Kazi T. Laypanov, İsmail M. Miziyev - Türk Halklarının Kökeni

..
TURK
HALKLARININ
KKEN
..
TURK
HALKLARININ
KKEN
Kazi T. LAYPANOV / smail M MZYEV
Rusadan eviren
Hatice BACI
Selenge Yaynlan
stanbul - 2008
Selenge Yaynlar No: 46
Tarih Dizisi 36
Dizgi-Sayfa Dzeni
Se lahattin Uslucan
Tashih Redaksiyon
Nergize Turaeva
Kapak
Nans Ajans
Bask - Cilt
Ar Matbaaclk
Davutpaa Eminta San.Sit.
No. 431 Topkap - ST.
Tel: (212) 493 34 55
ISBN 978-975-8839-58-5
Selenge Yaynlar
Ticarethane Sok. No: 4V24 Ca\'.'.)alo\'.'.)lu / STANBUL
Tel:0.212 514 45 7:3 Fax: 0.212 5110935
www.selenge.com.tr
e-mail:selenge@selenge.com.tr
NDEKLER
Kenar Mahalle ocuklan ........................................................ 7

nsz ...................................................................................23
Trk Halklar Hakknda Ksa Bilgiler ..................................29
Trk Halklarnn Onaya k ........................................... 32
tk Trklerin Vatan: dil Ural ..............................................39
Kurgan Kltr: Afanasyevler ve
Onlarn Gney Sibirya'daki Halefleri ................................. .53
Karadeniz Boyunda Kurgan Kltr ve
Tayclar ............................................................................60
lk Kadim Trkler ve Kafkasya ............................................65
Proto-Trklerin En Eski Kolu Smerler ..............................68
skitler/Skolotlar-Trkler .....................................................71
-Tarihi bilgiler ......................................................................72
-skitlerin Hayat Tarzlar ve Gelenekleri ............................. 76
-skitlerin Mitolojisi ve Dini Tasavvurlar ...........................78
- Antropoloji Verileri ............................................................ 94
-skitlerin Dili zerine .........................................................97
-skit Etnonim, Toponim ve Ononimleri ...........................101
Trk Halklarnn Atalan: Sarmatlar ve Hunlar ..................117
Bulgarlar ve Hazarlar ......................................................... 12.4
Alanlar.................................................................................130
Netice olarak ......................................................................148
Ksaltmalar .........................................................................154
Bibliyografya ......................................................................155
Dizin ....................................................................................192
KENAR MAHAllE OCUKLARI
Uygarln gya ncs ve kurucusu olduklann savunan

Batl bilim adanlan, dnya halklann medeniyet skalasnda
tasnife tabi tutarken, zellikle T rkleri, Amerika'nn yerli
halklann ve Afrikal milletleri grmezden gelirler ve bazen de
lutfedip incelenmeye demez "kenar mahalle" kltrleri ola
rak takdim ederler. Onlara gre Amerikal yerlilerin uygarlk
lan yoktur; barbar ve kltrszdrler. Afrikallar zaten siyah,
cahil ve geri kalm lzumsuz varlklardr. T rkler ve Turani
halklar, hem barbar, hem gebe, hem yamac ve hem de pa
razit topluluklardr. Hatta Arnold Toynbee, "A Study of His
tory" (Tarih Bilinci) adl eserinin birinci cildinde, uygarlkla
nn tasnifini yaparken Trklerin adn bile azna almaz ..
Yzlerce, binlerce delil getirseniz, binbir ilmi kantlarla da
vanzn haklln ispata alsanz da, bu, Batllar iin bir ey
ifade etmez. nk onlar stn insanlardr, sekin zmredir.
nk onlar beyazdr, "Ari"dir ve "stn efendi"dir. Biri ne
demise, dierleri onu te'yit ve tasdik ederler; tarihi ne de
mise, arkeologu, antropologu onu dorular; antropolog ve
arkeologun sylediini de tarihi destekler. Bylece zahmetsiz
ocuk sahibi olurlar. Bunlarn ad "bilim adam"dr. Bunlar
"stad"dr. Ne sylemilerse "doru", neye iaret buyurmu
larsa "nurlu''dur. Onlar bir lkeyi istila etmilerse, bu "hakl
bir istila"dr; bir lke halknn izni olmadan oraya girmiler-
8 TRK HALKLARININ KKENi
se, oradaki barbar ve medeniyetsiz halk "ereflendirmi

ler"dir. Onlarn atalan tarihin derinliklerinde, Milattan yz
lerce, belki binlerce yl nce dnyann her yerindeydiler, her
yer onlarn, "beyazlarn", "Ari"lerin yurduydu. Hindistan Ari
lerin yurduydu, nerden kt bilinmeyen Dravidler ve dier
yerliler bu Ari insanlar, Batllarn atalarn tenkil ve asimile
ederek haritadan sildiler; yine de ngilizler binlerce yl sonra
lutfedip dedelerinin yurduna geri dndler ve oradaki siyahi
insanlar, en azndan dil ynnden, o da tutmaynca hi ol
mazsa szckler ynnden ayn kkten treyen akrabalar
kabul edip, uygarlklarn onlara tadlar, hediye ettiler, eref
lendirdiler. Bu arada sebep olduklar ktlklar yznden 30
milyondan fazla Hintlinin lmnn msebbibi olmularsa, 1
byle kk eyler zerinde durulmaz, ayp! Beyaz efendinin
hatas yznden topu topu 30 milyon kenar mahalle ocuu
lm, laf m olur!
Orta Asya da "Ari"lerin yurduydu. yle sylyor Batl b
yk bilim adamlar! Milattan binlerce yl nce atalar oraday
m. Trk mrk yokmu ortada! lskitler, Sarmatlar; Alanlar
lrani halkm; dilleri Farsaym vs .. Ama nereden kt, ne
id bilinmeyen Trkler birden mantar gibi bitip, Batl be
yaz efendinin atalarn tenkil ve asimile etmiler. Trk dediin
kim? Kenar mahalle ocuu! Uygarl var m? Gebe, bar
bar, yamac adamn uygarl m olurmu! Bu arada vicdan
sahibi biri kyor Batl "Ari", "beyaz efendi"nin snfndan.
"Esasen Avrupann kendisine ait hibir eyi yoktur; neyi varsa as
len Asya'dan almtr; uygulad kltler ve Hristiyanln stn
rtt eyler de Asya kkenlidir. Ormanlann enlendiren hay
vanlara, igc olarak kendisine yard1mc olan her eye, insan
besleyen bitkilerin ana vatanlarna kadar her eyinin kkeni Do
u lkeleridir. Ama bir ey var hi, Avrupa bunlar gelitirmesini
bildi!" 2 diyen Vivien de Saint-Martin'e koskoca bir tu-kakal
1 Dani no Michel, tlnde et l'Invasion de Nulle Part, Le Dernier Repa
ire du Mythe Aryen, Paris, 2006, s. 38.
2 M. Vivien de Saint-Martin, rAsie Minere, cilt 1, s. 2, Paris, 1852.
KENAR MAHALLE OCUKLARI 9
Nankr, namert, haramzade! Asyallar, kenar mahalle dilberle

ri kim ki, biz onlardan medeniyet alacaz, nankr!
Leon Poliak'n alt ciltlik "Antisemitizmin Kkenleri" isim
b kitabn okuduumuzda ve orada anlatlanlar Martin Ber
nal'm "Kara Atena"s1yla birletirdiimizde, Batllarn Milat
ncesi, hemen sonrasnda yaayan ve kendileri gibi Batl olan
tarihilerin Bat uygarlnn kkeninin aslnda Eski Msr ve
Sami kltr ve rknn istila ve etkileriyle olutuu 3 eklinde
ki grn neden bir kenara atldn anlyoruz.
XIX. Yzyl balarna kadar ne "Ari" kelimesi bilinirdi, ne
de "Arya" ve "Aryani". Teknolojik geliim yarnn Batnn le
hine sonulanmas ve aradaki farkn hzla almasnn yan s
ra, Orta Dou'da yaplan arkeolojik kazlarn o gne kadar
zellikle tarihilikte birinci el kaynak olarak kullanlan Tev
rat'n "yalanlarla" dolu olduu ortaya knca4 Eskia Mode
li kendiliinden ykld. Artk Helen Uygarl'na nclk etti
i kabul edilen Sami medeniyetinin esasen kendisinden nce
yaam blge uygarlklarnn bir kopyas olduu anlaldna
gre, Herodot'un Dou uygarl ile ilgili olarak yazdklar .bir
kenara atlmalyd. rnein Armand Berard yle yazacakt:
"Herodot, bize her eyin Fenike'den ve Msr'dan geldiini
beyhude yere anlatp duruyor. Biz, sevgili yal Herodot hak
knda ne dneceimizi biliyoruz, ama yine onlarn (Yunan
llarn) kurumlarnn, greneklerinin, dinlerinin, trenlerinin,
fikirlerinin, edebiyatlarnn ve btn ilkel uygarlklarnn da
arktan alnm olduu gibi saygszca bir varsaym karsnda,
biraz da ok olarak irkiliyoruz." Buna karlk Eflatun'un Kri
tias'a syledii u szler Batl antisemitistler iin k nokta
s olacakt: "Tanr-kadnn.. sizin doduunuz yeri semi ol
mas da, mevsimler pek lk getii iin orasnn stn zekal
3 Berna] Martin, Kara Atena, zcan Buze ev., Kaynak Yay., 1998, s.
49-73.
4 Susa, Dr. Ahmet, Tarihte Araplar ve Yahudiler, D. Ahsen Batur e
virisi, Selenge Yay., 2005, s. 21.
10 TRK HALKLARININ KKEN!
adamlar yetitireceini nceden grm olmasndand. " 5 s

tn zekal insanlarn yetimesiyle iklimin ne gibi bir ilgisi ola
bilir? Scak iklimde, kara ikliminde ve souk lkelerde stn
zekal insanlar yetimez mi? Biruni, lbni Sina, Ulubey, !bni
Rd, Farabi gibiler iin ne buyurursunuz? Onlar istisnadr ve
istisnalar kaideyi bozmaz. Kesekten bir kvlcm km ite!
Bat teknolojide douyu solladna gre, bu, Eflatun'un iaret
ettii gibi, stn zekal adamlar yetitiren lk iklimli toprakla
rn bir nimetiydi. Eflatun gibi bir stad bu topraklarn stn
zekal insanlar yetitirdiini, tanrlarn da bu yzden o toprak
lar kendilerine s setiklerini belirttiine gre, buralarda ye
tien "stn zekal beyaz efendi"ler dnyann hakimi olmaly
dlar. Bunun iin;
a) Avrupa'da stn zekal beyaz efendilerin kalitesini d
rebilecek parazit tipler (bata Yahudiler ve ingeneler) on.a
dan kaldrlmal;
b) Kk kutsal kitaplara dayandrlan bir teori ortaya atl
mal, bu yaygnlatrlarak ve tm dnyaya kabul ettirilerek,
Batllarn Dou lkelerini istilasna hakl tarihi zemin bulun
mal;
c) Dou uygarlklar aalanmal, yok saylmal; oralarda
rastlanlan uygarlk harikalar baka halklara, zellikle de Ba
tllara veya tarihte onlarla uzak akrabal bulunan milletlere
maledilmeli;
d) Batllarn atalarnn tarihin derinliklerinde ve Milattan
ok nceleri Dou lkelerinde, zellikle Orta Asya, Hindis
tan'da yaadklar, esasen buralarn Batllarn uzak dedeleri
nin mlk olduu, ancak bu uzak atalarn barbar halklar tara
fndan imha ve asimile edildikleri tezi yaygnlatrlmal ve gi
riilecek istila hareketlerinin, aslnda bir istila deil, "torunla
rn atalarnn yurduna dn" olduu kabul ettirilmeliydi.
5 Eflatun, Timaios, MEB Yay., lst., 1997, s. 22.

Bu saydmz drt husus, yazarla okuyucu arasna girdii

miz bu nszde ele alnamayacak kadar derin kkleri olan bir
konudur. Birka yldr zerinde altmz bu konu, ksmet
olursa tarafmzdan kaleme alnan bir kitapla okuyucuya de
t.ayl olarak sunulacaktr. Dolaysyla burada'konunun ana ba
lklarna ancak atflarda bulunulacaktr.
Hazrlanan teori ok ynlyd. nce bu teorinin tohumlan
Avrupa'da ekilmi, bu tohumlar akedemik kadronun yan sra,
siyasi kadroyu ve lider takmn hazrlam, arkasndan Dou
nun smrlerek hzl Batllatrlmas aamasna geilmitir.
Bu, bir nokdada Bat-Dou, Siyah-Beyaz savayd ve tabi ki Be
yaz Efendi aalk siyah rktan stn gsterilmeliydi. Daha
dorusu Beyaz Irk yani Bat; dier tm uklardan stn olmaly
d. rnein siyahilere kar Batlnn bak u ekildeydi: "Zen
ci rk.. siyah deri rengi, kvrck ya da yn gibi sa, bask kafa
tas ve yayvan bir burun ile dikkat eker. Yzn alt ksmlarnn
da doru kk ve dudaklarn kaln olmas, zencileri gzle g
rnr bir ekilde maymun soyuna yaklatrmaktadr: Onlarn
meydana getirdii srler daima tam bir barbarlk aamasnda
olmutur."6 Gobineau ise siyahiler iin yle diyordu: "Siyah
tr en aadadr ve merdivenin dibinde bulunur. En ilkel bi
imdeki hayvanca karakteri, ana rahmine dt andan itiba
ren onun kaderi zerinde etkili olur..." Siyahlar en aa basa
maa yerletiren Batl aydnlar, Sar inli'yi Beyaz rkn bir alt
basamanda, fakat siyahilerin stnde gryorlard. "ok az fi
ziksel gleri vardr ve uyuuklua eilimlidirler... istekleri ap
talca, iradeleri gsz ve dikkafaldrlar.. Her eyde bayala
eilimlidirler. Fazla yce ve derin olmayan eyleri kolayca anla
yabilirler.." Veya bir dizede "Kk domuz gzlerinle, byk
domuz kuyruunla; Yediin san, kpek, bcek, salyangozun
la * ... ren inli J ohn, tknyor boyuna .." 7 deniliyordu.
__________________________
6 Bernal, age., s. 343.
* Batl salyangoz ve kurbaa yiyen inliyi aalyor, ama bugn
Fransa'ya Trkiye'den ihra edilen mallar arasnda kurba baca
ve salyongoz nemli kalemler tekil etmektedir.
7 Age.,s.342.
Batda atlan rklk tohumlan meyvelerini vermekte gecik

medi. En stn efendi olmay kim istemez ki? Napolyon'un M
sr seferi srasnda yannda gtrd kitaplar arasnda Plutark
hos'un "Yaamlar'', Ilyada, Ksenofon'u: Anabasis'i ve Ossian
adl iir kitabnn bulunmas8 bir tesadf deildi. Hitler de bu
teorinin yetitirdii siyasilerdendi. Onu belki de en ok etkile
yen kii Adem'in Ari, ylann Sami olduu grn savunan
Ernst'in grlerini paylaan Paul Lagarde'n fikirleriydi. Lagar
de, Hz. sa'nn Celileli bir "Ari Yahudi" olduunu ve Yahudal
"Sami Yahudiler" tarafndan armha gerildiini, dolaysyla ger
ek Ari dinini bu urlardan temizlemek gerektiini savunuyordu
ve defalarca Yahudiliin yok edilmesi ve Yahudilerin Madagas
kar'a srgn edilmesi talebinde bulunmutu. Bu talep daha son
ra Hitler'in tasarlarndan biri haline gelecekti.9 Hitler'i motive
eden fikirlerden biri de XIX. Yzyln sonlarna doru Darwin'in
teorisine uygun olarak ortaya atlan jeni teorisidir. Buna gre
pozitif jeni unsurlar ieren insanlar yani tercih edilen zellik
lere sahip ebeveynlerin nesillerinin [Batllar] oaltlmas, ne
gatif unsmlar ierenlerin [Doulular J ortadan kaldrlmas gere
kiyordu.10 Bu teori Hitler'in an rk dncelerini adamakl
l tahrik etmiti. Sonu, eer rakamlar doruysa, yaklak alu
milyon insann (byk ounluu Yahudi olmak zere) itlaf
oldu. ltlaf kelimesi burada tesadfen kullanlm deildir. Bir fi
lozofun belirttii gibi, olaylarn veya bir davrann bir grnen
sebebi vardr, bir de gerek sebebi. Burada yazdklarmdan do
lay kimse bu satrlarn yazarnn Yahudi sempatizan olduunu
dnmesin. Mslman kimliimle byle bir duygu beslemem
asla mmkn deildir. Yahudilerin katlinin grnrdeki sebebi,
atalarnn Batlnn sevgili lsa peygamberinin katilleri olmasy
d. Acaba gerekten bu yzden mi katledilmilerdi? Taih kitap
lar arptmalarla doludur. Leon Poliak' okurken gsterilen se-
________________
8 Berna!, Kara Alea, s. 276, 302.
9 Age., s. 478,479.
10 Genetik, Kavramlar, William S. Klug, Michael R. Cummings, Pal
me Yay., Ankara, 2002, s 10.
beplerin hi de gerei yanstmadn gryoruz. rnein Ste

ven Runciman, Hal Seferleri adl eserinin bilinci cildinde, bi
rinci Hal ordusu henz Fransa'dan yola kmadan nce bura
da bir Yahudi katliam yapldm kaydetmektedir. "Hal seferi
iin donanmn tamamlamak bir ovalye iin olduka pahal bir
keyfiyetti. Eer rehin verebilecei arazisi veya bakaca mlk
yoksa Yahudilerden bor para almak zorundayd. Fakat onun
Hristiyanlk urunda savaabilmek iin, lsa'y haa germi olan
bir kavim mensuplarnn penesine dmesi doru muydu? .. "
diye yazan Runciman, szlerini yle srdryor: "Hal sefer
lerinin gezgin vaiz ve davetileri, zellikle Kuds', lsa'nn ha
a geirildii yerleri ileri srmekteydiler. Bu suretle dikkatin,
sa'nn ellerinde bu kadar eziyet ekmi olduu bir kavme ev
rilmesi kanlmazd. Mslmanlar imdiki dmanlarydlar;
lsa'nn taraftarlarn takibata uratyorlard. Yahudilerse hi
phesiz daha ktydler. Onlar bizzat lsa'y takibata uratm
lard... Lorraine dk Godefroi de Bouillon hal seferi hazrlk
larna balad. Onun eyaletinde ortaya kan bir -,y}e11t,ye gre
dk, hareketinden nce lsa'nn lmnn intikamn Yahudile
rin kanyla alacakt..." 11 Neticede eitli ehir ve kasabalarda
kk apl da olsa ard ardna Yahudi katliamlar gerekletiril
di. Bylece zellikle Hal ovalyeleri, Fransz ve Alman asilza
deleri, zadegan snf borlu olduklar Yahudilerden kurtulmu
lard. Yahudiler Avrupa'da sermaye piyasasn ele geirmi ol
duklar iin katledildiler; Kuds'te ise gya Mslmanlara yar
dm ettikleri iin. " .. Kds Yahudileri topluca ba sinagoglar
na kamlard. Fakat bunlar, Mslmanlara yardm etmi ol
makla sulanmaktaydlar; bu sebeplerle onlara merhamet edil
medi. Bina atee verildi; btn Yahudiler havralar iinde yana
rak ld... Kuds'deki kurbanlarn says hakknda kesin bir ra
kam verilemez; bilinen cihet btn Mslman ve Yahudi seke
nenin ldrlm olduudur."12 Bu konuda daha pek ok tari-
_______________________
11 Runcinan Steven, !-Tal Seferleri Tari/i, Fikret lltan evirisi, TTK
Yay.. 1998, l/104-107.
12 Age., s. 221.
14 TRK HALI<LARININ KKENi
hi belge ve delil sunulabilir, ama bizim konumuz Hristiyanlarn

Yahudilere uyguladklar katliam deil, bir olayn zahiri ve bat
n sebepleri olduu konusunda bir rnek vermekti. Neticede
bugn Hristiyanla Yahudi kolkola gezmektedir ve zaten
Kur'an'a gre "kfr ehlinin hepsi tek cephedir."
ki koldan hcum
Hintililerin kutsal kitaplarnn tarihleri Milat ncesinden

birka bin yl kadar geriye gitmektedir. Bu kitaplarda ve zel
likle Veda'larda "Ari" kelimesi birka kez geer, ama hibir za
man insanlarn rengi, rk, sa rengi, gzleri, burun yaps, ka
n vs. gibi zellikleri belirten bir kelime olarak kullanlmaz.
rnein Caina Ansikpoledisi Ari'yi et yemeyen, canllara zarar
vermeme kuralm1 (ahimsa) benimseyen ve Vardamana'nn
gerek retilerine uyan kimse olarak tanmlamaktadr.13 Bu
kelime, Hintlilerin kutsal kitaplarnn yazld tarihten bug
ne kadar, binlerce yl boyunca, bu anlamyla kald, fakat
1870'lere gelindiinde Batl bilim adamlar bu szce rki bir
anlam yklediler ve "Ari" kelimesi "beyaz insan", "stn in
san", "beyaz rk" ve hatta "beyaz efendi" anlamlar kazamver
di.14 Bunu "Hint-Ari", "Hint-Avrupai" terimlerinin icad takip
etti. lyi ama, Hintililerle Avrupallarn ne alakas vard ki, by
le bir terim orta ya atld? Onun da klf hazrland ve "beyaz,
stn efendi" anlam yklenen "Arilerin" ata yurtlarnn Kaf
kaslar ve Orta Asya olduu, daha sonra Hindistan'a sarktkla
r, orada yerli Dravidlerle savaarak onlar gneye ekilmeye
zorladklar hikayesi uyduruldu. Olmayan tarihi belgeler, hi
yaplmam arkeolojik kaz dokumanlar uyduruldu.15 Arka-
13 Asya Dinleri, heyet, Abdullah Davudolu evirisi, lnklap Yay.,
2002, s 24.
14 Danino, age., s. 90-93.
15 Ama yalancnn mumu yatsya kadar yanar sz doruymu. Hin
distan'a yerleen Michel Danino, Batllarn yalanlarn bilimsel ve
rilerle tek tek ortaya kararak, bir noktada Yahudilere yaptklar-
KENAR MAHALLE OCUKLAR! 15
sndan akrabalk iddias ortaya atld ve Bat dillerindeki baz

szcklerle Hinte ve Farsadaki kimi szcklerin ayn kke
ne sahip olmasndan hareketle, Arilerin vaktiyle bu topraklar
da bulunduklar, bir ksmnn tedrici surette Batya muhaceret
ettii, kalanlarnsa yerliler tarafndan asimile edildikleri ileri
srld. Daha sonralar Hindistan ngilizler, Orta Asya Ruslar
tarafndan igal edilirken, bunun bir igal olmad, aksine to
runlarn atalarnn yurduna geri kp geldikleri, bunda da e
yann tabiatna aykr bir ey olmad belirtildi. Bu durumda
vaktiyle Hz. lsa'y armha geren Yahudilerden nasl intikam
alnmsa, Milattan binlerce yl nce beyaz efendilerin atalar
n asimile ve imha eden Asyallardan da intikam alnmalyd.
Nitekim Markoff Vtoroy, "Kazak-Krgzlar ingis ve Temur'un
torunlardr. Bunun iin Amerika Kzlderililerine ne gibi mu
amele yaplmsa, biz de Kazak-Krgzlara yle muamelede bu
lunmalyz"l6 derken, Hindistan'da da E. V Ramaswamy, "Hit
ler'in Yahudilere yaptklarn biz de brahmanlara yapacaz!"
diyordu.17 Onlarn brahmanlara ne yaptklar ve yapacaklar
bizi fazla ilgilendirmiyor, ama bu dnya etme bulma dnyas
olduuna gre, Allah'n hikmetinden sual etmek haddimiz de
ildir. nk o brahmanlar da Hindistan'da Sakalarn soyun
dan gelenlerin kkn kuruttular.
lki koldan yaplan bu beyaz saldmnn bir hedefi Yahudiler,
Afrikallar, Araplar, Hintliler ve inlilerse, dier hedefi Trk-
_______________
nn intikamn almaktadr. Danino'yu dinleyelim: "Veda'larda ge
_--
en ve Mahabharata dneminden beri kurumu olan Sarasvati neh
ri, son yllarda adamakll incelendi. Bu nehrin yatann Rig-Ve
da'nn yerletirdii yerde (Yamuna ile Sutlej arasnda) izleri bulun
du ve nehrin Milattan nce 1900'lerde kuruduu tespit edildi. Hal
buki Rig-Veda atmdan fazla yerde bu nehirden bahseder. Rig-Ve
da'mn ise Hindistan'a M. . l500'lerde gelen Aryaniler tarafndan
yazld sylenir, ama Aryanilerin geldii dnemde bu nehir uzun
bir zamandr zaten yoktu!" Halbuki Batl bilim adamlar Aryani
atalarnn Sarasvati nehrini geerek geldiklerini yazmaktaydlar.
16 Togan, A Z. V, Trkistan, s. 304-305.
17 Danino , age., s. 87.
lerdi. Birinci hedefi Batllar, ikinci hedefi Ruslar stlendiler.

Asl maksat dnya nimetlerini beyaz efendiler arasnda bl
trmekti. Bltler de. Gnmzde Irak'da olup bitenler bu
blme oyunun sadece bir parasdr. Silah stnlyle,
teknolojik stnlkle bir lkeyi istila etmek iin fiziki taraf
dr, ama ondan ok daha nemli olan taraf manevi istiladr ki,
asl tahripkar ve kalc olan da budur. nsanlar, uradklar fi
ziki zararlann acsn, yaralar dindikten sonra unuturlar. Ha
fzalarda intikam hissi kalabilir; bu intikam alnabilir, unutu
labilir veya kllenmeye braklabilir. Fakat manevi tahribat fi
ziki izler brakmad iin, insan dostunu dmann ayrt ede
meyebilir ve ou kez de yanl alglamalar veya alglatmalar
la kendi kendini yer ve yok eder.
Bugnk Avrupa medeniyetinin keceini ilk haber veren
kii Oswald Spengler'di. Amold Toynbee de ayn tehlikeyi gr
mt, ama Spengler gibi teslimiyeti bir izgi takip etmek ye
rine, kadere kar direnmenin mmkn olabileceini savunu
yordu. "Smrye dayal Avrupa uygarlnn bir tehlikeyle
kar kar olduu grnden hareketle 1905'de Londra'da
dzenlenen ve 1907 sonuna kadar devam eden konferans ne
ticesinde sunulan raporda nce u soru sorulmutu:
"-Bat sanayi devriminin birikimleri ve modern teknoloji bu
blgeye (Akdeniz'e snr olan lkeler ve Orta Asya) girerse ne
olur? Eer bu halklar bilim, eitim ve kltre arlk verirse ne
olur? Eer bu blgede yaayan halklar bamszlklarn elde
eder ve kendi tabii servetlerine sahip karlarsa ne olur?"
Bu soru ya u cevaplar verilmiti:
"ite o zaman smrgeci imparatorluklar sonlarn getire
cek bir darbe alrlar, smrge ryalar sona erer; imparatorlu
un ana damarlan kesilir ve Roma ve Bizans imparatorluklar
nn kt gibi ker"_ s
18 Es-sakafe el-kavniyye el-itirakiyye, Dmak, s. 73-74, Dr. Ahmet

Susa'ya atfen.
Sonra da Bat emperyal hakimiyetinin hi olmazsa bir yz ve

ya iki yzyl daha devam edebilmesi iin u teklif getirilmitir:
a) Ortak karlar olan bu devletler bu blgeyi paralara
ayrmaya... halkn blnmlk, gericilik ve cehalet iinde
brakmaya devam etmelidirler;
b) Bu blgede Asya'y Afika'dan ayrmaldr. Konsey, bunun
iin gl ve yabanc, Avrupa'y eski dnyaya, ayn zamanda
her ikisini Akdeniz'e balayan kpry elinde tutan bir insan
engeli konulmasn tavsiye eder.. Ta ki, blgede emperyalizmin
dostu ve blge halknn dman dost bir g olusun.19
Raporun devamnda bu hedefe ulalabilmesi iin ncelikle
Akdeniz'e kys olan devletlerde yaayan halklarn dillerinin
bozulmas, cahil braklmalar ve airet yaplarnn n plana
karlmas tavsiye edilmektedir.
Asya ile Akdeniz zaten Ruslar eliyle birbirinden ayrlmt.
Asya'da Trkistan'da tek olan halk ve dil, halklara ve dillere
ayrld. Bylece Cumhuriyetin ilanna kadar Osmanl olan ad
mz birden Trk olurken, Trkistan'da yaayan soydalarm
zn adlan Kazak, Krgz, Trkmen, zbek, Uygur, Azeri olu
verdi. Tabi ki Azerice, Kazaka, Krgzca, Trkmence, zbek
ce vs .. dilleri ortaya kt. Bunlar iin hep Moskova'da szlk
ler hazrland ve baslarak sz konusu lkelere gnderildi. Di
er kk Trk kabilelerinin dilleri de incelenerek ayr lehe
ler haline getirildi ve birbirinden tamamen koparld. Akde
niz'e snr olan lkelerde ise ilk nce dillerine el atld. Suni
szckler, uydurma kelimeler yaratlarak diller dejenere edil
di. Arap lkelerinde "Modern Arapa" adyla balatlan akm,
Arap dilinde hi olmayan kelimeler tretti ve szlklere gir
dirdi. Bylece "eski, klasik Arapa" ve "Modern Arapa" ona
ya kt. Arap alfabesinin yerine Latin alfabesinin konulmasn
teklif eden Araplar bile tredi. Trkiye'de ise slamiyetle olan
balan zayflatmak iin bir yandan Arapa, Farsa kkenli ke
limeler atlp, yerine hangi kurala daynalarak uydurulduu
_________________________
19 Susa, Tcrille Araplar ve Ya/udi!er, s. 460-461.
bilinmeyen szckler konuldu. Dier yandan harflerde dei

iklik yapld. Muhammed Muhammet, Seyfeddin (Dinin kl
c) Seyfettin (incirin klc), kitab kitap oldu. Sonuta mer
Seyfeddin gibi son derece an Trkeyle yazan bir yazarmzn
hikayeleri dahi son otuz ylda defa sadeletirildi ve orijina
linden eser kalmad. Yani Trk genlii her on ylda bir dil de
itirdi. Akabinde akademik kitaplarn dilini hemen hemen
hi anlamayan, yz kelimeyle zar-zor konuan bir nesil ye
titi.* Televizyonlarda sunulan bilgi yarmalarna katlanlarn
en basit sorular karsnda dahi nasl bocalayp kzardklarn
ibretle seyrediyoruz. Kendi lkesini, corafyasn, tarihini bil
meyen, ksacas atlannca atasn tanmayan bir tele-vole, pa
parazzi nesille babaa kaldk. Dier bir deyile mankurtlatk!
Ayn sre Orta Asya Trk cumhuriyetlerinde iledi. Orada
da mankurtlam nesiller yetiti. Tarih diye yalnzca Rus tari
hi okutulan, Trk tarihiyle ilgili hibir ey okutulmayan ve
Trklkleri unutturulan nesiller..
Osmanllarn, Avrupa'nn parala-yut politikas uygulayp,
Ari tezleri, Aryani teorileri ve emperyal planlar gelitirdikleri
gnlerde, balarna rlen oraplarla uratklar uzun d
nemde kabuunu yarp kamayan din adamlar, nn gre
meyen tarihiler yetitirmesi kanlmazd. _ 120 yllk Sovyet
istilas dneminde Orta Asya'da ve dil-Ural evresinde Trk
tarihisinin kmas zaten beklenilemezdi.
Bat tarihi yazlrken Trkleri ve tabi ki Osmanl'y yok say
mak mmkn deildi; ama Orta Asya tarihini yazanlar, zellik
le Ruslar Trkleri yok saymay, grmezden gelmeyi tercih etti
ler. Bunu bazen aradaki dmanlktan, bazen baskc rejimin ve
* Tarafmdan Rusadan Lercme edilen M. l. Artamonov'un "Hazar
Tarihi" adl muhteem eseriyle ilgili olarak bir defasnda silemize
bir elektronik posta gelmiti. Aynen yle deniliyordu: " .... n evir
dii 'Hazar Tarihi' adl kitab aldm, okudum. ok gzel bir kitap.
Ama pek ok kelimeyi anlayamadm. Yan bamzda bir de szlk
m bulunduracaz? Ksacas bu kitabn Trkesinin de tekrar
T rkeye evrilmesi gerekir.. "
lckumetlerin korkusuyla yaptlar. Tarihte bu blgede yaayan

tarih ncesi halklar Trkten baka her hangi bir halka, zel-
1 ilde de Tranilere yamamaya altlar. Tarih ncesi uygarlkla
rm ve halklarn, dillerinin, kltrlerinin lranilere yamanma
gayretleri, muhtemelen, lranilerinde Ruslar gibi Ari rktan(!)
geliyor olmasdr. Bunun da iki amac olabilir: Ruslarn Orta
Asya igalini hakl ve tabii gstermek ve Trkleri Ural-Altay
eteklerinin dnda kalan her yerde istilac olarak grmek.
Michel Danino, "l.'.lnde et l'Invasion de nulle part" (Hindis
tan ve Hayali stila) adl eserinde yle der: "En az iki bin yl
dr halklar ve uygarlklar inkar derecesinde pein hkmlerin
konusu olmular; bunlar, kendilerine savunma imkan veril
meksizin, rki ve kltrel ynden aa olmakla sulanmlar
dr. "20 Birka rnek verelim: Kuzey Amerika'da, iki yzyl n
ce Midwest vadisinde binlerce yllk eski suni tepeler bulundu.
390 metre uzunluunda ve uzaydan grlebilen tek cisim olan
Ohio Byk Ylan' da bunlardandr. Bilim adamlar, tm poli
tikaclar ve saysz uzman, bu devasa tepelerin vahi Kzlderi
lilerin eseri olmasnn imkanszl!n belirttiler ve aksine bun
larn Vikinglere veya Atlantid art Hindous igalcilere ait ol
masn mnasip grdler. nk "Amerika Kzlderilileri vah
i olduuna gre, onlarn atalan bu binalar yapabilecek tek
nik kapasiteye sahip olamazlard." Sonuta bunlarn yerli halk
tarafndan yapldnn itiraf edilmesi iin tam yetmi yl ge
mesi gerekti. Afrika'da Byk Zimbabve harabeleri ortaya
karld ve bunlarn ileri bir uygarln eseri olduu ileri srl
d. Ingiliz igalciler uzun yllar boyunca bu harabelerin Sley
man peygamberin, Saba melikesinin veya Fenikelilerin eseri
olduunu iddia ettiler. nk byle bir ey "siyahlarn uygar
l"yla mtenasip olamazd. Keza Brandberg(imki Namibya)
kaya resimleri Msrllara veya Gritlilere atfedildi. Bu durum
1960'a kadar byle devam etti ve rk ynetim bunun yerlile
re ait olabilecei grn iddetle reddetti. Zamann en iyi
----------------------------
20 Danino, age., s. 19.
kaya resim uzman rahip Hemi Breuil, srar ve inatla, pein

hkmlerle, sonuna kadar bunlarn Gritlilere veya Yunanlla
ra ait oldutinu iddia etti. Ama sonunda bunlarn Bumanlarn
atalarna ait olduu ortaya kt.21
Genelde malup bir halkn tarihini fatih milletin yazd
sylenir, ama artk onlarn yerini tarihi, arkeolog ve etnolog
lar almtr. Bu snf siyasi bask altna alnmtr. ayet onlar
dan biri sz konusu kltrn yerli halkn eseri olduunu belir
terek resmi tarih ideolojisine aykr bir gr belirtir ve ok ba
arl deliller ileri srerse, hemen bask altna alnr, ar itham
lara, bazen de yldrma hareketlerine maruz kalrlar.22 Rusya'da
byle olmutur. Bu krann tarihinde Trkler vardr diyenler
baskya maruz kalm, kimisi bir bahaneyle hapsedilmi, kimi
si lkesini terkedip kamaya mecbur olmutur. Birincisine L N
Gumilev'i, ikincisine G. Vernadsky'i rnek gsterebiliriz.
Trklere uygarlk tarihinde bir yer verilmek istenmedi. Be
yaz efendilere gre Trkler, vahi, barbar, gebe, kana susa
m, yamac ve tahripkar bir halktr. Parazittir; insanla hi
bir katks olmamtr. Mesela H. Howorth Moollar iin "y
km mhendisleri" deyimini kullanr.23 Halbuki Moollarn
Rusya'da tamamyla yakp yktklar ehir sadece bir tanedir ve
onun da sebebi ehir halknn Mool elisini ldrmesidir. Ke
za inliler uygar, kltrl ve medeni bir halk, Trklerse bar
bar ve yamac olarak takdim edilmitir. Ama Amerikal Sino
log E. H. Schafer, Semerkand'n Altn eftalileri adl eserinde
uygarlk tarihinde en muhteem dnemini T'ang hanedan za
mannda yaayan in'in ithal ettii mallarn ok byk bir ks
mnn Trkistan'dan geldiini; sanatlarn, ipek ustalarnn,
dokumaclarn Semerkant ve Takent'den gittiini belgeleriyle
ortaya koymakta, hatta daha inliler tiyatronun ne olduunu
bilmedikleri gnlerde Semerkand'dan bir Trk tiyatro ekibi-
21 Age., s. 20.
22 Age., s. 21.
23 Vernadsky, G,, Tle Mongols and Russia, London, 1959, s. 3.
nin inde oyunlar sahnelediini, Trk musiki grubunun

T'ang saraynda konser verdiini gstermektedir. 24
Sz daha fazla uzatmak istemiyoruz. Daha nce evirisini
yaparak yaynladmz Nurihan Fettah'n Tanrlarn ve Fira
vunlarn Dili, Zekiyev'in Trklerin ve Tatarlarn Kkeni ve
imdi elinizde bulunan bu eser, elbetteki bu yok saylmaya is
yann bir tr da vurumudur, ama kelime tahlillerinden yola
karak her zaman umulan sonucun alnabileceine de inanm
yoruz. nk tm dillerde kelimeler hecelerden olutuuna ve
hemen hemen her hece u veya bu dilde bir anlam ifade ettii
ne gre, bizim kendi dilimize gre tahlil ettiimiz bir kelimeyi,
ayn ekilde Franszm Franszcaya, Ingilizin ngilizceye, Yuna
nn Yunancaya vs .. gre tahlil edip kendine gre deiik anlam
lar karabileceini de gz nnde bulundurmak gerekir.
Bir milletin, tarihteki gurur verici hakl yerine almas iin
bnyesinden ok iyi tarihiler karmas, Trkn Trke pro
pagandas kadar Trkn dnyaya propagandasn yapabilecek
ilim adamlar yetitirmesi gerekir; ama da ta Trk grme
hastalndan da artk kurtulmaldr.
D. Ahsen Batur
24 Schafer E. H., Zolotya persili samarlanda, Moskva, 198,1 s. 80-85.

NSZ
Trk halklarnn ortaya klar ve etno-kltrel gelenek

leri, bilimin en az bilinen konularndan biridir. Bu konunun
yeterince incelenmemi olmasnn. sebebi, ilmi temellerin za
yfl kadar, birok bilim adamnn, zellikle de Persologlarn
pein hkml yaklamlardr. Hint-Avrupaistler Trkologla
ra Trk halklarnn etnogenezini, dier tarihi ve dilbilimsel
meselelerini aratrma metod ve yollarm dikte ettiler ve hala
da bu tutumlarn srdrmektedirler. Bu durumda, onlarn bir
ksm bilimsel gerekleri bilinli olarak tahrif etmiler; zaman
zaman da, Trklerin tarihi-kltrel zenginliini kastl olarak
grmezden gelmilerdir. B.N. Grakov, M.1. Artamonov, A.P
Smirnov, i.G. Aliyev, VU. Mrzin gibi skit uzman birok bi
lim adam Persologlarn etkisi altnda kalmlar; arkeolojik, et
nograik ve dier bilimsel verilere istinaden Andronovlann, Is
kitlerin, Sakalarn, Massagetlerin, Sarmat ve Alanlarn ranl
olmadklarn bilen dier vicdan sahibi birok arkeolog ise, bir
defa dilbilimciler onlarn Pers dilli olduklarn "kantladklar"
iin bu kabilelerin Pers dilli olduunu kabullenmek zorunda
kalmlardr. Bylece kendine zg ve kapal bir bilimsel ev
re olutu . Baz arkeologlar, lranist dilbilimcilerin adlan saylan
bu kabileleri Pers dilli olduklar konusundaki versiyonunu ka
bul edilmi bilimsel bir gerek olarak grrken, dilbilimciler
de arkeologlarn kazlar srasnda ulatklar sonular esas al-
yorlar; bylece ele geirilen "lskit tipi" eyalar Pers dilli kabi
lelere ait kabul ediyorlard (Geybullayev, 1991, s. 288).
Bilindii gibi, dorudan hibir linguistik delil ortaya koya
mayacamz, gnmzden ok uzak tarih ncesi alarda,
paleantropolojik ve arkeolojik bilgiler, eski alarda teekkl
etmi olan blge halknn aratrlmas konusunda yegane kay
nak oluturmaktadr. Ama, arkeolojik kaynaklarn dorudan
etnik yorumu udur: "Almas g engellerle karlalmas
kanlmazdr; u halde, onlarn etnolojik olarak tatbiki mm
kn grnmemektedir" (Arutunov, 1889, s. 11). Yazl eserler,
yazl kaynaklarn ortaya kmasndan beri, bahse konu dille
rin hangi kabileye ait olduunun belirlenmesi iin byk ne
me sahip olmutur. Ama, onlar da yeteri derecede incelenme
mi, ou kez de bilim evrelerine tarafl olarak lanse edilmi
tir. Eski yazl kaynaklarn yazarnn durumunu yanstt iin
kendi doalar gerei tamamen objektif olamayacan gz
nnde bulundurmak gerekir. (Ayn eser; s. 10).
Takent'de, 10-12 Ekim 1980 tarihinde yaplan Ill. Sovyet
ler Trkoloji Kongresi'ne katlan mmtaz Tatar Trkolou
Prof. M. Z. Zekiyev, Hun dnemine kadar olan Trklerin - s
kitler, Sakalar, Sarmatlar, Kuanlar ve dierleri, - dil malzeme
lerinin genelde Persologlar tarafndan incelendiini ve "onla
rn youn dilbilimsel aratrmalar sonucunda lskitlerin, Saka
larn, Sarmatlarn, Toharlann ve dier baz kabile gruplarnn
aslen Pers dilli olduklarnn peinen kabul edildiini" belirte
rek, yle devam etmitir: "Bugne kadar lskitlein ve komu
larnn Pers dilli olarak kabul edilmesi baz etnogenetik teori
lerin temelini oluturmu; bylece Kuzey Kafkasya, idil civan,
Ural evresi, Bat Sibirya, Orta ve Merkezi Asya, Kazakistan ve
Altaylarn arkeolojik kltr Iran etnosuna maledilmitir."
(Zekiyev, 1986, s. 23).*
--------------------------
* M. Z. Zekiyev'in bu eseri, Trklerin ve Tatarlarn Kkeni adyla D.
Ahsen Batur tarafndan evrilerek Selenge Yaynlar arasnda nere
dilmitir. (ed.)
NSZ 25
Persologlarn bak alarna gre, sz konusu blgelerde,

Trk halklar buralarn yerlisi olmayp, buralara baka yerler
den g etmek suretiyle gelmilerdir. Fevkalade hakl ve yerin
de bir soru: "Peki neden bu topraklar? Nereden ve ne amala
ok sayda Trk kabilesi buralara g etmitir? Onlar, M.. I.
. Binyln bana kadar Ohotsk Denizi'nden Orta Avrupa'ya ka
dar uzanan muazzam bir corafyay nasl doldurmulardr?"
Bilim adamlarnm da kabul ettikleri gibi, Trk dilli skitler,
Sakalar, Sarmatlar, Massagetler, Alanlar, Kuanlar, T?harlar ve
dier Trk kabilelerinin dillerinde muhafaza edilen dil unsur
lar incelenip , eski ve modern, Trk dilli halklarn ve dilleri
nin, paleantropoloji, arkeoloji, tarih, etnografya ve mitolojik
bilimler sisteminde etnik verilerinin mukayeseli incelemesi
yaplmadan, bu sorulara cevap vermek olduka zordur. Bilim
adamlarnn almalarnn bir karma analizi yapldktan son
ra etnik teoriReri formle etmek gerekir (Ayn ese; s. 23-24).
Trk halkfarnn tarihi konusundaki tarafgir tavr, resmi bi
limde ok derin kklere sahiptir. imparatorluk Bilimler Aka
demisi tlmi Tezkereleri'nde "Trk halklar hibir zaman dn
ya tarihinde yksek bir yer alamayacaktr" denilmektedir (Il
ni tezkereler; 1855, s. 714).
Baz bilim adamlar Sovyet dneminde, Trk halklarnn
gemiine ait verileri tahrif etmekte srarl davranmlardr.
rnein, Lenin dl ile ereflendirilen "lndoyevropeyskiy
Yazk i lndoyevropeyts" (Hint-Avrupa Dili ve Hint-Avrupal
lar, Ti11is, 1984) adl muhteem eserin yazarlar T.V Gamkre
lidze ve Vyaeslav Vasilyevi lvanov, eski Hint-Avrupallarn ve
kadim Trklerin, M.. lV-lll. Binyllarda neolitik dnemdeki
balantlarna ve birbirleriyle olan etkileimlerine satr arala
rnda dahi deinmemektedirler.
Trk haklarnn etnogenezi ve eski tarihleri ile ilgili bilgile
ri deitirme alkanlnn hala devam etmekte olduunu,
akademisyen B. A . Rbakov'un redaktrlnde "Epoha Bron
z Lesnoy Polos SSSR" (SSCB Orman eridinin Bronz a) ad
26 TRK HALKLAR!NIN KKENi
altnda 1987 ylnda SSCB Bilimler Akademisi Arkeoloji Ensti

ts tarafndan yaynlanm kitap teyit etmektedir. Sz konusu
eserde, ok sayda kabile adlan zikredilmi olmasna karn,
hibir Trk dilli kabilenin ad gememektedir. Bu halklarla il
gili olarak, ad geen eserin yazarlar aadaki hkm kar
maktadrlar: "Grne gre bronz anda, Dou Sibirya'nm
gneyinde, Baykal'dan gneye kadar olan blgelerde imdiki
Trk ve Mool dilli halklarn atalar yaamakta idiler; ancak,
onlarn Sibirya'nn ve Dou Avrupa'nn etnik tarihine faal ola
rak itirakleri, bronz anda ve daha ge bir dnemde olmu
tur." Bu durumda saysal bakmdan eski SSCB dneminde ikin
ci sray igal eden Trk halklarnn bronz anda kendi tarih
leri olmad sonucunu karyorlar. SSCB Bilimler Akademisi
(imdi RF Bilimler Akademisi) Arkeoloji Enstits'nn bilim
adamlarnn bu durular aknlk uyandrmamaldr.
yle grnyor ki, bu bilim kart duruun temelinde, ilmi
faktrleri tarafsz olarak incelemekten ziyade, siyasi bir gaye
yatmaktadr. Hi phe yok ki, bir takm siyasi hesaplar bilim
adamlarna st seviyede bir parti ideolojisi vermitir. Buna iki
tane rnek sunalm: 1960 ylnda arkeolog S. S. emikov, Mos
kova'da "Vostony Kazahistan V Epohu Bronz" (Bronz an
da Dou Kazakistan) adnda ilgin bir kitap yaynlad. Bu kitap,
yazar tarafndan elde edilen arkeolojik kaz verilerine dayan
makta ve "isyanc" grler iermektedir. Pers dilli olarak gr
len Andronovo kltr tayclarn, objektif bir deerlendir
meyle, Trk halklarnn atalar olarak kabul etmektedir. S. S.
ernikov, Andronovlarn Pers dilli olduklar hakkndaki ideolo
jinin esiri olan baz arkeologlarn sert eletirilerine maruz kal
mtr. Ayrca Kazak yazar ve bilim adam Olcas Sleyrnanov'un
Trk halklarnn, btn dnya kltrnn geliim srecindeki
progresiv roln tarafsz olarak ortaya koyan "Az i Ya" adl ese
ri, bu konuda olduka dikkat ekicidir. SSCB Bilimler Akademi
si ynetimi bu eseri objektif olmamakla, hatta zararl bir kitap
olmakla sulayarak bir kenara att. Bu tr kltr engellemeleri-
NSZ 27
nin devletin emriyle yapld hi kimse iin muamma deildi.

Emir-komuta idare sistemi, bilimi ve kadim tarihi bile, ken
di istei dorultusunda, karlarna uygun bir ekilde gerekli
nehir yatana ynlendirmitir. Kklemi ilmi klielerden
uzaklaan ve kendine has hkmleri ortaya koyan baz bilim
adamlar, eitli basklara uramlar ve sadece bilimsel gr
lerinden dolay kovuturmaya maruz kalmlardr. Parti sans
rnn istibdadma, aka kar kmaya cesaret etmi baz bi
lim adanlan mevcuttur: S. Y. Malov, A.N. Kononov, N.A. Bas
kakov, A. N. Berntam, L.N. Gumilev, A.S. Amanjolov, M.. i
raliyev, A.A. lessen, M.Z. Yampolsky, M.Z. Zekiyev, L.R. Kzla
sov, M.A. Habiyev, S. S. Aliyarov, A.M. erbakov vs. Akade
misyen M.. iraliyev ve Prof. S. G. Asadullayev, henz 1970
ylnda unlar yazmlardr: "Bilindii gibi Trk halklar en es
ki devirlerden itibaren, Hint-Avrupallar, Fin-Ugorlar, Samiler
ve in halklarna komu olarak yaamlardr. Dolaysyla on
larn dilleri arasnda bir etkileim olduu anlalmaktadr. r
nein "kltr diline" ilikin btn olaylarda, Trk halklar,
onu kendilerine tayan Hint-Avrupallardan etkilenmi olabi
lir. Tersine bir gelime de, yani Trk dillerinin bu diller zerin
de braktklar etkiler de olabilir ve bu konu henz incelenme
mitir. Eer, Rus ihtilaline kadar olan dnemde yaplan bir a
lmay ve Macar Trkologlar ile Sovyet dneminde ise N.K.
Dmitriyev'in almalarn saymaz isek, (iraliyev ve Asadula
yev, 1970, s. 9) Trk Halklarnn tarihlerinin tahrifine daha ok
sayda rnek vermek mmkndr. Ama buna lzum olduunu
sanmyoruz; nk, eski SSCB halklarnn tarihine ilgi duyan
okuyucu, konu Trk dilli halklar olunca bu tahriflerle karla
maktadr. Oluan bu durumun farkna varan sz konusu eserin
yazarlar, uzun yllar Trk halklarnn kadim tarihini ve klt
rn aklamaya altlar; hibir eyi hasralt etmemeye ve
hatta onlarn etnogenezleri hakknda kendi idrak ettiklerini de
yaynlamaya karar verdiler. Biz, burada, objektif fikirli bilim
adamlarnn dikkatini, tarafmzdan ortaya konan bu konu
zerine ekmek istiyoruz. Onlar da ilmi aratrmalaryla bu bi-
limsel srrn tespit ve tesis edilmesine yardmc olsunlar. Bizim

bu almamzn mevcut ana tezleri tamamen rtmesi ok
zor; ama, belki onlardan bir ksmna kar ciddi itirazlar uyan
drabilir. Biz, bilinli olarak bu fikri veriyoruz; zira, tartmalar
her zaman bilimin itici gc olmutur. Muhataplarmz heye
can verici bu konu hakknda verimli ilmi tartmalar yapmaya
davet ediyoruz. Kitabmzn eletirmenlerine, dier meslekta
lara ve bize dostane bir ekilde tavsiye ve nerilerini sunanlara
teekkrlerimizi sunuyoruz.
Kazi LAYPANOV-lsmail MlZlYEV
TRK HALKLARI HAKKINDA KISA BLGLER
Trk dilli halklar, yerkrenin en kalabalk halklarndan bi

ridir. Onlarn byk blm Avrupa ve Asya'da olmak zere
Amerika ve Avustralya'da yaamaktadr. Trkiye nfusunun %
90'mm, eski SSCB nfusunun 50 milyonunu - yani Slavlardan
sonra ikinci byk grubu- Trkler oluturmaktadr (BSE yll
, s. 10).
Eski devirlerde ve orta ada ok sayda Trk devleti kurul
mutur: Iskit, Sarmat, Hun, Bulgar, Alan , Hazar, Bat ve Dou
Trk Devletleri, Avar ve Uygur Kaanl gibi. Bu devletlerden
varlm gnmze dek muhafaza eden sadece T rkiye Cum
huriyeti'dir. 1991-1992 yllarnda eski SSCB snrlar iinde
bulunan Trk Cumhuriyetleri hrriyetlerine kavutular ve
BM yesi oldular. Bunlar Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan,
zbekistan ve Trkmenistan'dr. Rusya Federasyonu bnye
sinde Bakurtistan, Tataristan ve Saha (Yakutistan) devlet sta
ts kazanmtr. Yine, RF bnyesinde, Tuvalar, Hakaslar, Al
taylar ve uvalar kendi muhtar devletlerine sahipler.
Hkumran cumhuriyetler bnyesine Karaaylar, (Karaay
erkes), Balkarlar (Kabardin-Balkar), Kumklar (Dastan)
girmektedir. zbekistan'n bnyesinde Karakalpaklar, Azer
baycan'da Nahcivan Azerbaycanllar kendi cumhuriyetlerine
sahiptirler. Moldova bnyesinde Gagauzlar (Gkouzlar) ken
di hkmran devletlerini ilan etmilerdir. Ancak gnmze
dein, Krm Tatar Devleti hala kurulamamtr. Nogaylar,
Meshet Trkleri, orlar, ulmlar, Sibirya Tatarlar, Karaimler

ve dier baz Trk halklar kendi mstakil devletlerine henz
sahip deiller.
Trkiye ve Kbrs Trkleri hari eski SSCB snrlar dnda
yaayan Trkler de kendi mstakil devletlerine sahip deiller
dir. in'de 8 milyondan fazla Uygur, 1 milyondan fazla Kazak,
80 bin Krgz, 15 bin zbek yaamaktadr (Moskalev, 1992, s.
162). Moolistan'da, ise 18 bin kadar Tuvin yaamaktadr. Ay
nca, Iran ve Afganistan'da yaayan Trklerin says da olduk
a fazladr; oralarda yaklak, 10 milyon Azerbaycan Trk ya
amaktadr.* Afganistan'da 1,2 milyon zbek, 380 bin Trk
men, 25 bin kadar Krgz yaamaktadr.
Bulgaristan ve Romanya'da yz binlerce Gagauz, Yugoslav
ya, Litvanya ve Polonya'da Karaimler yaamaktadr. Trk
halklarnn ncleinden lrak'ta 100 bin,* Suriye'de 30 bin
Trkmen ve Karaay-Balkar yaamaktadr. Bununla beraber
ABD, Macaristan, Almanya, Fransa, Byk Britanya, talya,
Avustralya ve dier birok lkede Trk dilli halklar mevcuttur
(Yazki Narodov SSSR / SSCB Halklannn dilleri, 1966, s. 8-12).
Kadim gemii ile Trk dilli halklar dnya tarihinde nem
li etkiler ve izler brakmlar; dnya medeniyetinin geliimine
ok byk katkda bulunmulardr. Ancak, Trk halklarnn
geree uygun olan doru tarihi henz yazlmamtr. Onlarn
etnogenezleri hakknda bilinmeyen bir ok nokta, henz orta
da durmakta ve ok saydaki Trk halk kendi aslnn hangi
zaman ve etnisiteye ait olduunu gnmzde dahi bileme
mektedir.
_________________
* Yazarlar, lran'daki Azerbaycan Trklerinin nfusu hakknda yanl
bilgi vermektedirler. Muhtemelen bunun sebebi kullandklar kay
nan 1966 tarihli olmasdr. Her ne kadar net bir tespit yoksa da,
bu rakam 25 milyonun zerindedir (ed.)
* Bu rakam da yanltr. Irak'da en az 2,5 milyon Trk yaamaktadr
(ev.)
TRK HALKLARI HAKKINDA KISA BiLGiLER 31
Bahse konu eserde yazarlar, Trk halklarnn etnogenezleri

hakkndaki fikirlerini ve tezlerini onaya koyarak, tarihi, arke
olojik, dilbili:sel, etnografik ve antropolojik verilere dayan
mak suretiyle baz sonular elde etmektedirler.
ncelenen herhangi bir konunun aydnlatlmas hususunda
yazarlar, tarih ve tarihsel vakalarla ilikili bulunan ve bahse
konu halklarn etnogenez meselelerinin tetkikinde bir derece
de olsa neme sahip olan - tarihi, dilbilimsel, arkeolojik, et
nografik veya antropolojik- kaynaklardan hareket etmilerdir.
Ama esas itibariyle bu bilim dallarndan hi birisi tek bama
belirleyici olamaz. Bu bilim dallarndan her birinin verileri, di
er bilim dallarnn verileriyle denetlenmek ve desteklenmek
zorundadr. Onlardan her biri etnografik meselelerin z
mnde gereklilik arz eder. S. A. Arutunov, u noktann altn
izmektedir: "Bir kaynak tek bana zmleyici olamaz ve di
er kaynaklarla kyasland vakit stnlk arz etmez. Farkl
olaylarda deiik kaynaklar daha byk bir nemi haiz olabi
lirler; ancak herhangi bir durumda sonularn doruluu on
larn her eyden nce mtekabil olarak dier kaynaklarla de
netlenme imkanna baldr." (Arutunov, 1989, s. 13-14).
Trk halklarnn yeryznde zuhuru meselesini incelerken
btn ilmi verileri karlatrmaya aba gsterdik; gayemiz,
meseleye farkl alardan yaklaan bilimlerin doru bilgileri
nin yetersizlii nedeniyle teferruatl bir mukayese yapma im
kan olmasa da, temelde tarafsz ilmi neticelere ulamaktr.
TRK HALKLARININ ORTAYA IKILARI
Bir halkn tarihini ve etnogenezindeki hususiyetleri bilme

den, onlarn u anki tarihini ve varlklarn kavrayabilmek
mmkn deildir. Yukarda dikkat ekildii gibi, Trk halkla
rnn ortaya klarna ait tartmalar gnmze kadar tan
maktadr.
Trk kabile ve halklar hakknda eski ve ortaa yazarlar:
Hekataios, Hesiodos, Herodot, Strabon, Pliny, Pomponius Me
la, Ptolemaeus, Horeneli Moses, XII. Yzyl "Ermeni Corafya
s" adl eserin yazar Ananius Shirakatsius, lbn'l Esir, Rei
dddin, lbni Hurd.adbeh, Ebu'l Fida, Ibni Havkal ve benzerle
ri ok eyler yazmlardr. Fakat Trk halklarnn tarihinin il
m adan incelenmesi, ilk defa 1713-1722 yllarnda Sibir
ya'da grev yapm olan sveli Subay F.1. Tabbert-Stralenberg
tarafndan yaplmtr. Kendisi Trk halklarnn ortaya kla
r hakkndaki Altay teorisinin kurucularndan birisidir
(Klyasltorny, 1964, s. 5). Herodot'un IV "Tarih" kitabnda tas
vir edilen, Trk-Arnlarn (Hakas Kabilesi) insan bal ylan
larla sava hakkndaki efsaneleri derleyip onlar lskit kabilesi
Nerilerin ylanlarla yaptklar savalarla ilgili efsanelerle kar
latran Stralenberg, yle der: "Biz, bu halklarn Asya'dan
Avrupa'ya g etmi ve Herodot'un devrine kadar orada yaa
m olan lskitlerin ocuklar olduklarn dnebiliriz." (Stra
lenberg, 1888, s. 3-4).
T R K H A L K LA R l N 1 N O R TAYA I K I LA R 1 33
Trk halklarnn tarih ve etnografik oluumlarnn tetki

kinde oryantalistler ve XVII. Yzyl seyyahlar 1.A. Gulden
tedt, PS. Pallas, Klaproth emeklerini ortaya koymular, bir ok
halklarn, zellikle de Karaay-Balkarlarn yaam tarzlar, dil
leri, dinleri ve ahlaki deerleri hakknda deerli bilgiler brak
mlardr (Adgey, Balka; Karaay, 1974).
1829-1830 tarihlerinde Macarlarn eski tarihleri ve etnoge
nezlerini aratran Macar bilim adam Jean-Charles de Bess
(Be) Krm, Karaay ve Balkarya'ya seyahat etmitir. Bess, Ka
raay-Balkarlarn Macarlarla ayn kkenden geldiklerinin ka
bul etmektedir. Bess, Paris'de Franszca olarak yaynlanan
(farkl blmlerin tercmeleri iin V.K. Gardanov'a teekkr
ediyoruz) "Puteestviye v Knm, na Kafkas, v Gruziyu, Arme
niyu, Maluyu Aziyu i v Konstantinapol v 1829-1830"
(1829-1830 yllarnda Knn, Kafkasya, Grcistan, Ermenis
tan, Kk Asya ve Konstantinopolis'e seyahat) adl kitabnda
"Karaaylarn ve Digorlarn benzetii kadar baka hibir mil
letin Macarlara benzemesi mmkn deildir" diye yazmakta
dr (Adgeyler, Balkarlar ve Karaaylar, s. 333).
Akademisyen E.1. Eyhvald, Trk kabilelerinin Avrupa'da
Milattan nce ok uzun zamandan beri yaadklarm bilimsel
olarak ortaya koymutur. O, "lskitler, Trk kuann normal
ve farkl bir koludur... Iskitler ad altnda Trk kabilelerinin
kastedildiine saysz deliller mevcurrur... Herodot, Trraget
ler ve Trklerden sz etmektedir (kitap IV, 21) ... Herodot
Dnestr [Dinyester]in st ksmna Trkleri yerletirmektedir ...
Tiras ve Tras (Dnestr) gnmze kadar Trklerde "Tur" di
ye bilinmektedir. Btn yaynlarda onlarn isimleri Trk yeri
ne "lurki-rki" diye yazlmaktadr..., Pliny ve Pomponius Me
la tarafndan bahsedilen Trk kabileleri Strabon'da - Trraget
ler [Tyrrhen] olarak gemekte, ayrca Strabon'un yazlarnda
Uygur Trklerine de rastlanmaktadr. Buna eski yazarlarn hi
birinde rastlanlmamaktadr, demek ki, daktilograflar bunu
yanl kaydetmiler. Trkler ve lrki kelimelerinin yazlmas
muhtemelen kalem srmesidir (Bibliyoteka dlya te:niya, s.

56-60, 63, 75-78).
Dier bir Rus bilim adam Akademisyen A.N.Aristov da bu
gr paylamaktadr. Kendisi konuya ilikin olarak "ok
muhtemeldir ki, yeni aratrrnaclann ounun dnd gi
bi, Herodot ve di.er eski yazarlann bahsettikleri lskitlerin bir
ksmn Trk kabileleri oluturuyordu" demitir. (Aristov,
1896, s. 400).
Eyhvald, Aristov ve XIX. Y zyln dier pek ok yazannn
dncesine uygun olarak lskit kltr ve dilinin Trk karak
teristii tad, aada ortaya konacak olan birok aratrma
nn yeni verileriY,le desteklenmektedir. (Lappo-Danilevskiy,
1887, say 361; Mienko, 1884, s. 10,13; 1971, s. 35-36; Miziyev,
1990, s. 55; 1991, s. 41-49) Herodot'un XVII. Y zyln ikinci
yansnda evirisini yapan ilk Rus evirmen A. Lzlov "lskitle
rin arasnda Trk dilli kabileler vard" diye yazmtr (Bkz.
istyakov, 1961, s. 117 ve devam).
Bu bak asyla hemen hemen btn eski Yunan ve Roma
l yazarlar - aralarnda Homer, Hekataios, Eschyle, Pindar,
Ptolemaeus da bulunmaktadr- mttefiken skit ve Sarmatlan
"at binicileri", "ksrak sa1p, kmz ien", "kmzdan peynir yi
yenler" vs. diye adlandrmlardr (Latyev, 1?90, 1896, 1904,
1906). Bu, eski Yunan ve Romal yazarlar tarafndan gelenee
gre onlarla ilk tanmada verilen bir etno-kltrel pasaport
idi. u aktr ki, eski Hint-Avrupallann ocuklanna, onlann
kltr unsurlar ok yabanc gelmitir. phesiz, hibir Hint
Avrupa halk tespit edilen lskit kltr unsurlarndan bir teki
ni bile bnyesinde muhafaza edememitir.
Ancak, arlk dneminin birok tarihisi, o dnemde gele
neksel olarak "Pantrkizm" denilen olguya kar verildii id
dia edilen iktidann resmi mcadelesiyle sindirilmilerdir.
Hun, Hazar, Kpak, Tatar-Mool istilalar hakkndaki kt
bellei harekete geirmekle korkutulmu baz bilim adanlan,
Trk halklarnn yan suni olarak genletirerek, onlara, As-
T R K H A L K LA R I N I N O R TAYA I K I LA R l 35
ya ve Avrupa Hunlar devrinde bir "doum gn" aramak su

retiyle Trklerin tarihini aklamaya almlardr. J?etayl rk
aratrmalarna ramen, aratrmaclar tamamen aslsz olarak,
Trklk-Moolluk temel etnik izgileri olduunu kabul etmi
yorlar; onlarn bir ksmnn Ari rk ile olan temaslar sonucun
da Moolluk zellikleri kazanm olduklarn; ama, Trklerin
byk bir blmnn de mutlak surette eski devirlerde ve g
nmzde beyaz Avrupai: rka mensup ve halen de yle olduk
larn ileri srmektedirler.
Aratrmaclarn ou, Trklerin sosyo-ekohomik ve klt
rel gelimelerini kk grmekte, onlarn dnya medeniyeti
zerindeki olumlu etkilerini reddetmektedir. Trklerin, ilerle
menin kurucular olmadklar ancak, tahrip edici olduklar
gsterilmeye allmaktadr. Sibirya, Altay, Orta Asya ve Kaza
kistan'n Trk dilli kabilelerinin btn kltrn bu grn
savunucular Pers dilli kabilelerin kltr olarak takdim et
mektedirler. Hatta "lstorieskaya Etnorafiya Azii i Kazahsta
na" (Asya ve Kazakistan'n Tarihi Etnografyas, Moskova,
1980) adl kitapta Kazakistan ve Orta Asya halklarnn tarihi
alenen tahrif edilmitir. Bu kitapta yazar S. P. Polyakov, Orta
Asya ve Kazakistan'n eski sakinlerinin Pers dilli olduklarn
savunan eski grleri ortaya srmektedir. Onun grne
gre Trkler buraya ok uzun olmayan bir zaman nce dou
dan gelmiler; ran dilli yerli h alklarn yerlerini almlardr.
Asimilasyon sreci her zaman mevcuttur; ancak, S. P. Polya
kov'un tarif ettii gibi az gelimi halk olan Trklerin, "byk
gelime" seviyesine ulam olan lranllan asimile etmeleri de
pek mmkn grnmyor. Bilindii gibi, lran'da ok sayda
Azerbaycanl Trk olmasna ramen, gnmze kadar Iranl
lan ilerinde eritememilerdir; ayn ekilde, idil Boyu Tatarla
r da kendilerine komu olan hibir halk kendi bnyesine ka
tarak yok edememilerdir. M.. I. Binylda Kazakistan ve Or
ta Asya'da yaam olan Sakalarn Trk olduklar tezini kuv
vetlendiren baz bilim adamlarna kar S. P Polyakov sert ten
kitler yneltmitir. Onun fikrine gre ok uzun zaman nce-
sinde bu geni blgede yerlemi olan kabilelerin tamam dil

bakmndan Hint-Avrupa dil ailesine mensup idiler, nk
M.. VI. Yzylda onlar "lskitler" ortak adyla birlemilerdir.
u soru yneltilebilir: "Birka tane zel ismin dnda bir dilin
btn bakmndan Iskitlerin Pers dilli olduklar hkmne
varmak iin gereki olan unsurlar nerededir?" Bu isimler, dn
yann drt bir yanndan gelen tccarlarn defnedildikleri Ku
zey Karadeniz boyundaki Olbia ve dier Yunan ehirlerindeki
mezar talarndan alnmlardr. Elbette ki, o isimler arasnda
Pers isimli ahslar da vardr; ancak, bu, kategorik bir akla
maya temel oluturmaya yeterli mi?
Trk halklarnn etnogenezleri konusunda hakim olan res
mi gr yle: Trklerin atalar Milattan itibaren son asrlara
kadar (genellikle III. Yzyl olarak belirtiliyor) douda Altay
ile Baykal arasnda bulunan blgede yaamlardr (SSCB Tari
hi, 1975, s. 18-19).
Baz bilim adamlar, zellikle etnogenez srelerinin youn
olarak yaand bronz ve neolit geliim dnemlerinde eski
Trk kabilelerinin etno-kltrel oluumu konusunda sz
edilen blgelerde delil bulunamad iin bu gre katlma
maktadrlar. Bu gruba giren bilim adamlar Trklerin ilk va
tanlar olarak !dil-Ural nehirleri arasnda kalan blgeyi kabul
etmektedirler. Altay, Gney Sibirya ve Baykal tesi, onla::n,
buralardan Avrupa'ya ve Bat Asya'ya yaptklar gler sonu
cunda edindikleri ikinci vatanlar olabilir; bunu, eski dnem
yazarlar tespit etmilerdir.
Deerli Macar Trkolou Nemeth bu konuda unlar yaz
n:aktadr: "Malum olduu zere, Trklerin yaadklar eski
blgeler umumiyetle Merkezi ve Dou Asya'dadr. Buna kar
lk ben Trklerin ilk vatanlaryla ilgili olarak, lenguistik veri
lerle de uygunluk arz etmesi mnasebetiyle ilk yaam blgele
rinin Bat Asya'da aratrlmasn neriyorum. Trk kabileleri
nin Ural'dan karlmas ve Ural kabilelerinin ilk yaam blge-
lerinin de Merkezi veya Dou Asya olduunun sa vunulmas
nn ciddi bir dayana yoktur." (Nemeth, 1963, s. 127-128).
TRK HALKLARININ ORTAYA !KlLARI 37
Akademisyen Nemeth bu mtalaasn detayl bir ekilde

Macarlar, Karaaylar, Kumklar, Tatarlar ve kadim zamandan
beri Dou Avrupa'da yaam olan dier halklarn dilleri ve ta
rihlerini aratrmasnn ardndan, 1912-1914 yllarnda yap
mtr (Nemeth, 1912).
Nemeth'in bu mtalaasn mehur Polonyal Trkolog A. Za
yonkovsky, Rus bilim adam-tarihi ve dil bilimcisi Z.M. Yam
polsky ve antropolog VP. Alekseyev, Azerbaycanl dil bilimcisi
M.. iraliyev, Kazak yazar-bilim adam Olcas Sleymanov, ar
keolog E.B.Vadetskaya ve bu satrlarn yazarlaryla birlikte, di
er bir ok bilim adamlar desteklemektedir. "S. Asadullayev ve
M. iraliyev uzun sre Trk dillerinin tarihinin Orhun Yenisey
yaztlaryla baladn, nk bu yaztlarn bilinen en eski Trk
yaztlar olduu fikrinin kabul edildiini yazmaktadrlar. Bu
arada u nokta da bilinmektedir ki, M.. ve M.S. Ural dalan
blgelerinden ta Avrupa'nn bat blgelerine kadar eski Trk ka
bileleri yaylmlardr." (iraliyev, Asadullayev, 1970, s. 8). Unu
tulmamaldr ki, Orhun yaztlarndan uzun bir zaman ncesin
de bile M.S. I. Yzylda Hunlarn kendi runik yaz dilleri mev
cut idi (Sartoja ul Karajaubay, 1991, s. 440-441).
Son zamanlarda tarihi, etnik, dilbilimsel, antropolojik ve
dier ilmi gelimelerin tetkiki hususunda eski, klielemi d
ncelerden uzaklalp konuya daha bilimsel yaklalmakta
olduunun altn memnuniyetle izmek gerekiyor. Mehur
Ukraynal lskitolog V.1. llinskaya ve V.A. Teremjkin, lskit kl
trnn kendi kkleri itibariyle, hibir zaman Iran halknn
bulunmad Sibirya ve Altaylarn Trk dilli halklarna bal
olduunu dorulayan ve yeni ilmi verilere dayanan bilgileri
aklamladr (llinskaya, Terenjkin, 1983).
Karadeniz boyu, n Asya ve Kafkas blgelerine Trklerin
yerleim dnemleri meselesini yetenekli dilbilimci ve tarihi
Z.I. Yampolsky incelemi, 50-70'li yllardaki kendi almala
rnn sonularn Azerbaycan Devlet niversitesi Bilim Tezke
releri'nde yaymlamtr. Herodot, Pomponius Mela, Pliny ve
Strabon'un eserlerine dayanarak, bahse konu blgelerde,

Trklerin M.. V Yzyldan sonra deil, daha da erken d
nemlerde yaam olduklarn ispat etmitir (Yampolsky, 1966,
1970, 1971). Bilim adam u noktaya vurgu yapmaktadr:
Trkler ve "Trk tipi diller" ok eski devirlerden beri mevcut
tur. O, dncelerini, l.M. Seenov'un Asya Trkleri iin be
lirleyici olan ve "ift st gz kapa" diye adlandrd, "insan
olarak yaratlan herkesin ana karnnda bir gelime dnemi ol
duunu ve antropolojik gz tipinin bu dnemin ilk evresinde
olutuunu" ifade ettii bu mlahazalarna dayandrmaktadr
(Yampolsky, 1966, s. 67).
Azerbaycan ve btn bat Trklerinin etnogenezlerine,
Azerbaycanl bilim adamlar S. S. Aliyarov (1984), G.A. Gey
bulayev (1986, 1990), .R. Cafarov (1985) ve dierleri, Bat ve
Dou Avrupa'da M.. ok eski devirlerde Trklerin yaam
olduunu ve bu blgelerin gelimesine aktif katlmlarnn in
kar edilemeyeceini ilmi olarak ispat ederek, elle tutulur kat
k yapmlardr.
Halklarn, ezcmle Trklerin de etnogenezlerinin incelen
mesi iin Rus Bilimler Akademisi yesi, deerli etnograf S. A.
Arutunov'un "Narod i Kultun: Razvitie i Vzaimodeystviye"
(Halklar ve Kltrler: Gelimeler ve Etkileme, Moskova,
1989) adl muazzam eseri, byk bir abann rndr. Yazar
burada dil, bilin, kltr ve etnik farkllklarn geliimi ve or
taya kan oluumlar asndan genel kurallara uygun olarak
eski ve ada halklarn yaamlarna ait kesin rnekleri ince
lemitir. Bilimin, dogmatik eski ideolojinin etkisinden kurtul
duka, adm adm ilmi gerein stn gelecei mit edilebilir.
LK TRKLERN VATANI: DL-URAL
Etnik birliin temel eklini, kabilenin ilkel-toplum ve akra

ba kabile gruplar dnemi oluturur. llkel toplumun bozulma
ve "askeri demokrasinin" teekkl etmesi sreciyle birlikte or
taya byk lekli kabile birlikleri kmtr. Bunlarn olduk
a uzak mesafelere gleri, fetihleri ve dier kabileleri kendi
lerine tabi klma ve bir sonraki aama olarak da onlar kendi
ilerinde zmseme dnemi gereklemitir. Snfl toplumlar
ve devletlerin yaplanmasnn ardndan "millet" adn alan ka
t etnoslar ekillenmitir.
Hzl etnogenez sreci neolitik ada (M.. Vlll-III. Binyl
larda) balamur. O dnemde beeriyet kendisini tanma du
rumundan retici ekonomi safhasna gemeye balamtr.
Bronz anda, zellikle M.. IV Binyldan, II. Binyl sonlar
na _doru, Asya'da ve Avrupa'da Hint-Avrupa, Bantu, Sami,
in-Tibet ve Trk dil aileleri gibi byk dil aileleri yaplanma
ya balamtr. Bu diller ilk etapta geni blgelere yaylamam
tr. Bu kabileler, askeri potansiyeli olan, tarm-hayvanclk
ekonomisine dayal oynak temeller zerine geni lekli kabi
le birliklerini oluturmulardr (Arutunov, 1989, s. 75).
S. A. Arutunov'un ileri srm olduu fikirlere gre, "Eski
Arap, Yahudi, Alman, Kelt, Slav, Pers, Hint-Avrupal, Tibet
Birman ve Trklerin yerlemeleri, yaylmac ve asimilasyon
yapan kabile birlikleri eklinde olmutur (Ayn eser).
Gnmz Trkologlarnn byk bir blm, ilk Trkle

rin vatan olarak Altay, Gney Sibirya ve Baykal civar olduu
nu kabul etmeye mtemayiller. Biz de, Trlerin ilk vatan ola
rak M.. IV-III. Binyllarda, Asya ve Avrupa'nn birok blge
lerine g ederek yaylm olduklar !dil-Ural blgesini kabul
etmeye eilimliyiz.
ldil-Ural blgesi, zellikle de bozkr ve bozkr-orman bl
geleri, buralarda sakin olan etnoslarn hzl geliimine fevkala
de elverili artlar sunmaktayd. Burada, hayvanclk iin ge
rekli meralar, av hayvanlarnn yaamas iin gerekli orman ta
bakas, balklk iin nehir ve gllerin yan sra, zengin maden
yataklar da mevcuttu. Altay, Gney Sibirya ve Kafkasya kua
(Karaay, Kuban'n yukar kesimindeki Kuban boyu maden
oca) ilk madencilik merkezlerinden birisi olmutur. Bu bl
ge, Ural'n ve ona komu olan ykn blgelerin iktisadi bakm
dan hzla gelimelerinde byk rol oynamtr.
Bu blge, M.. XIII. Binylda, insanlarn vahi hayvanlar
evcilletirmeye baladklar yerlerden birisidir. zellikle Ural,
idil boyu, Hazar'n kuzeyi, Karadeniz'in kuzeyi, Kuzey Kafkas
ya, Kazakistan ve Trkmenistan bozkr ve bozkr-orman bl
geleri, M.. IV Binylda vahi atlarn evcilletirilmesi srecin
de nemli yere sahiptir. Bilim adamlar bu blgeden, dnyann
dier blgelerine kltr yaylmas olduunu ortaya koydular.
Dnyann ileri tarm blgesi olan n Asya'da atlar, M.. II.
Binyln ortalarnda grlmtr. Bunun iin, Hint-Avrupa dil
lerinde "at" adnn tek bir kk yoktur. At ve atlar tarafndan
ekilen arabalar zerinde hayvan yetitiricisi - gebe ve sa
va - olan eski Trkler iin uzun mesafeleri hzl bir ekilde
kat etmek ok nemli idi (Maddi Kltr, s. 23-35, 160-161).
Corafi konumu, ldil-Ural'n hzl geliimine fevkalade
olumlu katk salamtr. Asya ile Avrupa'nn kavak noktasn
da yer alan bu blgede, kuzeyden gneye, doudan batya ve
dier istikametlere ok sayda gler olmutur. Burada kadim
Trkler, Fin-Ugorlar ve dier etnoslar birbirine karmtr.
iLK TRKLERiN VATANI: !DiL-URAL 41
Mezolitik ve neolitik dnemde bile bahse konu blgede ok

youn bir nfus tabakas mevcuttu. Kendi iinde mozaik kl
tr teekkl etmi, gelenekler birbiri ile karm ve bu blge
farkl kltr aknnlannn kavak noktas konumunu almtr.
Arkeologlarn dncesine gre bu blgeye Karadeniz, Dinye
per boyu, Kuzey Kafkasya, Hazar evresi, Ural civar, Kazakis
tan ve Bat Sibirya'dan farkl kltrlere sahip insanlar gelmi
lerdir. Elbette ki bu blgeden baka yerlere olan gler de b
yk nem tamaktadr (lenova, s. 23-24). insanlar tarihte ha
reketli ve gebe bir hayat srmlerdir. Maaralarda, alak
larda, kk toprak damlarda ve yar toprak damlarda, zaman
zaman da (ge dnem) yurtlarda (adr) yaamlardr (Mezo
lit, 1989, s. 91-92).
Gney Ural mezolitik (Yangelsk) kltrnn snrlar Ka
zakistan, zbekistan, Trkmenistan blgelerinde yaylm
olan akraba kltrlere ve Bat Sibirya'da Tobol nehrinin bulun
duu corafyaya kadar uzanJnaktadr (Ayn eser; s. 144, 146-
147). Arkeolog G.H. Matuin'in dncesine gre, mezolitik
ada Ural sradalarnn her iki tarafnda iki grup, iki kltr
gelimitir ki, grne gre bunlar birka bin yllk geliim
srecini aarak ortaya km gruplardr (Maluin, 1989, s. 144,
146, 147).
Arkeolog G.E Korobova, kaleme ald "Mezolit Sredney
Azii i Kazahstan" (Orta Asya ve Kazakistan'n Mezolitik Dne
mi) adl makalesinde u sonuca varmaktadr: "Dou Avrupa,
Bat Sibirya ve Orta Asya'mn mezolitik kltrleri zdetir; sa
dece farkl varyantlar vardr." Onun deerlendirmelerine g
re, bu yksek kltrn ad geen bu blgelere n Asya, Kuzey
Iran ve Kuzey Afganistan'dan geldiini ve hatta bu kltrle,
Orta Dou kltrleri arasnda benzerlikler olduunu savunan
bilim adamlar, yanlmaktadrlar. Bilim adam, "Genellikle Do
u Hazar endstrisi, kendine has zelliklere sahiptir." diye
yazmaktadr (Korobova, 1989, s. 152). G.E Korobova, Hazar
tesi kltrnn "genetik knn ilk paleolitilik dneme da-
yandn" tahmin etmektedir. O, objektif bir ekilde Hazar

tesi mezolitik kltrnn taycs olan kabilelerin, n As
ya kabileleriyle nemli kltr ilikisine sahip olduklarn, bu
nunla da M.. XI-VII. Binyl mezolitik dnemde n Asya ve
Dou Hazar tesi kltrleri arasndaki farkl izgilerde arat
rlan benzerliklerin bulunacan kabul etmektedir (Ayn hi
tap, s. 152-154).
Sz konusu dnemde ayn mezolitik kltr zbekistan s
nrlan ierisinde de mevcuttur (styurt Kltr). Arkeolog Y.B.
Bijanov, bu konuyu aarak bu kltrn Hazar tesi ve Gney
Ural mezolitik kltrnn etkisi altnda teekkl etmi yerel bir
kltr olduunu kabul etmektedir (Bijanov, 1982, s. 33).
Mezolitik a ve sonraki dnemde Avrupa ve n Asya'y
birletiren yer olarak Kafkasya'nn mhim rol olmutur. Bu
nemli corafyann bozkr ve orman blgelerinin sosyo-eko
nomik deiimi, Kafkasya tesi blgelerdeki deiimlerle e
zamanl olarak gereklemitir ve burada, etnik oluum sre
cini yanstmaktadr.
Mezolitik an sonularna dayanan Avrasya bozkrnn
mnferit kabileleri, M.. IV Binylda, inek samay, st ve st
rnleri elde etmeyi, et yemeyi renmilerdir. Evcillemi
hayvanlarn kas gcnden ilk nce yk tamak iin faydalan
mlar; daha sonraki dnemlerde ise, kzaa komular ve ni
hayet tekerlein icadyla da bu gc ekici olarak kullanmaya
balamlardr.
Avrasya bozkrlarnda, zellikle de ldil-Ural'da mezolitik
kltrel-ekonomik olgunluk ann temelinde M.. IV-lll.
Binylda "oyma mezar" ya da "kurgan" kltr denilen bozkr
kltr ekillenmitir. Kurgan setler, hayvanclk yapan boz
kr gebelerinin bozkr peyzajnn ayrlmaz bir unsuru olarak
bir bakma onlarn etno-kltrel pasaportlarn oluturmu
tur. Bozkrlarda kurgan, sk yaplan gler neticesinde akraba
larnn mezarlarnn kaybolmamas iin oluturulmutur. Yer
leik dzene gemi kabileler iin bu tr yaplara gerek duyul-
1 LK TRKLER 1 N VATAN 1: 1 D I L - URAL 43
mamtr. Bu kabileler, mezarlarn uzun asrlar boyunca ken

di blgelerinin snrlar iinde, hatta yaadklar evlerin iine
kazmlardr.
Kurgan kltr kendi adn zel mezar yapsndan almak
tadr. Genellikle dikdrtgen ve geni bir ukur kazlr, uku
run taban kam, ot veya kee ile kaplanr. ukurun zerine
ise birka tabakadan oluan ktkler yerletirilir, ondan sonra
da mezarn zeri, kazlan hyn topra ile kapatlr. Ceset
mezara srt st, ba gney cihetinde, ayaklar ise genellikle
dizlerden bkl olduu halde yerletirilirdi. Mezar ukuru
nun dibine ve kemiklerin zerine bol bol a boyas serpilirdi
(Merpet, 1974). te ldil-Ural nehirleri arasndaki bozkrlarda
kan kurgan kltr kendi doumunu byle gerekletirmi
tir. Kurgan tipi mezara cesedi, kendisine ait olan baz eyalar
la birlikte koyarlard. -Umumiyetle ulan rtulanm, gecele
ri grlebilen akmak talarndan yaplm levha, borumsu
kemiklerden ve hayvan boynuzlarndan yaplm kk eyler
konulmaktayd. Ayrca mezarn baucuna, kurban edilmi ko
vcudunun bir paras, umumiyetle kafas ve krek kemikleri
konmaktadr.
Bozkrl gebelerde seramik kullanm ok yaygn deildi.
Zira gler esnasnda pek pratik deildi. Buna ramen, kazlar
da zaman zaman dk kaliteli kilden yaplm, geni gvdeli
veya oval tabaklar, kaseler kmaktadr. Bu tr kaplarn st ta
raf bir ot demetiyle perdahlanr, sert kaya veya kumlarla ka
patlrd.
Daha ge dnem mezarlarda metal bak, kama, ok, mzrak
vb gibi eyalar bulunmaktadr.
Kadim kurgan kltrne sahip kabilelerin hareketli yaam
ekli, onlarn yerleim yerleri bulma imkann gletirmitir.
Arkeologlar, bu tr yerleim yerlerini, rmak vadilerindeki k
sa sreli konaklamalar istisna olmak zere, hemen hemen hi
bilmiyorlar.
44 TRK HALKLARININ KKENI
Gebe yaam tarz, ar yklerin tanmasnda hayvanla

nn ve arabalarn kullanlmas ihtiyacm dourmutur.
Yukarda da vurguland gibi, kurgan kltr, eski gebe
lerin kalntlarnn byk bir corafyaya, yani onlarn nceden
yaadklar noktalardan farkl noktalara kadar yaylmasna im
kan salamtr.
Bu ekilde hayvanclkla uraan deiik kabile gruplar, es
ki ekonomik retim merkezleriyle balantl olarak ve onlarn
etki dairesine girerek, kendi mevcudiyetleri iin gerekli olan
zel artlar salamlardr. Bozkrlarda, dalk ve yar kurak
blgelerde, tarm ekonomisini gelitirme imkan olmayan, ks
men snrl ve yzlerce yl boyunca bir ekilde gelien (mera
larda otlatma, ger ve yar ger) hayvanclk ekonomisiyle
uraan topluluklar ortaya kmtr.
Tarm ekonomisine sahip kabileler hayvanclk ekonomisi
kltryle ilikiye geerek, onlarn kltrlerinde kendileri
iin yeni olan unsurlar benimsediler. Ayrca hayvan retimine
yatkn olmalar nedeniyle de, hayvanlardan gleri esnasnda
uzun mesafelere gitmelerini kolaylatran bir unsur olarak fay
dalandlar. Bunun neticesinde hayvanclk yapan gebe kabi
leler yerleik hayat tarzn benimserken dier taraftan yerleik
hayat tarzna sahip olan kabilelerin de, hayvanclk ekonomi
sine sahip yaam tarzn benimsedikleri gzlenmektedir (Mizi
yev, 1990, s. 16).
M.. IV Binyldaki Hint-Avrupal yerli kabilelerin gleri,
Avrasya bozkrlarndaki hayvanclkla uraan ve bizim d
ncemize gre, ldil-Ural boyu neolitik dnem yerli kltr
nn tayclar ve Trk halklarnn uzak atalar olan kadim
kabilelerin gleriyle rtmektedir. Baz bilim adamlar, on
lar ada Fin-Ugor halklarnn uzak atalar olarak kabul et
mektedirler (Bader, 1972; Halikov, 1969, s. 370-387).
ldil-Ural'n birka bin yl boyunca Fin-Ugor ve Trklerin
uzak atalarnn ortak yerleim yeri olduunu kabul ederek,.
1 L K T R K L E R l N VATA N 1 : l D I L - U R A L 45
biz, aym zamanda bu blgelerin orman-bozkr ve zellikle

bozkr blgeler.inde proto-Trklerin etkinlik kuran halk oldu
unu kabul ediyoruz. XVI-XVll. asrlara kadar Avrasya'nn b
tn Trk dilli halklarnn kltr ve yaam tarzlarnda, ldil
Ural kurgan kltr elementlerinin tamamnn hibir deiik
lie uramadan korunmu olduu, bizim amzdan tartma
gtrmez bir gerektir.
Bu spesifik izgiler arasnda unlar sayabiliriz:
1) Kurgan setler,
2) Ktk duvarlar, tahta kalplar, arabalar iinde definler,
3) Mezarn iine kee veya kam ilte sermek,
4) ly kurban edilmi at veya ko ile birlikte gmmek,
5) Gtme hayvanclk gelenei,
6) Yiyecek iin at eti ve kmz kullanma,
7) Keeden yaplma geici meskenler.
Alt izilen etno-kltrel izgilerin analizi, Avrasya kabile
ve halklarnn tarih ve kltrleri zerine geni adan bakma
imkan sunmaktadr.
Tarihi-arkeolojik aratrmalar gstermitir ki, M.. IV-lll.
Binyl sonunda hayvanclk yapan kabilelerin yaadklar bl
geler, onlarn srlerinin oalmas ve hayvanlar iin gerekli
meralarn nemli ornnda artmasyla fevkalade genilemitir.
Douda Emba'dan batda Dinyester'e kadar olan tarm blge
sinde kurgan kltr gelimitir. Bu blgeyi kaplayan geni
bozkr eridi ayn yerleim merkezi -Avrupa, n Asya ve Or
ta Asya'nm birleim noktasn oluturmaktadr. Bugne kadar
kabileleri ayrma unsuru olan bozkr sahas bu kez bu noktada
onlar birletiren bir faktre dnmtr. Bu saha, hayvanc
lk yapan byk gruplarn birbirine karmasna imkan tam
m, kadim kabilelerin karm ve asimilasyon srecini kolay
latrmtr. Ayn ekilde hayvanclkla uraan kabilelerin ol
duu kadar eski gebe kabilelerle temas etmi olan dier bl-
ge halklarnn ekonomik ve kltrel gelimelerini de h1zlandr

m1ur. Bunun iin ilk kadim kltrel-tarihi blgeler, bozkr sa
hasnn enlenmesi, o blgelerde retici ekonomilerin yani s
rlerin gdlmesi, ev ekonomisinin seyyar ve gebe ekilleri
nin yaygnlamasnn ilk basaman oluturmutur.
Byle byk bir sahada eski gebe kltr elbette tek d
ze kalamazd ve glere veya gebelerin temas kurduklar di
er kabile gruplarnn ekonomik ve kltrel varlklaryla zen
ginlemi ve gelimi eski merkezden (ldil-Ural nehirleri ara
snda) yay.imaya uygunluk arz ederek deimitir. Tm buse
beplerin etkisiyle yksek seviyede inkiaf dneminde, kurgan
kltr kendine has ok zel izgiler tayan dokuz blgesel
varyasyona ayrlmtr. Aratrmalar gstermitir ki, idil-Ural,
n Kafkasya, Don, Kuzey Donetsk, Azak boyu, Knn, Nijne
dinyeper, Kuzeybat ve Gneybat varyasyonlar kendilerine
zg belirleyici izgilere sahiptirler. Buna mukabil, mterek
seramikler ve ayn tarz defin gelenekleriyle birlemektedirler.
M.. IY.-lll. Binyl, eski gebe kltrnn, belirtilen ma
halli varyasyonlarnn onaa gebe kltr varyasyonlaryla
hemen hemen btnyle rtyor olmas ok nemlidir.
Kurgan kltr Hazar kltr Kpak kltr
ldil-Ural Orta ldil Povolje

n-Kafkasya Dastan (idil civan)
Azak-civan Azak civan n-Kafkasya
Krm Knm Azak civar
Don Aa Don Aa Don
(Nijnedon) (Nijnedon)
Kuzey Donetsk Yukar Don
(Verhnedon)
Kuzeybat Tuna
Bu tablo, Dou Avrupa'nn usuz bucaksz bozkrlarnda,
M.. IV Binyln sonlarndan M.S. Xl-Xll. Yzyla kadar, bozkr
artlarna uyumlu olarak ekillenmitir ve dayankl bozkr g
ebe ekonomik-toplum dzenine sahip kabilelerle benzer zel-
iLK TRKLERiN VATANI: iDiL-URAL 47
hkteki kabilelerin yaadklann gstermektedir. Bu sonula ba

lantl olarak N.Y. Mepet'in szlerini anmsatalm: "llerini
yaadklar kendi kylerinin snrlan iinde, hatta kendi evleri
nin iinde brakan erken tarm toplumlarnn defin gelenekle
rinde, kurgan kltr hayret verici derecede bir tezat olutur
maktadr ... Bozkrdaki kurganlar da tabii ve psikolojik artlara
uygun olarak belli bir dzende ortaya kmtr. Burada kurgan
lar, oyma mezar kltr dneminden Kpaklara ve Tatarlara
kadar, yani douda Moollardan banda Pannonya ve gneyde
Kuzey Nubya'ya kadar uzanan bir alanda farkl dnemlerde ve
ok deiik kabilelerde var olmutur." (Merpert, 1974, s. 84).
Bu kltrn genel zelliine dayanarak, onlarn g yol
larnn ve merhalelerinin izini srmeyi, onlarn temel etno
kltrel varln hangi ge dnem kltr iinde korumaya
devam ettiini, paralarnn hangi eski komu kabilelere n
fuz ettiini aklamaya alyoruz. Fakat, burada, konu ka
dim kabilelerin yer deitirmelerine geldiinde, genel karma
k kltrden ayrlm mnferit unsurlara deil, etno-klt
rel zellikleri btn olarak yanstmasna dikkat etmek gere
kir. Bu durumda belli kltrlerin u veya bu izgilerinin, o
kltrlerin ana vatanlarndan gleri sonucunda m yoksa
komularla olan temaslar neticesinde mi ortaya ktn ay
dnla kavuturmak gerekir.
Elbette tpk fikirlerin yayl gibi gnlk eyalarn elden
ele geii de, belirli ller dahilinde insanlarn muhaceretin
de yol gsterici olabilir. Bir kenara alman baz arkeolojik e
yalarn varl bu sorulann zmn pheli hale getirdii
ne gre, - ki arkeologlar eskiden beri neolit ve bronz anda
kolay krlabilir olmas sebebiyle seramiklerin "eya hareke
tinde" ve ihra rnleri arasnda yer almad grn savu
nurlar,- bu durumda etnik gruplarn birbirleriyle kartkla
rndan bahsetmek iin yeterli mesnet yoktur. Kap-kacaklarn
d grnmnde ve sslemelerinde baz benzerlikler grlse
dahi, bu detaylar ou kez kltrel ilikiler ve komularn
48 TRK HAlKLARlNIN KKENi
teknolojik becerilerinin taklidi sonucunda ortaya kabildii

iin, bunlarda etnik kaynamalar grmek son derece tehlike
lidir. Dolaysyla yalnzca seramiklerin benzerliinden yola 1..:
karak nfusun genetik balan konusunda bir hkme varmak
maksada muvafk deildir. Dier yandan eer seyyar arkeolo
jik envanter, zellikle takas eyalar olarak bilinen taklar, si
lahlar, dier eyalar seramik eyalarla karyorsa, - ki tm
bunlar bir arada en salam etnik iaret olan defin gelenei
benzerliini teyit etmektedir, - o zaman etnik kaynamadan
bahsetmek iin yeterli mesnet var demektir. zellikle son du
rum kurgan kltr tayclarnn g srecinde de grl
mektedir. (Miziyev, 1990, s. 18). Eski gebe dil-Ural kabile
leri, Avrupai idiler. Fakat onlarn arasnda dikkat ekmeyecek
lde Mongoloid, daha dorusu Lapanoid izgilere sahip
olanlar da mevcuttu. (Gerasimov, 1955). Kurgan kltrnn
tayclar, yani eski gebe - koyun yetitiriciler, M.. IV
Binyl sonu ve III. Binyl banda dil-Ural merkezinden kuze
ye, Ugor-Fin kabilelerinin aralarna yelpaze eklinde yayl-
. mlardr. Onlar buradaki yerli nfusla ok sk bir ilikiye
girmiler; bunun neticesinde de, bizim belirttiimiz gibi, Fin
Ugor diline ok sayda Trke kelime yerlemitir.
Bahsedilen eski kurgan kltr merkezinden batya olan
kabile yay1Imalaryla burada ge dnem Tripolye Kltrne
mensup kabileleri Trklerle karmlardr.
Bu durum, Trklerin ve Trk kltr unsurlarnn, Kuzey
Karadeniz bozkr Slavlannn atalar olan kabilelerin ilerine
nfuz ettiklerini aklamaktadr.
Gneybatya ynelen eski gebeler ise, eski n Kafkasya
halklaryla sk balant iine girdiler. Buradan da, ileride adla
r Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan olacak blgelere ve yi
ne yerleik halde bulunan eski halklaryla ilikiye girdikleri
n Asya ve Kk Asya topraklarna ulatlar. Onlardan bir
blm tarmla uramaya balayarak yerleik dzene gemi
tir. Ayn zamanda gebelerle birlikte hayvanclk ekonomisi
de ykselmitir.
iLK TRKLERiN VATANI: !DiL-URAL 49
Douya g eden kurgan kltr insanlar da, san rka men

sup kabilelerle kartlar ve ounluu yava yava Mool izgi
leri tamaya balad. Bunlar, Sayan-Altay dalan, Orta Asya ve
Kazakistan bozkrlarnda Kazaklar, Krgzlar, Hakaslar, Altaylar,
Tuvalar, Uygurlar, Yakutlar, zbekler, Trkmenler ve dier
Trk halklarn ekillendiren ana unsurlardan biri oldular.
Trkmenistan ve Aral boyu bozkrlarnn gneyinden gelen
eski gebeler, yine eski yerli halklarla karlatklar Kuzey
ran ve Afganistan'a gmlerdir.
Bat ve gneybat istikametinde yerlemi olan kurgan klt
r kabileleri, kendi Avrupai zelliklerini muhafaza etmiler ve
kadim Kafkas, Bulgar, Karaay, Balkar, Kumk, Azerbaycan ve
Osmanl Trknn etnogenez srecinde ana unsur olmulardr.
Hi phesiz, kurgan kltr mensuplarnn nemli bir b
lm kendi ata yurdunda kalmtr ki, Idil boyundaki Trk
dilli Tatarlarn, Bakurtlarn ve uvalarn nvesini oluturan
lar da bunlardr.
Tahminimize gre, batya g eden dou kabileleriyle kar
laan Trklerin ilk atalan, Orta Asya, Altay dalk blgeleri,
Sayanlar ve Baykal boyuna saldktan sonra, bilahare yeniden
Dou Avrupa bozkrlar istikametine doru muhaceret etmek
zorunda kalmlard. Grne gre ata topraklar ve tarihi
hatralarna olan merak, eski Ru lgarlar ve Hazarlar defalarca
Ural ve Idil boyu bozkrlarna geri dnmeye zorlamtr. Bizim
aratrmalarmzdan Altay, Gney Sibirya ve Baykal civarnn,
Miladn ilk asrlarndan itibaren buralardan dalga dalga Avru
pa'ya yaylan eski Trk halklarnn ikinci anavatanlar olduu
sonucu kyor.
Idil-Ural kurgan kltrnn komu blgelerde yaayan ka
bilelerin kltrleri zerindeki etkilerini M.P Graznov, 0.A.
Krivtsova-Grakova, N.L. lenova, K.A. Akieva, t.1. Artemen
ko ve dier arkeologlarn aratrmalar ortaya karmtr. N. L.
lenova'nn fikrine gre ldil-Ural blgesinin arkeolojik kltr
50 TRK HALKLARlNIN KKENl
etkileri binlerce yl boyunca geni bir blgede geerliliini ko

rumutur.
N.L. lenova, Baykal civan, Kazakistan, zbekistan, Taci
kistan, Trkmenistan, Kuzey Afganistan, Ukrayna ve Bulgaris
tan'da keli tarama izgiler vurulmu ok sayda seramiin
bulunduunu yazyor. Bu kltrn mevcut olduu alann ge
nilii Yenisey'den Bulgaristan'a kadar bin km'den fazladr
(lenova, 1972, s. 120-126; 1981, s. 22-26).
N.L. lenova'nn kard sonulan VI. Molodin, Bara
binsk ovasnda (Bat Sibirya) yapm olduu aratrmalara da
yanarak desteklemektedir. Onun ifadelerine gre, kurgan kl
tr defin gelenekleri Barabinlerin defin gelenekleriyle tama
men rtmektedir. Yazar, tdil-Ural kurgan kltryle Barabin
kltrnn birbirinin devam olduu gereini ortaya kar
maktadr. Onun unaya kard bu sonuca gre kurgan klt
r tayclar neolitik dnemin sonunda Baraba'ya kuzey ve
kuzeybatdan gelmilerdir (Molodin, 1985, s. 75-77, 171).
Trk halklarnn kurgan gelenei, cenazenin ktk ve ah
ap ukur iine defni, mezarn dibini ot, kam, kee ile kapla
ma, len kiiyi boazlanan kendi atyla gmme, kmz ve at eti
kullanm, gtme koyun riticiliine dayal yaam tarz, kee
adrlarda yaama gibi tarihi-etnografik ve etnokltrel zel
liklerin retrospektif tetkiki, bu unsurlarn kkeninin aham
mezar, Andronovo, oyma mezar kltrlerine ve lskit kabilele
rine dayand sonucuna gtrmektedir. Baka bir deyile, kur
gan kltrnn Avrasya bozkrlarnn en eski proto-Trk kabi
lelerinin etno-kltrel zelliklerinin ilk ekilleni dneminin
kltr olarak grmek iin tm mesnetler mevcuttur.
Proto-Trk ya da kadim Altay kabilelerinin eski tarihi,
kurgan kltrnn btn zel karmak zelliklerinin orta
ya kyla balamtr. Bu zamandan itibaren bizler artk on
larn iktisadi hayatlarnn, kltr ve dillerinin ayn kkenli
oluundan bahsedebiliriz. Btn bunlar, dil-Ural blgesi le
hine, Trk kabilelerinin ilk vatanlar olduu hakkndaki tar-
iLK TRKLERiN VATANI: iDiL-URAL 51
tmalar tekrar gzden geirmeyi gerektirmektedir. Arke

ologlarn gerek bronz ve gerekse neolitik devirlerde Altaylar
da Trk halklarnn etno-kltrel zelliklerinin kadim izleri
ni bulamazken, M. . IV. Binyl sonlarnda tam burada ilk
kurganlar ortaya kmtr.
Fakat, grnd kadaryla, proto-Trklerin ana ktleleri
nin ldil-Ural'dan Merkezi Asya'ya geliine kadar burada kadim
proto-Trk halklarn mevcudiyetini reddetmek yanltr. VP
Alekseyev'in, Yenisey bozkrlarnda ve Moolistan'n bat bl
gelerinde ilk balarda Avrupai grnml bir halkn da yaa
d gr bunu dorulamaktadr (Alekseyev, 1989, s. 353).
Dil bilimcilerin Trk dillerinin M. . IV Binyllarda dier
lerinden ayrld eklindeki hkmleri doru ise, kadim Trk
kabilelerinin nc kltrleri olarak ortaya kan kurgan-Afa
nesyevo ortak kltrnn temsilcisi durumundaki kurgan
kltr ve Afanesyevo kltrnn arkeolojik materyallar
hakkndaki grmz dorudan ve dolayl yoldan destek bu
luyor demektir. (Miziyev, 1990, s. 42).
Tarihi-kltrel devamllk manevi devamll da bnyesin
de barndrr. Her ne kadar insanlar birok durumda muhtelif
faktrlerin etkileriyle lengistik ve antropolojik devamllkla
rn koruyamazlarsa da, dini tasavvurlar uzun sre muhafaza
edilir. rnein Trklerde eski defin gelenekleri onlarn dnya
grleriyle bal idi ve bu, asrlar boyunca muhafaza edilmi
tir. Eski mezarlar, onlarn dnya modelini oluturuyordu, ya
ni yerin alt blm aa dnya (yeralt dnyas); st ksm
ise, yukar dnyay simgelemektedir. Bunun dnda bir de es
ki inana gre semavi halkn yaad gkyz dnyas vard.
Ceset defnedilirken ba dou, bat, kuzey veya gney ciheti
ne gelebilirdi ve bunun insanlarn dnya grleriyle doru
dan bir balants vard (Kuzey ve bat: gnein bat yn; do
u ve gney ise, gnein douuyla balantldr). insanda ilk
balarda oluan iki zddn - karanlk ve aydnlk- birbirine uy
gunluu gr, btn ilkel dnya grlerinin temelinde
vardr. (Bronz a, 1987, s. 430).
lnsanlar, her eyden nce ilk inan olatak gnee, aya, yl-
. dzlara tapnmlardr. Btn bunlar, onlarn fiili uygulamala
rnda grlmektedir. Tek Tanr inancna dayal dinin (Hristi
yanlk, Islamiyet gibi) ortaya kmasyla, insanlarn dnya g
rleri de aamal olarak deimitir. yle ki, dnya grle
ri ve halklarn nemli ynelimleri, etnoslann geliim srecin
de saklanm; ama eski bak alar arkaik sistem bakmndan
yaam tarzlarnda barnmtr. Bu meseleler, okuyucular yn
lendireceimiz konuyla ilgili esererde aydnlaulmtr (Ra
yevshiy, 1977; Curtubayev, 1991; Serebrahova, 1992).
KURGAN KLTR: AFANASYEVLER VE
GNEY SlBlRYA'DAKi HALEFLER
M.. III. Biny.lda Gney Sibirya'ya batdan g eden ve gene

tik olarak kadim kurgan kltrne bal olan kabileler buraya
yerletiler. "lstorii Narodov Vostonoy i Sentralnoy Azii s Drevney
ih Vremen do Naih Dney" (Dou ve Merkezi Asya Halklannn
Eski Devirlerden Gnmze Kadar olan Tarihi. Moskova, 1986)
adl eserde "Gney Sibirya'da bronz anda Afanasyevo klt r
yaylmtr. M.. III. Biny.lda, Dalk Altay'da metallerin ilen
dii Gney Sibirya maden ocaklan ortaya kmtr. Afanasy ev
ler de buraya hayvanclk ve tarm ekonomisini getirmilerdir.
M.. 1600-1400'lerde Afanasyevo kltr Hakasya-Minusinks
yayndan, Ural rmana kadar olan dairede yaylan Andronovo
kltryle etkilemi ve deiime uramtr. Andronovlar hay
vanclk yapyor, tekerlekli sava arabalar ve drt tekerli araba
lar kullanyorlard" denmektedir (s. 10).
Afanasyevlerin bu sahaya nfuz etmelerine kadar, Sibir
ya'nn neolitik kabileleri, hayvancl hemen hemen hi bil
miyorlard. Buraya gelen Afanasyevler ise bu yeni ekono mi
eklinin ok gelimi tekniklerine sahip ililer. Bu ve benzeri
nedenlerin etkisiyle, 1941 ylnda Akademisyen A.P Okhd
nikov "Afanasyevo kltr, Sibirya neolitik dnemini yans
tan her eye yabancyd" diye ifade etmitir (Ohladnikov,
1941, s. 9-14).
Arkeolog E.B.Vadetskaya, "Afanasyevler Avrupai rka men

sup idiler ve o sralarda komular olarak Moollar veya baz
kark kk kabileler burada mevcuttular. Afanasyevo kl
trnn yerel neolitik kltrle balants bulunmamaktadr.
Batda yaylm olan kurgan kltryle Sibirya kltr dikkat
ekici bir benzerlie sahiptir. Afanasyev mezarlar tek tipdir.
Kurgan ve Afanasyevo kltrne mensup kabileler, khr ve
tarih birliine sahiptirler. Onlarn maddi ve manevi deerleri
(defin gelenekleri), ekonomileri (hayvanclk ekonomisi) ay
ndr; benzer ekilli seramikler yapmlardr ve tek bir antro
polojik tipe aittirler." demektedir (Vadetshaya, 1986, s. 22).
Afanasyevo kltrnn yeri Altaylar'dan batya doru; dodu
u blge ise, kurgan kltrnn bat snrna oturtulabilir.
Kurgan kltr kabileleri, !dil-Ural nehirleri arasndan Balkan
Yarmadas boyunca batya doru hareket etmitir. Ama onlar,
gtme hayvanclk yaparak batda ok uzak blgelere deil;
aksine, dou cihetinde kendilerinin alk olduklan bozkrlar
da yaylmlardr (Ayn eser).
Kurgan-Afanasyevo etno-kltrel varl Yenisey'e geliine
kadar, ilk nce imdiki Kazakistan ve Bat Sibirya snrlarnda,
daha sonra da Altay dalarnda var olmutur. Arkeologlar Ka
raganda blgesinde, Tobol nehri ve Yukan Alabuga ile Ubagan
da'da kurgan andran mezarlar bulmulardr (Yevdohimov,
1983, s. 436).
Gnmzde bilim adamlannn byk ounluu Afanas
yevo kltrnn kurgan kltr gibi !dil ve Ural civarnda e
killenmi olduu gereini reddetmiyorlar. Baz yazarlar bu
blgeye Bat Sibirya, Kazakistan, Orta Asya, Aral evresi, Do
u ve Kuzey Hazar blgesi ve Kuzey Karadeniz civar ile Din
yeper evresini de dahil etmektedirler. Sibirya tarihi uzman S.
VKiselev, Karadeniz civar ve Orta Asya kurgan kltr kabi
leleriyle Afanasyevlerin kltrel balarnn varln gster
mitir (Kiselev, 1949, s. 364).
Akademisyen VP.Alekseyev, Afanasyevo, Andronovo ve
benzer kltrel yadigarlarm bir ok paleantropolojik malze-
KURGAN KLTR 55
melerini tetkik ettikten sonra "Bu kltrlerin Kazakistan'n

bats ve merkez blgeleri ile Gney Ural civarnda ekillenmi
oldu11" sonucuna varmtr (Alekseyev, 1989, s. 197).
Afanasyevo kltr, Gney Sibirya'da M.. III. Binyldan
M.S. XVII. Yzyla dein varln srdrmtr. Genetik ola
rak kurgan kltryle balants olan Andronovo kltr
onun yerini almtr (M.. XVll-Xl. Yzyl). Daha sonra onun
yerini Karasu (M.. Xl-VII. yzyl) kltr alm, o da yerini
Tagar kltrne (M.. Vll - I. Yzyl) brakm, Tagar klt
r ise yerini Tatk kltrne (M.. I. yzyl - M.S. V yzyl)
terk etmitir. (Vadetskaya, 1986, s. 168).
Hemen hemen btn uzmanlar, genetik adan oyma mezar
kltrne uzanan sz konusu kltrlerin, dnya medeniyeti
ne olan byk etkisinin altn izmektedirler. Bu kltrn ta
yclar, bin be yz yll boyunca, o dnemde esas rol ko
yun yetitiriciliinin oynad hayvanclk ekonomisinde, iyi
gelimeler kaydetmilerdir. Onlarn ekonomilerinde balk
lk, avclk ve dier zanaatlar da nemli bir yer tutmutur. Bu
kabileler, et ve st rnleriyle beslenip, deri, krk ve yn ile
mekle uratlar. Onlann balca silahlar balta, haner, bak,
ok, yay, ine, mzrak vs. idi. Sslemelerde tilki, ay, kstebek
dii ve karaca trna gibi eyler kullanmlardr.
Profesr L.R.Kzlasov'un verdii bilgilere gre, Gney Si
birya kabileleri Afanasyevo dneminde sadece talan deil,
madeni silah ve gereler de kullanmaya balamlardr. O d
nemde Altay dnyann madencilik merkezlerinden biri idi. O
zamanlar Gney Sibirya kabileleri ataerkil bir yaam tarzna
sahip idiler (Kzlasov, 1986, s. 291-292).
Gney Sibirya ve yan bandaki blgelerde yaayan kabile
ler Andronovo kltr dneminde nceden olduu gibi yn
elbiseler, rme ve deri apkalar kullanmlar, deriden yaplm
ayakkablar giymilerdir. Giysileri de olduka motifli idi.
Krkler koyun postundan yaplyordu. Aynca, samur krk ve
apkalar da ortaya kmtr (Hunlar, samur krk ve apkalar-
la Avrupa'da belirdiklerinde, Avrupallar onlarn san derisin

den dikilmi olduklarna karar verdiler- yazar). Ayn dnem
de, altn ve gm ss eyalar ve cilal tabaklar kullanlmaya
baland. Andronovo dneminde kadnlarn ve erkeklerin sa
lar belikli idi; erkekler, tepelerinde salarm brakrlar ve sa
larm dier blmlerini keserlerdi. Kadnlar ise salarm arka
larnda uzatrlard (Ayn eser; s. 131-137).
Kurgan-Afanasyevo ve Andronovo ardllarnn sanatnda ve
onlarn ge dnem halefleri olan lskitler dneminde vahi
hayvan stili etkin olmutur. Onlar, altn ve gmten olaa
nst gzellikte ss eyalar yapmlardr. Karasu, zellikle
Tagar ve Tatk kltr tayclarnda kuyumculuk sanat ok
yksek seviyelere ulamtr. Tatk dneminde hemen btn
mezarlar ktkten oyulmaktadr. Tatklar mezarn stne
oval bir kaya ya da toprak set yaparlard. Tagarlar, cesedi, ba
douya gelecek ekilde gmerlerdi ve mezarn zerine balbal
lar dikerlerdi. Aratrlan btn dnemler boyunca, yani M..
III. Binyldan M.S. V Yzyla kadar, Afanasyevlerde ve onlarn
ardllarnda defin gelenekleri tekaml etmitir. Bu da bahse
konu btn eski kabilelerin genetik akrabalk bakmndan
Afanasyevo-Kurgan kltrnden lskitler, Sarmatlar ve Hunla
ra kadar ayn tarihi-etnik kaynaktan kt konusunda salam
temeller oluturmaktadr.
Aklamalarla balantl olarak, E.B.Vadetskaya'nn Tatk
lann Baykal civan Hun kltr unsurlaryla benzer, hatta be
lirleyici izgilere sahip olduunu , bu izgilerin zellikle defin
kltrnde belirginletiini gsteren ilgin aratrmasn kant
gibi gsterebiliriz. Her iki kltrde de mezar ukurunun iin
de tahta tabut ve ktkler mevcuttur. Mezarn st ise, pek
byk olmayacak biimde ykseltilmektedir. Yazar, "Tatk
mezarlar aa kabuu ile kapatlan, alak tabutlar kullanan
Hunlarn mezarlarna daha ok benzemektedir ... ly astra
gal, (astragalos- ila yapmnda kullanlan bir bitki) ayinle ilgi
li yiyecek maddesi, kesilmi koyun gvdesi , boazlanan hay
vann ban ve postunu koyarak gmerlerdi" diye yazmakta-
KURGAN KLTR 57
dr (Vadetslwya, 1986, s. 143). Bu aratrmada Hunlarn ve Ta

tklarm maddi kltrndeki byk benzerlik gsteren unsur
lar vurgulanmaktadr: "Spesifik Tatk kltr rn, toplu
ine, dme, nazarlk, diki inesi, toka, kpe eitleri Baykal
civan Hunlarnn ncllerinde de mevcuttur." (Ayn eser).
E. V Vadetskaya, Sarmatlarn ve Hunlarn kltr benzedik
lerinden bahsederken Gney Sibirya tarihinde Sarmat-Hun
dneminin zelliini ortaya karmtr. Bu zellik, kademe
kademe Afanasyevo, Andronovo ve ahap mezar kltrne
dnen oyma mezar kltrnn, Hun ve Tatk kltrnn
ana izgileriyle ok benzetii hipotezini glendirmektedir
(s. 167). Tatklar Afanasyevlerin torunlar olduunu gre,
Hunlar da yledir.
Y.A.Okladnikova, Kara-Hyk (Dou Altay) grafitlerini
(kaya resimleri) inceledikten sonra Sarmatlann ve Hunlarn
maddi ve dini kltrlerini zdeletirerek onu Iskitlerin kl
tryle ilikilendirmektedir. Aratrmac, Altay tarihinde
Hun-Sarmat dneminden sz ederek, dnemin avlanma, av
c silahlar ve kyafetlerinin deiik sahnelerini tasvir eden
kaya resimlerini Kara-Hyk'n "lskit a insan figr"ne
yaklatrmaktadr. Bu kaya resimlerinde hayvan figrleri
(yzler cepheden grnl, ince trnakl, dar bilekli ayakla
rn st ksmlar ise kalnca) "Erken ortaa sanatnda geni
bir yaygnlk almtr. rnein Kurkanlarn torunlar Hunla
ra miras braktklar Lena at resimlerinde atlarn ayaklar bu
ekilde tasvir edilmi, yeleleri izgili kesilmitir. Bu slup,
M.. I. Binyln ikinci yarsnda, Gney Sibirya, Baykal civa
n gebeleri, Karadeniz boyu Sarmadan, Kafl<asya, Merkezi
Asya kabileleri tarafndan M.5. V III. Yzyla kadar bilinmek
tedir." (Okladnikova, 1988, s. 148).
Hun-Sarmat dairesinde, M.. I. Yzyldan M.5. I. Yzyla
kadar, sava silahlar arasnda kamalar ve kk kllar da tas
vir edilmitir. At sslemelerinde yayn yan sra eyer de belir
ginlik kazanmaktadr (byk, aatan yaplma), ama henz
zengi yoktur (Ayn eser, s. 149).
58 TRK HALKLARINI N KKENI
Afanasyevo, Andronovo ve sonraki akraba kltrlerin sana

tnda, lskit-Sannat-Hun ve Alanlara vanncaya kadar, vahi
hayvan figrlerinin ssleme stilindeki etkinlii gzlenmekte
dir. Karasu, Tagar ve Tatk dneminde ise, bu sanat tarz da
ha nce belirtildii gibi, ok yksek bir dzeye ulamtr; me
zar kalntlan ve kayalar zerindeki resimler ve tasvirlerin var
lndan bahsedilmektedir.
Afanasyevo ve sonraki kltrlerin Tatk kltrne varn
caya dein aralarndaki akrabal antropolojik aratrmalar
gstermektedir. Dou Avrupa ve Gney Sibirya bozkrlarnda
ve Bat Kazakistan corafyasnda var olan Afanasyevler, bask
iskeletli, orta genilikte, uzun irice kafatasl, dar ve olduka
armudi gz ukurlarna sahip; uzun boylu ve salam yapl idi
ler. Onlarn yan balarnda, bugnk Krasnoyarsk civarnda
Morgoloidler yayorlard; ama, onlarn arasnda zel ilikiler
mevcut deildi. Sibirya ormanlarndan gen bir grup Afanas
yevi.n yerel halklarla karm olmasna ramen, daha ge d
nemde Afanasyevlein bir blmnde Mongoloid izgiler be
lirmeye balamtr (Ale1seyev, 1989, s. 353-354).
VP.Alekseyev'in dncesine gre, "Neolitik ada douda
Avrupailerin o kadar geni alana yaylmalar, daha erken a
larda Avrasya'nn dou bozkrlarndaki nfusun Avrupai rk
na ait olduu ve Avrupai rkn snrlan iinde kendine zg bir
rk merkezi oluturduu dnlebilir. Bu durumda Avrupai
tipine ait halk, Yenisey bozkrlar ve Moolistan'n bat blge
lerinin ilk sakinleri kabul etmek mmkndr." (Ayn eser).
Bu deerli arkeologun ulat sonulann bizim konumuz
asndan nemi fevkalade byktr.
1- Avrasya'nn bozkr kuann ban blgelerinde Avrupai
rk katmanna dahil olan Afanasyevo dnemi ncesine ait
mstakil bir rki oluum merkezi mevcut olabilir.
2- Afanasyevler iin belirleyici olan zelliklerin tamam
kurgan kltr halklannda da mevcuttur.
KURGAN KLTR 59
3- Bu iki kltrn nfus unsurunun biyolojik kayna tek

bir tipe dayanyor olabilir." (Ayn eser, s. 354).
"Bu surette Avrupai nfus, Afanasyevlerin gelilerine kadar
Dou Asya'da yaam olabilir, ama bu halk aynca Afanasyev
ler ve dier Avrupai halklarla ayn antropolojik iaretlere sahip
idi. Onlar, imdiki Ukrayna ve Bat Sibirya snrlarnda yaa
m olan Afanasyevlerle agdatrlar" diye V.P. Alekseyev sav-
m desteklemektedir (Ayn eser).
Btn bu tespitler, kadim zamanda Afanasyevler, Andro
novlar, Karasuklar !Karasu civarnda yaayanlar], Tagarlar ve
Tatklarn - Avrupai kabilelerin yaam olduklar yerlerde,
imdilerde Trklerin - Hakaslarn yaad sonucunu kar
maktadr. Onlar, bu kabilelerin Avrupat izgilere sahip torun
lar ve Mongoloidler olarak kabul ediliyorlar. Daha nce orada
Hakaslarn akrabalar olan Yenisey Krgzlar yaamtr. Onla
rn komular Altayllar, Kazaklar, Krgzlar, zbekler, Trk
menler ve dier Trk kabileleri de yukarda bahsedilen eski
Avrupai kabilelerin ahfaddrlar (Ayn eser, s. 396-399).
KARADENZ CVARINDA KURGAN
KLTR VE VARlSLER
Arkeolojik aratrmalar, uzun zaman nce mezolitik ada,

gelecekteki lclil-Ural kurgan klt.rnn muhtelif gruplarmn
Hazar Denizi'nin kuzeyine yaylm olduunu gstermitir.
Oradan ela, Kafasya, Kuzey Karadeniz, Ukrayna ve La Balkan
lar ve Macaristan'a kadar gitmilerdir (Merpert, 1977, s. 68-80).
Hazar Denizi'nde su seviyesinin ykselmesi srasnda mey
dana gelen su basknlar yznden ahalinin daha aa blge
lere gitmeleri veya blgeyi terketmeleri sebebiyle, denizin ku
zey ve kuzeybatsndaki yadigarlarn kronolojisini belirlemek
fevkalade zordur. Bununla beraber bu blgenin mezolitik eser
leri onun komu blgeleri ldil-Ural, Karadeniz evresi ve Kaf
kasya ile balants olduunu gstermektedir. Bu ba, zaman
la zayflamas beklenirken, kadim kurgan kltr dneminde,
Avrasya bozkrnn eski gebe-koyun yetitiricilerinin halef
leriyle daha da glenmitir.
Gney Ukraya'nn e zamanl kltryle olan temaslar
zellikle artmaktadr.
Kadim kurgan kltrnn bu istikamete doru yaylmas
byk nem arz etmektedir. Kuzey Karadeniz civannda tarm
merkezinin gelimesi dneminde Tripolye kltrnn orta
etabnda (M.. IV Binyl ortalarnda) - kendi merkezinden
KARA DEN I Z CIVAR I N DA KURGAN KLT R 61
dorudan douya doru Sredny Stog neolitik kltr teekkl

etmitir. Bu kltr henz bozkr kltr olarak kabul etmi
yorlar; nk bu kltrn kalntlarnn temel blm Ukray
na'nn Podneprov ve Levoberejye orman- bozkr snrlarnda
bulunmaktadr. Batda bu kltrn temel kalntlar, Podnep
rov (Nikopol ve erkass arasnda) ve Dinyeper-Donetsk ne
hirleri arasnda, Oskol ve Kuzey-Donetsk havzas ile snrlan
drlmtr. Douda ise, bu kltrn kalntlar Don nehrinin
aalarna kadar ulamaktadr (Telegin, 1966; Bibikov, 1963).
Bu kltrn nc varyant da -Nijnedon veya Konstanti
nov- fevkalade nem arz etmektedir. rnein, Sredny Stog
kltr alanlarnn dou ularnda bozkr geleneinin dou
unu bariz bir ekilde yanstan Yam ve Koysug mezarlarnda
kurgan setleri ilk defa burada grnmektedir. Buradaki nfu
sun tarma fazla yatkn olmad izlenmektedir ve bundan do
lay hayvanclk ekonomisi daha basknlk gstermektedir ki,
koyun ve at yetitiricilii n plandadr (Tsalkin, 1970, s. 247).
Bu konuda N.Y. Merpet unlar yazmaktadr: "Bu tarzda,
Sredny Stog kltr dairesinin dou blmnde koyunculuk
tesadfen ar basmamtr. Yani, kurganlarn be.lirmesi ve tes
pit edildikleri yerler aslnda bozkr geleneinin yaylmasyla
balantldr ... Tripolye kltr ve onun Sredny Stog kltr
ne duhul bozkr seramiinin ortaya kyla birlemektedir."
(Merpert, 1974, s. 141)
Yamna-Sredny Stog kltrnn ayn kkene dayanmas
meselesinde, at yetitiricilii ekonomisinin Sredny Stog-II kl
tr kabilelerinin temel ekonomisi olmas ve onlarn tarihin
de hayvanclk alannda ilk nce at yetitiriciliinin grlmesi
ok nemlidir. Ayn zamanda, Kuzey Karadeniz civarnn mer
kezi kesiminin bozkr-hayvanclk kltrnn ekillenmesi
srecinin hemen banda "ayrlm olmas" son derece nem
lidir (Eneolit SSCB, s. 326).
Eneolitik bozkr gelenekleriyle, erken tarm kltrlerinin
birbirlerini etkilemeleri, hi phesiz erken bronz ana ge-
ite etno-kltrel deiikliklere sebep olmutur. Sredny Stog

orman-bozkr kltr znde kendi dairesinin dou blgele
rinde bu etnokltrel srecin Dinyeper-Donetsk bozkr eridi
sahasnda baladna delalet etmektedir. M.. 111. Binylm ilk
yarsnda bu blgede yresel dayanak rol oynadktan sonra,
bu kltr kadim bozkr kurgan kltrel-tarihi varlnn bn
yesine bir para olarak girmitir (Artemenlw, 1963 s. 38-48).
Yanna [kurgan] kltrel tarihi varl, malum olduu ze
re bozkr eridi eski tarihinin karakteristik muazzam bir kro
nolojisidir. Bozkrda hayatn canlanmasna, hayvanclk reti
minin zellikle de gtme hayvanclk ekonomisinin yaylmas
na bu kltrn ilk basamak oluturduu grlmektedir. Onun
tarihi uzun, kark ve deiik surette geliim seyri izlemi ve
yan balarndaki kabile gruplaryla birbirini etkileyen bir s
re iinde olmutur.
Sredny Stog kltr dairesinin dou snrlan iinde, kendi
lerine zg kltrn doduu blgelerden batya hareket eden
kurgan kltrl kabileler iin karakteristik izgiler mevcuttur.
Burada bozkr blgelerine Sreclny Stog kltrnn sokuluu
gereklemektedir. Hayvan srlerinde koyun ounluu
oluturmaktadr ve mezar altlarnda ilk kurgan setleri bulun
maktadr ki, Sredny Stog kltrne zg deildir.
ldil, Ural ve Don nehirleri arasnda bozkrlarda hayatn
canlanmas ve kurgan geleneklerinin ktlesel yayl, mezar
larn %12'si kurganlardan oluan mehur Nalk mezarlanyla
hayli ortak ynleri olan Azak evresi erken Mariupal tarm
kltr tipine ait mezar geleneklerinin henz yaad bir d
nemde, batdan Dinyeper-Don blgesiyle kark olarak,
Sredny Stog kltryle ayn anda gereklemitir.
M.. XXVI-XXIV Yzyllarda, Sredny Stog kltr defin ge
leneklerinin ana hatlar, Oskol ve Kuzey Donetsk havzasndan
daha uzaklarda, kuzeybatda ve Orta Dinyeper'de tespit edil
mitir. Burada 14 noktada Orta Dinyeper kltrne ait ilk kur
ganlar ortaya karlmtr. Bu etapta ortaya karlan mezarla-
K A R A O E N l Z C l VA R I N D A K U R G A N K L T R 63
ra sadece kurgan ad verilmi ve kurgan mezarlar olarak takdim

edilmitir. Mezar ukurlan dikdrtgen biimde kazlmakta, k
eleri yuvarlak, uzunluu 1.8 - 2.2 metre, genilii 1.5 metre
ye kadar varmakta, tabanna ise, tahta deme, kam, akaa
kabuklan ve organik kalntlar serilmekte idi. Mezarlarda kr
mz aboyalan bulunmutur. Mezar envanteri olduka fakir
dir. Seramikler, kum kartrlm kaba killerden yaplm. Bu
etapta, az ksm yuvarlak veya oval, dip ksm yuvarlak ve dar
olan kap kacaklar Orta Dinyeper kltr iin geerlidir.
Orta Dinyeper kltrnn orta etabnda (M.. XXIV-XVl
ll. Yzyl) iki defin ekli yani kurgan alt ve kurgan seti ekil
meden alan toprak alt ukurlar bilinmektedir. 112 mevtann
bulunduu yaklak 70 kurgan kazlmtr. Bu mezar ukurla
rnn dibinde nceden olduu gibi, akaa, kam ve organik
kalntlar, aa atmalar bulunmutur.
Ge dnemde (M.. XVlll-XV Yzyl) kurganlar yine Or
ta Dinyeper kltr dairesinde nemli rollerden birini oyna
maya devam etmektedirler: 50 mevta barndran 40 kurgan
kazlmtr.
Yukarda ortaya konan etkenler bahse konu kltrn orta
ve ge dnemlerinde yerel ve buraya gelen etno-kltrel gele
neklerin "toprak alt" ve "kurganl" defin gelenekleri ile kar
k olarak ortaya kmaktadr, yani, ortak yaam ve kltrel
gelenek aynl olduu orta?adr (Bronz a, s. 41-42).
Gnmzde arkeoloji biliminde Yanna [kurgan] ve Orta
Dinyeper kltr iin kurganlar altna gmmenin karakteris
tik olduu fikri kabul gnnektedir. Bu mezar ukurlan tahta
ve ktklerle kaplanmakta; mezarn dibi kam, akaa ve or
ganik artklarla rtlmekte; mezarlarn iine kzl aboyas
konmaktdr ki, iskeletlerde bu boyann izlerine rastlanmakta
dr. Bilim adamlar mttefiken u gr desteklemektedirler:
"M.. lll. Binyln ortalarnda Dinyeper kltr bnyesindeki
defin geleneinin saylan unsurlar, sadece kurgan kltr iin
geerlidir... Ge dnemde Sredny Stog (onun dou ucundaki
64 TRK HALKLARIN iN KKENi
Aa Don blgesi hari) ve dier kltrlerde bu zellikler

mevcut deildir." (Merpert, .1974, s. 79,141).
Yeni stratigrofik aratrmalara gre, defin gelenekleri ve me
zar envanterleri, kurgan kltr kabilelerinin batya yaylma
dalgalarna ve onlarn binlerce yl boyunca oradaki varlna a
hitlik etmektedir. (Ayn eser). Avrasya ktasmn dil-Don boz
krlarnn devam olan Kafkasya blgesi da etekleri, Don boz
kr ve Kuzey Karadeniz civarndaki kurgan kltr tayclar
nn bu tr aktif hareketliliklerinin etkisi dnda kalamazd1.
EN ESK PROTO-TRKLER VE KAFKASYA
Bilim adamlar Yanna [kurgan] kltrne mensup halkla

rn Kafkasya ilerine sokulma srecinin uzun zaman nce ol
duunun altn iziyorlar. Biz burada byk ve tamamyla
aratrlmam bir probleme deiniyoruz: Gebeler, Kafkasya,
dalar ve bozkrlar.
Kafkasya kltr, bozkr sakinlerinin yabanc unsurlarla
olan ilk temaslarna; neolitik dnemde Kafkasya'nn kuzey ve
gneyinde var olan defin geleneine; ayrca, gney, gneybat
ve gneydou cihetinden Kafkasya ile birleik blgelerde mu
kim olan iftilerin belirleyici ana unsur olamadklar n Kaf
kasya'da (Kuzey Kafkasya'nn bozkr blm) kurganlarn or
taya kna delil oluturmaktadr. Kafkasya kltrne kar
m ve Kafkas-tesi Kr-Aras dairesinde ilk unsur olarak gr
len bu kurganlann varl, ciddi bir ekilde neolitik ve erken
bronz a geleneksel yerel kltrne giren yeniliklerle bir te
zat oluturmaktadr.
Kuzey Kafkasya'da neolitik ada eski kurganlar, ortaya he
nz kmtr. N.Y.Merpert'in kabul ettii gibi, n Kafkasya
Maykop kurgan kltr: "Defin geleneine olan bozkr etkile
rini, bu kltr kendisi tecrbe etmitir. A[tk ne herhangi bir
(
olayda ne kendi materyaline gre ve ne de kronolojik ad>-an,
onu kadim kurgan kltrnn erken gruplarn ayrlmas sre
cindeki etkisinin ana kayna veya onun ksmlarndan biri
olarak telakki etmek mmkn deildir." (Merpert, 1974, s.
140). Arkeologun, kadim kurgan definlerinin erken safhasnn

ekillenmesinin balangcna kadar yaadnn ve Maykop
kltrnden nce yer aldnn altn izmi olmas ok nem
lidir. Erken Maykop yerleim yerlerinde bulunan kk boy
nuzlu hayvan kemikleri, toplam buluntularn %18'ni olutur
makta (% 50'si domuz kemii) ve daha sonra, bozkr kabilele
rinin ak etkisi altnda bu rakam % 40'a kadar kmaktadr.
Eer btn bunlara bir de Merpert'in " ...ne dkmde, ne de
fin geleneinde, ne Kl-tepe'de ne de son Kr-Aras kltr
nn eski kabilelerinin kltryle hibir balantya sahip de
ildir." diye dile getirdii iddiasn ekleyecek olursak, o za
man, bir elikiye debiliriz.
Maykop kltrnn teekklnde esas rol oynayan Yan
na [kurgan] kltr, ne batdan, ne kuzeyden, ne gneyden ve
ne de gney batdan ortaya kmtr. O kltr, ldil ve Ural
arasndaki bozkrlarda domutur.
Arkeolojik aratrmalar, idil-Ural kltrne benzer eski
kltrlerin henz mezolitik ada Kuzey Hazar boyunca, Kaf
kasya ve Ukrayna'dan Balkanlar ve Macaristan'a kadar yayl
m olduunu gstermektedir (Merpert, 1977, s. 68-80).
Kafkasya, her zaman Dou, Yakn Dou ve Dou Avrupa
bozkrlar arasnda bir yer olmutur. Mezolitik, neolitik ve er
ken bronz anda Kafkasya zerinden ok sayda kabilenin
yer deitirme hareketi ok sktr.
Kafkasya'nn kadim kltrlerinin youn ekilde aratrl
masna ramen, onlarn etnik tarihleri gnmze dein kafi
derecede incelenmi deildir. zellikle Maykop kltr tay
clarnn etnik mensubiyetleri meselesi tartmaldr. Arke
ologlarn iddialarna gre bu kabileler, Kuzey Kafkasya'ya
M.. III. Binylda gelmiler ve orada yaklak 800 yl yaam
lardr (M.. XXV-XVII. Yzyl). Ayn zamanda, baz arkeolog
lar, "Maykoplarn" n Asya'dan, dierlerinin ise kuzeyden
gelmi olduklarn kabul etmektedirler.
Bizim grmze gre, doru olan ikinci grtr. n
k, Maykop kltr kurgan kltrdr; kurganlar ise kuzey-
EN ESKi PROTO-TRKLER VE KAFKASYA 67
den gneye gelmitir. Bilim, bunun tersi bir hareketi tanma

maktadr.
Ilk kurganclar, zaten Yanna [kurgan] kltr zerine ku
rulan Maykop kltrnn ekillenmesinden ok nceleri, Ku
zey Kafkasya'ya gelmeye balamlardr. Onlar, Orta ve n
Kafkasya'da, Maykop kltrnn teekklnden yaklak 200
yl nce ortaya kmlardr. Kurgan ve Maykop defin tarzlar
birbirine olduka benzemektedir. (Betrozov, 1982, s. 26). Ge
dnem Maykop kurganlrnda Kafkasya kabilelerinin, yerlile
rin ve dier kltrlerin etkisinin izleri tespit edilmektedir.
Kurgan kltr temelinde ekillenen Maykop kltr, in
kiaf dneminde M.. III. Binyl ortalarnda Smer ehirleri
Ur, Laga, Ki ve dierlerinin kltryle en yakn benzeimle
re sahiptir. Daha ok da taklarda, silah ve akmakta silahlar
da benzerlikler gstermektedir (Miziyev, 1990, s. 30-31; Mun
ayev, 1975, s. 212 -329).
Bununla birlikte, Maykop kltr ve kurgan kltr kabile
lerinin komu Orta Asya, Sayan-Altay dalk blgesi, !dil boyu,
Karadeniz civar halklar zerine muazzam etkileri olmutur.
Onlarn, en ok da, M.. III. Binylda Kafkas kabilelerinin kl
trleri zerine etkisi olmutur. N.Y.Merpert, "Karadeniz'den
kuzeye "srekli balant" ve Kafkasya ve Hazar denizi boyun
dan, Tuna boyu ve Orta Avrupa'ya kadar kurgan kltrel-tarihi
blgesi olan corafyada kltr btnlemesi izlenmitir. Bu b
yk corafya eridinde -Dinyeper'in sa sahili boyunca- Kuzey
Kafkasya rlyefleri ve her eyden nce de Maykop etkileri ne
kmaktadr" demektedir (Merpert, 1988, s. 28).
Asrlar boyunca bozkr (kurgan) kltrnn Kafkas kabile
lerinin kltrleriyle karm gereklemitir. Kurgan setleri
altnda gerek Kafkas mezarlar ortaya kmaya balamtr:
Ta sandukalar, yeralt mezarlar, tabutlar ve benzerleri. Hatta
Kafkasya boyuna ait ok zel muazzam ta yaplar olan dol
menler, kurgan setlerinin altna "girmeye" balamtr. Bu,
bozkr kurgan kltrnn defin gelenei gibi byle kat bir et
nik iareti etkilediini gsteren ok nemli bir faktrdr..
PROTO-TRKLERIN EN ESKl KOLU SMERLER
A. lessena, G. Gobecivili, O. Capaidze, T. ubinivili, K.

Kunarevoy, R. Munayev, L.Vulli ve dier birok arkeoloun
aratrmalar, uzun zaman nce, M.. IV. Binyl sonunda, kur
gan kltrnn tayc kabilelerinin Kafkasya tesinde, daha
sonra ise Anadolu, Mezepotarnya ve Kuzeybat Sibirya'da orta
ya kmaya baladm ispat etmitir. Esi gebelerin bu bl
gelere sokulmalan, bu yerlerdeki yerli iftilerle yabanc ge
be kabilelerin birbirleriyle karmalarna ve yerli halkn dilinin
asimilasyona uramasna neden olmutur. M.. 3100-2800
aras Smer halk hakknda L.Vulli "Bu dnemde hi phesiz
bir takm yetenekleriyle birlikte lkeye tabi olan yabanclar,
yerli halkn yksek kltrn sindirmediler. .. Zamanla onlar
belirli bir gelimeye muvaffak oldular ve Smerlerin erken-ha
nedanlk dneminin byk baarlan iin zemin hazrlam ol
dular"25 demektedir (Miziyev, 1990, s. 31- 32).
Birok nemli dou bilimcisinin aratrma verilerine gre
(en bata V.V Struve, Vl. Avdiyev, VA. Turayev, B.l. Grony):
"Smerlerin bu iki nehir arasna kuzey ve kuzeydoudan,
dalarn ardndan geldikleri kantlanmaktadr. Onlarn kendi
ifadelerine gre bunlar, "da sakinleri", "gebe-hayvanc
lar", "dallar" gibi isimler almlardr. Smerlerin Mezopo
tamya'ya, blgenin kuzeydousunda yer alan dalardan gel-
25 Yani M. . 2900-2350 yllar.
P R O T O - T R K L E R I N E N E S K I K O L U S M E R LE R 69
dikleri fikri gnmzde ok saydaki bilim adamlarnca da

desteklenmektedir.
Trk diliyle (bu arada Karaay-Balkar diliyle) Smer dili
arasnda yaklak 400 kadar lenguistik benzerlik tespit edil
mitir. Bu benzerlik sisteme uygun olarak dilin btn katman
larn ve yap1sn, zamirleri, say1lan, terimleri ve akrabalk ili
kilerini karlayan adlan da kapsamaktadr. Bu tezi destekle
mek amacyla burada Smer-Trk dilleri arasnda leksikolojik
benzerlii gsteren birka rnek vermeyi uygun gryoruz.
Smerce kelime Trke (Karaay-Balkarca) kelime
- me: ben -men: ben
- ne: ne -ne: ne
- mu:o(erkek) -bu:o(erkek)
- u: -u/u:
- em:dil -em:emmek
- abame:yal/ihtiyar/babaanne -appa:dede/aba-bykanne
- baba:baba/ecdat -baba:baba/ecdat
- kz:kz -kz:kz
- az:az -az:az
- kub:ayakta durmak/dikilmek -kob: ayaga kalk!
- daim:daima/devaml -daym: daima/devaml
- sok:vurmak/krmak -sok: vurmak/knnak
- gaba:gs/meme -gabara: styen/memelik
-ru:akmak/tkamak/kakmak -ur: akmak/tkmak/vurmak/dvmek
- ru:azgr/sert/ yrtc -uru:svmek/paylamak/lkelenmek
- kura:lke/devlet -kura:kurmak/ina etmek
- tud:dogdu -tuudu:dogdu
- ed:kn -et:geir/gelin
- guruva:hizmekar -karava:hizmetkar/kle
- sir:dokumak/ilemek -sir:dokumak/ilemek
- ud:ate -od:ate
- uzuk:uzun -uzun:uzun
- guclu:almak/arnak -gudu:hrszlk
- cau:dman -cau:dman
- cau:yag -cau:yag
- car:yrtmak/paralamak -car:krmak/paralamak
- cr:anne/ana -cr:anne/ana/anneciklbykanne
- digir:Tann/Rab/Allah -dingir/tengri:Tanr/Allah
(Kelimeler 1.M.Diakonov'un "Yazki Drevney Peredney Azii"

(Eski n Asya Dilleri) adl kitabndan (M., 1967, s. 27, 39-62)
ve dier kaynaklardan alnmtr; kelimelerin bir blm ise, ta
rafmzdan aktarlmtr. -Yazarlar)
Smerce ve Trke kelimelerin anlam zellikleri hakknda,
O. Sleymanov, tarafsz bir ekilde u tespiti yapmaktadr: "e
kil ve anlam bakmndan uygun ve sistemlidir, bu da tesadfi
bir ekilde olamaz." (Sleymanov, 1975, s. 230).
Yukarda ortaya koyduumuz materyal, iki nemli sonu
ortaya koymaktadr:
1- ldil-Ural blgesi lehine, Proto-Trk etnosunun ilk vatan
lar hakkndaki meseleyi tekrar incelemek iin btn veriler
mevcuttur.
Altay ve Sayanlar, onlarn "ikinci" oalma ve ge dnem
etno-kltrel btnleme blgeleri olmutur. Bu gr, deer
li Trkolog Y. Nemeth'in, "Orta ve Dou Asya'mn Trklerin
ilk yurtlan olduu hakkndaki eski teoriler artk ya yetersiz te
meller zerine kurulmu, ya da eskimilerdir." szlerini des
teklemektedir (Nemeth, 1963, s. 127-128).
2- "Kurgan kltrllerin" (Proto-Altayllar) kadim dilleri,
kuzey ve kuzeydou istikameti olan Avrasya steplerinden Kaf
kasya ve Trkmenistan zerinden Mezopotamya'ya yaylm
tr. lte bundan dolay, Aral boyu, Kafkasya, Anadolu ve dier
Trk dilleri ok erken zamanlarda Smerceden ayrlm kollar
olmas sebebiyle, Smerce ile bir ilikiye sahiptirler.
iSKlT/SKOLOT - TRKLER
"lskit" probleminin zm, onlann ve dolaysz torunlar

nn etnik kkeninin belirlenmesi, nemli lde Trk halkla
rnn etnogenez probleminin zmne baldr. Dolaysyla
bu konu zerinde daha detayl olarak duracaz. Biz, bu prob
lemi, deerli Kafkas ve lskit uzman B.B.Piotrovsky'nin talep
ettii gibi ok geni bir materyal sahasna eilerek incelemeye
altk. O, konu hakknda yle yazmtr: "lskit meselesinde
doru bir neticeye vanlabilmesi iin, M.. V1I-V1. Yzylda
Kafkasya ve Orta Asya'nn da dahil olduu ok geni bir saha
nn eski sakinlerinin araunlmas ve tetkiki gereklidir." (B. B.
Piotrovsky, 1949, s. 130).
Kurgan kltr temsilcilerinin dorudan genetik uzanula
rnn ahap mezar kltrn temsil eden kabileler olduu, is
kit kabilelerinin kltrnn de onlar vastasyla devam ettiril
dii bilimsel olarak ok nceleri ispat edilmiti. (Grakov, 1977,
s. 151-153). Eer arkeoloji bizlere, M.. III.-I. Binyl boyunca
eski gebe kavimlerin kltr tekamllerini takip etme imka
n verirse, o zaman, lskit kltrnn tekamln ve onun Av
rasya bozkr ortaa gebelerinin kltrndeki uzantsn da
izleme imkan buluruz.
Analizler, Avrasya bozkrlar ortaa gebelerinin btn
etno-kltrel yapsnn lskit kltrne kadar indiini gster
mektedir. Demek ki, bu gebeler kurgan kltrnn doru-
dan genetik devamn salayan insanlardr. Bu konu hakknda

unlar ortaya konmaktadr:
- Hareketli gebe yaam tarz, kkba hayvan reticili
i; yiyecek olarak at eti, kmz ve ayran vb.'nin kullanlmas;
- Defin gelenekleri btnl: Kurgan mezarlar, ly kur
ban edilmi hayvanla beraber gmme, defin ve mezarlarda ah
ap ve ktk tabutlar kullanm;
- lskit -Trk dilleri ktlesi, etnografik ve dier bulgular.
Btn bunlar hakknda biz, nceki almarnzda paralel
eyler yazdmz iin okuyucularmz anlan eserlere ynlen
direrek ayn eyleri burada tekrar etmeyi gerekli grmyoruz.
Bununla beraber yeni bilimsel bulgularn nda muhtelif
meselelere, zellikle onlardan en nemlisi olan skitlerin dille
riyle ilgili olanlara da k tutmay gerekli gryoruz.
TARH B1LG1LER
Eski Yunan, Latin (Roma), Bizans, Arap, Pers yazarlarndan

hibiri, lskitlerin yaam tarz, kltrleri, gelenekleri, inanlar
ve ahlaklarna ait en kk benzerliklerin altm defalarca iz
mi olmalarna ramen, onlarn Pers (lran) dilinde konutu
unu savunmamtr. Eski Persiya'nn genel valilerinden (sat
rap) birine tabi Kk Asya'nn Halikamas ehrinden olan He
rodot, lskitolojiye ait bilgilerde, Pers Oran) dilini dierlerin
den ayrt edememitir. O Persiya'da bulunmu olmasna ra
men, Persiya dnda hibir lranhya rastlamamtr. Ayrca He
rodot, hi bir zaman lskit dilinin Iran dili olduunu veya ona
benzetiini sylememitir. Herodot, skitler ve Sarmatlarn
akraba kabileler, dil ve yaam tarz bakmndan yakn oldukla
rn sylemitir. Onlarn diline ilikin bilgilerin olduka az ol
masna ramen, bu kt bilgiler lskitlerin Trk dilli halk olu
lar hakkndaki hipotezi desteklemektedir.
Sarmatlarn ve Alanlarn dilleriyle ilgili bilgiler ok zayftr.
Eski devir yazarlar arasnda bir otorite olan Ammianus Mar-
lSKlT/SKOLOT - TRKLER 73
cellinus (M.S. iV Yzyl), Alanlarn, lskit ve Sarmatlarn takip

ilerinin yaam tarzlarm detaylca tasvir etmekte, ama onlarn
dilleri hakknda bir bilgi vermemektedir. Marcellinus, Yunan
ve Roma dillerinden baka, Pers dilini de biliyordu. nk,
kendisi, 354-363 yllarnda Roma ordusunda grev yapm ve
Perslerle yaplan savaa katlm, onlarn arasnda yaamtr.
Roma ordusundaki lejyonerlerden, Alanlarn savalarm
renmi, ok seyahat etmi; ancak, ok saydaki eserlerinden
hi birinde, Pers (ran) ve Alan dillerinin benzerlikleinden
bahsetmemitir. Fakat kendisinin Tarih adl eserinin XXXI. ki
tabnda "Hemen hemen btn Alanlar uzun boylu ve gzeldir;
kumral sal, korkun-sert bakl olup, silahlarnn hafif ol
masndan dolay ok seri ve hzldrlar; hepsi Hunlara (bu
noktann alt tarafmzdan izilmitir) benzemektedir. Ancak
daha sade ve kltrl bir yaam tarzna sahiptirler" eklinde
ki kayda dikkat ekilmesi gereklidir ("Antinye Istoihi" /An
tih Kayna1dar; 1990, s. 163).
Burada nemle kaydetmek gerekir ki, Alanlar Trk dilli
olan "Hunlara" her ynden benziyor iseler, bizim bak am
za gre, Antik Kaynaklar' derleyen VM.Atalikov "Acaba dille
ri de benziyordu eklinde anlamak m gerekir?" diyerek bu
benzerlie doru bir yorum getirmektedir. (Ayn eser, s. 242)
Eserini M. . lll. Yzylda yazan Justinus, "lskitlerin dille
rinin Iran dilli olmas mmkn deildir" diyerek bu durumu
aka ifade etmitir. Onun ifadesine gre, "Parth'lann dili, +s
kit ve Med dilleri arasnda, bu ikisinin karmndan olumu
orta bir dildir" (Latev, 1900, s. 39).
Bu yazarlarn sadece lskitlerin deil Mediallarn da Trk
dilli olduklar ynndeki hkmlerinin kabul edildii (Gay
bullayev, 1991, blm III, s. 1) mantk dairesinden hareketle
Justinus, lskitlerin ve Medlerin, eski Trk dilinin farkl lehe
lerinde konutuklarn gstermitir.
Genel Trk kltr izgilerinden bahsedilmesinden baka
(rnein at eti yeme, kmz ime vs gibi), Herodot, skitler ara-
74 TRK HALKLARlNlN KKENI
snda Mongoloid kabilelerin de var olduklarn yazmaktadr.

Tarih'in IV kitabnn 23. bendinde "lirklerin yukansmda dier
skitler yaamaktadrlar..." diye yazmakta ve yle devam et
mektedir: " .. .nsanlarn sylediine gre, kadn erkek hepsi
keldir, burunlar yass, eneleri frlaktr." (I-Ierodot, 1972, s.
192-193). Ayr bir lskit kabilesi iin belirleyici olan Mool iz
gilerinin, Herodot tarafndan altnn izilmesi bu ifadelerden
anlalmaktadr. S. Y.lurye'ye gre "kel insanlar" -Argippaylar
imdiki Bakurtlarn ncl atalar idiler (Ayn eser, s. 519).
ok saydaki bilim adamnn (E.Eyhvald, Z.Yampolsky, vd)
grne gre, Herodot tarafndan zikredilen lskit kabilelerinin
- lirkler ve Trragetler- ismi "Trk" isminin bozulmu ekille
ridirler. Baz lskit kabileleri gibi onlar da, Trk dilli idiler (Yam
polsky, 1966, s. 63, 1970, s. 10-11). Strabon, Pomponius Mela,
Pliny (M.S. I. Yzyl) de, Herodot'un szn ettii yerlerde ya
am olan Trklerden, Trragetlerden, Turklar'dan bahsetmi
lerdir (Antinye lstonihi! Antih haynaklar", 1990, s. 100, 108).
M.S. V Yzyl Bizans tarihisi Zosimus, Hunlar hakknda
unlar yazmaktadr: "Bazlar bu halk "Unm" olarak adlandr
yorlar; dierleri, bunlar Kral skitler diye adlandrmak gerekti
ini sylyorlar; Herodot da bu "bask burunlu" halkn lstros
[Tuna] boyunda yaadn sylemektedir." (Can, 1884, s. 199).
Eski dnem yazarlarnn bu bilgileriyle balantl olarak
M.S. I. Yzylda Gney Bug'da Prolemaeus tarafndan tasvir
edilen at eti yiyen - Sarmatlam mezarlar byk nem kazan
maktadr. O mezarlarda bada kurup oturan dou tipine ait
erkek figrnn tasvir edildii, ok eklinde kalaryla - kabart
ma gzbebeiyle ekik gzl heykelcikler bulunmutur. Geni
kanatlar burnu kolayca basklatrmaktadr." (Kovpanenko,
1986, s. 67-71).
Sylenenlere bir delil de biz ilave edelim. Bizim bak a
mza gre PMela, Pliny, Dionysios Periegetes, Claudius-Cla
udianus, Theophylact Simokatta, Zosimus, Pannonyal Priscus
ve dier antik dnem yazarlar, kullandklar "lskitler" kelime-
ISKIT/SKOLOT - TRKLER 75
siyle herhangi bir kabileyi deil, bizzat Hunlar kastetmekte

dirler. Gebe dnyasn iyi bilen Pannonyal Priscus, Hun h
kmdar Rua'mn, Roma'ya Esla adndaki (Trke "Bilge" de
mektir) kendi elisini gnderdiini, Romallarn da bu eliye
karlk olarak Hunlara "lskit asll" Plinthas' gnderdiklerini
belirtir. Bu da, diplomasi kurallarna gre, Roma'mn, kime,
kimleri gndermeleri gerektiini bilmediini gstermektedir.
Roma saray ise, muhtemelen Hesiodos, Homer, Herodot,
Eschyle, Strabon, Hippokrat, Ptolemaios ve dier Romal ve
Yunanl yazarlarn "ksrak st ienler", "at eti yiyenler" ifade
siyle kimleri adlandrdklarn bilmemektedir.
Eski dnem yazarlarnn malumatlarn daha ge dneme
ait bilimsel veriler de desteklemektedir. Herodot'u Rusaya ilk
eviren ve XV-XVl. Yzyl Avrupa tarihine vakf olan Andrey
Lzlov, antik dnem yazarlar Homer, Virgilius, Ovidius, Justi
nus, Quintis, Rufus, Sicilyal Diodore'un eserlerini de gayet iyi
bilmektedir. A. Lzlov, henz XVII . Y zylda Tatarlarn ve
Trklerin kltrleri itibariyle kadim lskit gebelerine kadar
dayand kansna varmtr. Onun bu konuda savunduu g
rleri, muhtelif zamanlarda VN. Tatyev, N.M. Karamzin,
E.1. Eyhvald, A.S. Lappo-Danilevsky, A.N. Aristov, VV Lat
yev, F.G. Mienko gibi deerli bilim adamlar da desteklemi
lerdir. Biz, yukardaki listeye zellikle A.N. Aristov (1896, s.
400) ve E.1. Eyhvald' (1838, s. 56-60) dahil ediyoruz.
lskitlerin arasnda Trk kabilelerinin varlm, Rusya Bi
limler Akademisi'nin resmi yayn organ "Ueniye Zapiski" de
kabul etmektedir. "Ueniye Zapiski"nin bir cildinde, lskitler
ve Sarmatlar hakknda: "lskitler ve Sarmatlar hakknda ok
eyler yazlmtr, fakat eletirel adan, geni bilgi kaynaklar
nn ve yeni vastalarn kullanm fevkalade azdr. Eer Yunan
llar ve Romallar, gnmze kadar ulaan eserlerde bu iki is
mi halk ad olarak kullanm iseler, o zaman kalabalk olan bu
halklar, farkl dil ve kkene sahip olabilirler. Peki, Karadeniz
lskitleri arasnda Trk kkenli halklar bulunuyor muydu? B-
tn olaslklara gre onlar, Herodot zamannda yaamlarcl."

(Ueniye Zapiski, 1855, s. 114-115).
Birok doulu yazar, XIX. Yzylda, resmi tarih ise, XX.
Yzyl bamda, Iskit kabilelerini Trk olarak kabul etti. Sov
yet Rusya'mn bu konuya bak da 30'lu yllardan itibaren de
imeye balamur. imdi ise, btn bilimsel meselelerin ta
rafsz olarak/ aratrlabilmesi iin artlar olgunlamtr.
lSKTLERN HAYAT TARZLARI VE GELE;-..JEKLER
A.P Smirnov, "Tipik lskit eyalar, kendine zg izgileriy

le Asya ile balantldr" demektedir. N.L lenova "Tagar kl
tr, M.. VII.-III. Yzylda Krasnoyar blgesinin (Minusin
ukurunun) gney blmnde yaylmtr. Bu kltr de lskit
kltr ocann yelerinden birisidir" diye yazmtr ki, kama,
akinak, ok ular, at koumlar ve hayvan figrleri Iskit klt
rnn tipik unsurlardr. Bular, Karadeniz, ldil ve Ural boyu
lskitleri ile Orta Asya ve Kazakistan Sakalannn kltryle b
yk benzerliklere sahiptirler" demektedir. (leova, 1981, s.
80, 84) "lskit-Sibirya kltrlerinden kadim Trklerin pek ok
kltrel izgileri birinden dierine gemektedir." diyerek Ya
kutlarn (Saha) geleneksel kl trnn lskit-Sibirya kaynakl
olduunu kabul eden A.1. Gogolev yukardaki cmlenin altn
izmektedir (Gogolev, 1987, s. 143).
Iskitler ve onlara yakn olan halklarn dili ve kltrne ait
yeni veriler ortaya konmaktadr. Yazar, olduka ilgin bir un
sura dikkat ekmektedir: ran Azerbaycan snrlan iinde ka
lan Ziviye kynde, M.. IX.-VII. asrlara ait skit stilini" ta
yan eyalar bulunmutur (Geybulayev, 1991, s. 291). Bu eya
larn detayl bir ekilde incelenmesi baz alardan "lskit prob
leminin" zmne katk salayacaktr.
lskitlerin yaam tarzlar ve etnografik kltrnn tamam,
alacak derecede Trk halklarnn kltr ve yaam tarzyla
rtmektedir.
1- lskitler kee adrlarda (yurt) yaamlar; kee eyalar

yaprnmda geni tecrbeye sahip olmular; yiyecek olarak at
eti ve peynir yemiler; ekitilmi stten retilen kmz imi
lerdir.
Saylan btn bu unsurlar, istisnasz, Trk kabile ve halk
lannn geleneksel, ezeli kltrnn ok zel unsurlarn tekil
etmektedir.
2- lskitler ly gmerken, onunla beraber on, bazen yz
tane boazlanm (hediye sunulmu) at gmerlerdi. Mevtann
defni iin ahaptan ve ktkten tabut yaparlard. Hunlar, Al
tay Trkleri, Hazarlar, Peenekler ve Kpaklarn defin gele
nekleri, sz konusu lskit kltr unsurlarnn Trk kabileleri
iin balayc zellikler olduuna kant tekil etmektedir.
3- Herodot, lskitlerin st dallar ve hlamur lifleriyle fal
bakma geleneini tasvir etmektedir. Bir ok bilim adamnn
(Y.Gmelin, EG.Mienko, A.1.Semyenov, M..Curcubayev gi
bi), dncesine ve eski aman runik "fal kitaplarndaki" bil
gilere gre, bu tr falclk gelenekleri Trk halklar arasnda
ok yaygndr (Curtubayev, 1991, s. 30).
4- skitlerin dmanlarnn kafa derilerini nasl yzdkleri
Herodot tarafndan tasvir edilmitir: "Kafa derisini kulak hiza
sndan kesiyorlard" (kitap IV., 64). Bu ekilde kafa derisi yz
me tarz M.. V. Yzylda Altay Trklerinin Pazrk kurganla
rnda bulunmutur (Graznov, 1951; Rden1o, 1953, 1960; Kz
lasov 1979; Gra, 1980, s. 25-27).
5- Herodot (kitap IV, 71), yle anlatr: "Krallar ld za
man, o blgede eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazar
lar ve hazr olduu zaman ly getirirler: Gvde mumla kap
lanmtr; nceden karn yarlm, ii boaltlm ve maydanoz
tohumu, anason ve dvlm saparna ve kokulu maddelerle
doldurulmu, sonra dikilmitir." (Herodot, 1972, s. 204). Bir
ok Altay kurganlarnda, sadece liderlerin deil, kabilenin di
er yelerinin cesetlerini de belsemleme ve mumyalama tarz
nn tekrarland detaylar bulunmutur. (Graznov, 1950)
6- Herodot'a gre lskit gebeleri, kazan ve odunlar olma

d vakitler, ytyecekleri eti fevkalade orijinal bir tarzda piiri
yorlard: "Kurbanlarm yzdkten sonra, kemikleri rten b
tn etleri ayrrlar ... Eer tencere yoksa etler hayvann iskele
ti zerine konur, su da katlr, alttan kemiklerle beraber ate
lenir; kemikler pek gzel yanarlar ve iskelet kemikten ayrlm
eti kolaylkla tutar. Bir kzn btnn piirebilmek iin ya
kacan da bylece kendisi salam olur" (Herodot, 1972, s.
202). A.P Smirnov, byle bir et piirme tarznn hibir aratr
mac tarafndan tespit edilmediini yazmaktadr. Fakat bu
tarz, birok T rk halklarnda, zellikle Altayl obanlarda,
Balkarlar, Karaaylar, ve Kazaklarda olduka yaygnd. Bu i u
ekilde yaplmaktadr: ok fazla derin olmayan bir ukur ka
zlr, o ukurun iine zerinden etleri syrlm kemiklerden ve
eer varsa odunlardan ate yaklr. Toprak iytce kzdktan son
ra bu ukurun iine et ile ii doldurulmu ikembeyt koyarlar,
onun zerini de kzgn kllerle kapatrlar, odun veya kemik
lerle atei beslemeye devam ederler. Bylece hayvann kemik
leri kendi etini piirmi olur.
Iskitlerin yaam tarz ve geleneklerinde daha birok ortak
unsuru ortaya koymak mmkndr; ancak, yukarda verilen
olgular, ada Trklerin, lskitlerin bir devam olduunu an
lamak asndan gerekli ve yeterli esaslar oluturmaktadr.
lSKlT MlTOLOJlSl VE D1Nl TASAVVURLARI
Iskitlerin dnya grleri, dini inanlarnda ve mitolojile

rinde kendi ifadesini bulmutur; duraan ve uzun srelidir,
bundan dolay da, aratrlan meselelerin zn bulmaya yar
dmc olmaldr.
Persologlar, lskitlerin dilinin farkl olduunu ispat etmek
iin meselenin bu ynne sarlmaktadrlar. Konu zerine D.S.
Rayevsky (1977), A.M. Hazanov (1975) zel almalar yap
mlardr. Ayrca bu konu, "Skifiya i Kafkaz" (lskitya ve Kaf-
kasya) adl kitapta J. Dumezil, VI. Abayev, VP Okladnikov,

L.R. Kzlasov ve dier bilim adamlarnn almalarnda belli
bir miktar incelenmitir.
Akademisyen A.P Okladnikov Iskitlerin ve eski halklarn
dnya grlerini aratrmur. O, Y.A.Okladnikova ile birlikte
Dalk Altay ve Yelenga vadisinde yer alan kayalar zerindeki
resimleri detaylca incelemi, konu hakknda karm olduu
nemli ilmi sonular, "Drevniye Risunki Kzl-Klya" (Eski
Kzlgl Kaya Resimleri, 1985) adl kitabnda aklamtr.
Yazarlar, Yelenga kaya resimlerinin, Milattan ve lskit dne
minden bin yl nce balayan uzun bir zaman diliminde i
zildiini yazmaktadrlar. Bunlar, "Tekerlek ve kz tasvirleri
bronz ama, geyik, tavus kuu tasvirleri ve sembolik oku fi
grleri ise, lskit dnemine aittir. Epigrafik resimler (petroglif
ler: grafit teknii ile yaplmdr) milli kyafetleriyle, temelde
Altayllar betimlemektedir" diye konunun altm izmektedir
ler (s. 8). Aratrmaclarn dncelerine gre kaya resimleri
sanat, kaya ve kaya kltleri ile balantldr. "Da klt, o
banlar ve iftilerin ihtiyac olan yamur ykl bulutlarn top
land da zirvelerinin tanrlarn oturduu mekanlar ve ayr
ca dalarn ge en yakn yerler olduu eklindeki eski tasav
vurlarn etkisi altnda teekkl etmitir." "Kaya kltne gelin
ce, o da, eski insanlarn, kayalarn uzun mrl olduu ek
lindeki inanlaryla ilikilidir. Altayl Trklerin kaya resim sa
natnn da ve kaya kltyle ilikili efsaneleri gnmze ka
dar muhafaza edilmitir." (s. 8-9).
Kaya resimlerindeki glgeler, gnei ve yldzlar sembolize
etmektedir ve astronomik anlamlar vardr (s. 4).
Eski resim ustalar, at, kz, geyik ve kei figrlerinin tas
virlerine ayr bir nem vermilerdir. Kei tasvirli kayay Altay
llar "teke ta" diye adlandrmaktadrlar (Trke "keili kaya"
-yazarlar). Keilerin balarnn yanna nakedilen yuvarlak,
byk glgeler veya pek byk olmayan noktalar gnei sem
bolize ediyor olabilirler (s. 5).
Kayalarda arabalara koulmu boalar, yk tayan kz

tasvirleri de vardr. Dinyeper'de, Afanasyevo kltrne ait
kurgan kazlarnda boalar tarafndan ekilen cenaze arabala
r bulunmutur (s. 5-6).
lskitler devrine ait totem durumundaki geyii tasvir eden
kaya resimleri ortaya kmtr. zerinde gne klarn and
ran (filizli halka eklinde) boynuzlu geyik tasvirleri korunabil
milerdir. Yazarlar, "Bilindii gibi kozmogonik geyik tipi- g
ne inancnn kkleri bronz a ve erken demir andaki Si
birya orman kabileleri kltrne dayanmaktadr. Altay kaya
resimlerinde iki nemli Iskit figr varln muhafaza etmi
tir ki, bunlar, aac andran boynuzlu geyik ve bann zerin
de geyik boynuzlar tayan insan suretidir. Iskit efsanelerinde
muhafaza edilen bu iki sje, gn, gnein ve dnyaya ya
ni aa (yer alu), o;ta (yeryz) ve yukar dnyaya (gky
z) balanan yolla ilgili hayat aacyla karlatrlabilir" diye
belirtmektedirler (s. 7).
D. Y. Rayevsky de meseleye aa yukar bu adan bakmak
tadr. (1977, s. 46).
Dou Altaylardaki kaya resim sanatnn ideolojik temeline
gelince, yazarlarn fikirlerine gre "o, eski insann zengin ma
nevi dnyasn ve hayat tecrbelerini yanstmaktadr. Yelenga
petrogliflerini konusunu doan ve len hayvandan, bolluk ve
bereketten, byk atalarla ilgili efsanelerden alan izimler ola
rak tasnif edebiliriz. Baka bir ifade ile petrogliflerde bronz ve
erken demir a insannn dnce ekilleri yansmaktadr
(Okladnikov, Olladnilova, 1985, s. 8).
"Drevneyaya Hakasiya" (Kadim Hakasya) kitabnn ban
da "Tazminlerin Dnya Grleri ve Dnya Kavramlar" yer
almaktadr (s. 288-241). L.R.Kzlasov, bilimsel deliller gstere
rek detayl bir ekilde, Tazmin heykelleri ve yaztlarnn se
mantiklerini, eski insanlarn evren ve tanr tezahrleri, yaam
ve lm inanlar, gne, gkyz tanrlar ve ruhlar konu
sundaki dncelerini detaylca aklamtr.
Onun ifadesine gre, Trk-Hakaslarn uzak atalarnn

inan kltlerinin znde, beraberinde retim ekonomisiyle
balantl insanlarn kltrn (inek-ana klt, boa tasvirle
ri vs.) tayan gebe hayvanclarn ideolojileriyle olumu av
clk tasavvuru (da geyii, da koyunu, da keisi tasvirleri)
vardr (s. 239). Neticede "kendi dnya tasavvurlar ritmlerinin
farkl sentezi olarak, Sibirya ve Merkezt Asya'da hi beklenil
medik bir olay, Avrasya bozkrlarnda kaya heykeller, stela ve
mengirlerden oluan eski heykel klt ekillenmi ve inkiaf
etmitir." (Ayn eser). Yazar, btn bunlarn neolitik dnemde
gerekletiini kabul etmekte ve "Sibirya amanizminde G
ney Sibirya kabilelerinin ok derinlere, M.. lll. Binyl bala
rna kadar giden klt uygulamalarnn pek ok unsurunun
muhafaza edildiini" belirtmektedir. (s. 240).
Aratrmaclar, "Gney Sibirya'nn ok eski dnemde byk
ve nemli bir kltr merkezi ve o dnemde, Sibirya taygalar
nn derinliklerine kadar yaylm, Kuzey Buz Denizi kylar
boyunca uzanan, geni sert tundra sakinlerine dein kendi ide
olojik ve kltrel zorlamalarn yaydklr neolitik kabilelerin
aktivite merkezi olduunun" altn izmektedirler (s. 241).
Sibirya'nn ve zellikle Altaylarn kadim halklarnn sanat
na yansmalar grlen iptidai insanlarn ideolojilerinin tetki
ki yolunda yaplan almalar, Bilimler Akademisi Sibirya B
lm Tarih, Filoloji ve Felsefe Enstits tarafndan yrtl
m; A.P. Okladnikov, Y.A. Okladnikova, VD. Kubarov, Z.A.
Abramova, Y.S. Hudyakov gibi bilim adamlarnn da nemli
katklar olmutur.
Enstit tarafndan 1987 ylnda yaymlanan "Antropomorf
nye lzobrajeniya" (Antropomorfnik Tasvirler) adl eserde, he
men hemen btn Sibirya ve Ural blgeleri ele alnmtr.
O kitapta N .L. lenova'nn "Severo Kafkaskiye Olenniye
Kamni i Novomordovskiye Stili" (Kuzey Kafkasya Geyik Ka
yalar ve Novomordovsk Tarzlar) ve L.M. Mosolova'nn
"Drevneyiye Antropomorfnye zobrajeniya Kirgizii" (Krg-
82 TRK HALKLARlNIN KKEN!
zistan'm Kadim Antropomorfik Tasvirleri) adl makaleleri

yer almaktadr.
Kitapta paleolitik dnemden, zellikle neolitik ve bronz
dnemlere ait tasvirlerden bahsedilmektedir. Btn bu tasvir
ler ilk insanlarn dnya grleri ve inanlarm yansltmakta
dr. "Patriarkal tanr ve kahramanlar kltnn geerli olduu
Avrasya bozkrlarnda yaayan kabile ve kabile topluluklarnn
evrelerindeki dnyay kendilerine zg kavrama biimi, B
yk Bozkr blgesindeki pek ok kalnt ve yadigarlarda grl
mektedir. Bunlar,. kaya resimleri; antropomorfik kaya heykel
ler ve stelalardr." (Antropomofnye lzobrajeniya, 1987, s. 6).
Y.A.Okladnikova'nm ifadelerine gre, "ounluu antro
pomorfik rneklerden oluan kaya resimleri, gemi dnyann
rekonstrksiyonuna imkan tanyan, muteber deere sahip ta
rihi kaynaklan oluturmaktadrlar." (Ayn eser; s. 180).
Altaylardaki kaya resimlerini detayl bir ekilde aratran
mehur arkeolog ve etnograf VD. Kubarov, konuyla ilgili bir
ka kitap yazmtr. VD .Kubarov, bu deiik sanat tarz kuru
cularnn, Baykal tesinden Merkezi Avrupa'ya kadar Avrasya
bozkrlarnda yaam olan Trk halklarnn ilk atalar olduk
larn aka ifade etmektedir. Onun. bir eserinin ismi bile bu
konuda ok ey ifade etmektedir: "Drevretyurkskiye izvayani
ye Altaya" (Altay Eski Trk Heykelleri, 1984).
Onun son almalarndan biri de, "Drevniye Rossp Kara
kola" (Karakolun Kadim Yitikleri, 1988)dir. Bilim adam bu
eserinde, Altaylarn ve kurgan ve Afanesyovo kltr tayc
larnn yaadklar Merkezi Asya'nn komu blgelerinin ene
olitik sakinlerinin ideolojik haritasn yeniden izmektedir.
Karakol kayalarnda benzerleri Hakasya, Kazakistan, Tuva ve
Moolistan'da da bulunan "gne bal", "boa bal" ve "ku
bal" varlk tasvirleri en fazla yeri igal etmektedir. Eski in
sanlarn hayvan panteonunda, gneten sonra ikinci sray
gl boa almaktadr. Gne tanrs ve ay tanrs tipleri boa
tipinde birlemektedir. Ta dikitlerde, yldzlar ve gkyz
kandillerini temsil eden derinlikler mevcuttur (s. 106-107).
Resimlerdeki temel figrler, gne, boa ve yrtc ku kl

tnn geliim aamalarn gstermektedir. Bir mezar tann
zerindeki resimler, kzl "ruhlarn " kara "eytanlarla", iyinin
ktyle, k ile karanln, sonsuz yaam ile lmn mcade
lelerini temsil eden sahneleri yanstmaktadr. llkel insanlar, in
sann canllar dnyasn terk edip ller dnyasna giderke.
teki dnyada kendisini tehdit edecek tehlikelere kar biile
rinin yardmna ihtiya duyduu dncesindeydiler." (Ayn
eser, s. 118).
Sibirya'n n eski sakinlerinin sanatnn bir benzerini, Ural,
ldil boyu, Kafkasya ve Kuzey Karadeniz'in eski sakinlerinin
sanatnda da bulmak mmkndr. Buna rnek olarak, Kara
ay ve Balkarya'daki kaya tasvirleri ve kayalar zerindeki yaz
lan gsterebiliriz. Bunlar S. Y. Bayorov tarafndan incelenmi
dir 0987, s. 26; 1988, s. 96-141). Ayn ekilde, U.Y. Elkanov ta
rafndan Alanya'nn eski bakenti Nijne-Arhzk ehrinde kaya
gne diski tespit edilmitir (Elhawv, 1988, s. 142-150).
5. Y.Bayorov, Urup nehri yukar akmlarnda Sutul deresin
deki kayalar zerinde 75 adet resim bulmutur. Bu resimlerde
atlar, insanlar, kular, yrtc hayvanlar, geyik, kpek, kurt, ko
yun, kuzu, ay, Avrupa geyii, karasaban, pulluklar, ok ve yay,
mzrak, kl, kalkan, kement, muhtelif byklklerde ge
ometrik figrler ve kadim Trk mnik yazlan mevcuttur. Re
simlerden birinde saglam yapl bir adam, kementle vahi bir
hayvan yakalam; birka kii balarnda geni apkalarla, ba
zlar ise zrhl olarak tasvir edi.Imi. Bu, gayet ilgi ekici bir
tasvirclir. Bu figrlere paralel olarak apkalarnda mitolojik
canllar tasvir eden antropomorfik Sibirya tasvi_rlerine sahip
insanlar gsterebilir iz (Bayorov, l 987, s 17-18).
Benzer tasvirlere Dalk Dastan'da, Hasaut boaznda da
(Kislo vodsk civar) rastlanmaktadr. Sibirya'cla olduu gibi bu
rada da ii noktalar l a doldurulmu geometrik figrler, mezar
larda veya mezar yaknlarnda bulunmutur ve ritel anlamlar
ifade etmektedir. Bunlar arasnda lskit ve Alan muskalarna
84 TR!:< HALKLARININ KKENi
benzeyen tasvirler bulunmaktadr. Geri S. Y. Bayorov tm bu

kaya resimlerinin Bulgarlara ait olduunu varsaymaktadr (s.
21), ama onun yayrlad resimler daha ziyade lskit ve Alan
resimlerine benzemektedir.
Biesin yresinde (Elbns da eteinde) bulunan petroglifler
de lskitleri hatrlatm.ktadr; ama S. Y. Boyorov, onlann Maykop
kltrne ait olduunu kabul etmektedir (1988, s. 117).
Aratrmaclarn Biesin'deki sunak tasvirleri, eski lskit ve
Sibirya sunak tasvirleriyle rtmektedir. Bilindii gibi, lskit
ve Sibirya sunaklar, tpk kayalar gibi, ii ssl gne diskiy
le bezeli derin kaseleriyle klt yerini andrmaktadr (Ayn eser,
s. 104-105).
Ortaa Karaay mezar st yaplarnn -. Kamgut-Keene
(Trnauz ehri yaknndaki Baksan boaznda),- iinde Iskit
lerin totem hayvan geyik tasvirinin gnmze kadar korun
mu olmas olduka dikkat ekicidir (Ayn ese; s. 113).
Yukanda da vurguladmz gibi, Gney Sibirya, birok
Trk kabilesinin ekillendii blgelere bitiik blgelerden biri
olmutur. lskit kabileleri ve onlarn atalarnn bir blm, asr
lar boyunca ldil-Ural ve snr blgelerinde, di_er blm ise,
Sibirya'dan Kuzey Kafkasya ve Kuzey Karadeniz blgesinde
M.. VII. Yzylda, belki de daha erken dnemde yaamlar
dr ([essen, 1953, s. 109; Pogrebova, Rayevsky, 1992, s. 35-37).
Asya ve Avrupa lskitlerinin, vaktiyle ayn halkn iki kolu
olduklarna hi phe yoktur. Bundan dolay, onlarn maddi
ve manevi kltrlerinde, keza ideolojik baklarnda ve zel
lilde dini telakkilerinde pek ok benzerlikler vardr. (Graznov,
1980, s. 58-60; Terenojkin, 1976, s. 211).
Vl. Abayev, "Dohristianskaya Religiya Alan" (Milat nce
sinde Alanlar) adl kitapta, Iskitlerin dinlerinden bahsetmi,
ancak, onlarda Pers dilli halklara zg dini geleneklerden bir
iz bulamamtr. Bilindii gibi, Pers kabileleri uzak gemile
rinde, Zerdtizme inanmakta idiler. Bu din, eski devirlerde ve
erken ortaada, Orta Asya'nn gneyinde, Taciklerin atalan

arasnda, keza Pers dilli Afganistan, ran Azerbaycan, Kuzey
bat Hindistan, bunun yannda, Yakn ve Orta Dou kabileleri
arasnda yaygnd. Zerdtizmin kutsal kitab Avesta'dr (H
ristiyanlarda lncil, Mslmanlarda Kur'an), ama skitler, Saka
lar, Massagetler, Sarmatlar, Alanlar her zaman Zerdtizme
mesafeli durmulardr. VA. Abayev, tarafsz olarak: "lskitlerin,
Massagetlerin ve Alanlarn dinleriyle ilgili olarak bize ulaan
bilgiler, Zerdtizm imalarn da kapsamaktadr" demektedir
(Abayev, 1960, s. 3). Fakat, Iskitlerin, Sarmatlarn ve Alanlarn
dini inanlar, onlarn Iran kkenli olduklar hakkndaki te
oriyle tezat tekil ettii iin, yazar bu konuyu geitirmeye a
lmaktadr: "Alanlarn dini inanlar hakkndaki tarihi bilgi
ler olduka blk prktr. Ve biz, o blk prk bilgilere
deil, imdiki Osetlerin dini inanlar, mitoloji ve dil bilgileri
ne dayanma niyetindeyiz." (Ayn eser).
Iskitlerin ve Trk halklarnn inanlar arasnda belirgin
paralellikler tespit edilebilir. Trkolog M.A. Habiyev, "lskitler
ve Karaay-Balkar tanrlarnn isimlerinin birbirleriyle tama
men rtmesi, lskit mitolojisinin Karaay-Balkarlarn atalar
tarafndan tevars edildiini ve ara dnemde bu mitolojik
inanlarn pek ok izinin gnmze kadar halkn hafzasnda
korunduunu gstermektedir" diye vurgulamaktadr (Habiev,
1987, s. 37-38). Iskitlerin ve Karaay-Balkarlarn putperestlik
dnemi tanrlarnn adlar ve fonksiyonlar, tamamyla deilse
bile, temelde rtmektedirler. Bu benzerlikler aadaki tab
loda gsterilmitir:
86 TURK HALKLARlNIN KKEN!
lskit Tannlar Karaay-Balkar Yunan Tanrlar

Tanrlar
Targi.tay: Zeus'un Teyri: Gkyz tanrs, Uran: Gkyz
Olu, gk tanrs Alanlarda: Tegri, tanrs.
Eski Trke Tagri Hazarlarda: Tagarma Hestiya: Ev oca
(Tag/ri) Hunlarda : Tangr-Han, tanrs.
Nebo + tay (dmek, Hakaslarda: Tingir tay, Ti Zeus: imek ve
inmek) yani gky gimtay. gk grlts
znden inen, Toba, Tabu, Tabt, Taybat: tanrs.
gelen (DTS, s. 572). Ev oca tanrs, Geya: Hayat ve
Tabiti: Ev oca tanrs; (Tan/tab - ev + iti/iye - ren toprak tanr
Eski Trke tab (tam) sahip) s.
- ev + iti (idi, iye) Ev Aynca "ate yakmak" an Apollon: Gne,
sahibi, lam da tamaktadr. k tanrs, sana
malik (DTS, s. 203, Buradan: ocan sahibi, tn koruyucusu.
529). Trk dillerinde sessiz n
Papay (Babay): imek ller sesliden nce gelirler: Afrodit: Ak ve
ve gk grlts tanrs t-d-y (i.ri-idi-iye). gzellik tanra
Api: l layat verici top s1.
Papay (Babay): imek ve
rak tanrs. Poseydon: De
gk grlts tanrs.
Eski Trke apa, aba, niz, su tanrs.
Harfiyen: babay, dede, ata,
ana: ana, ilkana (DTS, Rusa: Baba. Ares (Arey): Sa
s. 1, 47) va tanrs.
Apiy (Abiy, amma): Hayat
Api, Abi, Apy-Eski balangc veren ilk ana,
Trk kadnlannda zel
Apiy, Abiy, Apu: gn
isim
mzde zel isim uvaa:
(Kagarl Mahmut,
Apu : anne,
DTS, s. 2).
apa-bykanne (uvaa
Goytosir: Gne tanrs
Rusa szlh, M., 1956, s.
Goy/Gey, Ky: parla
35-36).
mak + tosir (tos-nh,
Kanteyrisi (Kaynar): G
ir/er-erkek)
ne, k tanrs.
Argimpasa: Ak, iek,
Ariuum: Gzellik, zarafet
bahe, orma ve bahar
tanras,
tanras
(argim+pasa/Sogdca: i
(argim:dilberim, gze
ek) yani gzel iek.
lim + psak (Sogdca) :
iek buketi (DTS, s. Fukmaak, Pukmaak: Su,
298). yamur, doal afet tanrs.
Thagimasad: Deniz, su Oriy: Sava tanrs (grn
tanrs e gre buradan "Oriyda!"
Orey, Oriy: Sava tanrs "Orayda!" tretilmitir.)
Gnmze kadar Karaay-Balkar kadnlar ocak tanrs Ta

biti adna: "Tobad ! ", erkekler ise - yce tanr "Teyri " adna
ant ierler. Gnlk konumada bu terimler "Ey tannm ! " ve
"ant iiyorum" anlamna gelmektedir. (DTS, s. 1-2, 203, 259,
298, 527 ve dier; Habiev, 1987, s. 22-23, 1982, s. 13-15; Bor
goyakov, 1975, s. 110-120; Laypanov, 1992, s. 131; Miziyev,
1986, s. 45-46).
Danimarkal deerli Trkolog M. T homsen, Orhon - Yeni
sey eski Trk yaztlarn zdnde, onlarda Tengri klt ol
duunu bulmu; akademisyen VV Radloff ve dier baz Tr
kologlar, Trk ve Mool kabilelerinde "Tanr" ve "Gk" mana
snda Tenri'nin teden beri var olduunu gstermilerdir. Bu
kelime, onlarda yce, byk tanr olarak kabul edilmektedir
(Radloff, cilt:3, blm: 1, s. 832, 1043-1044).
Arkeolog Y.P Alekseyeva, uzun zamandr Karaay ve Bal
karlarn etnogenezleri zerine almakta ve Tengri/Teyri kl
tnn Kuzey Kafkasya'ya Bulgarlar tarafndan tanm oldu
unu kabul etmektedir (Alekseyeva, 1971, s. 169). Etnograf
1.M. amanov ve halk bilimcisi M.. Curtubayev, Teyri'nin
kklerinin lskitlerde aranmas gerektiini vurguladlar. Yk
sek Tanr ve Gkyz Tanrs olan "Teyri" ayn zamanda iyilik
ve mutluluun kayna, insanlk mukadderatnn hakimidir
(amanov, 1982, s. 155-167; Curtubayev, 1991, s. 162-176).
u nokta ilgintir: Kafkasya'da yaam ve yaamakta olan
Trk halklarndan Azerbaycan, Meshet, Karaay, Balkar, Ku
mk, Nogay, Truhmen (T rkmen) Trkleri arasnda sadece
Karaay ve Balkarlarda Tengri/Teyri klt mevcut olmutur
(ursin, 1926, s. 75).
Bulgar bilim adamlar, Bulgarlarn Hristiyanl kabul etme
lerinden sonra, eski Trklerin yksek tanrs Tengri'nin (Tanr
eklinde), Bulgarlar arasnda birka asr daha varln devam
ettirmi olduunu belirtmektedirler (Beevliyev, 1939, s. 34).
Karaay-Balkar Teyrisi, FA. Urusbiyeva'nn dncesine

gre "Zoomorf (hayvan sureti) ve antromorf (insan sureti) ol
madan evrensel kozmik fonksiyonlarn yerine getirmitir."
(Urusbiyeva, 1979, s. 10). Geri gnmzde Teyri klt Allah
inanc ile itilmitir, ama henz XIX Yzylda Karaay-Balkar
larda yksek Tanrya hrmet gsterilmekte idi. 1807-1808 yl
larnda, Kafkasya'ya bir seyahat gerekletiren Klaproth, Kara
aylar hakknda: "Onlar hayrlarn yaratcs olan Tanry "Al
lah" adyla deil, "Tegri" adyla anmakta/sayg gstermektedir
ler." diye yazmaktadr (Klaproth, 1974, s. 245).
"Teyri" teonimi ve Teyri klt, Karaay-Balkarlar tarafn
dan benimsenmi deil, aksine braklm bir mirasdr. Teyri
nin (lskitlerin "Targitay") ve Karaay-Balkar tanrlarnn kk
lerini, kurgan-ahap mezar kltr tayclar proto-T rklerin
eski tanr panteonlannda aramak gerekir. Teyri, duruma gre,
ilk nce bir kahraman gibi itibar grm, zaman ierisinde (il
kel insan topluluunun olumasnn banda) adm adm pro
to-T rklerin kudretli yce Tanrsna dnmtr (Curtuba
yev, 1991, s. 164,172).
Yukarda verilen lskit ve Karaay-Balkar tanrlarnn mu
kayeseli tablosu, bariz bir ekilde skitlerin, onlarn uzak ata
lan olduklarn gstermektedir. lskitlerin ve Osetlerin dini
inanlarnn karlatrlmalar sonucunda, bilim adanlan,
benzerlik bulmaya muvaffak olamamlardr. Bundan dolay,
lranistlerin, lskitlerin manevi kltrnn "doal miraslar
nn" Osetler olduunu maksada uygun olarak yazmadklar
n dnyoruz. Ama bu duruma benzer giriimler gn
mzde de olmaktadr.
Osetin halkbilimi alannda kitaplar yazan Hint-Avrupa bi
limcisi, Fransz George Dumezil, "Skifi i Nan" (Tskitler ve
Nartlar, Moskova, 1990) adl son kitabnda, lskit ve Osetin
tanrlar arasnda paralellik kurmaya almtr. Ezcmle, o,
tamamen delilsiz olarak, lskit tanrs Ares ile Nan kahraman-
1SKIT/SKOLOT - TRKLER 89
lan Batraz ve Tihost arasnda benzerlikler bulmaya yelten

mitir. Bilim adam, "Tihost - yerli, kkl ruh, lskit tanrs
Ares'in vakurlam varisidir ve dehetin ynlendiricisidir."
demektedir (s. 13).
Genel motifleri btn halklarn kltrnde bulmak mm
kndr. Karaay-Balkar folkloru da yukarda vurguland gi
bi, lskitlerle kyaslanabilir; fakat u kesindir ki; onlarda, veya
dierlerinde, tanrlarn benzer veya ayn isimleri tamalar ve
benzer ilevleri haiz olmalar mmkndr.
Yukarda ad geen M.. Curtubayev'in kitabnda lskit ve
Karaay-Balkar tannlan, efsaneleri, manzumeleri arasnda sa
ysz benzerlikler gsterilmektedir. Bizim iin yazarn aada
ki tespitleri nem tamaktadr.
Bilindii gibi Herodot (kitap v,s), lskit topraklarna gk
ten altn pulluk, boyunduruk, balta ve kase dt eklinde
ki lskit efsanesini nakletmektedir (Herodot, 1978, s. 188). Bu
efsaneyi birok Hint-Avrupa bilimcisi ve ayrca George Dume
zil de yorumlamaya girimiler; ancak, gnmze kadar hi
kimse Hint-Avrupa halklar iin geerli olan iaretlerle bir
benzerlik bulamamnr. nk, her eyden nce gkten bir
ey dm ise, orada efsanevi allln eyann ilk rneklerinin
olmas lazm. M.. Curtubayev, lskit efsanesinin astrolojik
esasn aklamtr.
Karaay-Balkarlar, "kk ay" takmyldzn "Mnt Cul
duzla" veya "Mrtla" eklinde adlandrmaktadrlar. Mrt: de
mir, kulak demiri (Karaay-Balkar dilinde) demektir. "Orion
takmyldz" da "Gida Culduzla" veya "Gidala" diye adland
rlmaktadrlar. Gida, ift azl balta, lskitlerin ve Karaay-Bal
karlarn sava silahdr (lskitlerin arkeolojik kalntlarnda ok
sayda byle baltalar bulunmutur).
Yedi yldzdan oluan "Kuzey Koron" (Koron: ta, saltanat)
takmyldz d ekli itibaryla kaseyi andrr; "em Cul-
duzla" ve "emle" diye adlandrlmaktadr. em, kase de

mektir. Karaay-Balkarlar, "Terazi takmyldzn" ise "Bons
ha (Bonsa) Culduzla" veya "Bounshala" diye adlandrrlar.
Bonsa, boyunduruk demektir.
Bu ekilde yazar, Karaay-Balkar astronomisinde ilk kutsal
Iskit takvim rneklerini ortaya karmtr. Yazar, "Bu drt ta
kmyldznn, lskitlerde )71h sembolize ettiini kabul ediyoruz.
Altn eyalara bekilik yaparken uyuklayan kiinin bir yl ya
amayaca sanlyordu" diye yazmaktadr. Bekinin at zerin
de yeryznde dolamas, gnein hareketini, onun yllk de
vinimini sembolize etmektedir. Bekinin kendisi ise, gne
Tanrs "Gollu kltnde" muhafaza edilen "Kolaksay" tiple
mesidir. Bu konu hakknda onaya koyduumuz delillerin d
nda, daha baka deliller de sunabiliriz ki, Nart Karaay-Bal
kar destannn Nan versiyonunda lskitlerin adlar gemekte
dir. Bundan dolay, btn bu eyalar lskit mitolojisine gre,
"Demirci Debet" tarafndan yeryzne atlmtr." (Curtuba
yev, 1991, s. 137).
lleri srlen fikrin tamamen anlalabilmesi iin "Debet"
hakknda birka kelime syleyelim. Kitabn "Debet ve Kay
nar" blmnde M.. Curtubayev unlar yazmaktadr:
" ...Demirciliin hamisi olan Debet Zlatolikiy-Altnbet Debet,
kendi yreinden kk bir paradan Teyri'yi oluturdu.
Gorun gne eklinde idi. Toprak ve ate tanrlar ona
atein ve kayann dilinin bilincini veriyorlar ve Debet kaya
parasnda, toprakta ya da dada neyin varl olduunun
farkna varyor. Onun rs, eki ve makas icat etii syle
nir." (De bet bu zamana kadar demiri yumruu ile dvm
tr). Debet (Dauet) yeryznde at ilk defa nallam, insan
lara demircilik sanatn retmitir. O silah dvmeye balad
vakit dvmekte olduu metalin baz ksmlar onun gl
eki darbelerinin altnda frlam ve gk kubbeye yapm
ve yldzlara dnmlerdir. Duman dalm, gece aydn-
lanm ve Nartlar mucize demirci tarafndan dvlen silahla

rn kuandktan sonra devlere ve vahi hayvanlara kar ga
lip gelmilerdir. Debet, yeteri kadar silah yaptktan sonra ka
natl bir araba yapm ve gkyz halk iin demir dvd
yere, gkyzne uup gitmitir. Kayan yldzlar onun ekici
altnda dvd paralardan frlayan knntlardr. Karaay
Balkarlarn Debet hakkndaki Nan efsanesinde birinci isim
Teyri - Gne "Kaynar-Teyri" (Kaynayan, stan Teyri) (lskit
Tanrs Hoytosir veya Goytosir) olduu sylenmektedir.
Kaynar-Teyri yeryzn, dalan, suyu ve yldzlar yaratm
tr. O yeryzn yaratnca, yeryz titredi, deniz kabard,
bundan dolay insanlar her yedi ylda bir Kaynar-Teyri'yi se
lamlarlar ve alayarak yalvarrlar:
"Yeryzn yaratan sensin - onu titretme,
Suyu sen ortaya kardn - onu kabartma!"
O zaman, Tanr dalan yaratt ve onlar ivi gibi yeryzne
akt; ondan sonra da zelzeleyi ve frtmalan dindirdi. Kaynar
Teyri yeryzne san kayalar pskrtt, - Altn kleleri ve
gm, onun souk gzyalar; demir, onun dks; bronz, al
tnn kz kardeidir. Nan Debet demiri kayalardan ayrp dve
rek sava silahlan yapt zaman, Nanlar, "Jarra" diye adland
rlan insan suretinde, irkin, kzl tyle kapl dmanlarm
mahvettiler.
Nart demircisinin ad Dpffp (ate, ateli) + bel (yz), bu
da Dpbet "ate yzl" yani Gne demektir. u da mmkn
dr: herhangi bir vakitte "Debet'' (Dpbet) gne tanrsnn
adna bal bir sfat iken, Nan demircisinin ad olmutur.
"Kaynar" da, ayn ekilde, Gne tanrsnn ad olarak kalm
tr. Bir zincirin halkalar oluuyor: Kaynar -Dpbe Kaynar
(Ate yzl Kaynar) - Debet - Altnbet Debet (Altn yzl De
bet) - Kaydar Teyri (Curtubayev, 1991, s. 15, 157).
M.. Curtubayev, M.A. Habiyev ve baz dier bilim adam
lar Kuzey Kafkasya halklar ve Abhazlann Nart destann ilk
92 TRK HALKLARIN!N KKENI
bata Trk-lskitlerden aldklarn kabul etmektedirler. Bu hipo

tez pek ok unsurla desteklenmektedir. ncelikle Nart kahra
manlarnn adlan etimolojik olarak Trk dillerinde, hususiyet
le Karaay-Balkar dilinde asln bulmaktadr: Debet: Ate yuzl;
Batraz: Bogatr (bahadr); Alavgan: Al + oglan, birinci olan vs ..
Kaynar ve Debet'in balangta zdelii konusunda, Abhaz
lann Nart destannda birinci teonimin varl gsteriliyor: De
mirci Aynar. Aynar, burada tanr -demirci deil, sadece ustadr.
Abhazlarda demircilik tanns, Abhazlann Aynar ile zdeletir
medikleri apa idi ki, Aynar'n Karaay-Balkarlarn ilk atalarn
dan dn alndn gstermektedir ve .l I. Salakaya'nn ara
trmalaryla da teyit edilmektedir (1966, s. 57, 72).
Kaynar ve Debet'in zdeliine baka bir olgu da beli bir
ekilde delalet etmektedir. Eer Abhazlar, Gne Tannsnm
(Kaynar) ilk ismini Karaay ve Balkarlarn atalarndan dn
almlarsa, o takdirde Adgeyler de ikinci ad olan Debet'i "Da
be" eklinde almlardr. Karaay ve Balkarlarn birinci ve
ikinci tanr adnn etimolojisi Abhazca ve Adgeyce ile yapla
mamaktadr. Adgey masallarndaki yah demirci Dabe, eski
bir Adgey tanrs olan demirci ustas "Tlepa" rolnde grn
mektedir (Narllar, 1974, s. 308).
Tanr-demirci, Osetin mitoloji ve destanlannda da ayn ii
grmektedir. V.1. Abayev'in de yazd gibi, baz ayinlerde ve
masallarda ocak tanrs, Kurdalagon'un yerine geerek tanr
demirci olarak grlmektedir. Bu tanrnn ad Safa'dr (Abayev,
1982, s. 9).
Oset halk bilimcisi G. anayev, Kurdalagon'un Safa'dan
sonra ikinci gkyz demircisi olduunu-yazmaktadr. ("Pam
yatniki narodnovo tvorestva Osetin" (Osetin halk sanatlar
abideleri 1925, say 1, s. 62). Safa ise, V.1. Abayev'in de vurgu
lad gibi, Hristiyanlarn Osetin pagan panteonuna gemi
olan Aziz Savvas'dr (Abayev, 1979, s. 9). Onun dncesine
gre Kurdalagon, Kurd (demirci)+ ala (Alanl), uarh - Kun'un
1SKIT/SKOLOT - TRKLER 93
Osetince eski ad, yeni ad ise - birag (Trke br'den tretil

mitir) ve skite mehur bir boya ait olduunu gsteren o (za
mir) kelimelerinden olumutur (Abayev, 1949, s. 592, 594).
M.. Curtubayev, hakl olarak bu tr etimolojik hkmle
ri yanl ve gayr- ciddi olarak grmektedir. Kurd+ Alagon ad
ok kolay anlalabilir. Bu isim, Debet'in byk olunun ad
"Alaugana"dr. Nart destanna gre Debet'in 19 olu vardr ve
bunlar arasnda en gls byk oludur.
Karaay-Balkarlarn Kaynar, Debet ve Alaguan'ma apa,
Tlepa ve Safa'nn ilave edilmesinin sebebi, muhtemelen Sov
yetler Birlii topraklarnda M. . Vll. Yzylda balayarak yi
ne M. . V-IV Yzyllarda en parlak dnemine ulaan demir
a kltrnn en yksek gelimeyi Kuzey Karadeniz civa
rndaki lskit kabileleri arasnda salam olmasdn- (Perist,
Mongayt, Alekseyev, 1982, s. 169).
Nart destan, bilimsel olarak da ispat edildii gibi, Karade
niz boyu ve Kafkasya'da, Karaay-Balkarlarn, Abhazlann,
Adgeylerin, Osetinlerin, lngularn ve Kumuklarn atalarmn
uzun sreli ilikilerinin olutuu yerde teekkl etmitir. s
kitler Osetinlerin ran dilli atalan olmu olsalard, bu durum
da imdi Abhazlann ve Adgeylerin demir tanrlarnn isimle
rinin Trke deil, ran dilinde (Farsa) olmas gerekirdi
(Curtubaycv, 1991, s. 160).
Nart destannn ba (kadn) kahraman, Nartlann anas sa
ylan "Satanay"dr (Sataney). Kelimenin etimolojik kkeni ko
layca zlebilir: Sat (kutsanm)+ anay (anne, ana) veya Sa
tana (ok gzel)+ ay (ay) dr (DTS, s. 25).
Masallarda Satanay-Biye'nin ay ve gnein kz olduu hi
kaye edilir (Curtubayev, 1991, s. 160, 161; Karaay-Malkar
Nart tauruhla, 1966, s. 28).
Birok Nart masalnda Nartlann gnein (Debet) ve ayn
(Satanay) oullan olduklar anlatlr. Bundan da Debet'in ne-
den 19 olu olduu akla kavumaktadr. lnsanlarn kame

ri aylarn gn saysn gne ylnn gn saysyla uyuturma
ya almasyla birok halkn eskiden beri uygulad Metonov
evrimi ortaya kmtr. Bu evrim, 19 gne yllnn 235 ka
meri aya eit kabul edilmesiyle bulunmutu. "Acaba Balkar ve
Karaaylarn atalan, bu evrimi kendileri mi kefettiler yoksa
bir baka halktan m aldlar? 19 yllk ay-gne evrimi onlar
da Gnein (Debet) ve ayn (Satanay) 19 olunu sembolize et
mektedir. Bu canlandrmann z bir kenara braklrsa, gzel
lik ve bilgelikte birinci olan kadn, torunlarnn gnlk tasala
rna karmayp ancak yeri geldii zaman onlarn en zor du
rumlarnda kendisine bavurulan Debet'in yeryz emekisi
deil, Erzmek'in kans olmak zorundadr. Bu yer deitirme
nin adm adm, yava yava gerekletii kastedilmektedir;
ama bu herhangi bir hikaye anlatcsnn niyeti sonucu olma
mtr... Debet ve Satanay tasvirl>ri - Karaay-Balkarlarn mito
lojileri ve destanlar arasnda balantl bir halkadr, ama tek
oalant deildir ve onlarn ok derin tarihinden gnmze
kadar dini kltrlerinin kesintiye uramamas bakmndan
fevkalade nemlidir (Curtubayev, s. 162).
ANTROPOLOJ1K VERiLER
Baz antropologlar Orta-Asya'da b,hnan kafataslarnn Is

kil kafataslarna benzemediini ileri sryorlar. Bu gr, Is
kitlerin Asya'dan kp gittikleri tezinin fazla inandrc olma
d kanaatini dourmaktadr. nk bu aratrmaclar tm
lskitleri Avrupai bir halk olarak kabul etmektedirler.
Akademisyen VP Alekseyev de bunu destekleyen bilim
adamlarndan. Alekseyev, son ilmi eserinde yle diyor: "ls
kitlerin kraniolojisi konusunda henz geen yzyl yaynla
nan, ama metodoloji asndan eskimi bulunan almalar
nazar- itibare alnmazsa, genellikle Avrupai rkn k nok
tasn tekil eden daha eski protomorf bir muammaya istina
den oluturulan varsayma itirazda bulunan G. f Debets, bu
ISKlT/SKOLOT - TRKLER 95
karmakla ilk parmak basan kiidir. Varsaymnn son ks

mn deerlendirmeden nce, onun Iskitlerin iaret kombi
nasyonlarndaki genesiz ilikileri konusunda bir hayli gve
nilir olduunun altn iziyorum. Temel karmaann asl se
bebi, neolit ve bronz donmlerine ait pek ok malzemenin
ayn blgede bulunmu olmasdr.
Aym blgelerde daha nce yaam olan bronz a sekene
siyle Iskitlerin genetik ilikilerinden nasl bir etnogenetik so
nu kabilir? skitler, Kuzey Rusya bozkrlarna ne arkeolojik
ve dilbilimsel belgelere istinaden zannedildii gibi gneydou
dan ve ne de Herodot'un anlatt treyi efsanesinin zorlad
pein hkme istinaden gneybatdan gelmilerdir. Aksine on
lar da tarihin kendilerini yerleitirdii bu topraklarda olumu
lardr. Antropolojik malzemeler, lskitlerin bnyesine yabanc
etnik unsurlarn karm olmasn istisna etmiyor, aksine on
larn etnogenezinde mahalli unsurlarn yer aldn n plana
karyor. (Alekseyev, 1989, s. 1 77).
Ahap mezar kltr tayclarn Kirnmerlein ve Karade
niz boyu lskitlerinin atalan kabul eden deerli lskitolog-arke
olog B.N.Grakov (1977, s. 153-154) da, ayn grtedir. Ama
hi phesiz lskitlerin arasnda Asya'dan gelen pek ok halk
da vard ve yine bu gelenler arasnda Mongoloidler de bulunu
yordu. (Ahiev, 1973).
lskitlerin antropolojik tipi konusunda bilim adamlar ara
snda bir gr birlii mevcut deil. Kimilerine gre lskitlerin
tamam Avrupai idi. Kimilerine gre ise bir ksm saf lskit de
il, Mongoloid kabilelerdi. Biz, ikinci bak asn daha gve
nilir ve tutarl buluyoruz; zira yukarda da temas edildii ze
re, Herodot lskitler diye kabul edilen halkn arasnda Mongo
loid kabilelerinin de olduunu kaydetmitir (Gerasimova ve di
erleri, 1987, s. 25, 238).
dil boyu eski sakinlerinin kafataslarn inceleyen M.N. Ge
rasimov, henz neolitik ada bu blgede yaam olan nfu-
sun bir ksmnda Mongoloid, daha ziyade Lapanoid izler tes

pit etmitir.
lskitleri iyi tanyan Yunanl yazarlar, bu gzel yzl insan
larn salam yap1h olduklarm kaydetmektedirler. Kurganlarda
bulunan eyalar zerindeki skit tasvirleri onlarn Avrupa ol
duunu gstermektedir ki, bu da Mongoloidlerin sayca az ol
duunu, ama her halkarda orada bulunduklar tezini teyit et
mektedir. Mehur Hippokrat "Hava, Sular ve Yerler zerine"
adl eserinde lskitlerin d grnlerini tasvir etmitir. Her
eyden nce uzun kafal olduklarnn altn izmekte, onu da
una balamaktadr: "Bebek doar domaz, henz kemikleri
yumuak iken onun kafasn elleriyle skarak ve bandaj veya
baka bir vasta yardmyla kafay uzunlamasna bymeye
zorluyorlar. .. " (blm 21). Hipokrat, szlerini yle srdr
yor: "Btn lskit kabileleri - souk iklimden dolay sarndr,
nk gne yeteri kadar tesir etmemekte ve beyaz renk so
uktan yanmakta ve sarn renge dnmektedir." (28)
(A15I<, 1990, s. 34 - 35).
VY. Murzin, antropolog S. 1. Kuts'a dayanarak: "Iskitler d
neminde Kuzey Karadeniz civan bozkrlarndaki nfusun ant
ropolojik adan tek kkene ait olduunu sylemek mmkn
deildir" elemektedir (1990, s. 13). VY. Murzin, "skitler etnos
olarak dil bakmndan akraba yerli ve yabanc gebe kabilele
rin birbirlerini etkilemesi neticesinde ekillenmidir. Genetik
kaynaklarn da, ahap mezar (yerel izgi) ve Andronovo (do
u unsuru) kltrne mensup deiik gruplar arasnda ara
mak gerekir; ama bazlarna gre, o kltrn tayclar Pers
dilli idiler" eklinde bir hkme varmaktadr (Ayn eser, s. 14).
tskitlerin Pers dilli olduklar tezini kabul ettiimizde bu
hkme btnyle katlmak mmkn; ama biz, lengistik ve
riler ele dahil olmak zere, "tm verilere istinaden" aralarnda
baka etnik gruplara mensup halklarn bulunmasna ramen
lskitlerin aslen ve mutlak surette Trk olduklarna inanyo-
lSKIT/SKOLOT - TRKLER 97
ruz. imdiki Trk dilli Karaay-Balkarlann antropolojik zel

likleri eski lskitlerinkine olduka yakndr.
V.P. Alekseyev, Kuzey Kafkasya da halklarn - Karaay,
Balkar, Osetin ve Digorlar Avrupai rkn KafKasya tipine dahil
etmektedir. Ona gre bu tipe ait olan "uzun boy, iri kafatas, iri
kafa ve geni yz, Kafazikleri Avrupai rknn eski temsilcile
rine yaknlatrmaktadr ... Geni yzl tip kuzey Kaf1<asya'da
bronz ve erken demir alanna ait paleoantropolojik materyal
lerle tespit edilmektedir." (Alekseyev, 1974, s. 137).
Bu antropolojik veriler, lskitlere zgdr. VP. Alekseyev,
Avrupa lskitleri hakknda unlar yazmaktadr: "Bunlar, sb
kafalar, nisbeten bask ve geni yzleri, olduka nassiv iske
letleri ve normaldan uzun boylaryla tipik Avrupai idiler."
(Ale1seyev, 1989, s. 176-177). Demek oluyor ki, lskit tipinin
antropolojik zelliklerini Kuzey Kafkasya halklar arasnda en
fazla Karaay-Balkarlar ve keza birok bilim adamnn Pers
dilli Trkler diye kabul ettikleri Osetin-Digorlar tevars et
milerdir. nk, onlarn dilinde Trk dilinin etkisi olduka
fazla grlmektedir. Onlar, sadece antropolojik zellikleriyle
deil, lengistik iaretler ynnden de dier Osetinlerden ba
riz bir ekilde ayrlmaktadrlar ki, bu konudan daha aada
bahsedilecektir.
lSKiTLERlN D1Ll ZERNE
Ne en eski yazarlarda, ne de ortaa yazarlarndan herhan

gi birinde, Iskitlerin Pers dilli olduuna dair herhangi bir dil
srmesi dahi olmadn daha nce ifade etmitik. nl Per
solog V.. Abayev ve onun takipileri lskit dilinin baz onomas
tik verilere istinaden kendileri tarafndan bilindiini tek ses
halinde dile getirmilerdir (Abayev, 1949, s. 239). lskitlerin
Pers dilli olular konusundaki bu tez btnyle rk mater
yal zerine kurulmutur.
98 TRK HALKLARININ KKENl
Pek ok bilim adam lskitlerin etnik kimliinin tespitinde

onomastik verilere zel bir nem vermemiiir. nk Trak ve
Pers isimleriyle benzerlik arzeden lskit adlan, yalnzca bu dil
lerden dn alnmtr ve dolaysyla lskitlerin etnik mensu
biyeti konusunda herhangi bir ispat gcne sahip deildir; da
has, bu adlar, Karadeniz civarndaki Yunan ehirlerinde med
fun kiilerin - rnein gezgin tacirlerin,- mezar talarndan
alnmtr.
Etnogenez meseleleri incelenirken onomastikadan faydala
nlmaldr; ama bunu yaparken, u anda yalnzca Arap ahs
adlarn kullanan Mslman Trklerin adlarn semantik an
lamlarna bakarak Samilere dahil edilip edilmeyeceini de gz
nnde bulundurmak gerekir.
"Eer skit cins isimleri lran ve Hint-Avrupa etimolojisini
desteklemiyorsa, Pers ahs adlarnn varl yeterli bir delil
olamaz; rnein gebe arabalar ve adrlar, gebe halklar
iin ok nemli eyalardr. stelik lskitlere, ranldr gzyle
bakmak fevkalade yanltc olur." Deerli Amerikal arkiyat
ve Slavist Prof. K.G. Menges byle yazmaktadr (1979, s. 29).
Gerekten de Ruslarn kafasnda, Trk dilli dou halklarn
da karlalan Arap-Pers onomastikasnn nasl bir karmaa
oluturduunu tasavvur etmek zor deildir. Ayrca ahs adla
rna bakarak onlarn etnik mensubiyetlerini sz gelimi Osetin
veya Karaay-Malkar eklinde belirlemek mmkn deildir;
nk, birincilerinki Yunan, ikincilerinki Arap isimleridir.
lskitlerin Pers olduklar tezinin desteklenmesi konusunda
stad olarak grdkleri Prof. K. MllengoPun ahs adlarnn
etimolojisinde, ele ald pek ok adn Trk dillerindeki mal
zemelerle kolayca izah edilebildiini belirterek bu teze kar
kmas, F Brun, F Mienko ve baz dier Rus lskitologlar
hayli zmtr. Mllengof'un etimoloji almalarna hibir
deer vermeyen 30'lu yllarn bilim adamlar, onlar "modas
gemi, lskit ve Sarmat dillerinin yeniden tetkikinde hibir
katk salamas mmkn olmayan" bilgiler olarak kabul et

mekledirler (Kolobova, 1933, s. 416).
Hatta ok sayda Persolog-lskitolog, lskitlerin dilleri hak
knda sadece onomastikaya gre hkm verilmesine zlmek
tedirler. Onlardan bazlar, Herodot, Strabon, Pliny ve dier es
ki devir yazarlannn eserlerinde var olan materyali, Iskit isim
lerinin ok ak Trke anlamlarnn onlarn Pers dilli olduk
lann savunan zayf teoriyi bertaraf etmemesi iin grmezlik
ten gelmektedirler. "Targitay", "Ko]aksay", "Lipoksay", "Ar
poksay", "Papay", "Api", "Ores", "Madiy", ("Maday" "Matay")
"Panatua" gibi Trk dillerinde kolayca asl anlalan kelimele
ri burada zikretmemiz konu iin yeterlidir. Kaynaklarda yer
alan lskit cins isimlerine gelince, Persologlar onlan pek hesa
ba katmyorlar. Hatta Mllengof bile lskitcedeki "ashi"
("a)'nin Trke "ac" kelimesi olduunu reddedemiyor. Bu
kelimelerin aynln Thomaschek, afarik, Stratanovsky, Lu
ry ve dier bilim adamlar kabul etmektedirler (Dovatur, Kal
listov, iova, 1986, s. 27).
Ortaya konan unsurlar u sonucu kuvvetlendirmektedir:
"skite, Yunanllarn ve Romallarn "lskil" adyla bildii tm
kabilelerin yegane, tek ve monolit dili olarak bir fiksiyadr."
(Kolobova, 1933, s. 433). Herodot da skite "Oyor" kelimesi
ni "erkek" (Trk dillerinde "erkek"/ "eyr", "er" (Zekiyev, s. 2.)
eklinde evirerek bu fiksiyaya tanklk etmektedir. Bu gr,
Xll. Yzyl yazar John Tset de lskitlerin Azak Denizi'ni "Kar
balk" (Trke "Devasa Balk") diye adlandrmalarn gz
nnde bulundurarak desteklemektedfr. John'un bilgilerinin
doruluunu kabul ederek ve onlara dayanarak ok sayda bi
lim adam da yukarda verilen kelimenin "kar" ("kara") -
"kudretli", "bol" ("bereketli"), "byk", ("muazzam), - "ba
lk" kelimelerinden oluan tamamen Trke bir szck oldu
u hakknda tereddt etmemilerdir (DTS, s. 80). Kpaklarda
en nde gelen boylardan birinin "Karbalk" diye adlandrld
n hatrlatmak yerinde olacaktr; Sayan-Altay Trklerinin
100 TURK HALKLARININ KKENi
mitolojisine gre ise, dnya bala benzer tane kocaman

varha - "Kerbalk" dayanmaktadr.
lskitlerin, Iran dilli olular hakkndaki teorinin ada ta
raftarlarndan biri olan Vl. Abayev, "Osetinskiy yazk t Folk
lor" (Osetin Dili ve Halkbilimi. 1949) adl kitabnda, 196 tane
lskite-Osetince leksikolojik benzerlie yer vermitir. Onun
eseri ok sayda Hint-Avrupa bilimcisi tarafndan hayranlkla
kabul grmtr. Aslna baklrsa yazarn kendisinin de kabul
ettii gibi, 41 tane kelime "Osetincede hibir iz brakmam
tr". O zaman tabiat kuralma uygun olarak u soru sorulur:
"Peki hangi temele dayanlarak bu kelimelerin lskite-Osetin
ce paralellikleri tespit edilmektedir?" Geri kalanlardan 101 ke
lime ise, duru Trke anlamlara sahiptirler; hibir deiiklie
gerek duymazlar. Son 47 kelimenin Vl. Abayev tarafndan ya
plan aklamas, hi de tatmin edici deildir: ("Smug!ty So
zir"?) - "Esmer Sozir?"; "Varazmak s Dona?"; "Volkopley",
'Supoyed", "Onda hayat emaresi yok", "Salkl bir karya sa
hip olan", "hayrl sabah", "Geyik derisi olan" vs. )
lskitlerde "nanu", "vira", "nar" gibi Pers szcklerine ben
zer "erkek -(koca)" anlamna gelen kelimelerin var olduuna
dair kantlar gereklikten olduka uzaktr. 1 Ierodot'un (lV,
110) dorudan yazd gibi, skitler, "erkek-koca" kelimesini
"oyr" kelimesi ile karlamlardr. Buna benzer ok sayda r
ekkr mevcuttur; verilenler de, onlarn ilmi adan temelsiz
olduunu gstennek iin yeterlidir.
Neyseki 1960 ylnda 1.G.Aliyev, VF Miller'in derlemi ol
duu lskite-Sarnatca 425 kelimeden ancak 167 tanesinin
Pers diline ait olduunu kabul edilebilir, 258 kelimenin ise
salam olmadn yazd. L.Zgutsa ise, derledii 613 lskit adn
dan ancak 286 tanesinin Pers diline ait olduunu kabul et
mektedir (Aliyev, 1960, s. 102).
1SKT ETNO M, TOPONM VE ONONMLERl
Persologlar, sadece lskite-Trke "Papay" ("Babay")

(Ata), "Api" ("Apay") (Ana), "Atey" (Ata") (Baba) gibi ahs
adlarn zikretmekten kanmakla kalmyorlar, aynca lskitle
rin efsane isimlerinin etimolojik aklamasn ilmi adan tat
min edici derecede yapamyorlar. Bu isimler - Targitay, Lipok
say, Arpoksay, Kolaksay vd. tamamen ar Trke anlamlan
olan kelimelerdir (Miziyev, 1986, s. 45).
Temel lskit etnonimlerinden "akuz", "skut", "skit'' ve
"skolot" vb. s9zclder bugne kadar Farsayla aklanama
mtr. nk bu szckler, lskit anlamn tam olarak karla
yan Trke etnonimlercbr.
Bilindii gibi kadim zamanda Trk kabileleri arasnda yay
gn soylardan birisi, "As-kisi" veya "As-kizi" dir. Hi phe
yok ki, lskitlerin mukaddes kitaplarnn ad "Akuz" - Trk
e bir etnonimdir. Trk dillerinde ok yaygn olan ve bizi ilgi
lendiren terim z/s'nin d/t'ye dnmesi kuralna uygun olarak
kolayca "akut"a dnebilmektedir. Byle ses deimelerinin
Kazaka, Tatarca, Bakurtca, Karaay-Balkarca ve dier diller
de ok rnekleri vardr: "Torka" /"Sarka", "tn"/"sn", "ka
zr"/"kadr", "barzm"/bardm", "rgz"/"rgt" vs. Benzer ses
deiimine Yunan dili de yabanc deildir: "Fazis"/"Fazid",
"hippanis"/"hippanid" "tanais"/ "tanaid" vs gibi. Yunan dilin
de hltl sessizlerin olmanas nedeniyle bunlar telaffuz ede
miyorlard ve dolaysyla "akut" yerine "askn" diye telaffuz
edilmektedir. Kelimenin balang sesi olan "a" sesi, baz ya
banc terminolojilerdc dmektedir; rnein "stanbul"/
"Stambul'', "lshauat"/"Shauat", "Ikant"/"kant" vd gibi.
Bu ekilde "Alrnt"/"Askut" etnonimi kolayca "Skut" ekli
ne dnmektedir. Demek ki, "$kut" terimi Trke olan "A
kuz"/"Akut" szcnn tahrif edilmesiyle Greko-Roman
yazl gelenein bir rn olmutur. Biz bununla, FG.Mien
ko'nun "Skut"un tahrif edilmi yerel kelime olabilecei szle
rini teyit ediyoruz.
Vl. Abayev'in "Skut" szcn Almanca "Skut":"oku" ,

"ok atmak", kelimesiyle aklama teebbsleri lenguistik ku
rallara gre pek geerlilik kazanamamtr (Abayev, 1865, s.
25).
Gebe-skitler, ya da Krali lskitlerin kendilerini "Skolot"
veya "Skolt" diye adlandrdklar bilinmektedir. Bu gne kadar
bu terim hibir dille aklanamamtr. Belki Karaay-Balkar
cadaki "lshlt" veya "Shlt" ile ayn olan veya benzeen bir te
rimdir (Miziyev, 1986, s. 48).
M. . III. Yzylda Protogenes erefine dikilen ant kitabe
de Krah Iskitler "Say" szc ile zikredilmektedir. Bu gne
kadar aklanamam olan "Say"/"Sy", Kpak-Karaimce ve
Karaay-Balkarca "Sayg", "htiram" kelimelerini karlayan
szckten bakas deildir. Buradan "sayga"/"syla":"hrmet
h", "eref", "sayg deer", "muhterem" kelimeleri; "sayla":
"seim", "seilmi", "seim(s)i" vs gibi kelimeler kmaktadr
(Ayn eser).
"Skolot" szcnn baka aklamalar da vardr. Hero
dot, lskitlerin kendilerini "Skolot" olarak adlandrdklarn be
lirtmektedir. Deiik dilli "lskit'' kabilelerini yneten Skolotla
n, eski devir yazarlar "Kral skitler" diye adlandrmlardr.
Btn lskit krallar onlarn arasndan kmtr. Bu arada,
M.. IV Yzylda lskitlerin her kolunu kudretli bir devlet
haline getien, lskit topraklarm fethetmeyi deneyen Makedon
Kral Aleksandr'n babas il. Philip'in ordusuyla yaplan sava
ta, M.. 339 ylnda 90 yanda len Atey/Aey de onlarn ara
sndan kmtr. B.N .Grakov, Skolotlan gebe-skitler diye
adlandrmaktadr (Grakov, 1977, s. 120).
Skolotlar veya Kral skitler (bunlar da gerek lskitlerdir)
etnik bakmdan yakm akraba olan "Avhat", "Katiar", "Traspi"
ve "Paralat" adndaki drt kabileden olumaktadr. Pek ok
bilim adam, bu lskit kabilelerinin Trk dilli olduklarn, her
eyden nce onlarn Trke isimlerine gre kabul etmekte
dirler. lskit efsanesine gre onlar skit boy beyi Targitay'n
oullarndan tremilerdir. Herodot (IV, 6): "Lipoksais'ten

Aukhatea denilen lskitler domutur. Onancadan, Arpoksa
is'ten inenler Katiariler ve Traspieslerdir ve en kklerinden
de krallar kmtr ki, adlan Paralataylardr. Tm de Sko
loti diye anlrlar ki bu, krallarnn lakabdr. Bunlara skitler
adn Yunanllar takmlardr" eklinde yazmaktadr (Hero
dot, 1972, s. 188).
Persologlar, Targitay ve onun oullarnn adlan gibi zikre
dilen kabile isimlerini etimolojik adan ran dillerini esas ala
rak ispatlamaya defalarca almlardr. Onlar arzuladklar
neticeyi alabilmek iin harfleri, hatta kelimedeki heceyi dei
tirmiler, ksaltmlar ve bazen de etnonimi, antronimi dei
tirmiler; daha sonra da, ok alakasz sonular karmlardr.
rnek olarak "Paralar" terimini ele alalm: V l. Abayev, E.A.
Grantovsky ve dier nemli dil bilimci-Persologlar, bu terimin
eski lran dilinden ktndan hareketle, kelimenin asln bul
maya almlardr. Onlarn savunmalarna gre eski devirde
bu kelime gya Farsa "ba stnde tutulanlar", "meru ata
nanlar", "doutan seilenler" anlamndaki "parada ta" olarak
telaffuz edilmi (Abayev, 1974, s. 298); sonuta tm skitlerin
ve dilleinin Pers kkenli olduklar eklinde olduka pheli,
ama bir o kadar da hoppaca bir konsepsiyon olumu ve pek
ok Persolog tarafndan bilimsel bir tespit gibi kabul edilmitir.
Esasnda Skolot (lskit) kabilelerini, aynen antik dnem ya
zarlarnn "lskitler" diye adlandrdklar ok saydaki kabile
adlan gibi Trke ile aklamak ok daha kolaydr. Buna bir
ka rnek verelim:
Avhat Trke "abak" (amca) + bala "a" fonemi + mzek
ker taks olarak "t" eki. Bu, tm Trke-Moolca leksikoloji
iin gerelidir (ESTY, cilt 11, 1978, s. 10-11; Malov, 1951, s. 51).
Katiar Trkeden "Kat" ("sert" "dayankl") + "ar"/ "er":
"sert erkek" ("insanlar") (bizim etimolojimizdir. - Yazarlar)
Traspi Trke "Tar" ("ensiz" "dar") + "sepi / "spi" (gz"):

"dar gzl, ekik gzl". Benzer etimolojiyi Herodot da ver
mitir (IV, 27; 1972, s. 193).
Paralat Trke "Bor"/"br" ("gri-boz "kurt" anlammda) +
"olot" / "elet" : "Kurt kabilesi". Kurt bilindii gibi eski Trk
lerde totemdir (Gordlovsky, 1974, say 4).
Skolot Ctskitlerin z adlar) M.A . .Habiyev Trke "Sak" +
"Olot" ("Kabile") kelimesinden etimolojik olarak asln bul
mu ve "htiyatl kabile" olmutur. "Sak" kelimesi" "ihtiyatl"
manasnadr (Habiyv, 1978, s. 18).
G.A. Geybullayev'e gre "Skolot" kelimesi "lsk"/"Eski" (es
ki, kadim) + "el" ("kabile") : "Kadim kabile" demektir. "Skol"
kelimesi eski Trke "Eskil", "Ekil" kelimesine benzemekte
dir (Eski Bulgar kabilesi). Gnmzde Karakalpaklar, zbek
ler ve Krgzlarda bu etnonim mevcuttur.
Basill"Barsil": "Bas"/"Ba" (kafa) + "il" / "el" ("kabile",
"halk": "Ba kabile" anlamna gelmektedir (Yazar).
Kergil "igil" vs. Bu szcklerde Trke "el" / "il" ("kabi
le" "halk") kk vardr (Geybulayev, 1991, s. 310, 314).
Akatsir. M.Z. Zekiyev, lskit szckleri arasnda Trke k
kenli "er/ir" / "erk":"erkek" (erkek, herif, insanlar, merte) ke
limeler mevcuttur, diye yazmaktadr. Yine Trk dili iin karak
teristik olan "-l, -t" sonekleri de mevcuttur. Don'da ormanlk
blgede, ksmen de Kuzey Kafl<asya'da yaam olan byk ls
k kabilesini "Akatsir" ("Akair") (Yunanllar Trke "" har
fini "ts" olarak yazmlardr) diye adlandrmlardr. "Akair"
kelimesi "aga"/"aka" ("orman") + "er" ("erkek" "insanlar")
kelimelerinden mteekkil olan "Orman halk" (Orman insan
lar) demektir (Zekiyev, 1986, s. 24, 29).
Akairlerden, 442 ylnda Hun Kaan Attila'ya eli gnde
rilen Pannonyal Priscus v.e Got tarihisi Jordanes (M.S. IV
Yzyl) bahsetmektedirler. M.Z. Zekiyev, "Hazarlarn Akatsir
ler ile zdeletikleri" grndedir (Ayn ese; s. 25). Hipotez
olarak Hazarlarn lskit-Akatsirlerin ahfad olduklarn ortaya

koyabiliriz. Baz bilim adamlar "Hazar" szcnn
"Haz"/"Kaz" ("kaz") + "ar" / "er" yani "Kaz insanlar" szck
lerinden olutuunu kabul ediyorlar. Muhtemelen "Ka
zak/"Kazah" szc de totem durumundaki "kaz" + "ak" sz
ckleriyle balannldr.
Agathirs. "Akatsir" szcn Yunan yazarlan ou kez
"Agathirs" eklinde yazmlardr. Burada "s" harfi kelimeye ek
lenmi allm Yunanca tamlama, "th" sesi ise "t" sesine teka
bl etmektedir: "Agatir" Fonetik adan bakldnda szcn
"Agair"den tretilmi olduunu gryoruz. M.S. 1-IV Y zyl
larda Pliny, P. Mela, Ptolemaeos, Julius Solin, Ammianus Mar
cellinus Agathirs'lerclen sz etmektedirler. Ptolemaeos onlar
Savromotlarla akraba olan Trk dilli Savarlarn (Suvar) yukar
sna yerletirmektedir (G eybullayev, 1991, s. 293 - 294).
Savrom.at. Bu szck "Savar"/"Suvar" + "er", "Su insanlar"
etnoniminden ve+ "mat" kompozitinden olumaktadr.
"Agacen" terimi ise Azerbaycan'da "Agaceri- dag"; "Agare
ri"+ "da" olarak muhafaza edilmitir. Bu toponim Oran) G
ney Azerbaycan'da da mevcuttur (Geybulayev, 1991, s. 294).
Arimaspi. Kuzey Kafkasya'da yaam bir Trk-lskit kabile
sidir. Onlar "tek gzller" diye adlandran Herodot'un bilgile
rine dayanarak M.Z. Zekiyev bu kelime ile "gzleri yan kapa
l insanlar"m kastedildiini, bunun da Trkede "yann" +
"sepi" (gz)= "yarm ak gz", yani "ekik gzl" anlamna
geldii sonucuna varmaktadr. (Zahiyev, 1986, s. 17).
"Arn" "yann" kelimesinden tremitir; nk, Ouz leh
esinde "yarm" hibir zaman "arim" eklini almamtr.
G.D. Philippe, Arimasplar Trk olarak, W Thomaschek ise
- Hunlann ve Trklerin atalan olarak kabul etmektedir (Do
vatur ve digerleri 1982, s. 256).
Budin Trke "Bud" (kurt") + "in" / "yan" ("ruh") : "Kurt
ruhu" szcklerinden olumaktadr. "Budin" muhtemelen
106 TRK HALl<LARIN!N KKENi
"kabile", "halk" "nfus" anlamna da gelmektedir (DTS, s.

108). Karaaylarda, Bota, Bayramuk, Akbay, Elkan, Teke, ot
a ve dier ailelerin de - ki toplam on ailedir- dahil olduu es
ki "Budian" boyu mevcuttur.
lssedon: Bu da bir Trk kabilesidir: "i" / "is" ("astar" +
"giysi"): "astarh elbise" demektir. G.A. Geybullayev (s. 296),
bunu byle kabul etmektedir; ancak, bu etimoloji inandrc
kabul edilemez. Byk bir ihtimalle eski Trkedeki "i"/"is"
olarak deil, "issi"/"isse" ("scak") + "don" (rmak") : "scak
rmak" diye tercme etmek gerekir. "scak rmakta yaayanlar"
fikrinden ise, "scak kaynaklarda" ifadesi daha dorudur. Bu
tr scak kaynaklar eskiden Pyatigorsk [Betav] blgesinde
varm. Karaay-Balkarlar Berav'm eski sakinleridir ve gn
mze dein de bu yerleim yeri "Issisuu"- "scak su" olarak
adlandrlmtr. Rus Kazaklar da kendi kylerine Goryae
vodskaya adn vermilerdir. Bu ky, ok sayda mineral su
kaynaklarnn bulunduu Betav'da yer almaktadr.
lirkler ("Trkler"). Bunlar, Trk dilli iskit kabilesidir. (Yu
karda onlardan bahsedilmitir) Pek ok bilim adam (Pl. a
farik, Z.l.Yampolsky vd.) Herodot'un lirklerini Trklerle z
deletirmektedirler. P Mela ve Byk Pliny (M.S. I. Yzyl),
daha nce sylendii gibi, Kuzey Karadeniz boyunda yaam
olan bu Trkler (Tirkler) hakknda malumat vermilerdir
(AlSK, 1990, S. 100, 108).
Sallar. Pek ok yazar onlar lskitlerle ve Savromatlarla, ay
rca onlarn torunlar olan Sarmatlarla zdeletirmektedirler.
Uzmanlarn ounluu Saklann, Kazakistan ve Orta Asya'mn
ezeli sakinleri ve bronz a kabilelerinin torunlar olduklar
n kabul etmektedirler (Litvinskiy, 1972, s. 156).
Saklar [veya Sakalar], yaadklar kendi kadim topraklarn
dan, M.. VII. Yzyldan evvel ran'a, n ve Kk Asya'ya,
Kafkasya tesine, ayrca ok nceden beri baz Trk kabilele
rinin yaamakta olduklar Albanya'ya yaylmlardr. Herodot,
Perslerin lskitlere "Saka" dediklerini yazmaktadr (Heroclot,
1972, s. 333). Pek ok antik ve ada yazar, bu akraba kabi

leleri zdeletirmektedirler; bu da, Orta Asya Saklan arasnda
lskitlerdekinden daha fazla Pers dilli kabileler bulunmasna
ramen, Saklarm ve lskitlerin Trk dilli olduklarnn ispatna
temel oluturmaktadr. Baz aratrmaclar, ilk bata $aklarn
Iran dilli olmadklarm, daha sonra etrafm saran nfustan et
kilenerek ran dilini benimsemi olabileceklerini, ya da Sakla
rn yksek tabakasnn Trk veya Mool olduklarn dn
mlerdir (Dovatur, Kallistov, iova, 1982, s. 394).
V. Abayev, "Sak" kelimesinin Osetince "Sak" ("geyik")
szcnden geldiini tahmin etmektedir. Eer Saklar ger
ekten Iran dilli bir kabile olsalard, o takdirde bu etnonimin
hi olmazsa bir Pers kabilesinde muhafaza edilmi olmas ge
rekirdi. Byle bir ey yok, ama bu terim kk fonetik dei
ikliklerle Trk halklarndan "aa" etnik grubu olarak kal
mtr: Kazaklarda "agay", zbeklerde "sake", Krgzlarda
"akler", Trkmenlerde "aukay", Nogaylarda ve Hakaslarda
"sakay"(Geybu!ayev, 1991, s. 84 -90). Yeri gelmiken Sakay
dilinin Hakascanm bir lehesi olduunu da belirtelim. Yakut
larn kendilerini ve lkelerini "Saha" olarak adlandrmalar
da tesadf deildir. Baz Trk halklarnda ve ksmen Kara
ay-Balkarlarda "akay" "akman", "amay", "Sakinat" gibi
zel isimler mevcuttur.
Eyhvald, Hansen ve baz dier bilim adamlar, lskit-Tissa
getler ve Massagetleri Trk olarak kabul etmektedirler (Dova
tur vd., 1982, s. 227).
Agrippeia (Agrippey). Herodot onlarn (kadnlann ve er
keklerin) kel olduklarn bildiriyor. Byk bir ihtimalle bunlar
salarm tra ediyorlard. Bir grup bilim adam bunlarn Kaf
kas dalarnda yaadklarm, dierleri ise, Ural'n eski sakinle
ri ve imdiki Bakurtlarn atalan olduklann kabul etmektedir
ler. M.Z. Zekiyev'in dncesine gre ise "agrippey", "er"/"ar"
+ "at" ("at") bileiminden olumaktadr. At'a Yunanllar "gip
pos" demektedirler ve buradan da "Argippey" terimi trr i .
mitir (Zekiyev, 1986, s. 27).
]08 TRK HALKLARlNIN KKENi
Eorpata. Herodot bu etnonimi "erkek katili" (T rke

"eor"/"er": "erkek" + Yunanca "pata": "ldrmek") olarak ter
cme etmitir (IV 110). Erkeklerle ayn artlarda savaa kat
lan kadnlan da Amazonlar diye adlandrmaktadr.
Earei. M.Z. Zekiyev, bu kelimenin Trke "ana"/"ene"
,
("anne", "kadn, 175)+ "er , ("erkek, "adam") kelimelerinden
olutuunu ve "erkee benzer kadn" anlamn tadn ka
bul etmektedi.r (Zehiyev, 1986, s. 27). Hippokrat'n yazd gi
bi bu insanlar, uzun sre at zerinde seyahatten dolay hare
maalan gibiydiler (Hippokrat, 29).
M.eotlar. T rke "nete" ("kil", "il") kelimesinden tremi
tir (Zekiyev, 1986, s. 27). Bu kelimenin Adgeycede baka bir
etimolojisi vardr: "mc" ("pis koku")+ "nate" ("bataklk") ya
ni "pis kokulu bataklk" demektir.
Tur/Turfa. Orta Asya'daki byk Sak kabileri federasyonu
dur. "Turan" terimi "tur" kelimesinden tremitir ve "Trk
lerin yurdu" anlamndadr. Turan terimi daha sonralan "T r
kistan" eklini almtr. Baz aratrmaclarn dncelerine
gre Trk lncil'de geen Yafet'in (Yafes) oludur. Bu kelime
Trklerin ilk atalarndan Afrasiyab ile balantldr. Eski
Iranla ilgili "Eranshahr" adl eserde , kadim Antropatena dev
letinde Ganzak ehrinin Turanl Afrasiyab'n kurduu anlatl
maktadr (Kasumova, 1985, s. 22). Afrasiyab, Trk kahrama
ndr ve lran destannda lran'n ba dmandr. Afrasiyah ad
birka kez ele Avesta'da lranllarn hasrn1 olarak zikredilir.
lran kaynaklarnda Turlara at zerinde seyahat edenlerin ka-
rakteristik zelliine iaretlere "Saklar" da denilmektedir.
Avesta'da "hzl atl Turlar" ibaresi gemektedir (Krogl,
1970, s. 104; frai, 1972, s. 67-68).
Onaya konan faktrler, lskitlerin ve $aklarn temelde Trk
dilli kabileler olduklarn gsteriyor. Biz bilinli olarak ad ge
en kabilelerin, ran dilli olularn ispat etmekle ilintili olan
meseleleri keskinletirmiyoruz. Ancak, unun altn izmek
gerekmektedir; ran bilimcileri inanlmayacak ekilde Iskite -
Saka terimlerin izahn ran dilinde bulmaya abalamaktadr

lar; hatta bilindii zere, mehur Iran-dil bilimcisi VF Miller
"api", "papay" ve ok saydaki dier lskite terimlerin, ezcm
le, lskit tanr adlarnn ve ok saydaki etnonimlein ran dili
ne ait olmadklarn ispat etmitir.
Eski lskit ve Turan topolojisi ele Sak ve lskitlerin Trk dilli
olduklar hakkndaki teorinin doruluunu desteklemektedir.
Burada ncelikle Iskitlerin Pers dilli olduklan teorisinin
ana dayanak noktasn tekil eden ve Persologlar bu halk
Pers asll gstermeye sevkeden lskitya nehirlerinin adlan ze
rinde durmak gerekecektir. Onlarm dncelerine gre en
salam deliller Don, Dinyeper, Dinyester, Tuna nehirlerinin
adlardr. Eer yle ise, neden bu rmaklarn ok saydaki kol
larnn adlan Pers dilinde deildir de, Don rmanda olduu
gibi, kollan Trke isimler tamaktadr? Bu soruya yukarda
ki isimlerin Trke olduunu kabul eden M.Z. Zekiyev delil
lerle cevap vermektedir. Konuyla ilgili deliller aadadr.
"Don". Trke "tn" - "sessiz" kelimesinden tremedir. Za
ten Ruslar da, Don'u "Sessiz Don" diye adlandrmaktadrlar.
skitler dneminde bu nehre "Tanais" eliyorlard. Bu da Trk
e "tms/ tn" (Sessiz, sakin) kelimesini anmsatmaktadr.
"Tn" ve "tn" kelimesi daha sonra, genel olarak, "rmak"
manasyla benimsenmi olabilir, zira, dier akarsu isimlerinde
de rastlanmaktadr (Zel?iyev, 1986, s. 27).
"Dinestr". "Tn" + "tr" kelimelerinin birlemesinden
"Tntr" (Sakinle) manasmdadr.
"Dinepr" [Dinyeper]. "Boristen" (daha dorusu "Boris
den"). "Boris", "bons"/ "bon" ("k1vr1ml", "dnmek", "sap
mak") + "den" (grne gre "Don": "tn") kelimesine da
yanmaktadr, sonu olarak da "kvrml rmak" manas ortaya
kmaktadr. Kelime "Dnborus", ksaltlm ekli ise "Dm
bor" ve "Dnepr" dir.
110 TRK HALKLARlNlN KKENi
"lstr". skitler Tuna'y byle adlandrrlard. Nehrin ada

ad ise T rke "T nay" ("sakinlemek", "dingin olmak") keli
mesinden gelmektedir (Ayn eser).
M.Z. Zekiyev, "lskitya'da bir rmak ad olan "Tn" veya "T
nus"un (Dm veya Tanais) "sakin, dingin" anlamnda da ne
hirlerinin dndaki dier duraan eylerin ad olarak da kulla
nldn dnmektedir. Onun dncesine gre Trke
''dan" ("patika", "erit", "yol") kelimesi "rmak" manasna ge
lebilir ve ''dan" ("dan" - "don") kelimesi sadece patika/yol
manasnda olmayp rmak anlam da ifade edebilir (Ze/iyev,
1986, s. 29-30).
Prof. M.A. Habiyev de benzer bir sonuca varmaktadr: Es
ki Trk dilindeki "Tan" kelimesi "rmak" anlamndadr. Bura
da da su ile ilgili Trke adlar Don, Dinyeper, Dinyester, Tuna
v e dier pek ok Karadeniz boyu ve Kuzey Kafkasya rmakla
nnrn ad gelmektedir (Habiyev, 1982, s. 32, 36, 40-44).
"Siva" Trke "Sayba" kelimesinin deimi _eklidir.
"Say" (kk) + "ba" (yn) kelimelerinin birleiminden "k
k yn" manasndadr.
"Kafkas". Bu kelime Trke "Kapu" (kap / giri)+ "kas" et
noniminden olumaktadr ve genel manasyla "Kas kaps" de
mektir. Eski Kaspiler, Kafkasya tesinde, genellikle de Hazar
Denizi'nin bat kylarnda ve Derbent blgesinde yaamlar
dr. Eski dnemde Derbent kaplan "Kaslarn kaplan" ("Kaf
kaz") diye adlandrlmtr . Daha sonra bu isim btn blgede
yaygnlat. Araplar Kafkasya'ya: "Kab"/"Gabg", Persler ise
"Kaf"/"Gaf" demilerdir. Bu terimler T rke "Kapu"/"Kapg"
szckleriyle balantldr. Pliny, lskitlerin Kafkas dalarn
"Kroukas" yani "kardan beyaz" diye isimlendirmilerdir. Bu te
rim "krau" (kr, kar) + "kas" (kayalk) kelimelerinden olu
mutur "karl kayalar" anlamndadr (Geybullayev, 1991, s.
300). "Kas" ayrca "ka": Kabark dalga, srt/tepe, yksek tepe
anlamlarna da gelmektedir (Miziyev, 1991, s. 47).
"Yaksan". Eski Trke "Silik" (temiz, necip) kelimesinden

tremedir (DTS, s. 500). Eski Yunanllarda bu rma Trke
anlamna daha yakn ekliyle "Silis" diye adlandrmlardr.
Hemen hemen tm lskit tanr ve krallarnn adlaryla akra
balk terimleri olarak kullanlan lskite kelimeler Trkedir.
"Api"/"abi": "nine", "byk ana" (ETSTY. cilt I, s. 220-221).
"Apa"/"aba": "ana", "ata", "baba" demektir. (DTS, s. 644)
G.l. Ramstedt'e gre "aba" kelimesi Ural-Altay dillerinde "ba
ba", "byk ahsiyet", "sayg deer" anlamna gelmektedir
(Ramstedt, 1957, s. 184).
"Biti". Eski Trke "bit"/"vid": "yz", "d grn" keli
mesinden tremedir (DTS, s. 103).
"Baba": "ata", "cet", "kabile reisi" demektir (ESTY, cilt 11,
1978, s. 10 -11).
"lrkin": "yamur" (DTS, s. 212).
Bilim aleminde bilinen lskit krallarmn hemen hepsinin
isimleri Trk isimleridir.
"Atey": "Baba" (Tatarca - "atiy'')
"Ada": "Baba", "aabey", "mal sahibi".
"Aspak": "as" (efkat, menfaat, kar, mutlu olmak, holan
mak) kelimesinden ya da "es" (akl, uur) kelimesinden veya
"e" (yolda, dayanak, destek) + "bak"/"bag"/"beg" (ynetici,
prens, rehber) kelimelerinden olumutur.
"Iskapay": lskit kral Madiya'nn (Mataya) ikinci addr. Bu
ad "Akapay" olarak da kabul etmek mmkndr (Dyakonov,
1957, s. 65). Bu kraln ad Trke "Is" ("gzel koku", "an")
kelimesinden veya "es" ("uur", "akl") + "bak"/"bek" (prens",
"ynetici") szcklerinden olumaktadr (ESTY, cilt I, s. 38;
cilt II, s. 38-40).
"Taksak". Eski Trke "tang" (mucize, artc, inanlmaz,
salam, gl) + "usal<'' (kk, bebek, ocuk, olan ocuu)
kelimesinden meydana gelmektedir ve "harika ocuk" demek

tir (Geybulayev, 1991, s. 304).
"Skopas"/ "Eskopas" (ynetici) kelimesinden. "Bas"/"ba"
ise Trke antronimler iin geneldir: "Aybas":"Aybal", "Ka
raba": "karabal" vs. (Yazar)
"Spargapif" (Herodot, hitap IV, 76) Kuzey Karadeniz boyun
dan bir lskit kral ve aynca Saka kraliesi Tonaris'in (Tamam
ris) olunun addr. Muhtemelen (G.A. G eybullayev'in dn
cesine gre) lskitce "Esbirokbit" eklinde de kullanlyordu.
T rke "es" (akl, uur) + "birok" ("yalnzca bir" + "bit")
"("yetikin") genel anlam ile ise "yalnz aklen yetik" demek
tir (Ayn eser, s. 305, ESTY, cilt II, s. 151, 154).
"Hanahis". "Honak"/"konak'"tan + Yunanca "is" son eki ek
lenerek tretilmitir. Bu kelimeyi V.1. Abayev, Osetince "ho
nek" (davet eden) kelimesiyle aklamaya almaktadr. (Aba
yev, 1965, s. 168). E.A. Grantovsky ise bu kelimeyi Hinte "ka
paka" (kazc, kazan) kelimesine balamaktadr. Byk ihti
malle bu kelime eski Trke "hunak" ("dayanak" kelimesiyle
balantldr. "Konak"t'kunak" zel isimleri Avarlar, Bulgarlar
ve Hazarlarda kullanlmtr (I Si.mohatta, 1957, s. 161). "Ko
nak" kelimesi "misafir" ve "dayanak" manasyla gnmzde
dahi Karaay-Balkarlarda kullanlmaktadr.
"Targitay". V.l. Abayev'e gre Farsa "gl" kelimesinden
tremitir (Abayev, 1982, s. 306). Son zamanlarda Skolot kabi
le reislerinin adlarnn etimolojik olarak Trke "Targa"/"Ta
ruge": "salkl", "evik", "becerikli", "hareketli", "ak gz"
kelimesinden tredikleri tespit edilmitir (ESTY, Ill, 1980, S.
240). Dier szlkler de bu antronimi Trke "toraga" (yrtc
ku) + "tay" (gibi) (ku gibi) kelimelerinin birleiminden
ulutuunu belirtmektedirler.
"Lipoksay". Trke "lipok" / "lppk" (dz)+ "say"dan (r
mak) "dz rmak", "akan rmak" anlamndadr.
"Arpoksay". Trke "arpa" (arpa) + "say" (rmak) harfiyen
"arpa rmak" demektir. Bu kehmenin "ar" (san, boz)+ pok/bok
(gbre, kirli) + say (rmak) szcklerinden tremi olmas da

mmkndr ki, 'kirli rmak' yani 'bulank nehir' anlamndadr.
Bu kelimelerin etimolojileri zerinde dnmek gerekiyor
ama, ismin ikinci hecesi "say"/ "ay"/ "suu" - hi phesiz "r
mak", "su" anlamn tamaktadr. Zaten Jskitlerin yaratl ef
sanelerinde onlarn analannn rmak olduu sylenmektedir.
"<olaksay". "Kulak" ("kol"), (DTS, s. 465) kelimesinden+
"say" ("rmak") : "rmak kolu" yani "nehrin kolu" demektir.
"Olkaba". "Ulug" ("byk", "ulu", "gl", "marur") +
"bay" (zengin") mana olarak da "byk zengin" demektir.
"Davkent". "Day"/"c ay" ("ray")+ "ket"/ "ked" ("gl" "da
yankl"): "gl tay" (DTS, s. 292)
"Marsaget". Eski Trke "bars"("kaplan", "pars") kelime
sinden (DTS, s. 84) + "ket"/"ked": "Kuvvetli Pars" (Hazar Ka
annn Barsbek adnda bir olu vard: "Bars" + "poprens". Es
ki Trke "ked" kelimesi "gl" anlamna gelmektedir.
"Tamar(is)". (Sak veya Massaget kraliesi) Trke "Ta
mar/"Tamr" ("damar", "kan dolam") + is (sontak, Yunanl
yazarlarca yaplan ektir).
"Basil". "Bas"/"Ba" ("Ba") + "il" (kabile") kelimesinden:
"Ba kabile".
"Bair". "Ba" ("ba") + "ir"/ "er" ("erkek") kelimesinden:
"Bal/kafal adam".
"Ski!". (M.. V Yzyl) "Skilur": (M.. 11. yzyl) tskit
Kral. Grne gre onlarn adlan "es" ("akl", "uur") +
"kol"/"kul" ("ynetici", "han") kelimelerinden olumutl)r ki,
"Akll Han" anlamndadr.
"Skolopit". "Eskol" ("Akll Han") + "bit" ("bymek"):
"Akll Han olarak byd" anlammdadr.
"Pollak" ("Kral Skilur'un olu). Boltah adndaki Hun lideri
mehurdur. Eski Trke "bolak" ("hediye") kelimesinden gel
mektedir (DTS, s. 117).
"Portatu" ("Bartatu"). (M.. VII. Yzyl, lskit Kral)

G.A.Geybullayev'in dncesine gre "Barsatay"/"Parsatay"
tahrif edilmi eklidir. "Bars" ("kaplan", "panter") + "tay":
"Kaplana benzer" veya "kaplan gibi" demektir (Geybulayev,
1991, s. 315).
"Madi"/"Maday": (lskit kral, Partatu/ Bartatu'nun olu) III.
Yzyl Hun kaannn ad. Mocle/Mate, Trk "Man'na" ("hari
ka") dayanmaktadr. "Mat" ("gvenilir", "aamal") Uygurca
. "Batuk"/"Batk" ("gl", "salam'') anlamnda olabilir.
"Tanay/"Tana" (Iskit Kral). Bu isme Trk halklarnda sk
a rastlanmaktadr. 'Tana" kelimesi "buzaa", "sedef' anla
mndadr. Ayrca "afak" manasna da gelmektedir (ESTY, III,
s. 310).
"Teupa". Trke "Tu" (altn ssleme) + "bay" (zengin,
varlkl) ayrca "Tz" (adil/adaletli) + "bay" (Adil/adaletli
Bay/kii) demektir.
" ugdarnme" (M.. VII. Yzyl Kimmer kral). Persologlar
bu ismi "gle donatlm" eklinde tercme etmektedirler
(Abayev, 1965, s. 126). Grne gre "Tugtamay": Trke
"tuk"/"duk" ("bayrak" + "tomay" ("dikmek") ya da "torna"
("sslemek") kelimesinden tremitir (DTS, 5. 515).
"Sandakatru". "San" ("nam", "sayg")+ "dag" (benzer")+
"at" ("prens") + "er" ("erkek", "kahraman") bu birleimden
"saygdeer kahraman prens" anlam olumaktadr.
"Sandapur. "San" + "d"/"l" son eki+ "kur"/"kr" ("cesur",
"yrekli"). Bylece "cesur kahraman" manas olumaktadr
(Geybulayev, 1991, s. 319-321).
Tamam burada gsterilmesi imkansz olan etimolojik veri
ler, tartmasz olarak lskitlerin Trk dilli olduklarn sarih bir
ekilde gstermektedir; en azndan byk ounluu bunu te
yit .etmektedir.
V. Abayev'in ifadesine gre "Erken dnem yazar Hero
dot'ta Farsada doyurucu bir aklamas olmayan terim ve ke-
limelerin orannn yksek oluu sadece tesadf olamaz." (Aba

yev, 1979, s. 244). Abayev bu listeye, "Skolot." kelimesini de
ilave etmektedir ki, buna "say" kelimesini , ayn ekilde Targi
tay ismini , gebe-Iskit kabilesi reisi veya lskit krallar ve di
er bir ok Iskit isimlerini de katmak mmkndr.
"Targitay" isminin aklamas konusunda, 583 ylnda Bi
zans imparatoru Maurikius'a gnderilen Avar elisinin adnn
Simokatta'nn eserinde "Targitiy" eklinde getiini unutma
mak gerekir. Arpad boyunun Trk reisinin byk olunun ad
nn Konstaninos Porphyrogennetus'da "Targapuy" olarak ge
mektedir. Bu ipucu, bizi Altn Ordu han Hlagu'nun olunun
ad Taragay'a gtrmektedir. Bunlar dnda Reidddin'in el
yazmalarnda Xlll. Yzyla ait Trk isimleri arasnda Targitay
isminden baka Aktay, Aiktay, Gurutay, Buruntay, Daritay,
Oyratay, Kamtay, Kutay, Kutuktay, Kahtay, Sbektay, Tubtay,
Uygurtay, Usutay gibi isimler de yer almaktadr. Bu isimler
kendi yaplan itibaryla Trke "Kurultay", topolojik isimler
den ise Altay, aatay, Mamatay, Tarbagatay, Cegetey, Cemet.ey
ve dierlerine ok yakndr. Bilim adamlanmn kard sonu
ca gre bu isim ve terimlerin sonundaki "tay" ksm bir eye,
herhangi bir halka, toplulua veya devlete ait olduunu gster
mekte , ayrca benzetme eki grevini de yapmaktadrr. M.Z. Ze
kiyev ve M.A. Habiyev "tay"'m eski Trke "tan"-. "rmak" ve
"su"ya dayandn kabul etmektedirler ("Problem Trlwlogii"
- Trkoloji Meseleleri, 1964, s. 145; Habiyev, 1982, s. 38).
Bu isimlerin aklarr.as konusunda lncil'deki "Halklar lis
tesi"nde geen "Akuz" eponimi ile Hazar reisi Tagar'n karde
olarak gsterilmesi vakasn da gz nnde bulundurmak ge
rekir. V.I. Abayev'in bir vurgusu ok nemlidir: "lskit dilinde
en yaygn ses gmesi "r" harfiyle yaplr"; "r" harfi nszler
arasnda ikinci srada bulunmaya fazla msait deildir ve bu
yzden baa alnr." (Abay ev, 1949).
Dil bilimciler eski yazarlarn eserlerindeki benzer metatez
lerden defalarca bahsetmilerdir. Bu kural gz nnde tuta-
ll6 TRK HALK LA R l N I N K K EN 1
rak, biz "Targ1"nn "Tagn"ya dntn rahatlkla syleye

biliriz. Sylenenlere ilaveten Yunan dilinde "Gamma" harfi "g"
sesini ve grtlaktan da "g" (sen) ve zellikle "hg" sesini, rne
in "falanga" kelimesinde olduu gibi vermektedir. O zaman,
bizim savunduumuz "Tagn" veya "Tangri'dan" "Targ" teri
mine gei hakkndaki tezimizi destekleyici deliller olmakta
dr. Demek ki, lskit tanrs Targitay'n Trklerdeki ortak pagan
Tangr, Tagri, Tagr (g - daha sert) zellikle Tagr'dan (g - grt
laktan) baka bir ey olmad sonucuna ulaabiliriz.
Nihayetinde Targitay isminin aklanmasnda "tarh"/"targ"
kelimesinin Trk dillerinde "kan ba akrabalk", "kandalk",
"kabiledalk" manalarna geldiinin bilinmesi gereklidir.
Grld gibi lskit etnonim, toponim ve zel adlarnn
ou Trk dilleriyle aklanmaktadr.
Yukarda sunulan lskitlerin dil, etnografya, etnoloji, topo
loji, onomastik, arkeoloji faktrlerinin hepsi lskitlerin nemli
bir blmnn ayn ekilde Skolotlann veya Kral lskitlerin
Trk dilli. kabileler olduklarna delil oluturmaktadr.
TRK HALKLARININ ATALARI
SARMATLAR VE HUNLAR
Bilim adamlarnn ou Sarmatlar Pers dilli olarak kabul

etse de, onlarn etnik mensubiyeti meselesi henz zme ka
vuturulmu deildir. Persologlar, genellikle Sannat onomasti
ine dayanarak pek de inandrc olmayan delillerle bu varsa
ym teyit etmeye alyorlar.
Sarmatlar arasnda Trk kabilelerinin dmda Slavyan,
Pers, Fin-Ugor ve dier halklar da bulunmakla birlikte, onla
rn Trk dilli olduklar varsaym lehine ortaya konulabilecek
daha inandrc olduka fazla faktr mevcuttur.
Byk Sarmatolog K.F Smimov, Sarmatlarm ran dilli ol
duklarn iddia etmektedir ve ona gre Sarmatlar - "Dou Av
rupa'nn Pers dilli gebeleridir" (Smirnov, 1984, s. 18).
"Sarmat" etnik ad, gya Farsada "kara sal", "kara kal
pakl", "kara elli" ve "boz atl" anlamndaym (Abayev, 1949,
s. 114, 142).
Eer etnonimler halklarn dorudan ad olarak ortaya k
yorsa, o takdirde bu tr anlamlarla etnonimlerin olutuuna
inanmak zor. Halbuki "Sarmat" etnonimi Trk dilleriyle ko
layca aklanmaktadr. M.Z. Zekiyev'e gre "Sarmat", "Sarma"
- "San", "boz" kelimesine dayanmaktadr ve "Bakor - t" (Ba
kir) etnoniminde olduu gibi, "t" ekiyle de oul anlam ka
zanmaktadr. ( "Bakir") (Zakiyev, 1986, s. 35).
Bu etnonimin Trke ("sar", "boz", + "mat") kelimelerin

den teekkl etmesi de mmkn (DTS, s. 338). P.F Sum, "Sar
mat" kelimesinin "Sar nsanlar" anlamna gelebileceini yaz
mtr; nk, onlar san sal idiler. "Sarmat" kelimesi "Sar",
"San" demektir (Sum, 1048, s. 3).
M.. I. Binylda Yeniseyli atalar Sannatlarla sk ilikilerde
bulunan imdiki Krgzlarda her halkarda"Sarmat" etnoni
miyle balantl "ermat" adl etnik bir grubun varlnn alt
nn izilmesi olduka ilgintir (Abramzon, 1960, s. 112, 116,
135). Karakalpaklar arasnda "Sarmat" adnda bir etnik grup
mevcuttur; Kazaklarn arasnda ise, "Sarmat Teleu" ("Sarmat
Kabilesi") vardr. Bunun dnda, Kazakistan'da nfusunu Ka
zaklarn oluturduu Sarmat ky vardr (Tolstova, 1987, s. 9)
ki, tm bunlar yalnzca tesadf olamaz.
Sarmatlardan kalan ok sayda kelime konuuluyor. Bunla
rn ounluu - Trkedir. imdi baz Sarmat etnonim, topo
lonim ve ahs adlarndan rnekler verelim.
"Sirak" (kalabalk bir Sarmat kabilesi). Gya Farsada "y
ryen, aheste danseden, deiik ekilde yryen" demekmi
(Abayev, 1982, s. 342). "Sirak"/"rak" Trke- "ra", "k ve
ren" veya "tan" anlamndadr. "Ak" eki eer Iran dillerinde
kltme, yumuatma anlamnda ise, bu ek Trkede aitlik
anlam tar: Kpak, Kimak, Kazak vs gibi. Ayrca, "ak" keli-.
me anlam itibariyle "beyaz" demektir. Kumikya'da (Dastan)
irak ky, zbekistan'da Kette-Sirak (Byk Sirak), Trk
menistan'da irak kyleri ve Karaay'da (Elbrus dann alt
tarafnda) rak-Srt ( rak platosu) vardr.
"Basil" (Sarmat kabilesi). "Bas"/"Ba" ("kafa") kelimesi +
"il"/"el" ("kabile") birleiminden "ba, ba kabile" anlam
olumaktadr.
"Aors" (Sarmat kabilesi). Trke "Orus"/"Urus" etnoni
nnden bozmadr. Sarmatlarn arasnda Trk kabileleri -
Trkler, Gargarlar, Ongarlar, Dondarlar, Kamaklar (Kimaklar,
Kumkler) ve dierleri de vard (Geybulayev, 1991, s. 336).
TRKLERiN ATALARI SARMATLAR VE HUNLAR 119
Sarmat toponimlerinden belki de en nemli olan, o zaman

lar Avrupa Sarmatyasndaki "Tamarak" adl ehirdir. Bu kelime
Trke "Tam" ("av", "duvar") + "orek"("kale", "yap") keli
melerinden olumaktadr ve "ehir-kale" manasna gelmekte
dir. Dier ehir "Karakent" "Byk ehir" ("kara" - "byk"+
"kent" - "ehir") kelimelerinden olumaktadr.
"Amag" (M.. II. Yzylda yaam Sarmat kraliesi). Bu is
mi Persologlar Avesta'daki "Ama" - "gl", "kudretli" keli
mesine dayandrmaktadrlar. Fakat onlarn bir kza byle r
ktc bir ismi verebileceklerini zannetmem. Trke
"amak"/"omak" - "sempatik", "gzel giyimli" ve "iyi" "canl"
"neeli" manasna gelmektedir (ESTY, cilt I, s. 452).
"Abeak"/"Obak". (Sirak Kral) Eski Trkede "abak" "am
ca", "babann erkek kardei" dernektir (ESTY, cilt I, s. 64-65).
Bu isim kelimenin tam anlamyla "Abak"/"Abbak":"Bembe
yaz" demektir ki, gnmzde de, uvalar, Tatarlar, Kumuk
lar, Nogaylar, Karaay-Balkarlar ve dier Trk kabilelerinde
ayn manaya gelmektedir.
Sarmatlann Trk dilli olularna Trke kelime kkenli ol
mas nedeniyle Sarmat onomastiinin kendisi.delildir. Aada
Sarmat liderlerinin isimleri verilmitir.
"Zizais". Ataerkil Ziza-ulu adn hatrlatmaktadr.
"Aragar". Trke "ortas" "aras" kelimesinden tremitir.
"Mttefik" manasnda kullanmak mmkndr (DTS, s. 50).
"Usafar". Eski Trke "usag": "susuzluk" demektir (DTS,
5. 616).
"Basa". "Kuvvet" "kudret" kelimesinden gelmektedir ve
"gl" "kudretli" demektir.
"Agilimund". "Agilan" kelimesinden gelmektedir ve "c
mert" demektir. (DTS, s. 48)
"Viduar". "Vidgar" kelimesinden "ajan" demektir (DTS, s.
98).
]20 TRK HALKLARlNTN KKENL
Etnografik ve antropolojik veriler de Sarmatlann Trk et

nosuna ait olduklar hipotezini dorulamaktadr. Onlarn ya
antlarn bilen eski devir yazarlar, tek bir azdan Sarnatla
nn hayvanclkla uraan gebeler olduklarn, at eti yi.yip,
kmz itiklerini ve kement kullandklarm yazmaktadrlar.
Antik tarihi ve corafyaclarn verdikleri bilgiler ok
nemlidir. Strabon (M.. 1. Yzyl) Kafkasya'da bulunmu,
Sannatlarla ilgili olarak "Yiyecek olarak genellikle et deil,
zellikle at eti tkettiklerini, kmzdan peynir rettiklerini,
zel bir tatl yapm iin taze ve eki st kullandklarn" yaz
maktadr (Strabon, hitap rv, 6: AlSK, 1990, s. 63-64). Burada
sz konusu edilen iecein, Karaay-Balkar ve dier baz Trk
halklarnn iecei olan ayran olduu muhakkak.
Pliny ve Mela (M.S. I. Yzyl) bu noktaya zellikle vurgu
yapmaktadrlar: "Sarmatlar, ev olarak arabalarn kullanrlar".
Bilindii gibi araba gebe Trk kabileleri iin fevkalade nem
tayan belirleyici bir zelliktir (Pliny, kilcp IV, 80; Pompony
Mela, hitap II, 2).
Sarmatlarla ilgili antropolojik verileri de skitler, Hunlar ve
dier kadim Trk kabilelerine ait verilerle rtmektedir. Baz
antropologlara gre skitler ve Sarmallarn bir blmnde
Mongoloid izgilerin varl, onlarn Trk etnosuna ait olduk
larm gstermektedir.
M.S. l. Yzyla ait Sarmat mezarlarndaki heykelcikte erkek
figr a gzl, bask burunlu ve arpk bacakl olarak tasvir
edilmitir. Antropolojik aratrmalar, Avrupa Sarmatlarnn ka
fataslar ile Dalk Altay blgesi Pazrk kurganlarndan kan
Asya lskitlerinin kafataslarnn karlatrlmas sonucunda
Sarmatlarm kadim Trklere olan etnik yaknln kantlamak
tadr (Tot, Firnleyn, 1970).
Sarmatlar ve Hunlar, Baykal evresi ve Yenisey'de de sk te
maslarda bulunmu, maddi ve manevi kltrleri teekkl et
mitir. Dil konusuna gelince, bizim kanaatimize gre, her iki
si de eski Trke idi. Her halkarda Gney Sibirya'da yaam
TRl<LERIN ATALARI SARMATLAR VE HUNLAR 121
olan Sarmatlann, ya da dierlerinin ehlinin Farsa olmas

mmkn deildir. nk yukarda da ifade edildii gibi, bilim
adamlar orada Iran dilinden kalma hi bir iz bulamamlardr.
M.. III. Yzylda kabile federasyonlar olarak birlemeye
balayan Hunlar, zamanla Sarmatlar ve dier akraba kabileler
le birlikte srlerine meralar bulmak amacyla in tarafna
doru gneye ynelmi ve blgenin bir ksmn ele geirmi
lerdir. Hunlarn ve Sarmatlarn ana kitlesi ise batya yneldi.
Ksa sre sonra Hunlar Sibirya, Altay ve Orta Asya'nn hemen
hemen btn bozkr blgelerini ele geirdiler ve M.. I. Yz
ylda Ural ve ldil boyunca ilerleyerek Hazar Denizi'nin kuzey
batsna, Kuzey Kafkasya ve Kuzey Karadeniz boyuna saldr
lar gerekletirdiler.
Hunlara Asya'da bulunduklar dnemde "Hyung-nu" veya
"Hunnu" Avrupa'da ise "Hun" denildi. lfonlar ve dier Trk
halklar bilinli bir ekilde tm Trklerin anayurdu Dou Av
rupa'ya uzandlar.
Dier Trklerin vakayinameleri gibi Hunlarn tarihinin de
hala aratrlmadn syleyebiliriz. Hunlar hakknda yazan
yazarlar, sadece onlar "kltr tahrip edicileri" olarak gster
milerdir. Gerekten de onlar acmasz savalar idiler; fakat
bu zellikleriyle onlar, klelik sistemine sahip olan devletlere
darbe indirdiler; gerici toplumsal sistemin tahrip edilmesine
yardmc oldular; bundan dolay, onlarn fetihleri ilerlemeci,
objektif ve tarihi bir zellik tamaktadr. Bunun dnda bu
dnemde dier halklar Hunlarn ulam olduklar yksek
kltr seviyesinden etkilendiler ve ondan faydalanarak hay
vanclk ekonomisi, at zerinde sava teknikleri, kullanl k
lk giysiler, zellikle de deri giysiler yapmasn rendiler; ya
ni, onlarn kltrlerinden kazanmlar elde ettiler.
Byk Anayurt .sava arifesinde mehur arkeolog tarihi
A.N. Berntam tarafndan balatlm olan Hunlarn tarihinin
derinlemesine incelemesi almalar, 50'li yllarn banda ke
sintiye ugrq.rntr. Bilim adamn, bu byk halkn tarihini ob-
jektif olarak aydnlatmamakla suladlar. Hatta gebe Hunla

rn ok dk bir kltre sahip olduktan sylemlerini ispata
altlar. Btn dnya tarafndan kesinlikle Hunlara ait oldu
u bilinmesine ramen, 1938 ylnda A.N. Bemtam ve Lening
rad niversitesi'nden arkeolojik bir aratma heyeti tarafndan
aratrlan i<:rgzistan'n Talas vadisinde M.. I. Yzyla ait
Hun Kenkol mezarlarnn Hunlara ait olmadm iddia ettiler.
Fakat, "Kenkolskiy Mogilnik" (Leningrad, 1940) ve "Oerk
lstorii Gunnov" (Leningrad, 1951) ve bilim adamnn dier ki
taplar Hun kabilesinin tarihinin renilmesinde ok nemli bir
rol oynamtr. Gnmzde arkeologlar ve tarihiler A.N.
Bemtam'n bilimsel mirasnn deerini yeniden anladlar ve
onun eserlerine yneldiler. Yeri gelmiken Bentam'm kazd
ve anlatt Kenkol mezarlar kltrnn, M .P Abramov'un
Podkum Mezarl adl kitabnda toplad materyallere naza
ran, o zamanlar Kislovods yaknlarndaki Podkumka boaznda
yaayan Sarmatlarm kltryle benzerlik arzettiini belirtelim.
Bu tespit, bir kez daha etnik ve kltrel bakmdan Hunlar
la Sarmatlarn akrabaln teyit etmektedir.
Hunlann ve dorudan onlarn torunlar olan Bulgar ve Ha
zarlarn birok halkn kltrne olumlu etkiler yaptklar tar
tmasz bir realitedir. Bundan dolay ksaca onun nemi ze
rinde duralm. Bilindii gibi bir etnosun teekklnde yazl
eserlerin rol fevkalade byktr; nk yazl eserler "isterse
primitiv ve basit olsun, ilk aamada bir toplumun yapsnn
yeni nitelikler kazanmasna imkan salarlar. Kayalar zerine
kazman yazlarn ve onlar okuyanlarn yeni yeni ortaya k
malar yeni bilgilere ulalmasna hizmet etmektedir." (Arutu
nov, 1989, s. 76).
Asya halklarndan olan ve Avrupallarn kabul ettikleri gibi
vahi olmayan Hunlar kendi yazlarn oluturmulard. M.S. 1.
Yzyln 30'lu yllarnda onlarn artk yukarda bahsedildii
zere kendi ta kitabeleri vard.
T R K LE R l N ATA LA R I SA R M AT LA R VE HU N LA R 123
Feyzay* tasvir eden Mool bilim adam Karjaubay Sartko

ca Uh yle yazmaktadr: " ...peyzanrn ortasnda gr sakall
ve bykl (Avrupai) erkek kafas izilmi, kafann evresinde
ise eski Trk runik alfabesiyle "Oysengir, Eligt" yazs ka
znmtr ki, anlam "bu payzay tayan kii Oy-sengira'nn
elisidir" demektir. Hunlar ilk nceleri hanlarna (kaganlar
na) "Oy-sengira" (tam anlam: 'en yce'dir) inliler ise "an
y" diyorlard.
Bu kitabe ncelikle Hunlarn Trke konutuklarna ve
Trkenin onlarda devlet dili olduununa, ikincisi ise Hunla
rn bir ksmnn Avrupai rka mensup olduklarna kuvvetli bir
ekilde delalet etmektedir. (Sartkoja U1 Karjaubay, 1991, s.
440-441).
L.N. Gumilev de ayn ekilde, Hunlarn 316 ylnda in'in
kuzey blmn fethettiklerine iaret etmektedir: "Onlar be
yaz rka mensup, sakall ve gaga burunlu idiler." (Gumilev,
1990, s. 142)
Claudius Ptolemaeus'un da belirttii gibi Hunlarn baz kol
lan ldil zerinden Karadeniz civarna ve Kuzey Kafkasya'ya
sarkmaya balamlar (Ptolemey, kitap IV, 12, 14; 1942, s. 238);
daha sonra da Alanlar ve dier Kuzey Kafkasya kabileleriyle
mttefike:n Ermenistan ve n Asya'ya aknlar dzenlemilerdir.
--------------------------------
* Peyza: Moollarn ve daha nceki Trklerin kullandklar metal
den yaplm, el ayas byklnde bir tr lesepase veya pasa
port. (ed )
BULGARLAR VE HAZARLAR
Bulgarlar ve Hazarlarn birok ada Trk halknn ve

zellikle de Balkar, Karaay, Kumk, uva, Tatar, Bakurt,
Tuna Bulgarlar ve Karaimlerin etnogenezine katlan Hun ka
bileleri olduklar ilmen ispat edilmitir. "Bulgar/Bulgar/Blkar"
ismi imdiki Balkarlar ve Tuna Bulgarlar arasnda muhafaza
edilmitir (Beevliyev, 1939; Smirnov, 1953, Bogdanov, 1975; Mi
ziyev, 1984, s. 134-144, 1990, s. 101-108; Halikov, 1989).
Eski Hazarlar ve Bulgarlar hakknda yeterli bilgileri, antik
dnem yazarlarnn eserlerinde buluyoruz: Erken ortaa Er
meni kaynaklar, Grc yazarlar, Arap tarihiler ve coraf
yaclar (Ammianus Marcellinus, Theophanes, Procopius, Zo
mimos, C. Porphyrogenitus, Horeneli Moses, Leontius Mro
veli, Mesudi, lbni Rusta, ibni Hurdadbeh vs .. ) Muhtemelen
Bulgarlar hakknda en eski bilgiyi Suriyeli Mir-Abbas Koti
ni'nin eserinde bulmaktayz. Onun kaydna gre M. . 149-
127 yllarnda "Ka{1<as sradalarnda, Bulgarlarn toprakla:
rnda byk kargaalar meydana gelmitir." ( Golubovshy,
1888, s. 25; Patkanov, 1883, s. 27). Onlarn torunlar olan im
di Balkar ve Karaaylar, bugn Merkezi Kafkasya'nn kuzey
boazlarn igal etmektedirler.
Miladn ilk yzyllarnda Kuzey Karadeniz civan ve ona bi
tiik Dou Avrupa bozkrlarnda pek ok kabile federasyonla
r ortaya km ve evreye yaylmtr: Antlar, Gotlar, Hunlar
BULGARLAR VE HAZARLAR 125
ve dierleri. M.S. IV-V Yzyllarda ise Bulgarlarn nderliin

de gl bir kabile federasyonu ortaya kmtr. Avrupal ya
zarlarn eserlerinde zellikle bu Bulgarlar hakknda baz bilgi
ler bulunmaktadr. Bu kabileler federasyonu, 482, 499 ve 502
yllarnda Trakya'ya bir dizi askeri saldrlar dzenlemi; VI.
Yzylda iyice glenerek Bizans yazarlarnn byk lde
dikkatini ekmitir. Bu gl federasyonun k, ota ve
bakenti VI. Yzyln ortalarnda Kuban'm yukar kesimlerin
de, Thanagorya ehrinde bulunan Kravat (Kubrat)-han'n l
myle balantldr. Kubrat'n oullar babalarnn lmnden
sonra onun vasiyetini yerine getirmediler ve her biri kendine
bal insanlar alarak eitli ynlere g etti. Byk oul Bat
bay (Batbayan, Basian) n Kafkasya'daki ata yu:dunda kalr
ken, Asparuh Tuna civarna ekildi; dier Bulgarlar ise
Don'dan Harkovin'e kadar uzanan blgeyi ellerinde tuttular,
daha sonra Orta ldil'c geerek dil Bulgarya'sn kurdular ve
!dil Tatarlar'nn etnik temelini oluturdular.
Bizansl yazar Theophanes 671 ylnda Bulgarlardan bahse
derek yle der: "Maeotis Gl'nn (Azak Denizi) dou sahil
lerinde, Thanagorya'nn arka tarafnda Yahudilerin dnda
ok sayda halk yaamaktadr. Bu gln arka tarafnda, insan
larn Bulgar bal avladklar Kuthis nehrinin (Kursiv - yazar)
yukarsnda eski Byk Bulgarya bulunur''.
Avrupal yazarn verdii bu bilgide bizim en fazla dikkati
mizi eken husus, "Maeotis Gl'nn arkasnda, Kuthis neh
rinin yukarsnda" ibaresidir ki, Kuban'a yani Kuzey Kafkas
ya'nn eteklerine iaret edilmektedir.
Kanaatimizce "Ermeni Corafyas"nda (VII. Yzyl) Bulgar
larla ilgili bilgileri yorumlayan K. Patkanov, bu bilgiye istina
den Bulgarlarn Kuban'da ve daha gneyde yaadklarn yaz
mtr. "Ermeni Corafyas" adl eserin yazan Ananius Shira
katsius, eski Bulgaristan'n snrlarn Asya Sarmatyas1 yani
Dou Don civarnda Azak Denizi ile Kuzey Kafkasyadaki
Hyppia ve Ceraun dalan arasnda Sunca nehri boyunca uza-
126 TRK HALKI:.ARINlN KKENi
nan topraklar olarak izmektedir. (Smimov, 1953, s. 9; Artana

nov, 1962, s. 167-168). Birok yazar Hyppia dalarn Stavrapol
srtlaryla zdeletirmektedir (Bkz. rnein, Gadlo, 1979, s.
lll). Strabon ise, Ceraun veya Ceraunian dalarn Kafkas
ya'nn kuzeydou uzantsyla zdeletirir. Yazar, Sarmat Ama
zonlarmdan bahsederken yle der: "Amazonlar, Kafkas da
larnn Ceraunian denilen kuzey eteklerinde Gargarianlara
komu olarak yaarlar." (Strabon, V, I; AISK, 1990, s. 74) (Gar
garianlar, ingularn (Galgaylar) ve eenlerin (Nohi) atala
rdr (AISK, s. 220-221).
Bizans, Sryani ve Ermeni kaynaklaryla dier yazl kay
naklarn mukayeseli karlatrmas, eski Byk Bulgarya veya
eski Bulgarlarn topraklarnn IV - VIII. Yzylda Kuzey n
Kafkasya ve Merkezi Kafkasya'nn dalk kesimlerini kapsad
n gstermektedir. Kaynaklarda geen "Kuthis'in yukars"
ifadesi dorudan Kuban'n yukar akmlarna ve kollarna ia
ret etmektedir.
Thanagorya civarnda Kuban aznda, yine Kuban'n yuka
r akmlarnda, Kislovods civarnda, Kabardin-Balkar blgesin
de Bakan ve egem'de, Argudan kynde, Maysk ehrinde ve
Kabardin-Balkarya'nn Keen-all blgesi gibi bir ok yerde ele
geirilen eski Bulgar arkeolojik yadigarlarnn verileriyle eski
yazl kaynaklarn btnyle birbirlerini desteklemektedir
(Pletneva, 1967, s. 7-8, res. 1-5 ve sl.; Kovalevskaya, 1984, s.
172-174; Biciyev, 1982 vd.).
Bir dier Hun kabilesi olan Hazarlar, Bulgarlardan kk
farkllklar gsterirler. Hazarlarn tarihi olduka detayl olarak
incelenmitir; zira batl yazarlar gibi, doulu yazarlar da onla
ra byk ilgi duymulardr. O kadar ki, Bizans, onlar, "Bar
bar" Araplarla olan savalarnda kendi saflarna ekmek iste
milerdir. Bu dnemde kabilenin nde gelenleri Musevilii,
Hazarlarn ounluu slam, bazlar da Hristiyanl benim
semilerdir.
Bilim alannda gebe Hazarlarn gya Dou Avrupa'da III.
- IV Yzylda Hunlarla birlikte ortaya ktklar eklinde bir
gr olutu. Aslna baklrsa Hazarlar da dahil olmak zere

Hunlarn da bir ksm ok eskiden beri Dou Avrupa'nn sa
kinleri olmu olabilirler. Hazarlarn - Trke orman halk an
lamna gelen tskit kabilesi Akatsirler, - ormandan bozkra sa
lan insanlar olduklar eklinde bir gr de var. (Gadlo,
1979, $. 60).
Onlar, 1. Binyln ikinci yarsnda Hazar'n kuzeybat kesi
minde gl bir erken feodal devlet yani Hazar Hakanl'm
kurdular. Bu devlet VII. Yzyl ortalarndan X. Yzyl sonlan
na kadar varln srdrd. Hakanln ilk bakenti Semen
der'di. Bu ehir Kumk topraklarnda, imdiki Mahakale ya
knlarndayd. Vlll. Yzyl balanndan itibarense bakent ldil
(Edil) ehri oldu. (imdiki Astrahan yaknlarnda).
Bizans imparatoru tarihi Constantine Porphyrogenitus (X.
yzyl) Hazarlar ve onlarla komu olarak yaayan halklarn ya
amlarn detayl bir ekilde anlatmtr. Onun, Kuzey Kafkas
ya ve Karadeniz'in kuzeyinde yaayan Hazarlar ve dier Trk
halklarn skitler diye adlandrmas olduka nemlidir (Kons
tantin Bagraorodny, 1991, s. 177)
imparator, olu iin yazd "De Administrando lmperio"
Clmparatorluk Ynetimi zerine) adl eserinde (Rusa eviri
si: Moskova , 1991) tahtn varisine Hazarlar kuvvetli bir dev
let olarak tantmakta ve komu halklar Hazarlara kar nasl
kkrtabileceini gstererek, "Uzlarn, komu olarak yaadk
lar Hazarlar ile savaabilme yeteneinde olduklarn" yazmak
tadr (s. 51).
Bizans, diplomatik manevralarla Alan ve Guzlar kendi sa
fna ekmeyi baararak, onlar Karadeniz boyundaki en byk
hasmna kar kkrtt. X. Yzylda Hazarlar ile Alanlar arasn
da savalar vuku bulmu; Alanlar, fiilen Hazarlara baml ol
maktan kurtulmulardr.
VIII. Yzyla doru Hazar Kaanl hemen hemen btn
Kuzey Kafkasya'y hakimiyet altna alm ve Bospor kylann
da glendikten sonra Krm'n bir blmn ele geirmitir.
Hazarlarla Ruslarn mnasebetleri dostane idi. Rus hkm

darnn IX. Yzyhn ilk yarsnda "hakan" unvan kullanyor
olmas da bu dostane ilikilerin bir delilidir (Novoseltsev, 1982,
s. 150-159). Hazarlarn Bizansllarla olan ilikileri ise bazen
dostane bazen hasmane idi; ama ortak dmanlar Araplarla
yaptklar savaa mttefik olarak girmilerdir. Ancak Bizans,
Arap Halifeliinin X. Yzylda zayflamasyla birlikte Hazarlara
kar Hristiyan Alan ve Ruslar kkrtm; Hazar Kaanl bir
yanlan onlarn saldrlan, dier yandan kehdi iinde yaad
i ekimeler sebebiyle yklmtr (Artamonov, 1962; Yakubovs
hiy, 1946, c. 3, no: 5; Kuznetsov, 1962; Pletreva, 1976, 1989).
Hazarlar, Araplarla girdikleri savata Kafkasya'nn ana bo
aznda, zellikle Alanya snrlarnda kaleler kurarak, Kuzey
Kafkasya dallarndan faydalanmlardr. Hazarlarn varisleri
- bu kale halklar- ise, kendilerine etnik akrabalklar olan
Trk Alan kabileleri arasnda asimile olmulardr.
Arap tarihileri lstahri ve lbni fwkal, "Hazarlarn bir b
lm esmerdir. Bunlara ve "Karahazarlar" denilir; dierleri ise
ak, beyaz tenlidir ve "hemen fark edilecek kadar gzel gr
nldrler"diye yazmladr (Karaulov, 1908, s. 113; Gadlo,
1979, s. 175).
Hazar Kaanl X. Yzyl ortalarnda yklnca, Hazarlara
bal olan Kuzey Kafkasya halklar kendi hrriyetlerini elde
ettiler. zellikle Hazar dnemi sonuna doru baz kabileler
millet olarak ekillenmeye baladlar.
VIII. - X. yzylda Alan, As, Bulgar, Hazar ve yerli Kafkas
dallarndan erken-feodal Karaay-Balkar halk teekkl et
mitir (Karayeva, 1966, s. 5-6; Laypanov, .1992, no:3?-33).
Hazarlar, Bulgarlar ve Alanlar, Kumk halkn ekillendiren
unsurlardan biri olmutur.
Yukarda sunulan ve rtlmesi mmkn olmayan delil
ler, Sarmatlann, Hun-Bulgarlarn ve Hazarlarn lskitlerin ahfa
d ve lskitlerinse, neolitik dnemdeki kurgan kltrne men-
sup en eski gebelerin genetik ardllar olduklarn ispat et

mektedir. Zikredilen btn kabilelerin Trk dilli olduklarnda
hibir phe yoktur. Trk halklarnn geleneksel kltrnn
tm kkleriyle lskit, Hun, Sarmat, Alan, Bulgar ve Hazar kl
trnn derinliklerine kadar uzand konusunda da terdd
te mahal yoktur. Ve aksine Hint-Avrupa halklarndan hi biri,
lskit-Sarmat kabilelerinin etnik kltrnn herhangi unsuru
nu muhafaza edememitir.
ALANLAR
M.S. I. Binylda Asya ve Avrupa'nn Trk kabileleri erken

feodal halklar olarak ekillenmilerdir. Bunlarn bir ou ken
di alfabesine ve devletine sahipti. En gl Trk kabileleri bir
liinden birisi de M.S. I. Yzyldan IV Yzyla kadar Kuzey
Kafkasya'da hkm srm olan Alan kabileleri federasyonu
dur. Bu federasyonun dalmasndan sonra Alanlarn bir ksm
375 ylnda Hunlarla birlikte batya gitmi, dier ksm Merke
zi ve Bat Kafkasya'nn dalk blgelerine ekilmi ve Kafkas
ya'nn Dou Avrupa, n ve Kk Asya halklarnn tarihinde
nemli roller oynamdr.
Alanlarn bir blm, Hunlarn basksyla batya ekilmi,
Fransa ve Ispanya'ya kadar gitmi; oradan da Cebelitark Bo
az zerinden geerek Kuzey Afrika'nn nemli bir kesimini
zapt etmitir. imdiki Cezayir, Fas ve Tunus snrlarnda Alan
Vandal Devletini kuran Alanlar, oradan gemilerle Roma'ya as
keri seferler dzenlemiler ve V yzyln sonunda Roma'y
tahrip etmilerdir. Daha sonralan Alanlar yerli kabilelerle ka
rarak lspanyol halknn ekillenmesinde yer almlardr.
Alanlar, Katalonya blgesi (Trke -"kinci Alanya") halknn
nemli bir blmn oluturmaktadrlar. lspanyol etnograf
Hoze Manuel Gomes-Tabanera, Trk-Alanlarn spanyol etno
genezine katldklarna vurgu yapmaktadrlar (Sovyetskaya Et
nografya, 1966, No: 5, s. 62).
ALANLAR 131
Kuzey Kafkasya'da kalan Alanlar ise, Hunlarla birlikte, on

larn, n Asya'ya ve Bat Avrupa'ya yapm olduklar btn se
ferlere katlmlar; yine Hunlarla birlikte 376 ylnda Gotlar
datp, srmlerdir. Gotlarn bir blm Knm'da kalm;
Vizigotlar, Kuzey Karadeniz civarndan Roma imparatorluu
snrlan iine girmiler; Ostrogotlar ise, Hunlarn mttefiki
olarak orduya katlmlardr.
Hunlar, ksa zaman zarfnda Avrupa'nn Fransa'ya kadar
olan byk bir blmn zaptettikten sonra, V Yzyln orta
snda Attila'nn lmyle Byk Hun Devleti blnerek ykl
mtr. Antik kaynaklardan anlald kadaryla, Hunlar, Avru
pa ve Bat Asya halklarna korku salmlar; bunun yannda Ro
ma ve Pers ordularnda hizmette bulunmulardr. Msr pisko
posu Synesius, IV Yzylda "Bize gre yabanc bir tarzda ei
tilmi, kendi geleneklerine gre yaayan, bize kar dmanca
planlar tasarlayan gen sava mfrezelerinden korkmamak
mmkn deil... Bu beyaz tenli, salar birbirine karm bar
barlarn bir ksmnn hizmetli olarak grev yapmas, bir ksm
nn ise. lider kadrosu olarak siyasi hayatta yer almas artc
dr" diye yazmtr (Uspenskiy, 1913, cilt I, s. 165-168).
inli yazar Chang-Ch'ien, M.. 130 ylnda, "Kang-ch'le
rin dou kolunun Hunlarn hakimiyetini kabul ettiklerini"
yazmaktadr. Yazar, bundan baka, Sr-derya'nm orta akmnda
Kang-ch' ad altnda ok sayda halk (120 bin adr) bulun
duunun altn izmektedir. Bunlar, Kangl kabilesine men
suptular. Bu blgenin son sakinlerinin adlar, XIX. Yzyla ka
dar varln korumutur.
Yang-tsay ve Alan-Aslarla tam benzerlik gsteren Kang-ch'
kabilesinin Hunlara bal, Kpak ve Kangllara akraba olan
bir Trk kabilesi olduu verilen bilgilerden anlalmaktadr.
Baka nemli bir noktaya daha dikkat ekmek gerekir: in
kaynaklar "Gebe ordas Kang-ch'.nn btn hatlaryla ke
sinlikle Yeilerle benzerlik arzettiini" belirtmektedirler. Y
eiler ise, Hunlarla ok benzemektedirler. u halde bu nokta-
132 TRK HALKLARJNIN KKENi
dan hareketle Yang-tsay, Kang-ch', Yei ve Hun halklarnn

birbirlerine ok benzetiklerini ve bunlarn Trk kabileleri ol
duklarn syleyebiliriz. Kang-ch'ler Sr-derya bozkrlarnda,
Yang-tsaylar Kang-ch'lerin kuzeybatsnda, Yeiler ise Sr
derya ile Amu-derya arasndaki bozkr blgesinde yayorlar-
d. Yeni aratrmalar Kang-ch'lerin sakin oiduklan toprakla
rn Karakalpak, zbekistan ve Gneybat Kazakistan' iine al
dn gstermektedir. Herhangi bir tarihe veya etnografn
btn ynleriyle Alan-Aslarla benzerlik gsteren Kang-ch'le
rin (Kangl) Trk olduklarn tartmaya aabileceini sanm
yorum (Biurin, 1951, s. 150-152).
"Alan" terimine antik dnem yazarlarnda ilk defa, I. Yz
ylda rastlanmaktadr. I. Yzyl yazarlarndan Seneka, A. Lu
can, Valerius Flaccus, Josephus Flavius ve dierleri Alanlar
kesin bir ekilde Kafkasya'ya yerletirmekte ve blgedeki olay
larla ilikilendirmektedirler. (Kovalevskaya, 1984, s. 85). Alan
larn M.S. 72-74 ve 135 yllarnda Kafkasya Albanya'sna
(Azerbaycan), lberya, Ermenistan, Mediya ve Kk Asya'ya
yaptklar tahrip edici aknlarndan, o dnemin bir ok yazar
bahsetmektedir (Kuzey Kafkasya Halklan Tarihi, 1988, s. 86).
Miladn ilk yzyllarnda Alanlarn giyim-kuam, tak, silah
ve tuvalat eyalar gibi maddi kltrnde Sarmat gelenekleri
etkisini srdrmeye devam etmitir (Ayn eser).
Horeneli Moses, Kuzey Kafkasya Alanlarnn Grc kay
naklarnda "As" ("s") adyla zikredildiini yazmaktadr.
Alanlar hakknda daha detayl ve tam bilgileri Ammianus
Marcellinus'da (IV yzyl) bulabiliriz. Yazar, hacimli "tarih"in
de Alanlar u ekilde anlatyor: "Alanlar uzun boylu, gzel g
rnml ve hafif san saldrlar. Silahlarnn hafiOii nedeniyle
olduka hareketlidirler. Daha sade ve daha kltrl hayat tarzy
la Hunlara tatamyla benzemektedirler." Yazar, szlerini "Onlar
barbar geleneklerine gre kllarn yere saplyorlar ve Mars'a
olduu gibi klca tapyorlar" diye srdrmektedir (Tarafmz
dan alt izilmitir - Yazarlar) (Latyev, 1906, s. 341).
ALANLAR 133
Ammianus Marcellinus'un verdii Alan ve Hunlarn kltr

ve yaam tarzlaryla ilgili karlatrmal analiz, burada sz
edilen "barbarlarn" Hunlar olduu konusunda pheye ma
hal brakmyor. Alanlarn klca sayg gstermeleri, onlarn
Trk zellii tadklar hakknda ak bir delildir. Hunlarn
atalan lskitlerin de klc tazim etmeleri bu delili teyit etmek
tedir. Hunlarn Mars'n kutsal klcn tazim ettiklerine, onlar
ok iyi tanyan Romal yazar Priscus da vurgu yapmaktadr
(Yordan, 1965, s. 90, 91, 102).
Trk ve Mool destanlarnn mukayeseli tetkiki, aratrma
_clar "silah nnde eilerek selamlama gelenei "Kl Tanr
s" - kelimesi kelimes. ine "Kl" - kltnn domasna yol a
t" hkmne gtrmtr. (Lipets, Sovyetskaya Etnografya,
1978, s. 109).
Kuzey Kafkasya'daki ortaa katakomblarnn kime ait ol
duu meselesi, u ana kadar pek az incelenmitir. Birok bilim
adam, hibir mesnet ve delil gstermeden onlarn Pers dilli ka
bilelere ait olduunu ileri srmtr, ama Hun-Trklerin defin
eklinin katakomb olduu bilinmektedir. (Berntam, 1940). Ye
ni verileri de gz nnde bulundurmak gerekir. Yukar Ku
ban'n yeralt galerilerinde ok sk olarak eski Trk runik ya-
ztlan bulunmaktadr. Bu konuya ilk olarak 1963 ylnda U .B.
Aliyev, A.C. Bauiyev, K.T. Laypanov, M.A. Habiyev (Aliyev ve
dierleri, 1963) deinmilerdir. Karaay ve Balkarya'da bulu
nan eski runik yaztlarn metinlerini ve ayn ekilde Avrupa'nn
dier blgelerindeki metinleri dil bilimcileri M.A. Habiyev
(1979, 1972, 1987) ve S. Y. Bayorov (1989) incelemilerdir.
Son yllarda Dastan'da Hazarlardan kalma ok sayda kata
komb bulunmu ve incelenmitir (Magomedov, 1983, s. 28-64).
Bu unsurlar gz nnde bulundurarak, Kuzey Kafkasya
ortaa katakomblarnn hangi halka ait olduunu belirleme
konusunda ihtiyatl olmak gerekiyor. Yazl kaynaklarn baz
verileri de bizi buna davet etmektedir. Italyan Plano Carpi
ni'nin Kuman veya Kpaklarn cenazelerini defnettikleri ek-
lindeki birok yazar yalanlayan bilgisine dikkatinizi ekiyo

ruz. Carpini. Kpaklarn cenazelerini defnetmeleri konusun
da yle diyor: " ... onlar gizlice araziye gidip, ot kklerini ka
zyp, byk bir ukur kazyorlar ve iine yana doru bir u
kur daha aarak ukuru geniletiyorlar" diye yazmaktadr. Bu
tr defin gelenei Kazaklar, Krgzlar ve Orta Asya'nn dier
Trk kabilelerinde de grlmektedir ki, burada katakomb me
zarlardan bahsedildii kesin (Puteestviye, 1957).
Sarmat-Alan kltrnn nemli uzmanlarnn dncele
rine, zellikle de M.P. Abramova ve VB. Kovalevskaya'ya gre,
toprak katakomlarn henz itinal bir analizi yaplmamken,
bunu Kuzey Kafkasya Alanlarnn etnik zellii olarak kabul
etmek mmkn deildir (Abramova, 1982, s. 15; Kovalevskaya,
1984, s. 92).
Katakomb kltr kaynaklarnn anlalmas iin Avrasya
bozkr ortaa arkeoloji uzman A.P. Smirnov anahtar ver
mitir. Yazar yle diyor: "Maalesef katakomb mezarlarn orta
ya k meselesi yeterince aratrlmamtr ve byk ihtimal
le bu mezarlarn ilk rnekleri, Altay ve Yedisu'daki Hun-Sar
mat dnemi mezar kalntlardr." (Smimov, 1971, s. 300).
Ortaya konan materyaller Alanlar veya Aslarn Trk olduk
larn ispat etmektedir.
Alanlarn diline ait mevcut veriler de, onlarn Trk dilli ol-
duklarn gstermektedir. Peki biz o konuda ne biliyoruz?
Alanlar ve dier Trk halklarn ok iyi bilen doulu yazar
lar, onlar Trk olarak adlandrmaktadrlar. Rus vakanvisler,
defalarca bahsettikleri Aslan (Yaslar), yani Alanlar ok iyi ta
nmaktadrlar. ok sayda Rus prensi, Yas kzyla evlenmitir.
Josephus Flavius'un "Jdea Savalar" adla eserinin ilk eski
Rusa eviri ve erhini yapan kii, Yaslarn dili konusunda
"dilleri sanki Peeneklerin dili gibidir" demektedir. (Meersky,
1986, s. 454, 530).
Bilim adamlar, Alan (As)larm dili sz konusu olduunda,
genellikle XII. Yzyl Zelenuk kitabelerine dayanmaktadrlar.
ALANLAR 135
Bu kitabeleri incelemekle megul olan kiiler, tabii olarak Vf

Miller ve Vl. Abayev'in etkisi altnda kalm; Osetin dilinden -
Iran dili grubu- faydalanarak ona yeni harfler ilave ederek,
hatta mevcut baz iaretleri dzelterek bu kitabeyi okumaya
almlardr. Fakat Osetin diline istinaden girdirilen bu d
zeltmelerden sonra metin bir takm anlamsz isim ynna d
nmtr. Halbuki sz konusu metin Karaay-Balkar dilinde
her hangi bir dzeltme olmakszn fevkalade dzgn bir ekil
de ve kolayca okunabilmektedir. Burada Zelenuk kitabesinde
rastlanan baz Trke kelimelerden rnekler vereceiz:
"Iuurt"/"curt": "ata yurdu", "vatan",
"Yabgu": "sorumluluu yerine getiren" kiiye verilen un-
van, san,
"lyiP'/"cyp": "toplayarak", "birletirerek",
"Te"/ "de": "syle", "anlat",
"Zl": "yl",
"Intinir": "gayret etmek, can atmak",
"Belnif': "ayrlm", "blnm".
Zelenuk kitabesi tamamen retici ve t verici bir zel
lie sahiptir: "lisus Christ (Hz. sa] naibi Nikolay, Hobsa (Du
lo, Batbay, Avdan, Suvan) yurdundan ard. Yalnzca o, ata
yurdunu brakp Alanlani yurduna (bozkr, vadisine) giden
Abdan(t) Bakatar Bek'i birletirmek .(iin) alelacele haber
(gndermeye) alt. kz yl"* (Miziyev, 1986, 110-116).
Bizim dncemize gre bu yazt, bugne kadar kabul edildi-
------------------------
* evirmeye a.ltmz bu metnin Rusas da bu ekilde bozuktur
ve tam bir anlam kartm olduumuzdan emin deiliz. Zaten Lay
panov, Miziyev'in daha nceki evirileri de nisbeten farkl. Ayn
metni F. Fettahov daha baka bir ekilde evirmitir. Miller ve
Abayev'in evirileri ise ok daha farkldr. rnein Fettahov'un e
virisi yle: ':Jesus Christos. Nikola'nn adi. Eer byseydi, nde
gelen lkesini ondan (daha iyi) kimse savunamazd. Tarbakatay
yurdundan Alan denilen balarndaki han takip etmek zorunday
dlar. At yl." (ed.)
i ekliyle bir mezar kitabesi deildir. Kitabenin bulunduu

yerde baka herhangi bir mezarn olmamas da bu dncemi
zi teyit etmektedir.
Persologlarn genellikle delil olarak ileri srdkleri ikinci ki
tabe, XII. Yzylda yaayan mehur Bizansl air ve bilim adam
Johannes Caesar'n kaydettii Alan selamlamas denilen Alanca
bir cmledir. Osetin dilinin yardmyla sz konusu metni oku
mak iin aratrmaclar ona baz dzeltmeler ve hatta ilaveler
yapmlardr. Vl.Abayev'in evirisinde selamlama u ekildedir:
"lyi gnler, hanmefendi, nerelisin sen? Sen utanmaz msn, ha
nmm?" Kanaatimizce XII. Yzylda bir insann hanmefendisi
ne, kraliesine kar bu ekilde hitap etmesi pek mmkn deil
dir. Bu cmlenin Trk diliyle yazld muhakkak. Metin ieri
sinde dikkat eken ortak Trke kelimelerden bazlar:
"Hos"/ "ho": "iyi" (Ho)
"Hotn"/"hotn": "hatun"
"Kordn"/"kording": "grd", "grmek"
"Kaitarif': "dnp", "bir yerden dndkten sonra".
"Oynge": "bir deyi", Karaay-Balkarcada yaklak karl-
. "Nasl byle olabilirdi ki?" veya "Nasl byle oldu?"
Demek ki, sz konusu kitabe tek bir ifadeyle Alanlarn (As
larn) Trk dilli olduklarn gstermektedir.
Aslarn, ya da Macar Aslarnn Trk dilli olular Y. Nemeth
tarafndan yaynlanan, 1422 yl "Macar Aslarnn Eski Keli
meleri Szl"nce de desteklemektedir. Bu belgedeki kelime
lerin ounluu Trkedir (Miziyev, 1986, s. 117-118).
imdi de Alanlarn onomastiine bakalm.
Alan kabilelerinin onomastiinde farkl yazarlarn birok
deiik neticeler kardklarn grmekteyiz. Bununla beraber
bu aratrmaclar Trk kabilesi Aslar/Alanlarn gerekliini
kabul etmektedirler. Burada Alanlarn zel adlarndan birka
rnek vereceiz:
ALANLAR 137
Alda: n tarafta, ilerde, idareci

Aldah: Adak, sz verilmi
Aspar: arur, asil
Boza: G, kuvvet, destek
Buyurgan: Efendi, hkmdar
Kandak: Kan/Han/Prens; Kandk: Veliaht/ Prens
Haskar: Kurt
Bazuk: Kaln, iri
Ambazuk: En, kaln
Huanhua: Hunhar, kana susam, yrtc, zalim
Urdur: Vuran, darbeleyen
Burduhan: Burdi ("gzel koku vermek") + han ("prens")
Gzel kokulu han
Durgulel: Turgu (Trk kabile etnonimi)+ el (halk, kabile).
Borene: Bor ("kat")+ Ana ("ana"): kat ana.
Huddan: Kurnaz.
Altun: Altn.
Sathi: yzeysel, stteki.
Uzur-Bek: Ozar ("ne geen")+ Bek ("prens") .
Paracan: Para ("para")+ can ("can").
Aav: Ac, sz.
Arslan: Aslan.
Burikan: Buri, Br ("kurt")+ kan ("kan").
Buriberdi: Kurdun verdii.
Yukarda verilen ve 1-XIV: Y zyl kaynaklarnda mevcut
olan Alan-As isimleri, onlarn tayclarnn Trk dilinde ko
nutuklaryla ilgili btn pheleri datmaktadr.
Bu sonu, bizzat "As" ve "Alan" terimlerinin etimolojisiyle
de desteklenmektedir. "As" kelimesi Trk dillerinde pek ok
anlama gelmektedir: "gemek", "baka bir yere koymak", "da-
, ykseklii amak" ama harfi harfine "kakm" (as) olarak

evrilmektedir (DTS, s. 59). Hazar kelimesinde ana ksmn
"Kaz" ("Kaz") ("Hazar"/"Kazar": "kazlar/insanlar") olduunu
anmsayalm. Neden Aslarn kendi adlarnda "Kakm" (As) ol
mas mmkn olmasn? Her halkarda edebiyatta "As" terimi
nin, henz tatmin edici bir izah yaplamamtr.
"Alan" kelimesinin izah konusunda ise Persolog bilim
adamlar, bir kural olarak, bu terimin Avesta'da geen Arya,
Ari veya "elen" yani "olen" (Abayev, 1949) kelimesine bala
yan V. 1. Abayev ve G. Vemadsky'nin grn desteklemek
tedirler. Bu bak as orijinal bir bakur; fakat, antik Bizans
l, Arap-Pers, Ermeni, Grc yazarlardan hi biri, Alanlar hak
knda bu tr isimler zikretmemidir. Hibir yazar bir kere da
hi olsun Alan kelimesinin yerine "Arya" ve "Elen" terimini
kullanmamtr. "Alan" etnonimini Trke "ulan"/"oglan"
("olan"): "oglan - olan - alan" ile badatrma teebbsnn
yeterli olduunu zannetmiyorum.
Trk ve Tatar dillerinde "Alan" kelimesi "ova" "vadi" "or
man kenar" "arazi" anlamna gelmektedir. Belki Alanlar ken
dilerinin "ova halk" diye adlandrm olabilirler, nk onla
rn byk ounluu ova ve vadilerde yaamlardr. Her hal
karda bu mesele zerinde biraz daha almak gerekiyor.
"Alan" ve "As" kelimeleri acaba ada Trk dilli halklarda
korunmu mudur? "As" kelimesi Krgzlar, Kazaklar, zbek
ler, Nogaylar, Altaylarda ayn bir kabile ad olarak muhafaza
edilmitir. Nogaylarda "omusli-As" "Dort-ulu-as" "Kara-as"
"Ak-as" "Kult-s" "Tartu-ullu-as" diye bilinen kabileler var
dr. Dalk Karaba'da "Drt-as" 'Assn" etnonimleri, "Az-Ki
zi" toponimi (Eski Trke "As-kii" ile zdelik gstermekte
dir) mevcuttur. "As" terimi ayn ekilde Macar, Moldovya to
ponimisinde de muhafaza edilmitir.
Trk kabilelerinden "As" ve "As-kii" Orta Asya, Krm,
Kuzey Kafkasya ve komu blgelerdes ortaalarda var olmu
tur. Pek ok ortaa yazan da bu konuda bilgi vermektedir.
ALANLAR 139
Arap tarih ve corafyac Ebu'l Fida XIV. Yzylda Kafkasya'da

bulunmu ve blge hakknda gayet iyi bilgiler derlemitir.
Abu'l Fida "Abhazlann dousunda Trk ve Hristiyanlk inan
cna mensup Alanlar ve Aslar yaamaktadr" diye yazmtr. Bu
nemli bilgiyi V.1. Abayev muteber olarak kabul etmektedir.
Abayev yle diyor: "Sanyorum Ebu'l Fida'nn ahitlii kesin
bilgi sahibi olmann bir sonucudur ve belirleyici bir kymete
sahiptir. O, Karaay ve Balkarlan, Alan ve Aslar adyla biliyor
du ve doru olarak Trk diye adlandrmaktadr. Gnmze
kadar Karaay snrlar iinde Alanlar ad glenmi (Megre
lov'un azndan) ve Balkarya'da - Aslar ad perinlenmitir."
(Abayev, 1960, s. 131).
Karaay ve Balkarlarn, 1949 ylnda Kazakistan'a ve Orta
Asya'ya zonmlu ge tabi tutulmalarndan sonra, V I. Abayev,
"Osetyinskiy Yazk i Folklor" (Osetin Dili ve Folkloru) adyla
yaynlanan kitabnda cezalandrlm halklar hakknda yazma
cesaretini gstermitir. Ezcmle o, "Megrel terminolojisinde
"Alanlar" terimi gnmze dein kalabilmitir; terim teselsl
yoluyla Karaaylara kadar tanm, bunun dnda "babayiit"
ve "kahraman" terimleri de kalmtr." diye yazmaktadr (s.
47). Bu konuya, 1914 ylnda da Grc dil bilimcisi 1. Kipiid
ze "Gramatika Mingrelkovo (lverskovo) Yazka" adl eserinde
yer vermitir.
imdiki Osetinlerin ad: "lron"dur. (ranllar da kendilerini
byle adlandrmaktadrlar) "As" ve "Alan" kelimeleri onlarn
dilinde yoktur. ran dilli Osetinler, bu gne kadar iyi komu
luk ilikileri iinde bulunduklar Balkarlar "As", Balkarya'ya
"Asiag" ("Asiya"), Karnay' ise "Stur-Asiag" ("Byk Asiya")
diye adlandrmaktadrlar. Bu durum, bizim Osetin ve Karaay
Balkarlarn atalarnn ok uzun bir zamandr birbirleriyle ili
ki iinde bulunduklar eklindeki grmz destekleyen is
tisnai nemi haizdir. Osetinler Alan birliine katlm olmala
nna ramen, Trk dilli Alanlar ve Aslarn (Yaslarn) etnik ha
lefleri Karaay ve Balkarlardr.
Eski Grc yllklarnda "As" terimi, "os", "ovs" olarak ge

mektedir. Vahtang Gorsagal (V Yzyl) zamannda Grcler,
Hunlara "os" diyorlard. XVIII. Yzylda mehur Grc tarih
i ve corafyacs Vahuti, "Balkarlar", "Oslar" diye adlandr
maktadr. O, bu konuda unlar yazmaktadr: "Basiani (yani
Balkarya - yazarlar) kuzeyden Basiani ve erkesya'y blen
erkes dayla; doudan, Basiani ve Digor arasnda uzanan
Kafkas dayla; gneyden Raa ve Basiani arasndaki Kafkas
dayla ve batdan Svanetya ve Basiani arasna giren Kafkas da
yla snrlanmaktadr. Buradaki Ovslar, dier btn Ovslar
dan daha soyludurlar. Onlarn arasnda kleletirilmi kyl
lere sahip byk iftlik sahipleri mevcuttur. Basian rma,
erkesya' dan geerek Terek'e karmaktadr." (Vahuti, 1904).
Hemen hemen btn Trk kabilelerinin eski blgelerinde,
Altay dalan ve Orta Asya'da, - "Alan" ve "As" etnonimleri
muhafaza edilmitir. "Alandan kelgen" yani "Ovadan gelen"
deyii, halen Altay kabilelerinde kullanlmaktadr. Alanlar,
Trkmenistan'da "Salr" kabileleri bnyesinde Karamanlarn
bir kolu olarak ayn bir boy grubu olarak bilinmektedirler. Bu
Alanlarn dili Trkmencedir ve saylan 1500 hane kadardr.
Anlatlanlara gre onlar Trkmenistan'a muhaceretlerine ka
dar eskiden beri hep Manglak'ta yaamlard ve orada ken
dilerine ait bir Alan kalesi vard.
VV Barthold, Ingiliz arkiyats Hirth'e dayanarak yle
der: "Hirth, Trkmenlerin Hunlar tarafndan fethedilen Alan
larn torunlar olduklar sonucuna varmakta ve bu vakann
kabul grmesinin Trkmenlerin soy ktnn aklamasn
da kullanlabilecei grn savunmaktadr. .. Bu gr he
nz 1896'da Aristov da dile getimtir." (Barthold, cilt II. B
lm I, s. 551).
Karaay ve Balkarlarda "Alan" etnonimi birbirine hitap ke
limesi olarak saklanmtr. Ancak, burada nemli bir detaya
dikkat ekmemiz gerekiyor: "Alan" kelimesi "hsm" "akraba"
anlamnda kullanlmaktadr ve Karaay ve Balkar dilini anla-
ALANLAR 141
yan kiilere, dier bir ifadeyle akrabalara kar hitap srasnda

iletilmektedir.
Antik a ve ortaa yazarlar, Alanya szc ile Kuban
Karaay'n yukan ksmlarna iaret etmektedirler. Bu blgeler,
XVIII.-XIX. Yzyl Rus askeri topografya haritalarnda da bu
ekilde adlandrlmaktadr. Hatta Grcistan devlet haritalarn
da Iran dilli Osetinlerin topraklarndan geen Grclerin as
keri yollarnn rotas yledir: Kartalaniya, eenistan, lngu
etya, Svanetya, Gizeldon, Ardon, Uruh ve dier nehirlerin u
rad Osetya'nn Kurtatin, Alagir, Digor ve Koban boazlar
dr. Svanetya'dan batya Kuban ve Laba arasndaki dalarda,
yani Karaay snrlarnda Alanlar iskan edilmitir (Miziyev,
1990, s. 93). Karaaylan komular olan Megrellerin "Alanlar"
diye isimlendirmeleri, tabloyu tamamlamaktadr (Kipidze 1
Gramatika Mingrelkovo Yazka, St.Ptbr., 1914).
Baz Oset dil bilimcileri, sadece Osetya deil, Karaay ve
Balkarya snrlan ierisinde de, gya Iran dilli Alanlardan kal
ma pek ok Pers yer ad olduunu ispat etmeye almaktadr
lar. V.F. Miller, bu noktadan hareketle, Balkarya ve Karaay s
nrlan iinde vaktiyle Osetin-Alanlann yaadklarn kantla
mtr (Miller 1987, bl. 3, s. 7). 1996 ylnda yaplan Osetin
halknn kkeni konulu bilimsel sempozyumda da belirttii
miz gibi, bu tr grler toponimlerin yanl okunmasndan
kaynaklanmaktadr. rnein Zagdan nehri. V.1. Abayev, bunu,
Osetince "Sag" ("geyik") + "don" (rmak") kelimeleriyle
"Olenya reka" ("geyik(li) rma") eklinde aklamaktadr
(Abayev, 1949, s. 367). Karaaylar ise bu nehri "Zagzan" olarak
adlandrmaktadrlar. "Zak"/"cak" "muhafaza olunan" + "zan"
(yn"). Ullu-Kam nehrinin adn Persologlar "Byk boaz"
olarak evirmektedirler. Aslnda ullu", btn Trklerde
umumi olarak "byk" demektir, "kam" [kem] ise Osetinler
tarafndan Trklerden alnmtr ve "rmak" "boaz" anlamn
dadr. Hatta Osetinlerin en nemli rma olan Terek, Osetler
ve Karaay-Balkarlarca ayn ekilde "Terk" olarak adlandnl
maktadr, ama etimolojik olarak Osetce deildir. Terim, Kara-
ay-Balkar dilinde "hzl" anlamndadr ve nehrin ak zellii

ile uygunluk gstermektedir (Laypanov, 1967). Eski Trk di
linde ise, "Terek", "rmak" anlamna gelmektedir.
M.A. Habiyev ve H.M.1.Hacilayev'in tespitlerine gre Ka
raay snrlan iinde hibir Persce toponim yoktur. Fakat Iran
dilli Osetlerin yaadklar Oset snrlan iinde ok sayda
Trke toponim mevcuttur. Bu gerek, Oset-Dil bilimciler ta
rafndan da kabul edilmektedir. Mehur toponom A.D.Tsaga
yeva, Kuzey Osetya yer adlarnda kk byk birok carafi
yer adlandrmasnda bir hayli Trk-Mool izini tespit etmitir:
"Osetya toponomikasnda Trke ve Moolca aklanabilen
yz elli kadar toponim vardr. Bu toponimler genel olarak
cumhuriyetin dalk ve dz alanlarnda eit ekilde dalm
durumda. Trk-Mool toponomisine ait olan yer adlarna k
k byk corafi adlarda rastlanmaktadr. Bunlar farkl leksi
kolojilere aittir. Biz, burada, sosyal hayat, ahs isimleri, cora
fi terimler vs.ye ait kavramlar yanstan szckler buluyoruz."
(Tsagayeva, 1972, s. 253-254).
lte onlardan bazlar:
"Basmata": "Yksek tepeler". Trke "ba" ("ba")+ "tay"
("dalar").
"Akmaz" : "ak" ("beyaz")+ "ba" ("ba").
"Galauzidon": "kala" ("kale") + "uz", "auz" ("az" "bo
az").
"Sularta": "sular" ("sular", "rmaklar" + oul "t"si ve "a"
taks almtr.
A.D. Tsagayeva, Osetya'da birok yer adnn Trke "da"
kelimesiyle yapldn yazmaktadr: "Daldah": "kk da
lar"; "Ualdah": "yksek dalar"; "Mstdah": "buz da" vs.
Osetya'da Tengirtay: Tann da'nm - Trke ("Tengri" +
"tay")- olmas ok ilgintir.
Trke "tbe", "tbe" ("tepe, "ykselti") "kl"/"gel"
("gl"). Tatartup: "Tatar tepesi, boy''; "Kolidon": "gl suyu"
ALANLAR 143
gibi z Trke olan toponimler az deildir (Ayn eserde, s.

256-257).
Demek ki, Karaay'da Farsa toponimler yoktur; ama Bal
karlarda tek tk olmasna karn, Osetya'da ok sayda mev
cuttur.
Trk dilli Karaay ve Balkarlar, lran dilli Osetlerle yzyllar
boyunca komu olarak yaamalar nedeniyle, karde saylabi
lecek bu halklarn maddi ve manevi kltrlerinde pek ok or
tak deer vardr. Leksikolojik etkileim olduu da phesizdir.
Ancak Karaay-Balkarlarn Oset diline etkisi, Osetlerin, Kara
ay-Balkarlarn diline olan etkisinden daha fazladr. Prof. M.A.
Habiyev, "Vzaimoyavleniye Yazkov Harodov Zapadnovo Kaf
kaza" (Bat Kafkasya Halklarnn Dil Etkileimi) adl kitabn
da, pek ok leksikolojik alnt rnei vermektedir. Biz de on
lardan bazlarn burada vermeyi uygun bulduk.
"Ana": "ana" . Osetler, Adgey ve Abhazlarca alnmtr.
"Ata": "baba, "ada" (Osetin), "ade" (Kabardin-erkez).
"Gkka": "bebek", "ocuk" (Trke), "gagi" (Osete).
"Kz": "kz", "kz ocuk" (Trke), "z" (Osete).
"Tamada": "tam ata"'dan ("evin babas", "aile babas", "ev
sahibi", ailedeki yal olan") hemen hemen btn Kafkas dil
lerinde "yal/byk" anlamnda kullanlr.
"Azau": "kpek dii".
"Ahn": "mide"; "aa"(a") + kn "mahfaza": "yiyecek
mahfazas" (Karaay-Balkar), "alsn" - "mide" (Osete).
"Bogurdak": "boaz", "grtlak/hanere" (Trke - genel) -
"grtlak" ( Osete).
"Burun": "burun" (Trke - genel) "brng" (Osete).
"Gbt": "karn" "tulum, krba" (Karaay-balkar) "gebeta"
(Osete).
"Cal": "yele" (Karaay-Balkar) - "dzal'' -"sa" (Osete).
"Cukka": "meme ucu" (Oset).

"Cuh": az" (Trke - genel) -"dzuh", "uh" - "az"
(Osete)
"Sakal": "Sakal" her iki dilde de kullanlr.
Trk haklarnn ve ayn ekilde Alanlar, Karaay-Balkarla
rn etuugem:zinin aklanmas konusunda Yenisey'in yukanla
nnda, Altay, Yedisu, Talas, ldil, Dn, Macaristan ve Bulgaris
tan'da daha nce bulunan ve son yllarda ise Kuzey Kafkasya
ve Karaay-Balkarya'da ortaya kanlan eski Trk runik kita
berinin nemli bir yeri vardr.
Runik kitabeleri okuma metodlarn yeniden gzden gei
ren ilim adamlanndan mehur arkiyat V. V. Barthold, Mer
kezi ve Orta Asya Trk halklarnn tarihinin incelenmesi ko
nusunda eski Trk kitabelerinin nemli kay1aklar oluturdu
unu gstermitir. (Bartold, 1928, s. 11-12).
1936 ylnda bulunan runik kitabelerin tam metni, 1936-
1944 yllarnda deerli Trkolog H.N. Orkun tarafndan "Eski
Trk Yaztlar" ad altnda lstanbul'da yaynlamtr.
Son zamanlarda Kuzey Kafkasya'da bulunmu olan kadim
Trk runik yaztlarnn tercmesi Karaay-Balkar dilinden fay
dalanlarak yaplp yorumlanabilir.
L.N. Gumilev, Karaay ve Balkarlar hakkmda "Eski Trk
halklarnn ekillenmesinden daha evvel mnferiden ekillen
milerdir" diye yazmaktadr (Gumilev, 1967, s. 66). Bu dili ko
nuan insanlar, yzyllar boyunca dier Trk halklaryla yo
un temas halinde bulunmadklar iin dilleri "duruluunu"
korumutur. Dolaysyla eski Trk kitabeleri Karaay ve Bal
karlarca nisbeten daha kolay anlalmaktadr.
Trkolog ve Slavist Profesr U.B. Aliyev u fikri ortaya s
ryor: "Karaay-Balkar dili eski Trk dillerinden birisi olup,
zel bir ilgiyi hak etmektedir. Bu dil, onu konuanlarn tarihi
hayat artlan sayesinde, Trk dillerinin tarihi ve mukayeseli
ALANLAR 145
grameri konusunda olduka deerli birok zellii muhafaza

etmitir." (Aliyev, 1972, s. 3).
Trkolog A. K. Borovkov, Karaay-Balkar dilinin nemi ko
nusunda henz 1932 ylnda unlan yazmtr: "Artk daha da
anlald ki, aratrma metodolojisi asndan Karaay-Malkar
dili, bulunmaz Hint kuma gibi, Trk dil sisteminde birinci
sray. almaktadr." (Borovhov, 1932, s. 39).
Karaay'da runik yazlar bilim adamlannca ilk defa XIX.
Yzyl sonlarnda ortaya karlm, ama Trk kitabeleri bura
da yakn zamana kadar tamga (tavro) olarak alglanmtr. 1960
y.lnda Orta a Humarin ehrinin yklan kale duvarna ait ta
lar zerindeki bu gizemli yaztlar, o talarla mandra binas
kurmakta olan iilerin dikkatini ekmitir. 1962-1963 ylla
rnda Humar, San-Tuz civarnda, Alan ehri Gila'da ve Kara
ay'n dier yerleim birimlerinde ok sayda eski Trk yaztla
r bulunmutur. Bilahare eski Trk epigrafik eserlerinin arat
rlmasna 25 y.l emek veren filoloji bilim doktoru S. Y. Bayo
rov, byk miktarda petroglif ve yz kadar runik yaztl eser
bulmutur. Bu yaztlarn bulunduu blge, Karaay ve Balkar
ya snrlarn, ayn ekilde komu blgeleri, erek nehrinden
balayarak Dou Balkarya'ya ve Bat Karaay'da Byk Laba
nehriyle biten snrlar kapsamaktadr. Bu yaztlar, esas olarak
erek, egem, Baksan, Hasaut, Malka (Balk) Ceguta, Gila ve
dier nehir vadilerinde bulunmutur. S. Y. Bayorov onlar tet
kik etmi ve "Avrupa'nn Eski Trk Runik Eserleri. Kuzey Kaf
kasya Blgesinin ldil-Don ve Tuna Blgesi lle tlikisi" makale
lerini kitap olarak yaynlanmtr (Stavropol, 1989). Hasaut ka
ya mezarlarndaki (Kislovodsk'a yakn) ve Alan ehri Ind'ta
(Kuban'm yukarsnda) "Epitaflar pek ok halde iki yaz stiliy
le yazlmtr: Runik ve eski Uygur yazs" (Ayn eser, s. 28).
Humarin yaztlar hakknda, dnya epigraf tarihinde yeni
bulularla ilgili ilk makalelerden bazlarn, deerli Trkolog
A.M. erbak ve Alan tarihi uzman arkeolog V.A. Kuznetsov
yaynlamtr. Sonuncusu, Karaay ve Balkarlarn etnogenezi
nin tetkikinde runik yaztlarn bulunmasnn muazzam bir rol
oynayacan belirtmektedir. Bununla birlikte, V.A. Kuznetsov

muhkem kale surlar bulunan Humarin ehrini Bulgarlarn ve
ya Hazarlarn ina etmi olabileceini dnmektedir. Halbu
ki runik yaztlarn bulunmasna kadar btn arkeologlar bu
ehri Alanlarn kurduunu ve hatta ortaa Alanya'smn ba
kenti olduunu kabul etmilerdi (Kuznetsov, 1963, s. 283-290).
Bu ehirde yaayan Alanlarn, en batan Trk dilli olulr te
zinden hareket ederek, bir delil daha sunmu olmak iin, V.
Yzylda yazlan "Ermenistan Tarihi" adl eserde yer alan Alan
ca bir cmlenin evirisini vermek istiyoruz. Bu cmle gerek ese
rin yazan, gerekse onu Ermeniceden eviren kii ve Ermenice
ve Farsa bilen dierle-;i tarafndan tercme edilmeden brakl
mtr. Fakat bu cmle u yaknlarda M. A. Habiyev tarafndan
tercme edilmitir. Kitapta hanendelerin Ermeni hkmdar
Artaes'le evlenen Alan kraliesi Satenik (Satinik, Sartinik) ere
fine yazlm Alanca bir arky okuduklarndan bahsedilmekte
dir. Alanca metin yle: "Artahur havart tiz havartsi". M.A. Ha
biyev, bu ifadenin, Karaay-Balkar dilinde u ekilde sylendi
ini ifade etmektedir: "Artahr haparn tiz hapari (haparts)".
Eski Trkeden evirisi: "Hikayeci, hikayenin son blmne
ge" (Habiev, 1987, s. 25). yle bir eviri de mmkn olabilir:
"Son hikayeyi anlat, hikayeci."
Grld gibi bilimin Alanlar'm diliyle ilgili olarak ortaya
koyduu deliller, onlarn Trk dilli olduklarna .ahitlik et
mektedir.
Osetlerin tarihini ve hayat tarzn ok iyi bilen Profesr
G.A. Kokiyev, "Sahip olduumuz malzemenin tetkiki, Osetin
lerin atalarnn Alanlarla zdeletirilmesini ne kadar phe
liyse, Balkar ve Karaaylarn Kafkasyal Alanlarla zdeletiril-
mesinin bir o kadar doru ofduu sonucuna gtrmektedir"
derken haklyd. (Kokiyev, 1941, 28 Ocak).
Arkeolojik veriler de, Alanlarn ve atalarnn Trk dilli ol
duklar ynndeki tezin lehine tanklk etmektedir. Bu verile
re gre, Karaay ve Balkarya'da Hunlar ve Bulgarlarn buraya
ALANLAR 147
gelilerinden nce Alan ehir ve kyleri vard. Arkeologlar,

XIII. Yzyla kadar varln srdren katakomb defin gelene
ine istinaden, buradaki el aletleri, silah, at koumu ve sera
miklerin olduka byk bir ksmnn Alanlardan kaldn
tespit etmilerdir. Bu ehirler ve yerleim birimlerinin maddi
kltr Trk kltrdr ve Bulgarlarn gelilerinden uzun
zaman nce teekkl etmitir (Katakomblar, balballar, at ko
umlar vs. ) (Biciyev, 1976; 1987; 1989). Buna sadece Hu
mar'daki gibi ehir duvarlarnda olanlardan baka, Alan kata
komblarnda, Sar-Tuz (Tokmak-kaya) aulunda bulunan eski
Trk kitabelerinin varln ilave edersek, ileri srdmz
tez salam deliller kazanm olacaktr.
Alanlarn Trk dilli olduklar konusunda baka deliller de
gsterilebilir. S. A. Pletneva, Trkenin Hazar Kaanl'nda,
Alanlarda ve Bulgarlarda alfabe ve resmi dil olarak kabul edil
diini belirtmektedir. (Pletneva, 1967). IX. Yzyl yazar Yosef
ben Gorion da Alanlar Trk olarak kabul etmektedir. X. Yz
yl yazar lbn Dasta'ya gre ise, sadece Bulgarlar deil, Tulaslar
da Trk dilli halklardr. "Tulas" VA. Kuznetsov'un grne
gre, "Dallar" "Aslar" anlamna gelmektedir ki, Karaaylar
ve Balkarlardr (Garkavi, 1884, s. 39; Kuznetsov, 1962, s. 73,
87). Aynca, Kuznetsov, Alan krallarnn Trke unvanlar kul
landklar da belirtmektedir (Kuznetsov, 1984, s. 113).
Aralarnda lran dilli halklarn ve dier kabilelerin olmasna
ramen, yukarda sunulan deliller ve malzemeler, Alan-Aslarn
etnik ve dil olarak Trk olduklarm ispat etmektedir. Alanlar
sadece Karaaylar, Balkarlar ve Osetlerin deil; ayrca, een,
Ingu, Kumk, Abazin, Abhaz, Grc, Azerbaycanl, Ermeni,
Trkmen, Macar, Yunan, Trk, Rus, spanyol ve Cezayirlile
rin, keza dier birok halklarn etnogenezlerine itirak etmi
lerdir. Dier Tidk kabileleri gibi, Alanlar da insanln tedrici
gelimesinde ok nemli roller oynamlardr. Onlarn brak
tklar Nijne-Arhz, uanin (oanin), Sentin ve dier nemli
kltr yadigarlar, btn dnya tarafndan iyi bilinmektedir
ve bunlar btn insanln servetidir.
NETCE OLARAK
Bilim, Trklerin dnyann en eski halklarndan biri oldu

unu gstermitir. "Trk" etnonimi, M.S. IV Yzylda Merke
zi ve Orta Asya'da Trk Kaanl'nn kurulmasyla tannm
tr; ama, bu etnonim, bundan ok daha nce, belki de insanl
n neolitik gelime dneminden nce ortaya kmtr. Bunun
en iyi kant, Komi, Mari, Udmurt, Alman, Tibetli, Birman vb.
gibi ok eski halklarn kendilerine aldklar etnik adlarn se
mantik adan "adam", "insanlar" ve "gerek insanlar" anlam
na geliyor olmasdr. (Kryuhov, 1984, s. 728).
Deerli bilim adam ve Trkolog A.N. Kononov, "Trk" et
nik adnn eski Trkede "insan" kelimesinden geldiini be
lirtmektedir (Kononov, 1949, s. 40 - 47).
Bir sre ncesine kadar bilim adamlarnn byk ounlu
u btn Trklerin ana yurdunun Altaylar olduu fikrini des
tekliyorlard. Kk bir grup Trkolog - Y. Nemeth, A. Za
yonkovsky, M.iraliyev ve benzerleri ise Trklerin anayurtla
rnn ldil-Ural blgesi olduunu savunmulardr.
Elde edilen malzemelerin objektif analizi Trklerin ilk ata
yurdunun ldil civar, Ural blgesi ve civardaki bozkr ve yar
bozkrlar olduu sonucuna varmaya imkan tand iin bu g
r savunanlarn says srekli artmaktadr. Modern bilimin
ortaya koyduu tarihi-etnografik, arkeolojik, lengistik ve
antropolojik belgeler, bizi de bu sonuca gtrmtr.
NETiCE OLARAK 149
Eski oyma mezar kltrnn yaylma alanna nazaran, bi
zim M. . IV Binyl sonlarnda idil-Ural blgesinde etnik olu
um srecenin hzland bir srada ortaya ktm tahmin et
tiimiz kurgan kltr, 500-600 yl zarfnda ok geni bir bl
geye yaylm; arvac-gebeler Avrasya sahasna salmlar
dr. Bu arvac-gebeler douda Baykal-tesine ve Manur
ya'ya, batda Tuna ve Karpatlara, gneyde n Asyaya, ksacas
Baykal-tesi'nden Tuna'ya, Ural'dan Smer eline, Suriye ve bu
gnk Trkiye'ye kadar ulamlardr.
Eski ldil-Ural'n yerli nfusu Trklerin ve Fin-Ugorlann
uzak atalarydlar. Trkler zellikle bozkr eridini, ikinciler
orman-bozkr ve orman eridini igal etmi olmakla birlikte,
birbirleriyle sk temas iindeydiler. Trk kabilelerinin eski va
tanlar olan Dou Avrupa'da belirmeleri ve buradan bat, g-:
ney ve kuzey istikametlerine yaylmalar, k yerlerine geri
dn hareketiydi. Trklerin ilk yaam blgelerinde, ezelden
beri imdiki Tatarlar, Bakurtlar ve keza Fin-Ugor halklarnn
ilk atalarnn bir ksm yaamtr.
Bununla birlikte Trk etnosunun bir ksmnn ezelden beri
yaad topraklarn Altaylar, Gney Sibirya, Baykal civar, Mo
olistan'n orta kesimi ve Tuva olabileceini ihtimal d olarak
grmyoruz. Dolaysyla kanaatimize gre Trklerin ilk ana
yurtlarnn neresi olduu meselesi tekrar irdelenmelidir.
Avrupai Trkler Asya'nn uzak blgelerinde yerli Mongolo
id kabilelerle yakn temasta bulunmu ve aradan yzlerce yl
getikten sonra Dou Trkleri'nin bir ksm Mongoloid izgi
ler kazanmlardr. Trklerin byk bir ounluu ise, gn
mze dein Avrupai rk tipini muhafaza etmitir.
Gney ve gneydou istikametine giden Trkler, Afgan ve
ranl kabileler ile sk ilikiler gelitirmi; Kafkasya'da ise,
Kafkasllar ile karp kaynamlardr. Farsa, Fin-Ugorca,
Kafkas dilleri ve Slav leheleriyle dier dillerdeki pek ok
Trke kelimenin varl da bu ekilde izah edilebilir. (Musa
yev, 1984, s. 120-121, 134; Dobrodomov, 1974, s. 26).
n Kafkasya'da yaylarak, oradan n Asya'ya geen Avras

ya steplerinin kadim gebeleri, bizim dncemize gre n
Asya'nn eski yerli halklar ile btnleen Trk dnyasnn en
eski kolu Smerlerin ekillenme srecinin Trk dilli ana un
suru olmulardr. Yaklak tm Trk dilleri ve lehelerindeki
Smerce-Trke szcklerdeki birok benzerliin varl da
ancak bu ekilde aklanabilir.
Orta Asya bozkrlarndaki oyma mezar-Afanesyovo kltr
birlii, M.. III. Binyldan il. Binyla doru kendisine yakn
akraba saylan ahap mezar- Andronovo etno-kltr birliine
yerini brakmtr; daha sonraki dnemlerde ise, batda -lskit,
douda -Saka-Massaget kabileleri ekillenmitir. Muhtemelen
bu ahap mezar-Andronovo kltr birlii dnemine doru
Trk dilleri, - Bat Trkleri ve Dou Trkesi diye ayrlmtr
(Kiyekbayev, 1962, s. 26). Trklerin de dou ve bat "eli" ek
linde ikiye ayrln bu dil ayrlna balama eilimindeyiz.
Trklerin aslnda sosyal geliimi salayan deil ykan bir
toplum olduu eklindeki iddia tamamen hatal ve bilime ayk
rdr. Trk kabile ve halklarnn tarihlerinin tarafsz tetkiki, on
larn da dier halklarla eit ekilde dnya kltrnn geliimi
ne byk lde katkda bulunduklarn ortaya koymaktadr.
Dnyada yazy ilk icat eden Smerlerin kadim kltrleri
nin mevcudiyeti, eski Trklerin kltrnn ulat yksek
seviyeyi ortaya koymaktadr.
M.5. L Yzyldan itibaren, Baykal ve Yenisey civarndaki
, Hunlar, eski Trk runik yazsn kullanmaya balamlardr.
Daha sonralan ise Trk-Uygurlar Arami alfabesini esas alarak
kendi alfabelerini gelitirmilerdir. Eski Trk runik alfabesi
Moolistan'dan Macaristan'a kadar devasa bir corafyada ya
ylmtr.
Eski ve erken dnem eski Trk tarihi, onlarn asrlarca Fin
Ugor ve Hint-Avrupa kabileleri, Manurlar, inliler, Koreli,Ja
pon, Tibetli ve dier kabilelerle birlikte veya yan yana yaadk
lan ve sk ilikiler kurduklarn kantlamaktadr. Bunun yan-
NETlCE OLARAK 151
smas halklarn dillerinde, maddi ve manevi kltrlerinde g

rlmektedir. Slavyan dillerinde ok saydaki Trke kelimenin
ve ok sayda Trk kkenli Rus soyadlarnn varl, Rus, Uk
raynal, Bulgar, Polonyal, te taraftan Tatarlar, Kazaklar ve di
er Trk dilli halklarn birbirleriyle karlkl etkileim iinde
bulunduklarn ve ksmen de etnik akrabalklarnn olduunu
ortaya koymaktadr.
rnein, Prof. N.A. Baskakov, Trk kkenli olan yz ta
ne Rus prens ve zadegan soyad tespit etmitir (Baskakov,
1979).
Trk halklarnda da belli bir miktarda Slavyan ve baka k
kenli soyadlarna rastlanmaktadr. Bu iki grup arasnda dil, ge
lenek, alkanlklar ve hayat tarz alanlarnda benzerlikler
mevcuttur. Birok Trk kabilesi, inli, Rus, Hindu, Pers, Uk
raynal, Beyaz Rus, Polonyal, Bulgar, Srp, Litvanyal, Macar,
Alman, Yunanl, ltalyan, spanyol, Arap, Fransz ve dier halk
lar arasnda asimile olmutur.
skitler, Sakalar, Massagetler, Sarmatlar ve Alanlarn etnilk
mensubiyetleri meselesi olduka etin konulardandr. Bir grup
aratrmac onlarn lran dilli olduklarn, dierleri ise Trk dil
li olduklarn kabul etmektedir. Fakat Iskitler, Hun-Sarmat
Alanlarn eski oyma ve ahap mezar kltrnn birbirini ta
kip eden akraba kltrler olduu noktas ak ve kesindir.
Bu balamda Kuzey Kafkasya ve Kuzey Karadeniz boylarn
da ilk Trklerin belirmesi ve Iskitlerin, Sakalarn ve onlarn to
runlarnn etnik mensubiyetleri meselesi daha fazla nem ka
zanmur. Alimlerin, zellikle de, Z.M. Yampolsky, M.Z. Zeki
yev ve dierlerinin aratrmalaryla, Trklerin Kuzey Kafkasya,
n Asya ve Kuzey Karadeniz boylarnda ok eski zamandan be
ri meskun olduklar bilimsel olarak kantlanmtr. Biz, btn
Dou Avrupa';- Trklerin anayurtlar olarak kabul ediyoruz.
Z.M. Yampolsky, 1966 ylnda elde edilen arkeolojik bilgile
re dayanarak Kafkasya'da, bu arada Azerbaycan'da Trklerin
atalarnn M.. II-I. Binylda, bronz anda yaadklarn ka-
ntlamtr. Bronz a katmanlarnda tekerler zerine oturtul

mu kil kulbe maketleri bulunmutur ki, bu kulbeler T rk
lerin yaadklar evlerdi. Bunun dnda M.. XIV Yzylda ya
ni gnmzden bin be yz yl nce, Asuri ivi yazl tab
letlerinde Urmiye Gl blgesinde yaam olan Turukkalar
yani Trkler tespit edilmitir ("Vestnik Drevney lstorii" (Kadim
Tarih Habercisi) 1952, No: 2, s. 266, 326).
M.. I. Binylda yazlan Urartulara ait Kalagran ivi yazla
n da gnmzdeki Azerbaycan blgesinde "Turuka" kabilele
rinin varln gstermektedir (Ayn eser). "Azerbaycan'da
T rklerin varl hakknda ortaya konan zayf ve farazi bilgiler
- bilim adam bu hkme kendisi varyor - ilk antik dnem
kaynaklanndan elde edilen iki tartmasz bilgiyle birletirildi
i vakit, Azerbaycan blgesinde Trklerin gnmzden en az
iki bin yl ncesinden beri yayor olmalar geree daha uy
gundur." (Yampolskiy, 1966, s. 63).
lskitler, Sakalar, Massagetler, Sarmatlar ve Alanlarn Trk
dilli olduklar konusuyla ilgili konsepsiyonun doruluunu
gstermek iin kafi derecede bilimsel deliller sunduk. M.Z.
Zekiyev, bu varsaym konusunda pek ok linguistik gerei or
taya koymutur (1986). Medyaniler, skitler, Sarmatlar ve As
ya ve Avrupa'nn dier halklanmn Trk dilli olduklarnn is
pat konusunda G .A. Geybullayev, salam deliller getirmekte
dir. (1991)
Kurgan-Afanasyevo ve sonraki dnemde ahap mezar-And
ronovo kltrnn tayclar olan Batl lskitlerle Asyal Sa
ka-Massagetler, Trk halklarnn etnik teekklnn ana un
suru olmulardr. Ortaa dneminde Trk halklarnn atala
rn Hunlar, Hazarlar, Bulgarlar, Alanlar, Peenekler, Avarlar,
Guzlar, Ouzlar, Kimaklar ve dier pek ok kabile ohtur
maktadr.
M.S. X. Yzylda hemen hemen btn Trk halklarnn er
ken feodal kabileler olarak ekillendii sonucunu kartmak
tereddtsz mmkndr. Fakat onlarn daha sonraki kaderle-
NETiCE OLARAK 153
ri farkl olmutur. Onlar, gnmzde serbest gelime imkanla

rna sahiptirler.
Eserimizin fazla hacimli olmamas sebebiyle konuyu daha
detayl ve geni bir ekilde ele alma imkanmz olmad; ama
objektif ve bilimsel verilerden faydalanarak bilim alannda ol
duka tartmal olan meseleleri zmlemeye altk. Yine de
burada ortaya koyduumuz hkmlerin nihai sonular oldu
unu asla iddia etmiyoruz. Elinizdeki eserin, bu nemli ve
gncel meselenin ileri bir tarihte daha titiz ve detayl bir ekil
de tetkiki konusunda bir itki olmasn temenni ediyoruz.
KISALTMALAR
ABKYEA : Adgi, Balkarts, Karaayevts v zvestiyah Yevro

peyskih Avtorov XIII-XIX vv. (XIII-XIX Yzyl Av
rupal Yazarlarn Eserlerinde Adegeler, Balkarlar ve
Karaaylar)
AISK : Antinye lstoriki O Severnom Kafkaze (Kuzey
Kafkasya Konusunda Antik Tarihiler)
VD1: Vestnik Drevney storii (Kadim Tarih Belleteni)
DTS : Drevne Trkskiy Slovar (Eski Trke Szl)
lGAiMK : lzvestiya Gosudarstvennoy Akademii lstorii Ma
terialnoy Kullun (Devlet Tarih Akademisi Maddi
Kltr Blteni)
MlA : SSSR Material i lssledovaniya Po Arheologii
(SSCB Arheoloji Aratrmalar ve Materyalleri)
SMOMPK : Sbomik Materialov Dlya Opisaniya Mestnostey i
Plemen Kafkaza (KajkasyaKabileleri ve Yerleim
Birimleriyle llgili Malzemeler)
SA : Sovyetskaya Arheologiya (Sovyet Arheolojisi)
ST : Sovyetskaya Tyurkologiya (Sovyet Trkolojisi)
SE : Sovyetskaya Etnografiya (Sovyet Etnogafyas)
ESTY : Etimologieskiy Slovar Tyurkskih Yazkov (Trk
Dillerinin Etimolojik Szl)
BiBLiYOGRAFYA
(Rus alfabe srasna gre)
Abayev Vl. Osetinskiy Yazk i Folklor. M., 1949.

Abayev Vl. lstoriko-Etimologieskiy slovar Osetinskovo Yaz
ka. M.- L., 1956, t.l; L., 1973, t.Il; L., 1979, t.lll; L., 1989,
t. IV
Abayev Vl. Ob Alanskom substrate ve Balkaro-Karaayevskom

Yazke//0 Proishojdenii Balkartsev 1 Karaayevtsev. Nal
. ik, 1960.
Abayev Vt. Etnogenez osetin po dannm yazka//proishojdeni
ye Osetinskikovo naroda. Orconikidze, 1967.
Abayev Vl. Skifo-Sarmatskiye nareiya//Osnov lranskovo ya
zkoznaniya. Drevneiranskiye Yazki. M., 1979.
Abayev Vl. Nartski epos Osetin. Tshinvali, 1982.
Abramzon S. M. Etnieskiy sostav naseleniya severnoy Kirgi
zii//Trud Kirgizskoy arheologo-etnografieskoy ekspedit
sii. M., 1960, vp. IV
Abvduelivili M.G. Ob Epokialnoy izmenivosti antropologi
eskih priznakov//Kratkiye soobeniya lnstituta Etnogra
f. M., 1960, vp. 33.
Abramova M.P. Pograbeniya Skifskovo vremeni Sentralnovo
Predkavkazya//Sovyetskaya arheologiya, 1974, N0:2.
Abramova M.P. K vaprosu ob Alanskoy kulture severnovo

Kavkaza//SA. 1978, No: 7.
Abramova M.P. Katakombnye i sklepovye soorujeniya yuga
vostonoy Yevrop//Arheologieskiye issledovaniya na yu
ge vostonov Yevrop. Trud GII, 1982, vp. 54.
Abramova M.P. Podkumskiy mogilnik, M., 1987.
Agafiy. O Sartsvovanii Yustiniania. M-L., 1953.
Agbunov M.V. Puteestviye v zagadonuyu Skifiyu. M., 1989.
Adgi, Balkarts i Karaayevts v izvestiyah Yevropeyskih avto-
rov XVIII-XIX vv. Nalik, 1974.
Akbayev .H. Ob etimologiyi slava "Alan"//Leninni bayrag,
1963, 21 Nisan.
Akiev KA. Saki Aziatskiye i skif Yevropeyskiye (obiee i oso
bennoye v razvitti)//Arheologieskiyc isslcdovaniya v
Kazahstane. Alma-Ata, 1973.
Akiev KA. Kurgan Issk. Alma-Ata, 1978.
Akiev K.A. Kuayev G.A. Drevnyaya kultura :Sakov i Usuney
reki lli. Alma-Ata, 1963.
Alekseyeva Y.P. O em raskazbayut arheologieskiye pamyat
niki Karaayevo-erkesii. erkessk, 1960
Alekseyeva Y.P. Karaayevts i Balkarts - drevny narod Kav
kaza. erkessk, 1963.
Alekseyeva Y.P Drevnyaya i srednevekovaya istoriya Karaye
vo-erkesii. M., 1977.
Alekseyeva Y.P. Proishojdeniye narodov Kafkaza. M., 1974.
Alekseyeva Y.P storieskaya antropologiuya i etnogenez. M.,
1989.
Alekseyeva Y.P., Bromley Y.V. Pereseleniye narodov i formiro
vaniye novh etnieskih obnostey // SE, 1987, No: 2.
Alekseyeva Y.P. Ranmye form religii Trkoyazmh narodov
Sibiri. Novosibirsk, 1980.
BIBL!YOGRAFYA 157
Aliyev l.G. lstoriya lvlidi. Bak, 1960.

Aliyev 1.G. Sarmato-Alam ne puti lran//lstoriya lranskovo go
sudanva i kultur. M., 1971.
Aliyev U.B. Vstupleniye na konferentsii//0 prosihojdenii Bal
kartsev i Karaayevtsev. Nalik, 1960.
Ahyev U.B. Sintaksis Karaayevo-Balkarskovo yazka. M.,
1972.
Aliyev U.B., Bauiyev A.C., Laypanov K. T., Habiev M.A., O
dreveturkskih runieskih pamyatnikah v verhovyah Ku
bani//Leninni Bayrag. 1963, 20 aprelya
Aliyev U.D. Karaay. Rostov-na-Donu. 1927.
Aliyev U.D. Karaayevo-Balkarskaya gramatika (gorsko
Turkskiy yazk). Kislovodsk, 1930.
Aliroyev M.B. Nahskiye yazki i kultura. Grozny. 1976.
Aliyarov S. S. Ob etnogeneze Azerbaycanskovo naroda//K
probleme etnogeneza Azerbaycanskovo naroda. Baku,
1984.
Althaym f Geihte der Gunnen. Berlin, 1959.
Amancolov A.S. umen Trkskiue sootvetstviya i izobrazitel
mye lotogramm//prahe gezihte und kultur der Altaien
folkker. Bedin, 1974.
Amancolov A.S. Material i isseledovaniya po istorii drevne
turkskoy pismennosti. Avtoreferant doktorskoy dissertat
sii. Alma-Ata. 1975.
Amancolov A.S. K genezisu Turksih run//ST, 1978, N0:2.
Amancolov A.S. Vopros dialektologii i istorii Kazahskovo ya
zka. Alna-Ata, 1959.
Ammian Martsellin. lstoriya. Kiev. 1906-1908. AlSiK, Nalik,
1990.
Antinaya kultura severnovo priernomoya v pervam veke
naey en. Sb. st., L., 1968.
158 T R K HA L K LA R l N l N K K E N 1
Antropomorfmye izobrajeniya (sbornik statey). Novosibirsk,

1987.
Antroponimika. Sbornik statey. M., 1970.
Anfimov N.V Drevmye poseleniya prikubanya. Krasnodar,
1953.
Anfimov N.V Drevnyaya istoriya Kubani. Krasnodar, 1956.
Anfimov N.V ls prolovo Kubani. Krasnodar, 1958.
Anfimov N.V Kurgan rasskazvayut. M., 1984.
Anabadze Z.V Istoriya i kultura dreney Abhazii. M., 1964.
Appian. Rimskaya istoruiya/NDl, 1950, No: 2-4; AISK, 1990.
Arekelyan B.N. Drevney Artaat. Yerevan, 1985, vp.1-3-.
Armyanskaya geografiya. Perevod K.P.Patkanova. Sn.Pb.,
1877.
Arrian. Pohod Aleksandra. Spb., 1837.
Aristov N.A. O zemle Polovetskoy. Kiev, 1886.
Aristov N.A. Za:metki o etnieskom sostave Trkskih plemen
i svedeniya ob ih dslennosti//Jivaya starina. Spb., 1896,
vp. III-IV
Artamanov M.1. K vaprosu o proishojdeniyi Skifov//SA. 1950,
NO: 2.
Artamanov M.1. Nadpisi na baklajkah novoerkasskovo muze-
ya i na kamnyah Mayatskovogorodia//SA, 1954, NO: 10.
Artamanov M.1. lstoriya Hazar. L O., 1962.
Artamanov M.l. Sokrovia sakov. M., 1973.
Artamanov M.. Kimmeriyts i skif (ot poyavleniya na istori
eskoy"arene do kontsa IV v. do N.E.) L., 1974.
Arutnov S. A. Protsess i zakomernosti ahojdeniiy innovatsii
v kulturu etnosa//SA, 1982, N: 1.
Arutnov S. A. Narod i kultur: razvitiye i vzaimodeystviye.
M., 1989.
BiBLiYOGRAFYA 159
Arheologiya i vopros hozyaystvennovo i ekonomieskovo raz

vitiya severnovo Kavkaza. Grozny, 1987.
Atanyazov S. Turkmenistann toponimik szlg. Akabad,
1970.
Bader 0.N. O drevneyih 'fino-ugrah na Urale i drevnih finnah
mejdu Uralom i Baltkoy//Prtoblem arheologii i drevney
istorii Ugrov. 1., 1972.
Bayramkulov A.M. Alano-Sasskiye etnieskiye nazvaniya, fa
milii i imena//Aktualnye problem Karaayevo-Balkarsko
vo i nogayskovo yazkov. Stavropol, 1981.
Bayorov S. Y., Gunsko-protobulgarsko-severo Kavkazkiye ya
kvye kontakt//vopros yazkvv kontaktov. erkessk,
1982.
Bayorov S. Y. Naskalnaya panorama rannesrednevekovovo
hudojnika i Pistsa//vopros arheologii i traditsionnoy et
nografii Karaayevo-erkesii. erkessk, 1987.
Bayorov S. Y. Petroglifi Biyesina//vopros srednevekovoy ar
heologii Sevemovo Kavkaza. erkessk, 1988
Bayorov S. Y. Drevnetrkskiye pamyatniki Yevrop. Otneeni
ye Severokavkazkovo areala drevnetrkskoy i rrunieskoy
pismennostey k ldil-Donskomui Dunayskomu arealam.
Stavropol, 1989..
Bayorov S. Y. K etnogenezu Karaayevo-Balkarskovo naroda
po danm yazka i epigrafi//Problem istorii Karaayevo
Balkarskovo i Noga yskovo yazkov. erkessk, 1989.
Baraba v T rkskiye vremya. Novosibirsk, 1988.
Barbara Yosafat. Puteestviye b Tanu Yosofata Barbaro, Venet
sianskovo dvoryanina//Biblioteka inostrannh pisateley o
rossii. St.Ptr., 1836.
Bartold '(- . lstoriya Trkmenistana//Akademik VVBartold.
V
soineniya. T. il, . I, M., 1963.

Bartold VV lstoriya kultumoy jizni Trkmenistana. Tam je.

Bartold VV Oerk istoriya Trkmenskovo naroda. Tam je.
Bartold VV Tomsen i istoriya Sredney Azii//Pamyati VTomse-
na. K godovie so dnya smerti. L, 1928.
Bartold VV Geografiya lbn Saida//Akademik VVBartold. M.,
1973, so., t. VIII.
. Bartold VV Ob odnom Uygurskom dokmente. Tam je.
Bartold VV lstoriya Turetsko-Mongolskih narodov. Takent.
1928.
Baskakov N.A. Trkskiye yazki. M., 1960.
Baskakov N.A. Geografieskaya nomenklatura v toponomike
gomovo Atlaya//Toponimika vostoka. M., 1969.
Baskakov N.A. Ruskiye familii Trkskovo proishojdeniya. M.,
1979.
Baskakov N.A. Altayskaya semya yazkov i yiyo izueniye. M.,
1981.
Baskakov N.A. lmena polovtsev i nazvaniya Polovetskih ple
men v Ruskih letopisah.//Trkskaya onomastika. Alma
Ata, 1984.
Baskakov N.A. O proishojden etnonjma "Bakir"//Etnieska
ya onomastika. M., 1984.
Baskakov N.A. Trkskaya leksik av "Slovo o polku lgoreve"
M., 1985.
Batayev VM. K etnieskoy istorii Balkartsev i Karaayevt
sev/NII krupnovskiye teniya (Tezis dokladov). Nalik,
1978.
Batayev VM. Pograbelnye pamyaniki u seleniy Leinkay i
Bllm//Arheoogieskiye issledovaniya ha novostrykah Ka
bardino-Balkarii. Nalik, 1984, t. I.
Batayev VM. Drevnosti predskifskovo Skifskovo peri
odov//Arheologieskiye isseledovaniya na noostroykah
Kabardino-Balkarii. Nalik, 1985, t. 2.
BlBLlYOGRAFYA 161
Batayev VM. lz istorii traditsionnoy kultun Balkartsev i Ka

raayevtsev. Nalik; 1986.
Batayev VM. Gunnskiy katel is seleniya Habas//SA, 1984, No:
1.
Belyavskiy VA. Vavilyon legendarny i Vavilyon istorieskiy.
M., 1971.
Berje A. Kratkiy obzor gorskih plemen na Kvkaze. Tfilis,
1858.
Berntam A.N. Jilie Knmskovo predgorya. M., 1931._ ..
Berntam A.N. Sotsfalno ekonomieskiy stroy Orhono-Yeni
seyskih Trok VI-VII vv. M-L., 1946.
Berntam A.N. O drevrieyih sledah "Cokanya" v Trkskih
yazkah sredney Azii//Sbornik, posvyaenny pamyati aka
demik N.Y. Morra., M-L., 1938.
Berntam A.N. Kenkolskiy mogilnik. L., 1940.
Berntam A.N. Oerk istorii Gunnov. M-L., 1951.
Betrozov R.J. K istorii drevnh plemen Sentralnovo Kavkaza.
Nalik, 1982.
Beevliye Velesin. Yarata na pervoblgarite. Sofiya. 1939. Bib
kov VN. Is istorii golotsenovoy fau pozvononh v vos
tonoy Yevropll/Prirodnaya obstonavka i fauna prolovo.
Kiev, 1963.
Biblioteka dlya iteniya. Spb., 1838. Kn. 2, otdel 3.
Biciyev H.H. Rannesrednevekovye izvayaniya Karaayev-er
kesii i sopredelnh territoriy (K istorii problem)/Nopros
arheologii i traditsionnoy etnografii Karaayaevo-erke
sii. erkessk, 1987.
Biciyev H.H. lzueniye istorii i arheologii rannesrednevekovh
Trkskih narodov sevemovo Kavkaza/Nopros sredneve
kovoy arheologiii sevemovo Kavkaza. erkessk, 1988.
Biciyev H.H. Isseledovaniye srednevekovh poseleniy Karae
yevo-erkesii i stepnovo predkavkazya v 1965-1986
gg./Nopros arheologii i srednevekovoy istorii Karaaye

vo-erkesii. erkesk. 1989.
Biciyev H.H. Humarinskoye gorodie. erkessk, 1983.
Biciyev H.H., Kozenkova V.1. Predmet Kobanskoy kultur is
sel Tereze//SA, 1980, No: 3.
Bicanov Y.B. Mezolitieskiy i neolitieskiye pamyatniki seve
reo-zapadnovo Ustrta//Arheologitya Priaralya. Takent,
1982.
Bikerman E. Hronologya drevnovo mira. M., 1976.
Biurin N.Y. (Yakini) Sobraniye sevedeniiy o narodah, obitav

ih v Sredney Azii v drevneyiye vremena. M., 1950. t. I;
M., 1951, t. II.
Bliyev M.M. Katakombnye pamyantniki severnovo Kavkaza//
Katakombnye pamyantniki severnovo Kavkaza(Mejvu
zovskiy sbomik). Orconikidze, 1981.
Blovatskaay T.V Oerki politieskoy istorii Bospora v V-IV vv,
do N.E. M., 1959.
Bogdanov 1., Han Asparuh. Sofiya, 1975.
Bogoyarkov M.I. Skifo-Trkskiye (Hakasskiye) etnografieski
ye i sfolklornye paraleli//Narod Azii i Afriki. M., 1975,
No. 6. Bongardt Levin G. M., Grantovskiy E.A. Ot Skifi do
lndii. M., 1983.
Borovkov A.K. Karaayevo-Balkarskiy yazk//Yafetskiy sbor
nik. M., 1932, No: 7.
Brainskiy l.V V posikah Skifskih sokravi. L, 1979.
Brainskiy l.V, eglov A.1. Nekotonye problem Greekoy ko
lonizatsii//Problem greekoy kolonizatsii Severnovo i
Vostonovo Priernomorya. Tbilisi, 1979.
Bromley Y.V Etnos i etnografiya. M., 1973.
Bromley Y.V Oerki teori etnosa. M., 1983.
BlBLIYOGRAFYA 163
Brun FK. Opt soglaeniya protivopolojnh meniniy o gerodo

tovoy Skifi i smejnh s neyu zemel. Spb.
Brun FK. . Ott o raskopkah v Tarieskoy gubernii v
1899//lzvestiya arheologieskoy komissii. M., 1906, VIP.
19; Brsov .Y. Oerki po istorii plemen Yevropeyskoy as
ti SSSR v neolitieskuyuepohu. M., 1952.
Budayev A.]. Sisteme fonem sovremennovo Karaayevo-Bal
karskovo yazkka. Nalik, 1968.
Budayev A.J. Skifo-Balkarskiye leksieskiye shojdeniya/Nest
nik Kabardino-Balkarskovo nauno-issledovatelnoskovo
instituta. Nalik, 1972, vp. 2.
Buniyatov Z.M. Gosudarstvo Horezmahov, Anuteginidov
(1097-1231 gg.) M., 1986.
Vadetskaya E.B. Arheologieskiye pamyatniki v stepah Sred
nevo Yeniseya. L, 1986.
Vaneye Z.N. Srednevekovaya Alaniya. Stalinir, 1959.
Vasilyev D.D. Korpus Yeniseyskih runieskih pamyatnikov. L.,
1983.
Vahuti. Geograflya Gruzii. Tifs, 1904.
Veselovskiy N.l. Ott o raskopkah v stanie Cegutins
koy//Ott arheologieskoy komissii za 1901 g., Spb.
1901.
Veselovskiy
N.1. Sovremennoye sostava veprosa o "kamennh
babal" ili "balbalah"//Zapiski Odesskovo obestva istorii i
drevnosti. Odessa, 1913, vp. 32.
Vopros istorii i istorieskoy nauki severnovo kavkaza i Don
ya. Grozn, 1980, vp. 2.
Volkova N.G. Etnonim i plemnnye nazvaniya Sevemovo
Kavkaza, M., 1973.
Voronov Y.N. tayna Tsebeldinskoy dolin. M., 1975.
Voronov Y.N. Voorujeniye drevneabhazkih plemen v VI-1 vv
do N.E.//Skifskoy mir.. Kiev, 1975.
Vostonye istcniki po istorii narodov yugo-vostonoy i sent

ralnoy Yevrop. M., 1959.
Vsesoyuzy simpozium po drevney. istorii Priernomorya. n.
material. . . Tbilisi, 1982.
Budli L. Zabtoye sartsvo. M., 19.86.
Vrubov D. Raskopki kurgana Husa.nt bliz seleniya Zilgi v
mestnosti Raht//Drevnosti. M., 1900, t. XVI.
Gadagatel A.M. Georieskiy epos "Nart" i yivo genezis. T bili
si, 1965. Gaciyeva Z.N. Trkoyaznye areal Kavkaza.
M., 1979.
Gaciyea S. Kumki. M., 1965.
Gaciyev G.A. Drevneye naseleniye Dagestanapo danm kraio
logii. M., 1975.
Gadlo A.B. Etnies_kaya istoriya Sevemovo Kavkaza IV-X vv.
L., 1979.
Gamkrelidze T.V, lvanov Vya. v;. tndoyevropeyskiy yazk i
indoyevropeyts. Tbilisi, 1984.
_Gamkreli VN. Oval i dvateli v 1-XV vv. Tbilisi, 1961.
Gan K. Izvestiya drevnih Greeskih i Rimskih pisateley o Kav
kaze. Tiflis, 1884, . 1-II.
Gan K. Opt obyasneniya Kavkazskihgeografieskih nazva-
niy//SMOMPK, Tiflis, 1909, vp. 40.
Garipova f.g. Tatarstan gidronimnar szlegi. Kazan. 1984.
Garipov T.1. Kpakskiy yazk Uralo-Povoljya. M., 1974.
Garkavi AY., SkazaniyaMusulmanskih pisateley o Slavyanah i
Russah. Spb., 1870.
Geybullayev G.A. Toponimika Azerbaycana. Baku, 1986.
Geybullayev G.A. K etnogenezu Azerbaycantsev (tstoriko-et
nografiekoye issledovaniye). Baku, 1991.
Gelb 1.E. Opt izueniya pisma. M., 1982.
BlBLlYOGRAFYA 165
Gening VF.- Etnieskiy prosses v pervobtnosti. Sverdlovsk,

1970.
Gerasimova M.M., Rudn N.M., Yablonskiy L.T. Antropologiya
antinovo i srednevekovovo naseleniya vostonoy Yuevro
p. M., 1987.
Gerasimov M.N. Vosstanovleniye litsa po erepu. M., 1955.
Gerodot. Istoriya. L., 1972.
Ginsburg VV Material k antropologii naseleniya zapadnovo
Kazahstana v epohu bronz//MlA. M., 1962, vp. 120.
Gippokrat. O vozduhe, vodah i mestnosth//AISK. Nalik,
1990.
Gogolev A.l. Skifo-Sibirskiye istoki traditsionnoy kultun Ya
kutov // Skifo-Sibirskiy mir. M., 1987.
Golubovskiy P.V Peenegi, Trkis i _ Polovets do naestviya ta
tar. Kiev, 1884.
Golubovskiy P.V Bolgan i Hazan//Kievskaya strana. Kiev,
1888, no: 7.
Gomes-Tabanera Hose-Manuel. Porishojdeniye i formirovani
ye narodov Ispanii//SA, 1966, N: 5.
Gommel F. ltoriya drevnevo vostoka. Spb., 1905.
Gordlevskiy VA. to takoye "Bosy volk?"//tzvestiya AH SSSR.
Otdeleniye literatur i yazka, VI. M., 1947, vp. 4.
Grakov B.N. Skif. M., 1971.
Grakov B.N. Ranny jelezny vek (kultura Zapaqnoy i yugo-
Vostonoy Yevrop). M., 1977..
Gra A.D. Drevnye koevniki v sentre Azii. M., 1980.
Grekov B., Yakubovaskiy A. Zolotaya orda. M-L., 1935.
Grozny B. Drevneyiye sudb Peredney Azii/NDl, 1940, no:
3-4.
Grunin T.l. Dokurnent na Polovetskom yazke. M., 1967.
.Graznov M.P Arjan. Sarskiy kurgan ranneskifskovo vremeni

L., 1980.
Gukasyan VL. Trkizm v "lstorii Alban" Moseya Utisko
vo//Struktura v istorii Trkskih yazkov. M., 1971.
Guliyeva L.G. O nazvaniii reki Kuban/ffoponimika Vostoka.
M., 1969.
Gumilev L.N. Hunnu. M., 1960.
Gurnilev ;L.N. Hazariya i Terek/Nestnik Leningradskovo uni-
versiteta. L., 1964, t. 24, vp. 4.
GurnilevL.N. Otkntiye Hazaii. M., 1966.
Gumilev L.N. Drevrye Trki. M., 1967.
Gumilev L.N. Poiski vlennovo sarstva. M., 1970.
Gumilev L.N.Etnogenez i biosfera zamli. L., 1990.
Gumilev L.N.Drevryaya Rus i velikaya step. M., 1992.
Debets G.E Paleoantropologiya SSSR. M.-L., 1948.
Deiriyev Y.D. Sravnitelno-istorieskaya gramatika Nahskih
yazkov i problema proishojdeniya i istorieskovo ravitiya
gorskih narodov Kavkaza. Grozny, 1963.
Cavahivili l.A. Osnovrye istoriko-geografieskiye problem
istorii Gruzii, Kavkaza, Blijnevo vostoka drevneyey epo
hi/NDl., 1939, No. 4.
Canavili M. Izvestiya Gruzinskih letopisi i istorikov o Sred
nom Kavkaze i Rossii//SMOMPK. Tifs, 1807, vp. 22.
Cidalayev N.S. K voprosu o yazkke drevnh Trkov vosto
nv Kavkaza//ST, Baku, 1976, No. 5.
Curtubayev M.. Drevriye verovaniya Balkartsev i Karaa
yevtsev (Kratkiy oerk). Nalik, 1991.
Dialekt i toponim Povoljya. eboksan, 1973 ..
Dirnitrov Dmitr. Pribolgarite po Severnovo i Zapadnovo er
nomoriye. Varna, 1987.
BiBLiYOGRAFYA 167
Dirr A.M. Sovremennye nazvaniya Kavkazkih ple

men//SMOMPK. Tfiflis, 1909, vp. 40.
Ditmar A.B. Geografiya i antinoye vremya. M., 1980.
Dnitrev N.K. Sintaksis Balkarskovo yazka//Stroy Trkskih
yazkov. M., 1962.
Doblhofer E. Znaki i udesa. M., 1963.
Dobrodomov 1.G. Puti proniknovaniya Bulgarskoy leksiki v
Slavyanskih yazkah//frkizm v vostonh yazkah. M.,
1974.
Dovatur D.l., Kallistov D.P., iova 1.A. Narod naey stran v
"lstorii" Gerodota. M., 1982.
Dokment va Polovetskom yazke XVI v., M., 1965.
Domanskiy Y.V Olviya i varvan v V v do n.e.//Demografies
kaya situatsiya v Priernomorye v period Velikoy Grees
koy kolonizatsii. Tbilisi, 1981.
Domba M. Po materialam drevrh pograbeniy Severnoy Ose
tii. Orconikidze, 1966.
Domanskiy Y.V Skifiya i Olviya v naale ellinskoy epohV/Ma
terial il vsesoyuznovo simpozyuma po drevney istorii Pri
ernomorya. Tbilisi, 1982.
Drevnetrkskiy slovar. L., 1969.
Drevneyiye gosudarstva Kavkaza i Sredney Azii. M., 1985.
Drevniye yazki maloy Azii. M., 1980.
Drevnerusskiye letopisi. M.l., 1936.
Drevney vostok. Etnokulturnye svyaz. M., 1988.
Drevnostyi Dona. M., 1983.
Drevnosti yevrazii v Skif-Sarmatskoye veremya. M., 1984.
Devnosti Severnovo Kavkaza i Priernomorya. M., 1990.
Dulzon A.L. Dialekt i govor Trkkov urma//ST, 1973.
No.2.
Dzvlet M.A. Petroglif Ulug-Hema. M., 1976.

Dmezilj. Osetinskiy epos i mifologiya. M., 1977; izd. 2-e, M.,
1990.
Dyakonov l.M. Novye danmye o umerskoy kulture/ND1,
1947, No.2.
Dyakonov 1.M. lstoriya Midii. M., 1956..
Dyakonov l.M. Yazki drevnh Peredney Azii. M., 1969.
Dyakonov l.M. Tayn drevnh pismen//Problem deifrovki.
M., 1976.
Dyakonov l.M. O prarodine nositeley lndoyevropeyskih di
alektov/ND1., 1982, No.3.
Dyakov-Tarasov A.N. V gorah Bolovo i Malovo Karaa
ya//SMOMPK, Tifs, 1900, vp.28.
Yevdoklimov VB. Issledovaniya v Karagandisnkoy oblasti//
Arheologieskie otkntiya 1981 goda. M., 1983.
Yejegodnik boloy Sovyetskoy Entsiklopedii. 1990, M., 1990,
vp.34.
Yeremeyev D.Y. Etnogenez Turok (Proishojdeniye i osnovmye
etap etnieskoy istorii) M., 1971.
.
Yerenieyev D.Y., Meyer M.S. Istoriya Turtsii v sredniye veka i
novoye vremya. M., 1992.
Yesgz T. Altn-Tepe. Ankara, 1969.
Zakiyev M.Z. Ob izuenii dervnh Turkov i ih yazkov//Turks
koye yazkoznaniye. Materila Vsesoyuznoy III Turkologi
eskoy konferentsii. Takent, 1985.
Zakiyev M.Z. Problem yazkah i proishojdeniye Voljkih Tatar.
Kazan, 1986.
Zahoder B.N. Kaspiskiy svod svedeniy o vostonoy Yevrope.
M., 1962, .I; M., 1966, .2.
Jebelev 5 A. Narod sevemovo Priernomorya v antinuyu
epohu //VDl, 1938.
" BIBLlYOGRAFYA 169
Ibn Hordadbeh. Kniga putey v stran. Baku, 1986.

Iessen A.A. Greeskaya kolonizatsiya Sevemovo Priemomor
ya. L, 1947.
lessen A.A. Prikubanskiy oag metallurgii i metallloobrabotki
v kontse medno-bronzovov veka//Materiah i issledovani
ya po arheologii SSSR. 23, m., 1951.
lessen A.A. K voprosu o pamyatnikah V1ll-V1I vv. Do n.e. Na
yuge Yevropeyakoy asti SSSR//SA, 1953, vp.XVlll.
!essen A.A. Nekotonye pamyatniki Vlll-Vll vv. do n.e. Na
srednom Kavkaze// Vopros Skifo-Sarmatskoy arheologii.
M., 1954.
lessen A.A., Piotrovskiy B.B. Mozdokskiy mogilnik. L., 1940.
llinskaya VA. Skif Dneperovskovo levoberejya. Kiev, 1968.
llinskaya VA., Terenojkin A.1. Skif VII-IV vv do n.e., Kiev,
1983.
ldal-lpa .D. Abhaz. lstoriko-etnografieskiye oerki. Suhu:
mi, 1965.
lordan O proishojdenii i deyaniyah Gotov. M., 1960.
lssledovaniya ppo etnogenezu i drevney istorii Finnoyaznh
narodov//material XVII Vsesoyuznoy Fino-Ugorskoy
konferentsii. levsk, 1987.
Yetmar K. Religiya Gindikua. M., 1986.
lsayev M.l. Osetinskiy yazk//Yazki narodov SSSR. lndoyevro
peyskiye yazki. M., 1966, t.l.
Istoriki antinosti. M., 1989, t.I. Drevnaya Gretsiya; t.2, Drev
ney Rim.
lstoriya lranskovo gosudarstva i kultun. M., 1971.
lstoriya narodov vostoka i Sentralnoy Azii s drevneyih vre
men do naih dney. M., 1986.
lstoriya narodov Severnovo Kavkaza s drevneyih vremen do
komsa xvn. M., 1988.
Istoriya SSSR s drevneyih vremen do kontsa XVIII v. M.,

1975.
Kallistov D.P. Severnoye emomorye v antinuyu epohu. M.,
1952.
Kaloyev B.A. Osetin. lstoriko-etnografieskoye issledovaniye.
M., 1971.
Kaloyev B.A. Zemledeleniye narodov Severnovo Kavkaza. M.,
1981.
Karayeva A.1. Oerke istorii Karaayevskoy literatur. M.,
1966.
Karaay-Malkar nan taurula (sost A.Z. Hlayev) Nalik, 1966.
Karaulov N.A. Svedebiya Arabskih geografah IX-X vv. O Kav
kaze, Armenii i Azerbaycane//AMOMPK Tifs, 1908,
vp38.
Karaayevts. lstoriko-etnografieskiy oerk. erkessk, 1978.
Katanov N.F. Hakaskiy folklor. Abakan. 1963.
Kepen P. Knmskiy sbornik odrevnostyah yujnovo berega Kn
ma i gor Tavrieskih. Spb., 1837.
Kerefov B.M. Pamyatniki Sarmatskovo vremeni Kabardino
Balkarin. Nalik, 1988.
Kiselev S. V Drevnaya istoriya yujnovo Sibiri//Material issle
dovaniya po arheologii SSSR. M., 1949, vp. 9.
Kipidze 1. Gramatika Mingralskovo (lverskovo) yazka. Spb.,
1914.
Kalprot G.Y. Puteestviya po Kavkazu i Gruzii, predprinyauye
v 1807-1808 gg.//Abkiyeva. Nalik, 1990.
Kaltorny S. D. Drevneturskiye runieskiye pamyatniki. M.,
1964.
Kovalevskaya VB. Kavkaz i Alan. M., 1984.
Kovpanenko G.T. Sarmatskoye pograbeniye I. v n.e. na yuj
nom Buge. Kiev, 1986.
BIBLIYOGRAFYA 171
Kozenkova 1.0. O granitsah zapadnovo vearianta Kobanskoy

kultun//SA. 1981, No: 3.
Kozenkova 1.0. Kobanskaya kultura. Zapadny variant. M.,
1989.
Kozenkova 1.0., Naydenko A.V. Kobanskiy mogilnik bliz isp
ravnoy//SA, 1980, No: 1.
Kokiyev G.A. Oerki po istorii Osetin. Vladikavkaz, 1926.
Kokiyev G.A. K voprosu o prosihojdenii i vremennoy rassele
niyi Balkartsev i Karaayevtsev na nneney territorii//Sot
sialistieskaya Kabardino-Balkariya. 1941, 28 Yanvarya.
Kokov Dj. N., ahmurzayev S. O. Blkarskoy toponomieskiy
slovar. Nalik, 1970.
Kokov Dj. N. Adgskaya (erkesskaya) toponimiya. Nalik,
1974.
Kokovtsev P.K. Yevresyko-Hazarskaya perepiska v X. v. L.,
1932.
Kolobova K.M. K voprosu o Sarmatskom yazke//z istorii do
kapitalistieskih formatsii. M.- L., 1933.
Konstantin Bagranorodny Ob upravlenii imperii. M., 1991.
Korobova G.F. Mezolit Sredney Azii i Kazahstana//Mezolit
SSSR. M., 1989.
Kosven M.O. Oerki istorii pervobtnovo obestva. M., 1957.
Krijevskaya L.Ya. Rannebronzovoye vremya v yujnom Zaural
ye. L., 1977.
Krupnov Y.I. Drevnyaya istoriya Sevemovvo Kavkaza. M.,
1960.
Krukov M.V. "Ludi", "Nastoyaiye ludi" (K probleme istori
eskoy tipologii etnieskih samonazvanii)//Etnieskaya
onomastika. M., 1984.
Kubarev V.D. Drevneturskiye izvayaniya Atlaya. Novosibirsk,
1984.
Kubarev VD. Drevnye rospisi Karakola. Novosibirsk, 1988.

Kubarev VD. Kurgan Ulandnka. Nvosibirsk, 1987.
Kudayev M. Zelenukskaya nadpis//Kommunimge jol, 1965,
14 fevral (na Kara-Balk. Yazke)
Kuznetsova T.1., Miller T.A. Antinaya epieskaya istografiya.
Gerodot, Tit Liviy. M., 1984.
Kuznetsov VA. Nadpisi Humarinskovo gorodia//SA, 1963,
No:l.
Kuznetsov VA. Alanskiye plemena Severny Kavkaza. M.,
1962.
Kuznetsov VA. Alam v X-XII vv. Orconikidze, 1971.
Kuznetsov VA. Oerki istorii Alan. Orconikidze, 1984.
Kuzmina Y.Y. Drevneyiye skotovod ot Urala do Tiyan-ana.
Frinze, 1986.
Kuklina .V Etnografiya Skifi po dannm antinh istonikov.
L., 1985.
Kulakovskiy Y. Alann po syedeniyam klassieskih i Vizantiys
kih pisateley. Kiev, 1899.
Kultura drevnh skotovodov i zemledeltsev Kazahstana. Alma
Ata, 1969.
Kulturnoye naselediye Vostoka (problem, poiski sujdeniya).
L., 1985.
Kibekov D. Koevoye obestvo. Alma-Ata, 1984.
Kiekbayev C.G. Vvedeniye v Uralo-Altayskoye yazkovaniye.
Ufa, 1972.
Kzlasov L.R. Drevnyaya Tuva (ot paleolita do IX. v.) M., 1979.
Kzlasov L.R. Drevneyaya Hakasiya. L., 1978.
Lavrov LI. lstoriko-etnografieskiye oerki Kavkaza. L., 1978.
Lavrov L.1. Etnografiya Kavkaza., 1982.
BlBLlYOGRAFYA 173
Lavrov L.1. Etnografieskiye pamyatniki Sevemovo Kavkaza

na Arabskorn, Persidskom i Turetskorn yazkah. M., 1966.
Lazarev Y.O. O Gunnah Dagestana. Tiflis, 1859.
Laypanov K.T. Karaayevo-Balkarskiy Nartskiy epos//Laypa
nov K.T., Suyunev A.A., Habiev M.A. Karaay literatura.
erkessk, 1961.
Laypanov K.T. O Turkskorn elemente v etnogeneze Ose
tin//Proishojdeniye Osetinskovo naroda. Orconikidze,
1967.
Laypanov K.T. K voprosu o gosudarstvennosti Karaayevsko
vo naroda//Yyge igilik, 1982, no: 6.
Laypanov K. T. Proishojdeniye Karaayevo-Balkarskovo naro
da//Karaay, 1991, 12 Eyll.
Laypanov K.T. Karaayevts: kto ani?//Karaay, 1992, 21,2, 26
Kasm. No: 131-133: 1993, 30 Ocak, NO: 11 (Na Kara.
Balk. Yazkah)
Laypanov K. T. Karaay tukum tamgada (Karaayevskiye fa
rnilmye tamgi)//Karaay, 1993, 23 ubat, No: 22 (Na Ka
ra-Balk. Yazkah)
Laypanov K.T. K istorii Karaayevtsev i Balkartsev. erkessk
1957.
Lappo-Danilevskiy S. A. Skifskiye drevnosti/Zapiski ocdeleni
ya Russkoy Slvyanskoy arheologii Russkovo arheografi
eskovo obestva. Spb., 1887, t. IV.
Latev V.V. lzvestiya drevnh pisateley Greeskih i Latinski O
Skifi i Kavkaze. Spb., t.l, . l; Spb., 1896, t. 1, . 2. Spb.,
1904, t. 2, . 1, Spb., 1906, t. 2, . 2 (Sm. takje: Vestnik
drevney istorii, 1947, NO: 2-4; 1949, No:3).
Leskov A.M. Novye sokrovia kurganov Ukraim. L., 1972.
Levin M.G. K voprosu o drevneyen; naseleniyi Sibiri//SE,
1950, No: 3.
Lipets VS. Me iz redkoy bronz // SE, 1978, No: 2.

Lordkipanidze G.A. Drevniy i rannesrednevekovy Iran. M.,
1987.
Lure S. Y. lstoriya drevney Gretsii. L., 1940, . 1.
Lubin VP. Pamyatniki Skifskoy epohi v Karaayevo-erke
sii/ffrud Karaayevo-erkesskovo Nll. Seriya istori.
Stavropol, 1964, vp. 4.
Mogamedov M.G. Obrazovaniye Hazarskovo Kaganata. M.,
1983.
Makkuni C.G. Hetu i ih sovremenniki v maloy Azii. M., 1983.
Maksimenko G.A.. Andronovoskaya kultura na Yeniseye. L.,
1978.
Maksimenko VY. Savromat i Sarmat na Nijnem Donu. Ros
tov-na-Donu, 1983.
Mantsevi A.P. Kurgan Soloha. L., 1987.
Markov G.Y. Koevniki Azii (Struktura hozyaytsva i obest
vennoy organizatsii). M., 1976.
Markovin Vl. Kultura plemen Severnovo Kavkaza v epohu
bronz. M., 1960.
Margulan A.H., Akev K.A., Kadrbayev M.K., Orazbayev
A.M. Drevnyaya kultura Sentralnovo Kazahstana. Alma
Ata, 1966.
Mateialnaya kultura. Pod red. S. Arutunova. M., 1989, vp. 3.
Matuin G.N. Mezolit Yujnovo Priuralya//Mezolit SSSR, M.,
1989.
Mahmud Kagarskiy. Devonu lugatit Trk. Takent, 1960, t. l;
1961, t. 2; 1963, t. 3.
Melikivili G.A. K istorii drevney Gruzii. Tbilisi, 1959.
Melioranskiy P.M. Turetskiye element v yazke "Slova o pol
ku lgoreve"//lzvestiya otdeleniya Russkovo yazka i slo
vesnosti AN. Spb., 1902, t. IV, kn. 2.
BIBLIYOGRAFYA 175
Melukova A.I. Poseleniye i mogilnik Skifskovo veremeni u se

la Nikolayevka. M., 1975.
Melukova A.1. Skifiya i frakiskiy mir. M., 1979.
Menges KG. Vostonye element v "Slove o polku Igoreve".
Pod red. Akad. A.N.Konova. L., 1979.
Merpert N.Y. Drevneyiye skotovod Voljko-Uralskovo mejdu
reya. M., 1974.
Merpert N.Y. iz istorii dervneyamnh plemen//Problem arhe
ologii Yevrazii i Severnoy Ameriki. M., 1977.
Merpert N.Y. Ob etnokultumoy situatsii IV-Il tsyailetiy do
novoy en v Tsirkumpantiyskoy zone//Dreniy Vostok. Et
nokulturnye svyazi. M., 1988.
Meerskiy N.A. lstoriya iudeyskoy voyn v drevnerusskom
periode. M.-L., 1958.
Mikeladze T.K. Issledovaniya po istorii drevneyevo naseleni
ya Kolhid i Yugo-Vostonovo Priernomorya. Tbilisi,
1974.
Miller VE Osetinskiye etd. M., 1987, . 3.
Miller VE Yazk Osetin. M.-L., 1962.
Miller G.F Istoriya Sibiri. M.-L., 1937, t. I.
Minayeva T.M. K istorii Alan v verhovyah Kubani po arhe
ologieskim dannm. Stavropol, 1971.
Mienko G.F. K voprosu O sarskih Skifah//Kievskaya starina.
Kiev, 1884, t. 9.
Mogilnikov VA. Tr ki//Arheologiya SSSR. Stepi Yevrazii v
epohu srednevekovya. M., 1981.
Molodin VI. Baraba v epohu bronz. Novosibirsk, 1985.
Moskoalev A.A. Natsionalno-yazkovoye stroitelstvo v KNR
(80-ye god) M., 1992.
Murzayev E.M. Oerki toponomiki. M., 1974.
176 TRK HALKLARINlN KKENl
Mroveli leonti. Jizn kartliyskih Tsarey. M., 1979.

Mujuhoyayev M.B. Srednevekovaya materialnaya kultura gor
noy lnguetii XII-XVIII vv. Grozny, 1977.
Murzir VY. Skifiya arhaika Priernomorya. Kiev, 1984.
Murzin VY. Proishojdeniye Skifov: osnovnye etap formirova-
niya Skifskovo etnosa. Kiev, 1990.
Musayev K.M. Gramatika Karaimskovo yazka. M., 1964.
Musayev K.M. Leksikologiya Trkskih yazkah. M., 1984.
Musukayev A.1. O Balkarii i Balkartsah. Nalik, 1982.
Musukayev A.l. K istokam familii. Predaniya i legend. Nal-
ik, 1992.
Musukayev A.1., Perits A.l. Narodnye traditsii Kabardintsev i
Balkartsev. Nalik, 1992.
Musukayev B.H. Toponomiya vsokogorya Balkarin. Nalik,
1981.
Miziyev 1.M. Srednevekovye Bani i sklep Balkarin i Karaa
ya. Nalik, 1970.
Miziyev 1.M. Dva kultura is seleniy Kipek i Kzburun 3//Ar
heologieskiye issledovaniya na novostroykah Kabardino
Balkarii. Nalik, 1984, t. 1.
Miziyev l.M. agi k istokam etnieskoy istorii Sentralnovo
Kavkaza. Nalik, 1986.
Miziyev l.M. Istoriya ryadom. Nalik, 1990.
Miziyev l.M. O sozdatelah Maykopskovoy kultur//SA, M.,
1990 a, No: 4.
Miziyev I.M. Trinatsat slov iz yazka Skifov//Azerbaycan filolo
giya mesalar. Baku, 1991, vp. 3.
Miziyev I.M. Ob istorieskih imenah "Targitay" i "Aspa
ruh"//lstoriko-kulturnye kont.akt narodov Altayskoy ya
zkovoy. obnosti Mejdunarodny kongress po Altaistike.
Takent, 1986 a.
BiBLiYOGRAFYA 177
Miziyev l.M. Oerki istorii i kultur Balkarin i Karaaya XIII

XVII vv. Nalik, 1991 a.
Miziyev l.M. Emogeografieskiye dannye ob etnogeneze Bal
kartsev i Karaayevtsev//Etnografiya i sovremennost. Nal
ik, 1984.
Munayev R.M. Kavkaz na zare bronzovovo veka. M.; 1975.
Nan. Alankiy geroieskiy epos. M., 1974.
Narimanov 1.G. Kultura drevneyevo zemledelesko - skoto
vodeskovo naseleniya Azerbaycana. Avtoref.. dokt.diss.
Tbilisi, 1982.
Neyhardt A.A. Skifskiy rasskaz Gerodota v oteestvennoy is
toriografii. L., 1982.
Nemet Yulius. Di Trkie-Mongolie gipoteze. Vena, 1912.
Nemet Yulius. Di inriften des atse fon Naitsen-Miklo.
Leyptzig, 1932.
Nemet Yulius. Spisok slov na yazke Yasov-Vengerskih alan.
Orconikidze, 1962.
Nemet Yulius. Sotsialnye problem Trkskovo yazkoznaniya
Vengrii/Nopros yazkoznaniya. M., 1963, No: 6.
Nemirovskiy A.1. Mif drevneye Eland. M., 1992.
Nesterov S. P. Kon v kultah Trkoyaznh plaman Sentralnoy
Azii v epohu srednevekovya. Novosibirsk, 1990.
Neayeva L.G. Ob etnieskoy prinadlenosti podboynh i kata
kornnh pogrebenii Sarmatskovo vremeni v Nijnem Po
voljye i na Sevemom Kavkaze//lssledovaniya po arheolo
gii SSSR. L, 1961.
Neayeva L.G. Nekotorye vopros etnogeneza v epohu sred
nevekovya na territorii Karaaya//Tezis dokladov godin
oy naunoy sessi. 1969 g. L., 1969.
Neitaylo A.L. Verhnee Prikubanye v bronzovom veke: Kiev,
1978.
Nikifor. Nikifora, patriarha Konstantinopolskovo, kratkaya is

toriya _so vremeni posle sartvovaniya Mavrikiya/Nizan
tiyskiy vremenni. M., 1950, t. 3.
Nikolayeva N.A. Problem klassifikatsii, periodizatsii, hrono
logii i. etnieskoy atributsii Maykopskoy kultun v arhe
ologieskoy kultur//Hronologiya pamyatnikov bronzovo
vo vka Sevemovo Kavkaza (Mejvuzovskiy sbornik, st.).
Orconikidze, 1982.
Nikolayeva N.A., Safronov VA. Drevneyaya katakombnaya
kultura Seveernovo Kavkaza i problema poyavkleniya ka
takombnovo obnyada v Vostonoy Yevrope//Katakombn
ye kultur Sevemovo Kavkaza (Mejvuz. Sb. St.) Orconi-
ki_dze, 1981.
Nikolskiy M.B. Klinoobraznye nadpisi v Zakavkazye//Materi-
.al P? arheologii Kavkaza. M., 1896,. vp. 5.
Nikonov VA. V vedeniye v toponomiku. M., 1965.
Nikonov VA. Kratkiy toponomeskiy slovar. M., 1966.
Nikonov VA. Etnonimika. M., 1970.
Novoye ve arheologii Severnov Kavkaza. M., 1986.
Novoseltsev A.P. Genezis feodalizm av stranah Zakavkazya.
M., 1980.
Nov<?seltsev A.P. K vaprosu ob odnom iz drevneyih titulov
Russkovo knyazya//lstoriya SSSR, 1982.
Oblomskiy A.M. Etnieskiye protsess na vodorazdele D!J-epra
i Dona v 1-V vv. N.e. M., 1991.
Oladnikov A.P. Neolitieskiye pamyatniki kak istoniki po
etnogonii Sibiri i Dalnevo Vostoka//Kratkiye soobeniya
instituta istorii materilanoy kultun. M., 1941.
Okladnikov A.P. K.voprosu o mezolite i epipaleolite v Aziats
koy asti SSSR. M.- L., 1966..
Okladnikov A.P. Neolit i bronzovy vek Pribaykalya//MlA.
M.L., 1974, vp. 43.
BiBLiYOGRAFYA 179
Okladnikov A.P. Petroglif Baykala - pamyatniki drevney kul

tun narodov Sibiri. Novosibirsk, 1974.
Okladnikov A.P. Petroglifo Sentralnoy Azii. l., 1980.
Okladnikov A.P., Okladnikova Y.A. Drevniye risunki Kzl-Kel
ya. Novosibirsk, 1985.
Okladnikova Y.A. Graffit Kara-Oyuka, Vostony Altay//Mate
rialnaya i duhovnaya kultura narodov Sibiri. L, 1988..
Olderoge D.A. Epigramiya. M., 1983.
Olhovskiy VS. Pograbelno-pominalnaya obryadnost naseleni
ya stepnoy Skifi (VII-III vv. Do n.e.) M., 1991.
Onomastika. M., 1969.
Opisaniye Cungarii i vostonovo Turkestana v drevnem i n
nenem sostoyanii (Perevedeno s Kitayskovo monahom
lakinfom) Spb., 1829, . 1-2.
O proishojdenii Balkartsev i Karaayevtsev. Material naunoy
sessi po probleme proishojdeniya Balkartsev i Karaa
yevtsev 22-26 lyunya 1959 g. Nalik 1960.
Onomastika Kavkaza. Orconikidze, 1980.
. Opt obosnovaniya teori Skifsko-Sarmatskovo proishojdeniya
Turkmenskovo narada -na Kranialogieskih i etnologies
kih dannh//lzvestiya "Sredazkostarisa". Takent, 1926,
vp. 1.
Oranskiy l.M. lranskiye yazki v istorieskom osveenii. M.,
1979.
Oerki obey etnograf. Aziatskaya ast SSSR. M., 1960.
Pavlenko N.l. lstorieskaya nauka v prolom i nastoyaem
(Nekotonye razmleniya vsluh//isroriya SSSR) M., 1991,
No: 4.
Pamyatniki drevneyey istorii. Yevrazii. M., 1975.
Patkanov K.P lz novovo spiska geograf, pripisvayemoy Mo

iseyu Horenskomu//Jumal ministerstva narodnovo _pros
veeniya. Spb., 1883.
Perits A.1., mongayt A.L., Alekseyev V.P lstoriya pervobtno
vo obestva. M., 1982.
Petrenko V.G. Skisfskaya kultura na Severnom Kavkaze//Arhe7
ologieskih sbornik Gosudarstvennovo Ermitaja. 1983,
no:23.
Pigulevskaya N.V. Siriyskiye istoniki po istorii narodov SSSR.
Hronika Zahariya Ritora. M.L., 1941.
Pigulevskaya N.V. Vizantiya na puti v lndiyu. M. - L., 1951.
Petrovskiy B.B. Arheologiya Zakavkazya. L, 1949.
Petrovskiy B.B. Vanskoye Sarstsvo. M., 1.959.
Petrovskiy B.B. Skifi i Urartu. Yerevan, 1978.
Petrovskiy B.B. Skifi i drevny Vostok//SA, 19, M., 1964.
Pletneva S. A. Peenegi, Torki i Polovts v Yujnorusskih ste-
pah//Materia.l i issledodcivaniya po arheologii SSSR. M. L.,
1958.
Pletneva S. A. Ot koevoy k gorodam. M., 1967.
Pletneva S. A. Hazan. M., 1976.
Pletneva 5. A. Srednevekovye koevniki. M., 1982.
Pletneva S. A. Na Slavyano-Hazarskom pograniye. Dmitri
yevskiy arrheologieskiy kompleks. M., 1989.
Pogrebova M.N. Zakavkazye i yevo svyazi s Peredney Aziyey
v Skifskoye vremya. M., 1984.
Pogrebova M.N., Rayevskiy D.S. Rannye Skifi i Drevny Vos
tok. M., 1992.
Polyakov S. P lstorieskaya etnografiya Sredney Azii i Kazahs
tana. M., 1980.
Plinniy. Yestestvennaya istoriya//A1SK. Nalik, 1990.
BiBLiYOGRAFYA s
Pomponiy Mela. Zemleopisaniye//AlSK. Nalik, 1990 .
Problem arheologii, eetnograf, istorii i Krayevedeniya Priye
niseyskovo kraya. Krasnoyarsk, 1992, tt. 1-2.
Problem istorii i kultun Severnovo Priernomorya v. antirrn
yu epohu. M., 1991.
Problem Turkkologii i vostokavedeniya. Kazan, 196 4.
Puteesviye v vostonye stran Plano Karpini v Rub ruka. M.,
1957.
Radlov VV Opt slovarya Turkskih nareii. Spb., 1888-1905.
Radlov VV Obrazts narodnoy literatun Turks}.h plemen.
Spb., 1866, t. l; Spb., 1878, t. IV
Rayevskiy D.S. Oerki idologii Skifo-Sakskih plemen. M.,
1977.
Rayevskiy D.S. Model mira Skifskoy kultun. M:, 1985.
Ramstedt G.I. Vvedeniye v Altayskoye yazkoznaniye. M.,
1957.
Raid ad-Din. Sbornik letopisey. M. L, 1952, t. l; 1960, t. .
REder D.G., erkasova Y.A. lstoriya mira. M., 1985.
Reyneks Y. Vseobee istoiko-topografieskoye opisaniye Kav
kaza. Spb., 1797, t. 2.
Rostovstsev M. Antinaya dekorativnaya jipopis na yuge Ros-
sii. Spb., 1914.
Rostovtsev M. Skifiya i Bospor. Petrograd, 1925.
Rudenko S. 1. Vtoroy Pazkskiy kurgan. L., 1948.
Rudenko S. 1. Bakir. M., 1975.
Rudenko S. I. Kultura plemen Sentralnovo Atlaya v Skifskoye
veremya. L., 1960.
Rudenko S. . Kultura Hunnov i Noilinskiye kurg11, M.,
1962.
Rubruk V Puteestviye v vostonye stran. Spb., 1911.

Runi A.P. Katakomb Rim-gor//SA, 1970, No: 2.
Rbakov B.A. Gerodotova Skifiya. Istoriko-geografieskiy ana
liz. M., 1979.
$alakaya .H. Abhazskiy narodny geroieskiy epos. T bilisi,
1966.
Samoylovi A.N. Kavkaz i Turetskiy mir. Baku, 1926.
Saalnikov K.V Oerki drevney istorii Yujnovo Urala. M., 1967.
Samokvasov D.Y. Mogili Russkoy zemli. M., 1908.
Sartkoja ul Karjaubay. Gunskoye pismo//Alem. Alma-Ata,
1991, vp. 1.
Sattarov G.F Etap razvitiya i oerki zadai T atarskoy onomas
tiki. Kazan, 1970.
Safronov VA. Problema kulturnovo edinstva stepi i predgorny
v kontseptsii bronzovovo veka Severnovo Kavkaz vi do
revolutsionnoy i dovoennoy kulture//Koevniki Azovo
Kaspiyskovo mejdureya. Orconikidze, 1983.
Sbornik materilaov, otnosyaihsya k istorii Zolotoy Ord (izv
leenny is Persidskih soineniy, sobrannh V.G.Tizenga
uzenom). M. L., 1941, tt. 1-2.
Severny Kavkaz v drevnosti i srednevekovye. M., 1980 ..
Sevonyan Y.V Etimologieskiy slovar Trkskih yazkov. M.,
1974.
Semenov-Tyananskiy. Geografiesko-statieskiy-slovar Ros
siyskoy imperii. Spb., 1865, t. 2.
Serebrennikov B.A. Metod izuenia istorii yazkov, primenya
yemye v lndoyevropeystike i Trkologii/Nopros istor
Trkskih yazkov. Ahabad, 1966.
Serebryakova M.N. K voprosu ob istokah i evolutsii traditsi
ohnovo mirovozzreniya Turok//Traditsionnoye mirovozz
reniye u narodov Peredney Azii. M., 1992.
BiBLiYOGRAFYA 183
Sidorov Y.N. Etnonim "Saha"//etnieskaya onomastika. M.,

1984.
Simokatta Feofilakt. storiya. M., 1957.
Sirotenko VT. Vzaimootneeniya gunnov i Rimskoy impe
rii//Uenye zapiski Permskovo universiteta. Perm, 1959,.
t. 12, vp. 4.
Skifiya i Altay. Kultura i iskusstvo Skifov i ranih koevnikov.
L. M., 1966.
Skifiya i Kavkaz. Kiev,)980.
Skifskiy mir. Kiev, 1975.
Skif Severnovo Priernomorya. Kiev, 1987.
Skrijinskaya M.V Sevemoye Priernomorye v opisanii Pliniya
Starevo. Kiev, 1977.
Skifi i Sarmat. Kiev, 1977.
Smirnov A.P. Voljkiye Bulgar. M., 1951.
Smirnov A.P. Skif. M., 1966.
Smirnov A.P Retsenziya na knigu L.R.Kzlasova "istoriya Tuv
v sredniye veka"//SA, 1971, No: 1.
Smirnov VD. Krmskoye hanstvo pod verhvenstvom Otto
manskoy Port. Spb., 1887.
Sirnov KE Savromat. M., 1964.
Smirnov KF. Sarmat i utverjdeniye ih politieskovo gosp
podstva v Skifi. M., 1989.
Smirnov KF., Kuzmina Y.Y. Proishojdeniye lndoirantsev v
svete noveyih arheologieskih otkrtiy. M.,-1977.
Solin. Sbomik dostoprimeatelnostey//ASlK Nalik, 1990.
Stepi Yevraziiv epohu sredneveovya//Arheologiya SSR. M.,
1981.
Stokolos VS. Kultura naseleniya bronzovovo veka Yujrovo Za
uralya. M., 1972.
184 TRK HALKLARlNIN KKEN!
Strabon. Geografiya. M., 1964.

Struve VV Drevniy vostok. M., 1936.
Struve VV Etd po istorii Sevemovo Priernomorya, Kavka
za i Sredney Azii. L., 1968.
Sleyanov Oljas. Az i Ya. Alma-Ata, 1975; izd-e 2-e, 1991.
Ssoyev VM. Karaay v geografieskom, btovom i istories-
kom otnoenii//SMOMPK, Tiflis, 1913, bp. 43.
Sum P.V lstorieskiye rassujdeniya o Slavyanah. M., 1848.
Stralenberg v Sibiri//Sibirskiy vestnik, 1888.
Studenetskaya Y.N. Odejda narodov Severnovo Kavkaza XVI-
II-XX vv. M., 1989.
Tavirki v epohu srednevekovya. Kiev, 1990.
Tatsit. Anal istorii//AlSK. Nalik, 1990.
Tekeyev KM. Karaayevts i Balkarts. Traditsionnaya sistema
jizneobespeeniya. M., 1989.
Telegin D.Y. Osnovnye ert hronologii srednestegovskoy kul
tun epohi medi//Dokladov Svoetskih arheologov na VII
mejdunarodnoy konferentsii doistorikov. M., 1966.
Terenojkin A.1. Kimmeriyts. Kiev, 1976.
Terenojkin . A.1., Mozolevskiy B.N. Melitopolskiy kurgan. Kiev,
1988.
Tehov B.V Sentralny Kavkaz v XVI-X. vv. do n.e. M., 1877.
Tor T. Fimteyn V Antropologieskiye dannye k voprosu o
veliom prereselenii narodov. Avan i Sarmat. L, 1970.
Trubaev 0.N. $taraya Skifiya Gerodota (IV, 99) i Slavyane:
lingvistieskiy aspekt/Nopros yazkoznaniya, 1979, No:
4.
Trubaev 0.N. lndorika ve sevemom Priernomorye: istomi
ki. lnterpretatsiya. Rekonstruktsiya/Nopros yazkoznani
ya, 1981, no: 2.
BiBLiYOGRAFYA 185
Uruwsbiyev 5. A. Skazaniya o Nartskih bogatrryah u Tatar

gonsev Piyatigorskovo okruga Terskoy oblasti//SMOMPK,
1880, vp. 1.
Urusbiyeva F.A. Karaayevo-Balkarskiy folklor. erkessk,
1979.
Uslar P.K. Drevneyiye sakazaniya o Kavkaze//Sbornik svede
niy o Kavkazskih gortsah. Tifs, 1881, vp. 10.
Uenye zapiski lmperatorskoy Akademi Nauk po 1 i 3 otde
leniyam. Spb., 1855, vp. 6.
Favstos Buzant. lstoriya Armenii. Yerevan, 1953.
Fasmer M. Etimologieskiy slovar Russkovo yazka. M., 1967-
1973, tt. 1-3.
Fahrutdinov R.G. Arheologieskiye pamyatniki Voljsko
Kamskoy Bulgari i yiy territoriya. Kazan, 1975.
Fedorov Y.A. Toponimika Zapadnovo Kavkaza i nekotonye
vopros yivo etnieskoy istorii//Trud Karaayevo-er
kesskovo Nll. Seriya istorieskaya erkessk, 1974, vp. 6.
Fedorov Y.A. lstorieskaya etnografiya Sevemovo Kavkaza.
M., 1983.
Fedorov Y.A., Fedorov G.S. Ranniye Trki na Sevemom Kav
kaze. M., 1978.
Fedorov Y.A., Elkanov U.Y. Rannesrednevekovye pamyatniki
Verhnovo Prikubanya//Arheologiya i etnografiya Karaa
yevo-erkesii. erkessk, 1979.
Fedorov-Davdov G.A. Koevniki vostonoy Yevrop pod
vlastyu Zolotoy Ord. M., 1966, . 1.
Felitsn Y.D. Arheologieskiaya karta Kubanskoy oblasti. M:,
1882.
Flaviy losif. ludeyskiye drevnosti // BD1, 1947, No: 4.
Formozov A.A. Kamenniy vek i eneolit na Kubani. M., 1965.
Fray R. Naslediye lrana. M., 1972.
Habiev M.A. Karaayevo-Balkarskiy yazk//Trkskiye yazki.

M., 1966.
Habiev M.A. O drevnetrkskih runieskih nadpisyah v
Alanskih katakombah//ST, 1970, No: 2.
Habiev M.A. Karaayevo-Balkarsoye imenoye slovoobrazova
niye. erkessk, 1971.
Habiev M.A. O runah i tamgah//Rostovskiy universitet. Filo
logieskiye trud. Seriya yazkoznaniye. Rostov-na-Donu,
1972, vp. 1.
Habiev M.A. O runieskih nadpisah//Lennini bayrag. 1974,
23 yanvar (na Kara.-Balkar. Yaz.).
Habiev M.A. Vzaimovliyaniye yazkov narodov Zapadnovo
Kavkaa. erkessk, 1980.
Habiev M.A. K gidronimike Karaaya i Balkarii. Nalik,
1982.
Habiev M.A. Nekotorye itorgi deifrovki Zapadnotrkskih
runieksih nadpisey//Analiz tekstov po istorii Tatarskovo
literatumovo yazka. Kazan, 1987.
Habiev M.A. lnenno slovoobrazovaniye i formirovaniye v
Kumanskih yazkah. M., 1989.
Hacilayev H-M.1. Oerki Karaayevo-Balkarskoy leksikologii.
erkessk, 1970.
Haciyev H-M.I. K toponimike karaaya. Trud Karaayevo
erkesskovo Nll. Seriya istorieskaya. Stavropol, 1970 a,
vp. 6.
Hazanov A.M. Sotsialnaya istoriya Skifov. Avtoref. dokt. diss.
M., 1971.
Hazanov A.M. Legenda o proishojden Skifov (Gerodot, IV-5-
7)//Skifskiy mir. Kiev, 1975.
Hazanov A.M. Sotsialnaya istoriya Skifov. M., 1975.
Halikov A.H. Drenyaya istoriya Srednevo Povoljya. M., 1969.
BiBLiYOGRAFYA 187
Halikov A.H. Tatarskiy narod i yivo predki. Kazan, 1989.

Halikov A.H. Piyatsot Russkih familiy Bulgaro-Tatarskovo
proishojdeniya. Kazan, 10992.
Hvolson D.A. lzvestiya o Hazarah, Burtasah, Bolgarah, Madya
rah, Slavyanah i Russah Abu Ali-ahmeda Ben Omar ibn
Data. Spb., 1869.
Haussih G.V K voprosu o proishojdenii Gunnov/Nizantiys
kiy vremennik, t. 62.
Hennih Rihard. Nevedomye zemli. M., 1961, tt. 1-2.
Holayev A.Z. Debet Zlatolikiy i yivo druzya (Karaayevo-Bal
karskiy nartskiy epos). Nalik, 1973.
Horenskiy Misey (Horenatsi Movsev). lstoriya Armenii, pere
vod NA.Emina. M., 1893.
Tsagayeva A.Dz. toponimika Sevemoy Osetin. Orconikidze,
1971, . l; Orconikidze, 1975, . 2.
Tsagayeva A.Dz. Trko-Mongolskiy sloy v toponimike Sever
noy Osetin/Nestnik Kabardino-Balkarskovo Nll. Nalik,
1972, no:5.
Hommel F. Etnologis und geografie des Alten Orien"te (Etnolo
giya i geografiya Drevnevo Vostoka). Mnhen, 1926.
Tsalkin Vl. Drv.neyie domaniye jivotmye Vostonoy Yevro
p. M., 1970..
Tsevetayeva G.A. Sokrovia Priernomorskih kurganah. M.,
1968.
ayld Gordon. Progres i arheologiya. M., 1948.
emenko Y.V Skifo-Persidskaya voyna. Kiev, 1984.
ernenko Y.V Skifskiy dospeh. Kiev, 1968.
emenko Y.V Skifskiye luniki. Kiev, 1981.
ernikov S. S. Vostonyt Kazahstan v epohu bornz. M.,
1960.
ernikov S. S. Zagadki zolotovo kurgana. M:, 1965.

ernh Y.N., Kuzmimh S. V Drevnyaya metallurigiya Severnoy
Yevrazii. M., 1989.
eenov l.M. Vtonye kurganmye grupp u seleniy Kipek, e
gem II//Arheologieskiye issledovaniya na novostroykah'.
Kabardino-Balkarii. Nalik, 1984., t. 1.
eenov 1.M. Novye material i issledovaniya po sredneveko
voy arheologii Sentralnovo Kavkaza//Arheologieskiye iss
ledovaniya na novostroykah Kabardino-Balkarii. Nalik,
1987, t. 3.
istyakova Y.V Russkiy isterik A.Lzlov i yivo kniga "Skifkaya
lstoriya"/Nestnik istorii mirovoy literatu. M., 1961,
No:l.
lenova N.L. Hronologiya pamyatnikov Karasukskoy epohi.
M., 1970.
lenova N.L. Raspostraneniye i puti svyazey drevnih kultur
Vostonoy Yevrop, Kazahstana, Sibiri i Sredney Azii v
epohu pozdney bronz//Srednyaya Aziya i yiy sosedi v
drevnosti i sredniye veka. M., 1981.
lenova N:L. Diskussonnye problem oteestvennoy Skifolo
gii: obssujdeniye//Naro Azii i Afriki. 1980, No: 6.
lenova N.L. Tagarskiye loadi//0 svyazah plemen Yujnoy Si
biri i Sredney Azii v Skifskuyu epohu/ //Kavkaz i Sredn
yaya Aziya v drevnosti i srednevekovye. M., 1981 a.
ursin G.E Blijayiye zadai etnografieskoovo izueniya Kav
kazkih Trkov//1. Vsesoyuzny Trkologieskiy syezd.
Stenografieskiy ott. Baku, 1926.
amanov 1.M. Drevnetrkskoye verhovnoye bojestvo Tengsi
(Teyri) v Karaaye i Balkarii//Problem arheologii i etnog
rafii Karaayevo-erkesii (Material i duhovnaya kultu
r). erkessk, 1982.
anayev G. Pamyatniki narodnovo tvorestva Osetin. Vladi
kavkaz, 1925, vp. 1.
BiBLiYOGRAFYA 189
elov D.B. Tsar Atey//Numizmatika i sfragistika. Kiev, 1956, t.

2.
elov D.B. Tanais i Nijniy Don v III-I. vv. do n.e. M., 1970.
iraliyev M.., Asadulayev S. G. Sovyetskaya Trkskaya filolo
giya i zadai jumala "Sovyetskaya Trkologiya"//Sovyets
kaya Trkologiya, 1970, No: 1.
eglov A.N. Severo-zapadny Knm v antinuyu epohu. L.,
1978.
erbak A.M. Znaki na keramike i kirpiah iz Sarkelya - Beloy
Veji//MIA, 75, m., 1959.
erbak A.M. Gramatieskih oerk yazka Trkskih tekstov X
XVlll. Vv. is Vostonovo Turkestana. M.-L., 1961.
erbak..A.M. Sravnetilnaya fonetika Trkskih yzkov. L.,
1970.
erbak A.M. O runieskoy pismennosti v Yugo-Vostonoy
yevrop//ST. 1971, NO: 4.
erbak A.M. Oerki po sravnitelnoy morfologii Trkskih ya
zkov (Imya). L., 1977.
Elkanov U.Y. Rasopki drevnevo "kruga" na Nijne-Arhzskom
gorodie/Nopros srednevekovoy arheologii Sevemovo
, . Kavk.aza. erkessk, 1988.
Eneolit SSSR. M., 1986.
Epoha bronz. lesnoy polos SSSR. M., 1986.
Etimologieskiy slovar Trkskih yazkov (Obetrkskiye i
mejturkskiy slovar na glasnye),. M., 1974, t. 1, 2; M.,
1980, t. 3.
Etnieskaya onomastika. M., 1984.
Etnieskiye problem istorii Sentraknoy Azii v drevnosti. M:,
1981.
Etnogenez narodov Balkan i Sevemovo Priernomorya. M.,
1984.
Ermatov M. Etnogenez i formiraovaniye Uzbekskovo naroda.

Takent, 1968.
Eyhvald E.Y. O drevneyih obitaliah plemen (Slavyanskih,
Turetskih i Mongolskih) v Yujnoy Rossii po Gerodotu //
Biblioteka dilya taniya. Spb., 18838, kn. 27, otd. 3.
Eyhvald Eduard. Alte Geografiye. Berlin. 1839 (na Nem. yz.)
Yusifov Y.B. Kimmen, skif i Saki v drevnem .Azerbayca
ne//Kavkazsko-blijnevostony sbornik VIII. Tbilisi, 1988.
Yusipov G.B. Bulgaro-Tatarskaya epigrafika i toponiika kak
istorieskiiy istonik issledovaniya etnogenea Kazanslzih
Tatar//vopros etnogeneza Trkoyaznnh narodov sred
novo Povoljya. Kazan, 1971.
Yusipov G.V Vvedeniye v Bulgao-Tatarskuyu epigrafiku.
M.L., 1960.
Yakubovskiy Y.A. O Russko-Kazahskih i Rossko-Kavkazskih
otnoeniyah v XI-X bb.//lzvestiya AN SSSR. M., 1946, t. 3,
No: 5.
Yampolskiy Z.l. Drevnayzyla Albaniya. III-1. vv. do n.e. Ba
ku, 1962.
Yampolskiy Z.l. Drevneyiye svedeniya o Trkah v zone Azer
baycana//Uenye zapiski Azerbaycaskovo gosuniversite
ta. Seriya yazka i literatur. Baku, 1966, No: 2.
Yampolskiy Z.1. O Trkah V v. do naey er//Uenye zapiski
Azerbaycaskovo gosuniversiteta. Seriya yazka i literatun.
Baku, 1970, No: 5-6.
Yampolskiy Z.1. Ob etnieskom sostave Kaspian//Uenye za
piski Azerbaycaskovo gosuniversiteta. Seriya yazka i filo
sof. Baku, 1971, No: 1.
Yelnitskiy LA. Znaniya drevnih o severmh stranah. M., 1968.
Yelnitskiy LA. Skifiya Yevraziyskih stepey istoriko-arheologi
eskiy oerk. Novosibirsk, 1977.
***
BiBLiYOGRAFYA 191
Natsionalnye slovari
Karaimsko-Russko-Polsliy Slovar, M., 1974.
Karaayevo-Balkarsko-Russkiy slovar. M., 1989.
Kirgizsko-Russkiy Slovar. M., 1965.
Komi-Russkiy Slovar. Sktvkar, 1948.
Kumsko-Russkiy Slovar. M., 1962.
Nogaysko-Russkiy Slovar. M., 1963.
Tatarsko-Russkiy Slovar. M., 1966.
Turetsko- Russkiy Slovar. M., 1977.
Uygursko- Russkiy Slovar. M., 1968.
uvasko- Russkiy Slovar. Baku, 1956.
***
Russko-Azerbaycanskiy Slovar. BaklJ, 1956, t. l; 1959, t .2.
Russko-Altayskiy Slovar. M., 1964.
Russko-Ver_gerskiy Slovar. M., 1964.
Russko-Karaevo-Balkarskiy Slovar. M., 1965.
Russko-Kumkskiy Slovar. M., 1960.
Russko-Hakasskiy Slovar. M., 1961.
lNDEKS
A 124, 132,133
A. Lzlov,34. 75 Amu-derya, 132
A. N. Berntam,27 Anadolu,68, 70
A.l. Gogolev,76 Andronov,23,26, 53,59
A.M. Hazanov, 78 Andronovo, 26, 50, 53, 54, 55, 56,
A.M. erbak,27,145 57,58,96,150,152
A.N. Aristov, 75 ant, 87
A.N. Kononov,27 Antropatena,108
A .P. Smirnov, 23,76,78,134 Api,86,99,101, 109, lll
A.S. Amanjolov, 27 Arap, 9, 15, 17, 39, 72, 98, 110,
Ab haz,91,92,93, 139,143,147 124,126,128,139,151
Adgey,33,92,93,108,143 Aras,65, 66
AFANASYEV, 53,54,56,58,59 Ares,86, 88, 89
Afanasyevo,53, 54, 55, 56, 57, 58, Argippay,74
80,152 Arn, 32
Afganistan,30,41,49,50,85 Ari, 7, 8, 9,12,14, 15,18, 19, 35,
Afrasiyab,108 138
Akatsir,104,105,127 Arimaspi,105
Alan, 8, 23, 25, 29, 58, 61, 72, 73, Arpad,115
83, 84, 85, 92. 99, 123, 127, Art aes,146
128, 129. 130, 131, 132, 133, As,137
134, 135, 136, 137, 138, 139, Asparuh,125,162
140, 141, 144, 145, 146, 147, Attila,104,131
152 Avar,29,112,115,152,184
A)anya,83,128,130,141,146 Avesta,85, 108,119,138
Alaugana, 93 Avhat, 102,103
Albanya,106,132 Avrasya,42, 44, 45, 50,58,60, 64,
Al man,13,30,39,102,148,151 70,71,81,82,134,149,150
Amag, 119 Avrupai,14,123, 149
Amazon, 108,126 Aynar,92
Amm ianus Marcellinus, 72, 105, Azak,46,62,99,125
Azak Denizi, 99,125 Chang-Ch'ien, 131

Azerbaycan, 29, 30, 35, 37, 38, 49, Claudius-Claudianus,74
76, 85, 87, 105, 132, 147, s, een,126, 147
152,176 egem,126, 145, 188
Azeri,17 erkes,29,140
rak-Srt, 118
B igil, 104
B. A. Rbakov, 25 in, 15, 20, 21, 27, .30, 39,. 121,
B. B. Piotrovsk y, 71 123,131,139,150,151
B.N. Grakov,23 irak,118
Bakan,126 irak,118
Baksan boaz,84 ulm,30
Balkan,54,60,66
Balkar, 5,7, 29, 30, 33, 49, 69,78, D
83, 85, 87, 88, 89, 90, 91, 92, D.S. Rayevsky, 78
93, 94, 97, 101,102, 106, 112, Dastan, 29,46,83,118,133
119, 120, 124, 126, 128, 133, Debet, 90,91,92, 93, 94
135, 136, 139, 140, 141, 142, Demirci Debet,90
143,144,145,146,147 Derbent,110
Bantu, 39 Digor,33,97,140,141
Barsbek, 113 Dinyester, 33,45, 109,110
Barsil,104 Dionysios Periegetes, 74
Batbay, 125,135 Don,46,61,62, 64,102,104,106,
Batraz,89,92 109, 110, 125, 141, 142, 144,
Baykal, 26, 36, 40, 49, 50, 56, 57, 145
82,120,149,150 Dondar, 118
Betav,106 Donetsk,46,'61,62
Biesin,84
Birman,39,148 E
Bizans, 16, 72, 74, 115, 125, 126, E.A. Grantovsky,103,112
127,128;138 E.B. Vadetskaya,37,54,56
Boltah, 113 E.1. Eyhvald,33,75
Boristen,109 Ebu'! Fida,32,139
Bospor,127,181 Elbrus,84,118
Bug,74 Eorpata,108
Bulgar, 5, 29, 49, 84, 87, 104, 112, Ermeni, 32, 124, 125, 126, 138,
122, 124, 125, 126, 128, 129, 146,147
146,147,151,152 Ermenistan,33,48, 123,132,146
Erzmek,94
C- Eschyle,34,75
Ceraun dalar,125 Esla,75
iNDEKS 194
F Homer,34,75
FA. Urusbiyeva,88 Horeneli Moses, 32, 124,132
Fin,27,40,44 ,48,117,149,150 Humarin,145, 146,162
Fin-Ugor, 27,40, 44,48, 117,149, Hun, 5, 24, 29, 34, 35, 55, 56, 57,
150 58, 73, 74, 75, 77, 104, 105,
112, 113, 114, 120, 121, 122,
G 123, 124, 126, 127, 128, 129,
G. F. Debets,94 130, 131, 132, 133, 137, 140,
G. anayev,92 146,150, 151, 152,166
G.F. Korobova,41 Hlagu,115
G.H. Matuin, 41 Hyppia,125, 126
Gagauz,29,30
Galgay, 126 1
Ganzak, 108 l.A. Guldentedt,33
Gargar, 118, 126 l.G. Aliyev,23
Got, 104,124,131 1. M. Seenov,38
1. M. amanov,87
Goytosir,91
lberya, 132
Guz,127,152
lbn'l Esir,32
Grcistan,33,48,141
lbni Havkal,32,128
lbni Hurdadbeh, 32, 124
H
idil,18,24, 35, 36, 40, 42, 43,44,
Hakas, 29, 32, 49, 53, 59, 80, 81,
45, 46, 48, 49, 50, 51, 54, 60,
82,107
62, 64, 66, 67, 70, 76, 83, 84,
Hakasya,53,80,82 95, 121, 123, 125, 127, 144,
Harkovin,125 145,148,149,159
Hasaut bogaz, 83 lirk, 74,106
Hazar, 29,34,40,41,42,49,54,60, lngu,93,126,141,147
66, 67, 77, 104, 105, 110, 112, Iran, 8, 19, 23, 24, 30, 35, 37, 41,
113, 115, 121, 122, 124, 126, 49, 72, 73, 76, 85, 93, 98, 100,
127, 128, 129, 133, 138, 146, 103, 105, 106, 107, 108, 109,
147,152 117, ll8, 121, 135, 139, 141,
Hazar Denizi,60,67, 110, 121 142,143,147, 149, 151,155
Hekataios,32,34 lskit, 8, 23, 24, 25, 29, 32, 33, 34,
Herodot, 9, 32, 33, 34, 37, 72, 73, 36, 37, 50, 56, 57, 58, 71, 72,
74,75, 77,78,95,99,100,102, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80,
I03, 104, 105, 106, 107, 108, 84, 85, 87, 88, 89, 90, 91, 92,
112, 114 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99,100,
Hesiodos, 32,75 101, 102, 103, 104, 105, 106,
Hindistan, 8,10, 14, 15, 19,85 107, 108, 109, 110, 111, 112,
Hint-Avrupai,14, 23 113, 114, 115, 116, 120, 127,
Hippokrat, 75,96,108 128,129, 133, 150
195 TRK HALKLARINlN KKENi
lspanya,130 93, 95, 96, 98, 106, 110, 112,

lssedon,106 121. 124,121,131, s
lstahri,128 Karaim,30,102,124
Trki,33 Karakalpak,29, 104,118,132
Karakent,119
J Karaman, 140
J. Dumezil, 79 Karasu,55,56,58,59
Jarra,91 Karasuk,59
Johannes Caesar,136 Karbalk,99
Jordanes,104 Karjaubay Sartkoca Ul,123
Julius Solin,105 Karpatlar,149
Justinus, 73,75 Katiar,102,103
Kaynar,90,91, 92,93
K Kazak,15, 17,30,37,105,118
K. Mllengof,98
Kazakistan, 24, 26, 29, 35, 40, 41,
K. Patkanov,125
49, 50, 54, 55, 58, 76, 82, 106,
K.A. Akieva,49
118,132,139
K.F. Smirnov,117
Kelt, 39
K.G. Menges,98
Kenkol,122
Kabardin,29,126,143
Kette-Sirak,118
Kafkas, 14, 24,33, 40, 41, 42, 48,
49, 57, 60, 64, 65, 66, 67, 70, Kpak, 34, 47, 77, 102, 118, 131,
71, 78, 81, 83, 84, 87, 88, 91, 133,134
93,97, 105,106,107,110,120, Krgz, 15, 17, 29, 30, 49, 59, 81,
121, 123, 124, 125, 126, 127, 104,107,118,122, 134,138
128, 130, 131, .132, 133, 134, Krgzistan,29,81,122
138, 139, 140, 143, 144, 145, Krm,29,33,46,127,131,138
146, 149, 150 Kimak, 118,152
kamak,69,118 Kimmer,95, 114
Kang-ch', 131,132 Kislovods, 83, 122, 126,145
Kangl,131, 132 Ki,67
Kara-Hyk,57 Klaproth,33,88
Karaay,29,30, 33, 37, 40, 49,69, Kolaksay,90,99,101,113
78, 83, 84, 85, 87, 88, 89, 90, Konstantinopolis,33
91,92,93,94,97,98,101,102, Konstantinov,61
106, 107, 112, U8, 119, 120, Koysug,61
124, 128, 133, US, 136, 139, Krasnoyar,76
140, Hl, 142, 143, 144, 145, Kuban,40, 125,126,133,141,145
146,147 Kubrat, 125
Karadeniz, 36, 37, 40, 41, 48, 54, Kumk, 29, 37, 49, 87, 118, 124,
57, 60, 61, 64, 67, 76, 83, 84, 127,128, 147
iNDEKS 196
Kumuk,93, 119 Metonov evrimi,94

Kurdalagon,92 Mezopotamya, 68, 70
Kuan,24,25,91 Minusin ukuru, 76
Kk Asya, 33, 48, 72, 106, 130, Mir-Abbas Kotini,124
132 Mool, 20, 30, 34, 35, 47, 49, 51,
Kl-tepe,66 54, 58, 74, 87, 103, 107, 123,
Kr, 66,91,114 133,142
Moolistan,30,51,58,82,149,150
L Mongoloid, 48, 58, 59, 74, 95, 96,
L.R.'Kzlasov, 27, 79 120,149
Laba,141,145 Moskova, 17, 26, 35, 38, 53, 88,
Laga,67 127
Latin, 17, 72,173
Levoberejye,61 N
N.A. Baskakov,27,151
Lipoksay, 99,101, 112
Litvanya,30, s
N.L. lenova,49,50,76,81
N.M. Karamzin,75
N.Y. Merpet,47,61
M
Nahcivan,29
M. Thomsen,87
Nalk, 62
M. z. Zekiyev,24
Nart,88,90,91,92,93
M.. Curtubayev,87, 89,90,91, 93 Nemeth,36, 37,70,136
M.l. Artamonov,23 Neri, 32
M.P Abramo 122, 134 Nijne-Arhzk, 83
M.. iraliyev, 27, 37 Nijnedon,61
Macar, 27, 33, 36, 37, 136, 138, Nogay,29,87,107, 119, 138
147, 151 Nohi,126
Macaristan, 30, 60, 66, 144, 150 Nubya, 47
Mahakale, 127
Manurya, 149 0-
Manglak, 140 Ouz,105,152
Mariupal, 62 Ohotsk Denizi, 25
Massaget,23,25,85,107,113,150, Olbia, 36
151, 152 Ongar,118
Maurikius,115 Orhon,87
Maykop,65,66,67,84 Orta Asya, 8,10,14,15, 16, 18,19,
Med,73 35, 41, 45, 49, 54, 67, 71, 76,
Media, 73 85, 106, 107, 108, 121, 134,
Megrel,139, 141 138,139,140,144,148,150
Merkezi Asya, 24,53, 82 Oset, 85, 88, 92, 93, 97, 98, 107,
Meshet, 30,37 112, 135, 136, 139, 141, 142,
Mesudi,124 143,144,147
. 197 TRK HALKLARININ KKENI
Oskol,61,62 S. P. Polyakov, 35
Ostrogot,131 S. S. Aliyarov, 27, 38
Ovidius,75 S. Y. Bayorov,83,84,133, 145
Oy-sengira, 123 S. Y. Malov, 27
zbek, 17, 29, 30, 41, 42, 49, 50, s. Y.Lurye,74
59, 104,107, 118,138 Safa, 92, 93,119
zbekistan,29,41,42,50,118,132 Saha,29,76,107
Saka,15,23,24,25,35,76,85,106,
p 112,150,151,152
Papay, 99,101,109 Sahr,140
Paralat,102,103, 104 Sami,9,12,27,39,98
Partatua,99 Sarmal, 5,8,23,24, 25, 29,34,56,
Parlh,73 57, 58, 72, 73, 74, 75, 85, 98,
Pazrk,77,120 100, 106, ll7, 118, 119, 120,
Peenek, 77,134,152 121, 122, 126, 128, 129, 132,
Pers,23,24,25,26, 35, 36,39, 72, 134,151, 152
73, 84, 85, 96, 97, 98, 99, 100, Sarmal Teleu,118
101, 103, 106, 107, 109, 110, Satanay,93,94
117,131,133,138,141, 151 Satanay-Biye,93
Plano Carpini,133 Satenik,146
Plinthas,75 Savromat, 105,106
Pliny, 32, 33, 37, 74, 99, 105, 106, Sayan,49,67,70,99
110, 120 Semender,127
Podkum Mezarl,122 Sr-derya, 131, 132
Podneprov, 61 Sibirya, 24, 26, 30, 32, 35, 36, 37,
Polonya, 30, 37, 151 40, 41, 49, 50, 53, 54, 55, 57,
Pomponius Mela, 32, 33, 37, 74 58, 59, 68, 76, 80, 81, 83, 84,
Priscus, 74, 75,104, 133 121, 149
Protogenes, 102 Slav, 29,39,48,98, 149
Ptolemaeus,32,34,74,123 Sredny Stog, 61,62,63
Strabon,32,33,38,74,75,99, 120,
R 126
Reidddin, 32,115 Sunca nehri, 125
Roma, 16, 30, 34, 72, 73, 75, 99, Sutul deresi, 83
101,105,130,131,133 Suvar, 105
Romanya, 30 Smer, 67, 68,69, 70,149, 150
Rua,75 or,30
S- T
S. A. Arutunov,31,38, 39 Tabbert-Stralenberg,32
S. G. Asadullayev, 27 Tabiti,87
iNDEKS 198
Tacik,50,85 Trkmenistan, 29, 40, 41, 49, 50,
Tagar, 55,56,58,59,76,115, 188 70,118,140
Talas,122,144 Trraget,33,74
Tamarak,119
tanais,101,109,110 U-
Taragay,115 Ugor, 48
Targitay, 88,99,101,102,103,112, Ukrayna,37,50,59,60,61,66,151
115,116 Ural,18,19,24, 36,37,.40,41, 42,
Takent,20,24 43, 44, 45, 46, 48, 49, 50, 51,
Tatk, 55,56,57,58, 59 53, 54, 55, 60, 62, 66, 70, 76,
Tatar, 21,24,29,30,34,35,37,47, 81, 83, 84, 107, 111, 121, 148,
49,75,101,111,119,124, 138, 149
142,149,151 Urartu, 152
Tazmin,80 Urmiye Gl, 152
Terek, 140, 141,142 Urup,83
Uygur,17,29,30,33,49,114,145,
Teupa, 114
150
Teyri, 87,88,90,91
.R Cafarov,38
Thanagorya, 125,126
styurt, 42
Trnauz, 84
Tibet, 39,148,150
V
Tihost, 89
VA. Kuznetsov,145,146,147
Tiras,33
VA. Terenjkin, 37
Tlepa, 92,93 VF. Miller,100,109, 135,141
Tohar,24,25 VI. Abayev,79,84,92,97,100,102,
Tomaris,112 103, 107, 112, 114, 115, 135,
Irak,98 139,141
Traspi,102, 104 Vl. llinskay. 37
Tripolye, 48, 60,61 Vl. Molodin,50
Tugdamme,114 VP. Alekseyev,37,51,59,94, 97
Tmia, 67, 74, 109, 110, 124, 125, VU. Mrzin, 23
145,149 VV Latyev,75
Tur,108 V.V. Radloff, 87
Turan, 7, 108 Vahtang Gorsagal,140
Turk, 108 Vahuti,140
Turukka,152 Virgilius,75
Tuva,29,49,82,132,149 Vizigot,131
Tuvin, 30
Trkistan, 17, 20, 108 y
Trkmen, 17, 30, 49, 59, 87, 107, Y.P. Alekseyeva, 87
118,140,147 Yafes,108
l99 TRK HALKLARININ KKENi
Yahudi,9,10,12,13,14,15,17,39 107, 108,111,112,113,116,

Yaksart, lll 147, 151
Yakut, 49, 76,107 Yei,131,132
Yam,61
Yangelsk,41 z
Yedisu, 134,144 Z.l. Yanpolsky, 37
Yelenga,79 ,.80 Zelenuk, 134, 135
Yenisey Krgzlar, 59 Zerdtizm, 85
Yugoslavya, 30 Ziviye, 76
Yunan,9,20, 21,34,72,73,75,86, Zosimus,74
96, 98,99, 101, 103, 104, 105,

Kazi T. Laypanov, İsmail M. Miziyev - Türk Halklarının Kökeni

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kazi T. Laypanov, İsmail M. Miziyev - Türk Halklarının Kökeni

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

..

Kenar Mahalle ocuklan ........................................................ 7

Uygarln gya ncs ve kurucusu olduklann savunan

se, oradaki barbar ve medeniyetsiz halk "ereflendirmi

Nankr, namert, haramzade! Asyallar, kenar mahalle dilberle

adamlar yetitireceini nceden grm olmasndand. " 5 s

5 Eflatun, Timaios, MEB Yay., lst., 1997, s. 22.

Bu saydmz drt husus, yazarla okuyucu arasna girdii

Batda atlan rklk tohumlan meyvelerini vermekte gecik

beplerin hi de gerei yanstmadn gryoruz. rnein Ste

hi belge ve delil sunulabilir, ama bizim konumuz Hristiyanlarn

Hintililerin kutsal kitaplarnn tarihleri Milat ncesinden

sndan akrabalk iddias ortaya atld ve Bat dillerindeki baz

lerdi. Birinci hedefi Batllar, ikinci hedefi Ruslar stlendiler.

18 Es-sakafe el-kavniyye el-itirakiyye, Dmak, s. 73-74, Dr. Ahmet

Sonra da Bat emperyal hakimiyetinin hi olmazsa bir yz ve

bilinmeyen szckler konuldu. Dier yandan harflerde dei

lckumetlerin korkusuyla yaptlar. Tarihte bu blgede yaayan

kaya resim uzman rahip Hemi Breuil, srar ve inatla, pein

nin inde oyunlar sahnelediini, Trk musiki grubunun

24 Schafer E. H., Zolotya persili samarlanda, Moskva, 198,1 s. 80-85.

Trk halklarnn ortaya klar ve etno-kltrel gelenek

Persologlarn bak alarna gre, sz konusu blgelerde,

altnda 1987 ylnda SSCB Bilimler Akademisi Arkeoloji Ensti

nin devletin emriyle yapld hi kimse iin muamma deildi.

limsel srrn tespit ve tesis edilmesine yardmc olsunlar. Bizim

Trk dilli halklar, yerkrenin en kalabalk halklarndan bi

Meshet Trkleri, orlar, ulmlar, Sibirya Tatarlar, Karaimler

Bahse konu eserde yazarlar, Trk halklarnn etnogenezleri

Bir halkn tarihini ve etnogenezindeki hususiyetleri bilme

Trk halklarnn tarih ve etnografik oluumlarnn tetki

muhtemelen kalem srmesidir (Bibliyoteka dlya te:niya, s.

ya ve Avrupa Hunlar devrinde bir "doum gn" aramak su

sinde bu geni blgede yerlemi olan kabilelerin tamam dil

Akademisyen Nemeth bu mtalaasn detayl bir ekilde

Strabon'un eserlerine dayanarak, bahse konu blgelerde,

Etnik birliin temel eklini, kabilenin ilkel-toplum ve akra

Gnmz Trkologlarnn byk bir blm, ilk Trkle

Mezolitik ve neolitik dnemde bile bahse konu blgede ok

yandn" tahmin etmektedir. O, objektif bir ekilde Hazar

mamtr. Bu kabileler, mezarlarn uzun asrlar boyunca ken

Gebe yaam tarz, ar yklerin tanmasnda hayvanla

biz, aym zamanda bu blgelerin orman-bozkr ve zellikle

ge halklarnn ekonomik ve kltrel gelimelerini de h1zlandr

ldil-Ural Orta ldil Povolje

hkteki kabilelerin yaadklann gstermektedir. Bu sonula ba

teknolojik becerilerinin taklidi sonucunda ortaya kabildii

Douya g eden kurgan kltr insanlar da, san rka men

etkileri binlerce yl boyunca geni bir blgede geerliliini ko

tmalar tekrar gzden geirmeyi gerektirmektedir. Arke

M.. III. Biny.lda Gney Sibirya'ya batdan g eden ve gene

Arkeolog E.B.Vadetskaya, "Afanasyevler Avrupai rka men

melerini tetkik ettikten sonra "Bu kltrlerin Kazakistan'n

la Avrupa'da belirdiklerinde, Avrupallar onlarn san derisin

dr (Vadetslwya, 1986, s. 143). Bu aratrmada Hunlarn ve Ta

Afanasyevo, Andronovo ve sonraki akraba kltrlerin sana

3- Bu iki kltrn nfus unsurunun biyolojik kayna tek

Arkeolojik aratrmalar, uzun zaman nce mezolitik ada,

dorudan douya doru Sredny Stog neolitik kltr teekkl

ite etno-kltrel deiikliklere sebep olmutur. Sredny Stog

ra sadece kurgan ad verilmi ve kurgan mezarlar olarak takdim

Aa Don blgesi hari) ve dier kltrlerde bu zellikler

Bilim adamlar Yanna [kurgan] kltrne mensup halkla

140). Arkeologun, kadim kurgan definlerinin erken safhasnn