bir uygulama ile ahlakl ve
ll davran mahalli memurlarca tasdik edilip ona gre
173
LBER ORTAYLI
tasnif edilen adamlar demektir. Bu toplumun sekinleri

kesinlikle devlet kapsnda talim ve tedris grp ykselen
lerdir. Bir ticaret ve sanayi burjuvazisi yaratmak faaliyeti,
herkesin bildii gibi bizim tarihimizde ancak ttihatlarn
mill iktisat politikas deyimi ile ifade edilmitir.
Bugnn Trkiye sekinleri dorusu hzl bir deiimle
ortaya kmtr; bunda devlet desteinin pay kadar insan
larn atlm ve teebbs kabiliyetinin de pay vardr. Bununla
birlikte bir yerde beyaz Franszdan, beyaz Trkten, beyaz
talyandan bahsederken baka tiplemelere de dikkat etmek
gerekir; Trkiye sekinlerinin tketim alkanl henz
kltrel birikime ve kltrel yaratcla dayanmyor. Bu
konudaki prltlar pek azdr. ou kere toplumun ulusal
birikimini temsil edebilecek kiilerle karlamyorsunuz.
Hatta ktisad ve snai kalknmas Trkiyenin ok gerisinde
olan ran gibi lkelerde bu anlamda daha sekin bir zmre
vardr. Bundan baka drt nesil devam edecek zengin
likler ve yaay biimi henz tam teekkl etmi deildir.
Trmanc gruplar; alvyonu gtren bir nehir gibi sk sk
devreye girmekte ve muhtevasz bir yaam tarz sunmaktadr.
Orta snflarn sorunu st snflar da ieriyor. Dahas
var, Anglo-Sakson st snf genliinin atlm ve uyum ye
tenei bizim st snf genliinde daha azdr. Bulunduklar
corafyay ve lkenin artlarn kavramak ve uyum salamak
konusunda beceriksizdirler. Yenikyde yetien bir gencin
herhangi bir varota simit bile alamayacan syleyenler pek
haksz saylmaz. Dnyaya alm ve uyumlar snrl saydadr.
Bizim Beyaz Trklerin henz gri olduunu bunun iin
ifade ettik. Ciddi rgtlenme ve eitim beyaz denenlere
de herkes kadar gereklidir.
174
OSMANLI'DAN GNMZE
ORTADOU
ORTADOU
HER EYN BALANGICI
Ortadou, tarifi yaplamayan bir corafya... nk

corafyaclarn akl dahi blgenin fiziinden, hatta rklarn
yapsndan evvel dinine taklyor. Bu gayet saptrc bir yak
lam... nk dinlerin hepsi Ortadounun rn... Vahye
inanan insanlar iin Allah peygamberleri sadece Ortadouya
gndermi demek lazm. Niin bu koca ktann fiziine gre
tarif yaplamyor? Tabii ki aratrma tam tamna yaplama
d iin...
ki tane okyanusun arasndaki bu dnyann snrlar onu
da ayor. stelik o snrlar Kafkaslar ve Himalayalarla ke
sildii zaman dahi onu te tarafa tayacak unsurlar nem
kazanyor. Tarih olaylara ve kurulua bakld zaman, mesela
Osmanl mparatorluunun yer yer Kafkas zorlamas, Tuna
mansabnn tesine geip birka asr oturmas, 13nc asrn
ilk eyreinden beri Volga boyu ve Rusyadaki Altnorda
hakimiyeti; dine gre izilen bir Ortadou dairesinin snr
larn gene zorluyor.
177
LBER ORTAYLI
Aslnda bu Ortadou blgesi, imparatorluklarn lkesi...

Bilinen tarihin kaytlar bu gerei hep hatrda tutmam
z gerektirir. Yine ulam teknolojisinin ilk gelitii blge
burasdr. Zaten onun bile snrlarn zorlayan bir iletiim
a her zaman mevcut olmu ve Ortadou blgesinde b
yk imparatorluklar insanlk tarihinin bir gereini; idari
rgtlenmeyi ortaya koyabilmi. Msrn sis kltrnn
izlerini Bat Anadoluda bulabiliyorsunuz. Mezopotamyann
kalay, ivi yazsyla birlikte Orta Anadoluya milattan nce
2000in balarnda ulam. Toplumlar birbirinin kltr
ve diliyle yayor. Glgam ve Nuh tufann braniler de
okuyor, Hititler de okuyor. Hem de Akada tercmeden
deil, Smerce metinlerden. Urartular ne Sami ne de Ari-
yen... Son aratrmalar bu dilin bam Kuzey Kafkasya ile
kurdu. Ama medeniyetin blgedeki dier halklar tarafn
dan alnd aikar. Ortadou diller ve dinler aras gerek
bir enternasyonalizmin lkesi ve ok erken zamanlardan
beri de bu byle... Roma, Ortadouda devlet vasfna sa
hip oldu. Yunanistan ve Yunanca; Msr, Suriye, Filistin ve
Mezopotamyada yerli kltrlerle temasa geerek ve onlar
dan bir eyler renerek gerek anlamda bir dnya kltr
oldu. Rom ann bir imparatorluk mliyesi oluturmas ve
gerek anlamda devletlemesinin Msrn mali sistemini
renerek tamamland herkesin tespit ettii bir gerektir.
slam hukukusuyla Romallarn hukukular, ayn baronun
yesi olacak kadar birbirine yaknlar. Msr slamlat. Me
zopotamya da slamlat. Ama Amr ibnu 1-As ile Halid bin
Velidin gerekletirdikleri ftuhat, slam devletine gerek
bir imparatorluk vasfn kazandrd. Emeviliin Arapl;
178
Romann Helen izmiyle, artk kaybolmakta olan Latin kl

tryle onlar dirilterek temasa geti. Helenizm ve Roma,
slam medeniyetinin kurtard ve gelitirdii iki mirastr.
Hazreti mer devrindeki ftuhat her eyden evvel eski
Roma, Ortaa versiyonu olan Bizans ve Sasani rannn
asr grm kurumlarm, toprak, ehir ve devlet idaresini
benimsemi ve gelitirmitir. 1 l inci asrda Ortadou dnyas
Seluklu Trklerini grd. O dneme kadar klasik slam,
ftuhat devrini tamamlamt. Hatta Bizans dahi Makedonya
slalesinin imparatorlarnn balatt yeni Rnesansoyla;
Antakya, Kuzey Mezopotamya, Kbrs ve Girit Mslman
larn elinden kmt. Sicilya ve Gney talya, Normanlarn
eline gemiti. Endlste ise Hristiyanlar bir yeniden fetih
(reconquista) balatmt. Gerilemeyi durduranlar iseTrkler
oldular. ki asr iinde Trk imparatorluklar Balkanlara s
rad ve Tuna mansabna kadar yayld. Karadenizin kuzeyine
kt. 13nc asrda Ortadou, lhanl ve Mool istilasna
urad. Doruyu sylemek gerekirse tam anlamyla korkun
bir savat. Girdikleri topraklarda lhanllar -ykc savalar
olmalarna ramen- yerli unsurlarla, hatta Asyadan getirdik
leri kuvvetlerle ibirlii yaparak bir Rnesans devrini balata
bildiler. Bunu ran ve Suriyede grmek mmkn. Memluklar
ise Filistin ve Msr Moollara kar hem savundular, hem
de Ortadou dnyasnn son medeni dnemini yaattlar.
Aslnda bu Rnesansn sonunda Timurun imparatorluunu
ve zellikle Ulu Bey dnemini belirtmek gerekiyor.
Ortadou dnyas, Osmanllarla, Yavuz Sultan Selimin
ftuhatyla yeni bir dneme girmitir. Bu dnemin tahlili
uzun srecek. Araplar Osmanl dneminden ikyet edi
179
LBER ORTAYLI
yorlar. Oryantalist dnya da Osmanl dnemi hakknda

nl Fransz arkiyat Henri Masignona yakn hkmler
veriyor. Tabii aksini savunanlar da var. Arap dnyas Trk
hkimiyetini Balkanlar kadar youn biimde hissetmedi.
Daha dorusu ikircikli bir yap yaad. Mutlaka uzun bir
bar ve denge dnemine girdi. Kendine zg yaplanmalar
vard. Drt asr Arap dnyasnn, kltrel yaplanmasnn
nasl bir istihaleden getii mehul... Bu konu hakknda
Ekmeleddin Ihsanolunun ge devir Msr zerine yazd
gibisinden envanterlere ihtiya var. nk hkmler ok
muhtelif ve farkl...
Bunun zerinde durmamz gerekir; alacak lde Suri
ye, Filistin ve Msrn Arap ulemasyla imparatorluun Ana
dolu ve Rumelili limleri birbirinden uzak durmutur. Mesela
ilmiye snfmzn saflarnda ok uzak bir dilden olmalarna
ramen erke ve Abaza, Anadolulu ve Krmllarn dnda
Arnavut kkenli limler ve Bosnallar bulunmasna ramen
Arap ulemas ayr bir silk tekil etmi ve kendi lkelerindeki
tedris hizmetlerini bunlar yerine getirmitir. Muhtemelen
Arapa bilgisi, Arap edebiyatna ainalk, Araplar asndan da
Trk dilini kavrama meselesi nemli bir gerilim noktasyd.
urasn belirtmek gerekir ki Ahmed Haim -ki Badatl ve
Araptr- ve gene Badatl Sleyman Fehmi gibi bilgin ve
mnevverler pek nadirdir. Bunlar Trk dili evresine ok
iyi uyum salam, hatta stat derecesine ulamtr. Ordu
da Trkeyi anadili olarak kullanmak fevkalade nemlidir.
Bu klasik devirdeki devirmeler iin byle olduu gibi 19.
asrda orduda da ana unsurun Trke konuanlar olmasna
dikkat edilirdi. Brokraside Araplarla kaynama bilhassa II.
180
Abdlhamid devrinin tedricen gelitirdii bir sretir. p

hesiz mspet neticeleri grlmtr. Ama sonun yaklat
bir dneme has bir gelimedir.
19. asrda fiil zerklie ramen Msr da Osmanl m
paratorluu ile eskisine nazaran daha ok kaynamtr. Su
riye, Badat vilayeti, Musul vilayeti gibi kozmopolit yerler
brokrasiye daha ok eleman yetitirmitir. 19. asrda Arap
dnyasnn Beyrut, Hayfa, Trablusam gibi limanlar ge
lime gstermektedir. Kuds-i erif Sancanda Biereba
(Yedipnar) II. Abdlhamid devrinde kurulup gelimi ve
gebe kabileler iin bir buluma ve yerleme mekn olarak
dzenlenmitir. Ayn ekilde Yafa Limammn gelitirilmesi
ve Kudsle dorudan demiryolu balantsnn kurulmas
Filistinin tarih yapsn deitirmitir denilebilir. nk
Filistin btn devirler boyu Akdeniz ile balantsn Caesaria
denen bugnk ehir-liman araclyla kuruyordu. Halep
ve amn balantsnn kurulmas bir yana, asl nemli ya
trm am ile Medine arasndaki Hicaz demiryoludur. II.
Abdlhamid dneminin bu mhendislik baars, btedeki
dzenlemelerden ok slam dnyasnn her tarafndan top
lanan ianelere dayanr. Bu Osmanl konsolosluk ann bir
baarsdr. Saniyen inaatta yabanc mhendisler, bilhassa
balangta kullanld halde eitimi ok daha eskiye uza
nan olan Trk mhendisler ksa zamanda inaat ve teknik
bilgiyi kavramlardr. Bu sebeple Hicaz demiryolu yerli
mhendisliin de bir atlm saylmaldr.
Hi phesiz ki 19. asr boyunca Fransz, ngiliz, hatta
Alman, AvusturyalI ve Rus misyoner okullarnn yannda
Amerikallarn Dou Anadolu vilayetlerinin yannda Osman
181
LBER ORTAYLI
l Arap dnyasnda da nemli eitim kurumlan kurduklar

bir gerektir. Hatta Beyrut, Amerikallarn sayesinde Fransz
ve Anglo-sakson kltrel kavgasnn yansd bir aland. Bu
nedenle II. Abdlhamid devrinde Trke eitim veren olu-
umlar, byk vilayet merkezlerindeki sultaniler ve amdaki
hukuk ve tp mektebi gibi kurumlarn gerekletirilmesinin
nemli bir atlm olduunu unutmayalm. I. Dnya Sava
sonunda, 1917 yl iinde btn bu havaliden ekildik ve o
gne kadar son 30 yln iinde yaplanlar ehreyi deitirmi,
Trke ve Trk entelektel hayat kendini hissettirmeye ba-
lamt. ehirlerde beledi hizmetlerin gelitiini, Halep, am,
Trablusam, Hayfa, Kuds, Yafa, Mezopotamyada Badat,
Basra ve Musul gibi kentlerde ehrenin deiim gsterdiini
Sir Mark Sykes gibi dikkatli gzlemciler ve birok seyyah
tekrarlar. Birinci harbin ykc ve ani sonucu Arap dnyasnn
bir kaos iinde yalnz kalmasna ve paralanmasna neden
olmutur. Byle bir netice olmasayd daha mutedil ve dengeli
bir geliimin olaca ve daha mttehid bir Arap dnyasnn
ortaya kaca konusunda phe yoktu.
I. Dnya Savann arifesinde Osmanl mparatorluunun
paralanmasna karar verilmiti. Ingiliz-Fransz blokunun bu
havalide baka birini grmeye tahamml yoktu. Hatta
mttefiki olduklar Rusyay bile... Bolevik Devrimi ol
masa Rusya galipler arasnda olacakt. Ama Ortadouda
sadece kilise, manastr ve okullaryla varln srdrecei
anlalyordu. ngiltere, Balfour Deldarasyonu ile Yahudi
yurduna bir imkn tand. Kolay yorum yapanlar, Ortado
udaki Yahudi varln ngiltere ile izah ediyorlar. Ancak
Kayzer Almanyasnn Filistine Hristiyan Alman ve Almanca
182
konuan Yahudi gn ne kadar desteklediini kimse he

saba katmyor. Galip taraf Almanya olsa ne deiecekti? I.
Dnya Savann sonundaki Yahudi yerleimi ksa zamanda
kltrel zerklik ve idari katlm isteyen bir tutumdan si
lahl mcadeleci bir politikaya yneldi. Ama asl kuvvetini
Avrupadaki Nazi zulmnn yaratt gle edindii ak
tr. Hi phesiz kesin yerlemeye kararl srail, kurulduu
gnlerde Filistinlilere kar acmasz davrand. Bugn sorun
zlmez boyutlarda geliiyor. 1967 Savanda igal edilen
topraklarda 1980lerin banda bile 20-30 bin diye ifade
edilen yerleimciler bugn on misli artmtr. Her art kar
tarafta durdurulamaz tepkiler yaratyor. Byle bir kavgann
iine karann kendinden ok emin olmas, gl olmas
ve stratejisinin tutarl olmas gerekir. Gerisi, sadece yangn
krldemektir.
Ortadou dnyasnda, daha dorusu Araplarn i zaaf
I. Dnya Savann sonunda suni olarak yaratlan siyasi
corafyalardr. Emeviler devrindeki gibi mttehid bir im
paratorluktan sz edilemez. Osmanl devrindeki hadisesiz
beraberlik de dnlemez. Ancak Bayan Gertrude Bell
gibi gerekten ok bilenlerin ok yanlaca haritalar izildi.
Tarihte Irak yoktur. Irak, blgenin Orta Irak blgesinin
corafi addr. Halep ile amn Suriye olmas, Lbnann
ayrl uzun vadede belki rayna oturabilecek eylerdir ama
u son 60-70 ylda sadece karklk yaratr. rdnn ko
numu ne olacak? Filistin ile ne kadar badaacak? rdn
denen lkenin nfus yaps iinde Bedeviler ve erkesler
var; Filistinlilere gre aznlktalar ama asli unsur olduklar
iin aznlk olmalar ok fazla bir ey ifade etmiyor. Monari
183
LBER ORTAYLI
yava yava oturuyor ve benimseniyor. Filistinliler belki br

Arap unsurlarla romantizmin tesinde ciddi dzeyde bir
gerilim iindeydiler. Ama 40 yllk sre iinde btn dn
yaya yayldklar, eitim grdkleri, hem Ortadouda hem
de d dnyada ciddi bir lobi oluturduklar da bir gerek...
Ortadounun tarihi her gn yapsal bir deiim geiriyor.
Bunu yaamak ok strapl... Ama gzlemek ok ilgin...
srail bile 1950lerin sraili deil. Hatta bu kargaann ke
narndaki ran ve Trkiye bile byk deiimler geirdi.
Deien kuvvetler dengesi vaka politik sylemlerdeki
abartlarla uyumlu deil. Ama 1948-1958 dnyasnn Arap
lemi bugnknden ok farkl. retim ve sanayileme by
m deil. Lkin sorunlu ve hzlanan ehirleme var. Bu ehir
leme mesela Trkiyedeki ve Hindistandaki gibi bir retim
artna ve yapsal deiiklie dayanmayabilir. Ama ne olursa
olsun ehirlemenin kitleleri mobilize ettii, yeni siyasal yap
lanma ve rgtlenme biimleri ortaya kard ak. Cemal
Abdlnasrn kavga ettii Seyyid Kutub ve hvan- Mslimin
(Mslman Kardeler), bugnk Msr rejimi ile de kavgal,
ama onlar da artk ayn Mslman Kardeler deil. Msr,
konumuna daha uygun bir politika takip ediyordu; bu ona
hem bir dnyaya alm imkn getirirken hem de geleneksel
i dmanlar karsnda bir zaaf yaratyordu. Neticede olanlar
malm; ama kimse Arap Bahar beklemesin ve rejimin askere
dayal temellerinin deieceini beklemek iin de ortada bir
neden yok. Suriyede de eer bir kan davas olmayacaksa, bu
sefer muhtemelen ordunun br kanadnn hkim olmas
beklenmelidir. Nitekim ran, eski ran deil. ok insann
totaliter dedii rejimde bile bugnn ran seimleri daha
184
ok direnii ve siyasal meydan okumay temsil edebiliyor.

ehir halk sesli ya da sessiz bir direni iinde... Trkiye ise
ok farkl yerlerde... stelik srail kentsel periferideki kitle
lerin siyasi arlk ve basksn daha ok hissediyor. Btn
bu ar yaplanma herkesin Ortadoudaki komplo teorileri
sylemini ve sohbetini artryor. Ama o nispette de bunlarn
ou zaman gerekle rtmediini ispatlyor. Ortadouya
mdahale ve denge oyunlarna girmek herhangi bir d kuvvet
iin ok zor. Ortadou temenniler ve arzu edilir olgularla
anlalp mdahale edilecek bir dnya deil. Tedbirli olmak,
olabileni konumak ve yapmak gerekiyor.
185
OSMANLI MPARATORLUUNDA
ARAP MLLYETL
Osmanl mparatorluu 16nc asra kadar bir Balkan

mparatorluu olarak yaad. Araplar bu devletin uyruu
deildi ve o dnemler iin slamn lkeii ve lked roln
den abartl bir biimde sz edemeyiz. lk defa 18. asrdaki
toprak kayplar ve Avrupa dnyasndan gelen basklar ne
deniyle, Osmanl hkmdarlar slamn szcl ve halife
unvanna titizlikle sarldlar. te yandan bu bilinli slamn
yan banda, ulusuluk dncesiyle rgtlenme ve hareket
aamasna geilmekteydi. Ayn dnemde Arap ulusuluu
hem dncenin dou ve gelimesi, hem de rgtlenme
ynnden Balkan ulusuluklaryla karlatrlamayacak
dzeydeydi. 19. asrda sekinler arasnda bir Arap ulusu ve
Araplk bilinci vard, ama bu bilin siyasal rgtlenme,
siyasal eylem ve hele bamszlk istei aamasna ulamadan
imparatorluk paraland ve Araplar imparatorluun dnda
kaldlar.
Arap vilayetleri 1830larda Mehmet Ali Paann igaline
kadar Osmanl idari bnyesinde, Balkanlara gre daha zerk
186
bir statye sahiptiler (Bu zerklii hukuk stats olan, ma

halli meclisler ve mahalli demokrasiye dayal bir sistem olarak
anlayamayz). Yerli hanedanlar ynetimde sz sahibi olmu,
tmar rejimi her yerde ve yaygn olarak uygulanmamt.
Ancak Tanzimat dneminde merkeziyeti reformlarla Arap
vilayetleri; Trablusgarb (yani Libya), am, Halep, Filistin,
Lbnan, Irak (Musul, Badat, Basra) merkez ynetim sis
temine girmi; Hicazda byle bir uygulama yer almam;
Yemende ve hatta Trablusgarbda tepkilerle karlanmt.
Ardndan 1840larda Lbnanda Maruni-Drzi atmas
kp beynelmilel mdahaleler bunu izleyince Cebel-i Lb
nan iin zerk bir stat hazrlanmt. Arap vilayetlerinde
19. asrda meydana gelen bu yeni ynetim modeli blgedeki
sosyal ve ekonomik deiimle paralel biimde yrdn
den, ideolojik yapda da yeni oluumlarn, yeni kltrel
kalplarn gelitii grlmektedir. Bat ekonomik sistemi,
gelien ulam a sayesinde ticari etkinliini bytt. Bl
gede endstriye ynelik hammadde ve yar-mamul madde
retimi artt. Hatta Lbnan ve Suriyede ipekli dokuma da
lnda gelimeler grld. Mezopotamyada Basra, Akdenizde
Hayfa, Beyrut, Lzkiye gibi iskeleler liman etkinliklerine
kavutular; ticari mbadele hacmi byd. Batnn blge
deki giriiminin ticaretle snrl olmad aktr. Fransa ok
nceden din-kltrel alanda etkindi. ngiltere ve Amerikan
din misyonlar hatta Rusya bunu izledi. 19. asr balarn
da din misyonlarn ve yabanc eitim kuramlarnn says
artmt. Bu tr deimeler Arap dnyasnda klasik slamn
ideoloji birliini sarsmaya balad ve Arap dnyas 19. asrda
Osmanl ynetiminin hatr saylr kar tedbirlerine ramen
imparatorluktan zlme srecine girdi.
187
LBER ORTAYLI
Bunlara ramen ilk nemli ayaklanma, Arap dnya

snn kentsel ve tarm kesiminde deil; uzak lde, Arap
Yarmadasinda grld. Hareket katiyen ulusu deildi;
din bir hareketti. 18. asrn sonunda Arap Yarmadasinda
banaz bir tarikat olan Vahhabilik nemli rol oynuyordu.
Tarikatn kurucusu Abdlvahhab daha ok 14nc asr
dnr olan bn-i Teymiyyeden esinlenmi grnyor.
Asr- saadetten (peygamber devri) sonraki her adet ve kuru
mu ve daha ok otoriteyi bida t diye reddediyordu. Bu daha
ok l Araplnn tima kltrel kurumlan dndaki her
eyin reddi demekti. Abdlvahhab, ln en muhafazakr
ve bakaldran unsuruyla, Suud kabilesiyle birleti. Suudiler
onun lmnden sonra Vahhabilii srdrd. 1806da Emir
Muhammed es-Suud Mekkeyi igal etti. Bu hareket ok
sonra Kavalal Mehmed Paa nn olu brahim Paa sayesinde
bastrld. ldeki bu olay ve potansiyeli, sonraki gelimeleri,
zellikle Birinci Dnya Savandaki Arap ayaklanmasn
deerlendirebilmek iin hatrda tutmak gerekir.
ada boyuttaki Arap ulusuluu Msrda ilk rnlerini
verdi. Mehmed Ali Paa, Msrda reformlarn uygulamaya
balaynca, bir grup renciyi Avrupaya yollad. Bunlarn
iinde Rfat el-Tahtavi (1801-73) Arap ulusuluunun n
cs saylmaldr. Tahtavi daha ok Fransz eitim sisteminin
ve Fransadaki sosyal kurumlarn etkisi altnda kalmtr ve
Arap ulusunun eitimdeki kalknmas ve yurtta bilincine
ulamas iin gerekli yntemler zerinde durmutur. Ulus
uluu bir ayrlklk deildi ve Osmanl Devletinin slam
birlii ve bu birliin gelimesinde rol ve toplayc kudreti
olduuna inananlardand. Gene Maribde, Tunusta ortaya
188
kan ve Osmanl brokrasisinde en yksek yere (sadarete)

ulaan Tunuslu Hayreddin {Paa) de bu tr dncelere sahip
ve modernlemeci slamn erevesi iinde deerlendirilme
si gereken bir kiiliktir. Arap ulusunun gelimesi slam ve
Osmanllk sayesinde mmkndr. Gerek imparatorluun
gerekse slamn modern bir uygarlk ve kltr atlm iin
de yeni bir yorumu ve baars, Osmanlln salayaca
birlikle mmknd. Tunuslu Hayreddin Paa, sonraki po
litik kariyerinde de grld zere, zgrlkler ve anaya
sal kurumlarn bu gelime iin gerei zerinde durmutu.
Fakat Gen Osmanllardan farkl olarak, Halife Sultann
otorite ve birlii salayan kiiliinin zedelenmesi taraftar
deildi. Sultan II. Abdlhamid bu dnemde Araplarn bu
tip eilimlerine kar tepkisiz kalmad. Brokrasinin gen
yeleri arasnda onlara yer verdi. lk bata liberal eilimli
Arap genler de brokraside trmand. Tunuslu Hayreddin
bu genlerdendi, fakat tpk Trk ve Arnavut meslekta ve
fkirdalar gibi sahneden elendiler. Yerlerini kendi yneti
mine daha sadk olanlar ald. Arab zzet Paa ve Melhameler
bu ikinci gruptandr. II. Abdlhamid dneminin grnte
ok sayg gsterilen fakat Yldz evrelerinin ayn zamanda
ihtiyatla bir kenara ittii ideolog Cemaleddin Afgani dnem
iinde Arap ulusuluunu etkileyen ve ona ehre kazand
ranlarn banda gelir.
Britanyann Msrdaki egemenliine kar fikir hareketi
balatan evreler Muhammed Abduh ve Saad Zalul ondan
ok etkilenmitir (Her eye ramen Msrdaki Arap ulusulu
u ve hareketi Osmanl mparatorluundan farkl boyutlarda
geliti ve rnein Urabi Paa Hareketi gibi olaylar bu yaznn
189
LBER ORTAYLI
dnda tutmak zorundayz). Abduha gre, slam artk bir din

olmaktan ok, bir medeniyet ve ada dnyann araylarna
cevap verecek bir dnce ve hareket olarak dnlmeliydi.
Abduhun bu Afganvari modern slamcl benimsemesine
ramen, Afganden farkl bir yn vard: slamn asl sahip
ve ncs olarak Araplar gryordu. Bu, modern Arap
ulusuluu iin nemli bir boyuttu. Muhammed Abduh,
rnein, Osmanl ynetimindeki Suriyede brokrasinin
ve ordunun Trklerden olumas, dilin Trke olmas ve
eitimin de Trke olarak dzenlenmesinden ikayet et
mektedir. Onun Suriyeli izleyicisi Reid Rda (1856-1935)
Msra gemi ve kartt E lM anar (Aydnlk) gazetesinde
ayn fikirleri yaymtr. Rdaya gre tarihte Araplk ftuhat
ve medeniyetle slam yayan ve yerletiren bir unsurdur.
Trkler ise fetihlerine ramen, slamn kuvvetlenmesini
ve yerlemesini salayamamlardr. Hatta yle ki slamn
gerilemesine neden olan bir unsur olmulardr. Bu grn
Trkler ve Hind Mslmanlar arasnda, slamn Trkler
sayesinde gelitii tarzndaki tezin tam tersi olduu ak
tr. Buna ramen Rdann Osmanl hakimiyeti ve birliini
paralamak gibi bir gr yoktur. Gene Suriyeli modernist
slamist Abdurrahmar Kevvakebi (1849-1902) de bu gibi
grleri savunur. Kevvakebi btn Arap dnyasn gezen
politikac bir dnrd. O da Snn bir Mslmand.
Rdann Vahhablie yakn fikirleri vard ve din liderliin
Araplara verilmesi taraftaryd. Buna ramen ikisi de Arap
dnyasnn yakn gelecekte stn ve nc bir siyasi misyon
yklenemeyeceinin bilincindeydiler ve Osmanlnn deva
mndan yanaydlar.
190
Mslman Arap dnrlerindeki bu ortak boyut Hristi

yan Araplar tarafndan da paylalmaktayd. Butrus el-Bustani
1861de Suriyede kurduu ilim akademisine (El-Camiyya
el-lmiyye es-Suriyye) Ali ve Fuad Paalar gibi devlet ricali,
daha dorusu Tanzimatn aydn brokratlarn ye yapar
ken byle bir strateji izliyordu. Ona gre Osmanl birlii
Araplarn da birliini salayacak, onlarn kltrel ve tima
gelimesine yol verecek tek unsurdu. Bu sayede Arap dili de
eitimde kullanlabilecek ve bu sayede Arap dili ve imlasnn
yan sra Arap kltr de bu birlik iinde geliebilecekti.
Siyasi kalknma iin de bu gerekliydi. Aslnda yabanc eitim
kuramlarnda (rnein Syrian Protestant College ve Fran
sz Cizvit Koleji gibi) okuyan bu Hristiyan Araplar; Arap
tarihi, kltr ve diliyle ilgili aratrmalarda olduka olgun
bir dzeye ulamlard. Hristiyan Araplar, slam tarihi ve
kltrn Arap tarih ve kltr olarak yorumlayan eserler
verdiler (Kukusuz bu bir abartmadr). Bu dnceler Arapla
rn sekin medeniyete byk katklar yapan ve yapacak olan
bir ulus olduu ynndeydi. Osmanl ynetiminde Araplarn
daha ok sz sahibi olmas, Arapann eitim dili yaplmas
dorultusunda istekleri vard. Bu istekler, ayn zamanda,
liberal bir dnce ve anayasal kurumlarn gerekletirilmesi
zerinde younlayordu. te bu noktada Hamidiye rejimi
liberal Arap ulusuluuyla, tm slamc niteliine ramen,
uzlamazla dt ve Yldz Saraynn izlettii Arap mil
liyetilii de buydu. Fakat II. Abdlhamid dier yandan
brokraside, hem de hkmet merkezinde ve vilayetlerde
en ok memur istihdam eden bir hkmdar olarak kart bir
grup oluturuyordu. Kald ki resm Yldz slamcl da nc
191
LBER ORTAYLI
ve stn rol Trklere yklemekteydi. zellikle Said Paada

bu aka grlr. Hamidiye ynetiminin Arap dnr ve
aydnlaryla arasnn almas, Midhat Paa gibi uzlatrc
bir devlet adamnn idareden uzaklatrlmasna ramen
Hamidiye ynetimi ve sansr Araplar zerinde Trklerin
zerinde olduu kadar etkili olamamtr. Msrd a baslan
her ey kolayca lkeye sokulup datlabilmekteydi. Arap
ulusuluu bu dnemde federalist bile deildi. Ancak Arap
dilinin kabul ynndeki istekler de Osmanl ynetimince
dikkate alnmad ve tam tersine Trk dili, artan saydaki
okullarla birlikte daha fazla ve daha youn bir ekilde Arap
genliine okutturuldu. stelik merkeziyeti ynetimde
yer alan Arap sekinleri ancak istiari ve daha ok ynetimi
tasdiki bir ilev semek zorunda brakldlar. Aslnda b
rokraside grevlendirerek Arap sekinlerini eritmek baarl
bir yol olabilirdi. Ne var ki, gerek stanbulda kurulan Airet
Mekteb-i Hmayunu, gerek Galatasaray, gerekse Mekteb-i
Mlkiye zel snflara Arap erafnn sekin ocukla
r deil, daha ok orta ve alt snflardan genler getirildi
(Mekteb-i Mlkiyede 1901 ve 1907 aras yz altm yedi
Arap genci okumutu).
Bir yandan Hicaz demiryoluyla doruuna kan bayn
drlk faaliyeti, te yandan Filistindeki Siyonist kolonizas-
yon Araplarn dikkatini Trkler zerinden baka noktalara
ekmekteydi. Yabanc eitim kurumlarna ramen bir de
Trk mektepleri artyordu. Sadece Halepte bir dadi, yirmi
Rdiye; amda bir dadi, Rdiye 1880lerde faaliyet
teydi. Bu say Birinci Dnya Sava banda yz at. Basn
organlarnda, etkin basn dili Arapa ve Franszca olmasna
192
ramen, alt civarnda Trke resm gazete vard. Bundan

baka resm basnla propaganda dnda, din liderler de ka
zanlmt. Halepli Rufai eyhi EbulH uda bunlarn banda
geliyordu, imparatorluun sonunda Trkeye dayal nemli
bir kltrel miras braklmt. u kadarn belirtmek gerekir:
Hamidiye dneminde Arap ulusuluu ve resm Osmanl
merkeziyetilii bir uyum iindeydi. Ancak bu uyumun da
yakn gelecekteki patlamay iinde barndrd akt. Itti-
had ve Terakki ilk bata btn unsurlar gibi Araplarla da iyi
geinme yolunu seti. Merutiyetin ilk ylnda Araplarla tti
hatlar arasnda Arap-Osmanl kardelii komitesi kuruldu.
Ancak bu kurul abuk zlecek ve ttihatlarla Arap liderler
kar karya gelecektir. Tek istisna halen ttihad Terakkiye
sempati besleyen Canbulad ailesi ve Lbnan Drzleridir.
kinci Merutiyette federalist bir yapy amalayan ve artk bir
program olan ulusu Arap rgtleriyle Arap siyasal yaam
yeni bir aamaya girdi; ancak bunlar Balkan ulusuluu gibi
etkin ve yaygn bir karakter gsteremiyorlard. rgtlenme
ve faaliyet biimi sadece farkl deil, ayn zamanda zayft.
Arap rgtleri iinde A ziz el-Msri hin nderliindeki E l
Kahtaniyye ve 191 l de Pariste oluan E lF atat en nemlile-
rindendir. ttihatlar Araplarla iyi geinmek iin zellikle
El Kahtaniyyeye yaknlk gsterdiler. Bakentte ve baka
yerlerde srgnde bulunan Arap aydn ve kabile liderlerini
affettirip Mekkeye geri gnderdiler. El Kahtaniyye grubu
Avusturya-Macaristan modelini izleyerek bir ifte monari
istiyordu. te bu hi kabul grmemiti. ttihatlar komiteyi
ykc ve kanun d ilan ettiler ve Aziz el-Msr ile arkada
lar daha 1912de Kahireye iltica etmek zorunda kaldlar.
193
LBER ORTAYLI
Bu sralarda faaliyette olan El Fatat da 1913te Pariste bir

Milli Arap Kongresi toplad. ttihatlar kongreyi etkisiz hale
getirmek iin anlama yolunu setiler ve bir temsilci grup
gnderdiler. Anlama Araplarn lehineydi. Buna gre; Arap-
ann resm dil olmas, Araplarn askerlik ve memuriyette
belirli bir oranda istihdam ve zellikle Arap vilayetlerinde
Araplarn memur olmas (bizzat be tane vilayeti Arap valiler
ynetecekti), bundan baka Osmanl kabinesinde en az
tane Arap nazr bulunmas gibi esaslar zerinde anlald.
Kukusuz kongre sonunda ttihatlar bu kararlar uygulama
konusunda hibir giriimde bulunmad ve unuttular. ttihad
ve Terakkinin Arap politikas aslnda Turanclk gibi akm
lardan ok, bu gibi acemice politik manevralar yznden
kmaza girmitir. Fakat her eye ramen Arap unsurun
imparatorluun son gnlerine kadar, Lawrencein kkrtp
ynelttii Hicazdaki ayaklanma dnda rgtl ve yaygn
bir ulusu direnie gemediini belirtmek gerekir.
194
FLSTN
Filistin tarih bir isim gibi grnyor; nitekim yledir de.

Tarihte Filistenler diye bir kavim var. Bunun, byk l
de, batdan gelen deniz kavimlerinden, Palasilerden olduu
aktr. Fakat bu Palasilerin, Filistin denilen blgeye yerle
tii de aikr olmasna ramen bunlarn Filistini ne lde
oluturduklar, oraya ne kadar hkim olduklar tartmaldr.
Filistin topra, ok aktr ki miladn 8 bin yl ncesin
den beri yerleimin olduu bir toprak... Hatta bu, yazdan
ncesine de gidiyor. Ortadou topra, tarihin bilinen en
eski zamanlarndan, yani ezelden, Ingilizlerin tabiriyle/rom
time immemorial, hatrlanmayan zamanlardan beri uygar
ln grnd yerler. Nihayet, bildiimiz tarihsel alar,
slamiyetin ilk zamanlarnda Emeviyye devrindeki enteresan
kltrel geii hatrlayalm. Diller, mesela Aramca, Arapa-
ya dnyor. Msrda ayn grupta Kerbt dili yava yava
yerini Arapaya brakyor. Bundan baka maddi kltrel
dnme bir rnek; Halife Hamm Jerichodaki saraynda
Bizans ve Roma dneminin resimlerinin mozaiklerini, hatta
n resimlerini bulabiliyoruz. Dahas klasik slam devrinden
195
LBER ORTAYLI
sonra nihayet Memluklar ve Osmanllar... Memluklar bu

blgede, Ayn- Callut Savanda lhanl Mool ordusunun
hcumunu durdurmular. Dolaysyla Ortadou asrlar
nn son alts, zellikle Memluklulardan sonra Osmanllar
dneminde bir sulh u skun devri olarak gemitir. Arada
Msrn fatihi olan Napolyon un -o zamanki tabiriyle Ge
neral Bonaparten- Akkada, yerel ayanlardan saylan Cezzar
Ahmet Paa tarafndan pskrtl var ki bu, Bonapartea
kar nemli bir koalisyonun byk baarlarndan biri saylr.
Ardndan Msr valisi Mehmet Ali Paa ve onun olu bra
him Paann bu blgeyi tekrardan bir sre iin Osmanlnn
elinden almas var. Halk pek memnun olmam bundan.
II. Mahmuttan itibaren bu blgenin daha sk bir ekilde
merkeze rabtedildii grlyor.
Filistin ismi, ok ak belirtelim, Memluklular devrin
de de, Osmanllar devrinde de kullanlmamtr. Buraya
genellikle Bilad- am, yani Avrupa tabiriyle Greatest Syria
deniliyor. Suriye tabii ki corafya bakmndan bugnk
Suriye deil; daha geni bir blge. Filistin ismi de Osmanl
ynetimi ykldktan sonra yeni gelen idarenin verdii, tarih
corafyayla ne kadar badat belli olmayan bir isim... Ama
uras bir gerek ki bugnk srail art igal altndaki Bat e-
ria ve Gazze ve hatta Golan Tepelerinin bir ksm; kullanlan
dil, dinlerin haritas, hatta muhtelif etnik gruplarn bileimi
bakmndan ok zgn bir blge... te bu Filistinin iinde
bugn kaynayan bir kazan var. Bunun zerinde durmamz
gerekiyor.
Yavuz Sultan Selim Han Maratan balayarak ta Kahireye
ulat bir sene iinde, yani 1516 Mercidabk ve 1517 Rida-
196
niye arasnda bu blgeyi alm. Bu yldrm savan yneten

mareal Osmanl padiah Yavuz Sultan Selim Han n halefleri
de bu blgeyi idare etmiler. Hatta Anadolu ve Rumeliden
daha gevek bir tmar sistemi olmasna ramen vakflarn
geni lde yaylmasyla drt asr burada kalm Osmanl...
Birinci Dnya Savanda, 1917 ve 1918de elden kmtr
Filistin. Ondan sonra Dou Arap lkelerinin, yani Mark
dnyasnn ngiltere ve Fransann blm arasndaki
kaderi bugnlere kadar gelmitir.
Bu blgede Yahudiler var myd? Elbette ki vard. srail
denen Filistinin bir ksm, Yahudi rknn anavatandr. Ne
var ki tarihin muhtelif zamanlarnda Yahudi rk buralardan
srlm, baka yerlere yerlemitir. Bu srgn hayatn,
tarih bilgi ve deliller kadar menkbeler de kendine gre
anlatmaktadr. Ama ok ak bir pasaj daha vardr; bilhassa
M. S. 70te, mparator Titius zamannda mabedin tekrardan
yklmas -ikinci mabed ykm saylr- ve bu olay Yahudi kav-
minin etrafa srlmesi ile birleir. ok az Yahudi, Galilea ve
Judea denilen ksmda kalmtr, Yahudilik etrafa dalmtr.
Bu dalmadan evvel de Yahudi kavmi Akdenizin muhtelif
yerlerinde, mesela 330larda skenderiyede, tabii Anadolu
ehirlerinde de bulunmutur. Mesela Miletosta bir tiyatroda
tan zerinde Judeon Simeon yazyor; abone olmu adam.
Demek ki btn ehirlerde zengin-fakir koloniler halinde
yayorlard. Aslnda St. Paulun yayd Hristiyanln do
rudan doruya Yahudi cemaatlerinde ve onlarn her yerdeki
sinagoglarnda propagandas yaplmtr. nk St. Paul, bir
haham olarak btn yetikin Yahudi erkekleri gibi sinagog
lara girip konuma zgrlne sahipti. Yahudilerin olduu
197
LBER ORTAYLI
yerde n planda Hristiyanlk tutulmutur. slam fetihleri

balad zaman -ki bu Hz. mer devrindedir- Filistin ve
Msr aa yukar paralel zamanlarda fethedilmitir. Her
ikisinde de komutan Amr ibnu 1-Astr. Araplar geldii zaman
bu blgede, ok ilgintir, Arapa ok az yerlerde adalar ha
linde, lde konuuluyordu; yaygn dil ise bir Sami dil olan
Aramcayd. Yahudilerin kendi dili olan branice ise artk
sadece dua kitaplarnda ve sinagoglarda yayordu.
Peki Aramcann Arapaya dnm nasl oldu? Hi
karanlk bir olay deil. kisi de birbirine yakn, Sami diller
ve benzeen pek ok zellikleri var. branice ve Aramca ok
benzetii iin M . . II. asrda btn bir blgede branice
silinmi, dier Keldani dili silinmi ve yerini Aramca al
mt. imdi de Aramcann yerini Arapa alyordu. Bugn
artk Suriyede tamamen ortadan kalksa bile yer yer Aram
ca konuulan kk kyler vard. Bunlar bizim lkemizde
de mevcuttu. Bu yerlemelerdeki Aramca bilhassa kinci
Dnya Savandan sonra yava yava silindi; sebep de bu
dili konuan Yahudilerin sraile g etmesidir. slam ftu
hatndan sonra ilgin bir dnem iindeyiz; Arapa slamla
birlikte bu blgeye yaylyor ve karmza daha evvelden
Musevilerin, sonra Hristiyan cemaatlerin yaad ve nihayet
Mslmanlaan bir blge kyor. Filistinin XVII. ve XVIII.
asrlardaki yaps ok aktr. Bu lkede muhtelif diller; en
bata Arapa, ok az da spanyadan g edip gelen Sefarad
Yahudilerin dilleri hkim. XIX. yzylda yeni bir unsur ortaya
kyor; Dou Avrupadan gelen Yahudiler. Bunlar bilhassa
Rusya mparatorluunda -ki o zaman Polonyann dousu
da Rusyann elindeydi- ve Orta Avrupada grdkleri itilip
198
YAKIN T A R H N GEREKLER
kaklmadan dolay kurtuluu srailde grenler... Yani gelenek

sel inanlar gelecek yl Jerusalemde bulualm neidesini
takip ederek geliyorlar. Bu gelenler ilk bata belki ok byk
zorluklarla karlamadlar ama zamanla blgedeki Araplarn
itirazyla birlikte Osmanl hkmeti vaziyete el koydu. ok
ilgin bir ekilde Rusyadan gelenlerin g durduruldu. Bu
sefer ne yaptlar? Amerikal olarak geldiler. Kudsn ABD
konsolosu olan Salah Merrilin bu konuda ok byk rol
olmutur. in daha da ilginci; mttefikimiz olmaya balayan
Almanya ve onun Baron Rosen ve Alten gibi konsoloslar
buradaki Alman Yahudi gn, Yidi dilini konuanlar,
Alman kltrne yakn olanlar tevik ediyorlard. Filistin
topraklarna sadece Almanca konuan Yahudiler deil, biza
tihi Hristiyan Almanlar da g ediyordu. Hayfadan gneye
kadar uzanan, Emek Rafaim, Valhalla gibi birtakm koloniler
vardr. Hatta Trk idaresinin kurduu Beravann civarnda
bile vardr bunlar. Bylelikle Filistin modern zamanlarda
da ok-dilli bir corafya olmaya devam etti. Bu ok-dilli
corafyann iine nihayet 1878 Rus-Trk Savandan sonra
Dobruca ve Bulgaristandan kopup g etmek zorunda kalan
erkezler de katldlar. Baz erkez kyleri ve Rusyadan at
lan kabileler de Filistine yerleti. Falih Rfk Atayn St
aac Filistine erkezlerle gelmitir, erkez kyleri burada
st aalarndan tannr gibi bir cmlesi mevcuttur. H a
kikaten Filistin artk ok-halkl olmaya balamt. darenin
g nlemesi, dengeyi salamasna ramen her zaman bir
yan yol bulunuyordu. Filistin topraklarnda II. Abdlha-
mid Han, bu snrsz g nleyen bir hkmdar olarak
elan kutsanr. Fakat te yandan gn bu zaman balad
199
LBER ORTAYLI
da bilinir. Birlikte 2,5 milyon Yahudi, Rusya imparatorluk

topraklarn terk etmiti. Bunlarn hemen hepsi ABD, Ka
nada, Gney Amerika gibi yerlere g etmilerdir; en bata
Filistine gelip yerleeni 30-40 bini gemiyordu. Ne zaman
ki Avrupa Nazizm denen zulm dnemine girdi, buraya g
edenlerin saysnda da art balad. Her eye ramen Birinci
Dnya Savandan sonra Birlemi Milletlerin yapt tak
simatta bugnk srailin yars bile Yahudilere ait deildi.
Bu nereden balad? Birinci Dnya Savanda Yahudi ulusu
aslnda her iki tarafa da mzahir gibi grnmesine ramen
gelecein ngilterede olduunu anlamt. Nitekim Lord
Balfour, savan hemen ertesinde srailde bir Jevuish home
yani Yahudi oca kurulacan vaat etti. phesiz bu bir
Yahudi bamszl deildi. Zaten Osmanl zamannda g
edenler de henz bunu istemiyorlard; kltrel otonomiye
itirak istiyorlard. Ama gelien hadiseler ve d dnyann
itiiyle vaat edilen Jewish home giderek kuvveden fiile ev
rildi. Sonra Yahudiler de silahlanmaya baladlar (zellikle
Rusyadan gelen air dnr Vladimir Jabotinsky bu radi
kalizmi temsil eder) ve olaylar bir i atmay, ardndan da
srailin 1948de ilanndan sonra Arap devletleriyle Yahudiler
arasndaki bir sava getirdi.
Vladimir Jabotinsky ilk silahl mcadeleyi balatan Ya
hudi olmasyla dikkatleri zerine ekiyor. Bugn Tel-Avivde
bir Jabotinsky Caddesi var. Bir de Lichtheim Caddesi var.
Lichtheim da bir Alman Yahudisi... Rus Yahudisi olan
Jacobsonla birlikte stanbulda Siyonist temsilcisi olarak
bulundular. Gya Siyonist Bankann (Anglo-Levantine
Banking Company) yneticisiydiler ama bankaclktan ok
200
siyasetilik yaptklar da bir gerekti. Yalnz Osmanl Ya

hudilerinin Siyonizme ok yz vermedikleri de aikar. Bu
onlarn havsalas ve siyasi program dnda kalm. Bittabi,
Osmanl Yahudilerinin ok nemli bir zellii daha var;
Batdan gelen milliyetilie yz vermedikleri grlyor. O
zaman bunu Hristiyan bir doktrin olarak grdkleri iin
vaziyet alyorlar. Bu uzun sre devam etmitir. 19. asrda
Theodor Herzl ve arkadalar tarafndan daha ok Almanca
konuulan blgede ortaya karlp Rusa konuulan blgede
asl dinamik karakterini bulan Siyonizmi herkesin benim
semedii ok aktr.
Ben Gurion ve arkadalar ki Izak Ben-Zvi daha sonra

cumhurbakan olmutur, sosyalist, laik insanlar, dinle
imanla ne kadar alak alan var; tartlr.
Bir kimlik olarak nemle zerinde duruyorlar ama baz
Yahudilerin Siyonistlerle de ilgisi yok. Bunlar ya ok din
dar oluyorlar veya ark hahamndan dolay Batdan gelen
modern Yahudilik akmlarna bile ihtiyatla bakyorlar. Me
sela ttihatlarn hahambasm Siyonistler hibir ekilde
sevmemi.
Mesela Ben Gurion, Emmanuel Karasso'yu da hi sevmiyor;

burada bir mcadeleleri var.
Evet, olduka ak bu. II. Abdlhamidin tuttuu ha
hamba Moe Levidir. Ondan sonra ttihatlarn getirdii
hahambay hibir ekilde benimsemiyorlar. Tabii Trok
gibi benimsenmeyen baka Yahudiler de var. Keza Marx
da yle. Onlar artk Yahudi kavminin dmanlar eklinde
mtalaa ediliyorlar.
201
LBER ORTAYLI
1948de srailin kuruluu ilan edildi. ngiltere ekiliyor,

ekildiini aklamadan bir gn evvel, o bolukta Ben Gurion
devleti Tel-Avivde ilan ediyor. Bunun arkasndan ne oldu?
Arap devletleri, bata rdn Krall olmak zere Msr sa
vaa giritiler. ok hazrlksz, donanmsz, bamszl olan
ama ounun ordusu iyi eitilmemi Arap devletleri... Be
cephede sava srdrlyor ama srailin sava eitimi var,
onlarn yok; isterse on cephe olsun, srail savamaya hazr. Bir
vakit sonra srail kuvvetleri stn duruma geiyor, bu arada
gemite ngiliz ordusunda grev yapm olan John Bagot
Glubb Paa rdn ordusunu eitiyordu. Onun raporunda
ok enteresan bir nokta var; Bunlara nce saldrgan olmay
retmeliyim diyor. O kadar sulhsever bir yaplar var k i...
Peki sava olanlar kimlerdi? Bedeviler... Ama Bedeviler
kendilerine gre bir sava, bir ideal belirlemilerdir, onlar
dzenli bir ordu savama alamazsnz, bu sebeple Arap dn
yasnn durumu ok zordu.
Balangta hi kimsenin beklemedii bir biimde Siyo

nist devlet be cephede baarl oluyor ve devlet varln
srdryor.
Srdryor ve sonra girdii yerleri de terk ediyor. Han
gi blgeler bunlar? Kuds; Kuds bldler. Surlarn ii,
Alaeddin Caddesi ve tabii ki Zeytinda blgesi Araplarn
elindeydi, rdnnd. Buna karlk Scopus Da (Mount
Scopus) dediimiz tepe ve (bir zamanlar orann ucunda da
Cemal Paann karargh vard) etraf tepeler srailin elindey
di. Scopus Da ayr bir blgeydi ve Birlemi Milletler birka
haftada bir oradakileri konvoyla Kudse gtrp getiriyor
202
lard. Yani sabah akam ie gitme dertleri yoktu. Bu arada

da meseia Scopus Dandaki yazma kitaplar daha ierideki
emin blgeye (Kuds niversitesi Kamps) tamlar. n
k Siyonistlerin kurduu bugnk brani niversitesinin
bir blm de Eski Kudste yaplmt. Bu ok ilgin; Yeni
Kudste Osmanl idaresinin modernizasyonunu gryor
sunuz; belediye binasn, mutasarrflk binasn, birtakm
baka tesisleri... Eski Kuds ise bildiimiz eski K uds...
ehrin etrafndaki karakollarda da Alman mimarisi gze

arpyor.
Tabii, orada Alman kolonizasyonu, Osmanl modernle
mesi mevcut. Bilmediimiz bir ey var... 19. asr boyunca
bilhassa II. Abdlhamid ve ok ksa da olsa ttihat Terakki
dneminde Arap lkeleri mthi bir modernleme geiri
yorlar; hatta yle bir modernleme ki Anadoludakinden
bile daha hzl...
Aslnda 1988de Filistin tannd. B urada byk mitler

domutu am a Filistin ne olarak tannd, nasl tannd;
hl tartlan bir konudur. Tam 1988de bir eyler yoluna
girdi derken sonu gene hsranla sonuland.
sraildeki hkmetin merebine gre Filistin hkmeti
nefes alyor veya alamyor; ama tek sorumlu srail deil,
br Araplar ve hassaten Filistin Araplar arasndaki farkl
cephelerin de bu durumda pay var. hakikaten yava ve bir
mit beslememize frsat vermiyor. Memleketin iinde grup
grup insanlar, srail tarafnda da ok deiik fikirler, atma
eilimleri var. Demek ki Ortadou o drt asr zletecek du
203
LBER ORTAYLI
rumdayd. Tabii bunu burada drt asrn restorasyonu iin

sylemiyoruz, nk bu adeta krlm bir bardaktr, yeniden
bir araya gelmesi ok zordur, olmaz zaten.
Dahas Filistinin kark tarihinden daha kark olan
bir hukuki gelecei sz konusu. Burada hukuki yap sakat
vaziyette... Birlemi Milletler organlar, Uluslararas Adalet
Divan hibir zaman kesin hkmler verecek bir statde
deil. Sadece mtalaalar sz konusu, balayclk yok. zetle
klasik bir zlmezlik iindeyiz demek yanl olmayacaktr.
Tragedya zaten zlmezlik demektir. Durum bir zlmez
lik unsuru zerine gidiyor. Bakalm insanln gr bunu
ne kadar deitirebilecek? Herhalde zlmezliin getirdii
sorunlar iki taraf iin de geerlidir.
Oradaki insanlar drt asrlk Osmanl ynetimine hasret

duyuyorlar.
1967de de bize Meydan- Ekbezden bindiimiz trendeki
ihtiyar Araplar Ah nerede o Osmanl! diye yaknyorlard.
Cevab dndrcdr. Acaba o Osmanly kim kovalad,
bizimle beraber mi kovaland; bilemiyoruz. Beeriyet byle-
dir; nce gerekli olan kovalar, sonra onu arar.
204
ARAP DNYASINDA
BASKICI LDERLER VE OULLARI
Arap dnyasnda cumhuriyetileri skt-u hayale uratan

bir yaplanma vardr. Bir zamanlarn Lbnan etnik gruplara
dayal, demokrasisini olduka dzgn yrten, mreffeh bir
lkeydi. Derken ardndan kyamet koptu, halen de eskiyi
arayan bir yap var. Geriye nispeten sknete sahip Arap
dnyasnn monari ile ynetilen devletler kalabal kald.
Buralarda allm Bat demokrasi sistemi ilemez; siyasi
partiler ya bulunmaz ya da tamamen gstermeliktir. Sivil
toplum kurulular ise monarinin sekinlerinin kontroln-
dedir. Lkin hukuk devleti esaslarnn oturmad monari
toplumlarnda inkar edilemeyecek bir yaplanma sz konu
sudur: Kanun...
Burada kanun, din kural ve adetlerin getirdii mekaniz
malar halinde iliyor. Suudi Arabistanda birinin evine polis
girmesi ok zor ve istisnai kararlara dayanabilir. Kabileler ve
etnik gruplar arasndaki dengenin gzetildii rdnde baz
koruma mekanizmalarnn ihlali sz konusu deil. Krfez
205
LBER ORTAYLI
eyhliklerinde dahi dikkat edilen kural ve gelenekler var.

M aalesef halk idaresi denen Arap devletlerinde liderlerin
zerinde hukuki ve mali hibir endie yok. Gvenlik g
lerinin fert hayatna ve hrriyetlerine, daha dorusu temel
var olma haklarna sayg gstermeleri sz konusu deil.
En olumsuz rnek Saddamn oullaryd. Kaddafnin
olu Mutassm petrol idaresinden kendi adna 1,2 milyar
dolar istemiti. Babas itiraz etmediyse muhtemelen de al
mtr. Zaten petrol gelirlerini lider idare ediyordu. Byk
olu Seyflislam da zamannda snrsz para harcyormu ve
kendisinin bir nutkundan da anlald zere i harbi y
netmeye de hazrm. Dou Libyaya sevk edilen Afrikadan
getirilme lejyonerleri ise dier oul Hami idare ediyordu.
Aile yelerinin hkimiyeti, monarilerdeki prens ve pren
seslere benzemiyor. nk oralarda hkmdar ocuklarnn
devlet adamlar ve halkla olan mnasebeti, bununla ilgili
protokol konumlar belli. Halk cumhuriyetlerinde ise devleti
yneten bakan ve memurlar ok kere ocuklarn basksna
da uruyor. Asl hazin olan durum ise birtakm kar grup
larnn prens ve damatlar ticari ilikilerin iine kanunsuz
olarak ekmeye almalar...
Msr diktatr Hsn Mbarekin olu Cemal ilk anda
lkesini terk etti; anlalan pek snmad pozisyondan dolay
ailesinin ve kendi bann derde girmesini hi istemiyor
du. Sokaktaki insann onun iin kanaati ise u ekildeydi;
Babasnn olu olmaktan baka nemli bir kusuru olduu
sylenemez.
Turgenyevin babalar ve oullar arasnda beeriyetin
elikilerinden doan bir atma var. Arap liderlerinin oul
206
.YAKIN TA R H N GEREKLER
lar ise genelde yeteneksiz, mutsuz ve kendileri iin yayor.

Suriye devlet bakan Hafz Esadn byk olu babasnn
halefi olarak yetitirildi, yetkilerine tecavz eden istihbarat
efi amcas Rfat ile sk sk atmaya dt syleniyordu.
Babann beklenmeyen lm ile Suriyenin bugnk devlet
bakan iktidara geldi. BAAS Partisinin iki grubu arasn
daki srtme ise devam ediyordu. yi niyetli Baer Esadn
durumu bu yzden pek zordu ve neticede kendine izilen
yola teslim oldu.
Arap monarilerinde airet var; airetin iinde de haylar
yani oymaklar var. Hkmdarn bunlara kar hesap verme
durumu sz konusu... Hkmdarn mutlak hkimiyetini
snrlayan unsurlardan birisi, hkmdar ailesinin gen yeleri
veliaht ve prensler iin de sz konusu. Hibiri tahtn kar
snda martlm ocuk rol oynayamaz. Bu baz konularda
kendilerine bir snrlama getiriyor; ama kamu kurumlan ve
hizmetleri gibi bir dzen orada da gelimemi.
Maalesef Arap dnyasnda cumhuriyeti diktatrler iste
nen mekanizmay gelitirebilmi deil. Reform iin zaman
gerekiyor. adamlar ve sanayici gibi ensesi kaln bir zmre
-buna isterseniz burjuvazi de diyebilirsiniz- mevcut deil.
Byle bir zmre ada dnyada, sermayenin devletle olan
ilikilerinde herkesin satranc kurallara gre oynamasn
dzenler. Ama ortada arl olan bir snf yoksa herkes
kendi gemisini kurtarr.
Yolsuzluu gtrenler bilhassa devrimin ilk yllarnda
lidere sokulamazlar. Ama ksa zaman sonra ya byyen, akl
pek o kadar geliemeyen liderin oullar avlanr ve onlarn
araclyla rvet ve yolsuzluk olaylar bymeye balar.
207
LBER ORTAYLI
Toplumsal deime ve hukuk dzeni kolay kurulamyor

fakat bu kurulamayacak demek de deil. Dnyann her k
esinde birbirinden farkl toplumlar var, aralarnda eitlik ve
paralellik olacan dnmek beyhudedir. Ama Ortadou
toplumlarnn uzun gemilerine, imdi kmsediimiz
airet toplumlarnn kendi iindeki geleneklerine ve bir asrdr
filizlenen modern aydn takmna gvenerek baz gelimelerin
mmkn olacan pekala mit edebiliriz.
208
III.
TARH MRAS
VE
STANBUL'UN GELECE
STANBULUN TARH VE KML
H ayatnzda stanbulun nemli bir yeri var. Hayatnz

dan, sizi kimlerin etkilediinden, stanbulda yaadnz
semtlerle de ilikisini kurarak biraz bahsedebilir misiniz?
Ben stanbullu deilim . stanbulda dom adm ,
Avusturyada dodum. Trkiyede ilk geldiim, havasn ald
m yer stanbuldur, ona phe yok. Daha evvel soluduum
hava talyadr. ocukluumun bir ksm Ankarada geti.
Ankara o zaman daha istimlake uramamt ve civarndaki
Etlik, Dikmen gibi balar tabiat bakmndan ok ho yerlerdi
ve hkim mimari de daha ok Ermenilerin veya Ankarallarn
oturduu eski tip evlerden olumaktayd. Onlar grmek
insan ok etkiliyor.
stanbulu ocukluumdan beri her zaman iin ok arpc
buldum. Mesela hatrlyorum, Topkapya ilk gelilerimiz
den birinde bir rehber vard, kendisi galiba Cokun Beydi.
Mustafa Paa Kknde bir izahat veriyordu (oras 1950le-
rin banda demek akt) ve ok gzel Franszca biliyordu.
Fransz dilinin gzel bir dil olduunu ilk defa o zaman fark
211
LBER ORTAYLI
ettim. Bu dili, onun sayesinde sevdim. Beyolu ise bamba

ka bir eydi. Birka sene sonra baktmda gene gzeldi,
fakat rahatsz edici bir yerdi, yani kozmopolitizmi gerek
bir kozmopolitizm deildi. Bir tara kozmopolitizmiydi ve
demodeydi. Bazlarnn iddia ettii gibi dnyay tantp,
koklatp retecek durumda deildi. Fakat burann izlerinde
bir dnemi belki arayabilirdiniz. Ben, insanlarn Beyoluyu
o dnemi aradklar iin sevdiklerini zannetmiyorum. Buras
deiik bir yerdi ve genelde stanbul, Beyolu, skdar ve
Kadky tarafnda oturanlarn birbirlerinden haberi yoktu.
Yani Kadkyllerin ok byk bir ksm skdar bilmez
ve sevmez. skdarllarn Kadkye ne kadar getiklerini ise
Allah bilir. Beyolu ilesinde oturanlarn da sur ii stanbulu
tandklarn, dahas merakl olduklarn hi zannetmiyorum.
Hatta o kadar ki mesela stanbul Teknik niversitesi gibi bir
kurumda okuyan rencilerin niversite dnemi boyunca
stanbulun iine inip de bir turist kadar keyifle ve merak
la buray ziyaret ettiklerini, baz yerleri incelediklerini hi
sanmyorum. Mhendislerin yaptklar ilerden belli; bunlar
geri iyi mhendislerdir, bunu herkes syler. yi hesap kitap
bilirler, iyi tasarmlar vardr. Fakat birka hari, hatta yle
olmalar gerekenler de dahil olmak zere bu kiilerin ou
kltr adam deildir. Ben mesela mimari tarihiyle uraan
mhendislerin Osmanl mimarisinin gizemine ve estetiine
ulatklar kanaatinde deilim. ayet byle bir ey olsayd,
stanbulun ortasna Belediye Saray gibi bir ucube kondu-
rulmazd. En azndan bu konu hakknda byk itirazlar sz
konusu olurdu. Tabiatn ve ilahi bir kudretin binay atlatt
son depremden sonra da oraya kazma vurulurdu. Bana kalrsa
212
burasnn mill mimari eser olarak ilan edilip -neresi mill,

neresi mimari anlamadm, berbat bir bina- tescil edilmesi
byk bir utanmazlktan baka hibir ey deildir.
imdi otel yaplacakm...

Ne yaptklar beni hi ilgilendirmez, bina yktrlmad ki.
Biz hep yklsn istiyorduk. Solun ucube binasn, sa takm
otelcilie eviriyor, kuma ayn kuma... O binay yaatmak
belediye iin mspet bir puan deil. Bunu her zaman da
sylerim. Bu binay yapan insanlar her eyden evvel ken
dilerini Mimar Sinan yaklamndaki bir eserle yartracak
kadar uursuz, kstah ve tarihe tamamen dmandrlar. Yani
ahap bunlar iin bir sefalet, genliklerindeki bir skntdr.
Bu ucube bina yaplrken ehzadebann konaklan ykld.
Maalesef stildal Harbinin abidesi olmas gereken bir mekn
(karakol) ve yenieri acemi klas diyeceimiz acemi olanlar
odalar da ykld. Bunlarn hibirine birka kii dnda ses
karan olmad.
stanbuldaki Osmanl ve Bizans mirasnn korunduunu

dnyor musunuz?
Trkiyede bir gruh vardr. Bunlar sistematik olarak
bilhassa Trkiye Cumhuriyetinin Bizans mirasn tahrip
ettiinden sz ederler, kastlar odur. Kendilerine cevap
olarak unu sylerim: Ayasofya rnei dnyann baka bir
yerinde yoktur. Kurtubadaki mescidin durumunu grr
seniz bunun ne kadar byk bir fedakrlk ve alicenaplk
olduunu anlarsnz. Belki artlar ve zamann zorluundan
kaynaklanmtr ama bu gerei deitirmez. kincisi; bir
213
LBER ORTAYLI
alt katman olduuna gre Bizans mirasn tahrip etmek

iin nce Osmanliy tahrip etmek gerekir. Belediye saray
bunun tam bir numunesidir. Osmanliy tahrip ettik. imdi
evreyi kurtarmak iin altndaki Roma mirasn savunmak
durumundaym. Bundan sonra beynelmilel mehafilde de
sabah akam her yerde tahrip edilen Roma mirasndan bah
sedeceim. Ta ki o gudubet bina oradan kaldrlana kadar...
Bu ekilde etrafndakileri, hi deilse ehzadebann gr
nmn ve Ankaravi Medresesini bir para kurtarrz. Bu
sebeple orada Romallar yaatalm diyorum. Eer stanbul
medeni bir beldeyse belediyenin o binay oradan kaldrmas
lazm. Bunun zerinde ok duruyorum, olduka nemli bir
konudur.
Sur ii stanbula gelip gittikten, orada ksmen oturduktan
sonra stanbulun ne olduunu anladm. nk aa yukar
1960tan evvelki sur ii stanbul sadece mimari dokusu itiba
riyle deil, ahalisi ve insan unsuru itibariyle de stanbuldu.
Atmosfer oumuzun baylaca, sevecei gibi deildir. n
k stanbul halk sknt eken bir ehrin insanyd. Bunlar
sizin bildiiniz Tokatlnn, Konyalnn, Erzurumlunun,
Anteplinin, Kayserilinin eli ak adamlar deildi. Nitekim
stanbul, kurulduundan beri sknt eken bir ehirdi. Bura
nn iaesi ok pahal ve zor yollarla elde edilir. Bu bir Bizans
mekanizmasdr ve Romadan gelmektedir. Roma, bilindii
zere Msrn buday, Ege Adalarnn zeytinya ile geinir
di. Konstantinopolde de yle olmutur ve ayn mekanizma
bizim iin de geerlidir. Yani Dars-Saadet, Der-Saadet ve
Bilad- Selase, Karadenizin kuzeyinden gelen ya, peynir,
bal, Dobrucadan gelen buday, Bulgaristandan gelen hayvan
214
ile geinen, mevsim-i itada byk yakacak skntlar yaa

yan ve bu iin mesuliyetinin stanbul kadsna, hatta ondan
da ziyade sadrazama ait olduu yerdir. yle bir durum ki
sadrazam ekmeki, frnc teftii yapar, iddetle narh konur.
Aslnda byle bir ehirde insanlar daha sert, daha cimridir.
Daha zor koullarda yaarlar ama br tarafyla da burann
bir payitaht olduu gerei yatmaktadr. Kendine has bir dili,
nezaketi ve zarafeti vardr. Ben bunu 1950lerde grdm.
Zaten bilindii zere 195Oler Trkiyenin zenginlemeye
balad bir dnemdir. Daha evvel de Tanzimat dneminde
bu bahsettiim skntlar ortadan kalkmt. Ekmek ve et
dnda narh kaldrlmt mesela. O zaman demek ki artk
birtakm sebze meyve bulunabilmekle birlikte kolay da nak-
ledilebiliyordu. Hele Sultan Abdlhamit devrinde rahatlk
balad; nk Anadolu Demiryollar yapld. O dnemde
ehre Rumelinin ve Anadolunun buday, zenginlikleri, eti,
meyvesi ve sebzesi akt. Bunun da etkisiyle dnem bir ucuz
luk, bolluk devriydi. Bilhassa Fatihte, imdi iinde bulundu
umuz Vefa semtinde, insanlar yiyecek ve giyecek sknts
ekmezdi. Onun iin orta ve alt-orta snf ahalisi Hamidiye
devrinin stanbulunu bolluk ve adalet devri olarak hatrlar.
Bunun byle olduunu unutmamak gerekir. Mhim olan
yaamdr, yani kitle doyuyor muydu? stanbul her zaman iin
sbvansiyonu olduu kadar sknts da olan bir ehirdir. Fa
kat ehir maalesef 1960tan sonra sratle bozulmaya balad.
Bugn bu byk gn, byk bozulmann balamasndan
aa yukar yarm asr geti ve bu daha ne kadar devam
eder bilmiyorum. Biraz daha devam ettii takdirde ehir
tamamyla lecektir ve bu lm tamamen ekil ve bnye
215
LBER ORTAYLI
deitiren bir canl haline dnmesiyle gerekleecektir.

Bu bizi tabii ok zecektir demiyorum, insanlar buna da
alacaktr. Benim ocukluumun stanbullular camiye ve
trbeye gre referans vererek randevu verirlerdi. Bugnkler
alveri merkezi dediimiz o Amerikan tipi arlara gre
yayorlar, bu alveri merkezleri referans noktas oluyor.
nsanlarn semtlerden haberi yok ve Eski stanbulda dei
meyen hastalk devam ediyor. Pera takm sur iine gelmiyor.
Sur ii stanbul, Trklerin ilgisini ekmeyen bir yer... imdi
Pera yava yava ancak ecnebilerin geldii ve ecnebiler geldii
iin de Trklerin ilgilendii mntkalar olacak. Bu ilgisizliin
sratle dzeltilmesi lazm.
Eski stanbulun idaresine ilikin dnceleriniz neler?

Eski stanbul (sur ii stanbul), Dersaadet sadece ve sadece
literatrde kald ve haritaya baktnzda byk stanbulun
iinde hakikaten devede kulak kalr. ayet bu ehrin ara
zisi bir an evvel byk istimlaklerle kurtarlmaz, yeni bir
imar dnlmez, yeni bir idari dzenleme getirilmez ise,
dier bir deyile Parisin ortas gibi seim mekanizmasna
dayanmayan bir ekilde idare edilmezse buras iin kurtulu
yok, bunu zntyle sylemek gerekir. Henz bu yolda
sur iinde atlan tek olumlu adm Fatih ve Eminnnn
birletirilmesi olmutur, bunun dnda idari bakmdan
olumlu bir adm grmyorum. Seim yaplyor, o seimde
stanbulla alakas olmayan kitleler rey veriyor, dahas buray
anlamayan insanlar seiliyor. Kendilerinin stanbula dair
bilgileri bile yok. imdi bunu ispat etmek iin size sadece
bir tek ey syleyeceim. Kanun icab belediyeler iin kent
216
konseyleri kurulmutur. Bu kent konseylerine baz insanlar

seilmitir. Bunlar toplantya gelmiyorlar. Mesela biz Fatih
Belediyesinde, sur ii stanbulda delege diyebileceimiz bu
arkadalarla toplantlarmz, ekseriyet salanamad iin
informel (biimsel) olarak yapyoruz. Zaten karar yetkimiz
yok. Ama resmen belediye bakanmn nne bir tavsiye de
koyamyoruz, yani Sayn bakan, biz sana bunun iin bir
tavsiye karar koymutuk, hi kaale almadn diyemeyiz. Bu
kadar alakasz insanlar stanbullu oluyor, kukusuz bu a
lacak bir durum... Dnebiliyor musunuz; mahalle olarak
setiimiz insanlarn bile ok byk ounluunun ehirle
ilgisi yok. Hlbuki mesela Yezd, sfahan veya Erdekanda,
Orta rann ehirlerinde, mahallenin ortasnda bir mey
danck var. Orada, Muharremde tadklar nahl etrafnda
toplanyorlar, mahalle iini konuuyorlar. Bizde bugn bile
bu yok. Maalesef byle bir stanbul ile kar karyayz. Ka
dir Beyin yaptrd bir byk anketten kan sonuca gre
-galiba bu ii mit Meri gtryor- stanbullularn yzde
7 0 e yakn stanbulu bilmiyor ve sevmiyor. Sanki zorla
getirmiiz, demek zorla getirilmi ki sevmiyor. Peki o zaman
neden stanbula geliyor? Demek ki birileri veya iradesi d
nda olaylar bu koullar yaratyor.
Arazi meselesinin halledilmesi lazm. Yani bizim araziler
sratle ehline, paray verene satlmal veyahut asker mnt
kalara evrilmeli. Bu yzden Anadoluda ziraat ldryoruz.
Bereketli, altyaps olan, ehir merkezine yakn, elektrikli
yerler terk ediliyor. Bundan ou kimsenin haberi yok. Gi
din arktaki valilere sorun. ark dediim de rnak, Beiri,
Hazro vs. deil, Erzincan ve Sivas mesela. Erzincanda byle
217
LBER ORTAYLI
bet bereket iinde btn altyaps tamam olan yerler var.

Kemahn tesine doru giden kyler bo braklyor. Bana
bir tane maala, yalvararak muhtar koyuyorlar. te, yazn
biraz geliyorlar stanbuldan. Mesela imdi Kemaliyeye gidin,
btn kazada belki 10-15 ihtiyar ift bulursunuz. Allahtan
burada televizyon olduu iin oturabiliyor ihtiyarcklar. Kay
makam onlarla ilgileniyor, bir ey olursa hastaneye gtrt-
yor. Yazn oraya bir mddet soyu sopu geliyor, ondan sonra
ehir gene boalyor. Yumurta bile retmiyorlar orada. Tavuk
beslemiyorlar. Hlbuki bunlarn hepsi hem bereketli hem de
artk yola yakn yerler. Neden retmiyorlar? nk Trkiye
kyls topraktan kayor. stanbulda gecekondu yapyor.
Gecekondular eskiden olduu gibi, Zeytinburnundaki, Kaz-
lemedeki yle masum amur binalar deil, katl katl; yle
ki bunlar uaktan grrsnz. Gryorsunuz, inaatlarn
bitimine yakn arabalarla gelip bekliyorlar, sonra hop diye
iine giriyorlar. Ucuz evler bunlar. Eski gecekondu gibi yava
yava bir yerlerini yapyorlar ve stanbulun yerleim haritas
aydan aya deiiyor. phesiz bunun nnn alnmas lazm.
ehir arazisinin, vilayet arazisinin kesinlikle miri statden
karlmas lazm; ya satlacak veyahut koruma blgesi olarak
itlenecek. Bunun baka hibir aresi yok. ehir ok hzl ve
gereksiz byyor. yle kyn yitimi gibi bayat sosyolojik
teorileri kimse tekrarlamasn, nk bunlar yavan izahlar...
stanbul'a ilk defa hangi tarihte gelmitiniz?

lk defa 1948in sonlarnda geldim, tam olarak hatr
lamyorum tabii. Sonra Ankaraya gittik. 1952-53 ylnda
Ankaradan tekrar dndm hatrlyorum. Tabii ahane bir
218
stanbuldu. Demiryoluyla geliyorduk, bir kere otobsle de

geldik. Tabii btn zmit-stanbul aras botu ve zeytinlikler
vard. Hani, imdi nerede onlar! alacak bir durum belki
ama burada zeytin vard, insanlar burann zeytinini, kirazn
yerdi. Onun iin stanbulda sknt olmamtr. Ama harp
iinde ekmek, eker sknts ekilmi nk retilmiyor.
Kahve tabii her zaman ktt. Ama bir yandan da zm ku
rusuyla ayn iiyordu
O zam ann Istanbulundan bahsedebilir misiniz?

skdardaki tramvaylar, camiler... Henz Kabataa
araba vapuru skdar Meydanndan kalkard. Sirkecinin
halinden unutulmaz manzaralar... Ahap evler, bahelerinde
aalar... Mesela bugnk Barbaros Bulvar yoktu. Barbaros
Bulvarnn yerinde bir yoku vard. Her eye ramen ehirde
otomobil azd, tramvaylar doluydu; otobslerle falan ulam
bir dertti. Minibsler 1960lara doru sonradan kt. unu
syleyeyim; ufuklar, sur ii stanbulun ve Beiktan tesine
gidemeyen kimseler -ki bunlar taraldr- bu ehri slaha kalk
tlar. Efendim tramvaylar binann cumbalarna srtnerek
geiyormu! Lizbonda da geiyor. Byle teranelerle o ac
ykm balad. stimlakten dolay zengin olanlar kt gibi,
mali ynden sknt eken insanlar da ortaya kt. Bence,
gayrimslimleri 6-7 Eyll olaylarndan ok ykm mntka
larndaki evlerine takdir edilen dk bedel rahatsz etmitir.
Daha kt olaylar oldu, demin bahsettiim belediye saray
yaplrken oradaki konaklar ykld. Tabii konaklarda paa
efendi oturmuyor. Konan iindeki varisler fakirlemi.
Trkiyede aristokrasi yoktur. Birer-ikier oday kiraya veri
yorlar. Ev sahibi de gene iki odada oturuyor mesela. Temizdi
219
LBER ORTAYLI
bunlar, bugnk bekrhaneler gibi deil tabii. Tuvaleti ve

varsa mutfa her zaman temiz tutulurdu. Buralar yktrlnca
gidecekleri yer olmadndan alaya alaya Gaziosmanpaaya
gittiler. O zaman ad Taltarla olan bu blge, ok uzak kal
yor. Hatrlyorum; mteverrim bir kadn alayarak beddua
etmi ve gitmiti. Mutlaka sylenmesi gerekir ki bu ehir o
yllarda maalesef ok skntlar ekti
stanbul'u nasl gezerdiniz?

stanbulu rehber kitaplarla sokak sokak gezerdim. O
zaman Trke rehber yoktu tabii. Schrder okuyorum. Fakat
benim sokak sokak gezmem eskiden de vard, 1960tan nce
mesela. Avusturya Lisesinden kyordum, Karakyden
buraya gelmek iin nereyi dolayordum biliyor musunuz?
Unkapan, Unkapanindan Balat, Balattan Salmatomruku
dolap ta bostanlardan geip geliyordum. Bugn Emlak
Bankasnn ve Emniyet Mdrlnn olduu yerlerde
bostanlar vard ve tekin olmayan, tehlikeli mntkalard.
Oraya gidiyorum diye bana ok kzarlard. Byle gezerek
zaten kare kare karttm stanbulu, bundan memnunum.
nk ondan sonra yani o stanbul bitti, silindi artk. Tarih
camiler dnda -naslsa camiye ve trbeye hrmet ediyor
millet- hemen hemen hibir ey kalmad. Ama Menderes
imar srasnda be adet Sinan Camii gitti. Zaten istimlak
srasnda Menderes Simkehaneyi yktrmt, binann ancak
yars ayakta kalabildi.
Yok edilen mimari eserler ile ilgili ne syleyeceksiniz?

Mesela Karaahmet Paa Cam ii... Topkapda meydan
aacaz diye, camiyi hangi hayrhah kurtard bilmiyorum
220
ama gzmzn nnde fontanay\, meydan sebilini ykt

lar, bu ok sarsc bir olayd. Yklan Mimar Sinan eseriydi.
Beyaztta, arnn giriindeki 17. asr aheseri Kemanke
Kara Mustafa Paa Klliyesi de ayn ekilde ykld. Sinann
Yatan ve Millet caddeleri civarnda be adet mescidi bu e
kilde gitti. Bunlardan ikisinin Ozal devrinde gya kopyasn
yaptlar ama hi yapmasalar daha iyiymi. nk elde evrak
yok, doru drst rlevesini bile karamamlar. Evliya
elebinin baz esnaflar iin kulland bir tabir vardr. Onu
mimarlarmza uyarlarsak; bu ehrin mimar ulemas da az
muzr adamlar deillerdir hani. Bir rlevesini karmamlar,
bir doru drst fotoraf albm meydana getirmemiler.
imdi, dnebiliyor musunuz, Almanlar Varovay kinle
ykyorlar, bunlarn ortada hibir eseri kalmasn diye uurup
gidiyorlar. Polonyallar arivlerden, yaynlardan hepsini bu
lup yeniden ina ediyor, o da yetmiyor sokak sempozyumu
yapyorlar. Ahali, Vah efendim o aslnda byleydi! diye
yaknyor. Mesela iki ihtiyar kyor, Burada byle yaprak
yoktu, baka trl bir m otif vard diyor. Peki, nereden bili
yorsun? Yanmdaki hanmefendiyle genlikte flrt ederken
burada otururduk diyor. Tabii bizim millette byle bir uur
da sz konusu deil. Bugn yeniden yapalm desek, kim
gidip de Beyazttaki Kemanke Kara Mustafa Paa Camii
iin ahitlik yapacak? yle bir ey olabilir mi? Halamn
yanna gelmesem buralar ben de bilmezdim. Yani stanbul
halk demek, mahallesinin dnda ok az yeri bilen adam
demek. Bu, bugn iin de geerliliini srdryor, maalesef
byle ac bir durum sz konusu. Netice itibariyle 1960tan
sonra Ankaraya kapanmak zorunda kaldm. Buras da me
221
LBER ORTAYLI
deni bir ehirdi. Fakat buraya drt sene gelmemiim. Drt

senenin sonunda Gazanfer Bilge otobsleriyle gelirken, bir
gece Kadkyden stanbulun siletini gryorsun. Bu belli
ki bir ak, ondan sonra artk ayam kesilmedi buradan.
stimlaklerin at baka yaralar da var deil mii

Tabii, mesela bir rivayete gre eserim daha iyi grnsn
diye Sedat Hakk, Ordu Caddesinde yolun seviyesiyle oyna
d. Bunun sonucunda Koca Ragp Paa Medresesi dipte kald,
kendinin Edebiyat Fakltesi gya ne kt. br tarafta,
bu yol dz olacak diyerek yolu kazdlar. Fatih Medreseleri
temel aa kt iin atlad. Sonra onu pis bir beton zrh
ile evirdiler, bugn bile hl bu ekildedir. Maalesef btn
bunlarn slah gerekiyor ve giderek Trkiyenin burjuvazisi
denilen kesimin sanat sevicilik merak artt. Bunlar hrszla
baladlar. Mesela skdarda Valide-i Atikin koca bir panosu
alnd. mama attk, imam dedi ki Bulundu efendim,
restoratr ald! Murat Bardak bunu ilan etti. Bir tek o
levha geldi. Gayet kt bir ekilde yeniden monte edildi.
Buna karlk mesela Piyale Paadaki hrszlk zlemedi.
Ondan sonra Mesih Mehmet Paa Camiinin paha biile
meyen inileri de alnd.
Yahya Efendinin de hallarn almlar...

Hallar zaten gtryorlar. Evkaf- slamiyye Mzesini
II. Merutiyette Halil Edhem onun iin kurdurmutu. Bu
arada Yenikap Mevlevihanesinin yakl nedeninin bu de
polarn ortadan kaldrlmas, daha dorusu yok edilip de
rtbas edilmesi iin yapld sylendi. Yenikap yedek ini
deposudur. Tm bunlar oraya bakan adam satm. Bunu
222
biliyorum, stanbulun monden(!) hatunlar giderler, pazarlk

edip oradan bir sr ey alrlard. te yle tuhaf bir yerdi.
Bunlarn dnda, ehirde ben artk bilinsizliin deil, d
pedz parann getirdii hrszlk mekanizmasnn ilediine
kaniyim. Bu byle devam edemeyecek, sur ii stanbul iin
baz tedbirlerin alnmas gerekiyor. imdi ho bir haber,
Sultanahmet ve Binbirdirekin dnda daha baz baka yerler
de trafie kapatlyor. Fatih Belediyesi bu konuda olduka
kararl... Yani yava yava hi deilse eski Eminn mntka
sn bu ekilde kurtarrsak, yaya trafiine ve sadece elektrikli
ara trafiine aarsak durum bir nebze de olsa dzelebilir.
stanbul zerine yaplan topografik almalar hakknda

ne dnyorsunuz?
Ben de onu sylemek istiyordum. Bir defa stanbul reh
berleri yeterince ciddiyetle hazrlanmyor. Bunda da phe
edecek bir ey yok; nk ehrin topografik tetkiklerini
sadece yabanclar yapyorlar. Onlarn hazrladklar arasnda
da farkllklar baz farkllklar sz konusu... Mesela Mam-
boury Rehberi yle deil ama Wolfgang Mller-Wiener
yapmt. Daha evvel sadece Oberhummer, Mayer gibi eski
corafyaclar vard. Onlara gre bir Erol Tmertekin Hoca
vard. Yani Trkler bu ehrin topografya tetkiklerine merakl
deillerdi. Daha da kts onomastika yaplmyor ve patro-
loji karlmyordu. Patroloji Bizanstan kalma bir tabirdir:
Patria Konstantinopel. Bu unvana, bu bala gre ehrin
tetkikleri yaplr. u anda bunu Alfred Berger yapyor. Bizde
Bizans patrolojisi zerinde alan stanbullu bir Trk yok;
bu phesiz nemli bir eksiklik... Ne garip ki u Marmaray
223
LBER ORTAYLI
bir umut oldu. O sayede birtakm eylere rastlyoruz. D

nebiliyor musunuz; ehrin ana arterinin sonunda Yenikap
civarndaki liman, Theodosius Limanm bu sayede bulduk.
Gemiler bulundu ve Konstantin surlarnn, yani ilk surlarn
da buradan balad tespit edildi. Halbuki bu konular faz
lasyla nem arz etmesine ramen uraan yok. Allahtan su
arkeolou olan Cemal Pulak o ilk kazy gtrd ve nemli
buluntular ortaya kt.
Bu konuda neler yaplabilir?

Her halkarda eski stanbulun, hi deilse Sarayburnu
ve civarnn tamamen yaya trafiine almas ve buralarda
baz kazlarn yaplmasna taraftarz. Yklacak binalardan
birisi maalesef mill mimarmz denen, mimari tarihimizi
aslnda iyi bilen ve hakikaten sanatkr olan ama baz eyleri
gzden karabilen mimar Sedat Hakk Eldemin yapt
mahkeme binasdr. Arkeolojik bir mntka olmas hasebiyle
Sultanahmet Adliyesinin behemehl kaznmas gerekiyor.
Bu konunun zerinde durulmas gerekiyor. Divan yolundaki
binalara kesinlikle dikkat edilmeli. Hi deilse 19. asr e
malarna uymak zorundayz. Cerrahpaa civarnda ayn eyi
yapmamz gerekiyor. Arkadius Stunu dediimiz, Semavi
Eyicenin kefettii stunun etrafnn yeniden ele alnmas
gerekiyor. Ksacas stanbulun hi deilse Pera yani Beyolu,
sur ii ve skdardan oluan eski yapsna zellikle ayr bir
nem atfetmemiz art.
Yeni yksek binalar ehrin siletini nasl etkiliyor?

Biz gkdelene kar deiliz. Maslak civarndaki binalar
aslnda ho da grnyor. Fakat Dolmabahenin arkasna
224
otel dikemezsin, buraya Swiss Oteli yapamazsn. Bunlar ok

caniyane hareketlerdir ve maalesef gene taral politikaclarn
eseridir. Dalan, dinamik bir belediye reisi olabilir ama baz
eyleri ok yanl yapt da bir gerektir. Conrad-Hilton
byle bir yapdr. Tabii bunlarn paras verilecek, yle y
klacak. Mesela imdi Swiss Otel sata km. Berbat da
bir bina, onu alp yok etmek lazm. Bu parann mutlaka
verilmesi gerekiyor, bu kadar kesin yani. Buray kurtarmak
lazm, sarayn arkasnda, o yeil sahada o bina olmamal.
Sonra nn Stadn da kaldrmak lazm. H er ne kadar
benim tuttuum takmn stad olsa da baka yere yaplmas
gerektiini dnyorum. ehir iinde, byle bir stadn ol
masnn doru olmadn apak. O, ayrca Dolmabahenin
mtemilatn gtren bir yerdir biliyorsunuz. Saray tiyatrosu
oradayd ve yktrlmt.
Peki Topkap Sarayntn durumunu sorsak...

Topkap Saraynn kendine gre sorunlar var. Bir kere
Marmara tarafndaki duvarlarn restore edilmesi gerekiyor.
Bunun masrafnn birka milyon dolar tutaca syleniyor.
1940la 1965 yllar arasnda yanl restorasyonlar geirmi.
Onlarn mutalama (raspa) yntemiyle slah yani yeniden
restorasyonu lazm. Sarayn ar ziyareti yk var, onun
bir ekilde datlmas ya da azaltlmas lazm. Yeni bir te
kilatlanma ve tehir dzeniyle olur tabii, bu teferruatl bir
eydir. Mesela ini ve kuma iin ayn binalar; yazmalar ve
ariv iin Fossati Arivi (vilayetin bahesi) gibi ayr binalar
lazm. Bunlarn zerinde durulabilecek literatrde neler
yaplyor peki...
225
LBER ORTAYLI
Literatre deinmiken, stanbul tarihiliini nasl deer

lendirirsiniz?
stanbul iin son zamanlarda Osmanl tarihiliine arz
olan bir sorun var. Tamamyla yabanc literatr kullanlyor,
Trke eyler okunamyor. nk Trkologlarn ounun
maalesef Trkesi ok kt, yani hzl okuma yapamyorlar
ve byle Kendin oku kendin yaz gibi bir literatr ortaya
kyor. Bunlarn iinde vahim hatalar var. Mesela yabanc
bir yazar Azaphaneyi azap ekilen yer gibi kullanm.
Kaynak bilmiyorsa, yani hazr bir kaynak varsa mesele yok
ama bu ans yoksa bocalyor. Ya da Valide Sultan mefhu
mundan haberi yok. En nemlisi Valide Sultan a nasl hi
tap edilecei konusunda bilgisi yok. Haliyle ortaya vahim
hatalar kabiliyor. Bunlarn dzeltilmesi lazm ve stanbul
tetkiklerine stanbullularn ariv aratrmalaryla yol gster
meleri gerekiyor. O da patroloji yapmakla mmkn olacak.
Bu yaplmad takdirde ortaya iyi bir ey kmaz. imdiki
halde 19. asr tarih stanbulunun snrlar zerinde youn
lamamz gerekmektedir. Bunu ben aa yukar 1970lerden
beri yazmaya altm: te zerinde durduum ilk konu bir
mekn organizasyonuydu. Sonra literal bir kitap yazmaya
altm stanbuldan Sahifeler. Topkap Saraynda maalesef
gereken younlukta ariv aratrmas yapamyorum ama
bunun yaplmas gerekiyor. nk sarayn arivi stanbul
iin fevkalade nemlidir; hibir yerde rastlamayacanz kad
sicilleri burada mevcut. Bunlarn zerinde durulacak. imdi
SAM, 40 cilt sicil yaynlad. Bir yandan hem ok sevini
yorsun hem de bir o kadar da tehlikeli. undan korkarm ki
bundan sonra millet o 40 cilde kapanacak. Hlbuki kaynak
226
bunun birka misli ve o birka mislin iinde bunu hazrlayan

arkadalarn dikkatini ekmeyen bir eyler illa ki kacak.
nk her tarihi, tarih evreyi yeniden yaratr. imdi me
sela Cerrah Mehmet Paa Camiini geziyorsun, hazirede bir
tane mahalle kethdas var diyor. O kaynakta bu bilgi varsa
ok iyi fakat yoksa ite bunu atlam oluyorsun. Trkiyede bu
tehlike sz konusudur. Bundan sonra artk millet Osmanlca
da bilmedii iin 40 cilde kapanacaktr. niversitelerdeki
akademik almalarda bunun kullanlmamas gerekir. Yani
sicil kullanp kullanlmad, asl kaynaktaki zenginliklere
inilip inilmedii kontrol edilecek; neriyat deil. Tabii baz
lkelerde her ey neredilmi. Mesela Bamberge gittiimde,
Klaus Kreiser bana Bu ehrin arivi ok bakir, buradaki
her ey yaynlanmam dedi. Dikkatinizi ekerim Okun
mam demiyor, yaynlanmam diyor. Kaynaklar ok
byk lde yaynlanm ve o yzden Almanyada tarihiler
kurrent (kurrentschrift) yazsn okuyamaz. Mesela 18.
yzyl tarihileri o asrn yazsn niye okuyamyor? stanbul
hakknda seyahatname okumak yetmez, konsler raporlarna
da baklmas gerekir. Bu konsler raporlar yurtdnda, on
larn mutlaka okunmas, bilinmesi gerekiyor. Arayacaksnz
ki -daha baka neredilmemi ne raporlar var ark lkelerin
de- grebilesiniz. Bylelikle bir zenginlik kar. Hi phesiz
ucu buca olmayan ve her zaman yeniden yorumlanacak,
yeniden grlecek bir saha bu.
Peki, stanbul tarihilii sz konusu olduunda bahsedil

mesi gereken isimler kimler?
En bata Reat Ekrem Bey gelir. Bu konuda pek ok ariv,
-bizim arivler deil ama- olmadk pek ok vesikalar bulmu.
227
LBER ORTAYLI
Onun bulduu o halk airlerini, defterleri kim bulur, onlar

kim okur? Mesela polis kaynaklarn okumu, onlara me
rakl. Hem eskilerini hem de ceride-i adliye gibilerini...
O bir kere ok orijinal bir yaklamadr. Yani Osman Nuri
Bey neyse bu da yle ve bu ikisinin yntemleri de ok mo
derndir. Kendisinin kolay ald kanaatinde deilim. Tabii
sonra Ayverdi, mer Ltf Bey ve Halil nalck... u anda
baka isimler aklma gelmiyor. Bizantinistleri saymyorum
yani. Wolfgang Mller-Wiener, Eugen Oberhummer, Alfons
Maria Schneider veya Alfred Berger. Bunlar sathi ama zaten
kaz yaplmyor. Aslnda ok kaz yaplmas lazm ve dahas
bu kazlara ynelik bir altyapnn olmas gerekir. Bu zevat
ok seviyorum. Bunun dnda, stanbul tarihiliinin turist
rehberliinin tesine getii kansnda deilim ve maalesef
orada da yabanc kaynaklar, yabanc yazarlar kullanyorlar.
Vakflar Umum Mdrl, bir okul gibi bnyesinde bu

tr adam lar yetitirmi, mthi bir arivleri var.
Sedat Hakk Eldemin de vard. Hatta o okulunun arivini

dn olarak kaldrp evine gtrm; istedikleri zaman
geciktirirmi. yi ki vermemi, nk o okul yand.
Som olarak yurtdndaki Osmanl almalar konusunda

d a fikirlerinizi almak isteriz. O konuda ne tr eletirile
riniz var?
Var ama benim sylediim en byk ey, bu Anglo-Sak-

son dnyada Trke okumuyorlar. Hzl Trke okuyan ve
gayret eden ancak birka isim var. Bunlar okumuyorlar. Yani
Trkiyeyi tanmyorlar, ben onu da anlamyorum. Bunlar
228
roman, gazete okumuyorlar. O eski tip adam yok artk.

Tanmyor zaten, umumen bir sakatlk var, dil bilmiyor.
Avrupa kltr tarihi filan da yok. Trke okuyamadklar
gibi, gelip arivde elli kelime ieren tahrir defterlerini talim
etmekle bir tez yazmakla yetiniyorlar ve ondan sonra o i
bitiyor. Devaml iletmedii iin de unutuyor tabii dili. On
dan sonra, hayat da zor tabii, bunlar balyor, ite dilde
kaynak kullanlmtr diyerek bir Ottoman Empire yazyor.
Rusa kaynak kullanmadan Rusya Tarihi yazabilir misiniz?
229
BZM OCUKLAR NEDEN OKUMAZ?
Okumayan bir toplumuz, sanatmz, teknokratmz,

brokratmz, hekimimiz, yargcmz, retmenimiz, ia
dammz, askerimiz, sivilimiz, dahas bilginlerimiz ve de
maalesef rencilerimiz hep az okuyor. niversitede ner
diim en ksa makaleleri bile renci ounluu tarafndan
pek iltifat grmediini syleyebilirim.
niversite koridorlarnda bo gezinen ve ene alan
renci kalabal, snr Balkanlarda balayan manzaradr zaten.
rencilerin kitap okuma alkanl yoktu, kitab kullan
may da pek bilmiyorlard. Bir konuyu veya deyimi aramak
iin, kitabn indeksine bakp ilgili sayfay bulmak ve gerekli
bilgiyi edinmek, ak kitap snavlarnda bile beceremedikleri
bir iti. oun kalabalka bir snfta klasiklerle ilgili sorular
cevapsz kalyordu. Niin okumuyorsunuz sorusuna, kitap
pahall, vakit yokluu veya iyi beslenememe, grltl yurt
ve yatakhane gibi yrek paralayc cevaplar da veriliyordu.
Bu sorunlarn zlemedii ve zm iin herkesin politik
tercihini yapmas, konuya birinci derecede ilgi duymas ge
rektii malum. Ama dorusu bu szlanmalarn hibir zaman
230
soruma cevap olmadm ve yreimi paralamadn da

belirtmeliyim. 19. asr niversitelerinin okuyan renci
leri, Viyanacla, Pariste, St. Petersburgda alk ve soukla
bouarak kitap kartryordu. Dahas var, Auschvvitzde,
Dachauda bile insanlar son gnlerine kadar bulabildiklerini
okumular, kda duvara resimler yapmlard. Okumak
baka bir alkanlk, zenginlikle, demokrasiyle, dinle doru
dan ilgisi olduunu da sanmyorum. Bir toplumda okumak
veya okumamak illeti tek yanl, tek boyutlu aklamalarla
anlalacak bir sosyo-kltrel olgu deil.
nsanlarmz renmeye eniyor diye yaknmak da
aklayc deil. renme istei, okumak iin gerekli ama
yeterli olmayan bir n art. nsanlar renmek ister kukusuz,
ama neyi nasl renmek ister. Yenia insannn renme
istei gnlk dedikodu ve rivayetin tesine uzand. Szl
kltr renme dzeni iin artk yeterli deil, ama baz top
lumlar henz bu aamann tesine geemedi.
Dinin okumay deil, din adamlarnn anlattklarn ez
berlemeyi buyurduu veya tevik ettii sylenegelir. Ancak,
byle bir gerek sadece slam dini iin deil her dinin rgt
lenme ve eitme tarz iinde geerlidir. Okumann yaylmas
ve farkl dnceleri beslemeye balamas, Hristiyanlk, Juda-
izm veya herhangi bir dinin toplumdaki kontroln, bireyin
ruhunda deilse bile eitiminde ve dncesindeki yerini ve
hkmn kaybetmeye balamasna paralel olarak gelimitir.
Geleneksel toplum demek bir bakma okuyan ve kaydeden
deil, fazla dnmeden ezberleyerek renen ve nakleden,
szl kltr geleneine sahip bireylerin oluturduu bir top
lum demektir. Bizim kltr tarihimizin sloganlarndan biri,
231
LBER ORTAYLI
matbaay yobazlarn kurdurmaddr. Ne var ki Trkiyede

matbaa yobazlara ramen 18. asr balarnda kurulduktan
sonra da bir yzyl boyu baslan kitap says ne Avrupa ne de
Rusyann basm tarihi rnleriyle karlatrlamayacak bir
say ve nitelik fakirlii iindedir. 19. yzylda da bu say be
bin civarnda kalmtr (kanun metinleri, askeri talimname
ders kitab, standart dini metinler de dahil). Say ancak 20.
asr banda 35-40 bini bulmutur. Osmanlca kitap miras
budur. Eer Osmanl -Trk toplumunda 16-17nci asrlarda
be on bin kadar kitap dkn olsa, yobazlar matbaaya izin
vermese de her eyin ticaretini yapan Venedikliler istenen
ve aranan kitaplar Venedikte bastrr ve getirip satarlard.
Trk niye az okurdu? Aslnda bu az okuma btn Osman-
h kavimlerinin ortak illetiydi. En belirgin gsterge, gemi
yzyllardaki ocuk edebiyatnn fakirliidir. Bugn de yle.
Bizde die dokunur ocuk hikyeleri ve okuma kitaplarnn
bir nebze yaygnlamas kinci Merutiyeti dneminde pe
dagoglarn abalar sonucundur. ocuk edebiyatnn basm
hayatnda nemli yeri olmas gibi bir olgunun yz yl
ncesine uzand Avrupaya gre nemli bir noksandr bu ...
Osmanl Trk toplumu, kurumlam bir aristokrasinin,
oturmu bir intellijensiyann bulunmad bir toplumdu,
bugn de durum daha deiik deil. Bugn olduu gibi o gn
de herkes olunu okutmak(!) merakndayd. Ama okumak ve
okutmak ne demekti? ocuk nasl ve niin okutulur, sorusu
na dnceli ve farkl cevap pek yoktu. Okumak: Diploma
(icazet), imtiyaz ve mevki salamak demekti. Okumann
gerek sonularn bilseler, bu kadar okuma laf etmeye e
kinirlerdi belki de. 19. asrda okuyanlarn eski okuyanlardan
232
farkllat grld. Aydnlanp kafa tutmaya baladlar. Ama

boyuna mektep aan devlet, mektebi ve ilmi, teknik bilgiyi
haydi ok ok doabilim olarak anlatmaktan te gideme
miti. Ailede ocuk okutmak demek, ailedeki okumu ye
lerin, ebeveyninin katksndan ok, ocua ardan cepken
almak gibisinden bir sorumluluktu. Osmanl toplumunda
ocuk okutan baba imaj iin Yahya Kemalin ocukluk
anlarndaki izgileri kullanmak aklayc olacaktr sanrm.
air ocukken skpte, nce ilkel bir okula yollanr. Zaman
geer bir ey renemez. Okul deitirilir ve bir sre sonra
okumay sker. ocuun artk okumaya balad, akam
babaya sylenir. Babas Kk Yahya Kemalin okumasn
yle bir snar; sonu olumludur, baba pek keyiflenir, o ak
am daha fazla rak ier. Ayn ilikiye Yenia Avrupasnda
gz atalm, mzisyense ocuuna saatler boyu ders veren,
okuryazarsa her gn saatler boyu kitap okutan, Odysseus ve
liaday anlatan, dindarsa ncil okutup, menkbeler nakleden
orta snf Avrupal baba tipinden farkl bir tiptir yukarda
izilen baba tipi. Brokrasinin, ynetici zengin tabakann
kendi iinde hzl devinim geirdii, yani bir kuak iinde
yoktan varolup zirveye trmanan, ertesi kuaklarda da tepe
taklak olduu; Diplomallarn Rnesans anlamnda entelek
tel olmad bir toplumda, ocuun ailedeki eitimi zayf
kalm; okula terkedilmitir. Oysa bireyin okuma alkanl
byk lde ocuklukta ailede verilen eitimin sonucudur.
Osmanl ailesinde ocuun eitimi, okuma yazma bilmeyen
analarn, nenelerin, dadlarn aktard szl kltre, ok
ok menkbe, masal anlatmna ve basit dini bilgiye dayanr.
Sonu olarak, toplumumuzda okuma, yabanc dil
renmek, eletirici bir dnya grne ynelmek ve evreyi
233
LBER ORTAYLI
incelemek bilincinin elde edilmesi olarak anlalmamtr,

halen de anlalmyor. Kuaktan kuaa aydn olarak kurum
laan bir snfmz yok. Bu toplum, ocuklarn okuyarak
byten ve ocuk okumaya ynelik bir edebiyat yaratabilen
bir toplum deil. Litteras denen yazl kltrn, okumaya
dayanan eitimin verilemedii bir toplumda, hi kimse bu
asr baka asrdr diye bilgisayarlarn mucizeler yaratmasn
beklemesin. Aslnda byle bir gelime rk temele gkde
len dikmek gibisinden garip ve tamiri mmkn olmayan
sonular da yaratabilir.
234
TEMEL LKE: ESER YERNDE ACIRDIR
Metropolitan Mzesinde Ko ailesi iki galerinin ba

s olarak bu yere isimlerini verdirdiler. 7 5 yl sreyle ark
eserlerindeki bu iki galeri onlarn ismiyle anlacak. Sayn
Rahmi Koun al nutku tartma konusu oldu; bir l
kenin eserlerinin sadece orada m kalmas uygundur veya
dnyaya dalsn m?
Dorusu talyay gezmeye baladm gen alarmda
Floransa Ufizzide, Roma Borghese galerisinde, Napolide
saatlerce aklp kaldmda mzenin iine kapatlsa bile
her eserin kendi evresinde etkileyici olduuna kesinlikle
kani olmutum. Fatta talyanlardaki tehir ustalnn onda
birine dahi sahip olmayan bizim mzelerde bile bu kural
geerliydi. Kald ki, Trkiye mzelerinin o gnden bugne
yapt atlmlar ve baz mzelerin zgn karakter kazan
masyla eserin evresinde zel bir arl olduu ilkesi ok
ak grld. talya, Trkiye ve srail bunun canl rneidir.
spanya da yledir. Btn olumsuzluk ve fakirliine ramen
phesiz Msr byledir ve ran mzeleri byledir. Bir dkkan
kalabal iinde bunaldmz Louvre, British Museum,
235
LBER ORTAYLI
Viyanadan sonra ayn eserleri yerindeki mzelerde grmek

insan bylemek ne kelime, irfann artrr. Bu nedenle
mzecilikte temel ilke; eserin evresinde tehir olmaldr.
Bununla birlikte bugnk Trkiye zamannda bedeliyle
alnm en zengin in porselen koleksiyonuna ve birok yaz
ma esere sahiptir. Eski imparatorluumuzun snrlar iinden
kma eserler stanbul Arkeoloji Mzesini doldurmaktadr.
Bu alanda Akdeniz lkeleri iinde istisnai bir konumumuz
vardr. Birok eserimiz de dar gitmitir; Berlin Bergama
Mzesinde restorasyonu ve tehiri mkemmel olan Bergama
Altarinn bizzat Bergama Akropolnde bulunmas ok daha
byleyici olurdu.
Berlinin sam a gerekeleri

Boazkyn sfenkslerinden biri 1910larda szleme ile
geici olarak Berlin mzelerine verilmiti. Almanlar o tarihten
beri bunu iade etmemekte direniyorlard. Prof. Dr. Engin
zgen ve Mehmet Akif Ikn genel mdrl zamann
da heyette yeydim. Dorusu karlan deil, szleme ile
geici olarak verilen bu eseri iade etmemek iin samasapan
gerekeler ileri sryorlard. Bizde Ankara brokratlar iinde
de Canm orada tehir ediliyor, grseler ne olur? diyenler
vard. Oysa bir szlemenin ihlaline cevaz verilirse bunun
arkas kesilmezdi, onun iin srar edildi. Bugn nihayet Bo
azky Sfenksi iade edildi. Bunu Erturul Gnayn baar
hanesine yazmak gerekir.
Koleksiyoncu mzeler veya zenginler eserleri alyor. znik
inilerinin ho bir koleksiyonunun Fransada Sevres porselen
mzesinde bulunmas, buna karn bizzat Sevresi kskand
236
racak en nadide paralarnn Topkapda bulunmas da ho

bir keyfiyettir. Rahmetli Sevgi Gnl d dnyada znik
inilerini toplamakta Katar eyhi ile yarrd. eyh bir kere
sinde onu ok zd. znikin patlcan renkli inilerini satn
almt. Yalnz doulu bir senyrn centilmenliini gsterdi,
mzesinin ini eserler katalogunu Sevgi Gnle ithaf etti.
slam eserleri ne durum da?

Bunlarn dnda St. Petersburgdaki Hermitagen, bat
Avrupann en nadide paralarn topladn biliyoruz. Ku
kusuz kt rnekler de var. Antalya Perge kazlarndan
kan Yorgun Herkl heykelinin st ksm paralanmtr. Alt
paray Metropolitann zel koleksiyonundan sevgili zgen
Acar buldu ve kyameti kopard; uzun mnakaalardan sonra
bu parann bizdeki alt taraf tamamland tespit edildi ve
imdi o da geri geldi.
Paralanarak datlan btn eserler Yorgun Herkln
ansna sahip deil. ran ve slam eserlerinin nl tantcs
Sren Melikyann tabiriyle slam sanat en nadide rnekleri
paralanarak yamalanan bir btndr. Bugn en byk
mzelerden en nemsiz tara mzelerine, hatta bilinmedik
kk koleksiyonculara kadar her yerde bir btnn par
alar grlr.
Son yllarda Atina Benaki Mzesinin 18. yzyl Edirnesi
ne ait bir mihrabn paralarn dnyann drt bir yanndan
toplayarak yeniden monte etmesi istisnai baardr. Bu z
gn olayda Rahmi Koa hak veririm, mihrabn Benakide
tehiri ve kalmas isabetlidir. Yukarda verdiim rnekte de
Katar mzesi kendine yakn bir uygarln inilerinin ok
237
LBER ORTAYLI
zgn bir trn bir araya getirmitir. Artuklular devrine

ait nl Cizre Ulu Camiinin ejderha eklindeki kilit tok
maklarndan biri bizde, birini DanimarkalIlar ald. slam
eserlerinin ou maalesef hoyrata yamalanan ve ou sefer
tehirden ve kaytlardan uzakta saklanan paralardr. Maalesef
bu mbadele, kltrn dolam ve tannmasna pek hizmet
edemiyor. Gelecek dnyann daha uyank ve daha insancl
olacan mit etmekten baka are yok.
238
SONRAK NESLLER BZ NEFRETLE ANMASIN
stanbulun mzeleri ok kiinin dikkatini ekmiyor ama

son 15 yl ierisinde bu mzeler Trkiyeye ve dnyaya al
maya balad. Bu gelimenin aka zerinde durmalyz.
Allm mze mdrlerinin dnda gayretli bir ekilde
alan, ayrntlarla uraan, adeta kendi evinde gsterecei
titizlii mzesi iinde gsteren mdrler ortaya kt. slam
Eserleri Mzesi, Genel Mdr Cneyt lerin ve Dr. Nazan
lerin sayesinde yer deitirdi. Mze eyasnn Sleymaniye
Klliyesinden nakledildii brahim Paa Saray, modern
anlamda bir Osmanl etnografya mzesine dnt. Sadece
kendi koleksiyonlarn tehir deil, daha nemli bir safhaya
geildi. lk defadr ki bir Trk mzesi yurtdndan kollek-
siyonlar getirmeye balad. Bu bence Trk mzeciliinin
nc dnyaclktan kurtulmaya balama dnemiydi. Bir
eri dkkan gibi darya eya gndermektense biraz da biz
d dnyay tanmaya, tantmaya balamtk.
D mzelerle ve mze otoriteleriyle kurulan yakn iliki
bir baka atlm getirdi. Londrada Royal Galleryde kurulan
The Turks sergisi buradan gnderilen, ama asl nemlisi
239
LBER ORTAYLI
Avrupann muhtelif mzelerinden toplanan, daha da nemli

si Rusyada Hermitage gibi bize almas tasavvur edilemeyen
koleksiyonlardan nadide paralarn bir araya getirilmesi ile
olutu. The Turks sergisi ler-aman kilisinin baars
dr. Birok byk mze ve sergi kurulular halen bu serginin
kataloglarn kullanarak benzer sergiler yapmaya alyor.
Son 20 ylda stanbul arkeoloji mzelerinde de nemli
tehir yeniliklerine bavuruldu. Ne var ki yetersizdir. stan
bul hi tartmasz yeni bir arkeoloji mzesi istiyor. Bu saha
Zeytinburnu ve Yedikule mntkasnda olmalyd.
Topkap Saray Mzesinin ise ini, kuma, madeni eya
gibi zenginliklerini sergileyen yeni mze binalar kurulma
ldr ve saraydaki 200 bin evraklk imparatorluk arivini ve
says 17 bine ulaan ark ve garp meneli yazma eserler iin
ayr bir ktphane tekil edilmelidir. Saray bu ie yetmiyor.
stanbul Valilii arkasndaki, Tanzimat dneminde Fossati
biraderlerin tersim ettii ariv binasnn kendi de yeri de bu
i iin uygundur. Saray ve Bab- linin yanndadr.
Terk edilm i binalar mze haline getirilmeli
Has Ahrlarda alan Venedik Kumalar sergisi gs

terdi ki Topkap Saray kuma koleksiyonlar bakmndan
her yerden gelen koleksiyonlarla boy lecek, hatta katk
yapacak zenginliktedir. Halen gndemde olan bir konu var;
Halit Narin beyin bakan olduu Trkiye Tekstil verenleri
Sendikas bir kuma mzesi meydana getirecekmi. Seilen
mze binasnda pekala Topkap eserleri iin de ayr bir blm
meydana getirilebilir.
240
stanbulun mutena eski binalarnn arasnda atl vaziyette

veya terk edilmi olanlarn mzelerimiz iin kullanlmas
dnlmelidir. Fatihteki Darafaka Lisesi veya Maka
Sanat Okulu bunlardandr. Topkap Saraynn kuma sek
siyonu daha nce bir sponsorun vaadine ramen szn
yerine getirmemesi dolaysyla restore edilemedi. kinci ba
kuruluun da ayn eyi yaptn sylemeliyiz. Trkiye
sekinleri ba yapmay sevmiyor.
Gelecek nesillerin bugnk halimizi ibret ve hatta nef
retle anacaklarndan korkarz. Nihayet stanbul hl bir
ehir mzesine sahip deil. Bu konuda ciddi projeler de yok;
Tarih Vakfnn ehir Mzesi projesi gayriciddi idi. Sadece
Topkap Saraynn nemli bir blmnn, yani atlyeler
blmnn 16 yl mddetle mzenin elinden alnp fuzuli
olarak igal edilmesiyle sonuland. Mzelerin bilhassa eski
saraylarn arazi ve binalarndaki bu gibi igaller son yedi-sekiz
yln iinde bir hayli temizlenmise de halen devam ediyor.
Sratle bu sorunun zlmesi gerekir.
2000 yln metropol stanbul rastgele teekkl etmi
perian mze taslaklarnn deil, malzemeyi iyi sunan, gerek
ve zgn nitelikli mzelerin ehri olmaldr. Baz mzeler var
ki, heyecanla kuruluyor ama btesi ve personeli olmad
iin atl ve bakmsz bir bina haline dnyor. Buralardaki
koleksiyonlara ve yaplan balara da yazk oluyor. Soru
nun zlmesi geciktike de hakiki anlamda milli serveti
eritiyoruz. Baz mzelere, zellikle ahs mzelerine mali
destek isteyen yok ama hi deilse takdir lazmdr. stanbul
Belediyesinin kurduu Miniaturk, Panorama 1453 Fetih
Mzesinin yan sra tabii ki Rahmi Ko Mzesi, Pera Mzesi
gibi kurulular iin byle bir yaklam sz konusu olmaldr.
241
STANBUL SAHPSZ DEL
1946dan beri bu ehrin profili, byk abidelerin etraf,

mezarlklar ve birtakm eserlerin bulunduu yerler ar tahri
bat geirdi. Trkiyede Bizans mirasnn sistematik tahribi
gibi bir slogan baz kimseler tarafndan tekrarlanagelir ki bo
bir szdr. stanbulda hibir tahribin hibir ekilde sistema
tik kavramyla alakas yoktur ve Bizans katman Osmanlnn
altndadr. Yani Bizansn tahribinden nce Osmanlnn
tahrip edilmesi gerekiyordu ki, elhak yerine getirilmitir.
kinci byk savan sonuna kadar imar bteleri ksntl
olduu iin yaplan tahribat ksmidir ve daha ok kendili
inden olmutur.
Unkapanin Yenikapya balayan yol ilk sistematik tahri
bat balangc saylr. Dolmabahenin arkasna benim tuttu
um takm Beiktaa ait Mithatpaa Stadim n yaplmas da
bu tip faaliyetlere bir rnektir. Hi phe yok ki Demokrat
Partinin 1950li yllarn ortalarnda balatt lgn imar
btn kltr tarihimiz iin bir kara sahifedir. Bunu yapanlar
stanbula hizmet ettilderini zannetmekteydiler. Hudutsuz
242
bir bilgisizlik, Avrupa kltrne ve benzer tarih uuruna

sahip olamayan bir grgszln rol olduu muhakkaktr.
Swissotel derhal yklm al

O devirde yklan be adet Mimar Sinan camiinin ikisi
1980lerde Millet Caddesi zerinde alakasz bir yere baarsz
kopya olarak yeniden yapld ama kaybettiimiz eserler iin
bir fikir verebilirler. Tahribat listesini saymak iin bu stun
yetmez, bu benim bildiimdir. 1950lerin yneticileri ve sa
natlar nelerin gittiini ilmi bir biimde belgelememilerdir.
Hafzasna gvenen veya tesadfen baz eyleri belgeleyen
lerin bir araya getirilip raporlarnn neredilmesi gerekir.
Tahribat muhtelif dnemlerde muhtelif biimlerde sr
drld. Dolmabahe Saraynn tepesine kondurulan Swiss
Otel bunlardan biridir. Birok kimselere ve bana gre pek bir
eye benzemeyen bu yap imdi sata karlyormu. Derhal
alnp tahrip edilmesi ve Dolmabahenin zerinde her ba
kmdan yk olan bu mnasebetsizliin ortadan kaldrlmas
gerekir. Belki pahalya mal olacak ama 19801 erdeki grg
szlmzn bedelini 30 sene sonra demek bir bortur.
Surlarn yan bana m arina yaplyor

Yedikulede surlarn yan banda bir marina yaplyor.
Byle bir yatrmn referandum ile kararlatrlmas gerekirdi.
Kazlemenin ve surlarn grnmnn deiecei aktr.
Acaba nasl bir dzenleme ile bu olumsuz tesir azaltlabi
lir? O mntkadaki eski eserler, mezarlklar, Merkez Efendi
Klliyesi, Rum ve Ermeni hastaneleri ne olacaktr? Bunlarn
hemehrilere aklanmas gerek.
243
LBER ORTAYLI
stanbul dnda alnan kararlara kar stanbullu kendini

savunacak durumda deil. nk bizde stanbullu yoktur,
maalesef stanbulluluk sofra sohbetinden ibarettir. Gm-
suyundaki otelin inaatn nleyenleri hatrlarm. Asl zarar
gren Gmsy Caddesindeki apartman sahiplerinin ken
di kendilerine homurdanmaktan baka faaliyetleri olmad.
Sleymaniye Camii restore edildi, lkin etrafndaki briket
le ykseltilen kaak yaplar hl duruyor. Haliin stndeki
muhteem profil 50 yldr balayan kaak ve usulsz ok katl
inaatlarn camiin temellerine bindirdii bu irkin yke daha
ne kadar Sinann eseri ve biz tahamml etmeliyiz? Hali
kprsnden evvel tartlacak konu bu olmaldr.
244
OTEL DEL, ARV BNASI GEREK
stanbulun en eski ve eskilerin tabiriyle kadimden imar

gren blgesidir. Ta imparator Septimus Severustan beri
Arena, sonra Hipodrom (At Meydan) diye anlan blge
de 17. asrn banda nl Sultanahmet Camii, Tanzimat
dneminde de yenilenen brokrasinin kurumlar arasnda
Ticaret ve Meadin Nezareti -ki sonra yksek ticaret mektebi
ve nihayet Marmara niversitesi Rektrl- ve Defter-i
Hkan Nezareti -ki bugn stanbul Blge Tapu Kadastro
Bamdrl- olmutur.
Kanuninin nl baveziri Pargal veya Makbul veya
Maktul de denen brahim Paann yaptrd saray da onun
yanndadr. Maalesef 1950lerin sonundaki imar lgnl
ile bu nl sarayn art avlusu ve ahrlar ykld,- ayrca o
zamanki uzmanlarn feryadna ramen ehrin merkezindeki
arkeolojik zenginliklerin de stne Sedad Hakk Eldemin
adliye binas yapld.
Hi ekinmeden sylemeliyiz, Sultanahmet Adliyesi ba
zlarnn bilmeden tekrarlad gibi Trk mimarisinin rnek
bir eseri deildir. Sedad Hakk Eldem Osmanl ve Trk mi
245
LBER ORTAYLI
marisini inceleyen, yzlerce rlve karan, bilen bir hocayd.

Ama her eseri ayn dzeyde deildir. Sultanahmet Adliyesi
bir lenduhadr, irkindir. Hem o evrenin st grnmn
hem de alttaki arkeolojiyi tahrip etmitir. Bazlarnn zan
nettii gibi bu yerin altndaki arkeolojik yap da Efendim
Bizans- Roma- Yunan kalntsyla m uraacaz? mealinde
deerlendirilemez. Onlarla birlikte asl tahrip olan en stteki
Osmanl katmandr.
Bir ke yazar Buray mze yapalm dediimi sy
lyor. Hafzasnda bir yanlma var, ben Buray ykalm
dedim. O binadan hibir ey olmaz; hele otelcilik yapmaya
merakl beylere uygun bir yer hi deildir. Bir zamanlar sol
kesimden baz mnevveran isiz kalnca meyhanecilik yapa
biliriz sanrd. imdi de baka alanlarda diki tutturamayan
muhafazakr kesim otelcilik yapabileceini sanyor. Her iki
i de ekirdekten yetimek ister ve eitim iidir, iinize bakn.
Her grdnz binay yedinize almaya almaynz.
Bizim mzeden kastettiimiz binalar Defter-i Hkn
Nezaretidir, yani bugnk Tapu Kadastro Blge Mdr
l... Topkapda yer bulmayan ve alannda dnyann en
nemli koleksiyonu olan 12 bin paralk in porselenleri,
bine yakn Japon porseleni ve gene ona yakn sayda nadide
Avrupa porselenleri iin yer lazm. Amatr otelcilerin elinden
kurtarabilirsek bu binann koleksiyonlara tahsisi gerekir.
Tpk boaltlan Babakanlk Arivinin ve vilayetin arka
bahesinde Tanzimat dneminde Fossati kardeler tarafndan
yaplan ana ariv binasnn Topkap Saray Mzesi Arivine
tahsisinin uygun olaca gibi.
246
Bunlar lzumludur ve dnya andaki koleksiyonlarmz

dururken evredeki nadide binalarn otel olarak dnlmesi
abestir. Buras dnya imparatorluunun merkezidir. Kyda
ve merkezde bulunan her binay otel yapmak zorunda deiliz
ama otel yapmak iin bir takm virane 1960lardan kalma
irkin dknt binalar vardr; onlar satn alnr, yklr ve
yerine uygun binalar tersim edilir.
Sultanahmet civarnn tersimi, yeniden dzenlenmesi,
yle otel planlamak veya yeni kurulan zel niversitelere bina
balamakla zmlenecek gibi deildir. Maalesef niver
sitelerin bu ehrin ruhunu ve gzelliini anlamadklar, en
eski niversitemiz olan stanbul niversitesinin Vezneciler
mntkasn nasl berbat ettii rneinden bellidir.
247
KTPHANELER HAFIZAMIZDIR
Ktphane nedir? Beeriyetin hafzasdr. Baz insanlar

bilgisayar devrinin ktphane ihtiyacn ortadan kaldrdn
ve irfan getireceini sylerler, bo bir lakrddr. Btn gece
bilgisayarda bilgi edinmeye almak ancak gz bozar. Kitap
gibi bir sanat eserini -ki devirden devire deimitir- ivi
yazl tableti, hiyeroglifli papirs, parmeni, el yazmas
ilk matbaa rneklerini (incunable) veya modern bask tek
nikleriyle baslanlar elden geirmek bir zevktir.
Baz kat ve bask asrlara dayanacaktr. Baz cinsler ise
basmndan 50 sene sonra elinize aldnzda ufalanr, ie
risindeki asit miktarna ve paavradan imal edilip edilmedi
ine baldr. nl bilgin Mezin slamn Rnesans adl,
1920lerde baslan kitabnn sayfalarn evirememitim,
un ufak oluyordu. Ktphaneciye haber verdim, fotoraf
servisine yollamlard.
Hi phesiz, tandmz eski ktphaneler Mezopo
tamya kltrne aittir. Tufan efsaneleri, Glgam efsaneleri
ve Mezopotamya hkmdarlarnn tarihini anlatan alak ve
yksek kronoloji cetvelleri en dayankl malzemeye yani kil
248
tabletlere ivi yazs ile kaznmtr. Sizin anlayacanz, o

zamann matbaas frnd.
Sekinler Smerce okurdu

Mezopotamya, Suriye ve Gneydou Anadolunun Hitit
hkmdarlarnn resm yazma arivleri yannda ktpha
neleri de vard. stelik Urfann Sultantepe kazlarnda veya
Hattua arivlerinde bulunduu gibi yerli halkn dilinden
ok baka bir dilde tabletler vard: Smerce... Bu dil Asuriler
ve Keldaniler gibi Sami milletlerden de, Suriyenin Mari ve
Ebla gibi ehirlerinde konuulan dilden de tamamen ayr
kkendeydi ama sekinler Smerce okurdu. Bu keyfiyet, ari
bir dil konuan Hititlere de mahsustu. Hattua arivlerinde
muhtelif dillerde efsaneler ve iirler vardr.
Savalarda tahrip edildiler

Btn bu ktphaneler tablete kaznd iin zamanmza
ulat. Helenistik ve Roma dnyasnn Bergama, Efes Celsus
ve asl nemlisi skenderiye gibi kitaplklar, ilim dnyasnn
hayflanmas ve talebe milletinin oh kurtulduk ekmesi ba
hasna yok olmulardr. Eer sonrakiler de Mezopotamyallar
gibi tablet kullansalard bamzda kim bilir ne byk bir
bilgi yk olacakt. Eski dnya sadece ok okunan eserlerin
defalarca kopya edilmesiyle muhafaza edilebilmitir. Bat
Anadolunun klasik devir ncesi yonya kltr ve felsefesi
bize blk prk paralar halinde gemitir. Byk Yunan
filozoflarnn bile tam klliyatna sahip deiliz.
slam dnyasnn ktphaneleri skenderiye modeline
gre kurulmulardr ve Romallardan edinilen istinsah al
249
LBER ORTAYLI
kanl dolaysyla bugn slam medeniyetinin nemli eser

lerini tevars edebildik. Bilhassa Yunancadan ve Aramcadan
(Sryanilerin dili) evrilen eserlerle klasik dnya Ortadou
slam dnyasnda yaad. ranllar, Hintliler giderek Trkler
bu dile ve bu literatre nfuz edebildiler.
Ayn bilimsel literatr, doulu Yahudilerin eliyle Endls
ve talyada Latinceye de evrildi. Avrupann ktphaneleri
ya hkmdar saraylarnda yani atolarda ya da dokunulmaz
l bir lde herkese kabul edilen manastrlardayd. u
beeriyetin rezaletine bak, gelitiklerini iddia ettike daha
da barbar oldular. Asrlarca korunan ve zenginleen gney
talyadaki Monte Casino manastr kitapl kinci Dnya
Harbinin sonunda Nazi Almanyasnn talyadaki savunma
slerinden biri haline getirildi. Yani gneyden giren mtte
fiklerin ilerlemesine kar bir rehin, adeta bir hedef olarak
tutuldu; kuatan taraf da manastr bombalamakta fazla
tereddt etmedi. Ne olduu, kimler tarafndan yok edildii
halen tartlan skenderiye kitaplndan daha byk bir
cinayettir. Son Bosna savanda Saraybosnadaki Oryantal
Enstit Srp dmanlar tarafndan kasten tahrip edildi. Al
manlarn Varovay tahribi de benzer sorunlar yaratt.
Bizdekileri dzeltmek art

Osmanl ktphaneleri herkesin evinde, medrese hcre
lerinde veya saraydayd. Topkap Saray mze haline getiril
diinde sarayn Haremden Enderuna kadar her hcresinden
kitaplar kmtr. indeki ilk derli toplu ktphane III.
Ahmedinkiydi. 18. asrn ilk eyreine aittir. Ama bu birok
yerde kitap saklanmad anlamna gelmez; nitekim 1924
250
ylnda Tahsin zn mdrl zamannda sarayn her

kesinden toparlanan bu kitaplar, ilerinde adeta tesadfen
bulunan Piri Reis haritas da dhil olmak zere Enderundaki
Aalar Camiinde bir araya getirildi. 17 bin adet yazmann
ark dillerinden garp dillerine zengin bir koleksiyonu ier
dii ak.
18. asrda payitaht stanbulda ve imparatorluun nem
li ehirlerinde vakf ktphaneler kurulmaya balad. Bu
ktphaneler zarif yaplard ve kgir olarak ina edilmiti.
stanbulda Koca Ragb Paa, Atf Efendi, smail Aa, Nuru-
osmaniye gibi. Bazlarnda birka yz kitap vardr, bazlarnda
birka bin. Yakn zamanlarda muhafazas g olan bu ktp
hanelerin baz kymetli yazmalar stanbulda Sleymaniyede,
Ankarada Milli Ktphanede bir araya getirildi. Avrupa
modeline uygun ilk milli derleme ktphanemiz Sultan
Abdlhamid devrine ait Bayezid kitapldr. Ustad Reat
Ekrem Kounun nakline gre, ktphane ald gn birisi
raflara bir takm Naima Tarihi brakm, bu ilk batan
itibaren de ktphane zenginlemi.
Bayezid evresindeki ktphanelerin unutulmayan m
dr, kendi zihni de bir ktphane olan smail Saib efen
diydi. Eski tabirle hafz- ktub (garp dillerinde curator
denilen) ktphane mdrleri genellikle alim kimselerdi.
Beir Ayvazolu, Sivas ktphanelerinde o blgenin era
fndan Rahatoullarndan gelen Ziya Baara beyden bah
sediyor; her vilayetin byle nl kitap uzmanlar vard. Bu
aziz memlekete Millet Ktphanesi gibi bir hzineyi miras
brakan Ali Emiri Efendi hem Diyarbakrn hem stanbulun
nl biblofillerindendi. Milli ktphanemize kazandrlan
251
LBER ORTAYLI
Divan- Lgat-it Trk onun sayesinde bulundu ve Talat

Paa sayesinde bastrld. M aarif Nazr Emrullah Efendi de
byle mtebahhir kitap dknlerindendi.
Byle giderse m ill miras koruyam ayz

Ankarada Milli Ktphaneden daha nemli bir kurum
D T C F nin merkez ktphanesiydi. Akbeti hakknda ko
numak istemiyorum. Onu da geen zaman iinde birok
niversitemizin ktphanesi gibi ihmalin erittii aikar.
Trkiyede iyi ktphaneler de kuruluyor. skdardaki
ISAM (slam Aratrmalar Merkezi Ktphanesi) hem zen
ginlii hem de kitap toplamas, balar deerlendirmesi
ve ileyii itibaryla buna nemli bir rnektir. Ankarada da
Bilkent niversitesi Kitapl ayn ekilde alr.
Bu tip ktphanelerin artmas ve Milli Ktphanenin
bibliyografya neriyatnn ve hizmetlerinin dzelmesi en
byk temennimiz... Ama unu bilelim, Trkiyenin k
tphaneleri bu memlekette atlm yapan birok kurumun
arasnda zor yer alr. Dzenlenmesi kanlmazdr; ya dzel
tiriz ya da bu kadar niversiteye ve aratrmacya hibir ey
salayamayz, mill miras da yeterince koruyamayz.
252
t a r ih im iz v e b iz
L B E R ORTAYLI
lb e r O rta yl, ta rih yapan b ir m ille ti g e m iiy le b u lu tu ru yo r!
Tarih yapan m ille tle rd e n b iri o la ra k b iz T rk le r ta rih

b ilin c in e ne derece sahibiz? G em i b e lg e le rim iz e ne kadar
yakn, ne l d e uzaz?
Prof. Dr. lb er O rta y l derin v u k u fiy e ti ve benzersiz

slu b u yla b iz i ta rih im iz le tantryor, y zle tiriyo r.
O s m a n l'n n klasik d n e m in i, XVIII ve XIX. asrlardaki
to p lu m sa l ve siyas panoram ay, b u g n k A vru pa 'y
var eden ko ullar, T rk, Rus ve Japon m odernlem e
y o lc u lu k la rn , ksacas dnya m e d e n iy e tin in k k e n le rin i
g z le r n n e seriyor.
"Trablusgarp Sava'nda Trk kom utanlar etraf artacak derecede etkin
rgt, eitim ci ve her art altnda sava olduklarn gsterdiler."
"Balkan Savalar'ndaki yenilgi; ngiltere ve Fransa'da Trk sava gc
hakknda yanl deerlendirmelere neden oldu. Bu yanlgya Trkleri iyi
tanyan Almanya ve Avusturya kurmaylar dmedi."
"Osmanl mparatorluu, m illiyeti akmlar sayesinde dalan tek
im paratorluk deildi; fakat ne Rusya, ne de Avusturya-Macaristan'da
m illiyeti akmlar bu derecede a ktif ve silahl eyleme dnmt."
"I. Dnya Sava'ndan sonra Trk to plum u kaosu ve yeni bir dnya
savan deil, M illi Mcadele'yi tercih etmitir."
"ttihatlar m illiyetperver ve byk ideallere sahiplerdi ama kendilerini
deerlendirem eyen bir ekip olmalar onlar baarszla srkledi."
"Tarih bilmeyen adam kendine gre bir snr iziyor. Mesela kolaylkla
'Osm anlI'nn bizim le ne alakas var?' diyor. Bu ok vahim bir durum !"
"1918 ylnda, mtarekenin en hazin vaktinde, m illet her yerde

direniyordu. Ama bu direnilerin arasnda koordinasyon yoktu.
O egdm hangi p olitik deha salayacakt? Ancak arkasnda asker bir
baar ve m spet intibalar olan bir kom utan... Mustafa Kemal Atatrk..."
"1967'de Suriye'de trendeki ihtiyar Araplar 'Ah nerede o Osmanl!' diye
yaknyorlard. Cevab dndrcdr. Acaba o Osmanl'y kim kovalad,
bizim le beraber mi kovaland; bilemiyoruz."
***
Trkiye'nin nde gelen tarihilerinden lber Ortayl okurlaryla yakn

tarihin tartmal konularn ele alyor: Balkanlarda syanlar, ittih a t ve
Terakki Partisi, Son Padiah Vahideddin ve OsmanlI'nn Son Gnleri,
Mustafa Kemal Atatrk ve Cum huriyet'in ilk Dev Atlmlar,
Anayasalar, Seimler,Tek Parti Devri ve ikinci Dnya Yllar...
O rtadou'nun Tarihi, Krallklarn Ykselii ve k, Baskc Liderler ve
Oullar, Kanayan Yara Filistin'in Gemii ve Geleceine Dair Yorumlar...
stanbul'un Tarihi ve Kimlii, Sahipsiz stanbul, Kltrel
Miraslarn Gelecei...
YAKIN TARHN GEREKLER, 19 ve 20. yzyla dair tartlan, gndemden
dmeyen konulara dair yeni grleri merak edenler iin mutlaka
okunmas gereken bir kitap...
tim as.com .tr

İlber Ortaylı - Yakın Tarihin Gerçekleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İlber Ortaylı - Yakın Tarihin Gerçekleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

C n vcr'

tim as .co m .tr

TMA YAYINLARI | 2743

GENEL YAYIN YNETMEN

Kltr Bakanl Yaynclk

1947 ylnda dodu. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi (1969)

Yaytnevimizdeki D ier Eserleri

I. BLM / OSMANLIDAN CUMHURYETE

II. BLM / OSMANLIDAN GNMZE ORTADOU

III. BLM / TARH MRAS VE STANBULUN GELECE

mparatorluktan cumhuriyete gei dnemi Trk siyasi

ak, bunlar kanlmaz sonulardr ve art olan Trkiyenin

tadou ve yakn tarihin en derin meselelerinden biri olan

Osmanl mparatorluu, milliyeti akmlar sayesinde

etmitir. Trk imls, lgat ve ansiklopedisi ve pek baarsz

Balkan milliyetilii; siyas literatrde yenia Avrupasmn

de menkibev devir modern devrin insan iin zihinlerde

lerinin kendi ilerinde olutuu kadar darda da gelitirilip

aan bir kimlikti. Btn Hristiyan Ortodokslar, Hellenliki

bu tarihi yazm? Oras hi nemli deil; Bulgarlar Hellen

Fenerdeki patrikhane kinci Dnya Sava sonuna kadar bu

18-19. yzyllarda doan milli aydn snflarn yeleridir.

Bulgarlara acyordu; Karada ve Srbistandaki- kardeleri

Dnya Savadan sonra da Trkiye ve Tito Yugoslavyasnn

kaybetti. Bu yzden Krijani Rusyadan umut bekliyor. Ama

19-20. yzyllarda Balkanlar ina eden ve ykan zmre;

Osmanldan kurtulduktan sonra Balkan savalar, Bi

Osmanl mparatorluunda etnik kimliin biimlenmesi

olduu sekin snfn bir ideolojisidir (Avusturyada; Kaiser-

yn, edd Hellen dmanldr. Aslnda klasik Osman-

olduu halde Mslman olmayan Karamanl, Gagavuz gibi

Balkanlarda Rum-Ortodoks inan kendini etnik bir kim

Balkan Slavlar kadar Hellenler arasnda Trk dilinin

l mparatorluunda ulusalc ihtilalci unsurlarn nerdii

yle ki 19. asrda emseddin Sami Fraeri hem Arnavut

rimci komiteyi stanbul Tp Fakltesinden baz talebeler

Yani istesek de istemesek de, bilsek de bilmesek de he

2011 Trablusgarp Savann 100. ylyd. talya bugnk

A vrupann anas talya

messeseleri itibariyle Avrupann anas demektir, talyasz bir

Avusturya ve Rusyaya kar savatklar iin kaan talyan

Bilhassa vaha ehirleri Kufra, Gadames gibi Afrika ile sahil

ini, Senuileri ok tutar ve onlarn grne gre Kuran

ttihat subaylar Libyada

bizim beyaz filimiz, bamzn derdiydi. Kala kala jandarma

rtacak derecede etkin rgt, eitimci ve her art altnda

Fizan srgn yeriydi

II. Abdlhamid dneminde Fizan srgn yeriydi. Buraya

sancaktr. Fizan srgn, bizim hrriyet edebiyatnda ok

Ui Antlam as: 90 bin altn biz alyoruz

191 l in eyll ay sonunda talya, Trablusgarpa kmaya

diye dnlerek Yemene gnderilmiti. Kumandan ve vali

Ceride sadece hilafet kald

Krm Savanda ngiltere ile mttefiktik; bu ittifak Bri

geici igali gibi). Bir yandan daTrklerin Balkanlardan

m beslemitir. br taraftan Almanya-Avusturya gibi bir

sulato del Mare denilen kendi setikleri temsilciler vastasyla

Hollandallar ve ngilizler de bu kervana katlacaklardr.

bu rnleri Trkiyeden istedi. Osmanl mparatorluunun

* The Balkan City, 7400-7900 adyla ngilizceye evrilmitir.

Burada dikkatinizi ekmek isteriz. Bu gibi mbadelede

na getirmiyor. Bu, yanl bilgidir. Millet sisteminin iine

Byle bir ticari an youn bir diplomatik iliki getirmemesi

Fransa ile olan bu ilikilerde diplomatlarn iinde Trke