W. Barthold-Moğol İstilasına Kadar Türkistan

ATATURK KULTUR, DiL VE TARIH YUKSEK KURUMU
TURK TARiH KURUMU YAYINLARI

IV. Dizi - Sa. 11
V. V. BARTHOLD
MOGOL iSTITASINA KADAR
TURKiSTAN
Hazrrlayan:
HAKKI DURSI.JN YTLDV
r0nr rlnis KUR-uMu oeslMEvi, ANKARA - 1990

Eskikitaplarim.com Karagz
Mo$ol istilisrna kadar
TURKi s TAN
ATATURK KULTUR, DiL VE TARIH YUKSEK KURUMU
TURK TARiH KURUMU YAYINLARI
IV. Dizi - Sa.t I
V.V. Barthold
Mogol istilisrna kadar

aaa
TURIilSTAN
Hazrrlayan:
HAKKI DURSUN YILDIZ
rURT TeRiTT KURUMU BASIMEVi-aNKARA

r 990
rsBN 975-16-024d,4
iqNonntr,nn
suNU$ xnr
vessiliy vllepiuinovie seRrHoLD vE BsnRi XV
uunrllrlN oNsozu XIx
ixtNCI BASKryA ONSOZ XXIII
UqUNcU BASKTYA ONsOz xxv
ctnl$
KAYNAKI.AR
A Mogolkrdan Anceki Dcuir
- r Araplardan iince Orta Asya'da tarihi edebiyatm varlt$r me-
- selesi .......... I
z Arapga tarihi eserier I
- Bibliyografi k eserler ;.................,..
3 - Taberi'nin kaynaklan .................
+
4- 5
5- Hicri iigiinci.i ytizyrl tarihgileri ............. 6
6 ilk co[raffacrlar
- Biiveyhiler devir tarihgileri B
7-
B Siminiler'in iilkesinde edebiyat IO
g
- Onuncu yiizyrl cofra$acrlan l2
- t4
ro
- Qegitli Eehirlerin tarihleri ile ilgili eserler
tr Karahinhlar devri tarihgileri ............... rB
n -- Gazneliler dewi tarihgileri 20
t3 On birinci ytizyrl mtiellifleri ............ zG
I4
- On ikinci yiia4l ve on iigiincii yiizyrl bagrndaki tarihgiler .... zB
l5
- Gurlular ve Hirezmgahlar dewi tarihgileri...............
16
- Resmi vesikalar kolleksiyonu
32
r7
- Seyyihlar ve co$ra$acrlar ..........
34
rB
- Haydar Rizi
36
- 39
B Mogol istilin Dcoi
-
r
- Qafdag Qinliler ve Miisliimanlar ............... 39
z Cuveyni'nin eseri 42
- Mo$olladda edebiyat ..................
3- 43
vr iqiuonrilen
4 - Yiian-gi ................... 46
5- Regidiiddin ........... 46
6
- Vassif 5r
7 - On diirdi.incii yiizyrl tarihgileri ............. 52
B
- Qa$atay iilkesinde edebiyat 53
9 - MirhAnd'rn eserleri 59
ro
- Kitib-r Mollazide 60
C Atnapa'da Taymhnmq Basaurma Kitaphn
-
r Deguignes, d'Ohsson ve daha sonraki miielliller 6r
-
z Raverty 6z
-
3- Cahun ve yeni aragfirmalar 63
4- islAm tarihi ile ilgili umumi aragtrrmalar 64
5- Rusga aragtrrmalar 65
I. BOLOM
MAVERAUNNEHR'iN CoCRAFI OzBI,IirrBni
r Mdverii.innehr'in tarili ............ 67
z
- Ceyhun (Am0-deryi) sahilleri 68
- Belh Bo
3-
4- Belh ve Merv arasrndaki yol .............. B3
5- Belh'ten Amul'a kadar Ceyhun'u takip eden yol B4
6 Zerefqin vadisi 86
- Semerkant ..............
7- BB
B Semerkant biilgesi
- Semerkant ile Buhiri arasmdaki yol...............
97
IOI
9-
ro Buhiri r05
-
rr - Buhiribiilgesi rrB
lz Sem'ini ve Yakut'a grire ZerefEin biilgesindeki qehir ve
- kiiyler t27
r3 Kegke - Derya vadisi .......... r44
14
- Ki$ ve Kig btilgesi r45
I5
- Nesef ve Nesef eyaleti ................. r46
16
- Neselten BuhArA ve Semerkant'a giden yollar ......... r+7
I7
- Sem'ini ve Yakut'a giire Keqke Derya vadisindeki kiiyler .... r49
rB
- HArezm ................ r53
19
- Kis r56
-
ieiNDEKILER VII
zo
er
- Hdrezm kanallan r57
- Gurginc ............... I58
zz
- Mukaddesi'nin verdi$i yollar ......... I59
zg
- Hdrezm'den civardaki vilayetlere giden yollar t67
z4
- Seyhun (Sir-deryi) havzasr I69
z5
- Fergana ................. 174
z6
z7
- Hocend ................. r78
- Ugr0sana
gig
............. rBo
zg itat
z9
- ve .........
isficib ve isficAb viliyeti
I83
- Seyhun'un aga$r taraflarr
I89
I93
3o -
TI. BOLI}M
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
r
- islim fetihlerine kadar halkrn hayatr r95
z Araplar ile yerliler arasrndaki miinasebetler .......................... tg7
-
3- Kuteybe b. Miislim 2oo
4- Araplar ile Tiirkler arasmdaki mi.icadeleler 2o2
5- Kuteybe'den sonraki Emevi valileri 2o3
6
- $ii hareketleri eo6
7- Nasr b. SeyyAr 2o7
B EbO Miislim'in idaresi, zaferleri, iiliimii 2ro
g
- Abbasilerin siyiseti 2rz
ro
- Abasilerin Horasan valileri 2r4
Ir
- Abbasiler devrinde iE siyAset 2tg
Iz
- Mafgug sikkeler 22o
-
13 Tihiriler ............... 224
-
I4 SAmini devletinin ortaya\grkrgr 225
t5
- Tihiri ve SimAni idarelerinin mahiyeti 229
-
16 Saflhrilerin ortaya grkrgr ........... 292
-
17 Amr b. Leys'in idare usiilii nG
IB
- Simini hi.ikiimdan ismail'in MiverAiinnehr'deki siyAseti .. 23g
-
rg'- emr ile ismail arasrndaki hu.p ........... 24r
eo
- SdmAniler devrinde devlet teqkilAtr ................. 249
zt
- Mahalli hinedanlar .................. 2Sr
ez
- Sanayi ve ticaret 252
z3
- Vergiler ve giimriikler ............. 256
z4
- ismail'in halefleri 258
VIII igiNDEKiLER
z5 Karahinhlar devletinin ortaya grlugr ........... 273

z6
- Bufra Hin ............ 276
e7
- Sebi.ik-tegin, Karahinhlar ve Siminiler ile mi.inasebetlcri .. eBo
zB
- Son Siminiler zB3
- Bu$ra HAn'dan sonra Karahinhlar 287
ag -
!o - ismail Muntasrr zBB
3r - Gazneli Mahmud'un sultan iinvanrnt almast 290
3z - Gazneli Mahmud'un Karahinhlar ile miicadeleleri 29r
33 - Karahinhlar'da ig kavgalar 293
34 - Gazneli Mahmud'un Hirezm'i fethi ............ 295
35 - IoIT'den sonra MAverAiinnehr'deki olaylar 299
36 - Gazneli Mahmud'un saltanattnrn mahiyeti ve iinemi .......... 306
37 - Mes'ffd'un saltanab .................. 312
38 - Selguklular'rn zaferleri 322
39 - KarahAnhlat'rn ayn bir gubesinin MAveritinnehr'de ortaya
qrkrgr ........... 324
Giigebelerin idaresi ile iinceki hinedanlann idaresi arasrn-
4o - daki farklar 326
4r Tamgag Hin ibrahim 332
-
4z - $emsi.i'l-miilk 335
43 - Semsii'l-miilk'i.in halefleri 337
44 - Selquklular'rn MAveriiinnehr'i hikimiyetleri altma almala-
n................. 337
45 - Arslan Hin Muhammed'in idaresinin mahiyeti 34o
46 - Sencer'in zaferi gqg
m. BoLtiM
KARA . HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
t Kara-Hitiylar'rn Miveriiinnehr'e gelmeleri ..........................

z
- HirezmgAhlar devletinin kurulugu
345
- Atsrz ile Sultan Sencer arasrndaki miicidele
345
3- 346
4- Kara-Hitiylar'rn MAverAiinnehr'i iggalleri 348
5- Atsrz'rn saltanatrnrn son yrllan 350
6 il-Anlan .................
- Miveriiinnehr'deki olaylar
354
7- 355
B Horasan'daki olaylar
g
- Kara - Hitiylar ve Krhg Tamgag Hin'rn faaliyetleri
357
- 3sB
iqiNonrilen
ro Tekig ve Sultan - ..........
rr
- $ah
Furlular'rn ortaya grklgr ...........
359
rz
- Tekig'in baganlan
36o
I3
- HArezmgAh Muhammed .;...........r.......
962
t4
- 372
Hdrezmgih Muhammed'in Gurlular ile Mticadelesi ............ 373
t5
- Miveriilnnehr'deki olaylar
16
- Muhammed ile Kara - Hitiylar arasmdaki mi.icadelenin
376
- seyri ........... 378
t7 Miveriiinnehr'in zapfive miiteakip olaylar
IB
- Krpgaklar'a kargr harekdt ve Mo$ollar ile miicadele
386
t9
- Halife ile mticadele
392
zo
- Ulema srnrfi ile askeri'parti arasndaki miicadele
396
zr
- Do$u islim siyasi tegkilitrnrn giikiigi.i
399
- 403
IV. BOLUM
qiNGiZ - HAN VE MOGOLLAR
t - Onikinci yiizyrl Mo$ol tarihinin mahiyeti 4o5

z
- Qingiz Hdn'rn hassa ordusu 4o7
3- Askeri ve miilki idare ........... 4og
4- Uygur kiiltiirii 4tt
5- Qingiz Hdn'rn medeni diinya ile temasr 416
6 imparatorlu$un mukataalara biiliinmesi
- 416
7- Qingiz Hin ile Hirezmgih arasmdaki muharebe qfi
B
- UtrAr faciasr 422
9- Mofollar'rn Kfigliik'e kargr kazandrklan z,afer ........... 425
Io
- Qingiz Hin ile Hirezmgih'rn harbe hazrrlanmalan ............. 428
Ir Mo$ollar'm MiverAtinnehr'de giiri.inmeleri
- 4gr
rz
- Qingiz Hin'rn Semerkant ve Buhiri tizerine ytiriimesi ....... 492
r3 Cugi'nin Seyhun'u takiben ilerlemesi
14
- BenAket ile Hocend'in diigi.igi.i
4Zg
t5
- Hirezmgih'rn askeri harekih, firan ve iiliimii
44t
.. 444
16
- Hin'rn Miveriiinnehr'i zaptrndan sonraki harekitr
- Qingiz
HArezm'deki durum
452
ry - 453
rB Tiirkin Hatun'un ikibeti
tg
- Hirezm'in ikibeti
454
zo
- Celileddin'in askeri harekitr
456
- 462
zr Celileddin'in Hindistan'a kagmasr
- 47r
iqiNDEKiLER
22
- Horasan'daki olaylar .. 47r
z3 Mo$ol istilisrndan sonra Miveriiinnehr'in durumu 47+
-
z4
- Qingiz Hin'rn diiniig seyahati +78
z5 Miveriiinnehr ve Hirezm qehirlerinin yeniden iman .....'.... 4Br
-
z6 Qingiz Hin ile Cugi arasrndaki kavga
- +83
z7
- Qingiz Hin'tn gahsiyeti +B+
V. BOLUM
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
(rzz7 - rz69)
r Ogedey'in Hin ilan edilmesi .......'.........' +Bg

z
- Ogedey'in hdkimiyetinin iizelli$i 4g9
- Maliye ve posta idaresinin tegkilatlanmasr .'............. 49r
3-
4- Qa{atay ve onun islim'a kargr siyaseti 498
5- Mo$ol valileri idaresinde Miveriiinnehr ............... 500
6 Mahmud TirAbi'nin isyanr .......... 50r
- Mahmud Yalavag'rn Miverdiinnehr'den azli ..-...'-..... 505
7-
B Ogedey ve Qa$atay'rn iiliimleri 507
- Ogedey'in hatunu Tiiregene'nin Mo$olistan'da niibe ola-
9-
rak baqa gegmesi ve Kara H0lig0'nun Qa$atay tahtrna geg-
mesi ........... 509
ro Kiirgiiz'iin kaderi 5ro
-r Giiytik'iin Biiyiik Hin olarak tahta gegmesi '......................... 5II
r
rz
- Kara Hiiligi'nun MiverAiinnehr'den azli ve Yesi.i
- Mtingke'nin tayinr .......... 5I3
13 Giiyi.ik'iin islim'a diigmanh$r 5r+
14
- Gtiyiik'iin iiliimii ve Batu'nun Mtingke'yi Biiyiik HAn ola-
- rak tercihi 5r6
15- Yesii Miingke'nin azli ve Do$u Tiirkistan'rn Biiyiik Hin'rn
iilkesine ilhakr ......... 5r9
16- Miingke'nin dini miisamahasr ...'...... 522
t7- Mali sistemin diizenlenmesi ............... 523
rB- Batu'nun iiliimii ve Sartak'tn tahta gegmeti :......'..............'... 526
19- Berke'nin Cugi ulusunun bagrna geEmesi ve lslim'r kabulii 529
20- Mo$ol - Hrristiyan anlagmast iizerindeki tegebbiisler ve
MAveriiinnehr'deki hrristiyanh$rn durumu 530
2t- Miingke'nin iiliimii ve Kubilay ile Ang Biike arasrnda ig
ha.p ........... 533
iqiNDEKiLER XI
22 Ang Biike ve Algu arasrnda Semiryeqye'deki savag

z3
- Berke ve Algu arasrndaki savag ..........
536
z4
- Ogedey'in bi.iyi.ik o$lu Kaydu'nun iktidarr ele geEirme te-
s38
- gebbiisti
z5 MAveriiinnehr'de Kaydu ve Borak'rn katrldrklan rz69 Ku-
- rultayr 5M
KRONOLOJi CnrVEr.i s+7
ilevu-nR VE DUZELTMELER s6s
BiBLiYocRAFYA ............ s77
DiziN s99
SUNU$
Tiirller, tarihin muhtelif devirlerinde anayurtlanndan grkarak Asya,

Avmpa ve Afrika htalanna yayrlmrElar ve buralarda devletler kurmuglar-
drr. Bunun neticcsinde gok gegitli milletlerle miinasebete gegmigler ve
kiiltiir ahgveri$nde bulunmuglardr. Biiyiik okyanustan Atlas okyanusuna
kadar nzanan iilkelerde Tiirk kiiltiiriiniin izlerinc rastlamak miimkiindiir.
Aynca tarihimizin milli kaynaklan oldukga azdrr. XIV. ve XV. yiizyrla ge-
linccye kadar tarihimizin milli kaynaklan yalnrz kitabelerden ibaretti. Bu
durumda tarihimizin biiyiik bir krsmrnr yabancr kaynaklara dayanarak
zorundayn. Bu da gegitli dilleri bilmeyi gerektiriyor. Buna tari-
himizin btitiin devirlerini inceleyebilecek sayrda tarihgimizin olmadrfrnr
ilave etrneliyiz. Biitiin bu hususlan dikkate alarak Tiirk tarihinin bi.itiin
derrirlerini tarihgilerimizin krsa ve orta vadede aydrnhfa kavugturmalan
miimkiin olmadr[rnr siiyliyebiliriz. O halde yabancr dillerde yaalmrg eser-
lcri dilimize gevirerek eksitlerimizi tamamlama durumundayrz.
Tiirk tarihinin iilkernizde en az ara{trnlan tiiliimii Tiirkler'in islami-
yeti kabullerindcn iinceki devirlerdir. Di$er bir ifadeyle Orta Asya Tiirt
tarihidir. Orta Asya, dif,er adryla Tiirkistan tarihi iizerinde aragtrmalanyla
diinya gapmda bir giihrete sahip olan ilim adamlannrn ba5mda V.V. Bart-
hold gelmektedir. Daha lise sralannda hedelini belirleyen ve ona giire
Lendisini yetiqtiren Barthold, heniiz iiniversite ti$rencisi iken yazdr$r ma-
kalelerde ilim ileminde hakh bir giihrrt kazanmrgtrr. Talebeli$inden
6liimiine kadar Tiirkistan tarihi iizerindeki ghgmalanm siirdtirerek ger-
gekten biiyiik eserler brrakmrgtrr.
Barthold'un escrlerinin bagrnda elimizdeki Mogol istilisna hdar
TORXiST,Lttt adh dev escri yer almaktadrr. Doktora tezi olarak hazrlanan
lle tgoo yrlrnda yayrnlanan Tirhistaa'da miisliimanlann fethinden rz69 yr-
lma kadar Miveriiinnehrrin tarihi incelenmektedir. Yayrnlanmasrndan bu
yana go yrl gegmesine ra[men hili sahasrnrn tek eseri olarak iinemini ko-
rumaktadrr.
Tiirkistan, bizzat miiellifinin ilaveleri/e lngilizceye terciime edilmiE ve
r9z8'de basrlmrgtrr. Barthold Stalin devrinde itibardan diigmiig ve uzun
siire eserleri adeta yasaklanmlttrr. Stalin'den sonra iade-i itibar ederek ki-
tap ve makaleleri Sovyet lhmler Akademisi tarafindan bir kiilliyat (Sogine-
nia) halinde basrlmrgtrr. Bu ktilliyatrn I. cildi Tirhistan'a aynlmrg olup
XIV SUNU$
1963 yrhnda Moskova'da negredildi. Bu ikinci Rusga baskruna V. Biiliim

ilave edilmiqtir. Tirkistanin 1963 Rusga baskrsr Farsga ve Arapqa terciime
edilmigtir. ingilizce tercilmenin t968 baskrsrna V. Biiliim ilave edilmigtir.
Utug Bq ae laman, Orta Asla Tiirk Tarihi Hakhnda Dasla, ishm Me-
dcniycti Taihi adb kitaplan ve gegitli makaleleri Tiirkqeye qevrilerek basr-
lan Barthold, iilkemiz tarihgileri tarafindan gok iyi bilinmektedir. 19z6 yr
hnda merhum Prof. Dr. Fuad Ktipriilii'ni.in daveti iizerine Tiirkiye'ye ge-
lerek Tiirkiyat Enstitiisii'nde dersler vermig, ders notlan kitap halinde ba-
silmrytr. Terci.imesi sunulan Barthold'un gaheseri Mogot istil&suu Kadar
Tirlcistanln, Orta Asya Tiirk tarihi sahasmda bilyiik bir eksif-i dolduraca-
$r muhakkaktrr. Aynr zamanda bu sahada araltlrrna yapacak olan ilim
adamlarrmrza yol giisterecek ve yardtmct olacakttr. Bu de$erli eserin basrl-
masrnda biiyiik destefini giirdii$tim Tiirk Tarih Kurumu Bagkanr Sayrn
Prof. Dr. Yagar Yiicel'e matbaa miidiirii ilhami Ugok'a, Yaman KayaiSz'e
ve matbaanrn di$er mensuplanna teqekkiirlerimi sunanm.
Prof. Dr. Hakkr Dursun YILDIZ

rggo istanbul
vASSiLiy vilADiMinoviq BARTHoLD vE nsnni
Batr Tiirkistan tirihinin tanlnmlq ara$tlncrlanndan, Vassiliy Vladimi-
rovig Barthold (qimdiki Rus imlisr ile Bartol'd), r86g'da Petrograd'da, AI-
man asrlh bir iileden do$du r. Babasr, Baltrk illerinden gelme bir Aileye
mens0b bir komisyoncu idi. Annesinin dedesi de, Hamburg'da yagayan,
Luther mezhebinden bir papaz iken, Rusya'ya yerlegmiqdi. Geng Bart-
hold, gocuk iken, Almancayr ve Batr Avrupanrn baqka bazr ilim dillerini
ii$renmig bulunuyordu. Liseye gittifi devirden beri tirihgi olmak istemek-
te idi ve Petrograd Tirih Fakiiltesine girdi. Orta ve Yakrn Do$u tArihinde
ihtisas yapmak istedi$i igin, islim muhitinin klisik dillerini ti[renmek
iizere, "Arabqa, Farsga, Tiirkqe Filolojisi Fakiiltesi'ne de devAm etti.
Tiirkgeyi, Melioranskiy (1868-19o6) ve Radlov (Batr dillerindeki eserlerinde
Radloff: IB37-rgrB) gibi tanrnmrg Ti.irkologlardan ii$rendi. Orta ve Yakrn
Dogu tirihi ile $arkiyit mevz0larrnr da N.I. Veselovskiy ve Baron Victor
de Rosen'den okudu.
Daha iiniversite talebesi iken, rBBg ylhnda, O Xristianstae zt Srednel

Azii (Orta Asyada Hristiyanhk) adh eseri ile, Barthold, dikkati iizerine
gekmigdi (Bu eser r8g4'de negr olacak ve Almancaya terceme edilecekti).
Universiteyi r8gr'de bitirince, Barthold, Batr Avrupa iiniversitelerinden de
feyz almak istedi ve Finlandiya, Almanya, isviEre, $imili italya, Avustur-
ya-Macaristan'a bu maksad ile gitti. Strasburg Universitesinde, islim
miitehassrsr T. Niildeke (rB36-193o) ile gahgmak firsatrnr da buldu. Bart-
hold, rBgz'de do$dugu gehre diiniince, Petrograd Universitesinde, Do$u
tirihi kiirstisiine intisib etti. Magister ve doktor unvinlarrnr kazanmak
iizere, bu srrada bagladrfr aragtrmalar, rgoo yrhnda negr olacak olan Tur-
lecstan u epoxu Mongol' skogo nascstuiya (Mo$ol istil2sr devrinde Tiirkistan)
adh biiyiik eserinin temellerini tegkil edecekti. Bu meyinda, Kaqgari'nin
Argu adrnr verdi$i, bugiin Yedisu denen kuzey-batr Tiirkistan mtnilkasr-
I Barthold'un hayatr ve eseri iqin: I. Petrugevskiy, "Akademik V.V. Barthol'd", ,So9!
nenila, l. (Moskova, r963), r4-2. Petrugevskiy, I3, not t'de gu kaynaklara igiret etmektedir:
V.V. Bartol'd, "Avtobiografiya", Ogonek adh gazete, 1927, no 4o ve "Materiah diya biblio-
grafigeskogo slovar" deystvitel' nrx glenov Akademi Nauk", c. I. Petersburg. IgI5, I9-24.
Petrugevskiy. Barthold'un kendi verdili bilgiler drgrnda, N. Ya. Marr, I.l. Umnyakov, M.
Dostoyevskiy ve Paul Pelliot gibi zevatrn, arma$an veya hitrra kitAblarrna yazdrklarr maka-
lelerden de istifade etmigdir.
xvr vASsiLiY viLADiMlROViq BARTHOLD VE ESERI
nrn tArihini, Barthold, Ognk istoii Scmircg'ya adt altmda, r8gS'de ne$r et-
migdi. Barthold, tgoI'de profestir, Igo6'da ordinarius-profesdr, I9o9'da
Do[u Dilleri Fakiiltesinin sekreteri, tglo'da ve t9t3'de ilimler Akademisi-
ne muhibir ve tam azi segildi. Yedi yrl boyunca, I9o5-I9I2 arastnda, Rus
Arkeoloji Dernefinin Do$u biili.imiintin sekrcterli[ini i6 etti. Muhtelif ni-
girlik vazifeleri yanmda, $arkiyit Derne$inin Mir Ishma (Islim Diinyasr)
adh dergisini yayrnladt. Orta ve Do[u Asya'da aragtrrmalar yapmak iizere
rgo3'de kurulan Rus komitesinin iki sekreterinden biri Barthold idi.
Barthold, bu arada, muhtelif ilmi miiesseseler adtna, t893-94, tgoz,
r9o4 ve r9r6'da Batr Ttirkistan'a giderek, oradaki yazmalar tizerinde ga[g-
dr. Kafkasya'yt rgoo'de, Ani'yi lgo8'de ziyitet etti. Kendisine Rusya drgrn-
da da seyihat imkinlan veriliyordu: r$g5'de Paris, Londra, Oxford ve
Hollanda'da; IB9B, Igo5 ve IgIz'de Almanya'da; tgo5'de Avusturya ve
isvigre'de; rgo8-igog'da italya, Macaristan ve Finlandiya'da; tgtt'de ir-
landa, Birlegik Amerika ve Fransa'da; IgI3 ve t9t4'de isueg ve Nonreg'de;
l9t4'de Danimarka'da ingiltere'de Cebel'ut-Tink bo$azrnda, Bulgaristan,
Romanya ve Yunanistan'da, bulundu. Araqtrrdr$r mevzfflar, Ttirk ve Mo-
gol boylarrnrn tirihi; Arab ve iran dilleri ile Kafkasya'nrn tirihi, um0mi-
yetle islim diinyisr tafhi idi. Fakat, orta Asya tirihine bilhassa alika du-
yuyordu. "Tiirkistan arkeolojisi merakhlan (Iurkestanskiy ktujok lyubite-
ley arxeologii)" derne$inin r8g5-rgr7 yrllan arasrndaki gahgmalanna da
Barthold katrlmakta idi.
Bolgevik ihtililinden sonra da, Barthold'un failiyeti devAm etti. Bu sr-

rada Barthold'un katkrsr ile kurulan yeni ilmi miiessseselerden bazlJan
gunlar idi: Tagkent'de Orta Asya Univenitesi (Sredneaziatskiy Gos. Uni-
versitet. Krsaltmast: SAGU); rgI$'de tegekkiil eden Radlov $arkiyit Der-
ne$i; rgz8-3o arasrnda fail olan Tiirkoloji Merkezi (TurgologiEeskiy Kabi-
net); Maddi Ki.iltiir Tarihi Enstitilsii; Yagayan Do$u Dilleri Enstitiisii.
ilimler Akademisi dergilerinin kendi sAhasr ile alikah olanlarrntn baztstnt
da Barthold negr etmekde idi. Rusya'da ve Tiirkistan'da, muhtelif
kiitiibhine ve miizelerdeki yazmalan Barthold giizden geqiriyordu. Bu st-
rada, r9zo, tgzT ve tge8'de Tiirkistan'a gitti ve r9z5 ile r9z7 yrllannda,
Taqkent'te konferanslar verdi. Ba*hold'un doktora gahgmastntn 25. yrhnr
kutlamak igin, bazr makaleleri, iqd ul-cum6n (inci dizisi) adr altrnda, Tag-
kent'de negr oldu. Barthold, r9e4'de Baku'da da konferanslar vermigdi.
Mart t9z6'da Baku'da toplanacak Milli (Sovyet) Tiirkoloji Kongresini
Barthold hazrrladr.
vAssil.iy viLADiMiROViQ BARTHOLD VE ESERj XVII
Barthold r9r7'de ve rgze'de Finlandiya'da, tgzz-zg,d,e ve rgeg'da

Qxford, Londra, Belgika, Hollanda, Almanya'da konferanslar verdi. Rus
itimler Akademisi adrna,rge3'de Bruxelles'de TArihgiler Kongresine kanl-
dr- Londra'da Tiirk ve Mogol tirihi iizerine verdi$i konferanslardan sonra,
Mogol istilist Deurindeki Tirhistan adh eserinin ingilizce tercemesi Gibb
Vakfr (EJ.W. Gibb Memorial) yayrnlan arasrnda, rgz8'de negr olundu.
Barthold, r9z6'da Ti.irkiye'ye, istanbul Universitesi'nin daveti iizerine

gelerek, Tiirk boylannrn tirihi iizerine konferanslar da vermigdi. Bunlann
metni rgz7'de Tiirkiye'de negr olup, r935'de, Almanca'ya terceme ve
IS45'de Fransrzca'ya oadaptcro oldu. Barthold'un lgr8'de ne$r olan Kul,tu-
m Musul'manstua (islam Ktiltiirii) adh eseri de, Fuad Kiipriilti'niin notlan
ve izAhlan ile, islim Mcdeniyeti Tdihi adr altmda, r94o'da istanbul,da
Tiirkge olarak negr edildi.
Barthold ile rgr4'den beri miindsebette bulunan bir biiyiik riirk ili-
mi de, memleketimizde Ttirkistan tirihi aragtrrmalan mevzuunda yeni ne-
siller yetigtirecek olan, o devirdeki adr ile Zeki velidi (rogan) olmugdu.2
Zeki velidi Beyin Arkeoloji Dernefinin lapbki adh dergisinde grkan ma-
kaleleri Barthold'un dikkatini gekmigti. Barthold, geng Baqkurt dlimini
Petrograd'a davet etti. Btiylece, Zeki Velidi, Rus Arkeoloji ve Co$raSa
derneklerinin ve Radlov Derne$inin toplantrlanna igtirak etmege ve Bart-
hold ile gahEma$a bagladr. Barhold'un Tiirkistin hakkrndaki eselerinden
basrlmakda olanlann tashihine Zeki velidi bakryordu. Barthold da, zeki
velidi'nin hazrrladr$r eserler igin, Rus argivlerinden isti6de izni istihsiline
yardrmda bulunmugdu.
Barthold'un rgoo'de Rusqa, rgz8'de ingilizce olarak basilan ve bugtin
Tiirkge'ye tercemesi yayrnlanan, Mogol istilasr devrinde Tiirkistan hakkrn-
daki eserinin Rusca negrinin ilk cildi, Tiirk tirihi igin pek ehemmiyetli ve-
sikalar ihtivi etmektedir. Bu cildde, islami Tiirk tirihinin baglangrcr igin
kaynak mdhiyetindeki baghca metinler ve bu arada Hikini riirk devleti-
nin islimr kab0lu hakhndaki Karqr'h cemil'in riviyeti derc edilmigtir. Bu
metinlerin Tiirkiye'de aynen yayrnlanmasr Tiirk tiiih aragtrrmalanna
biiyiik bir hizmet olacakdrr.
Yukarrda adr gegenlerden baqka, Barthold'un Tiirk diinyAsr ile alAkah
bir kaErnr daha sayabiliriz. Barthold'un rgzo'de
baghca eserleri arasrnda
Tagkent'de, Orta Asya Universitesinde verdi$i dersler, rgze'de Istoriya
2 Z.V. Togan, Hdtnalar(istanbul, 1969), r3z-34.
XVIII vAssil-iy viLADiMiROViQ BARTHOLD VE ESERI
Turkestana (fiirkistan tarihi) adr altrnda neqr oldu- Tiirkistan'da ki.iltiir ha-
yitr mevzffundaki Istoriya lail'tunoy jkni Turlusbna ise, Leningrad'da,
tgzT'de yayrnlandr. Barthold'un Kazakistan Pedagoji Enstitiisiinde, 19z6-
z7'de verdi$i dersler, Isloriya turqzko-mongol'skix turodoo (Iiirk-Mogol mil-
letlerinin tadhD adr altrnda, r9z8'de Tagkent'de; Krh<t (Iftrgzlar) adh
eseri lg2g ve rg43'de lirgzrstan bagkenti Frunze'de negr oldu. Biz,
Ttirkmen boylanndan gelme Tiirkiye Tiirkleri igin miihim olan bir eser
d,e, Tirkmcniya adh, Leningrad'da rg2g'da ne$r edilen cildde, Barthold'un
Tiirkmenistan tirihi hakkrndaki katkrsrdrr ("Ogcrk istorii Tirkmmskogo naro-
da"). Gerek Rusga, gerek bagka dillerdeki ansiklopedilerin, bu arada isl6m
Ansiklapcdisihin de, Batr Tiirkistan hakkrndaki maddelerinin gofiu Bart-
hold'un imzisrnr tagrmaktadrr. Barthold'un di$er eserlerinin tam bibliyo-
grafiasr Sogmeniyd da verilmigtir.
Barthold, Ig3o'da, Leningrand'da vefat etti ve mezarr oradadtr.

Barthold'un Arabga, Farsga, Tiirkge tirihi kaynaklara dayanan esede-
ri, bugiin de, Bau Tiirkistan tirihi sihasrnda, baghca referans kitablandrr.
Qiinkii Barthold kaynaklan gok iyi tanryan ve tefsir eden, pek dikkatli bir
ilim idi. Aynr devAmhh[r Barthold'un arkeolojik araqtrrmalan ve tahmin-
lerinden beklemek haksrzhk olurdu. Barthold velht ettiginden beri gegen
5r yrl iqinde pek gok yeni kazrlar yaprlmrg ve bazen Barthold'un tahminle-
rinden de$igik neticelere vanlmrqtrr. Bu sebepden Barthold'un eserlerinde-
ki Batr Tiirkistan gehirleri arkeolojisi hakkrndaki kayrtlann kontrol edilme-
si gerekmektedir. Kontrol maksadr iqin, hilen ve arkeolojik buluqlar yeni
de$igikliklere yol.agmadr$r miiddetce, Tiirkistan gehirleri mevz0'unda bir
bagka eserde3 verilen kaynaklan tavsiye edebiliriz.
Emel Esin
jA.M. Belenitzkiy l. B. Bentoviq o.G. Bol'qakov, sredneuekoury gorod srednq Azii,

(Leningrad, r973).
MUELLIFiN ONSOZU
Kitabrn adr ile muhtevasrnrn birbirine tam olarak uymadrfr dikkatli
okuyucunun giiztinden kaqmayacaktrr. Bunun sebebi miiellifin ara$trrma
konusu olarak Orta Asya tarihinin en iinemli devresi olan Mo$ol istilasr-
run vuku buldufu devreyi segmesi, daha iinceki devirlere, ancak gayesini
agrklamak igin gerekli olan iilgiide ve kendinden iinceki aragtrrmactlann
bu sahada vardrklan neticeleri tamamlamaya veya diizeltmeye mecbur
laldr$ iilgiide temas etmesidir. $u kadar var ki, miiellif, ara$trmasrnrn
kaynaklan konusunda derinlemesine gahqmalan, onu birinci derece kay-
naklar konusunda yaprlmrg bir gahgmaya dayanan bu qegit neticelere ulag-
mrg kimsenin bulunmadr$r ve bu kaynaklar iizerinde miistakil bir gahgma
yapmadan da agafrda konunun iiztinii ilgilendiren sorulara yaklagrk da ol-
lla cevap vermenin imkansz oldu$u sonucuna ulagmrgtrr. Mo$ollar Orta
Asya'yr ne durumda buldular ve bu durum nasrl olugtu? Biitiin bu sebep-
lenden dolayr, miiellif hazrrlamrg oldufu ilk plinrnrn aksine kitabrn biiynk
bir krsmrnl Mo$ol istilaslndan tinceki devreye ayrrmak zorunda kalmrgtrr.
Bu yiizden kitap bu Eekliyle aga[rdaki konuya cevap arama gayreti iginde
giiriinmektedir. Mofiollar'dan tince btilgenin tarihi aktEtnt srntrlandtran
gartlar nelerdi? Mo$ollar'rn ortaya Erkrgr Ti.irkistan'da neler ortaya getirdi?
Biilgenin hikimiyet altrna ahnmasr igi nasrl geligti? Miiellifin baglangrgtaki
diiqiincesi, biitiin bu sorulara cevap verrne geklinde ve kitabrn son
tiiliimiinde Orta Asya'ya Mo[ollar'rn getirdigi sistemleri aragtrmak ve bu
aragtrmayr rz69 yrhna, yini Ti.irkistan'da miistakil bir Mofol idaresinin
kuruluguna kadar getirmekti. Bu yiizden kitabrn birinci cildini meydana
getiren Metinb (Teksty) ve ara$tlrmanrn kaynaklanrun incelenmesine ayn-
lan "Girig" biitiin bu zaman dilimlerini igine almrgtrr. Miiellif daha sonra,
eserin umumi muhtevasrrun daha miikemmel olmasr Ein aragttrmastna
Ccngiz Han'rn tiliim tarihinde son verip, Qa$atay Devleti tarihinin miitea-
hp olaylannr sonraya brrakmrqur. islAmi rivayetlerin azh$r sebebiyle Orta
Asya tarihinin XIII. ve XIV. asrrlannrn aragtrnlmasrnn Tuan-Shlhin tam
bir terciimesi olmadan miimkiin olmayaca$r kanaatini tagrdr$rmdan bu
son giirevi yerine getiremedim.
Miicllif, ara$trrmasrnda yararlandr$r do$u metinlerini yayrnlarken me-

seleyetarihi agrdan bakmrg, edebiyat ve dil agrsrndan bakmamrgtrr. Bu se-
beple yaptr$r iktibaslan, aragtrrma konusu ile ilgili tarihi eserlere hasret-
MUELLIFiN ONSOZU
mig, tarihqi igin iinemli olmayan iktibaslardan kagnmrgtrr. Metinlerde

ahnmayan yerler noktalarla iqaret edilmigtir. Iktibaslarda giiriilen biiyiik
gaptaki krsaltmalann sebebi, miiellifin gok krsa bir zamanda gok biiyiik
bir sayrda yazma eserden faydalanmak zorunda kalmrg olmasr, daha sonra
eserini kaleme alrrken son derece iinemli olan noktalara temas ile yetin-
mesidir. Londra, Oxford, Paris, Leiden yazmalanndan yaprlan iktibaslar
r8g5 yrlrndan itibaren tedvin edilmig ve aynr yida Mctinla cildi basrlmrg-
trr. Mtiellif, bunun gibi gahgmalara bakrg agrsrnrn bundan beg sene tince-
kinden qok farkh oldu$unu, bugiin olsaydr bu gahgmayr daha dikkatli ve
sa$hkh bir gekilde yapaca$rnr samimi olarak itiraf etmektedir. Giiriiniigte
kolay olsa da, gahgmanrn zorluklan o zamanlar tam anlamtyla ortaya grk-
maml$tl. Bu ifadeyle, metinlerin niishalannt, miisveddeyle yazmalan karqr
lagtrrmayr ve matbaadan grkan krumlar igin gerekli olan diizeltmelerini
kasdetmektedir. Bunun sonucu olarak Metinler iEin aynlan ktsma uzun
bir do$ru1anhq cetveli konulmugtur. Bu cetvelde agrkga giirtiliiyor ki en
gok hata, Sem'ini'nin Ensab'rnrn Asya Miizesi'nde bulunan yazma niisha-
srndan yaprlan iktibaslarda olmugtur. Bu yazma hakkrnda bilgisi olanlar
bu durumu tabii karlrlarlar. Bu hatalardan hili tashih edilmeyenlerin bu-
lunmasr mi.imki.indiir, ancak kanaatlmtza giire bunlar, tarihgiler iEin
iinemli sayrlabilecek derecede de$ildir.
Mi.iellif kendini, birinci elden kaynaklara dayanarak, halkrn yagama
tarzr ve sosyal gartlannrn ele ahnmastna itina giisterip, Tiirkistan tarihini
aydrnlatmak igin ilk olarak orraya koydu$u bu kitabrnrn, biitiin eksiklik-
lerden Ari, kendinden ijnce el aulmamtg bikir bir sahaya bir tarihginin
girmesiyle telAfisi miimkiin olmayan kusurlardan uzak oldu$una inanmak
gibi bir dtigiinceyle avutmuyor. Miveriiinnehr biilgesinin tarihi co[ra$asr-
na ait kmmlann yazrlmasrnda da bazr zorluklann bulundu$unu belirtme-
liyiz. Mi.iellif, biiti.in kaynaklardan faydalanmak ve gegmig asrrlardan bize
kalan eserlerdin imkin nisbetinden istifade etmek igin gayret giistermigtir.
Ancak yine de bizzat mezk0r biilgede araltlrma drgrndakilerin cevaplaya-
mayaca$r bir gok soru, hilA mevcuttur. Milellif kitabrn bu biiliimiinii ka-
Ieme alrrken, Tiirkistan'rn mahalli idaresinin istihdam etti$i amatiir ele-
manlann hazrrhk gahgmalannrn bagkentte gahgan aragtrrmactlara giire da-
ha biiyiik olan rollerinin iinemini, difer biiliimlerde duydu$undan daha
gok duymugtur. O bu konuda Tiirkistan bastntntn yazdr$rna yeni bir gey
ekleyememigtir (Bkz. Turkestanskie Vedomsti, r8gg yrh, 87. sayt). Bir yan-
dan "mahalli" olarak sarfedilen gayretlerin, ham malzemenin toplanmast
g6revini omuza yiiklenirken, toplanan malzeme go$aldrkga ilmi kompozis-
MUELLiFiN ONSOZU xxl
yon bir iincekinden daha kolay ve onlardan gkanlan sonuglar daha sa$-
hkh vs dikkatli olmaktadrr; diger yandan mtitehassrs olmayanlann gahg-
malanrun semeresini vermesi igin onlara ilmi kegiflerin neticelerinden da-
ha genig bir gekilde istifade etme firsatrnm verilmesi ve kendilerini gerekli
yiinlendirmeye yardrm edecek aragtrmalann, gahgmalan esnasrnda daimi
dlcrinin altrnda bulunmasr zaruridir. Biiylece artrk kimseye kapah olma-
van hususlarl ara$tlrmaktan kurtulmug ve Amerika'yr yeniden'kegfe gah-
9n birinin durumuna diigmemig olurlar. Biiylelikle biri dig;rinden haber-
siz halkalar ortaya gkar ve mahalli amattirlerin gahEmalan, "ilmi kegiflerin
snuglan" ellerinin altrnda olmadr$r miiddetge semeresini vermeyecektir.
Bunun gibi aragtrrmacrlann ortaya koydu$u ilmi veriler, mahalli olarak
sarldilen gayretlerin olugturdu$u ham malzemeye yeterince dayanmadr$r
siirece kolay kolay do$ru ve giivenilir olamayacaktr. Her iki taraf da ken-
di sahalannda bu hususta gayret gtistermedikge ve bilgilerinin etrafinr, bu
E lt$mada oldu$u gibi gegici bir vaziyetten dolayr kugatmrE bulunan eksik-
likleri ve giipheleri giini.il rahath$ryla kabul etmedikge bu fasit daireden
gkmak miimktin olmayacaktrr. Miiellif, kitabrnm, Tiirkistan idaresinin is-
tihdam etti$i aragtrrma merakhlanna, Qingiz Hin diinemine kadar orta
Asya tarihi hakkrnda bir iilgiide kendilerini yiinlendirme firsatmr vermesi,
bir yandan istihdam olunan gahrslann bu kitaptaki, difer yandan da ileri-
ki aragtrrmalarda olabilecek hatalan tashihe yarayacak malzemeyi bulma-
lanna firsat vermesi i.imidini beslemektedir. Mtiellif Tiirkistanh okurlan da
na:IAn itibare alnca yalnzca miitehassrslar nezdinde maruf olan istilahlar-
dan kagrnmaya gahgtr. Aynr zaman da mezkOr miltehassrslar igin yeni ol-
mayan bir gok malumatr da ilaveye mecbur kaldr. Aynr sebepten dolayr
kitabrn co$rafi krsmrna da harita koymadr. Qtinki.i inaruyordu ki riirkis-
tan'da gahganlar, haritacrhk bilgileriyle do$rudan do!ruya biilgenin muh-
telif yerleri hakkrndaki bilgilerin ve bu kitapta bulunan malzemeye daya-
nak bu igi daha giizel yapabilirler. umanm ki bu igi yaparken, btiyiik ne-
hir yataklannrn iinemine dikkatlerini gekebilmigimdir. zira, kitabrn
'
tiiliimleri arasrnda giiriilebilece$i gibi ceyhun, Seyhun ve Zerefgan'rn ana
yataklan Mo$ol istilasrndan iinceki asrrlarda bugiinkiinden gok daha de$i-
$kti.
Nihayet mi.iellit Saint Petersburg, Londra Oxford, Cambridge ve Lei-
den kiitiiphanelerinde gahgrrken kendisine yardrm elini uzatan herkese ig-
ten giikran duygulannr ifade etmeyi bir giirev kabul ediyor. Saint Peters-
burg'in iginde ve drgrnda galqmaumn alagrnr ytinlendiren muhterem ilim-
lere de gi.ikranlannr arz eder. Arapga olarak yazrlmrE Tiirkistan hakkrndaki
xXIl MUELLiFiN ONSOZU
romanlara ycinelme fikrini ilk olarak d$rencilik yrllannda bana telkin eder
Prof. D. A. Khvolson'a ve kendisine aynr zamanda hayatrnrn son senesin-
de derslerinden yararlanma imkinr buldu$u mi.iteveffa tistad August
Miiller'e iqten tegekkiir duygulannr ifade ediyor. Diler yandan kitabrn ba-
srmtnda gerekli hallerde giizden gegirme liitfunda bulunan K.G. Zaleman
(Farsga metinlerle ilgili yerleri), Baron F. Rosen (Arapga metinleri ve co$-
rafi biiliimle ilgili mukaddimeyi), N.Y. Mar beyefendilerdir. Kaynaklann
ve yazmalann indeksini ise K.A. inostrantsev hazrlamtgtr. Baron F. Ro-
sen ve ii$rencileri arasrnda herkes tarafindan bilinen samimi yakrnhk ve
ba$hhk her tirlii takdirin iisti.indedir. Ancak miiellif gunu burada anmayr
bir g6rev kabul ediyor: Miiellit Baron Rosen'in y6nlendirmelerinden,
kendinden yagga biiyiik olanlann istifade ettifii oranda istifade etmig ve
onda, her aragtlrmaclmn ilmi gahgma hayailnm baglangrcrnda duydu$u sr
krntrlan duydu$u anlarda, kendine ruhi bir destek bulmuqtur.
V. V. Barthold
Haziran rgoo
. iKiNCi BASKTvA ONSOz eszl)
Bu eserin terciime edilerek "EJ.w. Gibb Memorial series" arasrnda
Erkmasr gayet tabiidir. Barthold'un yeni bir devir agan eseri rgoo yrhnda
"Mogol istil1sr Dcaindc Tiiskistan" adryla Rusga negredildi. Nisbeten az bili-
nen bir dilde yazrlmry olmasma ra$men, miikemmellik iddiasrnda bulu-
nan biittin kiiti.iphanelerde ve orta Asya tarihi ile ilgilenen biiti.in ilimle-
rin kiitiiphanelerinde yerini almrgtrr. Bu sebeple goktan beri tiikenmigti.
. Mamafih gimdi takdim edilen eser yalnrz terciimeden ibaret de$ildir:.

ingilizce terciimesi, son geyrek yiizyrlda elde edilen bol malzemenin igr$rn-
da Prof. Barthold'un kendisi tarafindan yeniden giizden gegirilmig ve ge-
nigletilmigtir. Buna ra$men yaprlan de$iqikliklerin nisbeten ehemmiyetsiz
olmasr, eserin miikemmelli$ine ve miiellifinin tenkidi kabiliyetine en kuv-
vetli bir delildir. $iiyle ki, gimdi Batrh araEtrncrlar Orta Asya tarihi hak-
krnda, islim'm ilk fetihlerinden itibaren oni.igiincii yiizyrl baglannda cen-
giz Hin'rn orraya grkrqrna kadar belki ancak Prof. Barthold'un verebilecefi
zengin tafsilatla bilgi sahibi olabilirler.
Miiellif, birinci baskrnrn iinsiiztinde agrkladr$r gibi hususi ara$trr-

malanna konu olarak Orta Asya tarihinin en miihim devrini, yani Mofol
hikimiyet devresini segmigtir. Baglangrgta, daha iinceki yiizyrllann tarihine,
esas konuya liizumlu oldu$u derecede temas etmek niyetinde idi; fakat
esas kaynaklan tetkik ederken Mo$ol hikimiyetinin orta Asya'da ortaya
grkrgr ve geligmesiyle heniiz gerekti$i gekilde meggul olunmadr$rnr giirdii.
Bununla beraber kitabrnrn biiyiik krsmrnr Mo$ollar'dan iinceki devrin ta-
rihine hasretme ihtiyacrnr duydu. Bu suretle eseri, Mo$ollar gelmeden
iince i.ilkenin tarihinin cereyanrnr tayin eden dmillerin, Mofollar'rn
Ti.irkistan'da ortaya qrkrylannrn ve iilkeyi nasrl istili ettiklerinin bir aragtrr-
masr oldu.
Barthold baqlangrgta Orta Asya'ya Mo$ollar tarafindan getirilen hayat

gartlannrn ne oldu$unu da aragilrarak eserini Ti.irkistan'da r z69 yrhnda
ba$rmsrz bir Mo$ol devletinin kuruluquna kadar getirmek istiyordu. QaEu-
ay devletinin tarihini ara$trrmaya heniiz tegebbi.is etmedi. islim kaynakla-
nndah bilgiler gayet az oldu$undan Orta Asya'nrn oniigiincii ve
ondtjrdiincii yi.izyrllar tarihiyle gerekti$i gekilde meggul olunabilmesi igin
Yiian-Shih'in tamamlnln terciimesini beklemeye mecburuz.
Eserin orijinal Rusga negri, Farsga ve Arapga kaynaklardan konu ile
ilgili r7z sayh tutan iktibaslar ihtiva ediyordu. Bu iktibaslardan qo$u qim-
tf
xxv iriuci BASKIYA ONSOz (rgzs)
diye kadar negredilmemig eserlerden ahnmrgtrr. Bu eserlere orijinal negrin-

de miiracaat etmenin miimki.in oldu$u dikkate ahnarak Gibb Memorial
idare Heyeti bunlan tekrar basmak igin gerekecek btiyiik masrafa liizum
giirmedi.
Prof. Barthold, MAverii.innehr'in tarihi ve co$rafr bir tasla$rnr meyda-
na getirmeye bilhassa gayret sarfetmigtir. Elde edilebilen biltiin vesika ne-
vinden, kaynaklardan bagka hAlen mevcut olan ibideleri de kullanmrgtrr.
Rusga negrinin iinsiiziinde mahallinde ara$trrrna yapanlarrn ilk 9ah9-
malannrn ehemmiyetine dair I8gg'da yazdrfrnr tekrar etmigtir.
Bu mesele hakkrnda mi.iellifin Turlwstanskiya Vyedomosti'de (1899, No:
87) ileri siirdiifii giiriiglerine ilave edecek bir geyi yoktur:Mahalli 9h9-
malann vazifelerinden biri hammaddeyi toplamaktrr: ne kadar gok ham-
madde toplantrsa ilmi olarak iglenmesi de o derece kolaylagrr ve elde edi-
len neticeler daha do$ru ve agrk olur; fakat aynr zamanda isteklilerin ba-
gan ile gahgabilmeleri igin ilmt aragtrrmalarrn neticelerini daha genig bir
gekilde kullanmalanna ftrsat verilmesi $arttr; ellerinde iiyle eserler bulun-
mah ki, bu hususta kendi durumlannt tayin edebilsinler, daha iince bu-
lunmug olanr aramak ve Amerika'yr yeniden kegfetmek gibi faydasrz bir
megguliyetten kurtulsunlar. Bu yolda bir sihirli daire ortaya Erkar: mahal-
li aragtrncrlar *ilmi ara$tlrmaknn neticelerini' elde etmedikqe gah$-
malannda baganh olamazlar. ilmi aragtrncrlann da, mahalli aragtrrmactlar
taralrndan kendilerine yeteri kadar "hammadde" sa$lanmadrkga vardrklan
neticeler "dofru ve agtk" olamaz. Bu dairenin parEalanmasr ancak hem il-
mi, hem de mahalli aragtmcilar miimkiin olant verme$e gahgrrlarsa ve
kendi iglerinde bu tiirlti gegici ahvalden ileri gelen eksiklere kendilerini
ahgtmrlarsa kabil olacaktrr. Miiellif kitabmm, Orta Asya tarihinde Cengiz
Han'tn iiltimiine kadar, mahalli aragttnctlara "kendi durumlannr tayin et-
mek" firsatrnr bir dereceye kadar temin edece$ini,onlann da hern kitapda-
ki hatalarrn diizeltilmesi, hem de aragtrrmalann daha ileri giitilriilmesi
igin lAzrm gelen malzemeyi sa$ryaca$rnr iimit etmektedir.
Eserin Rusga negrinden sonra bulunan yeni kaynaklan burada belirt-
mek bu tinsiiziin giyesi drgrnda ise de bu malzemenin miktan Prol Bart-
hold'un dipnotlanna bakmakla kolayca ortaya grkacaktr. ingilizce negri ve
indeks trrtr. H.e.n. Gibb tarafindan hazrrlanmr$trr. Bu vazife pek kolay
olrnamrgtrr. Eserin bazr yerlerinde terciime kokusu hissediliyorsa da mina
itibariyle aslmdan hig bir yerde uzaklagtlmamtgtr. Miiellifin kendi malze-
mesine hig bir ilivede bulunulmamrgtrr. Eserin basrldr$r strada miiracaat
edilen eserler ilave edilmigtir.
E.Denison Ross
UguNcU BAsKryA ONsOz
Barthold'un Tirkistan adh eserinin iigiincii baskrsrna ihtiyag duyulma-
s, konuyu derinli$ine ele ahgtaki ciddiyeti ve meseleleri biiyiik bir maha-
retle ortaya koymasr bakrmrndan yetmig yrldan beri agrlamamry olan bu
cserin ilmi krymetini hdla muhafaza etti$ini giistermektedir. Baglangrgta
eserin yeni bir baskrsrnrn hazrrlanmasr vazifesi Gibb Memorial rrustees
arafindan,iran di.inyasr hakkrndaki genig bilgisi ile Barthold'un aragtrrma
sahasr olan orta Asya'yr tamamhyan Profesiir Minorsky'ye verilmiqti. An-
cak Profesiir Minorsky'nin eseri ele almadan tince tiliimii iizerine Gibb
Memorial Trustees bu vazifeyi bana verdi.
Barthold'un ciddi ve sa$lam metodu, ilmi gergekleri politika ve ideo-
loji kargrsrnda e$ilmeden siirekli bir gekilde savunmasl sovyet otoritelerin-
cc makbul kargrlanmadr. Barthold'un ilim adamr olarak bi.iyiiklii$iinii ve
samimi bir Rus vatanseveri oldu$unu burada tekrarlamaya liizum yoktur.
Ancak eserlerini Rusya'da bulmak gittikge giiglegiyor ve ara$trrmalannrn
neticeleri segilerek ve belirli bir giirtige uygun giiriildiikten sonra kullanrl-
ma-sirna izin veriliyordu. Stalin diineminden sonra Barthold lehine bir hava
esme$e bagladr ve Sovyet ideologlan giiziinde yeniden itibar kazandr. 1963
yrhnda Moskova'da Barthold'un kiilliyatr yeniden yayrnlanmaya bagladr.
Bauda aragtrncrlarrn rahathkla bulamadrklan Barthold'un bir gok eseri bu
iyi tegebbi.is sayesinde ilim adamlannrn istifadesine sunuldu. Tirkistanin
r9z8 yrhnda negredilen ingilizce terciimesinin Rusgasr bu projenin ilk cil-
dini tegkil etmigtir. Eser, meqhur garkiyatgr i.P. Petrushevskiy tarafrndan
baskrya hazrrlandr.
Burada belirtilmesi gereken husus, hem rgoo'deki Rusga ve hem de
r9z8'deki ingilizce baskrsrnda bulunmryan ve Barthold tarafindan yazrlmrg
olan bir biiliimtin 1963 Moskova baskrsma ilave edilmig olmasrdr. pro-
fesiir Minorsky'nin Tirkistanln rg58'deki ingilizce baskrsrna ilave ettifi bir
nota giire, Barthold'un brraktr$r ilave btiliimiin varh$r zB Nisan lgr4r,de
Moscow News'de ilin edilmigti. Bu biili.im Cengiz Hin'rn rzzT'de iiliimiiyle
tz69 yrhnda miistakil bir Qa$atay hinh$rnrn kurulmasr arasmdaki devrede
ceneyan eden olaylan ihtiva etmekte ve 1963 Moskova baskrsrnda genig
notlarla 53r-584. sayfalar arasrnda yer almaktadrr. Bayan T. Minorsky bu
biiliimiin ingilizce terciimesini yaptr. Bu biiliim tarafimdan baskrya hazrr-
landr ve ingilizce olarak ilk defa burada ilim aleminin istifadesine sunul-
xxvl uqUNcU BASKTYA ONsOz
du. Tiirkistaz'rn Rusga negrini hazrrlayan editiir, Barthold'un metnine ay-

nnfih notlar ilave etmig ve bazr diizeltmeler yapmrytrr. Bu ilaveler ( ) igin-
de giisterilmigtir. Ben de bazr ilaveler yaptrm ve bunlar da ( ) iginde
C.E.B. krsaltmasryla verildi. Meslekdagrm J.A. Boyle bu biiliimii okuma
Ititfunda bulundu. Barthold'un ve Rusqa negrini yapan editiirtin bileme-
dikleri Mogol gahrs isimlerinin pek go$unun do$ru okunu$unu verdi.Ken-
disinin ilave etti$i notlann pekgo$uJ.A.B. krsaltmasiyle ( ) iginde verildi.
Prof. Minorsky, Barthold'un Tiirkistan adh tezini St. Petersburg Uni-
versitesi $arkiyat Fakiiltesine sundu$u zaman geligtirdi$i giiriiglerinin,
rgoo'de negredilen Rusga baskrsmm bazr niishalarrnda bulundu$una rg5B
ingilizce baskrsmda dikkati gekmigtir. Bu giiri.igler eserin bi.itiiniini.in bir
pldnr mahiyetindedir ve elimizdeki iigiincii baskrsrnda da tekrar verilmig-
tir. Prof. Minorsky, Tirhistan'daki kendi diizeltme ve ilavelerinin bir liste-
sini yapmrgtr. Bunlann biiyiik bir krsmr astl metne ilave edilmig, di$erleri
ise "ilaveler ve Diizeltmeler" baqh$r altrnda eserin sonuna konmugtur. Ben
de eserde bir Eok diizeltme ve ilaveler yaptlm ve bunlan da aynr biiliimde
verdim. Bu diizeltme ve ilaveler C.E.B. V.M. ve J.A.B. krsaltmalart ile ve-
rildi.
Burada bana diigen vazife, ilim alemi adrna, bu btiyi.ik eseri bir defa
daha bastr$r igin Gibb Memorial Trustees'e tegekktir etmekten ibaret kah-
yor.
C.E. Bosworth
cinig
KAYNAKLAR
n. voGolLAR'DAN ONcnri rnvin

t - Araplardan ijnce Orta Asya'da tarihi ede -
biyatrn varlr$r meselesi
Miisltimanlar tarafindan fethinden iince Orta Asya'da tarihi eserlerin
yazrhp yazrlmadrfr hakkrnda kesin bir bilgimiz yoktur. Qin seyyahlanndan
Hiuen-Tsiang (yedinci yiizyrl)'rn verdi$i bilgider bu nev'i bir edebiyatrn
mevc0diyetine igaret ediliyorsa da bu gibi eserlerin adlan elimizde yoktur.
Onbirinci yiizyrl miielliflerinden el-Bir0ni'ye2 inanrlacak olursa Arap fltih-
leri ve bilhassa Kuteybe b. Mi.islim (sekizinci ytizyrl baglangrcrnda), iran,
So$d ve Hirezm'de mahalli kiiltiiriin muhafizlan olan rahipleri, kitapla-
riyle birlikte yok etmigtir. Bununla beraber daha eski kaynaklarda btiyle
bir husus zikredilmedi$i gibi esAsen buna da pek ihtimal verilemez3. Arap
fetihleri hakkrnda elimizde bulunan rivAyetlerde, halkr Araplar'a karg dur-
ma$a teqvik edecek ntif0zlu bir mahalli ruhban srnrfinrn varh$rna iqiret
edecek hig bir bilgi zikredilmemigtir. iran'da Sasaniler devrine kadar oldu-
[u gibi Orta Asya'da da kelimenin gimdiki minasryla tarihi eserlerin ol-
madrfr kuwetle muhtemeldir. Ancak milli riviyetler vardr. Bunlar da, is-
lirn dininin kabiliinden sonra halk arasrnda bir iinemi kalmadr$rndan,
Etihler tarafindan hig bir giddetli tedbir ahnmadan unutulmugtur.
2,
- Arapga tarihi eserler
Arap fetihlerinin geligme ve neticelerini ancak Araplar'rn kendi rivi-
yetlerinden iigrenebiliriz. Hicret'in ilk iig yiizyrhnda islAm memleketlerinin
bir ucundan iibiir ucuna kadar nesir edebiyatrnrn dili hemen tamamen
I Hiouen-Thsang. Mcmoircs sw hs conbias occidailahs, fransrzca terc. S. Julien, Paris
1857, I, r3.
2 Alberuni, Chronologb orientalisehn Viilkn, negr. E. Sachau, Leipzig, rB7B,
36, 48; Al-
beruni, Ifu Chronologt of Ancunl Nalions, ingilizce terc. E. Sachau, London r}7g, 42, 58.
3 Bir0ni'nin eserlerini negreden Prof. Sachau, Bir0ni'nin Kuteybe'nin fetihlerinden
bahsederken Biiyi.ik iskender tarafindan Persepolis'in zaptrnr hatrrladrfrnr diigiinmektedir
(E. Sachau, lur Ccschihte und Chronohgic von Khu6izm, Wien 1873, I, e9).
F.t
V.V. BARTHOLD
arapga idi. Hicret'in diirdiincii yiizyrhndan itibaren farsga, islAm Aleminin

do$u krsmrnrn edebi dili olarak tedricen yerlegmekte oldu$u gibi zamanr-
mrza kadar bu iinemini korumugtur. Tiirkge mensur eserlerin sayrsr hali
gayet ehemmiyetsizdir.
Gerek arapqa ve gerekse farsga eserlerden Avrupa'da ilk tanrnanlar bi-

rinci elden kaynaklarrn yerine gegen sonraki devirlerde yaprlan derlemeler-
dir. Arapga eserlerden el-Mekin (olm.67z/tz7g-t274)4 ile Ebu'l-Ferec'in
(iilm.6B5/rz86)s eserleri, on yedinci yiizyrl gibi erken devirlerde lAtinceye
gevrilmiqlerdir. on dtirdiincii yiizyrl tarihgilerinden Ebu'l-Fidi'nrn eserleri-
ne6 uzun mtiddet ijnem verilerek on sekizinci yiizyrhn sonunda arapEa
metni ile litince terciimesi negredildi. Ebu'l-Fidd'nrn, Hicret'ten itibaren
ilk altr asnn tarihini daha iinceki bir tarihEiden, ibnii'l-Esir'den (izz'eddin
Ebu'l-Hiiseyn Ali b. Muhammed, iilm. 63olr zgz-rz3g) almrg oldu$u isbat
edilmigtir. ibnii'l-Esir'in tarihi 6z8 (rz3r) yrhna kadar gelir. Ancak bu dik-
kate de$er eser negredildikten sonraT, islami Do$u tarihini inceliyenler
sa$lam bir yere dayandrklannr hissedebildiler. Tarihgimiz, en biiyiik bir
vicdani tayakkuz ve o zamanlarda pek az giiriilen tenkidi bir hassasiyetle
eseri igin her taraftan malzeme toplamrgtrr. iki zrt kaynaktan hangisini ter-
cih edece$i hus0sunda tereddtit etti$i zamanlar her iki riviyeti de zikret-
miqtir. Eser harici olaylarrn basit bir vekayinimesinden ibiret de$ildir.
Eserin gergevesinin mi.isaade etti$i nisbette muhtelif devirlerde hiiki.im
siiren fikirler ve temAyiiller, tarihi gahsiyetlerin gergek gehreleri v.s. hak-
krnda bize agrk bir fikir verdi$i gibi edebiyat ile u$raganlara da uygun bir
yer aylrmt$tlr.
islAm'rn ilk iig yiizyrhnrn tarihi igin ibnii'l-Esir'in baghca kayna$r Ebfi
Ca'fer Muhammed b. Cerir et-Taberi'nin (iilm. 3rol9zg), goz (9r5) yrhna
kadar getirilmig olan eseridir. Bu eserin negri, bir miistegrikler gurubu ta-
rafindan rgor'de tamamlanmrgtrr8. Biiylece Do$u tetkiklerinde bilyiik bir
adrm atrlmrg oldu. ibnii'l-Esir'in Tabeii ile olan irtibitr meselesi Alman
a G. Elmacini , Hisloria Saraceniea, Lugduni Batavorum, 16z5; bkz. Brockelmann.

GALt,348.
5 Histoia eompendiosa dynastiarum, Oxon., r663; bkz. Brockelmann, GAL,I.
34g vd.
6 Abulfedae, Annales Moslemicae,Hafniae
rTBg-g4; bkz. Brockelmann, GAL,II,44vd.
7 ibnii'l-Esir'in el-Kinil Ji'rTarih adh eseri cJ. Tornberg tarafrndan (upsala r85r-
IB53 ve Lugduni Batavorum r867-r876) negredildi. Ayrrca Kahire'de de (r3orlrBB3) basrl-
mrgtrr. Bkz. Brockelmann, GAL,l, 345 vd.
8 Annales qucs scripsit Abu DjaJar
Mohammed ibn Djair at-Tabai. Lugduni Batavorum,
IB79-rgor ; Brockelmann, GAL, I. t4z vd.
KAYNAKLAR
qarkryatqrlarndan C. Brockelmann tarafindan incelendie. Brockelmann,

Taberi'nin eseri negredildikten sonra bile ibnii'l-Esir'in eserlerinin asrl
kaynaklar arasrnda iinemlerini korudu$unu belirtmektedir. Bu husus is-
lim'tn ilk devirleri tarihi igin de sijz konusudur. Brockelmann'rn gtiri.iqleri-
ne giire Taberi, eserinde, Araplar'rn tarihi bilgilerinin hepsinin bir hulisa-
smr verrne$i hedef almrgtrr. Qo$unlukla kaynaklannr oldu$u gibi tekrarla-
maktadtr. Bizan bir hidise igin muhtelif eserlerden ahnan bilgileri oldu[u
gibi eserine dercetmigtir. Fakat gu yahut bu riviyeti mukayese ederek han-
gisinin itimat edilebilece$i iizerinde hemen hemen hig durmamrgtrr. Eseri-
nin tamamen tenkitten uzak olmasr o zamana giire bile hayrete giyindrr.
Bundan baqka Taberi'nin tarihi, difer eserlerin gofunun aksine olarak
miiellilin zamanrna yaklagtrkga zayrilar ve nihayet kendi devrindeki olaylar
anlatrlrken bu zayrfhk son haddini bulur. Bunun sebebi, Brockelmann'rn
gtiriiqiine giire belki de Taberi'nin yagrnrn gok ilerlemig olmasrdrr (zz4l
839 yrhnda diinyaya gelmigti). ibnii'l-Esir, elindeki malzemeyi daha biiyiik
bir anlayrgla kullanmrgtrr. Selelinin eserine biiyiik iilqiide ilivelerde bulun-
mu$tur. Onun kaynaklanna miiracaat etmek bir gok ahvilde bizce hili
imkinsrz ise de verdi$i b6zr bilgileri tahkik edebiliyoruz. Bu tahkikatrn ne-
ticeleri, kaynaklan bilinmedi$i zamanlarda bile ona giivenebilece$imizi or-
taya koymugtur. Brockelmann'rn bu giirtiqiiniin do$ru oldu$u aga$rdaki
misAlden anlagrlmaktadrr: 75r'de Araplar ile Qinliler arasrnda cereyan
eden ve Orta Asya'nrn bar krsmrnrn kaderini tAyin eden savag hakkrnda
do$ru bir bilgiyi yalnrz ibnii'l-Esir'de bulabiliyoruz. Bagta Taberi olmak
iizere elimize gegen daha iinceki zamartlarda yazrlmrg olan Arap tarihleri
um0miyetle bu savagtan hig bahsetmezler. Halbuki ibnii'l-Esir'in verdifi
bilgiler Qinliler'in T'ang Silihsi Tarihil0 tarafindan teyid edilmektedir.
Bizim igin iinemli olan di$er muahhar arapga eserlerden, ibn Halli-
kin ($emseddin Ahmed b. Muhammed, iilm. 68t,/rz8z)'rn biyograh
I0gatr zikredilebilir. Birkag defa negredilmiqtr ve ingilizceye gewilmiqtirt2.
e C. Brockelmann, Das Vnhdltniss uon ibn cl-Atirs KAnil

f;t-ta'ib <u Tabais Afbar cr-
rusul ual mulik, Strassburg, l8go.
t0 l<tr.
<apiski, VIII, 7; ayrrca bkz. E. Chavannes, Docummts sur hs Tou-kiue Occidenta-
z.t, Saint Petersburg, tga1, t+2 vd. zg7 vd.; Sa'ilibi, Let6'iJii'l-Ma'6if, neEr.Jong, Iz6.
tt ibn-Challikani aitae illustium aioorum (Vefcy6ti'l-A'y6n), negr. Wiistenfeld, Giittingen
rB35-rB5o. ibn Khallikan, Vbs des hommes illustres de I'Islamisme, yayrnlayan Baron MacGuc-
kin de Slane, Paris rB3B-rB4z. Mrsrr'da da basrlmrgtrr (Bulak re75lr859).Bu hususta bkz.
Brockelmann, GAL, I,326 vd.
12 ibn Khallikan, Biographtcal Ditionary, ingilizce terc. Maccuckin de Slane, Paris
rB4z-r87r.
V.V. BARTHOLD
Miiellif, um0miyetle kaynaklannr zikretti$i gibil3 bazan da elimize gegme.

mig eserlerden uzun pargalar iktibas etmigtir. ibn Hald0n (Veliyyiiddin
Ebfi Zeyd Abdurrahman, iilm. Bo8/r4o6)'un diinya tarihininta bizim igin
tinemi daha azdrr. Bununlar beraber Do$u islAm devletleri tarihine diir
eser yazanlar en gok ibn Hald0n ve ibnii'l-Esir'in kitaplanndan faydalan-
mrglardrr. ibn Hald0n, ispanya ve Kuzey Afrika'da ya$amrg oldu$undan,
Orta Asya tarihi hakkrnda verdi$i yeni bilgiler ibnii'l-Esir'e nisbeten daha
azd:r^ ve onun eserini kullandr[r agrktr. ibnii'l-Esir'de bulunmryan bizr
haberler veriyor ise de, bunlar diimi tenkide tahammi.il edemezler. Meg-
hur Muknddimlsinders ortaya attr$r dikkate giyin tarihi ve felsefr giirtigle-
rin Orta Asya ile ilgisi pek azdrr.
3-Bibliyografik eserler
Geg zamanlarda yazrlmrg eserleri brrakarak asrl kaynaklara miiracaat
etti$imiz zaman tarihi tenkidin icaplannr yerine getirmi$ oluruz. Qegitli se-
beplerle kaybolmryan arapea kaynaklann biiyiik bir krsmr bizr garkiyatgr-
lann gahEmalan siyesinde gimdi negredilmig bulunmaktadrr. Maalesef
Hicret'in ilk yiizyrllannda yazrlmrg ve bizce yalnrz adlan bilinenlere nisbe-
ten bunlann sayrsr gok az kalmaktadrr. Araplar arasrnda tarih edebiyatrnrn
geligmesi iizerinde gok durulmugturr6. Burada, Emeviler devrinde bile ta-
rihi eserler yazrldrfrnr kaydetmekle yetinece$iz. Abbasiler devrinde
kiiltiiriin yayrlmasr,gegitli ilim dallannda biiyiik gapta edebi inkigafa yol
agmr$trr. Onuncu ytizyrhn sonunda Ebu'l-Ferec Muhammed b. ishak en-
Nedim'in Fihristi't-uffim adb genig bibliyografik eseri ortaya grktr. ibnii'n-
Nedim'in eseri Fliigel ve Roediger tarafrndan negredilmigtirlT. Arap edebi-
yatlnln her sihasrnda ara$trrma yapan herkes igin baghca miiracaat kitabr
olarak kullanrlmaktadrr. Aynca bu eserde um0mi tarihe dAir bAzr krymetli
bilgiler buluruz; bu bilgilere bagka kaynaklarda rastlanmamaktadrr. Arap-
c& yazan tarihgilerin bir listesi el-Mes'0di'nin (Ebu'l-Hasan Ali b. Hi.iseyn,
iilrn. 3451956) Mutica'4-zcheb adh meghur ansiklopedisinde de bulunur.
f3 Bu hususta bkz. Wiistenfeld, IJeba die Qtellen des Wnkcs ibn-ChaU;kan;, Giittingen
r837'
ta lJnodni'l-iba, Bulak ( r e84-r867).
f 5 Aslr ve fransrzca terciimesi Noticcs el Exlrails'de (cilt XVI-XXI) negredilmigtir.
16 Wien 1877., Il,4t4-25; ilk Arap tarihgi-
A. von Kremer, Culturgcschichk dcs Orients,
leri hakkrnda, E. Sachau tarafrndan negredilen ibn Sa'd'rn Tabakalntn giriqine (cilt III) ve
MiU. dcs Scminars fir oricnt. Sprachm deki (cilt VII, r go4) makalesine mi.iracaat edilebilir.
n Kil6bi'l-Fihisl, neqr. G. Fliigel ve Dr. J. Roediger, Leipzig r87r; Brockelmann,
GAL,l, r47 vd. Yakut'un irSddnda (VI, 4oB) yazar hakkrnda krsa bir not vardrr.
KAYNAKLAR 5
Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille tarafindan franszca terciime-

siyle beraber arapga metin negredilmigtirls. El-Mes'fidi, Fihristle olmryan
bizr isimler de vermektedir. ibn Kuteybe (Ebff Muhammed Abdullah b.
Miislim, 6lm. 276/839). Wiistenfeld tarafindan negredilen krsa ansiklopedi-
sinde, Arap tarihgileri hakkrnda bizr bilgiler vermektedirre.
4-Taberi' nin kaynaklarr

Fihristle zikredilen kitaplardan el-Medi'ini'nin (Ebu'l-Hasan Ali tilm.
zr5/Bz5 veya zz5/B4o) eserlerinin bizim igin husfisi bir iinemi olacak-
uil.Araplar'rn riviyetine g6re", Horasan, Hindistan ve Firs tarihi haklan-
da bagkalanndan daha gok mil0mat vermektedir. Gergekten Taberi, do[u
biilgelerinde olan vak'alardan bahsetti[i zaman go$unlukla el-Medi'ini'yi
EbO Zeyd Omer b. $ebbe en-Numeyri''den naklen zikreder; z6z (875) yr-
lrnda doksan yagrnda tilmiigtiirz2. El-MedA'ini'nn Fihristte adt gegen eser-
leri arasrnda, Mu'tastm'a kadar (B4z) halifelerin hayat hikiyeleri de bu-
lunmaktadtr. Difer eserlerinden gunlar bizim igin birinci derecede iinemli
olacaku: r. Horasan fetihlerine dair bir kitap; z. Esed b. Abdullah el-Kas-
ri'nin vililifi hakkrnda bir kitap; 3. Nasr b. Seyyir'rn vililili hakkrnda bir
kitap; 4. Kuteybe b. Miislim hakkrnda bir kitap. El-MedA'ini'nin daha
iinceki tarihgilerin eserlerini kullanmrg olmast tabiidir. Bunlardan birisi,
Hz. Muhammed'in hayatrnr yazmr$ olan meghur ibn ishak (Muhammed
b. ishik b. Yesar, iilm. r5o yahut t5r/762-Z6B) olup halifeler tarihini de
kaleme almrgttr23. ibn ishak'rn eserinden faydalanan tarihgilerden birisi,
el-Medi'ini'nin do$rudan do$ruya iktibaslar yapmry oldu$u Ali b' Mtici-
hid'dir. Bu miiellifin a& Fihrislte geEmiyorsa da el-Mes'fidi tarafindanza
A h bdrii' l- E mcaiy tn };in y azan olar ak zikredilmektedi r.
ft Mes'0di, Muriat'z-zcheb (Les prairics d'or), arapga metni franstzca terciimesi ile be-
raber negr. C. Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille, Paris 186I-1877, I' Io vd.; Broc-
kelmann, I, r43 vd.; KrE. Marquart, Ostcampiiisclu und osrasiatisclu Strcifzigc, Leipzig t93.
XXXV, ("Bugiinkii gazete habercilerinin ve turistlerin iinciisii').
re ibn Coteiba's Handbuch dcr Gevhihtc, negr. F. Wiistenfeld, G6ttingen IB5o, 265 vd.
Wiistenfeld, Die Gcschihtsschreibet der Araber und ihre Werkc (Abhandlungm da K. Gcs. der
Wis. zu Giittingen, XXVIII) adh eserinde Arap tarihgilerine dair bilgi vermigtir.
n Fih t, roo-3; Yakut, hyd, Y,3o9-3I8. Taberi'ye gtire(Ill,r33o) zz8 (B4z-843) yr-
hnda iilmi.igtiir.
2t Fihrist, 93. Bu g<irii9 z5B (B7z)'de iilen bir qahsa atfedilir (Fihrit' 105).
2 Bu hususta bkz. F;bist, r r r-r 3; Mes'idi, Mwic, I, r I ; Yakut, hfi4 Vl, qB.
23 Fihist, gz.
2a Mes'0di, Munic,l, z.
6 V.V. BARTHOLD
Irak tarihi iqin EbO Mihnelin2s (L0t b. Yahya el-Amiri el-Ezdi, iilm.
rS7/7?3) eseri hepsinden daha gok itimida giyandrr. Horasan'rn uzun
miiddet lrik'a ba$h oldu$u bilinmektedir. Bu sebeple Taberi'nin Hora-
san'da cereyan eden olaylan anlahrken Eb0 Mihneften genig iktibaslar
yapmasl kolayca anlagrlmaktadrr.
5 - Hicri iigiincii yiizyrl tarihgileri

Tabeii'nin adrnr verdi$imiz bu kaynaklarr elimize gegmemigtir. Hic-
ret'in iigiincii yiizyrhna Ait olup giiniimiize kadar gelen ve gimdiye kadar
krsmen negredilen birkag eserde islAm ileminin do[u knmmda cereyan
eden olaylar, Taberi'dekinden bile daha krsa anlatrlmaktadrr. Bununla be-
raber bu tarihgilerin eserlerinde Taberi'de bulunmryan bAzr haberlere
rastlamaktayp. Bu eserlerden ilk bahsedilmesi lizrm gelen el-Belizuri'nin
(Ebu'l-Hasan Ahmed b. Yahya, bagka bir riviyete giire Eb0 Ca'fer, iilm.
z7g/Bgz) Kitdb Futihu'l-Bulddnldr26. El-Mes'0di'nin giirtigiine gtire, Arap
fetihleri hakkrnda en iyi tarih olan bu eser, Hollandah miistegriklerden
Prof. MJ. de Goeje tarafindan negredildi2T. El-Belizuri'nin kaynaklann-
dan EbO Ubeyde (Ma'mer b. Miisenni, iilm. zo7-I t/Bzz-26)'nin eseri biz-
ce hepsinden gok daha miihim olacakh2s. El-BelAzuri, islim tarihi hakkrn-
da en giivenilir kaynaklardan sayrlan Eb0 Ubeyde'den bizr bilgiler almrg-
ur ki, bu bilgiler difer kaynaklarda yoktur. MeselA Eb0 Ubeyde, di$er
kaynaklanmrzrn aksine, Araplar'rn Ceyhun nehri dofusundaki ilk seferleri-
nin Halife Osman zamanrnda Abdullah b. Amir'in Horasan vilisi bulun-
du[u srralarda oldu$unu bildirir2e. Gerqekten Qin kaynaklanndas Miy-
murg viliyetinin (Semerkant'm giiney-do$usunda) 65o ile 655 yrllan ara-
srnda Araplar tarafindan tahrip edildi$ini giiriiri.iz.
Prof. Houtsma tarafindan negredilen el-Ya'kubi'nin (Ahmed b. Ebi
Ya'kub b. Ca'fer b. Vehb b. Vizrh, iilm. zB4"/897) Tarilti de3rdikkate de-
E Fihrit, 93; Mes'irdi. Mu'ruc, I, ro; ibn Kuteybe, e76; Yakut hgdd, Vl, zzo vd.; F.
Wiistenfeld, Det Tod dcs Husein hen Ali, Ciittingen 1883, III vd.; krE. Barthold, lapiski,
XVII, r47a.
26 Fihist, r r3; Mes'Odi, Muric,l, I4; von Kremer, Culturgeschiehtc,ll,4zo.
27Lugduni Batavorum 1866; Brockelmann, GAL,l, r4t.
28 Fihrist, ibn Kuteybe, 269; ibn Hallikin, No. 74r (de Slane terciimesi, III,
53 vd.;
388 vd.). Goldziher'in Muhammedanisehc Studim (Halle rBBB) adh eserinde Ebi Ubeyde'nin
karakteri geniq olarak anlatrlmrgur (I, I94-zo6).
2' Belizuri,4oB.
r lakinth, Sobranb sqedynii o narcdakh, Saint Petersburg I85I, III, 245; Chavannes,
Doatments, r44. Bununla beraber belki gince Mi burada yanhqhkla Merv yerine yazrlmrqtrr.
3r Lugduni Batavorum rBB3; Brockelmann, GAL,l, zz6; Yakut, irs6d,Il, r56vd.
KAYNAKLAR 7
[er bir kaynaktrr. Hicret'in iigiincii ytizyrhmn ikinci yansrnda yazrlmrg

olan bu eser, z5B (B7z) yrhna kadar getirilmigtir. Houtsma'ya gtire32
Ya'kubi ile Taberi arasrnda hig bir miinAsebet yoktur. Kaynaklan bagka
bir gruba iit olup el-Mes'Odi, el-Mekin, Eutychius33 v.s. de buna dihil
edilebilir. Bununla beraber el-Ya'kubi, Horasan tarihini yazarken Tabe-
ri'nin baEhca kayna$r olan Medi'ini'nin eserlerini3a kullanmrgtrr. Tabe-
ri'de bulunmryan biz, konulan bunda genig olarak bulmamz
miimkiindiir.
Nihayet EbO Hanife'nin (Ahmed b. DAvud ed-Dineveri, iilm. zBBl
gor) eserini zikredebiliriz. Guirgass tarafindan negredilmigtir3s. Ancak zz7
(B4z) yrhna kadar getirilen bu eser, krsa olmasrna ra$men bizim bakrmr-
mrzdan faydasrz defildir.
6-ilk co$rafyacrlar
Tarih edebiyatiyle birlikte Hicret'in iigilnci.i yi.izyrhndan itibaren bir
cofra$a literatiirii de ortaya grkmrgtrr. Bu gruba, hem az bilinen memle-
ketleri anlatmakla halkrn merakrnr tatmin etmek istiyen seyyahlann seya-
hatnimeleri, hem de hiikOmetge duyulan ihtiyaq iizerine yazrlan resmi
rehberler ve muhtelif eyiletlerin gelirlerine diir istatistiki eserler dAhil edi-
lebilir.
Bu nev'i eserler, islim ileminin do$u biilgelerinde Hicret'in ikinci
ytizyrlrndan itibaren yazima$a baglanmrqtr. MeselA Horasan valisi Ali b.
isi'run (I8o-rgr/TgGSoZ) kitibi Hafs b. Mansur Mervezi'nin Horasan ver-
gileri hakkrndaki kitabrnm adr geqmektedir36. Hicf iigiincii ve diirdiincii
yiizyrllarda yazian co[ra$a kitaplanndan elimize gegmig olanlar MJ. de
Goeje tarafindan Bibliothcca Geopraphorum Arabicorzm um0mi adr altrnda
negredilmigtir. Bunlann en eskisi ibn Hurdadbih'in (Ubeydullah b. Ab-
dullah b. Hurdadbih)3i eseridir.Bunun ilk te'lifinin, takriben zgz (84) yv
32 Ya'kubi, Taih, l, Ylll.
3r iskenderiye patri$i, iilm.
3zB (94o). Bizim igin bir iinem talrmryan eseri on yedinci
yiizyrlda neqredildi ve lAtinceye qevrildi. Son zamanlarda da "Scriptores Orientis Christiani"
serisi arasrnda yeniden basrldr.
3a Ya'kubi, Taih,lI,4.
35 Ebi Hanife ed-Dineveri, Kil6bn'LAhbAn't-Tbdl, negr. Wladimir Guirgass, Leide
tarafindan eser hakkrnda bir araEtrrma yaprlmrqtrr, Z.D.M.G., LXVIII.
36 Mctinhr, 2 (Gerdizi'den).
3i ibn Hurdadbih'in eserinin yazrhg tarihi hakkrndaMJ. de Goeje'nin aragtrrmasr igin
bkz. aynr escrin girigi, XVI[-XX; Brockelmann, GAL. l, zz5; Marquart (Ostcuropiiischc,
3ff) bu eserin z7z yinda bir kere yazrldrfrnr kabul etmektedir.
V.V. BARTHOLD
hnda, daha genig ve tamam olan ikinci te'lifinin ise takriben z7z (885-886)
yrlrnda yaprldr$r tahmin edilmektedir. Zaman itibariyle onu tikip eden
eser, z7B (B9r) yrhnda, yukarrda tarihgi olarak adr gegen el-Ya'kubi tara-
frndan yazrlmqtrr3s. ibn R,rsteh3e (Eb0 Ali b. Omer) ile ibnii'l-Fakih el-
Hemedini'nin{ tserleri, onuncu asnn ilk yrllarrnda yazrlmrq olmahdrr.
Abbasi hilifetinin da$rlmasr dokuzuncu yiizyrlda baglamrg ve onuncu
yi.izyrlda son haddine ulagmrgtr. Muhtelif eyiletlerde ba$rmsrz devletler or-
taya grkryordu; bunlar, Eo$unlukla birbiriyle harp halinde idiler. Her
hiikiimdar, merkezine ve sarayrna miimkiin oldu$u kadar ihtigam verrne-
[e Eahqtr$rndan giirleri ve Alimleri himiye ederlerdi. islim imparatorlu$u-
nun da$rlmasr ilim ve edebiyatrn geliqmesine, her halde meydana getirilen
eserlerin sayrsr bakrmrndan yardtm etmigtir. Onuncu yiizyrl hanedanlartn-
dan bizim iqin iizel bir tinem tagtyanlar, Irak ve Bah iran'da hiikiim
siiren Biiveyhiler ile Miveriiinnehr ve Do$u iran'a sahip olan Simdni-
ler'dir.
7 -Biiveyhiler devri tarihgileri
Biiveyhiler ile SimAniler arastndaki dostluk ve diigmanhktan ibAret
olan husfisi miinisebetlere giire,birincilerin saraytnda yazian tarihler, Or-
ta Asya tarihi aragtrrmalart igin de tinemli olacaktr. Maalesef bu eserlere
qimdilik kaybolmug giiziiyle bakrlmaktadtr. Bunlardan birinci strayt alan,
Ebu'l-Hasan Sibit b. SinAn es-S6bi'in (iilm.365) eseridiral. Bi.iveyhiler'den
Mu'izziiddevle'nin bag tabibi olan Sibit'in eseri, Halife Muktedir'in hilife-
te geEiq tarihi olan 295 (go8) yrh ile g6Z @lZ-Sl+) yrh arasrndaki devri iqi-
ne alrr.
Bu kitabrn devamt, yegeni Ebu'l-Hiiseyn Hilal b. el-Muhassin
(olm.44\/to56) tarafindan yazidta2 ve 447 (ro55-Io56) yrhna kadar getiril-
di. Bu eserin yalnrz iiE yrh ihtivi eden (Sgo-ggz) ktigiik bir pargasmrn el-
yazmasr British Museum'da (Cod.Add.rg36o) bulunmakta olup Buhi-
ri'nrn Karahinhlar taralrndan zaptr husfisunda dikkate giyin bilgiler ihti-
vA eder. Asrl metin negr ve Baron V.R. Rosen taraftndan terciime edilmig-
38 Ya'kubi, Kitabi'l-Buldin, B.G.A., VII, Leiden r892.

3e ibn Rusteh, KilAbn'LA'kk en-Nefise, B.G.A., VII, Leiden I89e; Brockelmann, GAL,
l, zz7.
{ ibnii'l-Fakih Kitdbi't-Buld6n, B.G.A., V, Leiden rBB5; Brockelmann; GAL, l, zz7.
Yakut'un lrSadlnda(Il,63) krsa bilgi vardrr.
ir Bkz. D. Chwolson, Die Ssabicr und der Ssabismzs, Saint Petersburg 1856; I, 578 vd.;
Fihrist,3oz; ibni'l-Esir, VIII. 4761 Yakur, lrprid II, 397.
a2 D. Chwolson, atffi eser,I, 6o6 vd.
KAYNAKLAR
tira3. Hilil'in o$lu Garsu'n-Ni'me Muhammed b. HilAl, babasrnrn eserini

476 (roB3-roB4) yrhna kadar devam ettirmiqtir4.
Bunlarla birlikte baqka eserlerin de adr gegmektedir. MeselA
Sem'ini'nin l0gatrnda (aqa$rda bahsi geqecektir), Hutabi (Muhammed is-
miil b. Ali, iilm. 35ol96r)'nin tarihi, itimida de$er bir kaynak olarak be-
lirtilmektediras.
SAbit ile Hilil'in ailesine mensup olan EbO ishak ibrahim b. Hilil
(olm.3L4/944)46, takriben 37r (gEr-g8z) yrhnda Biiveyhiler'den Adudu'd-
devle adrna Kildbi't-Tdc fi Deobti'd-Drjb^ adiyle Biiveyhiler'in tarihini
yazdr. Bir iislfip tirne$i kabul edilen bu eserden, sonraki miiellifler gok is-
tifade etmiqlerdir. Bununla beraber kaynak olarak pek giivenilmez, qiinki.i
esas gayesi Biiveyhiler'i iistiin giistermektir; hatti miiellif, bu maksatla ki-
tabma gerge$e uymryan haberleri aldr$rnr bizzat kendisi stiylemektediraT.
Nihayet, ismiililer'in merkezi olan Alamut'un I256 yrhnda Mo$ollar

tarafrndan zaptedildi$i srralarda eserlerini yazmakta olan tarihgi Cuvey-
nia8, ismiiliye tafkatrnrn geyhlerinin kiitiiphanesinde Biiveyhiler'den Fah-
riiddevle (iilm.3B7lg97)'nin adrna bilinmeyen bir miiellif tarafindan yaztl-
mry Tarih-i Ctl ue Deylem adrnda bir eserden bahsetmektedir4e.
a3
./apiski, ll, z7z vd,.; Brockelmann, GAL I, 323. Hilil'den aktanlan parga Amedroz
tarafindan aynca negredildi$i gibi The Eelipse of the Abbasids'de tekrar neqredildi, cilt III,
(Prof. Margoliouth tarafrndan) terciimesi cilt VI'da.
r{ Bu kitap sonradan muhtelif miiellifler tarafrndan 6r6 (rzrg) yrhna kadar devam et-
tirilmigtir; bkz. KAtib Qelebi, II, rz3. Bu eserdeki notlar Krfti'nin Tarihi'l-hikem6\ndan
(negr. Lippert) ahnmrgtrr, r r-o vd.
ri Sem'Ani,
,rJ.ll kelimesine bkz. Yakut, irsid,ll,34g.
16 Chwolson, Diz
Ssabin, I, 5BB vd.; ibnii'l-Esir, VIII, 379, IX, tt,74; Brockelmann,
GAL, 1,96; Yakut'un irsdd\nda (gz+-:SB) hayat hikAyesi ile birlikte torunu Hilil'in eserin-
den aktarmalar da bulunmaktadrr.
a7 Bkz. Goldziher, I, r59.
{8 Umrfmi Kiitiiphane yazmasr (Petrograd), lY,2,34, vd. 275; J.J:+ yerine ,fr2. oku-
nuqu Khanykov yazmasrndan ahnmrqtrr (No.7 r).
$ ibn Miskeveyh ile haleflerinin eserlerinden aqa$rda (e3) bahsedilecektir. Biiveyhi-
ler'in tarihi hakkrndaki eserlerden kaybolmug olanlardan bir gok aktarmalar Yakut'un lr-
s6dnda bulunur. Vezir Ebir Sa'd Mansur b. el-Hiiseyn el-Abi'nin (olm.4zr/ro3o) yazdr[r
bir Tarih'ten bahsolunur (II, 3o4 ve V, 355); Yakut'un Mu'cem'inde de(indeks. VI, 73o) bir
kaE defa adr geEer. Ebi Hayyin et-Tevhidi'nin biyograhsinde (V, 38o-4o7) Ebu'l-Fazl b. el-
Amid ile ismiil b. Abbid adrndaki iki vezir aleyhindeki tarizlerden bir kaq defa bahsedilir.
Bu kitaptan aktarmalar, sonuncusunun biyografisine de dahil edilmiqtir (1, 273-343). Eb0
Abdullah Muhammed b. Yusuf el-Harezmi'nin Mef6tihu'l-ulin (G. van Vlolten tarafindan
negredildi IBg5) adh eserinde onuncu yiizyrlda Iran'daki devletlerin idaresi ve resmi rstrlah-
larr hakkrnda gok krymetli bilgiler bulunmaktadrr; krE. Brockelmann, GAl, I,244.
to V.V. BARTHOLD
B- Siminiler' i n i,ilkesi nde edebiyat

Doluda hiiktim sthen S&niniler de ilimleri ve edipleri himiyede
Biiveyhiler'den geri kalrmyorlardr. Sim6niler, Iranh olduklanndan daha
gok farsga yazan giirleri korumakla beraber saraylannda arapga yazan
giirlerin sayrsr da pek az degildi. Sa'ilibi (Ebfi Manzur Abd{ilrnelik b.
Muharnmed, iilm. 4r9 yahut 4golIo37-ro3g)'nin antolojisinde.bunlara da-
ir bilgi bulunm.*tadrr. Antolqiinin diirdiincii ve sonuncu krsmr, Horasan
ve Miveriiinnehr Eiirlerine aynlmrgtr. Miiellif 3Bz (ggz) yrhnda Buhira'yr
ziyaret etmig oldu$undan, buradaki gAirlerden bAzrlannr gahsen tanrmrytl.
O devirlerdeki gAirlerin tezkirelerinde Siminiler'in memleketindeki hayat
qartlannr anlatan faydah bilgiler bulunmaktadrr. Sa'Alibi'nin eserinin tam
adr qudur: Tettmetii'd-dchr fi meh6sin chli'l-asr; Beyrut'ta negredildi5o. Son
krsmmdan bazr pargalar Barbier de Meynard tarafrndan franszcaya gewi-
lerek J ournal Asiatique'des" yaymlandr.
Sa'ilibi'ye giiresr, SAminiler devrinde Buhira "gan ve gertltn yurdu,

hikimiyetin Ki'besi ve devrin segkinlerinin toplanma yeri" idi. Simini-
ler'in kiitiiphanesini Nuh b. Mansur'un (iilm.387l997) saltanatr zamanrn-
da kullanmrg olan meghur ibn Sina, kendi hayat hikiyesindes2 adr gegen
kiitiiphaneyi qiiyle tarif eder: "Qok odah bir eve girdim; her odada kitap
sandrklan iist i.iste yr$rlmrgtr. Bir odada arapga kitaplar ile giir kitaplan,
bagka bir odada fikrh kitaplan ve bu gekilde her odada bir ilme iit kitap-
lar vardr. Eski yazarlarrn kitaplannrn fihristini okudum ve bana lAztm
olanlannr aldrm. Adlan bile bir gok kimse taraltndan bilinmeyen kitaplar
50 Beyrut 1873. Aynr miiellifin bagka bir eserinde meghur hiikiimdarlar, vezirler ve
ilim adamlarrnrn siizlerine hasredilmiq faydah maddeler bulunmaktadrr. Bu eserin metni,
litince terciimesi ile birlikte G. van Vloten tarafrndan negredildi (Spccimm e litWis oricntali-
bus cxhifuns Taalibii Sytagm4 Lugduni Batavorum IB44).
s" V. seri, r ve 3. ciltler. Sa'ilibi'nin eserinin bagka krsrmlanndan, F. Dicteici, Mula-
nabbi uwi Seifuddaula; aus da Edclperh des Tsa6libi (Lcipzig IB47) ve Dr. R. Dvorak 6bn Fi-
rtfu, Leiden I8g5) adh eserlerinde aktarmalar yapmrglardrr.Birincisi, Se'ilibi'de adr geqen 9i-
irlerin listesini yapmr$trr. Dieterici'nin doktora tezi de (Berlin r846) Se'ilibi'nin antolojisi
iizerinedir. Se'ilibi'nin Lct6'ifii'l-na6if (negr. P. Jong, 1867) adh bagka bir eseri daha var-
drr. Semerkant ki$rdr (s. rz6) ve di$er ticaret eqyasr hakkrnda krymetli bilgiler bulunmakta-
drr. Aynca bkz. Brockelmann, GAL, I, zB4 vd.
5l Beyrut tabr, IV,
33; Jounal AsialQuc,lll, zgt.
52 ibn Ebi Usaybiya, IJyfrau'l-anba, negr. A. Miiller, Kiinigsberg rBB4, II,
4; Kfiti, Ta-
ihii'l-hikcna, 416. Krg. Hallikin, No. 3o8 (de Slane terciimesi l, +4r); burada kiitiiphane-
nin krsa bir zaman sonra yandr$r ilive edilmektedir. Aynca ibn Sina'nrn, elde etti[i bilgile-
rin baqka kimseler tarafindan ii$renilmemesi iEin kiitiiphaneyi yaktrlrna dair rivayetler de
vardrr-
KAYNAKLAR II
gtirdiim. Bundan iince ve sonra bu kadar biiyiik bir kitap toplululunu

hig bir zunan giirmedim. Bu kitaplarr okudum, faydalandrm ve herkesin
kendi ilmindeki deferini iilrenmig oldum..."
Bununla beraber SimAniler'in memleketinde tarih edebiyatr, Biiveyhi-
ler'de oldufu kadar biiyiik bir geligmeye mazhar olmamtgtt. Abdi.ilmelik
ile Mansur zamanrnda vezirlik yapml$ olan Eb0 Ali Muhammed b. Mu-
hammed Bel'ami (61m.3$/g74)s3, 352 (963)'de Taberi'nin tarihini farsga-
ya terciime etti ise de olaylan kendi zamanrna kadar getirmedi.
Bel'imi'nin eseri H. Zotenberg tarafindan franuzcaya gevrilerek basrldr5a.
Taberi'nin asrl arapEa metninin negrinden sonra tamamen tarihi iinemini
kaybeden bu eserle birlikte ancak Ebu'l-Hiiseyn Alis5 b. Ahmed es-SellA-
mi'nin Horasan Hiikimdarlan Taihihi zikredebiliriz. Arapga yazrlmrgttr.
Sa'ilibi'nin eserinde miiellif hakkrnda gok az bilgi bulunmaktadrrs6. An-
cak, Ebff Bekr b. Muhtic Qa$ani (yani Saganiyinh) ve o[lu Ali ile sami-
mi miinisebette bulundufunu ve aynr kaderi paylagtrfrnr biliyoruz. Eb0
Ali'nin, Nuh b. Nasr'a kargr isyan etti$i gibi, 3,K (955)'te iiliimi.inden krsa
bir zaman iince Abdiilmelik'e kargr da isyan etti$i bilinmektedir. Eserlerin-
de Horasan ile Miveriiinnehr tarihi hakkrnda en qok bilgi veren tarihqi-
lerden Gerdizi ile ibnii'l-Esir'in, Sellimi'nin kitabmr baghca kaynak olarak
kullandrklannda gi.iphe yoktur. Yalnrz ibnii'l-Esir defil Cuveyni5T ve bil-
hassa ibn HallikAns8 da on iigiincii ytizyrlda Sellimi'nin eserlerini kullan-
53 Bu tarih Gerdizi tarafindan verilmigtir (Cod. Bodl. Ouseley 24o, vr. rzg). Dr. Rieu,
yanlrg olarak 186 (S96) tarihini vermektedir (Cataloguc of the Pnsian Manuscipts, I, 7o) ve bu
fik/lni Notices et Extraits'den aldrfr bilgilerle (lV, 363) kuvvetlendirmektedir. HAlbuki orada
bahsedilen Bel'ami de$il Ebn Ali Simcirri'dir. Diler taraftan tarihqi Utbi, Ebn Ali
Bel'ami'yi takriben 382 (ggz) yrhnda hayatta ve memuriyette olarak zikreder, bkz. Do$u ta-
br, re86, r7o; Asya Miizesi yazmasr (Perograd) qto, vr. 32; Narqahi, l59.
5' Paris r869-r874, Farsqa metin iran'da taE basmast olarak bastldr.
55 lbn Hallikin'da btiyledir. Do$rusu Ebn Ali Hiiseyn'dir, bkz. Barthold,
lur Gcsc-
hichtc &r Saffandm, Festchitt Noldelte, 174 vd.
56 Telimeli'd-dehz (Beyrut tabr),IV, zg; Journal AsittQuc,l, zrz.
s7 SellAmi'ye bakrnrz. Perograd Umffmi Kiitiiphanesi yazmasr, lY,2,34, vr. 275.
5E Aga$rdaki biiliimlerde bu husis agrkga giiriiliir: Tihir b. Hiiseyn (No.
3oB), Ab-
dullah b. Tihir (No. 35o), Fazl b. Sehl (No. 54o), Kuteybe b. Miislim (\o. SSg), Miihelleb
b. Ebi Sufra (No. 764), SaffAriler (No. 838). Sellami'nin eseri Yakut'un (IrSid'nda da kulla-
nrlmrgtrr, meseli CeyhAni'nin biyografisinde VI, 293). ibn Makirli tarafrndan da kullanrl-
mrEtrr (Sem'ini ,r!,il| kelimesinde); Ebi Nasr Ali b. el-Vezir Ebu'l Kasrm Hibetullah (iilm.
473lro8o-ro8r). Kit6b'cl-Iknil miiellifidir (kr9. Wilken, Mirchond's Gcsehichtc dcr Sultanc aus
fun Geschhchtc Bu1eh, ro8;Wistenfeld, Dic Gcschichtsschrciber, 7z). Yakut'un irsdd'nda ibn
Mak0li'nrn biyografisinde (V, +tS-++o) onun bagka bir tarihi, Kitdbi'l-auzefi zikredilmekte-
dir.
l2 V.V. BARTHOLD
mrylardrr.Miiellit Horasan tarihini genig olarak anlatrken hiikiimdarlann

karanhk iglerini gizleme$e gahgtr$r agrktrr. MeselA Tihir b. Hiiseyn
vak'asrndan bahsetmedi$i gibi, belki Nasr b. Ahmed'in rifizili$inden de
bahsetmemigtir. Do$rudan do$ruya yahut vasrtah olarak SellAmi'nin tesiri
altrnda sayrlabilecek umOmi tarihlerde bu son vak'adan hiE bahsedilmez.
Hilbuki SimAniler'in tarihini gtizden gegirirken ortaya koyma$a gahgaca-
$rmrz gibi bu husOs hiq giiphe giitiirmezse. Sellimi'nin selefleri arasrnda
Ebu'l-Kasrm Abdullah b. Ahmed el-Belhi el-Ka'bi (iilm.3r9lg3r) zikredile-
bilir. Mehdsin-i 6l-i Tdhirve Mefdhir-i Horasan adh kitaplann yazandrro.
g- Onuncu yiizyrl qo$ra[yacrlarr
Siminiler'in iilkesinde co$rali literatiiri.in6r tarihi edebiyattan daha
biiyiik bir inkigAfa mazhar oldu$u giiriilmektedir. Belh'de co$ra$acr Eb0
Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belhi62 (iilm. 934) yagryordu. Daha sonraki co$raf-
yacrlardan Mukaddesi'ye giire, Belhi'nin eserinin btiyiik krsmr kendi yaptr-
$r haritalar hakkrnda izahlar geklindedir. Bu sebepten dolayr eseri oldukga
krsadrr ve bilhassa gehirlerin tarutrlmasrnda bir gok bilgi eksiktir63. Eser,
ancak EbO ishik ibrahim b. Muhammed el-Firsi el-istahri tarafindan
(takriben 95r'de) yaprlan ilavelerle6a elimize gegmiqtir. Buna da sonradan
Ebu'l-Kisrm b. Havkal (takriben 976'da) bir zeyl yazmrgtr6s. Hem istahri
hem de ibn Havkal, isl6m imparatorlu$unun batr krsmrnda do$mug ol-
duklan halde MiverAilnnehr'i gezmigler ve bu iilke hakkrnda genig bilgi
vermiglerdir. Bu kabilden bir seyyah da Mukaddesi66 ($emseddin Eb0
io Yakut (irSad, Il,6o) Horasan tarihi hakkrnda bagka bir eserin adrnr vermektedir:
Fertdi't-taih li ahbdr Horasan; belki biraz daha sonra yazrlmrgtrr. Yazarr Ebu'l-Hiiseyn Mu-
hammed b. Siileyman'drr.
('0
Katib Qelebi, V, 472,YI,7 Wiistenfeld, Gcschihtssehreibn,33.
"r Bu konu ve Araplar'rn Qin ve Hind-i Qini hakkrndaki bilgileri G. Ferrand topla-
mqtn: Relalions de aoyages et Textcs giographiques arabes, pnsans et turcs relatifs a I'Exrime-Oi-
ent duYIIP au XVIII' sicbs, Paris r9r3-rgr4.
62 Miiellif ve eserleri hakkrnda bkz. MJ. de Geoje'nin Z.D.M.G.'deki makalesi
(XXV, 4z-58). Buna ra$men Brockelmann (GAL, I, zz9), Berlin kiitiiphanesinde bulunan
eserin Belhi'ye iit olduguna dair yanhg fikrinde rsrar etmektedir. Yeni yazmalarr igin bkz.
Kratchkowski, Prieface et Inde*, z4; Seybold'un Z.D.M.G.'deki (LXVII, 54r) tenkidi.
('3
Mukaddesi, 4; Bu krsmrn terciimesi MJ. de Goeje'nin Z.D.M.G.'deki (XXV, 4z-
58) makalesinde verilmiqtir.
"r i stahri, Ki t 6 bi' l- ne s alik ae' l-mem6lik, B. G. A. s nis indc A tkmt hr.
S
('i ibn Havkal, Kitib
Siretu'l-ar<, B.G.,4. serisinde grkmrqtrr.
('('
ismin Makdisi mi yoksa Mukaddesi mi geklinde okunmasr husfisunda bkz. MJ.
de Goeje, Joumal Asiatique, XIV, 361; r9o6 baskrsrndaki giriq ile A. Fischer'in
Z.D.M.G.'deki (LX, 4o4 vd.) cevabr; P. Schwarz, Iran im Mittellater, II, Girig. Bu isim yal-
nrz Sem'Ani'nin eserinde (u.. 53g'') Makdisi qeklindedir.
KAYNAKLAR r3
Abdullah b. Ahmed, eserini takriben 985'te yazmrgtrr) olup biitiin devirle-

rin en biiytik cofra$acrlanndan biridir. Eseri, Sprenger'in fikrine dayanan
A. von Kremer'in giiriigiine giire6T "her memleketin iklimi, vergileri, mah-
s0lleri, ticareti, parasr, iilgiileri ve idetleri hakkrnda verdi$i bilgiler Do[u
kiilttirii tarihi igin en miihim kaynaklardandrr".
Eb0 Zeyd Belhi'nin himisi, SAmAniler'in vezirlerinden ve gr4 yrhndan
itibaren Nasr b. Ahmed'in qocuklu$u zamanrnda memleketi idare etmig
olan Ebfi Abdullah Muhammed b. Ahmed Ceyhini idi68. Gerdizi'ye
gtire6e Ceyhini, "bilginin her gubesinde bir gok eser yazml$trr". Bunlardan
birisi co[raffa kitabr olup bu neviden bagka eserler gibi Kitdbii'l-mesdlik
ac'l-mcmdlik adrnr tagrmaktadrr. Mukaddesi bu eser hakkrnda giiyle demek-
tedirT0: "Miiellif yabancrlan toplayrp onlara memleketler ile gelirlerini,
oraya giden yollarr, yrldrzlarrn o memleketlerdeki yiiksekliklerini ve o
biilgelerin geniqliklerini sordu. Bu suretle o biilgelerin fetihlerinin kolaylaq-
trnlmasrnr, gelirlerinin ne kadar oldufunu, yrldrzlar ve gtrk kubbenin devir
ve hareketi hakkrnda sa$am bilgi sahibi olmayr di.igiiniiyordu. Diinyayr
yedi iklime (biilgeye) biilmi.ig ve her birine bir yrldrz tiyin etmiqtir. Bu ki-
tap yrldrzlar ile geometriden, halk igin liizumlu olmryan maddelerden
bahseder. Hind putlannr ve Sind hirikalarrnr anlatrr; vergiler ile gelirleri
sayar. Az bilinen mevkileri ve qok uzak biilgeleri anlattr$rnr gtirdiim. Eyi-
letleri saymaz ve askeii kuwetlerin bijliinmesinden bahsetmez; gehirler
hakkrnda fazla bilgi verrnez.
Di$er taraftan do[u, batr, giiney ve kuzeye giden yollarr anlatmakla
beraber bu yollar iizerinde bulunan ovalan, da$lan, dereleri, tepeleri, or-
manlan ve rrmaklarr belirtir. Netice olarak kitap uzundur; ancak askeri
yollarm go$unu ihmal etti$i gibi baghca gehirleri de anlatmamtgttr". Mu-
kaddesi qiiyle ilAve etmektedir. "Kitabtnr yedi cilt olarak Adudu'd-dev-
le'nin (975-gB3) kiitiiphanesinde giirdiim; mi.iellihn adr yaztlmamr$tr. Ni$a-
p0r'da iki muhtasar nijshasrnr giirdiim; bunlardan biri Ceyhini'ye iiteki
ibn Hurdadbih'e atf ediliyordu; ikisinin de muhteviyitr aynr idi, yalnrz
Ceyhini'ninki biraz uzatrlmrgtr. Bundan, Ceyhini'nin eserini gahsen topla-
drfr bilgilere dayanarak yazmrg oldu$u, bununla beraber ibn Hurdad-
67A. von Kremer, Culturgeschtchte, Il, 433.
68 Fihrist, r38; burada yanhghkla sonraki Ebtr Ali, yini Ebri Abdullah'rn oflu zikredi-
lir.
6e Metinlcr,6.
'o Mukaddesi, 3 vd.
14 V.V. BARTHOLD
bih'in eserini de geniq tilgiide kullandrfr ncticesi grkanlat*lir. Gerdd'de

ibn Hurdadbih'ten alman krsrmlar ile ciyhini'den iltibas edilen paryalar
negredilen metne uymamaktadrr. Fakat M. J. de Goeje'nin aragtrrmahnna
gtireTr ibn Hurdadbih'in co$rafasrnrn tam bir niishasr bulunamarnrgur.
Bu sebeple bahsedilen kitabrn bu mu, yoksa aynr miiellilin Kit6b ccmtzcrc
(yahut cumhfrr) Ensdbu'l-Furs adh daha genig bir eseri mi oldu$unu siiyle-
mek giigttirT2. Yalnz Ceyhini'nin eserinin de[il her halde farsgaya
terciimesini kaynak olarak kullandr$r, ibn Hurdadbih'in eserinin de yaz-
ma ntishalannrn orta Asya veya Hindistan'da bir zaman ortaya grkabile-
ce$ini iimit etmek igin bAzr sebepler vardrr73.
Gerdizi, Tiirkler ile ilgili fasrllan yazarken kullandr$r baghca kaynakla-
nn isimleri arasrnda ibn Hurdadbih ile ceyhini'nin eserlerini de zikre-
der7a. SAminiler'e tAbi olan G0zgan hiikiimdan Ebu'l-HAris Muhammed
b. Ahmed b. Feri!fin adna 372 (g8z-gSg) yrhnda Hudidu'l-Ahn adryla
farsga kaleme ahnan co$raSa kitabrnrn bilinmiyen miiellifi tarafindan aynr
kaynaklann kullanrldrfrndan giiphe yoktur. Qok faydah olan bu eserin
gimdiye kadar bilinen tek niishasr r8ge'de Buhiri'da bulunmug olup
A.G. Tumansky'nin mah idi75. Tiirk iilkeleri ve Orta Asya'daki biittin
gayrr mtislim memleketler hakkrnda elimizde bulunan arapga co$ra$a ki-
taplanna nazaran daha fazla bilgi verdifi igin iinerni biiyiiktiir.
ro-qegitli gehirlerin tarihleri ile ilgili eser-

ler
Siminiler devrinde tek tek gehirlerin tarihleri de yazrlmlgtrr. Bu gibi
eserlerden Orta Asya ile ilgili tek bir eserin bile asil metni bugi.ine kadar
gelmemigtir. Bu kitaplar hakkrnda verilen bilgilere ve gegitli eserlerde (bil-
7r ibn Hurdadbih, XV vd.

12 Fihist, r49; ibn Hurdadbih, X.
t3 ibn Hurdadbih'in
farsga terciimesinin bir yazma niishasrnrn Binbagr Raverty'nin
eline gegti$i hakkrnda rusga baskrdaki (Tabahal\ Ndsvi'dcki aktarmalara dayanarak) bilgi te-
yid edilmedi. r9o7'de tiliimiinden sonra yazma kitaplanndan ancak bir kag tanesi satrh$a
grkanlmrg olup yukandaki kitaplardan hiE biri bunlara dahil defildir (Prof. E.G. Browne
tarafrndan z Ocak r9z3 tarihli mektubunda bildirilmigtir).
7a
Barthold, )tchet o polezdkye a Srednlqtu A<i1u, (lapiski Inp. Akad. Nauk po Ist.-Phit.
Otd., I, No. 4) rz6.
75
Tumansky, srrasr gelince bu eseri negretme$i vadetti ise de (bkz. lapiskideki X,
IeI vd. makalesi) buna ijmrii vefa etmemiEtir (r Arahk rgeo'de i5ldi). Hudidu'l-AhmlnBa-
ron Rosen tarafrndan yazrlan bir kopyasr Petrograd'da Asya Miizesi'ndedir. V. Minorsky
tarafrndan yaprlan ingilizce terciimesi r957'de (London) negredilmiEtir.
KAYNAKLAR l5
hassa Scrn'ani'nin lfigatrnda) bunlardan yaprlan iktibaslara bakrlrrsa, bun-

lar, birkagr miistesna, tarihten gok dine iit eserler olarak giisterilebilirler.
Miiellif, gehrinin meziyetleri hakkrnda Hz. Muhammed veya Ashib'ma is-
nat edilen siizleri toplar, sonra gehirde dolmuq olan geyhler ve velileri sa-
yar; gehrin kurulmasrndan sonra orada geqen tarihi olaylara pek az yet
verir.
Siminiler'in baggehri olan Buhira'run tarihi, EbO Abdullah Muham-

med b. Ahmed b. Si.ileyman el-Buhiri76 (iilm. 3rzl924) tarafindan yazil-
mr$trr. Bir miiddet sonra, 332 (g+S-gU) yrhnda Ebff Bekr Muhammed b.
Ca'fer en-Nar1ahi77 1iilm. g+B/gSg), Nuh b. Nasr'a arapga "gayet beli$ bir
iisltpla" yazrlmrg Taih-i Buhdrd)r takdim etti. Bu kitapta "Buhira'nrn du-
rumu, iyi taraflan, giizellikleri, Buhiri ve gevresinde hayatm nasrl hog
geqtigi ve umffmiyetle gehirle ilgili biitiin husfislar belirtildigi gibi gehrin
iistiinlii$ti hakkrnda Hz. Muhammed ile AshAb'a ait siizler zikrcdilir. On
iigiincii yiizyrlda halkrn go$u "arapga kitaplan okuma$a pek istekli olrna-
.drklan" igin Eb0 Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kubivi, arkadaglannrn
iste$i iizerine (ve anlagrldrfrna giire o zamanki hiikiimdara takdim etmek-
sizin) kitabr farsgaya terciime etti ve biraz krsalttr; giinkii arapga metnin
bAzr krsrmlan "okurken usang veriyordu". Kubavi'nin eseri 5zz (rrz8-
ttzg) yrhnda tamamlandr. 574 QlTB-rr7g)'de Muhammed b. Zufer, eseri
yeniden krsalttr ve bu gekilde Buhird'nrn o zamanki hiikiimdan Sadr (yA-
ni uleminrn reisi) AMiilaziz'e takdim etti. Bagka bir bilinmeyen miiellif,
eseri Mofol istilisrna kadar devam ettirdi. Bu gekilde elimize gegti ve
r8gz'de Ch. Schefer tarafindan negredildiT8. Schefer tarafindan va'dedilen
genig agrklamah fransrzca terciimesiTe heniiz yaprlmadr. Kitap r8g7'de
76 K6tib
Qelebi, II, rr7, VII, 654; Wiistenfeld, Geschithkschreibe4 33. Belki el-Gunc6r
aynr Eahrstrr Eb0 Abdullah el-BuhAri ile el-Guncir'rn ayn ayn zikreditmelerinin sebebini,
Kitib Qelcbi'nin kullandr$r bir yazmada, sonuncusundan bahsedilirken miiellifin ikinci
likabrnrn atrlmrq olmasr ve iiliim yrltnrn 4Iz yerine 3rz olarak giisterilmesiyle izah etmek
miimkiindiir. isimlerin ve tarihlerin benzerlifi bunu giistermektedir. Kitib Qelebi'ye giire
el-Buhiri'nin adr Ebfi Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Siileyman, el-GuncAr'rn ise Eb0
Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Siileyman idi. Ayrrca bkz. Mctinlcr,6g;
Sem'ini, vr. 4l r r'.
77 Bu hususta
bkz. Lerch, Sur hs monnabs dcs Boukhir-Khoudahs, 8 (Travaux de la 3.
scssion Congris intemational des Orientalistes, Saint Petersburg 1879, ll,
+z+).
78
Dcsctiption topographQuc dc Boukhara, par Muhammed Nerchakhy, suivie de textes
rclatifs i la Transoxiane, negr. Ch. Schefer, Paris r8gz. Ayrrca Buhiri'da tagbasmasr yaprl-
mr$trr.
7e Nargahi, IV.
v.v. BARTHOLD
Tagkent'te N.S. Likogin tarafindan benim nezaretim altrnda rusgaya qevril-

di80.
Nargahi'nin eseri, cismani bir htikiimdar igin, hem de dini hareketin
heniiz tamimiyle iistiin gelmedi[i bir zamanda yazrlmrg olup ashndaki
umirmi tarihi bilgiler, bagka bir gehir tarihine nisbeten daha qoktur. Arap-
Iar'rn seferleri, Nargahi'de bizan Tabeii'dekinden daha genig anlatrlmrg
olup miiellifin, elimize gegmemiq olan arapga tarihleri kullandr$r anlagrl-
maktadrr. Hatti bir ktsmtntn Meda'ini'den aktarrlmrg oldu$u farkedili-
yor8r. Bu eseri farsgaya geviren, kendisince usandtnct ve liiz0msuz giiriilen
her geyi kitaptan grkardr$r gibi bagka kaynaklardan aldr$r bilgileri kitaba
ilive etmiqtir. Bunlardan bizirn iEin en ijnemlisi Ebu'l-Hasan Abdurrah-
man b. Muhammed en-Nigip0f'nin "ilimlerin Hazinclni" adh kitabrndan
aldr$r Buhiri'nrn eski tarihine iit krsrmlar ile ibrahim adrnda bir kimse-
nin eserinde Mukanna hakkrndaki biiliimdtir. Adr gegen mtiellit muhte-
melen Ebu ishik ibrahim b. el-Abbas es-S0h adrndaki meghur giirdir
(olm. z4g/857)t2. Bu zat-bazr tarihi eserler de yazmrgttr. Fihrist mi.iellifi83,
bagka bir dini tarikatten bahsederken S0li'nin bir kitabrnr zikreder.
EbO Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Buhiri el-Guncir8a (iilm.

4rz/ tozr)'n, "el-Verrak" lakabr ile anrldr$rna giire ki$rtgr yahut kitapEr
oldu$u anlaqrhyor. Bir "BuhirA Tarihi' yazmr$ olup Sem'ini (Musta$fr
ri'den naklen) ondan SimAniler devletinin kronolojik bir tizetini almtgttr.
sem'ini, aynca Ebff Bekr Mans0r Bersahi'nin bir "Buhiri Tarihi"ni daha
zikreder8s.
Aslen Esteribidh oldu$., halle Semerkant'ta yagamrg olan Ebir Sa'id
AMurrahman b. Muhammed el-idrisi (iilm. 4o5lror5) her iki gehrin tari-
hini yazmrgtrr.s6 Semerkant tarihi hakkrndaki eseri, meghur fakih Ebfi
m Muhammed Narshakhi, istoriya Bukhary, perev. s'pers. N. Lykoshin, Taqkent I897.
8r Nargahi,
58; burada jl.r-- Yerine belki ji-r., okumak
lazrmdtr'
s2 Bu gahrs hakkrnda bkz. Fihrist, rzz ve II, r57; Goldziher, Muhammedanische studbn,
I, r r4; yakut, irS6d, I, Vi0-277. Taihgi Ebi Bekr Muhammed b. Tahya es-Sili ile kanStuilma-
-(bu
nah hususta bk<. Brocblmann, GAL, l, I43; Barthold, lapiki, XVUI, r4B vd' ve I'
Kratchkowsky, lapiskt,XYlll, TT vd.' XXI, 98 vd.).
83 Fihrit,344.
sa Yakut, onun biyografisini vermektedir, irsad, VI, 3zg; burada iki geqit tarih (4Io ve
4zz) verilmektedir.
8; Sem'ini, kelimesinde (vr.746); fakat belki Ebir Bekr Muhammed Nargahi
,ri-rl
aynr gahrstrr.
Sem'ini,r"+r:!lkelimesinde,semerkant tarihi hakkrndaki kitabrnrn adr Sem'ini ta-
s6
rafindan ( C;r+l kelimesinde, vr. zr5") verilmiEtir: Kil1bn'Likndl li-maifat'ir-ri6l.
KAYNAKLAR q
Hafs Omer b. Muhammed en-Neseli (olm.5g7/tt4z-tr4g) tarafindan on

ikinci yiizyrla kadar devam ettirilmigtir. Bu eser " Kand" yahut "Kandiye"
adryla tanrnmrgilr87. Nesefi'nin talebesi Ebu'l-Fazl Muhammed b.
Abdiilcelil es-Semerkandi bundan iktibaslarda bulunmugturss. Bu eser-
den, bahsi gegen muhtasar metninin farsqaya terciimesinden baqka bir gey
kalmadr$r anlagrhyor. Bunun bAzr yazma niishalarr Leningrad Universitesi
kiiti.iphinesinde ve ilimler Akademisi Asya Miizesi'nde bulunmakradr8e.
Burada islim'dan iinceki devir hakkrn da bdn bilgiler, Arap fetihlerine
diir riviyetler, bAzr binilarrn ve sulama sisteminin tarihi varsa da, en ge-
nig krsmr, hadisler, velilerin hayat hikAyeleri, mezarlan ve bunlann ve ne
zaman ve nasrl ziyaret edilecekleri hakkrnda genig agrklamalar bulunmak-
tadrr. KAtib Qelebi, Nesef tarihi miiellifi Musta$liri'nin eseri olan ayrr bir
"Semerkant Tarihi'nden bahsetmektedir.
Nesef civarrnda Versin ktiyi.inde diinyiya gelen Ebu'l-Hiris Esed b.
Hamd0ye el-Versini (iilm.3r5lgz7), "Kiq ve Nesef halkrnrn rekabeti (mufi-
hara) kitAbr"nda Kegke-DeryA vadisinden ayrrca bahsederm. Kig ve Nesef
gehirlerinin tarihine iit bagka bir eser Ebu'l-Abbas Ca'fer b. Muhammed
el-Musti$firi (iilm.4o5lror4) tarafrndan yazrlmrgtr. Nesef ahAlisinden
miihim gahrslar hakkrndaki bilgileri iki kahn cilt iginde tophyarak bu ga-
hrslardan seksen grup kadar sayml$tlr.
Ayrrca, el-Hakim EbO Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Beyyi'

en-NigAb0ri (iilm. 4o5lror4), Nigip0r gehri ulemisrnrn hayat hikayelerini
sekiz kahn ciltten ibaret bir eserde toplamrgtrrel. Bu kitabrn bir niishasrna
sahip oldufu anlagrlan Tiirk bibliyografyacrsr Kitip Qelebi (iilm. r658), ki-
tabrn bag ve son taralrndan aktarma yaptrktan sonra "Giizlerim bundan
daha miikemmel bir'tarih giirmemigtir" diye ilive edere2. Biilge tarihleri
arasrnda benim likrimce birinci srrayr ahr. Bahsettiklerinden go$u kendi
87 Kitabrn tam adr ydur: Kitdbi'l-Kand ( gL*"jl

fi Tarih Semerkand. Bu ismi Sem'ini
kelimesinde) Kitabi'l-Kand fi marifet ubm6-i Semerkand geklinde vermektedir.
88 Katib Qelebi, II, r33.
Ee Metinler, 48. Kitap, W. Vyatkin tarafrndan rusgaya gevrilmigtir. Bkz. Sprauoch,
Knkh, Sam. VIII ve Barthold'un /apikideki (XVIII, r8z-r9o) tenkidi. Bize intikal eden ki-
tapta aErklamalarr bulunan en son yazar Seyyid Ahmed b. Emir Veli olup eserleri on be-
ginci asnn sonlanndan ewel degildi.
m Sem'ini kelimesinde.
,riyjl
0' Sem'inigJl ve cf;1L*!l kelimelerinde. Ebu'l Hasan Beyhaki'ye giire el-Beyyi'in
eseri Iz ciltten meydana geliyordu, bkz. Rieu Suppbment lo Cat. of Persien MSS,6r.
e2 Kitib
Qelebi, II, r55 vd.
F,2
V.V. BARTHOLD
Fyhleri, yahut tcyhlcrinin geyhleridir. Ashab ve Tibfrn'dan Horrnen'a p-

lenleri ve orada kalanlan, neseplerini ve hallerini ktsaca anlatr. Sonra Ti-
biin'in ikinci, iigiincii ve diirdiincii nesillerini sayar. Hepsini altr tabakaya
aymr. Her tabakadakini alfabetik srraya koymugtur. Altrncl ve onuncu ta-
bakaya 3zo.38o yrllan arasmda hadis nakledenler dihildirler. Abdulgifir
b. ismail el-Firisie3 bu eseri 5r8 yrhna kadar devam ettirmigtir; el Bey-
yi'in eserinin muhtasar bir tertibi Zehebi (61m. 774/1348) tarafindan ya-
prlmrgtrr.
Beyyi'in kitabrnrn muhteviyitr ihtisasa iit ise de, Sem'ini'nin eserine

ahnan Simc0riler tarihi hakkrndaki frkrasma bakrlrrsa, bu kitap bizim igin
qok faydah olacakue4. Bu riviyetten ii$rendifimize giire Simc0riler, Simi-
ni devletine kargr agrkga muhilefete gegince uleminm yardtmma mazhar
oldular. Qiinkii htikfimet ile askeri aristokrasi arastnda ortaya grkan miica-
dele srasnda ulemA, um0miyetle sonunculann tarafint tutuyorlardr. Bey-
yi'in eseri muhtemelen Gerdizi,e5 Avlie6 ve Hamdullah Kazvini'nine' kuy-
na$r idi. Bunlar Vezir Ebu'l-Hiiseyn Utbi ile Simc0riler arasmdaki ihtilifr
1ibni.i1-Esir, Regidtiddin, MirhAnd ve di$erlerinin kaynagr olan) tarihgi
EbO Nasr Utbi'ye nisbeten vezirin aleyhinde gtisterirlereE. Hirezm tarihi,
Ebfi Ahmed b. Sa'id el-Kidi'nin (iilm. 346/657) el-Kdf adh eserinde bahis
mevzuu edilirs.
II - Karahinlrlar de vri tarihgileri
Iftrahenhh zamanrnda Miveriiinnehr'de kiilttiriin gerilediii giiphe-
sizdir. Bezr hiikii,mdarlann iyi niyetine ra$men memleketin, hiikiimdar ii-
leginin gahsi miillri.i oldu$u giiriigii ve bu giiriigiin neticesi olank iilkcnin
phzidclr arasmda taksimi sebebiyle iktidar miicadeleleri yalnu kiiltiiriin
&[il, ziraat, ticirct ve saniyiin de gerilemesine zemin haarlamtgtr. IGra-
hinhlar derninc iit kitaplardan adtnt bildiklerimiz gok azdrr. Bunlardan
er AMulgihr'in eserini Yakut (lrgril, II, Io7) Ramazan

5r8'de 6len bir ilimin .biyo-
grafisinde kullinmrgtrr. Dostum Ahmed Zeki Velidi (Togan), bu eserin bir niishasrnr lstan-
bul'da giirmiiqtiir.
e{ Sem'ini, 6tja')l kelimesinde.
ei Mctinbt, rt vd.
% Mctiakr, gr vd.
e1 Tarih-i GiQide, gB5 vd.; Nargahi, Io5.
es Bkz. Barthold, <ap;ski, XVIII, I47, el-Bcyyi'den iktibas ettili parga; lbn'el-Ceu-
zi'nin Kitilbii'l-muntazam adh eserinden altnmtgbr (Ifuhire yazmasl, Tarih 3o6); ibn'el-Cevzi
hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, l, 5oz.
KAYNAKI"{R 19
ikisi, Tamgag Hin ib'rahim b. el-Hiiseynm (ii{m. 5g7lrzor'dcn scrra)

adrna Mecdeddin Muhammed b. Adnan tarafrndan yarrlrarg olan
"Tiirkistan Tarihi" ve "Hitiy Tarihi"dir. Birincisinde "Tiirlr boylan ve
Tiirkistan'rn fevkalideliklerinden" ve Avfr'ye giirt Tiirkler'in "Es-
ki hi.ikiimdarlanndan", ikincisinde HitAy imparatorlu$undan bahsdilir.
Hicri altrncr yuzyilda yaSam{ olan miiellilin bu son tibirden maksadr (za-
manrmrzdaki gibi) Qin'in tamamr de$il, ancak Hitiylar'rn memleketi ol-
mahdrr. HitAylar o zaman Orta krall{m kuzey krsmmda hi.ikiim siiri.iyor-
lardr; yahut Kara-Hitiylar imparatorlufunu, yini Batr Liao'yu kastetmig
olmasr ihtimali gerge$e daha yakrndrr. Onun Tiirkistan tarihini kullanmrg
olan Avfi, ondan hinedamn Kara-Hin likabr verilen atasr hakkrnda hayali
bir efi*ne aktarmrgtrr ki, onun da bu kitaptan ahndr$r agr!1rrr0t. Hitiy ta-
rihi, $iilrulbh Zeki'nin (talriben 8&/ r45fl BcL{ctii't-taffihindet02 zikre-
dilir. Muhammed b. Ali el Kirgi, buna ilive olarak Muhamnrcd b. A&
nin'rn eserini tiirkgeye gevirmigtir.
b{iveriiinnehr'de Karahfolrhr zarnarunda yanlarr tarihlerdm yahz
bir tanesinin irltital etti$i anlagrhyor: Muharnmed b. Ali d't&.
tib es-Semerkandi'nin t03 A'rdlii's-s;fu Ii a&idi, fuasc ailli' eseridir- On
ikinci yiizyrhn son yansrnda hiikiim siiren lGlrg Tamgag Han l\,{cd&d b.
Ali adrna yaalmrgtrr. Miiellifi, daha gok "Sindbid'rn Biiiik Kitibr' adh
hrsga beyitlerin yazan olarak tamnrnry$rre. Tarihinin bugiin tek yazma
niishasnmros varh$r bilinmektedir. Sultan Sencey'e kadar (Sencer dahil)
gegitli htikiimdarlannrn hayat hikiyelerinden ibirettir. Hiknyeleri daha zi-
yide anekdot mAhiyetinde olup um0miyetle pek taydah de$ildir. Kitabrn
sonuna ahnan Krhg Tamgag Hin'm saltanatr esnasmdaki Cagda$-olaytar
16.
bu hiikiimden istisna edilebilir
s Kitib Qelebi, II, rz9; Merv tarihleri hakkrnda bkz. Zhukovsky, Razoaliry Stanao
Maaa, Saint Petersburg r89r4 (Materialy po arkheologii Rossis, imparatorluk Arteoloji Ko-
misyonu Neqriyatr No.16) z. Belh tarihleri iqin bkz. Schefcr, Clvcslomalirptsanc,l,6zvd.
'o Kitib Qelebi, II, t22, t27, r43. Miiellifden AvFr (Liib6b, I, r79 vd., II, 378) dayrsr
olarak bahseder.
tot Mctinlcr, too vd.
f02 H. Eth6, Catalngue of thc Persian MSS in tlu Bodbian Library, 25.
r0rKetib Qclebi, I, 368. Avfi'nin Co1nin'l-Hikaldtlnda bu kitabrn bir kag defa adr ge-
ger (H.M. Nizimeddin tarafrndan qifahcn bildirilmigtir).
fm Bkz. cl-Mwaffcrle (Sbornik statei uchenikov bar. V.R. Rozena), Saint Petersburg,
e55 vd., r897.
r05 Cod. Lugd. go4 (Calalogus eodium oricatalitm bibliolhcac Ac&rnilc Ll,gdr*i Bataoo-
rum,lll, t4).
to6 Mainln, Tr vd.
V.V. BARTHOLD
KarahAnhlar ile ga$dag olup Do$u Tiirkistan'da ya$ayan Alimlerden

yalnrz bir tarihgi biliyoruz: Ebu'l-Fut0h Abdulgafir (yihut Abdulgaffar) b.
Hiiseyn el-Alma'i. Hicri beqinci yiizyrlda Kiggar'da yagamr$ ve gehrin tari-
hini yazmrgtrr (babasr o$lundan sonra 486/ro93 de iildii). Daha sonra
bahsedilecek olan cemdl Kargi tarafindan yaprlan iktibasa bakrlrrsa kitap-
ta Eok efsaneler ve gok kronolojik hatilar vardrr. Sem'6ni, aynr mtiellihn
bagka bir eserinden (Mu' cemu I luyiQ bahsetmektedir. r07.
Avrupah aragilncrlann yarunda islAm milelliflerinin de o zaman

Miveriilnnehr'de cereyan eden olaylara ait bilgileri bilhassa iran'da yazr-
lan eserlerden almalannrn sebebi ancak Karahinhlar devletinde kiilti.irtin
zayrflamrg olmasr ile izah edilebilir. Ceyhun'un gtineyindeki biilgelerde
do$rudan do$ruya Simdniler'in halefleri olan Gazneli sultanlann sarayla-
nndaki tarihgilerin eserlerini ilk iince zikretmemiz gerekmektedir.
rz
- G azneliler devri tarihgileri
Gazneli devrinin tarih edebiyatr oldukga zengindir. En eski tarih, adr
gegen Abdtilmelik b. Muhammed Sa'ilibi'nin ga$dagr olan EbO Mansur
Hiiseyn b. Muhammed Se'ilibi'nin eseridir. 108
Mahmud'un kardegi Ebu'l-Muzaffer Nasr (olm. 4tz/rozr) adrna ya-
zrlmrgtrr. Dijrt ciltten ibaret olup Mahmud'un saltanail zamanrna kadar
getirilmigtir. Bunlardan yalnrz ilk iki cildi mevcut olup islim iincesi Arap
tarihi ile Hz. Muhammed'in hayatrnr iEine almaktadrr. Kitabrn adr ,lfi-
tdbii'l-gurcr fi siyei' l-milik ae ahbdihim'dir tOe
Bir miiddet sonra, Nasr'rn ijliimiinii mi.iteikrp Eb0 Nasr Muhammed

b. Abdulcebbir Utbi tarafindan arapga " Tarihii'l-Temfnt" adh bir kitap ya-
almrg ve Nasr'rn vefatrna kadar getirilmiqtir. Bu eserde g65-4rz yrllan ara-
srndaki olaylar biitiin tafsilAtiyle anlatrlmaktadrr: bu devrin tarihi iEin
ibni.i'l-Esir ile di$er mi.ielliflerin baqhca kayna$r idi. Utbi'nin eserinin ash-
r07
Sem'Ani, 15Ft<l ve ..rJYt kelimelerinde.
r08 Bununla beraber Hindmir, bu eserin miiellifi olarak Abdi.ilmelik'i giistermektedir
(Habtbi\-siyer. Tahran rz7r,lI, r4o). Miiellifin adr Paris k0ttiphanesinde bulunan yazmada
bulunmadr$ igin belki Kitib Qelebi tarafrndan yanhg zikredilmigtir ve tarih miiellifi ile an-
toloji miiellifi aynr gahrstrr. Ancak bu gciriigiin kargrsrnda, Kitib Qelebi'ye g6re tarihin yaza-
nnrn Maragh, antolojinin ise Nigiprirlu oldu$u ileri siirilebilir. ibn Mu'in'in eserinde
(Dom yazmasr 276 Yr 4zz^) tarihgi Se'ilibi'nin adr Abdulmuttalib b. Muhammed b. ismail
diye geger.
foe de Siane, Catalogue des manuscrits arabes de la Bibliothique Nationale, Paris r8g3-95,
zB4 (Supplement, 7 4z A).
KAYNAKLAR 2t
run tetkikini giiqlegtiren a$rr bir iislOpla yazrlmrg olmasrna rafmen A.

Mtiller'in igaret etti$i gibitto ohylar hakkrndaki fikrini, bir saray tarihgisin-
den beklenilmiyecek bir rahathkla siiyler. Miiellif, kendi hayat hikiyesin-
de, kitabr, Mahmud'u "yiiceltmek"maksadiyle yazdr$rnr ve bu suretle vezi-
rin tevecciihiinii kazandr$rnr itiraf eder. Bununla beraber o parlak saltana-
trn kiitii taraflarrnr, tideme$e giigleri yetmiyecek kadar a$rr vergilerle peri-
gan olan halkrn sefiletini gizlememigtir. Siminiler devrinde iki vezir yetig-
tirmig bir iileye mensub olup kendisi de Mahmud zamanrnda devlet me-
muriyetinde bulunan Utbi'nin, biirokrasinin i.istiinlii$iine dair hkirler ile
dolu olmasr tabiidir. UlemA srnrlrnrn muhalefetinden ve umOmiyetle
biirokrasi tahakkiimiine diigman unsurlardan diigmanca siizlerle bahseder.
Asrl arapga metni Sprenger tarafrndan r847'de Delhi'de negredildi. $eyh
Menini, Iz86 (t869)'da Kahire'de aynr eseri filolojik agrklamalarla yeniden
negretti. Utbi'nin metni r3ol (rBB3)'de Kahire'de, kenannda ibni.i'l-Esir'in
metni (X. cilt) olmak tizere tekrar basrldr. Leningrad'da ilimler Akademi-
si'nin Asya Miizesi'nde Tarihi'l-Temtnthin 663 (r265)'de yazrlmrg nefis bir
niishasr bulunmaktadrr. II l.
Utbi'nin eseri 6oz (rzo5-lzo6) yrhnda Ebu'g-$eref Nisih b. Ca'fer el-

Curbizekini tarafindan farsEaya gevrildi. Bu terciime iran miiellifleri tara-
frndan kullanrlmrg olup go$unlukla Curbizekani'nin metnini harfiyyen al-
mrglardrr. Bu terciime rz74 QB57-t858) 'de Tahran'da tagbasmasr olarak
neqredildi. Siminiler tarihine Ait krsrmlar, Schefer tarafindan neqredilen
TAnh-i Naryaht)e ilive edildi. Curbizekini'nin eseri Reynolds tarafindan
ingilizceye Eevrilip IB5B'de basrldr ise derr2 Schefer ve Dr.Rieu'nun hakh
olarak stiyledikleri gibirl3 pek srhhatli de$ildir. iranh miiellif arapga metni
umOmiyetle do$ru terctime etmig ve gok az yerlen atlamrgtrr. Fakat Utbi
tarafindan ilive edilen hayat hikayesini terctime etmemigtir.
Utbi'nin ga$daqlarrndan EbO Reyhdn Muhammed b. Ahmed el-Bir0-
ni (tilm. ro48), islim Alimlerinin belki de en biiyii$iidiirrra. Baghca ara$-
rro A. N4iiller,
Dn Islam, Il,6z.
rrl Yazma No.5Io; krg. Rosen, Nolices sommaires des manuscils arabes du musie asiati-
gua,Saint Petersburg r88r, gr4. FarsEa terciimesi hakkrnda Noticcs ct cxbaik'dc (IV) genig bilgi
vardrr. Arapga ve farsga versiyonlan iqin bkz. Browne, A. Literary History of Peria, ll, 47t,
Utbi'ye Ait agagrdaki biitiin krsrmlar, asrl rusga baskrdaki Asya Miizesi'ndeki yazmadan
ahnmtg aktarmalar defiil, Utbi-Menini adr altrnda $eyh Menini'nin niishasrndan ahnacaktrr.
r12
Reynolds, The Kitabt Tamini, Lond.on ft58.
f13 Rieu,
Catalogue, t57.
lra Bu hususta bkz. Rosen'rn
lapikideki (III, r47 vd.) makalesi.
l,*,u,u' matematik :ugu halde, tarihi eserleri de
".
vardrr. Bunlardan "Hirezm "r,,".r1'l;:..
Tarihi" bugiin mevcut de$ildir. Mahmud'un
Hirezm'i fethi hakkrndaki bilgiyi Beyhaki ondan almrgtrr. Metni, ingilizce
terci.imesi ile birlikte Sachau tarafindan negredilen Birfini'nin kronolojik
eserinde bilhassa HArezm tarihi hakkrnda krymetli bilgiler bulunmakadrr
Prof. Sachau, bu lasrmlan lur Gcschichte und Chronohgir oon Khufrrkm adh
eserinde kullanmrytr I rs.
Eb0 Sa'id Abdulhayy b. Dahhik Gerdizi, takriben ro5o'de farsga
lc2ni'l-ahbdr\ yazdr. Tiirkler ile ilgili bir krsrm (bkz. s. rg) ile Hindistan'a
iit bir fasrldanrr6 bagka bu eser, 4zg (togz) yrhna kadar Lralifeler tarihini
ve Mevd0d ile Muhammed arasrnda 432 (ro4r)'de Dnever'de yaSan sa-
vaqa kadar Horasan tarihini igine ahr. Sel6rn0lnin eseri kayba*&*indrn,
Suidlcr de dOhril Horrmr tarihini ara*trrfint igin ilk bayuracaFrtu
kgfnatlar arasrnda lrryt'**ar yer a&n. $imdilik iki niishasr mevcut olup
ikisi de ddukg. muahhar&rrt7. Gxhii'rin metni bAzan ibnii'l-Esir'e gok
ydrndrr, hatti b6zr yerlerinde hernen harfiyyen terciimesidirrrs Bunun se-
hebi, her iki tarihginin de aynr tarihi kullanmrg olmasryla izah edilcbilir.
Bu kayna$rn da Se*dmi'nin eseri oldugunda giiphe yoktur. Siminiler tari-
hi hakkrnda ibnti'l-Esir'de ancak Ebfi Ali Qa$ini'nin iiltimi.ine kadar bilgi
bulabiliyoruz. Sellimi'nin eseri de muhtemelen aynr olaya kadar gelmig
olmahdrr (til". s. r3). 344-365 yrllan arasrndaki olaylardan ibnii'l-Esir he-
lr5 Bkz. yukarrda s. I, n.3. Bir0ni'nin eserinde de (ve daha tam) bir yazma niishasr
hakkrnda bkz. C. Salemann, Bulbtin de I'Acad. dc St. P. rgrz, B6r vd. Bir0ni'nin biyografisi
Yakut'ta (iry6d, Vl, go83r+) bulunmaktadrr.
116
Sachau, Albauni\ India, London 1888, II, 3fo, 397. Bu bilgiyi S. Th. Oldenbo-
urg'a borgluyum.
rf7 ilk baskrda mtiellif, Eth6'nin yanhgrm (Catalogue, tr) tekrar ederek Oxford yazma-
srnr Gendizi'nin eserinin yegine bilinen niishasr kabul etmiqtir. Hilbuki bu eserin bagka bir
niishasr da Cambridge'de King's College Kiitiiphanesi'nde (No.zI3) bulunmaktadrr. Bu
niisha hakkrnda bkz.J.R.A.S., New Ser., III (1868). ro5-t3r (Festshrift Niildekede, I73 n. 5
de yanhghkla belinti$im gibi Morley'ye de$il Palmer'e iittir): Gerdizi'nin eserinin s. tzo'de
adr geger. istinsah tarihi pek belli defiilse de g3o (r524)'da yazrldr$r anlagrhyor. Yazmantn
drg giiriiniigii ve yazr karakteri bunu desteklemektedir. Oxford yazmasrnrn Cambridge yaz-
masrndan istinsah edildi$i muhtemeldir. Aynr yanhEhklar gof,unlukla iki yazmada bulun-
maktadrr (meselir;;r J-'.p kelimelerinin her iki yazmada bulunmasr gibi,krl. Mclinle4 6, n. r r);
fakat bazr durumlarda Oxford yazmasrnrn okunuEunu Cambridge yazmaslna giire tashih et-
mek mi.imkiindiir. Oxford yzrzmasr Browne'in eserinde (A Litcrary History oJ Pasia ll, t88)
'yeginc bilinen niishasr" diye zikredilir. Raverty, Tabakat-r N6xi'1c iit notlarda Cerdizi'nin
eserinden aktarmalar yaptrysa da (s.9or) hangi yazmayt kullandrir bilinmemektedir.
rf8 Bilhassa Ahmed b. Sehl'den ahnan parqalarda (krq. Mctinbr,6; ibnii'l-Esir, VIII,
86).
KAYNAKLAR 23
men hig bahsetmedifi halde Gerdizi, ibnii'l-Esi.'in bilmedi$i bagka bir

kaynafa dayanarak oldukga genig bilgi vermektedir. Gerdizi'nin Selli-
mi'den faydalandr$r, Gerdizi'nin Amr b. Leys hakkrndaki haberlerinin,
iun Hatrmn'rn kitabrnda Sellimi'den aktarrlan krsrmlara harfiyen uyma-
I re.
sryle ortaya grkmaktadrr
45o (ro58) yrhnda Mahmud Verrik, 4o9 (ror8-Iorg) yrhna kadar
"birkaE bin yrhn" tarihini igine alan eserini tamamladr. Bu kitap hakkrn-
daki bilgimiz bilhassa Beyhaki'den altnmtgttrr20. Amr b. Leys'in Gazne
gehrini yeniden inga etti$ine diir bilgiyi ondan almrgtrr. Beyhaki, Mah-
mud'un giivenilebilir bir tarihci oldufunu, ondan daha geniq bir qekilde
bahsetmek istedifiini, fakat iradesi drqrnda bazr durumlardan dolayr bunu
bagaramadrfrnr stiyler: "Hakkmda uzun bir methiye hazrlamlgttm; geqitli
sahalarda on-onbeg kadar dikkate de$er eserini giirdiim. O$ullan bunu
duyunca aleyhimde harekete gegtiler ve giiyle dediler: Biz, babamztn
stizlerinin kendisi siiylemeden tjnce senin tarafindan kullanrlmasrna rizt
de$iliz. Bu niyetimden istemiyerek vazgegtim.' Mahmud Verrik'tn eseri-
nin 4o9 yrh olaylariyle bitirilmig olmast, Beyhakri'nin tarihinin o yrhn olay-
lanyle baglamrg olmasrndan anlaqrlmaktadrr.
Ebu'l-Fazl Muhammed b. Hiiseyn Beyhaki'nin (olm. 47o/ to77-ro79)
eseri, islimi tarih edebiyatmda her halde bugiin mevcut eserler arastnda
tinemli bir yer iggal eder. Beyhaki, tam bir vukuf iler2r kitabtnt di$er ta-
rihlerle karqrlagtrnr ve "bir sultan tarafindan bir kumandanln $u yahut bu
harbe giinderildi$inden bagka okunacak bir gey yoktur; gu giinde savag-
mrglar yahut bangmrglar; biri di$erini yenmig yahut aksi olmug; bir yere
gitmigler" geklinde, fikrini beyan eder. Beyhaki bu qegit tarihgilerin aksine,
giirdii$ii biitiin olaylan genig olarak anlatr. Beyhaki'nin eseri 4o9 yrh
olaylariyle baglamaktadrr22 Fakat o biiyiik eserinin ancak kiigtik bir krs-
rre ibn Hallikin, No.B3B; de Slane terciimesi, lY, gzz,3z6; krg. Mainb, 5.
r2o Beyhaki, Taih-i Bqhak| 3r7.
r2r Beyhaki, Taih-i Bqhaki,
4p'B.
r22 Bu sebeple Dr. Rieu'nrn Beyhaki'nin eserinin Gazneli devletinin ortaya qrkrqryla
baEladr$rna (Catalogue, I, r59) yanhqtrr. Tarihgi Cfrzcini tarafindan Beyhaki'den
dair giiri.iEii
yaprlan aktarmalarda Sebiik+egin'in adr geEiyor ise de bu krsmrn Mahmud'un tarihinden
ahndrfr agrktrr. Bu tip konu drgr ilAvelere eserde qok rastlanz (bk2.557). Morley neqrinden
baqka r3o5 tarihli bir yazmadan ahnmtq ve I3o7'de Tahran'da basrlmrg bagka bir negri da-
ha vardrr. Bir kag niishasr Prof. Zhukovsky tarafindan Petrograd Universitesi kiitiiphanesi
igin satrn ahnmrgtrr. Morley neqri ile aynr ise de bir kag sayfa ewel baglamrgtrr. Ebu'l-Ha-
san Beyhaki, Taih-i Bqhak'da (British Museum, pub.3585, vr. ror'tro3b) Ebu'l-Fazl Bey-
haki'nin hayatr ve eseri hakkrnda faydah bilgiler vermektedir. Burada belirtildi$ine giire
24 V.V. BARTHOLD
mr, Mes'fid'un saltanatl zamanl (Io3o-ro4r), elimize geEmigtir.Altrncr cil-

din son yarrsr ile, yedi, sekiz, dokuzuncu ciltler ile onuncu cildin bdzr kr-
srmlanndan ibarettir. Eserin elimize gegen krsmr Morley tarafrndan
Kalkiita'da negredildi. 41o-+5r (ro5B-ro59) yrllarrnda yazrlmrgtrr. Beyha-
ki'nin hangi yrla kadar geldi$i bilinmemektedir, lakat 3o cilt kadar oldu-
$unu biliyoruzt23.Ilk ciltlerden krsa bilgiler on i.iEiincii yiizyrl tarihgilerin-
den Cfizcinir2a ile on beginci yiizyrl miielliflerinden Hifrz-r Abrfir2s tara-
frndan ahnmrg ise de son yirmi ciltten hiE bir aktarma bulunamadr.
A. Mi.illert26, Beyhaki'nin eseri hakkrnda "iranh bir memurun rffzni-
mesi" demekte ise de bu hiiki.im pek dogru defildir. Prof. Sachau'rn teklif
etti$i gibir27, "hitrriu" demek daha do$ru olur. Beyhaki, eserini ihtiyarh-
$rnda, devlet memuriyetinden aynldrktan sonra yazmrgtrr. Do$umu yakla-
qrk olarak 386 (996) yrhndadrrl28, takriben 4rz (rozr)'de memuriyete girdi.
43r (ro3g)'de iilen Eb0 Nasr Migkin'rn maiyyetinde diplomatik tahrirat
kaleminde (Divanii'r-Resiil) on dokuz yrl Ealryu12e. EbA Nasr'rn
iiliimiinden sonra Sultan Mes'0d, onu himAye etmekte devim etti ise de
Mes'fid'un iiliimiiyle mevkii sarsrldr, bir miiddet gadre ufradt; bunun se-
bebinin kendi hatAsr oldu$unu itiraf ederr3o. Sonra tekrar memuriyete
ahndr ve Sultan Abdiirregid zamantnda (ro49-ro53) kalem miidiirlii$iinde
bulundul3r.
Sarayla temasta olan bir memur olmast sebebiyle Beyhaki'nin en gok
saray ve memuriyet hayatrndaki olaylarla, saray ve bi.irokrasi entrikalariy-
le, hiiki.imdara $u veya bu istikamette tesir etmek istiyen gegitli gahrslarrn
rekabetleriyle meggul olmasr tabiidir. Buna ilave olarak, drg miinasebetler
Beyhaki'nin eseri otuz ciltten ibaret olup Sebiiktegin'in saltanatrnrn baglangrcrndan ibra-
him'in saltanatrnrn baglangrcrna kadar olan devreyi igine alrr (Mahmud Verrik'rn eserinin
buna dihil edildifi aErktrr). Miiellif Safer 47o (A$ustos-Eyliil Io77)'de 6ldii. Ebu'l-Hasan,
eserin qeqitli krsrmlannr birEok kiitiiphanelerde giirmiig ise de tam bir niishasrnt giirmemig-
tir; bkz. Barthold, Btyhakt mad. i.A.
r23 On beqinci yiizyrl miielli{lerinden Fasih (Asya Miizesi yazmasr
5Bt a, vr. 263) ile
MirhAnd'a g<ire biiyledir.
t2a Tabakal-rNdnrt,68.
t2s Melinler, r57.
126 A. Miiller, Der Islam,lI, tg4.
r27 Sachau, /ur Geschichte, ll, 5.
128 Beyhaki, Tarih-i Bqhaki,246.
l2e Beyhaki, Tarih-i BEhak|749.
ls Beyhaki, Taih-i Befiaftt 754.
f3f Beyhaki, Tarih-i Belhaki, rzz.
KAYNAKLAR 25
hakkrnda da
oldukEa do$ru haberler verdi$ini giirmekteyiz. Qegitli
hi.ikiimdarlara giinderilen resmi yaztlarrn go$unu kendisi yazmrgtrr; fakat
bu vesikalann asil metinlerini bize bildirememigtir. Qiinki.i azledildi$i za-
man vesikalar kendisinden zorla ahnmtg olmahdr. "Abbasi halifesi,
Ti.irkistan hAnlan ve di$er hiikiimdarlar ile yaprlan haberlegme hep benim
visrtamla olurdu. Biitiin vesikalar elimde idi, fakat kasten imha edildi. Ne
yazrk ki, bu cennet bahgeleri gimdi hazrr de$ildir. Bu tarih gergekten kry-
metli olacakil. Allah'rn yardrmiyle vesikalan tekrar bulabilmekten iimidimi
kesmedim. Kitabrm o zaman tamam yazrlabilecektir."t32. Bununla beraber
asll vesikalann yoklufu "bize gergekten krymetli" bir eser vermesine engel
olmamrgtrr. Prof. Sachau'tn d<l$ru olarak igiret etti$i gibi' saray hayitrnr
gi.izel bir gekilde tasvir etmigtir. Saltanat makamtna olan biiyiik hiirmetine
ra$men htikiimdannrn eksik yanlannt gizleme$e kendini selihiyetli giirme-
migtirr33. Miiellifin kendi irAdelerine giire 13a azledildikten sonra eski ha-
srmlariyle biitiin hesaplannr kapatarak olaylarr pegin hiiktimleri olmadan
nakletme$e gahgtr. Gergekten saraydaki entrikalar,tarafsrz bir giizle
giiriilmiig ve yazrlmqtrr.
Beyhaki'nin eseri, zamanrmrza kadar liyrk oldu$u derecede kullanrl-

mamr$trr. Bilhassa Karahinhlar iizerinde ara$trrma yapan ilimlerden hiq
birisininl35 bu eserden giizle giirtilebilecek derecede faydalanmadrklarr dik-
kati gekmektedirr36. Halbuki bu devlet hakkrnda uzun bir devre igin en
genig bilgiyi bu eserde buluyoruz. Bunun sebebi, krsmen Morley negrinin
eksiklikleriyle (harflerin belirsizli$i, iEindekiler ve dizin bulunmamasryle)
izah edilebilir. Taih-i Bqhakthin muhteviyitrnrn genig bir iizeti (fransrzca
olarak), A. Biberstein-Kasimirsky taraltndan neqredilen giir Min0gihri'nin
divinrnm giriginde verilmigtirl3T. Fakat iizet yaprhrken metnin tam olarak
anlagrlmadrfr giiri.ilmektedir. Meseli, resmi yazrlar hakkrnda yukarrda veri-
r38.
len bilgilerden Beyhaki'nin "tarihi eserlerin diye bahsedilmektedir
132 Beyhaki, Taih-i Befiaki,36z.

r33 Beyhaki, Tanh-i Bqhaki, 579.
rra Beyhaki, Taih-i Befiaki, zo7.
r3s Grigorev, Karakhanidy a Maanannagrye,Saint Petersburg, IB74 (TrudX Vost, 0ta. kv
srm XVII); Sachau, /ur Geschichle, II, 35-46; Dorn, Mtilanges Asiatiques, VI, IX; Tabakat-t
"ltr/dsrri goo-9ro; Radloff, Das Kudatku-Btltt, LXXVIII-LXXX
(Radloff, K nprosu ob uigurakh,
Saint Petersburg rBg3, rzz vd. d.).
Eegitli iktibaslar bulunur.
136 Raverty ile Sachau'da
r37 Biberstein-Kazimirski, Menoulchehi, Poi:te persan du onliime sicb, Paris IBBT' r7-I3I.
138
Aynt asa4 Onsiiz, V.
26 V.V. BARTHOLD
on iigiincii ytizyrl tarihEilerinden cffzcini13e, Gazneliler tarihi hakkrn-

da tarihi bilinmiyen bagka bir kitaptan bahseder: Ebu'l-Kasrm Muham-
med b. Ali imddi'nin Taih-i Micedael adh kitabr, Hz. Muhammed'in,
Emevi ve Abbasi halifelerinin, eski iran hiikiimdarlannrn ve Mahmud'a
kadar Gazneliler'in tarihini iEine ahyordu, ydni Sa'Alibi'nin eserinin he-
men hemen aynrsr idi (bkz. s. zz),52o (rrz6)'de yazian Miicmcli,t-baAih
oe'l'ktsas (agafrda bahsi geceqektir)'rn yazan, Gazneliler tarihini anlatrrken
gafdaglanndan imim0's-Senceri el-Gaznevi'nin o$lu Emir Mahmud
imadi'den nakillerde bulunurr* Belki de Muhammed b. Ali imidi aynr
gahrstrr.
Mayrs ro4o'da yaprlan Dandanakan savagmdan sonra Do[u iran'rn

hikimiyeti Gazneliler'den selguklular'a gegmigtir. Alp Arslan'rn saltanatr
zamanrnda (ro63-ro7z) selguklular, MAveraiinnehr'i istiliya bagladrlar.
o$u Melikgah zamanrnda (ro7z-ro9z) ise Karahanhlar, Selguklu sultanla-
nna tabi oldular. Bu sebeple selguklu iilkesinde yazilan tarihlerin, Mdve-
riiinnehr tarihini aragtrrmak igin de iinemli oldu$u agrktrr.
13-On birinci y ;jzytl mi.ie llifleri
zamantmtza kadar bilinenlere gtire hi.ikiim verilecek olursa on birinci
yi.izyrlda Selguklu sultanlan hakkrnda yazlanlar arasrnda tarih denilme$e
liyrk eser yoktur. Fakat meghur vezir Nizimii'l-miilk'iin (Ebff Ali Hasan
b. Ali Tisi, iilm. rogz) Silasctname\indenrar o devirdeki devlet tegkilitr ve
umumi hayat gartlan hakkrnda bir fikir edinebiliriz. rogr yrhnda Sultan
Melikqah, devlet erkinrndan bizrlanna memleketin durumu hakkrnda bi-
rer rapor yazarak biitiin eksiklikleri ve yaprlmasr gereken rslihatr belirtme-
Ierini emretti. Sultan, kendisine arzedilen raporlar arasrnda yalnrz
Nizimii'l-mi.ilk'iinktinii begendi ve bunu rehber olarak almafa karar ver-
di. Eser 39 fasrldan ibarettirta2. Vezir memurlarrn vazifelerini sayar ve ida-
renin biitiin gubeleri hakkrnda fikrini belirtir. Ba$dad'a son seyahatinden
iince togz'de Sultan'rn gahsi kitaplannt yzvan hattit Muhammed Ma$ri-
bi'ye ra3 on bir fasrl daha teslim ederek, ancak iiliimiinden sonra Sultan'a
t3e Tabakat-r XXXII-XXXIII,

Ndsrri 69.
r{ Cod. Paris Ancien Fonds Persan 62, vd. e63.
rarAslt ve franstzca terciimesi Schefer tarafrndan
negredildi: Siassel Nam)h, texte per-
san, Paris r8gr;,siassar Nami:h, traduction, Paris r8g3. Eserin baqka bir ismi de silcrn'L
Mtlik dur.
ta2 Siyisetndme, metin, q; terciime,3
vd.
ta3 Si16setn6me, zlo. Schefer'in terciimesinde adr atlanmrgtrr (3o7).
KAYNAKLAR
vermesini tenbih etti. Hattatrn do$ru olarak belirtti$i gibi Nizimii,l-miilk,

bu fasrllan "saltanatrn diigmanlarr sebebiyle gektifi rztrraptan dolayr" yaz-
ml$tlr. Bu sebeple son knrmlarda vezirin ifadesi, kitabrn di$er lasrmlanna
giire gok daha sert ve serbesttir. iran biirokrasisinin bu liderinin idealleri
hakkrnda fikrimiz ne olursa olsun gunu kab0l etme$e mecburuz ki, siizle-
rinde derin bir itikat sahibi ve itikadr u$runa iili.ime dogru yiiriiyen bir
adamrn sesi igitilmektedir. ismaililer'e olan diigmanh$rnr hayatiyle iideyice-
lini bildi$i halde iildiikten sonra gtiriiglerinin hakh grkaca$rna inanryor-
r44.
du
"Onlar devlet ileri gelenlerini ve bi.iyiiklerini gukura atmaya baglayrn-

ca, davullarrnrn sesi kulaklarrnda gnlaymca ve srrlan agr$a vurulunca
siizlerim hatrlanacaktr. Bu feldket zamanrnda Sultan, biitiin siiyledikleri-
min do$ru oldu$unu anhyacaktrr.' ra5
Do$u islam devletlerinin siyasi biinyesinin aragtr.lmasr igin baghca

kayna$rmrz hig gi.iphesiz Nizimii'l-miilk'iin eseridir. Aynca ismaililer ile
ilgili olan son fasrllarda zengin tarihi malzeme bulunmaktadrr. prof.
Niildeke, Schefer'in neqrini tetkik ederken 146 bu malzemenin ve bilhassa
ismaililer tarafindan samini htikiimdarlanndan Nasr b. Ahmed'e tarikat-
lerinin kabfil ettirilmesi hakkrndaki bilginin srhhatinden giiphe ediliyor ise
de, bu hAdiseden tarihgiler hig bahsetmedikleri halde (bkz. s. r3) Frirulte
teyid edilmektedir r47. Schefer'in terciimesi, daha iince fikirlerimizi belirtti-
$imiz gibi, diima do$ru defilse de ashnrn manasrnr degigtirmek raddesine
pek az vanyorlas.
on birinci yiizyrlda din tarihi hakkrnda da hus0si eserler yazrlmrgtr.

Daha tince ibni.i'n-Nedim'in Fihristinde bu tip eserlere epeyce yer veril-
migtir. Kitdbii'l-milel ae'n-nihal, ispanyah ibn Hazm'rn (trlm. 456/ ro64)tas
eseridir. BirkaE yazma niishasr mevcut olan bu eser Dozy, von Kremer ve
Goldziher tarafindan kullanrldr$r gibi M. Schreiner tarafindan uzunca
taa Silisctndme,
metin zo5; terciime, 299.
ra5
Terciimede "que le prince sache" denilmiqse de ashna uygun de$ildir.
r{ Niildeke, Z.D.M.C.,XLVI, 767.
ta7 Fihis4 tBB.
ra8 Bagka misiller
aga$rda giisterilmigtir; bkz. Browne'rn, A Literary History of Persia'da
eser ve baskrsr hakkrnda gtiriiqleri, II, zrz vd. ('Qok liizumlu tashihler" zr4 "miikemmel bir
fransrzca terciime")
lae Bu hususta bkz. lapiski, VIII, r7g vd. Eserine dair bkz. Fliigel, Dra arabischen....
au lltienII, rg7 vd. d.
Handschriften des Kais-Kiinigl. Hofbibhothek
V.V. BARTHOLD
biiliimler ahnarak negredildits. Bir miiddet sonra, 485 (rogz)'de Gazne'de

Eb0 Me'ili Muhammed b.Ubeydullah tarafrndan Bqdnii'l-cdydn adh bir
eser kaleme ahndr. Bu eserin bilinen yegAne niishasma sihip oldu$u anla-
grlan Schefer'in Chrestomathb\inde bundan aktarmalar bulundu$u gibi rsr,
A. Christensen tarafindan Danimarka diline gevrilerek l9r5'te negredil-
di.tsz
I4-On ikinci yiizyrl ve on iigiincii yiizyrl ba-

qrndaki tarihgiler
On ikinci yiizyrlda yazrlmrg olan eserler arasrnda ilk iince Miicmilii't-
teudrih ac'l-krsas zikredilmelidir. Yazan bilinmemektedir. 5zo (rrz6) yrhnda
yazrlmrg olup tek yazma niishasr Paris'te Biblioth6que Nationale'de bulun-
maktadrr. Selguklular da dihil islim devletleri tarihleri pek krsa olarak ele
ahnmrgsa da eski iran hiiki.imdarlan ilers3 Hindistan lsa ve Ti.irk boylarr
hakkrndaki krsrmlar daha iinemlidir. Bagka hig bir kaynakta geqmiyen bir-
Eok iinvdnlarr bu eserde buluyoruz. Tiirk boylannrn mengeleri ile destan
kahramanlan hakkrndaki riviyetler, Gerdizi tarafindan verilenlerden biraz
farkhdrr. Di$er maddeler arasrnda Yafes'in oglu Tiirk'iin dogdu$u yeri, [s-
srk-Giil civannda gtisteren efsAnenin en eski versiyonunu onda buluruzr5s
Yazmanrn sonunda Sultan Sencer'in r r53'te esir edilmesinden sonra NigA-
pffr'un O$uzlar tarafrndan tahrip edildi$i nakledilir. Bu krsmrn sonradan
ya miiellilin kendisi yahut bagka bir kimse tarafindan ilive edildi$i agrktrr.
Takriben aynr yrllarda Ebu'l-Futfih Berekit b. MiibArek b. ismail

(iilm. Nignpir'da 525/rrgr), Izmii't-teudrih adh arapga bir tarih yazmr$trr.
Giiniimi.ize kadar gelmemiqtirl56 Miiellif 46o (Io68) yrhndan sonra Gaz-
ne'de diinyaya gelmig ve eserini 5oo (r Io6-I ro7) yrhna kadar getirmigtir.
Yine aynr yiizyrhn tarihqilerinden Taih-i At-; Sequf miiellifi EbO

TAhir Hatfini, Devletgah'tn Tezkirc-i suari'srnda zikredilmektedir. Prof.
rio LII,
M. Schreiner, Z.D.M.G., 465 vd. d. Eser Kahire'de beg krsrm halinde negre-
dildi, r3r7-r3zr.
l'l Schefer, Chreslomathie persan, I, ry2't7r; Notlar, I3e vd. Yazma niishasr Paris'tedir.
(Suppl. pers. 1356, No.7, vr. rg5r'-zz4); krg. Blochet, Catalogue de la collection des manuscils
orientaux.... formie par Ch. Schefn, Paris I goo, 76.
li2 A. Christensen, Studin
lra sprog-og oldtidsforsning udgiune af act Filologisk-hisloiske Sa-
nrfund, N. ror; Abu'l-Ma'ali, Fremstillung al Religionne, Oversat af Arthur Christensen.
t'3
Journal Asiatique, 3. seri, XI, XII, XIV; 4. seri, I.
r:a Reinaud, Fragmenlsarabeselpersanesiniaditsrelatifsitl'Indz,Paris I845,i-54.
t'i Metinler, rg vd.; krq. Ebu'l-Gizi, II, (tercilme) 9.
t'" Mclinln, To.
KAYNAKLAR
BrownelsT ondan ancak Mcndktbii'ySuefi adh bir antolojinin miiellifi olarak

bahseder. Prof. Browne'a giire, Devletgah, Taih-i At-; Sekafaan iiyle
miiphem bahsetmigtir ki, hangi eserin kastedildifi anlagrlmamaktadtr. Bu-
nunla beraber Devletgah tarafindan giir Am'ak Buhif'nin biyografisinde
bu kitaptan aktanlan pargalarda r58 Sultan Sencer'in ga$daqlarrndan EbO
TAhir Hdtuni'nin eseri oldu$u agrktrrrse.
Halife Mi.isterqid ve daha sonra Selquklu sultanr Mes'ffd'un veziri
olan $erefeddin Ebff Nasr An0ginrin b. HAlid Kiginil60 (iilm. 533/rI3B-
rl39), hayatrnrn sonunda hAttralannr farsEa olarak.Fiifir-t zamanu's-sudir ae
sudir-t lamdn'u'l-futr2r gibi manah bir isim altrnda yazmlgtlr. Hitrralarr,
ro12-ttg+ yrllarr olaylarrna iit olup bugi.in ancak imideddin isfahini'nin
yaptr$r arapga iliveli metni mevcuttur. isfahini, yazan, tarafgir ve
diigmanlarrndan intikam almak istiyor diye itham etmektedir. Bu giiri.igii
kab0l etmiyen Prof. Houtsma, bu gibi eserlerin baghca hus0siyeti olan ve
onsuz bir Eekicili$i kalmryan mtiellifin gahsiyetinin iffidesini giirmektedir.
imieddin isfahini (Eb0 Abdullah Muhammed b. Muhammed 579/

rrB3'te eser yazlyordu), Kigini'nin eserini ilAvelerle terciime etti (Prof.
Houtsma'nrn giiriigiine giire bizr yerlerini krsalttr). toTz yrhna kadar gelen
bir Selguklu tarihi tasla$rna dahil etti ve olaylarr $ewAl 575 (Mart I r8o)
tarihine kadar getirdi. Nusrcti'l fatra ae usretu'l-katra adh eserinin bugi.in
ancak bir yazma ntishasr bilinmektedir. On sekizinci yi.izyrla iit olan bu
yazma bugi.in Paris'te Bibliothbque Nationale'de bulunmaktadr16r. Aynr
eser BundAtr (Feth b. Ali b. Muhammed) tarafindan ktsalttlarak (6zg/
ez6) lubdeti'n-Nusra ae Nuhbeti'l-Usra adryle yeniden kaleme ahndr. Bu
eser Houtsma tarafindan negredildi. Miiellif imideddin'deki "biitiin hu-
suslan, tarihi gahsiyetleri, hattA en giizel belAgat incilerinin koruma$a qa-
hgmrgtrr. Bundiri, imimeddin'in metnine Hicri altrncr yiizyrhn sonu ve
r57 E.G.Browne, Thc Sourccs of Daulntshah, J.RA.S., rBgrg, 42.

158
No. 15; Browne negri, 64 vd.
r5e Houtsma'rn Recueilltnde bu EbO Tihir'in adr geger, II, 89 (bir vezire tariz olan
baqka bir eseri) ve ro5 vd. Krq. Browne, A Litenry History of Persia, ll, IB3 vd., 326 vd.; Av-
fr'nin Libdbi'l-elbab adh eserinin nigirleri tarafrndan Ebir Tihir hakkrnda toplanan bilgilere
g6re ona (1, 6 vd.) Hit0ni ldkibrntn verilmesi, Sultan Muhammed b. Melik-qah'rn karrsr
I3I, r36.
Cevher HAtirn'un miistevfisi olmasr sebebiyledir. Krg. Rihati's-sudir,
ro Bu ve bundan sonraki iki miiellif hakkrnda bkz. Houtsma, Recueil, II; lapiski, I,
lgo vd.
t6t Suppl6ment Arabe, No.
772; krg. de Slane, Catalogue, No. 2145. MncUif ih cseilni igin
6*<. Brockelmann, GAL, I, 3r4; Bundiri ve Hiiseyni hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, l,
3z r vd.
V.V. BARTHOLD
yedinci yiizyrhn baglanndaki olaylar hakkrnda birkag kelime ilAve etmigtir.

Bundiri'nin metnini bile okumak giigtiir, giinkii edebi sanatlar, kullanrl-
mryan kelime ve tibirlerle siislenmigtir. Fakat Selguklu tarihi igin en genig
kaynak (hatta 5zo yrhndan sonraki olaylar igin en eski kaynak) olmasr iti-
biriyle iinemi biiyiikti.ir. Miiellif, yagadr$r biilgelere, Bau iran, Irak ve Su-
riye'ye daha gok yer veriyorsa da Selguklu devletinin do$u krsmryle, etra-
frndaki MAveriiinnehr biilgesinin tarihi hakkrnda bile di$er kaynaklarda
bulunmryan gok bilgi vermektedir.
imddeddin bir de arapga antoloji yazmr$trr. Bu eserde bir gok ya?:rnn
krsa hayat hikiyeleri ile eserlerinden ijmekler buluruz. Bunlar araslnda ta-
rihi eserler de vardrrr62. Harideti'l-kasr uc ceideti'l-csr adrnr ta;lyan bu kita-
brn Selguklu vezirlerinden birinin hayatrnr igine alan krsmr Schefer tarafrn-
dan negredildi163.
On ikinci yiizyrhn tam sonlannda, 5go (r rg4)'dan sonra Hirezmgah

Tekiq'in hizmetinde bulunan Emir Sadredddin Eb0'l-Hasan Ali b. Nisrr
el-Htiseyni, SelEuklular tarihini igine alan <ubdeti't-tuaArih adh bir eser
yazml$tr. Yalnz bir niishasr bilinmekte ve hilen British Museum'da bu-
lunmaktadrrl6a Prof. Houtsma'ya gtire el-Htiseyni'nin eseri um0miyetle
imideddin'in kitabrnrn bir iizetidir. Ancak Selguklular'rn baglangrg devirle-
rini anlatrrken bagka tarihleri de kullanmrqtrr. Kaynaklannr pek az zikre-
der; muhtemelen onlardan harhyyen aktarmalar yapml$tr. Kendi zana-
nrndaki olaylar hakkrnda verdifi haberler oldukga iinemlidir. Bagka kay-
naklarda bulunmryan bilgiler vermektedir.
On iigiincii yiizyrhn baglarrnda, 59g (rzoz-rzo3) yrhnda, Anadolu'da

Eb0 Bekr Muhammed b. Ali er-Rivendi, Rdhdti\-sudhr ue ayctii's-surir ad-
h bir eser yazmrgtrr. Bu eser krsahfrndan dolayr dikkati gekmektedir. Yeni
t62 Catalogus eodicum oricntalium bibliothecae Academiae Lugduni Bataoorum, II, zo8-z88.
Krg. Mctinle4 7o.
t63 Si16seln6me, supple6ment, Paris
rBg7, tt5-t22.
16o
Stowe, Oricnt, 7. Bu yazma hakkrnda bkz. Rieu, Arabb MSS., 342-344; Houtsma,
Reauil, l, s. X, XI, XXXVI, /apiki, I, 243 vd. Burada Alparslan ile Romanos Diogenes
arastndaki savaga dair pargalar, asrl metin ve nrsga terciimesiyle birlikte verilmigtir. Yazma,
British Museum tarafindan satrn ahnrnca hemen Prof. Wright tarafindan, sonradan negret-
mek maksadiyle istinsah edildi. Daha sonra K. Siissheim eseri negretmek vaadinde bulun-
duysa da (Prologomena zu dncn Ausgabe da in Bitish Muscum gu London aentahrten Chronik des
Seld-schukisehen Reiches,Leipzig rgrr), neqir gimdiye kadar (rgz5) gergeklegmedi. Siissheim'a
giSre libdeti't-tea6rih, Stowe yazmasrndaki imzasrz vekayin6menin (Oricnt, 7) ancak kaynak-
lanndan birisidir.
KAYNAKLAR 3r
bilgiler pek azdrr. Asrl farsga metnin bir yazma niishasr bilinmektedirr6s.
Once Ch. Schefer'in elinde idi. Sencer'in saltanatr devrini ondan alarak astl
metni franszca terci.imesi ile birlikte negretti 166. Daha sonra Melikgah'a
kadar ilk Selquklu sultanlan tarihinin metnini yayrnladr 167. Kitabm tama-
mr Muhammea itbil tarafindan ingiltere'de negredilmigtirl6s. Osmanh
sultanr II. Murad zamanrnda (r4zr-I45r) Rivendi'nin eseri tiirkgeye gev-
rilmigtir. Bu terciimenin bir niishasr Asya Miizesi'ndedirr6e. Tiirkge
terciimenin Tiirkiye Selguklulan'na iit krsmr (terciime eden tarafindan
tzz5 yrhna kadar getirilmigtir) Prof. Houtsma tarafindan negredildi.rT0.
Cemileddin Ali b. Yusuf el-Krfti (olm. 646/ n48)'nin Tarih-i At-; Sct-
guk adh eserirTr giiniimiize intikal etmemigtir. Aynca ne zaman yazrldrklan
bilinmeyen daha bagka eserler de zdyi olmuglardrr. Bunlardan birisi de
yazan bilinmeyen Melikndme yahut Mulfrkndmc'dir. MirhAnd, Ebu'l-Fe-
recr72 ve muhtemelen ibnii'l Esir'in kayna$rdrr. Rivendi'nin kendi zama-
nrndan iinceki olaylar igin yegine kaynafr olan ScQakndme, akrabdstndan
Zahireddin en-NigAp0tr'nin eseridirrTs. Sultan Arslan (r16I-rr77) ve Sul-
tan Mes'0d'un (rI3e-Ir5z) hocast idi. Irak Selguklu sultanlanrun sonun-
'6s Bibliothlque Nationale'da bulunmaktadrr, Suppl. pcts. t3t4 krg. Blochet, Catalo-
que....,65.
t"" Nouacaux milangcs oricntaux, Paris 1886 (P.E.L.O.V., II, seri, c. XIX) 3-47. Maalesef
tercime gok hatihdrr; qu misil yeterlidir: "der sir kes firistidend' (bir adamr gizlice
giinderdiler) ciimlesi "d6puta i Serkes" diye terciime edilmiq, sonra da bir notta Serkes, Kig
biilgesinde bir gehir olarak giisterilmiqtir (rg, 35).
167 Siydsetndmc, suppliement,
1o-t 14.
168
Gibb Memorial Series, New Series, II.
r6e Yazma 59o ba.
!70 Houtsma, Recueil, cilt III, r. krsrm. Giriqte asrl farsga metin ibn Bibi'ye atfedilmek-
tedir; Schefer'in Recueil dc lcxtcs el de traductions publ. par hs Proff. dc l'6cob dcs langucs oricnt,
aioankdaki makalesinden (I, r vd., 3. seri, cilt V)bir aktarma vardtr. Bu makalede ibn SiUi
adryla bilinen Nisrreddin Yahyi b. Muhammed 58B (rrgz)'den 679 (rz8I) yrhna kadar
Anadolu Selquklulan'nrn tanhlnr yazmrq olup bu kltabrn on oegrnci yiizyrlda yaprlmtg
tiirkge terciimesi vardrr; Dresden ki.itiiphanesindedir. Behmauer, bu yazmayt negretme$e
niyt etti ise de bagaramadr. Fleischer'in katalo$unda bu eserin adr gegmez. Asya Miize-
si'ndeki y.\zmanrn (56o ba) metninde (bildifimize gtire Leyden yazmasrnrn kopyasrdrr) asrl
eserin Rivendi'ye ait oldu$u agrkga bildirildili gibi tiirkEe metin farsga metinle kargrlaEtrrr-
hnca bu hus0s kesinlikle ortaya grkar. Kitabrn ikinci krsmr Anadolu Selguklulan'nrn tarihini
igine alrr ve gergekten ibn Bibi'nin terciimesi oldufu bellidir.
r7r K6tib
Qelebi, II, ro9.
t72 Chronikon Sliacum, negr. Bruns, zzg; Houtsma, Rccucil,l,lX.
r7r Katib
Qelebi, III, 6o6.
32 v.v. BARTHOLD
cusu Tugrul'un saltanatr zamanrnda (tt77-g4) eserlerini yazardrlTa Sultan

Mes'0d'un ordugihrndan gahnan lil hakkrnda Hifiz-r Abr0'nun tarihi ve
co$rafi eserinde (on beginci yiizyrl) bulunan rivdyetttt d., Zahireddin'den
almmqtrr. Bu riviyet Beyhaki'de de bulunmaktadrrT6. On diirdiincii
yiizyrl tarihgilerinden Hamdullah KazVini, Ebu'l-Ali Ahval adrnda birisi-
nin Selquklular tarihinden bahseder r77.
15-Gurlrrlar ve Hirezm$ahlar devri tarihgi-

Ieri
On ikinci yiizyrhn ikinci yansr ile on tigtincii yi.izyrhn baglangrcr islim
tarihinin en az bilgi bulabildi$imiz devresidir. Bugiin bilinen kaynaklann
verdikleri bilgiler birbirini tutmadrfr gibi en miihim olaylarrn kronolojisini
tesbit etmek bile biiytik bir zorluk arzetmektedir. HAlbuki bu devirdeki
olaylar, islim milletlerinin tarihinde biiyiik bir iinem tagrmaktadrr. Selguk-
lu hikimiyetinin sona ermesi, Miverdiinnehr'in kAfir bir devlet tarafindan
zaptedilmesi, iki islAm devletinin, HArezmgahlar ile Gurlular'rn ortaya Er-
krgr, Hirezmgahlar'rn Miisliiman rakipleriyle ve kdhr Kara-Hrtiylar'la ya-
prlan miicadeledeki galibiyetinden sonra hAkimiyetleri altrnda biitiin Do$u
islAm ileminin birleqmesi; her bakrmdan kuwetli oldu$u hdlde, drgtaki
bir diigmanla ilk garprgmada dihili zaafi hemen orraya grkan bir impara-
torlu$un tegekkiilii hep bu devre Aittir.
Gurlular ve Hirezmgahlar tarihi igin yazrlan tarihler bugiin mevcut
de$ildir. Bu iki devletin tarihini ancak on iigiinci.i ytizyrhn miiellifleri vasr-
tasryle iifrenebiliyoruz. Gurlular'rn tarihi igin baghca kaynafrmrz CfizcA-
ri'nin TabakAtl NAsirt adh eseridir. Ebu'l-Hasan Heysem b. Muhammed
Ndbi'nin Kuast Sdnt adb eserini kullanmrqtrr r78. Bu eserde Tihiriler, Saf-
r7a Morley'nin Calalogue'unda No. CXXXVII, (Ilg) adr gegen (Tugrul'a ithaf edilen)
eser, belki aynr eserdir. Maalesef ki.itiiphAnede bana siiylediklerine g6re bu yazma kaybol-
muftur.
t13 Yazma, Pub. Lib. Dorn zgo, vr. 196".
176
Beyhaki, 7oB vd.
o7 Taih-' Giizide, metin
434, terciime 93. Selguklu tarihi hakkrnda sonraki eserlerden
krg. Muhammed b. Muhammed el-Hiiseyni (on diirdi.inci.i yiizyrl)'nin Urdza fi'l-Hikayt'i-
SeQukjc adlr eseri: Rieu, Catahue, II, B4B, vd.; Siissheim, Prolegomma... ve iki baskr, Kahire
13z6 (r9o8) ve Leyden rgog; krq. Rdhati\-sudir, XXXN. Regidiiddin tarafindan zikredilen
EbO Himid Muhammed b. ibrahim'in eseri, R6hati\-sudir'un aynrdrr, bkz. aynr eser,
XXXV. Ahval, ibn Hassul yerine miistensihin yaptrfr bir hatadrr. Onun eseri TaIdil;i'l-
EhAk, Abbas el-AzzAvi tarafrndan yayrnlanmrgtrr, Belleten, XIV-XV; istanbul Ig4o.
r78 Yahut muhtemelen el-Biki: bagka yerlerde miiellife ibn Heysem adr verilir.
KAYNAKLAR 33
hriler, Siminiler ve SelEuklular tarihi iizerinde de durulmugturrTe. C0zci-

ni, Gurlu sultanlannrn tarihini anlatrrken Fahreddin Miibirek-gah
Mervu'r-rfidi'nin neseblere dAir eserini de kullanmtqttrr80. On iiEiincii
yi.izyrl baglarrnda yazrlmtg olan bu eserde Tiirkler'in dili ve boylan hak-
krnda faydah bilgiler bulunmaktadur r8r.
Cuveyni'nin Tarih-i Cihdn-giisdy adh eserinin bilyiik bir ktsmr

Hdrezmgahlar tarihine aynlmryttr. Bu eserin Hirezmgahlar tarihi ile ilgili
olan krsmr, Mirhind ile daha ijnceki iran tarihgilerinin yegine kaynafr ol-
du$u anlagrhyor. Hem Cuveynil82, hem de ibnii'l-Esirtt3 HArezmgahlar
hakkrnda Ebu'l-Hasan Ali b. Zeyd t8a Beyhalii'nin Mcsdibi't-tecdib ae gaa6-
ibu'l-gardibts5 isimli kitabrnr kullanmrglardtr. Bu eser, Cuveyni'ye gdre, Tc-
cdribi'l-imem adh bir eserin devAmtdtr. Bununla ibn Miskeveyh (Ebfi Ali
Ahmed b. Muhammed, iilm. 4zr/togo)'in aynt adr tayyan eseri kastedil-
mektedirrs6. Cuveyni bundan bagka meqhur fakihlerden Fahreddin EbO
Abdullah Muhammed b. Omer er-Rizi'nin (6o6/Izro) Cdmiu'l-ulfrm adb
t7e Tabakat+Ndsrri tt, r9,e6,56, I16,3eo.
t8o Tabakah Ndnri,
3tn. Krg. A.G. Ellis tarafrndan satrn ahnan yazma, Journal Asiali'
que, lI, r,52r-533 (E.D. Ross ve R. Gauthiot taraftndan yazrlmr$trr) ve Aceb-Nimeh (Prof.
E.G. Browne'a takdim edilen Oriental Studies, rgzz, 3g2-4r3, E.D.Ross taraftndan yazrlmrq-
ur;. ibnii'l-Esir'e giire (XII, r6o) miiellif $ewal 6oz (Mayrs-Haziran Izo6)'de iilmiiq (krq'
Aceb-N6meh,4o3), halbuki eserinde aynr yrhn Zilkade (Haziran-Temmuz) ayrndan bahsedilir
(aynr eser, 4ot).
r8r Kabile adlan (Aceb-Nimeh, 4o7 vd.) on birinci yiizyrlda Mahmud Kiqgari tarafin-
dan verilenlerin hemen hemen aynr olup sonradan aynr qekilde yazrlmryor (Kayr yerine Ka-
yrk ve Yazrr yahut Yizir yerine Yazgrr). Yazmadan istifade etti$imden dolayr (London Ori-
ental School'da) Sir E.D. Ross'a qiikran borqluyum.
182 Cuveyni, II, r.
ibnii'l-Esir, XI, 249. Bu krstmda kitabrn 568 yrh olaylarr dolayrsiyle adr geEer, fa-
'83
kat 563 yrhndan tince yazrlmrg olmahdrr; giinkii Taril-i Befiak'da adr geger ki, aynr yrl ya-
almrgtrr ve miiellifi 565'de 6lmi-igtiir. Muhtemelen Ibnii'l-Esir, eserin bir zeyline sahipti.
l8a Cuveyni, on, ib.t Funduk adtnt verir.
r85Katib Qelebi, V, 544. Dogdugu gehir olan Beyhak'rn bir tarihi aynr miiellife isnat
edilir. Bu eser elimize gegmiqtir; bkz. Pertsch, Veracichniss der pcrs. Handscln/taz, Berlin IBBB
(Dn HandschiJt-Vazeichnisse der Kiin. Bibl zu Berlin IV), 516 (No.SgS); R.ieu, Supplemmt to the
Cat. of. Pers M.S.9., London IB9l, 6o vd.; E. Kal., Persidskila, arab. i tyurk. rukopii Turlusl.
Pub. Bibl., Tagkent 1889, 8 vd. (No.ga); burada Ali b. Ebi Salih el-Huvari'nin Taih-i Bq'
ha?rna ve Ebi Abdullah el-Beyy'in Tarih-i NiS6pir'una Ait iktibaslar (yanhghkla) zikredil-
migtir; krg. F.ieu, Supplement,6r.
'8n I, V, VI. ciltler
Caetani tarafrndan trpkr basrm olarak Gibb Memorial Series'de
neqredildi, VII; v. vI. ciltler, Ebfi $uca'rn zeyli ve baqka eserlerden parEalar ile birlikte
Amedroz ve Margoliouth tarafrndan The Eclipse of the Abbasid Caliphate adt altrnda negr ve
ingilizceye terciime edildi. Oxford Ig2o-l92I. I98-z5r yrllarr arasr MJ. de Geoje taraftndan
F.3
34 V.V. BARTHOLD
bagka ansiklopedisini zikretmektedir. Hirezmgah Tekig igin yazrlmrgurrsT.

Hirezm'in ilk zamanlannrn tarihi iqin Eb0 Muhammed b. Mahmud b.
Muhammed b. Arslan el-Abbasi el-Hirezmi'nin (iilm. 5ffi/rryz - rtn)
Hirezm ile halkrna iit Bo ciltten meydana gelen biiyiik eserine gok tinem
verilecekti. Bu eserin muhtasar bir tertibi, on diirdiincii yiizyrl miiellille-
rinden ez'zehe6 tarafrndan yaprlmrgtrrt88 El-Beyyi' sebebiyle yukanda zik-
ri gegmigtir (bkz. s. z3). Hirezmi'nin kitabrndan yAkutl8e, dini ve felsefi
mezheplere dair meghur bir kitabrn yazan olan feylesof $ehristani hakkrn-
da faydah bir krsrm almryfirr{. Hirezmgahlar tarihi hakkrnda Kitib eele-
bi, seyyid sadreddin'in Tarih-i Hdrclmsaht isimli kitabrnr zikretmekte-
dir ter.
t6- Resmi vesikalar kolleksiyonu

Resmi vesikalardan meydana gelen iki kolleksiyon, Hirezmgahlar dev-
letinin tarihi igin son derece iinemli kaynak malzemesi ihtiva etmektedir.
(Fragmenta Histoicorum Arabicorum, Lugduni Batavorum r869-r87r, cilt II.) negredildi. Mis-
keveyh ismine ilive edilen "ibn"in yanhq oldu$unu isbat etme$e gahgr. isl6m Ansiklopedi-
rihdeki imzastz ibn Mislecvqh maddesinin sahibi aksini iddia eder ve Miskeveyh yahut Mug-
koye'nin miiellifin dedesinin adr oldu$unu siiyler. Zeylcilerinden, Kitib Qelebi (II,rgr) an-
cak Halife Miistazhir'in veziri Eb0 $uci Muhammed b. Hiiseyn (iilm.488lro95) ile Mu-
hammed b. Abdiilmelik el-Hemedini'yi zikreder. Eserinin adrnda Miskeveyh'inkine agrkga
bir telmih oldu$u halde Beyhaki, eserinden Tarih'il-Teminihin devamr olarak bahseder
(Tarih-i Befiah, cod. British Museum or. 3587, vr. re"). Beyhaki'nin ilimlerden bahseden
bagka bir eseri Berlin'de bulunmaktadrr, krg. Brockelmann, GAL, I, 324. Bundan bazr par-
galar Der Ishm'da (III,43 vd.) negredildi. Aynca bkz. Barthold, Bqhaki mad. i.A.; yakut,
hSad,Y, eo8-zrB (dogumu z7 $aban 4grgl5 Mayrs r ro6 Cumartesi, <iliimii 565,/r 169-r r7o).
187
Kr1. Rieu, Cataloguc, Suppl., roz b; Pertsch. Veqeichnis, 16z vd. (No. 9z); Wiisten-
feld tarafindan (Die Geschihtsschreiber, ro6) aynr miiellife isnat edilen krsa bir tarihi risale on
d<irdiincii yiizyrhn baqlangrcrnda yaztlmrgtrr (Elfachri, Geschichte des islamichen Reiehe aon ibn
etthi4lhaqa, negr. W. Ahlwardt, Gotha r86o).
rs Kitib Qelebi, II, rzg, VII, 655; Wiistenfeld, Dic Gcschichtssbcibcr,
9o; burada ya-
kut'tan yaprlan aktarmada g4r'i 342 olarak okumak lizrmdtr.
f8e Yakut, Mu'cem,
Ill, 343.
lm Yakut, hsad (V,
4tz)'da Zemahgeri'nin talebesinden (bkz. Brockelmann GAL, l,
z8g vd.) ve Mu'cem'de de (Index, VI, 586) defalarca adr gegen bir co$rafya kitabrnrn miielli-
fi olan Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed el-Umrini'nin (<;lm.56o/rr65) biyografisinde EbO
Muhammed b. Arslan'rn (buna bagka yerde, III, zrz, Ebi Ahmed Mahmud b. Arslan adr-
nr verir) HArezm tarihine dair (kendi eliyle yazrlmrg) aynr eserini zikreder.
rer Kitib
Qelebi, II, rz9. Yukarrda adr gegen (s.3o) Selguklu tarihgisi aynr gahrstrr. Do-
luda aranmasr lizrm gelen kaybolmug tarih kitaplarrnrn Sir Gore Ouseley'ye takdim edilen
el ile yazrlmrq arapga bir listesinde (bugiin London Oriental School'dadrr) Hamza isfaha-
ni'nin Kitdfu Bilddt curcdntle adh eseri zikrediliyorsa da (r4B) bu kitabrn adrna bagka yer-
de rastlamadrm.
KAYNAKLAR
Birincisinin adr yoktur. Tek yazma niishasr mevcut olup ewelce Lenin-
grad'da Drgigleri Bakanh$r'nrn Do$u Dilleri Enstitiisii'nde bulunuyordu.
Baron V. R. Rosen tarafindan iyi bir gekilde incelenmigtirle2. Vesikalann
gofu Sultan Sencer'in kitibi Miintecbbtiddin Bedi'in kaleminden grkmrg-
fir. Cuveyni, Sultan Sencer'in 542 (rI47) yrhndaki Hirezm seferini anlattr-
ken ondan da bahsetmektedirre3. HArezmgah il-Anlan adrna Ba$dad hali-
fesine gtinderilen dikkate $ayan mektuplea imideddin'in antolojisinden
ii$rendi$imize giire giir Vatvitres(iilm. 578/rr8iz) tarafrndan yaalmtgtrr.
Yine Hirezmgah adrna yazlan bagka mektuplar da belki onun eseridir.
Atsrz'rn mektuplan bilhassa enteresandlr. Bizrlannda Sencer'in sidrk te-
baasr oldulunu belirtir; bagka bir mektupta da Selguklu sultant aleyhinde
birgok ithamlarda bulunarak Atstz'rn isyanmt hakh giisterirte6. Bunlara
iliveten Sultan Sencer'in Tiirkistan hinlan ile miinasebetini aydrnlatan ve-
sikalannreT bizim igin iinemi biiyiiktiir.
ikinci kolleksiyon et-Tcacssiil ilr't-tcressilteE adtnt tagrmaktadrr.

Bahieddin Muhammed b. Mueyyed el-Ba$dadi'nin eseridir. Bu zit
Hirezmgah Tekig'in hizmetinde bulunmugtu. Hamdullah Kazvini'ye
g6reree, HArezmgah Muhammed'in emriyle idam edilen meghur $eyh
Mecdeddin Ba$dadi'nin kardegi idi. Miiellil girig krsmrnda kendisi hak-
krnda verdi$i bilgiye giire, iince Horasan'da NesA gehrinde .oturuyordu,
sonra Sultan onu ga$rrarak "Divanii'l-inga" reisli$ine tayin etti; arkadagla-
nnrn ricasrna ve Sultan'rn emrine, istemeden boyun e$erek son bir yrl
iginde yazd1;"rr vesikalan bir kitip haline getirdi. Kitap vezire takdim edil-
di2m. Metindenmr anlagrldr$rna giire vesikalar 578 - 579 (Ir8z-rrB4) yrlla-
te2 Colhetions scicntifqucs de I'Iwtitat des hngucs oriailahs, III, Lcs nanusoils pcrsans, Sa-
int Petcrsburg 1886, 146 vd. Burada gegidi vesikalann baghklannrn listesi yaprlmrgsa da so-
nuncusu unutulmugtur; krS. Mctinbr, 44. Bu yazma da Enstitiiniin biitiin yazmalan gibi
ilimler Akademisi Asya Miizesi'ne nakledilmigtir.
re3 Cuveyni, II, g. Bedi'in bir risalesi Cuveyni taraftndan zikredilir' I, B.
tM Metinln,3o vd. d.
7o. VawAt (Regid'iiddin Muhammed b. Ali el-Cclil) hakkrnda bkz. Browne,

tes Mctiabt
A Litetary History o! Persia,Il, 33o vd.; Gmndris da iranicln Phihlogie' II, 259 vd.
te6 Metinln,4gvd.
te7 Melinbr, z3-26.
re8 Katib Qelebi, II, 463; Catahgus ..... Lugduni Balaaorum,l' t6g-t72.
tw Mctinlcr, r53. Taih-i Gizidehin Browne negrinde burada eksiklik vardrr (ne metin-
de 788 ve ne de terciimede zr5 g6sterilmemigtir).
2m Mctinlzr,73.
2ot Metinln,71.
36 v.v. BARTHOLD
nna aittir; hilbuki bahsedilen olaylar, tarihgiler tarafindan bAzan gok da-
ha sonraki tarihlerde giisterilmigtir.
17
- S eyyahlar ve co$rafyacrlar
Tarihi bilgimiz pek az oldu$u halde maalesef seyyihlann verdi$i bil-
giler de bunlarr tamamlamamaktadrr. Onuncu yiizyrldan sonra arapga
co$raSa edebiyatr daha gok derleme tarzrnda idi. Bunlar umOmiyetle is-
lAm Aleminin batr btilgelerinde yazrlmrgtrr. On ikinci yiizyrhn seyyihlan
azdrr; bunlarrn arasrnda, $ihAbeddin Eb0 Abdullah (yahut Ebi Hnmid)
Ahmed el-Grrnati'yi zikredebiliriz. ispanyah olmasrna ra$men do$u mem-
leketlerini de gezmig, hatti uzak kuzeye, Kama Bulgarlan'nrn memleketi-
ne bile gitmigtir. Belh civannda "Ali'nin mezan' denilen mezann ortaya
grkanlmasrnr son derece enteresan bir gekilde anlatrr2o2.
Hicret'in takriben aluncr yi.izyrh ortalannda Sem'Ani (Eb0 Sa'dm3

Abdiilkerim b. Muhammed, iilm. 562/1166), Kitdbi'l-msdb2oa adh bir
liigit yazmrgtrr. Sem'ini, Merv'de do$du$undan, di$er eserlerinin yarunda
geyhlerin tarihini de kaleme almrgtrr. Yikut, Merv'de Sem'ini iilesine Ait
iki kiitiiphdne giirdii$tinii kaydederzos. Sem'dni eserinde, islim'a hizmet
etmig olan geyhlerin ve di$er gahrslann, meghur olduklan likaplanna giire
alfabe srasryle bir fihristini yapmak istemigtir. Her gahsa iit krsa biyogra-
fik notlar vardrr. Bu gahrslann likaplarr um0miyetle gehirlerin ve kiiylerin
adlarrndan ahnmry oldu$undan,Kitdbi'l-cnsdb, Ortaga$ cofraSasr bakrmrn-
dan da biiyiik bir iinem tagrmaktadrr. Yikut'un baghca kaynaklan arasln-
da yer alv. Yazar, kitabrna malzeme toplamak maksadiyle uzun seyahat-
ler yapmrg, 55o - 55I (rr55-rI56)'de206 Miveriiinnehr ile Hirezm'i gez-
miqtir. Buhiri207 ve Semerkant'ta208 kelam ile ilgili qeqitli dersler dinlemig-
mz Metinlcr,zI vd. Miiellif ile eseri hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, 1,477 vd.
[$imdi G. Ferraud tarafrndan Journal Asiatigue'de(cilt CCVII) negredildi (C.)].
203 Bazr yazmalarda ve basrh negriyatta Ebir Sa'd yerine Ebri Sa'id geqer (Meseli
ib.rii'l-Esi., XI, r5z).

20a Prof. Zhukovsky'nin terciimesinde (Ra<oaliny Staraoo Mema, 35) kitabr "SilsilenAme-
ler kitabr" ise de muhteviyatrna bakrhrsa ensib (tekili nisbe) kelimesi daha gok "aile adlarr'
manisrna geliyor.
205 Zhukovsky, Razaalinl,2, 34; krq.Yakut, Mu'eem, IV, 5og, zr.
206 Sem'ini, 6-r.:(Jl kelimesinde.
207 Sem'Ani, rLi.aJl ys \]UKJI kelimelerinde.
208 Sem'ini, crl(:6.l;Ll kelimesinde.
KAYNAKLAR
tir. Nesefde2@ takriben iki ay, Tirmiz'de2r0 rz giin kalmrgtrr. Ziyiret etti-
[i gehir ve kiiyleri zikrederken biraz bilgi verir.
Sem'ini'nin eseri edebiyat tarihi baktmmdan biiyiik bir iinem tagr-

maktadrr. Fakat miiellif, daha gok kelAmcrlann eserlerine iinem vermigtir
(giir R0deki gibi birkaE istisna vardtr)2rl. Ceyhini'nin adrnr hig zikretmez.
Bel'ami kelimesinde, yalnrz bu ismi tagryan vezirlerden Ebu'l Fazl Mu-
hammed'den2rz bahseder; onun o$lu ve Taberi tarihinin miiterciminden
hig bahsetmez2r3. ibn Hallikin'a giire2ra Sem'dni'nin eseri sekiz ciltten iba-
ret olup on iigiincii yiizyrlda pek nidir bulunan kitaplar arastnda yer ah-
yordu. Tarihgi ibnii'l-Esir tarafindan yaprlan iig ciltlik iizeti gok daha ge-
nig iilEiide kullanrhyordu2r5. Astl eser Prof. D. S. Margoliouth taraftn-
dan216 British Museum'daki elyazmasrndan faksimile olarak neqredilmiqtir.
Asya Miizesi Ki.iti.iphanesi'nde bulunan di$er bir yazma niishasr tam de-
$ildir2'7.
Yakut'un ($ihnbebbin Ebfi Abdullah el-Hamevi, iilm. 626/rzz9) co$-
raSa liigitr2tt gok bilindi$inden iizerinde durmayaca$rz. Yikut, bilhassa
Merv kiitiiphanelerinde bol malzeme toplamrgtrr. islim memleketlerindeki
gehirlerin hepsini ve ktiylerin iinemlilerini sayar. Arap alfabesinin iizellikle-
rinden dolayr tanrnmayacak gekilde tahrih kolay olan gehir adlanrun oku-
nu$unu dofru olarak tesbit etmege gahgmrgtrr. Bunda her zaman baganh
olamamrytrr; kitaplardan aldr$r gehir isimlerinde hatiya diiqmiigtiir. Qok
seyahat etmesine ra$men islim memleketlerinin hepsine gidememigtir.
Hirezm'e gitti$i hAlde Miveraiinnehr'e hig u$ramamrgtrr. M. J. de Goe-
je'nin hakh olarak belirttifi gibi2re, verdifi okunuglara kiiriiktiriine giiven-
2oe Sem'ini,,r,i*-:!l kelimesinde.
2ro Sem'an^, ct-t ',.Jl kelimesinde.
2rr Sem'ini,
6rslt ve .r+!l kelimelerinde.
2r2 Sem'ini, ,r-Ûl kelimesinde.
2ri Zhukovsky (Rapalinl, r8) yanhqhkla baba ile o$lu karrgtrrmigtrr.
2'4 ibn Hallikan, No. 4o6; de Slane terciimesi, II, r57.
2f5 Bunun baq tarafi Wiistenfeld tarafrndan neqredildi (Speeimen el-Lobabi siue Geneologt-
arum Anbum, Giittingen IB35).
2t6 Gibb Memorial Series, cilt XX.
2f7 Krg. V.R. Rosen, Notices sommaires des manuscrits arabes du music asiatQue, t46.
Miiellif ve eser hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, 3e9 vd.
218 Wiistenfeld tarafindan neqredildi. Yakut'un biyografisi von Kremer tarafindan (Czl-
turgcschichte, II, 433-436) yazrlmrqtrr.
2re istahri, VII vd.
3B V.V. BARTHOLD
memek lizrmdrr. Yikut'un bir de biografik liigitr vardrr. Bu eserde,

bugiin elimize gegmemig birgok kitaptan aktarmalar bulunmaktadrr. Prof.
Margoliouth tarafindan neqredilmigtirzm Zekenya b. Muhammed el-KazVi-
ni'nin (iilm. ffiz/ tzBg) kozmograffa ve coiraffaya dair eserini de burada
zikretmeliyiz. Wiistenleld tarafindan negredildi22r. Miiellit YAkut'un eseri-
ni kullanmrg ise de bAzr yerlerinde verdifi bilgiler Mu'ccmii'l-buWdida bu-
lunmaktadrr.
Saliyiiddin Eb0 Bekr Abdullah b. Omer, 6ro (rzr4) yrhnda Belh geh-
rinin tarihini ve co$rafyaslnr arapqa olarak kaleme almrgtrr.Bu eserde "geh-
rin giizellikleri, kurulugu, kanallan, afaglan, meyveleri, bahgeleri, gigekleri,
cimi ve medreseleri, halkrn goklu$u, evliyiya giisterilen htirmet, yollann
emniyeti, halkrn refah seviyesi ve hayatr, isiyigi bozanlara verilen cezalar"
iizerinde durulmaktadrr. Bu eser 676 Qz77) yrhnda adr bilinmeyen bir ga-
hts tarafindan miiellifin kendi elyazrsr ile yazrlmrg niishadan farsgaya gev-
rilmigtir. Bu terciimenin yazmasr Paris'te Bibliothique Nationale'de (Anci-
en Fonds Persan, rr5) bulunmaktadrr. Oradan ahnan bizr pargalar Sche-
fer' in Chrcstomathie Persanc lndayayrmlanmrgtr222.
Muhammed Avfr, Ccodmiil'l-hikQdt uc bodmiii'r-rio@6t adh antolojisini

625 (Izz8) yrhnda Hindistan'da tamamlamrgtrr223 Miiellif genglifinde gok
seyahat etmi$ ve Buhiri2za ile HArezm'i225 giirmiiEtiir. Verdi$i haberler-
den bizim igin en iinemli olanlan, Karahdnhlar ve bilhassa Tamgag Hin
ibrahim b. Nasr ile ilgili hikiyelerdir. Bu hikiyeler oldukga goktur226.
Bunlann drgrnda kitabrn bir biiliimii tarihe (I. biili.im, 5. fasrl) bir biiliim
de cofra$aya iittir (IV. biiltim, 16. fasrl). Co[rafraya iit b,iiltimde DoSu
no irSddi'l-Erib
fi naifet'it-edib, Gibb Memorial Series'de (cilt VI) negredilmigtir. Kay-
bolan ciltlerin bulundufiu riviyet edilmektedir; bkz. Margoliouth'un islamiea'daki (I, ciiz r)
makalesi.
22t Acdibii'l-mahlukat oc asArn'LBihd, negr. F. Wiistenfeld, Giittingen 1848-1849; eser
hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, 48I ; Browne ., A Liwary Hisnry of Pasia, ll, 482.
222 Schefer, Chrcstomathie persane, I, 66-rc3; Notlar, 63-68.
223 IX, 263 vd. Miiellif ile eseri hakkrnda bkz. Browne, A Litcrary History oJ
/apiski,
Percia, ll,
+77 vd.; Grundriss da iranischm Philologie II, zr3, 33o, 332. Aktarmalar ve ilAveler
igin bkz. Marquart, Alttirhischct Diahktstudirn, indekste Muhammed i Awli kelimesi. H. Ni-
zimeddin'in Cnamiii'l-hik6ydl hakkrnda bir araqtrrmasr yakrn zamanda Gibb Memorial Seri-
es'de grkacak (G.).
22a Metinlcr, gg.
225 Metinhr,9&.
226 Mctinla, 84-87.
KAYNAKLAR
Asya ve Tiirk boylan hakkrnda verilen haberler bilhassa dikkate de$er.

Mesela Uygurlar'dan bahseden ilk iranh mtiellif odur227.
Muhammed b. Necib Bekrin, Hirezmgah Muhammed (rzoo - rzzo)

adma farsga Cihdnndme adiyle bir eser yazmr$trr. Bugiin yalnrz iki yazma
niishasr bilinmektedir228. MAveriiinnehr'in cogra$asr ile Kara-Hrtiylar'rn
tarihi hakkrnda dikkate de$er bilgi ihtivi etmektedirz2e.
rB-HaydarRAzi
Yukarda adr gegen tarihgi Cuveyni, MiverAiinnehr'i ele gegiren Kara-
Hrtaylar'rn tarihini vermigse de, bu bilgiler yanhg ve birbirlerini tutmamakta-
drr. Bununla beraber daha sonraki tarihgilerin hemen hemen tek kayna$r-
drr. Kara-HrtAylay'rn hikimiyetlerinin geniglemesi ibnii'l-Esir tarafrndan
genig bir Eekilde verilmektedir23o. Nargahi'nin Taih-i Buhdrdsna ilive ola-
rak23l Schefer, "bilinmeyen bir miiellifin on altrncr yiizyrhn sonunda yazrl-
mrg bir kitabrndan ahnmrg" olan Karahinhlar ve Kara-Hrtaylar hakkrnda
bir biiliim yayrmlamrgtrr. Bu eser, Haydar b. Ali Hilseyni Rizi'nin on ye-
dinci yiizyrhn baglangrcrnda yazmry oldu$u "Taih-i Hafiaii,in aynrdrr.
Schefer tarafindan negredilen metin, Taih-i Haydar?nin Berlin'deki yaz-
maslnrn aynr oldu$u232, Berlin'de rBgE yrh yaz mevsiminde yaptr$rm araq-
urmada ortaya gftmr$tlr. Haydar Rizi'nin eserindeki bizr tafsilat ve isim-
ler Cuveyni'de yoktur.
B. MOGOL ISTiIASI DEVRi

I -QaIdaq Sinliler ve Miisltimanlar
Mo[ol istilisr, Mofollar'rn zapt ve tahrip ettikleri bi.itiin memleketle-
rin tarihgileri tarafindan iqlenmigtir. Bu konuda daha ziyade islim ve Qin
221Metinbt, 99. $imdiye kadar bilindi$ine giire rr4l yahut.,1-9rr-9lismi, Arap edebiyatrn-
da ilk defa Mahmud Kiggiri'nin Dbdnu Lilgat'it-Tiirllinde gegmektedir (on birinci yiizyrhn
sonu).
/apiski,lX,3oz vd. ve X, tz4.
228 IG$.
22e Metinla, Br vd.
230
ibnii'l-Esir, XI, 55 vd.
23r Nargahi, ll, z3o-243.
232Pertsch, Vcrzcichniss, No. 4r8 (s.4ro). Krg. Rjgu Cataloguc, Suppl6ment, uo vd. (Bu-
rada tarif edilen British Museum yazmasrnda Haydari'nin eserinin adr, Schefer'in yazmasl-
nrn aynrdrr: (Mccma'el-Teodni). Krq. Barthold, Haydar b. Alimad.i.A.
V.V. BARTHOLD
kaynaklanna, bizr nidir ahvalde de Ermeni kaynaklanna233 miiracaat et-

mek zorundayz. Mi.iracaat edebilece$imiz miistakil Qin kaynaklanndan
birisi, r zzt'de Sung (Gi.iney Qin) devleti tarafindan Qurge aleyhine Mo-
$ollar ile ittifak yapmak igin elEi olarak gtinderilen Meng Hung'un rapo-
rudurz3a. Di$er seyyahlardan bizrlannrn verdikleri haberler Dr. Bretschne-
ider'in kitabrnda toplanmrgtrr235. Bunlarrn en faydahsr Taoist rahiplerden
Q'ang Q'un'un seyAhat notlandr; talebesi tarafindan yazrlmrgtrr. Rusgaya
terciimesi yaprlmrqtrr236. Miisliimanlar gibi Qinliler de Mo$ollar'm ztil0m
ve tahribatrnr renkli tasvirlerle anlatrrlar. Fakat, Mi.isliimanlar'rn dini taa-
subu, birkag istisnasr ile, giiEebeleri Orta Asya'nrn yerlegik halkrndan ayr
ran diigmanh$r giirmelerine engel oldu ise de Qinliler'in Mofollar hakkrn-
daki fikirleri daha tarafsrzdrr. Qinliler eski kiiltiirlerine olan ba$hhklarrna
ra$men giigebelerin hil ve taurlanndaki sadeli$i be$enirlerdi. Bu gibi hal-
lerde Mo$ollar hakkrndaki giiriigleri, klisik Avrupa yazarlanmn Germenlar
ve iskitler hakkrndaki giiriiglerini hatrrlamaktadrrlar."onlarda en eski qag-
larrn hal ve tavrrlarrnrn izleri kalmrgtrr. onlara yazrh bilgi brrakilmamrgtr.
Onlar asrrlarca kaygusuz ve kendi hallerinde yazmrglardrr" 23T. Meng
Hung, Mo$ol vahgilerinin hallerinde "eski ga$lann bozulmamrg idetlerini"
giirdiikten bagka Qin ktiltiiriiniin tesiriyle bu sadeli$in bertaraf edildifine
i.iziiliir: "Yazrk ki, gimdiki hocalan, kendi memleketlerini terkeden King
devletinin memurlarrdrr. $imdiki kargagahktan (yAni sadelikten) grkma$a
baqhyorlar. Tabii (yini gerEek) semavi emirleri ortadan kaldrnyorlar, aga$r
bir kumazh$a meylediyorlar. Ah ne kiitii bir hal ! " 238.
23r Patkanov'un terciimelerine gore (Istoiya mongoloa inoka Magakii, XIII, V, Saint Pe-
tersburg fi7t; islorila mongoloo po armyanskim istognikam, Saint Petersburg, 1873-74, iki kr-
srm).
zta Trudy, krsrm IV. Bu krsmrn gince
adr "Mong ta pq lu"dur. Vasiliev'in rusga
terciimesi, Prof. Pelliot'nun g,iiriigiine gore (Journal Asiatique, II, XV, r3o) iyi bir tercilme
degildir.
235 E. Bretschneider, Mediaeztal Researches from Eastem Asialie Sources, London, r8B8 (ye-
ni baskrsr rgro), cilt L
236 Pekin Misyonu
Qahsmalan, cik lY .
231
Pekin Misyonu Qahsmalan, cilt IV, 289.
ztg Trud1, IV, z3z. Mo$ol tarihi hakkrnda di$er
Qin kaynaklan igin bkz. Bretschnei-
der, I, r8o vd.; Pelliot, Joumal Asiatiguc, II, XV, r3o vd. Pelliot'ya giire Mong ta pq ludan
sonra en eski eser Hsi ta ge /io'dur ve tz37 yrhna ait bir aErklamasr vardrr (bu eseri Bretsch-
neider zikretmemiqtir). Palladius tarafindan terciime edilen Huang Tuan seng ts'in geng lu, on
dijrdiincii yiizyrla aiuir (Bretschneider, I, t9+) Pelliot, Journal Asiatique, II, XV, r3o); pelli-
ot'ya gdre (s.r64) umumiyetle Regidiiddin ile birbirine uymaktadrr, fakat metin k,ijtiidiir
(s. r 76).
KAYNAKLAR 4r
Mo$ol istilisrnr yazan islim tarihgilerinden iigii bu devir ile ga$dagtrr-

lar: ibnii'l-Esir'in meghur el-Kdmil fi't-Taih'i23e Minhiceddin Eb0 Omer
b. Siriceddin Muhammed el-C0zcini'nin Tabakah N6sutsi2{ ve $ihi-
beddin Muhammed b. Ahmed en-Nesevi'nin d,e Sireti's-Sultan Celdleddin
Mngubirtt (yahut muhtemelen Menkubirni)'si2a1. Bu iig tarihEiden hig bi-
risi, Qingiz HAn ile kumandanlannrn seferlerinin tam bir tarihini yazma-
ml$tlr. Her iiEii de iiyle yerlerde bulunuyorlardr ki, o karrgrk zamanlarrn
olaylanrun ancak bir krsmrnr ii$renebildiler. ibnii'l-Esir Irak'ta yagryordu.
Tiirkistan'da cereyan eden olaylar hakkrnda genig bilgi tophyamazdr. An-
cak bir kag hadiseyi, Buhiri ile Semerkant'rn zaptrnr giiziiyle giiren gahit-
lerin anlattrklarrndan nakleder. Nesevi istilA esnasrnda Ailesinin malikAne-
sinde oturuyordu. Ancak Harezmgah CelAleddin rzz3 yrhnda Hindis-
tan'dan diindiikten sonra onun hizmetine girmiqtir. Krsa zaman iince Hi-
rezm devletinin yiiksek memurlarrndan bir kag kigiyle temas etmig oldu-
$undan memleketin ig ve drg igleri hakkrnda Eo$unlukla onlarm afzrndan
dikkate deger bir gok bilgi nakleder. Anayurdu olan Horasan'rn o devirde-
ki durumu hakkrnda en geniq bilgiyi Nesevi'de buluruz. Fakat askeri olay-
lar, onun kitabrnda, bagka kaynaklara nisbeten daha krsa anlatrlmrgtrr.
C0zcdni SBg (rrg3) yrhnda diinyaya gelmigtir. Gurlu emirlerinin hizmetin-
deydi. Bu sebeple Afganistan'da gegen olaylarr bilhassa genig olarak ver-
mektedir. Bir kalenin miidafaasrna bizzat katrlmqtr. rzzT'de Hindistan'a
giderek baq kadrhkta bulunmug ve 658 (rz6o) yrhnda eserini tamamlamrg-
trr. BAzr seferler hakkrnda, meseli Cugi'nin lJtrar'dan hareket ederek Sey-
hun'dan aga$r inigine dair iig tarihgi de tek kelime bile siiylemezler. Nisr-
reddin Tfisi (iilm. n74), ltc-i ithA6 adh eserinin baqlangrcrnda Qingiz
2re ibnii'l-Esir'in Mo$ol istilisrna dair krsmr Baron V.G.

Tiesenhausen tarafindan rus-
gaya gevrildi (Sbornik materialoa, olnosysehikhsya h istorii lolotoi Ord1, Sainr Petersburg 1884,
r).
2a0 Kitabrn
Gurlular, Kara-Hitiylar ve Moiollar tarihine Ait krsmr Kalkuta'da rB64'te
negrcdildi (Tlu Tabaqdri i,t6ni of Aboo Omar Minhdc al-din.... al-Jau{ani, neEr. W. Nassau
Lees, Mawlawis Khadim Hosain ve Abd al-Hai). Binbaqr Raverty tarafrndan ingilizceye qevril-
di (The Tabakit-i Nisrri, London rBBr); genig notlan vardrr. indeksi ayrrca rBgT'de basrldr.
2a1 N6sevi'nin kitabr
O. Houdas tarafrndan fransrzca terciimesi ile birlikte neqredildi
(Vie de Djelal-eddin Mankobirti, I, cilt arapga metin, II. cilt fransrzca terciimesi ve notlar, Pa'
ris rBgr-rBg5). Miiellif hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, 3rg. Eser, ibn $rhna tarafrn-
dan Muhammedii'l-Miingi'nin Tarihi't-Tataz adr altrnda zikredilir. libnii'l-Esir'in Mrsrr bas-
ktsrnrn kenarrndaki metin, IX, 86; miiellif ve eseri hakkrnda bkz. Brockelmann, II, r4r
vd.); ismail ibnii'l-Esir (bkz. Brockelmann, I, 34r) miiellife ibnii'l-Miingi adrnr verir (MS.
British Museum Or. 79r4, vr. 46r').
V.V. BARTHOLD
Hin'dan Hfilig0'ya kadar Mofol tarihini gok krsa bir gekilde vermekte-
dirzaz.
z-Cuveyni'nin Eseri
Alieddin Ati-Melik b. Muhammed Cuveyni (iilm. 68r/r zB3) Tarih-i
Cihdn-gugfu adh kitabrnda Mo$ol seferlerini genig olarak anlatr. C0zcA-
ni'nin eseriyle aynr zamanda yazrlmrg ise de2a3 miiellifi gok daha geng ol-
du$undan Mo$ol istilisiyle ga$dag sayrlmaz. Bununla beraber olaylara ga-
hit olan yaghlann riviyetlerini kullanmrg olabilir. Tarih-i Cihiln-giSfu Mo-
follar'rn tarihini Hiilag0'nun ismaililer'e kargr seferine kadar getirir. BAzr
yazmalarda2aa Ba$dad'm iggaline dair bir krsrm "zeyl-i kitab" olarak ilive
edilmigtir. Cuveyni, Hirezmgahlar devletinin tarihini de eserinde vermigtir
(bkz. s. 4r). Bu eserin Mofollar tarafindan Miveriiinnehr ve Horasan'rn
iggaline iit losmr Schefer'in Chrestomathiz Pasanc'rnd,anegredilmigtir2as.
Cuveyni'nin eseri, heniiz lAy:'Jr. oldufu gekilde takdir edilmemigtir.

D'Ohsson, mtiellifi, vatanrnr mahveden Mo$ollay'r mtibala$ah bir gekilde
methetmig ve fazla a$rr bir usl0p kullanmrg olmakla itham eder. Aynr ta-
rihgi eserin iyi taraflanna tinem verme$i hig diigiinmeden miiellifin "olay-
larr aydrnlatmakta gerge$e fazla iayet etmedi$ini ve olaylann anlahlma-
srnda srra giizetmedi$ini" ilive eder. Mo[ollar'r methetmekte agrn gitti$in-
den dolayr takbih etmekte haksrz oldu$u, Histoirc dcs Mongob\t ilk tenkit
eden Abel-R6musat tarafindan ortaya konmugtur26. Hakh olarak ileri
siirdi.i$i.i gibi, o zaman bugiln bizim verdifimiz mani ile bir "vatan" siiz
konusu olamazdr. Ustelik harp esnasrnda garesiz, gekilen rzdrraplar istisna
edilirse iran halkr, Mo$ol idaresi altrnda HArezmgahlar devrindekinden
gok daha selil de$ildi. Onlan methetmekte ve tumturakh bir iislfip kullan-
makta Cuveyni'nin kullandr$r dil, iran tarihgilerinin biiyiik go$unlufiun-
2a2 Bu kitabtn British lr{useum'daki
niishasr (Add. 7698) Rieu tarafrndan (Catalogue,
454) anlatimrstrr. Aynr miiessese tarafindan ahnan ikinci niishasr (Or. 7464) daha eski ve
daha dogrudur; aynca genig bir tarihi girigi vardrr. Mi.iellif hakkrnda bkz. Browne, A Lite-
rury History of Persia, ll, 484; Grundriss der iranischen Philologiz, II, 344 ve 348.
2a3 Buna raimen Raverty (Tabakah Nanrt, 96l, Taih-i Cihin-gz;d1 miiellifini Crizci-
ni'den "bir ili iiq asrr" sonra ya$ayan yazarlar arasrna koymugtur.
2aa
Meseli Petrograd Um0mi Kiitiiphanesi'ndeki yazma, lY, z, 34. Muhammed Kaz-
vini'ye giire (eserin neqrindeki girig LXIII) bu zeyl NAsrreddin Tirsi'nin eseridir; fakat
Browne (A Literary History of Persia, lII,66), ancak "belki bagka bir el tarafindan ilive edil-
migtir" der.
2as
Schefer, Chrcstomalhic pasana, II, r ro-r6o.
2ab
Nouueaux milanges asiatique, l, 437.
KAYNAKLAR 43
dan farkh de$ildir. Tarihginin anlatrg taranda da aynca bir eksik giirme-
dik. Malzemesine tamamiyle sahip de$ildir; verdi[i haberlerde bAzan agrk-
ga tenakuzlar giize garpmaktadrr, fakat bu husOsta Regidtiddin de dahil
sonraki tarihgilerin eserleri daha iyi bir seviyede defiildir. Umumiyetle
miiellifin, olaylan genig ve gerge$e uygun olarak verme$e gahgtr$r inkir
edilemez. Cuveyni'nin Regidiiddin ve Vassifdan gok iistiin olmastntn se-
bebi, Mo$ol imparatorlu$unun pargalanmamrq oldu$u zamanda ya$amr$
bulunmasr ve Tiirkistan, Mo[olistan ve Uygur iilkesini bizzat giirmiig ol-
masrdrr. Kaynaklannrn verdifi imkin gergevesinde biitiin imparatorlu$un
tarihini vermefe gahgmrgtrr. Halbuki Regidiiddin ile VassAf dikkatlerini da-
ha qok iran Mo$ollan'na ve krsmen de miittefiki Qin'e gevirmiqlerdir. Qa-
fatay memleketine gelince, bu tarihgiler orada cereyan eden olaylar hak-
krnda gok az bilgiye sahip olduklan hal{e Qa$atay'rn ilk haleflerine dair
Cuveyni'nin verdi$i haberleri kullanmamrglardrzaT.
Cuveyni, baglangrgta Mo$ollar'rn siizlti riviyetlerini kullandrfr gibi2a8,
muhtemelen yazrh rivayetlerden de faydalanmrftrr. Bazr ifadelerinin ash
Mo$ollaCa ait oldu$u gtiri.ilmektedir2ae. Halbuki Regidiiddin, Mo$ollar'm
yazrh kaynaklannr daha qok kullanmrgtrr.
3-Mo$ollar'da Edebiyat
Qingiz Hin zamanrndan iince Mofollar'rn yazrh vesikalan olmadr$r
bilinmektedir. Uygur alfabesini kabul ettikleri zaman ilk tince "Qingiz
Hin'rn Nizamnimeleri"ni (yini onun tarafindan tasdik edilen milli fikirler
ve idetleri" toplamak igin kullandrlar. Yalnrz biitiin imparatorluk halkr
defil, hinlann kendileri de buna uymak zorunda idiler. Qingiz Hin'rn
2a7 Bu biiliim Defr6mery tarafindan fransrzca terciimesiyle birlikte neqredildi (Joumal
Asiatiquc,4. seri, XX, 3Br3BB, 399-406). Cuveyni'nin eserinin gimdiye kadar tam bir neqri-
nin olmamasr, Browne'in hakh olarak dedi$i gibi (A Likrary History ol Pcrsia, lI' 473) "rcza-
letten bagka bir gey de$ildir". $imdi iki cilt halinde Mirzi Muhammed Kazvini tarafindan
Gibb Memorial Series'de (XVI) negredilmi5 olup birinci ciltte Prof. Browne tarafrndan
terciime edilen geniq bir girig vardrr. HAli negredilmemig olarak yalntz ismaililer'in tarihi
kaldr. Krg. Barthold, Cuoeyni, mad. E.I.; Browne, A Litcrary Hktory ol Petsia,III,65 vd.
'6 Krf. meselA (Cuveyni, I, zB). ;t o-!.: ;:- .l);. il"c' ,l
Cuveyni, Gilyiik'un tahta gegmesinden iinceki olaylardan bahsederken (I,I97) Ku-
2ae
tin'a sr$rnan bazr asrlzAdeleri teslim etmesini isteyen annesine Kitin'rn sert bir cevab ver-
di$ini nakleder.
Mo$ol hikiyesinde Qingiz Hin'r kurtaranlar aynr benzetmeyi kullanrrlar (Pekin Miyo-
nu Qahsmalan, IV, 43): .Qayla$rn kovaladr[r kug srk otlar arasrna gizlenince otlar onun ha-
yatlnl kurtarrr; ot b<iyle yaplnca bize sr$rnan bir adama yardlm etmezsek ottan daha defer-
siz olurduk'.
44 V.V. BARTHOLD
"Biiyiik Yasa'sr2s0 biiylece ortaya Erkmrgtrr.Yasa'nrn yazrh niishalarrndan

birgok tarihgi bahsettikleri gibi Cuveyni de ondan siizetmigtir. Onun ver-
di$i bilgilere giire, kanunlar yapraklar iizerine yazrh olarak hanedarun
baghca iiyelerinin hazinelerinde saklanrrdr. Yeni bir hin tahta grkrnca, or-
du bir sefere giinderilince ve devlet erkanr iqleri miizakereye davet edilince
bu yapraklar ortaya qrkanlrr ve bunlarda yazrh olan hiiki.imlere giire hare-
ket edilirdi2sr. Tarihgilerden her hangi birinin Yasa'nrn bir niishasmr
giiriip gtirmedi$i bilinmemektedir. Yasa'da bulunan htiki.imlerin en genig
izahr Mnrr tarihgilerinden Makiizi'de2s2 (Iakiyiiddin Ahmed, iilm. 845/
t44r - t44z) bulunur.
Bununla beraber Mo$ollar, hinlannrn siiylediklerini yazmak ve
iiliimlerinden sonra onlarr go$altmak idetini Qinliler'den almrqlardr. Bu
gibi notlann ancak hdnrn istedi$i zaman tutuldu$u ve bu gibi durumlarda
s6zlerini giir tarzrnda yahut secili olarak siiylemefie iizendi$i diigiiniilebi-
lir2s3. Bu stizlere tiirkge "bilik' (bilgi) adr verilirdi. Qingiz HAn'm bilikleri
aragtrnlrr ve tifretilirdi. Bir defasrnda Qin'de tahta gegme meselesi, bu bi-
likleri tam manAsiyle bilen aday lehine halledildi25a. Qingiz Hin'rn bilikle-
rinden bAzrlan Reqidiiddin tarafrndan kitabrnrn bir ilivesine ahnmrgilr2s5.
Mo$ollar'rn parlak zaferleri milli duygunun geliqmesine yardrm etti$i

gibizso bunun tesiri altrnda Mo$ollar ile hinlarr, milletlerinin tarihini bil-
mek ve atalannrn biiyiik icraatrnr unutulmaktan kurtarmak istediler. Tarih
ile efsane arasmdaki farkr Mofollar, di[er ilkel kavimler gibi pek az bilir-
2s0 Yisi (kanun, nizam): tam qekli jL.Jl (mo$olca Casak) ibn Batt0ta tarafrndan (III,
4o) kullanrlrr. Vassif bagka bir tabir kullanrr (Um0mi Ki.itiiphane yazmasr, Y, 3, 24, vr.
ggo,;ei; Hammer-Purgstall, Geschichte dcr Goldenen Horde, r$g, Tundsehin); Ulu! Beg'in
Taih-t Erba'a U/as'unun muhtasar niishasrnda hiE anlaqrlmaz bir tabir kullanrlmrgtrr: s--3
w/l (Cod. Mus. Brit. Add.26, rgo, vr.56). Bkz. Barthold, Persidskaya nadpis'na sQcnye mecheti
Manuchz, ryrr (Aniyskala Serila, No.5),3r. Burada bagka bir tabir olan "tankgal yarh!"
VassAltan allnml$tlr.
l
25r Cuveyni, I, I7 vd. Krg.
Quatrembre, Mongob, CLXI.
2s2 Arapqa
metin ile fransrzca terciimesi S. de Sacy tarafindan (Chreslomathie Arabe, z.
baskr, II, 58 vd., 16o vd.; rusga terci.imesi ise Prof. Berezin tarafrndan (Ogerk unutrennlauo us-
troislua ulusa QuEima, Saint Petersburg 1863 f Trud1, krsrm VIII). z5-3I ) yayrnlanmrgtrr.
253
Regidiiddin, r95.
2sa D'Ohsson, Histoire des Mongols,II, 5o6 vd.
2ss Trudy, XV, rzo vd. Prof. Berezin (Trudy, XY, r73) ile Prof. Vasiliev (/apuki, IV,
38r) yanhghkla bilikleri fasa ile karrgtrrrrlar.
256 Volentes
nomen suum, hoc est Moal, exaltare super omne nomen (Recueil de uoya-
ges ct de mimoires, publ par la Soc. de g6ographie, Paris r 839, IV, e5g).
KAYNAKLAR
lerdi. Mo$ollar'rn hocalart olan Uygurlar'da bile gergek tarihi eserler ol-
madr$r kuwetle muhtemeldir. Cuveyni ile Regidiiddiin, onlartn kitaplarrn-
dan milletlerinin mengei hakkrnda ancak hayali efsaneler naklederler2sT.
Qingiz Hin ile ecdidr, silih arkadaglan ve imparatorlufun tegekktilii hak-
krndaki muhit ve srnrf temayiilleri v.s. gibi tesirler altrnda gegitli qekilleri-
nin ortaya grkmasr zaruii idi. Bu efsanelerin ilk iince ne zaman yazlma$a
baglandr$rnr belirtmek giigtiir. Regidi.iddin'in hikiyelerinden birine giire
Qa$atay'rn Qinli veziri, bu makama tayin edilmeden ijnce bile Qingiz
Hin'm seferlerinin tarihini igine alan biiyle bir listeye sahipti258. Mo$olis-
tan'da tz4o'ta yazlan bir eserin ash ile birlikte gince terciimesi elimize
gegmiqtir25e. Prof. Berezin'in bu esere "Qin-Mo$ol VekayinAmesi" adtnt
vermesi pek do$ru de$ildir. Olaylar yrl srrasiyle anlatrlmadr$r igin bilti.in
vekayinimelerden aynhr. Kronoloji son derece miiphem ve karrgrktrr. Bi-
zim giiriigiimiize gtire bu garip eser, kahramanhk destantntn mahsulii ola-
rak kabul edilmelidir. Baghca kahramanlar, yazar taraftndan Qingiz HAn
ile Ailesinden daha Eok sitayiglere mazhar olmugtur. Yazara giire Qingiz
HAn, heniiz Eocuk iken kardeqini iildiirmilg; bundan dolayr annesi' biiyiik
ofullannrn u$radr$r zulme iiziilerek onlarr yrrtrct hayvanlara benzetmig2@,
Qingiz Hin daha sonra sadtk ugaklarrndan birisini haince iildiirmiig26t'
,,qahsi bir kinden dolayr sadrk ve fedakAr" bir silih arkadagrnr
Ogedey de
"gizlice iildiirmiiq" olmakla itham edilir262. Di|er taraftan yazar, kahra-
manlann iddialarrnr kayttsrz $artslz tasvip eder; bunlardan biri, Qingiz
HAn'tn her hususta fikrine uyulmastnt agrkga istemig263 olmastdtr, Qingiz
HAn'rn a$zrndan hirun muhafizlanna, yini asketr aristokrasiye hi.irmet ve
riayet giisterilmesi tavsiye edilir26a. ideal bozkrr kahramarunm yilmaz cesa-
2si Radloff, Das Kudatku-Btlt*, XXV vd. XLI vd'; aynr miiellif, K aoprosu ob uigurah, 4o
vd.,56 vd.
258 Regidiiddin, I95.
25e Mo$olca asltna dair bkz. A.M. Pozdyeev'in makalesi (Saint Petersbury,
/ap. Russk,
Arheot. Ob. IB83). Mo$olca adr iqin (Mongolun nigusga tobfyan : Mogollar\n Gtzli Taiht)
bkz. Prof. Pelliot, Tung Pao, XIY (rgI3), I3I vd. Palladius'un qinceden nrsqaya terci.imesi
(mofiolca ash o zaman bulunmamrgtr) Pekin Misyonu Qahsmalan iginde yayrnlanmrqtrr (cilt
IV). Mo$olca ashnr Pozdnyeev rusga neqredecekti; qimdi de Pelliot tarafindan negredilecek-
tir (bk. Jounal Asiatiquc'deki va'di, II, XV' I3z).
m Pckin Misyonu Qahsmalan, IV, 39 vd.
261 Pekin Misyonu IY, 69.
Qahsmalan,
262 Pekin Misyonu
Qahsmalan,IV, r5g.
263 Pe kin Misyonu
, 6r.
Qahsmalan, lY
26 Pekin Misyonu Qahsmalan,IV, Izg.
46 V.V. BARTHOLD
reti, milletinin bagkanrna sarsrlmaz ba$hh$r, sonsuz miikrimli$i manzume-

de kuwetli bir gekilde belirtilir265. Harici olaylar hakkrnda yazar, Do$u
Asya'da cereyan eden savaglar tizerinde daha gok durur ve Mofollar'rn
batrdaki selerlerine ancak bir kag kelime ile temas eder.
4-Ytian - 9i
Mofol ananesinin iranhlar ve Qinliler tarafrndan yeniden iglenmig
olarak bize intikal eden resmi geklinde aynr malzemeyi bagka bir rErk al-
trnda buluruz. Qin'deki Mo$ol imparatorlan tarafindan Mofol tarihinin
iglenmesine iinem verildi$ini biliyoruz; meselA imparator Kay-san zama-
nrnda (r3o&r3rr) Mo$ollar'rn bir resmi tarihi yazrlmrytrr266. Mo$ol haki-
miyeti nihayete erdikten sonra hAnedanrn Qin ideti iizerine genig bir tari-
hi (Yiian $i-Yiian siililesi tarihi) meydana getirildi. Bu tarihin qimdiye
kadar ancak muhtasar bir tertibi batr dillerine gevrildi26i. Avrupa sinolog-
lannrn eserlerinde Yi.ian-$i'nin tam metninden bAzr stizler nakledilmigtir.
Bunlar, eserin. tamamrnrn terciime edilmesi halinde Eok krymetli bilgiler
bulabilecefimizi giistermektedir.
5-Regidi.iddin
iran'da Mo$ol tarihinin yazilmasr Gazin Hnn (r295-r3o4) tarafindan
Vezir Regidtiddin'e verildi. Regidiiddin Fazlullah b. imndiiddevle Ebu'l-
Hayr'm meslegi tabiplik oldu$u halde kelim ilmine dair gok eserler yaz-
mrgur26E. Abika Hin'm saltanail esnasrnda (r265-rz8z) devlet memuriyeti-
ne girmiqtir. 6gZ (tzgB) yrhnda vezir oldu. Gazdn ona, halkrn okuyabilece-
$i bir Mo$ol imparatorlu$u tarihini yazmasrnr emretti26e. Mo$ollar'rn res-
26s
Temugin'in asrl kurtancrsr Sorhangira'mn evinin tarihni bu manida anlamak lizrm
geldi$i agrktrr: "Evi, akgam karanhlrndan gafak vaktine kadar devam eden krsrak siitiinii
galkalamaktan grkan giiriiltiilerden ta uzaktan tanrnrrdr" (Pekin Misynu Qaltsnalan, lY 43).
Palladius tarafrndan ileri siiri.ilen edebi izahat (a1nt esn, rBo): "Krmrz yahut garap yaprmiyle
belki Sorhangira iilesi miikellefti", pek do$ru degildir.
266 Abel-Rmu sat, Nouaeaux milanges asiatiques, Il, 3.
267 iakins, istoiya pcrqh gcQrch hanou k doma Qingkooa. Saint Petersburg, r8u9; Doug-
las, Tlu Life of Jcnghi Khan, l-ondon 1877. Yiian-gi'nin yazrhgr ve muhteviyatr hakkrnda
krq. Brctschneider, Mediaeoal, I, r8o-rgr. Di[er gince kaynaklar igin bkz. Pelliot, Jounal
Asiatiqqa II, XV (rgzo), r3r vd.
2d Regidiiddin'in hayah ve eserleri hakkrnda bilgi, Canii't-tco6rihTn
Quatrembre ta-
rafindan negr ve terciime edilen krsmrn giriginde bulunmaktadv (Mongoh, I.). KrE. E. Bloc-
het, Inlroduction i I'historie des Mongols par Fadl Allah Rachid ad-Din, Leyden-London rgro;
Barthold, Mir islama, I, (rgre), 56-ro7.
26e D'Ohsson'a gore (Historb
des Mongok, I, XXXV) miiellif bu emri 7oz (r3oz-r3o3)
yrhnda aldr. Bu tarih Quatremdre'de yoktur.
KAYNAKLAR +7
mi vekayinimesi devlet hazinesinde sakhydr. Regidtiddin'in tarihne gtire

bu vekayinAme, Mo$ol dili ve alhbesiyle yazrh olup ayn pargalardan mey-
dana geliyordu. Bunlar hig bir zaman bir srraya konmamrgtr. Kitap mu-
kaddes sayrldr$rndan kimse el siirmezdi, tarihgiler de kullanamazlardr; bil-
gileri "basit halktan alrrlardr'270. Tarihqimiz Tayciut kabilesini anlatr-
ken27r "daima hinrn hazinesinden en yaqh emirlerin elinde muhafaza edi-
len Altrn De[ter"denz72 (Altan Depter) bahsettifi zaman muhtemelen bu
vekayinimeyi kasdetmigtir. On beginci yiizyrlda Mo[ollar'rn ensabmr ya-
zan bilinmeyen mi.iellif, Ogedey'in (bitikEi denilen) memurlarrndan birin-
den bahsederken gu giiri.iglerde bulunur273. "...kabilesine mensuptu; Qin-
giz Hdn'rn Alhn Defter'rni saklarlardr. Onun ve hiikiimdarrn ailesi drgrnda
hig kimse bu kitabr giirmemigtir" 27a. Regidiiddin, Tacikler'den sayrldr$r
igin Mo$ollar'rn mukaddes vekayinimesini do$rudan dofruya kullanmrg
olmasr pek miimkiin giiri.ilm-iiyor. Mo$ollar hakkrndaki riviyetleri Biiyiik
HAn'rn iran sarayt.tdaki temsilcisi olup Mo$ol tarihi hakkrnda en biiyiik
miitehasss olan P0lid-ginksink'rn afzrndan ve GazAn'rn verdi$i bilgiler-
den iifrenmigtir. Gazin'rn tarih bilgisini yalnrz POlAd (yahut F0lAd)'rn bil-
gisi gegiyordu275. Regidiiddin'in verdi$i bilgiler gofunlukla Yi.ian-$i ile
harfiyyen birbirine uymaktadrr. Her ikisinin de kaynafr elbette Mo$ol-
lar'tn resmi vekayinimesi idi. Mo$ol ananesinde her hangi bir harbe dair
yeterli bilgi olmadr$r zamanlar mi.iellif, Mo$ollar tarafindan istild edilen
milletlerin eserlerine miiracaat ederdi. Bunlardan Qinliler, Hintliler, Uy-
gurlar ve Krpgaklar'r zikreder. islim iilkelerinin zaptr ise hemen tamamen
Cuveyni'nin eserinden ahnmrytr.
Gazin Hin iildtilii zaman eser heniiz bitmemigti. Kardegi ve haleh
Olciyt0, Regidiiddin'e daha genig bir vazife verdi: Mo$ollar ile miinasebe-
te girigen bi.itiin milletlerin tarihlerinin yazrlmasr. Regidiiddin, gegitli mil-
letlerin iran saraymda bulunan ilimlerinin yardrmmdan faydalandr. Bu
ciimleden olarak Hindistan tarihi Kamalaqri adrnda bir Kegmirli rahip,
Qin tarihi de iig Budist rahibi tarafrndan yazrlan bir kitaba dayamlarak
2to
Quatremlre, Mongok, 7 4 vd,
21tShmik lyetopisei. istoiya mongoloa, sogtnenie RaSid-Eddina. Prof. Berezin'in-
terciimesindeki girig, Saint Petersburg r85g, r83; farsga metin (saint Petersburg 186r), 244.
212
Yazmalarda gu ibareleri buluruz jp i.rLJl 1f ve J.p .lL!l euaremlre (74)
-,,-9:;
J-ts _tt> rltJl geklini teklif eder.
273 isim bilinmemektedir.
21a
Metinlcr, r59 @itab Mu'i<zi'l-Ensdb).
275 D'Ohsson, Histoie des Mongols, IV, 35g vd.
48 V.V. BARTHOLD
Li-tagi ile Maksun276 adlannda iki Qinli ilimin yardrmiyle yazrldr. Re-
gidiiddin'in Franklar tarihi iEin hangi Avrupah'dan bilgi aldr$rnr bilmiyo-
ru2. Eserinin bu krsmmda verdigi bilgilerin do$ru olmasr dikkati gekmek-
tedir. Papa ile imparator arastndaki miinasebet anlatrlrrken birincisinin
tinemi biraz mi.ibali$a edilmigtir. Bundan da Regidiiddin'in Avrupah yar-
drmcrlarrnrn ruhban srnilindan olduklarr neticesine varrlabilir. Eserin ta-
mamr Zro (r3ro-r3rr) yrhnda bitirilmigtir2tt. Ug cilt halinde idi; birincisi
Mo$ollar'rn tarihini, ikincisi umumi tarih ile Olciytfi'nun saltanail zama-
nrrun tarihini (Regidiiddin'in plinrna giire bu krsma di$er tarihEiler devam
edecekti) ihtiva ediyorlardr. Ugiinciisii ise co$rafi bir zeyl idi2?8. Tarihgi-
miz sonradan bu tertibi defigtirdi. Anlagrldrfrna gtire umrfmi tarihin krsa
iizeti iince ikinci cilde, ikinci biiliimiin birinci krsmrnrn birinci fash olarak
dahil iken onu aynca iigiinci.i cilt olarak tertip etti. Co$rafi zeyl de
diirdiincii cildi meydana getirdi2Te. Eserin tamamrna cdmii't-tcadih adt
verildi. GazAn HAn'rn emri iizerine yazrlmrg olan birinci cilt, OlcAyt0'nun
arzusuna uyularak "Taih-i Ga16nt" ad:u:, korudu.
Biiylece Regidiiddin'in eseri, OrtaEa$'da, ne Avrupa'da, ne de Asya'da
egine rastlanrlmayan genig bir tarih ansiklopedisi oldu. Biiyle bir eserin
biitiin milletlerin ilimlerinin yardrmiyle meydana getirilmesinin mi.imki.in
olugu dikkate ahnarak, en uzak medeni kavimler arasrnda irtibat kuran
Mo$ol istilisrnrn, daha uygun gartlar altrnda nasrl neticeler verebilece$ini
diigiinmeliyiz. Reqidiiddin, eserlerinin daha sonraki nesiller taralrndan kul-
lanrlaca$rnr zannediyordu. FarsEa eserlerini arapeaya, arapga eserlerini de
farsgaya terciime etti$i gibi2e, bi.itiin eserlerinin iki dilde her yrl kopyala-
nnrn yazrlmasmr sa$lamak igin gerekli tegebbtiste bulundu28r. Bununla
beraber CAmii't-buAih, tarihginin anavatanrnda bile tamamen muhafaza
edilmedi.Bizzat Regidiiddin'in ifadesine giire282, kendisi hayatta iken bile
Quatremdre'de biiyledir (Mongols, LXXVIII); Collections scientfique'tc (III,ro6),-rr J;

276
Regidiiddin'de 98,oy{
271 7'a h- 0lcfuti Sultan, VassAla giire
7rz yrhna kadar devam ettirilmigtir (Quatre-
mdre, Mongok, LXXI).
278
Quatremdre , Mongols, 5o-6r.
2te
Quatrembre, Mongols, LXXII-LXXN, CLIX vd.
2m Bodleian Kiitiiphanesi'ndeki yazmalardan birinde Cimii't-teadrih\n
Qin tarihi ile il-
gili krsmrnrn arapga terciimesi bulunmaktadrr (MS. Arab. b t). Cilmii'ruaarihTn arapga
terciimesinden daha ,ijnemli iktibaslar hakkrnda bkz. Morley, Desciptiae Cat. of Histoical
MSS. in the Libary of the Royl Asiatie Socicty, London r 854, 5, 8- r r .
28r
Quatremire, Mongols, CXXXIV CXXXIX, CLXVII.
282
Quatrembre , Mongoh, V, CXXVI.
KAYNAKLAR
islim ileminde fikir adamlan arasrnda onun aleyhinde kuwetli bir cere-
yanrn varh$r anlagrlmaktadrr. I3t8'de Ebrl SaTd'in saltanau zamanrnda
ihanetle itham edilerek idam edildi. Bundan sonra eserlerinin niishalannr
go$altmak igiyle kimse meggul olmadr. On diirdiincii yiizyrl tarihgilerin-
den, Mecmau'l-Ensdb miiellifi Muhammed b. Ali eg-$ebinkdrai283 Re-
qidiiddin'in ilmini takdir etmekle beraber onu fesatgrhkla itham eder284,
eserini hiE kullanmaz ve hatta adrnr bile zikretmez. Regidtiddin'in baqka
bir Ea$daqr, Taih-i 0tc6yn,Szltaz miiellifi Ebu'l-Kasrm Abdullah b. Ali el-
KAqini285, Regidiiddin'i intihal ile sughyarak Cdmiii't teudih'i kendisinin
yazmr$ oldu$unu iddia eder. Regidiidin, "mel'in Yahudiler eliyle eseri
kendi adrna Sultan'a takdim etmiq ve buna kargrhk ona, nakit olarak elli
tuman ve yrlda yirmi tuman gelir getirir biiyiik emlik ihsan edilmig.
Once vadetti$i halde bu mtikifattan bir dirhemini bile gergek yazarla pay-
laqmamq286. Bu iddianrn ne gibi temellere dayandr$rnr siiylemek giigtiir.
KAgini'nin Regidtiddin iqin malzeme toplama igine katrlmrg olmasr
miimkiindiir. On diirdiincii yiizyrhn di$er miielliflerinden bAzrlarr, bilhas-
sa Vassif, Regidiiddin idam edildikten sonra da gahsiyetinden ve eserin-
den eskisi gibi hiirmetle bahsetme$e devam ettiler. Fakat tarihginin o[ul-
larr bile, birisi r32B-r336 yrllan arasrnda vezirlik yaptr$r halde, eserin
niishalannr ortaya grkarmak ve go$altmak iqin hig bir tegebbiiste bulun-
madrlar. Tebriz'de Regidiiddin'in iilesinin tasarmfunda bulunan mahal-
lernin I336'da ya$ma edilmesi2sT de muhtemelen eserlerinin niishalanrun
kaybolmasrna yardrm etmigtir. On beginci yiizyrhn baglannda Sultan $ih-
r0h'un emriyle Cdmiii't-teadihin saklanan krsrmlannrn toplanmasrna girigi-
lince eserin tam bir niishasrnr bulmak miimkiin olmadr. On dokuzuncu
yiizyrl baglangrcrnda, $ahr0h ile o$ullarr zamanrnda yazrlan niishalar bile
283 Bu eserin miiellif hattiyle bir niishasr Asya Miizesi'nde bulunmaktadrr (d
566); krq.
Rieu, Calalogue,I, 83 vd.
2& Asya Miizesi yazmasr, d
566, vr. zzz, zz5b.
285 Bu risilenin Ch. Schefer'in elinde bulunan bir niishasr gimdi Paris'te bulunmakta-
drr (krg. Blochet, Catalogue... Schefu, MSS. persans, l, No.I4r9, 95 vd.) Bagka bir nilshasr is-
tanbul'dadrr (Ayasofya, 3or9), krg. Barthold, laprski, XYill, II9; Siissheim, Das Gcschcnk
aus der Seldschukengeschichte, Leyden rgo9, XI. Siissheim'a giire Schefer yazmasl, istanbul
yazmasrndan istinsah edilmigtir. Aynr miiellihn umumi tarih hakkrnda bir eseri vardrr (Ba$-
dad'rn diiqiiqiine kadar), birinci krsmr Berlin Kiitiiphanesi'nde bulunmaktadrr (No. 368,
Pertsch katalo$unda). Aynr eser, Mirhind tarafindan (burada ;lKJl yerine dt-:,t<l okunma.
lld;r) lii bde tii' t- tea 6ih ail altrnda zikredi lir.
286
Cmtenaire de l'6cole des langues orientalcs aiaantes, Rcapil dc mimorbs, Paris 1895, Iz.
Daha iyi bir metin (istanbul yazmasrndan) /apiski de (XVIII, r zz vd.) verilmiqtir.
287
Quatremdre, Mongoh, LIL
F.4
V.V. BARTHOLD
kaybolmug sayrhyordu. Quatremdre 1836 yrhnda Regidiiddin'in eserini

negretme$e girigti$i zaman kitabrn ancak Mo$ollar tarihine Ait krsmrnr bi-
288.
Iiyordu
Zamanrmrzda Cdmiii't-tcadihin yazmanlanndan epeyce niisha bilin-
mektedir. Ancak Tarih-i )Udyti Sultan ile2ge co$rafi zeyl heniiz bulunama-
mrqtrr. Avrupa ktitiiphinelerinin kataloglanna bakrlacak olursa on
diirdiincii yijrzyl/ra iit tek bir yazma niishasr mevcuttur ve British Muse-
um'da bulunmaktadrr (Add. 16, 688)2{. Yazmadaki tarih daha geg dewe
iittir $ Zilhicce g3olz Ekim r5z4). Dr. Rieu'ya giire bu tarih yalnrz bir
kaE varafa iit olup (2, g, zgt-zg3) bunlar gok sonra yazrlmrg ve miistensih
de selefinin yazlslnr taklide qahgmrgtrr. Bu niishada kitabrn zeyli olarak
Olciyt0'nun tahta gegigine dair bir hsrl vardrr. Bu fash Regidiiddin'in
kendisi de$il mi.istensih yazmrgtrr. Vezirden, ga$dagr olarak bahseder. Bu-
nunla beraber bu yazmada eskili$i sebebiyle beklenilebilecek srhhat yok-
tur. Bu hususta gunu kaydetmek kifi gelecektir: Yazmaya giire (vr. B) Qu-
$atay'rn yalnrz altr o$u vardr, halbuki yine aym yazmada (vr. 17) diger
yazma niishalannda oldu$u gibi Hin'rn yedinci o$lundan da bahsedilir.
Di$er yazma niishalannrn hepsi ya on beginci y.izy:/ra yahut daha
sonraki tarihlere iittirler. Anlagrldr$rna giire CAmii't-UuAihln tamamrnrn
de$ilse bile her halde miihim bir lasmrnrn muhafaza edilmig olmasrnr bil-
hassa $Ahr0h ile yardrmcrlannrn himmetine borgluyuz. Metnin tesbiti
biiyiik zorluk arzetmektedir. Eski ve giizel niishalann karErlagtrnlmalannda
bile iinemli tenakuzlarla kar5rlagrnz. Bilhassa Qingiz Hin'rn siilAlesinin ne-
seb cewellerinde bu husus agrkga giirtiliir. En eski ve en iyi niishalanndan
birisi (Bro/14o7-r4o8'de yazrlmrgtrr) daha iince Petrograd Um0mi
Kiitiiphinesi'nde bulunuyordu, fakat Eimdi kaybolmuEtur2er.
288 Cdmii't-Tcadrilln bagka krsrmlannrn rB3B yrhnda ilk defa kegfi iEin bkz. Morley,
Desriptioe Cataologue, g.
28"
Cimii'l-Tetdihln Taih-i 0trayti Sultanl igine alan bir niishasr, rgz3'te Ahmed
Zeki Velidi tarafrndan Meghed Kiitiiphanesi'nde bulunmuqtur (Bulletin de l'Acadimb des Sci-
cnces, t924,247 vd.).
2(xr Rieu, Catalogue, 78 vd. Royal As. Soc.'deki yazma (Morley, Dcseiptiae Catalogue,
I I; eserin bir krsmrnrn arapgaya terciimesi) 7 r4 tarihini tagrmaktadrr.
2et Taih-i Ga<inihin Tagkent'teki gok giizel bir niishasr hakkrnda krg. XV,
{apr,tq
z3z; 6zel isimlerin (ensabda) Uygur harlleriyle yazrhgr vardrr. Girig ile (fiirk ve Mofol ka-
bilelerine dair) Qingiz Hin'rn tarihi Berezin tarafindan nesr v terciime edildi (Trady, Y,
VII, XIII, XY). Taih-i Gazin?nin Ogedey'den Kubilay'rn torunu Timur'a kadar olan krs-
mr Blochet tarafindan Gibb Memorial Series'de (cilt XVI[, z), HiilAgir'nun tarihi ise Quat-
rembre tarafindan neqredildi. Reqidiiddin ile eserleri hakkrnda bkz. Browne, A Litnary His-
tory of Persia, III, 68-87; Regidiiddin'in gimdiye kadar bilinmeyen bir yazmadaki mektupla-
rrnrn bir listesi vardrr (8o vd.).
KAYNAKLAR 5r
6-Vassaf
Regidilddin'in eseri $aban 699 (Nisan-Mayrs I3oo)'da meydana geti-
rilmeden ijnce Abdullah b. Fazlullah (sonradan Vassifu'l-Hadrat likabrnr
almrgtrr) Mo$ollar'rn tarihini yazma$a bagladr. Vassifrn eseri son derece
a$rr bir iisl0p ile yazrlmrg olup iran edebiyatrnrn en iyi niim0nesi olarak
kabul edildi$i meqhurdurze2. Miiellif kendisini, eseri hakkrnda yi.iksek fi-
kirler besledi[i Cuveyni'nin do$rudan do$ruya halefi olarak kabul eder;
binaenaleyh tarihine Mengii'ni.in iiliimiiyle baglar. Kubilay'rn saltanatt es-
nasmdaki olaylar hakkrndaki riviyetleri, bir gok iinemli noktalarda Re-
gidtiddin'den aynlmakta olup bazr durumlarda gerge[in hangi tarafta ol-
du$unu tayin etmek giiEtiir. Eserin ilk diirt biiliimii, Sultan Olciytt ile
Vezir Residiiddin'e z4 Muharrem 7n (l Haziran r3rz) Pergembe giinii
takdim edildi2e3. Milellif, tarihini 7ro yrhna getirdikten sonra ilAve olarak
Mogol imparatorlufunun mengeini, Hirezmgahlar devletini ve Hiila-
gO'nun seferini anlatr (Bunda Cuveyni'ye ba$h kalmrgtrr).
Beginci biiliim sonra yaztlmtgurzea. Mo$ollar tarihinin son devresini ve

Cuqililer ile Qa$atayhlar hakkrnda bir krsmr ihtiva etmekte olup burada
miiellif, Regidi.iddin'in riviyetiyle, hatti birinci kitapta aynr olaylan kendi-
si bagka tiirlii anlattr$r halde, mutabrk kalmrgtrr. Bundan sonra ilhinhlar
tarihine, 7rg (r3rg) yrhnda Emir Kurmigi'nin isyanrntn bastrnlmastna ka-
dar devam eder. Birinci kitap, Hammer-Purgstall tarafrndan negr ve al-
mancaya terciime edildi$i2e5 gibi tamamr rz69 (r853)'da Bombay'da ya-
ymlandr2e6.
giiri Beniketi (Eb0 Si.ileyman Divud b. Muham-
Gazan Hdn'tn baq
med) 7r7 yrh sonunda (mukaddimedeki tarih 15 $ewal (3t Arahk t3t7)
2e2 Kitap, umrrmiyetle Tarih-i Vass6! adryla tanrnmtgur. Miiellifin verdi$i isim gudur:
Kil6b Tcc<i1ati'l-Emsir ac Tczcilcli'l-A \6r'
2e3 Kitabrn birinci bdliimii CazinHdn'a r3 Receb 7oz (3 Mart I3o3) Pazar giinii tak-
dim edildi, bkz. Quatrembre, Mongok,Xlfi.
2ea D'Ohsson (H;stoic des Mongob, I, s. XXXIII) ile Rieu'ye (Catahguc, 16r) giire 7zB
(r327) yazrlmrgtrr. Petrograd Umumi Ki.itiiphanesi'ndeki niishada (V, g, z+) bu krsmrn ya-
zrldr$r tarih olarak 7t7 $r.424) ve 7rB (vr.4z5) yrllan g6steriliyor ise de bu tarihler yanhqtrr.
Qiinkii aynr yerde o zaman Qalatay ilqigiday'rn saltanat siirmekte oldu$u belirtilmektedir.
Hindistan'da yaprlan taqbasmastnda 727 $.6o7) ve 7rB (s.6o8) tarihleri giisterilmigtir.
2e5 Hammer-Purgstall, Geschichte ll/assafs, Vienna I856. Miiellif ve eseri hakkrnda bkz.
Browne, A Literury History of Pnsia,III, 67 vd.

2e6 Bu baskrnrn British Museum'da bir niishasr olmadr$r anlaqrhyor; basrh eserler ka-
talo$unda (s.45) yalnrz iran'da basrlan (yalnrz r. cilt) zikredilmigtir, 'febriz rzTz (1865-
r866).
V.V. BARTHOLD
Raa{at ili'l-elbdb fr baAihi'l-ckabir ae'l-msdb isimli bir eser yazmr$trr. Aslm-

da Regidiiddin'in Cdmii't-teudih\nin kopyasrndan bagka bir gey de$ildir.
Miiellif, ancak kendi zamanrna iit tinemsiz bir zeyl ilave etmiqtir2eT.
7 - On Diirdii ncii Yii zy rl Tarih gileri

On diirdiincii yiizyrlda Hamdullah b. Ebi Bekr Miistevfr Kazvini'nin
tarih ve co$rafoaya iit eserleri ortaya grkmrgtrr2es. Tarih-i Giifidc admr taEr-
yan tarihle ilgili eseri 7gS O1g4-r935)'de yazrlmrg olup 73o (r33o) yrhna
kadar gelmektedir2ee. Burada umfimi tarih krsaca anlahlmakta ise de
ehemmiyetsiz de$ildir. Regidiiddin, Siminiler ile ilk Gazneliler'in tarihini
verirken Utbi'nin eserinin farsga terciimesini harfiyyen tekrar etti$i halde,
Kazvini, Utbi'de olmryan fakat di$er kaynaklar tarafindan desteklenen ba-
zr bilgiler vermektedir. MeselA Siminiler'in Simc0riler ile olan ihtilifinr
Utbi'deki gibi de$il, Gerdizi ile Avfr'deki gibi anlatrr3m. Kazvrni'nin Qa$a-
tayhlar hakkrndaki bilgileri3ol pek krsa olup bunlara fazla itimad edilme-
yece$i anlagrhyor. Kitabrn sonunda bir gok geylerin biyografileri tarih srra-
srna g6re verilmektedir. Miiellif iimriiniin son yrllannda eserine bazr ilive-
ler yaparak 7+4 Og43-r244) yrhna kadar getirmigtir. O$lu Zeyneddin, ba-
basrnrn eserini iran'rn Timur tarafrndan zapttna kadar devam ettirmigtir.
Siminiler hakkrndaki krsrm, Schefer tarafindan Nargahi'nin eserine ek ola-
rak302 Selguklular ile ilgili lusmr da Journal Asiatiquele negredildi303. Ese-
rin tamamr Melgunov tarafindan 1873'de bastrnlmrg ise de ortaya grkma-
mrgtrrroa. Son olarak on beqinci yiJ.zyia Ait olup pek do$ru olmryan bir
niishada Prof. E.G. Browne taralrndan Gibb Memorial Series'de (XIV.
cilt) krsa bir terctime ve indekslerle birlikte negredilmigtir.
'ot Kr$. Rieu, Catahgue, 79 vd. Bu eserin bir yazma niishasr da Petrograd Universitesi
Kiitiiphanesi'nde (No.zB5) bulunmaktadrr. Browne'in bu eser hakkrndaki fikn (A Literary
Hislory of Pcrsia, lll, roo vd.) pek dofru de$ildir. Beniketi'nin Avrupa (Roma imparatorluk-
larr ve papalar) ile Qin (matbaacrhk hususunda) hakkrnda siiyledikleri tamamen Re-
qidiiddin'den ahnmrgtrr. Reqidiiddin'in Qin'deki matbaacrhk hakkrndaki metni Baron Rosen
tarafindan Colleelions scimtifiqucs\e (III, ro7 vd.) negredildi.
2e8 Miiellif ve eseri hakkrnda bkz. Browne, A Literary History of Pnsia III,
78-roo.
2ee Kr"$. Fiieu, Catahgue, Bo vd. d.
N Mctinlcr, I r vd., gI vd.
nt Taih-i Giaide, 576 vd.
s2 Nargahi, gg-r r r.
3o3
Journal Asiatique, 4. seri, c. XI, XII (I848).
30a Petrograd Universitesi Kiitiiphanesi'nde Tarih-i Giaidehin Zilkade Br3 (Mart r4rr)
tarihinde yazrlmrg bir ni.ishasr vardrr (No.r53).
KAYNAKLAR
Kazvini'nin Nuzheti'l-kulfib adh co$raSasr 74o (r33g) yrhnda tamam-

lanmrgtrr. Mi.iellif, gafdaqlarr (Ebu'l-Fidi ve Drmagki) gibi onuncu y""ytl
coSrafracrlannrn verdikleri bilgileri tekrar etmekle yetinmemig, o zaman-
dan beri meydana gelen de$igiklikleri de eserine almqur. Aynca Mo$ol
hdkimiyetinde iran'rn siyisi taksimab ve her eyiletten toplanan vergiler
hakkrnda genig bilgi verir.Ortagaf'da mo$olca ile yazrlmrg eserler az oldu-
$undan Kazvini'nin eseri dilciler iqin de ijnemlidir. Kitabrn kozmografi
krsmrnda gegitli hayvanlann adlan farsga, tiirkge ve mo$olca verilmektedir.
Nuzlutii'l-kulib\n tamamr r3rr (r894)'de Bombay'da basrldr. Daha sonra
G. le Strange tarafindan Gibb Memorial Series'de (XXIII. cilt, r9l5-r9r8)
ne$r ve terciime edildis5. Bizr krsrmlan, Schefer tarafindan negredilen ,Sr-
3e.
$s etndme ) e il6ve olarak yaymlandr
B-qaIatay Ulkesinde Edebiyat
On iigiincii ve on diirdiinci.i yiizyrllarda iran ile Batr Asya'da yazrlan
di$er tarih ve co$rafya kitaplarr iizerinde durmryaca$rz. Bunlann Tiirkis-
tan ile ara$tlrmamlzrn konusunu teqkil eden devirle alikalan azdrrrT. Or-
taya koydu$umuz hususlar tarih edebiyatrnrn, iran'da bu devirde oldukga
geligme giisterdigi gibi Mo$ollar'rn iran'daki hikimiyetinin tarihini aragtrr-
mak igin yeterli miktarda kaynaklann mevcut oldu$unu giistermektedir.
Ancak Orta Asya tarihi igin biiyle defildir. Qa$atay'rn halefleri arasrnda
grkan siyAsi kangrkhklar ilim ile edebiyatrn geligmesini engellemigtir. Uste-
lik bu biilgede Fars ktilttirii tam bir tistiinliik kuramamrgtr. Uygur alfabe-
308,
si Arap alfabesi kadar genig iilgiide kullanrhyordu. Timurlular'rn sara-
yrnda bile adr gegen siililenin son miimessilleri zamanrna kadar uygurca
yazanlar giiriiltirIe. "Bahgi" tabiri (Sanskit bhifuu dan ahnmrgtrr) hem Uy-
gur kAtiplerine, hem de Budist rahiplerine verilen iinvandr. Qa$atay l0ga-
trnrn miiellifi, bu kelimeyi agrklarken "Tiirkistan hiikiimdarlannm farsga
r05 Aynr miiellifin manzum tarihi hakkrnda bkz. Grundiss der iranischcn Philohgit, ll,
236; Regidiiddin, ro6 vd.; Browne, A Lttnary Hitory ol Persia,lll, 95.
306 Siydselndme,
suppletment, | +r -2g5.
3o7 Ebfi Sa'idet Abdullah b. Ali el-Yemeni el-Yifii'nin on diirdiincii yiiryrlda yazdrlr
Mirati'l-Cihdn fi na'rifct hauddisi'l-iwan adh eserine de miiracaat edilmelidir. Bu eserde
olaylar yrl srrasrna giire verilmigtir. $eyhler ile ilimlerin biyografilerine biiyiik iinem veril-
migtir. Bu kitaptan meghur $eyh Necmeddin Kiibri'ya iit krsmr aldft (Metinbt, r54 vd.).
Miiellif ile eserleri igin bkz. Brockelmann, GAL, II, r 76 vd.
r08 Abel-Rdmusat,
Rechnches sur les langues lartarcs, Paris r8zo, I, 4o; Noticcs cl Exlraites,
V, 586 vd.
'oo Kr$. /apiki,X,zrg.
V.V, BARTHOLD
bilmiyen kitiplerine" verilen isim oldu$unu stiyler3ro. Anlagrldr$ma gtire

Qa$atay hinlannrn idaresi alunda bu kAtipler, sarayda islAm kiiltiiriiniin
temsilcilerinden daha gok itibar gtirdiikleri gibi tarihi olaylann kaydedil-
mesi tamamiyle onlann elindeydi. Uygur yazrsrnrn varh$rna dair agrk de-
liller bulundu$u halde Qa$atay hinlannm her hangi birinin istefiiyle ya-
zrlmrq tek islimi edebi eser bilmemekteyiz. O devirde Orta Asya'da yazrl-
mrg yalnrz bir tarih kitabr elimize gegmigtir: Cemil Kargi adiyle bilinen
Ebu'l-Fazl b. Muhammed'in Mulhakitil-Surdh adh eseri. Miiellif, 68r
(I z8z)'de el-Cevheri'nin arapga l0gatrnr farsgaya gevirdi$i311 gibi on
diirdiincii yiizyrhn tam baglangrcrnda, biraz iince adr gegen eserini arapqa
yazdr. Bu kitapta, Orta Asya'da kurulan devletlerden bir kagr ve bilhassa
bu biilgede giihret kazanmry olan geyhler ve Alimler hakkrnda bilgi bulun-
maktadrr. Verdi$i bilgiler go$unlukla efsane kabilinden ise de bazen kry-
metli tarihi ve kronolojik mal0mat verir. Kendi ga$daglan olan geyhler
hakkrndaki rivdyetleri, bu devrin likir hayatrnr aydmlattr. Eser, Kiggar'da
yerli ulemi reisinin iste$i iizerine Mogol sarayrndan biisbiitiin mi.istakil
olarak yazrlmrgtrr. Bilinen ilk niishasr Orta Asya'da gegen ytizyrhn sonla-
nnda M.S. Andreev tarafindan kegfedilerek V.P. Nalivkin vasrtasiyle Pet-
rograd'daki Asya Miizesi'ne giinderildi 312.
Muhtasar UIu$ Beg Tarihi'nin miiellifi, "biiyiik emir" Hucendi'nin
"Muhtasar\m zikrediyorsa da bu eser, Timur devrinden tince yazrlmrg ola-
maz. Qiinkii Timur'un ceddi Haragir-noyon'a oldukga iinem verilmig-
tir3r3. Muhammed Tagkendi'nin, Kitib Qelebi tarafindan zikredilen Tari-
h-i Al-i Qingklnin3ta on beginci yiizyrhn ikinci yansrndan iince yazrlmamrg
oldu$u, on alilncr yiizyrl sonunda eser yazan tarihgi Cennibi'nin kitabrn-
da ondan ahnan pargalardan anlagrhyor3l5.
Uygurlar'ln yazdrklan eserler, iran tarih kitaplarrnrn yerini tutamazdr.

Biittin Tiirk kavimlerinden yalruz Osmanhlar, tarih ile efsaneyi ayrrmak
kudretine sahiptiler. Uygurlar'da bugiinki.i manida tarihi eserler olmadr$r
-rio
11'U. Budagou'un liigau, ei4 (aynen g34 yerine) kelimesinde.
3rf Arapga eser ile farsEaya terciimesi hakkrnda bkz. Brockelmann,
GAL,I, rz8, 296.
3t2
/apiki, VIII, 353 ve XI, zB3-zB7; Metinlzr, re8-r52. Tarafimdan rgoe'de satrn ah-
nan daha iyi diger bir yazma hakkrnda bkz./apkktXY, z7r vd.o.:,riJl kelimesinin okunuqu
hakkrnda bkz. /apiski, XI, z86 ve Metinle4 r4o: .1lJjJ j\ j-t:
3t3
;
Mctinln, 16z.
rra Katib III, rog.
Qelebi,
315
Asya Mi.izesi'ndeki yazma 5zB,44r: V. Tiesenhausen, I, 535-538.
KAYNAKLAR
anlagrhyor3r6. Mo$ol tarihi haklandaki bilgiler, tarihgiler tarafindan Mofol

ve Uygur kaynaklanndan almmrg olup efsane mahiyetinde idi; meseli kar-
degi Ogedey'in kurtulug akqesini iidemek igin kendini ruhlara kurban
eden Tuluy'un tiliimii hikiyesi bu kabildendir. Bu efsane gince tarihte3rT
ve Regidiiddin'de3l8 yer aldrfr gibi Tuluy ile ofullanna sevgisi oldu$unu
giirdii$iimiiz do$ulu Mo$ol giirlerinde de3le bulunur. Buna benzer mak-
sath efsaneler Qinliler ve Qafatayhlar'rn memleketlerinde de yaygrndr.
Muhtasar Ulu$ Beg Tarihi'nin miiellifinin, Qa[atay ile Ogedey tarafindan
Cugi aleyhine ileri siiriilen ithamlardan bahsederken ilive etti$ine giire bu
ithamlar Qa$atay memleketinin ilimlerinin vekayinimelerinde genigge
kaydedildi$i halde dofiru olmadrklan bi.itiin tarafsrz tarihqilerin likirleriyle
sabittir. Muhtasar UIu$ Beg Tarihi, Ozbek hAkimiyeti devrinde yazrlmrg
oldu$undan miiellit Cugililer'e dit efsaneleri de kullanmrgtrr32o.
Uygur eserlerinin srhhatinin gtipheli oldufu, Timur'u memnun etmek
igin Qa$atay ulusunun tarihinin nasrl kolay tahrif edildifi giiriiliince der-
hal anlaqrlrr. Timur, iran tarihgilerinden Nizimiiddin $imi'yi seferlerinin
tarihini yazma$a memur etti$i gibi aynr zamanda Uygur yazarlarrnr da
hizmetinde kullanarak seferlerinin ttrkEe manzum bir tarihini yazdr-
dr321. Birincisi Qingiz Hin'rn, ikincisi Timur'un atasr olan Kabul ile Kaguli
adrndaki iki kardeg arasrnda yaprldr$r riviyet edilen anlaqma hakkrndaki
efsanenin mengei de muhtemelen Uygurlar'a iittir. Bu anlagma gere[ince
birincisinin torunlarr tahtr, ikincisinin torunlarr ise vezaret makamrnr iqgal
edeceklermig. "I(rrmrzr mum ile miihi.irlenmiq" bir belge tanzim edil-
-i$3"; Qingiz Hin ile Harigir yahut Karagar (Kaguli'nin torunlarrndan)
arasrnda tekrar yenilenmig, fakat sonunda Ali Sultan devrindeki kangrkhk-
Iar srrasrnda kaybolmug. Bu anlagmaya giire Harigir ile haleflerinden bir
kagr Qa$atay memleketinde hiikiim siirmiigler. D'Ohsson'un323 daha iince
316 Bkz. yukanda s. 44'

311 Pekin Misyonu
Qalqmalan, lY, 254.
3f 8 II,
Regidiiddin, zzo vd.; D'Ohsson, Hislorie des Mongols, 58 vd.
31e Pckin Milonu Qahsmalan,IV, r54.
3m Metinln, 16z vd. d.
32r Bu tarih veismi (Taih-i H6nt)hakkrndabkz. lapiski, XV, IBB.
322 Bu belge hakkrnda en genig bilgi, Ulu! Beg'in muhtasar tarihinde bulunur. Krq.
Miles, The Shajarat Atrak, London rB3B, 373.
323 D'Ohsson, Hitoie des Mongols, II, ro8 vd. Regidiiddin'de HariEir'rn adrnrn hiE
gelmedi$ine dair D'Ohsson'un fikri yanhqhr. Hem destanlarda (Pekin Misyonu Qahsmalan,
IV, r34) hem de Regidiiddin'de (t79l' Trudy, XV, r44) Haragar'dan Qafatay'rn imirleri ara-
srnda bahsediliyor ise de Qa$atay iilkesindeki 6nemine dair bu kaynaklarda tek kelime edil-
miyor.
56 V.V. BARTHOLD
igaret etti$i gibi on tigiincii ve on diirdiincii yiizyrllardaki tarihgilerden hig

birisi, Haragar ile torunlannrn elinde biiyle bir iktidar oldu$udan bahset-
miyor. Timur'un kendi haklannr kuwetlendirmek igin tertip edildi$i anla-
grlan bu vezirler efsanesi hAli bAzr Avrupah tarihgileri hatAya diigiirmekte
devam ediyor. Bunu ilk defa Uygur kaynaklanna ba$h kalan on beginci
yiizyrllann bazr tarihEilerinde giiriiriiz.
Bu tarih kitaplarrnrn en meghuru, BzB (t425) yrhnda tamamlanan $e-
refiiddin Ali Yezdi'nin ,laferndmetidir32a. Bu ismi bizzat Timur'un kendisi
segmigtir. $erefiiddin'in selefi olan ve biiyiik cihingir hayattayken 8o6
(r4og-t4o4)'da tarihini yazan Nizimiiddin $imi de kendi eserine aynr is-
mi vermigtir325. $erefiiddin, selefinin pldnrnr hemen hig de$igtirmeden ele
almrgsa da Timur'un seferlerinin Uygurlar tarafindan yazl/ran manzum ta-
rihini de kullanmrgtrr. Eserin giriqi, Mogol memleketlerinin tarihinin tasla-
$rndan ibarettir. Qafatay devletinin tarihi gok krsa anlatrlrr. Miiellihn Cu-
veyni ile VassAfr ve krsmen Regidiiddin'i kullandr$r anlagrlmaktadrr. Fakat
on dtirdiincii yijrzyl/'a gelince hinlarrn adlarrndan bagka bir gey yoktur326.
Fdrs'ta, Timur'un torunu iskender'in saraymda oturan meEhul bir

miiellit takriben Br5 (r4rz) yrhnda um0mi tarihten bahseden bir kitap
yazmrgrr (yazmalarda isim yoktur)327. En gok Hamdullah Kazvini ile Re-
r2a Rieu, Calalogue, t73-t77; Browne, A Literary Hitory of Persia, III,36z vd. d.
325 Rieu, Catalogue, r7o vd. d.; Browne, A Litnary Hitory of Persia, Ill,36r vd. Tag-
kent kiitiiphanesindeki yazma (No. r4 b; Kal', Katalog" 13 vd.) Gryisiiddin Yezdi'nin daha
ewelki bir eserinin kopyasrdrr. Zimin ve Barthold tarafrndan TeksQ po istoii Srednei Azii (I,
rgI5) de neqredilmiq olan bu eser Nizimiiddin ile $erefiiddin'in kaynaklarrndandr. Muhte-
vasr girigte genig olarak miinakaga edildigi gibi Nizimi.iddin'in eserinin (bu hususta bkz. ay
n esn, l, XXVI vd.) British Museum'daki yazmasrndan aktarmalar vardrr. Nizimiiddin'in
eserinin tamamr Hifrz-r Abrfr tarafrndan kullanrlmrg olup istanbul'da Damad ibrahim Paqa
Kiitiiphanesi'nde bulunmaktadrr. No. 9r9 (krq. /apiski, XYlIl, tgB vd.
126
$erefiiddin'in eseri P6tits de la Croix tarafrndan fransrzcaya gevrilmigtir (Histoire de
Timur Bec); ash Kalkuta'da Maulawi Muhammed ilahdad tarafindan rBBT-rBBB'de neqredil-
di (The ,lafarnamah by Maulana Sharafuddin Ali of Ta<d) Ciriq, fransrzca terciimede ve Kal-
kuta baskrsrnda olmadrfr igin Asya Miizesi'ndeki 568 numarah yazmayt kullandrm, British
Museum'da, Taqkent kiitiiphanesinde ve di[er yerlerde bagka yazmalarr vardrr.
327 Rieu,
Catalogue, ro6z vd.; Asya Miizesi'nde bu eserin bagka bir niishasr bulunmak-
tadrr (No. 566 b, c). Bu eserden bir kag yazrmda "iskender'in anonimi" diye bahsettim;
qiinkii British Museum'da bulunan Or. r59, eser ve miiellif adr olmryan esere (Rieu, Cata-
logue, rBo) "$dhr0h'un anonimi" denilmektedir (krg. Tekstey po istorii Srednei A<ii, XXXIII
vd,.; lapiski, XXIII, so vd.). Eth6 tarafrndan tavsif edilen eser Cat. of lhc Bodleian, zr vd.
(Elliot, e) (yanh$ bir Sekilde ltly'l 6"'"1 adr altrnda), (bu kitabrn rusga ashnda ve lapiski deki
makalemde, XVII, 6, belirtildi$i gibi) bu eserin aynr de$il Taih-i Haydtln aymdr. *Tai-
h-i Hay6t\n milellifi Tarihgi Musavi hakkrndaki makalem igin bkz. Bull. Acad. des Scicnccs,
r9r5, r365-r37o.
KAYNAKLAR 57
gidiiddin'in eserlerine dayanmrgsa da Qa$atay hAnlannrn tarihi hakkrnda

efsanevi hikiyeleri di$er tarihgilere nisbeten daha genig iilgiide kullanmrg-
trr. Hikayelerin mahiyetlerinden, bunlann islim kaynaklarrndan defil Mo-
gol yahut Uygur kaynaklanndan ahnmry oldu$u anlaqrlmaktadrr. Meseld
IslAm dini ve kiilti.iriine giisterdi$i alikadan dolayr Mo$ollar'rn hognutsuz-
lu$unu kazanan Tarmaqirin Hin hakkrnda ancak gu giiriigte bulunur:
"Yasaya riayet etmedi, btiylece her taraftan isiler baglannr kaldrrdrlar".
Husrev b. Abid Eberkrihi'nin32s de vatanr Firs'trr. ibn Mu'in adryla

tanrnmr$trr. BoB (14o5-14o6) yrhnda yazdr$r Firdeasi't-Teadrih nddir bir
eserdir32e. Miiellif, yalnrz bir kag devletin tarihi hakkrnda gok krsa bilgi
verir; htikiimdarlarrn saltanat siirelerini, iildiikleri yahut tahttan indirildik-
leri yrh, zamanlarrndaki vezirlerin, kumandanlann ve alimlerin isimlerini
bildirir. Bu eserin, miiellifin kendi yazrsryla yazrldr$r anlagrlan bir niishasr
Petrograd Um0mi Kiitiiphinesi'nde bulunmaktadrr (MS. Dorn 267). Tam
de$ildir.
Bzg (1426) yrhnda Mu'izzi'l-cnsdb fi Seceret Sclitin-i Mugal adryla Mo-
follar'rn ensabrnr yazan meghul tarihqi de Tiirkler'in efsanelerini kullan-
mtgtrr33o. Tiirk tarihgilerinden, Mo$ol tarihEilerinden ve Hdn siililesine
mensup tarihgilerden (uruk) aktarmalar yapml$tlr. Timur'un atalannrn ta-
rih ve ensabr igin bu kaynaklardan $erefiiddin'in aldr$r aynr efsanevi mal-
zemeyi ahr; bununla beraber bagka kaynaklarda bulunmryan faydah bilgi-
ler de vermektedir. Bagka bir miiellif, Timurlular'rn ensabrnr siililenin so-
nuna kadar devam etmigtir33l.
$ihruh'un saltanatr zamanrnda saraydan biisbiitiln miistakil olmaksr

zrn Ahmed b. Muhammed Fasih el-Havifi tarafindan Miicmil-i Fastht adlt
eser yazrlmrEur332.Hicret'ten miiellifin yagadr$r zamana kadar (845/r44r'de
eserini yazmrgtrr) geEen olaylann kronolojik bir iizeti verilir. Fasih'in eseri
328 Eberkrrh gehri hakkrnda bkz. Yakut, Mu'ccrn,I, 85 vd.

32e Bu eser hakkrnda bkz. Dorn, Cat. des manuscrils et Xllographies orienlaux de la Bibl.
Inp. fubL., Saint Petersburg rB5z, 265 vd.; Horn, "Asadi's neupersisches Wiirterbuch Lug-
hat-i Furs' (Abh. der Kdn. Ges. der liliss. <u Giittingen, N.F., B.I., No.B), 3o; al-Mulaffarila
(Sbornik statei), 335 vd.
"o Kr$. D'Ohsson, Histoie dcs Mongolr, I, XLV; Piieu, Cataloguc, tB3; Mctinbr, r5g.
i3r Oxford'da Th. Hyde,
3r numarah yazmada (Eth6., Catatoguc, 83) bilinmeyen bir
yazar da "Tirkge bilen Bahgiler ve mololca konugan Uygurlar"dan bahseder (vr. B). Bu
eserin tarihi on diirdiincii yiizyrldan iince olamaz, giinkii yazar Yili'yi zikreder (vr.r r6).
332 Bullelin
de la classe hit. phil. dc l'Acad. Inp. des Sciences, ll, t;Collcctions seienlifiques,
III, rrr vd.; Berzhe, KratkiiKatalogTifliskopub. bibl.,Tiflis 186r, ro33.
5B V.V. BARTHOLD
krsah$rna ra$men iinemsiz de$ildir. Bilhassa Orta Asya ile iran'daki geyh-
ler ve yazarlar hakkrnda bazr yeni bilgiler verir.
$Ahruh'un baq tarihEisi Hifrz-r Abr0 ($ihabtddin Abdullah b. Lutful-

lah el-Hav4fr333, 6lm. 833/r43o)'nun tarihi ve cofralr eserlerinden ayrr bir
aragtrrmada genig olarak bahsetmiqtim33a. Hifizr Abr0'nun liibdeti't-tca6-
ih ad\ tarihi, Matlai\-sa'dqn uc Mecmau'l-Bahreyn adh eserin mtiellifi Ab-
durrezzak Semerkandi tarafindan kullanrlan baghca kaynakur335. B7z-875
(r467-r47t) yrllarr arasrnda yazrlmrg olup 7o4-875 Qgo4-r47r) yrllan ara-
srndaki olaylan igine alrr. Semerkandi'nin, Timur tarihine dair verdifi bil-
giler bir Eok hususlarda $erefiiddin'inkinden aynlrr. Ya Semerkandi ve ya-
hut Hifrzr Abr0 tarafindan "iskender'in isimsiz eserinden" faydalandr$r
giiriilmektedir. Semerkandi'nin eseri do$uda tamamen selefinin eserinin
yerine geEti. Meseli $ihruh'un, Qin'e elgi giindermesi hakkrnda do$uda
pek ra$bet giiren riviyeti sonraki tarihgiler hep ondan almrglardrr. Halbu-
ki Hifrz-r Abr0, bunu daha genig anlatrr336. Aynr rivAyeti $ihruh'un bag-
ka bir ga[dagrnda,Muhammed b. Fazlullah M0savi de buluruz (fakat gok
krsa nakledilmigtir). Eser'in a& Tarih-i Hayrdt\r. Recep B3r (Nisan-Mayrs
r4z8)'de baglar ve B5o (t446-t447)'den sonra sona erer. Qi.inkii $ihruh'un
iili.imilnden bahsediliyor. Hifiz-r Abnf'nun eserinin bu miiellif tarafindan
da kullanrldr$r, yazmanrn Rieu Cataloguc\ndaki tarifinden anlagrlmakta-
337.
drr
$Ahruh'un o$u ve haleli Ulu$ Beg'in (iilm. I44g) yazmr$ oldu$u Za-
ih-i Erba'a Ulus, adnd.an da anlagrldr$r gibi btttin Mo$ol imparatorlu$u-
nun tarihini iEine almaktadrr. Ulu$ Beg'in eseri elimize gegmemigse de bir
qok mi.ielliflerde ve bilhassa Hindmir'in Habtbi\-siyerinde bu eserden ak-
tarmalar bulmaktayrz. Bu aktarmalardan, miiellifin, Mo[ol memleketleri-
333
Abdurrezzak Semerkandi'nin verdi$i bilgiye ba$h kalan Avrupa kataloglarrnda be-
lirtildigi gibi Nirreddin Lutfullah b. Abdullah el-Herevi de$il.
33a aLMulaffarila, r-28;
lapiski, XVlfi, I3B-r44; Bullztin de I'Acadinie des Sciences,
rgr4, BBr (burada India Office Cat. No. t7t yazmas. (Eth6, Catahgua, 76) zikredilir); H6fi-
zq Abri mad. i.A. Maalesef bunlardan hig birisi E.G. Browne tarafindan (A Literarl History
of Peda, lll, 424 vd.) kullanrlmadr$rndan Hifiz-r Abr0'nun eserleri hakkrndaki bilgi
biisbiitiin yanhgtrr. rgoo yrhndan sonra Hifiz-r Abr0'nun co$rafyaya ait eserlerden katalog-
lara gegmemig iki niisha g6rdiim. Bunlar British Museum'daki Cod. Or. 1577 numarah
yazma gibi eserin Horasan tarihiyle biten krsmrnr ihtiva ediyorlar. Bunlardan biri Semer-
kant'ta W. Vyatkin'in elinde, di$eri School of Oriental Studies (London)'tedir.
335
Nolices et Exlraits, XIV, krsrm r; Rieu. Catalogue, 181 ad. d.
336 al-Mu<affariya, 27.
337 Rieu, Calalogue, Suppl6ment, z7o vd.
KAYNAKLAR 59
nin tarihini kendi zamanma kadar getirdi$i halde go$unlukla yalnrz hin-
lann isimlerini zikretmekle yetindi$i ve onlartn devirleriyle ilgili haber ver-
medi$i anlagrhyor33s. Dolayrsryla bu eserin kaybolmasrna acrmamak gere-
kir. UIu$ Beg'in daha iince bahsetti$imiz "Muhtasar", (s. S+) British Muse-
um'da bulunmaktadrr33e. Bilinmeyen miiellifi eserine bir isim daha veri-
yor: $ecereti'l-Etrdk3q. Bu kitap Albay Miles tarafindan ingilizceye gevrildi
ise de bu terciime hig bir qekilde tatminkAr de$ildir.
On beginci ytizyrhn tam sonlannda, 897 (I4gz)'de Mu'ineddin Mu-

hammed el-isfiziri Raozatii'l-cenndt fi eusdf-t medinet-i Herdt ismi altrnda
Herit qehrinin tarihini yazdr3at. Heniiz negredilmemig olan bu kitaptan
Mo$olistan'a esir olarak giitilriilen HerAth sanatkirlann enteresan hikAye-
sini aldrk3a2.
g-Mirhind'tn Eserleri
Timurlular devletinin son ytllartnda yazlan bir tarih kitabr, uzun
miiddet iran ue Orta Asya tarihi igin Avrupah aragttrtctlann hemen yegi-
ne kayna$r idi: Mirhind'rn343 (iilm. 9o3lr498) Rausati\-safa fr sircti'l-cnbiyd
ue'l-milik ue'l-hubfd adh eseridir. MirhAnd'rn eseri yedi kitaba biiliinmiig
olup sonuncusu, Ea$dagt Sultan Hiiseyin'in tarihini igine ahyordu ve tarih-
qinin torunu Hindmir taraftndan tamamlandt. Hindmir bir cofrafr zeyl
338 Habibi's-siyn,lll, z5 vd.
33e Rieu. Cataloguc, 163 vd.; Ethed, Cataloguc, 77 vd' Bu iki katalogda esere $ecnetii'L
ElrAk adntn verilmesinde "metinde bir ipucu bulunmadr$r" hakkrndaki fikir yanhqtrr. Bri-
tish Museum'da iiEiincii niishasr vardrr. Or. Bto6, vr. 340-5I3; Miles'in terciimesi bundan
yaprlmrgtrr; Add. e6, rgo numarah yazmanrn Or. BIo6'dan istinsah edildi$i anlaqrhyor. .fa-
ccrctii'l-EtrAk ismi Or. Bro6'da vr.34Bb de bulunmaktadrr. India OIfice kiitiiphanesinde bir
ni.ishasr daha vardrr. Ulu! Beg'in eseri hakkrnda bkz. Barthold, Ulugh Bek i eua ttremla,
rgrB, rr3; burada eserin Ulug Beg tarafrndan yazrlmadrfr, fakat $ihruh'a Ulug Beg adrna
"ilim bir adamn tarafindan takdim edildi$i belirtilir.
3{ Vr. r3". c-l :.}l;Yl afr*. l_l-y a! o>j* gJ)t.t
3af D'Ohsson, Historb des Mongols, I, XLW vd. d. Rieu, Catalogue, zo6 vd; Browne, /
Litctary History of Peria, III, 43o vd., burada .Barbier de Meynard'rn Joumal AsiatQue'deki
(S, XVI, 46r-5eo) geniq girigi aktanlmrgtrr. isfiziri, kaynaklan arastnda Seyli Herevi'nin
"Kiirt meliklerinden bazrlan hakkrnda bazr kayrtlarr' zikreder. Bu son eserin Kalkuta'da bir
niishasr bulunmaktadrr. Sir E. Denison Ross tarafrndan istinsah edilmigtir.
3a2 Metinln, 165.
3a3 Rieu, Catalogue,8796. Elliot, History of India, lY, I3r vd. d. Burada Mirhind'rn
eserinin gegitli krsrmlannrn Avrupa baskrlarr ve terciimeleri sayrlrr. Kr1. Browne, A Literury
History of Persia, lll,43r vd. E. Edwards tarafrndan haztrlanan Cataloguc of Persian pintcd
fuoks in ttu Bitish Museum, Avrupa ve Dofu baskrlannrn ve terciimelerinin listesini ihtiva et-
mektedir. London rgzz, siitun 4t6 vd.
V.V. BARTHOLD
yazmr$trr. Bu zeyl, dofu baskrlanna dahil edilmedi$i gibi yazmalan, ese-

rin di$er krsmrnrn yazmalarmdan daha az bulunur.
Birinci kitapta miiellit arapga ve farsga yazrlmrg tarihlerden bildikleri-
ni sayar; fakat kronolojik yahut baqka bir srra takip etmemigtir. Adrnr zi-
kretti$i kitaplann hepsini giiri.ip giirmedi$ini siiylemek giigtiir.Bu krsrmda
Siar sahibi Muhammed b. ishak'dan Timur devri tarihqilerine kadar pek
qok kitaplarrn adr geger. Kaynaklannr nAdiren zikrediyorsa da bize intikal
etmemig olan kitaplardan aktarmalar buluruz. Bizce en biiyiik ijnemi
olanlar (iran devletlerinin tarihi hakkrnda) diirdiinci.i ve (Mo$ollar tarihine
iit olan) beginci kitaplardrr. Hirezmgahlar, Kara-Hitiylar ve Mofollar'rn
tarihini anlatrrken3aa Cuveyni, Regidiiddin, Vassif ve $erefiiddin'in eserle-
rinden faydalanmrgtrr. Eserinin bu krsmr um0miyetle pek giiven telkin et-
mez. Qiinkii Cuveyni'nin Hirezmgahlar ve Kara-Hitiylar'a dair biiliimle-
rindeki tenakuzlarr tahkik etmefe liizum giirmeden bir riviyeti seger. Op-
pert'in Rahip Joannes hakkrndaki araqtrrmalannrn baghca kusuru, belki de
MirhAnd'rn eserinin bu biiliimlerine kiirii kiiriine giivenmesidir. Qingiz
HAn'rn haleflerinden bahsederken Mirhind, go$unlukla Regidiiddin'i tek-
rar ediyorsa d,a bazan da yeni bilgiler vermektedir. Meseli Ogedey'in to-
runu ve Orta Asya'daki mi.istakil Mo$ol devletinin kurucusu olan Kiy-
dir'nun hikiyesi, bagka kaynaklardan daha geniq olarak anlatrlmrgur3as.
ro-KitAb-r MoIlaz6.de
Daha sonraki iran tarihgileri iizerinde durmayaca$rz; ancak BuhArA
geyhlerinin tarihine dair bir kag siiz siiyleyece$iz.Kitabrmzrn ilive cildi
olan Metinln'de bundan aktarmalar vardrr3a6. Kit1fu Molhzddc admr tagr-
yan bu eser Ahmed b. Muhammed adrnda birisi tarafindan yazrlmrqtrr.
Kendisine Mu'inii'l-fukara lAkabr verilmiqti. Yazma niishalarrnrn goklu-
$undan Orta Asya'da bi.iyiik bir ra$bet giirdii$ii anlagrlmaktadrr. Miiellit
BuhirA'da yatmakta olan islim evliyasrnrn mezarlarrnr sayar ve biyografi-
leri hakkrnda bazr bilgiler verir. Mtiellifin yagadr[r tarih belli de$ildir. Ki-
tabrnda verilen kronolojik bilgilerden on beginci ytizyrldan iince yagamadt-
[r neticesine vanhr. Bu bilgilerin srhhati, kaynaklarrnr bi.iyiik bir ihtimam-
la kullandr$rnr isbat etmektedir.
3aa Hirezmqahlar ve Qingiz Han'rn tarihi Avrupa'da da negredilmigtir: Defr6mery,

Historb des sultans de Khorelm, Paris IB4z; Jaubert, Vie de Djenghia-Khan, Paris I84r.
345 Der Presblter Johannes in Sage und Geschicte, Berlin IB7o.
3a6 Mctinler, r66-t72. Bu eser hakkrnda bkz. Barthold, Birhdn Ailesimad. i.e.
KAYNAKLAR 6I
C. AVRUPA'DA YAYINLANMI$ BA$VURMA KiTAPLARI
I-Deguignes, d'Ohsson ve daha sonraki

miiellifler
Tiirk ve Mofol boylarrnrn tarihi hakkrndaki ilk genel eskiz denemesi,
bilindi$i gibi, Deguigness4T tarafindan yaprlmrqtrr. Qin kaynaklanndan sa-
dece birkaE derleme eser ile yetinmek zorunda kaldr$r iEin, bu miiellifin
eseri Orta Asya'ntn battsrndan gok do$u kesimlerinin tarihi baklmrndan
daha biiyiik bir ijneme sahiptir.
Mo$ol tarihi ile ilgili islAm kaynaklan ayrrntrlt olarak ilk defa Baron
d'Ohsson tarafindan incelenmigtir: Histoire des Mongok adh eserinin ilk basr-
mr IB24'te yayrnlanmrg, oldukga genigletilmiq ikinci basrmr ise IB34-I935
yrllarrnda grkmrgtr3as. Yazar, kendini igine dikkate de$er bir ilmi tarafsrz-
hkla vermig, tizellikle Qin ve iran'daki Mo$ollar'rn tarihi ile ilgili elde ede-
bildifi biltiin kaynaklan hemen hemen biitiiniiyle de$erlendirmigtir. Mo-
Eol tarihinin "i$renE sahneleri' hakkrnda yazartn ktsmen tek tarafh
giiriigleri baglangrgta eserin hatAsr olarak kabul edilebilir. D'Ohsson, Mo-
fol tarihine, on iig ve on diirdiincii astrlartn biiyiik olaylarrnrn gerEeklegme-
sine sa$ladr[r ihmal edilemiyecek katkr nisbetinde ijnem verir; dolaytstyla,
Mo[ol hikimiyeti altrna girmig medeni hiikiimdarhklarrn tarihinden kifi
derecede ayrmtilarryla bahsettifi halde, Orta Asya ve Rusya'daki Mo$ol
egemenlifinden sadece birkag kelime ile stiz eder. Bunun yanrnda, iinik
yazmalar da dahil hemen hemen bi.iti.in yaytnlanmamq eserlerden, bazen,
en iyileri olmasa da, yararlanmr$tlr; bugiin, edisyon kritikleri yaprlmrq bir-
gok metni giirdiikge, onun yanltglannr diizeltebiliyoruz. Biitiin bunlara
rafmen, d'Ohsson'un eseri tinemini korumaktadrr; yazann bilgisi ve sonuq
grkarmadaki dikkatlili$ yiiniinden bu eser, daha sonra Hammer-Purgs-
hilron, Wolff3s0, Erdmann33l'rn kitaplarr ve hattA Sir Henry Howorth352 ta-
3a?
Deguigne s, Historie ginirale des Huns, des Turcs, des Mogols et des autres Tarlares oc-
J.
eidenlaux, Paris r 756-r 758.
3a8 Baron C. d'Ohsson, Historie des Mongoh deputs Tchingui<-Khan jusqu' d Timour Bq
ou Tannlan, La Haye ve Amsterdam, IB34-I835.
3ae Hammer-Purgstall, Geschicte der Goldenen Horde, Peslch t&4o; Gcschithte dcr llehane
d-i da Mongolen in Persien, Darmstadt, r94z-1843.

3s0 Wolff Geschichte dn Mongolen oder Tataren, besonfurs ihres Vordingens nach Europa, so
wb ihrcr Erobcrungcn und Einfdlh in dbscm Wcltthcib, Breslau I87e.

r5r Erdmann, Temudschin dn Unerschittnliclu, Leipzig t&6z.
3s2 Sir Henry Howorth, History oJ the Mongols, London r876-IBBB.
6z V.V. BARTHOLD
rafrndan yazian hacimli Mo$ol tarihinden, mukayese kabul etmez derece-

de daha krymetlidir. Do$u dillerini hiE bilmedifinden Howorth kendinden
iincekilere ba$h kalmrg, eserine de, kendi ifadesi ile "bir dilbilimci de$il,
bir etnolog ve tarihgi" olarak baglamrgtrr. Ancak, yazartn etnoloji ve tarih
metod ve kurallanna d'Ohsson'dan daha fazla Agina oldu$unu belirtecek
tek bir pasaj bile giisteremeyiz. Qegitli milletlerin menqeleri hakkrndaki
teorileri de tamamiyle gahrs isimlerine ve iinvanlara dayanmaktadrr ki,
bunlann medeni toplumlarrn tesiri altrnda kaldr$r bilinen bir gergektir.
Qingiz Hin devrinden ijnce Mo$olistan'da yerlegmig biitiin insanlan Tilrk
olarak vasrflandrran yazar, 6nemsiz Mo$ol ulusunun bazr giiglii Tiirk boy-
lannr boyunduru$u altrna aldrktan sonra, yalnrz kendi dilini muhafaza et-
mekle kalmayrp, egemenli$ine girenlerin de dillerini nasd olup ta mo$ol-
la$trrabildigini, herhalde kendi kendine hig sormamr$trr. Bir etnolog olarak
giigebelerin hayatr ve siyisi organizasyonu hakkrnda birgeyler bilmesi gere-
ken yazar, onlarda tahta gegme diizeninin kurah olmadrfrnr ve hukuld se-
gimlerle yapilmasrnrn siiz konusu olmayaca$rna hig bakmadan3s3, Qin-
giz'in soyundan kimin taht iizerinde daha fazla hakh bulundu$unu, hAn
olarak segilen kiginin durumunun hukuki olup olmadr$r meselesini ciddi-
yetle ele almaktadrr3sa.
2-Raverty
Binbagr Raverty'nin C0zcani'nin eserinin (bak sayfa 5r) terciimesine
ekledi$i mufassal notlara da dikkat etmek gerekir. Bu notlarda, krsmen
yayrnlanmamr$ veya az bilinen pek gok baqka kaynaktan parEalar iktibas
edilmig, ve gurada burada bir millet veya hinedana ait bilgiler iizetlenme-
ye galrgmrgtr. Yazar, iinstizde kendi eserini "gok de$igik ve go$unlukla
mufassal tarihi malzemenin gergek bir thesaurusu" olarak vasrflandrrmakta,
"eskiden beri do$rulufu kabul edilen birgok tarihi hatilara igaret edildi$i-
ni ve bunlann di.izeltildi$ini" stiylemektedir. Yazar, tenkidgilerin, eserin
bir indeksten yoksun olduguna igaret edebileceklerini, ancak bu ig igin
"vaktinin gok de$erli" oldu$unu belirterek, bunu indeks Derne$i'nin iistle-
necefini umdu$unu siiylemektedir. $imdi yazarun arzusu yerine gelmigtir,
r53 Sir Henry Howorth, History of the Mongols, l, t7 t, r Bo, z r B.
354
Aynt miiellifin Orta Asya'nrn gegitli milletlerine dair makalelerinin de ilmi krymeti
pek azdrr. J.R.A.S. 'de rB75-rBgB yrllarr arasrnda The Northen Frontagers of China umumi
adryla negredilmiglerdir. Bu makalenin sonuncusu (J.R.A.s., Temmuz rB98) Karahinhlar'a
aittir. ilmi seviyesini anlamak igin miiellifin gu s,iizleri yeterlidir (s.468): "Bu$ra Hin'rn Mi-
veraiinnehr'i fethetmesinden bahseden miiellifler, onun <iliimiinden iki yiizyrldan fazla bir
zaman sonra eserlerini yazmrglardrr".
KAYNAKLAR 63
elimizde kitabrn bir indeksi bulunmaktadrr; biiylelikle, yazarrn ifadesine

inanrlacak olursa, eser arfik biitiin hatilardan annml$ olmaktadrr. Yazann
kendi eserinin de$eri hakkrndaki giiriigii ve kendinden iincekilere karSr
kullandr$r kafl bazen de alaycr tavrr, kitabrnr hakh olarak ancak tenkitgile-
rin hoggiirtisiine sr$rnmaya zorlamaktadrr ki, bu hoggiiriiye gergekten de
pek muhtagtlr, Zaman zaman bizim de$indi$imiz yanhglan (bkz. yukarrda
sayfa 52, not z4z),yazarrn kendisinin igaret etti$i "hatalar'r gok geride br-
rakmaktadrr. Tarihi bilgileri, en basit seviyedeki bir tenkid siizgecinden
gegirmeden nakleder; tarih ile efsane, orijinal kaynak ile sonraki derleme-
ler arasrnda hiE bir aylnm gozetmez. Ozel adlarrn yanhg transkripsiyonun-
dan iitiirii kendinden iincekilere acr bir dille saldrrmasrna ra$men, Ra-
verty kendi de birgok ismi tahrif eder: Pek iyi tarunan Hazar adrnr Hurz,
Amr'r [Jmro geklinde yazar. Yazann sadece bir indeks tertip etmek igin
de$il, kendi kitabrnrn geligigiizel bir tashihi igin dahi vaktinin az oldu$u
anlagrlmaktadrr. Sayfa 33'te Tabefi miitercimi Ebu'l-Fazl Bel'ami'yi ismail
zamanrnda vezir yaprp, bu makamda Nuh b. Mansur devri sonuna kadar
tutmasr (yani yaklaqrk yetmig yrl), sonra sayfa 38'de Taberi miiterciminden
ayrr bir gahrs oldu$unun farkrna vanp, Ebu'l-Fazl Bel'ami'yi Hicri 33o'da
(aynen !) iildiirmesi, ancak bununla agrklanabilir. Kitaptaki yanhglardan
bazrlannr bir indeksin yoklufuna ba$amak pek gok zordur. Yazar hig bir
yerde kesin bir yazmaya atilta bulunmaz, go$unlukla hangi yazmadan ya-
rarlandrirnr, yahut kayna$rn ne zaman ve kimin tarafindan yazrldr$rnr
siiylemez, dolayrsr ile iddialarrnr do$rulamarun imkAnr yoktur. Yazann
sergiledi$i genig malzeme sayesinde (meseli, bildi$imiz kadarryla, Gerdi-
zi'yi ilk zikreden odur)hig giiphesiz o zamana kadar yerlegmig yanhglan
silmig ve yerine daha yeni ve kahcr teoriler koymugtur; ancak bu sonugla-
ra ulagabilmek iEin d,aha fazla dikkatli gahgma ve temel bir ilmi eiitim
gereklidir. Raverty'nin eseri bizim bu sahadaki yeni baqlayanlardan istedi-
$imiz hususlar yiiniinden bile yeterli de$ildir. Kitabrn tek iinemi, pek ka-
ngrk bir gekilde diizenlenmig de olsa, ihtiva ettifi olaylar koleksiyonundan
gelmektedir3ss.
3-Cahun ve Yeni Aragtlrmalar

Tiirk ve Moiol toplumlannrn tarihinin genel bir ara$trrmasl iizerinde
yeni bir teqebbiis L. Cahun356 tarafindan yaprlmrgtrr. Bagka bir yerde et-
r5i D'Ohsson ile Raverty'nin eserlerinden sonra, yayrnlanmamrg islim kaynaklanndan
biiyiik iilgiide aktarmalar, Reqidiiddin'in eserinin QuaremEre tarafrndan neqredilen krsmrna
ilAve edilen notlarda bulunur.
3i6 L. Cahun, Introduclion a I'histoie de I'Asie, Tures et Mongols des Oigines it 1405, Paris
rBq6.
64 V.V. BARTHOLD
raflrca giisterme$e galrytrgrmn gibi3s7, kitap edebi yiinden pek parlak ol-
makla birlikte, ciddi bir ilmi de$ere sahip de$ildir.
Tiirkistan tarihinin krsa bir eskizi I8gg'da E.D. Ross (gimdi Sir E.D.
Ross) tarafindan yayrnlanml$tlr. Bu eser The Heart of Asia (Asya'nrn kalbi)
adh kitabrn birinci krsmrdrr3s8. En biiyiik baganst, Tabef'nin hem arapga
hem farsga niishasrna dayanarak (sayfa 34-lo8), mtisliimanh$rn ilk yiizyrl-
lanna Ait nisbeten etraflr bilgi vermesidir; daha sonraki kaynaklardan sa-
dece Nizimiiddin $Ami'nin lafnndme adb eserinden yararlanmtgtrr. Tabii,
yazar kendi kitabrndan Orta Asya tarihi hakkrnda iinemli hergeyi tr$rene-
bilece$imizi stiylerken haksrzhk etmektedir3se.
Jeremiah Curtin'in lgo8'de (yazann iiliimiinden sonra) yayrnlanmrg

ve ilkine Th. Roosevelt tarafindan bir iinsiiz yazrlmrg olan iki ciltlik The
Mongob: A History ve The Mongob in Russia adh eserlerinin de ilmi bir de-
$eri oldu$u iddia edilemez. Onsiizde, yazarca "bu sahada Avrupah ve
Amerikah bilim adamlartntn yaklaqamadrklan' ileri siiriilmiigse de, ashn-
da bilgi ve dofruluk bakrmrndan, o Sir Henry Howorth'un dahi gok geri-
*The Mongob ve
sindedir. The Mongob in Russiahn bagrndaki bir notta,
The Mongob in Russia igin malzeme toplarken Mr. Curtin'in Qin, iran ve
Rusya'nrn eski kroniklerinden yararlanmryttr. Bunlart kullanabilmek iEin
birkag dela Rusya'ya bir defa da Dofu'ya gitmigtir" denilmekte ise de, ki-
taplarda orijinal kaynaklardan yararlandr$rnr gtisteren hiE bir belirti yok-
tur. ikinci cilt ise, Altrn Ordu tarihi olmaktan gok, Rusya'ntn pek sathi
yazrlmrg bir tarihidir.
4-isldm Tarihi ite itgiti Um0mi Aragtrr-

malar
Bugiine kadar, Orta Asya'nrn Mofol ijncesi devrindeki islim tarihi ile
u$ragan ve zamanrmrzdaki ilmi standartlara uygun hig bir monografi ya-
zrlmadr[r gibi, (yeri geldi$inde bahsetti$imiz bazr bilim adamlanrun kendi
metin edisyonlarrnrn iinsiizlerine yazdrklarrnrn haricinde) de$iqik kaynakla-
nn ara$trrmasr da yaprlmrg de$ildir. Bu hiikiim islAm tarihi hakkrndaki
351
/hurn, Min. Nar. Prosa., Haziran 1896. Krg. M. Th. Houtsma'nrn tenkidi, Giittingen
Gchhrk Anleigende QBg6, No.g); Hollandah miinekkidin hiikmii esas itibariyle benimkiyle
tamamiyle uyugmaktadrr.
358 Barthold, /apiski, Xl| ryo vd.
35e W. Rickmer Rickmers, The Duab of Turkeslan, Camridge IgI3, 543.
KAYNAKLAR 65
genel eserler, hatti bunlardan en yenisi olan A. Milller'inki3@ igin de ge-

Eerlidir. Yazar biiyiik bir sorumlulukla (go$unlukla negrolunmug) Arap
kaynaklannr kullanmtg, iran kaynaklarr ile daha az ilgilenmiqtir; Orta As-
ya tarihinde baq rolleri oynayan gahsiyetlerin (meseli Gazneli Mah-
mud'un) tizellikleri, eserde eksik ve tek taraflr olarak verilmiqtir. iran kay-
naklannr etiid etmeden yazarrn Mogol tarihi hakkrnda grkardrfr sonugla-
nn zayrflr$r, yazar tarafrndan da farkedilmiq olmahdrr ki, kitabrnrn bu krs-
mr igin sorumluluk kabul etmemektedir36l.
5-Rusga Aragttrmalar
Rus dilinde, Altm Ordu tarihiyle ilgili olan bir eser dtgrnda362, Mogol
tarihi363 ve Mogol iincesi Orta Asya hinedanlarrnrn tarihi ile ilgilenen de-
tayh ve ilmi bir ara$tlrma yoktur. Ozel monografilerden bir tanesi, Prof,
V.A. Zhukovsky'nin Merv hakkrndaki eseri36a, giiniimiizi.in ilmi standartla-
rrna uygundur. Bu eserin ijmek ahnarak Orta Asya'nrn di$er biiyiik gehir-
30 A. I\4iiller, Der Islam im Morgen-und Abendland, z' baskr Berlin IBB7. Bu kitabrn
N.A. Myednikov tarafindan yaprlan rusga terciimesi (Saint Petersburg IB95) maalesef kesin-
likle giivenilir degildir. Krg. Barthold, Musulmanskii Mir, tgzz, Bz vd'
36f A. Miiller, Dn IslamlI, zr t.
362 Prof. Berezin'in Ognk anutrcmlaao ustroitva ulusa Cugicaa (Saint Petenburg 1863.
Trudy, krsrm VIII) adh eseriyle Baron V.G. Tiesenhausen'in SDorzl,t matnialou otnosyasgiklula
k istorii /olatoi Ordy (cilt I, Saint Petersburg rBB4) isimli kitabr ayrrca zikredilmelidir. Son
kitabrn devamr heni.iz yayrnlanmadr.
363 M.i. ivan'rn O aoennom iskustay i zaaoeoaniyakh mongolo-tatar i sredne-aziatskih narodou
pi Qingk-hanyc i Tameilanye (Saint Petersburg rB75) adh kitabrnrn ancak askeri tarih iEin
bir de[eri olabilir.
lakaspiiskaao karay. Raqnaliny Staraao Mema, Saint Pe-
364 V.A. Zhukovsky, Dreunosti
tersburg IB94 (Materialy po Arheologii Rossii - imparatorluk Arkeoloji Komisyonu neqri-

yatr. No.r6). Bu eser hakkrnda bkz. /apnki, IX, 3oo vd. d.; XI, 327 vd. d. Krg. Barthold'
/apiski,XIX, I I5-r38.
F.5
66 V.V. BARTHOLD
lerinden Buhara, semerkant365 ve Belh'in tarihi ve eski eserleri hakkrnda

aragtrrmalar yaprlmasr qok arzu edilir bir husustur.
3"3 Semerkant btilgesinin tarihi co$rafyasr hakkrnda gok giizel bir aragtrrma V. Vyatkin
tarafrndan Semerkant'ta yayrnlandr; krg. Barthold, <apnk| XV, r5o vd. d. Guy le Stran-
ge'n The Lands ol thc Eastan Caliphatc adh meghur eseri ve bilhassa Miveriiinnehr ile ilgili
krsmr igin bkz. Barthold, lapiski, XYll, r oe vd. d.; Mirza Bala, Buhdra mad. i.A.
BirEok faydah fikir ve gcirtigler, oldukga karrgrk bir gekilde tertip edilmig olan J. Mar-
quart'rn bilhassa aqa$rdaki eserlerinde bulunur: Chronohgic der alttirkirclun Invhiftcn (Leip-
zig ISgE), "Historische Glossen zu den alttiirkischen Inschriften" isimli makale ile birlikte
(W.<.K.M., XII, I57-zoo); ErdnSahr nalv dct Geographie des Ps. Moscs Xorenac'i (Berlin rgor);
Ostcuropiiische und ostasiatisclu Sncifziigc (Leipzig rEq); Ostthlcisclu Diahkt-studicn (bu isim
yanlrglrkla verilmigtir, Berlin rgI4). Son eser igin krg. P. Pelliot'nun Jounal Asiatiqucdeki
makalesi, II, XV, re5-r85; Barthold, Ruskii istorileskii Junal, VII (rgzz), 138-156. Marqu-
art'rn kaynaklanndan biri, islim'rn ilk devrinde bir Parsi tarafindan yazrlan "$ehirler Liste-
si" yini Liste giographQue dcs oilbs dc I'han, par E. Blochet, Rccucil dcs traaaux rclatiJs i la phi-
lologie et l'archiologie igipt. et arsyr., XVII, 165-176. Krg. Grundiss der iranisclu Philologb, ll,
r rB.
islim co$rafyacrlarr hakkrnda (istdn Ansiilopedisrhde bu mvzua dair madde yoktur)

krg. Baron Carra de Yaux, Lcs Pmseurs de I'Ishm, cilt II, Paris lger. Miveriiinnehr'in tari-
hi co$rafyasr hakkrnda bkz. isl6m Ansiklopedilndeki Ani-Day6, Buhdri oe Fergana maddeleri
ile agalrdaki eserlerim: Soydlmila ob Arul\kpm moryc i <oo'yah Amu Dcr'1i s drconllisih arcmcn
do XVII-ao u y ka, Tagkent rgoe (almanca terciimesi, Nachichtn iber den Aral-See und dm
untaen Laut des Amu Darja); K itoii Oroshmiya Turkcstana, Petrograd, r gr4.
I. BOLUM
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIirt,NNi
r
- Miveriiinnehr' in tarifi
Miveriiinnehr (Ceyhun ve Seyhun havzasrndaki medeni biilge) Orta-
Ea$ islim co$raSacrlanntn terminolojisine giire, Tiirkistan'a yani islim
iilkeleri ile Qin arasrnda uzanan ve Tiirkler ile Mo$ol giigebelerinin yaga-
dr$r tiilgeye dahil de$ildi; fakat, giigebelerin aktnlanna kargr herhangi bir
tabii engebe ile korunmamrg olan bu iilkenin bi.iyi.ik bir krsmr, siyaSi ba-
krmdan Ti.irk topluluklannrn egemenlifi altrndaydr. iran ile Turan arasrn-
daki siyasi srnrr gok defa defigikli$e uframrg, bazt zamanlar, Ahamenigler
devrinde ve Araplar'rn egemen oldu$u devirlerde oldu$u gibi, Mive-
riiinnehr biitiini.iyle siyasi olarak Orta Asya'ya baflanmrg; onuncu astr-
dan itibaren ise burasr Orta Asya'da ya$ayan uluslann egemenlifine gir-
migtir; iran ile Turan hiikiimdarlan arasrndaki antlagmalarda ise, ceyhun
genellikle kargrhkh "etki alanlannrn' srnrn olarak kabul edilirdi. Etnografik
bakrmdan aslmda Ariler tarafindan iskin edilmig olan iilke zamanla
tilrklegmiqtir; giiniimiizde artrk yalnrz gtigebeler de$il, yerlegik halkrn 9o-
funlu$u da Tiirkge konugmaktadrr. MAveriiinnehr gerek ni.ifusunun kala-
bah$r, gerek topraklannrn verimlilifi bakrmrndan, Tiirk egemenli$indeki
eyiletler arasrnda genellikle birinci srrayr iggal etmekteydi; aynca, hakkrn-
da en etraflr tarihi ve co$rafi bilgiye sahib oldufumuz yegine eyilettir. Bu
durum bizi, agafrdaki co$rafi izahat'r tamamiyle MiverAiinnehr'e hasret-
meye sevketmektedir. Batr Tiirkistan'rn di$er eyAletleri, meseli Yedisu ve
Seyhun eyiletinin do$u krsmr hakkrndaki tarihi co$rafraya Ait bilgileri 9e-
qitli yazrlarrmrzda gtizden geEirmigtikl.
iran ue Turan arasrndaki geleneksel resmi slnlr olmasrnrn iinemi dola-

yrsryla co$rafi izahatrmrza Ceyhun nehrinin kryrlarrndan baghyacafrz. Strur
her iki taraftan da srk stk saldrtya ufradr$rndan, bazt zamanlarda Semer-
IO Kristianstvye v Turkestanye v do-Mongol'skii period (lafirki Vost. Otd. VII' t-32

ve almanca terciimesi, lur Gcschichte dn Christmtums in Mittcl-Asbn bb 4r mongolischen Ero-
Drrzng (Tiibingen rgor); Otget o polte<d@e o Srcdnyulu Aliyu, Saint Petersburg t$7 (/apiski
Inp. Akd. Nauk po Ist.-phil. o!d., I, No.4); ognk irtoii semhyeg'1a (Pamlatnay knkhka senit-
y calt caen s kaw O b las lnnooo Komite ta No. r Bg8, ll, 7 4- t 7 o).
68 V.V. BARTHOLD
kant ve Buhiri'dan daha Eok Miveriiinnehr ile iliqkili olan Ceyhun'nun

giineyindeki eyiletlerden de soz etmek yerinde olacaktrr2.
z-Ceyhun (Am0-deryd) sahilleri

Ceyhun'un eski Ar'i adr olan Valgu3 yahut Vakgu isminin Valuga
(Surhab) Nehri'nin adrnda bugiin dahi muhafaza edilmig olmast, bunun
eskiden Ceyhun'nun esasrnl tegkil eden akarsu olarak kabul edilmig oldu-
$unu dtigiindiirmektedir. islim co$ra$acrlan da, yukarr mecrasrna
VahAbs adr verilen CeryAb (gimdiki Penc) nehrinin Ceyhun'un esast say-
maktadrrlar ki, bu Vahin, $ufnin ve Kerrin (belki Rogan ve Dervez) eyd-
letleri iginden akmaktaydr6. Onuncu astrda bu eyiletler heniiz kifirlerle
mesk0n olmakla beraberT, siyasi bakrmdan buralarrn miisliimanlann ida-
resinde oldu$u anlagrlmaktadrr. ibn Hurdadbih'e gtire8, VahAn 20 ooo
(bir bagka yivmasrna giire to ooo), $ufnin 40 ooo (bir bagka yazmastnda
4 ooo) ve Kerrin 4 ooo dirhem vergi iidemekteydi. Ya'kubi'dee $u$nin
ve Bedehgin meliki Humir-bek adh birinden bahsedilmektedir. Marko
Poloro, kendi zamanrnda Vahin ahalisinin miisliiman oldufunu bildir-
2 Berezin'in Rus Ansiklopedi Lugatihde (krsrm III, c. I,
577-58j. Lerch tarafrndan ya-
zrlmrg MAverAiinnehr hakkrnda giizel ve krsa bir makalesi vardtr. Bundan baqka Zerefqan
ile Yukarr Ceyhun havzalannrn tarihi co$rafyasr Tomaschek taraftndan aragtrnlmrqtrr (Caz-
tralasiatisclu Studicn, l; Soghdiana, Wien 1877, Sitzungsbnichtc dcr phil. hist. Classc da Kais.
Acad. dcr WissmschaJten, cilt LXXXVII). I. Minaev'in Saydycnila o stranakh p aakhoa'yam
Amu-da/i adh kitabrnda (Saint Petersburg rBTg) islim fethinden itibaren Mogol istilisrna
kadar olan devir igin tarihi co$rafya hakkrnda bilgi yok denecek kadar azdrr. MJ. de Goe-
je'nin Dar alte Bett dcs Oxus isimli aragtrrmasr (Leiden IB75) HArezm'in tarihi co$rafyasr
hakkrnda iyi bir aragtrrmadrr. KrE. G. le Strange. The Lands of the Eastetn Caliphate (Calr'-
bridge r9o5)'in son dijrt fash ve Barthold, /apiski, XVII, roz vd. MiverAiinnehr'in tarihi
co$rafyasr ile ilgili eserler SAminiler devrine iittir. Bu devirden ijnce ve sonraki devirlerin
coirafi durumu hakkrnda bilgimiz gok eksiktir.
3 Tomaschek, Soghdiana,3T; W. Geiger, Die Pamir-Gebiek, Wien IBB7, 136.
a Bir0ni'ye gore Chronologie, 237, terci.ime zz5) on birinci yiizyrlda Vahq'a hili sula-
nn ve bilhassa Ceyhun'un "koruyucu ruhu" deniliyordu. $imdi bile, Regel'e gore (Pet.
Milt. lll, 333, Geiger tarafindan nakledilmiEtir, ayt yrdc) Vahg adr, yalnrz Siirhib'a delil
Penc'e ve Ceyhun'un kollanndan dilerlerine de verilirdi. Krg. Marquart, Unlercuchungm lur
II, e6, n. e.
Gcschichtc oon Eran,
5 ibn Rusteh, gr.
6 Krg. Marquart'ta (Erdnshahr, zzz) Kurin geklinde yazrlmrg ve Bedehgan'rn giiney
krsmrnda giisterilmigtir.
i istahri, z9'6 vd.
E ibn Hurdadbih, 26. Mukaddesi'ye giire Q4o) Vahin 4o.ooo dirhem tiderdi.
e Ya'kubi, Buld6n, zgz; krg. Marquart, Erinshahr, zz5.
r0 Minaev, Suycdymi1e,75; Yule, Marco Polo,3. baskr, I, r7r.
MAVERAUNNEHR'iN COERAFI OZNIIiTI,TRi 69
mektedir. Bu eyilette alilnrl ve giimiigl2 madenlerinin bulundufundan

sijz edilmektedir. Tibet'e, yini Tibetlilerce mesk0n kuzey indus'a giden ve
miisk ithaline yarayan ticaret yolu da Vahin ve $u$nin'dan geEmekteydi.
Marko Polo bu b|lgeden gegerek Kiggar'a varmr$tlr. Fakat biiti.in bunlara
ra$men, ulagrmm giiglii$ii ve btilgenin giiEebe hayattntn gerektirdifi gart-
lara uygun olmamasr sebebiyle, buralarr yabano etkilerden pek az miite-
essir olmug ve bugiine kadar ahali Ari karakterini muhafaza etmigtir.
Tibet'e giden ticaret yolu iizerindeki ikinci eyilet Bedehgin'drr. Bura-

sr muhtemelen, Yukarr Ceyhun'daki difer biitiin eyiletlerden iistiin bir
mevkie sahipti. Muhtegem otlaklan, genig ve tamamen ekili olan vadileri,
yakut ve lapis lazuli madenleri ve nihayet fevkilade iklimi ile iinliiydiil3.
Eyilet yabancr saldnlara sadece giiney-batr ytiniinden, yini Ceyhun vadi-
si sahilinden, agrktr: Aii ahali yanrnda Tiirk unsurlara da yalnrz bu biilge-
de rastlarurdr. Bu bakrmdan Bedehqin pek nadir olarak istilaya u$ramrq
ve genellikle siyasi muhtariyetini korumugtura. Eyiletin bagkenti daima
giini.imiizdeki Feyzabid'da idi; bugi.in de aynr adla arulan ve daha giiney-
de yer alan Cerm ise, dokuzuncu asrrda islim egemenlifinin Tibet yolu
s.
iizerindeki son merhalesini meydana getirmekteydi
I
Belh ile BedehgAn arastnda Toharistin biilgesi bulunurdu. Burast, pek

iyi bilindi$i iizere, adtnt, Greko-Baktrian imparatorlufunu yrkan boylar
arasrnda sayrlan Tohari'lerden almrqtrr16. Arap egemenlifi ve SdmAniler
devrinde eyiletin topraklan Ceyhun sahilinde Hindu-kuq geEitlerine ka-
dar uzanmaktaydr. Ceyhun'un bu biilgedeki kryrlan go$unlukla kumlu
.
rr ibn Rusteh, !
93.
12 istahri, zg7.
13 istahri, r7B; ibn Havkal, 327; Mukaddesi, 3o3; Minaev, Sayd1miya,73vd'
r{ Muhammed-Haydar (Tlu Tankh-i-Rashi6, negr' N' Elias ve E.D. Ross, London
1895, ro7) memleketin Biiyiik Iskender zamanrndan beri bir istilidan masun oldufunu ifa-
d."".diyo.ru da bunda biraz miibalifa vardrr. Kr$. Barthold, Bedehsdn mad., i.A.
Hiikiimdar ailesinin iskender neslinden geldifi hakkrndaki ananenin on iiqiincii yiizyrldan
tince bahis konusu edilmedi$i ve ilk defa Marko Polo'da bulundufu ortaya konmugtur; krg.
Yule, Marco Polo, I, r57.
15
Ya'kubi, sBB; Sem'ini 1(r'=!t kelimesinde) ile Yakut (Mu'ccm,l, 5zB) Hirinii'r-
Regid'in kansr Zubeyda tarafindan Bedehgin'da yaptrnlan bir ribattan bahsederler.
16 Vivien de st. Martin, Its Huns Blancs ou Ephtalitcs, Paris 1849, z5 vd. Tomaschek,
Sog6iana,33; krl. Grum-Grjimailo, Istoticheskoe pmshlac Bei-shan14 Saint Petersburg 1898, 5

vd.; miiellif Tohariler'in eski zamanlarda Afganistan'da oturduklannr, M.O. ikinci ve birin-
ci yiizyrllarda "hikim defil mahkOm bir rrk" olduklarrnr isbat etmefe u$raqryor.Marquart
(Er6nshahr, zo4), Ta-hia'nrn' TuhAra'nrn aynr oldu$unu ileri siirmektedir.
V.V. BARTHOLD
olup, sun'i sulama igleri igin gok elverigsizdi. Bilyiik yerleqme merkezleri
daima nehirden epey uzakta ve nehir istikametinde da$lardan grkan,ama
bu nehre pek azr ulagabilen dere ve gaylann yakmrna kurulurdu. Belh'ten
Bedehqin'ar7 giden ana yol gu yerlerden gegmekteydi: Hulm (Belh'ten iki
giinltik yol), Verviliz veya Velviliz (Hulm'den iki giinltik mesafede) ve
TAykan veya Tilkan (VervAliz'den iki, bagkent Bedehgin'dan yedi giinliik
mesafede). On dokuzuncu asrrda cinemli bir kralh$rn merkezi olan Kunduz
gehri ise, on iigi.incii yi.izyrlda adr geEmesine kargrhk, gok sonralarr 6nem
kazanmrgtrr. Toharistin'rn en tinemli gehri olarak, adrnr giiniimiizde de
korumuq olan flnlhAn) Tilkan kabul edilirdi. Bu gehrin biiyiikliigi
Belh'in iigte biri kadardrrs. Hulm de askeri ve ticari bakrmdan biiyiik bir
iineme sahipti. Bu gehir, aynr adr ta$ryan bir nehrin dar bir vadiye agrldrfr
yerin yakrnrnda kurulmugtu. Ancak on dokuzuncu astrda geligen bu$iinkfi
Hulm veya Tag-Kurgan gehri ise, eski kentin harabelerinin biraz giineyin-
de yer alrnaktadrr. Hindu-kug'a giden yollardan en iglek olanr daima
Hulm vadisinden geEerdire. Hulm'den iki giinliik mesafede, muhtemelen
giiniimi.izdeki Heybek ile egitlenebilen, Simincin bulunmaktaydr; nehir
vadisinin epey daraldr$r bu noktada bugiin bile duran bir kale, civara hi-
kim bir mevkidedir. Simincin'dan iki giinliik mesafede, Ba$lin ile Kun-
duz nehirlerinin birlegti$i noktaya yakrn bir yerde, hali aynr adr tagryan
Baglan ktiyii yer alrr. Yolun bu kesimi Hulm ve Kunduz vadilerini ba$a-
maktadrr. Sekizinci yiizyrhn baglannda Hulm, Simincin ve Ba$lan, Arap-
lar ile yerli halk arasrnda cereyan etmiq bazr askeii harekita da sahne ol-
mugtur ki, Taberi bunlar hakkrnda oldukga aynntrh bilgi verirz0.
Hindu Kug'un ana silsileleri eteklerinde yer alan Anderdb veya sikke-
ler iizerinde bulunan gekli ile Anderiba gehrine, Simincin'dan muhteme-
len Ba$lin iizerinden gegerek beg giinde ulagrlrrdr. Onuncu asrrda burasr
Talkan ve Verviliz'den sonra, Toharistan'rn iigi.incii biiytik gehri kabul
edilirdi; niimizmatik belgeler, vasal prensler olarak SimAniler'e ba$h bir
hanedinrn Ander6b ve Belh'te hiiki.im siirdiifiinii ispatlamaktadr. Hindu
Kug'tan gegen yollar Anderib'r gimdi Penqir olarak tanrnan Benchir ile
ba$lamakta idi (en miisait gegit r3.ooo kadem ytikseklikteki Hlvak'tr). Bin
yrl iince bu vadi hilen mevcut olan giimiig madenleri ile iinliiydii ve bun-
ri istahri, z86.
t8 istahri, u79.
re istahri, z7g,z86; Mukaddesi,346. A. Burnes, Traaels in Bokhara, London
rB3B, II,
t+7-2(n; Kostenko, Turlustankii ka1 Saint Petersburg rBBo, II, r75-rgo.
4 Taberi, II, rzrg.
MAvERAuNNEHR'IN coCRAFl Ozrlliru-nni 7t
lar islim diinyasrrun do$u lasmrndaki en tjnemli gilmiig madenleri olarak

kabul edilirdi2r. Nehir iizerinde bulunan gehirlerden GiryAbe, Benchir22
ve FervAn veya Pervin'rn adr geger ki, bunlardan sonuncusu giiniimiizde
dahi ismini korumugtur. Pewin'dan bir yol, Qeriker ve isteliften gegerek
KAbul vadisine iner; bir difieri Giirbend nehri boyunca ilerleyerek, aynt
adr tagryan kiiye ve Bimiyin'a ulagrr. Giirbend sekizinci asnn sonunda
Araplarrn eline gegmigtir23. BimyAn, Kibul'den, Hulm'u Belh'ten ayranlar-
dan gok daha ytiksek da$lar ve gegitlerle aynlmrgtrr. Bununla beraber
Hulm yolu i.izerindeki gegitler genellikle siyasi srnrrlan meydana getirmek-
teydiler. Ondokuzuncu asrrda bile, Afgan ve Ozbek egemenlik alanlanntn
srnrnnr, Ozbeklerin Afgan emirinin boyundurufunu kabul etmelerine ka-
dar, Bimyin'rn kuzeyindeki Ak-nbit tegkil etmekte idi. Onuncu astrda
Kibul ve Gazne'nin de dahil oldu$u bu eyiletin bagkenti Bimyin'dr ve
mahalli bir emirin idaresi altrnda bulunmakta idi2a. Giiniimiizde Belh'ten
Bimyin'a genellikle Hulm iizerinden gidilir; Arap co[ra$acrlannrn ise,
bagka bir yolu, yani Belh nehrini yukan dogru izleyen sonra batrya diine-
rek Hulm ile birlegen istikameti kast ettikleri anlagrlmaktadrr. Bu yolda sa-
dece Meder gehrinin adr geqer ki, bu Belh'e altr, Bimyin'a dijrt giinliik
mesafededir. Bu isimde bir kiiy gi.iniimiizde dahi BimyAn'dan yetmig mil
uzakta Hulm yolu ilzerinde mevcuttur; bunun biraz kuzeyinde, kuzeyden
gelirken yolun solunda eski Meder qehrinin harabeleri gtiriilebilmektedir.
Toharistan terimi daha genig bir anlamda, Ceyhun'nun her iki kryr-
srnda bulunan ve iktisaden Belh'e ba$r olan bi.itiin eyiletleri kapsar bi-
Eimde de kullanrhrdr2s. Penc ile Vahg arasrnda istahri diirt nehir bulun-
du$unu siiyler26; bunlar, tarihginin ifadesine gtire sulannr Arhan'daki ge-
gidin yukansrnda birlegtirirlerdi, Ceryib'a en yakm olanr Ahg0 (? Aksu)
nehri, Hulbuk, sonra Barbin27, Pargir2s ve Endicirig ile birlegerek 2e
2r istahri, zB8; krg. Yakut, Mu'ccm,1,743.
22 istahri,zBoqtrtt*Mukaddesi,346ttr-,rKya'kublBuldaazBB,lt6aelbaqkayerlerde.,;14'..:1
23 Ya'kubi, Bulddn, zBB vd.
2a istahri, e8o.
93. Taberi, II, IIBo. Asrl ToharistAn'a Bi
25 Ya'kubi, Bulddn, z8ig vd. d.; ibn Rusteh,
rinci yahut Agafr denilirdi; Ceyhun'un yukan mecrastndaki da$hk viliyetler, Yukarr Toha-
ristan'a dahildi.
26 istahri, z96.
27 Balbin okunugu (ibn Havkal,
348) gibi Barban okunuguna da rastlanrr. Belki de
do$rusu Talbir veya Tarbir'drr ve bu isim Kiilib-deryAL'nrn ba9 sulanndan birinin adrnda
muhafaza edilmigtir (qimdiki haritalarda Talvar ve Talbar). Ahgu yerine Marquart (Efins'
hahr,233) BihE0 okuyorsa da metindely3!, Yakut (Mu'cem,II, I7I, I6), ta,3i drr.
za istahri'de jp;U ibn Rusteh'de (Sa) fr!
Tumanski yazmasrnda f )\ ve -ft!
V.V. BARTHOLD
akardr. Anlaqrldr$rna giire, Ahg0 ve Barbin adr ile giisterilen akarsu ile
Kiilib-deryd30, Pargar adr ile KEi-Surhab ve Endicirag ile Ta'ir-su kasde-
dilmektedir. Tumansky yazmasrnda (vr. 9 a) Munk ve Hulbuk'tan gegerek
akan nehrin Pargdr yakrnrnda Amu-DeryA'ya diikiildii$ii siiylen.nektedir.
Bu mevkide bugiin de Pargir, veya Parhir adr ile bilinen bir ktiy bulun-
maktadrr. Penc ile Vahq arasrndaki eyilet Huttel veya HuttelAn adrnr taqr-
maktaydr. Bu eyiletin en ijnemli krsmr Kgi-Surhab ile onun kolu Kiilib-
Deryi'nrn dar fakat verimli vadisi idi. Bunlardan ilkinin kryrsrnda, gimdiki
Belcuen'de eyiletin en biiyiik qehri olan Munk ile Kiilib'rn biraz giine-
yinde, gimdiki Hulbaf yaktntnda, Huttel emirinin bagkenti olan Hulbuk
yer almaktaydr3r. Kurgan-tiibe ovasrnr kaplayan Vahg eyileti, siyasi ba-
krmdan Huttel'e ba$hydr. Baggehri Haliverd, Munk'ten daha ktigiik, Hul-
buk'tan daha biiyi.iktil. Levkend3z nehri de Vahg'ta olup, HalAverd'den
bir gtinliik mesafede ve onun yukanstnda idi. Munk'tan Hulbuk'a olan
mesafe iki giinltik yol olarak kabul edilirdi; Hulbuk'tan Ceyhun iizerinde-
ki Arhan gegidine olan mesafe de aynr idi; buradan da HalAverd'e yine
iki gi.inde gidilirdi. Bundan bagka, Munk'tan Ceryib nehri iizerindeki Be-
dehqin geqidine de altr giinde vanldr$rndan sijz edilmektedir. Bedehgin
gegidinin Bik33 biilgesine3a olan mesafesi iki giinliik yol olarak kabul edi-
lirdi, buradan EndicArA['a (aynr adr taqryan nehri gegtikten sonra) bir
giinde, oradan da Pargar'a yine bir gtinde vanlrrdr (Pargir nehri geEildik-
ten sonra). Buradan sonra yol Barbin nehrini (yada Talbir, bkz. yukarda)
agrp, Hulbuk'a ulagrrdt. Levkend'in yukanstnda, ona iki giinliik mesafede
Vahg iizerinde, hAld mevcut olan, taq bir kiiprii vardr. Bu kiipriiden
Munk'a olan mesafe iki gi.inliik yol kabul edilirdi. Munk yolunu takiben
dtirt fersah mesafede TemliyAt gehri bulunmaktaydr. Bu bilgilere dayana-
rak Hulbuk'un KiilAb-Deryi'ntn sol sahilinde, KgiSurhab'la birlegti$i yer-
den pek uzak olmayan bir noktada bulundu$u sonucu grkarrlabilir. Aynr
sebeplerle, Halaverd'in Kurgan-tiibe'nin bulundu$u yerde, Levkend'in
Seng-tuda ktiyii yakrnrnda ve EndicirA$'tn Ta'ir-su a$zrnda (Mukaddesi'ye
2q Ya'kubi'de ((Buldan, z9o, I). 1l;t+-ul
30 Kiildb-deryA, hAli Aksu adrnr taqrmaktadrr (Geiger, Die Pamir-Gcbiete, t55).
il Bu tesbitler ewelce Tomaschek tarafindan (Soghdiana, 36, 46) .yaprldr; Hulbuk'un
da Ptolemaios'daki Halbisina yahut Halbusa oldu$unu tayin eder. O$rendi[imize giire
Kiilib yakrnrnda pek qok Eski Grek-Baktria sikkeleri bulunmuqtur; krq. D. Logofet, .lVa
Granitsakh Srednci Azii(Saint Petersburg I9o9), III' t9o.
r, -l5JY ve J;5 t gekillerinde yazrlmaktadrr (istahri, 297, 339).
3r Ya'kubi, BuM6n, zga. Bu rustak bir qehrin tasarrufunda idi.
3{ Marquart, Erinshahrda (233) aynr fikri belirtmektedir.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl Oznllirl-nRr 73
giire3s bu gehir Ceyhun'dan uzak deSildi) bulundu$u siiylenebilir. Ar-

han36 ile Bedehgin gegitlerinin ise kesin yerlerini tesbit etmek, bunlartn
Ceyhun'un giineyindeki gehirlere olan mesafelerini bilmedi$imizden, gok
daha zordur. Ceryib iizerinde Arhan'dan bir fersah mesafede KArbeng3T
adh bir baqka gehir daha bulunmaktaydr.
Vahg nehri Karluk'lann egemenlik alantndan Erkarak, Pamir38, RAqt

ve Kumiz eyAletleri iEinden akardt3e. Bu bilgilerden, Pamir adtntn o za-
manlar Alay silsilesi iEin de kullanrlmrg oldu$u sonucunu Erkarryoruz.
Onuncu asrrdan itibaren islirrl egemenlik alanr iginde sayilan Rigt, Kara-
tegin'ea tekabi.il ediyordu. Kumiz eyileti, Tomaschek tarafindanal Ptole-
maios'un bahsetti$i Komedon Oreyne ve Hiuen-Tsianga2 tarafindan siizii
edilen Kiu-mi-tho kralh$r ile egitlenmigtir. Tumansky yazmasrna gtire, Ke-
firnihen'in yukan mecral da aynr eyAlet iginde yer almaktaydt, Surhin'tn
3i Mukaddesi, III, zgr.
ro Timur tarihinde (Pitis de la Croix, l, tg, t7z;
lafandmc, Kalkuta, IBBT-rBBB' I, 38'
rB41 .:J-,orl , Ceyhun'un giiney sahilinde oldu$u belirtilir. Marquart, (Erdnshahr,233) Er-
heng'in Hazret-imim'rn aynr oldufunu s<iyliiyorsa da bu dolru olamaz. Qiinkii bu iki yer
Abdullah-Nime'de ayn ayn zikredilir (krg. Rieu, Supplemcnt, (Persian) No. 73, 49)' Asya
Miizesi yazmast, 57+, age, vr. 4t3r' ve 4g7".Ortaqa$ kaynaklarrnda geqmiyen Hazret-imAm,
Hz. Hiiseyin'in baqr ile ilgili bir efsaneye dayanmaktadrr. Timur hanedanrndan Muham-
med c0ki (Ulu$ Beg'in torunu, kry. Barthold, ulug-bck i ezso arcmla, r4r vd.) tarafindan bu
ziyaretgaha iig yiiz koyun pigirecek kadar biiyiik bir kazan verildi$i rivayet edilir. Hazret-
imim'da, Abdullah HAn'rn saltanatr zamanrnda (on altrncr yiizyrl) ceyhun'dan agrlan bir
kanalrn bagr bulunuyordu; krg. Barthold, Oroshnb Turkzstana,76. Bagka bir rivayette Haz-
ret-imim ile Peygamber'in qa$daglarrndan imim Alkame arastnda bir miinasebet kurulur,
bkz. Muhammed Kizrm N6dirname, III, zo3" (yegine niishasr Petrograd'da Asya Miizesin-
dedir, Bulbtin de I'Acadimie dcs Scieiees, rgI9, 9e7 vd.
.tt
6rtK v6 JJ-1K geklinde yazrlrr (istahri, 276, g3g; Mukaddesi, z9o). Huttel ile
birlikte Bisir, Bisere yahut Biserin vilAyeti zikredilir(ibn Hurdadbih,3T(metin).Buviliyetin
Taberi'de (II, I r8o ;,-allrL! ve r 597 rlL.1 geklinde zikredildi$i anlagrhyor. NAqirlerin, birin-
cisi iEin Kisin ve ikincisi iqin Nesi teklifleri isabetli defildir. Belki aynr vilAyet Gerdizi'de
(Metinlel 7; 6rl;u:,u adr altrnda zikredilmigtir. Metnin Marquart tarafrndan (Et6nshahr, 234,
n. r) diizeltilmesine bakrlrrsa 1;ll.iti karqrhk.lL-Jl crllibn Rusteh'teki isminmercii qiipheli-
dir; fakat ibn Hurdadbih $7) ve Ya'kubi (Buld6n, z8g)'deki elbette bir vilayetin adrdrr. Be-
lizuri'de (4zo) metindeki ifadeden Fergane'de oldufu anlaqrhyor.
38
QogunluklaTU fakat Yakubi' de (Bulddn, z9o) ,r!
3e ibn Rusteh, 92. Burada -r=3t Va't<ubi , Buldin, zgo, : L"( geklindedir.
i') Timur tarihinde (Pitis dc la Croix, I, I74) bu viliyete;K;r2\.i adr verilir. Kalkuta bas-
krsrnda(I, r89) ;$;;
1r Tomaschek, Soghdiana,4T vd.
a2 Krg. Chavannes, Documenls, 164; Barthold, /apnki, XV' I77; Barthold, Karategin
mad. i.A.
V.V. BARTHOLD
ana sulanndan biri olan Karataf-Deryi, Kum adryla anrlmaktaydr. Eyilet,

Mukaddesi tarafindan Ttirk olduklan kabul edilen Kumicilerlea3 meskffn-
du. Kefimihen nehrine Rimizaa adr veriliyordu; nehrin bag sulanndan bi-
ri giiniimiizde dahi aynr adla anrlmaktadrr (Ramit yahut Rumit). Kefirni-
hen ile Vahg arasrnda Viggird ve Kuvidiyin (Kabadian) eyiletleri yer al-
maktaydr. Bunlardan birincisinin bagkenti aynr ismi ta$ryan bir qehirdi.
Burasr dokuzuncu asrrda Huttel egemenlik alanrnrn bir krsmrnr tegkil etti-
[i gibi, hiikiimdann idare merkezi dahi olmugtuas. Bi.iyiikliik bakrmrndan
hemen hemen Tirmiz'e egitti6 ve Vahg iizerindeki tag kiiprtidenaT yini
qimdiki Feyzibid'rn bulundu$u mevkiden bir gtinliik mesafede bulun-
maktaydr. Eyiletin dokuzuncu asrrda biiyiik iinemi vardt; burada, bag-
kentten diirt fenah mesafede, Tiirk smrn bulunmaktaydr ve dolayrsryla
7oo kadar miistahkem mevkie sahipti. Sem'ani'ye gtire bu iilkede, islim
devrinin baglarrnda, kitaplarda da kullanrlmrg iizel bir alfabe mevcuttuas.
Bu alfabe muhtemelen sanskrit menge'li olup, Budizm inancrnrn i.ilkeye
hakim oldu$u devirlerden kalmaydr. Eyilet onuncu asrrda safran ekimi ile
iin salmrgtrae. Viggird ile Rigt (yani di$er eyiletin bagkenti) arasr diirt5o
veya beg giinliik bir yol sayrhrdr; buna giire, Rigt'rn merkezi veya kalesi
yaklagrk olarak Germ, yani gimdiki Kara-tegin'in esas merkezi civannda ol-
mahdrr. Bu yol iizerinde5l aga$rdaki gehirler sayrlmaktadrr: Ihk (Vig-
gird'den bir gi.inliik mesafede, muhtemelen Kala-i-degt52), Derbend (iince-
kinden bir giinliik yolda, muhtemelen Obi-germ) ve Gerken (Riqt kalesin-
den iki giinltk mesafede). Sekizinci asnn sonunda Araplar, eyaleti Tiirk
istilasrndan korumak igin burada bir sur inga ettirmiglerdis3.
a3 Bu halkrn adr Gerdizi ve Beyhaki'de gegitli gekillerde yanlmrgur (Metinh'r, g).

{ ibn Rusteh; Sl ,.J.1-, ; dogrusu j-l.1 dir. Lerch'teki gibi (Rzsrircla Rcauc, 1875, Yll,
8). Krg. Tomaschek, Soghdiana,43; Sem'Ani'de ,.ilrjtJJl kelimesinde .[.,]-1 fklinde yazrlmtgur.
a5
Ya'kubi, BuAan, zgz.
a6 istahri, zg8.
a7 istahri,34r.
a8 Sem'ini, cr7:l7l kelimesinde.
ae istahri, zBB, z9E.
s ibn Hundadbih, 24.
5r istahri,34o.
52 Bu giin hili sahilinde Feyzibid gehrinin butundufu nehrin adr ilak'drr.
5r Tomaschek (Sogdinna,4g) tarafrndan ibn Hurdadbih ve ibn Sa'id'e isnat edilen bu
duvar hakkrndaki bilgiyi nereden aldrfr bilinmiyor. Bu iki miiellifin benim giirdiigiim me-
tinlerinde ne duvann iki kale ile miidafaa edildiii ne de KAggar'rn bu duvann do$u tarafrn-
da bulundu[una dair bir bilgi yoktur.
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZSLLITI.TRi
Kuvidiyin eyaletinde, aynt adt ta$ryan baqkentten gayri, N0diz (yeni

kale) ve Kefirnihen iizerinde bulunan diger bazr gehirler de sayrlmaktadrr.
Bunlann okunuglannl tesbit etmeksa gtig oldufu kadar, mevkileri de
giiphelidir. Eyiletten bol miktarda boya kiikii ihrag edilmekteydiss. Kefir-
nihen'in a$zrna yakrn bir yerde Awec yahut Uzec gegidi, yani gimdiki Ey-
vec56 gegidi vardr; Vahg nehrinin a$nna yakrn bir yerde ise, pek iyi bili-
nen MelisT gegidi bulunmaktaydr ki, burasr Belh'tens8 iig gi.inliik mesafe-
de, Tirmiz'dense iki fersah uzakhkta idi. Oniigiincti astrda burasr Pencib
adrnr almrgtro. Dokuzuncu astrda Kuvidiyin, Huttel6f in bir biiliimiinii
meydana getirdi. Ancak, onuncu asrr62 cofrafracilan mesafeleri Saganiyin
(muhtemelen Hazrat-Bovi gegidi iizerinden iig giin) ve Tirmiz'den (iki
giin) itibaren hesapladrklanndan, bu biilgenin Huttel gehirlerinden gok,
adr gegen gehirlerle ba$lantrh oldufu anlaqrlmaktadrr.
Kefimihen vadisinin kuzey kesimi ceyhun'nun kollanndan biri olan

Surhdn'm (Iumansky yazmasr ve Timur Tarihinde63 Qagan-r0d) vadisi ile
birlegir. ibn Rusteh6a Kefirnihen'in kollarr olarak gu nehirleri sayar: Kum-
rOd, Nihim-r0d ve Hivar-rtd. Bunlar Buttem da$lanndan grkarak (bu
isim igin aqa$rya bakrnrz) sinim, Nihim6s (Hisar silsilesinde Darai-Ni-
hem) ve HAvar'dan akarlardr; ashnda bu sayrlan nehirler (gimdiki isimleri
Karata$-Derya, Tupaleng, Seng-gerdek-Derya) Surhin'tn66 kaynaklannt
tegkil ederler. Ortaqaf'larda Surhin vadisi Saganiyin veya Qaganiyin6T
5a Mukaddesi, z9o.
55 lstahri, 298; ibn Havkal, 35o.
56 Mukaddesi, III, z9o, zge; Timur tarihinde, (Pitis dc la Ctoix, I, IB4) 6!-91 (Kalkuta
edisyonunda, I, 196. 6!11 ;.
oL
Qo$unlukla Mile geklinde yazrhr; Mes'0di'de (Tmbih,6+)'
57
5s istahri,283.
5e Mes'0di, TmbiL64.
n Bibl. I'fat. Paris, Anc. Fond Per.,3B4, vr. r9r (Cihin-nime).
6r lbn Rusteh,
93. '
62 istahri, 34r.
63 P;tk de la Croix, l, rBg; lafern6ne,l, ry6.
6a ibn Rusteh,93.
65 ibn Hurdadbih'te
$7) bu viliyete Nihim adr verilmektedir. Mukaddesi'de ise (344
lk olarak gegmektedir. Saganiyin'dan iiE gi.inliik yoldadrr. ibn Hurdadbih, NihAm ile bir-
liktc Binkan, Mendecin ve Kest viliyetlerini zikreder (bu isimlerin okunugu giiphelidir);
belki bunlar da Siirhin'rn kollannrn havzastnda bulunuyorlardr.
6 Tomaschek, Soghdiana, 43.
67 FarsEa
6
yerine Eo$unlukla arapga tf harfi kullanrlrr.
76 V.V. BARTHOLD
eyiletini meydana getirir; eyiletin valisi islam iincesi devirde Sigin-

Hudat6s iinvanrnr tagrrdr. Mukaddesi'ye giire6e SaganiyAn eyiletinde 16
ooo kadar ktiy bulunmakla beraber, gehirlerin geniglik, zenginlik ve
bilyiiklii$ti Huttel'inkilerden aqa$r idi. Aynr adr taqryan bagkenti Tir-
miz'70den yirmidiirt fersah veya diirt giinli.ik, Kuvadiyan'dan ise tig
gi.inliik mesafede, muhtemelen giiniimiizdeki Denav gehrinin bulundufu
yerde idi. Denav, bugiin dahi stratejik ve ticaii bakrmrndan bu biilgenin
merkezi durumundadrrTr. $ehrin gimdiki adrna (ash Dih-i nev : Yeni
kiiy) Timur TarihindeT2 tesadiif edilir. SaganiyAnT3 gehrinin Tirmiz'inkin-
den daha biiyiik bir kalesi olmakla beraber, niifusu ve zenginli$i
yiiniinden ondan aga$r idi. $ehirde giizel kapah gargrlar vardr, ekmek
ucuzdu ve et bi.iytik miktarlarda sattlrrdt. Qarqrlann ortastnda, kemersiz
pigmig tu$a siitunlar iizerinde oturtulmug giizel bir cami bulunmaktaydr;
SaganiyAn camii onikinci asrda dahi meqhurduTa. Her eve su da$rtrlmak-
taydr; bol sulama sonucu gehrin etrafi srk bir bitki iirtiisii ile kaphydr;krgrn
kara avcrh$r yaprlrrdr; otlar, atlarrn boyunu gegecek kadar yiiksekti. Ahali
dindarhfr ve misafirperverli$i ile tanrnmrgu, ancak, aralannda okumuq
adam pek az oldufu gibi, hiE fakir yoktu.
Tirmiz ile saganiyin arasrnda vadinin giiney kesiminde bulunan ba;-

ka qehirlerden de sijz edilmektedir. Bunlardan ilki olan Sarmencin, Sar-
mencin yahut QermenginT5, Tirmiz'e bir giinliik veya altr fersah uzakhk-
ta bulunuyordu. Bu gehrin ka[ntilan, muhtemelen, Cer-kurgan ktiyiiniin
altr mil gtineyinde giiriilen, pigmiq tuflalardan yaprlmrq yirmisekiz metre
kadar yiiksek ve diirtbuEuk metre gaprndaki bir kulenin oldufu yerde-
('8
Taberi, II, 1596.
6e Mukaddesi, zB3, zgo.
70 istahri,
339 vd.; ibn Hurdadbih,24, t6z.
7r Kostenko, Turkcslanskii krai, ll, r46.
72 Pitis de la Croix,
d ro9. IGg. Barthold, Qaganiyiln mad. i.A. Burada gegen 'itrli"
+*. jsyl 6 ibaresi, Mahmud b. Veli'den (on yedinci yiizyrl) aktanlmrgtrr. Qaganiyin adr-
mn mo[olca "akn manAsrna gelen "gagan" kelimesinden geldi$ine dair Marquart'tn son
gilrugiJ' (Ostturkisclu DiahHstudicn, 7 r , n. z) elbette yanhgtrr.
73 istahri, z9B; Mukaddesi, zB3.
7a Sem'ini, .-3L-"sJl kelimesinde.
7s istahri, 339 vd.; Yakut, Mu'ccm' III' 383. Sem'ini (vr.35I) JK'i' kelimesini
iFtr-a rn farsga ( ;=^+ lt{ ) olarak giisterir'
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIITI,NRI
diri6. Sarmencin, HAgimgirdTT adh di$er bir gehirle birlikte (Demir Kapr
yolu tizerinde Tirmiz'den bir merhale mesafede) ayn bir eyiletiT8 meyda-
na getirmekteydi; bunun bagkenti Tirmiz olup, islim iincesi devirde ijzel
bir dihkan veya hiikiimdarTe hikimiyetinde idi. SimAniler devrinde ise,
daima de$ilse bile, Saganiydn emiris0 tarafindan idare edilirdi. Sem'ini ve
Yakut'ta8l Tirmiz'e82 altr fersah uzakhkta ki Bng isimli bir kiiyden bahis
vardrr. Biitiin ahalisi dokumacrhkla u$raqan, kalabahk ve zengin bir ticaret
merkezi olan Dirzengi83 kiiyii, Sarmencin'dan bir gi.inliik veya altr fersah-
hk uzakhkta idi; cuma camii, Eargrlann ortasrnda yer almaktaydr, Sur-
hin8a'dan baqka bir nehir daha gehrin yanrndan akardr. Bu, herhalde
Bend-i Han yahut Kijk-cer olmahdrr (Kum Kurgan'rn altr kilometre batr-
srnda). Bu dar ve derin dere giiniimiizde ancak ilkbaharda suludur, pig-
mig tu$lalardan yaprlmrgss eski fakat sa$lam bir kiiprii hald yerinde dur-
maktadrr. Ddrzengi ile Saganiyin arasrnda (birinciden yedi, ikinciden beg
fersah mesafede) Berengi86 adrnda bir di$er kiiy daha vardt. SaganiyAnsT
eyiletinde bulunan baqka kiiylerden de siiz edilmektedir: Saganiyin'dan
iki giinli.ik uzakhkta, biiyiik ve bahgelik bir kiiy olan Bisend (Mukadde-
si'ye giire Saganiy6n'dan bir giin mesafede); SaganiyAn'dan bir giinliik
yolda bulunan Zinver (Mukaddesi'ye giire i.iE menzil uzakhkta); Bfrrib
Sbonik gagraf. npograf. ; statirt. mataiaha po Asii, Rus Genel Kurmayr'nrn Askeri
76
Talim Heyeti tarafrndan neqredildi, krsrm LVII, s. 396. SurhAn vadisinin giiney krsmrndaki
harabeler hakkrnda bkz. Geiger, Db Pamir-Gebiete, t6o.
77 Bu qehrin adr, Vahq ile HalAverd hiikiimdan Hiqim b. Binigur'a (BAyqur ?) nisbet
edilmiE olabilir (Ya,kubi, Buldan, zgr). Bu hiikiimdar ile siililesi hakkrnda bkz. Marquart,
Erdnshab,3or vd.
7E istahri, eg8. ibn Havkal'rn bahsetti$i
G+g, +ot) Sarmenci gehrinin Sarmangin ol-
masr muhakkaktrr.
7e Belizuri, 4IB; Taberi, ll, rr47; orada hiikiimdar TirmizgAh i.invantnr ta5tmaktadrr.
n Mctinlcr, ro (Gerdizi).
8r Yakut, Mu'cem; l, 76r.
82 Tirmiz civannda iki ktiy daha zikredilmigtir; B0gane (Yakut, Mu'cem' I' 758,
Sem'Ani'de yoktur) ile Ruhgabirz (Sem'6ni'de biiyledir: 6tt:*)\ kelimesinde) yahut Ruh-
gey0z Sakut'ta btiyledir. Mu'ccm, ll, 77 r).
83 Onuncu yiizyrl cografyacrlarrndar*j;l:Ya'kubi'de (Butd6n, z8g), prl.: Beyhaki'de
g7gl5;rrl:
8a Mukaddesi, 283 vd. DArzengi ile baggehir arasrndaki uzakhk Mukaddesi'de (344)
yanhg giisterilmigtir.
85 Kostenko, Turkestanskii krai, Il, t44. Sbornik malniaha, LVII, 39r, 395.
86
Gt ibnHurdadbih, 32, zr r.
87 istahri, 34o vd.; Mukaddesi, 283 vd,., g44.
78 V.V. BARTHOLD
(SaganiyAn'dan bir menzil veya diirt fersah uzakhkta); Seng-gerdek nehri-

nin a$zrnda olmasr muhtemel, bagkentten bir giinliik yolda yer alan Seng-
gerdek8s; Rikdegt (baqkentten altr fersah uzakhkta); Kumgininse (bagkent-
ten iki fersahhk yolda) ve bunlardan bagka, okunuglan tesbit edilmeyen
di$er bazr yer adlan.
Arap co$ra$acrlannrn eserlerinde Saganiyin ile Viggird, yani Denav
ile Feyzibid arasmdaki yol hakhnda birbiriyle qeligen agtklamalar bulun-
maktadrrm. SurhAn ile Kelirnihen vadilerinin birleqti$i ovada Ortaga$larda
Ahar0n yahut Har0n ile $0min (Hiuen-Tsiang'da Ho-lu-mo ve Su-man
veya $uman, ikincisi ilkinin do$usunda)er eyiletlerini giiri.iyoruz. Sekizinci
asrrn baqlannda her iki eyllet tek bir hiiktimdarrne2 idaresi altrndaydt, son-
ralarr bunlann Saganiyin ile birlegti$i anlaqrlmaktadrre3. Kuteybe'nin ha-
rekitrnda adr gegen Guftin biilgesi de muhtemelen Surhin vadisinin
giiney tarafinda, veya biraz battstnda, gimdiki $irAbnd biilgesinde, bulu-
nuyorduea.
Surhin'm a$zrndan pek uzak olmayan bir yerde Arap co$raSacrlan-

nrn haklanda oldukqa aynntrh bilgi verdikleri Tirmiz'in gi.iglii kalesi vardr.
Bu bilgiler tarafimdan Poslavsky'nines bir makalesi dolayrsryla bagka bir
yerde verilmigtir. $ehrin gilniimilze kadar gelen harabelerinin detayh bir
tasvirini adr gegen yazara borgluyuz. Poslavsky'nin tasvir etti$i harabeler
giiphesiz Tirmiz'ine6 Ortaga$'daki durumunu giistermesine ra$men, ibn
Havkal'ine7 verdifi bazr bilgiler ile geligmektedir; ibn Havkal, SurhAn nehri-
88 Mukaddesi'de a>rK-
8e Mctinln, g (Gerdizi).
s lstahri, I, 34o; ibn Hurdadbih, 24, r$z. Gerdizi'ye g6re (Mctinler, 9) SaganiyAn ile
$irmin arasrndaki uzakhk on iki fersah idi. Bu yoldan seyahat edenlerin Vahg'tan gegtikle-
rine dair MJ. de Goeje'nin gtiriigii (ibn Hurdadbih, z4) gi.iphesiz yanhgtrr. Burada bahsedi-
len nehir ancak Kefirnihen olabilir, fakat genigli[i gok miibal6{a edilmigtir.
ef Tomaschek, Soghdiana,
39 vd,., 4z; Chavannes, Documenls, tg5 vd.
e2
Belizuri, 4rg; Taberi, II, r r8o.
e3 Metinln, g.
ea BelAzuri,
4zo; Taberi, II, I I5o, r IBo.
e5 Srcdnea<. Vycslnih" Arahk 1896, 87 vd.; kr1. A. Semenov'un hotok. Tuth. ktuj.
oh'dakr makalesi, XIX, 3-zo.
s Tomaschek tarafindan tesbit edilen okunug:
uTermiz" (SogMiana,37), adr gegen
$e-
hirde on iki giin kalmrg olan Sem'ini (el-Tirmizi kelimesinde)'nin giisterdifi mahalli telilluz
tarafrndan tamamiyle desteklenmektedir. Yerlilerin eski Eehrin adrnr hili iiyle teliffuz ettik-
leri anlagrhyor, giinkii rSBg yrhnda biilgeyi teftig eden Rus subaylan Termiz yahut Tarmtz
geklinde yazmaktadrrlar (,56orzik malrialoa, LVII, 393, 399).
e7 ibn Havkal,34g.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZTLLITLERi ZS
nin Ceyhun'a, gehrin aga$rsrnda diiktildi.ifiinii siiylemektedir. Arap komu-

tanr Osman b. Mes'0d'un 85 (7o4) yrhnda Tirmiz'i kugatrrken l5 ooo kigi-
yi banndrrdr$r ve bundan dolayr da Osman'rn adast ismini alan adae8, hiq
gi.iphesiz Aral-Peygamber'dir; Beyhakiee ve $erefiiddin Yezdirm de adanm
Tirmiz'in kargtstnda bulundu$undan siiz ederler. Arap cografracrlannrn
Hin tarafrndan tahrib edilen eski gehrin, ashn-
verdi$i bilgiye giire, Qingiz
da nehrin kryrsrnda bulundu$u anlagrlmaktadrr; en eski harabeler bu ta-
raftadr, sahilden daha uzakta bulunanlar ise, Qingiz Hin'dan sonra kuru-
lan ve Ozbekler devrinde hili mevcut olan yeni qehre Aittir' Timur Tari-
hinde o zamanki Tirmiz'le beraber Eski Tirmiz'in t01 de adr geEmekte-
102.
dir
Eski gehrin harabeleri arastnda, 255 (8fu) yrhnda iilen hakim Ebu
Abdullah Muhammed b. Ali Tirmizi'nin 103 de ti.irbesi bulunmaktadrr.
Poslavsky'e giire tiirbe beyaz mermerden, Prof. Mushketov'a
r& giire mer-
mere benzeyen kireg tagrndan inga edilmigtir. Poslavsky bu antttn ne igqili-
fin kalitesi ne de malzeme yiiniinden biilgede giirdii$i.i eski harabelerden
hig biri tarafindan gegilemiyece$ini siiylemektedir. Tiirbenin, adr geqen ki-
ginin zamantnda yaprlmadrfr ve tiirbedeki ros arapga kitabeye giire
ondiirdi.incii asrrdan iinceye tarihlenemeyecefi giiphe giitiirmez bir gergek-
tir. Timur Tarihindelft bu mezardan bahis vardtr.
e8 BelAzuri,4rg; Taberi, II, I I6z.

e Beyhaki,7o4.
tQ P;tis dc la Croix,l, 6z; lafnnane,l, Br '
tot Piis de Cro*,4r; (alern6me,l,57.
la
to2 Tirmiz'i sulayan kanal, 54 mil iist tarafinda belki Bendi-Hin yakrnrnda Sur-
hin'dan ahnmrgtr. rB94 yrhnda inga edilmiq olan gimdiki kalesine su veren kanal ancak on
bir mil uzaklrktadtr (Turluslanskiya Vledomosri Igo5, No. rr5). Qingiz Hin'rn tahrip ettifi
kale, bir kag defa yeniden yaprlmrqtrr; bilhassa Halilullah (on beqinci yiizyrl baqlangrcr) ve
Muhammed Rahim HAn (on sekizinci yiizyrl) tarafrndan yaprlanlar zikre defer, krg. Bart-
hold, Orc s hcnic Tur kcs tana, 7 g.
ro3 Onun hakkrnda bilgi Feridiiddin AttAr'rn Tcakirai'l-hliy6'snda bulunur (Nichol-
son negri, II, 9r vd.; Ce'orn, NcfchailiI-Uzs, do$u baskrsr 77); bkz. hot. Tutk. kni. arh- .zz
Alustos ,SSl, rl vd. d. Bu veiinin, meghur muhaddis imim Ebi lsi Muhammed b. is6
ile hig bir miinasebeti yoktur.
re Mushketov, Turlcestan, Saint Petersburg I886,578.
r05 N.N. Scherbina-Kramarenko, bu ibidede gekti$i nefis foto$raflarr bana gtistermek
liitfunda bulundu. l(rg. i<aestile Impcr. Russk. Gcorg Obsoh (XLIV, 647, 652)'da Rozhevits'in
makalesi ile foto$raflar ve kitabenin tarafimdan yaprlan terciimesi.
tM P;t;t de la Croix,lll, zoz; ll, zo9.
/afandne,
80 V.V. BARTHOLD
Belh'e yakrnhfr (iki merhale), yiizer bir kiipriiniin yaprlmasrna miisait

biiyiik bir adasmrn varh$r ve iilkenin merkezi olugu Tirmiz'i belki de
Amul (earcuy),dan sonra Ceyhun'un en iinemli geqidi durumuna getir-
migtir; Miveriiinnehr ile Afganistan hilkiimdarlan arasrnda buraya sahip
olabilmek igin devamh savaqlar grkmrgtrr: Prof. Mushketov'a giire buradaki
kale harabesinde gogu Grek devrine ait gok sikke bulunmu$tur; e$er bu
do$ruysa, gehir Arap egemenli$inden qok ijnce de tjnemli bir merkez ol-
mahdrr.
3-Belh
Tirmiz ile Belh arasrndaki yolun ortasrnda SiyAhgird adh bir kiiyiin
varh$rndan stiz edilmektedir ki, bu kiiy gi.iniimiizde de vardtr; ancak eski
Siyihgird'in harabeleri, gimdiki kiiyiin on mil uzafrnda yer almaktadtrroT.
nen lenri, Ceyhun havzasrnrn en iinemli eski gehri kabul edilir; islim ya-
zarlarr gehre krsaca "gehirlerin anasr' (Ummti'l-bilAd) adrnr vermiglerdir.
Burasr yarr mitolojik Baktria imparatorlufunun, sonralan da Ahameniqler
devrinde Baktria satraph$mm bagkenti idi; o devirde, iizellikle Darius za-
manrnda Margianaros-(Meru eyAleti) da buraya ba$hydr. Makedonyah is-
kender'den sonra Greko-Baktrian imparatorlu$unun merkezi Belh olmug-
tu. Bu devlet hakkrndaki bilgilerimiz, srnrrlarrnr kesinlikle tesbit edecek ka-
dar yeterli de$ildir, Mamafih klasik co$raSacrlarrn ifadelerinden bir za-
manlar Ceyhun'nun kuzeyinde kalan biitiin ekili topraklann o biilgeye Ait
oldu$u anlagrlmaktadrrroe. Belh'in iinemi, Ya'kubi'ninr10 de.igaret ettifi gi-
bi, rierkezi tir mevkide bulunuqundan gelmektedir (Do$u iran'rn medeni
diinyasrnrn batr, do[u, kuzey ve giney stntrlanna eqit mesafededir). Dola-
yrsryla, Belh, btitiin Ari Orta Asya tek bir hiikiimdar veya vilinin idaresi
altrndayken, iilkenin bagkenti idi; Merv ise, Ceyhun'un kuzeyindeki eyi-
letlerin Orta Asya'h boylann boyunduru$una girmesi sonucu iinem ka-
zanmr$trr. SisAniler devrinde Mi.isliimanlann rivayetlerine giire, Belh gehri
Horasan'rn diirt Merzban'tndan bir tanesinin oturdu$u yerdir11. Sekizin'
ci asnn baglannda mahalli idareciler Ispehbezrr2 iinvanrnt almrglardrr. An-
f07 Kostenko, Turlustanskii krai,ll, t6B.

t08 Zhukovsky, Raualiny Staraoo Mcnn, g.
r@ Strabon, Gcographica, Didot edisyonu (Paris IB53), kitap XI, biiliim Xl, paragraf, z.
Kry. Barthold, "Greko-baktriiskoe godusdarstvo i evorasprostranenie na severo-vostok", Bull.
Acad. des Scicnas, 1916, 823' 828.
I Io
Ya'kubi, Buldin, zB7 vd.
trf Zhukovsky, Ra4alinl Staraao Mema,9; ibn Hurdadbih, IB (metin)'
ll2 Tabef, II, Izo6, tzl8.
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZELLiKLER|
cak, SisAnilerin otoritesinin, Hiuen-tsiang'rn Belh'te ve Ceyhun'un her iki

sahilinde bulunan Belh'e ba$r eyaletlerde Budist manastrrlannrn varh$r
hakkrndaki ifadesinden, en gok yadinci asrrda burda pek az hissedilebilir
I 13.
oldu$u anlagrlmaktadrr
Belh civannda Miisliimanlar arasrnda da pek meghur olan ve ib.rii'l

Fakih tarafindan ayrrntrlanyla tasvir edilmig olanrra Nevbehir (yeni ma-
nastrr) adrndaki bir Budist taprna$r bulunmaktaydr. ibnii'l-Fakih'e gtire,
bu taprnak Qin imparatorlan ve KAbul-gah, yini Kibul'un idarecisi ile aynr
inanca sahip putperestler ve heykellerin en biiyti$iine saygrlannr sunmak
iizere buraya birgok insan gelirdi. Nevbehir'rn idaresi, sekiz fersah uzun-
lu$unda ve dtirt fersah genigli$inde bir miilke sahip bulunan Bermeki ai-
lesinin elindeydi. Belh ve NevbehAr, Araplar taralrndan Halite Osman, ve-
ya bagka kaynaklara giire Muaviye devrinde tahrip edilmigtirlrs. Araplar,
Belh'ten iki fersah mesafede Barfikin mevkiinde yeni bir gehir kurmuglar-
drr. Io7 (725) yrhnda vali Esed b. Abdullah eski gehri tamire karar vermig
ve bu iqi yapmaya yine Bermeki ailesini memur etmigtirlr6. Dokuzuncu
asrrda (Belh tarihirlT yazarrna giire B4B Haziran'rndan itibaren) Belh gehri
Higim b. Mihic0r'un (bu yukarrda sayfa 95'te geEen HAgim b. Bini-
cfir'un aynrdrrtl8) torunu Davud b. Abbis'rn idare merkezi olmugtur. Di-
vud b. Abbis, Belh civarrnda Nfisir kiiyii ve kalesinin oldufu gibi, gehir-
deki bazr yaprlann da bAnisidir. Biitiin bu yaprlar, Saflhriler hanedantntn
kurucusu olan Ya'kub tarafindan 256 (B7o) yrhnda tahrib edilmigtir.
Ya'kub'un ayrrhgrndan sonra, DAvud harabe halindeki kalesine diinmiiq
ise de on yedi giln zarfinda tilmiigtilrr'e. Tahiri ve Simini devirlerinde
Belh, Herdt ve Merv gibi, Horasan'rn en biiyiik gehirlerinden biri idi.
Mukaddesi'ye giire biiyiikliik bakrmrndan Buhiri'ya rakipti 120.
tt3 Mimo'es sur lcs Contries oceidcntales, terciime Stanislas 1857,I, zg'34.
Julien, Paris
Krg. R. Hanmann, Bclh, mad. i.A.
tra ibnij'l-Fakih,322 vd. d.; krq. Yakut, Mu'cem,IV, Br7 vd. d.
r15 Belizuri, 4oB vd.
116
Taberi, II, r49o. Belh tarihgisi, gehrin yeniden kurulmasrnt rr8 (736) yrhnda giiste-
rir (Schefer, Chrcstomathb pasane, l,7r). Taberi'ye gtire (II, r59r) Esed, karargdhrnr Belh'e
rr8 yrlrnda nakletti. Krg. Barthold, Bamckiht mad., i.A.; aynr miiellif, Fcstschift GoAzihcr,
z6r.
f 17 Schefer, Chrestomathie pnsanc, l, 72.
f 18
Marquart, Erdnshahr,3ot vd.
tts Metinbr,4 (Gerdizi); Sem'ini, c)V jl kelimesinde.
rm istahri, t54,278; Mukaddesi,
3oI vd; Ya'kubi, Buld6n, zB7 vd.
F.6
V.V. BARTHOLD
Semerkant ve Buhiri'da oldu$u gibi, Belh'in gevresinde de eski za-

manlarda bir sur bulunurdu 12r. Bu sur hem gehri hem de civanndaki
kiiyleri igine ahyordu; oniki fersah uzunlu$unda olup, oniki kaprsr vardr.
Ondokuzuncu asrrda artrk bu sur mevcut de$ildi. Biittin biiyiik gehirler
gibi Belh te esas gehir (Araplar buna medine, Farslar gehristan t22 adrnr
verirlerdi) ve varoglar, yani rebad (Farsga birfin r23 tabirine tarihgi ve co[-
rafracrlann eserlerinde rastlanmaz) olmak iizere iki krsma aynlrrdr. Belh
rebadrnrn Ya'kubi'ye giire diirt, onuncu asrr co$raSacrlanna gtire yedi
kaprsr mevcuttu. Ya'kubi'nin ifadesi, rebad igin de$il, gehristan igin gegerli
bir sayr kabul edilmelidir; di$er bi.iyi.ik gehirlerde de diirt kaprh gehristan-
lara tesadiif edilmektedir ki, bunu muhtemelen Sdsiniler devri iran gehir
mimarisinin etkisi ile agrklamak miimkiindiirr24. Ya'kublye gtire, rebad
suru ile gehristan suru arasrndaki mesafe bir fersahtr; gehristan surunun
uzunluk ve geniglifi de bir fersahtr; istahri ise, bunun ancak yanm fersah
(iig mil) oldu$unu siiyler. Surlar ve biitiin binalar kerpigten yaprlmrgtr.
$ehristarun merkezinde Cuma camii bulunuyordu; bunun inga tarihi Belh
tarihinin yazan tzrafrndan rz4 Q4z)tt' olarak giisterilmektedir. Camiin et-
rafinda gargrlar yer ahyordu. Mukaddesi, gehrin zenginli$ini iivmektedir;
Belh ve civarrnrn zenginli$i devlet biitgesine gok biiytik miktarda katkrda
bulunurdu.
Qingiz Han zamanrnda bir halk ayaklanmasrndan sonra Belh tahrib
edilmigti; ondiirdiincii asrrn ilk yansrnda, ibn Batt0ta'nrn seyahatleri srra-
srnda, gehir hilA harabe halindeydil26. Sonradan tamir edildiyse de eski
iinemini kazanamadr. $ehrin gi.iniimiizdeki harabeleri yaklagrk onaltr mil-
lik bir genigliktedir ve iizerinde aynntrh bir aragtrrma yaprlmamrgtrr. Top-
rak i.istiinde giirillen harabelerin tamamr, tahmin olunaca$r gibi islim
devrine aittirl27. Eyiletin baggehri olan Mezar-r $erif, Belh'in ondiirt mil
do$usunda, Hz. Ali'nin oldufiuna inarulan mezann etrafinda bulunur;
12r Bkz. Barthold tarafrndan nakledilen metinler, lapiski,XlX, rry.
r22 Nargahi'de srk srk rastlanrr; krq. Barthold tarafrndan /apiskide verilen metinler,
XVII, ro7.
r23 Birtni, Chronologie, XYlll.
r2a F.
Justi, Gcschichlc dcr Oricnlalichcn Viilka im Altntum, Berlin IBB4, 455.
f25 Schefer, Chrcstomathie, persanc 1,7I. Bununla beraber bu tarih giiphelidir.
Qi.inkii
biitiin kaynaklarda rzo yahut rzt'de iilmiig olan Esed b. Abdullah tarafrndan yaprlmrg ol-
du$u belirtilmektedir.
t26 ibn Batt0ta, III,5B-6e.
f2? Burnes, Trauek, Il, co4. Yate. Northcrn Afghanistan, 256, z&o; Banhold. isloriko-ge-
org. abzot ircna, tg.
MAvERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIiT,NRi As
mezar onikinci asrrda Hayr kiiyii yakrnrnda kegfedilmigtir. Seyyih el-Grr-

nati128 tarafindan rivayet olunan hikiyeye giire, eyilet valisi, askerleri ve
ulema kendi giizleriyle halifenin hig bozulmamrg cesedini gtirmiiglerdi.
Mezann gergekten halifeye ait oldu$u da bazt mucizelerle ispatlanmrgtr.
Biiyle bir geye o devirde herhalde ihtiyag vardr; ibrahim, ishak ve
Ya'kub 12e peygamberlerin hig giiriimemig cesetlerinin bulunugu da aynr
devre atfedilir (Belh yakrnrnda peygamber Ezakiel'in mezannrn da kegfi
ibn Battffta devrinde giisterilir). Hz. Ali'nin mezan iizerine muhtegem bir
bina inga edilmig ve burasr derhal tavaf olunan bir yer halini almrgtr.
Bugiinkii mezar tabii, Qingiz Han tarafindan r30 yrkrlanrn yerine sonradan
yaptrnlmrg olan daha yeni tarihlere ait bir binadrr.
4-Belh ve Merv arastndaki yol

Belh gehrini Horasan'daki di$er bir Arap iissii, yini Merv ile birlegti-
ren yol, Belh ile Bedehgan arasrndaki gibi, dolambagh olarak da$lannl3r
eteklerinden giderdi; Murgib nehrine vannca kuzey-batrya diiner ve nehir
kryrsrnr takip ederek Merv'e ulagrrdr. Belh ile Mervu'r-r0d arastnda
(bugiinkii Merugak veya daha biiyiik bir ihtimalle Bala-Murgabl32) $a-
purkin (veya Ugpurkan), FAryib ve Tilkan gehirleri sayrlmaktadtr. Bun-
lardan yalnrz $apurkan, ismini giiniimiize kadar muhafaza etmigtirl33.
Biitiin bu gehirler birbirlerinden i.iger giinli.ik mesafedeydiler. $apurkin ve
Firyib, dokuzuncu ve onuncu astrda Ferig0n hinedanr tarafindan idare
olunan G0zgin veya G0zginan r34 eyAletine dahildi; adr gegen hinedana
Gazneli Mahmud son vermigtirr3s. istahri'ye giire eyiletin baqkenti, $a-
purkin'rn bir merhale gi.ineyinde bulunan Anbar gehri, Mukaddesi'ye
giire ise Yehfidiye gehri idi. Anbar'dan Yeh0diye'ye gitmek igin, FiryAb
yolunda iki giin seyahat etmek gerekiyordu; orada Yeh0diye'ye daha bir
giinliik yol vardr. $apurkin ile Yeh0diye arasr iig giin tutardr, oradan
t28 Metinln, zr vd.
'2e ibnii'l-Esir, X, 394.
rr Mezar, on beginci yiizyrlda ikinci defa olarak kegfedildi; krg. Barthold, iskoiko-gc-
org, abzor irana, er, isfizin'den naklen.
r3r istahri, 186; Mukaddesi,
346.
r32 Bu mesele hakkrnda bkz. Barthold'un
lqiski (XIV, z8Se)'de "Mcrvu'r-Rrid" adh
makalesi.
r33 Difer gehirlerin mevkileri hakkrnda bkz. Barthold, uMervu'r-R0d", <dpirlct, XFy',
e8 vd.
rs istahri, z7ovd.; Mukaddesi, 2g8,g47.
rr5 Ferig0n hanedanr hakkrnda bkz. X,
lapik| rzB vd. d.
B4 V.V. BARTHOLD
Kunddirem gehrine bir giinliik mesale vardt.136 Mukaddesi'ye giire Yeh0di-

ye ile Fdryib arasrndaki mesafe iki giinliik yoldu; oradan $apurkin da aynt
uzakhkta idi. Yeh0diye'den Anbar'a bir giinde gidilirdi; 9u halde bu qe-
hir de ana yolun giineyinde yer almakta idi137. Merv'den Yeh0diye'ye gi-
den bir bagka yoldan daha bahsolunmaktadrr ki, bu yol Ahnef b. Kays
kalesi yakrnrnda, Murgib138 kryrsrndaki Mervu'r-r0d'dan bir gtinltik uzak-
hkta, Belh yolunu kesiyordu.
5-Belh'ten Amul'e kadar Ceyhun'u takip

eden yol
Arap cofirafracrlan bu gehirlerle Ceyhun tizerindeki bagka bir gehir
olan Kilif
arasmdaki mesafeyi vermemektedirler; sahip oldu$umuz yegane
bilgi, Tirmiz ile Kilif arasrnrn iki giinltik yol oldu$udurr3e. sadece onikin-
ci asrr yazarlarrndan Sem'ini, Belh ile Kilif arasrnr tB fersah olarak
giistermektedirr{. Onuncu astrda Kilif, nehrin iki kryrsr iizerinde yer al-
makta ve bu bakrmdan Ceyhun sahillerindeki di$er biitiin gehirlerden ay-
nlmakta idi. $ehrin, iginde camiin de bulundu$u biiyiik ktsmt, Ziilkar-
neyn nbattnda ve nehrin sol sahilindeydi; bunun karqtsrnda, sai sahilde
Zfi'l-Kifl rrbatr bulunmaktaydrral. Buhiri'dan Kilife giden yol, gimdi de
oldu$u gibi, Keqke-Deryi vadisinden gegerdi; aksi halde Ceyhun sahille-
rinden qok, Zerefgin havzast ile irtibatta olurdu.
Ceyhun iizerinde Kilifin aga$rsrnda Zamm ve Ahsisek gehirleri vardr.
Birincisi nehrin sol, di$eri saf sahilinde ve Tirmiz'den beg, Amul'den
(Qarcuy) diirt giinliik yolda idi. Bu gehir bugtinkii Kerki kalesinin bulun-
du[u mevkide olmahdrr. Zamm ve Ahsisek idari bir biitiin meydana ge-
tiriekteydi; imam'rn minberi, yani clma camii Zamm'de, Mukaddesi'ye
f36 Marquart, (Erdnshahr, 85 vd.) Kunddarm qeklinde yazdrfr bu qehri Giirzivin (ya-
hut Giizervin)'rn mevkiinde giisterir.
r37 Yeh0diye'nin Maymana'nrn (yahut Ortaga!'da denildi$i gibi Meymend) aynr oldu-
$u anlaqrlryor; krq. Barthold, isloiko-gmrg. obzor lrana z3 ve Marquart, Erdnshahr, TB.

r38 istahri, z7o Mukaddesi,
3I4. Ahnefin kalesi hakkrnda bkz. BelAzuri,4o6'
r3e Mukaddesi,
343.
o Sem'ini,
fL(ll kelimesinde; Yakut, Mu'cem,lY, zzg.
f
rar Mukaddesi, zgr. Mukaddesi'ye giire Kilif ile Tirmiz arasrnda i.ig gegit vardrr. Z0'l-
Kifl, KurAn'da adr gegen peygamberdir, XXI, 85; XXXVIII, 48. Kr$. Goldziher, <A'LK{I
naa. i.A. Ziyaret, sonradan Tirmiz civannda Aral-Peygamber arasrnda yaprlrrdr ve adr bun-
dan dolayrdrr; krE. Barthold, Oroshenb Turkcslana, T5. Knlif on sekizinci yiizyrlda bile nehrin
giiney sahilinde bir gehir diye zikredilir. Kuzey sahilindeki gimdiki gehir yakrn zamanda ku-
rulmuE olmahdrr.
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI OZELLiKLERi 8s
giire kapah gargrlar arasrnda idi. istahrlye gtire Zamm kiiqiik, Mukadde-
si'ye gtire ise orta biiyiikli.ikte bir gehirdi. Yakrnlannda birgok koyun ve
deve otla$r vardrra2. Ceyhun gegitlerini sayarken, Mukaddesi ne Zamm'4
ne Ahsisek'i sayar; Kerki gegidine Kerkfrh adrnr vermektedir, bunun kargr
srnda, sa$ sahilde Binkerra3 (yahut Biyker) gegidi bulunurdu. Mukadde-
si'ye giire Kerk0h'a giden yol Gfizgin eyaletinden geqerdi; FiryAb'dan
baglayan yol Endhfrd (giiniimiizdeki Endhuy) iginden devam ederdi. End-
h0d'dan Kerk0h'a gidig iiE giin siirerdils. istahri'ye gtire Endh0d yahut
Endhffd ismi bi.itiin bir biilgeye (rustak) verilmekteydi ve bu btilgenin mer-
kezi de ki.iEi.ik bir gehir olan Uqturc idi'45. Daha sonraki devirlerde End-
h0d daha biiyiik bir iinem kazandr; SeyyAhlann ifadesine gtire bugiink[
tinemsiz bir kiiy olan Endhuy ktiyii yakrnrnda eski gehrin genig harabeleri
bulunmaktadrrla6.
Zamm'den baglayarak Ceyhun'nun sol sahili boyunca sulama kanalla-

rr vardrlai; sol sahilde muntazam ekilmig toprak geridi Amul'den (Qarcuy)
baqlardrlas. Amul, nehirden bir fersah mesafede idi; biiyi.ikliik baktmrndan
hemen hemen Zamm'a egittilae; fakat, Horasan'dan Miveriiinnehr'e gi-
den anayol iizerinde bulunmast dolayrsryla tiyle bir iineme sahipti ki,
bi.itiin biilge onun ismiyle anrlmaya baglamrgtrtt. S"g sahilde, nehirden
yine bir fersah mesafede Farabr yahut Farab gehri vardr. $ehirde tama-
men pigmig tu$lalardan yaprlmrg ve ingasrnda hig ahgap kullanrlmamtg
olan biiyiik bir cuma camii mevcuttu. Farab emiri ewelce genig bir muh-
tariyete sahipti ki, "hiEbir ig igin Buhiri'ya gitmesi gerekmezdi"; orada
ra2 istahri, I, zB3, z9B; Mukaddesi, zgr.

ra3 Mukaddesi, z9z.
raa Mukaddesi,
347.
ras istahri, z7o vd.
ra6 A. Vambery, Traaels in Cmtral Asia, London 1864, z4o vd. Sbonik matcrialoa po
Azit,Pt. XLVII, rog; krg. Barthold, iskoiko gcorg. obaor irana. z4; Le Strange, Thc Lands oJ
thc Eastcrn Caliphatc, 426.
ra7 istahri, zg7.
ta8 istahri,33B.
lae istahri, z8r.
fso KrS. Streck,
"Amiiln mad. i.A.: An6, "Ceyhun'un eski mahalli adr" olabilir; gehrin
adr da belki ondan ahnmrgtrr. Ceyhun iizerindeki Amiil gehrinin adrnrn, Mizenderin'daki
aynr adr tagryan qehrin adr gibi, Aryaniler'den iinceki Amard kavminin adryla ilgili olmasr
miimkiindiir; bkz. Marquart'rn fikri (Erdnshahr, 136). Eger biiyle ise AmO adr, Aryanice
olan Vahg (Ceyhun) adrndan daha eskidir. Qirg0y adr, ilk defa on beginci yiiryrlda giiriili.ir;
bkz. Barthold,'Amu Darya" nad. E.i.
V.V. BARTHOLD
'$eddid'rn adaletsizli$i ile hiikiim veren" bir kadr bulundu$una dair riva-
yetler de vardrl5l. Farabr, Kudame 152
tarafindan "Ali'nin kiiyii" olarak ve-
rilir; Yakut'a giirer53, gehir "Tihir b. Ali'nin nbatt" adtnt da tagrrdr. Mu-
kaddesi, Kerk0h ile Horasan anayolu arastnda bazr gegitler sayar; bunlar-
dan Nevide adrndaki Semerkant ahalisi tarafindan geqit yeri olarak kulla-
rulan nehrin sol sahilindeki, iginde bir cuma camii bulunan kiigiik gehir
ile Burmaduylsa adrndaki Arap kiiyi.i kayda de$er. Farab yakrntnda, Nar-
gahi'de rss adr gegen ve giintimiizde de mevcut olan Betik kiiyii vardr.
Horasan'dan MiverAiinnehr'e giden anayol daima qimdi de oldu$u
gibi, Amul ve Farab'dan gegerdi. ZerefgAn burada Ceyhun'a yaklagrrdr,
ancak, onuncu asrrda de$il, iskender devrinde dahir56 Zerefqin'tn sulart
Ceyhun yata$rna varmadan iince kumlartn arastnda kaybolurdu. Agafrda
tasvirine baglayaca$rmrz Zerefgin vadisi, her zaman Miverii.innehr'in en
kalabahk ve verimli krsmr olmugtur.
6-ZerefgAn vadisi
Sekizinci asrrdan tinceki tarihi eserlerde Zerefgin ismine tesadiif edil-
mez. Qince yazrhgr ile Na-mi ismine dayanarak, Tomaschek, nehrin eski
Aii adrnrn Namik oldufu sonucuna varmaktadrrrsT. Araplara gtire, nehir
Buttam yahut Butmin rs8 da$lanndan grkardr; bu isim altrnda Araplar
Seyhun ile Ceyhun'un yukarr mecralan arasrndaki biitiin da$hk mmtrkayt
kasdediyorlar ve burayt ilk, Orta ve Drg Buttam (yini Hisar, Zerefgin ve
Tiirkistan silsileleri) olmak iizere aytrryorlardr. ZerefgAn, Orta But-
tarn'danlse, Saganiyin slnln yakrnrndaki Bulgar mevkiinden grkardr. Etrafi
f5r Narqahi, r7; Farab gehri ile bakiyeleri hakkrnda bkz. L.Zimin, Protok. lakaspiika'
oo kujlu bubitchi Ailuolog;a III (r9r7), t vd.
152 Kudame, t56.
r53 Yakut, Mu'ccm, lII, 867.
r5a Mukaddesi, zgr vd.
r55 Nargahi,5.
156 Krg. Arrianus, Anabasis (IV, 6, 6) ile Barthold,
/apiki' X){l, r47. Hifrz-t Abr0,
kendi zamanrnda Zerefqin'rn tagtrgr zamanlar Ceyhun'a ulaqtrfrnr belirtmektedir (cl-Muzaffc-
nyc, r8\. Buna karyhk Bibiir (neEr. Beveridge, vr. 45r', terciime' 77), kendi zamantnda "yr-
hn diirt ayrnda" sulann Buhiri'ya ulagmadrfrnr yazmaktadrr.
r57 Tomaschek, Soghdiana, r9 vd. Ya'kubi'deki (Buldin, e93)Nisif veNar$ahi'deki.-r'eL
yerine Nimrk diye okumanrn lizrm gelecefi miimkiindiir. Daha sonraki miielliller bu gehre
gofunlukla Knhek ftngiik dag) adrnr verirler. Semerkant yakrntndaki kiiEiik tepeye nisbet
edilmigtir (9imdi Qopan-Ata).
r58 Son isim Tumansky yazmasrnda gegmektedir.
r5e istahri,
3zB.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl Oznllirr-oRi et
kiiylerle gevrili bir giile benzeyen Can suyu da burada idi 160. Nehrin kay-
naklanndan Semerkant'a olan mesafe yirmi ili otuz fersah olarakl6r he-
saplanrdr. Fen-Deryi ise, nehrin bag suyu olarak kabul edilirdi. Burgar
ktiyii yalunrnda nehir, Ugr0sana'run162 MashA biilgesinden grkan bu akar-
su ile beslenirdi (Bibi.ir'der63 Zerefgin'm bag suyu bugiinkii Metce olan,
Mesihi veya Mesgd nehri kabul edilir). Biraz aga$rda B0ncikes yini Pen-
cikes gehri vardr. Bu gehirle Semerkant'rn arasr co$raffacrlara giire r6a do-
kuz, Sem'ini ve Yakut'a l6s giire alu fersahtrr; bunlardan ilki daha do$ru
bir tahmindirr66. Biraz daha aqa$rda, Semerkant'dan dijrt fersah uzakhk-
ta167 Varagsar mevkiinde (kelime anlamr "bentbagr") bir bent yaprlarak
nehir birkag kola biili.inmi.igtii. Bunlardan en uzunu olan Berg, Semer-
kant'dan gegerdi ki, giiniimiizdeki Dargam arkr ile aynr olmahdrr. Bun-
dan gehre di$er arklar da$rlrrdrr68. Bunun gilneyinde Birmig @ir giinliik
yolda) ve Begmin (en krsasr) arklan bulunurdu. Varagsar ahalisi bendin
bakrmrndan sorumluydu ve bu sebebten haraqtan muafu. Varagsar
bugiinkii RrbAt-i Hoca'ya tekAbiil etmektedir. Buradaki iig kanala, daha
sonralan Dargam, Abbis ve Karaunis (gimdiki Dargam, Yengi ark, Ka-
zan ark)r6e adlan verilmigti. Varagsar'rn karErsrndaki G0bAr mevkiinden,
Semerkant'rn kuzey kesimlerini sulayan ve B0zmican, Sinivib ve igtihin
adlannr ta$ryan iig kanal agrlmrgtr. En genig kanallar olan Berg ve Birmig,
herhalde sadece sallarla da olsa, nehir tagrmacrh$rna elverigliydi tto, Mr-
kaddesi'ye giire esas anlamryla nehir nakliyal yalnrz Seyhun ve Ceyhun
17r.
iizerinde yaprlabiliyordu
10 istahri,3rg.
16ribn Havkal, 370-383.
162
ibn Havkal, 383.
rc Babiir, vr. 97, terciime, r4g ve indeks (Macha kelimesinde). Krq. aynr eser, 99,
terciime, r5r; Ak-Biirden kiiyii, prnar bagrnda bir mezar ile birlikte zikredilmigtir. Aynr
kiiyde gok eski bir ahgap siitin bulundu; krg. Barthold, Bull, de I'Acad. des Scimccs, Petrog-
rad rger, zr5.
rs istahri,34z.
165
Yakut, Mu'can, l, 744.
16 Pencikes yakrnrnda sonradan Mugkada-i Pencikes kiiyii zikredilir; Yyatkin, Materi-
4' rs.
16?istahri, 342; Sem'ini 6ro)t)l kelimesinde.
rd Ark (arrk ve ar!) tabiri, bilhassa Tiirkistan'da sulama kanallarr igin kullanrlrr.
!6e Genig bilgi igin bkz. Barthold, Oroslwtb Turlecstan4 Io4 vd. RrbAt-r Hoca hakkrnda
b&z' ayn escr, tr6; Babiir, negr. Beveridge, vr. 59, terciime, 97.
t7o istahri, 3rg vd. d.
r?r Mukaddesi,
323.
BB V.V. BARTHOLD
sulama sistemi ana hatlanyla herhalde islimi devirden iince de mev-

cuttu; bu, vili Esed b. Abdullah"n 7g5 veya 736 yrhnda semerkant ahali-
sini sudan mahrum brrakmak iqin Varagsar'da bir bend inga etmig olma-
srndan anlagrlmaktadrrlT2. Mamafih, istahd'nin ifadesine gtire, Semer-
kant'rn giineyinde akan arklar uzunluklan ile meghur de$illerdi; Aranda-
renko'nun tt3
uKarllnin aqa$rsrnda muazzam miktarda su" tagrdrfrnr siiyle-
di$i Monas kanah o devirde mevcut de$ildi. Zaten bu kanahn varh$r da
Ei.iphelidir.
7-Semerkant
Buhira'nrn siminiler devrinde bagkent oldu$u Ea$da bile, niifus ve
biiytikli.ik bakrmrndan Semerkant, MaverAiinnehr'in daima birinci gehri
olmugtur. $ehrin bu ijnemi esas olarak cofrafr mevkii ve Hindistan'dan
(Belh tizerinden), iran'dan (Merv iizerinden) ve Tiirk egemenli$i altrndaki
biilgelerden gelen ticaret yollarrnrn birlegtifi noktada bulunmast ile agrfla-
nabilir. $ehrin civanndaki fevkilade verimli topraklar olmast da, burada
pekEok sayrda insan toplanmasrnr miimkiin krlmrgtrr. Mamafih daha eski
devirlerde Semerkant, SimAniler zamantndaki biiyiiklii$inde defildi, Cur-
tius'a giire qehrin drg surunun qevresi yetmig stadia (yauagtk on mil), Hiu-
en-Tsiang'a giire yirmi /iu4 (diirt-beg mil arasr) uzunlukta idi. $ehrin tari-
hi hakkrnda bazr rivayetler Nesefi175 tarafindan nakledilir. Bunlara bakrlrr-
sa, Kuteybe'nin istilisr srrasrnda (sekizinci asnn baqlarrnda), qehir zz5o yrl-
hk bir gegmige sahipti, fakat, arka arkaya hi.ikiim strmiig oni.iE meliki bili-
niyorduki, Arap istilisr da muhtemelen bunlann zamanlna rasthyordu. Bir
rivayete giire ise, qehrin, hig olmazsa bir ksmmrn kurucusu Makedonya'fi
iskender'dir176
islXm devrindeki Semerkant'ln en eski tasvirini ibnii'l-Fakih vermekte-
dirr77. onun ifadesine giire gehir ve civarr, Belh ve Buhira'da oldufu gibi,
r72 Taberi, II, I586.

r?3 G.A. Arandarenko, Dosugi u Turkestanla, Saint Petersburg 1889, z7o N' Petrovsky,
Izalcstila Imp. Russk. Geog. obsg. (xxxlv, krsrm IV, 493 vd. d.) Yukarr Zerefgin'daki bent-
ler hakkrnda bazr dikkate de$er bilgi vermigtir. Bununla beraber bu makaledeki bilgiler de
giipheyi davet etmektedir; krq. Barthold, }roshmie Turleslana, tog'
r7a Tomaschek, Soghdiana 65. O zamanki /i ancak I/3 verst idi, gimdiki gibi r/z verst
de$ildi (bir verst ro6o m.dir).

t1t Mctinlel vd.
48
176 istahri, 3rB; ibnii'l-Fakih, 325.
ru ibnii'l-Fak'h, 325 vd. Krg. Yakut, Mu'cem, III, r34; Burada ancak bir dri Eehir
(ro.ooo cerib) ile bir iq qehir (z5oo cerib) zikredilir.
MAVERAUNNEHR,iN CoCRAFI Ozn,IIirIIRi e9
oniki fersah uzunlu$unda bir sur ile gevrilmiqti. Surun oniki kaprsr vardr,
iki kaprnrn arasr kapr niibetgisine aynlmrgtr. Arapga metin pek aErk olma-
makla beraber (de Goeje'nin tefsirini kabul ediyoruz), gehrin Eift kale be-
deni ile gevrilmiq oldu$u bellidir. $ehrin varoglan (muhtemelen qehir ve
varoglar beraber) 6ooo cedb178 tutannda bir araziyi kaplardr, gehrin kendi-
si 5ooo cerib, ig gehir (gehristin)l7e ise z5oo cerib biiyiiklii$iindeydi. $eh-
ristanda cuma camii, ig kale ve vilinin sarayr bulunuyordu; ig surun iki
demir kaprsr vardr. Semerkant, bazr di$er gehirlerde oldu$u gibi (meseli
Uqrirsana'da), iE kalenin gehristana dahil olmasr bakrmrndan Buhdr6'dan
farkhydr.
Tarihgiler, Semerkant'rn topograffasr ve tedrici defiqimi hakkrnda pek

az bilgi vermektedirler. Tabef r80, gehrin drg surunun EbO Miislim tarafin-
dan inqa edildi$ini stiyler. Aynr tarihqiyersl giire, Asi RAfi' b. Leys, Herse-
me tarafindan muhasara edilince, drg sur diiqtiikten sonra iE kaleye (Bog)
qekilmig ve orada biittin bir yrl dayanmrqil. Ya'kubi'ye gii*tt' ise, qehri
geviren bi.iyiik drg sur yrkrlmaya yiiz tutmug ve HAr0nu'r-Regid'in emri ile
tamir edilmigti. Nesefrr83, gehrin drg surunu inga edenin adrnr EbO
Nu'min olarak giisterir; buna sebep herhalde yarr efsanevi Yemen kralla-
nndan aynr adr ta$ryan bir tanesini akhna getirmi$ olmasrdrr; tarihi riva-
yetleri hikiye edenler, bunlardan birinin ismi $ammar oldu$undan ola-
cak, bu Yemen krallarrnrn Semerkant'a geldiklerini siiylerler. r35 0523)
yrhnda, Nesefr'ye giire, Eb0 Miislim kaprlan, mazgallan ve gtizcii kuleleri-
ni yaptrrmrgtr; surun uzunlufu yedibuguk fersahtr ve Ebu Miislim bunu
36o krsma biilmiiqtti. Her zoo gezde (zird, bk. yukarrda) bir kule vardr;
t'8 Taci'l-Afis\a (do{u baskrsr, I, I7g) bir ceribin on kafiz ve bagka bir hesaba giire
de d<irt kafiza bijliindiigii belirtilir. Uzunluk ve a$rrhk iilgiilerinde oldufiu gibi bu ,iilqiintin
de gegitli memleketlere gtire biiyiiklii$ii de[igirdi. Bu kafizin r44 nr'aa b<iliindiifii belirtilir
(lV, 7o), yini belki bu iilgiiniin t/4'ine eqitti; krq. tanap'tn buna benzer tarifi, Hanykov,
Opisanv Buharskauo hanstaa, II3). islam Ansiklopedisihdeki Cerib maddesinde, ancak
biiyiiklti$i.iniin zaman ve mekina g<ire defigtigi ifade edilmektedir. Cerib, gogunlukla 3,6oo
kare zira kabul edilmektedir (krg. Mefdihn'LUlin, 66). Herzfeld'in hesabrna giire bir zira
5r,B cm dir (Der Islam, lY, r9g), yani yanm metreden biraz fazla ve Rus arqtntndan biraz
eksik. Netice olarak bir cerib, g'no m' den biraz fazla olmahdrr.
r7e
$ehrin diirt kaprsr oldufu hakkrndaki bilgi, belki bu qehre aittir ve metinde zikre-
dilen 5ooo ceribden ibaret olan gehre iit de$ildir.
re Taberi, IlI, Bo.
rBr Taberi, lIl,
llc.
r82 Ya'kubi, Buldan, zg3.
t83 Melinln,48 vd.; Vyatkin'in terciimesi, Semerkant Vilayeti Rehbcri,Ylll, z4z, z5o.
V.V. BARTHOLD
Nesefi tzooo gezi bir fersaha egit kabul etti$inden, kule saysr buna giire
45o'ye ulagryordu. Surun yiiksekligi ise diirt gez idi.
Onuncu asrr co$raSacilanrsa daha gok gehristanm tasvirini verirler.
Bunun di[er gehirlerde oldu$u gibi diirt kapsr vardr: dofuda, Zerefgin
suyuna birgok basamakla inilebilen yiiksek bir yerde Qin kaprsr, batrda
Nevbehir veya Demir kapr, kuzeyde Buhird veya Ugr0sana kaprsr, giiney-
de ise Kig kaprsr yahut Genig kapr bulunmaktaydr. $ehristan suru anlaErl-
dr$rna g6re islAm 6ncesi devirlerde inga edilmigti. Bunun yaprmr igin o
kadar qok miktarda krl gerekli idi ki, biiyiik bir hendek agrlmrg ve $ehre
bu hendek vasrtasr ile su getirebilmek iEin "Bakrrcrlar'da (es-Saflhrffn) kir-
gir bir bent kurulmugtu. $ehristana su Kig kaprsrndan girerdi, gehir niifu-
sunun en kesif oldu$u ve biiytik gargrlann bulundufu yer Re'si.i't-tak (Ke-
merbagr) semti idi. Onbirinci asrrda dahi, Kig kaprsr yakrnrndaki yerler Se-
merkant'rn en iyi mahallelerinden sayrlrrdrrss. Ark, islAm iincesi devirde
yaprlmrq olup, surun hende$i iizerinden gegerdi; her iki tarafi da kurgunla
kaplanmrgtr. Arkrn iki sahilindeki topraklardan elde edilen gelir, bunun
balqmtna tahsis olunurdu; tamir igi ise Semerkant'daki atege tapanlara ve-
rilmig bir nevi angarya idi, buna kargrhk onlar da gahrs bagrna ahnan ver-
giden muaf tutulmugtu.
Biitiin bu malumattan, Semerkant'rn Ortaga$'daki gehristanr hakkrn-

da kesin bir fikir elde etmek miimktin olmamaktadrr; ancak, bugiin artrk
kabul edilmig bir gergek varsa, o da gehristantn modern Semerkant'rn ku-
zeyindekirs6 Afrisiyib adr verilen harabeye tekabiil etti$idir. $ehristanrn
drgrnda Kfrhek "kiigiik da[" denilen bir tepe (bugiin Qopan-Ata) vardr ki,
istahii'yel87 giire, yanm mil uzunlufunda olup, gehir suruna gok yakrndr
ve buradan qehirdeki binalar igin tag ve topraktan yaprlan kaplar ile di$er
egyalar igin kil grkanlrrdr. Qin kaprsrndan yol aqa$rya nehre dogru inerdi;
nehir iizerinde o zaman, ibn Havka|6ut88 ismi Cird olarak gegen, bir
kiiprii mevcuttu. Daha sonra yaprlmrg bir kiipriiniin kahntrlan hala
giiriilebilir (fakat bu Afrisiyib'dan biraz uzaktrr). Halk arasrndaki rivayete
giire, bu k<ipriiyii, di$er bazr yaprlar igin de siiylendi$i gibi, Timur yahut
Abdullah BuhAri inga ettirmigtir. Gergekte, onaltrncr asnn baglannda $ey-
t8a istahri, 3r6 vd.; ibn Havkal, 365 vd.; Mukaddesi. 278 vd.; ibnii'l-Fakih, 3ze.
t8s Yakut, Mu'cem, d 446 (Sem'ini'aen, ,ril-Jl kelimesinde).
f& Barthold, Orcshatb Turkcstana, ro6vd.
r87 istahri,
3rB.
r88 ibn Havkal, 37r.
MAvERAUNNEHR'iN coCRAFl Oztlliru-nRi e'
bini tarafindan inga ettirilmigtirrse. Nehrin kiipri.i altrndaki derinli$i birkag

kama (bir kama bir insan boyuna egit bir iilgiidiir) kadardr; da$lardaki
karlar eriyince, nehir sulan kiiprti seviyesinin dahi iistiine yiikselirdi. Se-
merkant ahalisi su tagktnlarrnt iinleyemezlerdi. Semerkant yakrnlarrndaki
bir kiipriiden tarihgi Utbils de siiz eder. Sem'ini ise, "gehrin iginde" GAt-
fir veya GXtfer denilen semtte bulunan daha kiiqiik bir kiipri.iden bahse-
der; bu semt onikinci asrrda yaklaqrk olarak modern qehre tekAbiil ediyor-
du lel.
Nevbehir kaprsr AfrAsiyAb'rn bab duvannda idi; SengresAn'daki mo-
dem mezarhk bu kaprnrn yakmrndadrrre2. ig kale, harabelerden anlaqrldr
$rna giire, Afrisiyib'rn kuzey kesimindeydi; Hii:z-r Abr0'nun Qingiz
HAn
tarafindan tahrip edildi$ini siiyledi$i ig kalele3 sadece onuncu asrrdaki i9
kaleyi de$il Afrisiyib mevkiinin ttimtinti ifade eder (bk. aga[rda Mo$ol is-
tilisr hakkrnda Cuveyni'nin rivayeti). Buhird kaprsr Afrisiyib'rn kuzey,
Kig kaprsr ise giiney duvarmda yer ahrdr. Re'sii't-Tak denilen (onuncu
asrr co[rafyacrlannca) veya Dewize-i Kig adr verilen (Se'mini tarafindan)
gehrin en kalabahk semti, yeni gehrin kuzey kesiminde idi. Kig kaprsr ya-
nrndaki semtin islim iincesi devirde dahi gehirde mevcut oldu$unu, istah-
f'ninre4 bu kapr iizerinde anlagrlmaz harflerle yazrlmrg bir demir levha
gitrdiifii geklindeki rivayeti dofrulamaktadrr. Orada oturan halk, bu kita-
benin Himyeri dilinde oldu$unu ve muhtevastrun nesilden nesile nakledil-
difini siiylemiglerdi; bu levhada Yemen'in bagkenti San'a ile Semerkant
arasndaki mesafe ve bazt di$er noktalarrn birbirine olan uzakhfir bildiril-
mekteydites. Yaat hakkrndaki bu agrklama, muhtemelen yukarda bahsi
gegen Yemen krallannrn Semerkant'a gelmeleri ile ilgili efsanenin bir par-
r8e Kry. lgr6'da Tiirkistan'a yaptr$rm seyahat, Bull. de I'Aead. dcs Sciences, 1916, 239
vd.
rm Nargahi, er7; UtbiMenini, I, 323 ( "'-b; ).
Uf
rer Sem,ini,4;yUUl kelimesinde (harekelenmesi iEin kr9.cS"i;rJl). Bu mahalle gimdiki
kale yakrnrnda bulunuyordu, krq. Vyatkin, Maleria$, 19-
re2 Aynr kapr yakrnrnda, asrl Eehrin iqinde eski bir binanrn kahntrlarr bulunmuqsa da
heniiz kazr yaprlmamrgtr; krg. Bull. de I'Acad. des Scbnces, r916, lz4l'
te3 HAfnt Abri, el-Muzaflailc, t4-t6.
rea istahri, 3rB.
re5ibnii'l-Fakih (3e6) ve Yakut (Mu'ccm, III, 136), meghur dilci EsmaT'den (bu qahrs
hakkrnda bkz. Brockelmann, GAL, I, ro4) olarak bu kitabeyi istahri'dekinden daha tamam
bir qekilde verirler. E. Blochet, bu kitabenin Orhun harlleriyle olduiu fikrini ileri siirer; bu
harller Himyeri harllerine biraz benzer, fakat Araplar, kendilerince bilinmeyen yaziann
hepsine Himyeri yahut Musned adrnr verirlerdi;kry. laiiskt, XII. s. XXIV vd.
92 V.V. BARTHOLD
gasl idi; ancak $urasr da gergektir ki, onuncu asrrda Kiq kaprsr ilzerinde
ahalinin giizemedi$i bir kitabe bulunmaktaydr. istahri'nin Semerkant'da
kaldrfr srrada, kaprlar Asiler tarafindan tahrip edilmigti; bunlar sonradan
gehrin v6lisi Ebu'l Muzaffer Muhammed b. Lokman b. Nasr b. Ahmed b.
Esed (Emir Nasr'rn yefenlerinden biri) tarafindan yeniden yaptrrrlmrg, an-
cak adr geqen kitabe tabii yerine konmamrgtr.
$ehrin drg surlarr istahri tarafindan agairdaki sijzlerle tasvir edilmekte-

dirle6. "Sogd nehri rebad ile gehristan arasrndan akar; sur nehrin arkasrn-
da Afqina denilen yerden baqlar, Kffhek kaprsrndan geger, slraslyla Vers-
nin, Fenek kaprsr, Rivded kaprsr, Ferruhgid kaprsr ve Geddved kaprsmr ge-
virir; buradan nehre do$ru uzanrr; nehir burada rebad'rn kuzeyinde kale
hende$i vazifesi gtiriir. Semerkant rebadrnln surunun Eapl iki fersahtrr".
Burada bir geligki vardrr, nehir gehristan ile rebad arastndan aktyorsa re-
badrn kuzey krsmrnda kale hende$i vazifesi yapamaz. istahri'de bagka bir
yerdeleT ve Mukadesi'dere8 kaprlann adedi sekiz olarak verilmiqtir: Gedd-
ved, isbisk, Sirhagin, Afqina, Versnin, K0hek, Rivded ve Ferruhqid. Bura-
da geEmeyen Fenek kaprsr isbisk veya Sfihagin ile aynr olmahdrr. Fenek,
Sem'Ani ve Yakut'talee Semerkant yakrnrnda, qehirden yarrm fersah mesa-
fede bir ktry olarak gtiriiliir. Geddved ise, gehre bir fersah uzakta, Semer-
kant civarrndaki bir mahalle idi2m, isbiskes (Yahut'ta isbeskes) de, Semer-
kant'a iki fersah uzakhkta bir kiiydii2Ol, Versnin veya Versnin Semer-
kant'rn mahallelerinden birinin adrydr2o2, Rivded kiiyi.i, aga$rda tekrar
giirece$imiz gibi, gehrin giineyinde, bir fersah uzakhkta bulunuyordu.
Onuncu asrrda, rebadrn biitiin kaprlarr ahalinin ayaklanmasr iizerine
Simdni hi.ikiimetinin emri ile yrktrrrlmrgtr 203. Ferruhgid kiiyiiniin ucunda,
surun drgrnda, bugiin de hAli mevcut olan Hoca Abdi Birffn'un mezan
vardt; sura varmadan bir mezar daha vardr ki, buna Hoca Abdi Derirn
2oa.
adr verilirdi
re6 istahri, 3r7.

te7 istahri, 3rB.
re8 Mukaddesi, z7B.
re Yakut, Mu'ccm,III, 9zo.
2m Yakut, Mu'eem,lll,776. Semdni,
:jl-G $eklinde yazar.
2or Yakut, Mu'ccm,l, zg9.
202 Yakut, Mueem,IY
, gzr.
2or ibn Havkal, 367.
2or Kr$. Semerkanl Vilfueti Rehben, VIII, 279.
MAVEMUNNEHR'IN COCRAFI OZNU,iXINNi
Bugiinkii qehrin diirt verst batrsrnda bulunan batr surlannrn tasviri

Hanykov tarafindan yaprlmrgtrr20s. Cennitri'de eski gehrin surlan daha ba-
ilda, Semerkant'dan yarrm giinliik uzakhkta giisterilir206. Ona giire Timur
burada Drmagk gehrini kurdurmugtur (gimdi Anbar biilgesinde (volost)).
Bu bilgiler, kalmtrlarr bugiin bile girriilebilen ve rgo3 yrhnda Rus Orta ve
Do$u Asya AraEtrrma Komitesi taralrndan etiid edilmiq rebad surlanna
iittir. Bu sura Divar-r Kryamet ya da Kundeleng denir; uzunlu$u yaklagrk
yirmiyedi mil olup, krrkdiirt mil kare kadar bir alanr gevreler207.
$ehrin niifusu, bizim bugiin bu biiytikliikte bir gehirden bekledi$imiz

kadar de$ildi; gehrin biiyilk krsmrnr bahgeler kaplardr, hemen her evin bir
bahgesi vardr. iE kalenin tepesinden bakrldr$rnda bahgelerdeki afaglar
yiiziinden hig bir yapr giiriilemezdizos. Tabii, elimizde Semerkant'rn niifu-
su hakkrnda istatistiki malumat yoktur; Q'ang-Q'un'a giire20e Qingiz Han'rn
istilasrndan cince Eehirde yaklagrk olarak roo ooo aile yagamaktaydr. E$er,
bu olaydan yrllar iince gehrin Hirezmgah tarafindan yakrhp yrkrldr$rnr ve
Karahinhlar devrinde qehrin sosyal hayat ve kiiltiirtinde biiyiik bir
qiikiintii oldu$unu hatrrda tutacak olursak, hig miibala$asrz, Semerkant'rn
SAminiler zamanrnda 5oo ooo'i agkrn bir niifusa sahip oldu$unu tahmin
edebiliriz.
istahri'nin siiziinii etti$i yaygrn bahge ziraati, oldukga geligmig bir

sun'i sulama sistemine iktiyaE giisteriyordu. Onuncu asrr cofraSacrlarr
maalesef, Semerkant arklarr hakkrnda aynntilr bilgi vermemektedirler; an-
cak Nesefi'de2t0 pek mi.iphem b?zr milumat bulunur. Onun ifadesine
giire, nehir gehre batr kaprsrndan girer ve dtirt kola aynlrrdt, her kanal da
iki dala ayrrlrrdr, biiylece cem'an sekiz ark meydana geliyordu. Dijrt kana-
hn adlan srrasryla CAkerdize, MuzAhin (yahut Mazdihin), iskendergam ve
Esengin ile Sengresin idi. Son ikisi herhalde aynr kanahn iki dahydr. Bun-
lar vasrtasr ile sulanan toprak pargalannrn alanr hebl ile belirtiliyordu, her
frs Opianie Buharskaao hanstva, Saint Petersburg 1843, roo, ro6; burada Divuol (yini
Divil yahut Divir) Iiyamet adr verilir.
452. CennAbi'nin kaynagr ibn Arabgih'dv (Ae6-
200 Asya Miizesi Yazmasr, No.5eB,
ib'il-makdfu, Kahire r285, I7).

207 Vyatkin, Matcria$, zr; Semerkanl Vilaycli Rehbni,Yill,277 vd.
208 istahri, 3I7.
2oe Pek;n Mislonu QahSmalan,IV, 3 r r; Bretschneider, Mcdiactal Rescarehes,I, TB.
2t0 Metinbt, 49 vd.; krg. Vyatkin'in terciime ve agrklamasr. Semcrkanl Vilfueti Rchbni,
VIII, r5e vd.; lB7 vd.; Barthold, Oroslvnic Turkcslana, ro9
V.V. BARTHOLD
hebl 6o zira'ya tekabiil ediyordu2ll. Semerkant ve civannrn kapladr$r alan

t4 6oo (bir bagka elyazmasma giire sadece 4 fu) hebl ve 67o (veya 6Bo)
savaktan ibaretti, $ehristanr sulayan ve islam iincesi devirde yaprldr$rnr is-
tahri ve Mukaddesi'nin bildirdi$i arkla aynr olan Cikerdize arkr, ro67
heblik bir alanr sulamaktaydr; uzunlu$u t7 24o gezdi ve iizerinde 59 sa-
vak bulunurdu. MuzAhin arkr 45 dala aynhrdr ve 2goo hebl veya z75o
(diger bir elyazmasrna gtire z7B5) gift (bir gift iiki.izi.in bir giinde siirebile-
cegi araziyi giisterir, Litincedeki jugum gibi) biiyiiklii$iinde bir araziyi su-
lardr; iskendergam arkr 1486 gift, Esengin ve Sengresin arklan 275 qiftlik
topraklan sulardr. Bu hesaba giire, sulanan topraklann biiyiikli.iiii +6oo
heblin oldukEa i.izerinde, idi; ancak, 14 6oo heblin de gok altrndadr.
Biitiin bu kanallar gehrin kendisi ile batr ve giineydeki mahallelerini sular-
dr; kuzey ve do$u kesimleri ise, gimdi oldu$u gibi, kaynaklardan ahnan
kanallarla sulanrdr. Bu kaynaklar Siyib (SiyAh Ab veya Tiirkge Karasu)
ile BAbiir'iin2r2 bahsetti$i Abr Rahmet idi. Vadi's-So$d adr ile istahri'nin
siiziinii etti$i vadi, yalntz Zerefgin de$il Siyib'da olmahdrr, aksi halde yu-
kandaki Eeligkili ifade izah edilemez. Oniigiincii asrrda Q'ang Q'un2r3 gehre
yalnrz iki kanahn geldi$inden bahseder; fakat buna ra$men onuncu asrda
oldu$u gibi gehirdeki her eve su getirilmi$ti.
Onikinci asrrda Semerkant'rn mahallelerinden biri Cikerdize adrnr ta-

gryordu; burada ulema ve asillerin giimi.ildi.i$ii bir mezarhk vardr2ra. Yu-
kanda sayilanlara iliveten Semerkant'da gu mahalleler bulunuyordu.:
I.
$ehristanda iginde SimAnilere ait bir saray bulunan Esfizir2rs, z.
Bib-Destin, biiyiik bir mahalle olan UgtAbdize2r6 buna ba$h idi, 3. Penc-
hin2r7, biiyiik bir mahalle, 4. Za$imdg2l8, bi.iyi.ik bir mahalle, 5. Sengdize
2rr Le Strange, BagMad under tlu Abbasid Caliphatc, 236.

212
Bdbirndmc, vr. 48, terciime, 8r.
213 Pckin Misyonu
Qahgmahn,IV, 3 r r ; Bretschneider, Mediaeul Rescarchcs, l, 77 .
2ta Sem'ini, tSpfVlkelimesinde. Mctinbt (55)'de Asya Miizesindeki yazmadan nak-
ledilen aqa$rdaki kelimeler orada yoktur:
t LlJ ;rJ i/,t6 Mezarhk hilA mevcut olup gimdiki gehrin do$u krsmrnda bulunmaktadrr
(Semcrkant Vilayai Rchbai, IV, krsrm IV, 3r vd. Sem'nni,,r4;Jlkelimesinde, mezarh$r "Me-
zar Kaptst" yakrnrnda giisterir. Bu, belki Kusam b. Abbis'rn mezandrr.
2t5 ibn Havkal,
366.
216 Sem'ini,,f;l+L-it kelimesinde; Y akut, Mu'ccm, l, z7
5, 444.
2f 7
Sem'dni, r5j++':Jl kelimesinde; Y akut, Mu'cen, l, 7 4g.
2r8 Sem'ini, o'Vf Jl kelimesinde; Yakut, Mu'cem,ll,ggr.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNLLiTLSRi
(fanEa) veya Redride (arapga)2re, anlamr "uhk taglar", 6. Ferzimisen22o,

rebad iginde, 7. Fegidize22r, B. Kenven222, g. Matufd veya Mituritz23, re-
bad igindeydi, gimdi zenginlerin sayfiye yeri olan, gehrin kuzey-batrsrnda
bir kiiy22a, to. Gurcmin (veya Kercumin), Tamgag-Han ibrahim b. Hi.ise-
yin'in2zs burada bir sarayr vardr, rr. Kibib226. Versnin mahallesi sonra-
dan Yirkes adrnr almrytrr2z7, Sem'ini228, bunlara iliveten iig cadde adrnr
saymaktadrr: Abdek ve Salih caddeleri (Gatfer mahallesinde) ve HayyAn
suru caddesi.
$ehir binalanndan gunlann adr geger: r. ig kalede bulunan Arap

emirlerinin sarayl: istahri'nin2ze zamanrnda sa$lamdr; fakat ibn Havkalz30
yapryr harabe halinde bulmugtu. z. iE kaledeki hapishane; istahf'de siizii
edilirse de ibn Havkal bunun kendi zamanrnda yaprldr$rnr siiyler. g. $eh-
ristanda iq kaleye yakrn bir yerdeki Cuma camii; Afrisiyib'rn batrsrndaki
bu camiin yeri'3t rgo4-rgo5 yrhnda Vyatkin ve tarafimdan ara$tlnlmry-
tr232. 4. Rifr' b. el-Leys'in kalesi233. $ehrin caddeleri, birkagr miistesna,
tagla diigenmigti; binalar ise, bugiin oldu$u gibi, kerpig ve ahgaptr. Qargr-
2le Yakut, Mu'cem,II, IlI, 16z, 168.

789;
24 Sem'ini, kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,Ill,B7z.
-+\-ll
22r Sem'Ani,
a_1-UJl kelimesinde; Yakut Mu'cem, III, go4 (burada bu 6r.r:ii geklinde
yazrlmrgtrr.
222
Yakut, Mu'ccm, IV, 3r3.
223
Sem'ini,,r:,;[l kelimesinde; Yakut tarafindan yanhEhkla ,-,1,L Eeklinde yazrlmrgtrr
(Ma'cen,IV, 378).
22{ Arandarenko, Dosugi a Turlustanla, 653. Miturid,

ulemidan meghur Ebi Mansu-
ru'l-Maturidi'nin (tilm. Z3g/gM, Brocklemann, GAL, l, rg5) vatanrdrr; mezan bugiin hili
Cikerdize'de bulunuyor, bkz. Bull, dc I'Acad. dcs Scimces, 1!21,215 ad.
225 Mctinlcr, ST (Avli).
226
Yakut, Mu'ccm, IV, z5 ftubbenin gofiulu olup kubbeler yahut gadrrlar man6$nda-
drr.
227
Sem'ani,,r5:Ul ketimesinde.
228
Sem'Ani,."iVr;Jl ve,-s+.,,.ctJlkelimelerinde (faksimiledeki;Utr gekli pb'den galat-
trr). Sem'Ani ( ketimesinde) Scmerkant'ta bir de kare geklinde bir meydan zikreder.
.r"i.rtt
2a istahri,316.
2s ibn Havkal,365.
23r istahri,
3r7.
232 Kry. <ap;tki" ){Vl, s. XXXIV vl.; Izuycst. Russk. Komiteta d\a Qugcnila Srcdnci i
Vosl Azii, No. 4, er vd. ve No. B, zz vd. Daha derin kazr yaprlsa aym yerdeki kdfir mab+
dinin kafrntrlan ortaya Erkacaktv;kr1.Metinla,49 Scmerkant V;lEcti Rchbai VIII, z5o.
233 Sem'Ani, c;r.aiJl kelimesinde,
96 V.V. BARTHOLD
lann go$u rebadda olup, Kig kaprsr yalanrndaydr23a. $ehristan ve rebad

iqinde, bedava buzlu su iqilebilecek 2ooo yer mevcuttu ki, bunun masralr
hayrr sahipleri tarafrndan kargrlanryordu. Su, ya gegmelerden akardr, ya da
bakrr kaplar veya toprak kiiplerde muhafaza olunurdu 23s. ibn Havkal'in
gehrin meydanlanndabazr hayvan heykelleri durdu$una dair ifadesi236 (is-
limiyete aykrn olarak) ilgi Eekicidir: "Servi a$acrndan atlann, iikiizlerin,
deve ve vahgi hayvanlann hayret verici heykelleri oyulmuq; bunlar bir sa-
vag veya kavga iincesinden birbirlerini giizler bigimde kargrhkh dururlar".
$ehrin kutsal yerlerinin bagrnda Kusam b. Abbas'rn mezan gelirdi.

Sa'id b. Osman237 ile beraber Semerkant'a 56(676) yrhnda gelmig oldu$u
rivayet edilen, Hz. Peygamber'in bu ye$eni hakkrnda Araplar arasmda da-
hi birbiri ile geligkili hikayeler siiylenir23s; bunlardan birine gtire
iildiiriilmi.ig, di$erine giire ise eceliyle iilmiiqti.ir, bir bagkasrna giire ise Se-
merkant'da de$il, Merv gehrinde iilmriEtiir23e. Kusam'rn bu gergek veya
efsanevi mezan, onun Abbisi soyundan gelen akrabalarrntn hiikiimdarhfr
devrinde, herhalde onlann da yardrmlanyla, islami bir kiilt merkezi halini
almrgtr. Kusam, gimdi halk arasrnda $ih-Zinde (yagayan gah) olarak bili-
nir; iildiiriilmedifi ve kilirlerin elinden kagrp, mucizevi bir gekilde tiniinde
agrlan bir kayaya girdi$i ve kayanrn, arkasmdan kapandr$r geklinde bir ri-
vayet de siiylenir2s.
Bibiir devrinde2ar bile mezara, Mezargih ($ahrn mezart) adr verilmig-

ti. Burada islAm ijncesi devirlerde yerli halk taraftndan kutsal sayrlan bir
Eegit mezar olmasr ve bu mezann miisliiman ululanndan birinin tiirbesi
halini almrq bulunmasr muhtemeldir. $imdi de oldu$u gibi, daha onikinci
asrrda iinemli kigiler Kusam'rn tiirbesi yanrnda defnedilirlerdi; Ku-
23a
istahri,3rT vd. d.
23j istahri, z9o; ibn Havkal,339.
236 ibn Havkal,365.
2r7 ibnii'l-Esir, III,
425. Taberi, Sa'id'in seferini anlatrrken (II, I79) Kusam'dan bahs
etmezse de diler bir yerinde (III, z35l) bahseder.
218 Bel6zuri,4rz.
23e
Yakubi, BuWdn, zgB; Nargahi, 39.
2{ Bu efsane 'Kandjc" isimli kitapta (bkz. yk. s. zz) V. Vyatkin tarafindan terciime
edilmiyen krsmrnda anlatrlrr. Vyatkin aynr efsanenin bagka bir kaynaktan terciimesini ya-
yrnlamrqbr. Sancrkant Vilatali Rchberi, V, z3o vd. Difer efsaneler, M. Lapin tarafindan nak-
ledilmigtir. Semcr*ant Vil6lcti Rchbai,IV, krsrm IV, 4o vd.
2at B6biir-n6mc, vr.44b, terciime,
T5 (burada bile $Ah-zinde'dir) Scmcrkant VilQcli Rch-
furi, lV , krsrm IV, 3 r .
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OznIIiru.nni
sam'1n242 adrnr tagryan bir de medrese vardr. Mezann aynntrh bir tasviri
ilk defa ibn Batt0ta2a3 tarafindan verilmigtir.Onun ifadesinden anlagrldr$r-
na giire, burada Timur devrinden iince btiyiikli.ik bakrmrndan gimdikini
gegen bir yapr bulunmaktaydr. ibn Batt0ta ti.irbenin tarihini Timur tince-
sine koymaktadrr; ona bakrlrrsa, Tatarlar, heniiz dinsizken bile bu tiirbeye
zarar verrnedikleri gibi, burada meydana gelen mucizelere gahit olduktan
sonra, tiirbeyi tebcile baglamrglardr. Tiirbe gu siizlerle tasvir edilmektedir:
"Semerkant'rn drgrnda Kusam b. Abbas b. Abdulmuttalib'in tiirbesi bulu-
nur. $ehir sikinleri her Pazar ve Pergembe akgamr ziyarete gelirler. Tatar-
lar da ziyarete gelir, adaklar adar, sr$rrlar, koyunlar, dirhemler ve dinarlar
getirirler; btittin bunlar, ziyaretgilerin, gifahane giirevlilerinin2a ve kutsal
tiirbenin yaranna kullanrhr. Ttirbe diirt kiige, kubbeli bir bina olup, her
bir kiiqesinde yegil, siyah, beyaz ve krrmrzr renklerde ikiger mermer siitun
vardrr. Yaprnrn duvarlan da defigik renklerdeki mermerler ile kaphdrr;
i.izerlerinde altrn tezyinat (veya kitibeler) bulunur. Qatr kurgundan yaprl-
mr$trr. Sanduka siyah a$aqtan olup, iizeri krymetli taglarla bezenmigtir;
kiigeleri giimiigle tutturulmuqtur; iizerinde iiE giimiig kandil yanar. Kub-
beden sarkan iirtiiler ytn ve pamuktan dokunmugtur. Tiirbenin drgrnda
genig bir kanal akar. Bu kanal gifahaneden geger. Her iki kryrsrnda a$ag-
lar, asmalar ve yaseminler vardrr. $ifahanede ziyaretgiler igin odalar mev-
cuttur".
B-Semerkant biilgesi
Semerkant vilayetine oniki biilge (rustak) ba$hydr2as. Bunlardan altrsr
(Buncikes veya Pencikes, Varagsar, Miymurg, Sencer-fegan, Dargam, Ab-
gar) Zercfgan'rn gilneyinde, di$er altrsr (Yirkes, Buzmican, Burnamcz,
Kab0zancakes, Vezir ve Merzbin) ise kuzeyinde idi. Bunlar do$udan ba-
trya do$ru sayrlmrgtr; Miymurg (ki buna eskiden Varagsar ve Sencerfe-
gdn da dahildir), Kab0zancakes2a6 ve AbgarzaT gibi bazr biilgeler islim
2a2
Semini, iL:(Jt kelimesinde, M. Lapin, Ebt Abdullah'rn "Nigapur Tarihi'nden"
medresenin binasrnr Sultan Sencer'e dayandrran bir rivayet nakleder. M. Lapin bu rivayeti
Ebff TAhir Hoca'nrn 'Samaiya'adh eserinden almrEr (s.ez); adr gegen eser Veselovsky ta-
rafindan r9o4 negredildi ve Vyatkin tarafindan terciime edildi, Scncrkant Vililcti Rchbai, Vl,
r75 vd. Kr9. Barthold, lapik|Xl| oc.
243
ibn Batt0ta, I,5z vd. d.
244 4Z v'ye' kelimesi hem
"hiicre" ve hem de "misafirh6ne' anlamrna gelir; burada
sonuncu manida kullanrldr[r agrktrr ve yahut "medrese manAslnda kullanllmlgtrr.
2a5
istahri, 3zo vd.d: ibn havkal, 369 vd.d.
2a6
Tomaschek, SogMiana,7987; Marquart, Chronotngie,56 vd.; Chavanna, Doarnenk,
I34 vd.
247 ibnii'l-Esir, v, 6g. F,7
98 V.V. BARTHOLD
iincesi devirlerde miistakil prenslikler halindeydi. Varagsar, MAymurg,

Sencer-fegin ve Dargam biilgeleri Varagsar'dan ahnan arklar vasttasryla su-
lanrrdr; Dargam, gok verimli sayrlrrdr ve ba[lanyla iinliiydii24. Varag-
sar'dan Dargam'in batr ucuna kadar sulanan biilgenin uzunlufu on fer-
sah, geniqli$i diirt fersahu2ae. Abgar'da (bugiinkii Qeqme-ib volost'u) sun'i
sulama sistemi yoktu; sadece ya$murla sulanmastna kargrhk qok iyi mah-
sul veren (bire yiiz ve daha fazla) otlak ve ekili araziye sahipti; burada di-
$er biilgelere n^zaran daha 1azla kiiy bulunurdu. ibn Havkal'a
giire, ve-
rimli bir yrlda elde edilen mahsul biitiin Sogd niifusunu beslemeye kAfiy-
di2s. Biilge, iki giinliik bir yolla katedilebiliyordu; bazen bir kiiy iki fer-
sahhk bir alana yayrhyordu. Semerkant'tn agafrsrnda iki giinliik mesafede
Peyy veya Feyyzst arkr nehrin sahilinden aynhyordu. Arkn uzunlu$u iki
giinliik yol kadardr ve suladrfr alan So$d'un en kalabahk ve en verimli
kesimi sayrlrdr. Feyy de eski zamanlarda miistakil bir beylikti2s2. Zeref-
gin'rn giineyindeki biilgelerde Semerkant'tan baqka biiyiik gehir yoktu.
Yalnrz Pencikes'de bir cuma camii mevcuttu. Bu gehrin civannda birgok
meyva a$acr vardr. Meyva, iizellikle badem ve fisttk baktmrndan Pencikes,
biilgede birinci gelirdi. Maymurg'da gok sayrda kale vardr; bu biilgenin en
biitiik kiiyi.i olan Rivded'de Sogd'un islim iincesi devirlerindeki
hiikiimdarlan olan ihgid'lerin de kaleleri bulunmaktaydr2s3. sem'ini'ye
giire25a Rivded, Semerkant'tan bir fersah mesafedeydi; onikinci astrda se-
nenin belirli zamanlannda burada bir askeri kamp kurulurdu. Semerkant
viliyeti, ayn bir biilge meydana getiren $ivdir da$lannrn giineyine kadar
uzanrrdr. istahri'de adr gegen ve ibn Havkal tarafindan aynntth bir gekilde
tasvir olunan Vizkerd adh Nasturi kiiyti ile difer bazr kiiyler bu biilgenin
24t Yakut tarafindan nakledilen beyitlerde Dargam'dan nehir (vidi) olarak bahsedilir
(Mu'ccn,II, 568).
2ae Scncerfegin adr, gimdiki Zencirba['da devam etmektedir; Yengi-ank'rn sa! sahilin-
de bulunan bir kiiydiir; krg. Asya Miizesi Yazmasr, e 574 ag (on altrncr yiizyrla iit bir va-
krfnArne) w. 38", 67b; Vyatkin, Material,38.
2s Mukaddesi'ye giire (279) Sogd ile Buhiri'mn biitiin halkrna iki scne yeterdi.
25t C delit i geklinde yazrlmasr gerekti$ini qimdiki Narpay Nehr-i Pey adr ispat
etmektedir. Krq. Barthold, Omsheab Turkestana, rr7, Bineanaleyh Marquart tarafindan ileri
siiriilen giiriiqler yanhgtrr (Marquart, Chronologb, 6o; Erinshahr, 29' rr. 2; krl' aynr rniiellif'
Os t tir kisc hr D iah kt s tudicn, r 97 ).
252 Marquart, Chmnotagie, 6o (Iaberi'den naklen, II, r4zz, orada FoTy meliki zikredi-
lir.
253 Mukaddesi, r7g.
254 Sem'ani 6tty-)l kelmesinden.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZELLiKLERi gg
iginde idi. Bu kiiy, muhtemelen, Sem'ini'nin2ss bahsetti[i Semerkant'tan

diirt fersah mesafede bulunan, $ivdir'daki VAzd yahut Vizd kiiyti ile ay-
nrdrr. Btilge on fersahtan fazla bir alana yayrlmr$tl ve en sa$hkh ve en
gi.izel yiirelerden biri olarak kabul edilirdi. Burada Nasturi'lerin kilise ve
m:rnastrrlan bulunurdu; ibn Havkal burada, si.ikfinet ve temiz havadan is-
tif,ade etmek iizere lrak'tan gelmig pek gok Hnstiyan giirmiigtiir. Vyatkin
bu Hristiyan kiiyiinii, Urgut2s6 biilgesinde bulunan bugiinkii Kingir ile
aynr kabul etmektedir.
Kuzey biilgelerinden ikisi olan Yirkes ve Birnamez, komgu Ugr0sana

viliyeti srnrrrndaydt. ZerefgAn'rn sularr buraya erigemedifinden, ekili arazi,
kaynak ve yafmur sulan ile sularurdt. Sem'ini'de2s7 YArkes Ugr0sana'ya
baflrdrr; Yakut'ta2s8 ise B0mamaz da Ugrusana'da giisterilir. B0mamaz da
Ugr0sana'da giisterilir. B0rnamaz, Semerkant'tan gelen ana yol iizerinde,
Zimin'den diirt fersah mesafede idi25e. Buzmican biilgesi, aynt adr tagryan
bir ark ile sulanrrdr; biilgenin baggehri Birkes yahut Abirkes260, Semer-
kant'tan Seyhun'a giden yol iizerinde, Semerkant'tan diirt fersah mesafe-
deydi26r. Semini ve Yakut'a giire bu gehir de Ugr0sana'ya ba$hydr262. Ve-
zir biilgesi SinivAb arkr tarafindan katedilirdi; bu ark igtihin'a kadar gi-
derdi. Kab0zancakes ve Merzbin biilgeleri Semerkant'tn kar;rsmdaki ne-
hirden ahnan iizel bir ark vasttast ile sularurdr. Kab0zancakes ve Vezir'tn
herikisi de Semerkant'a iki fersah mesafede idi263.Tomaschek26a, Kab0zan-
cakes'in bugiinkii Gubdan ya da Gubdun265 kiiyii ile aynr oldu$unu be-
255 Sem'ani c5rjl-/l kelimesinden.

Turk. kaj., v, r5g vd.; Vyatkin, Matcria$, 37. Urgut'un kuzey battsrnda,
256 lrrctolc-
Sufiyin ktiyii yakrmndan hag gekli ve Siiryani harlleriyle yazrlmrg hrristiyan kitabeleri bu-
lunmugtur. Krg. Azl/. de I'Acad. dcs Scicnccs, r92I' 2r5.
257
Sem'ini, ,r51{l kelimesinde; Yakut, Mu'cem,IV, rooI.
258
Yakut, Mu'ccm, l, 755.
25e ibn Hurdadbih, zo; Kudame, 156.
2d Mukaddesi,276.
26r istahri, 334,342.
262 Yakut, Mu'ccn,I, 464; Sem'ini.r5;Ulkelimcsinde(faksimitedeyanhghkta,rS;!)lve
alt tarafindan S,til . Barkes, Timur'un $riz ktiyilnii kurdufu mevkide bulunuyordu (bkz'
Barthold, Orcslunb Turlustana, rr r).
263istahri, 342. Sem'Ani, 1c;-,11i-/l kelimesinde) ile Yakut (Mu'ccn, IV, 9r6)'a giire Ve-
zAr, Semerkant'tan ddrt fersah uzakhktaydr. Sem'ini'ye giire bir kale, cami ve minaresi bu-
lunuyordu.
2il Tomaschek, Soghdiana' 85.
265 Kabiid ktiyii gimdiki Beg-ank'trr (Vyatkin, Matcria$, fu); Bi,l,nr tarafindan $iraz ile
birlikte zikredilft (B6biit-nimc, vr. 59b, terciime 98).
V.V. BARTHOLD
lirtmektedir. Vezir gehri, btilgenin di$er bazr kiiyleri gibi, biilgedeki Arap
niifusunun merkeziydi; bu Araplar Bekr b. VA'il kabilesine mensup olma-
lanna ra$men, kendilerine, herhalde, z%'uu (BBz yrh sonu) yrhnrn Cemi-
ziyelewelinde vefat eden, oradaki cuma camiinin binisi Eb0 Miizihim
Suba' b. en-Nadr es-Sukkari' adrndan galat olarak Subii ismini verirlerdi.
ibn Havkal'rn zamanrnda Arap kolonisinin giikmeye yiiz tuttuSu giizle
giiriilebilir halde ise de, eski biiyiiklii$iiniin kahntrlan heniiz mevcuttu.
Sern'6ni dahi SubA'b.en-Nadr'rn ttirbesini ziyaret etmigti. Vezir'da doku-
nan pamuklu kumaglar pek meghurdu ve lrak'ta bile gok yiiksek fiyatlarla
satrhyordu. ibn Havkal bunlardan sitAyigle bahsetmektedir26T. Merzbin
biilgesi, ismini, bu biilgenin idarecisi olan ve So$d'daki di$er dihkanlarla
beraber halifenin sarayrna davet edilmig olan Merzbin b. Tiirgeg'ten268 al-
mlgtlr.
Semerkant'rn kuzeyinde miistakil bir idari birim olugturan ve bundan
dolayr da Semerkant biilgeleri arasrnda sayrlmayan igtihin ve Kuginiye26e
biilgeleri bulunmaktaydr. Semerkant'tan igtihin'rn uzakh$r yedi fersah ola-
rak hesaplanrrdr; igtihin ile Kuginiye'nin arasr ise bir merhale veya beg
fersahfi270. Sem'Ani ve Yakut2Tl Semerkant'rn Kuginiye'ye olan uzakh$rnr
oniki fersah olarak vermektedirler. iqtihin arkr, daha iince giirdii$iimiiz gi-
bi, G0bar'da ZerefqAn'dan aynlrdr. igtihin kiiyii, bilindi$i iizere, hilen
mevcuttur; onuncu asrrda burasr, gehristan, igkale ve rebaddan meydana
gelen oldukga iinemli bir gehirdi. Sekizinci asrrda, Semerkant'rn Araplar
tarafindan iggilinden sonra, So$d'daki ihgidler bagkentlerini oraya taglml$-
lardr272. iqtihin garylanndan elde edilen ve bazr kiiylerden toplanan vergi-
ler, adr halifelerin tarihinde gegen kumandan Uceyf b. Anbase'ye aitti273.
26 Sem'ini, aynr yerde. Yakut (Mu'can, IV, gr7)'taki zo9 rakamr yanhErr. Qiinki.i
Sem'ini'ye giire Eb0 Miizihim, vatanrna lrak'tan ancak 233'te dtindii.
267 lbn Havkal,4o4.
26E
Meghur Afgin'in muhakemesi srrasrnda (zz5/B4o) onu itham edenler arasrnda adr
geger. Krg. Taberi, III, r3ro vd. lbnii'l-Esir, VI, 365 vd.
z6e lstahri,
3q; ibn Havkal, S74vd.; Mukaddesi, 279 vd.
270 istahri,34z;
ibn Havkal,4o3.
2?r Yakut, Mu'ccm, lY, 276;Sem'ini, gt-:(Jl
L5rrr.r1n4..
272 B}c,. Barthold, Db Altthlesclvn
Inschiftca und dit Arabitchen Whq zr vd. (Radlolf,
Dic Alttiirhischen Inschifta da Mongolci, ikinci seri).
Abbasi halifelerinden Me'mun ile Mu'tasrm'rn kumandanlanndan idi rge (8o8-
273
8o9)'de ihanet ederek halifenin hizmetine girdi (Iaberi, lll, 7gz; ibnii'l-Esir,
Rifi' b. Leys'e
VI, r4z). Mu'tasrm'rn emriyle zz3 (838)'de idam edildi (Taberi, III, rz65 vd.; ibnii'l-Esir,
VI' g+s).
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZELLiKLERI IOT
Bunlar Halife Mu'tastm tarafindan miisadere olundu; Halife Mu'temid

(B7o-gz) ise, bu vergileri Horasan vAlisi Muhammed b. Tihir'in (86z-73)
emrine verdi. iqtihin biilgesinin uzunlu$u beg giinltik yol, geniglifi ise bir
giinliik yol tutannda idi. Kuzey-dofu smrnnr Sigarc da$lan tegkil ederdi;
Sem'ini ve Yakut'a z7a gore, Semerkant'tan beg fersah mesafede, igtihin
yakrnrnda bulunan bir kiiy de aynr adr tagrmaktaydr' Aynr biilgede, yedin-
ci asrrda Semerkant meliki G0rek'in kardeqi AhrCrn tarafindan kurulmug
olan275 ve bugiin Frinkent veya Prinkent adt ile bilinen Afefnkes yahut
Ferenkes gehri bulunuyordu.
Kuginiye biilgesi geniglik bakrmrndan igtih6n'a egit (Mukaddesi genig-
li$ini iki giinliik yol olarak verir) olmakla beraber, uzunlu$u ondan hayli
azdr (sadece iki merhale). KugAniye gehri, So$d biilgesinin (Semerkant'dan
sonra) en giEekli gehri olarak bilinirdi; istahri burayr "So$d qehrinin kalbi'
geklinde vastflandtnr. islam tincesi devirlerde burast miistakil bir prenslik-
ii,tu, Tub.ri dahi KugAn-$ih adrndan siiz etmektedir277. ibn Hurdadbih'e
giire, Kugin-$nh bir zamanlar biitiin Miveriiinnehr'in hiikiimdan idi.2?8.
Bu ifade herhalde Yiie-Qi veya Kugan hikimiyeti devrine dayanmaktadrr;
Kugan adr, iilkenin daha sonraki htikiimdarlartna, Haytil veya Eftalitler'e
de intikal etmigtir2Te. istahri2e, igtihin ve KugAniye'nin Semerkant ile Bu-
hAri arasrndaki ana yol iizerinde bulunan di$er gehirlere olan mesafelerini
vermigtir: igtihAn ile Zarmdn arast bir fersah, Kuginiye ile Rebincan veya
Erbincan arast ise iki fersah olarak giisterilmigtir'
g-semerkant ile Buhiri' arastndaki yol
Miveriiinnehr'in iki biiyiik gehrini birbirine ba$layan, Semerkant ile
Buhiri arasrndaki "Hiikiimdar yolu" ($ih-rih)281 her zaman biiyiik iine-
274
Yakut, Mucem, III, ll.
275 Fihtist, 18; Mctintcr
48 (Kandiye; terciimesi, Sanakant Viryi Rchbcri' WII %l) ve
lapishi" Ylll, g. On
yedinci yiizyrlda bile Afarinkent, bir hikim yahut beyin merkezi idi;
ancak ondan sonra Dehbid onun yerini atdr. Her iki kiiyiin halkr iranh'drr (Iacik). Afarin-
kent'te Araplar da vardt. bkz. Vyatkin, Mataialy,5T vd'
276
Tomaschek , SogMiana,8ggg.
27? Marquart, Chnnohgb,
59,
27s lbn Hurdadbih, 29. Tomaschek'in Kuginiye'yi Kuganlar'rn baggehri kabul etmekle
hakh oldu$u anlagrhyor.
zzs
Qinli tarihgilere gdre KugAniye'deki bir binada Qin, Tiirk, iran, Roma imparator-
lannrn ve Hintli Brahmanlar'rn resimleri vardr (Chavannes, Docaments, I45). Bugiin buraya
Kagan-Ata denmektedir (Vyatkrn, Makria$' 4g).
343. Ilrdf]f Abro'da (d-Mu<affci1c, zI) Kuganiye ile Debosiye arasrndaki
2e istahri,
uzakhk belirtilir (beg fersah).
28r Bu tabir Narlahi tarafindan kullanrlrr (I t)'
V.V. BARTHOLD
me sahipti. Semerkant ile Buhiri'nln arasl 57 veya 39 fersah yahut altr ya

da yedi gtinliik yol olarak hesaplanrrdrz82. Bu yol iizerindeki ilk kiiy Zar-
min'dr; bu, Semerkant'a yedi fersah mesafede olup, sekizinci asrrda bile
bahsi gegmektedir2s3. Muhtemelen bugiinkii Qimbay'dan pek uzakta de-
gildi284. Semerkant ile Zarmin arasrnda, ilkinden iki fersah mesafede Al-
kame28s kalesi bulunmaktaydr. Rebincan yahut Erbincan olarak bilinen
ikinci gehir, Zarmdn'dan beg ya da altr fersah mesafede olup, sekizinci
asrda adr gegmekteydi2s6. Bu gehir, muhtemelen bugiinkii Katta-Kur-
gan'rn batrsrnda, Zirabulak tepelerinden pek uzak olmayan bir yerde idi.
$ehir, onikinci asrda HArezmgih il-Arslan'rn fetihleri srrasrnda tahrib ol-
mu$tur (rr58'de)287. Mesafelere bakrlacak olursa, yukarda (s.rzo) adr ge-
Een ve aynr isimdeki arkla sulanan Feyy mevkii, Erbincan ve civan ile ay-
nr olmahdr288. Yol iizerinde bundan sonra gelen ana menzillerden Deb0-
siye, Kerminiye ve TavAvis de aynr eskiliktedirler. Deb0siye adr (Rebin-
can'dan beg fersah mesafede), giiniimiizde de ZiyAeddin ktiyiiniin biraz
do$usunda yer alan Kala-i Deb0s harabelerinde muhafaza edilmektedir.
Eski Deb0siye, mahalli idarecinin saraylnln bulundu$u, harabenin
tiimiiliisii yakrnrndaki Kala-i ZiyAeddin'i de igine almaktaydr. Harabeleri
inceleyen N.F. Sitnyakoski2se, "mevcut genig mezarhk burada bir gehrin
bulundufunu ispat edebilir" demektedir. Kalenin ingasr (muhtemelen ha-
tah olarak) son Hirezmgih CelAleddin'e aftedilmektedir2m.
282 istahri, 334; ibnii'l-Fat<ih,3z5; ibn Hurdadbih, rg; Kudame, r56.

283 Taberi, lI, 1529.
284 ZarrnAn, bugi.in kiigi.ik bir kiiydiir (Vyatkin, Matetial1,76).
285 Kd$k-i Alkame yahut
lmim Ata-i Alkame, hili Semerkant'tan on mit uzakta Bu-
hiri yolu iizerinde bulunan bir kiiyiin adrdrr (Vyatkin, Matcrialy,76).
2e Taberi, ll, tz4g.
2E7Sem'ini, cr+4Jl kelimesinde.
zet
Narpay, bugiin bile Katta-Kurgan biilgesinde yegAne sulama vasrtasrdrr. Hanykov
(Opis Buh. han., g5), sunT bir kanal delil de nehrin bir kolu oldu$unu zanneder. E[er bu
kanal sunT ise, iskender zamanrndan sonra yaprlmrghr; o sralarda "Merekcnden (Semer-
kant) tahrip edilmigti ve Qinliler'in belirttiklerine giire, Zerefgin havzasrnrn siyasi merkezi
M.O. ikinci ytizyrldan itibaren qimdiki Kana-Kurgan biilgesinde idi. Semerkant, beginci
yiizyrldan iince Qinliler tarafindan zikredilmez. Zirabulak yakrnrnda bugiin Ramcan yahut
Ramican-Tepe denilen bir tepe var; Rusya ile Buhiri arasrndaki eski hududun (yani
rgr4'ten iinceki) tam iizerinde bulunuyordu. Krg. Vyatkin, Matcrialy, 55; Pospyelov, ,Sezrer-
kant Vilaycti Rch6an, X, IoB.
zEe Pmtoh.
Tirlc Kmj., yrl III, 92. Harabeler rgr5'te L. Zimin tarafindan tekrar ziyaret
edilerek gok daha genig bir gekilde tarif edilmigtir (r9r7'de negredildi, holokolr, XXI, 43{4.
2s Hifiz AbrO , El-Maaaffciyc, zt.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIiTI-NNi r03
Deb0siye'den beg fersah mesafede bugtin Kermine olarak tanlnan

Kerminiye bulunuyordu. Narqahi2er Kerminiye ile Buhiri araslnl 14,
Sem'ini ile Yakut2e2 rB fersah olarak hesaplamaktadrrlar. Nargahi tarafin-
dan nakledilen mahalli bir rivayete giire, gehir ashnda Bidiye-i Hurdak
(testicik) adrnr tagrdr. Onikinci asrrda burada yagayan bir mahalli ilimin,
Sem'ini tarafindan da nakledilen bagansrz etimolojisine giire, gehir admr,
etraftaki arazinin verimlili$ini ve sulakh$rnr "Ermeniye gibi" bulan ve ora-
ya benzeten Araplar'dan almrgtr (ke-Erminiye). Sem'Ani gehri harabe ha-
linde bulmugtu. Bu harabiyet muhtemelen Hirezmgih il-Arslan'rn eseriy-
di. Onbeqinci asrrda burada tekrar bi.iyi.ik bir gehir kuruldu2e3. Kermini-
ye'nin bir fersah (Sem'ini'ye giire iki) do$usunda ana yolun yaklagrk 35o
yarda2ea kuzeyinde, onikinci asrrda "Hadis'e ba$h olanlar" veya $ifii'ler'e
iit olan ve iginde bir Cuma camii bulunan Hudimenkenzes kiiyii vardr.
Nehrin kuzeyinde, Kerminiye'ye bir fersah mesafede Hargankes ve bunun
hemen yakrnrnda da Mezyimcekes kiiyleri yer almaktaydr. Tornaschek2e6,
Hargankes'i (bugiinkii Kalkan-Ata), Qin kaynaklannda Kuqaniye ile Bu-
hiri arasrnda giisterilen Ho-han arazisi ile aynr kabul eder.
Buhiri'dan yedi ya da sekiz2eT fersah uzakhktaki ikinci biiyi.ik kiiy
olan Tavivis, Buhiri ve varoglarrnr gevreliyen surun iginde kalrrdr2es. Bu-
rasr Tavus kuglan anlamrna gelen arapga adrnr gr (7ro)"'yrhnda almrgtrr;
Araplar, Nargahi'ye giire3m ktiyiin ileri gelenlerinin evlerinde, Tabef'ye
giire kiiyiin iEinde, ilk defa burada tavus kugu giirmtiglerdir. $ehrin eski
adr ise Erf0d idi3ot. Burada bir putperest taprna$r oldu$u gibi, atege ta-
2er Nargahi, zr.
2e2 Sem'ani .f -fll kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,IV, 268.
2e3 Hahz.l Abri, cl-Mul,affcrfic, zt,
2ea
istahri'de (316, 346) arU ; iUn Rusteh'e giire (zz) bu iilgii r/24 fersaha egitti, yAni
r/ 4km. den biraz fazla.
2e5 Sem'ini, ,r<:r.t!l kelimesinde.
2s Tomaschek, Soghdiana, grg vd.; Chavannes, Doatmants, r37,273.Har-Han denilen
yerli bir hiikiimdara dair bir anane yerliler arasrnda hAlA muhafaza edilmektedir (Pro&f.
Turk. Kruj., yil III,94).
2e? Son rakam Sem'ini'de verilmigtir, ,.t*1|.))l kelimesinde.
2es istahri,
3r3; Mukaddesi, z8r.
2s Taberi, II, rz3o.
m Narlahi, rr.
st Narqahi'nin basrh metninde >ttl ise de Sem'ini ( csr9illl kelimesinde) ile Yakut
(Mu'ccn, I, zo9) Erffrd'u, Kerminiye yakrnrnda BuhirA yolu iizerinde bulunan bir kiiy ola-
rak zikrederler. Tavivis'in eski adryla belki Verk0d'un (Sem'ini,c9:-P-,,rJlkelimesinde,Yakut,
Mt'ccnlY, gzz Verekud) da bir miinasebeti olabilir; Kerminiye yakrnrnda bir kiiydtir.
V.V. BARTHOLD
panlann da bir mAbedi bulunurdu. Eski devirlerde burada her yrl sonba-
har bitiminde on giin (Bir0ni'ye giire yedi)302 siiren bir pazar kurulurdu;
burada satrlan mallar, sonradan satrcrntn hilesi ispatlansa dahi, geri ahn-
mamak gartr ile satrhrdr. Bu pazara, MiverAi.innehr'in Eegitli biilgelerin-
den, hatta Fergana ve $ag'tan dahi gelen tiiccarlarla dolardr; bu pazarlar
tanmla pek meqgul olmayan halkrn relah kayna$r idi.Tavivis'te, Kermini-
ye'ninkinden daha kiigtik olmakla beraber bir cuma camii vardr; kalesi
daha onuncu asrr sonunda harabe halindeydi 303. Onbeqinci asrrda kiiy
biitiinilyle ortadan kalkmrgtrr30a. Tiirklerin bir zamanlar Buhiri iizerine
yaptrklarr akmlar srrasrnda toplandrklan, TavAvis'in, bir rivayete g<ire al-
tr30s, bir di$erine giire iigs6 fersah do$usunda bulunan kiiyiin adr KOk
veya K0kqibe$en idi.
Buhiri'dan Tavivis'e bazen bir, bazen iki gi.inde gidilirdi. iki giinde
gidildi$i takdirde, sonraki devirlerde Hardmkim ismi ile bilinen, SAmcan
arkr iizerinde bulunan, BuhAri'dan diirt fersah mesafedeki $ar$ yahut
Car$307 ara menzilinde konaklanrrdr. Onikinci asrrda Arslan-Hin Muham-
med burada tu$ladan sa$lam bir kiiprii yaptrrrnr$tr. $ar$'rn karqrsrnda, ar-
krn iibiir sahilinde iskickes yahut Sikickes kiiyi.i vardr30s. Bunlar iinemli
ticaret merkezleriydi ve halkrn geEim kayna$r ticaretti. iskickes'in ekili ve
bog arazisinin toplamr sadece rooo Eift tuttu$undan, buranrn toprafr aha-
tiyi besleme$e kAfi defildi. iskickes'te her Pergembe, $arg'da her Cuma
pazar kurulurdu; $ar$'da eski devirlerde, Bir0ni'nin30e de siiziinii etti$i,
krg ortasrnda kurulan bir panayrr vardr. iskickes de igtihan gibi halifeye
2it olup, ikta olarak Muhammed b. Tihir'e verilmigti, o da bu hakkrnr
Sehl b. Ahmed ed-Da$0ni'ye satmr$tr. Sehl b. Ahmed, ark kenannda bir
saray yaptlrmrgsa da, bu sonradan Zerefgin sulan tarafrndan tahrib ol-
mu$tur. Onbirinci asrrda, $emsii'l-Miilk Nasr zamanrnda, kiiy ahalisinden
HAn-Silir adrnda biri kendi parasr ile burada bir cuma camii yaptrrmrgsa
da, Buhiri imamlannrn itirazlarr iizerine camide sadece bir kere namaz
s2 Bir0ni, Chronohg (Sachau terciimesi), zzr.
303
Mukaddesi, z8r.
ma Hifiz-r Abri, cl-Muzaffcrilc, zr.L. Zimin tarafindan anlatrlan $ehr-i VirAn harabe-
leri (Pmtok. Tark. Knj., XX, r35 vd.), belki Tavivis'e iittir; surun yakrnrndadrr.
s5 ibn Hurdadbih, rg.
s Kudame, 156.
17 Yakut, Mu'ccm,lll, 276. Dofirusu "Qar!"drr.
m Yakut, Mu'ccm,III, ro6.
re Biruni, Chronolog (Sachau terci.imesi) eez.
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI OZELLiKLERi IO5
krhnabilmigti. Onikinci asrrda Anlan-Hin Muhammed, iskickes'te bir rr-

bat, $ar$'da3r0 ise bir cuma camii inga ettirmiqtir. $arg ve iskickes yakrn-
larrnda Bemickes3rr (BuhArA'dan diirt fersah, yolun yanm fersah kuzeyin-
de), Sekbiyin3r2 (Bemickes yakrnrnda) ve Dimes (Mukaddesi'ye giire3l3
Buhdri ile TavAvis arasrndaki yol iizerinde, Sem'Xni'ye gtire3ra BuhirA'dan
iiE fersah mesafede) adh ktiyler yer almaktaydr.
ro-Buhdri
Semerkant'rn aksine, Buhiri her zaman bugiinkti mevkiini muhafaza
etmiqtir; gehrin plAnr dahi gok tahripkir olan ve srk srk vuku bulan giiEe-
be istililarrna ra$men, bin yrlda pek az defigiklife u$ramrgtrr. Siminiler
devrinde qehir tabii qehristan, rebad ve yi.iksek iE kale olmak iizere iig krs-
ma biiliinmi.iqtii; gehristan, tepede bulunan ig kalenin hemen yarunda ol-
du$u iEin akarsu buraya qrkmazdr3r5. Bundan anlaqrldrirna giire, gehris-
tan, bugiln de iinemini kaybetmemig olan, ytiksek merkezde bulunuyor-
du. iE kalenin yaprsr3r6, giiniimiizdekinden biraz farkhydr; iki kaptst vardt:
Rigistdn kaprsr (batrda) ve cami kaprsr (do[uda). Bunlardan ilki Narga-
hi'de Gffriyin olarak geEer, ikincisi ise onikinci astrda "saman sattctlart
kaprsr" (Alaf-Furtgin veya Kih-Fur0gAn) adrnr taqrrdr3rT. Batt ve dofu ka-
prlarr bir cadde ile birbirine ba$hydr318. Kalenin iEinde, istahii'ye giire Si-
mini idarecilerinin oturduklarr, bir kale daha bulunurdu. Anlagrldrfrna
giire bu kale (kih), Narqahi'de yedinci asrrda Buhir-hudit Bid0n3le tara-
findan yaptrnldr$r siiylenen kaledir. Bidfrn iq kalenin de tamirailnl yaptrr-
3ro Naqahi, I I vd. d.

3rr istahri, l,
3r S, 242; Y aktlr., Mu'cem, 7g7.
3r2 Sem'ini, g[sJl kelimesinde: Yakut (Mu'ccm, III. Io6)'ta ktiyiin yeri giisterilme-
migtir.
3r3 Mukaddesi, 34r.
3ra Sem'ini, ,r^-r-rJl kelimesinde; yukanda ( .s'k'tJl kelimesinde) ( .fl{, ) hamam
manisrna geldifi belirtilir. Yakut, (Mu'ccm,II, 7r3)'ta mesafe giisterilmigtir.
3r5 istahri,
3o5,3o7.
3t6 istahri,
3o5 vd.: Narlahi, zI vd.d.
3r7 Narqahi'de biiyledir (7, zz). Nargahi'nin bagka bir yerinde (eI) bu ismin dof,u ka-
prsrna iit oldufiu neticesine vanlabilir.
3r8 iki kaprnrn beginci yiizyrlda adr geger; gimdi ancak bir tanesi mevcuttur: batr kapr-
sr; krg. Barthold , Ulughbcg i ao arcm1r 5r.

3re Buhara melikesine yardrm etmek iqin Tilrkistan'dan gelen Melik Bid0n'un aynt qa-
hrs oldu$u anlagrhyor (Nargahi, 4o). Bel6zuri, (4I3) Bid0n'u biitiin So$d'un hiikiimdan ola-
rak verir. Justi'de (Iranirchcs Namcnsbuch, Marburg I8g5, 6zb, llgb) Bendun, Bey0n ve Ney-
dOn okunuglan srralanmrgtlr.
r06 V.V. BARTHOLD
mr$trr, ismi uzun zaman kale kaprlan iizerine konan demir levhalar iize-
rinde muhafaza edilmigtir. Kalenin ingasr bitmeden birkag defa yrkrldrfr,
nihayet ilimlerin tavsiyesi iizerine Bi.iyiik ayr yrldrzlarr sayrsrnca, yani yedi
adet tag siitun ile takviye edilince, binanrn bagan ile bitirilmig oldufu gek-
linde bir rivayet vardrr. Sonradan hem ig kale, hem kale yrkrlmrg ve Ars-
Ian-Hin Muhammed tarafindan onikinci asrrda tamir edilmigtir. ig kale
HireanqAh Atsrz tarafindan 534 (rI39-4o) yrhnda yrkrlmrg, 536 (tI4t-z)
yrhnda gehri Kara-Hrtiy hiikiimdarr Alp-tegin tamir ettirmigse de, 538
(I r+S-+) yrhnda O$uzlar tarafindan tahrib edilmigtir. Hirezmgih Muham-
med 6o4 (rzo7-8) yrhnda ig kaleyi yaptrrtm$ ve burast Izzo senesinde
Qingiz Han tarafrndan yrkrhncaya kadar ayakta kalmrgtr.
Buhiri gehristaruntn, Semerkant, Merv ve Belh'inkilerinin aksine yedi
kaprsr bulunuyordu; bunda da herhalde igkaledeki kasnn yaptmtnda
giiziiniinde tutulan dini miilihazalar rol oynamt$tr. $ehristanrn kaprlan
istahii320 ve Nargahi32l tarafindan sayrlmrgtrr; ikincisi kaprlarrn slraslnl
giiyle verir: r - Qargr Kaprsr (istahri'de Demir Kapr), sonradan Attarlar
Kaprsr adrnr almrgtrr (Attarin); z - $ehristan kaptst (istahri'de Babii'l-
Medine); 3 - Ben0-Sa'd kaprsr; 4 -.Benff Esed Kaprsr, islim ijncesi devir-
de Miihre Kaptst adrnr tagrdt; S - iE kale kaprsrr22; 6 - Hakkrih kaprsr; 7
- Yeni kapr, di$erlerinden sonra yaptlmt$"3. iE kalenin kargtstna diiqen i9
kale kaprsr harig, di$er kaprlarrn mevkii hakkrnda Nargahi'nin metninden
kesin bir fikir elde etmek miimkiin olamamaktadtr; ancak, Qargr Kaprsr,
Ben0-Sa'd Kaprsr ve Benfi-Esed kaprlarrnrn birbirine yakrn oldufu anla-
grlmaktadrr. ig kalenin kaprsr gehristan kaprlannrn en giigliisii sayrlrrdr;
bunun, Siibagr-tegin32a adrnda bir Tiirk idarecisinin yaptrrdr$r bir tahkimat
oldu$u agrktrr. Burada iizellikle Araplar'm evleri vardr; Fagsadere adr veri-
len bu mahalle onuncu astrda harabe halini almrgtr. Hakk-rih "do$ruluk
yolu" kaprst adtnt, giig meselelere giiziim bulmakla iinlii hakim Eb0
Hafs'rn (tili.imii zr7/Bgz)32s burada oturmastndan almrgtr. Bunun mezarr
3m istahri,3o6.
32r Nargahi,5z-56.
t2 Nargahi (54)'decfierine;.i5okunmahdrr; krg. Nargahi'nin N. Lykogin tarafindan
yaprlan rusga terciimesi, 72.
323 Nar$ahi'nin verdi$i bilgiye giire biiyledir. Schefer negrinde
; yerine dy okunu-
gunu buluruz (Se). M. J. de Goeje, Arapga yazmalann imlisrna dayanarak -1; okunuqunu
kabul etmigtir.
32a NarEahi'de grli;r"
32s
Bu tarih gilphelidir. EbO Hafs'rn o$lu 874'te gehrin reisi olarak zikredilir.
MAvERAuNNEHR'IN coCRAFl OzeLLirLrRi ro7
Yeni Kapr yakrnrndaki tiimiiliiste idi. Bagka bir yerinde Nargahi326 EbO
Hafs'rn mezan yakrnrnda efsanevi AfrisiyAb'rn tiirbesinin bulundu$unu
siiyler; bu mezar ti.imi.iliisii, ona bakrlacak olursa, Ma'bid Kaprsr yahut
Ma'bid'in Sarayrnrn Kaprsr yakrnrndadrr. Bu kapr da ismini, gene Narga-
hi'ys3zr giire, gehrin Arap vAlilerinden Ma'bidii'l-Hayl (kelime anlamr: at-
hlann taptr$r)'dan almrqtrr. ig kalenin batr kapnrndan Ma'bid kapsrna ka-
dar Rigistin'a uzanrrdr328. Ma'bid kaprsrnrn Fagaskfin yahut giini.imiizde-
ki imam32e kaprsr ile aynr oldu$u bellidir. Burada bugiin dahi "bir
btiytik, iki de uzun ve dar tepe" mevcuttur. Bu tepeler ve tiimiiliisler
bugtin de mezarhklarla330 kaphdrr. Yeni Kapr bu sebepten gehristanrn ku-
zey ktsmrnda olmahdrr. Hakk-rAh Kaprsr biraz daha batrda idi; Kureygi'le-
rin camii ise Yeni kaprdan girince sa$ kolda, EbO Hafs'rn evinin yakrntn-
da idi.
Rebad suru331 islimi devirde, daha kesin

siiylemek gerekirse 235
(B+g-So) yrhnda yaprlmrq olup, bugiinkii gehir surlan gibi onbir kaprsr var-
drr. istahf332 bunlan gehrin gi.iney-batr ucundan baglayarak strayla ver-
mektedir. $ehir kaprlan gunlardr: I - Meydan Kaprsr (el-Meydan), Hora-
san yoluna aqrlrr; z - ibrahim Kaprsr, ijncekinin do$usunda; 3 - Riv; 4 -
Merdkugin (istahfi'de Merdkuga); 5 - Kellibid; 6 - NevbahAr333; 7 - Se-
merkant, buradan Semerkant ve Miveriiinnnehr'e giden yollar grkardr; B
- Fagask0n; 9 - Rimisan; ro - Hadgir0n, buradan Hirezm'e giden yol Er-
326 Nargahi, 15.

327 Narlahi,5r.
32t Nargahi, 24.
32e
Bu kaprnrn adr 'Biiyiik imim" Eb0 Hafs'a nisbet edilmig olup edebi eserlerde
onun adrnr tagrr; Umumi Kiitiiphdne yazmasr, Petrograd Khan Br (Nasrullah Taihi), vr.
rr7". imdmrn mezan hAlA orada giiriiliir. isim, bugiin Buhiri'da yanhg olarak Ebir Hrfs
geklinde yazllmaktadrr. Mezardaki sonradan yazrlan kitabede "MiverAi.innehr ulemisrmn
iistadtt diye geger. Krq. Bull. de I'Acad. dcs Scicnccs. I92l' 2I5'
3n Sbomik materialov po Asii krsrm XLVII, 56.
33r Nargahi,33 vd.
332 istahri,
3o6 vd.
333
Tomaschek'e gbre (Soghdiana, to3) sanskritEe Vihira kelimesi Eftalit imparatorlu-
funda, sonradan Uygurlar ile Mo$ollar arasrnda oldufu gibi, BuhAr qeklini almrgnr; halbu-
ki iranhlar arasrnda go$unlukla Behir gekline rastlanrr. Bunu ispat etmek iieere Nevbahi.r
mabedinin adrnr ve Belh civannda baqka yerleri zikreder. Semerkant ile Buhird'da bir Nev-
bahir kaprsrnln bulunmasr, burada da her halde bir zamanlar ismin iran'a mahsus gcktinin
kullanrldr$rnr giistermektedir.
V.V. BARTHOLD
kardr; r t - Gugec. Merdkugdn ve KellibAz kaprlanndan Nesef (Kargi) ve

Belh yollarr Erkardr. Biiti.in bunlar kesin olarak ortaya konmugtur:
Meydan Kaprsr gi.iniimiizdeki Kara-kul Kaprsrna,

ibrahim " $eyh Celil
Riv " Namazgih t,
Merdkugdn " Sallahine

),
KellibAd " Kevele (Kargi)
t,
NevbahAr " Mezdr
Semerkant " Semerkant
,,
Fegask0n " imAm
,,
RAmisan " (Jglan
Hadqir0n " Talipeh
Guseg " $irgirAn
Nargahi'nin ifadesine gtire33a, Arap istilAsr srrasrnda biltiin qehir sade-

ce gehristandan ibaretti. Mamalih onun bir baqka yerdeki siizlerinden335,
gehrin di$er krsrmlarrnrn islim iincesi devirlerde iinem taqrdr$t, ancak bel-
ki bunlarrn gehirle birlegmemiq oldu$u agrktr. Eski gehrin stntrlart (muh-
temelen Eb0 Miislim'e336 kadar uzanan S6mdniler iincesi gehir), onbir ka-
prsr olan337 bir bagka surla gevrilmiqti; bu kaprlann adlarr giiyledir: r -
Demir Kapr; z - Hassan Kiipriisii Kaprsr;3 ve 4 - Mih Camii yakrnrn-
daki kaprlar; 5 - Ruhna338' 6 - EbO HigAm el-Kinini sarayr yanrndaki ka-
pr 7 - Ki.iqi.ik Pazar (Suvayka) Kiipriisii yanrndaki kapr; B - Fircek Kapr-
sl; g - Dervdzce Kaprsr; ro - Mecffsiler soka[r kaprsr; I I - Semerkant Ka-
prsr (iEteki). 325/gg7 tarihinde vuku bulmug biiyi.ik yangrn hakkrndaki
Narqihi'nin33e anlattklanna giire FArcek Medrese ile aynr adt tagryan ka-
pr, daha aga$rda gtirece$imiz gibi bugiin de aynr istikAmette akan ana qe-
hir arkrnrn kuzeyinde kahyordu; Mih camii ise bunun giineyinde bulu-
nuyordu. Bu duruma giire, kaprlartn sayrlmasrna qehrin kuzey-do$u kesi-
33a NarEahi, 29.

335 Nargahi, 19-24.
336 Kry. Nargahi,63.
337 istahri, 3o7; ibn Havkal, 356; Mukaddesi, z8o.
338 Bununla beraber muhtemelen burada, istahri'deki (z7B vd.) gibi n:--l yerine a;>-1
(avlu, meydan) okumak l6zrmdrr.

33e Nargahi, 93 vd.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZEI-I-iXT,NNi rog
minden baglanmrg olmahdrr; qu halde kaprlarm mevkii aga$rdaki gekilde

tespit edilebilir:
Demir Kapr, Nevbahir Kaprsr (Mezar) kargtsrnda,

Hassan Kiipriisii Kaprst, Kellibid (Kargi) Kaprst karqrsrnda,
Mih Camii Kaprlan, Merdkugin ve Riv (SallAhine ve Namazgih) ka-

prlarr kargrsrnda,
Ruhna Kaprsr, ibrahim ($eyh Cehl) Kaprsr kargrsrnda,

Eb0 Hiqam Sarayr Kaprsr, Meydan (Karakul) Kaprsr kargrsrnda,
Kiigiik Pazar Ktipri.isii Kaprsr, Gugec ($irgirAn) Kaprsr karyrsrnda,
Fircek Kaprsr,Hedgir0n (Telipeh) Kaprsr kargrsmda,
Dervizce Kaprsr, Rimisen Kaprsr (U$lan) karqrsrnda,
Mecusiler Soka$r Kaprsr, Fegask0n (imam) Kaprsr kargtsrnda,
Semerkant Kaprsr, Semerkant Kaprsr kargrsrnda yer almaktaydrlar.
$ehri gevreleyen Eift sur, iince onikinci asrrda Arslan-Hin Muham-

med tarafrndan, sonra 56o(I 165) tarihinde lihg Tamgag Hin tarafindan,
nihayet oniiEiincii asrr baglarrnda Hirezmgih Muhammed tarafrndan ta-
mir ettirilmigtir.
$ehrin mahalle ve sokak adlarrndan bildiklerimizi saymadan ewel, su-

lama sistemi hakkrnda da birkaE soz sciylemek mecburiyetindeyiz3aq.
Nargahi'ye giire esas gehir arkr R0d-i-zer (Altrn nehir) adrnt taqtyordu.
Mukaddesi gtiyle demektedir "nehir qehre Kellibaz yiiniinden girer; bura-
da a$aglardan yaprlmrg, genig havuzlar meydana getiren savaklar var. Ya-
ztn, tagkrn zamanlannda, suyun yiiksekli$ine giire, a$aglar birbiri
iistiinden ahnrp, suyun biiyiik ktsmt havuzlarda toplanlyor, sonra da Pey-
kend'e akrtrhyordu; bu mahirane dilzenleme olmasa, gehri su basardr. Bu-
raya Fig0n adr verilir; gehrin aga$rsrnda aym tarzd,a yaprlmrg bagka savak-
lar bulunur ki, onlara Re'sii'l-Varag (savakbagr) denir. Nehir gehri kateder,
Earqrlardan akar ve caddeler boyu yaprlmrg kanallarla da$rtrlrr. $ehirde
agrk sarnrqlar (hiyAd) da vardrr; bunlarrn kenarlannda su tahliyesine yara-
yan kaprlarr olan yaprlar mevcuttur. Bazen Peykend istikimetine qevrilen
sular fazlasryla yiikselir ve yaz ortasrnda bazt arazi kesimlerini su basar.
3{ Nargahi, 3r; istahri, 3o7 vd.d.; Mukaddesi, 33r vd.
V.V. BARTHOLD
Benim oraya vardr$rm sene, Eok yerde su basktnr olmu$, ahali zarar
giirmiigtii; $eyhler bir bent ingastnr diigiiniiyorlardr ve bunun igin en fazla
para yardrmrnr $eyh Ebfil-Abbas el-Yezdidi'nin yaptr$r siiyleniyordu. Su
bulanrktrr ve igene pek gok qtip atrlrr'.
Mukaddesi'nin siizlerinden, arktn gehre yaklaqrk olarak bugiin girdi$i
yer olan Kargi kaprsr yaktnrndan girdi$i anlagrlmaktadrr. Yukanda bahsi
geqen Hassan kilpriisiiniin, qehrin dofu kesiminde bu ark iizerine yaprl-
mrg oldufu belli olmaktadrr. Kiigiik Pazar Ktiprtisii Kaprsr'nrn mevkii, ar-
krn, qehri bugi.inkii $irgirin Kaprsr yakrnrnda terketmig oldu$unu
diiqiindiirmektedir.
istahr'i, kendi ifadesine gtire3ar, gehri ikiye biilen Zer arktndan ayrtlan,
di[er kilgiik gehir arklannr giiyle srralamaktadrr:
r Fegidize arkt: Varag mevkiinden (ark gehre do$u yiiniinden girdi-
- burasr Mukaddesi'de gegen Re'sii'l-Varag'a de$il, muhtemelen
igin,
$i
FAg0n'a tekibi.il eder) Erkardr; Merdkugin (qimdih Sellahine) kaprstndan
geEer, EbO ibrahim Cubir'rndan (yini akrnti) sonra "meghur $eyh Ebu'l-
Fazl" kaprsrna varrr ve Nevkende arktna diikiili.irdii. Bu ark iizerinde, ta-
nm arazisi drgrnda, zooo kadar kiigk ve bahge bulunurdu; uzunlu$u yanm
fersah kadardr. $eyh Ebu'l-Fazl, meghur Simini veziri Ebu'l-Fazl b. Mu-
hammed Ubeydullah Bel'ami'dir (iiliimii gzg/g4o); onun adtyla anrlan bu
kapr, ibrahim Kaprsr olmahdrr, giiniimiizdeki ismini de ondan almtgtr
($eyh CeLil). Mezanntn yakrnrnda bugiin dahi Cubir Medresesi ve me-
zarh$r bulunmaktadrr.
merkezin-
z
- C0ybir-Bekir arkr (yani faydalt akrntr/akarsu): $ehrin
de, Ahyed camii yakrnrndaki bir yerden gkar ve rebadrn bir krsmrnr sula-
drktan sonra Nevkende arlana diikiiliirdii. Uzerinde Iooo kadar kiigk ve
bahge bulunurdu.
3 - Cfiybir el-KavAririyin (yani Camcrlar suyu); bu

gehrin iginde
uordunun iidemeler imirinin camii" (irid) adryla bilinen bir yerden grkar
ve rebadrn bir krsmmr sular. Bu bir iinceki arktan daha fazla su ta$Ir ve
gok sayrda bahgeyi sular.
iidemeler imiri-
4- C0-Gu$ec veya C0ybiru'l-irid; gehri "ordunun
nin camii" yakmrnda terkeder, rebadrn bir krsmrnr suladrktan sonra Nev-
kende arkma diikiili.ir. Birinci isimden, adr gegen camiin de bulundu$u,
qehrin batr kesiminden gegti[i anlagtlmaktadrr.
3at istahri,3oT vd.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl Oznllirlnni tt
'
5 Peykend arkr; "Rehber soka$r nrn (Huta) baglangrcrndan gtkar,

-
rebadrn bir krsmrnr suladrktan sonra Nevkende arkma diikiiliir. Aqa$rda
verilen bilgiden anlagrldr$rna giire, bu BuhirA arkr, ismini (e$er de Goeje
tarafindan dogru okunulu tesbit edilebilmig ise) Peykend gehrinden al-
maktadrr. Ancak, bununla herhangi bir iligkisi bulunmamaktadrr.
evi" yakrnrnda nehirden aynlrr.
6
- Nevkende arkr; "Hamdfine'nin
Difer arklann sulan da buna kangr; rebadm bir ktsmrnt suladrktan sonra
bozkrrda kaybolur, herhangi bir tanm arazisini sulamaya yaramaz Bu ar-
krn isminden (yeni kaalmrg demektir) bunun difer arklardan daha sonra,
fazla sulan tahliye maksadt ile kazrlmrg oldu$u anlagrlmaktadrr. $ehrin ba-
tr, bilhassa giiney-batr kesiminde aktrfr belli olmaktadrr.
7 - De$irmen (Iah0ne) arkr; gehrin iginde Nevbahir

yakrnrndan qr
kar ve rebadm bir krsmrnr sular. Bu ark iizerinde birqok de[irmen bulu-
nur; sulan Peykend'e akar ve oranln ahalisi taraftndan kullanrlrr. Bundan
dolayr, Mukaddesi'nin bahsetti$i savaklann, Mezar kaprsr yakrnrnda olma-
sr kuwetle muhtemeldir.
arkr; bu da gehir iEinde Nevbahar yakrnrndan grkar ve su-

B
- Kugne
lanndan rebad istifade eder. Uzerinde kiigkler, qiftlikler ve bahqeler vardr;
Kugne iginden gegerek, Nesef (Kargi)'den3a2 uzun bir merhale mesafedeki
MAymurg ktiyiine varrr.
gelir) arkr; nehirden Rigistin yakmrnda aynlrr
- Rebih (irad,
ve
9
Rebih kalesine ulaqrr; i.izerinde looo kadar kiigk ve bahge vardrr.
arkr; Rigistin yakmrnda aynhr, sularrndan i9 kale ve
ro
- Rigistin CelAl-Dize kalesine ulagr.
saray istifade eder;
r I ismi zikredilmeyen bir ark; nehirden Hamd6ne kiipri.isii yakr-

-
aynlr (yani yaklagrk olarak Nevkende arkndan ayrrldr$r yerden) ye-
nrnda
raltrndan Benff Esed kaprsr (yini qehristanrn giiney-batr kesimi) yakrnrnda-
ki havuzlara kadar gider ve fazla suyu ig surun hende$ine bogahr.
n - Zugirkende arkr; nehirden Varag (muhtemelen burasr Mukad-
desi'deadr gegen Re'sii'l-varag olabilir) mevkiinde aynlrr, Dewizce kaprsr
yakrnrndan geger, aynl ismi tagryan gargr iginden akar, sonra Semerkant
kaprsrna, nihayet Sepid-Mige mevkiine ulagr. Uzunlu$u bir fersahtrr ve
iizerinde birgok kiigkler, bahgeler ve giftlikler bulunur. Bu arktn, $ehrin
kuzey-batr lasmtndan gegti$i bellidir.
3a2 istahri,337.
V.V. BARTHOLD
Bu bilgilerle Buhiri'nrn giiniimiizdeki sulama sisteminin durumunun

kargrlagtrrmasrnr, yerinde topo$rafik aragtrrmalar yapabilenlere brrakmah-
yrz3a3. Ortaga$'daki gehrin mahalleleri, sokaklarr ve bi.iyiik yaprlarr hakkrn-
da Nargahi'nin qehristanla ilgili olarak verdifi mAl0mat iizerinde durma-
mu gerekmektedir34. Kuteybe, gehristanr Araplar arastnda biiliiqtilrerek,
Yeni Kapr ile Qargr Kaprsr arasrndaki losmr Mudar ve Rebi'a kabilelerine,
geri kalan krsmr ise Yemenliler'e tahsis etmiqti. Qargr kaprsrndan gehre gi-
rince, "sarhoglar sokafr" (K0-i-Rindnn) solda kahrdr; onun arkasrnda son-
radan Ben0 Hanzala kabilesine mahsus bir camie gevrilen hristiyan kilise-
si vardr. $ehristan kaprsrndan girince, Vezir b. Eyy0b b' Hassin sokafr
sa$da kahrdr; buraya Kale soka$r (K0-i-Kah) adr da verilirdi. Kuteybe'nin
Ea[dagr olan Eyy0b b. Hassin, BuhirA'nrn ilk Arap emiri idi; kendinden
sonra gelenler de orada yagamrglardr. Sokak ve kale dihkan Hinah'a Aitti;
bu gahrs sonradan mtisliiman adl olan Ahmed'i almrgtr. $ehristan surlart-
nrn dibinde tahtadan yaprlma sebze tezgihlan (Qfrbe-i BakkalAn) ve $am-
frstrfr krncrlannln Qar$lst vardt. $ehristanda Ben0 Sa'd kaptst yakrnrnda
Hasan b. Ala Sa'di'nin ktiqkii bulunurdu; cadde ve kapr adnt onun baba-
srAli'dan almtqtr. Emirlerinki de dahil, higbir kiigk onunki gibi deiildi;
Hasan'rn yaptrrdr$r gevre duvarlan iEinde kalan sahanrn ayhk geliri I zoo
dinardr. Ben0 Esed kaptstnrn Erkrgrnda Horasan emirinin sarayt vardt'
$ehristanrn kuzey-batr kiigesinde Hakk-rih kaptst yanrnda, imam Eb0
Hafs'rn hila muhafaza edilen ve kutsal sayrlan zaviyesi bulunurdu, bunun
etrafinda birgok cami ve zaviye'ler mevcuttu. Bunun yaktntnda, Yeni kapr
dan girince saf tarafta Kureygi'lerin camii bulunuyordu. Bu mezhebin ku-
rucusu Kureyg'li Mukatil b. Si.ileyman'dt. Bu, Kuteybe ile birlikte savaq-
mrg meghur Nabati Hayyin'rn himisidirsas.
Yukanda adr gegen (s.ro7) ve Afrisiyib'ln mezart oldu$una inanrlan

biiyiik mezat tepesi, Sdmini devrinde islAm'dan tinceki zamanlara iit ka-
bul edilirdi. AfrAsiyAb'rn iildiirdtifii Siyivug'un mezart, iE kalenin dofu
kaprsr yakrnrndaydr ve ategperestler Nevr0z giini.i giineg do$madan iince
burada bir horoz kurban ederlerdi. "Mecusi mersiyeleri" olarak bilinen ve
Siyivug adrna siiylenen garkrlar vardr3ft. iq kaledeki bilinen kiiqklere ilive-
343 IC'!. I. Umnyakov, Sbonik Turk. Vost. Instituta, Taqkent 1923, I4B vd'
3aa NarEahi, 5z-57.
345sMevla' kelimesinin qeqitli manilan vardrr; hem de mahmi manilannt ifade edebi-
lir. Burada ikincisi daha muhtemeldir; giinkii Hayyin, Nabati, Mukitil ise Kureyqi idi.
36 Nargahi, zr.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZN,IIiru,TRi TT3
ten, islim ijncesi devirlerde dahi Rigistin'da347 muhtegem saraylar mev-

cuttu. Bunlara iliveten, gehrin giiney-do[u ktsmtnda, sonradan Mih Ca-
mii kaprsr adrnr alan mevkie islAm ijncesi devirlerde biiyiik iinem atfedi-
lirdi. Burada yrlda iki defa kurulan panayrrda putlann (belki Budist hey-
kelleri) satrldr$r Mdh-r0z qar$rsr vardr; bu kifir gelene$i SimAniler348 dev-
rinde de devam etmigti; bu heykelciklere talep o kadar fazlaydr ki, bunlar-
dan 5o ooo dirhemlik satrg yaprhrdr. Bu gelene$in kurucusunun efsanevi
Melik Mih oldu$una inanrhrdt; elsaneye giire panayrr orada bulunan bir
korunun a$aElannrn gtilgesinde kurulurdu, melik sonradan camiin yaprldr
[r yerde tahtrnda oturur ve ahaliyi bu heykelcikleri sailn almaya tegvik
ederdi. Sonradan, panayr zamanl halkrn taprndr$r yerde ate$Perest mabe-
di yaprldr; islAm devrinde ise, biiyiik camilerden biri burada inga edil-
di34e. Onikinci asrrda Sem'4ni350, MAh'rn bir ate$perest oldu$u ve
miisliimanh$r kabul ettikten sonra evini camiye Eevirdifi geklinde stiylenen
bir rivayeti iqitmiqtir. Sem'ini'nin zamantnda Mih Camii Kaprsr semtinde
devamh bir pazar yeri bulunmaktaydr.
Nihayet sekizinci astrda, bagka bir semt biiyiik 6nem kazandr; Kutey-
be'nin qehri fethinden sonra, Keg-Kugan35l adr verilen yabancr asrllt zen-
gin tiiccarlar bu semte yerlegtiler; Tomaschek352 bunlarrn Kugan veya Efta-
lit'lerin ahfadr oldu$unu ileri siirmektedir. Bunlar gehristandaki evlerini
Araplar'a terk edip, burada kendilerine 7oo kiigk inqa ettiler, etraflartna
bahgeler kurdular ve hizmetkAr ve miiridlerini buraya yerlegtirdiler; tiyle
oldu ki, yeni gehrin niifusu, eskisininkini agtr. Bu mahalle "Mecusiler
Kiigki.i" (K0gk-i Mufan) adrnr aldr; ateggedelerin go$u burada bulunurdu.
SimAniler BuhirA'ya yerlegince, Kirgk-i Mugin'da toprak almaya baqladr
lar; beher giftin fiyatr 4ooo dirheme ytikseldi. Rivayete giire, kiigk sahiple-
riyle miisliiman halk arasrnda bir anlagmazhk grkmrq ve kiigkler yafma
edilmig, kaprlan siikiili.ip, camiin genigletilmesinde bunlardan yararlanrl-
3a7 Nargahi, 24.
3a8 Nargahi, bu Adetin kendi zamanrnda bile mevcut oldufiunu siiylemektedir. Bu bil-
giden, miiellifin dofumundan (286/899, Sem',ini,.r*.irJlkelimesinde) sonra ve kitabrmn ya-
zrlrgrndan (g1r/S+g-g44) iinceki bir tarihte ortadan kalktrir neticesine vanlabilir.
3ae NarEahi, rB vd. MAh camiinin Mafik camii oldu[u giini.imiizde ortaya grkmrgtrr;
krq. 8zl/. dc I'Acad. des Scimces, l9l9,9b; Sbonik Turk. Vost. Instituta, I5r. "MAh camii" ye-
rine kullanrlan "Mafnk cami" adr NarEahi tarafrndan zikredilmigtir (63).
3s Semini,
.s-[1 kelimesinde; Yakut, Mu'cem,IV, 38o.
35r Nargahi'de Al-i Keskese yahut Keskesin.
r52 Tomaschek, Soghdiana, ro6. Keg-Kuganlar'rn Budist olduklanna dair Tomaschek'in
fikri, Nargahi'nin ilerde nakledilen bilgileri tarafindan reddedilmektedir.
F.8
tt4 V.V, BARTHOLD
mr$tlr. Her kaprrun iizerinde ktigkiin sahibinin ailesini kiitii ruhlardan ko-
ruyan bir tasvir bulunurdu; bu tasvirler camiin kaprlarr iizerinde de mu-
hafaza edilmekle beraber ytizleri kazrnmrgtrr. SdmAniler devrinde iki yahut
iig ktigk kalmrgtr; onikinci asrrda ise, iizerinde tasvir bulunan tek bir kapr
kalmrgtr353. Kffgk-i Mugdn semtinin yeri ne yazrk ki belirtilmemiqtir; Me-
cusiler Soka$r kaprsr, bugiinkii imam kaprsrnrn kargrsrna di.igtii$iinden,
Kirqk-i Mugin muhtemelen gehrin kuzeybatr kesiminde aranmahdrr. Me-
cusiler Soka$r'ndan Nargahi de bahs eder3sa, onunla Dihkanlar Soka$r
arasrnda Harkan gargrsr bulunuyordu.
Miisli.iman yaprlarr iginde en dikkat gekeni tabii cuma camiidir355. ilk
cami ig kalede, putperestlerin, muhtemelen Budistler'in taprna$tntn bu-
lundu$u yerde 94/7t3 tarihinde Kuteybe tarafindan yaptrnlmrgtrr. Bayram
namazlan (iyd) yini iki btiyiik bayramda krhnan namazlar iEin, Rigis-
tAn'rn kuzey tarafinda, Ma'bid kaprsr yanrnda bir yer ayrrlmrgtr. $ehristan
ile ig kale arasrnda yeni bir cuma camii, vili el-Fazl b. Yihya el-Bermeki
tarafindan (lg+-il yaptrnlmrgtr. z9o(goz) tarihinde SimAniler'den ismail,
civardaki evleri istimlik ederek camii tamir ve tevsi ettirmi$ti. Cami,
Nasr'rn hiiki.imdarh$r zamantnda (gr+-+g) iki defa yrkrldr; ilki bir Cuma
namazr srrasrnda vuku bularak, pek gok kimsenin tiliimiine sebep oldu;
hiik0met binanrn yeniden ingaastnr emretti; bu arada Vezir Ebfi Abdullah
Ceyhini'nin inga masraftnt iistlenmesiyle bir de minare ilive edildi. Arap
co$ra$acrlarmrn sijziinii ettikleri yapr budur; Mukaddesi'nin356 iladesine
giire, yaprnrn temizli$i ile tinlii bir kag avlusu vardr. Bu caminin yanrnda
gehrin baghca dokuma atiilyesi bulunuyordu35T. Muhtemelen gehristanrn
giiney-batrsrnda, 34o(95r-z) yrhnda Horasan emirinin sarayt yaktntnda,
Emir Nuh b. Nasr tarafindan yaptlnlmr$ bir bina daha vardt. Bu binaya
ait bilgimiz, sadece onikinci asrrda hala ayakta oldu$udur. Bu bina, yu-
karda Narqahi'den nakledilen hikiyede, kaprsr iizerinde bir tasvir bulun-
du$undan bahsedilen yapr olmahdrr; Eiinkii, Horasan emirinin sarayrna
giden yol bu kaprnrn iiniinden gegmekteydi. Bayram namazlart igin Emir
Mansur gfo(gZr) yrhnda igkale kaprsrndan yanm fersah mesafede, Samtin
kiiyii yolu iizerinde yeni bir yer ayrttr. Bunun mevkii belli de$ilse de, ye-
ni namazgihrn eskisine yakrn oldu$u anlaqrlmaktadrr3s8.
353 Nargahi, 29,47 vd.,6z.

35a Narqahi, 56.
355 Nargahi,4T-5r.
356 Mukaddesi, z8o.
357 Nargahi, 18.
35s Bu kity Abdullah-nime'de gegmektedir, Asya Miizesi yazmasr' 574, age, vr' I I6b'
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI OZNLIITI,NRI II5
SAminiler devrine iit cuma camii, Tamgag HAn ibrahim'in o$ullan

arasrnda Erkan taht kavgalan srrasrnda 46o (ro68)'da yandr; iEkaleden atrlan
yanrcr maddeler, minarenin tahta iist krsmrnr tutu$turunca, cami tahrib
oldu. Ertesi sene cami tamir edildi, minarenin i.ist krsmr pigmig tu$ladan
yaprldr; bunun yanrsrra iEkaleden uzakta, iginde maks0re bulunan bir bi-
na daha yaptrnldr. Bu maks0re de, minber ve mihrab gibi Semerkant oy-
mactlarrna yaptrnldr. Arslan-Hin Muhammed, qehristanda yeni bir cuma
camii yaprlmasrnr emredince, bina pek hagmetli bir tarzda inga edildi ve
5I5 (Iret) yrhnda bitirildi. Bu cami Qingiz istilisrna kadar ayakta kaldr.
5zr yrhnda35e yaprlan minaresi giiniimiize kadar gelebilmigtir; rgzo yrh
Eyliil'tinde meydana gelen ayaklanma srrasrnda kugatmayr yapan ordunun
ateginin sebep oldu$u zarann haricinde tahrip giirmedi$i anlagrlmaktadrr.
5I3 (IrI9) yrhnda Arslan-Hin bayram namazlarr igin, giiniimiizde de
mevcut olan, ibrahim kaptsr yakrnrndaki yeri yaptrrdr. Onbirinci astrda
burada $emsii'l-Miilk'iin (ro68-8o) otlaklan, hayvanat bahgesi, bahgeleri
ile birlikte sarayr yer ahyordu; burasr onun cizel miilki.i sayrhrdr ve kuru-
cusunun ismine izafeten $emsAbid adr ile anrlrrdr. $emsibAd, $emsii'l-
Miilk'tin haleli Hrdr zamanrnda muhafaza olunduysa da, sonradan ihmale
uiradr ve nihayet Selguk Sultanr Melik gah360'tn istilAsr srrasrnda (ro8g)
tamamiyle tahrib edildi. Buhiri'da bir de Sem'ini ve Yakut36r tarafindan
da siizii edilen "$im camii" (Mescidii'g-$im) bulunmaktaydr.
Qegitli zamanlarda Buhiri'da yaptrrrlmrg hiikiimdar saraylannrn sayrsr

hakkrnda yaklagrk bir fikir edinmek miimkiindi.ir. Emir ismail kendisi igin
igkale ve Rigistin'dan pek uzak olmayan Cff-i Mfrliynn mevkiinde Buhi-
ri'mn en giizel sarayr kabul edilen bir saray inga ettirmigti362. RigistAn ka-
prsrndan, iqkale yakrnrndaki sazlarla kaph olan ve Degtek adr verilen tarla-
ya kadar uzanan biiti.in sahada saraylar, hanlar, bahgeler ve sarnrglar var-
dr. C0-i M0liyin adr muhtemelen istahri'de bahsi gegen ve Rigistin yakr
nrndan akan iki arktan birine verilmig olmahdrr. Bu arklardan, yini Rigis-
tin ve Reb6h arklanndan herhalde ikincisine bu ad takrlmrgtrr, giinkii, is-
tahri'de iizerinde rooo adet bahge ve kiigk oldu$u bildirilen ark budur.
Giintimiizde, Buhiri'ya birbuguk mil mesafede bulunan bir kriy C0-i
35e
Mctinln, r7z (Kitab-r Molli-zdde).
30 Nargahi, z7 vd. "Kurug" kelimesi iqin bkz. B6bir-n6mc, Br vd.; Barthold, Onstunb
Turkcstana, gr.
36r Sem'ini, " .'/L:J! ' kelimesi; Yakut, Mu'ccn,lll,244.
362
Nargahi, z5 vd.d.
II6 V.V. BARTHOLD
Mfiliyin adrnr tagrmaktadrr363. Nargahi'nin rivayetine giire, ismail burada

'kendi muhafizlan36a igin bir ev yaptrnp, bu memleketin biiyiik bir krsmr
nr, gelirini onlara tahsis etti[i iEin, buranrn adr yerli ahali tarafindan Cfi-i
Mevdliydn'dan36s bu ,sekle gevrilmiqtir (mevili: Arapga'da himdyeye srfrn-
mrg, yanagma). Eski devirlerde topraklar BuhAr-HudAt'lann gahsi mtilki.i
iken,.iimail, C0-i M0liyAn ve Deqtek'i Hasan b. Muhammed b. Til0t'tan
satrn ahp, Degtek'ten elde edilen geliri cuma camiinin yaranna tahsis etti.
C0-i M0liynn'daki saray Siminiler devrinin sonuna kadar muhalaza olun-
mugtur.
Nasr tarafindan RigistAn'da366, hiikffmet binalanrun yakrnrnda yaptr-
nlmrg olan bir bagka saray da 96r yrhna kadar ayakta kalmrgtr. Abdiilme-
lik zamanrnda (954-6r) veziri Eb0 Ca'fer Utbi367 (g4\/g5g'a kadar) burada
muhteqem bir cami yaptrrmrgtr. Abdiilmelik'in ani iiliimii iizerine ortaya
Erkan kargagahklarda saray Asilerce talan edilmig ve yakrlmrgtr. Emir Man-
sur, sarayln tamiri igin emir verdi ise de, bir yrl gegmeden bu kere kaza
sonucu bir yangrn Erktr; yangrna sebep, islimiyet iincesi devirlerden kal-
ma, belirli bayramlarda odun yr$rnlan yakma Adeti idi368. Bina temelleri-
ne kadar yandr; Emir'in miilkii Cff-i Mffliynn'a taqtndt ve bundan sonra
Rigistin terkedilmiq olarak kaldr. Mamafih, Mukaddesi36e onuncu asnn
sonunda, sarayln Rigistin'da, kalenin batr tarafinda bulundu$unu yaz-
maktadrr.
Yangrndan birkag ytl sonra, gS6(g6Z) yrhnda, Mansur Kirek-i Alevi-
yin"o mevkiinde, Yeni Kapr yakrnrnda bir saray yaptrrdr. Bu saray da, is-
mail'inki gibi, SAmAniler devri sonuna kadar ayakta kaldr; arsasr
hiikiimdann qahsi millkii saytltrdt, ancak, $emsii'l-Miilk bunu BuhirA
iilemasrna hediye etti. Karahinhlar devrinde3Tr yalntz yukarda tasvir olu-
363 NarEahi (N. Lykoqin'in Rusga tercilmesi) 38.

3s Buradaki "mevli" kelimesi, Naryahi'deki (83) "gulAm" kelimesiyle aynr manida
kullanrlmrqtrr.
365 Mevli kelimesinin go$uludur.
366 Nargahi, z4 vd.
367 Narqahi'yi tercilme eden yanhghkla onu Taih-i Tcnint m'jellifi ile kangtrrarak Ah-
med b. Hasan adrnt verir. Gerdizi, bir yerde (Metinla, B) Ahmed b. Hiiseyn, bagka bir ye-
rinde de (Mctinla. ro) Hiiseyn b. Muhammed der.
368 Bu idet hakkrnda bkz. Hanykov, Opisanic Buharskatto khansttta, zo&.
36e
Mukaddest, z8o vd.
370 Nargahi, 27.
3ir NarEahi, zB.
MAVERAUNNEHR,IN COCRAFI OZNLIiTI,ERi rr7
nan $emsibAd'dan de$il, Cffybir'da, yAni ibrahim kaprsr yanrnda bulu-

nan Ahmed Hin (tili.imii ro95) sarayrndan da stiz edilir. Anlan Hin bu
sarayrn yrktrnhp, iqkalede yeniden ingasrnr emretti; birkaE yrl sonra,Der-
vizce mahallesinde (gehrin kuzey-batr kesiminde), B0-Leys caddesinde, es-
kiden iki hamamrn bulundu$u yerde bir saray yaptrdr. Sonradan Arslan
HAn bunu medreseye gevirtip, Sa'dibAd (Ben0-SA'd) kaprsr yakrnrnda, yi-
ni gehristanrn gilney-batr krsmrnda kendisi igin yeni bir saray inga ettirdi.
Yukarrda bahsi gegen cadde ve mahallelere ilAveten Sem'Ani gunlarr
saymaktadrr: Cedid372 soka$r, Peyke soka$r (es-Suffe)373 (Hinkih kargrsrn-
da), Riv mahallesi3Ta, meydan kaprsr, yini giiniimiizdeki Karakul3Ts kaprsr
yanrndaki FArize kiigkii. Narqahi g37 yrhnda meydana gelen yangrnr3Ts"
tasvir ederken, Bekir soka$rndan da siiz etmektedir; bu sokak aynr isimle
anrlan arkrn yakrnrnda, gehrin batr kesiminde, Semerkant ile Fircek kapr-
lan arasrndadrr3T6.
Buhiri sokaklan geniglikleri3TT ile dikkati gekerdi; hepsi taglarla diige-
liydi. Bu taglar, Verka tepesinden getirilirdi; bu tepe aynr adr ta$ryan
kciyiin yanrnda, Semerkant ile Kig viliyetlerini birbirinden ayrran ve do[u
yiiniinde uzanan da[ silsilesinin baglangrctnda3Ts yer almaktaydr. Sem'A-
ni37e, Verka'yi BuhirA'dan iki fersah mesafede Nesef (Karqi) yolu iizerine
yerlegtirir. Caddelerinin genigli$i yanrnda,o zaman dahi niifusun Eok ol-
masr sebebiyle, gehrin kalabah$r da dikkati qekerdi. Alan ihtiyacr, Simini-
ler'in di$er gehirlerinden gok Buhiri'da giize gaqpardr. Bu sebepten dolayr
srk srk yangmlar Erkardr3m, Naryahi'nin kitabrnda Nasr'rn hiikiimdarhfir
zamanrnda 3r7(929) ve 325(937)38r tarihlerinde vukuu bulmug iki yangrnrn
tasviri bulunur. ikinci yangrn bilhassa tahripkir olmuftur; yangrnrn, qeh-
372 Sem'ini, t94J+1 kelimesinde.

r7r Semini, j;f-rJt 1.11-.r'trd..
37a
Yakut, Mu'ecm,II,89z; Sem'ini, cr_9:J! kelimesinde.
375 Sem'ini,djJtiJl
kelimesinde. Yakut'ta (Mu'ccm, IIl, S35) "kale" kelimesi yoktur ve
mevkii gdsterilmemiEtir.
375' NarEahi,
93.
376
Yakut, (Mu'cen.III, 8Br), bir de Buhiri'da Farkad denilen bir yerden bahseder.
377
Mukaddesi, 284.
378 istahri, 3re.
37e Sem'ini, .rfrrJl lelimesinde. Yakut (Mu'ccn, IV, 924)'ta uzakhk giisteritmemiqtir.
Yakut, bir sayfa iince (gz3) ayn ktiyii ,rl2-g ue ,f tt isimleri altrnda zikretrnigtir.
r& Mukaddesi, e8r.
381 Nargahi, 93 vd.
rrB V.V. BARTHOLD
rin ijnemli bir ksmmr iEine almasrna ve birgok gargryr tahrib etmesine
karqrhk, verdifi zarann Ioo o(x) dirhemin az iizerinde tahmin edilmig ol-
masr dikkati gekmektedir. Yaprlarrn kesafeti, gehrin di$er kiitii taraflanntn
(kokular, pis sular v.s.) da sebebini aErklamaktadrr ki, Mukaddesi3s2 ve ba-
zr giirler383 bunlan pek giddetli ihdelerle zikretmektedirler.
rr-Buhiri btilgesi
$ehrin civarr istahf38a tarafindan yirmiiki btilgeye ayrrlmrgtrr. Bunlar-
dan onbeqi, Semerkant ve Belh'te oldu$u gibi, yakrn varoglan koruyan
uzun surlann iginde kalmaktaydr. Bu duvarlartn ingast3ss Ebu'l-Hasan Ni-
gnp0ri (bk. yukarda s. 15) tarafindan yazrlan kitapta vili Ebu'l-Abbas Fazl
b. Siileyman et-Tusi (783-7)'ye izafe edilir. Bunlar, gehir ve civannr Tiirk
gtiqebelerin verdi$i zararlardan korumak igin yaprlmrgtr; bu tedbire ilk de-
[a Semerkant prensi Yezid b. G0rek tarafindan bagvurulmugtu. Yezid, bu
sur sayesinde tehlikeden tamamiyle masun kalan So$d iirne$ine igaret et-
migti. Kaprlar ve kuleler birbirinden yanm mil uzakhkta yaprlmrgtr. ingaat
biitiintiyle zr5(B3o) tarihinde bitirilebildi. Mes'0di386, Selm0ye (veya Sel-
meveyh) adh birinin "Horasan Emirleri ve Abbasi Hinedanr hakkrndaki
eserini mehaz gtistererek, eski surun iinceki So$d prensi tarafindan yaptr-
nlmrq oldufunu ve yrkrldr$r igin Fazl b. Siileyman zamantnda sadece ta-
mir edildi$ini siiyler.
istahd'ye387 gtire, BuhirA suru ile korunan alan oniki fersah uzunlu-
$unda ve bir o kadar fersah geniglifinde idi. Sur, Tavivis'in do$usunda,
yAni gehirden yedi fersahtan fazla bir mesafede Semerkant yolunu keser-
di388; Horasan yolunu ise, gehirden iig fersah uzakltkta keserdi3se. Bunun
yanrnda, surun gevreledifi alanda Mugkin (BuhAri'dan beg fersah mesa-
lede Horasan yolunun tig fenah kuzeyinde) ve Zendin3s (Buhiri'nrn
diirt fersah kuzeyinde) ktiyleri bulunmaktaydr. Surun yrlhk bakrmr btiyiik
382 Mukaddesi, z8I.
5,1, t84vd; Tetimctii'd-dehr, IV, 8 ad.
383 Asiatt4uc,
Jounal
3& istahri,
3og vd.
385 Narlahi,
3z vd.
3e Mes'udi, Tcnbth,65.
387 istahri, 3o5. Duvann uzunlu$unun giisterilmedi$i hakkrndaki Rusga metindeki
yanlrg bilgiyi lapiski(XIX, I rg)'de diizelttim.
388 Bkz. yk. s. lo4.
38e ibn Hurdadbih, r9; Mes'idi, Tnbih'65.
3s istahri,
3r5.
MAVERAt]NNEHR'IN coCRAFl Oznllirurni r19
miktarda para gerektirdi$i gibi, ahaliye de bi.iyiik bir ytik tegkil etmektey-
di; ancak ismail'in zamanrnda drq tehliklere kargr gi.ivenlik saflarunca,
halk bu angaryadan kurtuldu. Bu sur harabe halini ahnca, onikinci asrrda
adtna Kempirek (ihtiyar kadrn) denilmefe baglandr. Bu surun harabeleri
gtiniimi.ize kadar bir tiimsek halinde gelmig olup, yerli ahalice Kempir-
duval adryla anrlrr; bunlar N.F. Sitnyakovsky ve daha sonra L. Zimin3el
tarafindan incelenmigtir. Kuzey-do$uda "sur kahntilarr ekili arazi ile boz-
lar arasrndaki srnrrr tegkil eder, bozkrr surdan do$uya do$ru Kermine'ye
kadar uzanrr"; kuzey krsmr Zerefgin'rn yiiksek sol kryrsr boyunca uzanlr.
BuhAri biilgelerinin isimlerinin telAffuzu ve mevkileri bazr kere giiphe-

lidir; bazrlan buralan sulayan arklann adrnr tagrr, bunlar istahd3e2 ve
3e3 3ea.
Nargahi'de sayrlmrgtrr. Bu arklar aga$rdadrr
l- Kerminiye arkr; gehrin bu biilgesine istahri'de Yesir (?) adr veri-

lir.
z
- $ipOrkim3es; bu ark adrnr, BuhirA'ya yerlegmig ve BuhAr-
HudAt'tan aldr$r topraklar iizerinde Vardine kalesi ve kiiyiinii kurduran
Pers prensi $ip0r'dan almrgtr. Ark bu kiiy ytini.inde akmaktadrr. VardA-
ne'nin yiineticileri Vardin-Hudit iinvanrnr tagrmakta olup,sekizinci asrrn
baglanna kadar Buhir-Hudit'lann rakipleri idiler. Vardine, BuhirA'dan
dahi eski kabul edilirdi. Ktiy stratejik (Iiirk giigebelere kargr srnrr noktasr
oldu$undan), ticari ve srnai balamrndan biiyiik ijneme sahipti3e6. Sonraki
devirlerde burasr Vardanzi tiimeni (btilgesi) oldu, biiyilk bir krsmr r868'de
kumlara giimiildii 3e7.
3et prctule, Turle" kajlu

$ub. arluol., yrl III, 89 vd.d.; XX, I45 vd. L. Zimin'in verdi$i
bilgiye giire surun kahntrlan, yalnrz (Sitnyakovsky'nin giirdiifii gibi) kuzey-dof,u tarafinda
de$il, giiney-bau cihetinde de Horasan anayolu iizerinde bulunmaktadrr.
3e2istahri, 3lo vd.
3e3Nargahi,3o vd.
3ea Sitnyakovsky'nin verdili bilgilere g6re (Iar1est. Turk.
otdlcl. Ross. C*org. Obsgcstoa, l,
rrr vd.) bu arklann bir goSu, isimlerini bugiine kadar devam enirmiqlerdir; kr$. Barthold,
lapbkiYlll, r I5 vd.; aynr miiellif, Oroslutic Turlustana, rtg.
3e5
Kam, BuhAra'da ark manisrna gelen mahalli bir tabirdir (kA. Barthold, Onslufu
Turlustana, zg). Sitnyakovsk, Kam-i Zer ve C0y-i Zer kelimelerini "biiyiik ve kiigiik Zer'
diye terriime etmigtir. Bundan, mahalli tabirin farsga C0 (yahut C0y)'dan daha biiyiik ka-
nallan belirtti$i neticesine vanlmaktadrr (Barthold, Ansbfu Tutbstan4 rzo).
3% Narlahi, 14.
Tomaschek, SogMiana, Io8. Tiimen, kanahn adryla da amlrrdr; qimdiki $6fir-
3e7
kim'drr; Abdullah-mimc, Asya Miizesi yazmast, 574 age, vr. 385. Arab-h6ne kiiyii yakmrnda
kanal ikiye aynhr: eski ve yeni $ifirkim. Marquart (Chronologb, 62, burada bir terciime
yanhgr yaprlmrEtrr: $ihpur kim "Wunsch des shihpfir") Vardine'nin Qince Fa-ti oldu$unu
tiyin eder; krg. Chavannes, Doaments, Index.
I20 V.V. BARTHOLD
3 - Yukan HarkAne. Bu isimle bilinen biilge, biiytik surun drgrnda,

muhtemelen, yukarda adr gegen (s. lq), ZerefqAn'rn kuzeyinde, Kermini-
ye'nin karqrsrnda yer alan HargAnkes ktiyii yakrnrnda idi.
Harkin-rfid; bu ark Aga$r HarkAne'yi, yAni surun iginde kalan

-4
biilgeyi sulardr. Harkinrfid, istahri'ye giire 209 kiiyiine kadar uzanryordu.
Bu ktiy, Sem'ini ve Yakut'a3e8 giire, N0r yakrnrnda yini, Buhiri'ya yak-
yirmi fersah mesafede idi.
lagrk
5 - GAv-Hitfer; belki istahri'de Neccir-Hitfer (herhalde Buhir-Hifter

yerine) olarak gegen arkla aynrdr. Bu, aynr adla anrlan biilgeyi sulardr;
burasr Hermeysen3ee (YAkut'ta) veya Hurmisen (Sem'Ani'de) kiiyiine kadar
uzanrrdr. Bu kiiyiin mevkii ise higbir yerde verilmemigtir.Nargahi'ye giire,
GAv-Hitfer sun'i bir ark de$ildi; su, yata$rnr kendisi aemr$tr. Bu,
gtiniimiizdeki Gudfer veya VAbkend Deryi (Hdrezm yolu iizerindeki Vif-
kend ffi kiiyiinden dolayr) ile egitlenebilir; Hanykov, bu kanahn tabii bir
nehir yata$rnda aktr$rnr siiylemektedir{r. Bu kanaldan grkan sular Zendd-
ne ve Rimisana'yr da sulamaktaydr.
6
- Simcan; bu ark, giirdi.i$timtiz gibi, R0d-i Carg, (istahri'de) ve
Harimkim adlarrnr da tagryordu. Ayrrca Semerkant yolunu Buhiri'dan
diirt fersah mesafede kesiyordu. istahii'de adr gegen berideki Simcan ve
iitedeki S6mcan biilgeleri herhalde bu mevkide idi. ZerefgAn'rn geri kalan
sularrnr toplayan havzayada Simcan ismi veriliyordu{2.
7 ucu); yukarda adr gegen (s.rr7) ve BuhArA sokakla-

-PeykAn*'(ok
rrnrn diigendi$i tagrn getirildi$i Verka ktiyiine do$ru akardr.
Feriviz (yahut Ferivez); bu adla anrlan biilge, agairdaki
di$er
B
-ikiYukarr
biilge gibi, biiyiik surun iginde kalrrdr; ark ise, Ubfikar (?)
kiiyiine ulagrrdr{a. Nargahi'ye giires, bu ark isnmi devirde kazrlmrgtr.
3e8
Yakut, Mu'ccm, II, g5g; Sem'ini, ( eslt kelimesinde) uzan edersem" kelimelerini
ilive eder.
3ee
Yakut, Mu'ccm,II,427; Sem'ini, u.:-/l kelimesinde.
* Kr!. ibn Batt0ta, III, zr.
{r Hanykov, Opis Buhar, khanstta, gz.
ao2 Narqahi, 17.
{3 istahri (MJ. de Goeje negri) de ,lK:;
{a ibn Havkal'a giire $8o) Rivkan kiiyiine.
{5 Narqahi, 53.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZELLiKLERi
g
- Aga$r FerAviz ve aynr adt taqryan biilge; ark, Peykend yolu iize-
rinde BuhAri'dan iki buEuk fersah mesafedeki eski Zeym0n kiiyii ile aynr
ismi tagr46.
to
- ErvAn ve aynr adla anrlan biilge; bu ark, mevkii hakkrnda ne
Yakut{7, ne Sem'Ani'de herhangi bir bilgi bulunmayan Bineb kiiyiine
ulaqrrdr.
rr
- Gifer; bununla istahii'de bahsedilen arklardan hangisinin ayni-
legtirilmesi gerekti$ini stiylemek giigtilr. Muhtemelen Udat u kiiyii ile ilgili
olarak Sem'ini{8 ve Yakut'ta Cifer adr ile geEen arkla aynr olmahdrr.
tz
- Zer (istahri'de ez-Zer); BuhirA'daki ana gehir arktntn ismi idi
(giiniimiizde $ah-r0d); BuhAri'nrn biilgelerinden biri de aynr adr taqryor-
du.
I3 bu isimde iki ark vardr, biri Feri-
Nevkende; istahii'ye gtire
-
ne'ye (?), di$eri N0bigu'l-Emir (Emir'in yeni bahgesi)'e akardr. Bunlardan
ikincisi, pek kuwetli bir ihtimalle olmasa da Tavivis{e kiiyii yakrnrndaki
Ven06g kiiyii ile eqitlenebilir. Bu dofru ise, ikinci Nevkende arkr bu geh-
rin civarrnr sulamrg olacakrr.
r4 Ferehgeh; Berehgehal0, Verehqehall, Elrehqeh ve Ferehgehal2 gi-
bi
-
geqitli biEimleri de giiriilen aynr isimdeki kiiye ulagtr. Bu kiiy, Buh6-
ri'ya bir giinliik, veya dtirt fersah mesafede olup, Hirezm yolu iizerindey-
di ve Dahfend0nal3 adr ile de anrlrrdr. Nargahi'ye giire burada oniki ark
vardr. Ferehgeh biiyiik surun igindeydi; gok eski devirlerden beri burast
Buhir-Hudit'lann gahsi miilkii idi ve Buhiri'dan bile daha eski sayrlrrdr.
Burada BuhAr-Huddt'lann eski sarayt vardt ki, rivayete gtire Iooo yrldan
fazla bir si.iredir mevcuttu. Sekizinci asrrda Buhir-Hudit'lardan Hunuk-
6 Sem'ini, ,jJ-4jJl kelimesinde. Arkrn aktr$r k6yiin adr istahri'de Firdb ise de buna
imkin yoktur, belki TArib okunmahdtr. Hunbin yakrmnda, Buhiri'dan diirt fersah uzak-
lrkta ve Horasan yolu iizerinde bulunan bir kiiydiir. K$. Yakut, Mu'cem, ll' +l+, lll' 487;
Sem'ini, ;.!rtul kelimesinde. iki FerAviz'ler bugiin bile hilA aynr ismi tagrmaktadrrlar.
{i Yakut, Mu'ccm, l, 482.
@ Sem'ini j:Yl kelimesinde. Bu kelimeyi muhtemelen okumak lizrmdrr. Yakut'ta
(Mu'cem,I, 399) bu kelimeler yoktur.
se Sem'ini, eU-i jl
kelimesinde. Yakut'ta (Mu'cem,IV, g4z) yeri gdsterilmemigtir.
oro ibn Havkal, 36o; Mukaddesi, z8z.
arr Nargahi, 15; kiiy hakkrndaki bilgi buradan ahnmrgttr.
ar2 Sem'ini, ,Jj^t ;)l kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,III,8E.
alr Bu ismin okunugu Sem'Ani ile Yakut'ta (Mu'cem.55B) gtisterilmigtir.
r22 V.V. BARTHOLD
HudAt ve Buniyit tarafindan tamir edilmigti. Yilhk geliri zo.ooo dirhem

tutan BuhAr-Hudit'lann millkii Simini'lerden ismail tarafindan mi.isadere
olundu. ismail ahaliye bu sarayr bir cuma camiine gevirmelerini telkin etti
ise de amaclna ulagamadr. Saray, Buhiri igkalesinin kaprsr yanrndaki bir
sarayrn yaptmr igin malzemeye ihtiyag duyan Nuh b. Nasr'rn o$lu Ahmed
tarafindan yrktrrrldr.
Verehgeh'te "giftgilerin yeni yrh", Mecusiler'in yeni yrhndan beg giin
iince kutlanrrdr. Kiiyiin eski adr, RAmisanara (bkz.aga$rda) kdyii yakrnrnda-
ki biiyiik bir tepenin adrnda muhafaza edilmigtir.
r5 Kugne; bu arktan evvelce gehir arklan listesinde bahsedilmigti
(bkz.s.r35).
-
16
- Ramitan (Rimisane) aynr isimdeki kiiye ulagrr. ismini
gtiniimrize kadar korumug miistahkem bir kiiy olan Ramitanar5 Buh6rA ct-
varrndaki en"ilgi gekici kiiydii. Burasr Eski Buhiriar6 olarak vasillandmlr-
dr; yini Buhiri viliyetinin eski idarecilerinin merkezi burasrydr. BuhA-
ri'run kurulugundan sonra dahi, mahalli idareciler srk srk krgr Ramitan'da
geqirirlerdi. Kiiytin kurulugu efsanevi bir kigi olan Afrisiyib'a izafe olu-
nurdu; onun diigmanr Keyhiisrev, Ramitan'm kargrsrnda, yini arkrn tibiir
yakasrnda Rimuq kiiyiinii kurdurup, burada Simini'ler devrine kadar
ayakta kalan bir atelperest tapma& inga ettirmi$ti. Rimug mabedinden
Bir0niarT de siiz etmektedir; ategperestler iinemli yrlhk bayramlanndan bi-
rini burada kutlarlarmrg. Ramitan'da bir de putperest taprna$r bulunur-
dual8, Mukaddesi'nin zamanrnda Ramitan'rn civan harabe halinde terk
edilmiq durumda idiate.
I7 HAme, mevkii hakkrnda higbir gey bilinmeyen aynr isimdeki
-
kiiye ulaqrr.
Biiylece biiyiik surun iginde kalan onbeg biilgeden (Zer, Fergided (?)
Sahar, Tavivis, Burk ya da B0ruk (?), Aga$r Harkine, B0ma (?), Neccir-
ata Zimin, hot. Turk. kujka,XX, ryt.

ars Nargahi, r4 vd.
ar6 Mukaddesi, e8z.
ar7 Bir0ni, Chmnolog (Sachau terciimesi), r.
22
{18 Nargahi, 6.
are Mukaddesi'nin verdifi bilgi bundan ibarettir; oeski gehrin biiyiik kahntrlanndan
hig bahsetmez (Le Strange, Tlu Lan& of tlu Eastcra Caliphatc,462). Le Strange'in hatasr ta-
rafimdan lapiski (XYll, ro6) de diizeltilmigtir. Bug0nkii Ramitan hakkrnda bkz. Zimin,
hot. Turk. bu.hka, XX, 146 vd.
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZN,LLiTT.E,Ni TZ3
hitfer veya Buhir-hitfer, Gihugtuvin, Endiyir-Kendmin (?), Berideki

Simcan, Otedeki SAmcan, Aga$r Feriviz, Ervin ve Yukan Feriviz); altrsr
herhangi bir ark ile ba$lanamadr$r gibi, co$rafr mevkiini tesbite yarayacak
herhangi bir ipucu da yoktur. Bu altr isimden sadece GAhugtuvAn (arapga
KAhugtuvin) Sem'ini ve Yakut'taa20 gegmesine ra$men, yeri belirtilmiq
de$ildir. Kiiylerin adlan Arap co$raffacrlan tarafindan biilgelerden ayrr
olarak verildi$i igin,meseli Ramitan ve Ferehgeh'in hangi biilge iEinde yer
aldr$rnr bilemiyoruz.
Biiyiik surun drytnda kalan yedi biilge olan Cezze (?), $ih-bahg (gahrn
hediyesi), Yesir (Kermine biilgesi), Yukan Harkine, Rimend veya Gar-
kanda2r, Peykend ve Firibr (Farab) isimlerinden sadece Yesir, Yukan Har-
kane (bkz. yukanda s.Izo) ve Horasan yolu tizerinde bulunan son ikisinin
mevkiini tayin edebiliyoruz. Buhiri'dan Ceyhun sahiline kadar olan arazi,
yeterli ayrrntrlanyla anlattlmtgtrra22. $ehirden bir buguk fersaha23 mesafede
BuhdrA'nm en eski kiiylerindena2a sayilan Mistin yahut Misti bulunurdu;
onikinci asrrda burasr terk edilmigti ve susuzdua2s. Buhiri'dan ikibuEuk
fersah uzakhkta yukarda adr geqen Zeym0n kiiyii vardr; daha ilerde gehir-
den i.ig lersah mesafede yol, suru kesmekteydi. Yolun sa$ tarafinda ve yi-
ne surun iEinde Hucide (Buhiri'dan iig, yoldan bir fersah uzakhkta) ve
MugkAna26 (Buhiri'dan beg, yoldan iig fersah mesafede) kiiyleri bulunur-
du. Surun dtgtnda, Buhara'dan diirt fersah mesafede Hunb0n kiiyii ve
onun hemen yarunda Tdrdbaz7 kiiyi.i yer ahrdr. Hunbtn, Tirib ve Rami-
tan arasrndaki alanda Kuteybe, So$dlular ve Tiirkler tarafindan muhasara
edilmigtia2s.
am Yakut, Mu'ccn, lY, zzz.

42r Belki $rt yerine Sj okumak lizrmdrr. Sem'Ani'ye giire (d.$tJlkelimesinde)
Kuzgund kiiyii; Scmerkant yakrnrndadrr.
n22
ibn Hurdadbih, r9.
a23 Kudame'ye giire (156) beg fersah; bundan dolayr Kudame'de verilen Buhira ile
Amul arasrndaki uzakfuk ibn Hurdadbih'inkinden 3,5 fersah fazladrr (22,5 fersah); fakat di-
ler kaynaklar bunu teyid etmiyorlar.
a2a
Nargahi, 6.
a2s Sem'ini, ,r--tll kelimesinde.
a26 istahri, 3I5.
a27 Sem'ini, i-2*1 ue glrt'ul kelimelerinde; Yakut, Mu'ccm, ll, +7+, III, a87 (burada
gtrt*.llkelimeleri yoktur. HucAdc, Sem'Ani tarafindan da (rlr"o.upkelimesinde) camii
olan biiyiik bir kiiy diye zikredilir.
a28 Nargahi,44.
t24 V.V, BARTHOLD
Nihayet BuhAri'dan beq fersah uzakhkta Islim tincesi devirlerde dahi

bi.iyiik bir ticaret merkezi sayrlan Peykenda2e gehri bulunmaktaydr. Rami-
tan ve Ferehgeh gibi, Peykend de Buhiri'dan daha eskiydi; buraya Bakrr
$ehri yahut Tiiccar $ehri+ro adr da verilirdi. Mahalli ttccarlar Qin ile tica-
ret yaptrklarr gibi, deniz ticaretinde dahi (muhtemelen Hazar kryrsrndaki
viliyetlerle) faaldiler. BuhirA viliyetindeki her kiiytin Peykend'in kaprsr ya-
nrnda bir nbatr (bir askeri nokta veya bir kervansaray) vardr; buradaki
binden Eok nbatta Ti.irk saldrrrlarrna kargr koymak iizere birlikler bulu-
nurdu.
Rrbatlarrn yrkrlmaya yiiz tutugu (drq tehlikelere karqr giivenlik sa$la-
nrnca herhalde bunlara ihtiyaE kalmamrqtr) Narqahi tarafindan 24o (854-5)
yrhyla tarihlenir. Mukaddesi'nin zamanrnda rrbatlardan bazrlarr harabe
halindeydi, halbuki Eehir SAmAniler devrinde hdlA geliSmesine devam edi
yordu. $ehir kuwetli surlarla Eevrilmigti ve iE suruna3rEevirdi$i gehrin sa-
dece bir girigi bulunuyordu; biri gehirde, di$eri varoElarda iki gar$r mev-
cuttu. Cuma camii, mihrabr ile iinli.iydii; mihrab miizehhep ve krymetli
taglarla siislii idi. Tezhibi bakrmrndan MdverArinnehr'deki di$er biitiin
mihraplardan iistiindii. $ehir hemen bozkrrrn kenarrnda oldu$u igin civa-
rrnda kiiyler yoktu. Sadece batrsrnda ve stepin tam kenarrnda miistahkem
Emdize kiiyii yer almaktaydr. Peykend yakrnrnda HarimkAm arkrnrn ak-
masrna ra$men, bunun sularr her vakit gehre ulagmazdr; Simcen giiliine
diikiililrdii. Harimkim ve Simcan isimleri, bu arktn BuhAri'dan dirrt fer-
sah mesafede Horasan yolunu kesti$i siiylenen arkla (bkz. yukarda s. t zo)
aynr oldu$una iqaret etmektedir. istahri'ye gtirea32 fazla sular nehre geri
diinerdi. Simcen havzasr onikinci asrrda Bdrgin-i ferih (genig havza) ve
giinilmiizde de kullanrlan tiirkqe Kara-g<il adlan ile bilinirdi; burada pek
gok rniktarda kug ve bahk mevcuttu Peykend ile Firabr araslnda, yukarda
da tasvir edildi$i iizere oniki fersahhk bir alanr kapsayan kumlu bir g<il
a33.
uzanmaktaydr
a2e
Nargahi, r6 vd.; istahri, 3r4; Mukaddesi, z8z.
a{ Taberi, II,
r 186. "Bakrr qehir" yahut "bakrr kale'nin esitiri coirafra" tabiri olmasr
hakkrnda bkz. Marquart, <.D.M.G. XLIX, 639; aynt miiellif, Erdnshahr,Bg, gg.
a3r Mukaddesi'de srk srk rastlandr$r gibi burada da "hrsn' kelimesinin bu m6nida
kullanrldrgr anlagrhyor.
a32
istahri, 3rr. Bu bilgilerden anlagrldr{rna gore Zer arkr ile De$irmen arkrnrn (bkz.
yukarrda s. r ro-r) Harimkim arkrnrn kollan oldugu anlaqrhyor.
Sem'ini, ( .sr"<Jt kelimesinde) ile Yakut (Mu'ccn,lY, e34)'da"biiyiik bir kiiy,Arap-
a33
qa "el-Karyetii'l-kebire, Farsga ''dih-i bi.iziirg" olarak zikredilir; Ceyhun yakrnrnda ve Buh6-

ri civar:ndadrr.
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZELLIKLERI r25
Peykend de, diger pek gok qehir gibi, SimAni hinedinrnrn giikiigtnden
sonra harab olmaya yiiz tuttu. Onikinci asnn baglarrnda Arslan HAn bu-
rayr imara teqebbiis etti, hatti kendi igin bir saray yaptrrdr ve gehir igin
bir ark kazdrrmayr arzu etti. $ehir, pek ytiksek olmayan bir tepenin iize-
rinde bulunuyordu. Hdn, qehirden su kanahnr gegirmek iEin bunun orta-
dan kesilmesini emretti, ancak, tepenin tag tabakalarrndan olugtu$unun
anlagrlmasr rizerine,pek gok paraya ve cana malolan, boqa giden emekler-
den sonra, bu tegebbiis terkedildi. Su getirebilmek iqin bir mecranrn agil-
ma imkinrnrn bulunmayrgr, herhalde Arslan Hln tarafindan yaprlan bina-
larm dayanrksrzh$rnrn da sebebi olmahdrr.
Sem'inia3a, burada sadece iginde bazr Tiirkmenlerin yagadrfr harabe-
ler bulmugtur. Sem'ini burada kendi hesabrna giire eskiden sayrlan 3ooo'i
bulan rrbatlarrn harabelerini de gtirmiigti.ir.
Nargahi Buhiri'run aga$rdaki kiiylerini de tasvir etmektedir:
I N0ra3s, bugiinkii Nur-Ata, Buhiri'nrn kuzey-dofusunda, tepele-
-
rin yanrnda. Ktiyiin bir cuma camii ile nbatlarr vardr; kutsal kigilerin
tiirbelerinin burada olugu ile de rinlii idi ki, bunlara ziyaretler yaprhrdr.
Tanm arazisi ile bozkrr slnrrrnda oldu$u igin, stratejik yiinden kiiy gok
iinemli olmahdrr; son Simdni hiikrimdarr Muntasrr'rn diigmanlannaar6
kargr yi.iriittii$ii miicadelelerin tarihinde buradan bir kale olarak bahsedi-
lir. Nir'dan bir, Buhiri'dan yirmi lersah mesafede Sihir veya Qihira3T
kiiyii bulunmaktaydr.
z
- Afgina, miistahkem bir ktiydiia3s; Mukaddesia3e bunu Buhdri'nrn
bailsrna yerlegtirir. Kuteybe burada bir cami yaptlrmrg oldu$undan, Tabe-
o3a
Sem'Ani,ctdJl kelimesinde (burada rakamdan sonra gelen"vav' harli belki yanhg-
hkla ilive edilmigtir). Harabelerin gimdiki durumu N. F. Sitnyakovsky tarafindan krsaca an-
latrlmrqur (Prot. Turlc knzhka, r r Arahk 1896, zo). Bu bilgilere giire Peykend arkr kenann-
da dokuz kiigiik kity bulunmaktadrr ve bunlardan iki mil mesafede ve evlerin kahntrlan bu-
lunmaktadrr". Pumpelly'deki resim ve bilgi (Explorations in Turlustan, t9o3, Io) bu harabeler
hakkrnda tamamiyle yanhg fikir vermektedir. L. Zimin, yaptr$r kazrnrn neticelerini Bol.
Turk kruzhka, XVIII,59A9, XIX,63-I3r'de negretti. Eski gehrin harabelerine Eski Peykend
(Peykend-i kiihne) denilmektedir; aynca on dokuzuncu yiizyrlda kale olarak adr gegen bir
de Yeni Peykend vardrr. Eski gehrin gevresi 678 sazhen'den fazla (yaklaqrk olarak r,5 km.)
de$ildir. Mukaddesi'nin belirtti[i gibi bir kaprsr vardrr. Hihrler tarafindan bulunan egyala-
nn ve bilhassa bakrr sikkelerin Siminiler devrine iit oldu$u anlagrlmaktadrr.
a35 Nargahi, ro vd.; Yakut, Mu'cem,IV,8rz.
a36
Narqahi, ze5.
a37
Yakut, Mu'ccn, lll, 4o,
a38
Narqahi, I4. Sem'ini ile Yakut'ta (Mu'cem, III, gz),.":il; Yaktt (Mu'ccm,I, 33o), e-51
geklini de verir.
a3e
Mukaddesi, z8l.
126 V.V. BARTHOLD
ri'deffi, Buhira'dan bir fersah uzakhkta oldu$u bildirilen Mescid menzili

ile Afqina aynr olmahdrr.
3 - Berkednal, gok eski bir kalesi olan eski bir kiiydti. Emir ismail
bu kriyii satrn alarak, gelirini Ali evlidr (5/7), Buhir6 fukarasr (t/) ve
kendi soyundan olanlar (r/7) arasrnda taksim etmigti.
Nargahi eserinin de$igik yerlerinde isvAnee2, Sekmetin, Semtinaa3
(bk.s.rIg), Simd0naaa (belki iinceki ile aynr), Sufne, Sivengaa5, Gucduvin
yahut Gijduvdn46 kiiylerini sayar; bunlardan sonuncusu Sem,Ani tarafin-
dan (orada Gujdevin olarak geEer)aa7. BuhirA'dan altr lersah mesafede
olarak giisterilir ve buraya biiyi.ik bir ticari iinem atfedilir. Kiiy eski admr
Gijduvin qeklinde giiniimiize kadar muhafaza etmig olup, ortaga$ tarihgi-
lerinin Aga$r Harkana olarak adlandrrdrklan Harkan-r0d yahut Kelkenr0d
arkr tarafrndan sulanmaktadrr. Yeni yazrlarda biilgeler (tiimenler) kiiyiin
adrna giire (Gijduvan tilmeni), bizan da arklara giire (Harkan-r0d tiime-
ni) belirtilmektedir*8. Nargahi, Nargah veya Narcakae kiiyi.i (mevkii igin
aga$rya bk.) ve kalesinden stiz etmektedir. Mukaddesias di$er co$ra$acr
larrn bahsetmedi$i gu ktiy isimlerini saymaktadrr: Avqar (Ti.irk biilgeleri sr-
nrrrnda bahgeleri bol, biiyi.ik bir kiiy), Zermiten (iginde bir carni bulunan,
mi.istahkem bir kiiy) ve Vahsffn (biiytik ve miistahkem bir kiiy). Mukad-
desi'ye bakrlacak olursa, BuhAri'run etrafinda herbiri gehirlere e$
biiyiikli.ikte birgok biiyi.ik kiiy vardr, ancak, bunlann cuma camii yoktu;
Hanefi mezhebinde, bi.iyi.ik qehirler drgrnda cuma camileri yaprlmasrna
pek miisade edilmezdi; Peykend ahalisi bile bu mi.isadeyi pek zorluklarla
a5r.
alabilmiglerdi
a{ Taberi, II, 1516.

aa! Nargahi, 14.
Bu ktiyiin Sem'ini (g;Sy'lkelimesinde) ile yakut'ta (Mu,ccn, l, 5Bg)
adr gegiyorsa da yeri gtisterilmemigtir.
aa2 Nargahi, 5.
a{3 Nargahi,
6.
aaa
Naryahi, 32.
aa5 Nargahi,5-ro. Siveng, isvAne'nin aynr olabilir.
aa6 Nargahi, 66.
aa7
Sem'ini,jl/+,Jlkelimesinde: uBuhAri'ya altr fersah uzakhkta bir kiiy. Buraya di[er
k<iylerden hergiin ahg-verig yapmak iginkiiyliiler geliyorlardr."
as Barthold, Oroslunic Turkcstana, tzo.
aae
Nargahi,67,
a5o Mukaddesi, z8z.
a5r Sem'ini, ./Hl kelimesinde, Kerminiye'deki cuma camii hakkrnda bilgi vardrr.
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI OZNIIiT,NN| 127
Zerefgin havzasr hakkrndaki ara$trmayl sona erdirebilmemiz igin artrk

sem,ini ve Yakut'unas2 liigatlannda bulunan kiiy adlarrnr alfabetik bir sr
rayla saymaktan bagka yapacak igimiz kalmryor. Bu isimler co$rafyacrlann
eserlerinde bahsedilmeyenlerdir.
Bu isimler gunlardtras3:
rz-Sem'ini ve Yakut'a giire Zerefgin biilgesin-
deki qehir ve kiiyler
Kaynakhr
kim Sem'6nf falai Apkhmahr
Afqavin ilrS)l I,33o Buhiri'dan 4 fersah.
Agd0n j;-G)l I, 3rg Buhiriyahmnda bir kiiy.
Agz0n , i.';'il I, 3r9 Yakut'un hakh olarak belirttili gibi
muhtemelen iincekinin ayru.
AnbarduvAn ilJri!l I,369 Buhiri yakrnrnda.

AncAferin yahut
Ancuhrin ,-#-,r+)l I,37I Buhiri yakrnrnda.
Andik ,il;u)l [,37t Semerkant'tan 3 fersah; muhteme-
len bugiinkii Urgut ile aynr (kiiyun
bau krsmt bugiin Andak olarak ad-
landrnlrr), daha uzak mesafede.
452
Yakut'un baghca kaynagmrn Sem'ini'nin eseri oldufu bilinmektedir. Bununla be-
raber Sem'Ani'de adr gegen bazr kiiyleri Yakut hig zikretmedifi gibi bazr kiiylerin de mevkii
hakkrndaki bilgileri eserine almaz. Listemizi tertip ederken Prof. V- R. Zhukovsky'nin Merv
biilgesindeki kiiyler igin diizenledigi listeyi iirnek aldrk(Ra4oalinl Staraoo Matq 35-48).
a53 isimlerin okunugunu dofiru olarak tesbit etme igini zorlagtrran bir hususda Arap
miiellilleri tarafindan bu isimleri Arapga telalfuzun kaidelerine uydurmafa gahgarak uzun

bir sesli harften sonra iki ve krsa bir harekeden sonra iig sessiz harfe miisaade etmemeleri-
dir. Bu hususda Sem'Ani ve Yakut'ta misiller bulabiliriz.
Meseli Sem'ini, sengbat igin sengebit surhkes iqin surhakes gibi hig olmayacak
okunuglar vermektedir. Bu gibi durumlarda onun harekelerine iinem vermememiz lizrmdrr.
Sem'ini, Yakut'a nisbetle arapgamn fonetiline daha az uyar; meseli Semini'nin Sffthin di
ye yazdr$r ismi Yakut (Mu'ccm, III, r83) S0tehan olarak verir. Okunugunu bizzat igittikleri
Li-h.de Sem'ini ve Yakut Arapga fonetif,e uymazlar. Bunun bilhassa dikkate de[er misili
Yakut tarafindan (Mu'ccm, III, 8e5) verilen Gavgfinc ismidir. Birgok kelimelerde tekrarlanan
ve hig giiphesiz ayn bir kelime olarak bir mini tagryan eklerin telAlfuzunu tesbit amek bil-
hassa tinemlidir. Bu hususta Sem'Ani, Yakut'taki bazr yanhglann diizeltilmesine imkAn ver-
mektedir; meseli fagan'r fagn geklinde diizeltebiliyoruz.
r28 V.V. BARTHOLD
Kaynakhr
is;n Sem'6nt Takut A7klamalor
Andak .!-u)t I,374 Buhiri'dan Io fersah.
Anikfardar (?) I,393 imlisr belirtilmiyor BuhirA yakr-
nrnda.
Anisfin jr*-;Yl I,3g3 Buhiri yakrmnda.

Asmend bkz. Usmend
Bab I,59r4 Buhiri Yakrntnda

Biba dtJl I,452 Buhiri Yakrnrnda.
Bdbig .ttul I,445 Sem'ini'nin verdifi bilgiye gtire
Buhiri yakrnrnda.
Bidan c}rUl I,46o Buhiri yalunrnda.

Bandimeg ,_r:{r!l I,745 Sem'ini'ye giire Semerkant yakr
nrnda.
BArdize 6,))q\ I,463 Buhiri'run ziraat yaprlan ktsmmda'

Barrin, Burina
yahut Favrin Jldl I,54o Buhiri'dan 5 fersah.
Barshin (Yakut'ta Buhiri'dan z fersah. Sem'ini Bar-
(Barsuhin) ,r;-r!t I,565 rAniye'den diinerken burada kaldr. '
Basba I,6r I BuhirA yalanrnda.
BedAked yahut
"r.Jt
Bedikedi qg-rjl-tJl I,523 BuhirA yalonrnda.
Beriked yahut Buhiri yakrnrnda. (Muhtemelen
Lg-r5!l I,538 BedAked veya belkide Berked'in ay-
nr, bkz. s. lz6
Berdid 6:lrfl I,55r igtihan yolu iizerinde Semer-

kant'tan 3 fersah.
Berfahg ,.r1";ll I,568 Buhird yakrnrnda.

BesikAyir 6,r;K*)t I,624
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI OZELLIKLERI r29
Kaynaklnr
Isim Sem'6nt Takut Apklamahr

Bezihffn jF4\ I,53r Buhiri'dan 4 fersah. Mu[kAn yakr-
nrnda (bkz. I z3) (faksimilede ).
Sem'ini Surmiri'dan diinerken
buradan gegti. Kiiy daha ijnceden
$Afiiler tarafindan iskin edildi$i
halde onikinci asrda ahalisi Hane-
hler'den ibaretti.
Binket u,(lt I,746 iqtihan civannda.
Birmes Asya I,785 Buhiri civannda. Birmes ve Dimes
Miizesi isimleri (bkz. s. Io5), Ti.irkEe kelime-
yazmasl, ler olarak kabul edilebilir ("vermez"
vr.Q ve "demez'). Mamalih bu giiriigii
(faks. de kat'i olarak ileri siiremiyoruz, qiinki
yokdur) MAveriiinnehr'de on ikinci asrrda
heniiz Tiirk kiiyleri oldufunu far-
zetmek igin bir sebep mevcut de$il-
dir.
Biiram I,594 istahri tarafrndan adr verilen
bir biilgenin ismi olup (3zz) Ya-
kut'un kendisi tarafindan da bu
isim altrnda zikredilir (Mu'ccm, I,
e3).
Biirsin [,565 Semerkant civannda.
Biiteyin yahut I,49o Debfisiye'den yanm fersah mesafe-
Biitenin .,.*;J1". ,r+Jl de, adr geEen gehir ile Erbincan
arasrnda.
Cahzen yahut j#l II, 36 Semerkant'dan 3 fersah mesafede.

Cahzene
Cirihagt I
;.3lJlJ-' II, r73 BuhAricivannda.
C0ybAr ,sh*l II, 163 Sem'ini'nin hkrine giire Semerkant
civannda.
Dahfend0n jy-t^^+i1 BuhirA civannda.
F.9
r30 V.V. BARTHOLD
Kaynakhr
isim Scm'6nt Takut Apkhmalar
Derziv 6y-).s-ll II, 567 Semerkant'dan 3 fersah mesafede
ve Kawin yolu iizerinde (bk. a9.
r34).
Dizek 6 s$ [I, 7to Semerkant civannda.
Enfikferder (?) I, 393 Okunugu giisterilmemigtir. Buhiri

civannda.
Fng .,i,Ull m, 845 Semerkant civannda.
Fagidize flakut'ta
Fagandiz) cs;r;uu,ijl III, 9o4 Buhfuf civannda.
Fagdin yahut .. .,, IlI, 9o4 Buhiricivannda.
Fagilz Ls':l-ttdr
(Yakut'ta Fagdiz
yahut Figdiz) ,.Sl:u";lt
Fagifed III,9o4 So$d'da.
Fagit0sin yahut
Fagitisin u*2b.;,';Jt III, 9o4 Buhiricivannda.
Fimin ;a1l,iJl I[I, 848 Buhiri civannda.
Farib g.lll III, 86o Semerkant'tan B fersah mesafede,
da$ann ete$inde, bendin Yakrrun-
da. Rus ile Buhiri arazisini ewelce
;'Jff H;iilH:ffi :,:"'""""

Fi90k .iliLiJl III, 844 Buhiri civannda.
Fercayi j+;f III, Bfu Semarkant civannda.
Ferded 6::fl III, B7o Semarkant civannda Yezn yaktnrn-
da (faks. de belki Miizn?).
Fevrin, bk. Barrin

Feyy - m,
f,ijl 936 igtihan ile KuqAniye arasmda' Yu-
karda zikredilen arktn adr oldu[u-
nu siiylemeye hacet Yoktur.
MAVERAUNNEHR,IN COCRAFI OZNIIiT,ENi r3t
Kaymkhr
Isim Scm'6nt l"akut Agzkhmahr
F0rfhre ,s:6'{l III, gz3 Semerkant'dvrt rr/z fenah mesafede

Erbincan (?) civannda.
Fuyizs0n (Yakut'ta
Fiyidesffn i III, 9z6 Buhiri civannda.
,
-iLJl
Gagen yahut Cicen u';-Lll II, 4 Buhiri civannda.
Gagid, Gagide, Gagti
yahut GaEite 6 !.'Jl III. Bo3 Buhiri civannda.
Gazdnyahut GazAne L)uJl lll, 776 Buhiri civannda.
Gigti, belki Gigti u
-!.lt III, BzB Buhiri civannda. (belki Gagid'in
(Yakut'ta GiEeti) aynrdrr).
Gucdevin (Yakut'ta , il .-hJl lll,775 BuhirA'dan 6 fersah.

Gucduvin)
Guncir. a3tg';;Jl Semerkant civannda.
Gireck &:"Fl III, Ber igtihan civannda.

GOregk
;tr')i)\ lII, Bz3 Semerkant civannda (belki ewelki-
nin aynrdrr).
. lr
Gurminevi ot4Pl Miymurg b<ilgesinde, Semarkant'-
dan z yahut 3 fersah mesafede.
Gugdin glr:^;Jl III, Bo3 Semarkant crvannda, $ivddr da$a-
n yalanrnda.
Guzegferder (Ya-
kut'ta Guzegferd) a;r:r.i.i jJl IlI, 776 BuhirA civannda.
Hakence II, 457 Buhiri civannda.
Hihser (Yakut'ta 6FA-l II,3B5 Semarkant'dan z fersah mesafede,
Hihasr) Dergam biilgesinde.
HarAceryahut c7l)l II,4o8 Buhiri'dan t fersah mesafede, Yu-
Haricere kan Feriviz biilgesinde. Belgi Hay-
rihare yahut Hayzihaze denilen
kiiyiin ayrudtr (Sem'ini'de
t32 V,V. BARTHOLD
Kayakhr
Isim Scm'6nt Taleut Aqkhmahr
kelimesinde, faksimilede eksik var.
Yak0t, Mu'ccm II, 5o6); Buhiri'dan
5 fersah mesafede, Zendine yakr
nrnda.
Haridin ,?-tl+l II,4oB Buhiri civannda.

Hargun jf +t II,4zg Semerkant civannda, Ab$ar biilge-
sinde
Harkan gull ll,4z4 Semarkant'dan B fersah mesafede

;tbf ; (?) denilen bir nbatr vardr.
Harteng ,*+t II,4rB Semarkant'dan 3 fersah mesafede.
Meqhur ilim, muhaddis Muham-
med b. ismail el-Buhiri burada
iilmi.ig ve defnedilmiqtir, :56/B7o).
Hivus -.tll
EJ Semarkant'rn iist tarafinda bir qe-
hir.
Hayzegter, yahut
Handegter (Yakut'- 6*1+l II, 5o6 igtihan civannda.
ta biiyledir.
Sem'Ani, ilk harfin
harekesini giister-
miyor)
Hazvin yahut
HazhvAn els*l II, 44o BuhirA civannda.
HudibAd .5)t fU-J-t lI,4o5 Buhdri'dan 5 fersah mesafede, boz-
krnn kenannda (Yakut), yahut yolu
iizerinde (Sem'Ani) baqhca kiiyler-
den biri.
Hudfirin (Yakut'ta
HudferAn gtri-rlt II, 4o6 Semarkant civannda.
Hudiser 6a.-rLl II,4o6 Semerkant hudut menzillerinden
biri. Ugrusana vil6yetinde.
MAVEMUNNEHR,IN COCRAFI OZEI.I-iXLENi r33
Kaynaklar
Isim Scm'6ni Takut Apklamahr
Humisen .,i-Jl lll,47z Semerkant civannda.

Humhisere (Yakut'
ta Humhaysere) dr+-Jl rr,47o Buhiri civannda.
HunAmata lll,474 Buhiri civannda.
Hurmisen (Yakut'ta
"#gl
Harmeysen) &+l II,4z7 BuhAri civannda.
Hugigar (?) II, 4M BuhAri civannda.
(harekesiz)
Hugfrfagn (Yakut'ta
LrlilFlt 11,447 igtitran ile Kugdniyeasa arasrnda
Hug0fagan) biiyiik ve zengin bir k<iy. On ikinci
asrrda "Kiiprii bagrn (re'siil-kantara)
denilirdi ve So$d'un en hog bir
mevkii sayrlrrdr. ileride g6rece$imiz
gibi Qingiz Han'rn selerine aid
biiliimde aynr isimde bir kale zikre-
dilir (Fanga Ser-i pul); Ser-i Pul
kiiytiniin Miyinkal'daas5 adr geger.
r885'te Prof. N. I. Veselovsky, "bi-
nasr pek Sayanr dikkat" olan bu ka-
lenin harabelerini tetkik etti; Katta-
Kurgan'dan 4 mil mesafedediras6.
HugurtA II, M5 Buhiri civannda.
Huzind 6llll II,436 Semarkant'dan z fersah yahut daha
az mesafede.
asa
Verilen bu bilgiden Sem'Ani ile Yakut'un verdigi Huq0fagn, ibn Hurdadbih (eo) vc
Kudame (r56)'nin kaydettikleri Hug0fagn de[ildir. Sonuncusu Semerkant'dan B fersah
uzakhkta, Zimin yolu iizerinde giisterilmigtir. Birkes ile HuE0fagn arasrnda Katvin bozkrn
vardrr. Burada Sem'ini'nin bir yanhgr olmasr muhtemeldir. $ayet biiyle ise gu gekilde izah
edilebilir: Hug0fagn, trpkr igtihan ile Kuginiye arasrndaki kiiy gibi "Ser-i pul' adrnr tagrrdr
(burada bir kiiprii oldu$unu istasyonun adr ispat etmektedir: Kammryi mostJTag ktiprii).
455
lapiski, II, ez5. Prof. Veselovky, yanhg olarak San-Pul (San kiiprii yazar.
as6
Asya miizesi yazmast, 574 age (AMulhh-ndne), vr.275a.
t34 V.V. BARTHOLD
Kaynakhr
isim Sem'6ni Takut Apklnmahr
Huzind g;Jli.ll II,4o7 Semarkant'dan I,5 fersah mesafede.
Belki ewelkinin aynrdrr.
isbiskes ,r(*Yt I, z3B Semerkant'dan z fersah mesafede.
isferenc -4;.!l r,248 So$d'da.

iskiren Cjrr<-)l I, z5z Deb0siye'den I yahut z fersah me-
safede, Kuganiye civannda sayrlrrdr
(yani Zerefgin'm kuzeyinde bulun-
ordu).
isrnisen u-.::.r")l I, 265 Kuginiye civannda, Semarkant ya-

l<tnrnda.
istin (Yakut'ta istA) gt-l r, z4o Semerkant'dan 3 fersah mesafede.

izec, izic,yahut iz0h rr.r,yl T,4t7 Semarkant'dan 3 fersah mesafede,
$ivdir da$lan yakrnrnda.
Kirnded, yahut
Kimdiz csr-r,t(Jl IV, z3o Buhiri civannda.
Kdrzen (Yakut'ta
Kirezn) ij-rt<l IY, zz4 ze4 Erbincan civannda.
Kiyiqken (Yakut'ta
KAgken) u,*"t'(.Jt IV, ee8 BuhArA civannda.
KatvAn t}l_"LjJl IV, r3o Semerkant'dan 5 fersah mesafede.
Sem'ini zamantnda orada bir cami
ve tI4t'deki meghur muharebede
gehid olanlann mezarlan vardta57.
Keb0z g;rft lY, zg4 Semarkant'dan 4 fersah mesafede,

Firin (?) yalunrnda.
Kefsisivin yahut gl.*..-,i<Jt IY, zgz Buhiri civannda. (Sem'ini'de belki

Kefgigivin yanhghkla KefSisivin yazrlmrgtrr).
as7 Katvin ovaslnln mevkii hakkrnda bkz. aq. Seyhun havzasl.
t35
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIiTI.NNI
Kayrukhr
Isim Sctn'6nf Takut Apklnmahr
Kemeri yahut
Kemerc c,Ât IV,3o4 Buhiri civannda.
Kemend 13;r,^<Jt IV,3o4 Semarkant civannda, yahut (umu-
miyetle) So$d'da; iddsi (bkz. s. 16)
bile yerini kat'iyetle tayin edemi-
yor.
Kemerce IV,3o4 Semarkant'dan 7 fersah mesafede.
'r*SJ\ Bu kale bir Arap ordusu tarafindan
r ro (7z8-g)'da muhasara edildias8.
Kendeservin ilJ,-J<Jl IV,3o9 Buhiricivannda.

Kendilkin "r.(tt IV,3Io Deb0siye'den yanm fersah mesafe-
,F de.
Kesidiin grtXJl IY, z7g Semerkant civannda'
Kesse ts3$t IV,239 BuhArA'dan 4 fersah mesafede, Sur-
mArd'dan Mu$kan'a giden Yol iize-
rinde.
Kuzgund 6-u;ll IV, 87 Sem'ini'ye giire semerkant civann-
da45e.
Kiilin IV, zg3 Buhiri crvannda, yahut Buh6-

"*Ktt rA'nrn iginde bir Yer.
Kiinde yahut Ki.ind c;-r-(Jt IV, 3og Semarkant civannda'

Dargam bahgesinde.
Kiindikes d(rKl
Micendin jl.r:+tll IV,379 Semarkant'dan 5 fersah mesafede'
Micerm dr+Ul IV,379 Semarkant civannda'
Mecbes yahut
Mecbest ,-"-*t IV, 4rB Buhiri civannda.
(Sem'ini'de -lr
{.,
Meciibs yahut
Meciibset)
as8 Taberi, II, 1516-23.

45e Bkz. yuk. s. Iz3, n.4et'
r36 V,V. BARTHOLD
Kaynakhr
isim Sem'6nt Takut Apkhmahr
Menkes IV, 67I Buhiri civannda.
Mergb0n i*-ll IV,5oo Buhiricivannda.
Mezrenken yahut Fr-lt IV,5zr BuhArAcivannda
Mezrencen (yani
Mezrengen)
Micdfin i-,r*l tV,4r9 Buhiri civannda. Bu kiiyiin adrnr
Buhirihlar Bizdfin telilluz ederler-
di.
Mig ,.r;:ll lY,7r7 Buhiri civannda.
Migan .'iJt IY,7r7 Sem'ininin fikrine giire Semarkant
civannda.
\riz IY, Bzz Buhiri ve Semerkant'tan iiqer

(Umra- gtinltik yolda bir kiiy.
ni'den)
MizyAmeckes (Ya-
kut'ta MezyAmec-
kes) ,r(4qift lY, 472 Kerminiye civannda.
Miirzin (Yakut'ta
Meziin) d))\ IV,5zr Buhiri civannda.
Miizn i;ll [V,5er Semerkant'dan 3 yahut 4 fersah

mesafede.
Mtizniivi (Yakut'ta cgijll IV, 5zr Semerkant'dan 4 fersah mesafede'

MernevA)
Miizyinken ffa-
kut'ta Mezyinken) .r*Ulft lY, 472 Buhiri civannda.
Miizyinkes (Yakut'- FUrtt IV,45o Buhiri civannda (Ewelkinin aynr
ta Mezyinkes) oldu[u agikirdrr).
Ndfahs (fakut'ta s.;i,LJl IY,7gz Semerkant'dan z fersah mesafede
Ndfahg
Nahl J,.uJI IV, 765 Buhiri ctvannda.
MAVERAUNNEHR,iN COCRAFI OZELLiKLERI r37
Kayakhr
Isim Sem'6nt Takut Actklnmalar
Nekeb0n yahut jyt(Jt IV, Bo3 Buhiri crvannda.

Nakab0n (Yakut'ta ve
Nekb0n yahut jrill [V, Br r
Nakb0n)
Nargah ,;:-l BuhirA civarrnda.
(Vibkene yakrrunda, bk. ag.).
Neve 6ll lV,8r5 Semerkant'dan z (Yakut'ta 3) fer-

sah, Vezir yakrnrnda (bk. s. tzz).
Sem'ini, Vezir'dan Semerkant'a
diinerken oradan gegti.
NevcibAz (Yakut'ta
N0cibnz) csjt{t+JrJl [V,Bzr Buhiricivannda.
Nevfer lY,8z4 Buhiri civannda.
Nevkedek (Yakut'ta
N0kedek) 6S,ll IV, 826 igtihan civannda.
Nevhas ffakut'ta
Nffhas .rrll [V,8zI Buhiricivannda.
Nevzibid ffakut'ta
NfrzibAd) cr:tUll lY,8zz Buhiricivannda.
Niicinikes ,;fut*rlt lY,7M Semerkant civannda. Sem'ini'ye
giire Ugr0sana yakrnrnda bir kasa-
ba.
N0kend q'rill IV, 8z6 Sem'dni'ye gtire Semerkant civann-

da.
Pencyahut IY,74z Semerkant civarrnda (gAir Rfide-

Penc-r0dek "fgJt ki'nin do$dugu yer.
Rigin (Yakut'ta
RAgan) .fl)l ll,7g4 Deb0siye civannda.
Rahinevi (Yakut'ta a j:;)l ll,77z Semerkant'dan 3 fersah mesafede.
RalrinOn)
r38 V.V. BARTHOLD
Kayakhr
Isim Scm'6ni fakut Aqhhmahr
Rimen (fakut'ta ,-#lrJl II,73B Buhiri'dan e fersah mesafede,
Rimeni) flunbrin yakrnrnda. Sem'ini'nin
zamarunda bu kiiy harabelerden
ibaretti.
Razminih ,r-Ut rJl BuhirA'dan I fersah mesafede.
Rekiind 6-6)l Semerkant civannda.
Restagfer (Yakut'ta Ctt}> )l Il,77B igtihan civannda, belki Rustufagn

Restagfir) yahut Rustagfagn'rn aynrdrr (bk.
a$.).
RezmAz yahut c;Jll II,776 Semerkant'dan 6 yahut 7 fersah

Rezmin mesafede.
i*ina" ile Kuginiye arasmda.
Rigdem0n (Yakut'ta jyu"")l II, 888 Buhiri'dan 4 fersah mesafede.
Rigadm0n)
Rihgan (Yakut'ta 6-*.)l II, BB5 Sem'ini'ye giire Semerkant civann-
Rihagn) da.
Rivert0n J-r*)l II, Bgr BuhirA civannda; on diirdiincii
astrda Bahieddn Nak$ibendi'nin
ikametgihr olarak adr geger.
Rivde yahut Rivd 6ti)l II, Bgo Buhird civannda.
R0zfagked (Yakut' 6r<ii;rJt II, 833 Semerkant civannda.
ta biiyledir) (aym;
,.9.rS;t:j,
yenne
yanl$
yazrldr-
$rbelli-
dir).
Ruffin i-i)l II, 7fi Semerkant civannda.
Rtistufagn ffakut'ta Gri:-)l II,77B Semerkant civannda, gimdiki Beyli-

Rustagfan, belki Ata kiiyii, orada Ebu'l-Hasan Ras-
MAvEMUNNEHR,IN COCRAFI OZNIIiT.NNi r39
Kaymkhr
Isim Sem'6nt fafut Apkhmahr
Rustagfagn yerine tali$irii'nin (aynen) mezan var;
yanhg yazrlmrg) Sem'ini, buna Ebu'l-Hasan Ali b.
Sa'id er-Rustufagni admt verirffi.
SAgarc .?-p!l III, I r Semerkant'dan 5 fersah mesafede.

istitt- civannda6l.
SArk6n ..3,f,tJl ilI,g Buhiri'mn ziraat yaprlan biilgesin-
de.
Sebezm0n, Siibezm0n g;,-t -Jl III, 3r Buhfuf'dan yanm fersah mesafede.

yahut Sebez0n
Sebireyahut Sibire c#l III,36 Buhiri'mn ziraat yaprlan biilgesin-
de.
SekAn yahut EskAn 3t<*Jl lII, Io6 Erbincan civannda.

Sekbiyin or*clr III, ro6 BuhAri civannda, Bemickes yakr-
nrnda (bk. s. ro5).
Semican ,r+.+-Jl Ill, t47 Semerkant civannda, Merv yakrnrn-

' da (? - Sem'Ani'de biiYledir).
(Yakut'ta ,r-"*:.;-Jt III, 16z Ugr0sana'da. Semerkant yakrnrnda
Senciifin
Sencefin) - (yani belki B0rnamez biilgesinde,
bkz. yk., s. g).
Sengbis yahut il*(r*lt III, 168 Erbincan civannda.
Sengebis
Serder a-1:r)t IlI,74 Buhiri civannda.

Siyire yahut Siyize cajll lll, zo7 BuhirA civannda. Belki Sebire'nin
ayntdr.
Subizguk .r+Ul III, 36 Buhiri civannda.
460 Bkz. Vyatkin, Matcria$,4g.
*t K.$. Vyatkin'in vendili gibi (Scmctkant Vit6lai Rchbcri, VI, z5z):
usigarc, Zerelgan
vadisinde Semerkant'rn kuzey-batrsrnda, Yengi Kurgan kiiyiindcn takriben 4 fersah mesafede
bulunuyordu. Orada bugiin biiyiik bir sahayr iggal eden harabeler ve mezar taglan
giiriilmcktedir". Sigarc, t.rihitrin en marnur devrini, Ozbek hikimiyeti altrnda (bilhassa Ci-
niler'in) ayn bir emaretin ba5gehri oldu$u zaman yagamrgur.
r40 V.V. BARTHOLD
Kaynaklar
Isim Sem'6nt Takut Apklamahr

Su$din III, 94 BuhirA civannda.
(Umrini'den)
Surmiri c,sv/l II,8z Buhiri'dan 3 fersah mesafede
Sithan &tJl III, rB3 BuhArA civannda.
SOyenc IlI, zoz BuhAri civannda.
Si.ifredin (Yakut'ta
SiifrAden) gb,iJl III, 97 Buhiri civannda.
Siirhket 6*;t llr,7z Semerkant GarcistAn'rnda (yani
belki Yukarr Zerefgin dalltk biilge-
sinde). Siirhket, Avfr tarafindan
Mecdeddin Adnin'm do$dufu yer
diye zikredilir (Liibdb,I, r 7g).
Si.itifagn yahut
Siitifagne stri::^Jl III,39 Buhiri civannda.
Si.itiken ,r*Jl III,39 Buhiri civannda.
$ibcen (Yakut'ta #tiJl IIl, zz5 Semerkant civannda.

$ibecn)
$dvkin Ill,245 Buhiri civannda.
$emidize Gi jJ*il\ lll, gz4 Semerkant civannda.
$erefden (mahalli ..)$lt BuhirA civannda.

teleffuzu $irefden)
$ikin gt-*Jl III,3ro Sem'ini'ye gtire Buhiri civannda-

KitubA'LKandda (bkz. Yk. s. 17) bu
kiiyi.in Kig'e iit olduSu beyan edil-
migse de kenarda tashih edilerek
do$rusunun Buhiri civannda bu-
lundu$u yazrlmrgtrr.
$ikistin gL:-*CJl III, 3r r igtihan ile Kuginiye arastnda.
$rgivg0n O*su;j,l III, 352 Buhiri civannda.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl Ozer.lirr.nni ,4r
Kalnaklar
is;n Sem'6nt Takut Apkhnahr
$rvin glf>ll III,35z Buhiri civannda, Bemickes yakr-
runda.
$iyi yahut $iyin jtJt ttt, 345 Buhiri'dan 4 fersah mesafede.

$0hnnk (Yakut'ta ;it-lt III,333 Semerkant civannda.
$0hanin)
Tdfrza c9;l:Lll I, Blo Buhiri civannda.

Tegime III, B3z Buhiri'run ziraat yapian biilgesin-
de.
TahsAnckes ,r(it-*tt I, BzB Semerkant civannda.

Tahsi ,J+*:Jl I,8a8 Semerkant'dan 5 fersah mesafede,
Abgir biilgesinde.
Tarab glyl-LJl llI,4B7 Buhiri civannda, Hunbffn yakrnrn-
da.
Tilzan ;}iUJl I, Bro BuhirA civannda (belki BXdan'rn

aynrdrr).
Tirvih e\-ll
Tervih yahut I, 833 Buhiri'dan 4 fersah mesafede.
yahut TerAha veya
Teziha ffakut'ta ve 8+l
Teriha ve Tumihi .f\t6l III, 534
mahalli telaffuzu
Terdhi yahut Tirihi)
fim I,9oB So$d'da bir kiiy.
liUntit-faUn'e dayanarak: de Goe-
je'nin negrinde yoktur).
Tfisen e"Pl III,56z Buhiricivannda.
T0skis (Yakut'ta .,"t<-ll [, Bg4 Semerkant'dan r fersah mesafede.
T0sekAs)
T0z .till I, B9r Semerkant'dan 3 fersah mesafede,

Vezir yalanrnda.
r42 V.V. BARTHOLD
Kayakhr
Isin Scm'6nt Takut Aaklamahr
Tiimter I, B73 Buhiri civannda.
Tiimtigkes I, 874 BuhArA civannda.
Tiirbin il+ll I,833 Semerkant'dan 5 fersah mesafede,
Ferenkes yakrmnda.
Ttimivez g;!1tjll I, 844 BuhAri civannda.

Tiiqkideze I, B5z Semerkant civannda.
Udrna jr_1Yt I,3g Buhiri civannda, Cifer (? Gifer)

biilgesinde, aynr isimdeki arkrn ke-
nannda (bk. s. t47).
Uruhs cf.,Y| I, tg7 Semerkant'dan 4 fersah mesafede,
$ivdir da$lan yakrnrnda.
Usmend (Yakut'ta .g.r;r")l [, 265 Semerkant civannda.
Esmend, yahut
Semend)
Vibkene (Yakut'ta tstrt IV, B7z BuhAri'dan 3 fersah mesafede; ibn

Vibekne) Batt0ta'da, Hirezm'den BuhArA'da,
seyahatrnda adr geger62; gimdiki
Valkend.
Vanandfin grs,ll IV, gr4z BuhAri civannda, Harimkim arkr

kenannda; Sem'ini, BerrAniye'den
diinerken orada kalmrgtrr (bk. yk. s.
r zB).
Van0fag egj)l lY,g4z Taviiizyahnrnda.

Van0fah lY,g4z Buhiri civannda (Van0hg'rn aynr
oldufu bellidir).
Yazdgar cfl;jl IV, 9z6 Semerkant civannda.
Vezvin e.il)l IV,9z6 BuhAr6 civannda.
{2 ibn Batt0ta, III, rr.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl Ozr,llirr.r,ni r43
Kayaklar
Isim Sem'6nt fakut Aaklamalar
Wbevd (Yakut'ta
Veybevze) 6r9jl IY,944 Buhiri civannda.
Yesirkes -{Al IV,tozI Semekant'dan t fersahmesafede.
Y0gank &-;t IV,ro44 Semerkant civannda.

Y0hasfin (Yakut'ta
Y0hagun) j*At IV,ro43 Buhiri civannda.
ZabagduvAn yahut
Sabagduvin gl1l-ri.trl II, gr4 BuhirA civannda.
ZAgarsen (Yakut'ta f -plJl II, go7 Semerkant yahut Nesef civannda.

ZAgarsevsen)
Zahineve qg-*+-rJl ll,7t7 Semerkant'dan 3 fersah mesafede.
Zimisen yahut II, gog Buhiri civannda, Bagka yerde

Zimisene (Mu'cem lI, 739) Yakut Zimisen
geklinin (Umrini tarafindan) Rimi-
san kiiyiinden tahrif edildifini siiy-
ler (bk. yk. s. ).
ZAvir a:sl)l II,9ro igtihan civannda.
Zdz$akut'taZdr) a;llt II, 9o6 igtihan civannda.
Zekin - II,93B Semerkant civannda,
.rKJl Zermdn ile
Kemerce arastnda (bk. yk.).
Zemmd ./Jl ll,7zt Semerkant'dan z fersah mesafede.

Zend 6-s jl I[, 95r Buhiri civannda.
Zenderrnisen jl II, g5I Buhiri civannda.
Zerahg '4rs
u,:,;rll II, gz3 Buhiri civannda.
Zer'ayne G*)il II, 7Ig Buhiri civannda.
Zerengere yahut af _tjl II, 926
Zerencere
t44 V.V. BARTHOLD
Kaynaklar
isim Scm'6nt Takut Aaklamahr
Zerkerin Jlt':)l II, gz5 Semerkant'tn B0zmican biilgesinde.
de.
Zerfr&ze 6 s.ts.r)\ II, gz8 Semerkant'dan 4 fersah mefede,

Kig gegildi yakrnrnda.
Zibedvin jl;-t 1-tJl ll,727 BuhAri civannda.

Zimlik lYakut'ta
Zimlika) & j\ gr44 Buhdri civannda.
13-Kegke-Derya vadisi
BuhArA ve Semerkant'r Belh ile birlegtiren yollar Kegke-Deryi vadisin-
den geEerdi. Zerefgin vadisi kadar iinemli olmadr$r halde verimliligi dik-
kate de$erdir. Yeni zamanlarda, Zerefgan vadisinin en zengin krsmr Qarhk
Rusya'ya ilhak edildi$i srralarda Kegke-Derya vadisi Buhira hanh$rnrn za-
hire anbarr idi. Kargi gehri de BuhirA biilgesinin ikinci gehri sayrlrrdt.
Nehrin gimdiki adryla miinasebeti belli olan Kegk-rfid adr, ibn Hav-
kal'a giire,oul Ki$'in gtiney kaprstntn tjniinden geEen nehrina6a kayna$tntn
bulundu$u biilgeye iitti. Kuzey kaprsr iini.inden geqen Esr0d adrnda bag-
ka bir kolu, Siyim yahut Sinim da$lanndan akardr. Bu ismin Karata$-
Deryi'nrn Erktr$r da$lara iit oldu$unu giirdiik. Binaenaleyh da$ silsilesi-
nin biiti.in kuzey krsmrnr igine almast mtimkiindiir. 77o ytllanndaa6s Mu-
kanna ile taraftarlanntn st$tnarak Araplar'rn hiicumlarrna bir kaq yrl baga-
n ile kargr koyduklarr kale, Siyim da$lannda idi. Once adr geqen qaylar-
dan baqka gunlar da zikredilmigtir. CAc-rfid, Kig'in kuzeyinde bir fersah;
gimdiki Uyzel; sahilinde bugiin Kitab gehri bulunmaktadrr. Hugk-rfid,
Kig'in giineyinden bir fersah mesafede; bugiinkii Krzrl-su yahut Yakka-
a63 ibn Havkal,376.

464 (324) ve Mukaddesi (z8z)'de Nehrii'l-kassirin. Yazmalarda ise kanal ile biti-
istahf
gik kaprya Nehrii'l-kassabin adr verilmektedir. Farsga terciimelerde R0d-r KazurAn (ArapEa
kassir'rn kargrhfr) ve R0d-i Kassibin adlannr giiriiyoruz'
isyamn bagladr$r ve bittili yrllar, kaynaklarda de$igik olarak verilmekedir. Mukan-
a65
na,mn, kalesinde on diirt yrl saklandt[r hakkrnda Nargahi'nin rivayetini (72) Bir0ni teyid et-
mektedir ( Ciro nohgb, Sachau negri, z r t, terciime I 94).
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZELLiKLERI r45
baf-Deryi; HuzAr-rud, Kig'in gtneyinden sekiz lersah mesafede, bugiinki.i

HuzAr-Deryi yahut Katta-uru-D erya*u.
r4-Kig ve Ki9 biilgesi
Kiq qehria67, bugiinki.i $ehrisebz (mahalli siiylegiye giire $aar-sabiz)'dir.
Ya'kubi'ye inanrlacak olursaa68 bir zamanlar So$d'un en iinemli gehri sa-
yrlrrdr. SAminiler devrinde harabeye yiiz tutmugtu. Bunun sebebi muhte-
melen Semerkant ile Buhiri'nrn yiikselmesidir. Orada da ahgrlageldifi gi-
bi diirt kaprh bir qehristan vardr: r) Demir kapr, z) Ubeydullah kaprsr, 3)
Kasaplar kaprsr, 4) ig gehir kaprsr. Bu kaprlann yerlerini tayin edecek bil-
giye sahip defiliz. Ancak nehrin adr, Kasaplar kaprsrnrn giiney kaprsrnda
oldu$una delil sayrlabilir. Siminiler devrinde gehristan ile kale harap bir
halde idi; mesk0n krsmr rebaddan ibaretti; rebadrn iki kaprsr olup biri drg
qehre, titeki de BerkenAn kiiyiine giderdi. Berkenin kiiyi.i gehrin tam ya-
nrndaydr. Rebadrn yanmda yeni bir qehir kurulmaktaydr. $ehrin gevresi
iigte bir fersah (takriben r,5 mil)) uzunlu$undaydr. Evler kerpiE ve a$aq-
tan yaprlmrgtr. $ehristanda hapishane ile cami, rebadda gargrlar bulunu-
yordu. Valinin sarayr gehristan ile rebad drgrnda, Musalla, yini bayram
namazlnln krhndr$r yerin yanrnda bulunuyordu. Kig'in havasr srhhate za-
rarh kabul edilirdi.
ibn Havkal, Kig vilayetinde t6 kaza adr sayar: r) MiyAn-Kig, z) R0z,
3) Belinderin, 4) RismAyin, 5) Keqk, O ArA, 7) B0zmican, B) Siyim (ya-
hut Sinim),9) Argin, ro) Cic-r0d, rr) Huzir-rid, rz) HuzAr, 13) S0r0-
de, 14) ig Seng-gerdek, 15) Drg Seng-gerdek, 16) Miymurg. Bu kazalarrn
sayrldrklan srra ile mevkilerinin bir miinasebeti olmadr$r agrktrr. Kazalann
adlarr, gimdiki Huzar Begata, hatta Seng-gerdek nehrinin vadisi bile Kig
vilayetine dahil oldu$unu ortaya koymaktadrr. Halbuki Seng-gerdek gehri,
yukanda giirdi.i$iimiiz Sib_L.(s. 78) Saganiyin gehirleri arasrnda zikredilir.
Kegk-rdd ile Siyim kazalan belki Kegke-Deryi'nrn yukarr taraflannda idi.
Muhtemelen Miyin-Kig adr, Kig gehrinin dahil oldu$u biilgeye, S0r0de
466
Asrl nehire Qinlilerce Ta-mo denildifi gibi (Chavanne, Doatmmts, t46) Zafer'
nime'de de (I, r5B) buna yakrn olarak Ti.im olarak gegmektedir.
a67 istahri,
324; ibn Havkal, 375 vd. d.; Mukaddesi, z8z. ismin do[rusu Kigg'dir. Ya-
kut tarafindan (Mu'ccm, lY, 274) ibn Mak0la'ya (yukanda s. rr) dayanrlarak mahalli telif-
fuz Kiss geklinde verilmektedir. $imdi Keq geklinde siiylendi$ini dil,tag srfatrndan anlamakta-
yrz (Keg-i dilkeg). $imdiki isim ($ehrisebz 'Yegil gehir') ilk defa on diirdiincii yi.izyrl sikkele-
rinde giiriiliir.
468
Ya'kubi, BuWdn, zgg; krg. Marquart, Db Chronologb, SZ. Qin kaynaklanna dayana-
rak Marquart, gehrin ancak yedinci yiiryrlda kuruldufunu siiylemektedir (Erinshar. 3o4).
F. t0
V.V. BARTHOLD
'46
ismi de, Ars0d yahut Sur0d nehri kryrlarrndaki sahaya aittifte. Huzir ka-
zasr en btiyiik tineme sahip olup S0bah470, Nevkad-Kureyg ve iskifagn
(yahut iskifagan) gehirlerini ihtiva ediyordu. S0bah, istahri'ye g6rea7r, Ne-
sef ile Belh arasrndaki anayol iizerinde, birincisinden bir merhale ve ibn
Havkal'a gtireaT2 Kig'ten iki fersah mesafede idi. MJ. de Goeje'nin fikrine
ra$men sonuncusunun yanhg oldufu giiphesizdir. "iki tersah" yerine is-
tahri'deki gibi "iki menzil" okumak lazrm geliyoraTl. Bu esasa dayanarak
S0bah'rn gimdiki Guzar (Huzar diye yazrlmasr daha do[ru olur) mevkiin-
de oldufu tesbit edilebilir. Sem'dni'ye giire Nesef ile Sffbah arasr alu fer-
sah idi. Nevkad-Kureyg, Kig'ten Nesefe giden yol i.izerinde, istahd'ye giire
Kig'ten beg fersah, Sem'Aniye giire ise Neseften alu fersahaTa mesafede,
belki bugiinkii Kara-ba$ kiiyiiniin yerinde idiaTs. iskifagn, Stbah'tan bir
fersah uzakhkta, Neselten de biraz daha uzakta idi. Bu isim muhtemelen
Eskiba$ kiiyriniin adrnda devam etmektedir. Sem'ini'nin zamanrnda
Nevkad-Kureyg hih biiyiik bir kiiydti.
15-Nesef ve Nesef eyaleti

Nesef ismininaT6 Araplar tarafindan Nahgeb'den tahrif edilerek ahndr-
[r anlagrhyor. $imdiki adr olan Kargi, ancak on diirdiincii yiizyrlda Qa$a-
tay hinlanndan Kabak tarafindan gehirden iki buguk fersah uzakhkta bir
saray yaptrnldrfr zaman verildiaTT. (mogolca Kargi saray manAstna gelmek-
tedir). Onuncu yiizyrlda Nesefin gehristanr olmadr$r anlagthyor, qiinkii
co$ra$acrlar yalnrz rebad ile kaleden bahsederler; bununla beraber
Sem'Ani ve Yakut, Nesefin gehristanrndan bahsederlerais. $ehrin diirt ka-
prsr bulunuyordu: Neccir (belki Buh6ri), Semerkant, Kig, G0bdin. Son
{e Son gekil Mukaddesi'nin bir yazmasrnda bulunmaktadrr. zBe.

a?0 (Mutcm,III, r8z) giire.
Sem'ini, ( &r)l kelimesinde) ile Yakut'a
a7t istahri,
337.
a72 ibn Havkal,4o3.
alr istahri,343.
a7a Sem'ini
cg-rill kelimesinde; Yakut, Mucen, lY, 825. Sem'ini, MiverAiinnehr'de
bir Nevkad daha oldu$unu stiyler ve biraz ileride bu isimde iki ktiy zikreder: Nevkad
HurdAhur (bu da Nesef biilgesinde) ve Nevkad S6vef (?); bunlar Yakut'ta Hurdihun ve
Size geklinde geger.
a75 Nevkad kiiyii on
sekizinci yiizyrlda bile Muhammed Velh Kerminegi'nin Tu|fctiiX-
IldniSinde zikredilir. Krg. Barthold, Omshcnir Turkestona, rz6.
a76 istahri,
325; ibn Havkal, g77 vdd.; Mukaddesi, e8z vd.
471 Pi6s
dt h Croit, I, 95; /ofu-nnnc,l, r t r .
a78
Scm'ini ,r:,dl kelimesinde; Yakut, Mu'cmt,IV,458.
MAVEMUNNEHR'iN COCRAFI OZELLiKLER| ,+7
isim Neseften iki fersah uzakhkta bulunan bir k6ye iitti47e. Nehir gehrin
ortasnda akardr. Nehrin sahilinde "Kiiprii bagmda" valinin sarayr bulunu-
yordu. Cuma camii, G0bdin kaprsr yanrnda, bayram namazr lahnan yer
Neccir kaprsr yalanrnda, garjrlar ise saray ile camiin arasrnda bulunuyor-
lardrm. $ehrin bulundu$u biilgede Kesbe ile Bezde admda iki biiytik kiiy
olup her ikisinin de camileri vardr. Neselten daha biiyiik olan Kesbe, Bu-
hiri'ya giden yollardan birinin diirt fersah uza$rnda bulunuyordu. Kesbe,
Neselten alu fersahasl ve BuhirA'dan diirt giinliik mesafede KAlif yolu i.ize-
rindeydias2. Kiiyler on ikinci asrrda kaynaklarda zikredilmektedirler. Kes
be'de o zaman bile cuma camii vardra83. Bezde saflam bir kale idia8a.
Akar sulan yetersiz olmasrna rafmen Nesef civannda gok kiiyler bulunu-
yordu. Keqke-Deryi'nrn sulan Nesefe her zaman ulagamadr$r gibi bagka
nehir de yoktu. Tarlalar kuyu suyu ile sulanrr, daha gok ya$mur beklenir-
di.
16-Nesef'ten BuhirA ve Semerkat'a giden
yollar
BuhAri'dan Nesefe seyahataEs (takriben doksan mil, Mukaddesi'ye
giire otuz fersah) diirt giinde yaprlrrdr. Aradaki menziller Karig0na86, Mi-
yinkil ve Miymurg idia87. Sem'ini, Buhiri'ya diiniigii srrasrnda Miy-
7e Sem'ini'dc btiyledir.(,r+#l kelimesinde). Yakut'a g6re (Mu'cem, III, 8eo) bir
fersah mesafede. Gtbdin, on altrncr asra iit bir vakfiyede (Asya Miizesi yazmasr, e 574 ag,
vr. 78b) Nescfin "yukan k<iylerinden" diye zikredilir; belki gehrin dofusunda.
am Nahgcb'in Mogollar'dan iinceki devre iit harabelerine gimdi
$ulluk (yahut ltrgrz
telalluzuna giire $ulduk denilmektedir). Kr$. L. Zimin, Prot. Turk. baj. XXI, ro3 vd. ve
Logofet, Y gorah; na razoinah Suiary (Petersburg Igr3), 583. Harabeler gimdiki gehrin 16
verst k'rzeybahsrndadrr. Mehdi Hin, Taih-i il1dir $6i (Tahran n6r, 324) ve Muhammed
Vefa Kerminegi, Asya Miizesi yazmasr (c 5Br b, vr. r7b) bu harabelerdcn bahsederler. Kar-
gi'nin on dtirdiincii yiiryrla iit harabeleri, qimdiki gehrin giineyinde, demiryolu istasyonu
yakrnrndadrr ve DahhAk-r MArin adrnr tagrmaktadrr; L. Zimin, hol. Tu*. rtryL XXI, Io3
vd. ve Castagni , arn cs/, 27.
4t istahri, 343.
482 Mukaddesi,343.
a83 Sem'ini, 6r.Al kelimesinde; Yakut, Mu'cem,IY,273.
ae Sem'Ani, dtrl kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,l,6o4.
a85
istahri, 337.
a& Bu isim muhtemelen Ferig0n yahut Fericin geklinde okunmahdrr. Bahieddin'in
hal tcrc0mesinde "Feracun ormanr" (bige-i Fer6cfin) adr geger; Eniti't-T6libin, Petcrsburg
Universitesi y.vmasl, 386, vr, r7t'.
{87 Mukaddesi'nin yazmalanndan birinde
$45) Miyinkal ile Miymurg arasrnda bir
menzil daha zikredilir (Ribit-Astdne); bu hesaba gtire BuhArA'dan Nesefe yolculuk beg giin
siiriiyordu.
r48 V.V. BARTHOLD
murg'da kalmrgtrr; biiyiik ve mamur bir kiiy oldu$unu belirtir. Kesbe'den

geEen bir yol daha zikredilir. Mukaddesi, Bezde'den gegerek Buhiri'dan
Kilife giden bir yoldan bahseder (dokuz gi.inliik). Aradaki menziller gun-
lardr: r) Cikem, z) fubatr atik, 3) Sa'id'in kuyusu, 4) Bezde, 5) Rrbat-r
Hirin, 6) Buhirihlar kiiyii, 7) Hirezmliler ktiyii, B) Balhin. Buhirihlar
ve Hirezmliler ktiyleri muhtemelen Ceyhun'daki Buhiriyin ve HArezmi-
yin gegitleri olup Mukaddesi bunlan bagka yerde zikretmigtirass. Bu yolla-
nn hepsi, gimdiki gibi rssrz yerlerden gegerlerdi. Nesef ile Ceyhun arasln-
daki arazi de biiyle rsstz idia8e.
Neseften Kiq'eaeo (iig giinliik) ve S0bah'a (bir gi.inliik) yollar vardr.
S0bah'tan (Huzar) gegen yol, oradan sonra da$rk araziye giriyordu.
S0bah'tan Didegiaer ktiyii bir giinliik, buradan da Kendek ktiyii yine bir
gi.inli.ik mesafede kabul edilirdi. Neseften gelen yol ile Semerkant ve
Kig'ten gelen yol Kendek'te birleqirlerdi. Semerkant'tan Ki$ iki gtinlilk
uzakhkta sayrlrrdr. Mukaddesiaez bu gehirler arasrnda Dirizdeh menzilini
vermektedir; da$lann giineyinde oldu$u anlagrlmaktadrr. Qiinkii Sem'ini
ve Yakutae3 bu kiiyii Nesef viliyetine dahil ederler. Kig ile Semerkant ara-
srndaki geqit, Araplar ile Tiirkler arasrnda yaprlan btiyiik savaglardan biri-
ne sahne oldu$u iEin Arap fetihleri tarihinde meghurdur. aea. Muhterika
kiiyiinden gegen bir yol daha vardr. Kiiye, Arab kumandanlanndan Habib
tarafindan yakrldr$r igin bu isim verilmiqti (Habib, bir BuhirA ordusunu
yendikten sonra, o srrada Kig'i kuqatmakta olan babasr Miihelleb ile bir-
legti, Bo/69g)ae5. Bununla beraber Taberi, eserinin bagka bir yerindeae6
kiiytin yrkrlmasrnr Kuteybe'ye isnad ederek olayr 9r (7ro) yrhnda giisterir.
Kiiye ewelce Faryib (yahut Karynt) denilirdi. 73o yrhnda Araplar, Muhte-
rika iEinden gegmediler, qiinkii etrafi stk ormanlarla kaph oldufundan
Tiirkler tarafindan atege verilir diye korkuyorlardt. Araplar krhgtan gegiril-
meyi ategte yanmaya tercih ederlerdiaeT. Muhterika'run da$lann kuzeyinde
as Mukaddesi, egz.
a8e Mctinbr, 8z (Cihin-ndme).
a$ istahri,343.
aer istahri'de (337),rf :1.: ve,r+ J,-) gekillerinde yazrlmrEtr.
ae2 Mukaddesi,
342.
ae3 Sem'ini,,rr:-;r.tJl kelimesinde; Y akut, Mu'ccm, ll, 5ffi .
aea Marquart, Db Chronologic,15.
ae5
Taberi, I, ro4r.
a% Taberi, ll, rzzg.
ae7 Taberi, II, 1533.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIiKI.TNi
oldu$u anlagrlmaktadrr; qiinki.i Hiflulr Abr0 tarafindan Semerkant vilayetine

dahil edilmigtiraes. Faryib isminin yukanda adr gegen Farib kiiyii ile
miinasebetinin olup olmadr$rnr stiylemek gtigtiir (bkz. Zerefqdn vadisindeki
kiiylerin alfabe srrasiyle listesi).
Kendek, Kiq'ten tig giinliik yolda idiaee. Kigi-uru-DeryA vadisinde ol-
masr muhtemeldir. Belki de Karahoval kiiyiiniin yerindeydi. Sem'ini ve
Yakut'ta adr geEmez. Anlagrldrfrna giire Sem'ini bu dafhk biilgeyi ziyaret
etme$i ihmal ederek Neseften Kalif yoluyla Tirmiz'e gitmigtir.
Sem'ini'nin (ve ona uyan Yakut'un) Kig'e elbette daha yakrn olan kiiyleri
bile Nesef biilgesinde gtistermesinin sebebi belki bu suretle izah edilebilir.
Timur'un Seferleri tarihindesm adlan tamamryle de$igmigti. En gok adr
gegen yerler qunlardrr: Tengihirdm kazasr; Qekdilik yahut $ekdilik nehri
(bugtinkil Kigi-uru-DeryA) kollan Kitlig'te birlegirlerdi; Demir kaprnrn ku-
zeyindeki Qekgek mevkii, bugiinkii Qekge vadisidir; aynr adr tagtyan dere
burada akardr.
Kendek'ten bir giinde meghur Demir kaprya gidilirdi; farsqa Der-i
Aheninsor, bugi.inkii Buzgala gegididir. Gegitten Tirmiz'e iig gtinde varrlrr-
dr. Aradaki menziller RAzik ribatr ile Higimgird idi (s.77). Mukaddesi'de
Rizik nbatr ile Hiqimgird isimleri bulunmayrp bunlarrn yerine Karna
kiiyii geqmektedir. Demir kaprdan Saganiydn'a (Danav) bir yol daha vardr,
bugiinkii Baysun'dan gegerdi. Buhiri ordusu 948 yrh sonbahannda bu
yoldan gegmigtirs02. Kig'ten Saganyin'a Seng-gerdek vadisinden gegen bir
yol bulunuyordu. Bu yol altr giin siiriiyordu.
Sem'ini ile Yakut'un eserlerinde Kegke-Deryi vadisinde ve bilhassa
Sem'ini'nin iki ay kadar kalmrg oldu$u Nesef civannda bulunan bir kaE
kiiyiin isimleri bulunur (bkz. s.36). Bunlara ilave olarak Nesef gehrinin ba-
zr mahalle ve sokaklanntn adlan da belirtilmiqtir' Bu isimler qunlardrr.
Kayakhr
Isim Scm'6nt Takut Apkhmalar
Afurin jlill
zr
[, 64 Neseften I (Yakut'ta e) fersah me-
safede.
Andedi a;)$)l I,372 Nesef civannda.
aesel.Mu<affei1a, 15, I8; ai rit:t'rnn yeine ai';:e gekli kabul edilmelidir.

aeeMukaddesi'ye giire (342) yalruz bir menzil, fakat buna imkin yoktur.
5N P;t;t fu la Croix, I, ro8 vd. d,., rzg, tz5, rz8; (afcr-ndmc, I, Iz3 vd. d., r4o, r4z.
sor Ya'kubi'de (Buldin, zgo)
5o2
'*a!t>
Mctinbr, S (Gcrdkil.
r50 V,V. BARTHOLD
Kaynaklar
isim Sem'6nt Takut Aoklamahr
Angemisen &ft c.\lt [,38o Nesef civannda.
BAyin c.lt{Ul I, 4BB NesePte bir sokak ve mahalle.

BegtAn glriJl I,6z8 Nesef civannda.
Bethuddn (Yakut'ta
ButhadAn) gu*.Jl I, 4BB Negef civannda.
Birin I, 7Be NesePten t fersah mesafede.
Buzgim vll I,6o5 Nesef civannda.
Ctbak nJr ll, r4z Nesefte bir mahalle. Aynr isim

e .J'
Merv ile NigiP0r'da meyve vs. sa-
trlan kiigtik gargtlara ve hanlara
(kervansaraylar) da verilirdi.
C0ybdr csh*l II, 163 Neselte bir sokak (sikka) ve mahal-

le. Sem'ini orada bulunmugtu.
Cuvik II, 164 Nesefte bir

mahalle. Sem'ini
Cuvik'ten, Baalbek'te bir sokak di-
ye bahseder.
Diicdken ,Ft--ttt II,55r Nesef civannda.
Fenked a;.r(*;Jt III, gzo Nesef civannda. Sem'ini, buradan

gegtigini zannediyorsa da emin de-
fiildir.
Ferh0rdize ,f ;.t,r-ll III, B7o Neseften z (Yakut'ta r) fersah, yu-
kan biilgede. Sem'ini orada bir ge-
ce kaldr.
Fickes yahut Ficekes .r:(,-*ilt III, 926 Nesef civannda.

Fiiveydin III,9z4 Nesef civannda. Belki Guveydin ye-
rine yanhghkla yazrlmrgrr.
Gardiyin (Sem'ini'-
Gardyin)
de jt-:ll IIl,7B4 Kig civannda.
Gazneyin iu;Jl III, 798 Kig civannda.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl Oznllixl.Eni r5r
Kaynakhr
Isim Sem'6nt Takut Aqkhmalar
Hagyendize (Yakut'-
ta Hagindize) a
S;t;ll ll, 447 Nesef civannda.
Ffugmincekes ,r<+:.i!l 11,446 Kig civannda.
Hug0nencekes ;Kir*t II, M7 Kig civannda, Semerkant kiiylerinin
yakrnrnda; bu kiiy ewelce Semer-
kant vilayetine dahildi.
Hffzyin yahut 3!j+l ll,4g7 Nesef civannda, G0dbin biilgesinde

H0ziyin bir kale.
Ibesen (Yakut'ta r#)l I,4r5 Neseften I fersah mesafede.
lbesn)
K6cer cs_raKll IY, zzz Neseflten z fersah mesafede.
Kalisi .s-)tijl Nesefte meEhur bir aile (yahut hi-
nedan).
Kdsen IY, zz7 Nesef crvannda.
Kermiigin (Yakut'ta
"i-t<l
Kermegin) .#-frt IY,z67 Nesef crvannda.
Ktibindi-Ma'kal cst*"(Jl IY,zg4 Nesef crvannda (Kebinde ve Ke-

bende geklinde de adr geger).
Margibin .3ti-Jl IV,499 Kig ovannda.
Misnin jU-It IV,533 Nesef crvannda.
Mucduvin (Yakut'- gl,J+l IV.4r9 Nesef crvannda. Sem'ini'nin zama-

taMecdiivAn) mnda harabelerden ibaret idi.
Mtde ,s1o-)l IV,67B Kig crvannda. Sem,ini, oraya gitti-
[ini zannediyorsa da emin defildir.
Muvin gl_rll Nesef crvannda.
Niyize .5j!t IV,854 KiE ile Nesef arasnda biiyiik bir

kiiy. Sem'ini, orada "so$uk ve kar'
iginde bir gece kaldr.
V.V. BARTHQLD
Kayakhr
Isim Sem'6nt Takut Apkhmalar
Pedyine (Yakut'ta cSit{ll [, 5e7 Nesef ctvannda.
Bedyine)
Rigsirisne (?) Ya- e*\)l 1I,734 Neseften yanm fersah mesafede.
kut'ta Rigsirgenes3
Snkbedynzn (?) csfrt-rjLJl II[, I3 Nesef crvannda.
(Yakut'ta
SAkebdiyaz)
SAncen .'-i+Ul III, z3 Nesef ctvannda.
Serkes III, 8e Kig crvannda.

S0nec III, rg7 Nesef crvannda. Belki S0bah'rn ay-
nrdrr.
$argiyAn (Yakut'- jt"ir":Jl lll,277 Nesefte bir sokak. ismi, Buhi-
ta (Cargiyin) rA'nrn $arg yahut Carg ismindeki ti-
caretiyle meqhur ktiyiinden gelip
oraya yerlegen muhacirlere nisbet
edilmigtir(bkz. yk. s. Io4).
$AvharAn ffakit'- jl;ytJl IlI, 245 Nesef crvannda. On ikinci asrrda

ta $ivahrAn) ancak izleri kalmrqtr.
$rkes 6At III,35c Nesef crvannda.
$ff"y4" (Yakut'ta
$0ziyin) .i!_rll - Kig crvannda.
Tadyine iU-t:jl I, B3z Nesef ctvannda. Belki Pedyine'nin
ayrudrr.
T0ben ,"-ll I, BBB S0bah yakrnrnda.

Ustugdidize cs;zrl-r:")l I,243 Neseften 4 fersah mesafede. Sem'i-
ni Neseflten Buhiri'ya giderken bu
kiiyden geqti.
Utqund ffakut'ta
Utgend) a;-L-rYl [, tIz Nesef ctvannda.
s03 Yakut'ta harekesizdir; Sem'Ani'de yalnrz iSLJl "ljl kaydr vardrr.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNIIITI-ENI r53
Kaynaklar
Isim Sem'6nt Takut Apkhmalar
Varaggen (Yakut' G'74j1 [V, gzr Sem'ini'nin hkrince Nesef crvann-
ta Vargacen yahut da, belki Vaz$anc'rn ayrudr.
Vazagcen)
Varsif yahut Derb- CW jl IV, g3I Nesefte bir sokak.

Vassif
Vazgacn Nesef crvannda, Sem'ini'nin fikrin-
ce (bk. Varaggen).
Vene yahut Venec ,e-;l IV, g,4r Nesef crvannda; orada bir nbat
942 vardr.
Versin e:jt IV,gzo Nesef crvannda.
Yagni cAl lY,rozz Nesef crvannda. Sem'ini BuhArA'ya
giderken oradan gegti[ini zannedi-
yor.
Zdzek JtJt II,9o6 Kig civannda.

ZendiyA.(?)s Ya -
kut'-ta Zendine) .";ti-url II, 952 Nesef crvannda.
Zk0n (Yakut'ta
Zeyk0n) if--Jl II,966 Nesef crvannda.
Aynca KAsen kiiyiinde do$mug olan $eyh Eb0 Abdurrahman Mu'iz

b. Ya'kub'un (iilm. zrg/Bg4) hayat hikAyesinde Neselte Zihidler soka$rn-
da (Sikket'iil Zuhdd) yaptrrdrfr eski cami (el-Camiii'l atik) ile ribat zikredi-
lir. Bu sokafa bir zamanlar geyhe nisbeten Ebfi Abdurrahman sokafr de-
nirdi. Sem'ini kabrini ziyaret etmigtir.50s
rB-HArezm
$imdi, Ceyhun sahillerindeki vilayetlere dtinece$iz. Sol sahilinde uza-
nan ekili arazihin Amul'de bagladr$rnr giirdiik. Harezm'in birinci gehri Ti-
hiriye, Amul'un alt tarafinda beg gtinliik yolda idi. Aradaki menziller gun-
5oa Sem'ini. -.tj/\ ;1 ..^:Ul ..e .rJYlr,aynen dfl C* d<lt .Jl.rJly stul
505 Sem'ini, ,r;-KJt kelimesinde.
t54 V.V. BARTHOLD
lardrr: Vize, Merd0s, Asbds, Silhye yahut Sipiyes6 (basrh metindeki gibi
Silhne de$il). Son ktiyiin Timur tarihinde tekrar adr gegersT. Tihiriye,
muhtemelen Kentmengi harabelerinin yerinde idi. On birinci yiizyrldan
itibarenss Hirezm'in en giineyindeki gehrin Dargin oldu$u umumiyetle
kabul edilmektedir. Tdhitrye'nin alt tarafrnda iki gi.inli.ik yolda bulunuyor-
du. ikisinin arasrnda, tam yan yolda Cigerbend ktiyti vardr s. Burasr Bu-
hir6'dan Hirezm'in merkezine giden yolun Ceyhun'a yaklagtr$r yerde
idisr0. Eb0'l-Gazfdesrl DargA, Dar0gan yahut Dar0gAn-ata adr altrnda
zikredilir. (Bugiinkii Dargan-ata harabeleri). Onuncu yiizyrlda Dargin,
nehrin sol sahilinde GurgAnc'dan sonra en bi.iyiik gehir sayrlrrdr. VilAyetin
en giizel camii orada idi. Camiin iginde siislii ve tezhipli egyalar bulunu-
yordu. $ehrin baflan nehir boyunca iki fersah kadar uzanryordu. Sayrlan
beg yiizden fazla olan bu ba$lardan kuru iiziim ihrag edilirdi. Yakut da
Dargin hakkrnda bilgi vermektedir. Merv'den Hirezm'e giderken gehre
u$ramrgtr. $ehir nehirden iki fersah uzakhkta bir set iizerinde kurulmugtu.
Set ile nehir arasrnda halkrn tarlalan ve bahgeleri bulunuyordusr2. Ticari
ehemmiyeti biiyiik olan Cigerbend'de de bir cami vardrsr3.
Dargin'dan bir menzil aga$rda Sedvar gehri yer ahyordu (istahri'nin

basrh metninde biiyledir, halbuki gergekte Cigerbend gehri Dargin ile
Sedvar arasrndaydr. Bir cuma camii vardrsra. On yedinci asrda tekrar adr-
na rastlanmaktadr5rs (gimdiki Sedvar harabeleri). Daha ileride, bir
giinliik yolda meghur Heziresp gehri bulunuyordu. Bugiine kadar adrnr
5ft lstahri,
3or, 338; de Coeje, Das altc Bctt des O.rur, 95.
507 Petis de la Croix, l, z3z, z6o;
lafcr-n6mc, I, z96, z6I.
il Beyhaki,859 (burada rrE;.: yerine rJb;r okunma\dr; Mctinla,2g,4e finga).
s De Goeie, Das alte Bctt adh eserinde yazmalarda kabul etti$ni bildirditi okunuga
giire Cigerbend, DargAn ile Sed0r arasrnda bulunuyordu (bu son ismin dofrusu Sedvey'dir,
krg. Barthold, Omslnnie Turlustana" 8o). Bu giiriigii Sedvar ile Dargan-ata arasrndaki uzakhk
da teyid etmektedir. Bu durumda Cigerbend ile unehrin darlagu[r yerin" arasrnrn iig
giinliik yol olduiunu siiylemek yanhqtrr. Mukaddesi de Ceyhun'un gegitlerini sayarken Ci
gerbend'i Dargdn'dan sonra zikreder (zgz).
5t0 Mukaddesi, idi (Mukaddesi' 287).
343. Cigerbend nehrin sol sahilinde
5rf Ebu'l4izi, 277,
3@, 349,
512
Yakut, Mu'ccm, II, 567. $imdiki Dargan'ata'nrn A. Kalmykov tarafindan yaprlan
tarifi buna gok benziyor. hot. Tu*. fru7, XVII, 7o.
5t3 Mukaddeai, e8g.
sra Mukaddesi, zB8. Mukaddesi (286) bu gehri nehrin saf, sahilinde giisteriyorsa da bu
pek do$ru olamaz.
5ts Ebu'l4izi,34g.
MAVERAUNNEHR'iN ooCRAFI OzCLI.IKLTNi r55
muhafaza etmigtir. HezAresp'ten iig fersah mesafede Kerderin His, ondan

da beg fersah ileride Hivesl6 yer ahyordu. Vilayetin bugi.inkii merkezidir.
HezAresp ile Hive arasndaki yol bir giinliik kabul edilirdi. Bozkrnn kena-
nnda bulunan Hive'nin bir camii vardr. Kerderin His ile HezAresp
miistahkem gehirlerdi. Ahgap kaprlan ve hendekleri bulunuyordusrT. He-
ziresp arkr Amul havalisinden baglardrsts. Kerderin His arkr Hezi-
resp'ten iki fersah mesafede, Hive arkr da daha aga[rdaydr. Mukaddesi'ye
gtireste. Heziresp ve Kerderin His arklannln arasl iki fersah idi. Arklann
en biiyii$ii Hive arkr olup gehre kadar gemiler iglerdi sm. On iigiincii
yiizyrhn baglarrnda Hive halkr hala $ani mezhebinden idi; halbuki
Hirezm'in difer gehirlerinin ahalisi Hanefr idiler52r.
Bu arklann baqlannrn alt tarafinda, Ab0kgi'da nehir da$hk bir bo$az-
dan gegerek orada iiEte bire iner; burasr gemiler igin tehlikeli sayilrdrs22.
Mukaddesi'ye giire523 "nehrin daraldr$r yer" Cigerbend'den iig giinliik
yoldaydr. Bahsedilen bofazrn Duldul-atlagan oldu$u agrktrr. Uq-gugak (ya-
hut Ug-ugak) ve igke-yar mevkileri arasmdadr. Burada nehrin genigli[i
35Bm'ye iniyordu. Bo$azdan tig fenah (ibn Havkal'a giires2a bir merhale)
aga$rda Givhire denilen ve Heziresp kanalmm iki misli olan kanal525 ne-
hirden aynhyordu. Eni beg zira derinli$i iki kame kadardr (bkz. s. gr).
Gire arkr bu kanaldan, bagmdan beg fersah aga$rda aynhyordu. Giv-
hAre'nin bagrndan altr fersah aga$rda, Ceyhun'un sa$ sahilinde Garabhag-
ne yahut Garamhagne gehri vardr; saf sahilinde uzanan ekili arazi ancak
oradan baglardr. Givhire kanaliyle526 nehrin asrl mecrasl arasrnda
Hirezm'in baggehri KAs'rn yer aldr$r biilge bulunuyordu. $ehir, Giv-
516 istahri,34r.
5r7 Mukaddesi, 289.
ttt
,J"l .!k istahri, Amul'un alt tarafinda beg giinlilk yolda olanTihiriye'nin mevkiini
tarif etmek igin aynr ciimleyi kullanrr (3or); binaenaleyh Heziresp kanahmn bagrntn o za-
man gimdiki Qarguy yakrnrnda oldu$u neticesine varmamp miimkiin dcfildir.
sre Mukaddesi, zgz.
5a lstahri,3oz.
s2f Yakut, Mu'ccm, ll,
5rz.
522 istahri,3o4.
523 Mukaddesi, 343. Bu rakam giiphelidir; kr1. yukanda s. t54, n' 5o9'
52a lbn Havkal, 354.
s25Kanallar hakkrnda bkz. istahri, 3or vd. d.
526Yakut'a gore (Mu'ccm, IV, z3o vd. fakat elbette yanhgtrr) Civhire kanah Dargin
yakrnrndan akardr: Yakut, Dargan'rn nehirden iki mil uzakta oldu$unu siiylemektedir
(Mu'ccm,II, 567; de Goeje, Das alk Bett, rt3).
r56 V.V. BARTHOLD
hire'nin yata$rndan on iki fersah mesafedeydi. Nehrin sol sahilinden ayrr-

lan arklardan bir mil52' (t/Z fersah) uzakhkta akryordu. Medri arkrnrn
bir mil kuzeyinde de VezAk arkr Gurginc'a ulagtrdr. Yezdk yata$rndan
Kis iki fersah mesafedeydi. Medri kanah Givhire'nin iki misliydi. MedrA
qehrinin mevkii hakkrnda bir bilgimiz yoktur. Sem'ini ile Yakut'a giire528
Fernifsin kiiyii oradan iki fersah uzakhktaydr.
rg-KAs
Hirezm'in eski baggehri Kis, asrl mecranrn saf sahilinde Hive'den bir
gi.inli.ik yoldaydr52e. Yakut'a giire530, Kis ismi, Hirezmliler tarafrndan boz-
krrdaki siper yahut hiiyiiklere verilirdi; binaenaleyh Orta Asya'da bugiin
kullanrlan Turtkul 53r kelimesiyle aynr manAyt taqlyordu. Arap istilisr zama-
nrnda gehir iiE krsrmdan meydana gelip en miistahkem ktsmr, yini kale,
Fil yahut Fir adrnr tagryordu 532 Birfini'ye giire Fir'in etraftnt aynr yiiksek-
likte birbirine paralel iiq duvar Eeviriyordu. Hirezmgihlar'tn sarayl, biitiin
istihkimlann iizerinden yiikselerek on milden fazla mesafeden gtiriilebili-
yordu. Kale kerpig ve tu$ladan yaprlmrqtr 333. Bu kaleyi Ceyhun'un sulart
yavag yava$ tahrip ediyordu. istahii'nin zamantnda53a kale ile eski qehrin
tamamr terkedilmigti. Eski gehrin kaprlarrnr sular giitiirmiigtii. Kale tama-
men ykrlmak tehlikesiyle kargr karqrya idi. Halk harabelerin do$u tarafrn-
da kendilerine evler yapmrglardr. Kalenin yanrnda cuma camii, Hirezm-
gihlar'rn sarayl ve hapishAne yer ahyordu. $ehrin ortastndan akan arktn
iki tarafinda Earqrlar bulunuyordu. $ehrin eni ve boyu I/3 fersah veyahut
baqka bir okuyuga giire (ibn Havkal ile istahri'nin farsga versiyonlarrnda)
iiq fersah idi. ibn Havkal s3s, kendi zamantnda ne kalenin ve ne de yanrn-
s2? Mukaddesi'ye g6re (zgz) Medri arkr Hive ile Vezik arklanndan yanmgar fersah
uzakhkta idi.
528 Sem,ani,il.;.i11 kelimesinde; Yakut, Mu'ccm,III, 885.Yakut'ta kiiyiin mevkiinden
bahsedilmiyor. Bu krstmda Sem'ini gehre Medrikis adtm verir; de Goeje'nin giiriigiine

giire Mukaddesi aynr gehirden MedrAmisen olarak bahsetmiqtir (zB7' n. f.).
52e istahri,34r.
530
Yakut, Mu'cem,lY , zzz.
53r Barthold, Otchct, rz. Yakm zamanda bile Ruslar tarafindan kurularak Petroalexan-
drovsk adr verilen qehre ihtililden sonra Turtkul ismi verilmiqtir'

532 Sachau, /ur Gcschichle, I, n, %'
533 Sachau, lurGeschichtc, I, ro, rz.
53a istahri,3or.
535 ibn Havkal,35I.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl OZELLiKLERI rrt
daki cami ile hapishanenin izlerinin bile kalmadr$rnr yazryorsa da,Birir-

ni'den Fir'in son izlerinin ancak g94 yrhnda yok oldu$unu ii$reniyoruz.
Mukaddesis36 HArezm'in baggehrini giiyle tarif eder: "Kis'a $ehristan
denir, nehrin sahilindedir. Niqapur bi.iyiikliifiindedirs37. (Baqka bir niisha-
da "Buhiri'dan biiyiiktiir"). $ehir nehrin do$usundadrr. QarErlann orta-
srnda bir cuma camii bulunmaktadrrs3s. Siitffnlar bir kame (z m. clvann-
da) uzunlu$unda siyah tagtan yaprlmrg olup bunlann tizerine ahgap direk-
ler yerlegtirilmiqtir53e. Emirin sarayr gehrin ortasrndadrr. Kaleyi nehir ta-
kip etmektedir. $ehrin iginde arklar akar. $ehir gok giizeldir. Orada ilim-
ler, edipler ve zenginler bulunur. Ticaret ve hayrat goktur. Mimarlan
mesleklerinde qok yeteneklidirler. Hifrzlannrn seslerinin giizelli$i, Kur'in
okumalannrn mi.ikemmelli$i, bilgileri ve tavrrlan dolayrsryla lrak'ta bile
benzerleri yoktur. Fakat nehir sularr devamh qehri basmaktadrr, bu sebep-
le halk nehir kryrsrndan uzaklara gekilmektedir. $ehir, Erdebil'den bile
kirli olup bir gok ldfrmlan caddelere tagryordu. Halk sokaklan abdesthane
gibi kullanryor, pislikleri gukurlara topluyorlardr; sonra buralardan torba-
lar iginde tarlalara tagryorlardr. Sokaklar o kadar pisti ki, yabancrlar ancak
giindiiz ytiriiyebiliyorlardr. Halk pislikleri ayaklariyle iterek toplarlardr5s.
Eski Kis'rn harabeleri qimdi $6h Abbas Veli ismiyle anrlmaktadrr5ar.
Kiiqi.ik yeni kale eski kalenin ancak r/4 ii kadar yer kaphyordu. Bir mi-
narenin ve surlarrn kahntrlarr hili mevcuttur.
zo-H6,rezm kanallarr
Biiyiik YezAk kanah (de Goeje'ye gtiresa2 gimdiki Kunya-DeryA mecra-
sr) KAs'tan biraz yukarda nehirden ayrrhyordu. $ehrin alt tarafrnda akan
Biiwe arkr, Gurginc'dan bir giinliik yolda bulunan EnderAst6n ktryiiniin
yanrnda Vezik ile birlegirdi; VezAk kanahndan daha kiiqiik idi. Gur-
536 Mukaddesi, 287 vd.
t37 istahri'ye giire (254)
Niqip0r'un eni ve boyu birer fersahtrr.
53sBu agrklamalara bakrlrrsa Mukaddesi'nin tarifi, istahri taralrndan zikredilmeyen ye-
ni bir binaya iittir. Bu da eski camiin tahrip edildifine dair ibn Havkal'rn verdifi bilgiyi
destekliyor.
53eYani siitunlann alt krsmr ta$tan, iist krsrmlan ise a$agtan yaprlmlgtlr.
50 De Goeje'nin terciimesinde (Das altc Bett des Oxus, roz) "pislikleri ayaklariyle cami-
lere tagrrlar.
54r A. Kuhn tarafindan ($ah Abbas Veli adr altrnda) MatcriaQ d$a stalisl. lurkrst. lvay,
IV, z5r vd.'da tarif edilmiEtir.

542
De Goeje, Das alk Beltc, 7t. Fakat Vezik bir kanal olup onuncu yiizyrlda nehrin
asrl mecrasiyle kangtrnlmamahdrr.
r58 V.V. BARTHOLD
ginc'dan bir galve mesafede (bkz. s. Io3, n. zgr4) nehirde ahgap bir bend
inga edilerek akrntr do$uya gevrildi. Eski zamanlarda gehre su vanrdr.
Bundan anlaqrhyor ki, Siminiler zamanlnda Urun-Dery6'nrn yata$rnda
Kunya Urgeng ile Sarr-Kamrg giilii arasrnda su dolu de$ildi; binaenaleyh
Mes'0di'nin "Ciirciniye Giilii' (SaruKamrg) hakkrndaki bilgisi543 hatahdrr.
Nehrin do$uya do$ru gevrilmiq bir kolu, Feritegin yahut Beritegin
ktiyiine do$ru akryordu. Bu ktiy, Kis'tan beg giinliik5aa yolda, nehrin do-
545
$usunda ve nehirden epeyce uzakhkta (diirt fersahtan fazla) bulunuyor-
du. Feritegin'den Aral giili.i bir gi.inltik yolda kabul edilirdi 546. Mukadd-
desi'ye giire5aT BerAtegin, bozkrrda, da$larrn yakrntnda biiyiik bir ktiydii.
Buradan tag qrkarrhrdr. Cami garllnrn ortasrndaydt; evleri gok iyi kerpiEten
yaprlmrgtr. Asrl yata$rn do$usunda biiyi.ik Kiirder arkt akardr -bagr
Kis'tan beq fersah aga$rdaydr-. ibn Rustehs4tt bu yer hakkrnda giiyle
der: "Nehir orada havuzlar, batakhklar ve gayrrlar meydana getirir" Ark,
diirt yerde diirt kola aynldrktan sonra kollar birlegince biiyiiklii$ii Biivve
ve VezAk arklarr kadar olurdu. Boyu hakkrnda bir gey siiylenemiyorsa da
epeyce uzun oldu$u anlaqrlmaktadrr. Qiinkii Ktirder arkr GurgAnc'rn kar-
qrsrnda bulunan Mizdihkan biilgesinin do$u hududunu tegkil etti$i halde
Kiirder gehri, ileride giirecefimiz gibi Ceyhun'un deltasr iginde idi.
zt-Gurginc
Gurginc'a Araplar Ciirciniye, daha sonra Mogollar ve Tiirkler Ur-
genq derlerdi. Yukanda adr gegen bentten bir galve, nehrin asrl yatafrn-
dan bir fersah mesafeydisae. $ehir Ceyhun'un sol sahilindeki gehirlerin en
iinemlisi sayrldr$r gibi Mukaddesi'ye giire550 giinden gtine genigliyordu.
Diirt kaprsr vardr. Arklann sulan kaprlara kadar geldili halde gehirde yer
olmadr$rndan gehrin igine akrtrlamryorlardr. Adr gegen binalardan birisi
Me'm0n'un saraytdtr; Haccic kaptstna yakrndr. Sarayrn kaptlannrn iggili$i
gok giizel olup biittin Horasan'da egleri yoktu. Me'm0n'un o$lu Ali, ba-
basrnrn saraylnln kargtstnda bir saray yaptrrdr. Kaprsrnrn iiniinde Buhi-
543 Mes'0di, Tnbih,6S.

5{ istahri'de biiyledir (34I). Mukaddesi'de uzakhk fazladrr.
5a5 istahri,34I vd.
sa6 Mukaddesi, 343.
547 Mukaddesi,288.
5a8 lbn Riisteh, gr.
5ae istahri, 342.
5il Mukaddesi, 288 vd.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OzEI,I,ITLSNi r59
ri'daki Rigistin'r taklit ederek bir meydan agtrrdr. Bu meydanda koyunlar

satrhrdr. Bu bilgilerin Gurginc emiri Me'm0n b. Muhammed'e ait olduk-
lan anlaqrhyor. Sonradan g55 yrhndassl Hirezm'in giiney krsmrnr da zap-
tederek HArezmgih iinvanrnr aldr. O zamana kadar bu iinvan, Kis'ta sal-
tanat siiren eski hinedanrn temsilcisine iitti. Me'mun'un o$lu Ali, gg7'de
babasrnrn yerine geEti. Sarayr babasr hayatta iken inga ettirdi$i bilinmekte-
dir. SAminiler devrinde Gurginc, Kis kadar iinem tagrmryorsa da gtinden
giine biiytiyorduss2 Onbirinci ve onikinci yiizyrllar igin her iki gehir hak-
krnda fazla bilgimiz yoktur. Oniigiincii ytizyrlda GurgAnc, kuwetli
HArezmgihlar devletinin baqgehri olarak yeni bir tinem kazandr. Bu devlet
islim ileminin en kuwetli devleti olunca baggehir de, zaptedilen memle-
ketlerden getirilen ganimetlerle zenginlegtirilmiq olmahdlr. r2rg yrh sonlarr
ile lzzo yrh baglannda bu gehirde kalmrg olan Yakuts53, GurgAnc'r
gtirdiifii qehirlerin en genigi ve en zengini kabul eder.
zz
-Mukaddesi' nin verdi$i yollar
Hirezm'deki gehirlerin ve kiiylerin en genig listesi, aralanndaki mesa-
felerde giisterilmig olarak Mukaddesi'de bulunurssa. O, nehrin iki yakasr
igin ayrr itinererler gtisterir.
Heziresp'ten GurgAnc'a giden yoldaki menziller gu sraya giire tertip
edilmigtir:
Heziresp
Zerd0h s5s z berid 556
Kerderin His 557

r berid
Hive z berid
55r Bu tarih hakkrnda aqa$rya bakrnrz.

552
E*i GurgAnc'rn harabeleri arasrnda ayakta kalabilen bir minare, Hirezmgih
Me'm0n b. Me'mtn tarafindan 4or (roro-rr)'de yaprlmrgtrr. Minarenin kaidesindeki demir
levhada bulunan Arapga kitibe N. Katanov taratndan lapishi'de (XIY, 15 vd.) negredildi.
ss3 Yakut, Mu'cmr,Il,
S+, +86.
ss{ Mukaddesi, g43vd.
ss5 Bununla beraber Hirezm gehirlerinin listesinde (Mukaddesi,
386) Zerd0h, nehrin
saS sahilinde giisterilmigtir.
$6 Bir berid Doiu vilAyetlerinde iki fersaha egitti.
ss7 De Goeje (Das
alte Bcu, 84), Kerderin-His'rn Ebu'l-Gizi tarafindan zikredilen
Hive ile HezAresp arasrndaki Gerden-Hist kiiyii oldu$unu tiyin etmektedir (de Goeje'de
yanltghkla 'Hive'nin agafrsrnda"; krg. Ebu'l-GAzi, z4z vd.).
V.V. BARTHOLD
Rahugmisen yahut Erdehugmigens:a I merhale

Deskilran-His t merhale
UzArmend yahut Vezirmend z beiid
R0zund I beiid
N0zvir I merhale
Zemabqer I merhale
Gurginc t merhale
bir itinerer giisterir. Onun verdifi bilgiye giire

istahrisse, daha krsa
KAs'tan Gurginc ancak iig giinliik mesafede olup bir gi.inde Erdehugmi-
sen'e oradan da yine bir giinde NfizvAr'a gidilirdi. istahii, Heziresp'ten
Hive ve Hive'den Kis'rn birer giinliik mesafede oldu[unu hesap ediyorsa
da fersah olarak daha biiyiik bir mesafe giisterir.
HezAresp
KerderAn-His 3 fersah
Hive 5 fersah
SAferdiz 5 fersah
KAs 3 fersah
Mukaddesi'nin itinererinde SAferdiz'in adr geEmiyorsa da MJ. de

Goeje'nin fikrince nehrin sol sahilindeki gehirler arastnda Sedfer adr altrn-
da zikretmigtirs60 Sem'ini ile Yakut'uns6r, Siferdiz'i "Amul'e yaktn,
Hirezm yolu iizerinde" giistermeleri gariptir. Zemahger'in mevkiinin
Zmukgir harabelerinin bulundu$u yerde olmast kesindir. Fakat bu nokta-
dan Hive elli milden fazla, Kunya-Urgeng de takriben seksen mil mesafe-
dedir ki, Mukaddesi'nin verdi$i rakamlara uymaktadrr562. Bununla bera-
ber Hive'den Zmukgir yoluyla Kunya-Urgeng'e olan uzakh$rn tamaml,
Hive ile Gurginc arastnda verdi$i mesaleye oldukEa yaklagrr.
Adr gegen yerlerden bazilan hakkrnda Mukaddesis63 bitaz bilgi ver-
mektedir. Zerdfih, biiyiik ve miistahkem bir kiiy olup rebadr vardr.
Yakut'ta (Mu'ccm, I, rgr; burada Erte-Huqmisen'dir) Gurgic'dan iiq merhale. Ya-

55s
kut, Kds'tan Erte-Hugmisen'e giderken $ewal 616 (ro Arahk rzIg-7 Ocak tezo)'da nehri
gegmigtir, Nehri buz ki.itleleri kaplamrgtr.
sse istahri,34I'
50 Mukaddesi, e87.
56r Yakut, Mu'ccm,lll, rz.
562 ibn Battota'ya g6re (III, 6) Hirezm (Gurginc) ile Zemahger arasr yalmz diirt mil-
den ibaretti.
563 Mukaddesi, zBB vd. d.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZNLLITLSRi 16I
Rirz0nd orta biiyiikli.ikte bir kiiy olmasrna rafmen miistahkemdi ve hen-

de$i bulunuyordu. iqinden yol geqerdi; cami gargrya yakrndr. Halk iizel
bir kayna$rn suyundan iEerdi. Nfizvir, hende$i ve demir kaprlarr olan
kiigi.ik, miistahkem bir kiiydii; gehrin iginden yol gegerdi. iki kaprsr ve her
gece kaldrrrlan bir asma ktipriisii bulunuyordu. Bau kaptstntn yantnda,
biitiin vilayette egine rastlanrlmryan hamamlar vardr. Cami qargrlarrn orta-
srnda olup kiigilk bir krsmr harig iistti kapahydr. Zemahger de o tipte
ktigilk, miistahkem bir kiiy olup, hende$i, demir kapilan, hapishanesi, as-
ma kiipriisii ve giizel bir camii vardr. Sem'ini'nin zamantnda Zemahger,
ktigiik bir gehri andrran biiyiik bir kiiy haline gelmigtis6a. Sem'ini ile Ya-
kut'tas6s, nehrin sol sahilinde Heziresp yakrnrnda SivkAn admda bir kiiy
daha zikredilir. Yakut'a gtire bu kiiy Heziresp ile Hugmisen, yini Erde-
hugmisen arasrnda idis66. Yakut r22o yrhnda SAvkin'da kalmrg olup niifu-
su kalabahk, gargrsr bi.iyiik, giizel bir cami ve minaresi olan bir kiiy diye
anlatrr.
Nehrin sa$ sahiline gelince Mukaddesi, "nehrin daraldr$r yerden" iti-

baren Gurginc kargrsmda, nehrin sahilinden iki fersah mesafede (yani Ho-
ce-ili yakrnrnda) bulunan Mizdihkan'a kadar aqafrdaki itinereri gtisterir567.
Meg nbit r merhale

Sende RibAt r merhale
Bagirkan r merhale
$uritrin r merhale
KAs r merhale
His r merhale
N0zkAt z berid
VAy!in t merhale
Nfibag r merhale
MizdAlrknn ...bozkrr iginden z merhale
5s Sem'ini, S;ejl kelimesinde.

565 Yakut, Mu'ccm,lll, 24.
s66 Bazt kaynaklarda Huqmisen ile Erdehugmisen ayn ayn zikredilmiqtir. bkz. istahri,
299.
56i
istahri, 342. Mizdefknn'rn bir kag defa adr geger, yalnrz Ebu'l-Gizi'de de$il Hi-
ve'nin on dokuzuncu yiizyrldaki tarihinde bile. Mizdi[kin denilen yiiksek ova, Hoceili'nin
batrsrnda bir fersah uzakhkta bulunmaktadrr. Orada qimdi $emun (nebi)'nun mezan giiste-
rilir. Havarilerden Peter oldu$u tayin edilmigtir. Aynr yerde Gavur-kale denilen bir kalenin
harabeleri bulunmaktadrr. Kr$. A. Kuhr5 Matcria$ d$a statist. Turkcst. kray. IV, zI7 ve
Barthold, Oroshznb Turkcstanc, Bg.
F.n
V.V. BARTHOLD
Bu yola ilaveten iki yol daha zikredilir. Birincisi MeE nbittan $u yer-
lere giderdi:
Emir r merhale
Birib-Sir z merhale
Erdehive r merhale
ikinci yol Kis'tan baghyordu; bunun iizerinde gu menziller zikredilir:
GardmAn I merhale
VAylrin z merhale
Erdehive z beiid
N0kbag I merhale
"Nehrin darlagtr[r yerden" qimdiki $urahan altmrg mil kadar uzakhkta

olup Mukaddesi'nin verdi$i diirt merhaleye yaklagrk olarak tekabtil eder.
$urahan'dan eski Kis (gimdiki $ah Abbas Veli kiiyi.i) yirmi mil uzakltkta
idi. Mukaddesi'nin verdi$i Bagirkan kesinlikle Ebu'l-Gazi'nin verdi[i Ba-
kirgan de$ildir. ikincisi Hive ozbekleri'nin yerlegtikleri arazinin kuzey hu-
dudunu tegkil ediyordus6s. $ah Abbas Veli'den Hoce-ili yaklagrk olarak
ro5 mildir. Binaenaleyh yolun ikinci lssmrnda da (bilhassa Kis'tan Viy-
hin'a, Gardmin'dan gegerck giden daha yakrn yol segilirse) Mukadde-
si'nin verdifii mesafeler oldukga do$rudur. Gardmin'rn mevkii qimdiki
Gurlen yakrnrnda kabul ediliyor. istahri'de His'a Derhis adr verildi$i gi-
bis6e yeri Kis'tan iki gi.inltk mesafede giisteriliyor. Ebu'l-Gazi'nin zama-
nrnda nehrin yata$rnrn akrntnt de$igmig oldu$undan sol sahilde bulunu-
yordus7o. Viyhin belki Mangrt'a yakrndr. Erdehive, VAyhin'den bir berid
uzakhkta ve ileride giirece[imiz gibi bir da$rn etefinde Hoca-kul menzil-
hAnesinin yanrndaydr. Meg-nbit'tan Erdehive'ye giden do$ru yolun,
iince Givhire kanahnm sa$ sahilini takip ettikten sonra Kiirdet'in sa$ sa-
56 Ebu'L-G&i, 298, goo, 3or. Bakrrfan-ata gcklinde burada daha iince rastlanrldr[rna
giire evliyadan Hakimlatairrn vatanr, tabii olarak Ebu'l"ri"tin $atrrgan'rntn ayntdtr ve
K. G. Zaleman'rn giiriigtine ra$men (Izuycstila Inp. Ahad" ffaz&' 1898, IX, No. z, ro6) Mu'
kaddesi'nin Bakrrfan\ defildir. Hakim-ata'mn mezan bugiin, gimdiki Kungrad yakrnrnda
giisterilmektedir; krg. Barthold , Omslutie Turlecstana, S vd.
56e lstahri,34I.
5?o De Goeje, Das alle Bcu, N.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl OZELLIKLERi 163
hilini,yini gimdiki ana yata[r takip etti$i agrkga giiriilmektedirsil. Bu me'

safeyi (takriben r 15 mil) beg gtinde katetmek mtimkiindi.i.
$u yerler hakkrnda bilgi verilmigtirsT2. Gardmin'm iki kaprsr olup su

ile dolu bir hendek ile gevrilmigti. Hende$in eni bir ok menzili kadardr.
ViyhAn'da da bir hendek vardr. Kaprsrnrn yanrnda mancrnrklar dururdu.
Erdehive, bozkrm kenanndaydr; dafrn etefiindeki surlannrn yalnrz bir ka-
prsr bulunuyordu. N0klhg (N0kbag) etrafinda dolagan kanal, Ceyhun'dan
ahnmry olup bozkrra do$ru akryordu. MizdAhkan, biiyiik bir gehir olup
genig bir biilgenin merkezindeydi. rz.ooo kalesi (?) vardr; gehir hemen he-
men Gurginc kadar biiyiiktii. ibn Rustehsi3 Herivez (yahut Herviz)
kiiyi.inii Mizdihkan kazasmda tam nehrin sahilinde giisterir. Adr gegen
ktiylerin hepsi miistahkemdi.
Mizdihkan'rn alt tarafindaki mahal igin gu noktalar ve mesafeler
giisterilmigtir:
Mizdilrknn
DersAn z berid
Kiirder r merhale
Cuvikin z berid
Beritegin r merhale
Gtil kryrsr r merhale
Mizdihkan ile Kiirder arastnda aynt uzunlukta bagka bir yol zikredi-
lir:
Verdrig (?) I merhale
Ki.irder r merhale
istahri5Ta. Derhis'tan Kiirder'e bir giin,Kiirder'den Beritegin'in de iki

giinliik mesafecie oldu$unu bildirir. Birinci rakam hig siiphesiz yanhgtrr.
57t Onuncu yiiayllda Kiirder'in eskiden nehrin asll mecra$nl tegkil etmesinin
diigiintilmcsi dikkate gayandrr. krg. Istahri, 3o3. Kiirder (yk. bkz.) gehrini Taberi (II' I5e5)
rro (7e8-7zg) yrhnda bir melikin merkezi olarak zikreder. Binaenaleyh lslfun fcthinden bir
asrr iince nehrin Uzboy'dan gegerek Hazar denizine dtikiildiiiiine ihtimal verilemez: krg.
Barthold, Omslunb Tutlecstana, 8e ve A. Hermann'tn buna kargr olan fikri (Altc GcogrQhi.
des untercn Oxusgcbbts. Berlin, r9r4; bu eserin tarafimdan lQiski'de tenkidi yaprlmrgtrr.
XXII, 375 vd.
572
Mukaddesi, 288.
573 lbn Rusteh, gz.
57a lstahri,34r.
164 V.V. BARTHOLD
Hoce-ili'nden Aral giiliine olan uzakhk, yani Kungrad yoluyla Taldrk hali-
cine olan mesafe (takriben roo mil) beg gtinliik yoldur. E$er nehrin asrl
yata$r o devirde Aybugir'de giile diikiiliiyor idiyse daha ktsa bir mesafe
giisterilecekti. Cofraffacrlar Ceyhun'un deltasr ve kollannrn saysr hakktn-
da bir bilgi vermedikleri igin ayn noktalarrn yerlerini tesbit etmek
miimki.in de$il. Biilgeyi yakrndan tanryanlar, yukarda verilen bilgilere da-
yanarak (bkz. s. r63) belki BerAtegin'in mevkiini tayin edebilirler5T5.
Kiirder hakkrnda bildiklerimiz ancak Nfikfag'dan daha biiyiik ve miistah-
576.
kem oldu$undan ibarettir
Ulkenin en kuzeyindeki yerleqme yeri olan Mezminiye' Beritegin ci-

varrnda olup nehre biraz daha yakrn, fakat yine de diirt fersah mesafedey-
di577. Mukaddesi'de578 isim Mezkeminiye'dir. Mezminiye karqtstnda, neh-
rin sol sahilinde Git yahut Cit kiiyii, arkastnda bozkrr baqlayan bir da$a
yakrndr. Git ile Gurginc arasrndaki uzakhk belirtilmemigtir. Ancak Git'in
KircAg (?)'dan beq fersah uzakhkta oldufu bildirilir5Te. Mukaddesiss0, yeri-
ni bozkrrda, O$uzlar'rn iilkesinin hududunda giisterir. Biiyiik ve miistah-
kem bir kiiy oldu$unu ve genig araziye sahip bulundufunu ilave eder.
MJ. de Goeje58r. Git'in on altrncr yiizyrlda bi.iyiik bir tjnem tagryan Vezir
qehrinin aynrsr oldu$unu ve bu qehrin kaltntrlan, ya Ust-Urt yamacrnda
Qink'in oldukEa yakrnrnda Dev Kesken harabeleri, yahut da Kunya-Ur-
genE'in z4 mil giiney-bitrsrnda $ervan harabeleri oldu[unu zanneder582.
Bununla beraber Cii daha do$uda, Mezminiye'nin karqrsrnda idi. istah-
575 Mesafelere bakrlrrsa Beritegin'in yeri belki Kagkana-tav yiikseklilinde kabul edile-
bilirdi, fakat iginde taglagma olmryan daflann jeolojik yaprsr (Mushketov, Turlustan, l, 697)
tag ocaklannrn varh$rnr miimkiin krlmaz. Kagkana-tav, Kara-tav denilen yiiksek ovamn en
yiiksek krsmrdrr. Kiibe-tav, Peygamber-krz v.d. adrnda bagka tepeler de vardlr: krg. A.
KuJnn, Matcrial dba statist. Tutkcst. Knla,lY, zz4vd.
576Mukaddesi, 288.
577istahri, 3o3, 34I vd.
578 Mukaddesi, 286.
57e istahri,
3oz. Bu isimde bir mevki hig bir yerde zikredilmemigtir.
De Goeje (Das al.
u Bctt. 64), Curgenc yahut Gurgencek (Kiigtik Gurgenc) okunmasrnr teklif ediyor. Bununla
beraber istahri'nin niqin burada ismin farsga geklini kullandrf,rm izah etmek kolay defiildir;
bu gekil ne lstahri'de ve ne de onuncu yiizyrl co$raSacrlannda bulunmuyor'
5m Mukaddesi,289.
s8r De Goeje, Das alk Bett, 63 ad
582
Vcz:ir harabeleri on dokuzuncu yiiryrlda bile meghurdu. O civarda $amAhi kalesi-
nin harabeleri bulunuyordu. Rus haritalannda $imaki geklinde gegmektedir, krg. Barthold'
}roshcnb Turlecstana, roo. Vezir r464'tcn krsa bir zaman 6nce kurulmugttr. arn. sea' 92.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OzeLI.iKLNNi r65
ri'ye giire583 Mezminiye, Gurginc vilayetine dahildi; nehrin sa$ sahilinde

bulunmasrnrn yegane igareti, nehrin yata$tnrn Kilrder'den de[iqtirilerek
Git ve Mezminiye, arasrnda akmasrndan ibaretti. ibn Havkal tarafindan
da tekrar edilen bu bilgiden ancak gu nokta aErfa kavuqmaktadrr: Mezmi-
niye nehrin sa$ sahilindeki di$er gehirler ve kiiylerden daha batrda idi.
Aral giilii sahilinde Ceyhun'un a$antn yakrnrnda Halican vardt. Burada
kiiy olmayrp bir kag bahkgr kuliibesi bulunuyordu. Halicin adr, Ibn Rus-
teh'e .gtiretsa nehrin asrl yata$ de$il, aqa$r tarallanndaki miiteaddid
gtillenmelere Aitti. Burada tutulan bahklar, Hirezm'den btitiin memlekete
ihraE edilirdi. ibn Rusteh'in, nehrin San-Kamrq'a akan kolunu tarif etti$i
kuwetle muhtemeldir; Halicin dedifi yer de bu giikiintiidi.ir. Aybugir de-
fildir. Buna ra$men istahri, Halicin'r Ceyhun'un Aral gtiliine ditkiildiigii
yer olarak ileri siirmektedir5s5. Aral gtiliini.in gevresi, ibn Rusteh'e giire
seksen fersah, istahri'ye giire586 ise yiiz fersah idi. Giiliin batr sahilinde
uzanan yiiksek araziye ibn Rusteh, Siyah K0h, istahri Qakrr O$uz de-
mektedir. Son ismi, belki Qa$rrik yahut Qa$rat kabilesine nisbet etmek
icap eder. Bu kabilenin HArezm gevresinde bulundu$undan Beyhaki bir
kag defa bahsetmektedirssT. Sa$ sahildeki batakh$r iirten srk ormanltkta
yaban domuzlarr bir patika agmrglardr. Ceyhun ile Seyhun'un a$zlart ara-
srndaki uzakhk diirt giinliik yol sayrlrrdr.
Yukanda adr gegen gehirler ile kiiylerden bagka Mukaddesi588, mevki-

lerini tayin etmeden gunlan sayar: Sol sahilde VecAz yahut Ciz; biiyiik ve
miistahkem bir kiiy olup genig bir hende$i ve ktiprilleri vardt. Ana yoldan
uzakta idi; camii gehrin kenannda yer ahyordu. Kilgiik Gurginc5se (?),
bagka bir Cit, Mesisin, Kirdir. Sa[ sahilde Cegir, btiytik ve miistahkem
bir kiiy idi. ibn Rusteh 5m Veragdih kiiyiinii Gurginc'dan dijrt fersah
aqa$rda, Beribid (?)set kiiyiinii de biraz daha aga$rda HAlicin'rn biraz yu-
kansrnda giisterir. Sa$ sahilde Herivez'in alt tarafrnda adr verilmiyen iki
583 istahri, 3o3.

584 ibn Rusteh, 92.
585 istahri, 3o3; Barthold, Oroslwrb Turlestana,S4.
5e istahri,3o4.
587Beyhaki, gI,3g8.
5s Mukaddesi 286 vd.d.
58e
Yakut (Mu'ccm,IV, z6I)'ta asrl Gurginc'dan iig fersah mesafede.
5s ibn Rusteh, gz.
5et Yazmada u;o411
r66 V.V. BARTHOLD
kiiy daha vardrse2. Sem'Ani ile Yakut, iliveten Hirezm'in gu kiiylerini de

belirtirler: r) Bifse3, z) Berkan yahut Birkansea, nehrin sa$ sahilinde Kis
civarrnda, Gurginc'dan iki giinli.ik yolda bulunuyordu. $ehrin biiyi.ik bir
krsmr Sem'ini zamantnda tahrip edilmiq ve tarlalarla kaplanmrg bulunu-
yordu. 3) Bugaydidses, bagka kaynaklarda Ba$dad yahut Bafdadek (kiigiik
Bafdad) Cend ile Harezm arasrnda yer alrr; bu kiiy meghur $eyh Necmed-
din ile kardeginin do$duklarr yerdir; geyhin kardegi bilinen resmi vesikalar
koleksiyonunun yazartdtr (bkz. s. Z+). +) Gavgfincse6, Gurginc'dan yaklagrk
olarak yirmi fersah mesafede bulunur. 5) GazinizseT. BerAgfft (?) biilgesin-
de,6) i$gtnt,7) Cunkan Ahagqa5s, B) Har0rffi, Sivkin civarrnda. g)
R0zin601, ro) Sarakustaffi2, tr) Sibs3, HArezm'in agafr biilgelerinde bir
yer yahut ada. rz) Suburni yahut S0barna@. Yakut'a giire Hirezm'in ni-
hayetinde, Gurginc'dan yirmi fersah mesafede, $ehristan (yini Horasan)
yolu iizerinde bulunuyordu. r3) Tumurtig@5. Yukanda adr gegen vesika-
larda bunlardan bagka NfrhAs ile Sengin-Ahsek kiiyleri de zikrediliro6.
5e2 Bu izahat, San-Kamrg'a akan nehrin sol koluna aittir.

5e3 Sem'ani, .3ul kelimesinde: Yaktt, Mu'ccm,|,475.
5e4 Sem'ani. jufl
kelimesinde: Yakut, Mu'ccm,l,57o.
Yakut, Mu'cem, I, fu8. $ehir, Ceyhun'dan ahnan bir kanal tarafindan sulanmrg ol-
5es
malrdrr. Timur'un 1388 seferinin anlablmasrnda Bafidadek nehri olarak zikrcdilir (/afcr-
ndme, l, g7). Bu kanahn Kiirder yahut Givhire'den mi ahndrlr bildirilmiyor; krg. Bart-
bold, }rcstvnir Turkstana,87. Bu gehrin mevkiini Guldursun-kale harabeleri igaret etmekte-
dir. Petroalexandrovsk'dan Kukqa kuyulanna giden yolun iizerindedir (Masalsky, Turlustan,
74il.
5e6
Yakut, Mu'cmt,III, 825. Arap fonetifiinin kaidelerine ralmen harekeler btiyledir.
5e7 Sem'ini, 6-e,ll kelimesinde.
5e8 Mu'cem,l, z7g.
Yakut,
5s Yakut, Mu'ccm,ll, t33.
m Yakut, Mu'ccm, ll, 4zg.
or Yakut, Mu'cem,l, 83o, el-'UmrAni'den.
s2 Yakut, Mu'cem,III, 8o, el-'Umrini'den.
03 Yakut,
Mu'can,III, zog, el-'Umrini'den
@ Yakut, Mu'ccm, III, 32, r8z. $christin Nesi'mn 3 mil yahut I fersah kuzcyinde,
qimdiki Aglibid yakrmnda idi. Bu bilgiden gu neticeye vanlabilir: On tigiincii yiizyrhn bag-
langcrnda ekili saha onuncu asrrdakinden gok daha gi.ineye uzanmrgtr; Mukaddesi aynr
yolda yalnz bir kiiy zikreder: Erdekiivi. Bu kiiy Gurginc'dan bir merhale iitede bulunu-
yordu; di$er merhaleleri ancak ribitlar tiyin ediyordu.
@5
Yakut, Muccm,l,B7g.
ffi Mctinln,75vd.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl OZELLiKLERi 167
2g-[{drezm'den civartndaki vilayetlere giden

yollar
Hirezm'in tarihi tecridinin, cofirafr durumundan ileri geldifi bilin-
mektedir. Bugiin memleketin her tarafi bozkrlarla gewilmigtir. Ortaga$'da
Amul'den itibaren dar ve kesintisiz bir qerit gibi ekili araziden ibaret bir
saha Amul'u Horasan ve Miveritinnehr'e birlegtirdi$-i istahri'nin verdi$i
haberdenoT grkanlabiline de buna ihtimal verilemez. Her halde yabancr-
lar tarafindan istilisr srrasrnda biiyle bir gerit tehlike arzetmezdi, giinkii su
dtrnda brrakmak kolaydros. Gergekten Hirezm hiikiimdarlan bu tedbire
defalarca bagvurmuglardrr. Berzkrrdan gegen yollara gelince, istahri'ye
giire*, Buhiri'nrn Ferehgeh ktiyiinden Hirezm'e sekiz giinde gttrnek
miimkiindti. Seyahat boyunca meralardan baEka bir geye rastlanmazdr.
Mukaddesi6r0, Buhiri'dan Ceyhun sahilinde bulunan Cigerbend nbatma
giden bir yol daha verir (Cigerbend nbatr muhtemelen aynr adr ta$ryan
kiiyiin kargrsrndaydr):
BuhAri
Ernze 6ll z berid
Tig (nbat) t merhale
$0.0tt t merhale
Kumlar (el-Remil) I merhale
Togan nbau5l2 I merhale
Cigerbend nbatr t merhale
Mukaddesi'nin eserinin yazmalanndan birinde6r3, Gurginc'dan bir

yol daha zikredilir. Bu yoldan Horasan'a dokuz gtinde vanhyordu; sonun-
daki Efrive yahut Ferive nbafi, birbirleriyle irtibatr olan i.ig kaleden ibaret
olup NesA gehrinden diirt merhale uzakhktaydt6ra. Sem'ini'ye giire6r5, bu
d7 istahri,338.
ot Barthold, Onslnic Turlustana, 79.
@ istahri,338.
6to Mukaddesi,
343.
6rr De Goeje, bu kiiyiin Emdize'nin aynr oldu$unu kabul eder (bkz. yukanda s. rz5).
612 unehrin darlagtr$r yer" kelimeleri, Togan ribitr ile Cigerbend arasrna
Bir
niishasrnda
konulmugsa da buna pek ihtimal verilmez. Aga$da verilen itinererde "nehrin darlagtrfr yer"
Cigerbend ile Sedver arasrnda giiriilmektedir.
613 Mukaddcsi,3&,n.o.
6ra Mukaddesi, 32o, kr$. istahri, 273.
615
Sem'ini, csllfl 146..inde; kr!. Yakut, Mu'ccm,III,866.
r68 V.V. BARTHOLD
rrbatr Abdullah b. Tihir (tilm. 844) yaptrrmrgtrr. Bu yolun bir ktsmtntn

Ceyhun'un eski mecrasrnr (Uzboy) takip etti$i giiriilmektedir. Bu yolda bi-
rer giinliik uzakhkta olan gu menziller zikredilir:
ErdekuvA
Bihin rrbatr
Mehdi rrbatr
Miyin-gdh rrbatt
El-HAkim kuyusu
Eb0 Sehl rrbatr
Dir$ac nbatr
Ca'fer rrbatt
Hamdullah Kazvini ile Kdtib Qelebi, Mew'den Gurginc'a giden yol

igin gu itinereri giisterirler616.
Sukri yahut Sefeii 5 fersah

Abadan-kenc s fersah
SfrrAn nbatr B fersah
Bir0n kuyusu B fersah617
N0gikir yahut N0gAkird rrbatr 7 fersah618
SengAbid 7 fersah
Tdhiiiye6te 6 fersah
Bud rrbatr 620 ro fersah
Dargin ro fersah
62r
Cigerbend 7 fersah
Dehin-i gir rrbau622 5 fersah
Sed0r yahut Sedver 4 fersah
6t6 Niahcti'l-kul6b, ny. Le Strange, I7g vd.; terciime, r7z; de Goeje, Das altc Bcu,
rr z; Zhukovsky, Razaalinr, 58 vd. d., 8r.
6t7 Nizhcti'l-kulib'un baslt metninde giiyledir (belki daha doiru olarak): Toprak kuyu-
su (Qih-r hik, terciimede Dry Well) 5 fersah, $dgi kuyusu 7 fersah, Hdr0n kuyusu 7 fer-
sah.
618 Bu merhalede, zooo adtm mesafede hareket halinde kumlar vardr.
6re Basrh metinde Tahif-ribat.
6m Basrlt metinde B0dine.
62t Bastlt metinde Cigerbend, Dergin'dan iincedir- Mesafeler, B0dine ribAtrndan Ci-
gerbend'e 9 fenah ve oradan Dergin'a 5 fenah olarak giisterilmigtir.
622 Burada nehir darahyor.
MAVERAUNNEHR'IN COCRAFI OZELLIKLERI r69
HezAresp ro fersah
Dih-i Ezrak (yAni "Mavi kiiy") ro fersah623
Erdehuqmisen J fersah
EnderAstin 6 fersah
Nfizvir z fersah
GurgAnc 6 fersah
24- Seyhun (Sir-Derya) H avzast
Seyhun havzasrnr giizden geqirelim. Araplar'rn Sih0n yahut Sey-
hun624 dedikleri bu nehrin kavnaklarr olarak Ortaga$ co$rafyacrlan Kara-
Deryi'yr giistermiglerdi. $imdi bile halkrn go$u, bunu Seyhun'un esas
kayna$r kabul etmektedir62s. Nehrin daha biiyiik olan kayna$r Narin, o
zaman Haylim adrnr tagrrdr. Fergana'nrn bu iki nehir arasrndaki krsmr,
MiyAn-rudAn biilgesini tegkil ediyordu626. Bu btilgenin gimdiki tiirkge adr,
(iki su arasr) bunun tam kargrhfrdrr. Oradaki Tiirk arazisinin srnrn iize-
rinde Ozgend'den bagka Biskend ve Selit qehirleriyle62T Heft-dih (yani Ye-
di kiryler) kazasr bulunuyordu; ancak onuncu yiizyrlda Miisliimanlar tara-
findan fethedildi. Bu mevkilerin yakrnrnda Tiirkler'in memleketine gegilen
gegit vardr. Tam Uzgend yolunda olmamakla birlikte fazla uzak de[ildi.
Bu muhtemelen Kugart geEididir. Biilgenin merkezi Haylim (Mukadde-
si'de628 Hayrlim) idi. Aynr adr tagryan nehir tizerinde oldu$u anlagrhyor.
Bu mahallerin yerleri hakkrnda co$raffacrlarda gu bilgileri buluyoruz62e.
O zaman Fergana'nrn merkezi olup Namangan'rn giiney-batrsrnda on mil
uzakhkta Kasan-sayr ile Seyhun'un kavga$r yakrnrnda bulunan Ahsikes'ten
(Miyin-rudAn'rn ilk kiiyii olan) $ikit dokuz fersah, Selit, beg merhale me-
safede kabul edilirdi. Haylim'dan Selit yedi fersah uzakhkta bulunuyor-
du. Ahsikes'in yedi fersah kuzey-batrsrnda,Fergana ile ilak (yini Angren
vadisi) arasrndaki hudut iizerinde Vankes gehri vardr. Vinkes'ten Haylim
iig fersah mesafede idi. Son rakam hig qtiphesiz yanhgtrr ve yahut iiteki
623 Basrh metinde 9 fersah.
624
Nehrin eski isimleri hakkrnda bkz. Marquart, Db Chronologb,5 ve Barthold, Oros-
lvnb Turkcstana, r3o. Grekler'in Yaxartes dedikleri eski ad, Qinliler'in Yo-gu (Chavannes,
Doc'ummts, I4o) ve Tumansky yazmasnn (vr, za^) .i -= kelimelerinde devam ettirilmigtir.
Ibn Hurdadbih'in eksik metninde belki aynr kelimeyi okumak icap eder, r78.
62s
Kostenko, Turlustanskii Krai,l, 4o.
626 istahri, 334; ibn Havkal, 396.
627 ibn Havkal'a gcire (395) Biskend ile Selit, aynkazalar tegkil etmekte idiler.
628
Mukaddesi, e7z.
62e
istahri, 346 vd. d.
r70 V.V. BARTHOLD
VAnkes'e aittir. Mukaddesi'ye giire Haylim biiyiik bir gehir olup giizel bir
camii vardr. istahri'ye giire Siminiler'den ismail'in bi.iyiik kardegi Ebu'l-
Hasan Nasr, bu gehirde do$mugtur. $ikit biiyiik bir kiiydii. Qargrlar ara-
srnda camii vardr. Frndrgr meghur olup bizin bin tanesi bir dirheme ah-
630.
nabilirdi
Tiirk srnrlanndaki qehirlerin en ijnemlileri Og ve Ozgend63t olup Og,

biiyiikliik itibariyle Fergana'nrn iigtincii gehri sayrhrdr. $ehristan, kale ve
rebaddan meydana geliyordu. Saray ile hapishane kale iginde bulunuyor-
lardr. $ehrin iig kaprsr vardr: t) Da$ kaprsr, z) Nehir kaps, 3) Mu[kede
kaprsr (yini Ateghine kaprsr). Cami gargrlann arastnda idi. $ehrin civann-
da biiyiik bir nbat vardt. Her taraftan giziler bu gehre gelirlerdi. Muhte-
melen bu nbat, ete$inde gehrin kuruldu[u dafrn tepesindeki karakolun
aynrdrr632, Bibi.ir, sonradan burada kendisine bir ev yaptrrmrgttr633.
Og'un z/3 biiyi.ikliiptinde ohn Ozgend63a de, gehristan, kale ve re-

baddan meydana geliyordu. Kale gehristana dahil oldu$undan Mukadde-
si'ye giire Uzgend, bu sebeple Fergana'nrn biiti.in di$er gehirlerinden ayn-
hyordu. $ehrin diirt kaprsr bulunmaktaydr. Her tarafta yeterli miktarda su
temin edilmiEti. $ehrin kaprsr iiniinden akan nehrin (Kara-Deryi) kdpriisti
olmadr$rndan su iginden gegilirdi. Ozgend, Tiirkler ile yaprlan ticaretin
merkezi idi. Buradan Yasr gegidi ve Atbag'tan gegen bir yoldan Yedisu'ya
gidildi$i bilinmektedir63s. Asil Uzgend gehri, dokuzuncu yi.izyrlda "Dihkan
Q0r-tegin"e iitti. Tiirk beglerinden oldu$u anlagrlmaktadrr. Ozgend ile ge-
git arasmdaki bir mahalle de "Dihkan Q0r-tegin" adrnr tagryordu636. N.F.
6r Mukaddesi, e7r.
63r istahf, ibn Havkal, Mukaddesi, z7l.
333; 3gr4;
612
ibn, Havkalln metninden tcpede bir Tiirk karakolu oldu[u ve halkrn gazA igin
yaptrklan hazrrhklann oradan giizetlendili anlaylabilir, fakat gehir ile etrafina hikim olan
bir da$rn Siminiler devrinde TiirklcCin elinde brrakrlmtE olmasr da pcl diigiiniilemcz.
5) da[a ofl.,a Cemal Kargi'de (Mclinlcr, r48) ise i'llra
633 Babirndmc'de (z b. terciime,
denilmektcdir. Adr gegen dalda ve crvanndaki Hanef da$rnda evliya mezarlan vardl; bazr
rivayetlere giire Siileyman'n veziri Asafm mezan orada idi. Bugiin Siileyman'rn kendi me
zan olank bilinmekte ve daia "taht-r Siileyman" denilmektedir. Kr9. .$anartznt Vilircti rch-
beri lV, Krsrm IV, 53. O9 h"klrrndaki "Risale" L. Zimin tarafindan terciime edilerek kendi
giiriiglerine gtire notlar ilive etmigtir (Pzt Turk. lctt$., XVII, 3 vd.).
6Y Y0zgend geklinde de y-azrlr.
635
Bkz. Barthold, Otctut, 4r vd. d.
u'u lbn. Hurdadbih, ze; Kudime, r5g; de Goeje'nin terci.imesinde kiigiik bir atlama
""r.
MAVERAUNNEHR'IN coCRAFl OZELLIKLER| r7r
Petrovsky'ye giire637, Ozgend'den Eski Atbag'a giden yol iizerinde, Yasr

geqidi gerisinde, Uraz-Hin geEidinde aynr adr tagryan bugiin bir yer var-
drr. tJzgend'in en miirelfeh ve mamur oldu$u devir, Karahinhlar'rn ilk
dewine rastlamaktadrr. O zaman MAverAiinnehr'in baqgehri idi. Burada
bulunan Abideler638, o devre Ait olmayrp on ikinci yiizyrhn sonuna iittir-
ler. Bu srralar yalruz Fergana'ntn merkezi durumundaydr. Kara-Hitiylar
ile ilk Qafatay hinlan zamantnda devlet hazinesi Uzgend'de saklantyor-
du63e. Og ile Ozgend arasr yedi fersah idi6o. Uzgend yakrnrnda bagka ge-
hirler olmadrfr halde Og'tan iki fersah uzakhkta Medve gehri (gimdiki Ma-
di kiiyii) vardr6at.
Hocend'den Og'a giden ve Fergana'nrn giiney krsmtndan gegerek altr
giinliik bir mesafe kateden anayol6a2, birer giinliik uzakhkta bulunan
Kend, S0h, RigtAn, Zenderdmg ve KubA gehirlerinden gegerdi. En uzun
mesafe Kubi ile Ug arasrndaydr. Kend gehri sonralan Kend-i BAdim (Ba-
dem gehri) adryla antlrdr. $imdiki Kan-r Badam gehridir. Siminiler dev-
rinde Fergana'ya dahil olmayrp Hocend vilAyetine ba$h idi6a3. Hocend ile
Kan-r Badam arastndaki uzakhk krrk mil kadar olup bir gi.inliik yol igin
oldukga fazladrr. $ehir, muhtemelen bugiinkii kiiyden daha batrda idi.
Hatta Bibiir'a giire Hocend ile Kend-i Bidim arasrndaki uzakhk beg altr
a$agtan (fersah) ibaretti. Mukaddesi'ye giire6aa, Kend'de gargrlarrn ortasrn-
da bir nehir (yahut kanal) alayordu. Sfih ile RigtAn Fergana'ntn Yukan
Nesyi biilgesine dahildirler. S0h64s, da$lann yakrnrnda bulunuyordu. Ay-
nr adr ta$ryan nehrin sahilinde oldu$u agrktrr. Muhtemelen bugiinkii San-
kurgan kiiyiiniin batrsnda idi. Etrafinda 6o kadar kiiy bulunuyordu6ft.
Adrnr bugiine kadar devam ettiren RigtAn, iki kaprh biiyiik bir kiiydii. Ka-
ot' V[I'
Zopitk, 357.
63t Scmcrkant VilQcti rehbcri, IV, krsrm lY,5g; hot. Turk. ka<h., 16 Ekim IB97' ilive
r.
63e Scmityqc Ellcitibt, 1898, krstm II, to9, Iz9.
m lbnii'l-Fakih,3zB.
sr lstahri, 347; lbn Havkal, 3916.
s2 lstahri,335.
n3 lstahri,333.
il Mukaddesi, l7z.
n5 Fergana'nrn gi.iney krsmrndaki gehirler hakkrnda bkz. ibn Havkal, 395 vd.; Mukad'
desi, z7e.
ffi Soh nehri kenannda, San-kurgan'rn zo mil batrsrnda Mug-tepe yahut Mug-kurgan
denilen eski bir gehrin harabeleri bulundu. A. Petrov ve L. Zimin tarafindan hol Tutk'
ku<h'da (XIX, Ig vd.) bu harabeler haklonda bilgi vcrilmigtir.
t72 V.V. BARTHOLD
pllardan birisi Earqrlarrn civannda, camiin yantnda, iiteki ise meydanrn ya-
krnrnda idi. Aynr biilgede H0kand ile VAnkes qehirlerinin adr geEer.
H0kand, S0h'tan oldukga uzakta, Seyhun'dan be$ fersah mesafede
(bugtinki.i Hokand'rn yerinde oldu$u anlagrhyor), Vinkes ise HAylam'dan
(?) iiq fersah ve Seyhun'dan bir fersah mesafede bulunuyorlardt6aT. Mu-
kaddesi'nin rivayetine giire Vinkes, RiqtAn kadar btiyiiktii'
Aga$r Nesyd biilgesinde bir Eok gehirler bulunmaktadrr. Orada Zen-
derimq'tan bagka MarginAn, Bereng, Ugtikan ve AndiikAn'tn adt geEmek-
tedir. Mukaddesi, ilk iiEtinden kiiEiik gehirler (yahut kiiyler) olarak bahse-
der. Uqtikan'tn camii garqtlann arastnda, Bereng'in camii gehir drqrnda Se-
merkant tarafrnda ve Margindn camii de gargrlardan uzakta idi. Bu son
gehrin kaprsr iiniinden bir nehir akryordu. MarginAn (Margelan) ile
Andi.ikin (Andican)'rn mevkileri bilinmektedir: Ugtikdn, KubA'dan Ahsi-
kes'e giden yol iizerinde birincisinden iig fersah ve Seyhun sahilinden yedi
fersah uzakhkta bulunuyordu6as. Bereng'in' mevkii hakkrnda bir bilgimiz
yoktur. Marginin ile ZenderAmg arasrndaki mesafe gtisterilmedi$inden so-
nuncusunun mevkiini kesinlikle tayin edemiyoruz. Karahinhlar devrinden
itibaren MarginAn'm biilgenin en miihim qehri oldu$u anlagrlmaktadrr.
Sem'ini6ae, "Fergana'ntn en tanlnml$ gehirlerinden" diye bahseder, hatta
MarginAn'rn mahallelerinde Gandib'r zikreder650. Bibi.ir, MarginAn'tn Fer-
gana'nrn sekiz iinemli gehri arastnda zikreder. Rigtin dahi o zaman Mar-
ginin'a ba$h bir kiiydii. Sem'ini'nin, Fergana'ntn kiiyleri arastnda zikret-
ti$i Limiq'e65r Cemil Karqi, ilAmig adrnr vermektedir6s2. Andican civannda
bulunuyordu. Cuveyni'ye giire Hirezmgah Muhammed ile Kara-HitAylar
arasrndaki sauag ildmig sahrasrnda (bozkrr) olmugtur. Aynr tarihgi eserinin
baqka bir yerinde savagrn (Talas) yakrnrnda oldu$unu kaydetmektedir653.
Bundan, ilamig'in, Andincan kazastntn kuzey krsmrnda oldu$u neticesine
varabiliriz. Kubi gehri (qimdiki Kuva kiiyii), iEinde baqka gehirler olmtyan
bir biilgenin merkezi idi. Fergana'nrn ikinci gehri sayrlrrdr; hatta sulann
bollufu ve bahgelerinin Eoklu$u sebebiyle Ahsikes'i gegerdi. Mukaddesi'ye
giire bi.iyiikliik ve servet itibariyle Ahsikes'ten daha ilerde idi. $ehir hak-
d7 istahri,335,347.
6a8 istahri,347.
6ae
Sem'Ani, j\o;1ykelimesinde; Yakut, Mu'ccm,IV' 5oo'
650 Sem'Ani, r.1l-ral1 kelimesinde; krq. Yaktt, Mu'cem, III' 8n'
6sr Sefiani, kelimesinde; krg. Yakut, Mu'ccm' IV' 343.
.r.:,>1.11
652 Mctinhr, t4g.
653 Kr!. Barthold. Otchct. t7; Cuveyni, 11,77 ve9t.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl OZELLIKLERI r73
krnda Mukaddesi, ancak ortada bir meydan bulundu$u ve camiin garqrlar

arasrnda oldu$u geklinde krsa bilgi verir. ibn Havkal'a giire ise6sa gehir'
kale, gehristan ve rebaddan meydana geliyordu. Cami, harap bir vaziyette
olan kalede bulunuyordu65s. Qargrlar, saray ve hapishane rebadda yer
alryordu, qehir aynr adr tagryan bir derenin kenanndaydt; dere o zaman
Seyhun'a ulagryordu. Bugiin Aravan, Abqura ve isfayram denilen iiE
kiiEiik dereden hangisinin, bugiinkii ve hattd Babiir zamantndaki gibi kiiy
defil de daha ijnceki devirde bir gehir oldufu zaman Kubi'yr suladr$r pek
belli de$ildi.utu. u$ ile Kuba'nrn arasr yedi fersah6sT (oldukga mi.ibalagah
baqka bir rakama giire on fersah)idi658. Bu saha iginde urest biilgesi ve
gehrinin bulundu$u anlagrhyor (bu isim Ptolemaios'a g6re6se, Seyhun'un
Erkrg biilgesinde oturan Aristeis kabilesinin ismine nisbet edilebilir).
Sey-
hun'un kollarrndan Urest nehrinin, Ug nehri ile (Ak-bura) aynr oldu$u
anlagrlmaktadrr. Tumansky yazmasrna giire "Og ile Urest arasrnda" akr-
yordu. Og'un do$usunda MedvA'dan bagka Hurgib gehri vardr660 ibn
Havkal tarafindan66r Seyhun'un kollanndan oldu$u belirtilen aynr adt ta-
qryan derenin sahilinde bulunuyordu. Bugiin Kara-DeryA',nrn soldaki kol-
larrndan yalnrz bir tanesi, Kurgab (Hurgib)'rn nehre ulaqtr$r bilinmektedir.
Difer kollanntn hepsi $ehrihin denilen bi.iyiik kanala diikiiliiyorlardr. On
dokuzuncu yiizyrlda Kara-DeryA ile Narin'den ahnmrg olan difer biiyi.ik
kanallar gibi ne onuncu yiizyrlda ve ne de Bibiir zamanlnda heniiz mev-
cut degildi.
6sa
ibn Havkal,394.
Fergana'da bunun bagka bir benzeri olmadrgr anlaqrhyor. Bu durum, Buhdrd ile
65s
Semerkant'ta oldufu gibi Kuba'da da kalenin daha iince Arap birliklerinin iggalinde oldu-
guna igaret etmektedir.
6s6
Bdhiir-n6me, vr. r6b, terciime 3o vd.; burada isim yanhghkla KabA olarak yazrlmrg-
trr. $ehrin onuncu yiizyrldan sonra neden iinemini kaybettifiini bilmiyoruz. Kubah 'beg bi-
raderler' ile Gazneli Mahmud'a karg harpleri hakkrndaki Devletqih'rn verdi$i bilgi (I74
vd.; dolayrsryle Nisrreddin T0si'nin adr geqer) tarihi bir gergek olarak kolayca kabul edile-
mez, giinkil Mahmfid hig bir zaman Fergana'ya girmemigtir. Krq. Barthold, Oroslunb Tut-
kcstana, r3z. BAbi.ir zamamnda Kubi'da 'durgun, batakhk hilinde bir su vardr ve ancak
kiipriiden gegilebilirdi.'
657
Kudime, r59.
658 ibn Hurdadbih, zz.
65eTamaschek, SogMiana, 48.
6d Bu gehir Tumansky yazmastnda geger.
66r ibn Havkal, 3ge.
t74 V.V. BARTHOLD
25-Fergana
Fergana, ancak dokuzuncu yiizyrlda Miisliimanlar tarafindan kesin
olarak fethedildi$i halde Ortaga$'da bile islim ziyaretgihlan Andican ci-
vannda giisteriliyordu. Fergana'da Eyy0b peygamberin mezan (bugi.inki.i
Celilibid662 kiiyiiniin bir buguk mil uza$rndaki Hz. Eyy0b kaphcalan)
Mukaddesi tarafindan bile bilinmekteydi663. Cemil Karqi6n, ispid-
bulin'da Ashib ve Tibiinden 27oo gehidin mezarlanndan bahseder. Hali-
fe Osman tarafindan Muhammed b. Cerir'in kumandasr altrnda giinderil-
migler ve hepsi gazdda gehit diigmiigler. Bu yer, aynr isim altrnda hilA
vardrr ($gerbina-Kramarenko, yanhghkla Sefid-bi.ilend yazmrg). Kasansay
vadisindedir; N.N. $gerbina-Kramarenko'nun665 oranrn yerlilerinden igitti-
$i rivayet, Cemil Karqi'deki rivayete oldukga benzemektedir. Cemil Kargi,
imim Hiiseyn'in torunu ve imAm Muhammed Bilar'rn kardeEi olup rr3
(73t) yrhnda iilen Abdullah'rn mezannr da Hokand'da giistermektedir. Ni-
hayet Miveriiinnehr lhtihi olup g6 (ZrS) yrhnda iildiiriilen Kuteybe b.
Miislim'in mezan da ziyaret edilir. Kuteybe'nin kabri, Nargahi'de6 (Rr-
bat-r Serheng mahallinde, KAh kiiyiinde) ve Cemil Karqi'de667 zikredilir.
Bugiin bile Andican biilgesinin Celil-Kuduk nahiyesinde yerliler "imam
68.
$eyh Kuteybe"nin mezannr giisterirler
Anayolun giineyinde isfere (ispara), AvAl ve Nakid6e denilen da$rk
biilgeler vardr. O devirde isfere adr, henilz hig bir gehre verilmemigti (an-
cak Bibiir'da zikredilir). isfere biilgesindeki gehirler Tamihug ve Bimka-
hug idi. Bimkihug, S0h'tan beg fersah, TAmihug da BimkAhuq'tan bir
mil (ingiliz milinden biraz fazladrr) uzakhktaydr6T0. Bu iki gehir, muhte-
melen gimdiki isfara kiiyiiniin biraz kuzeyinde bulunuyorlardr. isfere
btilgesi, krsmen ovada ve losmen da$da yer ahyordu. ibn Havkal, bu ha-
valideki rengArenk da$lara bilhassa dikkat eder67r. Aynr yerde lstahri6T2 ve
662
$gerbrna-Kramarenko'nun makalesinde (Scme*ant Vilfuai Rchicri IV, krsrm IV, 5z)
Callabad.
63 Mukaddesi,46.
e Metinbr, t48.
6s Saneilunt Vilaycti Rchbcri, IV, krsrm IV, krg. V. Masalsky. Turlcestan, 7oz.
5r;
ffi Nargahi,57.
67 Cemil frrsi
e{ olarak vermektedir.
66 hot. Tu* ka<h.,III, r8g3'e kadar bu nahiye Og kazasrna dahildi'
4.
6e Mukaddesi'de (z6z) NevkAd.
670 tstahri, 347; burada Fergana'nrn baqka gehirleri arasrndaki uzakhklar giisterilmigtir.
67r ibn Havkal, 3g7; kry. Mushketov, Turkcstan,l,5og.
672 istahri,334.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl OzolliKl eni t75
ibn Havkal'a gtire kiimir madenleri, yini "odun gibi yanan siyah taglar-
dan meydana gelen da$lar vardr; bu taglar yakacak olarak kullanrrryor ve
ktillerinden gamagrlan beyazlatmak igin faydalanryordu. U9 egek yiikti
(vrkr) kiimtiriin fiyatr bir dirhem idi. Bir egek yiiktiniin agrrhfr gofunlukla
Boao kilo kadardr. Daha kiigiik bir iilqii kullanrlsaydr bile (55 kilo) kiimiir
fiyatr yine ucuz sayrlrrdr 673.
Avil gehri, aynr addaki biilgenin merkezi olup Sfih'tan on fersah

uzakhkta Ocne (yahut Ocene?) yolu iizerindeydi. Bu son yer hakkrnda hig
bir gey bilmiyoruz6Ta. Avil kiiyii, Margelan'rn giineyinde hila mevcuttur.
Nekad adr verilen da$hk arazide yalnrz bir gehir bulunuyordu: Miskin6Ts;
Nekid (belki Miskan), Kubi'dan do[u ytiniinde yedi fersah mesafedeydi.
Nekid, muhtemelen Qile ve Krrgrz-ata derelerinin suladrklan yerdir.
Fergana'nrn kuzey krsmma gegince ilk iince vilayetin merkezi olan
Atrsikes'te durmahyrz. Seyhun'un sa$ sahilinde bulunan bu gehir ibn
Havkal ile Mukaddesi'ye676 giire kale, gehristan ve rebaddan meydana gel-
mektedir. Kaleyi ibn Havkal gehristan iginde, Mukaddesi ise, rebad iqinde
giisterir. Saray ile hapishane kale iginde, cami gehristanda ve kalenin ya-
nrnda (Semerkant ve BuhirA'dAki gibi), musalli, Seyhun sahilinde, grgrlar
gehristan ile rebad iginde olup gehristandakiler geniglikleri sebebiyle dikka-
ti qekiyorlardr. $ehristanrn beg kaprsr bulunuyordu. Diirdiintin isimlerini
biliyoruz: Merdkiigin kaprsr (BuhirA'daki gibi), Kisin kaprsr, Cuma Camii
kaprsr, Rihine (?) kaprsr. $ehristanr sulayan geEitli kanallar, duvarlan tu$la
ve kiregle iiri.ilmiig gi.izel depolara diikiiliirlerdi. Binalar kerpigten yaprlmrg-
tr. Baghca binalar gehristanda idi. ibn Havkal'a giire Eehrin uzunlu$u iig
fersahtan fazlaydr (bu iilgii muhtemelen gehrin, nehir sahili boyunca uzan-
dr$r sahaya iittir ve yahut gehrin gevresi bu kadardr). Mukaddesi'ye gtire
Ahsikes, Filistin'deki meghur Remle gehrinin bir buguk misliydi. Remle
673
IGT. Kostenko, Tutlustanshii Krar. III, r73 vd. d.
67a
De Goeje, lstahri negrinde Q4il, ozcend, yani ozgend okunmasrm tekrif etmekte-
dir.
675 ibn Havkal,3g6.
676
ibn, Havkal, 3g3 vd.; Mukaddesi, z7r. Ahsikes harabelerinin gimdiki durumlan
hakkrnda bba. Srcdncaz. Vlcstnik., Haziran rfor6, 3o vd. ve Barthold, Ahsikes md. L,{.,. bu_
rada eski kalenin (iski-Ahsi) harabeleri tarif edildi: Batrdan do$uya rooo adrm, kuzeyden
giineye 6oo adrm, scyhun seviyesinden r5o ayak y0kseklikte. A.s. Beveridge tarafindan
terciime edilen Bibiirnime'nin ekinde "Eski Ahsi'nin ortadan kalkmasrndan, agrklamayr
gerektircn bir durum olarak bahsedilir, fakat gergekte ortadan kalkmrg de$ldir. Ahsikes'i
Qinli T'ang-gu, Si-kien adr alnnda zikreder, krg. Chavann es, Doatmcnts, l4g.
q6 V.V. BARTHOLD
hakkrnda elde etti$imiz bilgiye giire677., eni bir mil ve boyu da biraz fazla
idi. Ba$geler gehrin civarrnda iki fersah daha uzaruyordu. Nehrin kargr sa-
hilinde gayrlar, meralar ve bunlann gerisinde de bir giinliik mesafeye ka-
dar kumlar yer ahyordu.
Ahsikes, Fergana'nrn giiney krsmrna bir kag yol ile baglanmrgtr. Ho-
kand,dan Ahsikes'e giden do$ru yol bozkrr ile kumluk saha iEinden gegi-
yordu (yedi fersah). Bu yoldan "Ahsikes kaprstna" vanldrktan sonra nehrin
L^.q, tu.ufrna geqilirdi. Bundan, Ahsikes'in rebadrnrn bir krsmmrn Sey-
hun'un giiney sahilinde oldu$u neticesine vanlabilir. Hokand'dan Bib'a
(qimdiki Pap beg fersah), oradan da Ahsikes'e678 (diirt fersah) gitmek
Uqtikan'a kadar iiE,
-ti-t ti.raU. Kubi ile Ahsikes arasr on fersah olup Hocend'den Ahsikes'e gi-
oradan seyhun sahiline kadar yedi fersah vardr.
den yol hakkrnda co$ra$acrlarda 9u itinereri bulmaktayrz6Te'
Hocend
Simgir 5 fersah (r merhale)
HAcistin 4 fersah (z berid)
Turmul<in 7 fersah (r merhale)
Bab 3 fersah (r/z merhale)
Ahsikes 4 fersah (z berid)
Hili adrnr devam ettiren Simgir, ovada bulunan biiytik bir kiiydi.i'
HAcistin, ilik daflanna ulaqan daf silsilesine yakrn miistahkem bir mevki
idi. Etraftaki biiyiik tuz madenlerindeki tuz iiretimi $i9, Hocend ve di$er
vilayetlerin ihtiyaglanna cevap veriyordu. Kaya tuzunun, hilA SimgAr ya-
krnrndaki madenlerden grkanldr$r bilinmektedir. Turmukin ile biiytik ve
zengin bir qehir olan BAb, Seyhun nehri sahilinde idiler. Dokuzuncu
yiizyrlda yolcular, Hicistin ve Bib arasmdaki mesafeyi go$unlukla bir
giinde alarak Tiirkler'in korkusundan Turmukan'da konaklamaktan geki-
nirlerdi.
Ahsikes'in beq fersah kuzeyinde680 aynt adt ta$lyan nehrin kenannda
Kisin gehri bulunuyordu. Ki.igiik gehir hili eski gehrin harabeleriyle bir-
likte mevcuttur6sr. Sekizinci yiizyrhn sonu ile dokuzuncu yiizyrhn baqrnda
677 Mukaddesi, 165.
678istahri,335 vd.
67eMukaddesi,34r; Kudime' 2I' I59'
6e istahri,346.
6st Semnkant Vililyai Rehbcri, IV, krsrm IV, 49. A. Brianov'un Prot. Turk. ktuzh'da daha
genig bahsi var. IV, r4z vd. Mug kalesi iig kiiEiik kareden meydana gelmig olup bunlann
MAVERAUNNEHR,iN coCRAFI OZELLiKLER| ,77
KAsin, Fergana meliklerinin baggehri idi682. Binaenaleyh harabelerin ve

bilhassa eski Mug kalesinin aragtrnlmasr gok faydah olurdu.
Nihayet Fergana'nrn kuzey krsmmda Necm ve Kervin biilgeleri ile
aynr adlardaki gehirler ve Cidgil btilgesiyle Erdlinkes gehri zikredilmektedir.
KAsin'dan Necm kuzey-do$u yiini.inde bir giinliik yolda, Kervin da diirt
fersah mesafedeydi. Ahsikes'ten Kervin biilgesinin srnrn yedi fersah, Ker-
vin gehri ise dokuz fersah mesafedeydi 683. Muhtemelen Necm, bugiinkii
Nanay mevkiini, Kervin biilgesi de gimdiki Qust biilgesinin kuzey krsmrnr
iggal ediyordu. Cidgil, Perek deresinin yini Qirqik'in kaynaklanndan biri
olarak zikredilir6sa. cidgil biilgesinin o zaman Fergana iginde kabul edilen
Qotkal vadisine tekabi.il etti$i agrktrr. Erdlinkes ismi, ileride giirece$imiz
gibi, Perek ve ilak dereleri, yini QirEik ile Angren arasrndaki gehirlerden
birinin adrydr685. Kisin ile Fergana'daki Erdlinkes'in arasr bir giinliik
yolutu,yini iki menzil idi687.
Mukaddesi686, Fergana'da camii olan krrk qehir ve ktiy sayar. $ehirleri
sayarken otuz bir isim zikreder ve baggehir harig bunlan iig gruba ayrnr:
Miyin-rudAn biilgesi (NasrAbid, MinAre, Renced, $ikit, ZirkAn, Hayrlim,
Begbegin, Ugtikan, Zenderimg (yahut ZenderAmig), Ozgend); Nesyd
btilgesi (Oq, Kubi, Bereng, Marginin, Rigtin, Vinkes, Kend); Vigiz
biilgesi (B0kend, Kisin, Bib, Qirek, A$tutn, Tiibkir, Avil, Dicerkerd,
Nevkad-Miskin, Bigin, TishAn (?) um, Cidgil, $ivdnn). Miiellilin, birinci
alanr 5oo, 2ooo ve 3zoo kare sazhendir (toplam 2,5 hektara yakrn). KAsan'r Qinliler K'o-sai
adr altrnda zikrederler (chavannes, Docanmcnk, r48); daha eski bir eser olan Pci-si'dc (la-
kinth'in Rusqa terciimesi, III, 186) Fergana'nrn baggchrinin gevresinin ancak 4 li'den (yakla-
qrk olarak r mil) ibaret oldu$una dair bilgi, belki aym gehre iittir, krg. Barthold, Fergana
mad. i.A.
682 Ya'kubi, Tarih,ll,478; ibn Rusteh, zg4.
683 istahri, 246 vd.; ibn Havkal,4o5.
68a ibn
Havkal, 3BB. De Goeje'nin kabul etmig oldu$u "Tiirk' okunugu yanhgtrr; isim
.:J;(Perek).yerine.lsyazimahdrr; Perek adr on altrncr yiizyrl gibi bir zamanda geger (Tai-
h-i RcSidi, Ingilizce terciimesi, tr6; Abdulhh-nimc, Asya Miizesi yazmasr, 574 age, vr. 253";
krg. Barthold, <ap;rki, XV, aynr miiellif, Omshenb Turkzstana r39), Qirgik, Qir'in ism-i tasgi-
ridir; bu isme ilk defa Timur tarihinde rastlamr , kr1. alnt cscr.
68s istahri,
345; ibn Havkal, 385, 4o4.
686
ibn Havkal,4o5.
687 istahri,346.
6s Mukaddesi, z6z, z7z.
68e Hala mevcuttur.
6s Mukaddesi, z6z'de tlt'*^:l ot-*;
_ z7r'de geklinde yazrlmrgtr; ismin dofrusu belki
Ateghin, yani ateghinedir.
F. t2
r78 V.V. BARTHOLD
guruba Narin ile Kara-Deryi arasmdaki gehirleri, ikinci gruba Ferga-

na'nrn giineyindeki gehirleri ve iigiincii guruba da Seyhun'un kuzeyindeki
qehirleri dahil etti[i anlagrlmaktadrr. Mevkilerin tayininde yamldrir giiphe-
sizdir; meseli Ugtikin ile Zenderimg't birinci, AvAl ile Miskin'r iigiincii
grupta giistermesi gibi. Daha tinceki co$ra$acrlarda adlan gegmiyen gehir-
lerden gunlar hakkrnda biraz geniq bilgi verilir6er: Nasribid, genig bahgele-
ri olan biiyiik bir gehirdi; bir hiiktimdar (belki Ahmed b. Esed) tarafindan
o$lu Nasr igin kurulmugtur. Renced yakrnrnda ekilebilir arazi goktu; kun-
duracilar gar$rslnln ortastnda gtizel bir cami vardt. Tighin, ni.ifusu kalaba-
lrk ve biiyiik bir gehir olup camii pamukqular gargrcr igindeydi. ZArl6n,
orta biiyiikliikte bir gehirdi; piring tarlalan goktu ve sulama tesisleri yaprl-
mrgtr. Beqbegin biiyi.ik bir gehirdi; camiinin iiniinde bir meydan bulunu-
yordu. istahri ile ibn Havkal6e2, Seyhun kenarrndaki BirAb yahut FArib
gehrini de zikrederler. Sem'ini ile Yakut6e3, Yazuhkes (Yakut'ta Yazahkes)
Eehrini zikrederlerse de belirtmezler. Miveriiinnehr'in hiq bir vilayetinde
mtinferid kiiyler Fergana'dakiler gibi genig sahalar kaplamazlar. Bazr
kiiyler bir giinliik yol kadar birbirinden uzakta idiler6ea. Vilayetin maden-
lerinden dolayr zenginli$i meghurdur. Ahsikes yaktnmda, Nekad'da ve di-
$er yerlerde altrn ve grmiiq madenleri bulunuyordu. S0h yaktnrnda ctva
igletmeleri, Yukan Nesyi'da katran amyant keteni, altrn, giimiig, firfize,
demir, bakrr ve kurgun madenleri vardr. Nihayet Fergana' islim memle-
ketlerinde nigadr6es iiretilen bir kag vilayetten birisiydi (Cchdnndmc mi.ielli-
fine giire Ozgend civannda6e6).
z6-Hocend
Daha sonraki devirlerde bizin Fergana'ya bafh kabul edilen Hocend
(Hucende) gehri6e7, onuncu yiizyrlda miistakil bir idari btilge durumunda
idi. islam'dan iinceki devirde de bir "Hucende meliki"nden bahsediliyorsa
6e1Mukaddesi , z7 r vd.
6e latahri, g47;7bn, Havkal,4o6.
Semani,.r(+llkelimesinde; Yakut, Mu'cem, IV, Ior4. Bu isim betki-iki miiellifin
6e3
bagka ycrde zikrttiklrie<*iiisminin yanhg yazrlmrg bir geklidir (Scm'ani,.r(;.r.Jl kelimesin-

de; Yakut, Mtucm, 1,524. Sem)ini, "Isficib yahut $Ag'ta bulunan bir ktiy olduf,unu siiyler).
lbn Hurdadbih'ten bunun lsfrcib'rn kuzeydof,usunda 9 fersah mesafede, Talas yolu iize-
rinde oldu$unu iiireniyoruz. Daha genig bilgi igin bkz. Barthold, Otclut, g.
6ea lstahri, 333 vd.; ibn Havkal, 3gr4 vd.
6e5
ibn Havkal,397 vd.i krg. lstahri,334.
6e6
Mctinbr, SI; krg. Fergana'nrn kiimiirleri ve sanayii hakkrnda yukardaki (t78) bilgi.
6e7 istahri,
333; Ibn Havkal, 3gI vd.; Mukaddesi, z7z.
MAVEMUNNEHR'IN coCRAn Ozrlliru.rni t79
da6e8 Fergana hiiktimdanna baflr oldu$u anlagrhyor. Maverii.innehr'in

biiyiik gehirlerinden olan Hocend, kale, gehristan ve rebaddan ibaretti.
Kalede hapishane, gehristanda cuma camii, rebadda bir meydan ortasln-
da saray bulunuyordu. $ehrin ba$an ve bahgeleri meghurdu. Ntifus gok
kalabahk oldu$undan kendi brtilgelerinde yetigtirilen hububat kAfi gelmedi-
finden Fergana ve Ugrtsana'dan hububat ithal edilirdi. $ehrin ortasmdan
bir ark akardr; Seyhun'dan de$il, Hoca $akrrgan'dan ahnmtg olmau muh-
temeldir6s. Kend gehri de Hocend vilayetine ba$hydr.
Semerkant ile Hocend arasmdaki sahanrn hemen tamamr (gimdiki
yoldan rB4 mil), Ugr0sana yahut Sutr0gana vilayetine dahildiTt. Aop
co$raSacrlan bu yol igin bir kag itinerer giisterirler. istahri'ye giireTot Se-
merkant'tan Hocend'e seyahat sekiz gtin siirerdi; aradaki menziller gunlar-
drr: BArkes7o2 lAbarkes). Sa'd ribatr, B0rnamez, Zdrrfin, Sibat, Erkend,
$ivkes703. Semerkant'tan dtirt fersah mesafede oldu$u daha iince belirtilen
BArkes ile B0rnamez arasrndaki yolu lbn Hurdadbih ile Kudame biraz
farkh tarif ederlerT0r. Onlann verdikleri bilgilere giire yol, Birkes'ten itiba-
ren Katvin bozkrnndan gegerek Hug0fagn'a (diirt fenah), ondan sonra
da$rk bir biilgeden gegerek B0mamez'e (beg fersah), sonra da bozlann
iginden Zdrnin'e (diirt fersah) giderdi. Bundan anlagrhyor ki, Hug0fagn,
gimdiki Yeni Kurgan menzilinin biraz giineyinde olup yol o zamanlarda
Cizek'ten de$il bu noktadan itibaren do$uya do$ru aynlarak daflar ve
bozkrrlar iginden Zirfrn'e giderdi. Sa'd ribatrndan gegtifi istahri tarafin-
dan belirtilen yol, belki daha giineydeydi. Dizek'ten (Cizek) gegerek $iE'a
giden yolun Fergana yolundan aynldr$r nokta, istahri'ye giire Birkes ile
Sa'd ribatr arasrnda, Eb0 Ahmed ribatr yakrnrnda idi; bu yolun iizerinde,
BArkes'ten bir giinliik mesafede Kawin-dize mevkiinin adr geger70s. Burast
belki Hug0fagn'm ayrudr. Birkes ile Dizek arasmdaki yoldan seyahat
6s Taberi, II, 1439.
6e Barthold, Omslni Turkestana, 196.
70 Eski imlAsr olan Sutr0gana,
Qin kaynaklanndan tiirendiiimize giire onuncu yiiryr-
ta 6it cserlerden birgo$unun yazmalannda bulunmakadrr; krq. lbn Havkal, 379, n.b: Tu-
mansky yazmasrnda da biiyledir. krg. Barthold, Amsbnie Turkcstana, ro4 (do[rusu: Ugrfisa-
na?)
7orIstahri, 334 vd.
702
Ii!. yukanda s. grg.
703
Mukaddesi (34r). Sibit'tan $avkes'i ancah bir giinliik yolda kabul eder. Ya'kubi
(Butrtda zgr4) dc Scmerkant'tan Hocend'e yolculuf,un 7 giinde yaprldriuu belirtir.
7e Kudime, eo, 156.
705
lstahri,336.
V.V. BARTHOLD
ederken Katvin-dize yerine Harkina'da konaklamak miimkiindii. Harka

na'dan Semerkant dokuz fersah, Dizek beg lersah ve Zdrrin dokuz fersah
mesafede kabul edilirlerdi 7e.
Zirfrn ile Hocend arasrnda da gegitli yollar vardr. Sibit'tan707 Ho-

cend'e Erkend yahut Riiki.ind (SibAt'tan iig fersah) ve GAl0k Endiz
(Riikund'dan iig, Hocend'den diirt fersah) yoluyla gitmek miimkiindiii08.
ZAmin'den Kiirkes'e gitmek iEin bir de Hivas'tan (Zimin'den yedi fersah,
Kiirkes'ten altr fersah) geEen bir yol vardr70e. Zdrnin, SAbit (Savat), Hdvas
(Havast), Riikiind, Kiirkes7l0, Gil0k-Endiz kiiyleri, isimlerini bugiine ka-
dar devam ettirmiqlerdir.
27-Ugr0sana
(Jqrffsana'nrn bagqehri Bffncikes (belki Pencikes) bu yollardan iitede
idi. Onun yolu, ibn Hurdadbih ve Kudame'ye giireTrr Sibit'tan itibaren
iki fersah ovadan gegtikten sonra gehirden akan nehrin sahilini beg fersah
kadar takip ederdi. Yolun iki tarafrnda kiiylerle kaph da$lar bulunuyordu.
Bagka bir araqtrmamda iizerinde durdu$um gibi712 bu bilgilere dayana-
rak $ehristan harabelerini (Ura-tube'nin 16 mil giiney batrsrnda) Uqr0sa-
na'nrn baqqehrinin kahntrlan olarak kabul edebilinz7t3. IBg4 yrhnda tara-
7e istahri
343; ibn Kavkal, 3Bz,4og.
7o1 ZAmin ile Sibit arasrndaki uzakh$r Mukaddesi (342) z berid, istahri (343)
3 fer-
sah, ibn Hurdadbih (2r), ibnii'l-fakih (3zB) ve Kudime (r5B) ise z fersah olarak verirler.
Skvarsky'nin g6riigiine gbre (Srcdneq Vlcstnik, Ekim 18916, 5o) belki bu SAbit aynr ismi taqr-
yan gimdiki istasyon de[il, kuzeyde 8 mil ileride olan iski-Sabat kiiyiini.in aynrdrr.
3zB; Kudime, r58. Kiirkes ancak nigirin bir giiriigiidiir (metin eo7,
708 ibnii'l-Fakih,
n.d.). Yazmada.r.f, dofrusg-i5,istahri'd.1i-t5rl in ayntdtr.335; burada de Goeje (n.e.),

gehrin Kudime'deki (-t5;.l5ryazmrgur)oldufunu do$ru olarak tayin eder. Rugunt (aynen)
A. Kugakeviq tarafindan Rus Co[raSa Cemiyeti'nin ipcstiya'nnda (IV, zl5 ve harita) Ura-
Tube'nin kuzeyinde bulunan bir kiiy olarak zikredilir. Aynr kiiyii Muhammed Vefa Kermi-
neci (Tuhfeti'l-H6ni, Asya Miizesi yazmasr, o58r b. v. (r5ob) cl;f, olarak verir. Sibit ile
Kiirkes arasrndaki uzakhk daha fazladrr.
70e istahri,
343; ibn Havkal, 3Bz; ibn Hurdadbih, zo.
iro Mukaddesi'de (265) Kiirdkes.
7rr ibn Hurdadbih, zr; Kudime, r59. istahri'ye giire
fu43) Sibit ile B0ncikes'in arasr
3 fenah idi.
7t2 Srcdnea<. Vlcstnik, Haziran 1896,
32.
713 Daha gok benimsenen ve daha iince Bibiir tarafindan ileri siiriilen (vr. Bb, terciime
17) bir fikre gtire asrl Ura-Tube'nin aymdrr. Bu nazariye, giiniimiiz kagiflerinden J. Castag-
n6 ile Tiirkistan Arkeoloji Mahfili'nin difer iiyeleri tarafindan benimsenmektedir; krg. neg-
rettikleri hot.XX, 3z vd., I5g vd. $imdiki Ura-Tube'nin, Ugr0sana'nrn eski baggehri gibi'
N0ckes kaprsr denilen bir kaprsr vardr (a1nt eser, 3z). Fakat bu giiriigii, yolun da$lar arasrn-
da nehri beq fersah kadar takip etti$ine dAir yukanda verilen bilgi ile telif etmek giigtiir.
MAVERAUNNEHR'iN COCRAFI OZrIIirI.NRi rBI
fimdan tetkik edilen bu harabeleriTra daha sonraki yrllarda P.S. Skvarski

daha genig olarak ara$tlrmlgtlrTls. Onuncu yiizyrldaT16 gehrin to.ooo kadar
erkek niifusu vardr. $ehir, kale, gehristan ve rebaddan meydana geliyordu.
Nehir gehristan iginden akryordu. Kale, Mukaddesi'ye giire gehristantn dt-
grnda yer ahyordu. (ibn Havkal'rn verdi$i bilgi biraz mu$laktrr). Hapisha-
ne kale iginde, cuma camii gehristanda, gargrlar ktsmen qehristanda ve krs-
men rebadda, saray rebadda, miri arazide bulunuyorlardr. $ehristanrn iki
kaptst vardri |ukarr kapl ile $ehir kaprsr, rebadrn ise dilrt kaprsr vardr;
Zdmin kaprsr, Mersmende kaprsr, N0ckes kapnr ve Kehlibid kaprsr. Re-
bad surunun gapr"1 yaklagrk olarak bir fersahtr. Binalar kerpig ve a$agtan
yaprlmrgtr. $ehre, hepsi gehirden yanm fersah uzakhkta bir kaynaktanTls
ahnmrg on su yoluyla su getiriliyordu. Bu su yollannrn isimleri gunlardtr:
SArin (qehristan iEinden akardr), Biircen, Micen, Senkcen, Rfiycen ve
Senbiikcen. Su yollan boyunca birqok de$irmen bulunuyordu.
Ugr0sana'nrn ikinci bi.iyiik qehri olan Zdrrrin7te, bir nehrin iki sahilin-
de da$lardan grktr$r biilgede yer ahyordu. Yanrndaki eski gehir, onuncu
yiizyrldan itibaren terkedilmigti. Sersende adryla anrlan yeni gehrin suru
yoktu. Qargrlar nehrin iki sahilinde olup kiigi.ik kiipriiler ba$lantryr sa$r-
yordu. Cuma camii Semerkant'a giden yolun sa$mda, yini ana yolun ku-
zeyinde idi.
Ugiincii gehir Dizek yahut Gzek720, ovada Feknin biilgesinde yer

ahyordu. Hususi surette inga edilmig bir gok ribat ve hanlar bulunuyordu:
gizilerin toplanma yerlerinden biri olarak bilinmektedir. Bunlardan, gehir-
den bir fersah uzakhkta Afgin tarafindan yaptrnlan Hudeyser ribatr aynca
zikredilmigtir.
IJgr0sana'nrn di$er gehirlerinin hepsi aynr biiyi.ikliikte idiler. $unlann

yerleriT2l gtisterilmigtir. N0ckes, Harkana'nrn iki fersah giiney-do$usunda,
7ra Barthold, Otdu4 75vd.

7t5 Srcdncaz Vlestn*, Ekim 18916,47-5r.
7'6 istahri,
3e6 vd.; ibn Havkal, g7g vd.; Mukaddesi, 277.
7r7 Yahut gewesi (ibn
Havkal'da biiyledir, 38o, z).
7rE
Mukaddesi'ye giire "altr su yolundan bagka bir de biiyiik bir nehirden".
7re ibn Havkal, 38o vd.; Mukaddesi, 277.
7a istahri,
3r7; ibn Havkal, 38r.
72t lstahri,
343 vd.
l82 V.V. BARTHOLD
yini vilayetin batr krsmrnda; Fagkes, Bincikes'ten iig fersah mesafedeT22

ve Hocend'e giden yol iizerinde; Gazak, Fagkes'ten iki ve Hocend'den altr
fersah mesafede; Arsyiniket yahut AnubAniketT23, Bfincikes'ten dokuz fer-
sah uzakl*ta Fergana hududu iizerinde; Higt, giimiig madenleri civann-
daki da$larda7za, yini vilayetin kuzey-batr ktsmrnda. Umumiyetle Ugrdsa-
na'da gehir hayatr fazla geligmemiqti. Ugr0sana, di$er vilayetler gibi islim
kiiltiirtiniin tesirinde Aryan aristokratik tegkilitrnrn
olmadr$rndan725 eski
iizelliklerini daha uzun miiddet devam ettirdi. Ya'kubi'ye giire726 Ugr0sa-
na'da 4oo kadar istihkam vardt. Bunlar muhtemelen dihkanlann kiigkleri
idiler. Di$er taraftan ibn Havkal ile Mukaddesi727, iginde bir tek gehir ol-
mryan bir gok biilgeler sayarlar. Buttam da$lannda, yini Yukan Zerefqin
vilayetinde gok kaleler ve kiiyler vardt. Burasr da Ugr0sana'ya dahil kabul
edilirdi, fakat Buttam'rn eskiden ayn bir vilayet tegkil eni$i anlagrhyor. ibn
HurdadbihT2s ondan haraqgiizar miistakil bir emaret olarak bahseder; hat-
tA eserinin bir yerindeT2e bir "Buttam meliki"nden stiz eder. Mevkii kesin-
likle giisterilmemig olan Mersmende'nin (Ya'ku'bldeTm Ersmende) bu
biilge gehirlerinden biri olmasr mtimktindiir. ibn Havkal'm belirttifine
giireT3r gehir, krgrn kahn buzlarla tirtiilen genig bir nehrin sahilinde kurul-
mu$tu. iklimin so$uklu$undan dolayr orada ba$crhk ve bahgecilik yaprla-
mryordu. Bununla beraber biilge halkr hububat yetigtirme$e ve gicek tarh-
larr tegkiline tam bir baganyla girigmiglerdi. Orada her ay kurulan panayrr
biiyiik bir ra$bet giiri.iyordu. Cami qarErnrn yakrnrndaydr.
HiE qehir bulunmtyan biilgelerden Masha (belki Masqa, Bibi.ir'da
Maga) ile Burgar biilgelerinin Yukan Zerefgin havalisinde oldu$u giiphe-
722 ibn Havkal'a giire (4o4) 9 fersah; buna pek ihtimal verilmez. Muhtemelen Fagkes
ile Gazak, Biiyiik lskende/in seferinde gegen Gaza ve Baga gehirlerinin aynrdrrlar (krg.
Lerch'in, Berezin'in Rus Ansihtopcdik Lugauhdaki yaztsr, krstm III, c.I, 578). Fagkes'in (istah-
ri'dc bir yerde 326 Vagkes) yerini, belki bugiinkii Vagat kiiyi.i almrgtrr. Bu kiiyiin halkr ken-
dilerinin $ih Kegtesib'in (Gugtasb) neslinden geldiklerini kabul etmektedirler. Krq. Srdneaz.
Vlcstnile" Ekim 18916, 5o. Yakut (Ma'ccm, ll, lgl), Sem'6ni'ye dayanarak ( cl-;'Jl kelimesinde)
Gazak'r Fergana'da giisterir.
723
Mukaddesi,265; kry. agalrdaki s' t9t'
?2a Mukaddesi, 278.
725 Srcdnca<. Vlcstnik, Haziran 18916,
32.
726
Ya'kubi, BuWin, zg4.
72i lbn Havkal, 38e; Mukaddesi, 265 vd.
72t ibn Hurdadbih, 27.
72e ibn Hurdadbih, 29.
7r Ya'kubi, Baldin, zg4.
73r lbn
Havkal,3Br vd., krg. Mukaddesi, 278.
MAVERAUNNEHR'iN ooCRAFI OZELLIKLERi r83
sizdir. Arapqa Burgar ismi, muhtemelen Pargar yahut Fargir'dan bozma-

drr (krg. Bfincikes ile Pencikes, Kuviziyin ile Kabiziyin v.s.) Anlagrldrgrna
giire bu eski Kgi-Surhib ismiyle aynr manadadr. (bkz. yk. s. 7z). Aynr
isim, Falgar kazasmm isminde muhafaza edilmigtir. Bibiir'a giire732 Maga
ile Palgar arasmdaki hudut hili mevcut olan Ubburdan kiiyiiniin biraz
aga$rsrndan gegiyordu. Mink triilgesi (Ya'kubi'de Mink) muhtemelen aynr
yerdeydi. ibn Havkd'a giircz$ Afgin kalesi oradaydr. Kuteybe de "siyah
elbiselilerle" orada savagtrT3a. Bu son olay hakkrnda tarihlerde bir bilgi bu-
lamadrk. Aym biilgeye dahil olduklarr anlagrlan Cenkikes ile S0ydak
kiiyleri, Azerbaycan'da Sic o$ullan devletini kuran Ebu's-Sic Divdid'rn
ailesinin asrl yurdu idi735.
Fergana'da imal edilerek ta Ba$dad'a kadar biitiin vilayetlere ihrag
edilen demirden silahlann hammaddesi Mink ile Mersmende civannda el-
de edilirdi. Buna ilave olarak Btittam da$lannda altrn, giimiig, zaq ve ni-
gadrr igletmeleri bulunuyordu. istahri ile ibn Havkal736 sonuncusunun is-
tihsalinde tatbik edilen usulii oldukga genig olarak anlatrrlar. Verdikleri
bilgiler gimdiki seyyahlann bilgilerine tamamen uymaktadr737.
28-ilik ve $it
Ugr0sana'run kuzey-do$usunda, Seyhun'un sai sahilinde bulunan
ilak ve $ig73s vilayetleri, co$rafr bakrmdan biiliinemez bir biitiin tegkil edi-
yorlandrT3e inf ite Angren (do$rusu Ahengerin) nehri vadisi, $Aq ile de,
Perek (Qirgik) nehri vadisi kastedilmektedir. Perek nehrinin iki kayna$r
olup biri Biskin da$lanndan, diferi Cidgil tiilgesinden (Pskem ile Qotkal)
do$uyorduTs. Angren'in alamn yakrmnda Benikes gehri' Qirgik'in afzmm
732 Bdbiir-nine, w. gg, terciirne, r52.

733 lbn Havkal,383 vd.
7a istahri'de (3eB) ancak Kuteybe'nin orada muharebe edip Afgin'i kugattrfr belirtilir.
735
S. Lane.Poole, Tlu Molummadn D1nasties, rz6,
736
lstahd, gz7 vd,; lbn Havkal, 38e vd.
73i Tomaschek, SogMiand, 24.
73s
Mahaln okunugu hig giiphesiz Qig idi, giinkii lranh miielliller, btilge ile merkezine
bu ismi verirler. Arapga "grn" harti gok defa Q scdasrna tekibiil eder. krg. Banhold, Omslu-
nb Turlecstanq 139.
7s lstahri,
332 vd. hik ismi, ne Qin kaynaklannda ve ne de lslim fetihleri hrklrndaki
rivayetlerde bulunmuyor. lslim'dan ewelki dcvirde bu tiilge, siyasi biiliinme itibariyle QAg
ile birlcamiq olmahydr. Krg. Barthold, Amsbab Turlestana, t4z'
70 lbn Havkal,388.
I84 V.V. BARTHOLD
yakrnrnda ise NecAkes gehri bulunuyordu. Aralarrndaki uzakhk iig fersah

idi7a1. Mukaddesi'nin rivayetine gore7az Benikes'in suru yoktu. Cami, gar-
qrnrn yakrnrnda idi. Ahalisinin kavgacr oldu$u meghurdur. Mogollar'rn Be-
nikes'i tahrib ettikleri bilinmektedir. Timur burasrnt yeniden imar ederek
o$lunun adma nispetle $ihruhiye adrnr verdi. $ihruhiye harabeleri, Sey-
hun'un saf sahilinde, iqinden Angren'in sol kolunun aktr$r Gicigen vadisi-
nin a$zrndad r7 41. Biraz aqa$rsrnda eski Benikes'in harabeleri bulunur.
Uqr0sana'dan Qirgik vadisine, biri Hivas, 6teki Dizek'ten baEhyan iki

yol vardr. Hivas yolundan Seyhun'a Benikes'in diirt fersah yukansrnda
varrhrdr 7aa. Benikes'ten Qirgik'e giden yol iizerinde Haragkes (Benikes'ten
bir fersah mesafede olup $Ag'rn ikinci biiytik gehriydi) ve Hudaynkes
("Hanrm gehri", bir fersah ileride) qehirleri zikredilir. Benikes'ten diirt fer-
sah ve Seyhun sahilinden iki
fersah uzakhkta bulunan Cininckes vilayeti
Qirgik'in sol sahilinde uzanryorduTas. Benikes gibi Cininckes'in de suru
yoktu746. Orada Hivas yolu, Dizek yoluyla birlegirdi. Dizek'ten Qirgik a!-
zrna kadar olan mesafeTaT iig giinde katedilirdi (arada bozkrrda Hiiseyn ve
Humeyd kuyulan menzilleri bulunuyordu); daha ileride Vinkerd isminde-
ki hrristiyan (belki Nasturi)7a8 kiiyiinden gegilirdi. CinAnckes'in Vin-
kerd'den Binkes'e giden yol iizerinde bulundu$una dair istahri'nin verdi$i
bilgidenTae, Vinkerd'in de Qirgik'in sol sahilinde, yahut daha giineyde,
Seyhun'u gegmeden iince oldu$u neticesine vartltr. N.S. Likoshin, t3-I4
Nisan 1896 tarihinde bana yazdr$r hususi bir mektubunda qu giiriigii be-
lirtmiqtir: "Qirgik'in sol sahilinde, halicine yakrn bir yerde bukunan eski
hrristiyan kiiyii hakkrnda bizim yerlilerin rivayetlerini dinledim; Bu kiiyiin
harabelerine Ulcikent adrnr veriyorlar ve bir zamanlar orada hrnstiyanlarrn
(tenA) oturduklannr giisteren kitabelerden bahsediyorlar." Bununla bera-
ber Vyatkin, Ulcikent yahut Uncikent'in Necikes'in aynr oldufunu
7ar
istahri,345.
7a2
Mukaddesi, 277.
743
E. l. Smimov, Srcdnlay A/1a,'fagkent 1896, I34. Krq. J. Castagn6 tarafindan ha-
rabelerhakkrndaverilen bilgi, Ptot. Tark. kru<h, XVIII, rrz, vd.; haritalarveresimlervar-
drr.
7aa
Kudame, 156. Mukaddesi'de $42) e berid.
7a5
istahri, 344 vd.; KudAme, r56.
?ft Mukaddesi, 277.
7a7 istahri,336.
?a8
ibn Havkal,384.
?ne
istahri, 345.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl OzsLLirI-eRi rB5
ibn Havkal Vinkerd'i, $6g'rn ekili sahasrnrn srnrrlanndan

giistermiqtirTs0.
biri olarak $iq nehrinden (yini Seyhun'dan) ayrnr ve daha ilerde G. ggg)
yolculann bozkrrdan geEtikten sonra geldikleri yer olarak zikreder (nehir-
den gegildi$ine dair bir bilgi vermez). Binaenaleyh Seyhun'un giineyinde
eski sulama kanallannrn kalmtilannrn kegfedildi$i yerde bulunmug olmast
ihtimali kuwetlidir. Seyhun'un giineyinde ve bozkrrrn kuzeyindeki ekili
arazi geridi $ig'a dahil edilmig olabilirTsl.
Cininckes yakrnrnda QirEik'ten gegilerek vilayetin iiEiinciiTs2 biiyiik
gehri olan $utOrkes yahut Uqtfirkes (Deve gehri)'e vanlrrdr. Kudame'nin7s3
verdi$i bilgiden ("nehri geqince $utfirkes gehri soldadrr") Cindnckes'in alt
tarafrnda oldufu neticesine vanlabilir, lakat buna pek ihtimal verilmez. is-
tahri'ye g6reTsa Hudaynkes ile $utfirkes'in arasr iiE fersahtr. Pek muhte-
meldir ki, $ut0rkes, gimdiki iski-Tagkent'ten uzak olmayrp belki bu hara-
belerin yerindeydi ki, Evarnitsky'nin tariline gtireTss "Kirgaul ktiyii (krglak)
karqrsrnda iski-Tagkent'in do$usunda bulunup sekiz verst kadar nehrin ke-
narrnr takip ettikten sonra bail yiiniine bozkrra do$ru iki-iig verst uzanrr.
"Mukaddesi'ye giire756 gehir miistahkem olup iginde giizel kapah Eargrlar
(timn$ bulunuyordu. $ut0rkes'ten $ig'rn merkezi olan Binkes'e kadar olan
mesafe bir giinde geEilebilirdiTsT. Bu yol iizerinde gu nehirler zikredilir:
Danfaginkes ($urt0rkes'ten iki fersah), ZilsikesTs8 (bir fersah ilerde), Be-
nOnkes75e ($utfirkes'ten iiE fersah). Ben0nkes ile Binkes'in arasr iki fersah
idi; Zilsikes de Binkes'den iki fersah mesafede oldu$undan ya Ben0n-
kes'in aynr idi ve yahut gok yakrnrnda bulunuyordu. Binaenaleyh Bin-
kes'in gimdiki Tagkent'in yerinde bulundu$u miimkiin giiriilmektedir.
Binkes gehrininT@ etrafinr iki sur Eevirmig olup drg surun yedi kaprsr
bulunuyordu (isimlerinin okunugu giiphelidir); ig surunda on kaprsr var-
750 Prot. Turk
kru<h. V, 156 vd.
75r Karavayev, Vinkerd'in
Urumbay Mirza oldulunu kabul ederken hakh olmuE olabi-
lir (kr;. Golodnala Step adh eseri ve Barthold, <apitl';.- XXIII, 4r4.
7s2
ibn Hurdadbih, zo; ibn Havkal,3Bg.
753
Kudime, 156. Mamahh ;L-.Jl kelimesi, ancak niEirin giiriigii iizerine metinlere ko-
nulmugtur (KudAme, zo4). Yazmada ,f-Jl drr.
75a
istahri, 344.
735
Puuooditcl'po &cdnci A<ii, Tagkent r8g3, r4g.
756
Mukaddesi, 276 vd,.
75i Mukaddesi,
342.
758
istahri,344.
ise ibn Hurdadbih, zo.
7@
ibn Havkal, 386 vd.; Mukaddesi, 276. Tarihgilerde $iq1n eski baggehri olarak Tar-
bend'in ismine srk srk rastlanr (krg. Belizuri, 4z r ), co$ra$acrlarda ise rastlanmaz.
186 V.V. BARTHOLD
dr76r. Bunlann belli-baghlan Emir kaprsr, Hikan caddesi kapu, Dihkan

kiigkti kaprsr'drr. $ehristAnrn ise iig kaprsr (Ebu'l-Abbis, Kig ve Ciineyd)
bulunmakta idi. Kalenin iki kaprsr olup biri gehristana, di$eri ise rebada
agrlrrdr; Saray ile hapishane kale iginde, cuma camii kale yakrnrnda; gargr-
larrn bir krsmr gehristanda, fakat biiytik krsmr rebadda yer ahyordu. $eh-
rin eni ve boyu, drg surun bir ucundan iiteki ucuna kadar yaklagrk olarak
birer fersahtr. $ehir ve etrafinda bol miktarda ba$lar ve bahgeler vardr.
Hocend ile Binkes (Iagkent) arasrndaki yola gelince son zamanlara

kadar da$ yollan, bozkrrdan geqen gimdiki yoldan daha ijnemli idi. Mu-
kaddesi762, Binkes'ten "gi.imtig madeni"ni bir giinliik yolda kabul etti[i gi-
bi Hocerrd ile Ahsikes arasrnda oldu$u daha iince bildirilen HicistAn'r da
madenden yine bir gi.inltik yolda sayar. Her halde bu merhaleler oldukga
uzundu763. Qtinkii ibn Hurdadbih ile KudameTs Binkes'ten madene yedi
fersah, madenden Hicistan'a da sekiz fersah kabul ederler. KudAme, Ang-
ren vadisine giden bagka bir yolu tarif eder. Onun tarifine giire bu yol
Hocend'den itibaren Seyhun'u takip ederek "Rasadhine yeri" (Mevzi'l-
Mersad) adryle bilinen harabelere vard*tan sonra oradan iki fersah ileride
"giimiig madeni nehrinin afzr yalunrnda" yAni Angren ve yahut giir.y
kollanndan biri a$zrnda bulunan M0hinin sarayrna vanrdr. Birincisinden
maksat (Hicistin yolu), Kendir-davan gegidinin yolu oldu$unda giiphe
yoktur. "$Ag madeni" ismine Abbasiler devrinin sikkelerinde bile gok rast-
lanrr. Bu mahallin farsga adr, MJ. de Goeje'nin daha iince igaret ettili gi-
bi765, Kffh-i Sim (Giimiil daED idi. istahri, K0h-i Sim adrndaki bir kiiyti
zikreder766. Angren'in giineyinde oldugu anlagrhyor. Muhtemelen
bugtinkfi Abhk kiiyiiniin kar5rsrnda.
ihk'rn baggehri olan Tfinkes'in yerini tesbit etmek oldukga giig bir
meseledir. T0nkes ile Binkes arasrndaki yolun tarifi pek eksik bir halde767
bize intikal etti$i gibi T0nkes'ten Hocend'e yahut gtimiig madenine olan
uzakhk hig bir kaynakta verilmemigtir. Ancak T0nkes'in Angren kenann-
76r Mukaddesi'ye giire yalnz sekiz.

762 Mukaddesi, 34r.
763
Ya'kubi (Buld6n, zgr4), Fergana ile $69 arasrnr 5, Hocend ile $69 arasrnr ise 4
giinliik yol olarak verir.
7il lbn Hurdadbih, zo; Kudime, r59.
765
ibn Hurdadbih, z7 (metin).
76 istahd
3g2,54b.
767 i$ahf, 344; ibn Havkal,4o4.
MAVEMUNNEHR'iN COGRAFI OZELLiKLERi T87
da oldu$unu biliyoruz. Buna dayanarak MJ. de Goeje'nin izahrna gtire

Binkes ile T0nkes'in arasrnln sekiz fersah oldufunu kabul edebiliriz, TOn-
kes768, Binkes'in yansr kadar oldu$u halde kale, gehristan ve rebaddan
meydana geliyordu. Saray kale iginde, cuma camii ile hapishane yaktrun-
da idi. QarErlann bir krsmr gehristanda ve bir lasmr da rebadda idiler.
Qirgik'in ekili arazi geridini kuzeyden stntrlandrran sur' Sabhk yahut

SayhkT6e da$lanndan Seyhun kenanna kadar uzanrrdr. Tiirkler'in akmlan-
na kargr korunmak igin Arap hAkimiyeti devrinde, SimAniler isfrcib'r zap-
tetmeden iince, yini B4o yrhndan iince inga edildifi anlagrlmaktadrr. ibn
Havkal77o, surun yaprlmasrnr Abdullah b. Humeyd b. Sevr'e isnad eder.
Bu gahrs, muhtemelen Abdullah b. Humeyd b. Kahtaba'drr. Bu zAt 776
yrhnda babasr iildiikten sonra beg ay Horasan valili$inde bulunmugturTTl.
Surun iitesinde Kalis bozkrn baghyordu. Bozkrda bir fersah ilerleyince,
da$lardan Seyhun'a uzanan bir giikiintiiye vanlrrdr. Surun kahntrlan
bugiine kadar bir hiiyiik geklinde muhafaza edilmigtir. Buhiri'daki hiiyiik
gibi buna da yerliler Kempir-duval77z (Koca-kan duvan) derlerdi. $imdiye
kadar tetkik edilen hiiyi.ik ancak batr lasmtdr. Uzunlu$u, Bossu arkr yakr
nrndaki tepelerden itibaren Celdeme kiiytine kadar yirmi dtirt mildir. Hat-
ti yerliler "seddin Seyhun'un sol sahiline geEerek Aghk bozkrnnda Cizek
gehrine kadar uzandr$rnr' siiylerler. Fakat bu rivayetler dofrulanamaz. Su-
run bah krsmrntn kalmtilannrn mevcut olup olmadrfr bilinmemektedir.
ibn Havkal'rn dedi$i giikiintii, giiphesiz Bossu arlamn "yanlan dik ve ya-
ta$r derindir". Yatafrn titesinde "da$hk bir bozkrr baglar; Keles nehrinin
iki kolu bunun iginden gegerler. Yazrhgtaki farka ra$men KalAs bozlanrun
arapqa adr, Keles nehrinin adrnrn aynt olmasr kuwetle muhtemeldir.
islAm co$raffactlanrun verdikleri bilgilerden surun, Qirgik sahiline

CabgikesTT3 (Cabg0 gehri, cabgu yahut yabg0, bilinen tiirkge bir iinvan-
768 ibn Havkal, 388 vd.; Mukaddesi, 277.
76e
Srcdncaz. VlcstniN Haziran r&gS,z7.
770
ibn Havkal,38B.
77t Hamzze Ispahanensis, Hiswiarum, negr. Gottwaldt, metin ezt, terciime l7z. Ger-
dizi (Bodleian yazmasr w. g,4; Cambridge yazmasr w. 75b)'de AMullah'rn babastnrn
iiliimi.inden sonra I59 (ZZ6) yrh sonuna kadar viliyeti idare ettifi bclirtilmektedir.
772
Srdryn1rc Azrra, Tafkent 18916, r3z vd. (E. T' Smirnot'un makalesi).
773
Kudime'ye giire (I57) Binkes'ten itibaren "surun beri tarafindaki askeri mevki' z
fersah mesafedeydi. Tumansky yazmaslnda (t . z4o) gu ibare bulunur: Cabgukes, giizel,
kiigiik bir gehirdir. Eski zamanda orada QAg ($a9) askeri karargahr vardr." lstahri'ye giire
$45) Binkes, Qirgik sahilinde bulunan CabgOkes'ten z fersah mesafedeydi.
r88 V.V. BARTHOLD
dr) gehri yakrnrnda Binkes'ten iki fersah yukanda vasrl oldu$u anlaErlmak-
tadrr. Daha iinceki zamanlarda viliyetin askeri kuwetleri orada toplanmrg-
tr. Cabg0kes'in mevkii, muhtemelen ewelki Niyazbek kalesinin bulundu$u
yer idi.
Ugr0sana'nrn aksine olarak $ig ile, ilak'ta gehirlerin sayrsr fazla idi. is-
$ig'ta yirmi yedi (Mukaddesi'ye giire775 otuz d6rt), ihk'ta on dtirt
tahfi774,
(Mukaddesi'ye giire on yedi) gehir sayar. Bu gehirlerin adlannm okunugla-
nnr daima tamamiyle tesbit edemedi$imiz gibi yerlerine dair tam bilgimiz
de yoktur776. Qirgik'in kuzeyinde, Qirgik ile sur arastnda daha iince adr
gegen gehirlerden baqka gu gehirler vardrr: Hit0nkes (yini HAt0n gehri,
Binkes'ten iki fersah), Bark0g (HAt0nkes'ten iiE fersah) ve HerginkentTTT
(belki yanhghkla ilik'a dahil edilmigtir). Qirgik'in sol sahilinde Kenkrik
gehri bulunuyordu. Hudaynkes'ten bir fersah uzakhktaydr. Binkes ile T0n-
kes arasrndaki anayol hakkrndaki bilgile4, birbirini tutmamakta ve eksik
girziikmektedirler. Bence gerEefe en yakrn ihtimal gu itinererdir:
Binkes
N0ckes778 r fersah
77e
BAlAyAn z fersah
N0kes r fersah
BAnchiq z fersah
Sakikes r fersah
TOnkes r fersah
Bu gehirlerden yalnz Nickes, $ig'a ait olup iitekiler IlAk'a ba$h idi-
ler. Yolun do$usunda gu gehirler bulunuyor: Ferenkes yahut Feresked
(Cabgfikes'ten iki fersah), Bag0nkes (Ferenkes'ten bir fersah) Anfizkes (Ba-
gOnkes'ten iki fersah); aynr mahalde, bir giinliik yolda Kadak, Gadrink,
Kebeme, Gazak, Verdfik ve Cab0zan gehirlerinin adlan geger. Hepsi $iE'a
dahildi. Yolun batrsmda (Angren'in kuzeyinde) aynr mesafede Aqbingu,
7?a
istahri, 328 vd.d.
775
Mukaddesi, 264 vd.
776 istahri, g44vd.; ibn Havkal, 4o4 vd.
771 c5;4; ue cJSKr; qekillerindeyazrhr.
77s
Muhtemelen e3r; yerine biiyle okumak icap eder; adr, gehirlerin umumi listesinde
yoktur. Tumansky yazmasrna g<ire (vr z4b) Perek (Qirgik) ile Hagcrt lYaksart) yani Scyhun)
nehirlerinde gahgan kayrkgrlar (kegtibinin). N0ckes'ten gelirlerdi. N0ckes, belki bugiinki.i
Qirgik istasyonunun yerindeydi.
77e istahri
tarafindan ihk gehirleri sayrlrrken uyulan srra ile krg.
MAVERAUNNEHR'IN coCRAFl OzEr,r,ixr-eR' r89
KaleEgik, Erdlinkes, Biskes, Simsirek,ve Humrek, GannAc bulunuyordu.

Bunlardan Biskes (muhtemelen bugiinkti Pskent yahut Biskent), Simsirek
ve Humrek ilak'a, di$erleri $ag'a ba$h kabul edilirdi. BenAkes'in bile
ihk'a degil $ig'a iit olmasr dikkate gayindrr. Angren'in gi.ineyinde, Ttn-
kes'in do$usundaki biilgede Garcend, HAg, Zahkes yahut Azahkes780,
Tukkes yahut NukkesTsr ve K0h-i Sim bulunuyordu. Bunlardan yalnrz
Garcend $Ag'a ait sayrlrrdr; iitekiler ilak'a ba6hydrlar. Mukaddesi, Gar-
cend'i de ihk'a dahil eder. Adr gegen gehirlerin bulunduklarr sahanrn bo-
yu iki menzil olup eni bir menzilden azdr. T0nkes'in batrsrnda, beg fersah
mesafede ilak'ta Arbilah ve Namirzlig gehirleri bulunuyordu. istahf'nin
saydr$r $ig gehirlerinden yalnrz Nekilik'in mevkii giisterilmemigtir. Mu-
kaddesi daha bagka isimler zikrediyorsa da okunuglarr pek gtiphelidir. Ba-
zan aynr ismin de$igik gekilde iki defa giisterilmig olmasr pek muhtemel-
dir. Bu isimlerden Bdrkes ($dg'ta) ve $ivkes ilak'ta;, Sem'dni ile Yakut'un
eserlerinde zikredilmiqtir. Birincisi belki qimdiki Parkent ktiyilni.in mevkiin-
deydi782. Mukaddesi'nin Zerinkes'i ($ag'ta) belki Zarkent'in aynrdrr. Di$er
isimler hakkrnda herhangi bir likir belirtme$e cesaret edemedik. Sem'ini
ile Yakut783, $ahah kiiyiinii de zikrediyorlarsa da yerlerini girstermiyorlar.
29-isficAb ve isficab Viliyeti

Siminiler devrinde, isficAb viliyeti, yini Aris ile kollarrnrn gevrelerin-
deki ekili arazi d.e Miveriiinnehr'in bcilgelerinden sayrhrdr. Asrl isficab
gehri, yerli ananeye giire gimdiki Sayram kiiyiiniin mevkiindeydiTsa.
$Ag'tan isfrcdb'a nasrl gidildi$i geqitli gekillerde giisterilmigtir. istahri'ye
gdreT8s dtirt, Ya'kubi'ye giire ise786 iki gi.inde gidilirdi. Mukaddesi de787,
Binkes ile Garkerd (yahut Guzkert) arasrndaki uzakh$r yalnrz bir giinliik
yol kabul eder. Kudame788, Cabg0kes'ten Garkerd'in beE, Garkerd'ten is-
7m Sem'ani,
Lr(;ilt ve c9:liJJll.limelerinde; kr'. Yakut, Mu'ccn, ll, 7t7,83r) Zah-
kes'i "$a9 vilayetinde, Buzbiz (nehir mahallinde)'rn yerinde giisterir. Semini, gehirleri sa-
yarken $iq ile ilik arasrnda bir fark gdstermez, hattaT0nkes'i $a5'a ait kabul eder (16-ll
kelimesinde; krg. Yakut, Mu'ccm,l, goo).
?8t De Goeje (istahri,
332), bu isimlerin ayniyetinden giiphe etmet<te hakh defildir.
t" Ki$. Ban-kul ile Barkul (Scmiyeg7c Elkitak,11,34).
78r Yakut, Mu'ccm,III, e65.
78a Mahalli edipler tarafindan teklif edilen Saryam geklinin sun'i oldu$unda giiphe
yoktur.
78s istahri,345 vd.
786
Ya'kubi, Buld6n, zg5.
787
Mukaddesi, 34e.
788
Kudime, r57.
V.V. BARTHOLD
frc6b'rn diirt fersah mesafede oldu$unu hesab eder. Son mesafe, Mukad-
desi'nin giisterdigi z beridlik mesafenin ayrudrr. tbn HurdadbihTse, giimiig
madeninden Demir kaprya sekiz mil, oradan Katak yahut Kadik'r iki fer-
sah ve Garkerd'i de altr fersah daha ilerde kabul eder. Giisterilen mesafe-
lerin ve bilhassa birincinin bu kadar tinemsiz olmastna hiq bir mani veri-
lemiyor. Her halde ibn Hurdadbih'in Demir kaptsmtn bir yanhghk oldu-
$u kabul edilse bile, ibn Havkal'm Demir kapnmm aynt olmasr pek
miimkiin de$ildir7m. Sonuncusu KalAs bozkrnnda, $ig'rn kuzey hududun-
da idi. istahri'ye gtireTer, Anfuren ribatr, Kalis bozlannda Binkes ile Gar-
kerd arasmda menzil hizmetini gtiriirdii. Garkerd ile lsficab arasmda da
bozkrr vardr. Gargerd'in Duvana mevkiinde olmast miimkiindiir. Her hal-
de yukan Keles ile kollan tarafindan sulanan b,iilgede aranmaltdr.
isficib iigte biri kadardrr. Onuncu yiizyrldan itiba-

gehri7e2, Binkes'in
ren kalesi harabelerden ibaretti. Ancak gefrristan ile rebad bulunuyordu.
Rebadrn surunun gevresi bir fenahtr. $ehristanrn diirt kaprsr vardr: N0c-
kes, Ferhin, $ekrine ve Buhiri kaprlan. $ehristan iginde saray, hapisha-
ne, cuma camii ve gargrlar yer ahyordu. Mukaddesi, dokumactlar gargrsnl
bilhassa zikreder. isficab, Binkes'ten bile daha tinemli derecede giziler'in
toplanma yeri idi. Giziler igin pek qok nbatlar (kervansaraylar) inga edil-
mig olup sayrlan, Mukaddesi'ye giire rToo kadardr. Her yerde oldu$u gibi
ribatlar krsmen biiyi.ik gehirlerin halkr tarafindan hemgehrileri igin inga
edildi$i gibi (Nahgebliler, Buhiriltlar ve Semerkanthlar ribatlanmn isimle-
rine rastladrk), krsmen de devlet erkint tarafindan verilen parayla yaprlrr-
dr. Bunlardan birisi de Kara-tegin ribatr idi. Kara-tegin, Nasr b. Ah-
med'in saltanau esnasrnda Belh valisiydi; mezan oradadrr; 34o (95t) da
iilen oflu Mansur'un mezan da onun yarundadr7e3. Orada bir de gargr
bulunuyordu. Ayda Tooo dirhemden ibaret olan geliri, fakirlere ekmek ve
di$er yiyecek geyler sattn ahnmasr igin vakfedilmigti. $ehrin binalan ker-
pigten yaprlmrgtr.
Do$uda Talas vadisine kadar (bu da dahil olarak), kuzey-batr

yiintinde Sabrin'a (SavrAn) kadar olan biilgenin tamamt, isficib viliyetine
dahil sayrlrrdr. Talas vadisi ve bu vadiyle isficAb arasmdaki yollan baqka
78elbn Hurdadbih, zo.
7s lbn Havkal,384.
7er lstahri, 936 vd.
?% istahri, 333; tbn Havkal, g8g vd.; Mukaddesi, e7z vd'
7e3 lbnii'l-Esir, VIII, r57,37o.
MAVERAUNNEHR'iN coCRAFl OZELLIKLERI rgr
bir eserimde genig olarak anlatttmTea. Kuzey-batr biilgelerine gelinceTes, is-

ficab'm batrsrnda bulunan Kencide biilgesinin merkezi, StibAnikes yahut
Usbinikes (Mukaddesi'de Arsiibiniket) isficib gehrinden iki giinltik yol-
daydrie6. Oldukga mtistahkemdi; cuma camii vardt. Binalann go$u rebad-
da idi. Kencide'nin alt tarafinda Birib yahut Firib biilgesi yer ahyordu.
Seyhun'un iki sahilinde iggal etti$i sahantn eni ve boyu birer giinliik yol-
dan azdr. istihri ile ibn Havkal, bu biilgenin merkezi olan Keder gehrinin
Seyhun'dan yanm fersah uzakhkta oldu$unu bildirirler. Mukaddesi'ye
giire tiilgenin merkezi de aynr ismi tagryordu. 7o.ooo asker (?) grkarabilir-
di. Cuma camii gehristandale7 ve gargilann biiyiik bir krsmr rebadda bulu-
nuyordu. $ehristanda da diikkdnlar vardt7e8. Aynr co$rafoacrya giire Ke-
der, yeni bir gehirdi; orada bir minber (yini cami) yaprlmasr ig harbe se-
bep oldu. Oranrn halkr ile biilge merkezinin halkr arastnda bir miicadele-
nin patlak verdifi anlagrhyor. Biiyle birbirini tutmryan haberler kargrsrnda
Keder qehrinin sonraki Firib'a mt, yoksa Utrir'a mr tekabiil ettifini kestir-
mek gi.igtiirTe. Utrir ismine Taberi'de rastlantrm. Qiinkii Me'mfin'un
diigmanlan arasmda Utrir-bende gehri htiktimdannt da zikreder. Firib
gehirlerinden biri de Seyhun'un sol sahilinde bulunan Siitkentsr olup, is-
lim dinini kabul eden O[uz ve Karluk Tiirkleri oraya yerlegmiglerdi. Ve-
sic ise kiigi.ik ve miistahkem bir kiiy olup bir camii vardr; orada, Keder'in
?q Barthold, Otclut, g vd., t5 vd.

Qimket'in kuzcy dofusunda bulunan bugiinkii
Mangkent kiiyiiniin, YaLr* (Mu'catt, IV, 67I) tarafrndan Mankes olarak verildiiini ilave
edelim.
?er lstahri, 346; lbn Havkal, 3go vd.; Mukaddesi, 273 vd.
t* Aynt triilge iginde bclki Htrl0g ve Qumugligir gchirleri vardr; Mukaddesi bunlan
lslicib ilc Siibinftes arasmda zikrcderek yerlerini agrk bir gckilde vermez. Bununla beraber
Mukaddesi Sehirleri daima cofali srasyle sqmaz; meselA Vesic, Keder'den iince zikredi-
lir, halbuki alt tarafrndaydr. Cumugli$0 hakkrnda bkz. Barthold' Otclut, to.
D7'fltsn' kelimesinin burada bu minida kullanrldrlr bellidir, giinkii kale ile rebad
ayn zikredilmiEir.
1% go$unlukla'meyhincler'diye terciime edilmekte ise de her 9e9it
4lf kelimesi
diiklAna da iynr isim veriliyondu (krg. Ya'kubi'nin Baidad hakkrndaki vefil$i bilgi, Buld6n,
z4z.g,z46.7,z5o.zo).
tt AS"gtd" verilen mesafelere bahhna Keder'in yerini Utrnr'rn biraz kuzeyinde
giistcrmek gerckir.
m Tabcri, III, 8r5 vd.
mr Bu okunugu ( JK- yani 'siit gehri') Tumansky yazmasrna dayanarak kabul ettik
(lbn Havkal'dar<-,, l. Siitkent harabcleri hilA meghurdur (Karakul giiliinden I mil yuka-
nda). R. Rudnev tarafindan bilgi verildi. Tttrbst, Vyd., rgroo, No. 16' lafa-ninc'de-r5;1-
yerine +.(;- okumak icap eder, II,646.
r92 v.v. BARTHOLD
iki fersah alt tarafinda "kudretli bir Emir" oturuyordu. Vesic, meghur filo-
zof Ebo Nasr el-FAribi'nin do$du$u yerdir. Kalesi on ikinci yi.izyrlda hali
ayakta idis2. Mes'odi'ye giire803 Seyhun, Firib'da bazan tagarak otuz fer-
sahtan genig bir sahayr su basardr (bunda elbette miibalifa vardrr); tepe-
lerde kaleler gibi yer alan kiiyler arastnda o zaman ancak kayrklar vastta-
siyle ulagrm miimkiin olabiliyordu.
Keder'den bir giinltik yiiriiyiigle $avgdr'a gidilirdima; burasr biiyiik ve

miistahkem bir gehir olup genig bir btilgenin merkezi idi. Qargr yaktntnda
bir cami vardr. Daha ilerde bulunan Savrin'a (yahut Sabrin) krsa bir
yi.iriiytigle gidilirdi. O$uz ve Kimek arazisi kargrsrnda bir hudut gehri ol-
masr dolayrsryle gok miistahkem olup yedi sur ile qevrilmigti. Cuma camii
ig gehirdeydi (gehristan). O$uzlar buraya ticaret yapmak maksadiyle ve ya-
hut barrq anlagmalarr imzalamak igin gelirlerlerdi. Savrin'rn gerisinde Mu-
kaddesi'ye giire Turir adrnda kiigiik, miistahkem bir gehir daha vardr; ay-
nr btilge iqinde Zarih kiiyii de yer alyordu. Bundan dolayr gehre bazan-
Turdr-Zardh adr verilirdi. isimlerin benzerli$ine rafmen giisterilen yerler,
Utrir'rn aynr oldu$unu kabul etmemize imkin vermiyor. Mukaddesi,
Tiirk biilgelerinin stntrlartnda bir kaq nokta daha zikreder. Bunlardan
$aglcan biiyiik, zengin ve miistahkem bir
gehir olup Kimek i.ilkesi hudu-
dunda idi. Balic adrndaki ki.iEiik gehir ile Berfiket ismindeki biiyiik gehre,
islamiyeti kabul etmig olan Tiirkmenler yerlegmiglerdi. Her ikisinin istih-
kimlan harap olmugtu. Umumiyetle bu biilgenin hududlarrnm korunmast
bozkrr giigmenlerine verilmigti. iun Havkal'a inanmak icap ederse,
miisliiman olmryan soydaqlanna kargr gayretle miicadele ederlerdi. FArib'
Kencide ve $ig arasrndaki (yini isficib'rn batr ve giiney batrsrnda) "zengin
meralar"da islim dinini kabul etmiq olan gtiqebe Tiirkler'den bin iile ta-
rafrndan iggal edilmigti.
Sivran'rn alt tarafinda Seyhun, O[uz iilkesindeki bozkrr iEinden akar-
dr. Halicden iki gi.inliik ve nehirden bir fersah uzakhkta Yenikentms vardr.
Buna Araplar Karyeti.i'l-Hadise, iranhlar Dih-i Nev derlerdi806. $ehrkent
m2 Sem'ini, ,sz'*jt kelimesinde.
s3 Mes'irdi, Tcnbih, 65.
se Talas yolunda qimdiki Kuyuk istasyonu yakrmndaki aynr isimdeki gehir ile kangtt-
nlmamahdrr (Iiarthold, Otclut, g). Le Strange'in teklif ettifii gibi (Tlv ln"& of tlv Eastcm
Caliphate,485j. Batr $ivgar'rn gimdiki Tiirkistan gehrinin aynr olmasr miimkindiir. $ehir
o
,u-un yol,rn yanrndaydr (Mukaddesi 274); krg. Barthold, Orcslunb Turleestanc, t47.
s5"rru
Bu ve diger qehirler hakkrnda bkz. ibn Havkal, 393'
e6 Barthold, Otchet,B3, rc6.
MAvERAUNNEHR'iN coCRAFl OznllirLnni t93
ismine, edebiyatta oldukga srkm7, sikkelerde ise bazan rastlanrr. O$uz

hiikiimdannrn krghk oturma yeriydi; gimdiki Cenkent harabeleridir ve
Seyhun'un giineyinde bulunmaktadrr. Hivan'rn Kazalinsk'ten on beq mil
uzakhkta bulunan eski Can kalesinden yaklagrk olarak iiE mil mesafede
idiE08. Yenikent yakrrunda daha kiiEilk iki qehir vardr: Cend ile Huvire (ya-
hut Cuvire); bu iig gehir gayn miislimlerin arazisinde olduklan halde
halkr miislilman idi. Belki Hirezm ile Maveriiinnehr'den gelen tiiccarlar-
dr. Yenikent'ten Hirezm ro, Firib ise zo giinliik mesafe kabul edilirdime.
Gerdizi8lo, Yenikent'ten Kimekler'in iilkelerine ulagan yol olarak, irtig sa-
hillerine giden ticaret yolunu tarif eder. Sulh zamanlannda hububat, Mi-
veriiinnehr'den Yenikent'e Seyhun yoluyla agair indirilerek ihraE edilirdi.
V. Kallaur'a giire Cend'in kahntrlarr, Tumarutkul kazastnda, Perovsk'tan
on altr, yirmi mil uzakhkta bulunan Higt-Kale harabeleridirsrr.
30- Seyhun' un aqagl taraflarr

Nehrin aqafr mecrasrndaki btilgenin halkr, memleketlerinin co$rafi va-
ziyetleri sayesinde istiklillerini uzun miiddet korudular. Nehrin a$zr,
onuncu yi.izyrldan itibaren, Selguk'un sayesinde Miisliimanlar'rn eline geg-
miqti812. On birinci yiizyrhn ilk yarrsrnda, Selguk'un torunlanntn diigmanr
olan $ah-Melik'in hikimiyeti altrnda idi813. Buna ra$men Cend ile FirAb
arasrndaki saha, on ikinci asnn sonuna kadar kafirlerin memleketi kabul
edilirdi. Ugtncii biiliimde gtirece$imiz gibi gayr-r miislim Krpqaklar'rn
merkezi olan Sr$nak8ls qehri, Mogol hAkimiyeti devrinde hAli biiyiik bir
iinem tagryordu. Utrir'dan yirmi diirt fersah mesafedeydi. Lerch'e gtire
Ni Mctinbr, 79 vd., (Kitdbi't-teacssi0; Schefer, Chrcsnmathic, fuzsane, ll, rr4; Nesevi, 36,
terciime 6z Noticcs ct Exraits, XIII, zg4.
e8 Lerch, Arhcol, poyzdka, Saint Petersburg t87o, I r.
me "Giin' yerine "fersah" okunmasrntn gerekti[i hakkrnda Marquart tarafindan yapr
lan teklif (Oshirkisclu D;ahktstudien, zoz) tamamiyle yanhgtrr. Mesafe gok uzundu ve lo giin
siirerdi,
8ro Barthold, OtcLct, rc6vd.
81r Ift'E. Prol. Turk kruzh.,Y,16 ve Br: Barthold, Oroslunie Turlustana, r5t. Aynr zitn
giisterdili di$er yerler giiphelidir (aynr eser).
8r2 ibnii'l-Esir, . lX,. 3zz.
813 Beyhalf,856.
tto
SoEr harekeli yazmalardaki imlAslna bakrhrsa ismin bu qekilde okunmast icap et-
mektedir. Telaffuz itibariyle, gimdiye kadar teklif edilen Saganak qeklinden daha gok Sunak
qekline yaklaqryor; halbuki yerliler harabeleri Saganak ismiyle bilirler. Yazmalarda Sugnak
okunugu da vardrr. $ehir on birinci yi.izyrldan itibaren bu isim altrnda zikredilir. Kaggarh
Mahmfid, Dia6ni Ltg6ti' t-Tiitk, l, 3gz.
F. t3
V.V. BARTHOLD
Tumen-arkmenzilhdnesinin kuzeyinde altt, yedi mil uzakltkta, bugiinkii

Sunak-kurgan yahut Sunak-ata harabelerinin mevkiindeydisr5. Cugi'nin se-
ferleri srasmda Sr$nak ile Cend arastnda Ozgend, Birgrnhgkentsl6 ve Ag-
nas817 kaleleri de zikredilir. On alilnct yijrry:/, yazarlanndan birinin Lerch
tarafrndan iktibas edilen bilgisine giire Uzgend, Karatu da$lannda idi, fa-
kat iktibas etti$i metnin bu suretle tefsiri oldukga giiphelidirsrs. Birgrnhg-
kent, muhtemelen Sr$nak'tan daha gok Cend'e yaktndt, Eiinkii Hirezmgah
Tekig, birinci gehri kesin olarak zaptetmeden epeyce zaman 6nce orastnt
tegkililandrrmryusle. Daha az iinemli noktalardan gunlar zikredilir: Sa$-de-
re, Seyhun kenannda Cend'den yirmi fersah uzakhkta olup gehrin alt ta-
rafinda oldu$u anlagrhyor. Qiinkii bu noktaya HArezm'den gelirken vartltr-
dr820. Hayribid, Cend ctvannda82r; Rrbat-Toganin, BarEmhgkent ctvarrn-
daki baghca kiiylerden biri Rrbatit (Rrbatlar) kiiyii; bu sonuncusunun ay-
nr olmasr muhtemeldirs22.
8r5 Lerch. Arhcol" poyadka tt rd.; hot. Tutlc kuzh., r7 $ubat 1897, ilive, 7 vd.
816 Plino Carpini'de (Hakluyt Society Extra Series, I,76, IIo, r5e) Bargin, Kirakos'ta
Pargin,,Cugililer'inparalanndai,la;lr(Lerch, Arluol. poyzdlu, ro vd.). Krg. Qince transkripsi
yonlar: Ba-eulh-9ili-han, Ba-eulh-gen (Schefer, Cbcstomathb pcrsanc, ll, 167;) Bretschneider,
(Mcdiacaal Rcuarclus, II, 95 ve haritada)'de Ba-rhni-lfhan,islAm l'aynaklanndatSTrlMetin-
l,cr, r3S, r5r, Cemil KarqD. Bargin ismi, belki bugiin bile BArgin-deryi'da muhafaza edil-
migtir; Seyhun'un kanallanndandrr (Krrgrz lehgesinde g daima Q'ye mukabildir. Bu kanal
Kallaur tarafindan zikredildi ise de ( hot. Turh liluzh, V,83, VI, 77 vd') kanah bizzat
giirmedif,inden onun hakkrnda verdili bilgiler maalesef tamamiyle agrk defildir.
8r7 Bu Uzgend'in Fergana'daki Uzgend, Agnisln da
$65'ta olduf,unun yanhghkla
tiyin edilmesi A. Miiller'i (Dcr Ishm, II, zo9) hataya sevketmigtir. Agn6s'rn Asanas harabe-
leri oldufu kabul edilmelidir. Seyhun'un sol sahilinde, nehirden r7 mil ve Ber-kazan dura-
$rndan zo mil uzakhktadrr (Kallaur, Prot.'Turk. leruah.,Y, r$.
8rE Barthold, Oroshcnb Turlustana, r 5r.
8te Mctinbr, (Kitibi't-tcocssil).
74
ffi Mctinb,U&d.
szt Mctinh1 74 od. (Kil6bn't-kocssil).
822
A4ctinbt, /52 (CemAl kargi).
II. BOLt]M
r-islim fetihlerine kadar halktn hayatt

Miverii.innehr halkrnrn Arap fethinden biraz iinceki hayatr hakkrnda
fikir verme$e bagka bir aragtrmamda tegebbiis etmigtimt. Bu hayatrn esas
iizelli$, u.""i t"hibi aristokratlann hAkimiyetine kargr iran'da oldufu gibi2
dengeyi sa$layacak bir taht bir mabed ittifakr, yAni kuwetli bir monarqik
giig ile ruhban srnrn niiffizu yoktu. Mahalli hiikiimdarlar ileri gelen aSil-
zidelerden meydana geliyordu. En kuwetlileri bile, teb'alan gibi dihkan
o76ker"t
diye anrlryordu, Arab kaynaklannda hiikiimdarlann "Sdkir" yahut
(kul) denilen hassa askerlerinden bahsediliyorsa da Nargahi'nina Buhiri
melikesinin sarayr hakkrndaki riviyetinden bu hassa birlifinin iicretsiz
olup aristokrasinin geng iiyelerinden meydana geldi$i anlagrfuyor. Bu geng-
ler, hiikiimdarlannrn saraylannda, Avrupa gtivalyelerinin gocuklanntn kr
rallar ve diiklerin saraylannda oldu$u gibi hizmet giiri.irlerdi.
Biiyle bir siyasi tegkilit altrnda kelimenin tam minasiyle bir devlet di-
ninden bahsedilemez. iran'da oldu$u gibi Mdveraiinnehr'de de hikim sr-
nrfin dini Zerdiigtilik oldufu hilde iran'da cezilandrrlan senevi (diialist
mec0si) mezheplere ba$r olanlar Miveriiinnehr'de emin bir sr$rnak bulu-
yorlardr. Budistler ile Nasturiler'in de aynr htirriyete sahip olduklan anla-
grhyor. Zerdiigtilik ile Budizm arastnda bir miicideleye diir tek delil Hiu-
en-Tsiang'rn Semerkant hakkrnda verdifi bilgide bulunuyor. Bununla be-
raber Qinli seyyahrn kendi yaptrklanrun baqan ile neticelendi$-ine dair tel-
mihleri, miicidelenin pek giddetli olmadr$rnr ortaya koymaktadrr5. Arab
istilAcrlanna karqr yaprlan harplere, din adamlannrn hig bir gekilde katrl-
drklanna dair bir bilgimiz yoktur6. Kuteybe'nin SZ (Zo6) yrhnda Beykent'i
I Nycslal'tn sloo ob aiiskoi kulturyc o Stcdwi Azii(&cdwaz Vyst-Haziran,rS)'
2 lran,da bile dihkanlar, kiiylerin di[er halkrndan daha iistiitr bir mevkie sahiptiler.
Taberi, efsanevi hiikiimdar Menugehr hakkrndaki rivayetinde giiyle der: "Her kiiye bir dih-
kan tayin etti, halkr ona kul kiile yaptr ve ona itaat etmelerini emretti (I' 434)'
3 Meseli Taberi, II, r r59.
a Nar1ahi,7 vd.
5 Z4litkt, VIII,
5 (Êlirtorra dt h de dc Hiouen Tlsango terciime eden S. Julien, 59
vd')'
6 Ancak
Hirezm'in fethi anlatrlrrken dihkanlann yamnda ruhban srmfr da zikredilir
(ahbnr, belki kAtip manasrnda olup Tevrat'ta oldu[u gibi alim manaslna kullamlmrgtrr, Ta-
beri, II, Ie37).
r96 V.V. BARTHOLD
zaptl hakklndaki rivayette, Tiirkler'i Mtsliimanlar'a kargr krqkrrtan tek

gtizlii bir adamdan bahsedilir. Bunun askeii kumandanlardan daha tehli-
keli bir diigman oldu$u giiriilmektedir. Esir edilince kurtulug akgesi olarak
bir milyon dirhem teklif edildifi halde, bu biiyiik mebli$ Miisltimanlar'r
kandrramadr; tehlikeli bir di.igmanrn hilelerinden kesin olarak kurtulmayr
tercih ettilerT. Bu hususta nakledilen rivayetten tek gtizliiniin halk iizerin-
deki tesirinin dini mahiyette olup olmadr$rnr anltyamryoruz.
iran'da oldu$u gibis bu biilgenin aristokrasisi arastnda riitbe ve srnrf
farklannrn olup olmadrfr hususunu aydrnh$a kavugturacak bilgiye sahip
de$iliz. Taberi, bAzr krsrmlanndae, Orta Asya asilzideleri hakkrnda, iran
aristokrasisinin en yiiksek ri.itbelerine mahsus tibirleri kullaruyorsa da,
dihkan kelimesinin hem basit arazi sahipleri, hem de hiikiim si.iren melik-
ler hakkrnda kullanrldrfrnr giirdiikt0. Zengin aristokrasisinin, yini Qin ve
difer memleketlerle yaprlan kervan ticareti siyesinde zenginlegmig olan
tiiccarlann hususi bir mevkie sahip olduklarr anlagrhyor. Taberirr, So$dlu-
larrn giigleri hakkrnda bilgi verirken bu tiiccarlan "melikler" arastnda sa-
yar. Nargahi'nin, BuhAri tiiccarlan hakkrndaki btiliimi.i t', g.ttig arAziye sa-
hip olduklarr halde gatolarda oturduklannt ve mevkilerinin dihkanlarrn kin-
den pek az farkh oldu$unu aErkga ortaya koymaktadrr. $u halde burada
bahsedilen miistakil zenginler olup menfaatleri aristokrasi ile ortaktr. islim
hikimiyeti devrindeki gibi gegitli saniyi loncalart sijz konusu de$ildir. Dih-
kanlar ile tiiccarlar arasrnda bir rekabet hakkrnda hiE bir bilgimiz yoktur.
TarihEiler, Buhiri'nrn "tiiccarlar gehri' olan Beykent'in teqkilitrnr,
Buhir-HudAt ve BuhArA dihkanlarr ile mi.inasebetlerini aydrnlatacak bir
bilgi vermemektedirler. Fakat Narqahi'nin, hiicuma u$ramrg bir babanrn
intikamr ve Araplar'tn Beykent'de biiyi.ik miktarda silah bulduklan hak-
krndaki rivayetine13 baktltrsa, oranln halkrnrn da, Miveriiinnehr'in di$er
biilgelerinde hiikiim siiren asked karaktere sahip oldugu diigiini.ilebilir.
So$dlular'rn Taberi taralrndan bahsedilen idetleri ra, memleketin iizellikle-
i Taberi, II, IrBB.
8 Mes'irdi, Mwic, ll, z4o.
e Taberi, ll, 1237, 1243.
r0 Orta Asya'ya mahsus iinvanlardan Buhiri aristokratlanna has olan Cemtk iinvanr
zikredilebilir (Nargahi, 5). Bu iinvana Tiirkler'de de rastlantr (Iaberi, II, I6I3).
rr Taberi, ll, t444.
12 Krg. yukarrda s. I I l.
13 Nargahi, 43; Taberi, II, I IBg.
ra Tabef, II, 1146.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA t97
rini ayrrca aqrk bir gekilde ortaya koyar: Her yrl Semerkant'ta So[d biilge-
sinin en cesur silihgtirtine iit bir sofra kurulur ve bir testi garap haarla-
nrrdr. Ondan bagka her kim bu yeme$e el siirerse silihgiire meydan oku-
muq olurdu. Hasmrnr iildtiren memleketin en cesur silihgiirti saytltrdr. Bu,
yeni bir rakip Erkrncaya kadar devam ederdi.
Giirtildii$ii gibi, Arlplar'rn kargtlaqttklart, devamh olarak birbirleriyle
harbeden Eeqitli kiigiik emirlikler ve - cesur lakat tamamen tegkilitsrz
silAhgiirler srnrfiydr. Bu qartlar altrnda miicadelenin sonucunun ne olacaft
belliydi. Mahalli aynhklarrn yanrnda Arablar'rn kendi aralarrndaki iE
harplerin, hatti kuzey ve giiney kabileleri arasrndaki diigmanh$rn hiE bir
iinemi kalmryordu. En getin harpler srrasrnda bile Araplar'rn Horasan vi-
liyetindeki hAkimiyeti sarsrlmadr. Hatti Araplar'tn zafer kazanmalannda
bile yerlilerin yardrmr oldu. Halife Omer'in, Miisliimanlar'dan bagkasrna
silih taqrma hakkrnr tanlmlyan meqhur karart Orta Asya'da tatbik edilme-
dirs. Kuteybe ile di$er Arap kumandanlan fetihler srrasrnda bAzr btilgele-
rin halkrnr diferleri aleyhinde kullandrlar. Fetihlerin a$rr ilerlemesinin se-
bebi, krsmen Araplar'rn ganimet ve harag ile yetinerek memleketi diimi
surette fethetmek niyetinde olmamalan, ktsmen de tabii engellere kargr
micadeleleriyle izah edilebilir. Araplar'rn parlak askeri meziyetlerine ra$-
men anavatanlarrnrn tabii $artlannm onlar iizerinde etkili olmamast
miimkiin desildi. Bozktrlarda siirdiiri.ilen savaglarda onlar iEin gergek bir
zorluk olmadrfr halde, da$hk biilgelerde sava$a Eok zorlukla ahgtrlar; o
devirde di$er ordular iEin biiyiik bir giigliik arzetmiyen geEitlerdeki hare-
kitlannda bile Eok bagansrzdtlat' 16.
s-Araplar ile yerliler arasrndaki miinase-
betler
Emeviler zamanrnda Arap fetihlerinin seyri hakkrndaki bilgimiz, an-
17
cak yan efsinevi hikiyelerden ibiret olup uzun miiddet stizlii rivayetler
halinde devam edecek ve sonraki nesiller tarafindan yazryla tesbit edilecek-
tir. Riviyetlerin Eo$unun birbirinden farkh olmasr ve kronolojik tutarsrzhk-
larr bu suretle izah edilir. Araplar'rn Ceyhun (Amu-Derya)'u ilk geEtikleri
tarih hakkrnda bile birbirini nakzeden rivayetler vardtr18.
t5 Krq. Taberi, II, 1693.

t6 KrE. Kig ile Semerkant arasrndaki dailarda Araplar ile Tiirkler arasrndaki miicade-
lenin anlatrlmasr (Taberi, II, t533-I544).
17 Bu hikayelerin destani mahiyeti hakkrnda kry. Wellhausen, 257; benim daha genig
makalem, lapiski, XYll, r 4o vd.
18 Belizuri,4oB; Taberi, II, 156; Ya'kubi, Taih,ll, z8I; Sa'ilibi, I'et6if, tt.
I98 V,V. BARTHOLD
Olaylann bizrlannrn mihiyeti giipheli ise de tarihqilerin kaydettikleri

riviyetlerden zamanrn zihniyetini oldukga agrk bir qekilde anhyabiliyoruz.
Hiq giiphesiz htihlerin hareketlerinin tek siiriikleyici giicii ganimet ve geref
arzusu olup umumiyetle hem onlann ve hem de memleketin mtidifileri-
nin nazannda dinin ijnemi azdr. Araplar ile yerli silihgtirler arasrnda gahsi
dostluklar kurulmuqturre. Kahramanhk idealleri fltihler iizerinde tesirsiz
kalmadr. Kuteybe, birliklerini tegvik etmek istedifi Taman onlara, "Arap-
lar'rn dihkanlan" diye hitap ediyordum. Musa b. Abdullah'm yardrmctla-
nndan Arap kahramanr Sibit b. Kutbe, Tirmiz'de yerliler arastnda 6yle
bir itibar kazandr ki, birbirleriyle konuqmalannda "Sibit'in hayatr igin" di-
ye yemin ederlerdi2r. Yerli hiikiimdarlar gibi Sibit'in de etrafinda $kerle-
ri vardr. Bunlar Araplar'a kargr olarak bahsedildi$inden yerli halk arasrn-
dan segildi$i agrkur22.
Araplar'm Miver6iinnehr'de bilhassa ya$ma maksadiyle yaptrklan ilk
akrnlar iizerinde durmayarak fetihlerinin iinemli merhalelerini verme$e ga-
hgaca$rz. Kugan imparatorlu$unun yrkrlmasrndan sonra (bkz. s. Ioo) bir
tek yabancr hiik0metin valisi bu biilgede faaliyet giistermiyordu. Bize ka-
dar gelen bizr haberlere ra$menz3, Sisini vililerinin Miveriiinnehr'de hig
bir zaman iddrenin bagrnda bulunduklanna ihtimal verilmez. Arap vilileri
baglangrgta MAveriiinnehr'e akrnlar yaparak logt Horasan'daki karargahla-
nnda gegiriyorlardr. Ceyhun nehrinin iitesinde krglayan ilk vali Selm b.
Ziyid olmugtur(68 r -683) 2a.
re Taberi, II, r5zl.
m Tabef, ll, n47.
2r Taberi, II, rr5z.
22 Taberi, II, rr55.
23 Bu guruba Taberi ile Dineveri'nin (Niildeke, Taberi, r5g, t67) hikiyclerinden bag-
ka Bel&uri'nin verdiii bilgiler de (I95) dihildir. Buna giirc Hikiimdar Kibad (yahut l(a-
vid), Sofd'dan gclen gtigmenleri Kalkasya'da yerlegtirdi ve orada J'" ri- lchrini kurdu.
Marquart tarafindan (Etdshahr, ro8, n. z) reddedilen bu efsAnenin, difier bir gok efsaneler
gibi, cofirafi bir isme dayanarak bulmak igin uydurulmug olmasr kuwale muhtemeldir. lbn
Hurdadbih de (r4) SisAniler'in MAveiinnehy'deki hikimiyetinden bahscder (krg Zhu-
kovsky, Ruoalinl Staraoo Maoa, 9). Onun verdifi bilgiye giire Horasan'tn dtirt mcnu-
bin\ndan biri MiverAiinnehr'de hiikiim siiriiyordu. Bununla beraber Horasan'rn diirt mer-
zubAnl$a biili.inmesi, Sergegc daha yakrndrr. Arap devrinde de tekrar giirdii[timiiz (Zhu-
kosky, ryzr cscr, to), diler bir taksime uymaktadrr. MAverAiinnehy'in yerini Nigapur tutmak-
tadr; krg. Marquan, Er6nslwb,7o.
2a Kr1. Semerkant emiri G0rek tarafindan
7r8 yrhnda Qin imparatoruna yazrlan
meknrp; TS'c fu yat Koci adh gince ansillopcdiden E. Chavannes tarafindan Fransrzcaya
gevrilen bu mektupta, Araplar ile savagma$a baglanah otuzbcg yl gestili bclirtilmeLtcdir
(Docunmts, eo4 vd.). Emir tarafindan Selm'in hareketi ima edildifii ve iinceki akrnlann dik-
kate alrnmadrfr anlagrlmaktadrr. KrS. Bathold, 1@6 XVII, t4e.
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA ASYA r99
Taberi'ye giire2s yerli melikler, fetihler esnasrnda her yrl HArezm crva-
nndaki gehirlerden birinde toplanarak26, aralarrndaki anlagmazhklarr an-
lagma yoluyla halletmek, birbirlerine kargr sildha bagvurmamak ve miigte-
rek kuwetleriyle Araplar'a karqr miicideleye devAm etmek hususunda bir-
birlerine siiz verirlerdi. Bu sijzlerin ne dereceye kadar tutuldu$u, her yrl
bunlarr yenilemek zorunda kalmalanndan ve Kuteybe'nin fetihlerinin tari-
hinden anlagrlr.
Halife I. Yezid'in iiliimiinden (683) sonra ortaya grkan ig harp Hora-
san'a da siriyet etti. Baqlangrgta btitiin Horasanhlar vili Selm. b. Ziydd'a,
yeni bir halife seEilinceye kadar biat ettilerse de21 az sonra onu terketme-
$e mecbur oldular. Qegitli Arap kabileleri temsilcileri arasrnda kanh qar-
prqmalar meydana geldi ve nihAyet memleket Kays kabilesi reisi Abdullah
b. HAzrm'm eline gegti. Abdullah, 7z (69r-69z) yrhna kadar Horasan'da
tek hAkim olarak adrna sikke bastrrdr. Bu sikkeler arasrnda altrn (dinir)
bile bulunuyordu2s. Abdullah yeni halife Abdiilmelik'e itaat etmek iste-
meyince 7z (69r-69z) yrhnda idim edildi. Birkag yrl tince o$lu Musa'yr
Mdveriiinnehr'e giindermiqti. Musa, bir avug askeriyle Tirmiz vilisini geh-
ri terketmek zorunda brraktrktan sonra orayl eline geEirdi ve on beg yrl
(689-7o4) bu gehirde kaldrze. Yerliler arasrnda biiyiik bir sevgi kazanmrq
olan SAbit b. Kutbe el-HuzA'i, Yezid b. Miihelleb'in vAlili$i srrasnda (7or-
7o4) Musa'ya katrldr. SAbit yerli melikleri kendi tarafina kazanmrg oldu-
gundan, bu siyede Musa, Yezid'in tahsildArlannrn hepsini Mive-
rAiinnehy'den kovma$a muvaffak oldu ve memleketin vergilerinin tamaml-
nrn kendisine verilmesini saglddrs0. Bu suretle yerli melikler meqr0 Arap
hiikffmetinin tibiiyetinden grktrlar, fakat bu sefer de isi reise harac iide-
mefe bagladrlar. Az zaman sonra Musa, Tiirkler, iranhlar ve Eftalitler'den
meydana gelen biiyiik bir orduyu da$rtmayr bagardr3l. Musa, Sdbit ve
onun yerli miittehkleriyle de miicadeleye giriyi$i zaman, bundan da za-
25
Taberi, II, 3914.
$ehrin adrmn yalnz Ya'kubi'de gegti!,ianlagrlmaktadr(Bulddn, egguSl-t5). Daha
26
sonraki co$ra$acrlarda bu isim bulunmaz. So$d kiiylerinden yukanda zikredilen (s. 163) el-
bette bu deiildir.
27 Taberi, II,48g.
28
Zap;tki VI, zzg (General Komarov'un kolleksiyonundaki sikkelcrden).
2e Taberi, II, r l5o.
r Taberi, I, r r53.
3r Bunlann bu devirde zikredilmesi (faberi, II, rr53; krg. Belizuri,4rB) baqka yerde
viki defiildir ve agklanmasr da zordur.
',1,.
,,u*u,rnr bildi. sabt, ktr:;.t
il:":ikrerin reisi So[d iheidi rar-
hon, Musi'ntn kahramanca bir saldtnst sonunda geri Eekilme$e mecbur
oldu32. Nihayet vili Mutaddal b. Miihelleb'in talimatr iizerine kumandan
Osman b. Mes'ffd, 7o4 yrhnda So$d ihgidi ve Huttel melikinin yardrmryle
gehri zaptetti33. Bu defa da yerli melikleri megrCr Arap hiikiimetiyle miitte-
fik buluyoruz.
3-Kuteybe b. Miislim
Ertesi yrl iqinde, yini
7o5'te (di$er bizr riviyetlere giire3a daha tince'
yini, 7o4'te) meqhur Haccic'tn geEkin taraftarlanndan Kuteybe b'
Miislim, Horasan'a vili tiyin cdildi. Ustidr HaccAc gibi Kuteybe de hig
bir geyden gekinmezdi; cesaretten fayda olmadr$tnr anlayrnca hile ve desi-
se kullanmak suretiyle Arap hikimiyetini Miveriiinnehr'de sa$lam bir 9e-
kilde ilk kuran odur. Yerli melikler arasrndaki anlagmazhklardan gok iyi
faydalanmasrnr bildi. 7o5'te SaganiyAn hAkimi, diiqmanlarr $fiman ve Aha-
rfin meliklerine karqr Kuteybe'yi yardtma ga$rrdr35. 7lz yrfinda Kuteybe,
Hirezm-gih,r kiiEiik kardegi Hurrezid ile isi dihkanlara kargr korumak
maksadiyle Hirezm'e kargr harekete gegti36. Aynr yrl iEinde semerkant'a
kargr yaprlan sefer strastnda Buhirdhlar ve Hirezmliler Kuteybe'ye btiyiik
iilqiide yardrm ettiler. Bu sebeple so$d rhgidi Gffrek, Arap kumandantnt,
ancak diiqmanlnln "kardegleri ve akrabastntn" yardtmtyle zaferi kazanmtq
oldu$undan dolayr ayrplamrqtrrtr.Tt3 seferinde Buhir6, Kig, Nesef ve Hi-
rezm halkl, Kuteybe'nin emri iizerine 2o.ooo asker verme$e mecbur edil-
diler38.
Kuteybe'nin parlak zaferleri Arap kumandanlan arasrnda biiyiik

iimitler uyandrrdr. Aynr zamanda Sind'in fethine memur edilmig olan
32 Taberi, II, r 155 vd. d'
33 Taberi, II, 116z. ismi yahut iinvam hakkrnda bkz. Taberi Il, ro4o vd'; kr!'
Marquart, Erdns hahr, 3oz. "pl
3a Taberi, II, r r8o.
35 Taberi, II, IIBo.
36 Taberi, II, re37 vd. d.
3? Taberi, ll, 1244.
38 Taberi, II, 1256. Belizuri'ye giire (4e3) Horasan'da Kuteybe'nin emri altrnda
4o.ooo Basrah, Tooo Kuleh Arap'tan bagka Tooo'de Mevili bulunuyordu' Aym rakamlar da-
(II, r zgo vd.) giir0liir.
ha genig olarak Taberi'de
Ya'kubi, Taih, 11,346. Aynr tarihginin bagka bir riviyetine g6re (Taih, II, tgz)
3e
osman'rn hilifeti zamanrndi'Bus.a vilisi Abdullah b. Amir ile K0fe vilisi sa'id b. As'a
Horasan hakkrnda aynl vaatte bulunuldu.
oN iKiNci YUzYILA KADAR oRTA ASYA 2ot
Muhammed b. Kasrm, indus nehrinin denize dttkiildiigi.i yere kadar vara-

rak (7r r) bu biilgenin fethini tamamladrfrnda Haccic, iki kumandandan
hangisi iince Qin?e ayak basarsa onun Qin vAlisi olacafrnr videtmigti3e.
Araplar gok daha miitevAzi neticelerle yetinmefe mecbur oldular; hem de
bu neticeler ancak memleketin giiney ktstmlannda bir derece siirekli ola-
bildi.
Kuteybe, BuhirA, Semerkant ve difer gehirlerde mescidler yaptrrdrm
ve BuhirA halkrnr gehirdeki evlerin yanslnl Araplar'a terketme$e mecbur
etti4r (aynr us0l Merv'de, Horasan'rn ilk vAlileri zamarunda uygulanmrg-
tra2). Bir kaynafa giirea3 Semerkant ahAlisi, gehri tamamiyle bogaltma$a
mecbur edilmigtir. Araplar gehri iggal ederken Kuteybe, Ad ue Sem0d ka-
vimlerinin mahvrna d6ir iyeti okuyordu. Kuzeyde Kuteybe'nin ordulan
$ig'a vardrlar. Giiney-do$uda, o srrada Qin imparatorlu$unun elinde bu-
lunan Kiggar'a kadar ilerledikleri rivayet edilmektediraa Bir gok vilAyetle-
re, hatti Fergana'ya bile Arap vilileri tiyin edildi. Daha sonraki olaylar-
dan, bu vililerin, ancak askeri kumandan ve vergi tahsildan durumunda
olduklarr (bu iki memuriyet bilzan ayn gahtslara verilirdi) ve bunlann ya-
nrnda yerli hinedanlarrn varhklarrnr koruduklarr anlagrlmaktadrr. Yerli hi-
nedinlann sivil idireyi ellerinde tutmu! olmalarr da kuvvetle muhtemel-
dir.
Biitiin zaferler ve Arap birliklerine sa$ladrklan biiytik miktarda gani-
mete rafmen Kuteybe'nin askerleri tarafindan kayrtsz $artsrz desteklen-
miyordu. 7r5 yrhnda yeni halife Siileyman'a kargr isyin etti$i zaman, za-
ferden zafere kogturdu$u birlikleri tarafindan terkedilerek katledildi. Onun
yerine geEenler baganh olamadrlar. Kuteybe'nin iiliimi.inii tikip eden yrllar
zarfinda Araplar, Seyhun (Sir-derya) havzasrndaki viliyetleri kaybettiler.
tog (7zr-7zz)'de Fergana meliki Sogd giiqmenlerine, isfara gehrinde "isim
b. Abdullah el-Bihili gegidi" denilen yeri verebildi. isam b. Abdullah ora-
ya Kuteybe tarafrndan vili tAyin edilmigtias. Fakat Kuteybe'nin
s Kr1. yukanda s. r 14, I25.
ar Nar1ahi,5r.
a2 BelAzuri,
4to; Mctinbr, r, (Gerdizi).
a3 Taberi, II, rz5o. Kaynaklar arasrndaki tenikuza bakrlrrsa, Taberi'nin verdifii bilgiye
rafmen bu tedbirin ancak 7r3'te halkrn ihineti ve Sofd'un ikinci defa fethinden sonra ahn-
mrg olmasr muhtemeldir, bkz. Bardholt, Db alttihkisclot Inschifta4 rr vd.
aa Taberi, ll, 1276. H.A.R. Gibb (BSOS, II,
467 vd), Kutcybe'nin Qin hududunu ag-
madrf,rnr siiylemekle belki hakhdrr.
a5 Taberi, II, r44o. Taberi bagka bir haberinde (II. rz76) bu gegidin Fergana'dan
Kiggar'a giden yol iizerinde oldufunu siiyler.
V.V. BARTHOLD
iiliimiinden sonra Araplar'rn kovulduklarr yahut katledildikleri anlagrlmak-

tadrr. Fethettikleri biilge de tekrar Fergana melikinin eline gegti. Gazida
mahvedilen bir Arap birli$i hakkrnda yukanda (s. I74) nakledilen efsAne-
nin bununla bir ilgisi olabilir.
4-Araplar ile Ti.irkler arasrndaki miicadele-

ler
Miveriiinnehr'in Arap askerlerinin iggali altrndaki gtiney-batt ktsmtn-
da yer alan BuhirA, Semerkant ve di$er mi.istahkem gehirlerde, Araplar
yerlilerin isyAnlarrna kargr inatqr bir gekilde mtcidele etmek zorunda kal-
drlar. Tiirkler'in miidihalesi iqleri biisbiitiin kangtrrdr. Ti.irk hikanlanntn,
altrncr yiizyrldan itibaren biitiin Orta Asya'yr idireleri altrnda birleqtirdik-
leri, aynca Bizans imparatorlu$u ile ittifak yaparak Sisini imparatorlu$u-
nu devirme$i diigiindiikleri, fakat Bizans'tn zaafintn bu plAnrn tatbik edil-
mesine engel oldufu bilinmektedir. Tiirk hikanh$r ktsa zaman sonra Do-
$u ve Batr olmak i.izere iki devlete aynldr. Her iki devletin tarihinde kud-
ret ve qan devreleri ile zaaf devreleri niibetlege devam etti$inden Qinliler
bu durumdan faydalanarak imparatorluklannr geniglettiler ve Tiirkleri hA-
kimiyetleri altrna aldrlar. Do[u Tiirk devletinin sekizinci ytizyrl sonunda
yeniden kurulmasr, Tiirk hikanh$rnrn birli$inin yeniden teessiis etmesiyle
neticelenebilirdi. 689 yrhnda Do$u Tiirkleri'nden bir tiimen, Batr Tiirkle-
ri'nin kuvvetlerini yendikten sonra So$d biilgesini zaptetti ve Demir-ka-
pr'ya (yini Buzgala gegidine) kadar ilerledi. Bu istili 7or yrhnda tekrarlan-
dra6. Nihayet 7II'de Do$u Tiirkleri'nin hikanr Mo-go (Kapgan Kagan)
Batr Tiirkleri'nin hikanrnr esir ederek tilkenin tamamlnl itiat altlna aldr.
7tz yh sonunda Mo-Eo'nun ye$enlerinin kumandasr altrnda bir Tiirk or-
dusu, Kuteybe'nin Merv'e diinmesinden sonra Araplar'a isyin eden So$d
halkrnrn diveti iizerine So$d'u istilA etti. Yalntz Semerkant Araplar'tn
elinde kalmrgtr. 7I3 ilkbaharrnda Kuteybe, Tilrkler'in bulunduklan zor
durumdan faydalanarak onlan Miveriiinnehr'i terke mecb0r etti. HattA
Tiirkler, Araplarrn $Ag ve Fergana iizerine yiiriimelerine engel olacak du-
rumda de$illerdiaT. Mo-go'nun iiliimiinden (716) sonra Batr Ttirkleri Do-
$u Tiirkleri'nden tekrar aynldrlar. Tiirgig boyunun reisi Su{u'nun kurdu-
a6 Barthold, Dic alttihhischer, Inschifta4 r4 vd. d.

a7 Barthold, Db allthkisclun Inschifta4, rr vd. Prof. Houtsma'nrn itirazlanna (Griltrz,
Gel, Anzcigm, r8gg, No. 5, 386) ra$men ben hili Kitibclerdeki hikiye ile Ya'kubi'nin ver-
di$i bilgi arasrnda bir miinisebetin oldulu fikrindeyim. H.A.R. Cibb, bunun aksi giiriigte-
dir (Thc Arab Conqucst. 46).
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 2o3
$u kuwetli devlet, Arap kaynaklanna gore 797, Qin kaynaklanna giire ise
738 yrhna kadar devim etmigtiras. Orta Asya'nm batr krsmrnrn tamamlna
sihip olan Su{u, MiverAiinnehr'i mukavemet etmeksizin Araplar'a terke-
demezdi. Araplar So$d'u "Emir-ii'l-miiminin'in bahEesi" kabul ettikleri gi-
biae, Tiirkler igin de bu zengin biilgeye sihip olmak gok iinemli idi. Su-lu
saltanailnrn sonuna kadar isi dihkanlan Araplar'a karqr himiye etti ve
Araplar'a o kadar gok zayiit verdirdi ki, kendisine "Ebfi Muzihim" ("Mu-
zAhimn kelimesi zahmet, srkrntr veren, tazyik eden mAndsrna gelmektedir)
likabrnr verdiler$.
5-Kuteybe'den sonraki Eme vi valileri

Miveriiinnehr halkrnrn devamh isyin etmelerinin sebebi, Emeviler
devrindeki Arap hAkimiyetinin benimsedi$i tutumla izah edilebilir. AbbA-
siler'in aksine Emeviler'in hentiz genig emperyalist idealleri yoktu. Fakat
her geyden iince Arap milletine fetihlerde rehberlik ederek bi.itiin
diiqilnceleri, ancak Araplar arasrndaki kudretlerini korumak, mahkfim
milletlerden vergi ve tibi hiikiimdarlardan harac toplamaktan ibaretti. Va-
lilerin dikkatleri de mecburi olarak bu hedellere diiniiktti. Qabuk zengin-
legmek iimidiyle disiplinsiz unsurlann geldikleri hudut boylarrndasr vili-
nin durumu oldukga zordu. Abdullah b. H6zrm'rn katlinden sonra Hora-
san ileri gelenleri, Halile Abdi.ilmelik'ten, kendilerine Emeviler'den bir vAli
giindermesini istirham ettiler. Qiinkii karrgrkhklardan sonra Horasan'da
ancak bir Kureyqli AsAyigi tekrar sa$hyabilirdis2. Vililerin go[u vazifelerini
bagaramadrlar ve bu sebeple slk srk de$igtirildiler. iktidarda bulunduklarr
krsa zaman zarlrnda miimkiin oldu$u kadar fazla para biriktirme$e ve
emlik saun alma$a gayret sarfediyorlardr. Bizr vililerin azlinden sonra bi-
le bu emliklerini kendileri ve virisleri ellerinde tutmuglardrr53. Halk daha
gok Araplar'rn yolsuzlu$undan ve vAlilerin mallannr gasbetmelerinden
usanml$tl. BAzen hazine ve hiik0met menfaatleri, fetihlerin esas sebebi
olarak giisterilen dini menfaat ile garprgryordu. islim devletinin her tara-
finda oldu$u gibi burada da mi.isliiman olan yerlilerden harac altntp altn-
a8 Barthold, Dit altli*ischen mschiften, 27.

ae Taberi, II, r4z8.
50 Taberi, II, r59e.
sr Taberi, II, r7B.
s2 Belizuri, 146.
53 BelAzuri, 4o6; Mclinln, 2: Gerdizi. or. 84; Cambidge yazmasr. 167 b.
2o4 v.v. BARTHOLD
mamasl meselesi en biiyiik zorlu$u ortaya koyuyordu 54. Bu mesele, gu ve-

ya bu giiriigiin a$rrhk kazanmasrna giire Eegitli zamanlarda muhtelif suret-
lerde halledildiyse de, yerlilerin bu kararsrzh$a kargr kayrtsrz kalamryacak-
lan tabiidir.
Emevi halifelerinin en dindArr Omer b. Abdtilaziz (7r7-7zo)
miisliiman olanlardan vergi almayr yasakladrktan bagka islimiyeti gimdi
kabul edenleri siinnet ettirme$i bile liizum giirmediss. Vililer, her geyden
iince isl2miyeti yaymak, hanlar ve umOmun menfaatine yardrmcr olacak
di$er binalarr yaptrrmakla meggul olmaya Ea$nldrlars6. Omer'in ilk Hora-
san vilisi Cerrih b. Abdullah, Arap hikimiyetini devam ettirebildi; onun
vekili Abdullah b. Ma'mer el-Yegkuri, Miveritinnehr'in kuzey-dogu tara-
frnda askeii harekAtr bagan ile yiiriittiikten sonra Qin'e iit b<ilgeyi fethe
hazrlanrrken Tiirkler taraftndan muhasara edilince fidye-i necit vererek
57.
kendisi gtiE kurtarabildi
Cerrdh, Horasan'rn ancak "krhq ve krrbaq" sAyesinde idare edilebile-
ce$i fikrinde oldu$u haldes8, dindar halife bunu kab0l etmedi$i iEin onu
azlederek yerine Abdurrahman b. Nu'aym el-GAmidi'yi tiyin etti. Onun
vilili$i esnismda So$dlular, Tiirkler'in yardrmiyle isyin ettilerse. II.
Yezid'in halifeli$inde, rcz (7zo-7zr) yrhnda Horasan'a gelen Sa'id b.
Abdiilaziz'in valili$i srrastnda da isyan devam etti. Sa'id, Horasan dihkan-
larrna yumuqak davranarak onlan kazanma cihetine gitti$i iEin Araplar'tn
hognutsuzlufuna sebebiyet verdi. Kendisine "Huzeyne" (hanrm) likabrnr
taktrlar60. Yaptr$r askeri harekitta da bagarrh olamadr. ro3 (7zt-7zz) yrhn-
da onun yerine Horasan vilil$ine getirilen Sa'id b. Amr el-Haragi zama-
nrnda So$dlular ve bilhassa dihkanlar ile zengin tiiccarlar vatanlannt ter-
ketmege karar verdiler (So$d meliki G0rek bu harekete katrlmadr). Ferga-
na meliki, isfara biilgesinde onlara bir yer verece$ini vAdetti[i hilde ihi-
net ederek durumu Araplar'a haber verdi. Araplar tarafindan Hocend'de
s4ilk fetihler zamamnda harag ile cizye arasrnda bAriz bir fark yoktu: halbuki daha
sonra hariE "arazi vergisi", cizye ise "gahrs bagrna ahnan vergi" olarak kullanrlmrgtrr; krg.
Wellhausen, geEitli yerler; A. Miiller, Dcr Islam, lI, 36r vd.; Cklc ve Mnr mad. i.A. H t'rr-
mi (MeJdtihii'lulfrn, 59) bile harAc ile cizyeyi bir kabul eder.
55
Taberi, II, 1354.
s6 Taberi, II, r365.
57 BelAzuri,4e6.
58Taberi, II, 1355.
5e Taberi, II,4IB.
m Barthold, Dic alttiirkisclvn Inschifter, zz vd.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 2O5
kuqatrlan fiririler teslim olmak zorunda kaldrlar ve tahsil edilmemig hari-

crn geri kalanrnr iidemeyi taahhiit ettiler. $ehir teslim edildikten sonra
Araplar, bir bahine ile verdikleri stizden dijnerek Sofdlular'r hiince kat-
lettiler. Araplar yine biiyle bir hilekirhkla Zerefgin ile Kegke-deryi vAdile-
rindeki biitiin miistahkem mevkileri elde ederek bu biilgede hikimiyetleri-
ni yeniden kurdular6r. ro6 (724) yrhnda Bar0kan ctvannda Kuzey ve
Giiney Arap kabileleri arasmda kanh bir garp$ma oldu. Buna ra$men vA-
Ii Mtslim b. Sa'id, ayni yrl iginde Miveriiinnehr'e hiicum etti ve Ferga-
na'ya kadar ilerledi. Fakat diinerken Tiirkler ile yaptr$r sava$ta a$rr kayrp
vererek ma$lfrp oldu62. Onun yerine tiyin edilen vAli Esed b. Abdullah
el-Kasri63, 725 yrhnda Belh'i yeniden imar etti. Bundan sonra Belh'in batt
ve kuzey-do$usundaki da$hk biilgedeki ahiliyi itiat altrna alma[a Eahqtr
ise de biiyiik bir bagarr kazanamadt6a.
Esed'in haleh Egres b. Abdullah es-Si.ilemi (727'7zg), Taberi'ye giire65
btiyiik, ki.iEiik her ige bizzat bakardr. MiverAiinnehr'de ilk nbit kuran
odur. Rrbitlar, illkeyi dilgman hiicumlanna kargr korumakla giirevli siivari
birliklerine mahsus hudut boylanndaki karakollardr66. Fakat o aynt za'
manda Arap hikimiyetine kargr iiyle bir harekete sebebiyet verdi ki,
biitiin Miveriiinnehr'e yayrlarak Araplar'a biiytik zayiit verdirdi6T. 7z8'de
Egres, MAveriiinnehr'in biiti.in ahilisini miislilman yapmafa niyet ederek
Semerkant,a biri Arap di$eri iranh iki din adamr giinderdi,islimiyeti ka-
b0l edenlerden vergi ahnmayaca$tna siiz verdi. Bu teqebbiisiin, tahminle-
rin i.istiinde bir baqan ile neticelenmesi hem hazine memurlanntn, hem
de dihkanlann hognutsuzlufuna sebep oldu. Dihkanlar aristokrasinin de-
vamryla ilgilendiklerinden demokratik mahiyetini heniiz kaybetmemig olan
yeni dinin yayrlmasrna kayrtsrz kalamazlardr. Egres, "Miisliimanlar'tn kuv-
vetinin haricda oldu$una" inandrfrndan yeni miisliiman olanlardan ancak
siinnet olan, islim'rn larzlarrnr yerine getiren ve Kur'6n'dan bir s0re oku-
6r Taberi, II, r43g; Bel6zuri,427.
62 Taberi, ll, r47z-t48r. Bu feliketin ehemmiyeti hakkrnda kr$. H.A.R. Gibb, Tlv
Arabs Conqucsts, ffi.
63 Nargahi ile Tdnh-i 8ali'de el-Kugeyri, Taberi ve Belizuri'nin basrh niishalannda
el-Kasri okunuEu ibn Hazm (Cemhcrcti'l-ms6bil-Arab, 366) ve di$er ensab kitaplan tarafin-
dan teyid edilmektedir.
s Taberi, II, r49o vd. d.
65
Taberi, II, I5o4.
66 Sem'ini, .rtlJl kelimesinde.
('7
Taberi, II, I5o7 vd.; Marquqrt, Db Chronologb,33vd" d'; Barthold' Die alttirkisc-
lun Invhriftcn, z3 vd. d.
206 V.V. BARTHOLD
yabilenlerin vergiden muaf tutulmalannr emretti. Kendisine cevap olarak

yerlilerin islimiyeti samimiyetle kabffl ettikleri ve mescitler inga etme$e
bagladrklan, btiylece "btitiin halkrn Arap oldufunu' ve hiq birinden vergi
ahnamryaca$r bildirildi. Bunu "ewelce miikellef olanlarrn hepsinden vergi
ahnsrn" karan takip etti. Bunun neticesi umumi bir isyin oldu. vilinin
bu gekildeki davranrgrnr benimsemiyen Arap din adamr isilere katrldrgr
iqin hapsedildi. Biittin so$d halkr Araplar'a kargr bagkaldrrarak
Ttrkler'den yardrm istedi. 7zB yrhnda yalnz Semerkant ve Deb0siye
Araplar'rn elinde kaldr. 7zg'da Buhiri tekrar Araplar'rn hikimiyetine geg-
ti. 7go yahut 73r yrhnda Tiirk hdkanrna kargr zorlu bir miicadeleye atrl-
mak zorunda kaldrlar. So$d ihgidi Grirek, 7zB yrhna kadar Araplar ile
miittefik kaldr$r hilde, o da Tiirk hdkanrna katrldr. Vili Ciineyd b. Ab-
durrahman, ordusunu biiyiik bir zorlukla hezimetten kurtanp Tiirkler'i
geri ptisktirttii ise de, Semerkant ve Buhiri hang bi.ittin iilkenin
Tiirkler'in eline gegmesine engel olamadr. Horasan'da rr5 (733) yrhnda
hiikiim siiren krth$rn sebebi belki de Zerefgan vidisinin Tiirkler tarafin-
dan iqgal edilmesidir. ciineyd'in kendi siizlerine giire krthk, o zamana ka-
dar Merv'in ercakrnr sa$layan biilgelerin tekrar kilirlerin hikimiyetine geg-
mesi sebebiyle olmugtur68.
6-$ii hareketleri
Bu gartlar altrnda Emevi idiresi aleyhine yiineltilen hareketin Araplar
arasrnda bile bagan kazanmasr muhakkaktr. Tabef6e, Horasan'daki $ii ha-
reketinin baglangrcmr Omer b. Abdiilaziz'in hilifetine giitiiriiyorsa da, an-
cak 794 yrhnda HAris b. Stireyc, "AllAh'm Kitibr ve Peygamber'in siinne-
ti" adrna siyah bayra$r agarakT0 "Ehlii' z-zimme ile yaprlan anlagmaya
uyulaca$mr, Miisliimanlar'dan haric ahnmryaca$rnr ve hig kimseye ztilfim
yaprlmryaca$rnr" va'detmigtirTl.Biiyle bir program hem miisliimanlar'r ve
bilhassa yeni miisliiman olanlan, hem de miisliiman olmryanlan onun ta-
raftna gekecekti. Bu hareket baglangrgta hinedina kargr bir mahiyet alma-
mrqtr. HattA Horasan vilisi Asrm b. Abdullah el-Hilili'nin Hdris ile birlik-
te Halife Hiqim'a elgiler gtindererek Peygamber'in emirlerinin yerine geti-
rilmesini istemek ve uygun gtiriildii$ii takdirde bununla yetinmek hakkrn-
daki teklifi HigAm tarafrndan kab0l edilmediT2. Halife cevap olarak Asrm'a
68 Taberi, II, 1563.
6e Taberi, II, 1358.
70
Taberi, II, 1567, r57o.
7t Mctinlcr,I, vd. (Gerdizi).
72 Taberi,
ll, 1577.
azil fermanr giinderdi ve yerine Esed b. Abdullah'r tekrar Horasan vAlili$i-

ne tayin etti (735-738). Esed, Horasan'a vannca Abbasi propagandacrlan-
nrn idimmr emrederekT3 Hiris ile yeniden harbe bagladr. Askeii harekit
daha gok Tirmiz yakrnlannda ve Huttel'de cereyan ettifinden Esed, tekrar
Belh'te oturma$a bagladr ve 736'da vAlilik merkezini oraya naklettiTa.
Araplar arasrndaki bu kangrkhklardan faydalanan kAlirler Semerkant't
zaptettiler. Esed, 735 yahut 736'da Varagsar iizerine yiiriidii. Gayesi bir
bent inga ederek Semerkand'a giden sulan gevirmekti. Bu ige bizzat ken-
disi de hilen katrldr ise de bir bagan elde edemediTs.
737 yilrnda Esed, Toharistan'da Ti.irk hikanr ve onun, iglerinde HAris

ve Huttel hAkiminin de bulundufu miittefiklerine kargr Eetin bir miicadele-
ye girigmek zorunda kaldr. Saganiyin meliki (Sagin-hudit), belki komgu-
suna duydu$u diigmanhk sebebiyle Araplar ile ittifak yapil76. Baglangrqta
savag Araplar'rn aleyhine geligiyordu. Uzun zamandan beri ilk defa bir
Tiirk ordusu Ceyhun nehrinin bafl tarafina gegiyorduTT. Bununla beraber
savagrn seyri Araplar'tn lehine diiniince Tiirkler Ugr0sana'ya gekilme$e
mecbur olarak Semerkant't kuqatmak igin hazrrhfa bagladrlarTs (Semer-
kant, belki Tiirkler'in geri Eekilmesi strastnda Araplar'tn eline gegmigti).
Krsa bir zarrr n sonra Tiirk hikanr, Tiirgig ilerigelenlerinden Kursul tara-
frndan katledilince Batr Tiirk hikanh$r da$rldr. HAris, Tiirkler'e st$tnma$a
mecbur oldu. o zaman BAmiyin muhicirlerinden birinin idiresinde bulu-
nan Huttel, kiigiik bir kale harig, Araplar tarafindan fethedildiTe. Askeri
harekit devam ederken Esed, hili sulhcu bazr qahgmalara zaman bulabi-
liyordu. Taberi tarafindan nakledilens giiriiglerine giire iyi bir "kethiidi"
olan Esed, bozkrrlarda hanlar inga ediyordu: "Hactlar ister dofuya, ister
batrya seyihat etsinler, hiE bir gi.igltikle kargrlagmryorlardt".
7-Nasr b. SeyyAr
Esed'in haleli Nasr b. Seyyir (738-748),Kuteybe'nin seferlerine katrl-
mrg olup kendisine kumandanr taraltndan 7o5 yrhnda hediye olarak bir
73 Gerdizi. w. 84; Cambridge yatzmasr, vr. 67 b.
7a
Bkz. yukarrda s. Bo, n. r ro.
75
Taberi, II, 1585 vd.
76
Taberi, II. 1596.
7i Taberi, II. 16o4.
78 Taberi, II. 1613.
7e Taberi, II. 1632.
e Taberi, II. 1636 vd.
V.V. BARTHOLD
kiiy verilmigtisr. Esed'in baglattr$r faaliyetleri daha baganh bir qekilde de-
vam ettirdi. VAlili$e tiyin edildi$i zaman yay epeyce ilerlemig olan Nasr,
Horasan Mudifileri'nin (Kuzey Araplan) geyhi sayrlmaktaydr 82.
Nasr'rn zaferleri Araplar'a Kuteybe'nin zamAnrnr hatrrlatmrgtrr. Batr
Tiirk devletinin da$rlmasrndan faydalanarak Arap hikimiyetini Seyhun
havzasrnda yeniden kurdu ve 73g yrhnda UgrCrsanas3, $ig ve Fergana me-
likleriyle antlagmalar yaptr. Hikan'rn kAtili olan Kursul, kendisini hikan
ilin etmiq, fakat krsa bir zaman sonra Seyhun sihilinde esir ve idim edil-
migti. Biiylece giigebeler tarafrndan gelebilecek her tiirlii tehlike bertaraf
edilerek muhtemelen $ig ve Fergana'ya Arap vililer giinderildisa. Nasr,
vilili$inin ilk zamanlannda iE zorluklann giderilmesinde bagan giisterdi.
Harac meselesini halletmek iizere vergiyi Miisli.imanlar'dan kaldrrarak, ka-
nunsuz bir gekilde vergi iidemekten affedilen gayr-r mtslimlere yiikleme$e
tegebbiis etti. Taberi'ye giires5 haksrz bir gekilde vergi iideme$e mecbur
edilen 3o.ooo Miisliiman'a kargrhk vergiden'muaf tutulan miisliiman olmr-
yanlann sayrsr Bo.ooo'e ulagtr$rndan vergiler, birincilerden ikincilere kolay-
hkla devredilebilirdi. Tiirkler'e sr$rnmrg olup Tiirgig hdkanrnrn katlinden
sonra vatanlanna diinmek istiyen So$dlular, 74t'de btitiin gartlan kab0l
eden Nasr ile anlagtrlar. Miisliimanlr$r kab0l edip sonradan eski dinlerine
dtinenler aleyhine tikibat yaprlmamasr, geri diinenlerin hem giigten ewel-
ki gahsi borqlarrnrn, hem de devlete olan vergi borqlarnm alfedilmesi, ni-
hiyet Miisliimanlar'dan almrg olduklan esirlerin ancak bir kadr tarafindan
verilen hiikiim ve kanuni sayrdaki gihitlerin ifidesi ilzerine iideleri karar-
laqtrrrldr. Halife tarafindan isteksizlikle tasdik edilen biiyle bir antlagma
yapmasrndan dolayr Nasr, bir gok itirazlarla kargrlagtr. Bununla beraber o
e$er hasrmlan So$dlular'rn kahramanh$rnr giirmiig olsaydr onlann da bu
gartlarr kab0l edecekleri diigiincesiyle fikrinde rsrAr etti 86.
Tabeii'ye giiresT Nasr'rn vilili$i zamantnda Horasan, o devre kadar
giiriilmemig bir rehha ulagtr. Ancak viliyet dihilinde isAyigi yeniden sa$-
8r Taberi, II. r r8o.

82 Taberi, IL 166I.
83 Ebo ubeyde'nin Belizuri tarafindan nakledilen riviyetine gtire (429) Nasr, UErosa-
na'da baganh olamadr; fakat Taberi'ye giire (II. 16914) Ugrisana dihkam Nasr'a haric verir-
di. Ugr0sana halkr da Ti.irkler'e kar$r yaptlan sefere katrlmrgtrr (Taberi, II. t6go).
8a Taberi, II. 16914 vd. 1767.
85 Taberi, II, 1689.
86 Taberi, II. r7r7 vd.
87 Taberi, II. 1664 vd.
ON iKiNCI YUZYILA KADAR ORTA ASYA
lamayr bagaramadr, hattA Araplar arasrndaki iki hasrm partiyi bile bangtr-
ramadr. Nasr, Mudari oldu$undan Yemenli Arap partisi reisi eski vili
Esed ile aralannda bir gok ihtilaflar olmugtuss. Vilili$inin ilk dtirt yrhnda
kumandanlarrnr hep Mudar Araplarr arasrndan seqti, fakat sonralan iki
partiyi bangtrrmak niyetiyle Yemenli Araplar'r da tAyin etmefe bagladr.
Buna rafmen Yemenli Araplar'rn isyinrna engel olamadr. Esed'in
iiliimi.inden sonra bir miiddet Horasan'r idire etmig olan Cudey b. Ali
KirmAni, 7g'te patlak veren bu isyinrn bagrndaydrse. Fakat Hiris,
Ttirkler'e sr$rndr$rndan, vilinin giiziinde bu silahh hasrmdan daha tehlike-
li idi.744 yrhnda Nasr, Hiris ve taraftarlarr igin halifeden umumi af va'di-
ni alarak Hiris'i Horasan'a dtinme$e rizr ettim. 745 yrh ilkbaharrnda
Hiris, Merv'e vardr. Hemen Nasr ile KirmAni arasrnda arabulucu srfatiyle,
yalnrz adiletin uygulanmasr endigesinde oldu$unu beyAn etti. Buna ra[-
men HAris, etrafina birkag bin kigi kadar taraftar tophyarak siyah bayra[r
tekrar qrkarmaktan geri durmadrer. Geligen hidiseler Hiris'i Kirmini'nin
aleyhine d6nme$e zorladr ve 746 ilkbahannda onunla yaptr$r muhirebede
hayitrnr kaybettie2. VAli bu suretle Araplar arasmdaki en btiyiik hasmrn-
dan kurtulmug oluyordu. Nasr, hilafetin Emeviler'den Abbasiler'e gegme-
sinde ba9 rolii oynamrg olan Ebfi Miislim gibi tehlikeli bir rakiple kargr-
lagmasa idi, hig giiphesiz di[er isileri de bertaraf etme$e muvallak olacak-
tr.
Bilindifi gibi $i'a hareketi baglangrEta ancak Peygamber'in adtna ve

iilesinin menfaatine baglatrlmrg, ve belirli hiq bir isim iizerinde durulma-
mrgtrr. Hz. Muhammed'in tabii virisleri, dimadr Ali'nin evlAtlan kab0l
ediliyordu. Bunlardan YahyA b. Zeyd, Horasan'da isyin etti ise de 743'te
itldiinildii. Na'gr, G0zgin kaprstna (y6ni Yeh0diye yahut Anbar, bkz.
s.Bg) asrlarak Ebn Miislim'in zaferine kadar orada brrakrldre3. Ebn
Mi.islim (kendi taralrndan darbettirilen sikkelerdeki ismi Abdurrahman b.
Mi.islim'dir) isfahan'dan geldi; yavag yavag Ali taraftarlannrn yerini alan
Abbasiler'in en laal divetgilerinden idi. Abbasi hinedinrndan ibrahim b.
Muhammed tarafrndan 747'de Horasan'a giinderildi. islimiyet ve yerli
EE Taberi, lI. 1493 vd. 1498. I5B4vd.

8e Taberi, II. 1664, 1847.
s Taberi, II. 1867, vd.
er Taberi II, 1889, r9I9.
e2 Taberi. lI, rg3z vd.
e3 Taberi. ll, r77o vd. d: ibn Rusteh.
3o2.
F. t4
2to V,V. BARTHOLD
halkrn inanglan arasrnda bir uzlagma sa$hyarakea (bilhassa ruhlann tenA-

suhu hakkrnda) dihkanlar ile kiiyliileri kendi tarafrna Eekmeyi bildi. Bir
gi.in iEinde altmrg kiiy halkr kendisine katrldres. Nasr, bu hareketin asrl ga-
yesinin Araplar'm katliimr oldu$unu, bu tehlike karlrsrnda biittin Arap-
lar'rn ortak diigman aleyhine birlegme$e mecbur olduklannr Yemenli
Araplar'a boq yere anlatmaga qahgtre6. Eb0 Miislim, Emevi hinedinrna
diigman bi.iti.in unsurlan kendi tarafina gekmefe muvaffak oldu. Bunlar
arasrnda SicistAn Haricileri'nin bir krsmr ileeT Kirmini'nin etrafindaki Ye-
menliler vardr. Nasr tarafindan Hiris'in o$lu kumandasrnda giinderilen
bir birlik Yemenliler'e bir pusu kurdu; Kirmini 6ldiiriildiie8. Fakat o$ul-
larr Ali ve Osman, Eb0 Miislim ile miittefik kaldrlar. 748 yrh baglannda
Nasr Horasan'r terketme$e mecbur edildi ve aynr yrhn son bahannda
iran'da iildii. 74g yrh sonunda, hilafetin Emeviler'den Abbasiler'e gegigi
Batr Asya'da da bir emr-i viki olmugtu.
B-Eb0 Miislim'in idaresi', zale rleri, iili.imi.i
Eb0 Miislim'in Emeviler'in son vilisine kargr kazandr$r zafer, ancak
gegitli unsurlann birleqmesiyle gergekleqti. Ortak diigmana kargr zafer ka-
zanrhnca bu ki.itle arasrnda birlifin sa$lanmasrnr gerqeklegtirerek tehlikeli
rakiplerin ortadan kaldrrrlmasr iEin yeni gayretlerin sarfedilmesi gerekiyor-
du. Eb0 Miislim'in baghca yardtmctlarr Ebi Divud Halid b. ibrahim ile
Ziydd b. SAlih el-Huza'i idi. Once Yemenliler'in reisleri ortadan kaldrnldr.
Osman, Huttel'de Ebff DAvud taralrndan itldiiriildiigii giin, Ebfi Miislim
de Ali'yi katlettiee. Abbasiler'in iktidira gelmelerinin neticeleri, taraftarla-
rrndan ne Araplar'r ne de iranltlar't memnun etti. Emevi idaresine kargr
kazandr$r zaferlerden sonra EbO Miislim, hem Arap, hem de iran milli
hareketlerine karyr miicadeleye girigmefe mecbur oldu. Nigipfir'da ate$pe-
restler arasrndan grkan ve sAf Zerdiiqt akidesinin yeniden canlandtrtlmastnr
istiyen ve bir reformcu Bih Aferid (Avfr'de Mih Aferid), Parsi ruhban srnr-
fina kargr giddetle saldrnya gegti. Mec0siler, Eb0 Mtislim'e, hem kendi
dinlerini, hem de islimiyeti baltalayan bu adamm ortaya grktr$rndan giki-
<op;tfi III, r55 vd.: krg. Taberi; III. rz9: AbuJ-Fath Muhammad Asch-schahras-
oo
tani's Rcligionspartciea und Philosophcnschubn almanca terciime Dr. Th. Haarbriicker. Halle
r85o. I. r73.
e5 Taberi, II. rg5z.
e6 Dineveri,36o.
e7 L r49.
$ehristani,
e8 Taberi, II, 1975.
s Taberi, II. rgrgg vd.
yet ettiler. Ebfr Mtslim bu hareketi ezmek igin onlara yardrmda bulun-
durm. r33 (7So-7Sr) yrhnda Buhiri'da Araplar tarafindan grkartrlan isyAn
daha tehlikeli idi. Bu isyAnrn lideri $eiik b. $eyh el-Mehri, qu beyanatta
bulundu: "Biz, Peygamber evlitlannrn arkasrndan kan dtikiilsiin, ziil0m
yaprlsrn diye gitmedik'. Abbasiler'e karqr hognutsuzluk biiyle erken bagh-
yarak sonradan EbO Miislim'e isnad edilen mektupta aqrkga i{hde edilmig-
tirr0r. $erik, Ali evlidr lehinde isyin teqebbiisi.inde bulundu. Etrafrnda
3o.ooo'den lazla taraftar topladr. BuhAri ve Hirezm'deki hiikOmet temsil-
cileri onun tarafinr tuttular. Nargahi'nin riviyetine bakrhrsa Buhiri halkr
da onun arkasmda idi. EbO Miislim, ona kargr Ziyddb. Salih'i giinderdi.
isyin pek kanh bir gekilde bastrnldr. $ehir atege verilip iig giin bo-
yunca yakrldr; esirler gehir kaprlanna asrldrlar. Bundan sonra ZiyAd, Se-
merkant'a giderek geriye kalan isyAncrlan idim ettirdiro2. BuhAr-hudit
Kuteybe, bu deh yaptr$r hizmete rafmen islimiyeti terketti$i igin sonra-
dan EbO Miislim'in emriyle idim edildit03.
MiverAiinnehr, ig
kangrkhklar srrasrnda drg diigmanlar tarafindan
biiyi.ik bir tehlikeye mAruzdu. Batr Tiirk hikanhfrnrn ytktlmasmdan sonra
Tiirkistan bozkrlannda kuwetli yeni bir giigebe devleti heniiz kurulma-
mrgtr. Qinliler, Ttirkler'in bu kiitii durumlanndan faydalanarak Mive-
riiinnehr'de hAkimiyetlerini kurmafia tegebbiis ettiler. Qok zaman iince
Miverii.innehr hiikiimdarlan Qin'e elgiler giindererek imparatordan
finvanlar almrglardr. 748'de Qinliler Sffyib'r T:ipt ve tahrip ettilerrn. Ertesi
yrl $iq hiiki.imdan "vasalhk vazifesini yerine getirmediiinden" dolayr idim
edildi. Arap kaynaklanna giirer05 Qinliler'i bu hiiki.imdar aleyhine Ferga-
na ihqidi harekete gegirmigti. Difer taraftan, katledilen hiikiimdarrn o$lu
Araplar'dan yardrm istedi.
$eiik'in isyinrnr heniiz bastrrrnr$ olan Ziydd b. Salih, Kao-hsien-

chih'in kumandasrndaki Qin ordusunu, Temmuz 75I tarihinde maglup et-
ti. Arap tarihgisinin kaydetti$i - belki biraz mubilagah olan - riviyete
tm Mctinlcr, I. 283 vd.: Bir0ni.
93 vd. (Avfi): $ehristini. Crlronohgb. 210 ad.: Fthrist.
344: "Bih Afrid' mad. Ll.
ror Dory, z4o vd.
r02 Taberi. III. 74; Ya'kubi, Taihll.4z5: Nargahi, 6o vd. d.
ro3 Nargahi. B.
roa Iakinth. Sohranic soladycnii, lll. 244 vd.: F. Hirth. Nachwortc lur Inschift des Tonju-
huk (Db alttirhbchat InschiJtctt dcr Mongolci, Zweite Foige). 7 r ; Chavannes. Documcnts. 143.
to5 ibniiJ-Esir, V.
344.
2t2 V.V, BARTHOLD
giire, Qinliler 5o.ooo kayrp ve yaklagrk olarak 2o.ooo esir verdiler. Halbuki
Qin kaynaklannda Kao-hsien-chih'in ordusunun miktan 3o.ooo olarak
giisterilmektedirlo6. Arap tarihEileri, o zamanlar Batr Asya'da cereyan et-
mekte olan olaylarla meqgul olduklarrndan bu muharebeden bahsetmez-
lerro7 1bkz. s. 3). Fakat bu muharebenin Tiirkistan tarihindeki tinemi gok
biiyiiktiir. Qiinkii islim ve Qin medeniyetlerinin hangisinin Tiirkistan'da
hAkim olaca$r meselesi bu sfiretle halledilmigtir. Bagka btilgelerde de Qin-
liler, Araplar ile miicidele eden yerli hi.ikiimdarlara yardrm ettiler ise de,
Araplar'a kargr harbe girigme$e ces6ret edemediler. Qin tarihlerinde ,
MAverAiinnehr'in giiney-dofu en ug krsmrnda Hindistan hududunda, Qin-
liler'in iinemli baganlar kazandrklanndan bahsediliyorr0s, fakat bu bilgiler
Arap kaynaklarmca teyid edilmiyor. Eb0 Miislim tarafindan Belh vilili$i-
ne tayin edilen Eb0 DAvud Halid b. ibrahim, Huttel ve Kig'de asked ha-
rekAtr bagarr ile yiiriittii. Kiq dihkanr iildiiriildi.i ve onun yerine kardegiroe
gegti. 752'de Ugr0sana hiikiimdarr Araplar'a kargr Qinliler'den yardtm is-
tedi ise de red cevabr aldr rro.
Btiylece Eb0 Miislim hem ig, hem de drg diigmanlara kargr muzaffer
Erku. Horasan ahilisi, ona yalnrz merkezi idirenin temsilcisi de$il aynr za-
manda bir dini miirqid giiztiyle balayordu. Bunun yanrnda onu gok sev-
dikleri iqin Abbasiler ondan kuqkulanma$a bagladrlar. Eb0 Miislim, hili-
fet makamrna gegmelerini kendisine borglu olan Abbasiler ile miicddeleye
mecbur oldu. Ebff Miislim'in Miveriiinnehr'de vililiklere tiyin etmig ol-
du$u SibA b. en-Nu'min ile Ziydd b. Silih, Halife Ebu'l-Abbis es-Saf-
fah'tan aldrklarr gizli emir iizerine rg5 052-759) yrhnda isyin ettilerse de
bagarr kazanamadrlar. Sibd, Amul'da idAm edildi; Ziyid ise, ordularr tara-
findan terkedilerek Birkes (bkz.s.99) dihkanrna sr$rndr. Dihkan onu
idAm ederek bagrnr EbO Miislim'e giinderdirll. Ebu Divud, Abbisi ihtilili
srrasrnda EbO Miislim'e yardrm etti$i halde nihayet o da Abbasiler'in en-
re Chavannes. Doatmnts. r43,

r07 Sa'alibi'de bu muharebe hakkrnda bir telmih giiriiriiz (IntAif. t26). Onun verdi$i
bilgiye giire ZiyAd b. Salih tarafrndan esir edilen Qinliler, Semerkant halkrna kagrt yapma
usffltni.i ti[rettiler. Sa'ilibi, Kitdbil-ncsdlik ac'l-mcmdlik'den faydalandrfirnr belirtir. CeyhA-
ni'nin eserini kasdetti$i muhtemeldir (bkz. s. Ir-r4) ZiyAd'n seferi hakkrnda daha iince ibn
Tayf0r krsaca durmugtur (negr. Keller. 8). Bu bilgi Gibb tarafindan nakledilmigtir. Arup
Conqucsts gfi; kr1. Chavannes. Docummts. 297 ti.
r08 Iakinth. III. 254; Chavannes, Doatments, t5t.
r@ Taberi. III.
74. 79 vd.
tr0 Iakinth. III. z4z vd.: Chavannes, Doetments, r4o.
rrr Taberi, III.8r vd.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 2t3
trikalannm tesirinde kaldr. Sonunda EbO Miislim de kandrnlarak halife-

nin sarayrna davet edildi ve hiince iildiiriildii (755).
Bunun iizerine Eb0 Mtislim'in taraftarlarr Abbisiler'e diigman oldu-
lar. Oldiiriilmesinden sonra iranhlar'rn Horasan'da grkarttrklan isyin iki
ayda bastrnldr$r halderlz, partisi varh$rnr devam ettirdi. iran ve Mive-
riiinnehr'de miitemadiyen ortaya grkan $ia hareketlerinin tegvikgileri, faa-
liyetlerini bir vesileyle Eb0 Miislim adrna ba$lamafa Eahgryorlardrr13. EbO
Mtislim partisinin alimeti, beyaz elbiseler ve bayraklardr. Evvelce siyah
bayra$r zafer alAmeti olarak kabul etmig olan Eb0 Miislim adrna hareket
eden parti bciylece Scpfd-cdmegdn (beyaz elbiseliler, arapga el-Mtibqyka)
adrnr aldr.
9-Abbasilerin siyiseti
Abbasiler'in tikip ettikleri siyisetin mahiyeti bilinmektedir. Bu siilile-
nin ilk miimessilleri, Emeviler gibi diinyevi hiikiimdarlardr. Eski Grek il-
minin islim ileminde yayrlmasrna yardrmcr oldular ve bilhassa Halite
Me'mfin zamanrnda (Br3-833), Mu'tezile'nin akrlq yolunu himiye ettiler.
Emeviler'den, daha ziyade siyasi gayelerinde aynhyorlardr. EmeViler, her
geyden cince Arap milletinin miimessiliydiler. Abbasiler ise, halkr Arap ol-
mryan viliyetler ile halkr Arap olan viliyetleri egit haklara sahip krlacak
bir idare kurmayr hedef almrglardr. Araplar'rn nazannda akrlh bir siyisetin
en giizel bir misdli kabul edilen Sisiniler'in dengeli idire sisteminirra
iirnek aldrlar. Halife Mansur devrinden itibaren iranh meghur Bermeki ii-
lesine (bkz.s.BI) mensup olan vezirler (bu memuriyeti idari mAnisiylerr5,
Abbasiler kurdular), kendilerini do$rudan do[ruya Buzurcmihr'in ve Sdsi-
ni devri efsinevi devlet ricilinin halefleri sayarlardrr16.
rr2 Taberi, IIl. r rg vd.

tt} Silasctn6mc,metin rgg, eo4: terciime z9r. eg8.
rra Meghur Arap miiellifi Cdhiz (iil. 255/8Q). Mcnakibiil-EhAk iinvanh eserinde (Ba-
ron V. R. Rosen tarafindan liitfen bana giisterilen bir niishayr kullandrm). iranhlar'rn
memleket idiresinde, Qinliler'in san'atta, Yunanhlar'rn ilimde ve Tiirkler'in harpte iistiin
olduklannr belirtmektedir. Bu eser, rgo3'te van Vloten tarafindan Risdht Ii FaaAili'l-EFAk
adr altrnda negredildi (Tria opuscula auctorc al-Djahiz).' Harley Walker tarafrndan ingilizceye
gevrildi (J. R. /. S. r9r5, 63r697: yukanda verdifiimiz bilgi s. 68z'dedir).
ttt Vczir kelimesinin Abbasi devrinden iince ve sonra kullanrlmasl hakkrnda bkz. Bart-
hold. "Die persische $u'ibija und die modeme Wissenchaft," FcstschiJt GoA<ihcr (lcitsch.
fir AsEriologicXXVI, 245-e66, bilhassa 256).
tt6 Silosctndmc, metin r5o vd. terciime zz3 vd.
V.V. BARTHOLD
Io-Abbasiler'in Horasan valileri

Vililerin vazifeleri ve bilhassa Miverii.innehr'in ewelki gibi ba$h ol-
du$u Horasan valisinin vazifesi de ayn esaslara giire tdyin edildi. sisiniler
devrinde oldu$u gibi vilAyetin idAresine devlet bagkanrnrn o$lunun tayin
edilmesi iki defa viki oldu. Bunun sebebi Horasan viliyetinin iinemli ol-
masrdrr. Qiinki.i orada hem iE ve hem de drg di.igmanlara kargr mticidele
hususi bir zorluk arzediyordu. Vililerin karlrlagtrklan giiE mesele, siyasi
biinyeyi SAsini an'anelerine giire takviye etmek, inzibat ve isiyig taraftar-
lannrn hepsini birlegtirmek, yolsuz unsurlarr teskin etmek, isi vasaller ile
onlarrn bozkrrlardaki miittefiklerine kargr harbetmekten ibiretti. Ancak vi-
liyetin bagrndaki vilileri devamh de$igtirmek us0lii terkedilerek mahalli
ahvAli bilen ve halkrn giivenini kazanmrg olan yerli aristokratlar arasrndan
rrsi hiikiimdarlar tiyin edildi$i 'zaman ilkenin islim hikimiyetine tam
minisiyle girmesi sa$lanmrg, ig ve drg tehlikelere kargr tam bir giivenlik
kurulmugtu. Bu idari tasarmfun tabii neticesi olarak bu vililer halifenin
menliaatinden daha Eok kendi menfaatlerine hizmet ettiler ve krsa zaman
sonra halifeye ba$hhklarr stizden ibiret kaldr.
TAhiiiler'in ortay^ Erkmasrndan iince Abbasiler tarafindan tiyin edilen

Horasan vAlileri, Arap ve iranhlar'm grkarttrklan bir gok isyanr bastrrmak
zorunda kaldrlar. $erik'in ayaklanmasr bastrnldrktan sonra yine Buhiri'da
Arap $iileri'nin bir gok isyanrnr giirmekteyiz. Eb0 Miislim'in ikinci halefi
AbdulcabbAr b. Abdurrahmin, t4o (757-7SB) yrhnda Buhiri'run Arap
hiikiimdan MiicAgi b. Hureys el-Ensiri'nin Ali evlAdrna karlr duydu$u
117.
sevgiden dolayr idamrnr emretmigti
Halife Mehdi devrinde (llS-lBS) Buhiri'da muhtemelen 6o (777) yr
hnda Sakif kabilesi mevlisr ve HAriciler'den Y0suf el-Berm isyan etti. $eri-
at adrna isyan bayra$r aqrlmakla r18 baqlatrlan askeri harekit, Gerdi-
zi'nin riviyetine giirelre en gok Afganistan'rn kuzey-batr ksmmda cereyan
etmig ve Y0suf, Mervu'r-r0d, TAlkan, G0zgin gehirlerini zaptetmi$tir. Da-
ha sonraki yrllarda Me'm0m'un halifeli$inde qrkan bir isyan daha bastrnl-
ml$tlr: Y0suflun torunu Mansur b. Abdullah'rn isyanrr20. Sicistin ve Bid-
gis, Hiriciler'in bir gok kangrkhklanna sahne olmugtur. Hatti Tihiriler ve
Siminiler zamirunda bile SicistAn bir fesat oca$r haline gelmigti. Bid-
rr7 Taberi, IlI, rz8.
Its Ya'kubi, Tarih,ll,478vd.; ibn Rusteh,3o3 vd.
rre Oxford yazmasl, vr.
94; Camridge yazmast, vr. 75b.
'a Ya'kubi, Taih, ll. 546.
oN iKiNci YUZYILA KADAR ORTA ASYA 2r5
gis'te, takriben r50 (767) yrhnda iranhlar'rn bir dini hareketi rneydana gel-
di. Bu hareketin bagrnda bulunan ve peygamber oldu$unu iddia eden Ag-
nas, Eb0 Miislim tarafindan idim edildifini yukarrda belirttifimiz Bih-
Afeiid'in eserini devam ettirmege tegebbiis etmiqtir r2r.
Miibeyyiza, yini EbO Mtislim'in partisine gelince, faaliyetleri gerqek-
ten hig bir zaman bitmedi (bu parti XII. ytizyrlda dahi mevcuttu), fakat
aqrkga isyan etmeleri pek az vuku bulurdu. EbO Miislim'in katlinden son-
ra taraftarlarrndan ishak, Miveriiinnehr'de bir isyan grkardr. Okuma-yaz-
ma bilmiyen birisi olan ishak, Ebff Miislim tarafindan Tiirkler'e elgi ola-
rak giinderildifiinden kendisine "Tiirk" likabr verilmiqti. ishak da,
Zerdiigt'iin sa$ ve kendisinin de onun haleh oldu$unu iddia ediyor ve
onun dinini tesis etmek igin yakrn zamanda ortaya grkaca[rnr siiyliiyor-
dul22. isyan hemen bastrnldr ise de, Ebfi Mtislim'den sonra Horasan vili-
li$ine tiyin edilen EbO Divud, bu partiye mensup olanlar tarafindan
757'de katledildir23. Ebfi Divud'un haleh AMulcabbir, halifeye krrgm ol-
dufundan baglannda Bariz'tn bulundu$u isilerle 759'da ittifak yaptr ve
beyaz bayra$r grkarttrr24. Fakat halife kuwetlerine maglup oldu ve kagmast
srrasrnda Mervu'r-rffd yakrnmda kendi maiyetinde olan Araplar tarafindan
yakalanarak halifeye teslim edildir25. Merv crvan yerlilerinden olup iince
Eb0 Miislim'in sonra da Abdulcabbir'tn maiyetinde bulunmug olan
HAgim b. Hakim'in isyanr gok daha tehlikeli idi t26. Bu isyan, Gerdizi ve
Narqahi'ye gtire, daha iince, Humeyd b. Kahtaba'nrn vililili strastnda, ya-
ni 776 yrhndan iince patlak vermigtir. Higim, taraftarlanna, ul0hiyetin
iince Adem, Nuh, ibrahim, Musa, isa, Muhammed ve Eb0 Miislim'e,
qimdi de kendisine hul0l etmiq oldu$unu siiyli.iyordu. Yiiztnti diima yegil
bir iirtti ile iirter, yiiziinden yayrlan n0ra lhnilerin tahammiil edemiyece$i-
ni iddii ederdi. Bundan dolayr ona "el-Mukanna' (Pegeli) deniyordul27.
Bu peqenin bir faydasr da, peygamberlerinin kusurlannr taraftarlanndan
gizlemek oldu$u hakkrndaki riviyete ne dereceye kadar itimat edilebilece-
2r Gerdizi, vr.
9z; Cambridge yazmast, vt. 7+.
f
122 Fihrist.345.
r23 Gerdizi'ye giire (vr. go, Cambridge yarzmasl, vr. 73') biiyledir. Taberi'ye giire (III,
re8) "onduya mensup adamlar" tarafindan katledildi.
r2a
Gerdizi, vr. 9r: Cambridge yazmasr, vr. 7g": >f t=- d" K$. ZDMG. 216 vd.
r25 Taberi, III, r35. Gerdizi'ye giire bu adamlar Ezd kabilesinden idilcr.
126 Narlahi bu adam hakkrnda genig bilgi vermektedir (63-74)
t2i Thomas Moore'un romamndaki "pegeli peygamber" budur. Kt9. E.G. Browne ta-
rafindan terciime edilen arapEa riviyetler, A. Litaary Historl oJ Pasia. I, 3I8 vd.
2r6 V.V. BARTHOLD
iini siiylemek giigti.ir. En biiyiik baqarrlarrnr Kig ve Nesef ctvannda kazan-

dr. Orada Sfrbah kiiyiini.in ahalisi ilk iince onun yanrnda yer aldr. Bundan
baqka Miibeyyiza partisi, Buhiri ile So$d'da kendini giistererek Buh6-
ri'da Buhir-hudit BiiniyAt'rn r28 yardtmtnr sa$ladr. El-Mukanna'run Buhi-
rih taraftarlartnrn merkezi uzun miiddet Narqah kiiyiinde idi. El-Mukan-
na, yardrm iEin Tiirkler'e baq vurdu. En sonunda Kig yakrnrndaki da$lar-
da bir kaleye srgrndr. isyan, vili Museyyeb b. Zi.iheyr (7Bo-783) tarafindan
bastrrrldrr2e. Asilere yakrnhk giistermig olan Buhir-hudit BiiniyAt, daha
sonraki yrllarda halifenin siivarileri tarafindan Ferehqeh'de iildi.iriildii. Bu-
nunla beraber parti Kiq ve Nesef ctvarrnda ve Buhiri'ntn bizt kiiylerinde
varh$rnr devAm ettirdi. Bu ktiylerin isimleri Nargahi terciimesinde zikredi-
liyorsar30 da, Zermdz yerine Zerrndn. (bkz.s.rz+-q) yahut Rezmiz
(bkz.s.I38) geklinde okumak lizrm gelir. Omer kasrtna Sem'dni'de Umeyr
kasrr deniliyorl3r; yeri bilinmemektedir. Mukaddesil32 de, Miveriiinnehr
kiiylerinde Miibeyyiza partisinin varh$rndhn bahsederek "iyinlerinin zrn-
drklann iyinlerine benzedi$ini" siiyler. Tumansky yazmasrna giire Miibey-
yiza'nrn qo$u ilAk kiryleri arastnda bulunuyordul33.
Nasr b. Seyyir'rn torunu Rafi' b. Leys'in 8o6 yrhnda grkardrir isyantn
sebepleri ve baglangrgta kazandr$r bagannrn sebebi pek belli de$ildir.
Nasr'rn Ailesinin Abbasi hilAfetiyle anlaqtr$r anlagrhyor. Rifi'nin babasr
Leys (Tabed134, Halife Mehdi'nin mevlAsrndan oldu$unu stiyler) ile amca-
srnrn o$lu Hasan b. Temim, el-Mukanna'ya kargt girigilen harbe katrlmrq-
lardrr3s. Taberr 136, Rafi'nin isyantnt tamamiyle qahsi sebeplere, yini zina
sugundan dolayr halifenin emriyle cezalandrnlmry olmasrna ba$lar.
RAfi'nin ne gekilde yerlileri kendi tarafina kazanarak Semerkant vilisini
iildiirttiifii ve Semerkant'r zaptettifi bilinmemektedir. Nesef halkr merkezi
r28 Narlahi, 9.
r2eNarqahi'ye giire (s. 7o) Museyyeb CemAziyelewel'de geldi. Hamza Ishhani'ye giire
(metin zez, ierciime-r7e d. orada yanhEhkla Zuheyr b. Museyyeb'dir) Cemiziyelihrr r63'te
gelmiqtir. Geldizi'ye giire (vr. 95; cambridge yazmasr vr. 76b) Museyyeb, Horasan'a cemi-
ziyelewel r66'da vararak ancak sekiz ay kalmrgtrr.
aynr olup adr ktiye
73. Hugtuvin kasn muhtemelen Kihuqtuvin nbatrmn
r30 Narqahi
ve eevreye u..it-iqii. 1t.q. yukanda s' I48 ve Sem'ini. ;trt:,;Klt kelimesinde).
rrr Sem'ini,
.r.4J\ i kelimesinde.
r32 Mukaddesi, 323.
rr3 Barthold. Dic alttfuk;schm Inschiflcn. zz.
r3a Taberi, III. 484.
r35 Gerdizi, vr. 93: Cambridge yazmast, vr. 75".
136
Taberi, III. 7o7 vd.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 2IJ
hiikffmete kargr Rifi'den yardrm istedi. O da "$ig melikiyle Tiirkleri'ni"

gtinderdi137. Biiylece bunlann Asilere katrldrfr anlagrhyor. Ya'kubir38,
RAIi'nin taraftarlarr arasrnda ayrrca Fergana, Hoqend, lJqrffsana, Sagani-
yin, Buhiri, Hirezm ve Huttel ahilisini de sayar. Dokuz-o$uzlar, Karluk-
lar ve Tibetliler bile RAfi'ye yardrmcr kuwetler giinderdilerl3e. isyan, ancak
8ro yrhnda bastrnldr. Rali, Bog'da Tiirkler tarafrndan terkedilincers
Me'm0n'un Adilane idiresinin qtihretini duydu$undanrar isyandan vazgeE-
ti ve affedildi.
MiverAi.innehr'de grkan isyanlara Tiirkler miidahale ediyorlardr.
Bizen isiler onlardan yardrm istiyorlardr; fakat Araplar'rn kargtstnda Eme-
viler devrindeki gibi tinemli Tiirk kuwetleri yoktu. Tiirgig hakanh$rnrn yr-
krlmasiyle ve Qinliler'in yenilmesinden sonra Miverdiinnehr hududunda
iki yeni devlet kuruldu. Eski Tiirgig bagkenti SuyAb'r 766'da iggal etmig
olan Karluklar, Yedisu'yu ve Seyhun viliyetinin dofu krsmrnr zaptetti-
Ier. Seyhun'un aqa$r tarallannda Oiuz devleti ortaya grktr. Bunlar da Do-
iu Tiirkistan'daki Dokuz-o$uzlar gibi, Tiirgig hAkanr Su-lu'nun
iildiiriilmesinden sonra da$rlan Batr Tiirkleri'nin bir kolu idilerra2. Doku-
zuncu yiizyrl baqlannda MiverAtinnehr'deki kanqrkhklara katrldrklarr daha
ijnce belirtilen Dokuz-o$uzlar'tn, Do$u Tiirkistan'daki Dokuz-ofuzlar de-
$il, Seyhun O$uzlan'nrn (Guz) aynr oldu$u qgrktrrra3. Hidiselerin geliEme-
sinden anlaqrldrirna giire bu giigebeler, MiverAi.innehr'de fetihlere girigmi-
yerek ini akrnlar yapryorlar ve yerli hiikiimdarlarla Arap isilerine yardrm
etmekle yetiniyorlardr. Ulkeyi bu akrnlara kargr miidafaa etmek iqin
RAqt'ta, Buhdri yakrnrnda ve $ig'ta surlar yaprldrt(. Ziyid b. Silih'in za-
ferine rafmen Araplar'rn, QirEik vidisinin kuzeyindeki viliyetleri terketmiq
olmalan bu durum neticesinde oldu$u anlagrlmaktadrr. Umumiyetle ser-
keq yerli hiikiimdarlar ile Tiirk hAnlarrna kargr yaprlan seferler hakkrnda
fazla bilgimiz yoktur. Mansur'un halifeli$inde (lS+'llS) "Emiriilmiiminin
mevAlisinden" Leys (muhtemelen Nasr b. Seyyi'nn o$lu, bkz.s.zt6), Fer-
gana'ya elgi olarak giinderildi. Fergana meliki bu srrada K6ggar'da otur-
r37 Taberi, II, 7rz.

r38 Ya'kubi, Taih, ll, 5zB
r3e
Ya'kubi, Taih, ll. 5zB
r4 Taberi, III,
775.
lar Taberi, 111,777.
fa2 Marquart, Db Chronologie, z4 vd.; Barthold. Dic alttirkichen Inschiftcn, zB.
ral Batrhold. "Ghuzz'mad. E.I.
rta Bkz. yk. s.
73-75, I IB, rB7 vd.
2r8 V.V. BARTHOLD
dufu hilde Araplar onu sulh isteme$e ve a$rr bir harag iidemefe mecbur
ettiler. Elgi olarak ileri-gelen asilzidelerden Bitic0r (yahut Biyg0r)'u
gtinderdi. Araplar, Biticirr'u islimiyeti kabOle divet ettilerse de o, bu tek-
lifi kesinlikle reddettifinden Mehdi'nin halife olmastna (775) kadar hapiste
kaldr. Yaprlan ricalara gu karlrhfr veriyordu: "Elgisi oldu$um melike ihi-
net etmemDtas. Mehdi'nin hilAfetinde (llS-lBS) Y0suf el-Berm'in isyant sr
ralarrnda (bkz.s.zr4) Ahmed b. Esed tarafindan Fergana'ya bir sefer yaprl-
dr. Burada Fergana melikinin bagqehrine KAsin denildifine giirela6, mem-
leketini geri almrg oldu$u anlagrlmaktadrr. Krsa zaman sonra Mehdi bir
gok hiikiimdara elgiler gtindererek, onlardan kendisine tibi olduklarrnr
giisteren hediyeler istedi ve Eo$u bunu kabul etti. Bunlar arasrnda gu
isimler sayrlabilir: So$d ihgidi, Ugrasana afgini, Fergana meliki, Karluk
yabgusu, Dokuz-ofuzlar'rn hikanr, Tiirklerin hiikiimdan Tarhin (belki
$iq meliki), Tibet krrah ve hatti Qin imparatorulaT. HAr0nu'r-Regid dev-
rinde (786-8o9) vali Grtrif b. 'At6, (7gz'7g3), Karluk yabgusunun ordusunu
geri piiski.irtmek igin Amr b. Cemil'i Fergana'ya giinderdi 148. Vali Fazl b'
YahyA el-Bermeki (lg+-7gS), Miveriiinnehr'de baganlar kazanarak ewelce
rae
"hig kimsenin karStstna grkmamrg ve hig kimseye bag e$memig" Uqr0sa-
na afgirunr itaate mecbur etmigtir. Me'mffn, Horasan'da kaldr$r zaman
(Bo9-Bro) Sogd, Uqr&sana ve Fergana'ya ordu giindermig ve aynt zamanda
rso. ibnii'l-Esir, Arap-
elEiler vasrtasiyle hiikiimdarlartnt itaate davet etmigti
lar'rn r94 (Bro)'te Kulin gehrine (Evliya-ata yakrnrndaki bugiinkii Tarti)
kargr yaptrklan seferi ve bu srrada s0fi $ekik b. ibrahim Belhi'nin katledil-
difini anlatrrl5r. Me'm0n, kardegi Emin ile hilifet miicidelesine (BII) bag-
lamadan 6nce, miicadeleye Eok uygun olmayan bir zamanda girigmek zo-
runda kaldr$rndan dolayr vezii Fazl b. Sehl'e dert yanmrqtr. Karluk yab-
gusu itaatten vazgegmigti; Tibet, hiikiimdan da aynr yolu segmigti' KAbul
meliki, iilkesine komgu olan Horasan'r istiliya hazrrlanryordu.Utrir meli-
kirs2, tidemekte oldu$u harAcr artrk iidemek istemiyordu. Fazl, Me'm0n'a,
ra5 Ya'kubi, Tarih, ll. 465 vd.
ra6 Ya'kubi, Taih,ll.478: Barthold, "Fergana", mad. i.A.
ra7 Ya'kubi, Tarih, ll.
479.
916: Cambridge yazmasr vr. 77b. Amr.
ra8 Gerdizi, vr. b. Cemil hakkrnda bkz. Mclinbr'
z (Cerdizi).
rae Gerdizi vr. 97: Cambridge yazmasr, vr. 78"
150 Belizuri, 43o.
rsr ibnii'l-Esir, VI. 164 Kulin igin bkz. Barthold. Otchc!. zt.3r: kr1. F. Grenard. Jo-
unal Asiari4ue,9, XV. 27.
rt2 Basrhmetinde
,* ,t4i yazmada o.l.,lsl
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 2r9
yabgu ile hikana mektuplar yazarak hikimiyetleri altrnda bulunan yerleri

kendilerine ba$rglamasrnr, di$er hiiktimdarlar ile yaptrklarr miicidelelerde
yardrm edilece$ini va'detmesini, Kibul melikine hediyeler giindermesini
ve istiyerek kabOl edecefi muhakkak olan bir sulh teklifinde bulunmastnt,
Utrir melikinin bir senelik haricrnr affetmesini tavsiye etti153. Bunun gibi
tedbirler sAyesinde iilkenin drg tehlikelerden uzak kaltnmastnda belki ba-
garr sa$anabilirdi.
tl-Abbasiler devrinde ig siYaset

Dahili idireye gelince, tarihEilerin naklettikleri rivAyetlere baktltrsa,
iilkeye hizmet edenler Ebu'l-AbbAs Fazl b. Siileyman et-Tfisils4 (783-
787)ttt ile Fazl b. YahyA el-Bermekirsu (Zg4-ZgS) idi. Oteki vAlilerin go$u
para biriktirmekten bagka bir geye tinem vermiyorlardr. Meseli Abdulcab-
bir b. Abdurrahmanr5T ve Museyyeb b. Ziiheyrr5s gibi bizrlarr, tiyin edil-
dikten hemen sonra vergileri boq yere artrrdrlar. VAlilerin fuz0li hareketle-
rini merkezi hiikfimet diima siir'atle cezalandrrryordu. Vililerin en cimri-
lerinden olan Ali b. isa b. Mihdn, (796'dan itibaren) on seneden lazla
mevkiinde kalmayr bagardrrse; Eiinkii galdrklannr Halife Hir0nu'r-Regid ile
paylagryordut@. Viliyetlerin ahilisi, eskiden oldufu gibi askeri hizmetle
miikellefti. Fazl b. Yahyi, Horasan'da iranhlar'dan kuwetli bir ordu mey-
dana getirdi. Taberi'ye giirer6r 5oo.ooo asker topladr (miibali$a oldufu
bellidir). Bunlarrn zo.ooo'i Ba[dad'a giinderilip di[erleri Horasan'da kaldr.
rsr Taberi, III. BI5 vd.

t5aMctinhr. z,
r$ Gerdizi (vr. 95: Cambridge yazmasr, vt. 77^), Fazl'rn elgisinin Merv'e vang tarihini
Muharrcm 167 (Afustos 783) ve Fazl'n bizzat kendisinin vang tarihini de aym yrhn
Rebiiilewel (Ekim) ayrnda giisterir. Hamza isfahani'de aynr aylar giisterilmesine ralmen yrl
r66'drr. (metin 222, terciim;. r73. Terciimede bir yan19 var). Taberi, (III, 5r7) ile Nargahi
vardr[rnr belirtmiyorlar.
$z) Fazl'rn tdyinini 166 yrhnda giisteriyor iseler de ne zaman
156 Taberi, IIL 63r. Fazl, idAre bagmda qok az zaman kaldrgrndan kendisine isnat edi-
len iqlerin hepsini yapmrg olamaz krg. Banhold,'Bermekiler' mad' I' A'
r57 Gerdizi, vr. gl: Cambridge yazmasr. vr.83". Abdulcabbar, Hirezmliler'in reislerini
iildiirmekle itham edilmektedir (faberi. III. I34)'

r5s Gerdizi, vr. 95: Cambridge yazmast. vr. 76b.
r5e Taberi, (IIL 7r3) ile Gerdizi (vr. 98: Cambridge yazmasr, vr. 79b)'ye giire I9I (8o6-
Bo7) yrhnda azledildi. Hamza isfahini (metin zz5, terciime t75) bu tarihi Rebiiilihtr r93
(Mart 8o8) olarak verir.
r@ Taberi, III,
7o3 vd.
16r Taberi, III. 63I.
V-V. BARTHOLD
Bunlar, devletin dayandr$r kuwet olduklarrndan dolayt' "Abbasi ordusu"

diye isimlendirilmigti.
Ali b. isa'nrn Asi Hamza'ya kargt girigtifi savag anlattltrken "Sofdlular

ile Nahqebliler'den' r62 meydana gelen bir birlikten bahsedildi$i gibi,
Brr'de Irak seferi srraslnda TAhir b. Hiiseyn'in ordusunda 7oo Hirezmli
bulunuyordul63.
rz
- M a g I ff 9 s i k k e I e r
Abbisi vililerinin icraAtrndan birine, daha dikkatlice bakma[yrz;
Eiinkii bunun, memleketin iktisAdi hayitrnda biiyiik bir iinemi oldu$u
qiiphesizdir. Bu da hileli sikke basrlmastdtr.
Narqahi'ye g6rer6a, Buhiri'da ilk giimiig sikke (dirhem), iilkesini otuz
yrl idire etmig olan BuhAr-hudit Kin6 tarafindan Hz. EbO Bekr'in hilifeti
srrasrnda (632-634) darb edilmiqtir. Saf giimiigten basrlan bu dirhemlerde,
Buhir-hudit'rn taEh resmi bulunmaktadrr. Sekizinci yiizyrhn sonlarrnda
bu sikkeler artrk teddviilden kalkmrg olup yerini Hirezm meskfikitr almrg-
tr. Bu duruma iiziilen Buhirihlar v6li Grtdf b. 'AtA'ya mi.iracaatla, kendi-
lerine mahsus olan ve bilhassa mahalli ihtiyaElannda kullanrlmak ve drga-
rrya ihrag edilmemek iizre, giiriiniigte Buhir-huditlar'rn dirhemlerine ben-
ziyen giimiiq sikke bastrrmasrnr rici ettiler. O devirde gi.imi.ig pahah oldu-
fundan Grtrit gehir temsilcileri ile anlagarak altr madenin (altrn, giimiig,
kurgun, kalay, demir, bakrr) halitasrndan para darbetme$e bagladr. Sikke-
ler eski gekilde basrlarak yalnrz Grtrifin ismi ilAve edildifi igin bunlara
Grtrifi adr verildi. BuhirA halkr iince bu siyah dirhemlere itibir etmek is-
temedi; bunun iizerine mecburi tedAviile konarak altr Grtiifi dirhemin saf
giimiigten bir dirheme egit oldufu belirtildi ve Grtrifiler bu rAyig iizerin-
den harag iidenmesinde kabol edildiler. Buhiri ile crvannrn vergisi o za-
mana kadar 2oo.ooo dirhemden biraz aga$r idit6s. Yeni parayla vergi
162
Gerdizi, vr. 98: Cambridge yazmasl, vr. 79".
163 Taberi, III. Boo.
r6a
Nargahi, 34 vd. d.
Prof. N.I. Veselovsky (Junal Min. Nomdn. &osa. Arahk rW7' 467 vd.) Nargahi'nin
lu5
ifadesinin gu gekilde terciime eJllse (Lerch'teki gibi) daha dofru olurdu fikrinde idi: "Once-
ki zamanlarda BuhirA haricr 2oo.o@ dirhemden ibaretti: bu fazla bir gey defildir". Bunun-
la beraber farsEa metni bu gekilde tahrif etmemiz iqin bir sebep yoktur. ileride nakledeceli-
miz rakamlar giisteriyor ki, vergi 2oo.ooo ak dirhem, yini r.zoo.ooo Grtrifi dirhemden biraz
azdr.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 221
r168567166 Grtrifr olarak tesbit edildi. Bu rdyiE kabOl edildikten sonra Grr-
rifi'nin deferi ytikseldi ve nihAyet beyaz dirheme egit oldu. Fakat vergi ra-
kamlarr indirilmedi. Biiylece Buhirihlar tincekinden altr misli fazla vergi
iidemek zorunda kaldrlar. Sonralan Grtrifi'nin defieri daha fazla artr. 22o
(835) yrhnda roo167 giimiig dirhem ancak 85 Grtiili dirheme egitken,5ze
(t tzB) yrhnda 7o'e indi.
Nargahi'nin bu riviyeti biraz ;ilphe giiti.iriir. Hileli sikke, ewelce

HArezm'de oldugu gibi BuhirA'da da viliyet hudutlarr drgrnda tedaviil
edilmemek iizre darbedilme$e baglandr. Mukaddesi168, Hirezmliler hak-
krnda giiyle demektedir: "Dirhemin krymetini diirt dAnik olarak itibar etti-
ler ki 16e, tiiccarlar kendilerini dirhemden mahrum etmesinler; bugiin hilA
giimiiq bize getirilmekte (miiellifin burada Hirezmliler adrna sijz s<iyledi$i
giiri.iliiyor) ve bizden ahnmamaktadrr". Saf giimiiq yerine altr maden hali-
tasrnrn kullanrlmasr, bu durumda giimiigtin pahahh$rndan de$il, Narga-
tii'nin de dedi$i gibi, yeni paranrn tedAviiliinii srnrrlandtrmak maksadiyle
olmugtur. Biiylece Buhirihlar'rn Grtrililer'i kab0l etmemeleri iEin bir se-
bep yoktu. Hileli sikke riyicinin siir'atle yiikselmesi iqin de bir sebep
giisterilmemigtir. Biiyiik bir ihtimille buna, eski beyaz dirhemlerin silik
olup de$erinden diigmesi imil olmugtur. E$er vergi tarhrna iit rakamlar
Grtrifr dirhemi olarak tesbit edilmiq idiyse, Grtrifi'nin deferi yiikseldikten
sonra, y6ni beyaz dirhemlerin krymeti diigtiikten sonra bu miktarlarrn in-
dirilmesini hiikfimetten istemek miimkiin olamazdr. Yine Mukaddesili0,
yalnrz Miveritinnehr'de tedaviil eden siyah dirhemlerin beyazlara tercih
edildi$ini kaydetmektedir. Maalesef Grtrifi'nin KCrfi dirhem ve fuls (bakrr
para) ile miibidele rdyici haklunda bilgimiz yoktu. ibn HavkalrTr, Grtii-
fi'nin fuls ile miibidelesinden; NargahilT2 ise, z6o (874) yrh olaylartnr ve-
rirken, giimiig dirhem ile mibidelesinden bahsediyorlarsa da hiE biri
miibAdele riyicini vermemektedir.
t6 Mctindeki -kJ kelimesi burada hazfedilmigtir (krg. Nargahi, 3r). Mukaddesi'nin

verdifi rakam g4o) biraz farkhdrr (r.r66.fu7, daha agagrda r.166.877: ibn Hardadbih ise
(27) t. t8g.zm olarak vermektedir).
t61 r.a kelimesi metinde hazfedilmiqtir.
168
Mukaddesi. z86 (MJ. de Coeje, Das altc Bcl!. rcn).
r6e Baqka yerde
4,5 (Mukaddesi. 34o; MJ. de Goeje, Das olte Beu. rog). Normal dir-
hemin airrh[r 6 dinik idi.
r7o
Mukaddesi, 34o.
r7r ibn Havkal,
363.
r72 Nargahi,
76.
V.V. BARTHOLD
Grtrili dirhemlerden 6nce ve sonra da bu cins sikkeler mevcuttu. Ta-

rihgiler ve co$raffacrlar, Hirezmi dirhemlerden baqka Miveraiinnehr'de
vergi iidenmesinde kullanrlan iig cins halitah dirhemin adrnr verirler: Mu-
hammedi, Museyyebi ve Grtrifi dirhemler. Birincisi, Gerdizi'ye gtire r73
Muhammed b. Dahda zamanrnda darbedildi. Horasan vAlileri arasrnda
bu zAtrn adr geEmedi$inden muhtemelen Horasan vilisinin maiyetinde
MAver6iinnehr'deki Arap memurlanndan idi. Museyyebi dirhemler, Mu-
seyyeb b. Ziiheyr'in vilili$i srrasrnda (ZBo-ZBS) darbedilmigtir. Verdi$i bil-
gi, ett ve 2r2 (8z6-8z7) yrllanna iit olan ibn Hurdadbih'e giirel7a, vergi-
Ier qu gekilde iideniyordu: Hirezm'de Hirezmi dirhemlerle, Nuh b.
Esed'in arizisine dAhil edilen Tiirk gehirlerinde HArezmi ve Museyyebi
dirhemlerle, $a$, llak ve Hocend'de Museyyebi dirhemlerle, Ugrirsana'da
krsmen Museyyebi, fakat qo$u Muhammedi dirhemlerle; Fergana, So[d,
Kiq ve Nesefte Muhammedi dirhemlerle; Buhiri'da Grtiifi dirhemlerle.
Bu da giisteriyorki, iig halitah sikkelerden her biri belirli bir cofrafr sdha
ile srnrrlanmrgtr. Bu dirhemlerin drg giiriiniigiine gelince, co$ra$acrlann
verdi[i bilgilere bakrhrsa, iig cins arasrnda bi.iyiik bir fark olmadr$r
gtirtli.ir. Hepsinde, bunlarr islimi sikkelerdeki ahgrlmrg tipten kesinlikle
ayrran gekiller vardrrT5; hem de ibn Havkal'a gtire anlagrlmayan harfler
bulunuyordu. Bu sikkelerin mengei gabuk unutuldu176. Mukaddesi'nin ri-
viyetindenlTT anlagrldrgr iizre, onuncu ytizyrldan itibiren mevcut olan ve
Sem'ini tarafindan nakledilen r78 bir efsineye giire, iig kardeg: Muham-
med, Museyyeb ve Grtrif, Miveriiinnehr'i zaptederek orada adlanna dir-
hemler darbetme$e baglamrglardrr.
$imdiye kadar Orta Asya'da bulunan ve islim'dan ewelki mahalli
giimiig dirhemlerin niimffnesine giire darbedilen gegitli tiplerdeki dirhem-
lerin iig cinsten hangisine irci edilmesi husfisu niimizmatifi ilgilendirdifi
iEin burada i.izerinde durmayaca$zr7e. Niimizmatlar, islim'dan iinceki de-
r73 Gerdizi, vr. 95: Cambridge yazmasr, vr. 76b.

r7aibn Hurdadbih. z7 vd.
r75istahri,3r4.
t?6 lbn Havkal,
363.
r77 Mukaddesi 34o.
r78 Sem'ini.cir:pJl kelimesinde.Mukaddesi. iig kardegin hangi yrllarda vililikte bulun-
duklanndan bahsetmez. Sem'iniye giire Maveriiinnehr'de Sa'id b. Osman'rn azlinden son-
ra hi.ikiim siirdiiler.
r7e Bu mesele Prof. O. Donner tarafindan "Sur I'origine de l'alphabet turc du Nord
de I'Asie" (Jounal de h Sociiti Finno-Ougrbnnc, XIV, I, 3338) adh makalesinde genig ola-
rak miinikaga edildifi gibi, konu hakkrnda da oldukga genig bibliyogra$a verilmigtir.
oN iKiNci yUzyILA KADAR oRTA ASYA 223
virde Orta Asya'da Hirezm ve So$d mesk0kAtr olmak iizere baghca iki
gurup mesk0kittan bahsederler. Birincisinin iin yi.iziinde melikin biisti.i
(yiizii sakalsrzdrr), arka yiiziinde ise mukaddes ate$ vardtr. Bir sikkede sa-
$a do$ru yiiriiyen bir deve tasvir edilmigtir. On yiiziindeki yaztya gelince,
A.K. Markov, "Mazda-hudat" (hiikiimdar-otokrat) okunmasrnr; Prof. O.
Donner de, "Malka Sadak' (Argaki sikkelerindeki "Basileus dikaios" gibi,
"Sidrk melik") okunmasrnr teklif eder. Difier taraftan So$d sikkeleri Eegitli
tipler arzetmekte ise de hepsinde Sisini hiikiimdarlanndan V. Verehrin
(Behrim)'rn (4zo-438) portresini buluruz. So$dlular'rn onun sikkelerini
iirnek aldrklarr agrkga giirtilmektedirlm. Yaalannda da bAzr farklar vardtr;
en gok bulunan sikkelerde onbir igaret giiriilmektedir. Lerch'inr81 izahtna
giire Buhir-hudit diye okunmast lAzrm gelir. Ayan oldukqa yiiksek (%97)
gi.imi.ig sikkelerle birlikte, en diiqiik halitah sikkeler de vardrr. Bizrsrnda
arapga yazlar bulunmaktadrr; meseli Halife Mehdi'nin adr (Museyyeb ile
gafdag idi). Uzerlerinde Muhammed, Museyyeb ve Grtrif isimleri aErkga
okunabilen sikkeler heniiz bulunamamtgilr. Ancak bizr sikkelerde dini
ibirelerden sonra Muhammed ismi tekrar edilmig olup bu Muhammed b.
Dahda'ya iit olabilirr82. Buna giire Nargahi ile Sem'ini'nin siizleri (Prof.
N. Veselovsky'nin giirtiqiine ra[men)r83, arapga de$il de Arimi harfleriyle
yazrlmrq (Arap-Pehlevi sikkelerindeki gibi) iig vilinin isimlerinin sikkelerde
yazrh oldu$unda hig qiiphe brrakmryor. Diigiik ayardaki biitiin sikkeler gi-
bi bu dirhemlerde zamanla gok bozulmugtur. Yalnrz Arimi de$il Arapga
yaziar bile gok giiEliikle okunabilmektedir. HattA Lerch tarafindan teklif
edilen "Buhir-hudit" okunmast bile pek kesin giiriindti$ii halde, E. Drou-
in buna itiraz etmektedir. Prof. Donner de itirazlarrn esash oldugunu ka-
bul etmektedir. $iipheyi geken di$er bir husus ta gudur: Grtrifi dirhemler
yalnrz BuhAri'da tediviil ettifi hilde, Buhir-huddtlar'a isnad edilen dir-
hemler Semerkant, Hocend ve Hive'de bulunmugturl8a. Netice olarak,
f m E. Thomasln fikrince (Numismatic Chronicb, III. I, r rB) Verehrin sikke tipini So[d-
lular ikinci elden isi Verehran (BehrAm) Q0bin sikkeleri vasrtasiyle takriben 578'de almrg-
lardrr.
Bkz. Traoaux dc la 3" scssion du Congis inlanational des Oriental;ttcs'tcki (II, 4t9-4zg)
r8r
makalesi ile Trudy'deki (XVI. krsrm) genig fakat tamamlanmamrf ara$trrmasl.
fE2 W. de Tiesenhausen, Notisc sur unc colhction dt monnabs otientab dc Comle S. b
Stronganoff, Saint-Petersburg r88o, rr. E. Thomas. Numismatic Chtonicie, III, I. rz8: burada
aJ.r-_<yerine belki i2.r."-*okumak icap eder.Halife Mehdi'nin admm Muhammed oldu[u bi-
linmektedir. Sikkeler belki adlannt ondan almrglardrr.
r8l Bkz. yuk. s' eeo, n. 165.
tu Traoaux dc h 3 scssion du Congis inbrnational des Ori.ntalisks' II. 423.
224 v.v. BARTHOLD
niimizmatik deliller gimdiye kadar gu husfisu ortaya koymugtur: So[d'da,

beqinci yahut altrncr ytizyrlda Sisdni sikkelerini taklit ederek dirhemler
darbedilme$e baqlandr; o halde e$er Buhiri'da sikkelerin bastlmasrna dair
Narqahi'nin kronolojik bilgileri do$ruysa Buhir-huditlar belki bu tipi do$-
rudan do$ruya Sisiniler'den de$il So$dlu komgulanndan almrqlardr (yok-
sa, az zaman sonra Araplar'rn yapttklarr gibi II. Husrev'in dirhemlerini
iirnek alrrlardr). Sekizinci ytizyrhn sonu gibi geq bir zamanda K0fr tipteki
dirhemler ve fulslar Eoktan beri Miveriiinnehr'de basrldrfr hAlde, ahalinin
hileli para hakkrndaki istefinin, eski tipte ve kifirlere iit gekilleri ihtivA
eden dirhemlerle yerine getirilmesi son derece garibdir-
13-Tihiriler
Halife Me'm0n, kardeqi Emin'i iranhlar'rn yardrmr ile yendifi igin hi-
lifeti borqlu oldufu halkrn koruyucusu srfatiyle iilkenin do$u eyiletlerinin
idAresini sele{lerinden daha devamh surette iranltlar'a verdi. Bu vililer Ti-
r8s Ra-
hiii ve SAmini hinedanlannrn temellerini attrlar. TAhiriler'in atasr
zik (Ruzayk), Selm b. Ziydd (bkz.s.I99)'rn maiyetinde Sicistin vilisi olan
Ebo Muhammed Talha b. Abdullah el-Huza'i'nin186 mevilisindendi.
Hdhzt Abrff r87, yanlglkla bu Talha'yr, islim'm ilk devrindeki meghur
gahsiyet ile karrqtrrmaktadrr. Razik'in oflu Mus'ab, HerAt vildyetinde
Boqeng gehrinin reisiydi ve Abbisi propagandasr srrasrnda Ebo Miislim'in
taraftarlarrndan birinin kAtibiydi. B0qeng qehrini onun elinden almtg olan
YCrsuf el-Berm'in isydnr hakkrnda bilgi verilirken yine gehrin reisi olarak
adr geger188. isyan bastrrrldrktan sonra Mus'ab'tn Bfiqeng qehrinin reisli-
iinde brrakrldrgr anlagrlmaktadrr. Onun halefleri o$lu Hiiseyn (iil.I99/Bt4-
Br5) ile torunu TAhir'dir. Tihir az zaman iince Rifi b. Leys'e kargr yapr-
lan harbe katrlmrqtrrse. Brr yrhnda baghyan hilifet miicadelesinde Tihir,
Me'm0n'un ordusunun kumandanh$rna tiyin edilmigti. Sanca$t'
Me'mirn'un veziir Fazl b. Sehl bizzat ona teslim ettirm. Me'm0n'un hild-
fete geEmesinden (Br3) sonra Tihir, Elcezire vilisi, Ba$dad askeri kuman-
185 menqeini genig olarak anlatrr (No. 35o, de Slane terciimesi'

ibn Hallikan, siildlenin
I. 649 vd.); Mes'fidi'ye g6re (Tmhih,348) Tnhiriler, efsanevi iran kahramanr Riistem'in nes-
lindedirler.
186 Bu gahsrn Taberi'de (U. SSS) adr geger.
t81 Mctinht, r58. Aynr miiellit Mus'ab'rn babasrnrn adntn Ferroh olduiunu s6yler.
rss Gerdizi, vr. g,4; Cambridge yazmasl, vr.
75b.
r8e Taberi, 111,777.
tn Mctinla, z (ibn Hallikan'da da bahsi geger).
oN iKiNCi YUZYILA KADAR oRTA ASYA 225
danr ve Sevid (Irak) maliye memuru tiyin edildirel. Tihir'in dostu Ah-
med b. Ebi Halid, o zaman Horasan vilisi olan Gassin b. Abbad aleyhi-
ne Me'mrln'un giiphesini gekince, BzI yrhnda Tihir, Horasan vAlili$ine
getirildire2. Tahir, hutbeden Halife Me'm0n'un adrnr Erkarmak suretiyle
Bafdad hiik0metine kargr istiklAlini ildn ettikten krsa bir zaman sonra,
Kasrm Bzz tarihinde ansrzrn iildii. Halife tarafindan zehirletilmig olabilece-
gi de kuwetle muhtemeldir. Buna ra$men o$lu Talha'ntn Horasan vilili$i
Me'm0n tarafindan kab0l edildi (Bzz-BzB). Talha'run haleh Ebu'l-Abbas
Abdullah, B3o yrhnda Horasan'a giderek tam mAnasiyle miistakil bir
hiikiimdar gibi hareket etti. Kendisinden nelret eden Halife Mu'tastm
(833-B4z) bile re3 ona ancak gizlice suikast tertip edebildirea, fakat aEtkca
aleyhine hareket etmege hiE bir zaman cesaret edemedi.Tihiriler'in di$er
mensuplan o devirde batrda miihim mevkilerde bulunuyorlardr. Bilhassa
Ba$dad askeri kuwetlerinin kumandanh$rnr ellerine almrg olmalan, devlet
idiresinde kudretlerinin yiikselmesine elbette yardrmcr olmugtur. Bununla
beraber Ailenin reisleri ancak iilkelerinde olduklart zaman kendilerini em-
niyette hissediyorlardr. Abdullah b. TAhir, hacca gitmek niyetinde oldu$u-
nu kdtibine haber verdi$i zaman gu cevapla kargrlagmrgtrr: "Ey Emir! Sen
biiyle man6srz bir ig yapmryacak kadar basiretlisin"les. Abdu[ah, kendisi-
ne ba$h memuruyla tamamen aynr fikirde olduiunu ve ancak onu dene-
mek istedi$ini stiyledi.
14- SAmini devletinin orray a Erkrqr

SAmAniler, TAhiriler'den daha evvel iktidAra geEtilerse de hikimiyet-
leri, Horasan vilili$ine ba$h bulunan Miveriiinnehr'e inhisar etmekteydi.
Siililenin atasr Simin-hudit, Belh viliyetinde SAmAn kiiyiiniinle6 kurucu-
su ve reisi idi. Sisini sergerdelerinden 59I yrhnda Tiirkler'e sr$rnmrq olan
BehrAm Qfibin'in torunlartndan olduklan kab0l edilmektedir. Simin-
hudit, Horasan vilisi Esed b. Abdullah el-Kasii'nin (tilm.738) himiyesine
mazhar olarak miisliiman oldu ve efendisine bafhh$rndan dolayr o$luna
rel Taberi, III, Io39.

re2 Taberi, III. ro4z.
re3 Bu nefretin sebepleri hakkrnda bl<2.Metinb,3 (Gerdizi).
rel Gerdizi'ye giire (vr. loe ; Cambridge yazmast, w. 8zb). Halife, Abdullah'a bir ciri-
ye hediye giinderdi ve krza Abdullah'a iit bir zehirli sank (destirge) verdi; fakat krz Niga-
pur'a vannca Abdullah'a agrk oldu ve durumu ona anlattr.
les Gerdizi, w. Io3: Cambridge yazmasr vr. 83'.
'nu QoEu tarihgilerde biiyledir. Mukaddesi

(338; Yakut, Mu'cm4 III, I3) SimAn ktiyii-
niin Semerkant ctvannda oldu$unu belirtir'
F. t5
226 V.V. BARTHOLD
Esed adrnr verdi. Esed'in hayatr hakkrnda hig bir gey bilmiyoruz. O$ullan
Nuh, Ahmed, Yahyi ve ilyas, Rafi b. Leys'in isyAruntn bastrnlmastna ka-
trldrktan sonraleT Halife Me'm0n'un hizmetine girip tevecci.ihiinii kazandr
lar. Halifenin iste$i i.izerine Horasan vilisi GassAn b' Abdid (Btg-BzI),
Nuh'u Semerkant, Ahmed'i Fergana, YahyA'yr $ig ve ilyas'r Herit vAlilik-
lerine tAyin ettires. Siminiler Herit'ta idirelerini devam ettiremediler. il-
yas'rn z4z (856-857) ythndalee Herit'ta ve{htrnda halef brrakmadr$r anlaqr-
hyor. Saflhriler'in SicistAn ve Herit'ta ortaya qrkmalan hakkrnda bize ka-
dar gelen rivAyetlerde SAminiler'in adr geEmez. MiverAiinnehr'de Simi-
niler irsi bir hiikffmet kurdular. Kardeglerinin hepsinden sonra hayatta
kalan Ahmed b. Esed, hiikometi o$ullarrna devretme$i baqardr. ibn Hur-
dadbih'in Miveriiinnehr vergileri hakkrnda verdi$i haberlerden2m, kardeg-
lerden en bi.iyi.i$ii olan Nuh b. Esed'in 2II ve zte yrllannda (8z6-8z7) Se-
merkant gehri dahil ancak So$d'un bir krsmtyla Fergana ve bAzr Tilrk qe-
hirlerinin hikimi oldu$u anlagrlmaktadrr. Nuh'un iiliimiinden (zz7/B4z)
sonra iilenin en biiyii$ii olan kardegi Ahmed, Fergana'da kalarak o[lu
201
Nasr'r Semerkant'a giinderdi.
Miveriiinnehr'in ilk Saminiler zamantndaki tarihi hakkrnda bilgimiz
Eok azdrr.Gerilzi2o2, zz4 @3$ yrhnda Fergana'da
meydana gelen bir zelze-
leden bahseder. Kandje miiellifi203, $ivdir biilgesinde, 245 (859)'de binler-
ce insanrn katledildi$ini belirtiyorsa da isyanrn sebepleri hakkrnda hiE ge-
re7 Nargahi,
74.
:eE Mirhand'da biiyledir (Histoirc dcs Samanides, z. rr3). Hamdullah Kazvini'ye giire
(Nargahi, roo) ilyas'a gig ve YahyA'ya HerAt valili$i verildi, fakat Browne negrinde (gZg) il-
yas'a Herit, YahyA'ya da $i9 vililifinin verildifii yazrlmaktadrr (yazmalarda $i9 yerine Ag-
nAs ve Aglhs bulunmaktadrr: terci.ime de Agnis'trr, 75). Mirh6nd'rn riviyetini Sem'ini'nin
agafrda nakledilen rivAyeti desteklemektedir. Kindi'nin (Kit6biil-Vul6t oc'l-Kudit. neqr. Guest,
r64j eserirrd.n ii$endifimize giire, llyas b. Esed SAm6.ni. zrz (827) yrtrnda lskenderiye vAli-
si tiyin edildi, fakat bu vazifede ne kadar kald{'r bildirilmiyor' Kry' Accb-ndmc' 169' Narla-
hi'nin eserinin bu krsmrnda (75). hem tarihi, hem de kronolojik iinemli hatalar vardtr. Ger-
dizi de (vr. ror. Cambridge yazmasr vr. 8r') yalnrz N0h'un tayinini verir.
rry Sem'ini, jLLJI kelimesinde. Siminiler'in dilerlerinin vefat tarihlen de burada
giisterilmiEtir.
2m ibn Hundadbih, e7 vd. Miiellifin bildirdifi MiverAi.innehr vergilerinin tamamrnt
bulmak igin So[d, Buttam, Kig, Nesef. Ugrosana, $ig vilayetleri ile giimiiE midenleri
(ilak'da) ve Hocend vergilerine "Nuh viliyetinin' vergileri ilAve edilmelidir. Bununla bera-
ber yukanda So!d, igEiz biilgesi (merkez igtihan ile birlikte), ikincisinde de Semerkant mtn-
trkasr kab0l edilmelidir.
mr Mirhind, Hirtorie dtt Samanidcs, z, tt4
m2 Mctinlcr, g.
m3 Mctinhr 49:Yyatkin terciimesi, &tncrkant aililcti Rchbeti,Ylll, z4z'
nig bilgi verilmiyor. Yahyi, 855 yrhnda iiliince $ig'rn da Ahmed'e intikal
etti$i aErktrr. Qiinkii daha sonra Eb0 Y0suf Ya'kub b. Ahmed'i2e orada
hiikiimdar olarak gtiri.irtiz. Ahmed'in iiliimtinden (864) sonra iilenin yeni
reisi Nasr, Semerkant'da hiiktimdar olarak kaldr. Ahmed'in tibtir o$u
Ebu'l-Eg'as20s Fergana'da idireye baqladr. Buhiri, ancak 874'de SimAni-
ler'in hikimiyetine girdi206. Ondan sonra 875'te Halife Mu'temid tarafin-
dan Nasr b. Ahmed'e bir mengur giinderilerek Miveriiinnehr'in idiresi-
nin tamAmr kendisine verildi2oT.
MiverAiinnehr'in tamimiyle islim hdkimiyetine girmesi bu devirde
olmugtur. Bu durumun sa$lanmasmda hem Tihidler, hem de Siminiler
hili Ba$dnd hiikffmetinin deste$ine mazhar idiler. Me'min'un vAlili$inin
ilk yrllannda Miveriiinnehr'de Arap hikimiyetine kargr umOmi bir isya-
nrn patlak verdifini giirmiigtiik. Me'm0n'un aynlmasrndan sonra yeniden
kangrkhklar ortaya Erktr ve ancak Gassin b. AbdAd'in idaresi altrnda (8r9-
Bzr) asayig sa$landr. zor (8o6-8o7) yrhnda Horasan'da (ashnda iran'tn ta-
mimrnda) hiikiim siiren krth$a, 793 yl.Jr krth$rnda oldu$u gibi (bkz.s.zo6),
Miveriiinnehr'den gelen hubfibat kafilelerinin kesilmesi krsmen sebep ol-
mu$tur. Tihir'in iiliimii ve Talha'ntn onun yerine tiyininden sonra Ah-
med b. Ebi Halid bir ordu ile Miveritinnehr'e giinderildi. Bu seferin asrl
hedefi, Ugr0sana'nrn itaat altrna ahnmasr idi; giinkii Ugr0sana meliki
KAv0s (Fazl b. Yahyi'ya itaat eden melikin o$lu), Me'm0n'a harac verrne-
le rdn oldu$u hilde, halifenin Ba$dad'a gitmesinden sonra anlagmayr
bozdu. Krsa zaman sonra Ugr0sana'da hiiktimdar iilesi arasrnda anlag-
mazhklar Erktr. Kiv0s'un o$u.Haydar, kardeqi Fazl'rn kayrnpederi olup
bir grubun bagrnda bulunan tanrnmr$ bir asilzideyi tildiirdii. Bu
cinAyet-
ten sonra Haydar, iince mahalli Arap idirecisinin yanlna' daha sonra da
Bafdad'a kagb. Di$er taraftan, zo5 (Bzo-Bzt)'te Fazl, Dokuz-o$uzlarr
memleketine yardrma gagrrdr. zo7 (Bzz)'de Ahmed b. Ebi Hdlid bir ordu
ile Uqr0sana'ya girdi. Kendisine krlavuzluk eden Haydar, Araplar'r bilin-
meyen ve ktsa bir yoldan getirdi[i iEin Kiv0s gafil avlandr ve teslim ol-
mak zorunda kaldr. Fazl da Tiirkler ile birlikte bozkrlara kaEtr; bir
miiddet sonra Tiirkler'e ihAnet ederek onlan terketti ve Araplar'a kattldr.
Tiirkler bozkrrlarda susuzluktan gok kayrp verdiler. Kiv0s, Bafdad'a gidip
e Nar1ahi,8r.
ns Nargahi, So.
2ft Nargahi,
77.
207 Taberi, III. tBBg.
m Taberi, III, Io44. Io65 vd.; Belazuri, 43o vd'
V.V. BARTHOLD
islimiyeti kabCrl etti ve Ugr0sana'nrn vililifine tAyin edildi.Halefi Hay-

dar208, sonraki yrllarda halifenin saraynda en itibarh gahsiyet haline geldi
ve Afqin adryle bi.iyiik bir giihret kazandr (Afgin, Ugr0sana meliklerine ve-
rilen iinvandrr). Afgin, B4r yrhnda idAm edildiyse de siililesi z8o (fu3) ytlt-
na kadar Ugr0sana'da idirenin bagrnda kalmaya devim etti. Leningrad
Hermitage Miizesinde, Uqr0sana'ntn son afqini Seyr b. Abdullah'n z7g
(Bgz-893) yrhnda basrlmrq olan sikkeleri ve SimAniler'den ismiil'in Ugr0-
sana'da z8o (Bg3-894)de darbedilen bir sikkesi bulunmaktadtr20e.
Tihiriler'in yiikselmesinde tinemli rolii olan Ahmed b. Ebi Hilid'in

tiyininden dolayr hig giiphesiz gok memnun olan Talha, hem Arap ku-
mandanrna, hem de onun kitibine krymetli hediyeler verdi' Mirhind'rn
rivAyetine giire2ro, Ahmed b. Ebi Halid, SAmAniler'in de himisi oldu$unu
isbit etti$i gibi, Fergana'da Ahmed b. Esed'in hikimiyetini yeniden sa$h-
yarak "din diiqmanlarrnt" oradan uzaklaqtrrdr. BelAzuf2ll, Fergana'ntn ke-
sin olarak itaat altrna ahnmastnt, yini Kisin ve Orest'in itaat altrna ahn-
maslnl, Nuh b. Esed'e ba$lamakla beraber bu olayr Muntastr'tn halifeli$i
(86r-86z) zamanrna irci eder. Halbuki o zaman Nuh Eoktan iilmiigtii.
Nuh'un, do$rulufundan gi.iphe edilemiyecek difer bir baqartst B4o yrhnda
ishcAb'r itaat altma almasrdrr2rz. Nuh, ishcib'da "halktn ba$lan ve ekilmiq
tarlalan etrafina" bir sur yaprlmasrnt emretti2l3, yini daha iince $ig'ta ol-
dufu gibi Tiirkler'in akrnlarrna kargr miidifaa etmek iizere btiyle bir ted-
bire bagvurdu. islicib viliyeti, onuncu asrrda hilA bir Ti.irk siililesi tara-
frndan idare edildi$i gibi2ra, vergiden muafiyete kadar varan tinemli imti-
ydzlara sahipti2ls. isficAb meliki, ba$hh$rnrn igireti olarak her yrl SAmini
hinedinrna vergi yerine dtirt danik ile bir siiptirge gtinderirdi 216.
Halife Me'm0n2r7, vililerini Asilere karqr miicideleye devim etme$e
mem0r ettifi gibi, elEileri vAsrtasiyle yerlilerden iinemli qahsiyetleri kendi
hizmetine qa$rrryordu. Bunlar Ba[dad'a geldikleri zaman krymetli hediye-
D A. Markov, inacntanyi katahg musu'lnansleikh monet Imp. Emilozha,Saint Petersburg.
1869. rrz. It4.
2r0 Mirhind, Historic dcs Samanidcs, z, tr4.
2rr Belizuri,
4zo.Yazmalardan birinde halife Mansur olarak verilmigtir.
2r2 Sem'Ani. jLLJI kelimesinde.
2ti BelAztrl.4zz.
2ra Bu siililenin bizt miimessilleri hakkrnda bkz. yk. s' r9o.
2t5 istahri,333.
216 Mukaddesi, 34o; KudAme.343.
2l? Halife Me'm0n ve Mu'tastm hakktnda bkz. Belizuri,43I.
ler verilirdi. Mu'tasrm'tn halifeli$inde aynr us0l daha genig iilEiide tatbik
edilerek Tiirk hassa ordusu, So$d, Fergana, Ugr0sana ve $ag'tan gelenler
de dihil olmak i.izere hilifetin baqhca deste$i oldu2r8. Bu durum, islim
hikimiyetinin memlekette kesin bir qekilde yerlegmesine yardtm etti' Ab-
dullah b. Tihir, belki de Siminiler'in yardrmryla oflu Tihir'i O$uz
memleketinde savagma$a giindererek o giine kadar kimsenin gidemedi$i
yerleri fethetti. Mu'tasrm'tn zamantnda Miveriiinnehr ahilisi tamimiyle
islimiyeti kabil etmig olup inanqlan igin Tiirk komgularrna kargr gazilarda
bulunma$a bagladrlar. TAhir{ler zamanrnda halifelerin hili memleketin i9-
Ierine karrgma$a devam etmelerinin sebebi MAveriiinnehr ileri gelenleri-
nin Bafdad'da halifenin hizmetinde bulunmalariyle izah edilebilir. Halife
Mu'tasrm, $iq viliyetinde zirAatin geligmesini saflamak maksadiyle sula-
ma kanah aqttrmak iEin pek de istemiyerek z.ooo.ooo dirhem yardrmda
bulundu. Avfi'ye giire kanal, oniigtincii yiizyrlda hili mevcuttu2le. Mu-
hammed b. TAhir'in son ytllanna kadar MAveriiinnehr'in bazr arAzisinin
halifenin hus0si mtilkii sayrldrfrnr giirdiik (bkz.s. I o I , I o3).
15-TAhiri ve SimAni idarelerinin mahiyeti

Asil bir soydan gelmeleri ve Arap hikimiyetinin resmi miimessilleri
olarak sAhip olduklarr mevki sebebiyle TAhiriler ile Sdminiler, EbO
Miislim ile difer dAiler, yini $iu reisleri gibi milli ve demokratik
temAyiilleri temsil ve ilhde edemezlerdi. iki hinedinrn devrini en dofru
bir tibirle tiril etmek iEin "miinewer mutlakiyet" denilebilir. TAhiiiler ve
SimAniler i.ilkede sa$lam bir hi.ikOmet kurarak isAyigi sa$amaga Eahgrrlar-
ken, yiiksek srnrfin baskrsrna kargr aqafr srnrflarrn koruyucusu vaziyetini al-
drlar. MaArili geligtirdilerse de zoraki sosyal rslAhata girigmediler ve halk
arasrndaki serkeq unsurlara kargt amanslz miicidele ettiler. Bu hususlar,
Horasan'rn ilk teqkilitErsr Abdullah b. Tihir'in htikOmeti zaminrndan iti-
baren aqrkEa gtiri.iliir. Ya'kubi'nin dedifi gibi2a, Abdullah, daha ziyade
Eiftqilerin durumlariyle alAkaddr oldu221. Ahili arasrnda arazi sulamalann-
da, sulan kullanmak igin gok kavgalar grkardr. Frkrh kitiplannda bu hu-
susta hiikiim olmadr$rndan, Abdullah, Horasan fakihlerini tophyarak,
Irak'rn bizr fakihleri ile birlikte sulann kullanrlmasr hakkrnda kanunlar
218
Dozy, Ishmismc, 247. Mu'tasrm'rn maiyetinde, hatta Me'min'un hilafet devrinde
bile Tiirk hassa askerleri vardr. Mu'tasrm. zI4 (Bzg) yrhnda Tiirkler'den 4ooo kigi ile Mt-
srr'a geldi (Y:tndi, Kil6bn'LVul6t, r8E).
2re Taberi, III. r3e6; Mctinltr,Bgvd'.
2m Ya'kubi, Taih, II. 586.
22t Ayncabka. Mctinb,
3.
23o v.v. BARTHOLD
yaptrrdr. Tertip ettikleri "Kanallar Kitibr" (Kitdbii'l-kunj), ikr asrr sonra,

Gerdizi'nin zamanrnda bile, bu gibi hususlarda rehber olarak ahnrrdr. Ab-
dullah tarafrndan ktiyli.ilerin menfaatlerini korumak igin memurlanna veri-
len tilimittaz22 bu srnrf lehine ahliki mihiyette miilihazalar ortaya kon-
muqtur: "Allah bizi onlann eliyle besler, a$rzlariyle istikbAl eder ve kendi-
lerine kiitii muamele edilmesini yasaklar". Aga$r srnrflara kargr duydu$u
merhamet, Abdullah'a herkesin tahsil yapmasr likrini verdifinden, bu fik-
rini en kesin bir dille agrklamrgtrr: "ilimle u$ragmak herkes igin miimkiin
olmalrdrr; ilim, kendini giizetir ve de$ersizlerin yanrnda kalmaz". Gergek-
ten o devirde en lakir kiiyliilerin gocuklan bile tahsil yapmak igin gehirlere
giderlerdi. Bu ciimleden olarak Hargfin ktiyii halkrndan (bkz.s.r3z) iki
kardeg, babalan tarafindan 2gg (847-B+B) yrhnda Semerkant'a gtinderildi-
ler. Ug sene tahsillerine devim ettiler; anneleri yiin dokuyarak onlarr ge-
gindirirdi223. Rasyonalizmin hAkim oldu$u bir devirde ya$amr$ olan Ab-
dullah'rn "ilim'den maksadr o zamana kadar Horasan ile Mive-
ritinnehr'de ve bilhassa Buhiri'da saglam bir gekilde yerleqmig olan islim
ilihiyitrna miinhasrr kaldr$r giiphelidir22a. Abdullah'rn kendisi de qiir ola-
rak babasr gibi giihret kazanmrqtr. Merv, Amul ve Hirezm valisi olan ye-
$eni Talha felsefe kitiplarr yazmrgtrr. Abdullah ona "Tihiriler'in hikmeti"
der ve onunla iftihir ederdi 22s.
Tihiriler'in u$ragmak zorunda kaldrklarr halk hareketlerinin baghcala-
rr, SicistAn'da Hiriciler'in ve TaberistAn'da $iiler'in isyanlan olup her ikisi
de Siminiler zamanrnda bile devam etmigtir. Uygunsuz unsurlann tesiri,
ancak Abdullah'rn torunu Muhammed b. Tihir'in devrinde belli olmug-
tur. Onun babasr Tihir b. Abdullah (844-86z), Abdullah'rn ayannda olup
tarihgiler onun idiresinden ve gahsi meziyetlerinden babasrna giisterdikleri
hiirmetle bahsederler226. Di$er taraltan Muhammed'b. Tihir, heniiz gocuk
yagta babasrnrn yerine geqmig olup227, devlet idiresinde zayrf ve e$lenme-
ye merakh birisi olarak bilinir228. O devirde TaberistAn meliki, Muham-
med'in amcasr Siileyman b. Abdullah idi. Aynca Hazar denizinin beri ta-
rafina diigen Taberistin ve Deylem viliyetleri arasrndaki halifenin miilkii
222 Metinde ,-rK-1; yerineyanl$lftla Jlf _r-t basrlmrgtrr.
223 Scm'ani. j4+l kelimesinde.
224 Nargahi. 54.
22i Fihrist, t17.
226
Mctinbr,3 (Gerdizi), ibn Rusteh, 3o7.
227 Ya'kub^ Taih, ll. 6o5.
228 Gerdizi. vr. Io4.
olan arizi B5r'den B7z'ye kadar Ba$dad vilili$inde bulunan Muhammed

b. Abdullah'a verilmigti. O, biilgeyi vekili olan hrristiyan CAbir b. Hir0n
visrtasiyle yiinetti ve ona kendi arazisine bitigik "iilti araziyi" (Savifr), yini
hususi miilk olmayrp crvar kiiylerin halkr tarafrndan kullanrlan otlaklarr da
miisadere ettirdi. Halkrn haklanna biiyle bir teciviiziin neticesi olarak pat-
lak veren umumi isyAnrn bagrnda Ali evlidr bulunuyordut". 864 yrhnda
AIi evlidrndan Hasan b. Zeyd, vililik makamtnt ele geqirerek bAzr lhsrla-
larla BB4 yrhna kadar biilgeyi idire etti. $u hilde bu seferki $ii isyAnr,
kiiyltilerin haklanna tecaviiz edildifinden dolayr patlak vermigtir. 3oI (gI3-
9I4)'de Siminiler'e kargr yine Hz. Ali soyundan geldi$i kabfil edilen Ha-
san b. Ali el-Utr0g'un bagkanh[r altrnda ortaya grkan isyan da belki aynr
demokratik mihiyette idi. Hasan, Deylem'de islimiyeti bagan ile yayma$a
gahgtr230. Halkr kendi tarafina kazandr ve iiliinceye kadar sevgilerini kay-
betmedi. Tarafsu tarihgiler23r, onun Adil idiresini methetmektedirler. Di$er
taraftan eski iran an'anelerine ba$h olan el-Birfini232, Hasan'I, elsanevi
Fefd0n tarafindan kurulmug olan 6ile teqkilitrnr ortadan kaldrrmrg olmak-
la itham eder. Feridin, "ricalin evlerine, iilelerine, evlit ve torunlartna
hikim olmalarrnr emrederek kendilerine Kethudi (ev sahibi) adtnt verdi.
En-NAzrr el-Utr0g bu ideti ortadan kaldrrdr ve egkiyinrn rical gibi kethu-
di olduklan devir geri geldi". Bundan anlagrhyor ki, Hasan, hinedanlara
mahsus emlikin sihiplerinin haklarrnr kaldrrmrgtrr.
Horasan ve Miveriiinnehr'de aga$r srnrflarrn lehine iiyle cezri tedbir-
lerin almmasrnrn bahis konusu olamryacafr agrktr. Durumlanndan mem-
nun olmryanlara bir gire kahyordu; gazilere katrlarak kifirler ve rifizilere
kargr savag edilen biilgelere gitmek. Gaziler srnrfr biitiin Do$u topluluklan
gibi, hiik0met taraftndan tanrnmr$ bir teqkilita sihipti. Bunlara verilen gc-
zi ve fetd isimleriyle birlikte Eo$u kere el-mutauuia ismine de rastlantr ki,
do$rusu el-mutataaaia'drr. Bunlar gibi giiniillii askerlerin kumandanlanrun
biiytik bir giihret sahibi olmalan yanrnda resmi sfatlan da vardta3.Vatan-
larrna ba$h olmadrklarr igin bilhassa Miveriiinnehirli giiniilliiler, her ne-
rede gazi olursa ve her nerede ganimet iimidi varsa oraya giderlerdiaa.
Hiikiimdarlarln az gok tehlikeyi giize almadan bu giiniilliilerin hizmetle-
22e
Taberi III. r5u3 vd. d.
2r ibnii'l-Esir, VIII. 6r.
a ibnul-Esir, VIII.64; Taberi, III. ezge.
232 Birini. Chronologie. 224.
233 (Silir-r
Beyhaki, z3 GSziyAn).
2! Beyhaki,347.
232 v.v. BARTHOLD
rinden her zaman faydalanamazlardr. Mukaddesi'nin23s, Binkes halkrnrn

aleyhindeki dikkate gdyan gikAyetnimesinde, Simini idaresi igin "hem bir
destek, hem de endigeye sebep" diye bahsetti$i giiniilliiler236 muhtemelen
bunlardr. Gerdizi'nin237, yukanda belirtilen tabirler yerine "ay16ro stfatmt
kullanmast sebepsiz de$ildir. Her yerde oldu$u gibi serkeg unsurlar bil-
hassa biiyiik gehirlerde gok kuvvet toplarlardr. Semerkant ahalisi SAmini-
ler'i bile endigeye di.i$i.irdii238. Timur zamanrnda Semerkant gazileri, o za-
man miistahkem olmryan gehri yabano istilAsrna kargr kahramanca miidi-
faa ettilerse de krsa zaman sonra idare taraftndan tikibata u$ratrldrlar23e.
Seyyahlann miigihedelerine giire Semerkant, gimdiki Buhdrih siilile dev-
rinde hili o giihretini devam ettiriyordu2{.
16- Saffirilerin ortaYa grkrgr
Horasan'da Bzl yrh gibi erken bir zamanda giiniilliilerden birinin is-
yan grkardr$rnr giiriiriiz2al. Aynr yiizyrhn sonunda bu toplulu$un iginden
Salllriler adr verilen kuwetli bir hinedin ortaya qrkarak Tihiriler'e son
verdi ve iran'da hAkimiyeti ele geqirdi. Safliriler bununla yetinmiyerek
gi.iglerini Miveritinnehr'e yaymak istediler ve bu sebeple hinedanlanrun
yrkrlmasrna sebep oldular. HAnedintn kurucusuza2 Ya'kub b. Leys b'
Mu'addal ile tiE kardegi, Amr, Tihir ve Ali, Sicistin'tn Karnin gehrinden
idiler. Bu gehir, viliyetin baggehri Zerenc'den bir giinltik mesafede ve
Biist'e giderken sol kolda bulunuyordu. Ya'kub gehre (belki Zerenc'e) gi-
derek bir bakrrcrnrn yarunda on beg dirhem ayhkla gahgma$a bagladr;
kardegi Amr, bir riviyete g6re katrrct, di[er riviyete giire ise marangoz
idi. Bu kardeqler arkadaglan arastnda gok gabuk sivrildiler. Ctimertlikleri
235 Mukaddesi,276.
236 kuwetler hakkrnda bkz. istahri, z9I-
$Ag ile Fcrgana'daki askeri
237 Mctinhr.4 (Ya'kub b. Leys hakkrnda), 13 fibn AlemdAr). Utbi'nin arapga metnin-
de (Asya Miizesi Yazmasr, No. 5ro, vr. 65; Utbi-Menini. I. 34r) kendisine "Re'isii'l-Fityin
bi-semerkant"; farsga tcrciimesinde Nargahi, zz5, "sipeh-salir-i semerkantn deniliyor.
238 Bfu. yk's.93.
23e Petis de la Croix, I, 9r-96, lafcrn6nc. I. ro9 vd.d. Bu olaylar hakkrnda daha genig
bitgi igin bkz. Barthold, l4iski,XYll, r-t4.
2{ Wollf, Naratiuc of a Mission to Bukharu, Edinburg ve london 1848' uoz vd'
J.
zar Taberi, III. ro44.
242 Siilalenin mengei hakkrnda bkz. Mctinbt,
3 vd: istahri, 245 vd. d; ibn Hallikan.
No. B38 (de Slane terciimesi, IV. 3or vd). Sallhri tarihinin miikemmel bir tasla$r Prof.
Nitldeke tarafindan yazrlmtgtrr: Ori.nldl;sclu Shi<Zcn. Berlin 1892, t87'zo7: Skctclus ftom Eos'
tcrn History. J. S. Black terciimesi, q!zo6 Krq. Barthold, "Zur Geschichte der Saffariden",
1rimt. Studicn- Fcstschift Niildckc L I7 I-I9 I.
oN iKiNCi yUzyILA KADAR oRTA ASYA 223
siyesinde taraftar kazandrlar. Amcalarr Kesir b. Rakkak ile birlikte bir eg-
kiya Eetesi kurarak Dirhem b. Nasr b. Silih'in2a3 bagkanh$rndaki gaziler
birli$ine katrldrlar ve Sicistin HAricileri'ne kargr savagtrlar. Halbuki bagka
yerde belirtti$im gibi22a, Ya'kub'un kendisi ewelce Hiriciler'den idi. Biist
gehri yakrnlannda Hiriciler ile savagrrken dtirt kardegten Tihir iildiiriildii.
Giini.illiiler, miittefikleri olan hiikfimeti krsa zaman iginde o qekilde bizir
ettiler ki, TAhiriler adrna Sicistin'r idare etmekte olan ibrahim b.
Hi.iseyn2as, makamrnr onlara brrakarak viliyeti terketmek zorunda kaldr.
Bunun iizerine Dirhem, SicistAn'rn idiresini eline alarak Ya'kub'u Biist
vilisi tAyin etti. Ancak Ya'kub iiyle baganlar kazandr ki,ordunun gtiziinde
kumandanrnr gok gabuk gtilgede brraktr. Dirhem, um0mi atzuya uymayr
daha uygun bularak Ya'kub'u bagkumandan yaptr ve kendisi de yardrmcr
lan arasrna girdi. ibn Hallikin'rn kullandr$r kaynaklardan birinde bu
hAdisenin tam tarihi giisterilmigtir: 6 Muharrem 247 (zz Mart 86r, Pazar).
Oyle anlagrhyor ki, Ya'kubi'nin gehAdetine ra[men2a6 Tihir b. Abdullah
devrinden itibaren Ya'kub iin safa geEmigti.
Ya'kub her geyden qok hikimiyetini Sicistan'da devdm ettirmek arzu-
sunda idi. Rutbil2aT unvinrnr ta$ryan yerli hiiki.imdarr tildiirdi.i ve Hirici-
ler'i itiat altrna aldr2a8. Bundan sonra hikimiyetini Kibul vidisine ve da-
2a3
Dirhem b Nasr'dan Taberi (III. r8gz). Ya'kub'un maiyetindeki adamlardan diye
bahseder. Gerdizi'nin metninde Nasldan iince'Dirhem b." kelimelerinin unutuldulu anla-
grhyor. Dirhem b. Hiiseyn'e ibnii'l-Esir ve ibn Hallikin'da rastlanmasr, belki bu gahsrn ib-
rahim b. Hiiseyn ile kangtrnlmrg olmakla izah edilebilir. Hindmir (Habibi\-Si1ct, ll.
rz).
Dirhem'in, Rili'b. Leys'in torunu oldil$unu siiyler.
2{ Barthold,
lur Gcschictc dcr Saffaridcn. Ya'kub'un Salih b. Nasr (yahut en-Nadr) ve
Dirhem (belki sonuncusunun kardegi) ile al6kasr hakkrnda krg. Barthold, alnt cscr, r7B vd.
245 ibn Mu'in'de (Umumi Kiitiiphane yazmast, vr. 39g".) adr ibrahim b. Nasr b.
RAfi'dir. Aynr miiellife giire Ya'kub'un babasr Leys, ibrahim'in maiyetinde idi.
2a6
Ya'kubi, Taih, ll. fu5.
2a7
Yahut Zunbil. Bu son okunugun gergege en yakrn ihtimal oldufunu Marquart id-
dia etmekte ise (Er6uhahr, 248) de, bunu kab0l etmek igin saglam bir dayanak bulunma-
maktadrr. Krg. Niildeke, <.D.M.G.LYl. 43z.
248 Ya'kub'un HAriciler'i imha etmedi$i, fakat onlan kandrrarak kendi partisine aldrir
anlagrlmaktadrr. Nizimii'l-Miilk (Silasctndne, metin rg4, terciime, zB3; buradaki terciime
tamamiyle do!ru defildir), her hilde Asilerden biri hakkrnda "Yakub b. Leys'in arkadaEr
idi. HAriciler arastnda onun halefi olarak gd,sterilmektedir" diye yazryor. Hamdullah Kazvi-
ni (g7S; Jounal Asiatiquc,4. XI. 4r9 vd.), Salliriler'i Bilveyhiler gibi $ii mezhebine taraftar
olmakla itham eder. NizAmiil-Miilk'iin de Ya'kub'u $ii kabil etti$i anlagrlmaktadrr: giinkii
onun halifeye hitaben siizleri siiyledifini nakleder. "Senin kelleni Mehdiye gehrine giinde-
rinceye kadar igim rahat etmiyecek." (Burada Fatrmiler kastedilmektedir; Silasctnime, metin,
t4. terciime, zo). Bu siizlerin siiylenmig olmasrna imkin yoktur; giinkii o zaman ne Fatrmi
294 v.v. BARTHOLD
ha sonra da Sind ve MekrAn'a kadar geniqleterek nihiyet 867'ds2+e Herit't

ve Tihiriler'in vatanr olup Tihir b. Htiseyn b. Tihir'in2so idaresi altrnda
bulunan B0geng'i zaptetti. Ya'kub, 869'da Kirmin't ele geqirdi. Halife
Mu'tezz (866-869) bu viliyeti, aynr zamanda iki kigiye, Ya'kub ile Firs
hikimi Ali b. Hiiseyn'e verdi. Bu s0retle ikisi arasrnda bir savag grkrp biri-
sinden kurtulacafrnr iimid ediyordu2sr. Bu miicadelede Ya'kub galip gel-
di; hasmrndan yalnrz Kirmin'r de$il Firs'r da aldr. Ya'kub, devlet iglerini
kardegi Ebo Ahmed el-Muvaffak'a brrakmrg olan Halife Mu'temid (87o-
Bgz)tarafrndan B7r yrhnda Belh ve Toharistin vdlisi tiyin edildi2s2. Gerdi-
zi'ye giire2s3 Ya'kub, bu vilAyetleri daha iince B7o'te zaptetmig olup aynr
zamanda Gazne, Gerdiz ve Kibul'u da almrqtr. Ya'kub, nihAyet 875 yr[n-
da Muhammed b. Tihir'in iizerine yiiriime$e karar verdi ve bunun igin
diigmanlarrndan birisine yardrm etmesini bahAne olarak ileri siirdii.
Ya'kub, Muhammed'i esir ederek r A$ustos 873 tarihinde2sa Tihiriler'in
baggehrine girdi. Gerdizi, Muhammed'in elEileri ile Ya'kub arasrnda cere-
yan eden gtiriigmeleri dikkate giyin bir gekilde nakletmektedir. Muham-
med, hasmrna qu haberi giinderdi: "E$er halifenin emriyle geldinse men-
g0runu giister ki, vnlili$i sana teslim edeyim; yoksa geriye d6n'2ss. Ya'kub
cevap olarak seccidesinin altrndan kilrcmt gekerek "menqfirum ve sanca-
$rm budur" dedi2s6.
Ba$dad hi.ikfimeti, bu sefer Ya'kub'un hareketini mtisAmaha ile kargr-

layamazdr. Merkezdeki Tihiriler'in niif0zu, halifeyi Muhammed'in tarafint
tutmak zorunda brrakryordu. Do$u viliyetlerinden gelen hacrlar, 874'te
TAhiiiler'den Ubeydullah b. Abdullah'rn evinde toplanarak halifenin
(Bu qehrin kurulugu hakkrnda bkz. ibnii'l-Esir,

VIII. 7o). Bununla Beraber nakledilen rivayetten Ya'kub'un, Eb0 Muslim gibi aqalr srmflar
arasrndaki biiti.in serkeg unsurlan kendi partisine kazanma$a gayret eni$i ihtim6li kuwet
kazanmaktadrr.
zae Gerdizi'ye giire (vr. ro5: Cambridge y:rzmasl, w.851), Herit'rn zabtr, ancak 87I'de
Belh'in zaptrnd.r, ,orr.u vikr olmugtur. Taberi'ye giire (III, I5oo) Ya'kub'un HerAt seferini
862'de yapu. Kry. Barthold, lur Gcschichte det Saffaridcn' tBg'
2s Adr Gerdizi'dedir.
2sr Tabef, III. tfu8.
252
Taberi, III. IB4l.
233 Mctinhr, 4.
254 Gerdizi'dcki tarih (vr. Io6; Cambridge yazmast, vr. B5b.) z $ewil 259'dur. Niilde-
ke'de ((\rintalisclu Skizcn, I95) 2 Agustos Pazar'drr; krg' Taberi, III' r88I '
255 Gerdizi, vr. Io6: Cambridge yazmasr, 85b.
256 Gerdizi, vr. ro6: Cambridgeyazmasr, B5b'
Ya'kub aleyhindeki lerminr okundu2sT. Ya'kub'un tehdit edici faaliyetleri

ktsa zaman iqinde hi.ikfimeti ferigata mecb0r etti. Onun istefi iizerine el-
Muvaffak tiiccarlarr tophyarak onlara yeni bir lerman okudu. Ya'kub; Ho-
rasan, Taberistan, Ciircin, Rey ve Firs vAlisi, aynr zamanda Ba$dad aske-
ri kumandanr tdyin edildi2s8. Fakat bu tiviz bile Ya'kub'u Ba$dad iizerine
yiiriimekten vazgeqiremedi. Deyrii'l-Akul yakrnrnda u$radrfr ma$lubiyet (8
Nisan 876) Abbisi hAnedarunr kurtardr ise de Horasan'daki karrqrkhklarrn
yeniden baqlamasrna sebep oldu. Halifenin ordusu tarafindan kurtanlan
Muhammed b. Tihir, tekrar do$u vilAyetleri vAlili$ine tiyin edildi$i hil-
de, vaktinin go$unu Bafdad'da geqiriyordu. Onun adrna, 874 yrhnda
Hirezm meliki ve di[er kimselerin giinderdi$i kuwetlerin yardrmryle Mer-
vu'r-r0d'a gelmig olan kardegi Hiiseyn b. Tihir, Horasan gehirlerindeki
askef harekitr idire ediyordu. g Haziran 879 Sah giinii vefat eden
Ya'kub, ancak giiney iran'da hikimiyetini kurma$a muvaffak olmugtu25e.
"Bakrrcr" (:Saffir; hanedinrn ismi bu kelimeden gelir)'nrn saltanatt
btiyle geEti. Rakiplerinden birisi olan Taberistan hikimi Hasan b- Zeyd,
gok sert tabiath olmastndan dolayr ona "iirs' admr vermigti. Ya'kub' yaptr
ir igleri hakh giistermek igin adli safsatalara liizum giirmiyerek kuwetini
yalnn krfucrna dayamrqil2@. Tek gaye olarak, kendisine sidrk bir ordu teq-
kilini ve harplerini devim ettirebilmek igin gerekli mali destefin teminini
hedef almak mecburiyetinde bulunuyordu. Bundan dolayr zenginlerin
mallannr mtisAdere etmek zorunda kalmast stk srk viki oluyordu. Son yrl-
larda askeri bagansrzhklanna ra$men, tiliimiinden sonra, hazinesinde diirt
milyon dinar ve elli milyon dirhem bulundu. " Tdrth-i Haydt" mtielliline
giire26r Ya'kub, 5ooo deve ile lo.ooo ege$e sihipti. Askerleri, asilzideler ve
kumandanlar hAriq, atlannr ve onlann yemlerini hazineden alrrlardr. Hu-
s0si hayitrnda Ya'kub, tutumlu bir asker hayitr yagardr; ddimi pamuklu
2s7 Taberi, III, rBB7.

25E
Taberi, III. r8ge.
25e ibn Haffkan'a giire btiyledir: Ntildeke (Oricntalisclu Ski<zn, zo4). 5 Haziran Qar-
qamba; fakat o giin Cuma idi.
20 Gerdizi tarafindan ewelce nakledilen siizlerden bagka bkz. Siy6scln6mc, metin I4,
terciimc, 20.
26r British Museum yazmasr. Or.
4898, vr. r33" (krq. yk. s. 5B). Bundan ve di$er bazr
yazmalardan, meseli Tdih-i Bqha?tan (bkz. s. 33. n. rB3) ancak benim Metinlzr ve aragtrr-
mamdan 16o sayfa negredildikten sonra haberdar oldum. Birincisi ile miiellifi M0savi hak-
krnda bkz. Barthold. Bulhtin de I'Acadimb dcs Scimccs, r9r5, 1365 vd. Misevi'nin Ya'kub
haklrndaki bilgileri Mes'Odi'den ahnmrgtrr (Murfrc, Ylll,46 vd. develer ile eEekler hakkrnda
bkz.7t-z).
236 V.V. BARTHOLD
elbise giyer, toprak iizerine oturur ve bagtnr kalkanrna dayryarak uyurdu.

Ancak bizr merAsimlerde ve bilhassa elEileri kab0l ederken hassa askerle-
rini etrafina toplardr; bunlar en iyi askerler arastndan segilerek biner kigi-
lik iki krt'aya ayrrlrrlardr. Birinci krt'adaki askerler ellerinde altrn, ikinciler
ise gi.imtig gi.irzler tutarlardr. Ya'kub her meseleyi kendi halleder, idiri iq-
lerine kimseyi karrgtrrmazdr.
17-Amr b.L.ys'in idare usulii

Ya'kub'un kardegi ve halefi Amr (B7g-9oo), bagka harp us0llerine bag-
vurmak, bir Eok fedikirhklarda bulunmak ve gartlara daha gok uymak zo-
runda kaldr.Askerleri tarafindan kardeginin halefi ilin edilen Amr, halifeye
bi'at ederek Horasan, Firs, isfahan, Sicistin, Kirmin ve Sind valisi tAyin
edildi262. Bundan dolayr ilimler ile giiniilliiler, rakiplerine kargt kendisini
o vilAyetlerin megrfi hi.ikiimdin olarak kab0l edebildiler263. Amr daha da
ileri giderek Tihiiiler ile barrgmak istedi. Bafdad'rn askeii kumandant st-
fatiyle Ubeydullah b. Abdullah b. Tihir'i o $ehre, vekili tiyin etti ve me-
muriyetinin iqAreti olarak altrn bir asi giinderdi26a. Buna ra$men Tihiriler
ile sulhi.i devim ettirmek miimkiin olmadr. Tdhifler'den Hiiseyn b.
Tihir, 877'de Merv'i zaptetti265 (oradaki selefit, "Hdrezmgih'tn kardegiy-
di"). Nisan BB5 tarihinde Muhammed b. Tdhir, tekrar Horasan vAlisi ilin
edildi ve B8z'de NigApur'u fethetmiq olan Rifi b. Herseme onun vekili ol-
du266. Halife, hacrlartntn huzOrunda Amr't tel'in ederek cimilerde de
onun linetlenmesini emretti267. B8g'da Amr yeniden halifenin te-
vecciihiinii kazanarak bir daha Ubeydullah b. Abdullah'r Bafdad'a vekil
tAyin etti. Amr'rn adr sancaklar, mtzraklar ve kalkanlar iizerine yazldr; fa'
kat B9o yrh baglangrcrnda tekrar azledildi. ismi yazrh olan kalkanlar, mtz-
raklar ve sancaklar bir tarafa atrldt268. Ancak Bgz'de Mu'tezid'in halife ol-
masiyle Amr, nihayet Horasan'tn meqrO hikimi olarak tanrndr. Ba$-
dad'dan giinderilen sancak, halifenin ona kargt tevecctihiiniin aqrk bir de-
tili olarak Nigapur'daki saraytntn avlusunda iig giin teghir edildi26e.
262
Taberi, III. rg3z.
263 Mctinla, 4 (Gerdizi).
2# Taberi, III. 1936.
265 Taberi, III. rgr5.
266
Taberi, III.2o39.
267
Taberi, III. zro6.
26E
Taberi, III. zr I5 vd. d.
26e Taberi, III. er33.
Amr'rn hikimiyeti de Ya'kub'unki gibi fii'len krhca dayandr$rndan,

onun igin de en miihim gaye, harplerine devim edebilmek igin gerekli
olan mili visrtalarr elde etmek idi. Mah imkinlar gimdi ya$ma ve miisA-
dere ile kazanrlabilen geylere iliveten diizenli bir iktisadi idire us0ltiyle
sa$lanabildi. Amr'rn gelirlerinin tamAmr bilinmemektedir. Ancak Tihiriler
ve Siminiler zamanrnda vergi adryla toplanan mebli$lar hakkrnda bize
intikal eden bilgilere dayanarak bir tahminde bulunabiliriz. Taberi'ye
giire270 Abdullah b. TAhir'in itldiigii yrl, idAresi altrndaki biitiin viliyetler-
den toplanrlan vergiler 48 milyon dirhem'e ulagmrgtr. ibn Hurdadbih'e
giire27r, Abdullah'rn halifeye iidedigi haruc 44.846.ooo dirhem, 13 salkan
at, 2.ooo koyun, z.ooo O$uz ktilesi (6oo.ooo dirhem krymetinde), r rB7 top
kumag ve l3oo parga demirden ibiretti. Bu bilgi, 2rr ve zrz (8z6 veBzT)
yrllarrna iittir. Kudime'ye inanrlacak olursaz72, 22r (836) yrhnda Abdul-
lah, toplam 38 milyon iidemefi taahhiit etti; giinderilecek kiileler, koyun-
lar ve pamuklu kumaqlarrn krymeti bu rakama dahildi. Gelirlerin geriye
kalan krsmrnrn tamAmrndan gimdi Tihirtler istihde ediyorlardr. Ya'ku-
bi273, Horasan harAcrnln 4o milyondan ibiret olup gazilarda ahnan ga-
nimetlerin begte birinin buna ilive edildi$ini; hepsinden Tihiriler'in fay-
dalandr$rnr siiyler. Bundan bagka Tihiiiler, Irak'tan I3 milyon ahrlardr.
Hediyeler buna dahil de$ildi. Horasan vergilerine gelince ibn Havkal2Ta
ile Mukaddesi2Ts, Siminiler devri igin de yaklagrk olarak aynr rakamlarr
verirler. Amr'rn memleketine Miveriiinnehir dihil olmadrgrndan, gelirleri
belki gok eksikti; fakat, Tihiriler devrinin aksine olarak hepsi onun elinde
kahyordu. Ara-srra giinderdi$i hediyelerin drgrnda Bafdad'a para giinder-
di$i hakkrnda bilgimiz yoktur. ibn Mu'in'e B6re"u, o zamina kadar bil-
hassa halife adrna okunan hutbeye ismini ilive ettiren ilk islim hiikiimdi-
n Amr oldu. Bu bilgi do$ru olmasa bile277, her halde Arnr'rn istiklili Ti-
270
Taberi, III. 1338 Kr1. Amr tarafindan halifeye giinderilen (283/fu6) hediyeler hak-
krnda Mes'0di'nin riviyeti (Mutic, Ylll, rz5 vd.). Bunlar arasrnda Amr tarafindan Hindis-
tan srnrnndaki da$rlardan ganimet olarak alman kiigiik bakrrdan bir de haykel vardr.
27r ibn Hurdadbih. 28.
272 Kuddme,
r85.
273
Ya'kubi, BuWin, ffi.
27a ibn Havkal,34r.
275.
Mukaddesi, 34o.
276 Saint Petersburg Umumi Kiitiiphanesi yazmasr vr. 4oo".
277 Buh6ra'da iince Ya'kub sonra Nasr b. Ahmed adrna hutbe okunmasr hakkrnda
krg. Naqahi'nin riviyeti (77). Fakat bu rivAyetlere belki tamamiyle giivenilemez. Do$u vili-
yetleri htikiimdarlanndan kendi ve babasrnrn adrnr giimiig sikkelerde yazdrranlann birincisi-
nin Amr oldulu anlagrhyor. islim devletlerinde sikke ile hutbe arasrndaki miinasebet bilin-
mektedir.
48 V.V. BARTHOLD
hiriler'den daha yiiksek bir seviyedeydi. ibn Hallikin'a giire, Horasan'da

uzun zamandan beri Amr gibi akrlh ve kudretli bir hi.ikiimdar giiriilme-
miqti. Mili siyiseti hakkrnda GerilAz7g, muhtemelen Sellimi'den alarak
gu bilgiyi vermektedir: Amr'rn iig hazinesi vardr; birincisi, arAzi gelirleri
ile di$er vergileri ihtiva ediyordu; bunlar orduya sarfediliyordu. ikincisi,
hiikiimdann gahsi miilklerinin gelirlerini ihtiva ediyordu; bu da sarayrn
masraflanna sarfedilirdi. Ugi.inciisii, zaman zaman toplanan vergiler2Te ile
diigmanrn hizmetine giren askerlerden miisidere edilen mallartn gelirlerini
ihtivi ediyordu; bu paralardan hinedina ba$h memurlara, ileri gelenlere
ve elEilere miikAfatlar verilirdi. Gerdizi'ye giire Amr, miisidereleri, "miini-
sip zamanda" ve "diimi hakh bir bihane ile yapardr"2e.
Orduya biiyiik bir ehemmiyet verirdi. Askerlerin maaglan i.ig ayda bir
merAsimle verilirdi. ibn Halfikan ile Gerdizi2sr, Sellimi'den naklen, biiyle
bir merisimi anlatrlar. Orduya maaq verilmesi, "Anz" denilen husfisi bir
me'mur tarafindan idire edilirdi. Amr, merisime aynlan yerdeki makamt-
na otururdu; iki biiytik davulun sesi igitilince biittin ordu oraya toplantr-
dr. Anzrn iiniinde para torbalan dururdu. Oniinde askerlerin listesi olan
"irtzrn muivini, isimleri okurdu. ilk ga$rrlan Amr'tn kendisi idi. "Arrz,
atr ile teEhizatrnr dikkatli bir gekilde kontrol ettikten sonra, tasvibini bildi-
rerek 3oo dirhem" verirdi. Amr, parayt gizmesinin igine koyduktan sonra,
"Allih'a hamd olsun, halifeye sadikatle hizmet etme$i bana nasip etti ve
tevecciihiine mazhar krldr" derdi. Bundan sonra yiiksek bir yerde bulunan
makamrna oturan Amr piyide ve si.ivari birliklerinin stra ile"inztn kargrsr-
na giderek aynr gekilde kontrol edildikten sonra paralannt almalarlnt sey-
rederdi. ibn Hattimn, Amr'rn bu idetiyle Sisini devletinin ordularrntn
Husrev An0girvAn zamantndaki2E2 gegit resmi arastndaki benzerli$e hakh
olarak igiret eder. Bu benzerli$in tesAdiifi olmasr giiphelidir.
218 Mctinht. 4.
27e J\J>I tibirinin manisrnr von Kremer izah edemedi ise de (Culturgcschichte, l, zoo)
bu metinden agrkga anlagrlmaktadrr. Bu kelimeden maksat yeni igletilcn tarlalann gelirleri
deolabilir.Krg..3 r,'|-11 tabiri (<opuhi, IV. r35).Aynr tabir biisbiitiin bagka bir mAnida (genE
adamlar, husfisi bir-aikeri birlik manisrnda, belki gaziyan yahut mutawi'a minasrnda) kul-
lanrhrdr.
2e Gerdizi, Amy'rn baqhca taraftarlanndan Muhammed b. BAgir r nastl her tiirlii ci
nAyetle itham cttilini, fakat Muhammed, efendisinin niyetini aniryarak mallanm hazineye,
verme$e r6zt olunca ithamlnr derhal geri aldr$rnt anlatrr.
28t Mctinler,4vd.
282 vd. d.; Dineveri, Ahbafi't-tiadl 74vd.
Taberi, I. 9163
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA
Amr zamanrndaki miilki idire usfilti hakkrnda hig bir gey bilmiyoruz.
Ancak Gerdizi, her yerde c6suslarr bulundu$unu ve tilkesinde cereyin
eden her geyden haberdar oldu$unu stiyler283. TAfih-; Hay6t miielli,fine
gorc2sa Amr, genE kiileler alarak onlan yetiqtirdikten sonra devlet ilerige-
lenlerine verirdi. Bu kiileler efendilerinin bi.iti.in yaptrklannr Amr'a haber
verirlerdi. Efendilerinden korkulan da yoktu, gtinki.i Amr'rn saltanatr esni-
srnda, onun izni olmadan devlet erkirundan hig birisi kiilesine dayak at-
ma$a cesAret edemezdi.
Amr, iran hiikiimdarr olarak sihip oldu$u mevki ile yetinmiyerek TA-
hiiiler'in Miverii.innehir'deki haklannrn da kendisine devredilmesini iste-
di. Bu iste$i mahvrna sebep oldu. Bu devirde SAmAni hinedinr Mave-
riiinnehr'de sa$lam bir qekilde yerleqmig oldu$u gibi, bu viliyetin bagrnda
bulunan adam, siyasi kudret bakrmrndan asli Amr'dan geri kalmryarak
iilkesinde aynr siydsi biinyeyi, eski "Katrrcr"dan daha sa$lam bir ger'i esas
iizerine kurabilmigti.
rB-SAmAni hiikiimdarr ismail'in MiverAiin-

nehr'deki siyAseti
ismail b. Ahmed, 849 yrhnda Fergana'da dofdu; 874'de kardegi Nasr
tarafindan Buhiri'ya giinderilerek idare masle$ine baglamrg oldu. Tahif-
ler'in yrkrlmasrndan sonra285 Buhdri, HorasAn'rn di$er gehirlerinin dkrbeti-
ne u$nyarak sa$am temelli bir idireden mahrum kaldr. 874 yrh baglangr-
crnda Hiiseyn b. Tihir et-Ta'i -belki TAhiri hinedinr mensuplarrndan
meghur qahsrn aynrdrr- HArezm'den bu gehre geldi. Ahili tarafindan mu-
kavemetle kargrlagtrysa da beg giinli.ik bir savagtan sonra gehri zaptetti.
Hirezmliler Buhiri'da her tiirlii tagkrnhklarda bulundular; gehrin bir lus-
mr yandr. Hiiseyn gehir halkrna umumi af vAdetti$i halde sonra siiziine
inanarak dafrldrklarr zaman verdi$i siizii tutmayrnca bir isyAn grktr.
Htiseyn, saraylna kapanma$a, gece bastrnnca da, halktan topladr$r parayt
bile yanrna alamadan kagmafa mecbur oldu. Bu para isyana katrlanlara
taksim edildi. BuhirAh Ailelerden bir go$u servetlerini o gecenin olaylanna
borElu oldular. Hiiseyn gittikten sonra kangrkhklar tekrar bagladr. Sulh ve
isayig taraftarlan, meghur EbO Hafs'rn o$u fakih Ebff Abdullah'rn etrafrn-
da toplanarak onun tavsiyesi iizerine Nasr b. Ahmed'den yardrm istedi-
ler. O da kardeqi ismail'i g<inderdi. ismail Kerminiye'ye gelince EbO Ab-
283
Mctinbt,5.
2u Tarih-i Hayit, w.
ry6b.
2Es llcride genig bilgi Nargihi'den (76 vd. d.) ahnmrgtrr.
V.V. BARTHOLD
dullah tarafrndan kargrlanarak, riviyete giire ona istikbali hakkrnda temi-

natta bulundu: "EbO Abdullah ne isterse gehir halkrnln ona uyacafrnr an-
ladr'. ismail o srralarda Buhiri'yr zaptetmig olan nisbesine kryisla HArici
reislerinden, belki de Ya'kub'un taraftarlanndan oldu$u anlagrlan Emir
Hiiseyn b. Muhammed el-Havirici ile, muhtemelen Eb0 Abdullah'rn ara-
crhfryla bangtr. ismail Buhiri emiri, Hiiseyn de yardrmcrsr olmak gartiyle
anlaqma yaprldr. Biiti.in ordu bunu kab0l etti$ine diir yemin etti. Rama-
zan'rn ilk Cuma giini.i (25 Haziran 874) Buhiri'da Ya'kub b. Leys yerine
Nasr b. Ahmed adrna hutbe okundu. Birkag gtin sonra286 ismail Buhd-
ri'ya girince anlagmayr bozarak Hiiseyn'in hapsedilmesini emretti ve geh-
rin tek hAkimi oldu.
Bununla beraber ismail'in durumu oldukqa zordu; kardegi Nasr'tn
itirnatsrzhfr ile Hiiseyn b. Tihir'in entrikalanna kargr miicadele etme$e
mecb0r oldu$u gibi mallannr kaybeden kiiyltiler taraftndan kurulan egkryi
qetelerine ve itaat etmekten vazgeEen Buhiri ileri gelenlerine kargr miicA-
dele etmesi gerekiyordu. ismail biittin bu zorluklann iistesinden geldi. Sa-
yrlan 4.ooo kadar olan ve Barkad ile Ramitan arasmdaki sahayr ya$ma
eden egkryA ile meydana gelen savagta arAA sihipleri ve asiller srnrfiyla ig-
birli$i yaptr. Qiinki.i onlann menfaatleri her geyden iirrce isiyigin sa$lan-
masrnr icap ettiriyordu. Bu gaye sa$anmca ismail, mahalli asilzidelerin
en niif0zlularr olan baqta BuhAr-hudit Ebfi Muhammed ile zengin tiiccar-
dan Ebfi HAtim Yesiri'yi Semerkand'a elgi olarak giinderdi ve Nasr'dan
da onlann hapsedilmelerini gizlice istedi. Onlarrn yoklu$undan faydalana-
rak otoritesini sa$adrktan sonra serbest brrakrlmalannr kardeqinden rica
etti. Buhiri'ya diindiikleri zaman kendilerine gok yakrnhk giisterdi ve
bi.itiin arzulannr yerine getirme$e gahgtr. Bu gekilde davranmakla bir ta-
raftan kudretini gtisterdi$i, difer taraftan da asiller stntftnt kendi aleyhine
de$il, kardeqi Nasr aleyhine krgkrrtmak fikrinde oldufu farkedilmektedir.
Ancak sonradan iki kardeg arasrnda ortaya grkan miicAdelede halk daima
ismail'in tarafinda defildi. Peykend ticaret gehrinde Nasr parlak bir gekilde
karylandr$r gibi difer yerlerde halk ismail'in ordusuna erzak tedarik et-
mekten vazgeEti. Qiinkii onlann giiziinde ismail, megr0 hiik0mete kargr
bir isi durumunda idi. Mticidele, BBB yrh sonbahannda28T Nasr'tn esir ol-
masryla sona erdi. ismail kendisine hds itidal ve anlaytgmr bu defa da
286 Nargahi'ye Siire (28) rz Ramazan Pazartesi giiniinde. Ancak o tarih Peqembe'ye
rastlar,
287 Nargahi'ye gitre (83) sava$ 15 Cemiziyelihrr 275 sah giinii oldu. Fakat bu tarih,
Cuma'ya rastlar.
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA ASYA z4l
gtisterdi. iki kardeg giiriigtiiler; ismail esirine kargr bir galip gibi de-
[il, hiiktimdann bir tebaasr gibi davrandr. ismail'in bu gekilde davranrgr
Nasr'r gok miitehassis etti$i gibi, giihretinin artmaslna da yardrm etmigtir.
Nasr, Semerkant'a diindii. 2r Agustos B9z tarihindeki iiliimiine kadar
siizde iilesinin reisi mevkiini korudu288. ismail'in veliaht tiyin etmig oldu-
fundan onun saltanatrnr biitiin memleket kab0l etti. 893 yrh ilkbahannda
halifeden menq0r aldr. Aynr yrl iginde Talas'a kargr baganh bir sefer yapa-
rak gehrin en biiyi.ik kilisesini cimie tahvil etti28e. Yine aynr yrl iEinde Ug-
rusana'daki yerli hinedina son verilerek bu viliyet dofrudan do$ruya Si-
miniler'in hAkimiyetine girmig oldu 2s.
Daha sonraki yrllarda Amr, iran'da hikimiyetini sa$ladr. Halife bi.itiin
isteklerini kab0l etmek zorunda oldu$undan B9B tarihinde, onun arzusu
i.izerine Horasan hacrlannr saraylna ga$rrarak ismail'in MiverAiinnehr
vilili$inden azli ve Amr'rn onun yerine tAyini hakkrndaki fermanr oku-
du2er. Bundan sonra Nigapur'da bulunan Amr'a hediyeler ile Mive-
riiinnehr vilili$i mengOrunu giinderdi. Halifeden zorla altnan bu ihsanla-
n Amr, biraz istihza ile kabfil etti. Elqi halifenin giinderdi$i hil'atleri
iiniine serdi: Amr bunlan birer birer giydi ve her seferinde minnettarh$rnt
ifade etti. Elgi, nihayet meng0ru verince Amr, "bunu ne yapayrm? Viliyeti
ismail'in elinden yiiz bin yahn krhcrn yardrmrnr temin etmeden kimse ala-
maz" cevibrnr verdi. Elgi ise, "sen istedin, sen bilirsin" kargrh$rnda bulun-
du. Amr mengfiru iiperek bagrna ve sonra yere koydu. Bundan sonra elEi
aynldr. Amr, elgiye ve maiyetine Tooo dirhem verilmesini emretti2e2.
Ig-Arnr ile ismail arasrndaki sava$

ismail ile Amr arasrnda cereyan eden savag hakkrnda verilen bilgiler
birbirinden farkhdrr. Tabef'ye giire2e3 ismail, Amr'a iince emelinden vaz-
gegmesi ve MAveriiinnehr'in idaresini kendisine brrakmast iqin rica etti$i
28s Narqahi'ye gtire (84) CemAziyelewel. Sem'ini'ye gitre ( jLLJI kelimesinde) CemA-
ziyelahrr (ayrn giinii her iki kaynakta aynrdrr). Sem'ini'de Pazaratesi denildifine bakrlrrsa
belki birinci tarih gergefie daha gok yakrndrr.
28e Kr!. Barthold, Otchet, 15 (Nargahi ile Taberi'den)' Mes'0di'nin verdili bilgilere
gore (Muiu, VIII, r44 vd.). melikin adr (bagka okunugu iqin bkz. 4zo) idi, kansr Ha-
rS;J"
tun ile birlikte ahnan Esirlerin sayrsl I5.ooo, makt0llerin ise ro.ooo idi. Mes'idi'nin
giiriigtine giire bu Tiirkler, Karluk boyuna (arapga Harluh) mensup idiler.
2eo Bkz. yk. s. zz9 vd.
2er Taberi, III.2r83.
2e2 ibn Hallikin; aynca bkz. Mctinb,5.
2e3
Taberi, III. 2r94.
F. t6
242 v.v. BARTHOLD
hilde, Amr, biitiin teklifleri kesinlikle reddetti. Ancak Belh crvannda is-
mail'in ordusu Amr'rn ordusunu kugatrnca ig aksine oldu ve bu sefer de
Amr'rn sulh teklifini ismail reddetti. Nargahi'ye giire Amr, halifenin fer-
manrnr ahnca G0zgin meliki Ahmed b. Ferig0n'u, Belh hAkimi Eb0
DAvud'u2ea ve ismiil'i itiate dAvet etti. ismail, Amr tarafindan biiyle
ijnemsiz hiikiimdarlar ile egit tutuldu$undan dolayr iilkelenerek harp ilin
etti. Ancak bundan sonra Amr, bog yere sulh teklillerinde bulundu ve
MiverAiinnehr'i kendisine brrakma$a 16zr oldu. Her nasrl olduysa ismail
hasmrndan iince davranma$a muvaffak olarak gerek Bgg ve gerekse goo
yrllanndaki askeri harekit Miveriiinnehr'de defil, Ceyhun nehrinin giine-
yindeki yerlerde cereyan etti. Bgg yrh sonbahannda2es Amr'tn bagkuman-
dam Muhammed b. Beger2e6 ma$l0p ve makt0l diiqtii. ismail esirlerin
hepsini fidye (kurtulug akEesi) almadan serbest brrakarak bu defa da
diiqmanlarrnr Alicenaph$ryle biiyi.ilemek istiyordu. Amr, elinin srkrhft sebe-
biyle devlet erkAnr ile askerlere kendini sevdirememigti. Bunlardan birgo$u
katT savagtan iince bile ismail'e bi'at etmiglerdi. Savag, Belh yalunrnda,
goo yrh ilkbahannda cereyan etti2e7. Amr, esir edilerek bir miiddet sonra
Bafdad'a giinderildi. Ma$l0biyet haberi Bafdad'da bi.iyi.ik bir sevinE yarat-
tr. Ismail'in hareketi, halifenin resmen verilen emrine do$rudan do$ruya
kargr oldu$u hilde, gimdi tamamen onu tasvip etti$ini agrkladr2es. Ba$dad
hiik0metinin, Amr'tn arzusunu yerine getirirken, aynl zamanda ismail'e
gizlice haberler giindererek ona kargt koymastnr tavsiye etmig olmasr kuv-
vetle muhtemeldir2ee. Omri.iniin sonuna kadar halifeye sadikatle ba$h ka-
lan ismail, iran'rn biitiin kuzey vilAyetlerini yavag yavag hikimiyeti altrna
aldrr(n. Halefleri, Hazar denizi viliyetleri ile iran'tn batr krsmtnt $ii ZiyAri-
2ea Hiikiimdann adrnr tagryan sikkeler muhifaza edilmigtir: adlnln tamaml Ebo
Divud Muhammed b. Ahmed idi. Krf. Inocnlarn, kalahg musul'm. monct Inp. Erm. t7t.
2e5 ibn HallikAn'a giire muharebe r7
$ewil e86 pazartesi gtinti oldu. Fakat bu tarih
Cuma'ya tesadiif eder. Niildeke'de (Orientalisclu Ski<zm, ztg\ zg Ekim 8gB Pazartesi'dir.
Belki yanhghkla 8gg yerine yazrlmrgtrr.
2e6
Narqahi'de (86) Muhammed b. l,eys.
2e7 Sellimi'ye giire muharebe Rebiiilewel 287 ortalannda bir Sah giinii meydana gel-
di, yAni rB Mart; Ibn Hallkan'a giire r7 Rebiiilihrr Qargamba giinii' Fakat o giin (zt Ni
san) Pazartesi'ye rastlar. Utbi'ye giire (Utbi-Menini, I, 343) 287, Rebiiilihrr ortast, Salt
giinii; aynr ayrn ilk giinii Cumartesi 5 Nisan goo'diir. Nargahlnin (88) verdifii tarih (ro Ce-
m6ziyelewel 288 Qargamba) imkin drgrndadrr. Taberi'ye (III, zrgr4) savagrn haberi Ba$-
dad'a z5 Cemaziyelewel 287 Qargamba giinii (28 Mayrs groo) ulagu.
2e8
Taberi, IlI. zrg5.
2e Silasctn6mc, metin I4, terciime, ez.
m Banhold, "isma'il b. Ahmed' mad. i.A.
ler ve Biiveyhiler'e terketmek mecburiyetinde kaldrlar30r. Halk kiitlelerinin

yardtmrna daha gok mazhar olduklan anlagrlan adr gegen hinedin-
lar, iran'rn milli temAyrillerini tatmin etmege gahEryorlardr 302.
Siminiler ile Saflbiiler arasrndaki miicideleler hakkrnda bilgi edindi-
[imiz tarihgilerin tevecciihiiniin, birinciler tarafinda oldu$unda giiphe yok-
tur. Halk arasrndan grkan askeri diktatiirlerin aksine SimAniler, menqeleri
itibariyle T6hiriler'in bagladrklarr igin tabii takipgileri olduklan gibi, cemi-
yetin yiiksek tabakalarrnr en gok ilgilendiren nizam ve As6yigin koruyucu-
lan idiler. Tabeii'nin ilhdesinden303 anlagrldr$rna giire, "zenginler ve dih-
kanlarrn" ismail ile miinas'ebetleri ne gekilde olursa olsun, Amr'a kargr
miicAdelesinde kendisine sadikatle yardrm ettiler. ismail taralrndan kuru-
lan yahut rslih edilen girift devlet tegkilatr, her halde aristokrasinin menfa-
atlerine, Saffiriler gibi mi.istebid bir askeri hiik0met altrndaki umumi egit-
likten daha gok uygundu. Tihiriler zaminrndaki devletin yaprsr hakkrnda
etraflr bilgimiz olmamasrndan dolayr bu tegkilitrn ne dereceye kadar is-
mail'in ve Simini devletinin di$er tegkilitgrsr olan vezir Ebfi Abdullah
Muhammed b. Ahmed Ceyhini'nin eseri oldufuna karar vermemiz
miimkiin olmamaktadrr3oa. Ancak Simini devri hakkrnda do$ru bilgi
sihibi olmamrz siyesinde Horasan ve Miver6iinnehr'deki devlet tegkilitiy-
le halkrn iktisadi hayitrna dair agrk bir fikir edinebiliyoruz.
20- SAminiler devrinde devlet tegkilitr

Devletin bagrnda Allah'a kargr mes'ul olan otokratik hiiktimdar var-
dril5. Gergekten Ba$dad hiik0metinin giiziinde Siminiler ancak cmtr (vA-
Ii), "Emiriilmimintn'in meadlisi" veyahut ndmilow (vergi tahsildan) olduklarr
halde, kendi iilkelerinde ba$rmsrz hiikiimdarlar olduklan giiphesizdir.
Taht igin yaprlan miicddeleler esnisrnda, bAzan her iki taraf da mengOr
igin halifeye bagvururlardr 307. Halife, Siminiler'e rakip olan Biiveyhiler'in
tahakkiimi.i altmda bulundu$undan, bizan da isilere mengfir giinderdi$i
30r Kr!. Lane-Poole, Mohammadan Dyaslies, n7, ry6-r4g.

302 Ziyari siilAlesinin kurucusu Merdivic, Sisiniler'in saltanabnr yeniden kurmayr ha-
yit ederdi libnii'l-Esir, VIII. zz6, ibn Miskeveyh'ten naklen krg.Gibb Mem. Series. VII, 5,
s. 489). Biiveyhi sikkelerinde eski iran i.invanr olan $ahangih'a gok rastlanrr.
13 Taberi, III. zrg4.
w Mclinltr, 6 (Gerdizi).
n5 Silasctnimc, metin, tcrciime, r r .
9,
s Taberi, Ill. zz7g.
17 Taberi, III. rzgo.
V.V. BARTHOLD
olurduil8. Bu kavgalar silih kuwetiyle halledilebilirdi. Halife tarafindan

giinderilen menqfirdan dolayr hak iddia edenlerin taraftarlannrn sayrslnln
bir derece arttrfrna ve yahut her hangi bir tesiri oldu$una diir hiq bir de-
lil yoktur. Sonralan Bafdad hilifetinin tevcih etme iktidin Biiveyhiler'in
eline gegince onlann tAyin ettikleri halifenin Horasan'da tanrnmadr$r hal-
de30e, bu sebepten dolayr Simini hiik0metinin otoritesi kesinlikle sarsrl-
madr. iran tarihgileri bizan Siminiler'e "Emiriilmilminin" iinvantnt verir-
ler ki31o, bu iinvan yalnrz halifelere mahsustu. iran idealine giire otokrat,
her qeyden iince memleketinin iyi bir "kethiidast" olup3rl, relhhr ile meggul
olmah; kanallar ve yeraltr su yollarr, biiytik nehirler iizerinde ktipriiler ya-
prlmasr, ztraatin tegviki, kaleler ve yeni gehirlerin kurulmast, gehirlerin
yiiksek ve muhtegem binalar ile siislenmesi, yollarda nbatlar ingisr ve sii-
re ile u$ragmahdrr3l2. Hiikiimdarrn baghca vazifelerinden birisi de, idAre-
nin muhtelif gubelerinde gahgtrrrlacak kimselerin segilmesi idi. Do$u islim
siyasi tegkilitrnda bi.itiin idAre uzuvlarr iki srnrfa aynlmrgtrr: dergih (saray)
ile divin (meclis). SAmini devrinden iince Do$u islim devletlerinde, Ab-
basiler'in sarayrndaki gibi aynr maksatla sattn ahnmtq ve qofu Tiirk asrlh
kiilelerden meydana gelen bir hassa ordusunun varlt$tna dair bir bilgimiz
yoktur. ismail ile haleflerinin saraymda biiyle bir ordunun tegkil edilmig
oldufunu giiriiriiz; halbuki o devrin "dergAh ricAli" sonrakiler gibi biiyiik
bir ijnem taqrmryorlardr. Baghca askeri vazifeler, yalnrz hassa ordusu su-
baylanna de$il, mahalli segkin iilelerin fertlerine de verilirdi. Tiirkler gibi
dihkanlar da3r3 orduya katrlrrlardr. O devirde MAverii.innehr ahilisinin
gofu hAIi silih tagryordu3ra.
NizAmii'l-miilk3ls, Simdni sarayrndaki bir Ti.irk kiilesinin nasrl vetisti-
rildi$ini giiyle anlatrr: ilk sene ktile (gulAm) piyAde olarak seyislik hizmetini
giiriirdii; ata bindi$i takdirde giddetle cezilandrnldr$rndan gizli binmefe
bile cesdret edemezdi; bu miiddet zarfinda "zendini" (bu isim, Buhi-
m8 ibnii'l-Esir, VIII, 3Bo vd.
w Trud1 Vostachnaao Otdlcla Arkh. Obsluh. l, l8 ad. 234; ibnii'l-Esir VIII, 38r; IX,
t03.
3to Mctinht, go (Avfr).
3tr Silasclnimc, metin. rro, terciime, t63.
3r2 SiyasctnAme, metin, 6 terciime, 6-7.
3r3 istahri, z9z; ibn Havkal,343.
3ta
/apiskt" II. 275 (Hilalii's-Sibi'den naklen: krg. ibn Miskeveyh. E &gn of tlu Abfusid
Caliphatc,lll. 974. terc0me. VI. 4oo).
315 Silasctndmc, metin,
95. terciime, r39 vd.
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA ASYA 245
ri'nrn ZendAn kiiyiinden almmrgtr, bkz. s. I rB) kumagtan elbise giyerdi.

Bir sene sonra hicib, gadrr kumandanrnrn (visik) izni ile kendisine basit
takrmlr bir Tiirk atr verirdi. Uqiincii yi Kardgir denilen bir kemer; beginci
yrl daha iyi bir eyer, tezyinath bir gem, daha iyi cinsten elbise ve bir to-
puz; altmcr yrl ise merisim elbisesi; yedinci yrl Visik-bagr (yini gadrr ku-
mandanr) riitbesi verilirdi. Visik-bagr memuriyetinin igdreti gtimi.ig iglemeli
siyah bir keEe kiilah ile "genci' (Gence gehrinden gelmektedir) elbisesi idi.
Srrayla Hayl-bagr ve Hicib rtitbelerine kadar yiikselirdi. Biitiin saray idA-
resinin bagrnda "Hicib-i biiziirg' yahut "Hicibii'l-hiiccib" bulunurdu. Bu
memleketin en yiiksek idarecileri arasrnda idi.
Dergihrn ikinci derecede miihim memuru "zaptiye ndzrn" (sAhib-
hares yahut emir-hares) idi3r6. Bu memuriyet difer saray memuriyetleri
gibi bir hiikiimdar debdebesi iginde yagryan ilk isldm hiikiimdarr Muivi-
ye tarafrndan kurulmugtur3rT. SAhib-hares'in asrl vazifesinin, aynt zamanda
qehrin merkez kumandanr olan Hassa ordusu kumandanmrn (SAhibii'g-
gurat3rs) vazifesine benzedi$i gi.iphesizdir. Emevi vililerinden birinden bah-
sederken Taberi3le, "hares" ve "gurat" kelimelerini aynr minida kullanr-
yorsa da, halifenin sarayrnda bu iki vazife birbirinden aynhrdt3m. Hassa
ordusu kumandanh$rnrn daha biiyiik iinem taqrdr$r muhakkaktrr. Ba$dad
merkez kumandanh$rnr Tihiri ve Safhri siililelerinin ileri gelen mensup-
lartntn yaptr$rnr giirmekteyiz. Semerkant'da Nasr'tn saraymda bu vazifeye
kardegi Ismail tiyin edilmigti3zt. SAhib-hares, her halde Abbasi hilAfetinde
her geyden tince halifenin hi.ikiimlerini tatbik etmekle gtirevli bir memur-
du. NizAmii'l-miilk322, Halife Me'm0n'un qu stlzlerini nakleder: "iki zapti-
ye nizrnm var; ikisinin vazifesi, sabahtan akgama kadar baq, el, ayak kes-
mek, sopa Eekmek ve hapse atmakttr". Bu memuriyetin igAreti tikip edi-
len gayeye uygundu; Emeviler zamantnda s6hibu'q-gurat, vilinin iiniinde
bir mrzrak tagrdt323. Nizamii'l-miilk, 5o gibddr\n (sopa taqryan, liktor) dai-
ma sarayda sihib-haresin emrinde bekleyip yirmisinin elinde altrn, yirmi-
316 Silascln6mc, metin, rzr, terciime, I7B.
3r7 Taberi, Il. zo5: Ya'kubi, Tarih,ll.276.
3r8
$uralkelimesinintekili Eurta'dtr: grekgesi Hoilirlir. (I. Krachkovsky'denqifAhen).
3re
Taberi, II. IozS vd.
3il Taberi, II. zo5; III. I54g vd.
32r Nargahi, usihib-gurat" memuriyetinin,
78. Bununla beraber Siminiler'in dewinde
hiikiimdann emirlerini yerine getirmekten ibaret oldufunu g6riiyoruz (Jounal Aiatiquc, 5,
III. 33: Sa'ilibi, Tctinc, IV. +S).
322 Silcsclndme, metin, tze, terciime, I79.
323 Taberi, II. 862.
246 V.V. BARTHOLD
sinde giimilg ve onunda da a$ag sopalar bulunmasrna liizum gttriildiiSii-

ni.i belirtmektedir.
Bu mtihim memuriyetlerden bagka bir gok ikinci derecede memuri-

yetler de vardr32a (kaprcrlar, sofracrlar, gerbetgiler v.s.). Memleketin baghca
askeri memuriyetleri ve bilhassa vililikler, bizan hiikiimdar Ailesi mensup-
larma (meseli isfrcib hiikiimdan Kara-tegin ile o$lu Mansfir32s ve Sagani-
yin hiikiimdan Ebff Ali gibi), bAzan da hizmetlerin yaprlmasrnda giister-
dikleri liyakata miikifat olarak Tiirk kiilelerine (meseli Simc0riler, Alp-te-
gin, Tag, Fnik gibi) verilirdi. Kiileler 35 ya$rna gelmeden biiyle bir memu-
riyete tiyin edilmezdi326. Hicibii'l-hiiccib igin kiiqtik bir vilili[e dtinmek
tenzil-i riitbe sayrlrrdr327. Devletin birinci askeri kumandanr Horasan vilisi
olup "Sipeh-salar'328 (ordu kumandanr) tinvanrnr tagrrdr; merkezi Nigapur
idi. Oradan Siminiler'in, Ceyhun'un giineyindeki btitiin vilAyetlerini idi-
re ederdi. Simini devrinde oldufu gibi daha sonra Mo$ollar devrinde
de32e birinci derecedeki idire memurunun, yini vezirin tiyininde
hi.ikiimdann askeri' kumandanlara darugmasr uygun giiri.iliirdii 3s.
Sarayrn iEiqlerini "vekil" idire ederdi33l. Bu memuriyetin SAminiler
devrindeki iinemi, Gerdizi'nin vekilden, emir ve vezir ile birlikte bahsetme-
332.
sinden anlagrlmaktadrr
idire usfilii, Siminiler zamanrnda tamamiyle geligmigti. NarSahi, Bu-

hiri'da RigistAn civinnda on hiikfimet dairesinden bahseder333. r) Vezir
divAnr, z) Maliye (Miistevfi) divinr, 3) "Amidii'l-mtilk divAnr, 4) Sihib-
$rat (Hassa ordusu kumandanr) divinr, 5) SAhib-berid334 (Posta tegkilitr)
divAnr, 6) Miigrif divinr, 7) Htikiimdann hususi emliki divinr, B) Muhte-
sib divinr, g) Evkaf divinr, Io) Kadr divinr.
32a
Bazrlan Silasctndnlde sayllmlttlr, metin. I t r, I r4. terciime. 164,167.
325
Bkz. yk. s. rgo.
3x Silasctn4mc, metin, 95, terciime, I4p.
321 Mclinlcr, II. (Gedizi).
328
Arapga terciimede sAhibii'l-ceyg (Mukaddesi' 337).
32e D'Ohsson. Historb drs Mongo&, IV. 666.
3n Mctinln, gr (Avli).
33t Silasctnimc, metin, Br vd. terciimc, rzI.
332
Gerdizi, Bodlelan Kitiiphanesi yazmasr, vr. rz7; Cambridge yazmasr, vr. Io2".
333 Narqahi, 24.
334 K$. Muhammed Nargahi, Taih-i Buhfuq N. Lykoqin tarafindan yaprlan Rusga
terciimesi, 36 (Schefer neqrindeki farsga metin bozuktur).
oN iKiNCi yUzyILA KADAR oRTA ASYA 247
Vezir yahut Hice-i biiziirg33s, biitiin kalem erbibrnrn, yini idAri teg-
kilitrn bagrnda bulunuyordu. Memuriyetinin alimeti, Selguklular devrinde
bile bir divit idi336. Nizimii'l-miilk, vezirlik makamrmn padigahhk gibi ba-
badan o$ula gegmesini arzu ederdi337. Siminiler devrinden itibaren biiyle
vezir siililelerine benzer iileler giiriiriiz (Ceyhini, Bel'ami, Utbi); fakat bu
memuriyette o$lun do$rudan dofruya babanrn yerine gegmesinin (her
halde SAminiler devrinde) benzeri yok gibidir. Bir vezirin diigiigiinden
sonra iktidar makamr, go$unlukla hasrmlanna geger ve ancak bir gok yrl
sonra o$lu bu makama gegebilirdi.
Miistevfi (Maliye bakanr) tibiri, belki "HizinD336 ve "HazinedAr"

tibirlerinin aynrdrr33e. Miistevfinin maiyetinde muhasebeciler (Hisib, qo-
$ulu HussAb) oldu$u anlagrhyor3. Bu memurun bagkanhk etti$i diire,
belki Abbisiler'in "Divinii'l-haric"ma egitti3ar. Devletin maliyesini i.iE ha-
zineye btilme us0lii, Amr'rn saltanau esnasrnda mevcut oldufu halde SA-
miniler'e intikal etmedi3a2. Nizimi.i'l-miilk'iin3a3 fikrince, en iyisi iki hazine
olup, birincisinde gtnliik masraflara sarfedilecek paralart saklamak, iite-
kinde ise ancak zaruri ihtiyaglar karqtstnda borg olarak ahnabilecek meb-
lA[r bulundurmak.
Amidii'l-miilk divinr, belki "resmi evrak divAnrnrn" (DivAnii'r-resAil
yahut Divin-r ingi) aynrydr. Sonuncusundan tarihgiler, SAmini devrinden
itibaren gok bahsederler3aa. Beyhaki'de3as, Divinii'r-resiilin reisinin
"Hice-i amid" iinvinrnr tagrdrfr ve devletin en yiiksek memurlan arastnda
yer aldr$r kayrthdrr.
335 Farsga Hdcc-ibizirg tibiri, Bundiri'nin arapga risAlesinde bile kullanrlmrgtrr. Ho-
utsma, Rccucil, IL
SS). l/6ca kelimesi ile mengeinin Horasan'a ait olmasr halkrnda krg.
Mes'irdi, Murtc, lX. z4; Mes'fidi'nin verdifii izahattan anlagrlacaf,rna gtire onun zaminrnda
bu kelime Batr'da heniiz pek az kullanrhyordu.
336 ibnii'l-Esir, X. r3B.
331 Siyaseln6mc, metin, t5I, terciime, zz3.
338 Scm'ani, .-r;t!l ks11rnesit6..
33e Mctinbr, ro.
30 Sem'ini,
:-tll kelimesinde.
3ar Taberi, III. r55o.
3a2 Mukaddcsi, (3oo-34o) Nigapur "hazineleri" diyc ancak civardaki en zengin i.ig ge-
hirden bahseder: Tus, Nesi, Ebiverd.

3a3 Silasctndmc, metin, eo5. terciime,3oo.
Journal Asiatiquc,5, I, zr3-er6; 5, III, 3Ig, gzt,327 (Sa'ilibi'nin metni, Tctimc, lY,
3aa
29-32, Q, 7o,75); Sem'ini,

JKJ1 kelimesinde.
3a5 Beyhiki, 163. 167.
2+B V.V. BARTHOLD
"SAhib-gurat" divinrndan daha iince bahsettik. Belki bu Abbasiler'in

"Tiirk ordusu divdnr"na (DivAn Ceygii'l-Etrik) benziyordu3a6. Bu dAirenin
bagrndaki memurlardan birinin drrz olmast ihtimali oldukga yakrndrr; bu
durumda sihib-guratrn maiyetinde idi. Orduya maaq da$rtrlmast ve ordu-
nun teftigi ile miikellefti34T. Saminiler devrinde, Amr zamanrnda olduiu
gibi, orduya ve memurlara maa$ iig ayda bir verilirdi3as.
Do$uda islim diinyastnda, posta tegkilitr hiik0met iginde yer alrr-
dr3ae. Posta memurlarrnrn vazifesi ("sdhib-bedd" tibirinin yarunda "Sahib-
haber" ve "miinhi" tibirlerine de rastlanrr) merkezden viliyetlere tjnemli
haberlerin Eabuk ulagtrtlmastnr saflamak ve mahalli hiikimetlerin biitiin
faaliyetlerini merkeze bildirmekten ibaretti. Esis itibariyle posta memurlan
iizel bir idAre teqkil ederek valilere kar5r ba$rmsrz idiler. SimAniler devrin-
de merkezi hiikimetin otoritesi sa$lam oldu$undan viliyetlerin en kuwet-
lisi olan Horasan vilisinin bile icriati hakkrnda gerge$e uygun ve serbest-
Ee yazrlmrq raporlarr merkeze giindermek miimkiindii35o. Fakat Gazneliler
devrinden itibaren memurlar posta ile giinderdikleri raporlan bizan vili-
nin arzusuna giire yazmak mecburiyetinde kaldrklarrndan vilinin icriatrna
diir gergege uygun haberleri gizlice giinderirlerdi3sl.
"igrifl kelimesinin asrl minisr "yiiksek bir yerden bakmak"trr. Mi.iqri-

fin vazifesi Nizimii'l-mi.ilk'e giire352, dergihta biitiin olanlardan haberdar
olmak ve liizum giiriince haber vermekten ibiretti. Her gehir ve nihiyede
bir niibi olmasr gerekiyordu. Beyhaki'de3s3, miigrifler hazinedarlarla bir-
likte zikredildikleri gibi, hazine-i hassa emlAkine diir rapor yazdrklan ilh-
3a6
Taberi, III, r55o.
3a1
Mctinbr,5 (Gerdizi): Sem'ini, ..f-1Ul kelimesinde.
3aE
ibn Havkal, 34r vd. Orduya da[rtrlan parantn yek0nu zo milyon dirhem idi. Belki
bu sebepten dolayrdrr ki,bu dalrtmaya jt(:-denilirdi. (bkz. Vuibt lugatt),anP9a i.l ,j:Jl'
Mejatihu'l-ulfrn, 65.
3ae von Kremer, Kulturgcschiehte, l, rgz vd. Mcf6tihu'l'uldm'da (63) "berid" kelimesinin
aslrnrn farsga otdufu belirtiliyorsa da, lAince acrcdus kelimesinden geldifi gerqefe daha ya-
krndr. (Krg. Bcridmad. iA).
Postalan taqlyana "el furinik" (farsga pervine, hizmetgi). postayr ve listesini igine alan
kutuya "iiskiidirn (farsga az hi d6i, nereden aldrn?) denilirdi: Me!ilihn'Lul6nr. 64. "Asku-
dir" tibirine BeyhAki'de de gok rastlamr, meseli s. 392 ve 3914. Gizli yazrgmalar gifreli yazt-
lrrdr. ( L.o ayn cset).
tso Mctinlcr, Ie (Gerdizi),
9z (Avfr).
35r Beyhaki,395398.
352 Siyasctndmc, metin'
56, terciime, 86 vd.
3s3 Bcyhaki, IBL
de edilmektedir. Bundan, onlann daha ziyade saray idiresine tahsis edilen

paralan kontrol ettikleri anlagrlmaktadrr.
Hiikiimdann hususi emliki divinr, Abbasiler devrinde " Divdni' z-ziyi"
adrnt tagryordu35a. Muhtemelen Siminiler zamanrnda bu divAn vekilin
uhdesinde bulunuyordu.
Muhtesibin vazifesi, sokaklarda ve gargrlarda dsAyigi sa$lamak, kanun-
lara agkEa35s muhilefet edenlerden, miigterileri aldatma$a gahqan ve ya-
hut konan vergileri iidemekte kusur edenlerden hesap sormaktl3s6. Ni-
zamii'l-miilk'e giire3s7, hiikiimdarlar, "ddima bu vazifeyi sarayda bulunan-
lardan birisine, bir hadrm a$asrna ve yahut hig kimsenin tarafint tutma-
yan, biiyi.i$tin ve ki.igii$iin korktu$u yagh bir Tiirk'e verirlerdi". Bununla
beraber Siminiler devrinde dlimlerin bile358 bu vazifede bulunduklarrnr
gtirmekteyiz. Belki bu devirde muhtesibin suglular iizerindeki hiikiim ver-
me hakkrnrn pek giddetli bir mahiyette olmadr$r anlaqrhyor.
Siminiler devrinde vakrflann idiresi igin mevcud olan ayn bir diire-
nin sonradan ortadan kaldrnldr$r anlagrhyor. On ikinci yiizyrl fermanlarrn-
da vakrflann idaresi kadrntn vazifeleri araslnda bulunuyordu3se.
Adliye iglerine bakan dairenin (Kadr divinr) bagrnda "Kadi'l-kudAt"
bulunuyordu. iranhlar, bu memuriyeti SisAniler devrindeki "Mffbez-i
mrfbezin"rn (yAni bag-rAhibin) memuriyetine benzetirler3o. Bundan bagka
hukuk igleri ve bilhassa memurlann baslalanna diir gikiyet\er ya bizzat
hi.ikiimdar36r ve yahut hiikiimdar Ailesinin hususi sur,ette vekil tAyin etti$i
bir mensubu362 tarafindan tetkik edildi$i gofu defa vukubulurdu.
Viliyetlerde, merkezdeki memuriyetlerin ve diirelerin ayntsrnr bulu-
ru2. Viliyetlerdeki vezirlere hikim363 yahut kethudi denilirdi. Bu son
35{ von Krcmer, Kulturgcschiehtc, l, rEg.
355 Evlerin iginde olanlara muhtesib kangmazdr; krg. Sa'di'nin Giilirtiin\ndaki beyitler,
negr. Platts, 46.
356 von Kremer, Kulnrgeschihte, l. 4zg vd.
337
Silascln6me, metin, 4I, terciime 62.
, .;Al
358 Sem'Ani, , kelimesinde.
35e Mctinla.75.
36 Silasctn6nc, metin,
39, terciime, 57. Ba$ m0bez'in (Mo-hu-tan mogpetan-mogpet)
adli vazifelerinden gince kaynaklarda da bahsedili(Iakinth, III. 168: B. Laufer, Sino-iranica,
Chicago. r9rg,53r).
36t Silasaln6mc, metin, 17, terciime, 26.
362 Sem'ini, jLLJI kelimesinde (ismail'in kardegi Ebi Ya'kub ishak hakkrnda:
lrl-4
i u, J" ,r l.
303
Sem'ini, -(;U-Yr
'tf=-' kelimesinde.
V.V. BARTHOLD
tAbire Beyhaki'de gok rastlantr. Siminiler ve Gazneliler devirlerinde vilA-

yet memurlannr Eofunlukla hiiktimdannbizzat kendisi tiyin etti$i gibi36a,
emekliye aynlmak istiyenlerin istidalan da kiigiik memurlar tarafindan bi-
le hiikiimdara arzedilirdi365. Sonralan biirokrasinin kudreti arttrkga geqitli
diirelerin miidiirleri tagra gehirlerindeki vekillerini kendileri tayin ediyor-
366.
du
Siminiler'in hAkim olduklan iilkelerde ilimlerin itiban biiytiktii36T.

Hinedinrn kurucusunun bile Buhiri'da hikimiyetini mahalli ilimlerin
yardrmryle kurdu$unu giirmekteyiz. Alimler, hiiktirndarlar huzurunda yer
iipmek mecburiyetinden muaf idiler. Buhiri'da Hanefi mezhebi hkihleri
arasrndan en Alim ve de$erlisi segilerek mi.ihim meseleler onun gtiriigiine
. gtrre halledilir, istekleri yerine getirilir ve memurlar onun tilimatrna giire
tiyin edilirdi368. Sem'ini'den ii$rendifimize giire36e sonralan miiftii yahut
geyhiilislimlara eqit olan qahsa, o zaman farsEa "iistaz" iinvinr verilirdi
ve bu memuriyet ismail'in zamanrnda bile vardr. Miveraiinnehr'de geEitli
kademelerde ders verenlere umumiyetle farsga "Danigmend" ve yahut ma-
halli lehgeye giire "Ding0mend' iinvinr verilirdi370.
Tamamiyle r0hini memuriyetlerden biri Hatiblik idi. Cimilerde hut-
beleri bizzat halife yahut temsilcileri okurdu. SimAniler devrinden itibaren
bu Adet terkedilme$e baglandr; giinkii gerek hilktimdarlar ve gerekse vAli-
leri, aslen iranh Tiirk olduklanndan arapgayr pek iyi bilmiyorlardr. $iyet
vali, iyi arapga biliyorsa iinceki gibi vili ve hatiblik vazifelerini gahsrnda
37r
birlegtirirdi .
Biirokratik idire usfflii memleketin her tarafrnda aynr gekilde tatbik

edilmig olamaz;giinkii, bizr villyetler hili mahalli siililelerin hiikmii al-
trnda idi; hattA bu siililelerin bizrlan oldukqa uzun geqmige sahipti. Var-
hfr pek az hissedilen Belh'teki Ebfr Divudiler'den bagka aga[rda zikredi-
36a Beyhaki, 165, 166.
365 Beyhaki,7i3,754.
36 Mctinla,
42,43,75.
367 Kry. Sem'Ani'de, mezannda Siminilcr'in dua ettili dervig hakkrnda ve tabutunu
Vezir EbO Ali Bel'ami'nin tagrdrlr geyh hakkrndaki rivayetler ( ,-(1Ut ve gllr kelimelerinde).
368 Mukaddesi, 339.
36e
Sem'ini, !L-,jl kelimesinde.
Mukaddesi, 4g; Siyasctnima, metin, 88. Belki Q'ang Q'un ile difer Qinli seyyahlar
370
bu kelimeleri aym gekilde igitrniglerdir. (Qince transkripsiyonda Da-$ima, da-giman, te-ge-

man; Pekin Miryonu Qahsmalan,IV. 3e6.4r7; Bretschneider, Mediaatal,I. 9o, n. z3r)'
37r Sem'ini,, J^:l-1 kelimesinde.
len yerlerde bagka siilileler bulunmaktaydr: SicistAn'da Saflhriler, Gffz-

gin'da Feiiginiler, Gazne'de sonradan Alp-tegin ve di$er hassa birlikleri
tarafindan ortadan kaldrrrlan yerli hiikiimdarlar, Bi.ist"te Gazne'deki gibi
Ti.irk reisleri, Garcistdn'da (Yukarr Murgab'da), HArezm'de, isfrcAb'da ve
gimdiki Buhiri hanh$rnrn do$u krsmrndaki da$hk biilgede (Saganiyin,
Huttel, Rigt). Mukaddesi'ye giire372 bu hiikiimdarlann hepsi (SaganiyAn,
RAgt ve isficib emirleri burada muhtemelen bir unutma eseri olarak zik-
redilmezler) merkeze harac gtindermezler, yalnrz hediye giinderirlerdi. ihk
ve T0nkes'te oturan mahalli dihkanrn o zamana kadar hig bir siyasi ikti-
dan kalmadr$r halde373 (belki geniq arizisinden dolayr) halk i.izerinde hili
biiyi.ik bir niif0za sihipti. Mukaddesi3Ta ondan "kudretli bir dihkan" diye
bahseder. En biiyiik siyasi iktidara sihip olanlar Hirezm, islicAb ve Saga-
niyin htiki.imdarlarr idi.
zt-Mahalli Hanedanlar
Hirezmgahlar3Ts hinedinlnln menge'i mitolojik zamanlara kadar indi-
rilir. Arap lhtihleri, mahalli hiiktmdarlara "gdh" iinvint kullanma izni ver-
dikleri hilde, iktidarr fiilen kendi vililerine devrettiler. Ondan sonra
Hirezmgahlar ile Arap vilileri arasrndaki miinisebetlerin nasil oldu$unu
ve Hirezm'in iki devlete biili.inmesiyle neticelenen savagln nasil cereyan et-
ti$ini bilmiyoruz. Giiney krsmt Kis gehri dihil Hirezmgah'tn,kuzey krsmt
Gurginc aehri dihil Arap emirlerinin hiikmii altrnda kaldr. iki hiikiimdar
arasrnda devamh olarak savag eksik olmuyordu. NihAyet 995 yrhnda Gur-
ginc emirleri, Hirezmqah'rn iilkesini zaptederek onun iinvinrnt kendileri
aldrlar376.
" isficib hiikiimdarr, Siminiler'e ba$hh$rnr yrlda ancak diirt akge iide-
mek ve bir siipiirge3TT ile birlikte bizr hediyeler giindermek suretiyle te'yid
ederdi. Seyhun viliyetinin do$u krsmryla Yedisu'nun bau krsmrndaki
Tiirkler'in iizerinde oldukga niifffzu vardr; halbuki oradaki Tiirkler, Simi-
niler'e ba$h idiler. Ord0 gehrinde oturan "Tiirkmen meliki" elimizdeki
372
Mukaddesi, 337.
Tumansky yazmasrnrn miiellifi (I, 24') ilak hakkrnda giiyle demektedir: "O biilge-
373
nin reislerine ihk dihkanla.r deniliyordu." Eski zamanlarda ilat< dihkan, mahalli melikler-
den (miilfik-i etraf) idi.
374 Mukaddesi, 277.
375 Bunlar haklanda bkz. Sachau,
lut Gcschiehte und Chrcnohgic tton Khwarkm, Yiyana
1873, Thell I.
376 Mctinhr, Ie vd. (Gendizi); Nargahi, Ifu (Utbi'den naklen).
377 K4. s. ze8.
252 V.V. BARTHOLD
bilgilere giire "isficib hiikiimdanna hediyeler giindermekten geri kalmaz-

dr378". Karahinhlar Miveriilnnehr'i zaptettikleri zaman isficib hi.iktimda-
nnrn mukavemet edip etmedi$ini bilmiyoruz.
Saganiyin htikiimdarlan, yahut ibn Havkal'rn37e dedi$i gibi MuhtAci-
ler (Al-i Muhtic)'in mengei bilinmemektedir. Bunlar arapga "emir" iinvi-
nrnr taqrrlardr. saganiyin hiikiimdarlannrn islam devrinden tinceki
"SigAn-hudit" iinvAnr o devirde artrk kullanrlmryordu. Simini hinedinr
nrn yrkrlmastndan sonra Saganiyin hili kendi emirlerinin idiresi altrnda
idi3m.Huttel'de de islim'dan ewelki "Huttelin-gih" ve "$er-HuttelAn"
iinvAnlanna artrk rastlanmryordu38r. On ikinci yi.izyrlda Huttel emirleri,
menge'lerini hili Sisini htikilmdarlanndan Behram Gfir'a (Verehran V.
382.
4zo- 468) ba$larlardr
Bir qehir ile civartnrn bagrnda bulunan idirecinin memuriyeti3s3 Eo-

$unlukla babadan o$ula gegerdi. Fakat Mofollar'dan ijnceki devirde gim-
diki gibi zaptiye mAhiyetinde de[ildi38a. Reis, gehrin en iinemli qahst ve
menfaatlerinin temsilcisi oldufu gibi, hiiki.imdar, emirlerini onun visrtasty-
la halka ulaqtrnrdr38s. ilk ,a-unlarda reisler, biiyiik bir ihtimalle qehrin
iinemli iileleri arastndan seqilirdi.
ze-Sanayi ve Ticaret
Siminiler devrinde drg sulhfin sa$lanmasr ve ticiret ile saniyi'in
biiyiik geliqmesinden dolayr halkrn refah seviyesi oldukga yiiksekti. Sanayi
gehirlerinin halkr tarafindan, hiikOmetin igtirikiyle ardzi sihiplerinden ari-
zilerinin satrn ahnmasr hakkrnda Nargahi'nin verdi$i bilgiyi bagka bir yazr
mrzda naklettik386. Bundan bagka ismail'in zamanrnda Buhir-hudatlar'rn
geniq emliki387 bagka kiiylerle birlikte3ss Hazine-i hassa'ya devredildi. Mu-
kaddesi'deki Eeqitli qehirlerin ihrag mallarrnrn listesi, Mive-
376 Mukaddesi, 275.
37eibn Havkal, 4or. MuhtAc hakkrnda bkz. iblti'l-Esir, VIII' 1916.
3& Mctinler, I5 (Gendizi)'

38r ibn Hurdadbih, 29.
3s2 ibnii'l-Esir, XI. r55.
383 Beyhaki, 298, 352i Mainb,77 (el-Ba[dadi).
$imdiki reis riitbesi, Ortaga$'da Muhtesib denilen memura verilirdi'
rer
385 Nakledilen pargalardan bagka bkz. Mctinlcr, r57 (Hiliz-r Abr0)'
386 Sndnca< Vystnih (lJazftart t8g6)'
lI'
3E7Narlahi, to.
3s Nargahi, tg, 14, 26, 27.
riiinneht'deki sanayi ile ticaretin geliqmesi hakkrnda gok iyi likir vermek-
tedir38e.
"Ticaii mallardan ihraE edilenler gunlardrr: Tirmiz'den sabun ile hrltit

(kiitii kokulu bir bitki); BuhAri'dan yumuqak kumaglar, seccideler, hinla-
ra mahsus yaygrlar, iirtiiler, bakrr kandiller, Taberi kumaglar, at kolanlarr
(bunlar hapishinelerde dokunurdu), Ugmfrni3e0 kumaqlar, ig ya$r, koyun
postu, baga stirtilecek ya$; Deb0siye ve Vezir'dan tek renkli VezAii ku-
maglar; igitti$ime giire Bafdad halifelerinden biri bunlara Horasan dibisr
dermig3el; Rebincan'dan ktrmtzt keEeden harminiler3e2, seccideler, made-
ni kaplar, deriler, krnnap, kiiki.irt; Hirezm'den samurlar, sincaplar, ka-
kumlar, tilkiler, kunduzlar, da$ tavganlan, kegiler v.s. kiirk hayvanlan,
mum, oklar, kaytn afacr kabu$u, kiilahlar, bahk tutkah, bahk diglerise3,
kunduz hayast, kehribar, tabaklanmrg at derisi, bal, frndrk, gahinler, krhq-
lar, zrrhlar, kalenc a$act, Slav kiileleri, koyun, sr$rr. Bunlarrn hepsi Bul-
gar'dan gelirdi. Hirezm'den ise qunlar ihrag edilirdi; yag iiziim ve gok
miktarda kuru i.izi.im, badem tathst, susam, kumaglar, haltlar, battaniyelik
kumaglar, hediyelik dibalar, miilham kumaqtndan yaprlmrq iirtiiler3ea, kilit-
ler, Arenc3e5 kumaglan, ancak gok kuwetli adamlann gerebilecekle.i yay-
lar, rahbin (bir nevi peynir) mayasr, baltklar, kayrklar (firmiz'den de ih-
raE edilirdi). Semerkant'tan ihraE edilen mallar gunlardt: giimiig renginde
kumaglar (simgOn), Semerkandi kumaglar, biiytik bakrr kaplar, zarif ka-
dehler, gadrrlar, iizengiler, at baghklarr, kayrglar; Dizek'ten zaril yiinli.i ku-
maglar; Benikes'ten Tiirkistan kumaglan; $ag'tan at derisinden yaprlmry
iyi e$erler, ok krhflan, qadtrlar, Tiirkler'den almmrg ve tabaklanmrg deri-
Ier, harmaniler, seccideler, megin htrkalar, keten tohumu, yaylar, kiitti ka-
liteli ifneler, Tiirkler'e ihrag edilme$e mahsus pamuk, makaslar; yine Se-
3se Mukaddesi, gz93z6. Bu listeden ancak MaverAiinnehr'e ait krsrmlan naklettik.
Kr$. Chwolson. ibn Dastq r8o vd.: Jacob, wclclu Handebaililccl bezogm db Arabn aus den
nordisch-bahisctvn lindan, Berlin rB9I. Benim fikrimce
j-rl '.rt do[an delil atrnaca mana-
srna geldi[i hakkrndaki iddiasrnr isbat etme$e muvallak olamamrqtrr'
3s Mrsrr'daki Ugm0neyn Eehrinden (istahri, 53).
3er ibn Havkal tarafindan Veziri kumaglannrn krymetlerinin takdiri (4o3); C'H. Bec-
ker, "DibAc' i.,5.
^â.
3e2 Rabincan'tn yiinlii kumaglanndan Taberi de bahseder (II. tr49).
3e3 Belki deniz aygrnnrn digi; rusga mal listelerinde "bahk digi" tabiri bu manada kul-
lanrlmrgtrr. (Bkz. Trudy, krsrm XXI, 3o3 vd.); Ttirkge "bahk diEi" hakkrnda bkz. A. Samoy-
lovich, Bulhtin dr I'Acadcmb dcs &icnccs, Igr7, s. rz78.
3e1 Blc, Zhukovsky, Razaaliry Staruoo Mmn, 17.
3e5 (btdif, pamuklu bir kumag.
Stalibi'ye S6re Iz9),
V.V. BARTHOLD
merkand'dan Ti.irkler'e ihrag edilen dibalar, miimercel denilen krrma ku-

maglar, Sinizi3e6 kumaglar, ipek ve ipekli kumaglar, frndrk, ceviz; Fergana
ve islicAb'dan Tiirk kiileleri, beyaz kumaglar, silih ve krhglar, bakrr, de-
mir; Taraz (Talas)'tan keEi derisi; $alci'den giimiig. Tiirkistan ile Hut-
tel'den atlar ile katrlar o mahallere giittiriiliirdi.i. Buhiri'nrn etleri, eg-$ik
(yahut ey$a| dedikleri bir cins kavun, HArezm'in yaylan, $iq'rn porselen-
leri ve Semerkant'tn ki$rdr emsilsizdir.'
Burada verdi$imiz listeden de anlagrldr$r gibi istahri3eT, Mive-
rAiinnnehr'de halkrn her geyinin bol oldufunu, bagka memleketlerin mal-
lanndan hig bir geye muhtag olmadr$rnr siiylemekte hakhydr. Saniyiin ge-
liqmesinde Qin'in tesiri oldugu muhakkaktrr. iUntit-pat<in'nt, br hususta
Horasan'r Qin'e benzetir. Arap lltihleri, memlekette pek gok Qin mahsul-
leri buldular3ee. Mahalli sanAyi geligtikqe bunlann satrgr tabii olarak azal-
drm. Qinli san'atkArlann mahiretinin Miisliimanlar iizerindeki biiyiik te-
siri, onlann daha sonra yaptlklan biitiin siislii kaplara "Qini" adtnt verme-
lerinden anlagrlmaktadrrr. MiverAtinnehr mahs0llerinden islim diinya-
srnda en qok giihret kazanan ZerefgAn vidisinin ipekli ve yiinlii kumaglarr
ile Fergana'nrn mAdeni egyAsr ve bilhassa silAhlan idi. Bunlar Ba$dad'a
satrlrrdr (bkz.s.IB3). Fergana'da mAden saniyiinin geligmesi, yukanda zik-
redilen (bkz.s.I75) kiimiir midenlerinin bulunmasrna bafh oldufu qiiphe-
sizdir. Siisli.i kumag yaprmrnrn geligmesinde yalnrz Qin'in de$il, Mtstr sa-
niyiinin de tesiri olmuEtur. Biitiin Hirezm'de imil edilen Dabiki{2 (Mr
srr'rn Dabik gehrinden gelir) kumaqlanntn ismi ile Mukaddesi'de adr ge-
gen Ugmffn kumaglan bunu isbat etmektedir.
Semerkant ki$rdrnrn medeniyet tarihinde hus0si bir iinemi vardrr. is-
limi riviyetlere giire Ziynd b. SAlih tarafrndan 75r yrhnda Talas savagmda
3% Bu kumaglann adr FArs'taki Siniz gehrine nisbet edilmigtir. Bunlan imil etmek igin
kullanrlan keten, bizen Mrsrr'dan ithal edilirdi. Fakat onuncu yiizyrldan itibarcn biiyiik bir
krsmr mahallinde yetigtiriliyordu Mukaddesi, (442). Bu durum, Mrsrr sanayiinin Firs visr-
tasiyle MiverAilnnehr iizerindeki tesirini giistermek itibariyle iinemlidir.
3e7 istahri, 287.
3e8 ibnii'l-Fakih, 316.
3e Taberi, III.
79.
o Bilhassa hapishanedekilerin eliglerinin sauh$a grkanldr$r hakkrnda Mukaddesi'nin
verdili bilgi oldukga enterasandtr.
a'Sa'ilibi, btdif, n7.
{2 Sa'ilibi, I"6;f, ln. Dabiki kumaglar hakkrnda bkz. C.H. Becker, "Dabik" mad'
i.A.: .,Ketenden dokunur, bizan yahut muntazaman alttn ve ipek ile kangtrnldr. Dabiki,
Fin'ta da imal edilirdi" (Mukaddesi, 343).
ON iKiNCi YOZYILA KADAR ORTA ASYA
esir edilen Qin san'atkirlarrndan (bkz.s.zIr-z) Semerkandhlar kA$rt yap-

maslnl iifrendiler. Prof. Karabacek'in aragtrrmalanna{3 dayanrlarak yakrn
zamanlara kadar, ki$rdrn pagavralardan yaprlmasrnrn Semerkandltlar'tn
icidr oldu$u zannediliyordu. Qiinkii Qin'de g4o tarihinden iince pagavra-
dan yaprlan ki$rdrn varh$r bilinmiyordu. Maamifih Sir Aurel Stein'in Or-
ta Asya'daki kegiflerinden{4, pagavra ki$rdrnrn Qin'de ikinci yiizyrldan iti-
baren yaprlmakta oldu$u ve bunun Miisli.imanlar'rn bir icidr olmadr$r or-
taya grkmrEtrr. Onuncu yiizyrhn sonlannda Semerkant kifrdr, islim mem-
leketlerinde papirus ile pargiimenin yerini tamamen almrg bulunuyordus.
Hirezm'den ihraE edilen mallar listesindeki "badem tathstn yarunda
halifelerden Me'm0n (Br3-833) ile Visrk'rn (Baz'847) sarayrna kurqun kap-
lar igine karla beraber yerlegtirilerek ihraE edilen HArezm karpuzlan hak-
krnda Sa'ilibi'nin riviyetinitr zikredebiliriz. Giinderildi$i yere bozulma-
dan varan bir karpuzun fiyatr 7oo dirheme kadar yiikseliyordu. Liiks em-
tiadan misk, en gok dikkati gekendir; gegitli memleketlerden ithal edilmek-
te olup en makbfilii Tibet miski idi{7.
Giigebeler ile yaprlan ticiret diimi btiyi.ik bir iinem taqrrdr. Onlardan
Eok miktarda kasaphk68 ve yiik hayvanlanndan bagka, deriler, kiirkler ve
kiileler satm ahnrdr. Yerlegik ahili ile ticiret, gergekten giigebeler igin qok
liizumlu idi. Giigebeler onlardan giyecek ve hub0bat alrlardr#. Mive-
iinnehr'de Qin ve Rusya'da oldu$u gibi giigebeler, kewanlann bozkrrla-
ra gelmesini beklemeden stiri.ilerini kendileri crvardaki iskin yerlerinin hu-
dutlanna giitilriirlerdiar0. Giigebeler ile ticiretten en gok istifade eden Hi-
rezmliler olup, istahri'ye giireari rehhlan bilhassa Tiirkler ile olan ticari
{3 Karabacak, Mitthcilungar aus drr Sammlung der PWut d.s E 4 Raina, Yiyarra
r887, B. ILIII. ro&r r7.
4o1 Kr$. Stein, 'San'ndia 656673.
{5 Sa'Alibi, Iztiif. rz6. On birinci yiiayrlda Suriye'de de kairt im6l ediliyordu. NAsrr-r
Husrev, Trabtus'ta yaprlan kafrdr "giizel ka$rt, Scmerkant kifrdr gibi fakat ondan daha iyi"
diye anlatr (Sy'ar Naneh, Ch. Schefer negri ve terciimsi, metin tz, terciime 4I).
ft Sa'Alibi, Iztdif, reg.
{7 Mes'0di. Tafiih,965.
{8 Miveriiinnehr'in kuzey hududundaki etlerin ucuzlu$u hakkrnda krg. Mukaddesi,
e74, re. Tiirkler'den koyun ithali hakkrnda bkz. lstahri, z8B; ibn Havkal, 336.
ee Giigebelere hububat giinderilmesi hakkrnda bkz. yk. s. tg4. Bizzat miigihade etti-
$m gibi, bugiin bile, giigebeler Sartlar'dan bayat pideleri memnuniyetle alrrlar ve kargrhk
olarak ayran verirler.
aro istahri,3o3; ibn Havkal,39r.
arr istahri,3o5.
256 V,V. BARTHOLD
miinisebetlerine dayanryordu. Gurginc'dan kervinlar giineye Horasan'a,

batrya Hazarlar'a kadar giderlerdiar2. Gerdiziar3, Aral gtiltiniin bab sihilini
tAkip ederek oradan bozkrrlann iginden Pegenekler'in iilkesine giden bag-
ka bir yoldan bahseder. Hirezmliler, Horasan'tn tiiccar srnrfi iginde te-
miytiz etmiglerdi. Horasan'tn her gehrinde kalabahk bir hilde bulunuyor-
lardr; yerli halk arasrnda krymetli ktirk kalpaklanyle giize batarlardtara.
Nesi gehrinde btitiin azi onlann eline gegmigtiars. Maddi reFhrn gelig-
mesi, her yerde oldu$u gibi fikii gahgmalann inkigifina imkin hazrrlamry-
tr. Mukaddesi, rastladrfr fikrh, edebiyat ve Kur'in miiderrislerinin talebe-
leri arasmda pek az istisnasr ile Hirezmliler'in bulundufunu kaydetrnekte-
dira16. NihAyet gtigebelerle miibidele edilecek mallan temin etme, yiinlii
ve pamuklu kumaglarrn iiretilmesinde bilyiik bir geligmeye sebep olmug-
417.
tur
O devirlerdeki iicretler hakkrnda ancak Ya'kub b. Leys'in bir

bakrrcr-
run yanrnda 15 dirhem ayhkla gahgtrfrna dair Gerdizi'nin verdi$i haberiars
zikredebiliriz.
2g-V ergiler ve giimriikler

A$rr vergilerin olmamasr da saniyi ve ticiretin geligmesine yardtmct
olmugturare. Siminiler'in gelirleri yaklagrk olarak 45 milyon dirheme
yiikseliyorduoto; b., meblA$, tamamen onlann ellerinde kahyordu. O de-
virde do$u viliyetlerinin harict, halifelik biitgesinden tamamen grkanlmrq-
tra2r. Devletin en biiyiik masrafi, ordu ile memurlann maagr olup zo mil-
yon dirhem tutuyordu (iig ayda 5 milyon, bkz. s. z4B). Memurlann tahsi-
satl vilayetlere giire tesbit edilmigti. Aynr gehirde hizmet eden ve resmi st-
ralamada aynr riitbeye sAhip olan her memur aynr ayh$r ahrdrazz. Ni
ar2 istahri, zgg.

a13 Barthold, Otclut, rrgvd..; Mctinla, 95 (Avli).
ara istahri,
3o4 vd.
ars Mukaddesi,3zo.
ar6 Mukaddesi, 284.
al? istahri,3o4.
at! Mctinln,3; krg. s. z3z.
Yk.
ate Mukaddesi,
34o vd,
aa Daha doBru olarak diizeltme tegebbiisleri gegitli yek0nlarla neticeleniyor (Mukad-
desi, 34o; ibnii'l-Fakih, 3e8 vd.).
a2t
lapishi"lY. 196
422 ibn Havkal,64r vd.
zamii'l-miilk'e giirea23, "6nceki hiikiimdarlar" (yAni SAmAniler ile Gazneli-

ler) memurlanna yalntz para (bistegini yahut mevicib) verirlerdi: askerle'
re arazi (ikta, gofulu ikta'it) da$rtmazlardt. Bununla beraber bAzr istisni-
lar vardr: Kuhistin gibi geniq bir biilge Tiirk kiilelerinin neslinden gelen
Simc0riler'in mukataalan idia2a. En yiiksek askefi makamlan elde etmig
olan gulimlar ardzi satrn alabilirlerdi. Alp-tegin'in Horasan ile Mive-
riiinnehr'de 5oo kiiyti vardt. Her gehirde bir sarayr, bir bahgesi, bir ker-
vansarayl ve bir hamamt bulunuyorduo". Hig giiphesiz Siminiler ve Gaz-
neliler devrindeki tegkilit, megr0 olmtyan misAderelere kar5t, sonradan ku-
rulan askeri derebeylik sisteminden daha gok emniyet sa$lardra26. Fakat
miisidereleri tamamen ortadan kaldrmantn da mtimkiin olmayaca$r aErk-
trr. Aga$rda giirtilece$i iizre, hiik0met maddi bakrmdan zorluklara maruz
kaldrfr zaman yeni vergiler koyar ve memurlartn maaglartntn iidenmesini
geciktirirdi. Bunlann hepsi, halk arastnda hognutsuzluklar do$ururdu.
Hassa askerleri ile "Gaziler" tegkilitr olmasa bile, o zaman MAve-
riiinnehr de mevcut olan silih ta$lma ideti, bu hoqnutsuzluklarr hiikOme-
te karqr bir tehlike hAline getirebilirdi. Bu durum bilhassa biiyiik gehir-
lerde siiz konusu olabilirdi. Ticiret gehirlerinin en biiyii$il sayrlan Semer-
kant halkr, fesatqr unsurlardan sayrlrrdra2T. Bu giihretlerini son zamanlara
kadar devam ettirdilerazs. Tahsil giirmiiq bir srntlrn ortaya qrkrgr, yini sayr-
lan pek gok olan memurlardan devlet hizmetinde bir makam sahibi ola-
mayanlar, htikOmet igin daha az tehlikeli olmakla beraber, yine de hog ol-
mryan bir manzara arzetmekte idiler. Biiyle bir smftn varh$rndan meyda-
na gelen tehlikeyi ortaya koymak igin Nizamii'l-miilka2e, SimAniler'in
muisrn olan Biiveyhiler'in memleketine iit bir riviyet nakleder. Bu tehli-
keyi iinlemek igin Nizamii'l-miilk, aynr elde birkag memuriyeti birleqtir-
a23
Silasctnimc, metin, gr vd. terciime r34 vd. Schefcy'in terciimesinde ikti'dAr (muka-
taa sahibi) kelimcsi, gramer bak'mrndan imkinsz olan bir okunug ile yalnz nakden ihsan
alan gahrslara izafe edilir. SimAniler ile 9a!da9 olan Eb0 Abdullah el-Hirezmi, o zamanda
ukati'a" (rrsi arnzi) ile "tu'ma'
bile ikt6" tabirinden bahseder Mef^tihn'LUfin, 59 vd.) ve
(kaydr hayat gartlyle verilen arizi) arasrndaki farka igaret eder. Krg. Houtsma, Rcacil, ima'
deddin lsfahini'nin metni), II, 58. C.H. Becker tarafindan terciime ve retkiki yaprldr (Dar
isUn.v.41.
121 Sem'ani, G)t4-)l kelimesinde.
a25 Siyasctndne, metin ror vd, terciime, I49vd.
+zo 111"6to1i'1-1,uiiilk, askeri mukataalara karEr oldufu hAlde bu usilii her hilde Batr
Asya'da daha biiyiik tilgiide tesis etmek bizzat ona nasip olmuqtur'
a27
Mukaddesi,zTS(bkz. yk. s. gr-2, z3z)'
ezs
;. Wolff, Nanatfuc of a Mission lo Bokhara. zo3.
a2e Siyasctn4mc, metin, r45, vd. d. terciime, zI5 vd. d.
F. t7
258 v.v. BARTHOLD
mek us0liinti bilhassa tenkid eder. Bu us0liin SimAniler devrinden itibaren

ciri oldu$unu giiriiriiz am.
Giimri.ik vergilerine gelincea3r, en gok Ceyhun gegitlerinde toplanrrdr.
Tirife, beher deve iEin z dirhem, beher siivarinin (ata yahut ege$e binmig
olsa da) tagrdrfr egya iqin I dirhemden ibiretti. Giimiig gubuklan, bilhassa
Buhiri'ya taqrmak zorunlu$u oldu$undan giimriik mtifettigli$i kurulmug-
tu. Menzillerde (belki mallarrn en son gidece$i yerde) yanm dirhemden
bir dirheme kadar gi.imriik ahnrrdr. Tiirk kiileleri igin her defasrnda
hiik0metten ozel izin almak lizrmdr. Bu izinlerin masrafi 7o-Ioo dirhem
kadardra32. Esir Tiirk kzlan igin aynr miktar ahntrdt, fakat ijzel izne
liizum yoktu. Evli kadrnlarrn nakli igin eo-3o dirhem iidenirdi.
24-lsmai I' in h alefleri

Yukanda izah edilen tegkilAt sayesinde Simini hinedinr yiiz yrl ka-
dar devam edebildi ise de, ismail'den sonraki biitiin hiikiimdarlar iEinde
fevkalide bir iktidar sahibi olarak kabOl edebilecefimiz bir kimsenin varh-
$rna diir tarihi bilgi mevcut de$ildir. ismail'in halefi Ahmed
(go7-9r+),
dindarh$r ile tanrnmtgtr. Onun saltanatl esnastnda arapqa tekrar resmi dil
olduysa daa33 bu durum belki uzun miiddet devam etmedi. Arapga bilen
memurlan himiye etmesi, muhtemelen hassa askerlerinin hognutsuzlufu-
nun sebeplerinden biri olmugtur. Emir, z3 Ocak 9t4 gecesia3a Farabr (Bu-
hiri'ya ba$h)'da kendi gulimlarr tarafindan katledildi. Bundan sonra sa-
ray partisi mensuplan iktidan kendi ellerine aldrlar. Kitib Ebu'l-Hasan
Nasr b. ishak'ra35 emirin katillerini tegvik etmekle suEhyarak idim etti-
lera36. $eyhler ve hassa ordusu ileri gelenleri, heniiz sekiz yagrnda olan o[-
as Sem'Ani, ..r;tll kelimesinde.

a3f Mukaddesi "Dariba": bu tAbir Mcf6tilui'l-Ulfrn'da (Sg)' "maksn ile aynr mA-
34o vd.
nAdi kullanrlmaktadrr. Krg, Farsca "bicn kelimesi, Ya'kubi, Buldin, tffi. 3. IslAm memle-
ketlerinde giimriiklerin daima geriata aykrn kabul edildifi bilinmektcdir.
432 ibn Hurdadbih'e giire (28) TAhiriler'in her yrl halifenin sarayrna giinderdikleri zm
ktilenin de[eri 6oo.ooo dirhem idi. $u hilde, dokuzuncu yiizyrlda bir Tiirk ktilesinin ortala-
ma fiau 3oo dirhem idi.
$ TAih-i Gi<idc, g}t, terctime 73. uProclamationsn kelimesi ashndaki "menAgir ve
ahkim"a tamAmryle uygun de!'ildir.
a3a Dogru tarihscm'Anidedir( jLLJI kelimesinde);o giin, gcrqekten Pazar'a rasthyordu,
diger biitiin kaynaklarda belirtildigi gibi Perqembe'ye de$il.

9z; adrnrn tamamr Gerdizi'de bulunmaktadrr (vr. rr4; Cambridge yazma-
a35 Narqahi,
sr vr. gzb).
a36
Gerdizi, (vr. r I5; Cambridge yazmasl vr. gzb) ,:-1 6V,
oN iKiNci yUzyILA KADAR oRTA ASYA 259
lu Nasr'r tahta gegirdiler (9r4-g43). Qocu$a isnad edilen siizlera3T, hassa

ordusu ileri gelenlerinin, Ahmed'in iildiirtilmesinin gerEek mi.isebbipleri
sayrldrfrnr giistermektedir. Vezir Ebfi Abdullah Muhammed b. Ahmed
Ceyhini, saray mi.imessillerinin muvafakatiyle memleketin iddresini i.izeri-
ne aldra3s ve kumandanlardan Ham0ye b. Ali'nin faal yardrmr siyesinde
Asiyigi sa$lama$a muvalfak olduase. Semerkant'da ismail'in kardegi ishak
b. Ahmed'in, o lesatcr gehrin halkrrun yardtmrna giivenerek grkardr$r isyan
bastrrrldr. ishak, Hamirye'nin kuwetleri tarafindan ma$lffb edildi ve teklif
edilen alfi kabil ederek Buhiri'ya diindii; oflu ilyas Fergana'ya kagu.
HdnedAnrn bagka bir mensObu, I. Nasy'rn torunum, Semerkant vAlisi
tiyin edildi. ishak'rn di$er o$u EbO Salih Mansur da isyin etmigti. Niga-
purda iiliincear miittefiki Hiiseyn b. Ali Mervef (baz kaynaklarda Mer-
vu'r-ridi) isilerin bagma geqti. Ahmed'in saltanau strastnda hiikfimete
biiyi.ik hizmetler yapmr$ olan bu kumandan, artrk bu hizmetlerinin layi-
kryle takdir edilmedi$i kaniatinde idi. Asi reisin, milli unsurlartn yardtmr-
na giivendi$i anlaqrhyor, zira Nizimi.i'l-miilka2 ile Fihrirt miiellifiaa3, onu
$ii hareketin reisleri arastnda sayarlar. Kendisine kargr giinderilen birlilin
bagrna meghur dihkan Ahmed b. Sehl gegirildiaaa. Hiiseyin, gr8 yrh yazn-
da esir edildiaa5. Bundan sonra, bu defa Ahmed'in kendisi isyan grkardry-
sa da, 9r9 yrh sonundaaa6 Hamffye b. Ali tarafindan basurrldr. Mi.iteakip
on yrl zarfinda i.ilkede sulh pek az hsrlalarla devim edebildiaT. ilyas b.
ishak'rn gzz'de Fergana'da grkardr$r isyin Eb0 Amr Muhammed b.
a37 ibnii'l-Esir, VIII. 58; Mirhind, Histoirc dcs Samanidcs, Ig, I3I.
r:t ibnii'l-Esir VIII, 59.
are Metinhq 6 (Gerdizi).
a{ Taberi III. zr8g vd.: ibnii'l-Dsir, VIII, 6o: Mirhind. Hitmb dcs Samanidcs, r3z.
Muhtemelen Tabari, Semerkant vAlili$ne tiyin
cdilen prensin adrnr yanhg vermigtir. zikret-
tifi gahn (agafrda bahsi gegecek olan) Eb0 Amr Muhammed b. Escd'dir.
aar Naryahi.
9z vd.
aaz Silasclndmc, metin. rB7, terciime. 274.
413 Fihrb!, r38-rBB.
aaa Bu gahrs hakkrnda bkz. Metinb,6 vd. (Cerdizi).
445
Tarih, ibnii'l-Esir (VIII, 65) ile Gerdizi'dc (vr. r 16; Cambridge yuzma$, vr. g4b)
verilmigtir.
446 Tarih, ibnii'l-Esir'de (VIIL Bg) verilmigtir.
aai Nasr'rn saltanatrnrn baglangrcrnda ortaya grkan isiler arasrnda ibnii'l-Esir (VIII. 59)
Ca'fer adrnda birini zikreder. Onun faaliyetleri hakkrnda bilgimiz yoktur. MikA'il b. Ca'fer
adrna Semerkant'ta ve $ig'ta 3o6 (grSgrg) ile 3o8 (geojzr) yrllannda basrlan sikkeler belki
bu hareket ile ilgilidir (A. Markov, Katohg l4l).
V.V. BARTHOLD
Esed'inaa8 mahireti siyesinde kolayhkla bastrrrldr; z5oo kigiden ibaret

ehemmiyetsiz bir birlik ile ilyis'a pusu kurarak onun askerlerini da$rttr.
Ordusunun 3o.ooo kiqiden ibaret oldu$u rivAyet edilen ilyds'rn, iinde ge-
len taraftarlanndan Muhammed b. Htiseyin b. Mut#e, Talas'a kagtr. Ora-
da Buhiri hiik0metinin iste$i iizerine mahalli dihkan tarafindan idim
edildi. ityas, gag vilisi Ebu'l-Fazl b. Ebi Yusufun yardrmiyle yeniden is-
yina tegebbiis etti ise de,yine bagan kazanamtyarak KAggay'a kagarak ora-
nrn dihkanr Togan-tegin ile ittifak etti. Fergana'ntn elegegirilmesi te-
gebbtisiinde de baqarr kazanamaytnca nihiyet amcast-o[lunun alTtna maz-
har olarak Kiqgar'dan Buhiri'ya diindiiaso. O stralarda, Si'miniler dewi-
nin en meghur devlet adamlanndan Vezir Ebu'l-Fazl Muhammed b.
Ubeydullah Bel'ami iktidar mevkiine gegmigti.
Takdben g3o yrhndaa5l Nasr'tn Nigapur'a seyihati strastnda yeni bir

hareket meydana geldi. Buhiri kalesinde Emir'in iiE kardegi, Yahya, ibra-
him ve Mansur hapiste idi. EbO Bekr adrnda bir firrncrntn visrtasiyle Bu-
hAri halkr ve asker arasrndaki lesatcr unsurlarla haberlegtilera52, hapisten
kurtanldrlar ve gehri zaptettiler. Yahya, emir ilin edildi. ibni.i'l-Esi.'e
giireas3, lesatcr unsurlar Deylemliler, $iiler ve egkryidan (yini gaziler) ibi-
retti. $iiler'in bu harekete katrlmasr, Eb0 Bekr ile birlikte bir reisleri de
Hi.iseyn Mervezi'nin o$u olmasrndan belli oluyor. Hiiseyn'in oflu vezir
Bel'ami ile anlagrnca, Ebfi Bekr'i Nasr'tn askerlerine terketti. Eb0 Bekr
dayak atrlarak itldi.iriildii, fakat halk iizerine iiyle biiyiik bir tesir brrakmrg-
tr ki, cesedinin krzgrn bir finna atrldr$r hilde ertesi giin hiq bir gey olma-
dan Erkanldr$rna diir bir efsine uydurulmugtur454. Yahya ile bazr anlag-
mazhklardan sonra isiyig yeniden sa$andr. Horasan vAlili$i, Saganiyin
emiri EbO Bekr Muhammed b. el-Muzaffey'e ve ondan sonra da o$lu
meghur Ebff Ali Ahmed b. Muhammed'e verildias5.
as Bu prensin adtnr tagryan bir bakrr sikke hakkrnda bkz. Barthold. laficki' )Kll, Sg.
aae ilerde g6recefimiz gibi bu isim, lsficib askeri reislerinden birine iit idi. ilyas'rn ta-
raftarlannrn isfrcab hiikiimdarlanntn ailesi fertlerindcn olmast da miimkiindiir.
97; Mirhind, Historb dcs Samanidcs, zg7.
450 ibnii'l-Esir, VIII,
a5r Br olayrn tam tarihi belli de$ildir (krt. ibnii'l-Esir, VIII, r54; Mirhind, H;rtoric dcs
Samanidcs, t38, 245.

052
Gerdizi, vr. r r7; Cambridge yazmast, vr. 94b94".
a53
ibnii'l-Esir, VIII, r55.
a5a Mctinbt, 7 (Gerdizi).
a55 ibnii'l-Esir, VIII, 1916; Gerdizi, vr. I I8; Cambridge yazmasr, vr. 95"-b.
Nasr'rn saltanatrnrn son yilmda gok daha genig bir $ii hareketi ortaya
grkarak emir de bizzat buna katrldras6. $ii propagandasr Horasan'da hig
bir zaman terkedilmemiEti. Baghca ziydret yerlerinden biri orada oldufu
gibi, Ali evlidr uzun miiddetten beri halk iizerinde biiyiik bir ntiffiza
sihiptiler. Ebu'l-Hasan Beyhiki'nina57, el-Beyyi'in eserinden naklenas8 bil-
dirdi$ine giire, Abdullah b. TAhir'in zamanrnda bile Niqapur'da AIi evli-
drndan Ebu'l-Hi.iseyn Muhammed b. Ahmed adrna hutbe okundu; hatti
Abdullah yegenini onunla evlendirdi.
Onun torunu Ebu'l-Hiiseyin Muhammed b. Yahya'ya, Nasr'tn salta-
nail esnaslnda Nigapur halkr halife diye biat ettiler. Nasr onu BuhAra'ya
divet ederek bir mi.iddet ahkoydu, fakat sonra serbest brrakrp bir hil'at
giydirdi, hattd maag bile bafladr. Ondan iince Horasan'da AIi evlidrndan
hig birisine devlet hazinesinden maag baglanmamr$tr. Onuncu yiizyrl bag-
lannda Fitrmi hilifetinin ortaya grkmasryle $ii propagandasr pek go$aldr.
FAtrmi propagandaolan Horasan'a girdiler ve Hiiseyn b. Ali Mervezi'ye
$ii mezhebini kabfrl ettirdiler. Onun halefi Muhammed b. Ahmed Nahge-
bi (yahut Nesefi), geyhinin vasiyetini yerine getirmek igin faaliyetlerine
Miveriiinnehr'de devim ederek iince memleketi Nesefte, sonra da bag-
kentte bAzr bagarrlar ve devlet erkinrndan bizrlannr mezhebine kazandt.
Bunlar arasrnda bag-hicib Ayta$, hususi kitib (debir-i has) Ebfi Bekr b.
Ebi Eg'as, Arrz Ebi Mansur Qaganiase, Buhiri reisi, miliye nAzrnao, ilik
hilkiimdan6r Hiiseyn-Melik bulunuyordu. Bunlann visrtasiyle saraya gi-
rebildi. I(rsa zaman sonra emirin kendisi, "Karmat"&2 oldu. Nahgebi'nin
iltimdsr iizerine Nasr, Buhiri'da hapishAnede'iilen Hiiseyn b. Ali'nina63
a56 Silasctnime, metin, r87 vd.; terci.ime, z74vd.; Fihr;tt, r8f-
a57 Brit. Mus. O. 3587 vr. t49'
458 Bkz. yk. s. r7-r8.
45e Belki Ebi Ali'nin o$udur. Eb0 Ali sonradan Saganiyin ve Tirmiz'de hiikiim
siirmii gtiir (Malinlcr" t o).
ao "Sihib-harAc" tabiri, muhtemelen "m0stevfin'nin aynldrr ve aynr memura verilen
bir iinvandrr (bkz. s. 247)'
ftr gu [iilge hakkrnda genig bilgi igin bkz. yk. s. z5I-3, Barthold, Db alttirkbche Insch-
iftm, zz.
462 Nizamii'l-mi.ilk ve Beyhaki'nin eserleri, bu tibirin umumiyetle kullamldrfr mini-
dan daha genig bir mAnisr oldufiunu giistermektedir.
463 ibnii'l-Esir'e giire (VIII. 66). Hiiseyn b. Ali, ihinetinden sonra Vezir Ebff Abdullah
CeyhAni tarafindan hapishaneden kurtanlarak, tekrar memuriyete girdi. Oltimii, belki yeni
bir isyandan sonra olmugtur; fakat bu hususta hig bir gey bilmiyomz' Sa'ilibr (Toumal Asia-
ttquc, 5. l,
zo4), Hiiseyn'in vezir Bel'ami'ye kendisini hapisten kurtardrfrndan dolayr te-
pkkiir ctmek igin yazdrfir bAzr beyitleri iktibAs etmigtir'
V.V. BARTHOLD
diyeti olarak Fitrmi halifelerinden Ka'im'e (gg+-g+6) I Ig.ooo dinar iideme-

yi kabOl ettia6a. Emirin giili$i ilimlerin hoguna gitmemiq olacak ki, eski
miittefikleri Tiirk hassa askerlerinin temsilcilerine bag vurdular. Tiirkler
tahtr "biiyiik sipehsilir"aa6s teklif ettiler. Gizlice hazrlanan plin gere$ince
SipehsAlir tarafindan Tilrkler'in krsa zaman iince zaptettikleri BalisAgun'a
bir sefer yaprlmasmr bahane ederek, Nasr'tn bilgisi oldu$u hAlde btiti.in
askeri kumandanlann ziyifete divet edilmesi, onlan kendi tarafina kazana-
rak biat ettirmesi ve onlann yardrmiyle Emir'in tahttan indirilmesi ve Kar-
matiler'in katledilmeleri kararlagtrrtldt. Nasr'm o$lu Nuh suikast hazrrh$rnr
haber aldr; onun iste$i iizerine Nasr, suikastcilerin bagkanrnr bir hile ile
huz0runa divet ederek idimrnr emretti. Bunun iizerine baba-o$ul hazrrla-
nan ziyifette giiriindiiler. Nasr, suikastten haberi oldu[unu agrklayarak
makt0liin bagrnr tinlerine attrrdr. Aynr zamanda o$lu Nuh lehine tahttan
istifa etti, gtinki.i o$lu giilikle itham edilmemigti. Gafil avlanan Tiirkler ita-
at etmek zorunda kaldrlar. Nuh babasrnrn zincire vurularak kaleye hapse-
dilmesini emretti. Bundan sonra miisliiman olmryan Tiirkler'e kargr sefere
qrkmadan iince igteki diigmanlarr ortadan kaldrrmak liizumu iizerinde du-
ruldu. Mallan, bagta $ii emirinin hazinesi oldu$u hilde Siinniler'e devre-
dilecekti. MiverAiinnehr ve Horasan'daki $iiler'in, Nahgebi ile ona katrlan
ileri gelenler bagta olmak iizere, siiratle katledilmelerine baglandr. Bu hen-
gimede gahsi intikam sebebiyle Siinniler'in de katledilmesi iqin tedbirler
ahndr. Bu tarihten itibaren $iiler, Miveriiinnehr'de ancak gizli bir mez-
heb olarak varhklannr devim ettirebildiler.
NizAmii'l-mi.ilk hidiseyi bu gekilde tasVir eder. Fihristle $ii hareketi-

nin bastrrrlmasr biraz bagka qekilde anlatthr. Nasr'tn "pigmanltk" duymast-
nrn baghca sebebi, kendisini yata$a diigiiren ve bunu ilihi bir ceza ola-
rak kabOle meyl ettiren bir hastah$a isnid edilir. Olmeden iince bunu
Nuh'a anlattr. Nuh tahta gtkmca Nahgebi'nin getirilmesini emreder;onun-
la fakihler arasrnda bir miinAzara agar. Fakihler, qiili$i red ve cerh etmefi
baganrlar. Hiiseyn'in diyeti olarak verilen paranrn 4o.ooo dinanrun Nahge-
bi'nin zimmetine geqirildi$ini ii$renen Nuh, taraftarlariyle birlikte onu
idam ettirir.
as Fihrit'inbu konudaki metni (II.79). pek agrk de$ildir.

a65
Burada hangi memurun kastedildigini tiyin etmek giigtiir. $iilifi zikredilenler ara-
srnda ne bag-hicib ne de o srralarda Horasan vilisi olan Eb0 Ali Qa$ani olamaz. Belki
"hicib-i his" tibiri, Aytag hakkrnda kullanrldr$r halde, hassa ordusu kumandanr delil de
hiikiimdann nedimi olan hicib minisrndadrr. $u halde Nizimii'l-miilk tarafindan "Sipeh-
sAlir" diye zikredilen memur, bag-hicib olabilir.
Tarihgiler, Nasr'rn giili$i hakkrnda tek bir kelime bile stiylemezler.

Akci$er vereminden tig ay hasta yattrktan sonra 6 Nisan 953 Pergembe
giinii vefat etti 466. Olmeden bir miiddet iince saray kaprsrnrn yakrnrnda
kendisi igin bir hticre yaptrrarak biitiin vaktini orada ibidetle geEirirdia6T.
Az rastlanan bizr rivAyetlere giire Nasr, babasr Ahmed gibi, gulAmlar ta-
rafrndan katledilmigtir; bu kaynaklardaa6s tiliim tarihi olarak 3l Mayrs 942
verilir. Muhtemelen bu tarih, iili.imii de$il, tahttan indirilmesi ve iktidann
o$u Nuh'un eline gegmesi tarihidir. Nasr'rn hi.icre yaptrrmasr hakkrndaki
riviyet de belki bu olaya iittir. Nizimil'l-miilk'iin verdigi bilginin aksine
olarak Nuh'un resmen tahta gegigi ancak babasrnrn tjli.imi.inden sonradrr.
Onunla aynr devirde ya$aml$ olan Nargahi'nin riviyetine giirea6e Nuh, ro
Nisan 943 tarihinde, yAni tilen hi.ikiimdar igin idet olan iiE gtin matem
tutulduktan sonra tahta gegti. ibnii'l-Esira70 de Nahgebi'nin idAmrndan
bahseder: Mtirgidin cesedi dara$acrndan gahndr ise de kimin galdrfr anla-
grlmadr.
ibnii'l-Esir"r, ve ondan naklen MirhindaT2, Nasr'rn fevkalAde hilmi

hakkrnda bAzr haberler verirse de, bize kadar gelen baqka rivAyetler-
dena73 onun Eok sert mizaEh biri oldu$u anlagrhyor. Vezir Bel'ami ile
amid Mus'abi'ninaTa tavsiyesi iizerine idim ve agr ceza hakkrndaki iride-
lerinin ancak iiq giin tehir edildikten sonra yerine getirilmesini emretmefie
liizum giirdii; bundan bagka bu maksatla segilen iig ihtiyar, hiikiimdarrn
gazabrna u$rryanlar igin gefaat etmefe memur edildiler. Bu tedbirden
466
Tam tarihiSem'ini'de (jLLJl kelimesinde)veUtbi'nin farsga terciimesinde bulmak-
tayrz (Nargahi, ze8).
a67
ibnii'l-Esir, VIII, 3oI; MirhAnd, Historic dcs Samanidcs, t4r.
a68
Bunlann en eskisi Hamdullah Kazvini'dir (Nargahi, tog; Taih-i Gikifu, g\.
terciime, 74; burada aynr tarih (rz Ramazan 33o) giisteriliyorsa da Emir'in katli hakhnda
hig bir gey siiylenilmemigtir). Iftq. NarEahi, I r I vd.; Tabakatt Nds6, 37.
t('q Narqahi,
94.
a7o ibnii'l-Esir, VIII, 3oz.
a7' ibnii'l-Esir, VIII, 3oo vd.
a72 Mirhind. Histoire dcs Samanidcs, r3g vd.d. Burada ibnii'l-Esir'deki fikralar anlatrl-
mrEtrr, hattA aynr strayr bile takip etmiglerdir. Krt. Mainla, BB vd. (Nasr ile miirgidi hak-
krnda Avli'den naklen).
- a73 Beyhaki, rr7.vd.d.
Ebu't-Tayyib Muhammed b. Hitim. Sa'Alibi'ye gore (Joumal Asiatiquc, 5. I. 196
a7a
vd.) Nasr zekisrnr befendi ve maiyetine aldr. Mus'abi vezir rtitbesine kadar yiikseldi, fakat
nihayet idam edildi. Gerdizi'ye giire Mus'abi, Eb0 Ali Ceyhini'nin vezirlile tayin edilmesi-
ne'muhalefet etti" (Mctinbr 8; y azmada yanhghkla r-.aJl yazrlm\).
264 V.V. BARTHOLD
beklenen neticenin elde edilmedigi ibni.i'l-EsiraTs ve Gerdizi'nina76 verdik-

leri bilgiden anlagrlmaktadrr. Nasr itldiigii zaman baghca taraftarlanndan
hiq biri sa$ kalmamrgtr: "Devamh birbirlerinin aleyhine entrika gevirmek-
teydiler; bizrlan idim edildiler, digerleri iildi.iler". I(rk yaqrna gelmeden
veremden <ilen zayrf bir htikiimdann devlet iqlerinde biiyiik bir tesiri oldu-
$u stiylenemez. Saltanatr esnasrnda yaprlan iyi igler muhtemelen vezirleri
EbO Abdullah Ceyhini ile Ebu'l-Fazl Bel'ami sayesinde olmugtur. Nasr'rn
$iilifi ve 942 ihtililine diir riviyetten o zaman idarenin bagrnda kimin
bulundu$u ve bu olaylarda vezirin nasrl bir rol oynadr$t grkanlamtyor.
Htik0met idiresinin Bel'ami'den Eb0 Ali Ceyhini'ye gegigi Gerdizi'ye
giire umumi hayatrn normal cereyanrnda meydana gelen bir karrqrkhk sr
rasrnda vuku bulmugtur. ibnii'l-Esir'e giireatt, br olay 326 (g3B) yrhnda
olmugtur. Bel'ami 94o yrh Kasrm ayrna kadar yagadraT8. Ceyhini 33o
(g+o-g+z) yrhnda "bir enkaz altrnda" 6ldii47e. Umumiyetle bu tibir, zelze-
lede ezilenler igin kullanilmaktadrras. 33o yrhnda bir zelzelenin oldu$una
dair bagka bir bilgimiz yoktur. E$er vezirin iiliimil 33o ihtilaliyle do$ru-
dan dofruya ilgili de$ilse bile her halde ilimler ile askeri partinin baqarr
kazanmasrnr kolaylaqtrrmrgtrr. Fihrist\ea9t EbO Ali Ceyhini, senevili$e
meyletmig olmakla suglanrr.
Nuh b. Nasr'rn saltanailndan (g43454)ot' itibaren hanedinrn giiki.ig

iqAretleri agrkga giiriilmektedir. Nasr'rn saltanatrnrn son yrllanndaki olay-
Iardan dolayr hiikfimetin idiresi, dindarhfr ile meqhur -sonradan "el-
Hikim eq-Eehid" lAkabiyle tanrnmr$- olan fakih Ebu'l-Fazl Muhammed es-
Stilemi'ye verildi. Vezirlik makamrnr uzun miiddet kab0l etmediyse de
Nuh'un rsrAn sonunda nihiyet iizerine aldr a83. Pazartesi ve Pergembe orug
46 ibnii'l-Esir, VIIL
3oo.
a16
Mctinbr, S.
a77 ibnii'l-Esir, VIII. zB3.
a78 Sem'ini,
,r^'!l kelimesinde.
a7e ibnii'l-Esir, VIII. 294.
480 ibnii'l-Esir'de (VIII,
3oz) 33r yrh zelzelesi anlatrlrken bu tabir kullanrlmrqtrr. Bu
zelzelede Horasan'rn NesA gehri de zarar gtirdii.
48t Frtr;sl, /38. Bu pargada Hiiscyn b. Ali Mcrvezi ile Ebfi Zeyd Belhi'nin zikredilme-
si, Fihrist miiellifinin iki CeyhAni'yi, baba ile oiulu birbirinden agrkEa ayrrmadrlrnr giister-
mektedir (krg. s. r3). Belki $iilik ithimr, her ikisinin aleyhinde serdedilmigtir. Ya'kut (lrgrid
II. 59 vd.). Eb0 Ali Ceyhini'yi torunu ile bir tutmugtur. Birinci Ceyhini tekrar aynr eserde
zikredilmiqtir (VI. 293 vd.).
a82
Y6kut'un irydd\nda (IU. gg) "Al-l Saman hiikiimdarlannrn ediplerinden" diye zik-
redilir.
a83 Bu zit hakkrnda bkz. Sem'ini. {+jJl kelimesinde.
ON IKINCI YUZYILA KADAR ORTA ASYA 265
tutar, beg vakit namaz krlar ve geceleri bile ibidet ederdi. Seyihatlerde bi-
le ibidetleri aksatmadan yapardr. Devlet igleri hakkrnda gegitli qahrslan
huzOruna kabfil etme$e pek az zaman ayrnr ve ilk frrsatta ilmi gahg-
malanna diinerdi. Biiyle bir devlet adamrnrn, memleketi, g4z yrhnda hazi-
nenin ya$ma edilmesi sonucunda dtigtiifii giig durumdan kurtaramryaca$r
agrktr. 944'te Hirezm'de patlak veren isyAnr bastrmaka8a, Tiirkler ile savag-
maka85 ve nihayet Horasan vilisi EbO Ali Qa$ani ile savagmak igin orduya
ihtiyAg vardr. 945 yrh ilkbahinnda Horasan halkr ondan gikiyet edinceas6
Nuh, onun yerine Ti.irk partisinin reisi ibrahim b. Simc0r'u tiyin etme$e
karar verdi; bu zat nefsinde "hi.ikfimetin heybeti ile dinin kuwetini topla-
mrgtr"487, Ebff Ali, yerini iste$i ile terketmefe hazrr de$ildi; hiik0met
onun aleyhinde zor kullanamazdr, giinkii askerler haklan olan maagr ala-
mamlg olmakla emir ve vezir aleyhine agrkga homurdanryorlardr. Mili sr-
krntrlar, harag ve vergilerin artrnlmasr neticesini do$urdu. Mukadde-
tirtritrass bir riviyetine giire, Nuh'un saltanah srrasrnda bir kere senelik
vergi borq geklinde pegin ahndr ve bu borcu hiik0met hig bir zaman iide-
medi. Devrin giirleriase, "vergi diiresi memurlanndan", normal vergilerin
ijdenmesi bile halkrn tahammtil edemiyece$i kadar a$rr oldu$u bir za-
manda, bakayiyr topladrklanndan dolayr gikiyet ederler. 946 yrh sonbaha-
nnda Nuh, askeri partinin bagkanr Ahmed b. Ham0ye'yi (muhtemelen
meghur Ham0ye b. Ali'nin o$ludur) vezire fedi etti ise de4m, iki ay sonra
askerlerin vezirden kanh bir intikam almalanna gtiz yummak zorunda kal-
dr. Onun, maaglarrnrn iidenmesinin gecikmesinden sorumlu tuttuklarr gi-
bi, Eb0 Ali ile birlikte hareket etmig olmakla da sugluyorlardr. Tarihgilerin
verdikleri bilgilere giireaer vezir, Nuh'un emriyle idAm edildi. El-Beyyi'in
Sem'6ni taralrndan nakledilen riviyetine giireae2 hiik0met, veziri miidifaa
etmek igin bir birlik giinderdi ise de isiler tarafindan geri ptiskiirtiildii.
4s ibnii'l-Esir, VIII,
3ro vd.; Mirhind, Histoirc dts Samanidcs, z4g
485
Ti.irk hiikiimdannrn o$lu Nuh'un devrinde hapiste idi (aynr eser).
1& ibnii'l-Esir, VIII,
334; Mirhind, Histoirc dcs Samanidts. r43.
a87 Sem'Ani.
6tr*.=)l kelimesinde.
as Mukaddesi,34o.
a8e
Jounal Asiatique,5, I, 176. Barbier de Meynard'rn terciimesi ("1'exc6dant et le dro-
it ordinaire") pek uygun deSildir. "El-bakayi"nrn minisr hakkrnda krS. Mefatrtii'l-ufim, 6o;
"el-bAki" aynr olmadr!-r anlagrhyor (ayn csct).
aw Mctinbt, I (Gerdizi).
aer Gerdizi'den bagka lbnii'l-Esir (VIII, 345).
ae2
Sem'ini, .r=g:Jl kelimesinde.
266 V.V. BARTHOLD
O srrada Ebu Aliae3, Nuh'un amcasr ibrahim b. Ahmed'i Mezopo-

tamya'dan getirmi$ti. Vezirin ijliimiinden sonra bile maaq almadr$r anlagr-
lan Nuh'un ordusu, isilerin taraftna geEti. "El-Hikim eg-gehid"in
ijliimiinden ancak bir ay sonra, ocak g47'de Ebo Ali ile Ibrahim Buhi-
rA'ya girdiler ve ibrahim adrna hutbe okundu. Nuh, Semerkand'a kagtr.
Ebt Ali'nin BuhirA'daki hAkimiyeti iki aydan fazla devAm etmedi. Halkrn
husOmeti kargrstnda Eekilmek zorunda kaldr. Divinrn baqltca memuriyetle-
rini taraftarlanna vererek Buhiri'da ibrahim'den bagka, hinedAnrn di$er
bir mensubunu, Nuh'un kardeqi Ebi Ca'fer Muhammed'i blraktr4e4. Ebo
Ali, Semerkant iizerine yiiriimek bahanesiyle Buh6ri'dan ayrrldr ise de,
Nesele vannca vatant olan Saganiyin'a diindii. Emirlerin ikisi de derhal
Nuh ile milzikerelere girigtiler. Nuh, kendilerini affedece$ini vadetti ve
Nisan ayrnda baqkentine dirnebildi. Nuh, Asiler ile yaptr$r miicadelelerde
babasr gibi iilEiilii davranmadr. Verdi$i siize rafmen amcasr ile iki karde-
qinin (Eb0 ca'fer Muhammedaes ile Ebo Muhammed Ahmed) giizlerine
mil Eektirdi$i gibi, devlet erkinrndan Hicib Togan't idim ettirdi. isficAb
hAnedinrnrn reisi Mansur b. Kara-tegin, Horasan vilisi tAyin edildi. ibra-
him b. Simc0r da 948 yrh baharrnda iildiiae6.
isyancrlann reisi Eb0 Ali heni.iz ma$l0b edilmemiqti. Nuh tarafindan
kendisine kargr asker giinderilece$ini haber ahnca Belh'e Eekildi (bu du-
rum, bizi, Belh hAkiminin onun tarafinda oldu$unu farzetmek zorunda br
rakryor). oradan ikinci defa Buhiri iizerine yiiriidii. Nuh, 947 yrh sonun-
4e3 Eb0 Ali ile icrAatr hakkrnda bkz. ibnii'l-Esir, VIII, 344-358; Gerdizi, vr. rzo vd' d.;
Cambridge yazmasr, vr. g7t99b, Mctinln, B vd.
4e4 Ebo Ali'nin Tiirkistin'a hareketi ve BuhirA'ya d6niiEii hakkrndaki ibnii'l-Esir
(VllI, rivayetlerini Gerdizi desteklemi-
3a5) ile Mirhand'rn (Hitorie des Samanidcs. r46-t47)
yo.. in-"-ti;i-nrir'e giire ibrahim, Buhirihlar ile uyuqarak Nuh ile bangmala karar verdi, fa-
lat Nuh gelmeden iince Ebg Ali, Buhirihlar'r maf,lirb etti, qehri vak*a_k istedi, ancak
geyhlerin y:aluarmalan iizerine vazgegti. Mirhind'a g6re, ibrahim ewelce Nuh ile birlegme$i
L.qu.-,q,i ve her ikisi Ebrl Ali ia.ufr.,du' mallub edildiler. Gerdizi'ye giire ibrahim ile
nUt Afi tarafindan mallgb edildiler. Gerdizi, ibrahim ile Ebir Ali arasrnda garprgma oldu-
Buhari'yr yakmak istemesine sebep, halkrn
$undan hig bahsetmez. orru 96.. Ebrl Ali'nin
kendisine diiqmanhk gtistermiq olmasrdtr.
4e5 R6deki'nin.r!;l +! -:r(, .4;:L mrsraiyle baqhyan kasidesininEb0 Ca'fer Muham-
bu
med b. Ahmed'e ithaf eaitaigint<ri ortaya atrlmrgtt Tdih-i,Srsl6z adh eser keqfedilince,
kasidenin methettifi olmayrp-sicistin uaiisi Ebi ca'fer Ahmed b. Muhammed b. Halef
b'
el-LeysolduguortayaErktr.Bkz.SirE.D.Ross."A.QasidabyRudaki,"JRAS,Iz6'zt3
vd.d. (G).
ae6 Sem'ini, G)Jz.")l kelimesinde.
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA |/67
da Harceng yakrnrndaaeT, kuwetlerinin biiyiik bir krsmiyle geri gekildi$i

halde, EbO Ali ma$l0b oldu. Hiikfimetin ba$arrsr yeni giddet ve idimlarla
te'yid edildi; kurbanlardan birisi Utbi iilesine mensuptu. Eb0 Ali'nin on-
dan sonraki icraAil (Belh ile G0zg6n'a qekilmesi, Huttel emiri ile ittitAkr,
Simingin civinnda ordularrn katrlmasrae8, Kumicileraee ve Rigt emirleriyle
anlaqmasr), Ceyhun nehrinin yukarr tarallarrndaki biitiin vilAyetlerin tlbi
hiik0mete kargr isyin ettirmege azmettirrnig oldu$unu aqrkca ortaya koy-
maktadrr. Neticede BuhirA ordusu Ebff Ali'nin baqqehri Saganiyin'r ya[-
ma ettikten sonra giiE durumda kaldr ve Buhiri ile irtibatr biisbiitiln ke-
sildi. g4B yrhnrn sonunda iki taraf bangma$a razr oldular. Ebi Ali, o$lunu
BuhirA'ya rehin olarak giinderdi. Hilkffmetin Ebff Ali ve miittefiklerine
kargr ne gibi tivizlerde bulundu$unu bilmiyoruz. Zafenn dsilerce kazanrl-
dr[r, Eb0 Ali'nin o$lu kargrlanrrken yaprlan merasimden anlagrhyor: $ehir
onun gerefine donandr, kendisine hil'at giydirildi ve emirin sofrasrna divet
edildi. Ebfi Ali, Saganiyin'da kaldr ve hiikirmetin iste$i iizerine islim'a
kargr mahalli bir dini hareketi bastrrdr. Horasan'da Mansur b. Kara-tegin,
orduda inzibAtr sa$lama$a boguna u$ragtr ve btiyle a$rr bir vazifeden affe-
dilmesi igin devamh olarak emire yalvardr. Ordunun maaglarrnrn yine es-
kisi gibi di.izenli bir gekilde irdenmedi$i anlagrhyor. Mansur, 95r'de ijli.ince
yerine Eb0 Ali getirildi. Saganiyin ile Tirmiz'i o$lu Eb0 Mansur Nasr b.
Ahmed'e brakarak 952 yrhnda Horasan'a geldi. EbO Ali, Horasan ile HA-
rezm'de isiyigi temin ederek Biiveyhiler'e karqr harbe girigti5m. Harp,
Nuh'u memnun etmeyen bir anlagma ile sona erdi. Ebfr Ali tekrar azledi-
lerek yerine Eb0 Sa'id Bekr b. Milik el-Fergani tiyin edildi. Bekr yola
Erkma$a lrrsat bulamadan Nuh, zB A$ustos g54 Pazartesi giinii velat et-
501.
d
Nuh'un beg o$lu vardr: Abdiilmelik, Mansur, Nasr, Ahmeds02 ve

Abdi.ilaziz. Bizr halifeler gibi, kendisi hayattayken o$ullarrnrn tahta geEigi
oo7
Cemil Kargi'ye gore (Mctinla, 132) Harceng ctvannda bir "Padigah nbatr (Rrbit-
ii'l-Melik yahut RrbAt-r Melik) vardr. $emsii'l-miilk tarafrndan yaptrnlmrgtr. Bu nbit belki
Melik bozkrrlannda, Kerminiye'nin batrsrnda idi; Metinlal neqrederken (s. B) Harceng ile
Harteng'i kanqtrrmrg oldu$um agrktrr (Harteng hakkrnda bkz. s. 16o).
a')8
Gerdizi'nin metninde 9[1(3- yerine .llr:c" (arapga ;gfu" bkz. s. 7o) okun-
masr lizrm geldi$i agrktrr.
t"o Bkz. s.
73.
5m
Mctinbr, S vd.; ibnii'l-Esir, VIII, 37o vd. 378.
sOr ibnii'l-Esir, VIII,
378 vd.d.; Sem'ini.jt"LJl kelimesindeUtbi'ye grire (UtbiMenini,
I. 349; NarEahi , zzg) zz Aiustos Sah (Rebiiilihrr\n bitmesine on bir giin kala).
502
Nargahi'de de (16) adt geger.
268 V.V. BARTHOLD
srralannr tesbit ederek halkr biata davet etmi$tito'. Ug btiyiik o$lundan her
birinin yanlna hassa askerinin kumandanlanndan birisini memur etmiqti.
Bu durum, kumandanlann o devirde sAhip olduklarr iinemi giistermekte-
dirs4. Abdiilmelik tahta grktr. Mukaddesi, bu emirin saltanah hakkrnda,
"S6mini hinedinr iginde emsAli yoktur" diyecek kadar onun igin iyi bir
diigiince besliyona da, olaylar bu giiriigii hakh giistermiyor. Saltanatrrun
sonlarrna dofru iktidinn tamimen hassa ordusu kumandanrnrn elinde ol-
du$unu giirece$iz5os. Abdiilmelik tahta gegince EbO Ali'nin azli ve yerine
Bekr'in tAyini hakkrnda selelinin verdi$i karin deiigtirmedi. EbO Mansur
Muhammed b. Uzeyr'i vezir tayin etti 5fr. iglerin bu gekilde yi.iriiti.ilmesi
Ebfi Ali igin pek hoq olmadr$r agrktr. Qiinki.i ibnt'l-Esir'e giireso7, ne Ho-
rasan'da kalmak, ne de Saganiyin'a diinmek miimkiin de$ildi. Gergekten
Biiveyhiler'in yardrmr ve halifenin giinderdi$i meng0ra ra$men EbO Ali,
Horasan'da mevkiini koruyamadr. Saganiyin'a ise ancak cenizesi gidebildi
(iiliimii Kasrm 955 tarihindedir).
Yeni htik0met uzun miiddet iktidirda kalamadr, Bekr b. Milik, "has-
sa askerlerini hafife almak ve isteklerini ihmal etmek" suretiyle diigmanhk-
lannr kazandr: Arahk 956'da kumandanlan Alp-tegin tarafindan, belki
emirin muvafakatiyle Abdiilmelik'in saraymrn kaprsrnda iildiiriildii. Bunun
iizerine Vezir de azledilerek yerine Ebff Ca'fer Utbi getirildi. Horasan'da
Bekr'in yerine, ewelce maiyetinde bulunmug olan Ebfi'l-Hasan Muham-
med b. ibrahim Simc0ri tAyin edilerek kendisine ferman ile sancak,
957'de Alp-tegin'in o$u tarafindan getirildi. Gerek Utbi, gerekse Ebu'l-
Hasan Simc0ri, kiiti.i idirelerinden dolayr halkrn hoqnutsuzlu$unu kaza-
nrnca bir miiddet vazifeden elEektirildiler. g5g yrhnda EbO Mansur Yusuf
b. ishak vezir tdyin edildi. Eb0 Mansur Muhammed b. Abdurrezzak,
96o'da Horasan vilili$ine getirildi. Gerdrzi, onun idil bir vAli oldu$unu
siiyler. Alp-tegin'in de azledildi$i anlagrhyor, Eiinkii yeni sipehsilAnn tiyin
ferminrnr EbO Nasr Mansur b. Baykaras08 getirdi ki, Mukaddesi, bu ziiln
Mans0r'un bag-hAcibi oldu$unu siiyler. Askeri partinin tahakkiimiinden
503
Gerdizi, vr. t24; Cambridge yazmasr, vr. roou, burada yalnrz diirt gehzide zikredi-
lir. (Mansur'un adr yoktur).
5e Mukaddesi,337.
505 Mukaddesi,
3g7. vd.
506
Gerzizi'de biiyledir. Mukaddesi (34o). EbO Mansur b. Uzeyr'in Nuh'un veziri ol-
dugunu siiyler.
5oi ibnii'l-Esir, VIII, 379.
s08
Bu hAcibin adrna Mansur'un sikkelerinde rastlandr$r bilinmektedir. Krg. Trudy. l.
zr8.
kurtulmak igin Abdiilmelik ile veziri tarafindan bir teqebbiisiin oldu$unu,

ibnii'l-Esir'in, (96o yrh olaylan srrasmda) yiiksek riitbeli bir kumandanrn
idimr ve bundan dolayr memlekette kangrkhklann grktr$r hakkrndaki rivi-
yeti de isbat etmektedir. Muhtemelen bu tegebbiis bagansrzhkla neticelen-
di; Ei.inkti Abdi.ilmelik sevmedi$i Alp-tegin'den kurtulmak igin kendisini
Horasan'a vAli tdyin etmek zorunda kal&. Alp-tegin oraya $ubat g6l'de
vardr. Alp-tegin'in azath kiilelerinden biri hAcib nasbedildi.Ondan iince
Alp-tegin emiri kandrrarak veziri azlettirmig ve yerine Ebfi Ali Muham-
med b. Muhammed Bel'ami'yi tAyin ettirmigti. Yeni vezir, babasr gibi
muktedir de$ildi ve mutlak hdkim olan kumandanrn elinde sidrk bir
5oe.
oyuncak oldu
Memleket bu hAlde iken Abdiilmelik'in beklenmedik bir anda tiliimii
(Kasrm 96r t'o) yeni karrgrkhklarrn Erkmasrna sebep oldu. Yukanda
giirdiifiimiiz gibi (bkz. s. r16), emirin sarayr bile Asiler tarafindan ya$ma
edilerek yakrldr. Alp-tegin'in arzusuna uyarak Bel'ami, iilen hiikiimdann
heniiz Eocuk olan o$lu Nasr'r5lrtahta gegirdi ise de, saltanatr ancak bir
gtin si.irdii. SAmini hinedAnr mensuplan ile hassa ordusu kumandanlan
Eb0 Salih Mansur b. Nuh'un tarafinr tuttular. Mansur, gocuklu$undan
beri arkadagr olan Fiik'in yardrmr ile tahtr elegegirdi. Alp-tegin'i herkesin
terketti$i ve yeni hiik0metin tarafina geEtigi anlagrhyor. Bel'ami de yeni
hijkOmetin tarafina geEmig ve vezirlik makamrnr iiliinceye kadar elinde
tutmu$tu. Horasan'da Alptegin tarafindan Tus vAlilifinde brrakrlan EbO
Mansur b. Abdurrezzak, eski diigmanrna kargr biiyiik bir qevkle yi.iriidii,
hatti htik0met tarafrndan kendisine onun makamr teklif edilince gayreti
daha da arttr. Alp-tegin, Gazne'ye gekilerek 96z yrhnda mahalli hiikiimda-
rr tahttan indirdi ve mtistakil bir devlet kurdu5!2. Gerdiz?'ye giire, EbO
Mansur, ilk frrsatta kendisinin de azledilecefini bildi$i igin, askerlerine,
50e
Mctinln, ro vd; (Gerdizi); ibni.i'l-Esi., VIII. 396; Mukaddesi, 338.
5r0Tarn tarihi qiiphelidir; krg.Sem'ini, jLtJl kelimesinde;ibnii'l-Esir, VIII. 3g8: Nar-
gahi,96, ro3, rr2, zz9; Utbi-Meninr, I.349. burada rr $ewAl 35o Pergembe tarihi gtisteril-
migtir; halbuki bu tarih z3 Kasrm Cumartesi'ye rasthyor.
5rrYalnrz Mukaddesi'de (338) adr geger, fakat tahta
ErkrEr Alp-tcgin'in tavsiyesi ile ol-
du$u Gerdizi tarafindan nakledilmektedir (vr. r16; Cambridge yazmasr, vr. ror). Buna kargr
olarak Nizimii'l-mi.ilk (Srlasaln6nc, metin 97, terciime. r44). Alp-tegin'in. Mans0r'u tahta
grkmak igin pek kiigiik kabul ettifini bildirir. Sonraki tarihgiler de (Nargahi, to4;' T6ih-i
Giaide, 384, terciime, 74; MirhAnd, Histo* dct Sananidcs, r53) Alp-tegin'in tahta, Man-
sfir'un amcasrnr grkanmak istedifini bildirirler.
512
Nizamii'l-miilk'iin, Alp+egin'den bahsederken (aynr yerde), ona kargr meyli oldulu
agrkga giiriiliir.
V.V. BARTHOLD
memleketi ya$ma etmelerine izin verdi ve Biiveyhiler ile miinisebete giriq-

ti. Tekrar Horasan vilili$ine getirilen Ebu'l-Hasan Muhammed Simcffri,
g6z'de ona kargr giinderildi. Ordusunda, Mansur b. Kara-tegin'in o$lu
Ahmed de bulunuyordu. Eb0 Mansur iildiiriildii; Ebu'l-Hasan, Man-
sur'un saltanatr boyunca Horasan vilisi olarak kaldr ve Bi.iveyhiler ile Zi-
yiriler'e karqr bagarrh mi.icAdele ettisr3. Bu savaglann gayesi, Ebu'l-Ha-
san'tn ordusu igin para istedi$i zaman Mansfir'un verdi$i cevaptan anla-
qrlmaktadrr: "Ordunun maa$r Bisutfrn (Ziynm hiiki.imdarlanndan)'dan
ahnmahdrr5la. Gerek Ebu'l-Hasan ve gerekse Bel'ami ile vezirlik makamrnr
paylagan EbO Ca'fer Utbi, Abdi.ilmelik'in saltanatr esnisrndaki tavn ve ha-
reketlerini tamamen de$igtirerek tedbirli ve adiletli devlet adamlan olarak
qtihret kazandilar. Gazne'de de SimAniler'in hAkimiyeti siizde olsa bile ye-
niden kuruldu. 963 yrhnda iilen Alp-tegin'in o$lu ve halefi ishaksr5 964'te
Gazne'nin eski mahalli hiikiimdarr tarafindan yenilerek Buhiri'ya kagtr.
Ancak Siminiler'in yardrmiyle 965'te hasmrnr yenebildisl6. Bundan sonra
Gazne'de basrlan sikkelerde mahalli hiikiimdann adr ile SimAni hiikiim-
darrnrn adr birlikte buiunuyordu5rT. Mans0r'un saltanatrnrn geri kalan krs-
mr, bilindi$i kadariyle srikirnet iEinde gegti. g74 y:irr baharrnda Bel'ami
ijltince (bkz. s. rr, n. 53), Yusuf b. ishak tekrar vezir tiyin edildiyse de,
selefinden sonra ancak beg ay yagryabildi. Mans0r'un son yrhnda EbO Ali
Muhammed'in o$lu ve meqhur EbO Abdullah Muhammed b. Ahmed'in
torunu Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed Cevhini vezirlik makamrna
getirildi. Mans0r 976 Haziramnda tjldii 5 r8.
Mansfir'un yerine gegen o$u Ebu'l-Kasrm Nuh, heniiz oniig yagrn-
daydt5re. Memleketi onun adrna annesi52O ve g77 yrh sonunda32t vezir
lrl Bkz. yk. s.243. n.3or.
5ra Gerdizi, vr. tzB: Cambridge yazmasr, vr. ro3".
51s Asrl adr belki ishak b. ibrahim idi, krg. ibn Havkal, r3 vd.
s16 Bu olaylar
hakkrnda bkz. Mctinler, 16o (Tdrih-i Fasthi); Tabakat-t Nisti. 7o vd.d.
Alptegin'in Gazne'de hikimiyetinin kurulmasr tarihi diye Fasih'in giisterdi$i tarih fuzz),
hiE qiiphesiz yanhgtrr. Umumiyetle Fasih'in eseri de$erli ise de,Raveny'nin iddii etti$i gibi
(s. 4o), pek miikemmel otorite defildir, hatti onuncu yiizyrl olaylan igin bile.
511 Trud1.l.
z4o.
5r8 Utbi'ye giire (Utbi-Menini, r.349) rr
$ewil Sah giinii (r3 Haziran). Onun salta-
natt devrindeki olaylar hakkrnda en giivenilir kaynak Gerdizi'dir (vr. rz6-13o; Cambridge
yazmasl, vr. IoIb, ro4b). Utbi'nin eserinden ancak Miveriiinnehr'e iit olaylan zikrettik; da-
ha genig bilgi igin bkz. Noticcs et Exraits.lY.
5re ibnii'l-Es^r'de biiyledir, VIII, 495.
s20 Annesi hakkrnda bkz. Utbi-Menini, I. r36; Nargahi, r4o.
52r Tarih, Gerdizi tarafindan verilmiqtir (vr. l3o: Cambridge ynzmasl, vr. ro.5): Re-
biiilihrr 367. Ayn tarih, Yakut'ta da (hSdd, IL 6o) Sellimi'nin, Ebu'l-Hasan Muhammedb.
ON iKINCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 271
tAyin edilen Ebu'l-Hiiseyn Abdullah b. Ahmed Utbi idire ediyorlardr.

Yeni hiiki.imdarrn ilk yrllannda hiik0met, askeii partinin baEhca ileri ge-
lenleriyle uzlagmaya gahgryor; bilhassa Ebu'l-Hasan Simc0ri'yi iltifatlara ve
geref iinvanlarna garkediyordu522. Hrrsh vezir, iktidinnr sa$lamlagtrrdrktan
sonra, Divin'rn ntilOzunu yeniden sa$lama$a ve kumandanlan itaat aluna
alma$a karar verdi. g8z yrh baglarrnda523, o zamana kadar mutlak hikim
olan Ebu'l-Hasan Simc0ri'yi azlederek yerine HAcib Tag'r tiyin etme$e
muvaffak oldu. Once utbi'nin babasrnrn kijlesi olan Tag'rn vezire kargr
tam bir ba$hh$r vardr. BAzr riviyetlere giire s2a Ebu'l-Hasan'a karqr gahsi
diigmanh$r vardr; giinkii, Utbi'nin vezir olamryacak kadar genE yagta ol-
du$una inanarak Nuh'a Ceyhini'yi yerinde tutmasrnl tavsiye etmig-
ti. Ebu'l-Hasan, iilesinin mukataasr olan Kuhistin'a (bkz. z5l Eekilmek
zorunda kaldr. Hassa ordusunun difer kumandanlan, bilhassa Eok niifiz-
lu olan Fiik, Biiveyhiler'e karqr savaga sevkedildiler. vezirin zafen fazra
devam etmedi. Mart g8z'de Horasan ordulan Biiveyhiler'e yenildi; fakat
bu srrada Adudu'd-devle'nin tiliimii Horasan'r istilAdan kurtardrs2s.
Utbi'nin emriyle Merv'de yeni birlikler haarlandr. Kendisi de bu birlikle-
re katrlacaktr, fakat Fiik ile Ebu'l-Hasan'rn para ile tuttuklarr katiller tara-
frndan iildiiriildii. TarihEi Utbis26, akrabAsrnrn vezir denilme$e lAyrk olan-
larrn sonuncusu oldufunu hakh olarak siiylemektedir. Haleflerinin ellerin-
de hiE bir iktidar olmadrgr gibi Dergah ileri gelenleriyle miicdadeleye bile
tegebbiis etmediler. Taq, isAyigi sa$amak igin hi.ikfimet tarafindan BuhA-
ri'ya divet edildifi hilde, hasrmlariyle anlagarak bu sAyede sipehsilAr ma-
kamrnr muhafaza etti. Ebu'l-Hasan Kuhistin'da kaldr; o$lu EbO Ali, He-
rit vAlisi, FAik ise Belh vilisi tiyin edildiler. Tag, BuhArd'dan aynldrktan
Siileyman b. Muhammed tarafindan yazrlan zeylinden ahnmrgtrr. Belki Gerdizi'nin kaynalr

budur. Faidi't+dniyanhghkla Meaidi't-tdihyazrlmrgtrr, krS. IrSad,III. r4o.
522
Mctinlzr, rr (Gerdizi).
52r
Tarih. Utbi (UtbiMenini. I. ro5: "Aynr yrhn $aban ayrnrn ortasrnda" ibiresi yal-
nrz Menini'nin tefsirindedir) ile Gerdizi'de(vr. r3r; Cambridge yazmasr, vr. ro5b) 37r yh
$aban ayr ortasr olarak verilir.
52a Mctinhr, rr vd. (Gerdizi),9r vd. (Avli): Narqahi, ro5; T6rih-i Gnzidc, gB5, terci.ime
75;bkz. yk. s. rg-zo.
525
Gerdizi, vr. r3r; Cambridge ynzmasr vr. ro6". Mukaddesi. $38) Adudu'd-devle'nin
iiliimii ile siilAlenin yrkrhqrnr Siminiler'e hiicum etmig olmasrnrn cezAsr sayar.
s26 Menini, I. Izr vd. tarih kitaplarrnda giiriilen iiteki vezirlere iistiinlii$ii
hakkrnda
bkz. Narqahi, t3o. Vezir'in, timriiniin sonrnda bir askeri memuriyeti ilAve olarak almasr
dikkate gdyandrr (Utbi-Menini, aynr yer; Nargahi, rz9) ve bu suretle hem miilki, hem de
askeri kudreti kendi elinde birlegtirdi.
V.V. BARTHOLD
sonra, muhilif parti iistiin geldi: Agustos 986'das27 Utbi iilesinin rakibi
olan Abdullah b. Muhammed b. Uzeyr vezir tiyin edildis2s; sipehsilir
makamr da tekrar Ebu'l-Hasan'a verildi. Tag, Ebu'l-Hasan ve Fiik'e silAh-
la kargr koyma$a gahgarak Biiveyhiler'den Fahrii'd-devle'nin yardlmlnr ve
aynr iileden Firs meliki $erefii'd-devle Ebu'l-Feviris'ten 2ooo siivari
te'min etti$i hilde, z Arahk 987'des2e ma$lOb oldu. Gurgin'a kaqb ve bir
yrl sonra orada vebidan iildii53o. Utbi'ye g<ires3rson vezirler isiyiEi sa$h-
yacak kudrete sihip de$illerdi: "Viliyetlerin gogu isilerin elindeydi; hiik0-
metin gelirleri azaldr; askerler halkr srkrgtrrmaktan gekinmiyorlardr; iktidar
Tiirkler'in eline geEti; vezirlerin verdikleri emirler tatbik edilmiyordu."
Ebu'l-Hasan 989 yrh bahArrnda s32 iiliince, yerine kendisinden daha muk-
tedir ve har{s olan o$lu EbO Ali gegti. BuhirA hiik0metinin kesinlikle Fa-
ik'i tercih ettifini agrklamasr, Eb0 Ali'nin siliha sanlmasrna sebep oldu.
Fiik, yenilerek Mervu'r-r0d'a kagarken EbO Ali, Buhird'ya giinderdi$i elqi
aracrh[r ile yaptrklannrn sebebini agrkladr ve itiat edecefini bildirdi.
Hiik0met, giresiz galibin iiziir dilemesini kabil ederek Ceyhun'un giine-
yindeki bi.itiin vilAyetlerdeki hikimiyetini tasdik etti. Nuh'tan "Emiriiliime-
ra"s33 iinvinrnr alan EbO Ali, bu vilAyetlerde mutlak hikim oldu ve ordu-
sunun ihtiyaglan bahinesiyle biitiin devlet gelirlerini ve hattA Hazine-i
hassa miilklerinin gelirlerini bile miisidere etti53a. Bu strada FAik, Buhi-
ri'ya kargr taarruzunda bagarrsrzh$a u$radrktan sonras3s, Belh'i zaptederek
Tirmiz iizerine yilriimi.igtii. Nuh'un emriyle G0zgAn emiri Ebu'l-Hiris
Muhammed b. Ahmeds36 b. Fedg0n, ona kargt yi.iriidii ise de yenildi.
527
Cerdizi'deki (vr. r3z: Cambridge yazmasr, vr. ro6b) tarih, Rebiiilewel 376'drr.
ibnii'l-Esir 1IX. r9) bu olayr 373 (983)'te giisterir.
528
TAih-i Bqhak'da (British Museum yazmasr, Or.3587, vr.69") bu vezirin ahlAksrzh-
$rndan gikiyet edilir.
52e
Gerdizi'deki tarih (vr. r33: Cambridge yazm il, vr. to7") 7 $aban 577'dir.
srbUtbi'ye gtire (Utbi-Menini, I. r45) Gurgin'da iig yrl kaldr; fakat Taq'rn vebiya tu-
tularak 6liim tarihini Utbi kendisi (ayzr cscr, t4g) 977 yrb olarak giisterir (3 rnayrs 987-zo
Nisan g8B). Noticcs et Enaits (lY. 349)'de 3Zg yrl giisterilmigse de aga$rda zikredilecek olay-
lann tarihlerine uymuyor.
53' Nargahi, r5z; Utbi-Menini, I, r5z.
532
Gerdizi'ye gtire (vr. r33; Cambridge yazmasr, vr. Io7") 378 yrh Zilhicce ayrnda.
s33 Utbi'ye giire btiyledir (Utbi-Menini, I, t55); krE. Mirhind. Histoirc des Somanidcs.
170.
5ta
Mctinbr, rz (Gerdizi). Gelirlerin gegitleri burada sayrlmamrgur. Arazi vergisi, emtia
vergisi, ayni vergilertesidiifi kazanglar, beylik miilklerin gelirleri.
s35 Maglubiyeti, Utbi'ye giire (Utbi-Menini, I. 165) rr Rebiiilewel
3Bo Pazar (8 Hazi-
ran ggo) giinii viki oldu.
s36
Utbi (Utbi-Menini, I, 165) ile sonraki kaynaklarda kendisine Ahmed b. Muham-
med adr verilir; krq. lapiski,X, n7 vd.d.
ON iKiNCi yiiZytL{ KADAR ORTA ASYA 273
Bundan sonra, QaganiyAn emiri Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. Ahmed,

miigterek di.igmanlarr olan SaganiyAn hi.ikiimdan (Muhticiler'in akrabisrn-
dan olup olmadr$r bilinmeyen) TAhir b. Fazl'a karqr Fiik ile bir ittilhk
kurdu. Utbi'ye gdres37, Saganiyin ewelce G0zgin emirinin iilkesine dihil
edilmigti, TAhir, Belh muhisarasrnda iildi.iriiltince askerleri kagtrlar. SimA-
niler'in memleketi biisbiiti.in kangtr. Ordularr Miveriiinnehr'in kuzey hu-
dutlanna yaklagmakta olan lhtihe kolay bir av olacaku.
25
- Karahinlrlar devletinin o rtay a Erkrqr
SAminiler'in hikimiyetine son veren Tiirk hinlarrnrn menge'i hakkrn-
da bilgimiz yoktur. Ti.irk boylarrndan hangisine mensup olduklan mes'ele-
si hakkrnda bile hili kesin bir hiikme vanlamamrgtrr. Dokuz-O$uzlar'rn
Karluklar'a kargr kazandrklarr zaferleri, Dokuz-O$uzlar'rn bir kolu olan
Ya$ma boyu tarafindan Kiggar'rn iggali ve miisliiman olmryan Tiirkler'in
BalisAgun'u ele gegirmesi hakkrnda bagka yerde nakletti$imiz riviyetlers3s,
Karluklafrn saltanatrna son veren Dokuz-O$uzlar'rn reislerinin Karahinh-
lar olduguna igaret ediyor gibi ise de, buna kargr, ilerde giirece$imiz gibi
Karluklar'rn Karahinhlar'rn memleketinde iggal ettikleri mevki dikkate
ahnmahdrr: O$uzlar'rn Selguklu imparatorlu$undaki mevkilerine tamAmiy-
le benzemektedir53e. Karahinhlar'rn miisliiman olmalarr hususunda da
ancak efsinevi riviyetler mevcuttur: Bu efsinenin en eski gekli, on birinci
yi.izyrlda yaalmrg olan "KaSgdr Tarihi\tden naklen CemAl Kargi'de (bkz. s.
zo) bulunmaktadrr5{. Bu efsineye gtire, islimiyeti ilk kabul eden, Miver-
riiinnehr'in birinci frtihinin biiyiik babasr ve ikinci lhtihinin ise babasrnrn
dedesi olup 344 (gSS-gS6) yrhnda iilen Abdi.ilkerim Satuk Bu[ra HAn'drr.
Bu an'ane eski oldu$u hilde, bilhassa Simini hdnedAnr hakkrnda bir gok
tarihi hatAlar ihtivA etmektedir. Binienaleyh verilen kronolojik bilgi pek
537 Utbi-Menini, I, r67 (burada Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. Ahmed): Naqihi, r57.

/apiski, XI. 348 vd. Semiryegyc Ekitabr, II. 9r4 vd.: Barhold, Die alttiirkisclun Inschif-
538
tcn. zB.
53' Kr!. lapiski, Vlll, zz; Barthold, lur Gcschichtc drs Christcntums. 49. On birinci
yiizyrhn sonunda, ileride giirece$imiz gibi. KarahAnhlar'rn ordusunun gekirdefi Cigil adrnr
tagrrdr, fakat gafdaglanndan Mahmud Kiqgari'den (Diaini Liig6ti't-Tirk, l. 33o) ii$rendi$i-
mize giire Selguklu imparatorlufundaki Tiirkmenler, biitiin Do$u Tiirkleri'ne Cikil (yahut
Qikil) derlerdi.
54 Mctinlcr, r3o vd. Bagka bir efsAne (Tiirk hanrnrn kehanetli riiyisr hakkrnda; ibnil't-
Esir'de anlatrhr (XI. 54); burada hiikiimdara Kara Hakan denilmektedir. Her iki iinvina
da sAhip olmast kuwetle muhtemeldir. Miveriiinnehr litihi olan torununa Sa'ilibi (Tctimc,
IV. 3I6) "Bu$ra-kara-hikan" adrnr verir.
F. t8
274 V.V. BARTHOLD
giivenilir sayrlmaz ve ibnii'l-Esir'in, 349 (96o) yrhnda bir gok Tiirk boyu-
nun (zoo.ooo gadrr) mi.isliimanh$r kabfil etti$i hakkrndaki rivAyetinisar Ka-
rahinhlar'a ba$lamamrza pek engel tegkil etmez. Miveriiinnehr ile boz-
krrlar arasrnda ddimi mevcut olan srkr ticid miinisebetleresa2 bakrlrrsa,
Miveriiinnehr'de silikleri olan mezhepler, giigebeler arasrnda yavag yavag
yayrlmrg olmahdrr. Mazdekilik, Senevi (diialist mec0si) mezhepler, Hrristi-
yanhk ve islAm'rn yayrlmasr hakkrnda bagka aragtrrmamda verdi$im bilgi-
lerdensal, Emeviler devrinden itibaren isldm propogandasrnrn bozkrrlarda
yaprldrfr hilde pek bagan elde edemedi$i anlagrlmaktadrr. islim'rn fakih-
ler tarafindan ortaya konan qekli, Araplar da dahil5a giigebeler taraftndan
ihtiyaglanna cevap vermiyen bir din sayrlrrdr. $eyhler ile islim tasawufu-
nun di$er miimessilleri, mukayese kab0l etmiyecek kadar bi.iyiik tesir
meydana getirdiler ve bugiin bile bozkrrlarda en gok onlann taraftarlart
vardrr. Siminiler devrinde Tiirkler arastnda yaprlan islim propagandast
hakkrnda bilgimiz yok denecek kadar azdrr. Ancak Sem'ini'den ii$rendi$i-
mize giiresas, Abdi.ilmelik'in saltanatr srrasrnda Tiirkler'in memleketinde
yagayan Nigapurlu Ebu'l-Hasan Muhammed b. Sufyan el-KelemAti adrn-
da birisi, 34o (g5I-g5z) yrhnda Nigapur'u terkederek birkaE yrl Buhari'da
kaldrktan sonra "Hinlarrn hAnr"nrn hizmetine girdi ve onun saraylnda 35o
(96r)'de iildi.i. Tarihlerin birbirine uymasrna bakrhrsa Kelemiti'nin faali-
yetlerinin 349 yrh olayiyle bir miinisebeti olmast mtmkiindtir. Efer
Simini hiikiimdannrn icriail hakkrndaki efsine, tarihi bir temele dayanr-
yorsa ve bu hiikiimdann adr Nasr ise5a6 o halde ancak Nuh b. Nasr ola-
bilir. Yukanda belirtildifri gibi (bkz. s. 267-8) Nasr b. Nuh, babasr hayat-
5or ibnii'Esir, VIII, 396. Aym durumdan ibn Miskeveyh bahseder (II. r8r, tercilme.
V. 196). Asrl kaynak Sibit0's-SAbi'nin eseri olmahdrr.
5a2
Maveriiinnehr griqmenlerinin Tiirk memleketlerinde kurduklan koloniler hakkrnda
bkz. yk. s. tg3: lapiski, VIIL zo vd,. Semirycgyc El-kitabt 83,89; Barthold, /ur Geshirhtc dcs
Chritmtums, 46 vd. Krg. Hz. Ali'nin gaf,daglanndan olup ticAret maksadiyle Qin'e seyihat
eden ve oradan deniz yoluyla Basra'ya giderek burada islamiyeti kab0l eden Buharah
Zerdiigti Ezrekyin hakkrnda Sem'ini'nin rivAyeti ( o$yi\ kelimesinde). Bkz. Sir A. Stein,
"Do$u Tiirkistan ve Qin'deki So$dlu Koloniler hakkrnda bilgiler'. Sanzlia (Index).
543 VIII, g; Yikut, Buldan, l. B3g.
lapiskt,
;aa Dozy, Ishmimc,526.
5ai Sem'Ani,jLJ.(lJl kelimesinde. Hanrn merkezinin adtnrn yazmada bozuldugu agrktrr.
Kr9. faksimilelerdeki metinler. vr. 486'.
ta6 Mclinbr, r3r (CemAl Karqi). Bu hiikiimdara Hoca Ebu'n-Nasr SAmini adrnrn veril-
digi sonraki rivayetler hakkrnda bkz. Collhclions sciatifiques oricntahs, VIII, 16o vd.; F. Gre-
nard, "La L6gende de Satuk Boghra Khan et I'histoire,' (Jounat Asaliquc, XV' 5-79) (s. 7;
Khodja Aboul-Nasr SAmAni).
ON iKiNCi Y{JZYILA KADAR ORTA ASYA
tayken halkrn biat etti$i hiikiimdarlardan biri olarak zikredilmigtir; fakat,

ondan sonra onun hakkrnda bilgi yoktur. Aynr gekilde onuncu asnn ilk
yarrsr gibi erken bir zamanda Simini hinedinrndan birisinin Tiirkler'e
kagtr$rnr siiylemigtik (bkz. s. z6o); fakat Kiggar "dihkanr" Togan-tegin'in
Karahinhlar siilAlesi ile bir miinisebetinin olup olmadr$r hakkrnda bilgi-
miz yoktur. Tiirkler arasrnda faaliyet gtisteren di$er islam miimessillerin-
den Ebu'l-Hasan Sa'id b. HAtim el-Usbiniketi'yi bilmekteyiz: 3Bo (ggo)
yrhndan biraz ijnce "Tiirkler'in memleketine gitmigtir' 547.
Siminiler ile Ti.irkler arasrndaki siyAsi miinisebetlere gelince, doku-
zuncu yiizylda ve onuncu yiizyrhn ilk yansrnda Tiirkler'i itaat altrna al-
mak igin bozkrrlara ordular sevketmiglerdir. isficib'rn Nuh b. Esed tara-
findan fethi (bkz. s. zz8), ismail'in Talas'a (bkz. s. e4o) ve Nasr'rn $iv-
gar'asa8 yaptrklarr selerler ve Fergana'daki Heft-dih kiiyiiniin Miisliimanlar
tarafindan fethi hakkrndaki rivayetler buna igiret etmektedir. Mive-
rAiinnehr yalnrz bir defa, 9o4 yrhnda, ismail, b. Ahmed'in saltanatr srra-
srnda bi.iyiik bir Tiirk ordusu taralrndan istili edilmi$ ton ue istilicrlar, is-
lim iilkelerinden gelen gtiniilliilerin yardrmryle geri piiskiirti.ilmiiglerdi.
g4z'de Balisigun'a miisliiman olmryan Tiirkler'e karqr seler yaprhp yaprl-
madr1lrnr bilmiyoruz. Ancak ertesi yrl, Ttirk hikanrnrn o$lunun sso Simini-
ler elinde esir oldu$unu biliyoruz. SAmini devletinin onuncu asnn son ya-
nsrnda Ttirk iilkelerinde hili niifrlzu oldufu, Fiik'in emriyle Mirki civa-
rrnda bir ribAtrn inqi edildi$i551 hakkrndaki riviyetten anlagrlmaktadv. Zi-
rii mahs0llere ihtiyaglan olduiu hilde, o devirde SimAniler'in kuwetin-
den dolayr ini baskrnlarla bu mahsOlleri elde edemiyen giiEebeler, biiyle
durumlarda yaprldr$r gibi ticdret maksadiyle hudut gehirlerine kalabahk
gruplar halinde gelirlerdi ss2. Bundan bagka bilinmeyen bir sebepten dola-
yr, yurtlarrnr terkeden bizr Oguz oymaklarr, MdverAiinnehr'in ancak giiqe-
belerin ya$amasrna elverigli krsmrna hiik0metin izniyle yerlegtiler ve buna
kargrhk hudirdu biitiin akrnlara kargr korumayr va'dettiler. isficib'rn batr
ve giiney-batrsrndaki biilgeye yerlegen Tiirkmenler (Oguzlar)'den yukanda
5a?
Sem'ini, .r.{L-Yl kelimesinde.
548
K$. Barthold, Otctut, ro. istahri'den naklen (r9r). Oradaki bilgiye ra$men bahsi
gegen gehrin Batr $ivgar oldugu muhakkaktrr (krg. a)n escr,346); istahri ile ibn Havkal'da
adr geEmiyen Dogu $ivgar de$ildir (bkz. s. r9r).
5ae Taberi, lll,2245.
550 ibnii'l-Esir, VIII,

3ro; Mirhind, Histoire dcs Samanides,249 (ibn Haldirn'dan).
55! Mukaddesi, 275.
332
Bkz. yk. s. z5s vd.
276 V.V. BARTHOLD
bahsettik (bkz. s. rg2-3). Tiirkmenler'in bagka bir kolu Selguk'unss3 baqkan-

h$r altrnda Seyhun'un aqa$r mecrisrnda boylarrndan aynldrlar. Selguk, is-
lAmiyeti kabfil etti ve Cend'in Miisliiman ahilisini kifirlere haraE vermek-
ten kurtardrssa. Selguk, Cend'de iildii ve orada giimi.ildii; fakat halefleri-
nin, kurtardrklan Mi.isli.imanlar ile kavga ettikleri ve giineye do$ru ilerle-
dikleri bilinmektedir. On birinci yiizyrlda Cend'de Selguk'un haleflerine
kargr gayet di.igmanca bir tavrr takrnan bir miisliiman hiiktimdan bulu-
ru255s. Selguk'un halefleri Siminiler tarafindan kab0l edildiler ve N0r
(krS. s. rz5) civannda yerleqtiler. Hamdullah Kazviniss6, bu olayr 375 (gB5)
yrhnda giisterir. Bir kag ytl sonra isficib'r iggal eden Balisigun hinr ile
SimAniler arasrnda yaprlan miicAdeleye Tiirkmenler de, ileride giirece$i-
miz gibi katrldrlar.
z6-BuIra Hin
Satuk'un torunu Bu$ra HAn Hir0n b. MusassT, "$ihabii'd-devle ve
ZAhirii'd-da've' s58 i.invinlannt almrgtr. Miveriiinnehr'de pek az muhAlefet-
le kargrlagtr. Ebfi Ali, Siminiler'in arizisinin biiliinmesi igin onunla gizli
bir anlagma yaparak, Miveraiinnehr'in Bu$ra Hin'a, Ceyhun'un giineyin-
deki viliyetlerin de Eb0 Ali'ye verilmesi kararlaqtrrrldr. Bundan bagka
Bu$ra Hin bir gok dihkandan dAvet mektuplan aldr; bunlar memlekette
sse.
oldukga iinemli rol oynadrklarr hilde hiik0metten memnun de$illerdi
553Bu ismin imlAsrnr Batr Avnrpa'nrn gimdiki ilimleri (ingilizler, Franszlar ve Alman-
lar ittifakla) Selguk olarak kabul ettikleri halde do$rusunun Selguk oldu$u rfdd6+ Koilad ve
Mahmud KAggari'nin Dia6n-ii Liig6t'it-Thk (I, ggZ) adh eserinde toplanan malzemeler gibi
halis Tiirk eserlerinde gl-L geklinde yazrlmrg olmasryla ortaya gkar.
55a ibni'l-Esir, lX.
3zz.
5s5 Beyhaki,856.
356
4,X1. 4zr1' Taih-i Gikidc, 434, terciime. 93: Tabakau Nis6, rr7
Journal Asiatiquc,
5i7Cemil Karyi'de btiyledir (Mctinb, r3z). Karahinhlar'rn soyu hakkrnda en genig ve
anlagrldr$rna gtire en itimada gayan bilgiyi o vermektedir. ibnti'l-Esir (XI. S+) ile Avli (Ma-
tinlzr B4)'ye giire Satuk'un o$u Musa'mn nesli, Karahanhlar'rn bagka bir kolunu tegkil
ediyordu; Nasr da bunlara mensuptu. ibnii'l-Esir, Bufira Hin'a Hir0n b. Stileyman adrnr
verir. En eski kaynaklar, Utbi ile Gerdizi, Bulra HAn'rn ancak "bir ilek'in o$u" oldu$unu
siiylerler. CemAl KArli'ye giire Satuk'un baqka bir o$u, Nasr'rn biiyiik babast, Han iinvam-
nr tagrdrfir srralarda Bu$ra Hin'rn babasr ancak ilek idi. Krf. ibn Miskeveyh, Eclipsc, lll,
393, Hir0n b. ilek.
5s8 Bu[ra Hin'rn, ilAk'ta
382 (ggz)'de basttan sikkelerinde aynr iinvanlan gdriiriiz:
bkz. A. Markov, Katalog. tg8.
sse Utbi-Menini, I. 163 (Miveriiinnehr dihkanlanndan bir grup); kr1. Sndnca<. Vlat-
nik. Haziran, 39 Farsga terciimesinde (Nargahi, I55) "dihkanlarn yerine "Miveriinnehr'in
bAzr egrafi" yaalmrgtrr: Noliccs ct Extrails. IV. 352 "autres 6mirs".
ON iKiNCi YOZYTLA KADAR ORTA ASYA 277
Maverdiinnehr'in ilk lltihine kargr ulemi srnrfrnrn aldr$r vaziyetin ne oldu-

560 ile baghca taraf-
$unu aErkhkla bilmiyorsak da, tarihgilerin Bu$ra Han
tarlanndan Ebfi Ali ile Fiik'ins6t dindarhfr hakkrndaki riviyetlerine bakr-
lrrsa ulemd tarafindan, sonradan Nasr'a giisterdikleri iyi tutumla kargrlan-
dr$rnr diigiinebiliriz. Sa'Alibi562, Bufra Hin taraftarlanndan birini daha
zikreder: Halife VAsrk'rn soyundan geldi$i kab0l edilen Eb0 Muhammed
Abdullah b. Osman el-Visrki. Halifelerin torunlan hem kendi memleket-
lerinde, hem de SAmini memleketinde maa$ alrrlardr. Bununla beraber
el-Visrki, kendine ne bir maa$ ve ne de kirh bir ig temin edemedi. Bun-
dan dolayr Tiirkler'in tarafrna gegti ve Hin iizerinde iiyle biiyiik bir niifO-
zu oldu ki, Hin, "onun giiriiEilne gtire hareket eder ve her igte onun
gtiziine bakardr".El-Visrki, efendisini Miverii.innehr'e bir sefer yapma$a
teqvik ve ikni etti. Sa'ilibi, onu, Simini devletinin yrkilmasrrun baghca
imili kabul eder. Mdveriiinnehr'in fethinden sonra el-Visrki etrafrna 3oo
gulimdan meydana gelen bir maiyet topladr. Halile ilin edilece$ini ve
Bu[ra Hin'rn tibi srfatiyle MAverii.innehr ve Horasan'da hiikiim siirece$i-
ni hayil etme$e bagladr, fakat HAn hastalanrp qekilince el-Visrki Irak'a
kagmak zorunda kaldr. Bu son durum, Sa'Alibi tarafrndan iineminin gok
biiyiitiildiifiinii diigiinmemize sebebiyet veriyors63. El-Visrki'nin fazla bir
iinemi olmadr$r ve Abbisiler'in Horasan'daki gerEek ve tanlnmrg mensup-
lanndan hiE bir farkr olmayrp ancak kendi kendine ehemmiyet verdi$i
kuwetle muhtemeldir. Aynr yrl iginde (g9z) Sa'ilibi, BuhArA'da Abbasi ii-
lesinden baEka birisini g6rmiiqtiir: Me'm0ni. Siminiler'den maa$ almakta
olan Me'm0ni, sayrlan epeyce kalabahk Horasanh taraftarlannrn bagrnda
krsa zaman iginde Ba$dad iizerine yiiriiyecefini ve hilAfet makamrnt ele
geqirece$ini Sa'Alibi'ye belirtmiqtir s6a.
Eski hAnedAn ile lhtihler arasrnda meydana gelen bu miicAdelelerde

halk kiitlelerinin durumu hakkrndaki bilgimiz bundan bile azdrr. Utbi'ye
50 ibnii'l-Esir, IX,
7o.
36t Mctinler,
56,6o (Sem'nni).
362
Jounal Asiatiquc,5.lll' 339 vd. d.
563 Visiki'den tarihgiler de bahsederler. Gerek kendi hakkrnda ve gerekse Bufra H6n
i.izerindeki niifizu haklanda en genig bilgileri vendi[i halde Nasr'dan hig bahsetmiyen ve
onu Bufra Hin ile karargtrran Hili'lii's-SAbi'nin rivayetinden (ibn Miskeveyh, Eclipsc, lll,
Sg1-gg7, terciime, VI. 4ro vd.d.) anlagrldrirna gtire, Visiki, ancak Nasr'rn iiliimii ve kardegi
Ahmed'in tahta gegiginden sonra MAveriiinnehr'den aynldr. Sonradan VAsiki tekrar Mave-
riiinnehr'i terkederek Do[u vilAyetlerine gitti, fakat nihayct Gazneli Mahmud'un emri ile
tevkif edilerek iiltnceye kadar hapiste kaldr.
5u
Jounzal AsialQue, 5. 1fi,333-339.
278 V.V. BARTHOLD
gtires65, Tiirkler Eekilince Buhiri halkr onlan cezalandrmak igin tikip

edenlerle beraberdi ve Nuh'un diiniigiinii sevigle kargrladr; fakat Bu$ra-
HAn isfrcAb'dan Semerkant ile BuhArA iizerine yiiriirken ve Siminiler'in
merkezini iggal ederken bir mukavemetle kargrlagtrfirna diir bilgimiz yok-
tur. Muhtemelen arkasr gelmiyen mi.icideleler esnasrnda en gok zarar
giiren halk, hAnedin defigmesinde siikffnetini devdm ettirmigtir. Nuh b.
Nasr zamanrndan itibaren mili srkrntrlar iginde bulunan SAminiler, vergi-
leri artrrma$a mecbfir oldular. *TAih-i Beyhak'da bize pek hakh gtiriinen,
fakat o zaman biiyiik hognutsuzluklara sebebiyet veren bir vergi hakkrnda
dikkate de$er bir haber vardrr: VerAset vergisi. SimAni devletinin son dev-
rinde kab0l edilen bir karar gere$ince DivAn memurlarrnrn biri itldiigii
zaman mallannrn bir krsmr devlet hazinesine kahyordu. Sonralan muhte-
melen Beyhak biilgesinde qrkanlan bir kanunla, ahiliden erkek evlit br-
rakmadan iilenlerin bagka virisleri olsa bile mallannrn bir krsmr hazineye
gelir kaydediliyordu. NihAyet bu kanun, erkek evlit brrakanlann mallarrna
da tegmil edildis66.
HAcib Ayag (Aytah, Aytik), Bugra HAn'a kargr giinderildi, fakat ma$-
lOp ve esir edildi. Memleketi ancak kendisinin kurtarabilece$i diigiincesiy-
le Fiik affedildi, BuhAri'da merasimle kargrlandr ve diigmanrn hiicOmlarr-
na kargr durmak igin Semerkand'a gtinderildi. Harceng yakrnrnda (bkz. s.
e6r, n. 46r) ma$0p oldu. Bu ma$lfibiyetin, kumandanrn ihAnetine atfe-
dilmesi belki de sebepsiz defildir. Nuh baggehrini terketmek zorunda kal-
dr. Bu$ra Hin, Mayrs 9gz'des67 BuhArA'ya girdi. FAik, Ihtihi kargrlama$a
qrktr, itaat arzetti ve Tirmiz ile Belh vilisi tAyin edildi. Simdni hinedAnr-
nrn qiikiintii halinde olmasrna ra$men, Beyhaki'ye inanrlacak olursa, Bu$-
ra Hin, BuhirA hizinesinde Eok para buldu. Hin, meqhur CO-i M0liyin
(bkz. s. 115-6) sarayrna yerlegti. Bu srralarda Nuh, Amul'da bir ordu top-
luyordu; Abdullah b. Muhammed b. Uzeyr'is68 Hirezm'den getirterek ve-
zir tAyin etti. Daha iince oldu$u gibi Ebff Ali, bu defa da elendisine yar-
565 Utbi-Menini, I. 176; Nargahi, 16r.

566
British Museum yazmasr, Or. 3587, vr. 75.
567
On birinci yiiryrl tarihqilerinden ikisi, Gerdizi (Metinlrt, rz) ile Beyhaki (234), aynr
tarihi (Rebitlewel 3Bz) verirler. Bundan dolayr ibnii'l-Esir'deki (IX. 67 vd.) Bu$ra HAn'rn
iki seferi (3Bz ve 383) hakkrndaki riviyet reddedilmelidir. Utbi'nin eserinde tarihler giisteril-
memigtir.
568
Gerdizi'de yanhghkla "Abdiilaziz"dir. Utbi (Utbi-Menini, I, r7o; Notices et Extraits.
IV, lSg). Eb0 Ali Bel'ami'yi de zikreder, fakat o devirde hayatta olmasr pek miimkiin de-
gildir. Bkz. yk. s. Io. n. 52.
drm etmekten vazgeEti; fakat, o srralarda Bufra Hin ile arasrnda bir so-
$ukluk ortaya grktr. Bu$ra Hin Buhird'da mevkiini sa$lamlagtrnnca
SAminiler'in arAzisinin taksim edilmesine diir anlagmayr yilriirliikten kal-
drrdr. Eb0 Ali'ye yazdr$r mektupta Horasan hi.ikiimdarlannrn sipehsilArla-
rrna yazdrklan mektuplardaki tarzr kullanma$a bagladr 56e. Bunun iizerine
Eb0 Ali, birlikleriyle Nuh'un tarafrna geEme$e rizr oldu, ancak o zamana
kadar SimAniler'e mahsus olan "Emrriilmiiminin'in vilisi" iinvinlnln ve-
rilmesini istedi 570.Nuh, bu gartr bile kabOl etti, fakat EbO Ali'nin gelme-
sinden ijnce Siminiler'in lehine bir de$igiklik oldu; Nuh, sorumsuz vilisi-
nin yardrmr olmadan Buhiri'ya diinebildi. BuhArA'nrn meyveleri ve havA-
srndan dolayr5Tr rahatsrzlanan HAn, Semerkant'a Eekilmek zorunda kaldr.
Oraya SimAni veziri Eb0 Ali Muhammed b. isa Damgani'yi beraber
giitiirdiisT2. Nuh b. Nasr'rn o$lu Abdi.ilanz, Buhdri'da brakrlarak Bu$ra
Hin, megru hakkr olan tahtrnr kendisine iAde ettigine dair bir ferman ya-
yrnladrsT3. Bundan, belki Nuh b. Nasr'rn vasiyetini giiz iiniine almrgtrr
(bkz. s. 267-8). ibnii'l-Esir'deki bir rivAyetten5Ta, Bu$ra Hin'rn geri gekilme-
sinin sebepleri arasrnda, Nuh'un kendi tarafina gekmefe muvaflak oldu$u
Tiirkmenler'in hiicCrmu oldu$u anlagrlmaktadrr. Her halde Tiirkmenler,
Buhiri halkr ile birlegerek geri gekilmekte olan orduyu tikip ettiler ve
a$rrhklannr ya$maladrlar5Ts. Bu $artlar altrnda Bu$ra Hin, Abdiilaziz'i
diigmanlarrna kargr himiye etmek hususundaki sijziinii tutmadr. r7 A$us-
tos gg2 tarihindesT6 Nuh, BuhAri'ya diindii ve Abdi.ilaziz'in giizlerine mil
Eektirdi. Semerkant'ta Hin'rn hastah$r fazlalagtr. Tiirkistan'a diinerken
Kugkarbagr denilen yerde velht ettis77. Biiylece Siminiler'in hikimiyeti Ze-
refgAn vAdisinde yeniden kurulmug oldu. Fiik, kendisini destekleyenden
56e Utbi-Menin^,1, t77; Narlahi, t6z.

570 Utbi-Menini, 1. t74; Nargahi, t6o.
5ir Bkz. Siminiler'in hizmetinden Bulra HAn'rn maiyetine geeen ve Vezir Damga-
ni'nin rakibi olan Ebu'l-Feth Ahmed b. Muhammed b. Yusuftan naklen, Sa'ilibi, Tctime,
IV, rr3,316. Barbier de Meynard'rn terciimesinde Journal Asiatiquc,5' III.34I) bu memu-
run adr Ebu'l-Fazl'drr.
5?2 Bu
sahrs hakkrnda bkz. Gerdizi, vr. r33: cambridge yazmasl,
I. to7", Vezir, se-
merkant'da I Receb 38e (z Eyliil 992) tarihinde iildii.
s?3 Gerdizi'de bir yanhg var: kr1. Mctinlcr, I2. n. 5.
ta ibnii'l-Es^r, lX, gzz.
575
Utbi-Menini, I, 176; NarEahi, r6t.
s76
Tarih, Beyhaki tarafindan verilmigtir (234).
571
Mctinlzr, rz. Belki $6hn6mc'de adt gegen Kigir-baEr (yahut Kuqkir) kalesidir, kr1.
4aliski, Yill. 16; Barthold. lur Geschbhte des Christcntums, 35; Marquart. Osttirkisehea Dia-
hkstudien. trc.
V.V. BARTHOLD
mahrum kaldr$r hAlde yine Belh'ten, BuhAri'yr zaptetmek igin hareket et-
ti;yenilerek Merv'e gekildi ve eski diigmanr Eb0 Ali'ye yardrm teklif etti.
Fiik'in kuwetlerinin hili oldukga miihim oldu$u anlaqrhyor, giinkti EbO
Ali onun teklifini sevingle kabffl etti. Halbuki Siminiler'in bagansrnr dik-
kate alarak Nuh'un tevecciihiinii kazanmak igin krymetli hediyeler hazrrla-
mrgtr; bunlann paraslnl da, Utbi'ye giire, Horasan zenginlerinden almrgtr.
Bu hediyeler gimdi Fiik'e takdim edildi. iki kuwetli rakibin ittilikr kargr-
srnda SimAniler, tek g6re olarak bir tigiinciiye miiricaat ettiler: O da, bu
zamana kadar cereyan eden olaylara katrlmryarak bu kangrkhklardan fay-
dalanrp Afganistan'rn giiney krsmrnda hikimiyetini kurmugtu.
22-Sebtik - tegin, KarahAnlrlar ve SimAniler

ile miinase betleri
Ona taraftar giiriinen ensabctlar tarafindan eski iran qahlarrntn neslin-
den geldi$i sonradan belirtilen 578 Sebiik+egin 57e, ya kendi yurttaElan ve
yahut SimAni "Gaziler"ce esir edilen Tiirkler'den birisi idis80. Esir tiiccar-
lan taralrndan Horasan'a giitiiriilerek Nigapur'da sipehsAlir Alp-tegin'e sa-
trlmrgdrs8l. GenE gulAmrn meziyetleri daha baqlangrEta efendisinin dikkati-
ni Eekerek krsa zamanda yiikselmiqti5sz. Mansur'un tahta Erkmastndan
sonra Sebi.ik-tegin, imiri ile birlikte Gazne'ye giderek hem kendisi ,ve hem
de halefleri igin biiyiik bagarrlar elde etti. Bunlann sonuncusu Piri, Sebilk-
tegin lehine tahttan Eekilmek zorunda kaldr ve Sebi.ik-tegin, zo Nisan
977583 tarihinde Gazne emrri ilin edildi. Afganistan ve Hindistan'daki za-
ferleriyle $iihret kazanan Sebiik-tegin, Nuh'un diveti iizerine Mive-
rii.innehCe gitti; KiE yakrnrnda giiriigtiiler. Sebiik+egin Nuh'a biat etti ve
diigmanlanna karqr yardrm vidinde bulundu. Nuh, Amul'de kaldr$r
miiddetce Hirezmgih ile GurgAnc emirlerinden (bkz. s. z5o-r) yardrm
t18 Mctinler, r58 (Hdfiz-r Abr0): Sriaralzdmc,tercime, t4r.
57e
Bu ismin meghur imlAsrnr muhAfaza ettik; bununla beraber Prof. N6ldeke'nin ba-
na yazdr$r hususi bir mektupta igaret etti$i gibi, Farsga scbik (hafif, akrlsrz) srfau ile tiirkge
lagin iinvamnrn bu suretle birlegtirilmesi uygun de[ildir. Etimolojik olarak "Sii-beg-tegin"
okunugu akla daha uygun gclmektcdir. Son iki iinvanlnrn birlegtirilmesine gok rastlanrr
(meseli metinlcr, zo. on ikinci yiizyrhn bilinmiyen bir tarihgisinden); fakat sii (ordu) kelime-
siyle birlegtirildi[,ini giirmedik. Sebiilq belki tiirkge rarr,t (sevgili) yerinc kullanrlan rzb#tir.
Marquart (Osttirkisclu Diahktudiar, 5o), aErklamadrfr sebeplerdcn dolayr Siibiik-tigin olarak
okumuqtur.
5m Beyhakf, Io7.
58r Beyhaki, e37 vd.
582 Silasctndmc, metin
96, terciime, r4o vd.
56r Tarih, C0zcini tarafindan (Tabakan Ndst{, 73) verilmigtir.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 2BI
giirmiigtti; kargrhk olarak birincisine Ebiverd, ikincisine ise Nesi gehrini

ikti olarak vermiqti. Ashnda Horasan'rn bu iki gehrinin Eb0 Ali'nin hiki-
miyeti altrnda bulundu$undan Nuh'un, bu iki gehri bagkalarrna vermesiy-
le EbO Ali'nin kargrsrna yeni diigmanlar grkarmak istemesi agrkca
giiri.ilmektedir. Ebfr Ali, Nes6'yr kendi iste$iyle terkettiyse de Ebiverd'i
Hirezmqih'a veremiyece$ini kesinlikle ilhde etti. Biiylece iki Hirezmli
hiikiimdar arasrnda eskiden beri mevcut olan anlagmazh$r daha da giddet'
lendirerek kendisi kargsrndaki tehlikeyi ortadan kaldrrmrg oldu. Hora-
san'da askeri harekita girigildi. Gfizgin ve GarcistAn emirleri Nuh ile
Sebiik-tegin'in ordusuna katrldrlar. Eb0 Ali'nin miittefiki Gurgin emiri
DirA b. Kabfrs muhirebe esnAsrnda Nuh'un tarafina gegti. Muharebe, Si-
miniler'in galibiyeti ile neticelendi (gg4) tto. Bu bagarrdan dolayr Sebiik-te-
gin "NAsrrii'd-devle ve'd-din", o$lu Ebu'l-Kasrm Mahmud da "Seyfii'd-
devle" iinvinlarnr aldrlar. Ebfi Ali ile Fiik, Gurgin'a qekildiler. Mahmud,
Eb0 Ali'yi Nigapur'daki vazifesinde brraktr ve Horasan'da sulh ve siikOne-
tin yeniden kurulmasr iEin gerekli tedbirleri aldr. O srralarda Nuh, Buhi-
ri'ya diindiisss.
Eb0 Ali ile Fiik, Biiveyhiler'in memleketinde bir sr$rnak buldular.
GurgAn viliyetinin gelirlerinin bir krsmr kendilerine tahsis edildiyse de da-
ha fazla yardrmr kesinlikle reddettiler. gg5 yrh bahannda5s6 Fdik'in istefi
iizerine, EbO Ali'nin muhilefetine ra$men, Horasan'a diinmege karar ve-
rildi. Mahmud'u ma$lfip ederek Nigapur, Tus ve daha bagka gehirleri ig-
gal etmefe muvaffak oldular. Asilerin hig birisi son bagarryr kazanacaklarr
nr iimid etmiyorlardr. Bu sebeple her biri hiik0metle bir gtiriiqme imkAnr-
nr bulup kendilerini affetirme$e gahqryorlardt. N0h'un haztr bulunmadr$r,
Sebiik+egin ve miittefiklerinin tam zaferi ile neticelenen kat'i savag Tus ct-
vannda viki oldu. Asi reislerin ikisi de Serahs'a ve oradan da Amul'e kaE-
trlar. Sebiik-tegin'in kalabahk ordusunun giil iginden siiratle gegmemesin-
58a Utbi'ye giire (Utbi-Menini, r8g)
383 yrh Ramazan ortalannda bir Eargamba giinii
belki 13 Ramazan (r Ekim grg3).
585 Utbi-Menini, I, rBo-rgg; Narlahi, :64-t73. Cerdizi'nin bu olaylar hakkrndaki rivi-
yetinde, Sebiik-tegin'in kumazh[rna dAir fikradan (vr. I35; Cambridge yazmasr, vr. IoBb)
bagka yeni bir gey yoktur. Sebiik+egin. Diri'nrn ihanet niyetinde olduf,unu haber aldrfrn-
dan, Eb0 Ali'nin casuslanndan birinin huz0runda Diri ile Fiik'in ve EbO Ali'nin kardeEi
Ebu'l-Kasrm'rn, muharebeye giriEilirse hiikimetin tarafina gegeceklerini videttiklerini, hatti
birisi Ebi Ali'yi bizzat Sebiik-tegin'in eline teslim edecefine siiz verdilini siiyledi. Biniena-
leyh, Diri diigman tarafina gegince EbO Ali, difer iki mi.ittefikinden de giiphelendi ve onla-
ra giiveni kalmadr.
566 Utbi'ye giire (Utbi-Menini, I, eo5) Rebiiilewel 385'te (bu ayrn ilk giinii 5 Nisan
gg5'e tesadiif eder).
282 V.V. BARTHOLD
den faydalandrlar. Amul'den ikisi de BuhArS'ya elgiler gcindererek

Nuh'tan af dilediler.Hiikffmet, FAik'in iste$ine kesinlikle red cevabr verdiii
halde, Eb0 Ali'ye affedilece$i ve Gurginc'a giderek orada Emir Ebu'l-Ab-
bas Me'mOn b. Muhammed'in yanrnda kalabilece$i tilimatr verildi.
Hiik0metin gayesi, isilerin askeri kuwetlerini biilmekten ibaretti ve bu
maksat, tam minisiyle gergeklegti. Ebir Ali affr kabul ederek Ceyhun sAhi-
lini takiben HArezm'e gitti587. Yalnrz kalan Fiik, Nuh'un muvafakatini al-
madan MiverAiinnehr'e girmege karar verdi. Hicib Begtiiziin kumanda-
srnda gtinderilen bir birlik Nesef yakrnrnda ona yetigtiyse de hticum ede-
medi. FAik, KarahAnhlar'rn i.ilkesine gitmefe muvaffak olarak orada sami-
miyetle kargrlandr. Bu srrada EbO Ali'nin kuvvetleri HdrezmgAh Eb0 Ab-
dullah tarafindan Heziresp yakrnrnda dagrtrlarak kendisi de esir edildi (19
Eyliil 996 Cumartesi)s88. Taraftarlarrndan yalnrz Hicib ilmengii, Gur-
gAnc'a varabildi. Emir Me'm0n, bundan istihde ederek himAye ettifi Eb0
Ali'nin irndidrna yeti$mek ve aynr zamanda eski diigmanrnrn iqini bitir-
mek istedi. Hirezmqih EbO Abdullah hapse atrlarak arAzisi ve iinvinr
Me'mirn'a verildi. Me'min'un aracrhfir ile Eb0 AIi ile BuhAri hiikr]meti
banqtrlar. Eb0 Ali, BuhAri'ya dcinerek orada vezir Abdullah b. Uzeyr,
Hicib Begtiiziin ve di$er devlet erkinr tarafindan biiyiik bir merAsimle
karqrlandr. Nuh, onu Rigistin sarayrnda (bkz. s. t4t) kab0l etti ise de
sonradan kardeqlerinden ve askeri reislerden on sekiz kigi ile birlikte Bu-
hird kalesine hapsettirdi sEe.
Aynr yrl iEinde Karahinhlar'rn yeni bir askeri harekAtrnr giirmekteyiz.
Miveriiinnehr'in ancak bir krsmrnrn hi.ikiimdarr olan Nuh, Tiirkler'e kar-
gr biiyiik bir kuwet Erkaramadr$r igin Sebiik-tegin'den yardrm istemek zo-
runda kaldr. O srrada Belh'te bulunan Sebiik-tegin Nuh'un divetini ahn-
ca biiyiik bir ordu ile MiverAi.innehr'e girdi. G0zgin, Saganiyin ve Hut-
tel emirleri ona katrldrlar. Sebiik-tegin, Kig ile Nesef arasrnda ordugih ku-
rarak ordusuna katrlmasr igin Nuh'a ricada bulundu. Vezir Abdullah b.
Uzeyr, SimAni hiikiimdarrnrn az bir kuwetle Sebi.ik-tegin'in kalabahk or-
587 Utbi'de biiyledir (UtbiMenini, I, Igg-zrg; Narlahi, 174-186). Gerdizi'ye g<ire (vr.
136; Cambridge yazmas,, rogb;, Ebi Ali muharebeden sonra Rey'e kagtr; orada iken
Biiveyhiler'den Ali (yani meqhur Fahrii'd-devle), kendisine ayda 5o.ooo dirhem ayhk ba$a-
dr, fakat bir aqk meselesinden dolayr Nigapur'a diindi. Mahmud'un emriyle tevkif edildi ve
hapisten kagarak Hirezm'e gitti.
588 Utbi-Menini,l, zz4. r Ramazan
386 Cumartesi, fakat bu tarih belki yanhEur. 386
yrlrnrn Ramazan rj Eyliil Pergembe giinii baqlar.
^y,
58e Utbi-Menini,l, zrg-z3t; Nargahi, 186-19r: Metinlq rz, r3; Gerdizi, vr. r37; Cam-
bridge yazmasr, vr. r ro'(burada Ebff Ali ile birlikte tevkif edilenlcrin sayrsr gtisterilmiEtir.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR oRTA ASYA 28g
dusuna katrlmasrnrn saltanat makamr igin utang verici olaca$rnr belirterek

Nuh'u kandrrdr ve o da Sebiik-tegin'in teklifini reddetti. Bunun iizerine
Sebiik-tegin, o$lu Mahmud ve kardegi Bu$riEuk kumandasrnda zo.ooo ki-
gilik bir kuweti Buhiri'ya giinderdi. Bu birlik Simini hiik0metine her qe-
yi kabOl ettirme$e yeterliydi. Vezir azledilerek Sebiik-tegin'e teslim edildi.
Sebiik-tegin, onun yerine kendi taraftarlarrndan EbO Nasr Ahmed b. Mu-
hammed b. Ebi Zeyd'i tiyin etti. Sebtik-tegin'in iste$i ilzerine Nuh, vezir-
le birlikte EbO Ali ile hicibi ilmengii'yii de teslim etti5tu. Hepsi Gerdiz
kalesine hapsedildiler. Sebiik-tegin, Karahinhlar ile sulh yaparak SimAni-
ler ile KarahAnhlar arasrndaki hud0dun Katvdn bozkrn olmasrna karar ve-
rildi. Biiylece Seyhun havzasrnrn tamimr Karahinhlar'rn hAkimiyetine ge-
gerek Fiik onlar tarafindan Semerkant vdlisi tAyin edildi 5er.
Sebiik-tegin Ceyhun'un giineyindeki biltiin vilAyetlerin mutlak hikimi

oldu. Nuh, Horasan'daki olaylarla her ttrlii alikasrnr kesti. Vezir Ebff
Nasr, Miveriiinnehr'de isiyigi sa$lamak gayesiyle her tiirlii giddete baq
vurarak "kanr kanla yrkadr"se2 ise de beg ay sonra gulimlar taralrndan
katledildi. Sebiik-tegin onun himisi oldufu igin Nuh, Siminiler'i tildiirme
olayrna katrlmrq olmakla itham edilecefinden Eekinerek katilleri igkenceyle
iildiirtti.i ve Sebiik-tegin'e haber giindererek yerine birisini tiyin etmesini
rica ettise3. Sebi.ik-tegin, segimi hiikiimdara brraktr. Ebu'l-Muzaffer Mu-
hammed b. ibrahim el-Bargagi vezir tiyin edilerek Nuh'un ijliimiine ka-
dar makamrnr korudu (r4 Receb 387/z3Temmuz 9g7 Cuma)5e4.
zB-Son SAminiler
Nuh'un o$u ve halefi Ebu'l-HAris Mansur'a ancak (Sem'ini'nin rivA-
yetine giire5es) Kasrm gg7'de biat edildi.Beyhaki'ye giirese6, Iikri ve ahliki
5s Gerdizi'ye giire (Cambridge yazmasr, vr. t lou; Oxford yazmasrnda bu krsrmda bir
eksiklik var). bu olay, $aban 386 (Agustos yahut Eyliil 9S6) d" meydana geldi; halbuki EbO
Ali'nin Hirezm'de hapsedilmesi igin yukanda zikredilen tarih bununla birbirine uymamak-
tadrr. Utbi'deki 386 tarihinin yanhqhkla 385 yerine yazrlmrE olmasr ve Ebfr Ali'nin
Hirezm'de hapsedilmesinin yanhghkla zB Eylill 995'te (Wiistenfeld cewellerine giire 385 yrh
Ramazan ayrnrn ilk giinii, zg Eyliil gg5 Pazar'a tesadiif eder) vuku bulmasr muhtemeldir;
yoksa ondan sonra ve Nuh'un iiliimiinden tince cereyan eden olaylar iqin pek az zam^n
kalrrdr. Hem de 386 yrhnda halk arasrnda Eb0 Ali'nin katledildifine dair qAyialar vardr
(bkz. Sem'ini, cs : -* -.)l kelimesinde).
setUtbi-Menini, l. z3r-z4r : Nargahi, r gr - r 95.
se2
Tibir, Utbi tarafindan (Utbi-Menini, I. z4r) verilmektedir: Nargahi, r96.
5e3 Utbi-Menini, I, z5o: Narqahi, rgg vd.
5ea Utbi-Menini, I. 255 c-Jt- farsga terciimede (Nargahi, e ve diler fars-
ga
"U 6r:'cd-UJ)
kaynaklarda.:^+J e^)F fakat dolrusu Cuma gi.inii. o ayrn on diirdiine rastlar.
5es Sem'dni, jLLJt kelimesinde.
5e6 Beyhaki, Bo3. Tarihi olaylar, bu tavsifi pek hakh giistermiyor.
284 V.V. BARTHOLD
yiinleriyle temdyiiz etmig yeni hiikiimdar, qiddet yoluyla iilkesinde isiyiqi

ternin etti ise de devleti kurtaramadr. iktidar FAik ile vezir Bargagi'nin
elinde kaldr. EbO Ali ile taraftarlarr Sebiik-tegin'in elinde hapiste
tildiilerseT. Ancak eski vezir Abdullah b. Uzeyr, bilinmiyen bir sebepten
dolayr serbest brrakrlarak MAverAilnnehr'e dijnmesine izin verildi. Onun
tegvikiyle Ebfr Mansur Muhammed b. Hiiseyin b. Mut isficibi (muhte-
melen isficib htikilmdarlarr Ailesine mensuptu bkz. s. z6o, n. 449), isyin
ederek KarahAnhlar'dan MiverAiinnehr hiikiimdan ilek Nasr'dan yardrm
istedi. ilek yardrm vidiyle Semerkant iizerine yiirtidii, ancak orada iki isi
reisi tevkif etti. Difer taraftan ilek'in ordugihrna getirilen Fiik, bi.iyiik bir
hiirmetle kargrlandr ve 3ooo si.ivarinin baqrnda BuhirA'ya gcinderildi. Man-
sur baggehrini terkederek Amul'a kaqtr, Fiik Buhiri'yr iqgal edince Sim6-
niler'e sadAkat ve ba$hh$rnr belirterek Mansur'u kandrrdr ve geri diinme-
$e rizr ettises. Difer hicib Begtiiziin, sipehsilir olarak Horasan'a giinde-
rildi. Aynr yrl iginde, yAni 997'de Sebiiktegin iiliince kiigiik o$lu ismail
tahta geEmig ve saltanatr biiyiik kardegi Mahmud'a brrakmak istemedifi
iEin Mahmud Horasan'dan grkmak zorunda kalmrgtr.
Yeni bir ig harbin glkmasrna engel olmak maksadiyle Mansur, devlet

ileri gelenleri ve bilhassa Fiik ile Begtilztin arasrnda bir anlagmazhk qrkar-
ma$a gahgtr. Buna ra$men Fiik, Kuhistin hikimi Ebu'l-Kasrm Simcfiri'yi
gizlice Begttiziin'e hiicum etme$e kandrrdr, fakat bu sava$ta Begtiiztin'iin
galip gelmesi (Mart gg8) tnn FAik'i hayal krrrkh$rna u$rattr. Begtiiziin, has-
miyle sulh yaparak Temmuz 998'de BuhArA'ya muzaffer olarak dtindi.i.
Bundan sonra Fiik ile vezir Bargagi arasrnda kavga grkrnca Bargagi,
Emir'e sr$rndr. Mansur, onlann aralannr bulma$a gahgtr ise de bagarama-
dr. Fiik, diigmanrnrn teslimini istiyerek Emir'e qiddetle serzenigte bulun-
du. Nihayet BuhAri geyhlerinin araya girmesiyle anlagma sa$andr. Barga-
qi vezirlikten azledilerek G0zgAn'a siiriildii6m. Gerdizi'ye giire Siminiler'in
:cr Krg. Sem'ini, jt'LJl 1.1;-.sinde, Mubirek Eb. Ali'nin cesedinin qiiriimedif,ine
diir efsinc, uleminrn Simc0riler'e karqr vaziyetine qehidet etmektedir.
5e8
Utbi-Menini, L z68 vd.d. Narlahi, zo5 vd.; Gerdizi, vr. tZ7; Cambridge yazmasr,
vr. t tob.
see Utbi-Meninii I, zB7, RebiiilAhrr (Nisan); Reynold'un terciimesinde (s. zer) Re-
biiilihrr: Gerdizi (vr. r38; Cambridge yitzmasr, vr. rrr") ile ibnii'l-Esir'de de (lX, 97)
biiyledir.
m Utbi-Menini, I, 289; Notbcs ct Extraits. IV. S69. Beyhaki'ye g6re (442 vd.d.) vezir,
siililenin 96kece$ini tinceden giirdii ve vaktinde iqin iginden srynlarak mallannt koruma$a
karar verdi. Bu maksada erigmeyi diigiinerek yalandan ayairnrn krnldrfrm siiyledi ve riigvet
verdi{i hekimin yardrmiyle Emir tarafindan kendisini memuriyetten afiettirdi ve ktsa zaman
oN iKiNCi yUzyILA KADAR ORTA ASYA 285
son vezirleri Ebu'l-Kasrm Abbas b. Muhammed Bermeki ile Ebu'l-Fazl

Muhammed b. Ahmed Ceyhiniol (belki Ebff Abdullah Ahmed'in oglu)
idi. Utbi@2 bir de Ebu'l-Hasan Himuli'yi zikreder. Ebu'l-Hasan, Mah-
mud'un elgisi olarak Buhird'ya giinderilmiq ve orada iken Siminiler'in
veziri olmayr kabfil etmigtir. Bu vezirlerin, olaylarrn geliqmesi iizerinde bir
tesirleri olmadrfr anlagrhyor.
Begtiiziin ile Mahmud'un menfaatlerini birlegtirmek hepsinden giiE
bir igti. Mahmud o srralarda kardeqi ismail'i yenerek Gazne'ye hikim ol-
mu$tu. Begtiiziin lehine Horasan vilili$inden Eekilmek istemiyordu. Man-
sur, tiviz olarak Belh, Tirmiz, Herit, Biist ve di$er qehirlerin vAlilifini
Mahmud'a teklif etti ise de Mahmud, Horasan'rn tamamrnr almak istiyor-
du. Rakibini Nigapur'u bogaltmak zorunda brakh@3. Mansur, Fiik ile
birlikte Horasan'a girdi. Beyhaki'ye giire, hepsi, bir anlagma ile iqi halle-
debileceklerini hili iimid ediyorlardr. Bu sefer Emir'in kararsrzh$r felAketi-
ne sebep oldu. Ordusu ile Serahs'ta iltihak eden Begtiiziin, bu kararsrzh-
$rnr gizlice Mahmud ile anlagma niyetinde oldu$una atl'ediyordu. Fiik de
onun bu endiqesine tamamen katrhyor ve pek de sebepsiz olmtyarak ken-
disi ile Begtiiziin'iin Akrbetlerinin Eb0 Ali'ninki gibi olaca$rndan korku-
yorduoa. Mansur'dan ijnce davranma$a karar verdiler: r $ubat ggg akga-
mros Emir'i tahttan indirdiler; bir hafta sonra da gtizlerine mil gekerek
Buhiri'ya giinderdiler. KtiEiik kardegi Ebu'l-Feviris Abdiilmelik tahta
gegti. ,
Mahmud, tahttan indirilen Emir'in intikamrnr alaca$rnr ilin etti$i

halde pek az zaman sonra diigmanlariyle uzlagtr. Begtiiziin lehine Niga-
puy'dan vazgegerek Belh ve Herit't kendisi aldr, yini ewelce Mansur tara-
findan teklif edilen qartlarr kabfil etmig oldu. Ebu'l-Kasrm Simc0ii'nin
kuwetleriyle birlegmig olan rakiplerinin saytca iistiinlii$i kargrsrnda btiyle
bir karar aldr$r agrktrr. Bu anlagmanrn Mahmud igin kArh olmamastna
iince Gizgan'da satrn almrg oldu$u miilkilne gekildi. Oraya vannca emlikini sattr. "yiiregi
hafif ve aya[r iyilegmig" olarak Nigapur'a yerlegti. Orada uzun yrllar miireffeh bir hayat
siirdii ve gok itibar gtirdi.i.
mr Her iki yazrnada(Oxford yazmasr, vr. r3B; Cambridge yazmast, vr. r I I') jt*ll
02 Utbi-Menini,l, zgz; Noticcs ct Extrails.IV.
37o.
m3 Utbi-Menini, I, zgr vd.d.; Noticcs ct Extraik,IV,37o.
@ Beyhaki, So3 vd.
05 Beyhaki (8o4) ile Gerdizi'de (vr. r3B; Cambridge yazmasr, vr. tlt") aynr tarih veri-
lir: rz Safer 3Bg Qaryamba.
V.V. BARTHOLD
ragmen o bundan iiyle memnun oldu ki, fakirlere eooo dinar sadaka da-
$rttrffi (Mayrs gpg). Bununla beraber bu anlagma Eok Eabuk bozuldu.
Mahmud'un artg kuwetleri hAince bir hiicuma u$radrlar; harp yeniden
bagladr. Mahmud parlak bir zaler kazanarak biitiin Horasan'r hAkimiyeti
altrna aldr. Mahmud'un, zaferini Halife el-Kadir'e bildirdi$i mektubu
giiniimiize intikal etmigtir607. Mektupta harbin tek sebebinin, Siminiler'in
halifeye baflr olmaktan vazgeEmeleri oldu$u belirtilir. Mahmud, Cey-
hun'un giineyindeki viliyetlerde, Utbi'nin ifidesine giire "Siminiler'in
iilkesine tevariis etti". $artlann ne derece biiyiik defigikli$e u[radr$r,
Mahmud'un bu defa sipehsAlAr iinvinrnr almayrp kardegi Nasr'r Horasan
sipchsilin tAyin etmesinden anlaqrlmaktadrr. Abdiilmelik ile Fiik, Buhi-
ri'ya kagtrlar. Begtiizrin de, Mahmud ile miicAdelelere yeniden baElamak
igin boguna gayret sarfettikten sonra orada onlara katrldr. Aynr yrhn yaz
mevsiminde Faik iildi.i. Bundan sonra ilek Nasr@8, MAverii.innehr'de Si-
miniler'in son kahntrlannr da ortadan kaldrrma$a karar verdi. Qa$daglarr
nln ve bizzat qihit olanlann riviyetlerine giire@, SimAniler, diiqmanlanna
kargr iimitsizce kar$r koyma$a karar verdiler. Hiikilmdann emriyle Buhiri
cimilerinin hatipleri vaazlannda hinedanr mildifaa etmek igin halkr siliha
sarrlma$a divet ettiler. O devirde Buhirihlar, bi.itiin Miveriiinnehr halkr
gibi silih tagrrlardr. SAminiler, lehlerine milli bir hareket meydana getire-
bilselerdi, bu Karihanhlar iEin ciddi bir engel olabilirdi, fakat hdnedinrn
yrkrlmasrnr 6nleyemezdi. Hatiplerin vaazlart tesirsiz kaldr. SAminiler, ismail
de dihil610 halk kiitlesinin gtivenini sa$hyarak tahtlanna bir destek kazan-
mafa hiq bir zaman u$ragmamrglardr. Demokratik mihiyyette oldugu giiphe
gtitiirrniyen $ii hareketini cezilandrrmalan bunu ortaya koymaktadrr.
SAminiler'in son devirlerinde Miveriiinnehr'de $iiler'in bulundufu

bilinmektedir. Meghur ibn Sina'ntn babasr ve kardegi bunlardandr6rr. Sa-
fr Gerdizi'ye giire biiyledir. Beyhiki'de (8o5) ancak biiyiik miktarlar da$rtrldr$r zikre-
dilmektedir.
o7 lbn Miskeveyh, &lipsc, III,
341345; terciime, VI, 366-37o. Savag, Mcrv yakrrnda 3
Cemiziyelewel g8g Sah (16 Mayrs ggg) gilnii oldu.
ot Gerdizi'de (Cambridge yazmast' vr. I t rb) ona, "Hin'rn kardegi" denilmektedir.
@ lbn Miskeveyh, Eclipv,III,
37u vd.; terciime 4oo vd.
610 Bu gahrs hakkrnda Avfi'deki enterrsan bilgiye miiracaat edilmelidir (Mctinla, ga
vd.).
6r' ibn Ebi Usaybiya, I\inu'l-cnb6, ne9r. A. Miillcr, Kiinigsberg 1884, II. z; ibnii'l-
Kfti, Taihu'l-hubm6, negr. Lippcrt, 4t 3.
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 287
miniler'in din ve din adamlarrna kargr giisterdikleri hiirmete ra$men6r2

Si.inni iileminrn tevecciihii de, hanedan taraftndan de$il, Ebir Ali ve FAik
gibi diigmanlannrn tarafinda idi. Hatiplerin vaazlartna kulak asmryan halk,
"kendilerinin fakih saydrklartna" iltihak ettiler yini Baron V.R. Rosen'tn
hakh tahminine giire, resmi olmryan din adamlan stntftntn temsilcilerine ta-
bi oldular. Onlann halk iizerindeki tesiri, hiik0metin tAyin etti$i hatip ve
imamlann tesirinden daha btiyiiktii. Buna benzer olaylarda diimd oldu$u
gibi6r3, nisbeten yakrn zamanda islim'r kabOl etmig olan dindar giiEebele-
rin din ile ulemaya giisterdikleri derin hiirmet, miinewer memurlar srnt-
findakinden gok daha fazla idi. Netice olarak Baron Rosen'in likrine ra$-
men, fakihlerin "giiphesiz" Karahinhlar'dan riigvet aldrklarrnr diigiinmek
igin pek sebep giiremiyoruz. Halk miirgitlerinin nasihatlerini kabfil ederek
"diinya mah iEin miicadele edilirken" Miisliimanlartn "yattp katledilmek"
zorunda olmadrklanna karar verdiler. ilek, Brrhara'ya ancak SAminiler'in
dostu ve himisi srfatiyle gidece$ini ilin etti. Ahili lhtihleri tam bir siikO-
netle karqrladrlar. BuhArA'nrn askeii kumandanlarr Begtilziin ile Yrnal-te-
gin, kendi istekleriyle lhtihlerin ordugihrna gittiler ve orada tevkif edildi-
ler. zg Ekim g9g Pazartesi giinii6ra. ilek, hiE bir mukavemetle kargrlagma-
dan BuhArA'yr iggil ederek Sdminiler'in hazinesine elkoydu. Abdiilmelik
ile siilAlenin difer mensuplan Uzgend'e giinderildiler. ilek de Buhird ve
Semerkant'a kendi vAlilerini brrakarak Uzkend'e diindii. Biiylece SAmAni
devleti son bulmuq oldu. Yerli Aryan unsurunun hikimiyetine ebediyyen
son veren bu tarihi olayrn iinemini o zaman belki hiq kimse idrAk edeme-
migti6r5.
29- Bu$ra HAn'dan sonra Karahinlrlar

Bu$ra Hin Hirun itldiigii zarrran Karahdnhlar'tn kimin baqtna geEtigi
meselesini halledecek mevsuk bilgiye sdhip de$iliz. Belki Nasr'tn babasr
6', Samaniler devrinde Arap ve Fars dillerinde yazrlan dini bir el kitabr hakkrnda bkz.
Prof. V.A. Zhukovsky'nin gok faydah makalesi (4aPirki, XIl. 5). Bu makalede adr gegen
Ebu'l-Kasrm Semerkandi hakkrnda, Ebi Mansur Mituridi ile birlikte Miitezililer ile Kerri-
milere karqr Siinnili$in bag miidifii denilmektedir (Mctinln, 5A. Kandiyc'den, kr9. Vyatkin'in
terciimesi, Scme*ant Vilfucti Rchbai. VIII. 263).
613 Kry. Dozr1, Islamismc.364.
6ta Gerdizi'de do[ru olarak btiyledir (vr. r39; Cambridge yazmasr vr. IIrb); Utbi (Ut-
bi Menini, I.3r9; Nargahi, z16) ile sonraki kaynaklarda (MirhAnd, Histoirc dcs Samanides,
r97) yanhglftla Sah giinii denilmigtir.
615 Prof. Niildeke, Grundrits da iranirclvn Philohgicde (II, I5z, n. 6) bu olayr "adr ge-
gen iilkelerin tarihinde giiriilen en acrkh feliketlerden biri" olarak tavsif eder.
288 V.V. BARTHOLD
Arslan Hin Aligegti ki, Cemil Karqi'ye giire6r6 Ocak 998'de gehit olmug-
tur. Ne qekilde itldiigii, kendisine verilen Hafk (yanrk) likabrndan tahmin
edilebilir. Arslan-ilek iinvantnt tagtyan Nasr, her halde ancak vasal srlatryle
Mdveriiinnehr'de hiikiim siirer ve Uzgend'de otururdu. Karahinltlar'tn
iilkesinde, biittin girEebe imparatorluklarda oldufu gibi rrsi emlik anlayrgr,
gahsi kanun sdhasrndan devlet kanunu sahastna nakledildi. Memleket hi-
nrn biitiin iilesinin mah sayrlarak birgok krsma biiliinmiigti.i. Devlet bag-
kanrnrn otoritesini kuwetli vasallar, icabrnda tamimen reddedebilirlerdi.
ulkeyi taksim us0lii, her zaman oldufu gibi gahsi kinlere ve hiikiimdarla-
nn devamh de$igmesine sebep oluyordu. Binienaleyh hinedinrn miinferit
mensuplarrnrn saltanat kronolojisini do$ru olarak tesbit etmek miimkiin
de$ildir. Bize intikal etmig olan bol miktarda Karahinhlar'a iit sikkeler
bile bu meselenin halledilmesine yardrm etmiyor, giinkti aynr sikke iize-
rinde gegen geqitli i.invanlann bir gahsa ml, yoksa mtiteaddit gahrslara mr
iit oldufunu, tarihi bilgilerin azhfrndan dolayr bilmiyoruz.
30-ismail Muntastr
On birinci yiizyrhn ilk yrllannda KarahAnhlar, Miveriiinnehr'de Si-
miniler'den Mansur ile Abdiilmelik'in kardeqlerinden Ebo ibrahim isma-
il'in grkardr$r bir isyAnr bastrrdrlar: Uzkend'de hapiste iken kadrn kryifeti-
ne girerek kaEmtg6rT olup Muntasrr (:Muzaffer) iinvantnt alan Ismail, Bu-
hAri'ya ve oradan Hirezm'e giderek etrAfina kalabahk bir taraftar kitlesi
topladr. Hirezmgihlar'dan gg7'de askerleri tarafindan katledilen
Me'm0n'un o$u ve haleli Ebu'l-Hasan Ali, belki de buna giiz yumma-
mrgur6r8. Muntasrr'rn topladrfr ordunun kumandanh$rna tiyin edilen Hi-
cib Arslan-Yilfi, Karahinltlar'rn Buhiri vilisi Ca'fer-tegin'i gehirden kov-
ma$a muvaffak oldu. Ma$0p ordunun kahntilart, Semerkant vilisi Tegin
Hin'rn ordusuyla birlegtilerse de, bu ordu da Zerefgan iizerindeki
kiipriiniin yakrnrnda Simani ordusuna yenilerek kagma$a mecbur oldu.
Muntasrr, Buhiri'ya dtindii6re ve Utbi'ye620 inantlacak olursa halk tarafrn-
dan sevingle kargrlandr. Bu baganlara ra$men ilek'in esas kuwetlerine kargr
durmak miimkiin olmadr. Onun yaklagmasr iizerine Muntastr ile Arslan-
616
Mctinle4 r3z vd.
6f7 UtbiMenini, I,3zo; Narlahi, ztT.Lane Poole'tn kitabrnda (Mohammadan Dyastics,
r3z, r33) ve benim terciimemde kendisine yanhghkla lbrahim adr verilmigtir.
618 Utbi-Menini, I, 254 vd.; Nargahi, eor'
ore Belki rooo yrhnda! Muntasrr tarafindan BuhAri'da basttnlan sikkelerden biri bu
pla (H. 39o) iittir. Kr9. A. Markov, Katalog t6g.
620 Utbi-Menini ,l, 323; Nargahi, z I B.
oN iKiNCi yUzyILA KADAR ORTA ASYA 289
Yil0, Amul'den, geEerek iran'a kaqtrlar. Mahmud ile kardegi Nasr'a kargt
miicideleleri de, bAzr gegici baganlara rafmen feliketle neticelendi. Munta-
srr kabahati, baghca yardrmctst Hicib Arslan-Yil0'ya yiikledi. Ziten igle-
rin yiiriiti.ilmesinde fazla miistakil hareket etti$inden dolayr hognutsuzlu-
$unu kazanmrgtr; Arslan-Yil0'nun idimrnr emretti62t. Muntastr'tn son
kuwetleri Nasr tarafindan imha edilince, roo3 yrhnda Miveriiinnehr'e
diinerek O$uzlar'dan (Iiirkmenler) yardrm istedi. Gerdizi'ye gore622, o za-
man ilk defa olarak mtisliimanh[r kabul eden O$uzlar'tn reisi Peygu
(muhtemelen Yabgu okumak lAzrmdrr) idi; Selguk'un o$lu oldu$unu zan-
netmefe daha Eok sebepler vardl. Onun Karahinhlar'a kargt Siminiler'e
yardrm etti$ini giirmiigtiik. O$uzlar, bol ganimet iimidiyle Muntastr'a
kendi istekleriyle katrldrlar. Muntastr, onlarrn yardrmryle Zerefgin sahilin-
de Stibagr-tegin'in ordusunu ve daha sonra Semerkant yakrnrnda ilek'in
birliklerini yendi (roo3 yrh yazr); ilek'in kumandanlanndan on sekiz kigi
esir edildi. O$uzlar esirleri Muntastr'a teslim etmiyeceklerini kesinlikle be-
lirterek kendi yanlannda tuttular. Fidye (kurtuluq akgesi) bekledikleri agrk-
ca farkedilmektedir. Muntasrr, onlann itek ile haberlegmek istediklerinden
gtphelenerek onlardan ayrrldr. roo3 yrh sonlanna do$ru 3oo siivari ve 4oo
piyideden meydana gelen kiiEiik bir birlikle Dargan'da Ceyhun'u buzlar
iizerinden secerek Amul'e vardr.
Muntasrr, Ioo4'te Nesi ile Ebiverd'e yerlegme$e tegebbiis etti ise de,
halkrn iste$i iizerine HArezmqAh tarafindan giinderilen bir orduya ma$l0p
oldu. Bu muharebede canlartnt kaybeden taraftarlan arastnda Tag'rn o$lu
da vardr623. Muntastr, ordusunun kalan krsmryla iigiincii defa Mive-
riiinnehr'de giiri.indi.i. BuhirA vilisi taralrndan ma$lfip edildi$i halde
Nur'da miistahkem bir mevkide karargih kurdu ve Deb0siye'de bulunan
diigmana taarruz etti. Bu seferki sava$ta Muntastr galip gelerek nihiyet
SAmdniler lehinde milli bir hareket meydana geldi. Semerkant gazileri'nin
reisi Hiris (ibn Alemdar:Sancaktarrn o$lu, lAkabiyle tarunmtgtrr), 3ooo
asker ile Muntasrr'rn maiyetine girerken gehirdeki geyhler de62a 3oo gulA-
mr silAhlandtrdtlar. Oiuzlar da tekrar onun ordusuna katrldrlar. Bu kuv-
vetler ile $aban 3g4 (Mayrs-Haziran too4)'te B0mamez yalanrnda ilek'in
62r Utbi-Menini, I,3zg; Nargahi, zzr.

622 Mctinbr, I3. Utbi'de (Utbi-Menini, I,335 vd.; Nargahi, zzz) daha az bilgi bulun-
maktadrr.
62r Utbi-Menini I,34o; NarEahi, rz5.
62a Arapga ashnda (Utbi-Menini, I, 34r) "megAyih'; farsga terciimesinde ise "hicegAn".
F. t9
290 V.V. BARTHOLD
esas kuwetlerini, hatta GerfrA',ye625 inanrlacak olursa, "Biiyiik HAn'rn" or'

dusunu yenme$e muvaffak oldu. Fakat bu bagarrlar devamfu olmadr. HAn,
yeni kuvvetlerle dijnerek Aqhk bozkrrrnda Dizek ile HAvas arastnda sava$a
girigti. O$uzlar Bfirnamez'da kazandrklarr ganimetle yetinerek Eadrrlarrna
dijndiiler ve bu sava$a katrlmadrlar. Muharebe esnaslnda Muntastr'tn ku-
mandanlanndan Hasan b. Tak, 5ooo askerle ilek'in tarafina geqti. Munta-
slr tekrar Horasan'a kagtr ve oradan dilrdiincii defa olarak Mive-
rii.innehr'e diindii. BuhAri'da oturmakta olan Siminiler'den akrabasr ibn
Surhak'rn vaadlerine inandr. ibn Surhak, ilek ile gizlice anlagarak Munta-
srr'r yardrm vidiyle Miveriiinnehr'e diindilrme$e girigece$ine stiz vermigti.
BuhArA'ya giderierken Muntastr'tn askerleri kendisini terkederek ilek'in
hiciblerinden Siileyman ile Sifi'ye itaat arzettiler. Diiqman, Muntastr'tn
yanrndaki kuwetlerin etraltnr gevirdi ve Ceyhun'un biitiin gegitlerini tuttu.
Muntasrr, ancak sekiz kigi ile kaEma$a muvaffak oldu ise de kardegiyle ta-
raftarlarl esir edilerek Uzgend'e giitiirdiiler. Muntastr, Merv crvanndaki
Arap kabilelerinden birinin reisi tarafindan Ioo5 ylh baglangrcrnda
iildiiri.ildii 626.
3r-Gazneli Mahmud'un sultan iinvanlnl al-

masl
SAmAnihinedinrnrn son temsilcisinin iiliimiinden sonra, ortada Kara-
hinhlar ile Mahmud arastnda topraklann taksimi meselesi kahyordu.
Mahrnud'un miistakil bir hiikiimdar olarak tahta geqiqi, ilek'in ordusu-
nun Buhira,ya girdi$i ay, 3Bg Zilkade'sinde (Ekim-Kasrm 999) olmuqtu.
"Emiriilmiiminin'in yeni vAlisi" Halife Kadir'den men$ur ile Horasan tAcr-
nr ve Yeminii'd-devle ve Eminii'l-mille' tinvanlarrnr aldr627. Mahmud da,
ggr'de Biiveyhiler tarafindan hilifete geqirildi$i halde Siminiler'ce tantn-
-uyun Halife Kadir adrna Horasan'da hutbe okuttu628. Mahmud, SimA-
niler'den daha qok ihtiqam iqinde yagadr. "Sultan" iinvAnr onun zamanrn-
625
Mctinbr, r3. ibn Alemdir'rn birlifiinin miktan burada ancak Iooo kiqi olarak giiste-
rilmigtir.
626
Gerdizi'ye giire (vr. r4z; Cambridge yazmasr, vr. Ir4"), Rebiiilihrr 395'te; Utbi'ye
giire ise (Utbi-Menini, I, 346; NarEahi, zz8) Rebiiilewel'de'
627 UtbiMenini,l,
3t7; Gerdizi, vr. r4o. Ugi.incii bir iinvan. "Kehfii'd-devle ve'I-
islim", Gerdizi'ye giire (vr. r5B) Mahmud'a ancak roz6'da verilmigtir. Niz2mii'l-miilk tara-
findan anlatrlan'hiklye (Siyasctndnc, metin 13r-136, terciime I93-roo) belki hig bir siyasi te-
mele dayanmryor.
628 ibnii'l-Esir, IX, ro3; ibn Miskeveyh. Eclipv, III.34r. terciime, VI.366; kr1. Trud|.
r.4+
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 29r
da her halde saray muhitinde kullanrldr. Ashnda hi.ikiimdann kuwet ve

kudretini, bilhassa halifenin me9r0 hiikfimetine delAlet eden bu kelimenin
tarihgilerin riviyetlerinin62e aksine Mahmud'dan iince miinferid
hiikilmdarlara hig bir zaman verilmedifi iddia edilemez. Taberi'de bu
minida kullanrlmrgtrr630. "Sultan" iinvintnt Fitrmiler de tagrrdl: ibn Yu-
nus'un 7ici63t, "Emir'iilmilminin, Eb0 Ali el-Mansur, Sultanii'l-islim,
imAm el-HAkim biemrillah (996-Iozr)'a takdim edilmigtir. Mukaddesi632,
"sultanlar ve vezirler" ile giiriigtii; Orta Asya'daki bir kasaba hakkrnda
giiyle demektedir: "Halktn Eo[u kifirdir, fakat sultinr miisliimandtr".
Mahmud'a, saray tarihgileri, qiirleri ve belki de resmi evrak kAtipleri "Sul-
tinn derlerdi. Giinliik yazrgmalarda kendisine ve haleflerine "Emir" denil-
mekte idi. Beyhaki'de, muhtelif kimseler konugurken Mes'Crd'a diima
"Emir" derlerdi. Gerdizi, "sultan' kelimesini pek az kullanrr. ilk Gazneli
paralannda bu iinvAna hiq rastlanmaz633.
32-Gazneli Mahmud'un Karahinlrlar ile

miicadeleleri
Karahinhlar da kendilerine "Emiriimiiminin'in mevlilart" derlerdi63a.
Miveriiinnehr'de, devletlerinin kurulmasrndan itibaren Halife Kidir adrna
sikke bastrnrlardr635. ilek Nasr'rn sikkelerinde "Nisirii'l-hak" tinvinr bu-
Iunmaktadrr. Muntasrr ile miicAdele edildi$i srralarda Mahmud ile anlagtr-
lar. toor yrhnda Mahmud, Uzgend'e elEi olarak $afii imimr Eb0 Tayyib
Sehl b. Muhammed Sa'l0ki ile Serahs vilisi Togancrk'r giinderdi. Nasr
onlarr gok iyi kargrladr ve onlann vasrtasiyle SultAn'a krymetli hediyeler
gtinderdi: Krymetli madenler, misk, atlar, develer, kiileler, cAriyeler, beyaz
atmacalar, "hutuw" boynuzlarr636, nephritus pargalarr ve de$erli Qin egya-
62e ibnii'l-Esir, lX, gz; TabakaH N6n6,75vd.; Siyasctnima, metin
44, terciime 68.
6s Taberi, III. r8g4; burada Sultan'rn muharebede bulundulu zikredilmiEtir.
63r Leyden yazmasr, No. r43 (bunun hakkrnda bkz. Catalogus codium oricttalium Bibl.
Acad. Lugduno-B ataaae, lll. BB).
632 Mukaddesi, 44, 275.
633 Lane-Poole; Mohammadan Dlnastbs, z86, not.
63aBu kelimeler, 3go (rooo) yrhndan itibaren Buhiri sikkelerinde bulunmaktadrr (A.
Markov, Kanlog" ry&).
u"
3g3 (t-3) yrhndan itibaren (aynt cscr, s. zoo).
636
Bibliothcca Gcographorum Arabicorum, lY, zzz. P Bu kelime, bugiin, deniz aygrn
ve deniz gergedam digi, diye izah edilmektedir; krg. T'oung Pao, XIV (rgr3). 3I537o (B.
Laufer ve P. Peliot; bkz. B. Laufer, Sino-iraniea,565 vd.; J. Ruska, Der islam. V. 163 vd. d.
aynr miiellif tarafindan ileri siiriilen bagka bir gtiriig igin bkz. ayt esa, lY, 163 vd.d'); G.
Ferrand. Rclation de oEages,679. Qince kelime hu-tu'dur.
V.V. BARTHOLD
larr. Mahmud, Nasr'rn krzr ile evlendi; ijnceki yrllarda Bu$ra Hin ile Eb0
AIi arasrnda yaprlan anlaqmadaki gartlan iEine alan bir anlagma yaprldr,
yini Ceyhun637 iki iilke arastnda hudut kab0l edildi. Krsa bir zaman son-
ra Karahinhlar anlagmayr bozdular. Mahmud her yrl Hindistan'a bir sefer
yapmayl kabtl etmigti638. Bu seferlerden biri esnasnda, roo6'da Mul-
tin'da bulundufu srrada, Karahinhlar Horasan'a iki birlik giinderdiler.
Bunlardan birincisi, Stibagr-tegin'in kumandast alttnda olup Nigapur ile
Tus'u, ikincisi Ca'fer-tegin'in kumandasrnda Belh'i iqgil edecekti. Her iki
birlik tiyin edilen yerleri zaptettiler. Belh halkr mukavemet ettifi iqin gehir
ya$malandr63e. Nigapur halkr ise istilacrlara kargr tamamen pasif bir du-
rum aldr; qehrin ileri gelenleri6{. Miveriiinnehr'de oldufu gibi onlann
tarafina geqtiler. Mahmud bunu haber altnca, siiratle Gazne'ye diinerek
Ca'fer-tegin'i Belh'ten Tirmiz'e gekilme$e mecbur etti. Siibaqr-tegin de
Mahmud ve kumandanlanna kargr miicideleye devam edemedi ve a$rrhk
kolunu Hirezmgih Ali'ye giinderdikten sonra64r ordusunun gok az bir krs-
mryla MAverAiinnehr'e diindii. Kardegi ile birlikte 9oo askeri esir edilmiqti.
Mahmud'u siibagr'dan ayrrmak iEin ilek, ca'fer-tegin'i 6ooo asker ile ikin-
ci defa Belh'e giinderdi, fakat bu birlik Ceyhun sahilinde Mahmud'un
kardegi Nasr taraftndan imhi edildi6a2. Gerdizi6a3, Ceyhun sihilinde yapr
lan bu muhirebelerden birinde, Tiirk ordusunun bakryelerine karEr yapr-
lan bir hilcfim hakkrnda bilgi verir. Mahmud'un askerleri "Hoten'de bes-
telenmig tiirkEe bir qarkr siiyliiyorlar"; Tiirkler onlann seslerini igitince
dehget iEinde kendilerini nehre attrlar ve bir knmr bo$uldu. Mahmud bir-
liklerine, onlan tAkip ettirmedi, Eiinki.i diigman can havliyle karqr koyarsa
mticidelenin neticesinin de$iqece$inden korkuyordu.
637 Utbi-Menini,ll, z8-gz; Gerdizi, vr. I4o; Cambridge yazmasr vr. r t3".
638Utbi-Menini, I, 3r8.
63e Beyhaki, 688; Mctinln, I57 (HAfrz-r Abr0).
60 Utbi-Menini, II. 77.

6ar Wilken, MirhAnd terciimesinde (Mirchontli Historia Gazrcaidarum. 163)' afrrhklann
Hirrzm'e giinderilmesini Arslan Cizib'e isnat ediyorsa da (ayt csct, 3r), metin, biiyle bir
yonrma imkin vermiyor. Bu hati Sachau ({zr Gcschichte und Chronolagic aon Chwarkm ll,
8) ile Prof. Veselovsky'nin (Otchdk irtoiko-gngra!. strledymii o Hiaiskom Khanstu1c,45) eserleri-
ne intikal etmigtir. Sachau'rn notuna ralmen Reynolds bu hususta tamimiyle hakhdrr: krg.
Asya Miizesi yazmasr, No. 5Io, vr. gB; Noticcs et Extrails,IV' 385)'
6a2 Utbi-Menini , ll, 77-Bz; Noties et ExtrailsilY ,384 vd.d.
6a3 Mctinhr 13 vd. Maalesef gerek Oxford ve gerekse Cambridge yazmalannda metin
Eok tahrip edilmiqtir.
ilek'in serzeniglerine kumandanlarrnrn gu cevabr verdi$i rivdyet edil-

mektedir: "O filler, silAhlar, Aletler ve askerlere kargr hiE kimse dayana-
maz'644 ilek bu ma$libiyetten dolayr Mahmud'dan intikam alma$a karar
verdi ve ertesi yrl daha biiyiik kuwetlerle yeniden harbe giriqti. "Ma-
veriiinnehir dihkanlarrnr" 6as kendisine yardtm etmefe dAvet etti ve akra-
basmdan Hoten hiikiimdarr Kadrr Hin6a6 Yusuf ile ittifak yaptr. Utbi, bu
Ti.irkler'in giiriintiglerini tafsilatiyle anlatrr: "Yiizleri genig, giizleri kiigiik,
burunlan yassr, sakallan seyrektir; demir krhgh ve siyah elbiselidirler".
$erhiyAn kiipriisii yakrnrnda, Belh'ten dijrt fersah6aT mesifede Gerdizi'ye
g6re, zz Rebiiilihrr 398 Pazar (4 Ocak roo8) giinii muhirebe oldu: Mah-
mud'un ordusunda 5oo fil bulunuyordu. Tiirkler bunlarla nasrl harbedile-
ce$ini bilmiyorlardr. TarihEilerin verdikleri bilgilere gtire muharebenin ne-
ticesini filler tiyin etmiglerdir. Karahinhlar'tn ordusu ma$l0p oldu ve as-
kerlerinin biiyiik bir krsmr kagarken nehirde bo$uldular6a8.
33 - KarahAnlrlar'da iq kavgalar
Bu muharebe, Karahinltlar'tn Horasan'a kargt taarntf hareketine son
verdi. KarahAnhlar, aralannda ortaya Erkan miicadelelerden dolayr birlikte
hareket etme imkinrnr artrk bulamadrlar. ilek'in bi.iyiik6ae kardegi Kdggarh
Togan-Hin, kardegine kargr Mahmud ile ittifak yaptr. Kardegi Uz-
gend'den hareketle Kiggar'r istiliya teqebbiis etti ise de Eok kar olmasr se-
bebiyle geri diinme$e mecbur oldu. Bundan sonra her iki taraf Mah-
mud'a elgiler gtinderdi; o da iki kardeg arastnda hakemlik vazifesini baga-
nyla yiirtittii. Ayrrca sarayrnrn ihtigamiyle elgilere tesir etme$e iizenerek
onlarr biiyiik merisimle ve siisli.i elbiseli muhifizlan arastnda huziruna
kab0l etti. Utbi'nin riviyetinden bu olayrn 4oz (IoII-Iote)'de cereyan et-
ti[i anlagrlmaktadrr.
6aa Gerdizi, vr. r44; Cambridge yazmasr, vr. r 16".

6a5 Utbi-Menini, II, 83.
6a6 Kadir Hin iinvamndaki Kadir kelimesi, arapga isim defil, tiirkge srfattrr; krg. Rad-
lofl, Vcrsuch cines Wiirterbuchas, II, 326, Kiggarh Mahmud, "Kadir" Eeklinde harekelemigtir'
(I, lo+), burada i.invan, "hiikiimdarlann giigliisii ve serti" diye izah edilmiqtir.
6a7
ibnii'l-Esir, (IX, r35)'de e fersah.
eE Utbi-Menini, II, 83{6; Notitcs et Extrails, IV, 386 vd'; Gerdizi, vr. I44 vd.; Cam-
bridge yazmasr, vr. I r6"-b.
6ae Utbi-Menini, lI, re8: -rSl
V.V. BARTHOLD
Utbi'ye giire6i0, ilek, 4o3 (rorz-ror3) yrhnda iildii ve kardegi Togan-

Hin, MAveriiinnehr'de onun yerine gegti. Karahinhlar tarihini aydrnlat-
mak mes'elesi, iince de belirtti$imiz gibi biiyiik bir zorluk arzetmektedir.
Niimizmatik vesikalara giire karar veren Dorn6sl gu neticeye varmlitlr:
Mdveriiinnehr'i Nisrrii'l-hak Nasr ile Kutbii'd-devle Ahmed652 adrnda iki
kardeg fethettiler. Bunlarrn btiyiifti Nasr ilk srrayr ahyordu. Ahmed, kar-
deginden sonra da yaqadr. Nasr b.Ali6s3 adrnr taglyan sikkeler vardrr; tarih-
leri 4oI (roIo-rotI) yrhna kadar gelirler. Halefinin de Nisrrii'l-hak iinvi-
nrnr ahp almadr$r bilinmemektedir; aldr ise 4o6 (ro15-Io16) yrhna kadar
saltanat siirdiigii kab0l edilmelidir65a. Ahmed b. Ali adrnr ta$ryan sikkele-
rin tarihleri 4o7 (ro16-ro17)'ye kadardrr. KAqgarh Togan-Hin'rn hikimiye-
tinin gerqekten Miiverdiinnehr'i igine ahp almadr$rnr tespit etmek zordur,
qiinkii bu Hdn'rn bize intikal eden sikkelerinde ne tarih ve ne de basrldr$r
gehir6s5 giisterilmigtir. Togan-Hin, biiyiik kardeg oldu$undan, ilek Nasr
hayatta iken bile muhtemelen siililenin reisi sayrlmrqdrr. Gerdizi, Mive-
rAiinnehr'in fethini anlatlrken Nasr'dan "Han'rn kardegi" diye bahseder.
Hicri beginci yiizyrhn ilk yrllannda MiverAiinnehr'de bastlan sikkelerdeki
muhtelif tinvan ve isimlerin qoklu$u sebebiyle bunlara dayanarak tarihi
bir netice Erkarmak oldukqa giiEtiir. Diirdiincii kardegleri, sonradan Ars-
lan Hin tinvanrnr alacak olan Eb0 Mansur656 Muhammed b. Ali'nin adr,
4o3 (ror2-ror3)'den itibaren Buhiri'da basrlan sikkelerde bulunur657. Ars-
lan Hin'rn da Togan Hin ile kavga etti$i, Beyhaki'nin 658 Hinlar ve ilek"
hakkrndaki rivAyetinde gtiriilmektedir. Uzgend yakrnrnda savagtrlar; Mah-
mud'a karqr savaga hazrrlanan ve miittefikler aramakta olan Hirezmgah
Me'm0n'un aracrh$r siyesinde ro16 yrhnda banqtrlar. Uzkend crvanndaki
6s Utbi-Menini, II, zrg; Notics cl-Extrails, IV,
397.
65f B. Dorn. Mihngcs Asiatiqzas, VIII, 7o6 vd.
652 Bazr sikkelerde "Nasrii'l-mille" iinvinrna da rastlanrr (A. Markov, Katolog, zto-zzr).
Sikkelerde rastlanan Kara-Hin yahut Kara-Hakan iinvanr belki kardeglerden hig birine ve
metbulanna nit degil, babalan Ali'ye aittir (kr5. ibnii'l-Esir, IX, r ro; Mctinb, 84 (Avli). Hi-
lilii's-Sibi (ibn Miskeveyh, Eclipu, III, 396: terciime, Yl, 4zg, ancak, Bugra Hakan'rn ha-
lefi olarak Ahmed b. Ali Kara Hin'r zikreder.
653
Ugrfisana'da 4o9 ile 4ro yrllannda basrlan sikkelerde Uygur harlleri ile yazrh olan
Nasr adr (A. Markov, Kalalog,l33) muhtemelen baEka bir gahsa aittir.
6sa
A. Markov, Katalog zr7.
655
A. Markov, Katalog, zz4; Milangcs Asiatiqacl YIII, 7 17.
656 Utbi-Menini'de biiyledir. II, zz7 (Arslan Hin Ebir Mansur el-Asmm): ibnii'l-Esir
(IX, zro) ile bizr sikkelerde ise "Ebu'l-Muzalfer'dir.

657 A. Markov, Katalog, zz6.
658 Beyhaki,844.
ON iKiNCi YOZYILA KADAR ORTA ASYA
askeii harekAt, muhtemelen Miverdiinnehr hiiktimdan Arslan Hin ile,

ileride gtirece$imiz gibi, o zaman Kiggar hiikiimdarr olan Kadir Hin ara-
srnda cereyan etmigtir.
34- G azneli Mahmud' un H dr ezm' i Zaptr

Mahmud'un Hirezm'i nasrl zaptetti$ine dair el-Bir0ni'nin "Hirezm
Tarihi"nden naklen Beyhaki'de oldukga genig ve enteresan bir krsrm bu-
lunmaktadrr6se. Hdrezmgah Me'm0n'un yerine o$lu Ebu'l-Hasan Ali'nin
geEti$ini giirdiik. Siibaqr-tegin'in seferinin hikAyesi, Ali'nin bir zaman Ka-
rahinhlar'a tibi oldu$unu giistermektedir. Mahmud ile olan dostlu[u,
belki itet ile miittefiklerinin ma$0biyetinden ileri gelmigtir. Utbi'yc
giire6@. AIi, Mahmud'un kukardegi ile evlendi. Ali'nin kardegi ve halefi
Ebu'l-Abbas Me'm0n b. Me'm0n da Sultan'tn di$er bir krzkardeqi ile ev-
lenmigti. Gerdizi'ye gtire66r, bu dii$i.in, 4o5 (roI5-IoI6) yrhnda yaprldr.
Halife Kidir, Me'mfrn'a hil'at ile birlikte men$ur ve sancak giinderdi ve
ona "Ayni,i'd-devle ve Zeynii'l-mille" iinvanlartnt verdi. Me'm0n, bu ih-
sanlan kabOl etmesi hAlinde, Mahmud'u ii{kelendirece$inden korkuyordu.
Bu sebeple elgiyi merkezinde kab0l etmeme$e karar verdi. ElEiyi bozkrrda
karqrhyarak ondan hediyeleri almak iizere el-Birfini'yi giinderdi. Mahmud,
Togan HAn ve ilek ile anlagma yaparken Hirezmgah, kuwetli miittefiki-
nin anusuna ra$men katrlmayr kesinlikle reddetti ve bundan dolayr iki
hiiki.imdar arasrnda bir so$ukluk meydani geldi. Vezir Ebfi'l-Kasrm Ah-
med b. Hasan Meymendi'nin tavsiyesi iizerine Mahmud, Me'm0n'un sa-
dikatini denemefe karar verdi. Hirezmqih, elgisiyle giiriiqiirken vezir,
gi.iya kendi teqebbiisiiyle Hirezmgih'rn iilkesinde Sultan adrna hutbe
okunmasr arzusunu belirtti ve Sultan'tn bu tegebbiisten haberi olmadr[rnr
ilAve etti. Bunlann hepsi Beyhiki'ye giire IoI4 yrhnda olmugtur'
Hikilmdann izni olmadan vezirin biiyle bir istekte bulunamtyaca[rnr
Hirezmgih anladrysa da, Mahmud'un arzusunu kabfil etmede tereddut
etti. Bunun iizerine vezir bu iste$ini kesinlikle tekrar etti. Me'm0n, ku-
mandanlarrnr ve ahilinin ileri gelenlerini divet etti; Mahmud'un isteiini
onlara bildirdi ve kab0l etmek niyetinde oldufunu, aksi halde kendisinin
de memleketinin de mahvedilece$ini siiyledi. ilerigelenler biiyle bir karara
yardrmcr olamryacaklannr agrkladrlar, saraydan gktilar, sancaklannt grka-
65e Beyhaki, 838; Sachau, /ur Geschichk und Cbonohgie oon Kluza6tkm'de bu krsrm kul'
lanmrgtrr.
60 Utbi-Menini, II, z5I (Ebu'l-Hasan Ali); Noticcs c! Ertrails. lV. 398: burrda
Hirezmgih'a, yanhghkla "Eb0 Ali" denilmigtir.
661
Cerdizi, vr. I47; Cambridge yazmasr, vr. t r8b.
296 V.V. BARTHOLD
rarak, kr[glarrnl Eekerek belki Me'mon ile Mahmud'a karqr, acr siizler
siiylediler. Onlarr sikinlegtirmek igin Me'm0n, biiyle bir istek olmadr$rnr
ve ancak sadAkatlerini denemek istedi$ini siiyleme$e mecb0r oldu. Bunun
iizerine el-Bir0ni "alttn ve giimiigten bir dille" kendilerini, iiziintillerini
bildirme$e ve miinisebetsizliklerinden dolayr hiikiimdarlarrndan tiziir dile-
me$e divet etti. Aynr zamanda Hirezmgih, el-Bir0ni'nin tavsiyesine uya-
rak KarahAn|lar'rn kendi aralarrndaki anlagmazhklarda arabuluculuk teklif
etti, anlagmayr sa$ladr ve onlarla bir ittifak yaptr. Bunu haber alan Mah-
mud, Belh'ten HAn ile ilek'e elgiler giindererek hognutsuzlu$unu bildirdi.
Cevap olarak, Hdrezmgah'r Mahmud'un dostu ve enigtesi bildiklerini,
onunla yaprlan anlagmayr Mahmud'un ewelce agrklanan kendi arzusuna
uyularak sultan ile yaprlan anlagmantn bir devamt saydtklarrnt siiylediler
ve e$er Sultan ile HArezmgih arasrnda bir anlagmazhk olursa arabulucu
olabileceklerini teklif ettiler. Bu teklife cevap verilmedi. KarahAnhlar,
Hirezmqih'a Mahmud'un giinderdi$i haberi bildirdiler. o da, onlarla bir-
likte birkaE askeii birli$in Eeqitli istikametlerden gete harbi yapmak iqin
Horasan'a giinderilmesini, halkrn rahatstz edilmemesini teklif etti. Kara-
hinhlar, HArezmgih'a silAhla yardtm etme$i kabfil etmediler, ancak ara-
buluculuk teklillerini tekrarladrlar. Me'm0n da bunu kab0l etti. tol6-tot7
krgnda Mahmud, Hin ile ilek'in elEileriyle Belh'te giiri.igerek kendisi ile
Hirezmgih arastnda ciddi bir anlagmazhk olmadr$r, var olan anlagmazh-
frn da Karahinhlar'rn aractlt$tyle tamimiyle ortadan kalktr$r meilinde
nizikine bir cevapla geri giinderdi'
Bundan hemen sonra Me'm0n, Sultan adrna qu enteresan mektubu
aldr: "Ararnrzda ne qartlarla sulh ve ittifak yaprldr$t, Hirezmgih'rn bize ne
kadar borglu oldu$u bilinmektedir. Hutbe hususunda emrimize uydu,
gi.inkii kendi hakkrnda nasil neticelenece$ini biliyordu; fakat milleti kendi-
sini serbest brrakmadr. "Muhafizlar ve tebaalar" tibirini kullanmryorum;
giinkii hiikiimdara bunu yap, qunu yapma diyebilecek insanlar zaaf ve acz
iginde idi. Bu millet beni ti{kelendirdigi igin hiikiimdarlarrnrn iradesine
kargr muhalefet gtisteren hAinleri cezalandrrmak ve yol giistermek vazifesini
yerine getirmek iizere bir miiddet Belh'te kaldrm; Ioo.ooo siivari ve piya-
de ile 5oo fil topladrm. Aynr zamanda kardegimizi ve enigtemiz olan emiri
ikaz edecefiz ve memleketin nasrl idire edildi$ini gtisterece{iz. Zayfi bir
emir bu vazifeyi yerine getiremez. Ancak bizden iiziir dilendikten sonra
Gazne'ye diinece$iz. Bununla beraber aga$rdaki i.ig garttan birini yerine
getirmelidir: l) Videtti$i gibi itaat etsin ve Sultan adrna hutbe okutsun;
z) Bize lAyrk olan hediyeler ve para giindersin; 3) Bizden merhamet dile-
mek iizere memleketinden imamlar, fakihler ve di[er ilerigelenleri giinder-

sin".
Ashnda bu gartlann iigi.iniin de yerine getirilmesi isteniyordu; her
halde Mahmud'un ultimatomunu Hirezmgah biiyle tel2kki etti. Horasan
biilgesinde NesA ve FerAve'den662 baghyarak iki bagqehir harig (Kis ile
Gurginc) di$er gehirlerde Sultan adrna hutbe okundu. $eyhler, kadrlar ve
biilgenin ilerigelenleri ile birlikte Bo.ooo dinar ve 3ooo at giinderdi.
Hirezmgah'rn ordusu, bag-hicib Buharah Alp-tegin'in663 kumandasrnda, o
srralarda muhtemelen Mahmud'un askef hazrrhklanna kargr Heziresp'te
bulunuyordu. $imdi hi.ikiimdarlannrn aleyhine diindil. HirezmgAh'rn vezi-
ri ile taraftarlanndan bazrlan katledildi; geri kalanlankagarak canlarrnr
kurtardrlar. Hirezmgih kaleye srfrndr, fakat dsiler kaleyi atege verdiler ve
yanarken hilkiimdarr iildiirdiiler (zo Mart rorT qar$amba). isyancrlar,
iilen emirin on yedi yaqrndaki ye[eni Ebu'l-Hiris Muhammed b. Ali'yi
tahta grkardrlar, fakat gergekte bi.iti.in memleket Alp-tegin'in ve onun tiyin
etti$i vezirin elinde idi. Asiler istediklerini yaptrlar, zenginleri soydular ve
iildiirdtiler; firsattan istihde etmek istiyenler gahsi diigmanlannr ortadan
kaldrrdrlar.
Me'm0n'un dul kansr olan krz kardeginin ikrbeti Mahmud'u endigeye
diigiirdiifiinden, vezirin tavsiyesine uyarak, 6nce gtisterig olsun diye itidil
giisterdi. Sultan adrna hutbe okunmasr ve katillerin teslim edilmesinden
bagka bir gey istemedi. Elgi, aldr$r emirlere uygun olarak giiya kendili$in-
den Hirezmliler'e nasihat etti ve Sultan'rn krzgrnh$rnr teskin etmenin tek
giresinin krz kardegini biiyiik bir ihtiramla kendisine giindermek olacafrnr
siiyledi. Hirezmliler, derhal vezirin diiqiindii$ii gibi HirezmgAh'rn dul egi-
ni Horasan'a giinderdiler. Aynr zamanda isyancrlarrn elebagrlanndan beg-
dtr ki$iyi, Me'm0n'un katilleri diye ilin ederek hapse attrlar; bir anlagma-
run yaprlmasrndan hemen sonra Mahmud'a onunla birlikte zoo.ooo dinar
ve 4ooo at giindermeyi taahhiit ettiler. Mahmud bu fasrladan faydalanarak
askeii hazrrhklarda bulundu. Vezirin emri iizerine Huttel, KuvAziyAn ve
Tirmiz'de kayrklar, Amul'da ise ordu igin erzak hazrrlandr. Hirezmliler'i
daha Eok oyalamak igin Mahmud, Gazne'ye do!ru yola grktr ve elEileri
yanlna aldr. Ancak Gazne'ye vardrktan hemen sonra kesin bir cevap vere-
rek, Alp-tegin ile difier isyancrlann elebagrlannrn teslimini istedi. Hirezm-
Iiler igin iimitsiz bir mukavemete hazrrlanmaktan bagka Eare kalmamrgtr.
5o.ooo siivari toplama$a muvaflak oldular.
662
Bkz. yk. s. 167.
663 Utbi-Menini,de .lSjU (yani i6:Je ll. z5g.
298 v.v. BARTHOLD
Mahmud sefere qrkarken "Tiirkistan Hinr ile ilek'e". enigtesinin inti-

kamrnr alma$a, hem kendisi, hem de onlar igin lesat ocafrndan bagka bir
gey olmryan bir iilkeyi cezilandtrmafa hazrrlandr$rnr bildirdi. Karahinh-
lar, Hirezm'in Mahmud'un hikimiyeti altrna geEmesinin kendileri igin ne
kadar zararh olaca$mt elbette biliyorlardr. Bununl.a beraber anlaqmayr
bozmaya cesaret edemediler. Hatti verdikleri cevapta' Mahmud'un
"hiikiimdarlann kanrnt diikmek istiyenlere ders olmak iizere" isileri ceza-
landrrmak niyetini desteklediler. Hirezmliler, kendi kuwetlerinden baqka
dayanaklan olmadrfrndan Mahmud'un ordusuna uzun miiddet dayana-
madrlar. Mahmud'un ordusu Amul'dan hareket etti; Ceyhun'un sol sahi-
lini takip ettigi anlagiltyor66a. Hirezm hududunda bulunan Ca'[er-
bend'den665 Muhammed b. ibrahim et-TaT kumandastnda bir iincii kuv-
veti giinderdi. Hirezmliler, Humir-TAg $aribi'nin kumandast altrnda boz-
krrlar tarafindan ansrztn hiicfima gegerek Mahmud'un iinciilerine a$rr ka-
yrplar verdirdiler, fakat Sultan tam zamanlnda yetigerek birliklerini tami-
men imha edilmekten kurtardr. Hirezmliler ma$lfrp ve Humir-Tig esir
edildi. Ertesi giin Heziresp yakrnrnda Hirezmliler'in esas ordusu muhabe-
reye girigti; yine maflup oldular; iki asi reisi' BuhArih Alp-tegin ve Sey-
yid-tegin Hini esir oldular6T. Mahmud'un ordusu668 bu zaferden sonra 3
Temmuz IoI766e tarihinde Hirezm'in baggehri KAs't zaptetti. isyanrn iiE
elebagrsr fillere gifnetildi; cesetleri hillerin diglerine baglanarak hiikiimdar
katillerinin sonunun nereye varaca$tnt giiztermek igin gehirde teghir edildi-
ler; sonra Me'm0n'un mezan iistiine dikilen UE dara$acrna asrldrlar. Di-
ger isiler suglarrnrn derecesine giire qegitli cezalara garptrrrldrlar. Utbi'ye
66a
Askeri harckitr hem Beyhaki (B5o) vd.) ve hem de Gerdizi (Mctinhrr4) anlatrrlar.
Aqa$daki notlarda, Cambridge yazmasrna giire, benim negrettifim metinde bizr diizeltme-
ler yaprldr.
t'65
Bu Eehrin Ciberbend'le (bkz. s. r54) aynryeti kuvvetle muhtemeldir. Bu ismin
muhtelif okunuglan hakkrnda bhz. Mukaddcsi, u87 g; Zhukovsky, RUaalinl Slatavo Mcrw,
6o vd.
666
Beyhaki'de ki Muhammed Arabi, belki Horasan'rn bedevi.birli[inin kumandam
idi. utbi (Utbi-Menini, II, 256), ona Eb0 Abdullah Muhammed b. ibrahim adrnr vermek-
tedir.
667 Bu olaylar hakkrnda bizr geniq bilgiler Utbi'de (Utbi-Menini, II, 258). bulunmak-
tadrr. Ona gtire, Sultin'rn tckdirlerine yalnrz Alp+egin giddetle cevap vermefie cesAret ede-
bilmiEtir. Otekilerin hepsi scssizlikle kargrhk verdiler.
lu8 Metinde .l;"rJi 45 oL-_9 kclimelerinden sonra I.t
l)tlr *)s xtV l)-)f a-l.t
aJ/l ;g tf At.rK Jtl -r.$r(1 kelimeleri deqrkanlmrgtrr.
66e Gcrdizi'nin verdifi tarihi (5 Safer), Beyhaki'nin (B4B) isileri.r idiresinin diirt ay de-
vam cttifiine diir verdi[i bilgi te'yid ediyor.
giire cezAlandrrrlanlar arasrnda yalnrz Me'm0n'un katilleri de[il, giiliklerin-

den qiiphe edilen bagkalan-di$er bir tibirle Mahmud'un siyasi sebeplerle
ortadan kaldrrmak istedifi kimseler - da vardr. Geng Hirezmgih ile ailesi-
nin bi.iti.in fertleri, Mahmud ile beraber iilkesine kadar giitiiriilerek orada
geqitli kalelere hapsedildiler. Hirezm askerleri zincire vurularak Gazne'ye
giitiiriildiiler, fakat sonra affedilerek Mahmud'un ordusuna ahndrlar ve
Hindistan seferlerinde kullanrldrlar. Mahmud'un baE-hicibi Altuntag670,
Hirezmgih tiyin edildi$i halde memlekette silk0netin tam mdnisiyle sa$-
lanmasrna kadar Mahmud'un birliklerinden birisi, Arslan CAzib'in ku-
mandasrnda onun yanrnda kalma[a memur edildi.
35- I or7' den sonra MAveriiinne hir'deki olay-

lar
Mahmud'un HArezm'e hAkim olmast Karahinhlar'a galip gelmesini
sa$adr; aynca iilkedeki iE savag Karahinhlar'rn bundan sonra bir fetih se-
ferine girigmelerine imkin vermiyordu. O devir Miveriiinnehr tarihi hak-
krnda bilgimiz biraz kangrktrr. Utbi6Tr lbnti'l-Esir'e672 giire Mah-
"e
mud'un sidrk miittefiki Togan Hin, aynt yrl iginde, yini 4oB (ror7-
ror8)'de Qin tarafindan gelen ve 100.000673 gadrn gegen biiyiik bir orduya
kargr kazandr$r parlak bir zaferden ktsa zaman sonra iildi.i. Qok dindar ol-
makla giihret kazanmrg olan onun kardegi ve haleli Arslan Hin EbO Man-
sur Muhammed b. Ali "el Asammn (sa$rr)67a Mahmud ile dostlu$u de-
vAm ettirdi. O ve "kardegi ilek", Mahmud'un ricasr iizerine, akrabilarrn-
dan bir kra Mahmud'un biiyiik oflu Mes'0d ile evlendirdiler. Prenses,
Belh'te bi.iyilk bir merisimle kargrlandr, fakat Mahmud Kîggari'nin Di-
adnii Ligdti't-Tirkltnde675 anlatrlan enterasan bir fikraya giire, gelin ile
dimat ilk gece sonu diiviige varan kavgaya tutugmuglardrr. Beyhiki'ye
giire676, Arslan Hin'm kans her sene Mahmud'a hediye olarak bir ktile
ile bir ciriye giinderiyordu. Mahmud'da ona krymetli kumaElar, inciler ve
670
Metinde 9*"f ltS :-trf 'den sonra tf t-f; 4V (:lf l) jrirll
&"f r+ ;t I trltl >t> g 6(f , l))tr) kclimelcri dc aul_
67r Utbi-Menini ,ll, zz7; tarih yoktur.
672 ibnii'l-Esir, IX, zo9 vd.
673
Utbi-Menini'de (II, erc) rm.ooo; lbnii'l-Esir'dc 3@.@o; lbnii'l-Esir'in naklettili
baEka bir rivAyete giire bu sefer 4o3 yrhnda Ahmed b. Ali'nin saltanau devrinde olmuyur.
674
p-)l (Utbi'de). Bunun bir likab mr yoksa gtrgekten bir bedeni kusuruna igaret
mi oldulu kesin olarak bilinmiyor.
675 Kiggarh
Mahmud: Diainii Lng66l-Tirkl. gg4.
676 Beyhaki,3o5.
3oo v.v. BARTHOLD
Rum dibilarr giinderirdi. ibnii'l-Esir'de bulunan bir habere g6re677,

MAverAiinnehr lhtihi ilek-ilhan'rn kardegi Ali-tegin, Arslan Hin hapsedil-
di$i hAlde BuhAri'ya kagma$r bagararak gehri zaptetti ve Selquk'un o$lu
Arslan ile ittifak yaprp, iizerine gelen Arslan Han'tn kardeqi ilek"i yendi
ve BuhAra'nrn hAkimi olarak kaldr. Fakat, Ali-tegin'in kiitii hareketi, Mah-
mud'un ileride iizerinde durulacak olan selerine sebebiyet verdi. Aynr ta-
rihEi, Karahdnhlar tarihi hakkrnda verdi$i bilgide678, Togan Hin iildtikten
sonra BuhAri'nrn ilk 6tihi Bu$ra Hin Hirun'un o$lu Kadir Hin Yu-
sufun Togan HAn adrna Semerkant vilAyetini idAre ettigi hdlde, Arslan
HAn'a tdbi olmaktan imtini ederek Mahmud'dan yardrm istemigti. Mah-
mud, ceyhun nehrini kayrklarla geqtigi halde sonra geri gekildi (Bu onun
Miveriiinnehr'e ilk seleri idi). Arslan Hin ile Kadrr Hin, Mahmud'un
iilkesini zaptetmek iEin barrgtrlar ve ittifak yaptrlar. 4ro (Ior9-rozo)'da bir-
likte Horasan'r istili ettiler, fakat Belh'te feci bir hezimete u$radrlar. Mu-
hibereden krsa zaman sonra Mahmud, Harezmgih Altuntag'dan bir teb-
rik mektubu aldr. Metb0unun bagarrsrnt, Ceyhun nehrinin Hirezm'e tagr-
drgr birgok Tiirk'iin kiilihlanndan ii$renmiqti. Bundan sonra Kadir Hin
ile Mahmud arastnda bir giiriiqme oldu.
Verilen bu bilgilere ra$men burada anlatrlan Mahmud'un Mive-

raijnnehr'e yi.iriiyiigiiniin ve 4ro yrhndaki muhirebenin hiE bir zaman ol-
madr$rnr kesinlikle siiyliyebiliriz. Aksi hilde Utbi ile Gerdizi'nin bu
mes'ele hakkrnda hig bir bilgi vermemelerine sebep giistermek miimkiln
de$ildir. Gerdizi6Te, roz5 yrhnda yaprlan seferin sebepleri arasmda Mah-
*,rd'.r., "Ceyhun'u geEerek o biilgeyi teftig etmek' istedi$ini gtisterir.
Bundan da roz5 seferinin, Mahmud'un Miveriiinnehr'e ilk seferi oldufu
anlagrlabilir. Kadrr Han Yusul hAnedinrnrn di[er iiyeleriyle miicidele
ederken Mahmud ile miittefik idi, fakat miicidele ancak birkag sene son-
ra meydana gelmigtir. o zaman Kadrr Hin, semerkant'tn defil, Do$u
Ti.irkistan' rn hiikiimdarrydr.
rooT-roo8 harbini anlattrken Kadrr Hin'dan Hoten hiikiimdarr

Utbi,
olarak bahseder. ibni.i'l-Esir'e6m inantlacak olursa bu gehrin fethi ve orada
islAm dininin yerlegmesi Kadrr Hin'rn eseridir. Bu$ra Hin HArun'un o$-
677 ibni'l-Es^r, IX, 323.

(,78
ibnii'l-Esir, IX, ero vd.; krg. Narqahi, zg4 (Tiih-i Hafiaiden) Ibnii'l-Esir'de ytl
giisterilmemigtir.
67e
Mctinlcr, t4.
6e ibnii'l-Esir, IX, zI r.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 30r
lu Yusuf babastntn iiliimiinde memleketin idaresi Karahinhlar'rn baqka

bir gffbesine gegince, kendisinebir btilge verilmemesi iizerine halkrn serkeg
unsurlannr etrafinda toplama$a muvaffak olarak onlann yardrmiyle kendi-
sine bir miilk edinmiqtir68r. Daha sonraki yrllarda rakiplerini Do[u
Tiirkistan'rn di$er qehirlerinden yavaq yavag kovdu. On birinci yiizyrhn
bagrnda ilek Nasr'rn biiyiik kardegi Togan Hin Kiqgar htikiimdan idi; fa-
kat 4o4 (ror3-IoI4) yrhnda YArkent'te, 4o5'te Kiggar'da Abbasi halifesi
Kidir ile Kadrr Hin Yusulun admr tagtyan sikkeler basrlmakta olup bu
sikkelerde Kadrr HAn, "Ndsirii-d-devle" ve "Melikii'l-magnk" iinvanlanna
sihipti. Kdggdr'da Kadrr Hin adrna sikkeler daha sonraki yrllarda da basrl-
mrgtrr682. Bundan, Togan Hin'tn tarihqiler taraftndan vefatr yrh olarak
verdikleri tarihten gok iince Do$u Tiirkistan'dan mahrum edildi$i halde
ancak Yedisu'da hikimiyetini korumakta oldu$u neticesi Erkarrlabilir. Bel-
ki de Miveriiinnehr'de hiiki.imdar olarak tantnryordu. Numizmatik vesi-
kalara bakrlrrsa kardegi Muhammed b. AIi, MAveriiinnehr'de Talas'a ka-
dar (orasrda dahil olarak), kardeqi hayattayken ona tibi olarak hiikfim
siiriiyordu. Kardeginin tiliimiinden sonra (tarihgilere ra[men 4o6'da vuku
bulmug olabilir) Arslan Hdn iinvanrnr aldr ve 5I5 (roz4-roz5)'e kadar sal-
tanat siirdii683. O devirde belki de Arslan Hin'm saltanattntn son yrllarrn-
da meydana gelen karrgrkhklardan Ali+egin faydalandr. ibnii'l-Esir'in be-
lirtti$i gibi gerEekten ilek Nasr'rn (ve dolayrsiyle Togan HAn ile Arslan
HAn'rn) kardeqi olup olmadr$rnr siiylemek giiEti.ir. Alp-tegin'in saltanat
miiddeti uzun oldufu hAlde onun adrna basrlmrq sikke elimize geEmemig-
tir. O devirde, ilek, Arslan-ilek ve Arslan-tegin iinvanlartnt tagryan bakrr
sikkelerin ona Ait olmast kuwetle muhtemeldir. Ali b. Ali adrna hiq bir
sikkede rastlanmryor. Kerminiye'de 424 yrhnda basrlan bir sikkenin bir
yiiztinde Ali b. Muhammed, iibiir yi.iziinde de Ali b' Hiiseyn68a adlarr
bulunmaktadrr. Ali b. Hi.iseyn adrna DebCrsiye'nin 425 tarihli sikkelerinde
rastlanrr6ss. Bunlann hepsi ibnii'l-Esir'in verdi$i bilgilere uymamaktadr.
dr ibnii'l-KalAnisi (neqr. Amedroz, 7I)'nin sonradan Fitimi halifesinin veziri olan

Diizbiri'nin Huttel'de esir edilerek KAggar'a gittiiri.ildii$ii. oradan Buhdri'ya kagtrfir, fakat
orada ikinci defa esir edilerek Bafdad'a ve $am'a giinderildi$i hakkrndaki riviyetinde belki
Kadrr HAn'rn Hoten'i fethetmesinden bahsedilmektedir. Huttel, gok zaman iince islamiyeti
kab0l etmigti; iistelik bu isim daimi el-Huttel geklinde olup Amedroz'un kendisi de in-
deks'e bu Eekilde almrgtrr.;> qeklinde olmasr kuwetle muhtemeldir.
682
A. Markov, Karolng zz6-245; b6zr sikkelere bakrlrrsa ibnii'l-Esir ile Utbi'nin (Utbi
Menini, II, ee9) Arslan H6n'rn kardegi dedikleri ilek'in adr (bkz. yk. s. 3oo). "Ahmed" idi.
684
Milanges Asiatiqucs, Ylll, 727.
683
Mihngcs Asiatiqucs, 7zB vd.; ibnii'l-Esir, IX, 63. Howorth (J.R.A.S., yeni seri,
XXX, 485 vd.) bu sikkelere dikkati celbeder (birinde "Hasan" okunugunu uygun giiriir) ve
Ali Tegin'e iit oldufunu siiyler.
3O2 V.V. BARTHOLD
Aga$rda gtirece$imiz gibi Ali-tegin'in kardegi, Togan Hin iinvinrnr ta$r-

yordu ve Yedisu'da saltanat si.iriiyordu. Belki de II. Togan Hin ile Ali-te-
gin, I. Togan Hin'rn o$ullarr idiler. O da muhtemelen islami ad olarak
Hiiscyn ismini almrgtrr. O devrin bizr sikkelerinde Yusuf yahut Yusuf b.
Ali adrnr giirmekteyiz6E6. Bu ismi tagryan sikkeler, Ali-tegin'in iiliimiinden
yrllarca sonra hili mevcut oldu$u iqin sonuncusunun o$u ve halelinin
adt olrnasr kuwetle muhtemeldir. Do$uda veliahtrn adrnrn, babasr hayatta
ilen rikkelerde yazrlmasr gof,unlukla giiriiliirdii. Ali-tegin'in kendisi
Ntsr'rn saltanatr zamanrnda MiverAiinnehr'e gelmigtir. Qiinkti Beyhaki'ye
giireott Vezir Meymendi, ro3z'de Sultan Mes'0d'a Ali-tegin'in otuz yrl-
dan btri Miveriiinnehr'de oldu$unu stiylemigtir.
Mahmud, Karahinhlar'rn memleketindeki kangrkhklardan faydalana-

rak Miveriilnnehr'i istilA etti. Savaga bahAne olarak Miveriiinnehr ahili-
sinin srk srk Ali-tegin'den gikiyet igin Belh'e ge$ikleri ve aynr zamand,a
Ali-tc3in'in Mahmud tarafrndan Tiirk hiiktimdarlanna', yini Do$u
Tiirlistan hi.ikiimdarlanna gtinderdifi elgilerin gegmesine izin vermedi$i
ileri si.irtiliiyordust. Mahmud, toz5 yrhnda zincirlerle birbirne ba$h ka-
yrklardan meydana getirilen bir kiiprii vasrtasiyle Ceyhun'u 68e gegti6m.
M6vetliinnehr hiikiimdarlanndan kendisine ilk katrlan SaganiyAn em?ri
oldu; bunu HArezmgih Altuntag tAkip etti. Mahmud, kalabahk ordusu
igin bir ordugih kurdurdu; kendisi igin de ro.ooo siivariyi igine alabilecek
biiytik bir gadrr haarlatil. Gerdizi'nin "biitiin Tiirkistan'rn reisi" ve
"Biiyiik Hin" dedili Kadrr Hin, aynr zamanda MAveriiinnehr'i Kiggar
taraltndan istili edcrek Semerkand'a vardr. Beyhaki'ye inanrlacak olur-
sa6el, phrin kaprsrnda Kadrr HAn ile Mahmud arasrnda son dertce dostca
bir giiriigme oldu. Gerdizi'nin verdi$i bilgilere bakrlrrsa Mahmud'un ordu-
gihr giineyde, biraz uzakta idi; gi.inkii Hin "Semerkand'a vannca daha
ilcrlcdi, sulh yapmak niyetinde idi; Emir, Mahmud'un ordusundan bir
fersah uzakhkta durdu. Qadrrlar kuruldu. HAn geliqini Mahmud'a haber
vermek igin elgiler giinderdi ve giiriigmek arzusunda oldu$unu belirtti".
Gerdizi'nin riviyeti, o devirde ba$rmsrz ve kuwetleri egit hiikiimdarlann
miilAkatrnda yaprlan merisimi gok iyi tasvir etmektedir.
6 Mihngcs AsiatQus,Ylll, Tz4; A. Markov, Katahg, z4B.

s7 Bcyhaki,4rB.
6s Giisterilen son sctrcp, lbnii'l-Esir'dedir (IX,
323).
se Fazla tafsilit igin bkz. Mctinlzr, t4-t7.
6s Metindeki teknik tafsilitr tamamiyle anhyamadrm.
6er Beyhaki,8e-r55.
Kadrr Hin'rn haberine cevap olarak Mahmud bir giiriigme teklifinde

bulundu. in nU<timaar birkaE siivari ile ortaya geldiler. "Birbirlerini
giiriince ikisi de attan indiler. Emir Mahmud, ewelce hazinedira, kumaga
sanh olarak vermig oldu$u krymetli bir miicevheri Kadrr HAn'a teslimini
emretti6e2. Kadrr Hinda beraberinde bir miicevher getirmi$ti, fakat heye-
can ve telag iginde verme$i unuttu. Mahmud'dan aynlmca miicevheri ha-
trrladr, maiyetindekilerden biriyle giinderdi, iiziir diledi ve karargihrna
diindi.i. Ertesi giin Emir Mahmud, iqlenmiq dibidan bir ota$ kurdurarak
ziyitet iqin her ne lizrmsa hazrrlattr; bir elgi vasrtasiyle Kadrr Hin'r divet
etti. Kadrr Hin gelince Mahmud, sofrantn miimkiin oldu$u kadar muhte-
gem bir gekilde hazrrlanmasrnr emretti6e3.
Emir Mahmud ile Hin aynr sofraya oturdular. Yemek yendikten son-
ra "e$lence diiresine" gegtiler; nAdide qigekler, nefis yemekler, miicevher-
ler, srrma iglemeli kumaglar, billurlar, muhteqem aynalar ve krymetli egya-
larla yemek salonu donatrlmrqtr. Kadrr HAn bu manzara karqrsrnda hay-
rette kaldr6ea. Bir mi.iddet oturdular; Kadrr Hin qarap igmedi, giinkii Mi-
veriiinnehr hiikiimdarlarr ve bilhassa Tiirk hiikiimdarlan arasrnda qarap
igmek Adet de$ildi. Biraz miizik dinlediler, sonra Kadrr Hin kalktr, Emir
Mahmud ona gok krymetli hediyeler takdim etti; Altrn ve giimiig kadeh-
ler6es, miicevherler, ince kumaglar, pahalt silAhlar, altrn baqhkh atlar, mu-
rassa asilar, on adet digi fiI, altrn takrmlt Berda'a6e6 kattrlart, kemerli al-
trn ve giimi.ig asA6e7 ve Erngrrakh katrr hevdecleri6e8, muhtelif cins krymetli
hahlar, siislii taElar6ee, Taberistan'rn giil renkli kumaglarr, Hind kthElarr,
Kameri sabrrTm, Mekasiri sandalTor, anber, digi egekler, Berberi kaplan de-
6e2 Cambridge yazmaslna giire; >1.: dlt JJt c-> 1> U

6q3 )y;;i kelimesinde tinceki, harfi; Cambridge yazmasrnda yoktur'
6ea
Cambridge yazmasrndaJl, e.n+
6e5
Cambridge yazmasrnda lfl
6e6 Maveri-i Kalkas'ta bir tarafindan tahribi hakktnda krg.
Eehir. Bu gehrin Ruslar
Barthold,"Berda'a" mad. iR; O.S. Morgoliouth.Sulbtin of tlu School of Oticntal Studies, ryr&,
8ra5.
6ot l4e ile nisbetinden dolayr ;F! kelimesinin kastedildiii farzedilebilir.
6e8 Cambridge yazmasrnda [,o!7 dan sonra Ukr!1 l-or..ftl
(aynen) ,l gk* ,f_r J+tr+: ,-*:-t ec.t) ol;;-"\ 1g\+ >g y.
u' tlk
-, belki kumaE Pargalan.
7m Rusqa baskrsrnda belirtildi$i gibi Hindistan'tn Komorin burnundan de[il Khmer
(Kamboqya) memleketinden; krt. G. Ferrand, Rclations, zB4 (baqka aktarmalar igin bkz. ayt
eser, Index).
70r Metindeki
At-W yazrhg 6, jr.,at geklinde bozulmu$tur. krE. G. Ferrand, Rclations'
6o5, 617. n.8.
V.V. BARTHOLD
rileri, av kiipekleri, turna, ceylan ve gegitli av kuqlarr. Kadrr Han'dan

biiytik bir merasimle ayrrldr, pek gok iltifatlar etti ve iiziirler diledi. Kadrr
Hin ordugihrna diiniip bu krymetli hediyeleri giizden gegirince hayretler
iginde kaldr ve nasrl kargrhk vercefini bilemedi. HazinedArrna hazinenin
kaprlannr aqmaslnl emretti. Oradan gok miktarda para alarak Tiirkistan
mallariyle birlikte giinderdi; Altrn takrmh giizel atlar, alttn kemer ve sa-
dakh Tiirk kijleleri, gahinler ve ak-do$anlar, samur, sincap, siyah tilki ve
sansar kiirkleri, iki koyun postundan yaprlmrg ve hutuw boynuzlu (bkz' s.
zgr) tulumlar, Qin dibisr v.s.702 Her iki hiikiimdar son derece memnun
olarak birbirlerinden aynldrlar.
Bu giiri.igmenin siyAsi neticelerine gelince, iki hi'iki.imdar Ali-tegin'in
MaverAiinnehr'deki hikimiyetine son vererek onun yerine Kadtr HAn'rn
ikinci o$lu Yegan-tegin'i gegirmek iizere kuwetlerini birlegtirme$i kararlag-
trrdrlar. Yegan-tegin703 de Mahmud'un krzt Zeyneb ile evlenecekti. Kadrr
HAn, krzrnr Mahmud'un ikinci o$lu Emir Muhammed'e verme$i vAdedi-
yordu. Mahmud, biiyiik o$u Mes'ud'dan memnun olmadr$r igin Muham-
med'i veliaht ilAn etmek niyetinde idi70a. Ancak bu diigiinceleri gerqekleg-
medi. Mahmud, tince Ali-tegin'in Tiirkmen miittehkleriyle u$ragtr; reisleri
selguk'un o$lu israil idi 705- israil'i esir etmege muvaffak oldu (ibnii'l-
Esir'e giire bunu ancak hileyle yapabildi), Hindistan'a giinderdi ve orada
hapsettirdi. Ordularrnrn bir krsmr imhA edildi$i hilde biztlarr, Selguk'un
torunlarr olan reislerindenT06 kagarak Mahmud'un izniyle Horasan'a
gtigettiler.
Ali-tegin, Semerkant ile BuhirA'yt, terkederek bozkrrlara kaEtr. Malla-
nnr Mahmud'un hAcibi Bilge-tegin ele gegirdi, kartst ve krzlan esir edildi-
ler. Bu baqarrlara ra$men Mahmud, Belh'e oradan Gazne'ye dijnerek
miittefiklerinin yarartna hiE bir tegebbiiste bulunmadr. Mahmud'un, Kara-
hinhlar'rn iki biiyiik girbesinden birini ortadan kaldrrmak niyetinde olma-
zoz
Jk'E -rl: tabirini (Cambridge yazmasrnda -dL:l-r- ) anlayamadrm.
70r
Yazmalarda tq ve .rQ i sonundaki n sikkelerde yoktur Milangcs Asiatiques, Ylll.
7o6.7c.r: A. Markov, her ikisi de Kadrr Han'rn olluna delil bagka bir qahsa
Katalagu 243;
iittir. Bununla beraber bence Anlan ve Bulra kelimelerine nisbeten burada Yagan (fiil)
okumak ihtimale gok daha yahndrr. Sonundaki n harfinin atrlmastna bagka kelimelerde de
sikkelerde rastlantr (A. Markov, Katohg. rgz.
7oa
Beyhiki,23o,655.
?0s Gerdizi'de btiyledir (Mctinhr, r7). ibnii'l-Esir (IX, 266,323)in verdili Arslan adrntn
israil'in Tiirkge ismi olmasr pek muhtemeldir.
706
Gerdizi'ye g,tire (vr. 156; Cambridge yzvmasr. vr. tz5b) bunlar 4ooo iileden ibAret
olup Mahmud'a emirlerinden qikAyet ettiler.
dr$r anlagrhyor; giinkii, Kadrr Hin o zaman Ti.irkistan'rn mutlak hAkimi

olurdu. Sonradan Gazneliler'in ancak Tirmiz, Kuvdziydn, Saganiyin ve
Huttel'e yini Belh'e komgu viliyetlerine hAkim olduklannr giiri.iriiz7o7. Bu
viliyetler, daha iince belki Mahmud'a ba$r idiler (bkz. s. 29g). $ehzide
Yegan-tegin, Belh'e geldi; oradan Gazne'ye gitmek ve Gazneli prensesle
evlenmek ve kaynatasrnrn yardrmiyle Buhiri ve Semerkant'l zaptetmek
arzfisunda idi. Mahmud, onun geri diinmesini rica ederek kendisinin
Hindistan'rn S0mnAt gehrine bir sefer yapmak igin yola grktr$rnr, bu srra-
larda Yegan-tegin'in Tiirkistan'daki rakiplerini yenebilecefini iimid ettifini
ve diiniigte kuwetlerini birlegtirerek MAveriiinnehr'i zaptetmenin miimkiin
olaca$nr bildirdi. Yegan-tegin, biiyle bir cevAbrn gergek mihiyetini, anh-
yarak bunu hakaret saydr ve Belh'i terketti. Kadrr Hin ile o$ullan, Ali-te-
gin'in kardegi Togan HAn'r yenerek BalisAgun'u708 onun elinden aldrlar.
Mahmud, Hind seferinden dtiniince fakih EbO Bekr Husayri''yi Merv'e
giinderdi. Beyhaki'nin verdi$i bilgilerden Maverai.innehr'de, tafsilatrnr bil-
medi$imiz bazr askeri harekAtrn oldu$u bir anlagma ile neticelendi$i anla-
grlmaktadrrT0e. Her halde Ali-tegin, Buhird ile Semerkant'r elinde tuttu.
Kardegi Togan Hin'rn Balisigun'dan kovulduktan sonra bir miiddet Ah-
sikes'te hiiki.im siirdii$ii anlagrhyor. Orada 4r7 $oz6) ve 4r8 (toz7) yrlla-
nnda adrna para basrldr. Fergana'nrn gtineyinde, ewelce ilek Nasr'm mer-
kezi olan Uzgend'de 416 (roe5'da Kadrr Hin adrna sikke basrhyordu. Bu
isim 4zo'den itibaren Ahsikes'de basrlan sikkelerde de giiriilmektedirTl0.
toc6'da miisliiman olmryan hiikiimdarlardan l(td Hin ile Bu$ra Hin,
Gazne'ye elgiler giinderdiler. Telaffuzlarr gtipheli olan iinvanlanna bakrlrr-
sa, Tiirk hinlanndan, belki de KarahAnhlar si.ililesine mensup olduklan
anlagrlmaktadrr. Mahmud'a itaat arzettiler ve Gazneliler ile akrabihk kur-
mak arzusunda olduklarrnr belirttiler Mahmud, elgileri hiirmetle kab0l et-
ti$i hilde, gu cevabr verdi: "Biz miisliimanz, siz kAfirsiniz; size krkardeg-
lerimizi, krzlanmrzr veremeyiz, ancak islimiyeti kabul edecek olursantz
7 ||
belki uyugab ili'"iz" .
707 Beyhaki, gS.

708 Beyhaki, gB,6SS.
70e bu olaylann genig olarak anlatrldr$r krsmrn
Beyhaki, 655 vd. Beyhaki'nin eserinde
elimize gegmemiE olmasr iiziinti.iye defer.
7ro A. Markov, Katalag e46, z5o.
71t Mctinlcr, t7; Tabakat-t Ndsii, Eo5. Raverty. Gerdizi'ye dayanarak bu hi.ikiimdarlara
Kadrr Hin'rn kardegleri demektedir, fakat bu hususta Oxford ve Cambridge yazmalannda
bilgi bulunmamaktadrr P. Melioransky tarafindan neEredilen anonim bir filolojik risAlede (
Arub Fiblog o turetskom yztk e, metin, Bo, terciime. 4r) bize intikal etmemig bir kaynaktan
F.n
306 V.V. BARTHOLD
Yine roz6 yrhnda Abbasi halifesi Kidir'in elgileri Mahmud'a gelerek

fethetti$i viliyetler igin bir men$ur getirdiler. Aynca kendisi, o$ullan ve
kardeqi Yusula yeni i.invanlar verildiTr2. Mahmud, halife ile yaprlan
giiriigmelerde, SimAniley'in gerEek virisi ve biitiin Do$u'nun hikimi tavn-
nr takrndr. Halife ile bir anlagma yaparak, halifenin Karahinhlar ile ancak
kendi visrtasiyle miinisebette bulunmasrnr ve hediye giindermesini safla-
dr7t3. Nizimii'l-miilk'iin do$rulu$u oldukga giipheli olan riviyetine
g6re71a, Mahmud, Abbisi halifesi ile muhiverelerinde, Karahinhlar'dan
kendisine ba$h gibi bahsetmektedir. Halbuki, yukanda giirdiifi.imiiz gibi
bu hinedinrn reisiyle tamAmen egit gartlarla giiri.igmiigti.i.
36-G azneli Mahmud'un saltanatlnln mahiyet

ve tinemi
30 Nisan ro3o Pergembe giinti Mahmud'un vefitrndan sonra Kara-
hinhlar ile Gazneliler arasrndaki miinisebetler biraz de$igti. Giirdii$iimiiz
gibi Mahmud'un Miveriiinnehr'deki hikimiyeti ancak birkag vilAyeti iEine
ahyordu. Fakat saltanatr biitiin Do$u'nun tarihinde biiyiik bir iinem tagr
maktadrr. Qiinkii Do[u islim memleketlerindeki idire us0lu, onun elinde
tam bir inkigifa mazhar oldu. Nizamiil-miilk gibi usffliin geligmesine yar-
drmcr olanlar, stk stk Mahmud'dan misil giisterirler. Bu sebepten dolayr
gimdiye kadar hig kimsenin tegebbiis etmedi$i Mahmud'un saltanafintn
bizr hatlarrnr belirtme$i liizumlu giirdiik. islim tarihinin en yeni aragtrrr-
crlanndan A. MiillerTrs bile, Mahmud'un ahlikrnrn en dikkati qeken hu-
susiyetlerinden bahsederken onun yorulmaz gayretini iinemle belirtir; ayn-
ca onun "dar giiriiglii taassubuna' temas eder. Bundan dolayr Hindis-
tan'da kilir kanr sel gibi akmrgilr. Sultan'rn kendi memleketinde de $iiler
amansrz cezdlara garptrrrlmrgtrr.
naklen Tiirk elgilerinden bahsedilmektedir. Mijellif, $eretii'z-zaman el-Mervezi'nin T.bAi'n-L

hafiadn adh eserinden nakiller yapmr$trr. Qinliler ile Ttirkler'in biilgelerinin (nafihi) isimle-
rinin ihtiva etti$i s6ylenen mektuplann Qin hiikiimdan (Sahib) ile Tiirk hikanr tarafindan
4rB (roz7)'de giinderildi$i ifade edilmektedir; fakat, yazar, bunlann fare yrhnrn (roz4) 5 ci
ayr tarihini tagrdrklanm ilive ediyor. Bu kaynaklardan $erelii'z-zaman, Tiirk takviminin,
devrindeki on iki hayvanrn adrnr almrgtr. Bu listede bahk yrh, ejderha yrhmn yerini tutar;
kaplan (bars) yrhna arslan yrh da denilmektedir. (arslan, yazmada ,l>\,.p ; Melioransky bu-
nun minAstnr anlamamrgtrr).
i12 Gerdizi, vr. r58; Cambridge yazmasr, vr. Ie7.
7'3 Beyhaki,359.
1ta Silasctndme, metin I32, terciime, t93.
ir5 A. Miiller, Dcr Islam im Morgm und Abmdhnd,Il. 53' 6o vd. 75.
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA ASYA 3o7
Fakat Mahmud'un saltanatrnrn daha meghul taraflan vardtr. Binlerce

tebaasr, yalnrz $iilik suqundan de$il, afrr vergiler sebebiyle de helik oldu-
lar. Hindistan seferlerinde elde edilen muazzam ganimetten, kendisi, hassa
askerleri ve Miverii.innehr de dihil her taraftan yanlna gelen "gaziler"7r6
faydalandrlar. Mahmud bu paralan bazan Gazne'deki cimi ve medrese
gibiTtT muhtegem binilara sarfediyordu. Halk igin bu seferler sidece selh-
let kayna$r oluyordu. Mahmud'un bu seferler iEin devamh olarak pataya
ihtiyacr vardr. Bir sefere grkmadan ijnce lAzrm gelen paranrn iki gi.in igin-
de toplanmasrnr emretti, emri yerine getirildi; fakat saray tarihgisinin deyi-
miyle memurlarr, halkr "koyun gibi ytizdiiler'7r8. Bu gibi durumlar giiste-
riyor ki, aynr tarihginin iddiisrna ra$menTre bu mesuliyet, iizellikle vezir
Ebu'l-Abbas Fazl b. Ahmed isferAyini'ye yiikletilemez. Bu a$rr vergiler se-
bebiyle "ziraat alanlarr biiyiik iilgiide rssrz kaldr$r gibi, sulama tesisleri bA-
zr yerlerde harAb oldu, bAzr yerlerde biisbiitiin terkedildi. Buna ilive ola-
rak 4ot (ror r) yrhnda krthk oldu. Soiuklar erken bagladr$r iEin ekinler ye-
ti$medi720. Halk milthiq bir krth$a miruz kaldr. Halbuki Nigapur'da yeteri
kadar bu$day vardr. Utbi'nin ifadesine g6re721 bir vakit garqrda 4oo
menn722 saulmamrg bu$day vardr. TarihEi bunu hikiye ederken ancak
"herkes igin bol miktarda grda oldu$u halde diledigini mahvolmafa mah-
k0m edenin mutlak kudretine" hayran olur. Yalntz Nigapur ctvartnda
roo.ooo insanrn aghktan itldiigii rivAyet edilir. Hind seferlerinde bu kadar
kayrp verilmemigtir. Bunlar hakkrnda A. Miiller giiyle demektedir: "Esas
diirdi.incii krsrm gok korkungtur". Kediler kiipekler hemen tamamen orta-
dan kalktr; insan etinin bile yendi$i olmugtur. Suglular gok a$rr bir gekil-
de cezilandrrrhyorsa da, hiE bir cezinrn tesiri olmuyordu. Sultan, vAlileri-
ne halkrn qok fakirlerine para da$rtmalarrnt emretmekle yetindi. Ahili pe-
rigAn olup da vergilerin ijdenmesi kesilince daha tesirli tedbirlere ihtiyag
duyuldu. Sultan'rn para istemesine vezir, kesinlikle red cevibr verdi. Bu-
nun iizerine Divin memurlan dtgmda di$er devlet erkintna m'iirAcaat et-
mek zorunda kaldr. Miiricaat ettiklerinin bagrnda Belh reisi723 dihkin
716
Utbi-Menini,ll, z6z vd., "MAveriiinnehr'e uzak ve yakn yerlerden gelen zo'ooo
gaziden bahseder.
7r7 Utbi-Menini, II, lgo vd.; Notices et E truits,IV. 4o4 vd.
7r8 Utbi-Menini, II. 168. dJl -L lFl-
7re Utbi-Menini, II. r58vd.
m TAih-i Bqhak, Bntish Museum yazmasr, vr. ro2a gAih-i BqhakTnin kaybolan krs-
mrndan iktibaslar).
72f Utbi-Menini, ll, rz7.
722
Yahut "el-mini", krt. M.fat;hn'Lulfrm. t4,67 vd.
723
Bu memuriyetlerin mihiyeti hakkrnda bkz. yk' s. z5e.
308 V.V. BARTHOLD
Eb0 ishak Muhammed b. Hiiseyn geliyordu. Aynr yrl iginde, yini 4or'de
reisin HerAt'ta biiyiik bir miktar parayr nasrl topladr$r bilinmemektedir.
Vezir agrfr kapatmak iEin bir tegebbiise girigmekten qekindi ve kendi iste-
$iyle hapse girdi. Sultan gok ii{kelendi, vezirin emldki miisidere edildi.
Hiq bir zaman para gizlememig oldu$una dAir yemin etme$e zorlandr.
Fakat Belh tiiccarlanndan birine, saklamast igin para verdifi sonradan
kegfedildi[i rivAyet edilir. Mahkeme yenilendi, biEire adama her giin i9-
kence edilerek ijldiiriild;d (4o4/ror3-ror4). Sultan, vezirin ijltimiiniin ken-
dinin bulunmadr$r bir srrada oldu$unu bahane ederek verdi$i emrin gok
sert bir gekilde yerine getirildi$inden dolayr memnun olmadr$rnr aqrkla-
dr124.
Mahmud'un muhtegem binAlarr Hindistan'dan allnan ganimetle ya-
prldr ise de, baktmlan halkrn iizerine a$rr bir yiik yiikliiyordu. HAfiz-r Ab-
ri'25, Beyhaki'nin eserinin kaybolan ktsmtndan naklen, Mahmud'un
Belh'te yaptrrdrir biiyiik bahEe haklanda enteresan bir bilgi vermekte-
dir.BahEenin masrallarr gehir halkrna yiiklenmigti. Sultan bahEede ziyifet-
ler verirdi, fakat sonu pek gabuk gelirdi. Bir gtin Sultan etrafindakilerden,
bahEenin biittin giizellikleri arastnda neg'eli bir ziyAfet verilemedi$inin se-
bebini bilip bilmediklerini sordu. Ebo Nasr Migkin (Amid ve Beyhaki'nin
hocasr) aErkga siiyliyebilmek iqin "Belh halkrnrn hepsi bu bahqenin fayda-
srz masrafindan dolayr i.iziintii duyuyorlar ve bu masraf iqin lAzrm gelen
paranrn iidenmesine her yrl katrhyorlar; bu sebepten Sultin'tn kalbinde de
neq'e olamaz". Sultan bu stizlere Eok krzdr ve birkaq giin Ebfr Nasr ile ko-
nugmadr. Ifusa bir zaman sonra Belh sokaklanndan birinde kalabahk bir
gurup Sultan'rn yolunu keserek bu a$rr miikellefiyetten gikiyet ettiler. Sul-
tan bunlan Ebfi Nasr'rn teqvik etmig oldu$una inandr; halbuki onun
btryle bir qeyden haberi yoktu. Bunun iizerine Mahmud, Belh reisini qa-
$rrdr ve buradan grkarmrq oldu$u Karahinhlar'tn roo6'da gehre ne kadar
zarar verdiklerini sordu. Reis bu zarann rakamlarla ilhde edilemeyecefini
siiyledi. "$ehri diigilncesiz bir gekilde tahrib ettiler; eski hiline gelmesi
iEin Eok para lAzrm, onu bulmak giiphelidir"' Buna kargrhk Sultan, "biz
gehir halkrnr biiyle bir belidan kurtalyoruz da onlar benim bahEemi gok
giiriyorlar" cevibrnr verdi. Reis iizi.ir diliyerek, "gikayet eden adam bizi
giirmi.ig de$ildir; gikiyet gehrin ileri gelenlerinin bilgisi olmadan yaprlmrg-
trr" dedi. Buna ra$men dijrt ay sonra Sultan Gazne'ye hareket ederken
ne$rettigi yazrh bir emirnime ile Belh halkrnr bahqenin masraflanndan af-
724 UtbiMenini, II, I6o vd.
'-23 Mctinln, rq7 vd.
federek bu miikellehyeti Yahudiler'e yiikledi. Ancak onlardan da 5oo dir-

hemden fazla ahnmayacakh.
Binienaleyh, tebaasrnrn relhhrnr diigiinmek husOsunda Mahmud'u
miinewer istibdatcrlardan saymak kat'iyyen dofru de$ildir. Sarayrnda qiir-
ler ile Alimlerin mazhar olduklarr himAyeye gelince, A. MiillerT26 bile,
Mahmud'a olan tarafgirli$ine ra$men, ilim ve irfana olan samimi sevgisin-
den dolayr defil, sarayrnr biitiin debdebe ve ihtigamrn merkezi haline ge-
tirmek hususundaki biiytikliik arzusundan ileri geldi$inin belli oldu$unu
siiylemekten gekinmez. Din iglerinde giisterdi$i hizmet de gergek ziihd ve
takvaya delilet etmez. Mahmud, siyasi ve dini muhafazakirhk arastndaki
irtibAtr elbette farketmigtir. Bundan dolayr ulemi ve geyhleri himAye eder-
di, ancak onlann kendi tikip etmekte oldu$u siyisete ba$h kalmalannt is-
terdi. istisnAi bir durumda kiigiik bir para siiz konusu oldu$u zaman
Mahmud, ulemidan birinin qahsi istefini dikkate alarak gu yahut bu vergi-
yi affedebilirdi727. Uleminrn bir srnrf olarak vazifeleri hakrndaki diigiincesi,
o devirde Nigapur'da ortaya grkan dini hareketeT28 karqt muamelesinde
bilhassa giiriiliir. Bu hareketin kurucusu, Ebff Bekr Muhammed b. ishak
adrnda bir mi.inzevi olup Eb0 Abdullah Muhammed b. Kerrim'rn kur-
mu9 oldu$u Kerrimi tarikatrnrn reisiydiT2e. Eb0 Bekr'in babasr meghur
miinzevilerden idi; kendisi de Sebiik-tegin zamantndaki miihim qahsiyetler
arasrnda yer alrrdr. Mahmud, onu ve taraftarlannt himaye etme$e devim
etti. Zaminrn gAirlerinden Utbi tarafindan nakledilen beyitlerinde' EbO
Hanife'nin fikrh usiliinden baqka gafii fAkrh olmadrfr gibi Muhammed b.
Kerrim'rn dininden bagka gergek din olmadr$r ileri silriiliir' Buna ra$men
di$er ulemi Kerrimiler'i miigebbihelikle itham ederler' Bu grup miifrit ta-
assublanndan dolayr dikkati gekerlerdi. Ebfi Bekr, $iiler'i cezalandrrmak
husffsunda Mahmud'un sa$ kolu idi. Ti.irk istilisr zamdntndan itibaren
Ebu Bekr'in Nigapur halkr i.izerindeki btiyiik nilf0zu sebebiyle, htihler
onu tehlikeli gtirerek kargr tedbirler almak zorunda kaldrlar. Mahmud'un
kuwetleri Tilrkler'i gehri terketmek zorunda btraktnca, EbO Bekr'i bera-
berlerinde giitilrdiiler; fakat ellerinden kagma$a muvaffak oldu. Bundan
sonra Mahmud'un iilkesinde itibirr daha gok arttr. Sufiler'in kisvesi olan
726
A. Miiller, Dcr Islam,ll.6z.
72i ibniil-Esir, lX, 247.
728
Utbi'de geniq olarak anlatrlmrEtrr (Utbi-Menini, II. 3o9 vd.;,Motices et Extraits' lY.
4o6 vd).
rzr
$ehristini'de (I, z9 vd. rIg vo.) Kerrimi tarikatinden bahsedilir, aynca bu tarika-
tin miiqebbihelifii (antropomorfizm) ve Mahmud devrindeki tinemi i.izerinde durulur.
3ro V.V. BARTHOLD
yiin elbise giydi$i halde, Nigapur reisi tAyin edildi. Biiyiik kiigiik biitiin
halk "ona iimit ve korku ile bakardr". $iiler'i merhametsizce cezilandrnhgt
ve mallannr miisidere edigi, bir gok suistimAle sebep oluqu yiiziinden ni-
hiyet herkesin nefretini kazandr. Sultan uzun miiddet tereddiit ettikten
sonra Ebfi Bekr'i fedi etme$e karar verdi. Niqapur reisli$ine tekrar din
adamlart drqrnda birisi, Sultin'tn nedimlerinden Eb0 Ali Hasan b. Mu-
hammed tiyin edildi. Ebir Ali, meghur bir |ileye mensuptu; biiyiik babasr
sdmini devrinin ileri gelenlerinden idi; babasr, Mahmud'a heniiz Hora-
san sipehsdlarr iken katrlmrgtr. Yeni reis, vakit gegirmeden Kerrimiler
aleyhinde giddetli tedbirler aldr. Ebfi Bekr, mallan miisadere edilmek su-
retiyle cezilandrrrldr 730. Taraftarlarmdan ileri gelenler geqitli kalelerde hap-
sedildiler. UlemAnrn geri kalan temsilcilerine, bilhassa Aleviler'e, ancak
hiikfimetin emirlerine kayrtsrz $artsrz itaatleri halinde itibar giireceklerini
siiyledi731.
Daha ijnce bagkalarr tarafrndan belirtildi$i gibi732, Hindistan servetle-
rini ele gegirmek arzusu, Mahmud'un selerleri igin kifi sebep tegkil etti-
$inden bunu dini heyecana baflamak miimt<iin de$ildir. $iiler'in cezi-
landrnlmast da, yukanda bahsedilen siyasi sebeplerle izah edilebilir. Bdzan
$iilik ithamr, sanr$rn mallalnr miisidere etmek igin bir bahdneden baqka
bir qey de$ildi733. Firdevsi'nin eseri kendisine ithif edildi$i halde, Mah-
mud'u iran milli temayiillerinin hamisi saymak hatadrr. Mahmud'un as-
keri kuwetleri iizellikle kiilelerden ve ilcretli askerlerden meydana geliyor-
du. Nizimii'l-miilk, ordunun muhtelif milletlerin temsilcilerinden kurul-
masrnl arzu ederken bilhassa Mahmud'u misil giisteriyorduT3a. Siizlerini
tarihi olaylar teyit etmektedirT3s. Geri kalan tebaasrnrn hepsi Mahmud'un
giiziinde vergi iidemekle miikellef bir ki.itleden ibiret olup, onlarda vatan-
perverlik aramak tamimryle yersiz idi. Beyhaki'ye giire736 Belh ahilisi, Ka-
7r Bununla beraber mesleii sona ermedi. Mahmud'un ijliimilnden sonra yeni sultan
Mes'od Nigapur'a geldigi zaman iltifatrna mazhar olanlar arastnda dostu kadr Sa'id ile bir-
likte zikredilir. (Beyhaki 39) V. Zhukovsky tarafindan neqredilen $eyh EbO Sa'id'in biyogra-
fisinde de her ikisi $iiler'i cezAlandtranlar arastnda zikredebilir, bkz. s. 84; kry. ag. s' 332'
73r Utbi-Menini, II,3z5: Z)t'y lel6\ .6.je ol ar/U
r32
Kazimirski, Mmoutcluhi, girig, I33.
Br ibnii'l-Esir, IX, 283.
71a Silasctndme, metin, 92, terciime, I35 vd'
Utbi'ye g6re (UtbiMenini, II, 84; Notbcs ct Extraits, IV, 386) Mahmud',un IooS yr-
7rs
hnda Belh yakrnrnda zaler kazanan ordusu Tiirk, Hintli, Halaq, Afganh ve Ofuz askerlerin-
den meydana gelmekte idi.
736
Beyhaki,688.
oN iKiNCi YUZYILA KADAR oRTA ASYA 3I I
rahanlilar'a kargr koyduklarr igin (bkz. s. zgr-z). Mahmud taraftndan giddet-

le azarlandrlar: "Tebaanrn harp ile iqi nedir? $ehriniz yandr' bana iit olan
ve o kadar gelir getiren emlaki de yaktrlar737. Bu zarardan dolayr sizden
tazminat isternek lizrmdr, fakat sizi affettik. Bir daha tekrarlanmamaslna
bakrnrz; bir hi.ikiimdar galip gelir de sizden vergi ister ve sizi himiye
ederse vergiyi vermeli ve bu suretle kendinizi kurtarmahslntz". Mah-
mud'un saltanatrnrn iran dil ve edebiyatrnrn hikimiyet devri olmadrfr, ve-
zir Meymendi'nin araygayt tekrar resmi dil yapma$a tegebbi.is etmesinden
anlagrlmaktadrr. Ewelce biiti.in resmi evrak farsga yazrhrdr; bundan dolayr
Utbi'nin tibirince 738 "beligat pazan ziydna u$radt", "iktidarh ve iktidarsrz
egit oldu'; bunun iqin vezir Meymendi "kitiplerin seviyesini yiikselterek"
ancak "mektubun giinderildi$i kimsenin cihilli$inden dolayr" zar0ret hastl
olursa farsqa kullanmaslna izin verdi. O devirde biiyle durumun gok oldu-
$u giiphesizdir. Milletin, ordu ile tebaaya 9u gekilde btiltinmesinin o za-
man bagladrlr agrktrr: Orduya hi.ikiimdar maiq verirdi ve kargrhk olarak
samimi hizmet beklerdi; tebaayr hiikiimdar, drq ve ig diigmanlara kargt
miidifaa ederdi ve kendilerinden kayrtsrz $artsrz itaat ve vergilerini itiraz
etrneden iidemelerini isterdi. Ne askerlerin ve ne de tebaanrn, htikilmda-
nn iridesine kargr bir arzuda bulunmaya haklan yoktu. Mahmud'un
HirezmgAh'a yazdr$r mektupta bu nazariyenin nasrl kesin bir sfirette ifrde
edildifini yukarrda giirdiik (bkz. s. 296). Istibdidtn artmast, her zaman ol-
dufu gibi cisusluk faaliyetlerinin hzlanmasiyle neticelenirdi. Oyle ki,
Mahmud o$lu Mes'0d'un pegine bile cisuslar koymugtuT3e.
Biitiin bu hususlardan, Mahmud'un saltanatrnrn hig giiphesiz tebaast

igin a$rr bir yiik oldu$u neticesine varabilirizT. Ashnda Mahmud'un or-
taya koydu$u us0lun acrkh neticelerini bizzat tecriibe etmesi mukadder
de$ildi. Tahtrn otoritesi kendi saltanatl zamanrnda sarsllmadt. Bunun esas
sebebi gahsi meziyetleri idi. Bu hususta haleflerinden kesinlikle ayrrlmrgtr.
iridesinin metinli$i, zihninin vel0dlu$u, miistebit bir inatcrh$rn karakteris-
tik hatlannrn pek feci bir gekilde ortaya gtkmasma imkin brrakmryordu.
737
Bununla, gehrin, Mahmud'un emriyle ingi edilen ve gehir zaptedilince yakrlan
biiyiik gargrsr belirtilmek isteniyor.
738
Utbi-Menini, II,88, r7o vd'; Nolices ct Extraits,Iv, g96.
738 Utbi-Menini, II, 88, r 7o vd.; Noties ct Extruitl IV. S96.
73e
Beyhaki, r35, r54.
740
Kry. Marquart'rn Gazneliler hakkrndaki, elbette pek sert ve haksrz hiikmii
n. r): "Olii yakrcr Siibiik-tegin ve onun i$reng oflu Mahmud
(Osuiirlcsclu D;ahktstudien; 5o,
tarafindan kurulmug olan bir siilile."
312 V.V. BARTHOLD
itiraza gok iifkelenirdi; bundan dolayr kendisiyle konuganlar gok heyecan-

lanrrlardr. Do[ru bir hiikmii, sonunda kab0l ederdiTar. Bu gibi durumlar-
da vezirin vaziyeti gok zordu. Zeki bir kadrn bu hususta gtiyle demektedir:
"Sultan her kimi vezir tAyin etse, 6nce ne kadar gok severse sevsin bir haf-
ta gegmeden nefret ederdinTa2. Vezirlerinin birinin ikrbetinden yukarrda
bahsetmigtik (bkz. s. 3oB); onun halefi Meymendi de, tevkif edilerek bir
kaleye hapsedildi. Dini sebeplerle cezilandtrmalann drgrnda Mahmud'un
saltanatr esnisrnda idam cezisrna pek az bagvurulmuftur. Utbi'ye giire
743,
Sultan'rn fikrince hiiki.imdarlar iifkelendikleri zaman tebaalanndan al-
drklannr, merhamete gelince geri verebilmelidirler; yAni mahnr ve hiirriye-
tini almak ciizdir, fakat canrnr asli. Vezir Meymendi'nin sonu daha kiitii
olabilirdi; "onun emriyle aktttlan kanrn diyeti olarak" Mahmud, maiyetin-
dekilerden Ebu'l-Kasrm Kesir'e veziri idim etmesine diir yazrh bir emir
verdi. Ancak Ebu'l-Kasrm'rn biiyle bir emri yerine getirmekten kat'i suret-
te vazgeEmesi onun hayatrnt kurtardtTaa. Ebir'l-Kasrm'tn bu asiline cesire-
tinin kendisi hakkrnda ktitii sonug vermemig olmast, her halde Mah-
mud'un nefsine hAkim oldu$unu giisterir. Gazneliler devrinde geriate o de-
rece uyulurduki, gazaba u$nyanlann mallanntn miisidere edilmesine bile
megr0 bir satmalma mihiyeti verilme$e gahgrhrdr. Mahmud, Garcistin'rn
yerli hiikiimdarlarrnr tahttan indirerek iiliinceye kadar hapsetti$i halde,
gahsi miilkleri hazine adma miisidere edilirken bedelleri kendilerine ijde-
nirdiTas. Bununla beraber bu gibi hallerde fiatrn tesbitinin, Mahmud tara-
findan yaprlmrg olmast tabiatiyle miimkiindiir. Beyhiki'nin anlattr$r olay
daha enteresandrr. Mes'0d'un saltanatr zamantnda gazaba u$ruyan ve idi-
ma mahkum edilen bir vezirin mallan mtsidere edilirken menkul ve
gayr-r menkul biittin mallannt kendi istefiyle Sultan'a satmr$ ve pegin ola-
rak belirli bir para almrg oldu$unu aEtklama$a mecbfir edildi. Hazrr bulu-
nan me'murlar gihit olarak imzi attrlar, adliye me'murlan miihiir bastr
Iaria6.
37 - Mes'0d'un saltanatt
Mahmud'un ki.igiik o$lu Muhammed'in krsa siiren saltanatrndan son-
ra taht, biiyiik o$lu Mes'Od'un eline gegti (lo3o-Io4I). Babastntn yalntz
7at Beyhaki,4g5.
7a2
Beyhaki,4zt.
7a3
Utbi-Menini, I, 316 vd.
7aa Beyhaki,45o.
ia5 Utbi-Menini, II, 146, Notices et Extraits. IV. 3g+.
746
Beyhaki, zr5.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 3r3
kiitii huylarrnr tevariis etmig olan Mes'0d, babast gibi her geyde kendi
giiriigiine gtire karar vermek isterdi; fakat babasrnrn kabiliyetine sihip ol-
madr$r igin feliketle neticelenecek kararlar altr ve tecriibeli adamlann tav-
siyelerine ijnem vermeden tatbikinde inatla rsrir ederdi. Mes'0d'un avd,a1a1
ve harpteki 748 cesiretine Ait hikiyeler, onun gok cesOr oldu$unu giisteri-
yona da ahlaki cesaretten tamamiyle mahrum idi. Feliket Anrnda kadrn-
dan daha korkaktrT4e. Tamahlirhkta babasrndan hig de geri kalmazdr.
Onun zamanrnda halka ytikletilen cebri vergiler ifrat dereceyi bulmuqtur.
Mes'frd'un saltanatrnda "biiyiik hrrsrzlan hognut etmek igin kiiEiik htrstz-
lann cezAlandrnldr$mrn"7s0 tek tek misillerini gtiriiri.iz. Qaldrklannr Sultan
ile paylaqan qakiler, faaliyetlerine rihatEa devam edebiliyorlardr. Bunlann
arasrnda en Eok dikkati gekn Horasan vilisi Ebu'l-Fazl S0ri, Sultan'a qok
hediyeler giinderir; fakat kendisi bunlarrn iki mislini halktan zorla toplar-
dr. AhAli iimitsizli$e diigerdi. ileri gelenler ise Miveriiinnehr'e "Tiirk
emirlerine" mektuplar ve elgiler giindererek yardtm istiyorlardrTsl. Bu du-
rumdan, Karahinhlar de$il, onlarrn hizmetinde bulunan Tiirkmen emirle-
ri faydalandrlar.
Mes'0d, KarahAnhlar'a kargr babastntn siyisetini tikip etti. Halife ile

yaprlan anlagma ro3r yrhnda yenilendi. Bu anlagma ile Halife'nin, Kara-
hinhlar'la ancak Gazneliler vAsrtasiyle mtinAsebet kurabilece$i hi.ikme
ba$lanmrqtr7s2. Aynr zamanda Mes'0d, Karahinh hiikiimdarrna kendisiyle
egit haklara sihip gibi muimele etmekte devAm ediyordu. ElEisi, iki
hiikiimdar arasrndaki anlagmanrn biitiin diinya iEin haiz oldu$u tineme,
Kadrr Hin'rn dikkatini gekme$e d6.ir talimat aldt7s3. Gazneliler ile Kara-
hAnhlar arasrndaki miinisebetin gerqek mihiyeti, Hirezmgih Altuntag'rn
ro3o'da Sultan'a yazdr$r mektupta iyi bir qekilde tasvir edilmigtir: 754
"Qok iyi bilinmektedir ki, merh0m Emir, Kadrr Hin'rn, hanlt$a gegebil-
mesi iEin qok emek ve para harcamryttr. $imdilik dostlu$u sa$lamak iEin
kendisine yardrm etmek lizrmdrr. Bize gergek dost olamazlar' fakat
7a7
Beyhaki, zBB.
7a8 Beyhaki,7B3.
7ae Beyhaki, BzB.
750
Beyhaki, 556 vd. (Barthold'un rusga metninde Nekrasov'dan ahnmrgtrr).
7sr Beyhaki,
5og vd.
752
Beyhaki,359.
753 Utbi-Menini, z5r.
75a
Utbi-Menini, 98. Metnin Tugan Hin'rn adrnrn gegtigi krsmr. s. 655'in yardrmr ile
diizeltilmigtir.
3t4 v.v. BARTHOLD
giiriiniigte iyi miinisebetler devim etsin ve aleyhimizde fesat gtkarmasrn-

lar. Ali-tegin hakiki di.igmanrmzdrr, kuyrufu ezilmig bir yrlandrr; giinkii
kardegi Togan Hin, merhum Emir'in yardrmiyle Balisigun'dan kovuldu.
Diigman hig bir zaman dost olmaz, fakat onunla da anlagma yapmak ve
dostine mAnasebetler kurmak lizrmdrr. Bununla beraber ona tam mina-
siyle giivenemeyiz, fakat tiyle yapmafuyrz. Bundan bagka Belh, ToharistAn,
Saganiyin, Tirmiz, KuvAziyin ve Huttel viliyetlerini miicahitlerle doldur-
mak gerekecek; gi.inkii mi.idifaasrz viliyetlere hiicum ederek ya$mamala-
mak igin her ftrsattan faydalanryorn.
Mes'0d, Altuntaq'm fikrine giire hareket ederek ro3r yrh bahanndaTs5
Ebu,l-Kasrm ibrahim b. Abdullah Husayrf ile Kadr Ebff Tihir Abdullah
b. Ahmed Tabini'nin7s6 bagkanh$rnda Kiggar'a bir heyet giinderdi. Elgi-
ler, Kadrr HAn'a Mes'fid'un tahta qrktr$rnr haber verecekler, dostlu$unu
sa$hyacaklar ve Mes'0d igin Kadrr HAn'rn krmt, o$lu ve veliahtr Mevdird
iqin de Kadrr Hin'rn o$lu ve veliahtr Bu$ra-tegin'in krztnr istiyeceklerdi.
A$rrhk olarak Mes'fid, kendi tarafindan 5o.ooo, o$lu tarafrndan da 3o.ooo
Herit dinirr teklif ediyorduTsT. Elgilerin Kiggar'dan Io3I yrh iginde
giinderdikleri rapor, bin zorluklarla kargrlagtrklannr giistermektedirT58.
to3z'de Kadrr Hin'rn iiliimii, giiriigmeleri sekteye u[rattr. Btiyiik o$lu
Bu$ra-tegin Si.ileyman, Arslan Hin iinvanr ile tahta Erktr. ikinci.o$lu Ye-
gan-tegin Muhammed, Bufra Hin iinvanrnr alarak Talas ile ishcib'da
hiikiim siirme$e bagladr. Mes'Od, idet oldu$u iizre Kiggar'a bir mektup
gtindererek, Hin'rn iiliimtinden dolayr taziye, halefini, tahta Erkmastndan
dolayr tebrik etti. ElEiler Gazne'ye ancak 6 Eyliil ro34 tarihinde diindtiler.
Vazifelerini bagan ile yerine getirmiglerdi. Bununla beraber Mevdfid'un
niganhsr yolda iildii. Mes'fid'un niganlsr $ih Hitfin, selAmetle Gazne'ye
vararak biiyiik bir merisimle kargrlandr. Beyhaki'ye gtire Emir, giiriilme-
mig bir debdebe ile Tiirkler'i hayran brrakmak istiyorduT@.
7ss
Tarih, Beyhaki tarafindan verilmigtir (e6r). Giiniin adrndan, metinde RebiiilAhrr
yerine yanhghkla Rebiiilewel yazrlmrg oldu$u neticesi grkartrlabilir.
756
Elgilerin tam isimleri igin bkz. Beyhaki, z5o. Bir yerde (s.z3r) Ebfr Tihir'e Ebfr
Tdlib denilmiqtir.
757
Beyhaki,253 vd.
758 Beyhaki,348.
75e lbntil-Esir, IX, zrr; Beyhaki, tarih giistermiyor. Bir yerde (656) Kadrr Hin'rn
Mes'ud'un tahta gegmesinden bir ytl sonra tildiiitinii, bagka bir yerde ise (89) iki yrl sonra
iildiifiinii kaydediyor. Ccmil Kargi'nin verdifi tarihin (r Muharrem 424, bkz. Mctinlcr ryz)
numizmatik vesikalarla tezada diiqtiif,ii giiriilmektedir (A. Markov, Katalog z5t)'
70 Beyhaki,5z6,656.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 3I5
Ali-tegin ile olan miizikerelerden bir netice ahnamadr. Mes'ffd, tahta

gegmeden tince Ali-tegin'e miiracaat ederek Muhammed'in aleyhine yar-
drrn istemiq ve kargrhk olarak ona Huttel'i verme$i videtmigti. Muham-
med'in taraltarlannrn ihineti sebebiyle kan diikiilmeden tahtr elde edince
de, vidini yerine getirmege kendisini mecbfir hissetmedi. Bu durum, tabi-
atiyle Ali-tegin'in hognutsuzlu$una sebep oldu76r. Giirdiigi.imi.iz gibi yalnrz
miidifaa siyiseti teklif eden Altuntag'rn tavsiyesine ra$men762 Mes'0d,
MAverAiinnehr'in Ali-tegin'den ahnmasr igin Kadrr Hin'm ikinci o$luna
yardrm etmek hus0sunda babasrnrn plinrnr yeniden ele ahp, bu plan uy-
gun giiriilmedi$i takdirde Miveriiinnehr'in zaptrnr Altuntag'a brrakmayr
bahis konusu etti. SultAn'rn mtigAvirleri ikinci plinr tercih edince tatbikine
baglandr763. ro3z yrh ilkbahannda Altuntaq, Sultan'dan aldr$r bir emir
iizerine MAveriilnnehr'e girme$e mecbur oldu. Sultan, takviye kuweti ola-
rak Belh'ten r5.ooo kigilik bir birlik giinderdiT6a. Ali-tegin, Buhiri'run
mi.idifaasrnr gazilere vererek kalede I5o gulim brraktr ve kendisi Deb0si-
ye'ye gekildi. Diiqman yaklagrnca Ali-tegin'in vekili qehri terketti, hiicum
ile qehir almdr ve 7o gulim esir edildiT6s. Debfisiye yakrnrnda Ali-tegin'in
esas kuwetleriyle yaprlan miicidele daha az baganyla neticelendi; Burada-
ki Ttirkmenler, baglannda Selguklu iilesi oldu$u halde766 Ali-tegin'e katrl-
mrglardr. Ali-tegin'in krrmrzr sanca$r, Sultan'm hiikiimdarhk alimeti olan
getrinin yanrnda, dagm tepesinde dalgalantyorduT6T. Muharebe neticesiz
kaldr, fakat Altunta$ agrr gekilde yaralandr. Ancak vezirinin tedbirleri sdye-
sinde ordu sellmetle HArezm'e diindii. Vezir, Hirezmgih'm yaralandr$rnr
diigmandan sakhyarak onun adtna Ali-tegin'in veziriyle miizAkerelere girig-
ti. O da, vezirin tavsiyesi iizerine hiikiimdannr ikni ederek iiziir dilemesi-
ni, Hirezmgih'dan kendisiyle Gazneliler arastnda arabulucu olmastnt rica
etmesini temin etti. Ali-tegin, iilen Sultan'rn kendisine "o[lum" dedi$ini ve
iktidar kavgasr srrasrnda Mes'0d'a silahla yardrm etmege hazrr oldu$unu
hatrlatu768. Oltim dtige$inde bulunan HArezmqih, biiyiik bir gayretle Ali-
tegin'in elgisini kab0l ederek biisbiiti.in aldatrlmasrnr sa$ladr. Bir anlagma
76t Beyhaki,348.
762 I(!.
Beyhaki,4z6.
763 Beyhaki,4rB vd.
764
Beyhaki,4z3.
765
Beyhaki,4z4.
7e Beyhaki,4e5.
767
Beyhaki,4lB.
7d Beyhaki,43z.
316 V.V. BARTHOLD
yaplldlktan sonra Ali-tegin Semerkant'a gekildiT6e. HArezm ordusunun

Amul'e diinmesine mAni olma$a te$ebbiis etmedi. Hirezmgih, geri Eekil-
me baglamadan ijnce iildii, fakat HArezmliler, ancak diiqmandan zo fersah
uzaklagtrktan sonra bunu ii$rendiler770' Sultan Mes'ud, bu olaylan, z Ma-
yrs ro3z 7i1de ii$rendi.
Muhtemelen Mes'0d'un seferi sebebiyle Ali-tegin, Ailesi fertleriyle da-

ha srkr miinasebetlerde bulunmak ve metbOiyetlerini tanrmak zorunda
kaldr. Buhdrd ile Semerkant'da Arslan Hin ile Bu$ra Hin adlanna sikke
basrlma$a baglandr772. Bundan bagka iki yrl iginde Ali-tegin, HArezm
hilkiimdarrntn gahsmda yeni bir miittefik buldu.
co$rafi durumundan dolayr Hirezm daima mi.istakil bir devlet idi;
bilhassa viliyetin baqrnda Altunta; gibi tecriibeli bir askeri kumandan ve
hiikiimdar bulundu$u zaman. Altuntag, Hirezm vilili$ine tiyin edilince
crvardaki giigebelerin istililarrnr baganyla uzaklaErrdr. Bunlann arasrnda o
devirde Krpgaklar'rn7i3 ilk defa adr geEer. Aynr zamanda kendisi ve haleF
leri, on ikinci asrrdaki Hdrezmgihlar gibi bu giigebelerden meydana gelen
bAzr birlikleri hizmetlerine aldtlarTTa. Bundan baqka Altuntagl hassa birlik-
lerine gok sayrda gulim sattn aldt. Altuntag'tn hassa birliklerinin sayrsr
77s. Altuntag, Gazne hi.ikimetinin
baqlangrEta Mahmud'u kuqkulandrrmrgfi
metbOiyetini tanrmakta devAm etti$i hilde istedifi zaman isyan bayra$rnr
agabilece$ini, Gazne ile Belh'ten gelen emirleri, ordusunun yardrmryla ha-
fife alabilece$ini Mahmud pek ili biliyordu. Mahmud hile ile HArezm-
gih'r Gazne'ye getirtmege u$ragtrysa da baqanh olamadt. Mes'0d da776 ay'
nr entrikalara bagvurdu$u halde, o da beceremedi. Buna ra$men Altuntag
aErkga isyAn etmedi. Fakat Gazneli devletinin entrikalanntn tesiri altrnda
kalan tebaasrnr bekliyen ikrbetin ne olaca$mr Sultan Mes'0d, vezirinin
tavsiyesine uyarak qi.iphe giitiirmiyecek bir gekilde ortaya koydu777. Altrun-
taq'rn velhtrndan sonra bile Mes'fid, halelini hal'etme$e tegebbiis etmedi,
ancak kuvvet ve kudretini zayrflatmak iEin gerekli tedbirleri aldr. "HArezm-
76e Beyhaki,4z4.
770 Beyhaki,436.
77r Tarih, Beyhaki tarafindan (415) verilmigtir.
772
A. Markov, Katalng" z5t vd.
773
Beyhaki, gI.
7ia Beyhaki,
398,859.
773 Silasctndmc, metin, zo6, terciime, 3oo vd. d.; Mctinler, 89 vd. (Avli).
776 Beyhaki, gI,3Bg.
77i Beyhaki,
4Io vd.
$ah' iinvinr, Mes'0d'un o$lu Said'e verildi. Altuntag'tn o$lu HArOn,

Hirezm'de ancak hiikiimdarrn vekili (Halifeti.i'd-dir) olarak hiikiim siire-
cekti. Hir0n'un aldr$r resmi hediyeler, babastnrn aldr$r hediyelerin yarrsr
kadardr778. Hir0n, ro34 yrh ilkbahannda itdatsizlik giisterme$e bagladr. is-
yAnrn zihiri sebebi kardeginin iiliimii oldu: Kardegi, Mes'0d'un saraytnda
kalmakta iken, ro33 yrh sonu yahut ro34 yrh bagrnda, miiessif bir kazd
sonunda damdam diigtii. "Kiitii niyetli kimseler" Hir0n'a mektup yazaruk
kardeginin SultAn'rn emriyle damdan aqa$r atrldr$rnr siiyledilerTTe. HArOn,
Ali-tegin ve Selguklular ile bir anlagma yaptr ve A$ustos Io34'de Sultan'r
tanrmadr$rnr aqrkga ilin ederek Mes'fid'un adrnr hutbede okutturmadrT80.
Hir0n ile Alitegin arasrnda yaprlan anlagma gereiince, birincisinin
Merv'e ikincisinin de aynr zamanda Tirmiz ile Belh tizerine yiiri.iyecefine
diir haberler dolagma$a ba9ladr781. Muhtemelen bu plAn gercevesinde
Kumici da$hlan ro34 yrh bahannda Huttel'i istili enikleri gibi782, aynr yr-
lm sonunda da Tiirkmenler KuvAziydn'r zaptettiler.Tirmiz kumandanr
Beg-tegin, Tiirkmenler'e kargr ytiriidii ise de, Tiirkmenler, Gazne ordusu-
nun arkasrndan dolagarak Mela yakrnrnda Ceyhun'u geqtiler. Beg-tegin
onlara ancak $apurkan'da yetigti, onlarr ma$lfip etti, fakat tikip ederken
makt0l dtigtii. Mes'0d'un giinderdi[i kumandan olan Alitegin b. Abdul-
lah isdyigi yeniden sa$ladr783.
Yine ro34 yrh iqinde Hir0n, Selguklular ile ittifak yaptr. ibnii'l-Esir'in
riviyetine g6re78a. Alitegin ile Selquklular arasrnda Iozg'da gatrgma oldu.
Ali-tegin'in emri iizerine kumandanlanndan Alp-Kara, Selguk'un torunu
Yusuf u iildiirdii. Ali-tegin, evvelce Yusul'u "inang-Peygu" 78s iinvAniyle
hizmetindeki biiti.in Tiirkler'in kumandanh$rna tAyin etmigti. Ertesi yrl
(ro3o) maktfiliin amca-o$ullan Tu$ruI ile Qa$n (Davud) isyAn ederek
Alp-Kara'yr ve adamlarrndan rooo kigiyi iildtirdi.iler. Ali-tegin ile o$ullarr,
halkrn yardrmiyle onlartn iizerine yiiriidiiler. Tiirkmenler, tamimiyle ma$-
l0p, mallarr miisidere ve bir go$unun kartst ve gocuklarr esir edilmekle
i78 Beyhaki,43g.
4gr9. Biitiin yazmalarda bu olayrn anlattlmasrndan iince bo5 bir yer var-
77e Beyhaki,
drr. r3o7 tarihli Tahran baskrsrnda (s. 4ro) Morley'in negrinde bulunmryan iiq satrr vandtr.
7e Beyhaki, B54vd.
78r Beyhaki,535.
782
Beyhaki,499.
783 Beyhaki,543 vd.
78a ibnii'l-Esir, IX, 324 vd.
i85 Peygu, muhtemelen yabgu okunmahdrr; krg. Marquart, Osttirkbche Diabktstudbn,
45-
3r8 V.V. BARTHOLD
Horasan'da yerleqmek zorunda kaldrlar. HArOn onlan kendisiyle birlik ol-

mafa ga$rnnca firsattan istifade etmek hususunda acele ettiler. Bu olaylar-
dan yalnrz ibnii'l-Esir bahseder. BeyhakiT86 bunun tam aksine, Ali-tegin'in
iimriiniin sonuna kadar Tiirkmenler'i tahtrnrn dayana$r addederek "siiz ve
giimiig" ile onlan memnun etmefe gahgtr$rnr stiyler. Kendisinden sonra
iki o$lu ile onlann kumandanr, Tiirkmenler'le kavga etme$e baghyarak
onlarr Altuntag hayatta iken Eo$u kerre krgladrklanT8T Hirezm'e gitmefie
mecb0r ettiler. HAr0n, onlara $urdhAn ile Miq-nbit yakrnrnda arAzi teklif
etti7E8. Burada Tiirkmenler, aynt ytltn Ekim ayrnda, goktan beri miicAdele
ettikleri Cend hiikiimdan $ah-Melik'in baskrnrna u$radrlar. Yedi-sekiz bin
Tiirkmen makt0l dtigtii, geri kalanlar buzlarla kaph nehri geqerek kagtrlar.
Hir0n, $ah-Melik ile miizAkerelere girigti. $ah-Melik, Selguklular ile olan
miicidelesine mtidihele etmekten kesinlikle imtini etti ise de onunla bir
anlagma yapmafa ve Horasan seferine bir birlik gtindermek suretiyle yar-
drrn etmefe rAzr oldu. iki ordunun nehre yiiriimesi ve iki hiikiimdann
nehrin ortasrnda kayrklar iginde giiriigmeleri kararlagtrnldr. Gtiriigme Ie
Kasrm'da oldu, fakat $ah Melik, Hirffn'un ordusunun sayrsrndan (3o.ooo
kadar) iirkerek vi'dini tutmadr ve acele Cend'e diindii. $ah-Melik'in hu-
sOmeti HAr0n'u ro35 yrh bahArrnda Horasan'r istili etmekten men'edeme-
di, Eiinkii Cend'den Hirezm'e yiirilmek ancak ktgrn miimkiin giiriiliiyor-
du.78e.
Ali-tegin'in iiliimi.i, Tilrkmenler'in Io34 yaz yahut sonbahar mevsi-

minde gtiglerine sebep oldu. Mes'Od, Io35 baharrnda onun biiyiik o$u-
nun tahta Erktr$rnr ii$renince taziye ve tebriklerini bildirdi. Bu mektupta
geng ilek'e "faziletli Emir o$lu"7s diye hitAb eder. Fakat Ali-tegin'in iki
o$lu HAr0n ile bir anlagma yaparak Saganiyin ile Tirmiz'i istili etmeyi ve
Ceyhun'u geqerek Endh0d yakrnrnda Hir0n ile birlegme$i vAdetmiqler ve
biiylece bu anlagmayr tatbik sihasma koyma$a baglamrglardr. Saganiyin
hikiimdan Ebu'l-Kasrm onlara kargr koyamadt ve kuzeye do$ru Kumici-
ler'in memleketine kagtr. ilek'in ordusu Dirzengi'nin iEinden geEerek Tir-
miz'i muhAsara ettigi hilde, kaleyi alamadr. Burada iken gelen haberler-
den, HArffn'un, sefere tam grkaca$r zaman Gazneli hiik0metine satrlmrg
786 Beyhaki,55r,856.
78i Beyhakii
583.
788
Burada "Maga" adr verilmigtir, bkz. yk. s. r6I.
78e Beyhaki, 856 vd. d. Bu hikiye, biraz giipheyi divet etmektedir. Ekim ayrnda biitiin
bir ordunun Ceyhun'u buz iizerinden gegebilmesi gok aciib giiriinmektedir.
?ro JrtJ.rtijt ,/Y1 @eyhaki,575).
oN iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA 3r9
gulAmlar tarafindan itldiiriildi.igii ii$renilinceTer Ali-tegin'in o$ullarr De-

mir Kapr'dan geqerek Semerkant'a diindiilerie2. Aynr yrhn yaz mevsimin-
de, Hir0n'un velAtrndan sonra Horasan'a girmig olan SelEuklular'rn baqa-
nlan haberi, Ali-tegin'in o$ullannr Saganiyin'a ikinci bir akrn yapmaya
tahrik etti. Semerkant'tan hareket ettiler ve ancak birkag merhalelik bir
mesife kat'edebildiler; giinkii, Ebu'l-Kasrm ile Mes'Od'un di$er kuman-
danlannm kalabahk kuwetler topladrklannr ii$rendiler7e3. Mes'0d, istilinrn
intikamrnr Ali-tegin'in o$ullanndan alma$a hazrlanrrken, onlar tarafindan
giinderilen Semerkandh dinigmendin relhkatinde isilzAde bir elqi, 8 Ara-
hk'ta Belh'e gelerek hiikiimdarlan adma iiziir diledi. Mes'0d, bu itizAn
makbul saydr$r hilde, hognutsuzlu[unu belli etmek iqin elgiyi huzfiruna
kab0l etmedi. Miizikereler vezir ile dAniqmend arasrnda cereyan efti7e4.
Arahk ro36'da Mes'Od'un nezdine, Ali-tegin ile Buhiri hatibi Abdul-
lah PArsi'nin tegkil etti$i ikinci heyet geldi. Bu defa elgiler resmen tiirenle
huzffra kab0l edildiler. Sultan, "kardegi ilek'in" hatrrrnr sordu. Ali-tegin'in
o$luna birinci mektupta "o$ul' diye hitap etmigken bu dela daha gok iti-
bar giistermig oldu. Mes'0d, elgilere emniyeti olmadr$r igin, devlet iglerine
diir hig bir bilgi almamalarr haklanda emirler verdi. ilek, Gazneli pren-
seslerinden birinin de Sultan'rn o$ullanndan biriyle evlendirilmesini isti-
yor, karyhk olarak Huttel iizerindeki iddialarrndan tamamiyle vazgeEece$i-
ni vAdediyor ve aynca Mes'0d'un, kendisi ile Karahinh htikiimdan Arslan
Han arasrnda arabuluculuk yapmasrnr rici ediyordu. Di$er taraftan ilek,
SelEuklular ile cereyan edecek miicidelesinde Sultin Mes'0d'a silahla yar-
drm edece$ini taahhiit. ediyordu. istekleri kab0l edilerek o$lu Said'e
ilek'in krzkardeqinin ilek'e de Mahmud'un kardegi Nasr'rn krzrnrn veril-
mesi kararlaqtrrrldr. Elgi olarak MAverAiinnehr'e giinderilenTes, Belh reisi
Abdiisselim, rc37 Eyliiliinde Ali-tegin'in o$ullannrn sarayrnda bulunuyor-
7e6.
4t.r
Mes'0d'un, Ti.irkistan Karahinhlarr ile miinisebetleri tam minisiyle
dostane de$ildi. ro34 yrh sonbahinnda Gazneli elEilerinin diindiikleri es-
nida, Bu$ra Han'rn elEileri gelerek; HAn'rn niganhsr Zeyneb'in kendisine
gtinderilmesini istedi. Sultan bu iste$i kabfil etme$e hazrrdr, fakat Bufra
7e! Beyhaki,86o.
7e2
Beyhaki, 575 vd.d.
7e3 Beyhaki,6r r.
7ea Beyhaki,615 vd.
7e5 Beyhaki,63r vd.d.
7e6
Beyhaki,66I.
V.V. BARTHOLD
Hin'rn, Mahmud'un brraktr$r mirastn bir krsmrnt Zeyneb adrna istemek

niyetinde oldu$unu haber aldr. Bu$ra Han'tn elEisine izin verildi. Bundan
sonra Mes'0d, Arslan Hin'a, kardegini iddiilanndan dolayr gikiyet etti.
Arslan Han'rn serzenigi ise, Bu$ra Hin'r iifkelendirmekten bagka bir ige
yaramadr. Hem kardegine hem de Gazneliler'e alenen hus0met duyma$a
baqladr. Bu qartlar altrnda Selquklular'rn Io35'te kazandrklan bagarrya qok
sevindi. Ayrrca Tu$rul ile onun arastnda eskiden beri dostluk vardt7e7.
ro37'de Ceyhun sAhilinde tevkif edilen bir kunduractntn, Bu$ra Hin'rn
cis0su oldu$u ve Tiirkmen emirlerine mektuplar giiti.irdii$ii anlaqrldr. Bu
mektuplarda Hin, her ne kadar isterlerse onlara yardrm edece$ini vAde-
diyordu. Maiyetinden birinin tavsiyesi iizerine Sultan Mes'0d, HAn'rn
yaptrklanndan habersiz gibi davranrp, mektuplann varh$t bilinmesin. diye,
Lurrdrrracrya too dinar verdi. Daha iince Hindistan'a giinderdiler. imam
Ebfi Sidrk Tabini, ro.ooo dinardan fazla masraf edilerek tantanalt bir he-
yetin bagrnda, Arslan Han'rn arabulucu$u ile, kardegiyle bir anlagma ya-
prp sulhu sa$lamak iizere, Tiirkistan'a giinderildi. Elqi 23 Agustos Io37
tarihinde Gazne'den hareket etti. Tiirkistan'da on sekiz ay kaldr ve vazife-
sini tam bir bagarr ile yerine getirdi. Bu$ra Hin, miinikagalardaki mehi-
retinden dolayr Ebfi Hanife'yi giilgede brraktr$rnr siiylemiqtirTe8. Bu frkra-
dan anlaqrldr$rna giire, iki kardeg arasrndaki gerginlik, Beyhaki'nin yukan-
da nakledilen riviyetinin aksine, heniiz agrk diigmanhk derecesine ulagma-
mrgtr. Yine aynr ytlm z4 Eyl0l'iinde Mes'fid'un nezdine aynt zamanda iki
kardegten elgiler geldi[i gibi, meghul bir hiikiimdardan iigi.incii bir elgi
daha geldiTee.
ro38 yrhnda birinci ilek Nasr'm o$lu Ebfr ishak ibrahimm, Mive-
rii.innehrde giiri.indi.i. O srrada Biiri-tegin iinvirunr tagtyordu8ol. Ali-te-
7e7
Tu$rul'un Bufra Hin tarafindan ne gekilde esir edilerek kardegi Qagn tarafindan
kurtanldr$r hakkrnda ibnii'l-Esir tarafindan nakledilen (IX, 323) rivayette bahsedilen Bu$ra
HAn'rn bu olmadr[r agrktrr.
7e8
Beyhaki,656 vd.d.
?e Beyhaki, 660 ( 0L<- rJl-1 .l[ f:J 1. frg. Seniryc1)e Elkitak,ll, 97.
m Beyhaki, metninin (68z) biraz tahrif edildi$i anlaErlmaktadrr. ilek ibrahim adrnda
bir gahrs hig bir zaman mevcut olmamrstrr. Hafta, "ilek-i madi" tibiri, sonradan diima
Nasia verilmigtir (krg. MAinta, r33). Anlagrldrlrna giire burada, sonradan meghur olan
Tamgag HAn ibrahim'in ilk ortaya Erkrqr anlatrlmaktadrr. Bununla beraber ibttii'l-Esir'e
giire (IX, zrr)bagka bir iinvinr vardr (Ebu'l-MuzalTer). Bu iinvant kendisine belki sonra ve-
rilmigtir.
sr Beyhaki, Gerdizi ve Min0gihri'de dAimi "Pirr-tegin' yaztlmrgtrr, fakat hig giiphesiz
B6d lBiiril (kurt) okunmasr lizrmdrr. Min0gihri'nin beyitlerinde de aynr gekilde okumak li-
zrmdrr. Kazimirsl<y, Mcnouhhehri" 47, beyt 62.
gin'in ofullarr tarafindan kapatrldr$r hapisten kagma$a muvaffak olmugtu.

Once Uzgend'de802 kardegi Aynii'd-devle'nin yantna iltica etti$i anlagrh-
yor; fakat orada uzun miiddet kalamadr8o3. ro38 yazrnda Gazneli veziri
ondan bir mektup alarak Sultin'a haber verdi. $ehzidenin "biiyiik adl",
Gazneli hiik0metini, kendisine uygun bir cevap verme$e sevketti ise de,
Sultan Mes'0d'un arzusuna uyularak, mektup o gekilde yazldr ki, Ali-te-
gin'in o$ullarrnrn eline gegerse bir zararr olmasrnsa. $ehzide, Kumici-
ler'in memleketine gekilerek orada 3ooo askerden miirekkep bir birlik top-
ladr ve onlarla birlikte Hulbuk crvannda VahgsOs ile Huttel'i ya$malama$a
bagladr. Heniiz Penc sAhiline vardr$r strada bizzat Sultan'tn kendisine kar-
y sefere grkmak niyetinde oldu$unu haber aldr. Biiri-tegin geri gekilerek
pigmanhk duydufunu agrkladr ise de, Ekim sonunda kendisine kargt
ro.ooo kigilik bir siivari birli$i giinderildis06. Ktsa zaman sonra Bijri-te-
gin'in Huttel'i terkederek Kumiciler'in memleketine diindii$ii haber ahn-
dr. Mes'ffd'un iste$i iizerine kumandan Ali, Belh'e diindii. Sultan da biz-
zat MAveriiinnehr'e sefer yaparak o krg iqinde Btiri-tegin'in igini bitirmek
ve baharda Tiirkmenler'e kargt harekete gegmek hakkrndaki tasawurunu
yeniledi. Yezir, ya baharda tdze otlann Erktrfr ve yahut sonbahar mevsi-
minde ekinler bigildi$i srrada sefere grkrlmasmt, Btiri-tegin'e karSt sefer
yapmayr Saganiyin hiikiimdarr ile Ali-tegin'in ofullanna brrakmayt ve
Sultan'rn, ordusunu krg seferinin zorluklanna maruz btrakmamasmr bog
yere stiyledi807. Gerdizi'ye giire808, Mes'0d, MiverAiinnehr'de grkan karrgrk-
hklardan flaydalanarak o biilgeyi iilkesine katmaya azmetmigti.
Sultan Mes'ud'un emri iizerine Tirmiz kumandant Beg-tegin8oe, Mah-
mud'un Ioz5'te gegti$i yi.izer kiipri.iniin yeniden kurulmasrna bagladr.
Kiipri.i, nehrin iki sahilini Aral-Peygamber adasiyle birlegtirdiii iEin iki
krsma biiliinmiiqtii (bkz. s. 8o). Kurulmasr pek zor defildi, giinkii biiti.in
802 Tahran baskrsrnda dolru olarak btiyledir (s.558); Morley negrinde (s. 682) e"lt
gf t j vezfte gtinderdi$i mektup Uzkend'de yazrlmtgtrr.
m3 Beyhaki,697.
ma Beyhaki,684.
805 Hig giiphesiz Beyhaki'deki eii-, yerine eit-, olmasr icap eder.
m6 Beyhaki,696 vd.d.
e7 Beyhaki,
Toz vd.
N8 Metinlcr, t7.
8@ Beyhaki'nin verdifi bilgiden (7o4), bu Beg+egin'in Sebiik-tegin dewinde Tirmiz
kumandanr oldu$u diigiiniilebilir; yini, yine Beyhaki'ye g6re, yukanda giiriildii$ii gibi (s.
3r7) tog4 yrhnda makt0l dii$en Beg-tegin'in aynrdrr. Tirmiz kumandamna Nig-tegin adr
verilecektir (7o7).
F. 2t
322
V.V. BARTHOLD
malzeme, kayrklar ve difer qeyler hild yerinde idi. Sultan'rn ordusu

rB Arahk Pazartesi giinii nehri gegti ve 3r Arahk Pazar giinii Saganiyin'a
vardr. Kargrlanna diigman Erkmadrfir halde, so$uktan ve kardan gok zah-
met gektiler. Bizzat sefere katrlmrg olan Beyhaki'ye giire, hig bir harpte bir
ordu, bu kadar zorluk Eekmemigti. 9 Ocak Sah giinii ordu $0niyin gegi-
dine vardr$r zaman, vezirden gelen bir mektupta, Selguklular'rn Serahs'tan
hareket ederek G0zgin istikametinde ilerledikleri haber veriliyordu. Tir-
miz'e yiiriiyerek kiipriiyti tahrip etmek ve Sultan't iilkesinden ayrrmak ni-
yetinde olduklarr farkediliyordu. Sultan geri diinme$e mecbur oldu. Aynr
zamanda Biiri-tegin, $Oniyin'dan ilerliyerek bo$azr tutmu;tu. Bu gartlar
altrnda biilgeyi gok iyi bilen bir hasma kargr durmak miimki.in defildi.
Geri diiniig, Iz Ocak Cuma giini.i bagladt. Tam iki hafta sonra Mes'0d,
z6 Ocak'ta Tirmiz'e vardr. Diiniiqte Biiri-tegin onlan tAkib ederek eqya, de-
ve ve atlardan bir krsmrnr ganimet olarak ele gegirdisr0. Mes'Od'un bu se-
ferde ufradr$r bagansrzhk Biiri-tegin'in ehemmiyetini artrrdr. Gazneli
htik0metinin ro39 yrh sonbahannda aldr$r mektuplardan, Biiri-tegin'in
Tiirkmenler'in yardrmr ile Ali-tegin'in o$ullanna kargr miiteaddit zalerler
kazandrfr ve MiverAiinnehr'i hemen hemen ellerinden almrg oldu$u anla-
grlmaktadrrsrr.
38 - SelEu klu lar' rn zaferleri

Selguklular'rn Horasan'da birbirini takip eden baganlarrnr burada an-
latmryaca$rz. Aynca Mes'0d'un, sayrca qok fazla ve iyi silahlanmrq oldu$u
halde a$rrhklan ilerlemelerine engel olan askeri kuwetleriyle, bozkrr ken-
dilerine "ana, baba'812 olan ve eqyalannl esas kuwetlerinden Izo mil
uzakta brrakabilenst3 giigebelerin hafif birlikleri arasrndaki mticidelelerini
de anlatmryaca$rz8ra. Selguklular, kendi istekleri iizerine Mave-
raiinnehr'den bAzr birliklerin yardrmlanna mazhar olduklan gibi815 arka-
dan vurulmak tehlikesinden de tamamen mastndular. Qiinkii Hirezm
hiikOmeti, HArOn iildi.ikten sonra (bkz. s. 3Ig) Gazneliler'e diimi diigman
olan kardegi ismail Handin'rn eline gegmigti. Bu diigmandan kurtulmak
maksadiyle Mes'fid, ro38'de Hirezm igin Cendli $ih Melik'e mengur
8ro Beyhaki,7o7.
8tr Beyhaki,745.
8r2 Beyhaki,669.
8r3 Beyhaki,
7rz vd. (3o fersah).
8ra Bibgrstein-Kazimirsky, bunlan krsmen anlatmrqtrr (bkz. yk. s. z6).
8rs Beyhaki,734.
oN iKiNCi yUzyILA KADAR oRTA ASYA s23
giindermigti. $ah Melik, Hirezmliler'i megrfi metbOlan tarafrndan tiyin

edilmig olmasr itibariyle kendisine itaat etmege devam etti ise de, bunda
bagarrh olamadr. Bununla beraber rc+o-4r krg mevsiminden ewel
HArezm'e karqr bir sefer yapma$a girigmedi. $ubat ro4t'de Asib ovasrnda
iig giin devim eden bir muhirebenin sonunda Hirezmliler yenildiler.
Beyhaki'ye giire Hirezmliler daha gok mukavemet etme$e muktedir idiler;
fakat bir Gazneli ordusunun yaklaEmakta oldu$u haberi duyulunca dehget
iginde kaldrtar. ismail, ihinetten korkarak zB Mart'ta merkezini terketti ve
Selguklular'rn yanlna kaEtr. Nisan ayrnda merkez, $ah Melik tarafrndan iq-
gal edilerek Mes'fid adrna hutbe okundu. Halbuki o,bu tarihten iince
iilmiigtii8l6.
Selguklular'rn Mes'fid'a kargr kazandrklarr kesin zafer, $ah Melik'in

seferinden iince olmugtu. Mays ro4o'da DandanakanslT muhaberesi, Gaz-
neliler'in Horasan'daki hAkimiyetine ebediyyen son verdi. Tu$ruI Beg mu-
harebe meydanrnda hazrrlanan tahta8rs oturdu ve herkesin teziriihitr ara-
srnda Horasan emiri ilin edildi. Bundan sonra Ttirkistan'rn iki hinrna,
Ali-tegin'in o$ullanna, Btiri-tegin'e ve Aynii'd-devle'ye zafer mektuplan
gtinderildi. KaEanlarr, Miveriiinnehr'e gitmeleri ve zaferin herkes tarafin-
dan bilinmesi igin Ceyhun sahiline kadar tAkib ettiler. Di$er taraftan
Mes'0d,Karahinhlar'rn reisine giinderdi$i Beyhaki tarafrndan kaleme ah-
nan mektubunda Arslan Hin'rn yardrmrnr esirgemiyece[i, hatti bu mak-
satla bizzat bir sefere katrlaca$r kanAatinde oldu$unu belirtiyordusre. Bu-
nunla beraber Mes'frd, yalnrz Belh ile Belh'e ba$h vilAyetleri defil Gaz-
ne'yi de terketmek lAzrm gelece$ine kani'idi. Vezir ile di$er devlet erkinr
biiyle bir korkuya mahal olmadr$r hususunda boguna mi.indkaga ettiler820.
Mes'rid, Hindistan'a qekilme$e karar vererek Biiri+egin'e onunla SelEuklu-
lar'r birbirine diigtirmek gayesiyle Belh ve Toharistan igin mengurlar
giinderdis2t. Gazne'de kalan devlet erkinrna da, e$er Selquklular gelirlerse
onlarrn hizmetine girmeleri hus0sunda izin verdi822.
816Beyhaki, 865 vd.d.

sr7 Kale, Merv'den
4o mil uzakta idi; kr$. Zhukovsky, Razaalinr, g8.
8r8 Beyhaki, Buna rafmen Raverty (Tabakat+ Ndrii, r3z)
788. "Beyhaki tahttan hig
bahsetmiyor" diye kesin bir fikir ileri si.irmiigtiir.
8re Beyhaki,
79,6.
820 Beyhaki, Bz9 vd.
82r Beyhaki,8z6.
822 Beyhaki, B3z.
V.V. BARTHOLD
Mes'0d'un timitsizli$inin gergekten vakitsiz oldu$unu olaylar isbit et-

migtir. Sultan tahttan indirilerek Ocak to4I'de823 vefat edince, kardegi
Muhammed ordu tarafindan tekrar tahta qrkanldr. Onun krsa si.iren salta-
natmdan sonra Nisan lo4I'de82a Mes'ffd'un enerjik o$lu Mevdfrd tahta
gegti. Mevdfid'un zaminrnda olaylar Gazneliler Iehine geligme$e bagladr.
Belh ile Tirmiz, Mevdfid'un elinde kaldr$r gibi, "Miveriiinnehr'deki
Ti.irkler'in meliki" (belki Btiri+egin) ona itiat arzettis2s. Tirmiz kumandant
-asrl adr Ebu'l-Hasan Ahmed b. Muhammed olan- Emirek Beyhaki idi.
Ebu'l-Hasan, Beyhaki'nin riviyetine giire826, gehri SelEuklular'a kargr on
beg yrl miidifaa ve ancak Gazneliler'den biitiin iimitler kesilince Qa[n
Beg'e teslim etti. Qa$rr Beg, ona vezir manstbr teklif etti ise de, Emirek
kesinlikle reddederek Gazne'ye diindii ve orada resmi evrak divanr reisli$i-
ne tiyin edildi. Bununla beraber tarihqimiz, Tirmiz'in uzun mtiddet
miiddfaasr hakkrndaki haberini yine kendisi nakzederek Emirek'in evrak
divanr reisli$ine tiyininin, -Io48'den tince -Mevd0d'un saltanatl zamanrn-
da oldu$unu siiyler. Daha iince, ro43'te, Selguklular HArezm'i zaptettiler;
$ah Melik, iran'a kagu, orada bir miiddet Beyhak mtnttkastnt tuttu827, fa-
kat nihayet MekrAn'da hapsedilerek hapiste 6ldii82tr. Belh'in SelEuklu-
lar'rn hikimiyetine kesin olarak gegmesi ve dolayrsiyle Gazneliler ile
Miveriiinnehr arasrndaki irtibitrn kat'i s0rette kesilmesi, ancak to59 yrhn-
da Qa$n Beg ile Gazneli Sultan ibrahim arastnda yaprlan anlagmantn
hiikiimlerine uyularak olmugtursze.'
39-Karahinlrlar'ln ayrr bir gubesinin Mive-

riiinnehr'de ortaya grkrgr
Hemen hemen bu srralarda, Biiri-tegin ibrahim, Miveriiinnehr'de
hikimiyetini sa$lam bir sfirette te'sis ile bafrmsrz bir devlet kurdu. Sikke-
lerdeki bilgileress giire, $3 (Io4r-ro4z) yrhnda, muhtemelen Bu$ra
823
Gerdizi'ye giire (vr. r74; Gambridge yazmasr, vr. I4o') rr Cemiziyelewel 432; krg.
Mctinlet 18,
82a Aynr tarih ($aban 432) Beyhaki (867) ile ibnii'l-Esir'de (IX, fS+) veriliyor. Miiller
(Der Islam, II, 77) bu tarihi yanhghkla 434 olarak bildirir.
825ibni.i'l-Esir, IX, 334.
azt 75;1-' REha,t, vr. 69b-7o..
E21T"h- Bqhak, vr. z}b-zg^. $ah Melik'e burada Ebu'l-Feviris $ah Melik b. Ali el-
Berrini adr verilmiEtir. UnvAnr da Husimii'd-devle ve Nizimii'l-mille'dir.
82s Beyhiki,867 vd.; ibnii'l-Esir, IX,
346.
s2e A.Miiller, Der Islam,II,
77. Krg. TabakattNdstri, rog, r32.
8r A. Markov, Katalog 256.
Hin'a tibi olarak BuhirA'da hiikiim siiriiyordu. Semerkant'ta basrldrgr

tahmin edilen 438 (Io46-ro46) tarihli sikkelerdes3l, ibrahim'in biitiin
iinvanlarrnr buluruz: "imidii'd-devle, Ticii'l-mille, Seyfi.i'l-halifetilldh,
TamgaE Hin ibrahim'. ibrahim ve ondan tince Bu[ra Hin tarafindan
ahnan "Tamgag Hin i.invAnrt", Qin imparatorlannr taklid ettiklerine deli-
let ettigi gibi, ibrahim'in sonradan "Do$u ve Qin Meliki"s$, o$lu
Nasr'rn da "Do$u ve Qin Sultant" iinvinlarrnr almalart, belki de bu sebep-
ten ileri gelmektedir. Halbuki giivenilir kaynaklara giire ikisi de yalnrz
Miveriiinnehr'de hiikiim siiriiyorlardr.
ibrahim'in baganlannr, ibni.i'l-Esi.'e giire83s, Tiirkistan Karahinhla-
n'nrn bagka yerde bahsetti$imiz kanh kavgalan kolaylagurmtgttrs36. Bun-
dan bagka MaverAiinnehr'de Bufra Hin Hir0n'un saltanatt zamantnda
bir $ii hareketi ortaya Erktr. Bu isyin, buna benzer hareketlerin belki so-
nuncusudur. Maalesef bu hususta bilgimiz qok azdtr. $ii propagandalart,
halkr Fitrmi halifesi Mustansrr'a (ro36-ro94) biat ettirme$e muvaffak oldu-
lar. Bizzat Bu$ra Hdn'tn kendisi, onlartn divetini kab0l eder gibi gtirtindii
ise de, rnaksadt onlara giiven vererek gafil avlamak idi. Tehlikeden tami-
men habersiz olduklarr bir zamanda Buhiri'daki $iiler'in katledilmelerini
emretti$i gibi, di$er gehirlere de buna benzer emirler giinderdi837.
Miveriiinnehr tarihinde biitiin iilkede do$rudan do$ruya hiikiim
siiren ilk Ti.irk siilalesi olan KarahAnhlar devri, hig giiphesiz btiytik bir
iinem tagrmaktadrr. Maalesef bu devir tarihi hakkrnda bize intikal eden
bilginin az olmasr, Simdniler'in kurmug olduklan tegkilitta ne gibi de$i-
giklikler yaprldr$rnr ve Mo$ollar'tn memlekette bulduklart vaziyetin nastl
meydana geldi$ini bilmemize imkin brrakmtyor. Selguklular'rn iran'da
meydana getirdikleri de$igiklikler hakkrnda bilgimiz daha fazladrr. Aynt
gartlann (do$u islAm siyisi tegkilittntn mevcut oldu$u bir memleketin
Tiirk giigebeleri tarafindan fethi) bi.iyi.ik iilgtide aynt neticeleri do$uraca$r
muhtemeldir. Bundan bagka Selguklu imparatorlu$unun tegkilAtrnrn
83r A. Markov, Katalog, z6z.
832 Tafgag ve TangaE geklinde yazrldrfrna da rastlanmaktadrr. Orhun kitabelerinde
TabgaE olarak geger. Bu tibirin minisr hakkrnda bkz. Radloll, Dit alttirkischen Inschittcn
tler Mongolzi, Saint-Petersburg I Bg5, 4e8; Hirth, Nachuoilc zur Inschift des Tonjukuk, 35.
833
A. Markov, Katalog, z0g vd'
834 A. Markov, Katalog,268.
835 ibnii'l-Esir, IX, zI r.
836 Semirycgye Elkitab4ll, gB.
837 ibnii'l-Esir, IX, 358.
326 V.V. BARTHOLD
Miveriiinnehr igin dahi iinemi vardrr. Qiinkti Hirezm bu imparatorlufa

katrldr$r gibi, on iigiincii yiizyrlda MiverAiinnehr'e sihip olan HArezmqah-
lar ashnda Selguklular'rn vdlileri idiler. Bindenaleyh, Selguklular't selefle-
rinden aylran hususiyetleri krsaca giizden geEirece$iz.
40-GiiEebelerin idaresi ile tinceki hinedan-

lartn idaresi arasrndaki farklar
ilk Selguklu hiikiimdarlarrnrn, Tufrul Beg, Alp Arslan ve Melikgah'rn
gAhsi meziyetleri ewelden beri lAyrkryle takdir edilmigtir. Tiirkler'den
umumiyetle pek iyi bahsetmiyen A. Mtiller bile838, bu hiiki.imdarlartn ve
bilhassa son ikisinin haklarrnr inkir etmez83e. Tiirk kavimleri ile Ttirk
hiikiimdarlarrnrn ahlikr arastndaki tezad, Ortaqaf'da bile dikkati qekmig-
ti. idrisi'nin Tiirkler hakkrndaki dikkate giyan fikirleri buna bir misal ola-
rak giisterilebilirs: "Begleri cengiver, tedbirli, metin ve idildirler; faziletle-
riyle temAyiiz etmiglerdir; millet, zAlim, vahgi, kaba ve cAhildi". Tiirkler'in
visrl olduklarr kiiltiir derecesi ve yagayrglanndaki hususiyetler, onlartn
hilinde, ferdin zihniyetiyle heniiz genglik qa$rnda bulunan halk kiitlesinin
zihniyeti arasrndaki keskin larkr izah eden aynr r0hi Amillerin faaliyette ol-
dufunu farzetmemize yeterli bir zemin tegkil etmektedir. Bundan bagka
giiEebelerin ahlaki fikirleri, medeni kavimlerinkinden daha gok dine daya-
nt.. ilk SelEuklular ile Karahanhlar, hig qtiphesiz Mahmud ile Mes'ffd'dan
daha dindar idiler; nitekim Saint Vladimir, Bizans imparatorlarrndan da-
ha iyi hrnstiyandr. Karahinhlar'tn nazarrnda din, yalnrz hikimiyetlerini
devim ettirmek igin bir silah de$ildi. Dinlerinin hiiki.imdarlara da farz ol-
dufunu kabril ederlerdi. $arap igmediklerini yukarrda giirdiik (bkz. s.
3o3). Kuwetle muhtemeldir ki, dinin tesiri altrnda bu hiikiimdarlardan
bAzrlarr, idil bir hi.iktimdar idealini tahakkuk ettirmek hus0sunda samimi
bir arzu ile dolu idiler.
Kryifeti mticihidlerinkinden pek az farkh olansar ve onlann biitiin
meqakkatlerini paylagansa2 giiqebe bir kavmin reisi birden bire Mahmud
838 A. Miiller, Dcr Islan,ll, zz.
83e A. Miiller, Da Islam,ll,95.
8q Giographie d'Edrisi, laubert'in fransrzca terc., I.4gB.
8arTufirul'un Nigapur'a girdifii zamanki kryafetini Beyhaki etralhca anlatmrgtrr (69I)
Elbisesi Mulham kumagrndan (bkz. yk. s. 253), sanlr Tewezi'den (Fars biilgesinin Tewez
kasabasrna nisbet edilen Tewezi kumaglan pek meghurdu, krg. Mukaddesi, 435) ve ayakka-
brlan kegeden idi. Koluna bir yay ile iig ok asmrgtr.
8a2 Tiirkmenler'in geri gekilmesi esnisrnda Tu[rul Beg, birkag giin ne ayakkabrlannr
ne de zrhrnr grkar& (Beyhiki, 76o).
ile Mes'Od tipinde bir miistebide inkrlab edemezdi. Sihib-hares gibi bir
memuriyetin (bkz. s. 245) SelEuklular'tn saltanatt zamantnda biitiin ehem-
miyetini kaybetmesi gayet karakteristiktirsa3. Sihib-haber memuriyeti de
kullanrlrnaz oldu. Hafryelik us0lii, kiilttirsiiz insanlartn ahliki hissine aykr-
n idi. Bu usilii miidafaa eden Nizimii'l-miilk844, Alp Arslan'a niqin bir
sahib-haber tAyin etmedi$i sorulunca gu cevabr verdi$ini siiyler: "Bir
sdhib-haber tAyin edersem samimi dostlarrm ve mahremim olanlar sadi-
kat, dostluk ve mahremiyetlerinden dolayr sihib-habere iinem vermezler
ve riigvet teklif etmezler. Fakat bana muhalif ve diigman olanlar, onunla
dost olacaklar ve para verecekler. Biiyle olunca qAresiz sAhib-haber bana
diimi dostlanmdan kiitii haberler, diigmanlanmdan iyi haberler getire-
cektir. iyi ve kiiti.i siizler ok gibidir; birkag tane attltrsa nihayet biri hedefe
isibet eder. Giinli.im her giin dostlanmdan daha gok so$uyacak, diigman-
lanmdan daha gok hognut olacaktrr. Sonra ktsa bir zaman iqinde diigman-
lanm bana dostlanmdan daha yakrn olacaklar ve nihiyet onlann yerini
alacaklardrr. Bundan do$acak zararlan hiE kimse telifi edemiyecektir". Bu
siizlerin, yalnrz insanlara karqr olan asil bir itimida defil, aynr zamanda
medeniyetle ifsad edilmemig bir insantn sa$lam muhikemesine de delilet
ettifi inkir edilemez. Ayrrca hafiyelikte iiyle bir mahzur vardr ki, bizan
hiikiimdar aleyhinde bir silah olarak da kullanrhrdr. Mahmud, oflu
Mes'ffd'un pegine hafiye takmasrna (bkz. s. 3l I) mukabil, Mes'0d'un da
babasmrn divanrnda hafiyeleri vardtsas. Di$er taraftan NizAmii'l-miilk,
sAhib-haber memuriyetini devletin intizimrnrn "temellerinden" saymakla
hakh idi. Haliyelik ortadan kaldrrrlarak yerine daha tesirli bir kontrol sis-
temi konmadr$r takdirde Eegitli emirler ile vililerin halk iizerindeki baskr-
larr muhakkak artacaku.
Hiikiimdarr, devletin yegine siiz sAhibi kab0l eden iranltlar'm bu te-
lakkisi de gtigebelere yabanct idi. Onlarrn indinde devlet, HAn'tn biitiin
iilesinin miigterek mah idi. Horasan'tn bazr gehirlerinde Tu$ruI Beg adrna
hutbe okunurken, baqka gehirlerinde aynt zamanda kardegi Qa$n Beg adr-
na hutbe okunmasr keyfiyeti, otokrat hiikiimdar melhumunun Selguklu-
Iar'a baqlangrEta nasrl yabancr oldu$unu giistermektedirse. KiiEiik emirlik-
ler us0lii ve bunun tabii sonucu olan iE kavgalar, SelEuklu iilkelerinde Ka-
rahinh iilkelerindeki kadar geniq s0rette inkigaf etmiqti. Orduya maag ve-
Ea3 Silasctndnc, metin, Ize, terciime, t79.
8aa Silasctndmc, metin, 65, terciime, 99'
845 Beyhaki, 164 vd.
8{ ibni.i'l-Esir, lX, gz7, gz&.
328 V.V. BARTHOLD
ya maagm bir krsmr yerine tevzi edilen askeri ikta us0lii, halkrn menfaatle-
rine aynr qekilde zararb olmugtur8aT. islim ileminin do$u krsmrnda bu
usil ancak Tiirk fetihlerinden sonra genig bir gekilde geligti. Daha eski za-
manlarda bile hizmetlerin yerine getirilmesinde temdyiiz eden askerlere
miikifat olarak arizi verildi$i miinferit olaylarda giiriilmiiq ise de, bu istis-
ndlar o kadar azdr ki, Nizimii'l-mi.ilk, eski zaman hiikiimdarlarrnrn hiq
mukataa vermediklerini ve askerlerine yalnrz para iidediklerini stiyleyebi-
liyordu. Onun zamarunda bu us0l, Gazneli devletinde hila yiiriirlilkte
idi848, SelEuklu impartorlu$unda mukataa (ikta') verilmesi ddet yerine geg-
ti$i halde, serf us0liini.in kurulmasr neticesini vermedi. Nizimii'l-miilk84e,
mukataa sAhiplerine, reiyidan ancak belirli bir meblaf almaya haklarr ol-
du$unu, bundan bagka gahrslart, mallart, kanlart ve Eocuklan i.izerinde hiE
bir haklarr olmadr$rnr hatrrlatrr. Mukataa tevziatt, hiikiimdarrn tasarmfun-
daki arAzinin azalmasr neticesini verdi$inden vekil memuriyetinin yavag
yavaq iinemden diigmesi belki bundan dolaytdtrsso.
Kiigiik ernirlikler, belki de mukataalar us0lunun ortaya qrkardr$r karr-
grklklardan en gok zarar giirenler tabii olarak arAzi sihipleri idi. Bu du-
rum, olaylann giisterdifi gibi, Horasan'dan Eok M2veriiinnher'de kendini
giistermigtir. Miveriiinnehr dihkanlartrun, S6mini hinedanrnrn yrkrlma-
srndan krsmen sorumlu olduklannr yukanda (bkz. s. 276) giirmi.igti.ik. Bi-
naenaleyh yeni hinedAnrn saltanatrnrn ilk devrinde dihkanlarrn daha
biiyiik iinem taqryacaklarr son derece normal idi. ilak dihkanrnrn sikke
bastrrmasr da bunu isbat etmektedirssr. IooT-IooB seferini anlatrrken (bkz.
s. 2g3) gtirdii$iimiiz gibi, "MiverAiinnehr dihkanlarr" aynca zikredilirler.
Fakat Mofol istilAsrna diir riviyetlerde bu stnfin Miveriiinnehr'de bir
tinem tagrdr$rnr giisteren bilgiye arttk rastlamryoruz. Halbuki Horasan'daki
arAzi sahiplerinin eskiden oldufu gibi kalelerinde kalmakta olduklarrndan
bahsedilebilir. Mofollar, her yerde ktiyli.ileri, muhisara iqlerinde gahqtrr-
mak igin topladrklan zaman, bu husustaki emirleri arAzi sahiplerine
giinderdilers52. Dihkan adr, her halde Horasan'da mukataa verilen
Tiirkler'e de veriliyordu. ro35'te Dihistin, Nesi, Ferive gehirleri Selquklu-
8a7 Von Kremer, Culturgesehicte,I, z5I vd., zB5.
848 Bkz. yk. s. 257, n.423.
qae
Silasetndme, metin, zB, terciime, 4o.
850 Silasetndme, metin, Br, terciime, rzI.
83t Milanges Asiatiqucs, Ylll, I
75; A. Markov , Katalog, ztB vd.
852 Nesevi, terciime go vd. Daha do!ru terciimesi, d'Ohsson tarafindan yaprlmrqtlr,
53,
Histoire des Mongok,I, z7B.
lar'dan Tu$ruI ve Qafrr Begler ile amcalarr Peygu yahut Yabgu'ya verildi-
$i zaman, her iigii de dihkan ve vAIi mansrbrna mahsus hediyeler aldrlar:
iranhlar'rn idetine giire iki sivri uglu kalpak, sancak ve elbiseler;
Tiirkler'in idetine giire de atlar, eyer takrmlarr ve bir altrn kemer; bunlar-
dan bagka otuz top kumaq alddarss3. MAveriiinnehr'de arizi sihibi olan
srnrfin gerilemesi, belki Nargahi'nin miiterciminin bahsetti$i arizi krymeti-
nin haddinden fazla diiqmesinden ileri gelmigtir.ssa. Sdminiler zamAnrnda
beher gifti 4oo dirhem krymetinde olan topra$r, bedava bile kimse almak
istemiyordu. $iyet ahcr bulunsa bile toprak ekilmezdi. Bu da hiikiimdar-
lann, "zdlim ve tebaalarrna kargr muamelelerinde merhametsiz olmalann-
dan dolayr idi."
Otokrat hiikiimdar idealinin, fethedilen vilAyetlerde eskiden beri
kiiklegmig oldu$undan, sonunda Htihlerin iizerinde tesirini gtistermesi ta-
bii idi. Htiktimdarlann miistebiddne temiyiilleri, yurttaqlarrnr kendilerin-
den sofuttu$u hilde, onlan iran biirokrasi miimessillerine yaklagtrrmrq ol-
mahdrr. Selguklular, Siminiler ve Gazneliler'i tam mAnisiyle taklid ede-
mezlerdi; giinkil sonuna kadar her tiirli.i ki.iltiire yabancr kaldrlar. Bize in-
tikal eden gi.ivenilir bilgilere giire8s5, Selguklu sultanlannrn biiyiiklerinden
Sencer, okuma, yazma bilmiyordu. Seleflerinin daha gok tahsil giiriip
gtirmedikleri bilinmemektedir. Babasr Sultan Melikgah, bAzrlarr tarafindan
daha Eok ki.iltiir sAhibi olarak giisterilir.
Okuma yazma bilmeyen bir hiikiimdar, genig iilkesinin kanqrk biirok-
rasisinin idiresini elbette tikib edemezdi. Bu vazife tamimryle vezirin elin-
de idi. SelEuklular devrinde vezirlerin ewelki zamanlardan daha biiyiik bir
niifuza sihip olduklannr giiriiriiz. Nizimii'l-miilk'iin Sultan ile birlikte
devleti idire etti$ini rihathkla siiyliyebilirizs5u. Aynr zamanda, biiyle qart-
lar altrnda idirenin ytiri.itiilmesine htkiimdar ile sarayrn miidihalesi, kiitii
neticeler verebilirdi. Bu sebeple Nizimii'l-miilktr57, saraydan yazrh iridele-
rin miimkiin oldu$u kadar az E*anlmasr igin u$ragtr; giinkii, "Eok srk ya-
prlan geylerin hiE birisine 6nem verilmez". Hiikilmdann stizli.i irideleri da-
ha biiyiik tehlike teqkil ediyordu. NizAmii'l-miilk8s8, bu gibi iridelerin Di-
853 Beyhaki,6r r.
854 Nargahi, z9 vd. Miiellif Buhiri gehrindeki arizinin fiyatrndan bahsetmektedir, fa-
kat k<iylerde de aynr durumun viki olmuE olmasr pek muhtemeldir.
855 Mctinhr,38 (Sencer'in kendi adrna yazrlmrg siyisi bir belgeden).
856 ibnii'l-Esir, X, r38.
857 Silasetn6me, metin 66, terciime gg vd.
858 Siyasctndme, Sl; terciimede (rzo) tamimiyle aksi yazrlmrgtrr.
V.V. BARTHOLD
vin yahut Hazine'ye diima aynr gahrs tarafindan tebli$ edilmesi ve bu

Eahsm vazifesini bagkasrna devretme$e hakkr olmamasrna diir bir kanun
grkartmafa li.izum giirdii. Biiyle bir iride tebli$ edilince Divin'rn vazifesi
bu hususta bir rapor tanzim etmek olacak, ancak hiikiimdar raporu dinle-
dikten sonra iride yerine getirilecekti. Biiyle bir us0li.in mtistebit bir idi-
renin esisr ile uyugmasr miimkiin olmadr$rndan hiE bir z^man tatbik edil-
medi. Vezirin kudretinin artmasrnrn da ancak kendisi ile hiiktimdar ara-
srnda anlagmazh$a yol agmaktan bagka bir faydasr olmadr.
Divan tarafindan halledilmesi gereken en kangrk mesele, hiikiimdar

ile birlikte memlekete girmiq olan - giigebe hayatrnt de$igtirme$e, halk
kiitlesinin geri kalan krsmrnrn ba$h oldu$u idireyi kabOl etme$e hig ni-
yetli olmayan - Ti.irk istilAcrlanna kargr nasil davranrlaca$r idi. iran biirok-
rasisinin miimessilleri, "muhAfiz" (hasem) nazariyle baktrklan gtigebe bir-
liklerini, ewelki htikiimdarlann zaminrndaki kiileler ile iicretli askerlerden
meydana gelen hassa ordusunun tAbi oldu$u nizam altrna almak istiyor-
lardr. Bu hususta NizAmii'l-miilk'iin85e Tiirkmenler hakkrndaki fikirleri
dikkate giyandrr. Aralanndaki sonsuz aynhklar devimh kangrkl*lara se-
bep olmakta idi; fakat hinedina olan yakrnhklan ve hAnedAna yaptrklarr
hizmetlerden dolayr aleyhlerinde giddetli tedbirler altnmast tavsiyeye giyan
defildi. rooo genE Tiirkmen'den bir birlik toplamak, "saray gulimlanna"
dihil etmek ve onlar gibi yetigtirmek lizrm geliyordu. Bu s0retle di$er in-
sanlarla kangarak onlara ahgmalan, gulAmlar gibi hizmet etmeleri ve dev-
lete kargr dofu$tan dolu olduklan nefreti hissetmekten vazgegmeleri
miimkiin olur. icibrnda gulimlar gibi hizmet edecek 5ooo yahut lo.ooo
kiqi toplanabilir. Bu s0retle devletin varh$rndan onlar da bir fayda
giiri.irler; hiikiimdara hamdederler, onlar da memnun olurlar. Bozkrr go-
cuklannr Saray gulAmlarr haline getirmek elbette kolay de$ildi. Yerlegik
ahilinin menfaatlerini, giigebe hayatrnt terketmek istemiyen istilicrlarrn
menfaatleriyle birlegtirmek daha zor idi. Hiiktimdarlar, Tiirk hinlarrndan
iran miistebitleri hiline geldikqe, giftqiler ile giiqebeler arasrndaki kagrnrl-
maz kavgalar yaval yavag daha gok birincilerin lehine halledildi$i igin
gtiqebeler ya yerleqik hayita ahgmak ve yahut fethettikleri memlekette zor-
luklarla kargrlagmak mecburiyetinde kaldrlar.
Btiyle gartlar iEinde NizAmii'l-mi.ilk'iin iimid etti$i hedefe varrnanrn
ne kadar giiE oldu$u, devletin biinyesindeki en kiiEiik bir zaaf alametinin
ne kadar tehlikeli olaca$r anlagtltr. NizAmii'l-miilk, Melikgah'tn saltanatt
85e Silasctndmc, terciime I38.
94,
oN iKiNci yUzyILA KADAR oRTA AsyA 33r
esnaslnda, ismiiliye mensuplannrn kuwetinin artmasrnda hususi bir tehli-

ke giirdii$ii gibis@, giigebeler arasmdaki mevkileri, yerlegik kavimlerinkin-
den farkh olan kadrnlann niifffzu da ayn bir tehlike arzediyordu86r. Me-
murlar srnrfindan igsiz kalanlarda bir anargi unsuru tegkil etmig olabailir-
ler. Binienaleyh hiE bir gahsrn iki veya daha fazla memuriyeti iggal etme-
mesi lizrmdr. Qiinkii memurlann sayrlarr aza\acaki862. Askeri masraflann
srnrrlandrrrlmasr igin Melikgah'rn saltanailnrn son zamanlannda ileri
si.iriilen bir tasawur, NizAmii'l-miilk'iin nazannda daha tehlikeliydi863.
Hiikiimdann maiyetinden biri, umumi sulhun sa$lanmasrndan dolayr dAi-
mi ordu olarak 4oo.ooo askeri tutarak maag verme$e liizum olmadr$rn-
dan, bu rakamr 7o.ooo'e indirmenin miimkiin olaca$r hususunda onu
86a.
inandrrma$a muvaffak olmugtu
Biiyle bir tedbir ile devlete 33o.ooo silahh diigman kazandrracaktr. Ni-
zimii'l-miilk'iin fikrine giire ordunun miktannr Too.ooo'e grkararak Do$u
Asya, Afrika ve DiyAr-r Rum'u itAat altrna almak daha uygun olacaktr. Ni-
zimii'l-miilk, selefleri gibi865 orduya biiytik ziyifetler tertip etmiyen Melik-
gah'rn tutumundan gikayetqi idi866. Bi.itiin milletlerin giiEebelerinin naza-
nnda hiikiimdarlar ile kahramanlann birinci meziyeti ciimertlik idi. Vezir,
Tu$rul Be$'in sofralarrnr hatrrlatrr; Karahinhlar devletindeki bu gibi ziya-
fetlerin hiiz oldu$u biiyiik ijneme ve Melikgah'm MAverAilnnehr seferi sr-
rastnda o memleketin askerleri ile halkrnrn, bir defa olsun Sultan'dan ik-
ram giirmediklerinden dolayr duyduklan krrgrnh$a igirqt eder.
Karahinhlar devletinde olup da SelEuklular'rn memleketinde aynr
iinemi tagrmadr$r anlagrlan bir husus daha vardrr: Cismini hiikfimet ile
ruhini srnrfrn anlagmazhfr. Yukarrda anlatu$rmrz muhtelif viknlar, miicA-
delenin nasrl krncr bir gekilde cereyan etti$ini giisteriyorsa da, maalesef
kaynaklarrmrz bu anlaqmazh$rn sebeplerini agrklamafa yeterli bilgi verme-
mektedirler. itt< Ttirt Hinlan'nrn samimi dindarhklariyle temiyi.iz ettikle-
rini giirmiigtiik. Bununla beraber din adamlanndan daha qok geyhler ile
di$er zAhidlere itibir ederlerdi. iran'da bu gibi niifuzlu geyhlerden birisi
86 Silasctndmc, metin, 164vd.; terciime, z4zvd.d.
86t Silasctndme, metin, 164vd.; terciime, z4zvd.d.
862 Kr!. yk;
s.257.
86i Silasclndmc, metin, r44, terciime, zl3.
E6a
Rivendi'ye gore (Rihatii's-sudir, rgr vd), Melihgah devrinde Sultan'rn kendi hassa
ordusundaki siivarilerin miktan ancak 46.ooo den ibiret idi.
86s
Alp Arslan'rn ziyafetleri hakkrnda bkz. Houtsma, Rccucil Il, 47.
86 Silasctndmc,metin, r 15, terciime, 168 vd.
332 v.v. BARTHOLD
me$hur EbO Said Meyhani idi. Hal terciimesinin miiellifine867 inanrlacak

olursa, Selquklular, Gazneliler ile mi.icidelelerinin daha baglangtctnda,
Eb0 Said'e biiyiik bir hiirmet giistermiglerdir. Avfi'nin bir rivayetindens6s,
$eyh Eb0 Said'in sonralart zihidine hayattan vazgegerek bilakis "sultanlar
gibi" yagadr$r anlagrhyor. Bu hususta Ebu'l-Hasan Harakani adrnda bagka
bir geyhten ayrrhyordu. Ebu'l-Hasan, onun zihidli$ine aldanmadr; yrrtrk
elbiseli olsun, miikellef elbiseler giyinsin, "Allah'tn emrini" yerine getirmenin
miimkiin oldufunu kabOl ederdi. $eyh Ebfr Said ameli ilimleri tahsil
edenlere kargr miisimaha ile temiyiiz etmiqti. Hamdullah Kazvini'nin ri-
vayetine g6re86e, ibn Sina ile olan bir girriigmesini miiteikrp $eyh giiyle
siiyledi: "Benim gtirdii$iimii o biliyor". Feylesof da arkadagr hakkrnda qu-
nu dedi: "Benim bildifimi o giiriiyor". Bir geyh ile ehl-i siinnetin menf0ru
olan bir feylesof arasrndaki bu miinasebetsT0 elbette dikkate de$er kabffl
edilmelidir. Karahanhlar ile anlagmazh$a diigenler her halde btiyle anlag-
maya miitemAyil de$ildi.
4r -Tamgag Han ibrahim

ibnii'l-Esir'e gtire87l Tamgag Hin ibrahim, miistesna bir dindarhkla
tanlnml$tl. Babasr Nasr, tarik-r diinyd olmuqtu872. TamgaE Han'tn kendisi,
fakihlere danrgmadan hiE bir zaman para almazdr (yini yeni vergiler koy-
mazdr). UIemAya hiirmeti o kadar biiyiik idi ki, Hz Ali soyundan virz
Ebfi $uca' bir defasrnda ona: "sen hiikiimdar olmaya l6yrk defilsin" de-
yince Hdn, saraylnln kaprlannr kapadr ve tahttan ferigat etme$e karar ver-
di; fakat ahdli, vArzrn yanrldr$rnr, Hin'tn tebaast igin sarfetti$i mesiinin
v6rzrn siizlerini Eiiriittiifiinii siiyleyerek onu ikni etme$i baqardrlar.
Avfi'nin rivAyetlerindesT3 "biiytik" TamgaE Hin ibrahim, Adil bir

hiiki.imdar ideali olarak giisterilmigtir. Bu hikAyeler anekdot mahiyetinde
iseler de bunlardan milletin, her halde biiyiik bir hiiki.imdar olan ibrahim
HAn'rn saltanatrnr nasrl de$erlendirdi$ini anhyabiliriz. Avfi8Ta Hin'rn yazrh
86i V.A. Zhukovsky, Tainl Edineri1a..., ($eyh EbCr Sa'id'in giirtigiine giire rubailerin
tefsiri), farsga metinler, Saint Petersburg, r8gg, zo6.
868 Mctinb4
97; krg. Zhukovsky, aynt csa, tBB.
86e Mclinbt, r53 (Browne neqrinde yoktur); krq. Zhukovsky, ayt cser. 252.
870 ibnii'l-Esir, IX, 3ro.

87r ibnii'l-Esir, IX, zI I vd.
si2 I(rT. CemAl Kargi'nin Nasr hakkrnda anlattr$r fikralar, Mctinln, I33-135.
873 Mctinhr,84 vd.d.
814
Mctinlcr, 87.
ON iKiNCi YUZYILA KADAR ORTA ASYA JJJ
kararlannr da nakleder. Demek oluyor ki, Karahinhlar Selguklular'dan

daha terakki etmig idiler. Bu da son derece normaldir, Eiinkii Do[u
Tiirkistan'da hig giiphesiz Qin medeniyetinin tesiri altrnda kalmrglardr.
Biiyiik bir ihtimille bu tesir Uygurlar visrtasiyle olmugtur. Io69 yrhnda-
BalAsigun qehri halkrndan Yusuf Has Hdcib tarafindan yazrlmrg olan
"Kutadgu-Bilik" te tilrkEe bizr ki.iltiirel tabirlere (mesel6, muharrir, memur
manasrna gelen bitikci kelimesi) rastlanrr. Bu tabirler Mogol devrinde de
kullanrlrnakta olup hig giiphesiz gerek Karahinhlar, gerekse Mogollar
bunlan Uygurlar'dan almrqlardrr.
TamgaE HAn ibrahim'in ilk iqi, memleketinde tam bir intizam ve em-
niyetin sa$lanmasr oldu. Mala kargr yaprlan her tiirlii teciviiz a$rr bir ge-
kilde cezilandrrrhrdr. Bir defasrnda bdzr egkryi, Semerkant kalesinin kapr-
srna $u siizleri yazdiar: "Biz sofan gibiyiz, kesildikEe biiyiiriiz". HAn bu
siiziin altrna qunu yazdrrdr: "Ben burada bir bahgrvan gibi bekliyorum, ne
kadar biiyi.iseniz yine sizi kiikiiniizden siikerim". Bir giin maiyetinden bi
rine gtiyle siiylemiqtir: "Qok zaman ewel giddet kiltcrnr intikam kmtndan
Eektirn, yakrgrkh gengleri, gtizel delikanhlarr kestim; gimdi biiyle adamlara
ihtiyacrm vardrr, Eiinkii bana mAlum oldu ki, iki gehrin halkr8Ts hiince
maksatlar besliyorlar ve isyan grkarmak istiyorlar. $imdi bana ig adamlarr
lAzrm; iiylelerini takdir etmefi ii$rendim. BenAenaleyh sen bana, ewelce
egkryAhkla geginen Eetelerin reislerinden birini bulmahsrn ki, kendisine
aman vereyim ve bana ig adamlarr toplasrn". Hrrsrzlara ve eqkryiya reislik
etrniq bir adam vardr. HAn'rn, bu gibi suglan giddetle cezilandrrdrir za-
manlarda ttjvbe ederek diirt o$u ile birlikte altnlannrn teriyle geginme$e
baqlamrgtr. Hin'rn huzuruna getirilerek cellatbagr tayin edildi. Kendisine
ve o$ullarrna hil'atlar giydirildi. Hin'tn emri iizerine hrrsrzhk ve egkryAhk-
la geginen 3oo adamdan meydana gelen bir birlik kurdu. HAn, onlarr hiz-
metine aldr ve onlara da hil'atlar verilmesini emretti. Birer birer hil'atlarrn
saklandrfr odaya, oradan da baqka bir odaya gtitiiri.ilerek hepsi tevkif edil-
diler. Reis ve o$ullarr da aynr gekilde tevkif edilerek hepsi idim edildiler.
Biiyle bir giddet Semerkand'da hig bir zaman giiriilmemigti. Hrrsrzlar ile
eqkryA dehget iEinde kaldrlar. Bundan sonra memleketin iginde bir dirhem
bile kaybolmuyordu. Hikdyedeki tafsilit, tinceki devirlerde ga2ilerin men-
sup olduklan halk srnrfina kargr aldrklan tedbirlere ait oldu$unu
dii giinmemi ze bizi sevkediyor.
875 Ashnda K0ker (?) ile Bitik; birinci isim tamimiyle bilinmiyor; ikincisi belki Betik
kii'yi.iniin aynrdrr (bkz. yk. s. 87).
876 (Candar' tibirine gok tesadiif olunurl "slhib-hares" ile aynr minida kullanrldrfr
anlagrhyor (bkz. yk. s. 245).
334 V.V. BARTHOLD
Hin, gahgan halkrn menfaatlerini, yalruz mi.ilkiyete kargr yaprlan agrk.

ga teclviizlere defil, muhtekir ti.iccira kargr da korurdu. Bir defa kasaplar
kendisine bir dilekge vererek et narhrnrn gok aqa$r olup kendilerine az kir
brraktr$rndan gikAyet ettiler ve artrrrlmasr iEin ricAda bulundular; buna
karlrhk devlet hazinesine rooo dinar iidemeyi teklif ettiler.Hin razr oldu,
kasaplar parayr getirdiler ve fiatr yiikselttiler. O zaman Hin, kasaplardan
et satrn ahnmasrnr idam cezasiyle yasakladr. Kasaplar Eok zarar giirme$e
bagladrlar. Her mahallede beg altr kigi ortaklaqa bir koyun satrn alarak ke-
siyorlar ve etini aralannda biiliigiiyorlardr. neticede kasaplar, tekrar eski fi-
atrn kab0l edilmesi igin yeniden hazineye para vermek zorunda kaldrlar.
Bu miinasebetle Hin, giiyle demigtir:
"rooo dinira biitiin tebaaml satmam ciiz defildir."
Bu dindar Hin'rn niEin ulemi ile anlagmazhfa dtigtii$ii ve qeyhlerden
imam Ebu'l-Kasrm Semerkandi'yi877 neden idim ettirdi$ini bilmiyoruz.
Bu imam hakkrnda Kitifu Mollazdde'deki bilgiden bagka bir gey bilmiyo-
ru2. Bu bilgi, Ebu'l-Kasrm'rn kendi a$zrndan nakledilmigtirsTs. imam,
hacca gitti$i zaman, Hira da$rnda Peygamber'in ma$arasrnda dui ederek
Allah'tan kendisine "devlet" ihsan etmesini niyaz etti. Hatiften bir ses ce-
vap verdi: "insanlara bahgetti$imiz devlet iig $ey de tecelli eder; birincisi
niibiiwet, ikincisi qehidet, iigiinciisii de fakrdrr. Niibtiwet kaprsr artrk ka-
panml$tr; binaenaleyh sen qehAdeti mi yoksa fakn mr tercih edersin?n
imam qehideti segti. "Fakr yiikiinii tagryabilmek igin }Jz. Muham-
med'in ahlikrna sihip olmak lAzrm geldi$ini biliyorum". Avli'ye87e giire,
iddmr halkrn HAn'a kargr krrgrnh$rna sebep oldu. ibnii'l-Esir'in yukarrda
nakledilen riviyeti, bilakis Hin ile ulemd arasrndaki anlagmazhk esnisrnda
halkrn biiyiik bir krsmrnrn htikiimdann taralrnr tuttu$unu giistermektedir.
SelEuklu sultanlarrnrn MiverAi.innehr'e akrnlan Tamgag Hin ibra-
him'in saltanatr zamanrndan itib6ren baqlamrqtrr. Qa$n Beg 6ldtikten son-
ra Selguklu imparatorlu$unun do$u krsmrna hikim olan o$lu Alp Arslan,
ro64'te Huttel ile Saganiyin'da zor bir sefere tegebbiis etti. Gazneliler
877
Aynr adr taqryan ve Siminiler devrinde yagayan bagka bir gahrs ile kangtrnlmama-
hd:r (Mctinbr, 50; Zap;ski XII, 5). Bir iigincii Ebu'l-Kasrm Semerkandi vardr:Belh'e 536
(rr4r) yrlrnda gelen, imam Nisrrii'd-din; Buhiri'da takriben r64o'da yazrlan Bahri'l-csr6r fi
men6hbi'l-ahb6r adh eserin yazan tarafindan zikredilmiqtir (India Office Library, yeni kata-
logda No.575, eski katalogda No. 1496, vr.3z9b-33ob; miiellif, Belh'i bilhassa gok genig anla-
tlr).
818 Mctinlcr,
r7o.
81e
Mctinltr,15.
oN iKiNci YUZYILA KADAR oRTA ASYA 33s
Belh ile Tirmiz'i kaybettikten sonra bu viliyetler de, Selguklular'a boyun

e$mek zorunda kaldrlar. Hiiktimdarlarr isyan grkardrlar. Alp Arslan isyAnr
zorlukla bastrrdr. zaptr oldukga giiE olan da$hk krsrmlardaki kalelere hu-
cum ederken AIp Arslan bizzat askerlerine tirnek olmak zorunda kaldrse.
Ertesi yrl, ro65'te, Harezm'den Cend ile Savrdn igerilerine kadar bir seler
yaptlmasma tegebbtis edildi (Mirhind'a giire krg mevsiminde, bkz. s. 3tB).
Bu gehirlerin hiikiimdarr boyun e$ince vAlilik kendisine verildittt. Alp
Arslan, daha iince de Tamgag Hin ibrahim'in iilkesini istili etmigti. Bun-
dan dolayr Hin, Ba$dad'a heyet giindererek Abbasi halifesine Selguklu
Sultanrnrn yaptrklanndan gikayet etti. Halife; Hin'a, hil'at ve iinvanlar
vermekten bagka bir qey yapacak giice sahip de$ildi882. Sikkelerdenss3, eV-
velce zikredilen iinvanlanndan bagka (bkz. s. 325) gu iinvanlara da sihipti:
izzii'l-iimme, Ka'bii'l-miislimin,, Mi.ieyyidii'l-adl.
42-$emsii'l-miilk
ibrahim o$lu $emsii'l-miilk lehine saltanattan ferigat edince di$er og-
lu $u'ays88a derhal isyin etti. Babalannm 6ldiigii yrl (Io68) iki kardeg ara-
srnda Semerkand'da ve Nargihi'nin zeyilcisine giire Buhira'da yaprlan sa-
vag $emsii'l-miilk'iin lehine neticelendi. Onun saltanatt zamantnda Sel-
guklu sultanlanna kargr sava$a devam edildi. toTz yir sonbahannda Alp
Arslan 2oo.ooo kigilik biiyiik bir ordu ile Miveritinnehr'e bir sefer yap-
mafa tegebbtis etti ise de daha seferin baglangrcrnda, bir kalenin kuman-
danr esir edilerek Sultan tarafindan idAma mahkum edilince, bu kimse,
Alp Arslan'rn iizerine hanEer ile saldrrarak sultan'r iildiirdii. Sefer de
biiylece sona erdi. Aynr yrhn krgrnda $emsii'l-miilk Tirmiz'i aldr, ordusuy-
la Belh'e girdi. Belh vilisi Ayaz (Alp Anlan'rn o$lu) daha iince gehri ter-
ketmigti. Geri diiniiglerinde Belh halkrndan bir grup, bir Tiirk birli$ine
hiicum etti. Bundan dolayr $ems'ii'l-miilk gehri yakmak istedi, fakat son-
radan halkrn yalvarmalan kargntnda tiiccardan harAg almakla yetindi.
Ayaz, Ocak ro73'te Belh'e diindii. 6 Martta Tirmiz'e hiic0m etti ise de
8m lbnii'l-Esir, X, ze.
88t ibni'l-Estr, X, 33. Sachau, lur Gcschictc und Chronologb oon Ckw6rkm,ll, zg.
882 ibnii'l-Esi, IX, zrz.
883
A. Markov, Katahg 265.
Sikkelere bakrlrrsa (A. Markov, Katahg" 267 vd.) ,r4- yerine Narqahi'nin basrlmrq
ssa
metnindeki (s.49) gibi --'-x okumak icap etmektedir. ibnii'l-Esir (IX, zrz) bu gehzAdeye
Tugan adrnr vermektedir. Bu iinvamn $u'ays'rn sikkelerinden birinde bulundu$u anlagrl-
maktadrr.
$6 V.V. BARTHOLD
muvaffak olamadr ve askerlerinin go$u nehrin sulannda bo$uldular8". Ay-

nr yrhn sonunda yahut ertesi yrhn baglarrnda Tirmiz, Melikgdh'a ba$landr.
$emsi.i'l-miilk'iin kardegi olan viliyi Melikgih huz0runa kabul etti ve he-
diyelerle geri giinderdi. Melikgah, Tirmiz'den Semerkant'a hareket etti.
$emsii'l-miilk sulh yaptlmasrnt istiyerek Nizamii'l-miilk'iin arabuluculu$u-
na miiricaat etti. Sultan bu teklifi benimsiyerek Horasan'a diindii886.
ibnii'l-Esirtt7, bir de $emsii'l-miilk ile Kadrr Hin Yusulun o$ullan Tu[-
rul Kara HAn Yusuf ve Bufra Hin Hir0n arasrndaki miicideleden bahse-
der. Neticede bir anlagma yaparak Hocend'i, $emsii'l-miilk ile Tiirkistan
Hinlarr'nrn iilkelerinin hud0du olarak kab0l ettiler. Bundan $emsii'l-
millk'iin, Fergana'yt ve MAveriiinnehr'in Seyhun nehrinin iitesindeki yer-
lerini terketmek zorunda kaldr$r anlagrhyor. Marginin, Ahsikes ve T0n-
kes'te Tu$ruI Kara Hin ile o$lu Tu$ruI-tegin adlanna para basrlma$a
baglanmasr da bu husfisu te'yid etmektedir. Halbuki daha iince Ahsikes
ve T0nkes'te ibrahim ve o$ullarr adrna para bastlrdt888.
$emsi'l-miilk, babasr gibi ndil bir hiikiimdar giihretine sAhipti. Gtige-

be hayatrna devAm etti. Ancak krg mevsimini ordusu ile birlikte Buhiri
crvannda gegirirdi. Orada askerlerinin Eadrrlarrnda kalarak halka baskr
yapmamalan igin srkr emirler verildi. Giinegin batmasmdan sonra hig bir
asker gehrin iginde kalma$a cesaret edemezdisse. Giigebe hayitr usOllerine
gtire, KarahAnhlar, hiikiimdarlartn, "qehirleri ytiksek ve giizel binAlarla
imAr etmek, yollarda nbatlar yapmak v.s." gibi tdrif edilen vazifelerini ye-
rine getirdiler (bkz. s. e44). Kaynaklanmrzda Tamgag Hin Ibrahim'e Ait
binalar zikrediliyorsa da, adaqr Tamgag HAn ibrahim b. Hiiseyn on ikinci
asrrda Semerkant'da Gurcmin yahut Kercumin mahallesinde (bkz. s. 95)
muhtegem bir saray yaptrrdr. Bu sAyede, Hin'tn giihreti iskenderiye Fene-
rini Biiyiik iskender'in, TAk-i Kisri'yt Husrev AnugirvAn'tn yaptrrdr$r8m
gibi nesiller boyunca devim edecekti. $emsii'l-miilk'iin yaptrrdr$r binila-
nn en meghuru "Rrbit-r Melik' olup 47I (ro78-ro79) yrhnda Harceng
kiiyti (bkz. s. 267) yakmmda ingi edildi. $emsii'l-miilk, Ak-Kutel'de, Se-
merkant'tan Hocend'e giden yol iizerinde bagka bir rrbat daha yaptrrdr.
885 ibniil-Esir, X, 49 vd.d.

886 ibnii'l-Esir, X, 63 vd.
887 ibnii'l-Esir, IX, zrz.
E6E A. Markov, Katalog" 263-272.

88e Metinle4 85 (Avfi).
8x Mctinhr,87. Alp Arslan'rn yaptrndrfr infaattan da maksat bu idi (Houtsma, Rectcil,
tr, +t).
Bizr rivAyetlere giire kendisi oraya defnedildi8el. Buhiri crvanndaki $em-

sibid Sarayr ile BuhirA cimiinin yeni binisr da $emsii'l-miilk'iin eserle-
rindendir (bk". s. r r5). Hiikirmet ile ulemi arasrndaki anlagmazhk
$emsii'l-miilk'iin devrinde de devam etti. Saltanatlnln tam baqlangtcrnda,
46r (ro69)'de, imam Eb0 ibrahim ismail b. Ebi Nasr es-Saffir, Buhird'da
idAm edildi. Qi.inkti Sem'ini'ye giire, Hdn't, dinin farzlannr yerine getir-
me$e ve haramdan kagrnma$a davet etmigti8e2.
43 - $em sii' l-m iil k' iin hal efleri

$emsii'l-miilk'iin yerine Io8o'de kardegi Hrdrr gegti. Onun saltanatr
hakkrnda hiE bir gey bilmiyonrz. VefAtr yrh bile hig bir kaynakta zikredil-
miyor. On ikinci yi.izyrl mtielliflerinden Nizimi Ar0zi Semerkandi'ye
gdre8e3, iilke onun devrinde en yiiksek refah seviyesine ulagtr. Hem Mive-
riiinnehr'de hem de Tiirkistan'da (?) htikiim siirdii. Horasan tarafinr da
devamh miidihalelerle emniyet altma almrgtr. Diriyet ve addletiyle
temiyiiz etmiqti. $iirleri himiye ederdi. Adr geEen miiellit, Mive-
rii.innehr'de hiikiimdar ile devlet erkintntn, evlerinde alttn ve gi.imiiq dolu
tabaklar bulundurma Adetinde olduklanndan bahseder. Hrdrr HAn'rn di-
vinhinesinde dtirt tabak ve her birinin iEinde z5o dinar bulunuyordu. Bir
delasrnda diirt taba$r da bir giir kazandr. Resmi merisimlerde, difer si-
Iahlardan bagka hiikiimdarrn iiniinde 7oo tane altrn ve gi.imiiq topuz taqtr-
lardr.
44-selguklular'tn MiverAiinnehr'i hikimi-

yetleri altrna almalart
Hrdrr'rn o$lu ve halefi Ahmed'in8e4 saltanatt esnistnda Hin ile ulemA
arasrndaki anlaqmazhk, Selguklular'rn miidAhalesi neticesini do$urdu. Hr-
drr devrinde bag kadr oldu$u halde Sem'ini'ye giirese5 vazifelerini yapar-
8st Mctinbr, r3z (Cemil Kargi), 168 ve r7z (Kitab-r Mollaz6dc). Rrbat-r Melik, Abdulhh-
n6mcde zikredilir (Asya Miizesi y.nmasr, 574, vt. zzo"-b); Cizek'den daha kuzeyde bir men-
zil.
8e2Sem'ini, rLi,,oll kelimesinde; orada *Li yerine yanhghkla +Li kullanrlmrg. Bu dev-
rin niifOzlu ulemisr arasrnda Belh varzr Zeynii's-silihin Ebfi Abdullah Muhammed b' Ab-
dullah e9-$0mini'nin adr geger. $emsii'l-miilk'iin hocasr idi (Sem'ini, itll kelimesinde).
Ee3 E.C. Browne, Thc Chahir Makala of Nidhami-i Afi6-i Samarkanlrl Hertford, t899,
75 vd.d.; krq. metin, 46 vd.; yeni terciime (I9zI), 5z vd.

8ea Ravendinin Rdhati\-sudfir adh eserinin negrinde, ona Siileyman adr verilmigtir
(r3o). Gergek adr Si.ileyman b. Ahmed oldu[una diir negreden tarafindan ileri siiriilen fikir
hiE bir deste$e dayanmryor.
8e5 Sem'ani, .JL-t<Jt kelimesinde.
F. 22
338 V.V. BARTHOLD
ken kiitiiliiklerde bulunmug olan vezir Ebfi Nasr Siileyman el-Kisini, Ah-
med'in saltanaunrn tam baglangrcrnda idim edildi. ibnii'l-Esir'e gtire8e6,
genq Hin, halka ziilmetti$i igin $afii fakihlerinden Eb0 Tihir b. ilk, zul-
me u$rryanlar adrna Melikgah'tan yardrm istedi. Melikgah, toSg'da BuhA-
rA'yr aldr ve Semerkant'r kugattr. Orada gok sert bir mukavemetle kargr-
lagb. Bununla beraber yerli halk, ibnii'l-Esir'e inanrlacak olursa, Semer-
kand kalesinin muhAsarasr srrasrnda Selguklu ordusuna erzak tedirik et-
migtir. Hin, emirlerinden her birini kulelerden birinin miidifaasrna
me'mur etmigti. Bunlardan biri Hz. Ali evlidrndan idi (yini uleminrn
menfaatlerini koruyanlardan). O$u BuhAri'da esir edilmigti. Melikgah
"o$lunu iildiiriiriim" diye tehdit edince babast, mi.idifaa etti$i kulede gev-
gek davranarak Selguklu ordusunun bu kuleyi zapuna yardrmcr oldu. Se-
merkand, Selguklular'rn eline gegti. Bir evde saklanan Ahmed bulunarak
boynuna ip ba$lanrp Sultan'rn huz0runa getirildi. Sultan onu isfahan'a
giinderdi. Melikgah, Semerkant'tan hareketle Uzgend'e vardr. Diveti iize-
rine KAggar hAnr huzuruna gelerek itAat arzetti ve Melikgah adrna hutbe
okutma$a, para bastrrma$a bagladrseT. Sultan Semerkant'a bir vili brraka-
rak Horasan'a diindii.
Sultan'rn aynlmasrndan sonra kavgalar yine bagladr. Karahinhlar or-
dusunun gekirde$ini tegkil eden Cikilses kabilesi, Maveriiinnehr'de kaldr$r
zaman zarfrnda kendilerine bir defa olsun ziyafet vermemig olan Sultan'tn
cimrili$inden dolayr ona ktnlmtglardtsee Cikiller'in Melikgih'rn hizmetine
girdikleri anlaqrhyor. Onlar isyan edince vili Hirezm'e gekilme$e mecb0r
oldu. Cikiller'in reisi Ayni.i'd-devle, Atbaq gehrinin vAlisi ve KAqgar hinr-
nrn kardegi olan Ya'kub-tegin'i Yedisu'dan ga$rrdr. Ya'kub, idireyi eline
ahnca, ilk ig olarak Aynii'd-devle'yi idim etti. Bu da Cikiller'in diigmanh-
8q ibnii'l-Esir, X, r re vd.
8e7 Bundiri (Houtsma,
Rccucil, ll, 55), bu olaylan biraz de$igik gekilde anlattr. Ona
giire Uzkend seferine Semerkant seferinden yaklagrk olarak bir yrl sonra giriEildi; Melikgah
Tiirk hdkam oldufu gibi Semerkant hinrnr da beraberinde Isfahan'a giiti.irdii. Fakat sonra-
dan ikisini de tekrar tahtlanna oturttu.
EeE Schefer (Silasctndmc, terciime I3z) tamamiyle bir esasa dayanmadan Kt"* (-"uin-
yet") kelimesi diye kibul eder; halbuki bu ketime tiirkge defiil, farsgadrr. ibnii'l-Esir'in Ci-
killer'e Semerkant halkr demesi de do$ru defildir. i-t(:U ;xilrJl kelimeleri ancak
f^$..-t
kelimesine rici'dir. Hig giiphesiz iJK- ve ,r!i(+ yerine iJJ- ve 116l+ Seklinde okumak
hatilrdrr. Cikiller'in daha iinceki oturduklan biilge hakkrnda bka. Scmiycglc Elkitab4 ll, go.
Cikiller'in MiverAiinnehr'eKarahanhlar ile birlikte geldikleri gtiriilmektedir. Kiggarh Mah-
mud'un Diodni LiigatiT Tirkljnde (I, l3o), Tiirkmenler'in biitiin Do$u Tiirkleri'ne Cikil
(yahut Qikil) dedikleri belirtilir.
Bee
Silasctn6mc, metin, r 15, terci.ime rg8 vd.
frnr celbetti. Melikgah, BuhArA'ya girince Ya'kub kagtr ve Fergana yoluyla

Atbag'a gitti. Ordusu Tavivis yakrnrnda Melikgah'rn birliklerine katrldr.
Sultan, Semerkant'r tekrar zaptederek emirini orada braktr ve kendisi Uz-
qend'e vardr.Tiirkistan hinlan arasrndaki kanh di.igmanhkm o taraftan
her tiirlii tehlikeyi ortadan kaldrrdr$r igin Melikgih rahathkla Horasan'a
diinebilirdi.
Melikgih'r, Ahmed'i bir miiddet sonra tahta grkarmafa sevkeden se-
beplerin neler oldu$u bilinmemektedir. Bununla beraber Ahmed'in salta-
nail fazla devam etmedi. rog5 yrh baglannda ulemi ile meydana gelen bir
garpr$ma srrasrnda makt0l diiqtii. HAn, iran'da kaldr[r esnada $ii Deylemli-
ler ile miinAsebette bulunmugtu. MAveriiinnehr'e diindiikten sonra giilikle
ithim edildi. Semerkandh fakihler ile kadrlar ordu iginde bir fetva ne$re-
derek, Hdn'rn tahttan indirilmesini ve idAmrnr istediler. Ahmed, beggehir-
de Eok sevildi$i igin orada isyan g*armak miimkiin olmadr. Askeri parti
Kisin gehri vilisi Tufru] Yenal Beg'i kandrarak hiikOmete karlr isyAn et-
tirdi. Ahmed ordusu ile gehre yaklaqrnca kumandanlar isyan grkardrlar.
HAn'r tevkif ettiler ve Semerkand'a getirdiler. Hin orada bir mahkeme
huzfiruna qrkarrldr, tamimiyle mAs0m oldu$unu iddia etti$i halde, hikim-
ler tarafrndan guqlu bulunarak idima mahkim edildi ve bir yay kirigi ile
bofuldumr. Bu olay, uleminrn askeri struflarla birlikte hi.ik0mete ve halka
karlr kazandrklarr bagarrlann en biiyiifii sayrlmahdrr. Ahmed zamanrndaki
di$er olaylardan ancak gunlan bilmekteyiz: Hrdrr devrinde muhafaza edil-
miq olan $emsibad harap oldu. Ahmed iran'dan diindiikten sonra C0y-
bAr'da muhtegem bir saray yaptrrdr; "Eb0 ibrahim C0biri" diye bilinen
yer belki burasrdrr (bkz. s. I ro). Bu saray otuz sene miiddetle hinlann
ikametgdhr oldum2.
Hiinler, Ahmed'in amcaslnln o$lu Mes'fid Hin'r tahta grkardrlar.
rog7'de memleket Melikgih'rn bi.iyiik o$u Sultan Berkyaruk'a boyun e$-
die03. Onun tarafrndan tayin edilen Siileyman-tegin, Mahmud -tegin ve
Hir0n-teginsa birbiri arkastndan saltanat siirdiiler. Bunlardan yalnrz bi-
w Scmirycayc Ekitab\ ll, gg.
mr ibnii'l-Esir, X, r65 vd.; Nargahi, 236 vd.
{2 Nargahi, zB.
m3 ibnii'l-Esir, X, r8r.
$a Houtsma, Rcdrcit, ll, 258 vd.; Mahmud-tegin, belki ibnii'l-Esir'deki (IX, zI3)
Mahmud Hin'rn aynrdrr. ibnii'l-Esir bu himn sa[rr oldu$unu ilive eder. Ibnii'l-Esir bura-
da, Mahmud hakknda Ahmed'in ilk halefi ve daha iinceki hiikiimdarlardan birinin torunu
oldu$unu siiyler. Mes'0d'dan bagka yerde (X' 166) bahseder.
V.V. BARTHOLD
rincisinin menge'i bilinmektedir. DAvud K0g-tegin'in o$lu ve Tamgag Hin

ibrahim'in torunu idims. On ikinci ytizyrhn tam baglangrcrnda Tiirkistan
KarahAnhlar'r MAveriiinnehr'i yeniden istili ettiler. Bu$ra Hin Muham-
med'in (bkz. s. 3r4) torunu Kadrr Hinm6 Cebriil, Miveriiinnehr'i ele ge-
girdikten sonra r ro2'de Selguklu iilkesi iglerine kadar ilerledi. Tirmiz'i al-
ma$a muvaffak oldu ise de ze Haziran'da gehrin yakrnrnda Sultan Sencer
ile yaptr$r muhirebede ma$lup ve makt0l diigtiimT. Siileyman-tegin'in o$-
lu Muhammed-tegin, Kadrr Hin'rn istilisr strastnda MiverAiinnehr'den
Horasan'a kagmrg iken Sultan onu Merv'den getirttiss. Muhammed-tegin,
Arslan Hin iinvanrnr alarak t t3o yhna kadar vilAyeti idire etti.
45-Arslan HAn Muhammed'in idaresinin ma-

hiyeti
Arslan HAn, saltanatrnrn baglangrcrnda, isi emir Sigir Beg'e kargr
miicadele etmek zorunda kaldr. ibnii'l-Esir'e giireeoe SAgir Karahinhlar
hinedinrna mensuptu, Sigir Beg'in ilk isyinr t to3'te oldu. Sencer tabii-
nin imdidrna yetigti. Onun tavsiyesiyle iki hasrm bangtrlar. Sultan da aynr
yrhn Ekim ayrnda Merv'e diindii. 5o3 (I rog)'de Sigir Beg tekrar bir isyan
grkarttr ise de, Arslan Hin Sultan Sencer'in yardrmiyle isileri Nahgeb ya-
ero.
krnrnda ma$lup Etti
Ondan sonra yirmi yrl milddetle i.ilkede isiyig hiiki.im siirdii. Arslan
HAn, imAr faaliyetlerinden dolayr di$er Karahinhlar'rn hepsinden daha
s5 Dofru nesebleri CemAl Kargi'de bulunmaktadrr, bkz. Mctinlcr, r3z. Divud K09-
tegin'in adr, babasrnrn hayitrnda bdzr sikkelerde geger (A. Markov, Katalog zffi).
tu ibnii'l-Esir, eserinin bagka yerinde (IX, zr3) ona Togan Hin adrnr verir ve Hz. Ali
siililesinden Ebirl-Me'Ali Muhammed b. Zeyd el-Ba$didi'nin Semerkant'ta Togan Hin
adrna hiik0met siirdi.i$iinti, fakat takriben iig yrl sonra isyin ettigini siiyler. Togan HAn,
gehri zaptetti. el-Ba$didi ahiliden bir gofu ile birlikte makt0l diigtii. Bundan, Tiirkistan
halkrmn uleminm yardrmiyle MAverAiinnehr'i iggal enikleri, fakat sonradan ulemimn vila-
yetin yeni hiikiimdariyle garprqtrklan anlagrhyor.
m7 Bundari'ye giire (Houtsma Rcauil,II, z6e) av esnisrnda esir edildi.
,
mE ibnii'l-Esir, X, 239 vd.d.; Mainlcr,84 (Avli). Hatta Kitdh Molliaddz)e gdre (Mctin-
ln, r7z) Arslan H6n, Merv'in Mes0s yahut Mesves kiiytnde diinyaya geldi (krg. Zhu-
kovsky, Ruaalin1,43). Avfi ile Kitdb+ Molld<adc miielilfine gdre Arslan Hin, "Tamgag Hin"
iinvdnrnr da ta5ryordu.
me ibnii'l-Esir, X, z4t, z5e. ibnii'l-Esir'in yazmalannda 2bV ve -9iLr imlisrna da rast-
lanrr; krg. Nargahi, z4o.
ero ibnii'l-Esir, X, gSS.Aynt yrl (5o3) Sultan Sencer'in Ceyhun yakrnrnda birjKsy
e kary zafer kazandrfr oldu; ibnii'l-KalAnisi, Amedroz negri, r68.
qAyi
err Nargahi, vd. Minire bugiine kadar ayakta kalmrgtrr.
49
gok giihret sihibi oldu. Bu imir faaliyetlerinden bizrlannr daha tince be-
lirtmigtik; Buhiri kalesi (bkz. s. Io5) ile gehir surlart (bkz. s. ro9) yeniden
inqi edildi; harib olan $emsibid Saraynm yerinde t I tg'da bir bayram
namizgihr yaprldr. Irzt'de muhtegem bir cami (bkz. s. rI5) ile iki saray
ingA edilerek saraylardan birincisi sonradan medreseye gevrildi (bkz. s.
rr7). Peykend gehri imir edildi (bkz. s. rz5). Kale yakrnrndaki cimiin mi
niresi, Hin'rn emriyle gehristana nakledilerek eskisinden daha muhtegem
bir qekilde bini edildi. ingaat tamamlanmak iizere iken bini, cimiin iiqte
biriyle birlikte Edktii.
Arslan HAn, minireyi tamimiyle kendi parasiyle yeniden yaptrdterr.
Kitdfu Mollazddc miiellifier2, minirenin yeniden yaptlmastnt IIeT yrhnda
giisterir. Arslan Hin, dindarh$rnr yalnrz imdr faaliyetleri ve kA{irlere kargr
(belki trfupgaklar'a kargr) yaptr$r seferlerleer3 de[il, "Nemed-p0g" (aba elbi-
seli) likabrnr tagryan zihid Hasan b. Yusuf el-BuhAii es-Simdni ile olan
miinAsebetiyle de ispit etmigtir. $eyh, BuhlrX'daki hankahrnda otuz yrl
yaqadr; yalnrz sebze ile yagardr. BuhAra'da et yemekten kesinlikle saktnan
ondan bagka yalnrz bir qeyh vardr: Ebfi Bekr Kellibddi. Arslan Hin, Ne-
med-p0g'a "baba" derdi. Hin'tn yardtmt sdyesinde geyh, BuhArA'yt "ah-
liksrz insanlara ve ehl-i bid'ata" kargr koruyabildi. Giindiiz Eargrda sarnrq-
tan su igen her s0fi, gehirden kovulurdu, gi.inkii Nemed-pffg'un giiziinde
s0lilerin birinci vazifesi edep ka'idelerine riAyet etmek idi. 5o9 (I r t5-
rr r6)'da $eyh, "ahlakstzlardann biri tarafindan aillan bir ok ile
e14.
6ldiiriildi.i
Btitiin bunlara rafmen ulemA ile olan miicidele bu devirde de sona
ermedi. $emsii'l-miilk'iin saltanatrnda idim edilen imam saffir'rn (bkz. s.
337) o$u Ebt ishak ibrahim b. ismail, babasr gibi "riyidan gekindi. Sul-
tanlan ithim etti ve meliklerden isteklerde bulundu". Memleketin isiyigi-
ni korumak endigesiyle Sencer, onu Mew'e giinderdiers. Arslan HAn'a
et2 Mclinlzr, r7z.
er3 Bundari'ye giire (Houtsma, Rcacil, II, 264) Arslan Hin'rn rz.ooo Tiirk memlfikii
vardr. Bunlarla devamh olarak Miisliiman olmtyan Tirkler'e kargr seferler yaparlardr. Tiirk
iilkeleri iglerinde iki ay kadar ilerlerdi. Krg. Arslan Hin'rn seferleriyle ilgili Ibnii'l-Esir'in ri-
vAyeti, XI, 55 vd. Arslan Hin'rn hikimiyeti altrnda lL:Ll :Jt;'Jl , olan 16.ooo gadrr bulundu-
gu belirtiliyor. Onun iilkesi ile Qin arasrndaki gegitleri korumak vazifesiyle miikelleftiler.
Marquart, bundan, gimdiki Qugugak yakrnrnda bulunan imil qehrini kuranlann Arslan
HAn'rn bu iicretli askerleri oldu$u neticesine vanr. Bu giiriigiin hatih oldufunda hig giiphe
yoktur. Semerkant Hinr'run hikimiyetinin her hangi bir zamanda kuzeyde o kadar uzakla-
ra erigmiE olmastnt diiqiinmek tamimiyle imk6nsudrr.
ev Mctinla, t7o, 17r.
Its g.-,nni,rLi-,all kelimesinde.
3+2 v.v. BARTHOLD
iimriini.in sonunda felq gelerek o$lu Nasr'r devletin idiresine ortak etmek
zorunda kaldr. Geng hiikiimdara kargr bir sffikast tertip edildi. Sfiikastgile-
rin bagrnda fakih ve miiderris Egref b. Muhammed es-Semerkandi bulu-
nuyordu. Hz. Ali evlAdrndan olup uleminln ve Semerkant gehrinin reisi
idi. Geceleyin Arslan Hin'rn bulunmadr$r srrada Nasr katledildier6. Baba-
sr Sencer'den yardrm istedi ve aynr zamanda di$er o$lu Ahmed'i getirttierT.
Fakih ile reis onu kargrlama$a gidince genE Hin ikisini de yakalattr.
ibnii'l-Esir'deki bir rivAyetteers isayigin bu qekilde sa$landr$r belirtilmekte-
dir. Artrk Sencer'in yardrmrna ihtiyag kalmadr$r igin Arslan Hin, Sultin'a
miiracaat etti$ine pigman oldu. Bagka bir riviyetinde iseere, Sencer'in
HAn'a kargr isyan etmiq olan Karluklar'r yendi$i kaydedilmektedir. Sultan,
ordusu ile Miveriiinnehr'e girince, HAn ile arasrnda, sebebi bilinmiyen
bir ihtilif ortaya grktr. Sencer, av srrasrnda on iki kigiyi yakahyarak sorgu-
ya Eekince, Sultan'r iildiirmek igin Hin tarafindan kandrrrldrklannr iiziir
diliyerek siiylediler. Bunun iizerine Sencer Semerkant'r kugattr. UlemA
belki de HAn'rn iste$i iizerine Sultan'a bir mektup yazarak, hiikiimdarlan
igin yalvardrlar. Sencer adrna Semerkant "imamlanna, kadrlanna ve egrA-
fina' hitiben yazrlan cevap, bize kadar gelmigtir. Sultan ulemirun "Allah
tarafindan azledilen, biitiin iktidar silahlan elinden ahnan, Allah'rn yardr-
mrndan mahrum kalan, cihin hiikiimdan, halifenin vekili tarafindan taht-
tan indirilen bir gahsa itAat ettiklerinden" dolayr hayretini ifade ediyordu.
Daha sonra Sultan, Hin'r tahta grkardr$rnr, rakiplerini Horasan'a nakletti-
[ini, on yedi yrl ordusu ile yardrmcr oldufunu, halbuki bu zaman zarlrnda
Hin'rn devleti kiiti.i idare etti$ini, qiiphe iizerine insanlan idam ve mallan-
nr miisidere etti$ini hatrrlatryordu. Uleminrn mekt0bunun baskr netice-
sinde giinderildi$i ihtimAli kuwetlidir. Nihayet Sultan, "Kaf da$rnrn bile
engel olamryaca$r" 7o.ooo silahh askerin i.ig gi.inden beri gehrin tiniinde
hiic0ma hazrr oldu$u halde beklemesi, ancak halkrnrn dindarh$ryla meg-
hur olan gehri giresiz bir ya$madan kurtarmak arzusuna, hem de kansr-
nrn (Arslan Hin'rn krzr) ricisrna mebni oldu$unu belirtiyore20.
er6ibnii'l-Esir 0(I, S+) Nasr'rn kendisinin suikaste katrldrgrnr ve babasrnrn emriyle

idim edildifiini bildirir.
e17 ibni.i'l-Esir,
bu gehzAdenin adrnr s6ylemiyor, fakat Kadrr Hin Ahmed admr tagryan
sikkelerin ona iit olmasr muhtemeldir (A. Markov, Katalog, 275 vd); Rivendi (169) ile Bun-
diri'nin (Houtsma, Recacil, ll, 264) Semerkant Hinr'na Ahmed adrnt vermeleri ve kendisini
Arslan Hin ile kangtrrmalan da bunu te'yid etmektedir.
er8 ibnii'l-Esir, X, 465 vd.
ere ibnii'l-Esir, IX, 54 vd.
e2o
Metinle4 z5 vd. (ins6).
46-Sencer'inzaferi
Semerkant, rr3o ilkbahan baglarrndae2l ahndr. Hasta Hin'r Sultan'rn
iiniinde tahilrevan iginde tagrdrlare22 ve krzrna giisterdiler. I(rsa zaman son-
rae23 Belh'te iildii ve Merv'de ingA ettirdi$i medresede defnedildie2a. Onun
yerine tahta, iince kardegi Ebu'l-Muzaffer Tamgag Bu$ra Hin ibrahim
gegti. Sencer'in sarayrnda yeti$tirilmigtie25. Sonra hinedanrn bagka bir iiye-
si Krhg TamgaE Hdn Ebu'l-Me'dli Hasan b. Ali b. Abdii'l-mii'min tahta
grktr. Daha gok Hasan-tegin adryla tanrnmrgtrre26. Nihayet Arslan Hin'rn
o$lu Riikneddin (yahut Celileddin)e27 Mahmud hiikiimdar ilin edildi.
Sencer'in krzkardeginin o$lu olan Mahmud, dayrsrna kargr sadikatten ay-
nlmadr. Sultan, Kiggar hanrnr da kendisine ba$ladre28. Biiylece Melikgah
devrinde oldufu gibi biitiin Miisli.iman Asya tekrar bir hiikiimdarm iddre-
si altma girdi. Fakat o srrada islim ileminin dogu hududuna yaklagmakta
olan bir millet, MAveriiinnehr miisliimanlarrnr ilk defa olarak kifirlerin
hiikmiine boyun e$me$e mecbOr edecekti.
e2r Rebiiilewel
524 (ibnti'l-Esir;.
ez Houtsma, Rcaril,ll, 264.
e23 Kitib+ Molla<6dc)e gorc (Mclinl,cr, r7z)
524 yahut 525 yrhnda; CemAl Karqi'ye giire
(Mctinbr, r3z) Receb 526'da (Mayrs-Haziran r r3z)
eza Prof. V.A.
Zhukovsky (Razaaliny, z7 vd.), bu bilgiyi yanhghkla Selguklu Sultan'r
Alp Arslan'a irci eder.Ahmed'in dkrbeti hakkrnda hig bir gey bilmiyoruz. Ancak ibnti'l-Esir
(X, +8o), rI3z yrh yaznda Sencer'in o srralarda Batr'da meggul oldufu hilde, Horasan'a
diinme$e mecb0r oldu$unu bildirir, "ginkti Miveraiinnehr hiikimdan Ahmed Hin'rn isy6-
mnr haber almrgtr'. Sencer, Semerkand'r zaptettikten sonra, Ahmed'in MAveriiinnehr'in bir
krsmrnda hiikiimdar olarak brrakrlmrE olmasr miimkiindiir.
e25
Metinln, z4 (bir siyasi vesikadan); tarihgiler bu hAn hakkrnda hig bir bilgi verrnez-
ler.
e26
ibni.i'l-Esir, XI, 55.
e21
Mctinlcr, 27, 3g Qnsd).
e28
Mctinbt, 97.
III. BOLUM
KARA HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR
I-Kara-Hitiylar'rn Miverdiinnehr'e gelme-

Ieri
Kara-hitiylar'rn ortaya grkrgrndan, bagka yazrmrzda geniqEe bahsetmig-
tikr. Kiggar hAnr Ahmed b. Hasan2 onlan ma$lup ettikten sonra Selguklu
hiikiimeti Ba$dad'daki vezire yazdr$r mektupta kifirler tarafindan her
ti.irlii tehlikenin sona erdi$i kanaatinde oldu$unu belirtmigti 3. Kara-Hitiy-
lar genig bir iilke teqkil etme$e, Yedisu ile Do[u Tiirkistan'r kendilerine
ba$lama$a ve Ramazan 53r (Mayrs-Haziran Il37)'de Mahmud Hin'rn or-
dusunu Hocend yakrnrnda ma$lup etme$e muvaffak oldular. Ma$ubiyet
Miveriiinnehr halkrna biiyiik bir korku verdiyse dea Kara-HitAylar, belki
bagka biilgede meqgul olduklanndan bu bagarrlannrn meyvelerinden fay-
dalanamadrlar.
z- H Arezmgihlar devletinin kurulu gu

Sencer, o srrada isi HArezmgih Atsrz'a kargr miicadele etmekle meg-
guldu5. Atsrz'rn biiyiik babasr An0g+egin Garca6, SelEuklu emirlerinden
Bilge+egin (yahut Bilge Beg)'in ktilesi idi. Bilge-tegin onu GarcistinT'dan
satrn aldr$r iEin bu lakap verilmigti. Bilge-tegin tarafindan MelikgAh'tn sa-
I ScmhyegTc Ekitab4ll, roz vd.

2 Mengei hakkrnda bkz. Mctinlzr, I33 (CemAl Karqi); sikkelerden anlagrldrltna giire
(A. Markov, Katalog e7z) babasr Tamgag Hin Hasan bir stire Talas'da hiikiim siirdii. rfz-
datku Bilik\n ithaf edildi$i hin bu idi. KrE. Bullctin School of Orintal Studbs, III, 152.
3 Mctinbr, gB.
n ibnii'l-Esir, xI,
56.
5 Hirezmgihlar hanedanrnrn tarihi hakkrndaki kaynaklar igin bkz. yk. s.4I-2. Mir-
hAnd eserini tamamiyle Cuveyni'ye dayanarak yazmrEtrr. MirhAnd'rn bu kaynakla olan ilgisi
hakkrnda bkz. yk. s. 6o. Mirhind ve ibnii'l-Esir, Prof. N.T. Veselovsky'nin Oche* istoriln-ge-
ografictuskikh salcdymii o Khioinskom Khanstay, Saint Petersburg, 1877, adh eserinde kulla-
nrlmr$trr. ilerideki agrklamalanmda Prof. Veselovsky'nin kitabrnda bulunmayan bilgiler hak-
krnda kendi kaynaklanmr verece$im.
6 Daha do$ru olarak Garga (giiniimiizdeki GAlga); krg. Barthold, XIX, r34;
lapirki,
Barthold, i stoiko-gngrafilus kii ofuor lranei, l'7.
7 ibnii'l-Esir, X, r8z.
346 V.V. BARTHOLD
rayrna giitiiri.ildii. Orada en yiiksek mevkilere kadar yiikseldi ve Sultan'tn

ibrikgi bagrh$rna tayin edildi. Hirezm'in geliri, saraytn bu ktsmtnrn mas-
raflarrna kargrhk olarak kullanrhyorduE. Bu sebeple An0g-tegin HArezm va-
lisi finvanrnr da tagryordue. Halbuki asrl kaynaklann ikisinin de rivayetine
bakrlrrsar0 vilayeti heniiz fiilen idare etmiyordu. O$lu Kutbeddin Mu-
hammed Merv'de tahsil etti.
Hirezmgih ikinEi b. KuEkarlt, IogT'de isi emirler tarafindan
irldiiriildii. isyan bastrrrldrktan sonra Sultan Berkyaruk taraftndan Horasan
valili$ine tayin edilen Emir Dad-Habegi b. Alt0ntak12, Hirezm'in idaresi-
nin An0g-tegin'in o$lu Kutbiiddin Muhammed'e verdi. Sencer, Muham-
med'in memuriyetini tasdik etti; ikingi'nin oflu olup Tiirkler'i iilkesine
davet eden Tu$ru1-te$in'in isyanrnrn bastrnlmastna yardtm etti. ibnii'l-
Esir'e gtirer3 Muhammed, vilayeti Adilane yiinetti ve ilmi himiye etti. Cu-
veyni'ye gtire Sencer'in sadtk bir tibii idi ve saltanatr miiddetince iki yrlda
bir Sultan'rn sarayrna giderdi. Aradaki yrllarda o$lu Atsrz'r gtinderirdi.
3-Atsrz ile Sultan Sencer arasrndaki miici-

dele
rr27 veya tlz8 yrhnda babastntn yerine geEen Atsrz, HArezmqihlar
devletinin gerqek kurucusudur. Kendisi ve halefleri, miistesna bir gayret
ve sebatla bairmsrz ve kuvvetli bir devlet kurmaktan ibaret olan gayelerine
erigmek iEin hiq bir tedbirden geri durmadrlar. Saltanatrntn ilk yrllarrnda
Atsrz, Sencer'e ba$r idi. MAveriiinnehr'in istilasr dahil biittin seferlerine
katrldrla. Aynr zamanda komqu giiEebeleri itaat altrna almak suretiyle ken-
di idaresinin kuwetlenmesini de sa$ladr. Bu hedefine varabilmek igin
8 Cuveyni, II, e.
e Cuveyni'nin siizleri giiyledir ll. z: *>-f lt"y lt\f t;<--' g-! l.,r11
t0 Bildi$im kadariyle ondan Hdrezm'in esas hiikiimdan olarak bahseden ilk yazar
Hamdullah Kazvini'dir (486 vd., terci.ime, tIt H.49r tarihi hak-
vd.), fakat krl. gevirenin
krndaki notu.
nBundan yalnrz ibnii'l-Esir defil Cuveyni,de de(II, 3, okunug .rll ) bahsedilir. Bu-
nunla beraber Reqidiiddin'den baghyaral diler biitiin miiteakip tarihgilerce ihmal edilmiqtir
(Asya Miizesi yazmalan, ab 566, vr. 5I7'). Bu hususta ikingi'yi Avfr'de (Mctinhr,99) rastla-
nan bir kigi ile aynr kabul eden Marquart'rn fikirleri hakkrnda bkz. Osttiirkische D;abktstudi-
en'vd., zoI vd.
r2 Cuveyni'de Did-beg b. Habeqi Altirntak, basrh metinde Did-beg Habegi b. Altun-
tak (II, z).
t3 ibnii'l-Esir, X, r83.
ra Cuveyni, II, 4: Mirhind, Harezm, z.
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR 347
giiqebelerin hayatrnda ijnemli olan yerleri zaptetti: Cend, yAni Seyhun'un

aga$r krsrmlan ve Mankrglag yanmadasrrs. Cend'den "Tiirkistan igerileri-
ne' bir seler yaptr ve "kAfirler arasrnda biiyiik giihrete sahip olan
hi.ikilmdar ve reise" kargr zafer kazandrl6. Krsa zaman sonra Sencer'e kargr
isyan etti. Cuveyni'ye giirelT Atsrz, Sencer'in Gazne'ye yaptr$r sefere katrl-
dr$r srrada bazr kendisini knkanan kimselerin tesiri altrnda kalan Sultan'rn
kendisinden so$udu$unu hissetti. II38 yrh sonbaharrnda Sencer, Hirezm
i.izerine bir sefer yaptr. Bize intikal eden resmi vesikalardars Sencer'in, At-
srz't Mi.isliiman vilayetlerinin sadrk muhafizlarr olup devamh olarak kifir-
lere kargr harbetmekte olan Cend ve Mankrglag'da efendisinin izni olma-
dan "Miisliimanlann kanrnr diikmiig" olmakla itham ettifi kaydedilmekte-
dir. Bu ithamlar kargrsrnda Atsrz isyan etti, Sultan'rn memurlarrnr hapset-
ti, mallannr miisadere etti ve biittin Horasan yollarrnr kapattr. O srrada
Belh'de bulunan Sultan (Cuveyni'ye giire Muharrem/Eyliil) bi.iyiik bir or-
du ile sefere grktr. Atsrz'rn ordugAhr, kuvvetli bir kale olan HezAresp yakrnrn-
da idi. Ordugihr geviren araziye su verdi (Bu tedbire, Hirezmliler sonraki
istililarda da bag vurmuglardrr, bkz. s. t67) Sahil boyundaki arazi sular
altrnda kaldr$rndan Selguklu ordusu kumlu bozkrrlardan geEmek zorunda
kaldr$r iEin Eok yavag ilerliyordu. Resmi vesikalarda bu durum, Sultan'rn
Atslz'a, akhnr bagrna toplamak igin firsat vermek arzusunda oldu$una
ba$anrr. Savag ancak 15 Kasrm'da oldu. Atsrz birliklerini siperlerden Er-
karttr; krsmen Miisliiman olmayan Tiirkler'den meydana gelen Hirezm
ordusu a$rr bir ma$lubiyyete u$radr. Olii, yarah ve esir olarak ro.ooo ka-
yrp vermiqti. Esirler arasmda HArezmgih'rn o$lu date vardr. Derhal idam
edilerek bagr Miveriiinnehir'e giinderildi. Sencer muharebe meydanrnda
bir hafta kaldr. Ma$lup ordunun geri kalan knmr orada kendisine katrla-
rak hepsine aman verildi. Atsrz kaEtr. Sencer'in lazla mukavemet giirme-
den memleketi iqgal etti$i anlagrlmaktadrr. Sultan, kardeginin o$lu Siiley-
man b. Muhammed'i20 vali tayin ederek yanlna vezir, atabeg ve hAcib br
rakarak $ubat rr3g'da Merv'e diindii. Siileyman'rn valili$i fazla devam et-
medi. Atsrz Hirezm'e diindii; halk Sencer'in ordusunun davranrqrndan
rs Mankrglag'rn Atsz tarafindan fethinden Yakut da (Mu'ccm, IV, 67o) bahse-
der.ibnii'l-Esiy'e giire (X, r83) Atsrz Mankrglagl babasr hayana iken fethetmigtir.
t6 Mctinbr,37. Vesikanrn yazrhg tarihi Haziran r r33'tiir (a.2zr cscr, g5).
17 Cuveyni, II, 4; Mirhind, Haregm,3.
tB Mctinltr, 44-47.
re Cuv_eyni'ye giire ismi (Her iki yazmasrnda
da 6frl drr) Mirza Muhammed negrin-
de, II, 5, dir; MirhAnd'da ise(Harc1m,4) il-kutlug'tur.
6I;l
m Cuveyni'ye giire bdyledir.
348 V.V. BARTHOLD
memnun olmadr$r iEin onun etrafinda toplandr. Siileyman, amcaslnln ya-

nrna kagmak zorunda kaldr2l. Atsrz, 534 (rr39-Il4o) yrhnda BuhirA'ya
hiiciim etti; gehrin valisi Zengi b. Ali'yi haps ve sonradan idam ederek
kaleyi yrktrrdr22. Buna ra$men Sencer'in tabiiyetini kabul etmefe mecbur
oldu. Atsz'rn bi'attntn metni elimize geEmigtir. Ahgrlmrg ta'birlerden mey-
dana gelmekte ve I t4l yrh Mayrs aylnln sonlan tarihini taqtmaktadr23.
Bu metin Atsrz'rn Sultan'rn, Hirezmgih hakkrnda adaletin btiti.in cihana
giisterdikten sonra gimdi de diinyaya "merhamet nurunu" giisterece$inden
dolayr sevincini ifade etti$i bir vesikada bulunmaktadtr2a. Bununla beraber
birkaE ay sonra HArezmgih bi'atrnr bozdu.
4-Kara-Hitiylar'rn Miveriiinnehr'i iggalle-

ri
MAveriiinnehr'de saltanat makaml ile askeri srntf arasrndaki anlag-
mazhk rr4I yrhnda tekrar ortaya gtku25. Mahmud Hin'tn, Karluklar'a
kargr Sencer'den yardrm istemesi iizerine Temmuz ayrpda bir Selguklu or-
dusu i.ilkeye girdi. Karluklar, Kara-HitAylar'tn giirhanrndan yardrm istedi-
ler. Giirhan, Balisagun'da giigebe birliklerine kargr Hdn'rn himisi olarak
ortaya grktr$r halde26, gimdi Karluklar'm taralrnr tutarak onlar iEin Sen-
cer'in yardrmrnr istedi. Sultan, hakaretimiz bir cevap verince Kara-Hitiy-
lar Miveraiinnehr'i yeniden istili ettiler. g Eyliil'de Katv6n bozkrnnda ya-
prlan kanh savagta Selguklu ordusu tamamen ma$lup edildi. Kara-HitAy-
lar, Sencer'in birliklerini Dargam'a27 kadar siirdiiler. Nehrin sulart ro.ooo
ijlii ve yarahya mezar oldu. Miisliimanlar bu savaqta 3o.ooo kayrp verdi-
ler28. sencer Tirmiz'e kaEtr. Onun yarunda bulunan Mahmud HAn arazi-
sini terketti. Biitiin memleket Kara-HitAylar'rn hikimiyeti alttna girdi. Ay-
2' ibnii'l-Esir, XI,

44.
22 Nargahi, 23.
23 Mctinler,4o; kr!. Sultan Mes'ird'un halifeye yaptrfr yemin, Beyhaki, 37o vd.d.' 384
vd.d.
2a Mctinbr, gg.
25 Daha genig bilgi igin bkz. ibnii'l-Esir, XI, 56 vd.
26 Semirycgyc Elkitabqll, ro3.
27 Bu, muhtemelen Semerkant'rn giineyindeki aynr adr tagtyan akarsu defildir, krg'
yk. s. pgr.
oricnteaut, zo, 35 vd.; Rdvendi, r7z vd. (Bu savag hakkmda krg.
2s Nouueaux m4langes
sir E. D. Ross, Tragel and Truvcllcrs of thc Middh z{gas, London, ry26, t74; aynca bkz. Fri-
edrich Zamcke, Der hiestcr Johannes, U-A Ubh. d. phil. hist. Classc d- kiin. saclx' Gcscll. d.
Wiss.,Yll Band, Leipzig 1879.85o-86o. G.).
nr yrl iginde, yAni 536 (I I4r-r r4z)'da Kara-Hitiylar BuhAri'yr zaptetdiler'

Buhiri'da bu stralarda bir reis si.ililesi ortaya grkmrgtr. Kurucusunun adr-
na nisbetle "Al-i BurhAn" diye anrhyordu. Kitah Molkzddc miiellifine
g6re2e "Sadr-r Cihin" iinvantnt ta$lyan bu reisler, "sartkltlar" soyundan ol-
duklan halde dergihlarrna "taEltlar" sr$rnrrlardr. Stil6lenin kurucusu
"Biiyiik sadr, ikinci Nu'min (Eb0 Hanife), Bahr-r efkir" lakap ve srfatla-
nyla tanrnmrg olan BurhAnii'l-mille ve'd-din Abdiilaziz b. Omer MAza'ntn,
Halfe Omer'in soyundan geldi$i kabul ediliyordu. Tarihgi Ebu'l-Hasan
Beyhiki, A$ustos rtz3'de vefat etmig olan babasmdan bahsederken onun
da ismini zikrederrO. Kara-Hitiylar'tn istilast strastnda Abdiilaziz'in o$lu
Hi.isameddin Omer, Buhiri sadn idi. Buhiri'nrn Kara-Hitiylar'a muka-
vemet ettigi anlaqrltyor, Ei.inkii Sadr Earprgmalar srrastnda tilmiigti.ir3r Ka-
ra-Hitiylar, Alp-tegin adrnda birisini Buhiri'ya hiikiimdar tayin ettiler32.
Sencer'in ma$lubiyeti Atstz'tn menfaatlerine Eok uygun geliyordu. O
derece ki, Kara-Hitiylar't HArezmgih'rn ga$rrmrg oldu$u qayialan dolaq-
ma$a bagladr33. Ancak, Cuveyni'ye giire3a Atstz'tn kendi topraklan da Ka-
ra-HitAylar'rn bir birlifii taraftndan ya$ma edildi$i gibi bir qok kimse de
katledildi. Atsrz sulh yapma$a mecbur edilerek Kara-HitAylar'a haragtan
bagka yrlda 3o.ooo altrn dinar iideme$i taahhiit etti. Hirezm'in Kara-Hi-
tiylar tarafrndan istilist Katvin muharebesinden hemen sonra olamaz,
Ei.inkii aynr yrhn Ekim ayrnda Atstz, Sencer'in ma$lubiyetinden faydalan-
mak arzusuyla bir ordu ile Horasan'a girmig bulunuyordu. Yine aynr yrhn
19 Kasrm'rnda Merv yalma edildi. Atsrz Nigapur'a ancak mayls I t4z'de
vardr. Nigapur'da negretti$i beyannimede, Sencer'in u$radr$r felaketlerin,
Hdrezmqih'rn sadrkane hizmetlerine kargr giisterdifi nankirrlii$iin cezasr
oldu$unu siiyledi. "Pigmanhktan kendisine bir fayda gelip gelmeyece$ini
2e
Metinbr, t6g.
r
British Museum Pub.. yazmasr, No. 3587, vr. 6ob vd. Bu Abdulaziz'in biiyiikbabasr
olarak burada Abdiilaziz el-Mdza g6sterilmiEtir. Kitibt Mollizile'de ise ondan Abdullah di-
ye bahsedilir.
3f Houtsma, Reclcit, ll, e7B; Fasih'e g6re (Mclinbr, 16o) Sadr, muharebe strasrnda
maktul diigerek BuhirA yakrmnda KellibAd'da giimiildii.
Qchfu Makah, E. G. Browne terciimesi, 38 vd.; basrh metin, z4;
32 Narlahi, zg; yeni
terciime, z4'te ise bu isim Atmi-tigin olarak yazrlmtgtrr.
33 Bu husus, Prof. Veselovsky (s.6o) tarafindan zikredilen ibnii'l-Esir'in rivayetine de
(XI, SS) agrkhk kazandrrmaktadrr.
3a Cuveyni, II, 88; Mirhind, Djmghk-Kha4 9r vd.; Oppert Dar hcsfuh Johanncs,
146. Kara-Hitiy reisinin ismi MirhAnd'da Cuveyni'nin Khanykov yazmastnda .11.t1 '
;rt ba'
srh metinde ise ,y-91 geklinde verilmektedir (Dolgoruki yazmasrnda isim okunmamaktadrr).
350 V.V, BARTHOLD
bilemeyiz, Eilnkii devleti iqin bizim gibi bir deste$i ve dostu hig bir yerde
bularnaz3s". Atsrz'rn emriyle Nigapur'da zg Mayn'ta kendi adrna hutbe
okunduysa da aynr yrhn yazrnda Horasan tekrar Sencer'in hikimiyetine
36.
girdi
5-Atslz'ln saltanatrnrn son ytllarr

SgB (r 4g-rr44) yrhnda3T Sencer Hirezm'e bir sefer yaparak Atstz't
itaate ve Merv'de ele geEirdi$i hazineyi geri verme$e mecbur etti38. O$uz-
lar'rn BuhirA'ya (Mart I I44'te) bagarrh bir akrn yaparak kaleyi tahrip et-
melerinin bu sefer ile ilgisi ol;nasr kuwetle muhtemeldir3e. Atsz'tn hil6
hiince emeller besledi$ini ti$renince Sencer, ona elgi olarak giir Edip Sa-
bir'i giinderdi. Edip, Atsrz'rn satrn aldr$r iki ismaili'yi sultanr iildiirmek
iizere Merv'e giinderdi$ini ii$rendi. Edip'in sayesinde Sultan durumu vak-
tinda haber aldr; ancak elEisi Atsrz'rn emriyle Ceyhun'a atrldr. Kasrm
rt47'deat Sencer iigiincii defa Hirezme girdi, Heziresp'i iki ayhk muha-
saradan sonra zaptetti ve Atsrz'tn baggehrine yaklagtr. Bu gehirde bir zihid
vardr, yalnrz ceylan eti yer ve ceylan derisi giyerdi. Bundan dolayr ona
Ah0-pfrg derlerdia2. HArezmgih'rn ricasr iizerine iki taraf arastnda arabulu-
culu$a tegebbtis etti, Sencer isyancrlan affetme$e razt oldu, ancak Atstz'tn
Ceyhun sahilinde huzuruna grkarak itaat arzetmesini istedi. Bu giiriigme
rr48 yrh Haziran'rnrn baglannda oldua3. Ancak Atsrz, Sultan'm iini.inde
yer tipmedi ve hatti attndan bile inmedi, yalnrz bagrnr e$di ve Sultan atr-
nrn dizginlerini Eekmeden geri gekildi. Bu hiirmetsizli$e ra$men Sencer
harbe girme$e ltizum giirmeyerek Merv'e diindi.i.
Atsrz'rn ba$rmsrz bir devlet kurarak Horasan't zaptedme$e girigmesi

baqarrsrzhkla neticelenince gtiziinii tekrar Seyhun sahillerine gevirdi. Ha-
35 Mctinhr,4gvd.
i6 ibnii'l-Esir, XI,
58.
37 Bu yrl iEinde Irak sultanr Mes'ud adrna (rrgz-tr5z) Atstz'tn dinar bastrrmrg olmasr
dikkati geken bir husustur, krg. A. Markov, Katahg N7.

38 ibnii'l-Esir, XI,63; Houtsma, Rcauil, II,2ll.
re Nargahi, 23.
{ Cuveyni, II, B; Mirhind'da (Harezm, 5 vd') aynr husus bulunur. Prof. Veselovsky
(6r) bu olayr belirsiz gegmektedir.
ar Cuveyni'de bu olayrn ayr bile (Cemiziyelihrr) verilmiqtir.
a2 Cuvcyni, II,to.:y gI c--y.1-)f J\s\,rVs;Ll;r'ft -tol;
a3 Cuveyni'ye giire (aynr yer) rz Muharrem 543 Pazartesi, fakat bu giin (z Haziran
r r48) Qargamba'ya rastlar.
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR 35r
rezmgih'rn Sencer'e karqr u$radr$r bagansrzh$rn neticelerinden biri de

Cend'in kaybr oldu. Arslan Hin Mahmud'un o$lu ve belki de Karahanh-
lar siilalesinden olan Kemaleddin, orada bir hiikiimet kurmugtu. Cuvey-
ni'ye giire aa Atsrz, gimdi Kemaleddin ile bir ittifak yaptr. tI5z yrh ilkbaha-
nnda Krpgaklar'rn iilkesine kargr birlikte bir sefer yapma$a karar verildi.
Krpgaklar'rn merkezi Sr$nak yahut Srknak (bkz. s. Ig3) gehri idi. Atsrz
Cend'e gelince maiyetindeki ordunun biiyiiklii$ti Kemileddin'i o kadar
korkuttu ki, tilkesini terketti, Atsrz ona giivenilir elgiler giinderdi ve vaat-
lerde bulunarak kandrrdr, geri getirtdi. Fakat Kemileddin geldikten krsa
bir zaman sonra tevkif edilerek iimriiniin sonuna kadar hapisde kaldr. Bi-
ze intikal eden resmi bir vesikadaa5 Stgnak'a sefer yaprldr$rndan bahsedil-
miyor. Atsrz, ancak ordusunun bazr zorluklardan dolayr bagka bir biilgede
meggul oldu$u srrada Cend'in asiler tarafindan zaptedildi$ini siiyler. Re-
biiilewel (54o ?)nu baglarrnda ordusu ile beraber nihayet Hdrezm'den Etka-
bildi. Ayrn sekizinde ordu, Cend'den yirmi fersah uzakhkta $ag-dere mev-
kiinde Seyhun sahiline vardr.Bu yirmi fersahhk bir mesafe bir gecede kate-
dildi. Ayrn dokuzuncu Cuma giinii sabahleyin ordu savaga hazrrlanarak
gehrin kaprlanna yaklagtr. Orada Asilerin "Han' i.invantnt ta$lyan reisleri-
nin kagtr$r ti$renildi. Bir miifreze onu takiple vazifelendirildi. Di$er reisler
itaat arzettiler ve affedildiler. Biiylece Hirezmgah hiq kan diikmeden
Cend'i yeniden hikimiyeti altrna aldr. Cuveyni'ye gtire Atstz'rn biiyiik o[-
lu Ebu'l-Feth il-Arslan, Cend valisi tayin edildi. Daha sonraki yrllarda
Cend valili$ine HirezmgAh'rn bi.iyi.ik o$lunun tayin edilece$ini giirece$iz.
Bundan da Atsrz ve haleflerinin bu gehre ne kadar tinem verdikleri anla-
grlmaktadrr.
Ertesi yrl, yani t r53 bahanndaai Horasan'da ortaya grkan yeni olaylar
Atsrz'rn plinlanna uygun di.igtii. Sencer'in O$uz giigebelerini Iranh me-
aa Cuveyni, II, B; aynca krg. MirhAnd, Hanzm, S vd.

a5
Metinlcr,4r vd.
a6 Anlagrldrfrna gtire yazmada tarihin ilk rakamr atlanmr$trr. Bu olay hakkrnda daha
sonra verilen bilgiden bu yrhn g Rebiiilewelinin Cuma giiniine rastladr$r anlaqrlmaktadrr.

Bundan dolayr bu yrl 54e (rr47) olmahdrr; fakat Atsrz'rn Cend iizerine yiiriiyiiqii Sencer'in
iigiincii seferinden tince olmug olmahdrr. Muhtemelen Cuveyni'nin rivayetine de uygun ola-
rak bu yrl 547 Qr5z) dir. Wiistenfeld'in Hicri tarihi Milndi tarihe gevirme cetveline g6re 9
Rebiiilewel 547 04 Haziran rr5z) Cumartesi giiniine rastlar. Fakat tarihi kaynaklar ile cet-
veller arasrndaki bir giinliik farka gogunlukla rastlanmaktadrr. Ahgrlanrn aksine Hirezm'den
Cend'e bu srcak mevsimde bir sefer agrlmasr da dikkati geken bir husustur.
a7 Rivendi, (I77) Ofuzlar'tn isyantnr
548 yrh sonunda giistermekte ise de aynr za-
manda vuku bulan bir bagka olaya nazaran Taihii'l-Hayr6t (British Museum yazmast, Or.
V.V. BARTHOLD
murlar ve vergi tahsildarlannrn kararlarrna uyma$a mecbur etmesi te-

gebbtisii kendisi iEin felaketle neticelendi. O$uzlar, Selguklu ordusunu pe-
rigan ederek Sultan'r esir aldrlar. UE yrl kadar bir miiddetle onu yanlartn-
dan ayrrmadrlar ve gtiriiniiqte ona kargt saltanat adetlerini yerine getiriyor-
lardra8. O$uzlar, Horasan'tn bazr qehirlerini, bilhassa Mervae ve Nigapur'u
feci bir gekilde ya$maladrlar. Bu defa Atstz, Sultan'rn u$radr$r felAketten
istiklilini ilAn etmek igin faydalanma yoluna gitmedi, megrfi htikiimdarrn
himisi olarak orraya Erktr. Once Amfiy (Amul) kalesi kumandantnt bu
miihim mevkii teslim etme$e davet ett. ae Atsrz'tn ewelce Cend ve Mankrq-
lag'rn iinemini takdir etmig oldu$u gibi bu mevkiin de ehemmiyetini bil-
di[i giirtilmektedir. HdrezmgAh, Amul'u zaptetmege muvaffak olamaytnca
memleketine diinerek "kiifhr" yani Krpgaklar'a kargt seferlerine yeniden
baqladr. Ebu'l-Hasan Beyhiki'den ii$rendi$imize gtire50 Atstz'tn kardegi
Yenal-tegin, II53 yrh Arahk ayr sonundan II54 yrh sonbaharrna kadar
Beyhak biilgesini tahrip etti.
Sencer'in ordusunun Ofuzlar'a katrlmamrg olan krsmt MAve-
riiinnehr'in hiiki.imdarr Mahmud Hin'r kendilerine reis seqtiler. Mahmud
Hin ile giiriigmelere girigen Atsz, ordusu ile Horasan'a yiirtidii. it-ers-
lan'r yanrna alarak di$er o$lu Hitiy-HAn'r Hirezm'de brraktr. Cuveyni'ye
gtire Atsrz heniiz qehristanda iken (resmi vesikalara giiresradr geqen gehre
Safer ayr sonunda, yani Nisan rl56'da varmrqttr) Sencer'in kumandanla-
rrndan birinin yardrmryla esaretten kurtulma$a muvaffak olarak Tirmiz'e
vardr$rnr haber aldr. ibnii'l-Esirt2, bu olayt yanhghkla Ramazan 551
4BgE, vr. 16z^) yazan tarafindan zikredilen Yusuf b. Abdullah Endhudi ue ibnii'l-Esir'e
giire (XI, 116) bunu yrhn baglanna koymak lizrmdrr. Aga$rda zikredilen difer kaynaklara
giire hiikiim verilecek olursa bir baqka rivayete daha qok giivenilebilir:Ibnii'l-Esir (XI, tIB
vd.; Sencer'in Ofuzlar tarafindan iki defa maflup edildikten sonra Safer (Mayrs) ayrnda
Merv'e kaEtrfrnr yazmaktadrr. Biitiin kumandanlar ve Sultan'rn kendisi de baggehri terket-
tikten sonra Cemaziyelewel ayrnda (Temmuz-A$ustos) Merv, O$uzlar tarafindan ya[ma
edilmigtir. Bundan hemen sonra Sultan'r esir almrglar ve Receb (Eyliil-Ekim) ayrnda gehri
ikinci defa talan etmiglerdir. Kronoloji igin aynca bh'a. lapiski' 4o vd.
a8 Mucmili't-TeaAih (bka. yk. s.
37)'in bilinmiyen zeyilcisine giire Sencer'e Ofuzlar,
hiikiimdarhfrn yalnrz zahiri igaretlerini brrakmrglar ve hatta hizmetkirlannr yalnrz kendi
aralanndan segtirmiglerdir, vr. 348. Cuveyni'ye (II, rz) ve Mirhind'a gote (Hatelm, 9 ad)
Oguzlar Sencelin bu tdreni yalmz giindiiz yapmaslna miisaade etmigler; gece ise onu de-
mir kafese koymuglardrr.
4e KrE. V. Zhukovsky, Razoalint Staraw Mema" 29.
ae" Cuveyni, II, Iz; MirhAnd, Harelm, to-
50 British Muzeum yizmasr, Or.
3589, vr. 158b.
5t Mctinln, z7 vd.
52 ibnii'l-Esir, XI, r38.
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
(Ekim-Kasrm r 156) de giisterir. Hirezmgih, Nesi'da kaldr. Mahmud'un

elgisi izzeddin TugrA'i orada yanrna geldi.
Han ile emirler gok tehlikeli bir miittefiki davet etmig olduklarrna pig-
man oldularsa da diigiindiiklerinin aksine Atsrz gok a$rr isteklerde bulun-
madr . NesA'dan Sencer'e bir mektup yazaraks3 esaretten kurtuldu$undan
dolayr tebrik etti; emirlerine itaat etmefe hazrr oldu$u, yini Tirmiz'e gi-
derek Sultan'rn ordusuna katrlma$a, Hirezm'e diinme$e veya Horasan'da
kalma$a hazrr oldufunu arzetti. Atstz'tn miittefiklerine, yani Mahmud
Han'a, SicistAn hiiki.imdarrna ve da$hk GOr i.ilkesinin hikimine yazdr$r
mektuplar aynr gekilde dostane tanda idi. Atsrz, gehristanda iken SicistAn
hiikiimdarrnrn elgileriyle giiri.igti.i. Yine Horasan gehirlerinden Hab0g6n'da
Atsrz ile Mahmud Hin arasrnda dostEa bir giiriigme oldu. Rebiiilewel so-
nunda (Mayrs) Sencer'in hassa ordusu visak-bagrlarrndan (bkz. s. 244)
Necmtilmtilk Levhi oraya hiiki.imdarrndan bir mektup getirdi5a. Mah-
mud'un gelmesinden sonra Sicistan ve Gfir hiiki.imdarlartntn gelmesini
bekliyen Atsrz, O$uzlar'rn reisi T0ti-beg'e bir mektup yaztlmastnt emretti,
Bu mektups5 Do$u diplomasisinin en iyi ijrneklerinden birisidir. Mektup-
ta Sencer'in esaretinden hiq bahsedilmiyor ve gtiyle deniliyordu: "O[uz
birlikleri Horasan'a vanp devlet memurlan Merv'i terkedince Sultan'da gi-
debilirdi, qiinkii Diyir-r Rum'un en uzak stntrlanna kadar bi.itiin toprak-
lar onun idi ve hilA onundur. Fakat CihAn hi.ikiimdarr O$uz birliklerini
kendi tebasr saydrfrndan itrfet-i gihanesinden ve halkrna olan merhame-
tinden dolayr kendilerine teslim oldu ve kendi iste$iyle aralanna girdi.
O$uzlar lutfu takdir edemeyip dergih-r mukaddese hiirmette kusur ettik-
lerinden dolayr Sultan kendilerinden aynlmaya ve onlart kendi hallerine
brrakma$a mecbur oldu. $imdi ne niyette olduklarr meselesi ortaya grk-
mr$trr. her giin bir gehirden bagka bir gehre yiiri.imelerine artrk imkin
yoktur. Qiinkii Horasan gehirlerini zaptetmelerine izin verilmesi ancak
Sultan'tn onlann aralartna girmesine ba$h idi. isyandan tince kendilerine
arazi tahsis edilmiq olan Belh viliyetinde biitiin kuwetlerini toplamak da
kendileri iqin ihtiyatsrzhk olurdu. Zira gimdi Sultan bizzat idarenin baqrn-
da bulunurken izni olmadan iilkesinde hig kimsenin yerlegme$e hakkr
yoktur. Tek gareleri SelEuklu devletine itaat arzetmek ve ijziir dilemektir".
O zaman Mahmud Hin ile HArezm, Sicistin ve G0r hiiki.imdarlan kendi-
53 Mctinbr,26.
5a Melinbr, z7 vd.
35 Melinhr, zB vd.
F. 23
V.V. BARTHOLD
lerine bir "yurt' ve geEim kaynaklannr temin etmek iqin Sultan'a tavassut-
ta bulunurlardr.
HirezmqAh'rn gergek maksadr her ne idiyse gergeklegmedi. Heni.iz

Habfiqin'da iken felE gegirerek 3o Temmuz r 156 tarihind. 59 yagrnda
iildii 56. Atsrz, Selguklu sultanrna ba$h olarak itldiigii halde Harezmgahlar
devletinin kurucusu olarak kabul edilme$e hak kazanmrqtrr. Cend ve
Mankrglag gehirlerini tilkesine katmakla komgu giigebeleri Hirezm tibiye-
tine aldr$r gibi Ti.irk askerlerinden meydana gelen birliklerle askeri kuwet-
lerini artrrmak suretiyle sa$lam ve miistakil bir devletin temellerini atmr$-
ur. Atsrz'rn halefleri aynr politikayr takip ederek aynr gekilde gayret sarfet-
tiler. Aynr maharetle hanedanrnrn menfaatlerini dikkate alarak gahqtrlar ve
hedeflerine do$ru sebatla ilerlediler. Agrlmaz engeller kargrsmda her hangi
bir meselenin giiziimiinii gegici olarak geciktirdiler ve ilk firsatta yeniden
ele aldrlar.
6-il-Arslan
Atsrz'rn haleh il-Arslan tahtr elde etmek iEin Hirezm'e diinme$e mec-
bur oldu. ibnii'l-Esi.'e giiresT il-Arslan, "amcalarrndan bazrsrnr iildiirdii,
kardeginin giiziine mil gektirdi ve kardegi ilE giin siinra iildii; bagka bir ri-
vayete giire intihar etti". Cuveyni'ye giire 58 ise, adr Siileyyman-$ah olan
bu qehzade haps ve atabegi O$ul-beg idam edildi. il-Arslan'rn resmen
tahta geqmesi zz A$ustos'ta oldu. Saltanatrna, ordunun maaqlannr ve ikta-
lannr artrrmak suretiyle bir destek buldu. Mery'e diinmiig bulunan Sencer
aynr yrhn Ramazan'rnda (Ekim-Kasrm) il-Arslan'a meng0r giinderdi. r r57
yrh baharrnda5e Sencer, yetmig bir yagrnda iken tildi.i. Selguklu sultanlan-
nrn Do$u iran'daki hakimiyeti onunla sona erdi. Sencer'in Horasan'daki
halefi Mahmud Hin oldu. il-Arslan onu tebrik etti ve Hirezm'de de Sen-
cer'in vefatr sebebiyle iig giin yas tutulaca$rnr bildirdi@ Bununla beraber
bu mektuplarda HArezmgih kendisinden "dost" diye bahsetmektedir. Aynr
56
Aynr tarih, yini g CemaziyelAhrr 55r hem Cuveyni (Il, r3), hem de ibnii'l-Esir ta-
rafindan verilmektedir. Krg. MirhAnd, Harelm, tt.
s7 ibnii'l-Esir, XI, r38.
s8 Cuveyni, II, r4. Krg. Mirhind, Harclm, re. MirhAnd, il-Arslan'rn tahta gegigini
yanlrghkla 552 yrhnda giisterir.
5e Cuveyni'ye gtire (II, 14) z6 Rebiiilewel 552 (8 Mayts II57) Bundiri'ye giire ise
(Houtsma, Recueil, ll, 255) 14 Rebiiilewel Pazartesi, ancak bu giin (26 Nisan) Cuma'ya
rastlar.
@ Metinbr,33.
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR
tabiri Horasan'rn kiigiik htikiimdarlanna yazdr$r mektuplarda da kullanr-

yordu6l. Halbuki Atsrz, Sencer'e yazdt$r mektuplarda kendisinden "bende"
diye bahsederdi. Sencer'in vefatrndan sonra Selguklu hAnedanrnrn en
biiyiifii GryAseddin Muhammed b. Mahmud idi. Irak hiikiimdarr (t t53-
rr59) ve Melikgih'rn torununun o$luydu. O da il-Arslan'a elgiler gtinde-
rerek ordusuyla birlikte do$uya gitmek niyetinde oldu$unu bildirdi. Bu
niyetinin gergeklegmesine bir Eok engeller vardt. En baqta Sultan ile Halife
arasrndaki diiqmanhk geliyordu. Selguklu sultant Mes'fid'un iiliimiinden
sonra halife'nin siyasi hikimiyeti yeniden kurulmugtu. (I I5z). il-Arslan,
Sultan'rn niyetini tamamen yerinde buldu, hatti Ba$dad htikiimeti ile
arasrnr bulma[a tegebbiis etti. Hirezmgih tarafrndan Halife Muktefi'nin62
(r 136-I 16o) vezirine yazlan mektupta, Sultan Muhammed'den bagka kim-
senin Horasan'r egkiyadan, Miveriiinnehr'i kifirlerin boyunduru$undan
kurtaramryacafr belirtiliyordu. "Bu vilayetlerin ahalisi, onun gelmesini sa-
brrsrzlrkla bekliyorlar; biiyle bir zamanda halife, Sultan'a kargt diigmanh$r
unutmah ve ona yardrmct olmahdrr; bu diigmanh$a gerEekte ciddi bir se-
bep yoktur" diye ilave ediliyordu. Harezmgah tarafindan, Muhammed'in
saraymda bulunan miimessiline verilen talimatta6s Muhammed'den "Sul-
64.
tan-r i' zam" diye bahsediliyordu
7 - MiverAi.inn ehr' d eki olaylar

Sultan'rn niyeti tahakkuk etmeyince il-Arslan, hig giiphesiz islim dle-
minin do$u ktsmmda en kuwetli hiikiimdar oldu. Binaenaleyh, Ba$-
dad'daki vezire giinderilen mektupta bahsedilen vazifenin yerine getirilme-
sini kendi iizerine alma$a karar verdi. MiverAtinnehr iglerine miidahale
etmek igin bir lrrsat ortaya grktr: Orada Kara-Hitiylar'rn tabiiyeti altrnda
bulunan hinlar ile Karluk birlikleri arasrndaki miicadele hilA devam ediy-
ordu. Katvin muharebesinden sonra Arslan Hin Muhammed'in o$lu
Tamgag Hin ibrahim, Semerkant hiikiimdan olmugtu. Karluklar tarafin-
66
dan tildiiriilerek cesedi bozkrra attlmtqh6s. Cemil Karqi'ye giire bu olay
6t Mctinle4 27, g3. Hdrezmgih'rn tahta gegiSinde ona Mahmud'un yazmasrndan giki-
yet ettifii ilk mektup biiyiik bir ihtimalle Atsz'rn zarnantna iittir. Sencer o zaman esirdi ve
"Sultan'rn tiliimiinden sonra" siizleri buraya yanhghkla ilave edilmig olmahdrr.
62 Mctinbt,3o vd. d. (inS6),7o (Haridatii'l-Kasr).
63 Bundan sonraki vesikanrn muhtevasr da biiyledir (Collcctions scizntifiques de I'Institut
IIL I54, No. 7S).
dcs hngues oricatahs.
at ,.y) tgJ_s o: r-rLj fl&l OI,LL /b .lt{t.r-*
us ibnii'l-Esir (XI, r33) bu olayr Zilhicce 55o (Ocak-$ubat 1156) tarihine koymakta-
drr. Burada Hin'rn biitiin hiikimdarhk siiresince zayi bir idareci oldugu ilave edilmigtir.
Kry. Mctinln, 72 (cl- Kdtibi \-Scnerkandt).
66 Mctinla, rgz.
356 V.V. BARTHOLD
55r (Ir56)'de BuhAri yakrnrnda Kellibid'da meydana geldi. Onun yerine

Hasan-tegin'in (bkz. s. 343) o$lu Qa$n Hin67 CelAleddin Ali gegti. Cuvey-
ni'ye giire68 Karluklar'tn6e reisi PeyguT0 HAn'r iildiirdii, ofullarrnr ve di$er
Karluk beylerini srkrgtrrdr. Bunlann en dikkate degeni Ligin Beg idi. Begler
il-Arslan'rn yanrna kagtrlar; krsa zaman iince Semerkant hAni ile dostga
mektuplagtr$r7r halde onlarrn tarafint tutarak Temmuz II5B'de bir ordu
ile Miveriiinnehr'e girdi. Semerkant hiru, Kara-kul ile Cend arastndaki
bozkrrlarda yagayan giigebe Ti.irkmenler'den ve Kara-HitAylar'dan yardrm
istedi. Kara Hitiylar, ilek-TiirkmenT2 kumandasmda lo.ooo kigilik bir bir-
lik giinderdiler. HirezmgAh, "Buhiri ahalisini vaatlerle teskin etti", yini
gehir halkrnr kendi tarafina kazandt. Sem'ini'den ti$rendi$imize gtire, da-
ha ilerleyerek Rebincan gehrini (bkz. s. Ioz) tahribetti, Ordular Zeref-
gih'rn iki sahilinde kargr kargrya geldiler. ilek-Ti.irkmen, Harezmgah'tn
kuwetlerinin iistilnliiftine kanaat getirerek muharebeden gekindi. Semer-
kand imamlarr ve uleminrn aracrh$ryla sulh yaprlmasr igin yalvardr.
Hdrezmgih, Karluk biilgelerini, ihtiram ve ikram ile makamlarrna iadesi
qartryla sulha razr oldu ve bundan sonra HArezm'e diindii.
ibnii'l-Esi.'de Hin ile Karluklar arasrndaki miicadeleye dair bagka bir

rivayet vardrr73. Bu olayr yanhghkla 559 (I r64)'da giisterir. Halbuki numiz-
matik vesikalara bakrlrrsaTa Celileddin'in o$lu Krhg Tamgag Hin Mes0d,
o tarihte tahta Erkmrq bulunuyordu. Kara-Hitiylar'rn hiikiimdan Karluk-
lar'r, BuhAri ve Semerkant vilayetlerini terkederek Kiggar'a gitme$e zor-
lamasr igin Hin'a ricada bulundu. Orada bundan btiyle silah tagtmryarak
ziraat yahut bagka bir igle u$ragmalannr istiyordu. Hin, bu iste$i Karluk-
lar'a bildirerek yerine getirilmesi iEin rsrarda bulundu. Karluklar isyan
ederek Buhiri iizerine yiiriidiiler. BuhirA reisi Muhammed (I r4r yrhnda
ut ibnii'l-Esir, zo5. Hintn difier isminin okunugu giiphelidir. Cuveyni'de (Khany-
XI,
kov yazmasrnda ve basrlt metinde ;V !-f 'drr. K$. Mctinbr, g4.
68 Cuveyni, II, I4; MirAnd, Harcam, tzvd.
6e Mirhind'da
,-rl-lrr yerine ,-rU; okunmahdtr' Cuveyni'nin Khanykov yazmasmda
dl u. JUJi ,basrh metinde ..rt!; 'dir.
70 Muhtemelen Yabgu okunmahdrr.
71
Cuveyni, II, 15. ilek-Tiirkmen, biiyiik bir ihtimalle Balasagun'un iinceki hiikiimda-
n idi (Oppert, Dcr hesbltcr Johanncs, r3z); bu isim basrh metinde ..rK; elJrl Eeklinde geg-
ti$i gibi ayni imliya Cuveyni'de de rastlantr.
72 Mctinbr,34 vd. Bir baqka dostine mektup ta II57 yrhnda Sicistin hiikiimdanna
yollandr (Mc tinbr, 3o).

i3 ibnii'l-Esir, XI, zo5.
1a Mdlangcs Asiatiques, Ylll, 734; A. Markov , Katalog 278.
iildiiriilen Omer'in o$lu idi), Hin'a haber giindererek Karluklar biilgeyi

yagma etmeden tince ordusu ile karglanna Etkmast iEin yalvardr. Ayr;. za'
manda Karluklar'a elgiler gtindererek onlara kifir Kara-HitAylar'rn bile bir
biilgeyi zaptettikleri zaman ya$ma ve katlden gekindikleriniTs, halbuki on-
lann kendileri gibi Miisliiman ve gizilere daha gok dikkat etme$e mecbur
olduklarrnr siiyledi. Bu gekilde KarluklaCr oyahyarak Hin'tn hiicuma ge-
gerek onlarr tamamen imha etmesine imkin verdi. Bu rivayetin, il-Ars-
lan'rn seferine sebep olan olaya 6it oldu$u kuwetle muhtemeldir. Bununla
beraber il-Arslan Eekildikten sonra Karluklar ile CelAleddin arasrnda yeni
bir kavga grkmrg olmast miimkiindiir. Bu milcadelede Karluklar'm tama-
miyle imhA edilmedi$i, Celileddin'in halefi l(hg Tamgaq Hin Mes'0d'un
saltanail zamanrnda isyan etmelerinden anlagrlmaktadrr. ibnii'l-Esir'den
ii$rendi$imize gore76 A[ustos It58'de, il-Arslan'rn seferiyle aynt zamanda
Huttel hikimi Eb0 $uci Fem.rhgih, Tirmiz'e kargr bagansrzhkla sonugla-
nan bir sefer yaptr. Bu sefere girigmesi muhtemelen Kara-Hitiylar'ln arzu-
suyla olmugtur.
B- Horasan'daki olaylar
Hirezmqihlar devleti il-Arslan zamantnda Horasan'da esash baqanlar
kazanamadt. Horasan'tn baghca gehirlerinde Mahmud HAn ile O$uzlar'rn
reislerinden Mii'eyyidiiddevle Ay-Aba arastnda miicadele devam ediyor-
du. O$uz reislerinden yalnrz bir kigi, DihistAn hiiki.imdan ihtiyareddin
Aytak77, il-Arslan,r himi olarak tanrdr. Buna ve Mazenderin hiikiimdariy-
le ittifak yapmr! olmastna ra$men Aytak, rakibi Ya$mur Hin ile yaptr$r
sava$ta yenildi ve lr6r baglangrcrnda HArezm'e kagtr. O$uzlar Gurgin ile
DihistAn'r ya$maladrlar ve "GurgAn halkrnr gegitli vilayetlere da$rttrlar"76.
Bununla beraber Ofuzlar gittikten sonra Aytak, Hirezmliler'in yardtmtyla
Dihistin ve GurgAn'da tekrar hikimiyetini kurdu. Bu gehirlerde Mahmud
ile Mii'eyyid arasrndaki miicadele neticelendikten sonra bile Il-Arslan ile
Aytak adrna hutbe okunmakta devam edildi. Mii'eyyid, I 16z ytlndaTe
75 Kara-Hitaylar tarafindan tildiiriilen Sadr'rn o$lunun afzrndan biiyle bir ifadenin
grkmasr oldukga dikkat Eekicidir.
i6 ibnii'l-Esir, XI, r55 vd.
7t iinvanrn tamamr Ebu'l-Hasan Beyhaki tarafindan (British Museum yazmasr Or.
3587, vr. t66")'Husrev-i Horasan Melikii'l-Maqrik' Eeklinde verilmektedir.
78 ibnii'l Esir, XI, r7e vd.
ie Aynr tarih Cuveyni (II, 16) ve ibnij'l-Esir tarafindan Mahmud Hin'rn esareti igin
de gegerli olarak giisterilir (Ramazan 557lAlustos-Eyliil I t6z).
358 V.V. BARTHOLD
Mahrnud Hin ile o$u Celileddin Muhammed'i esir ederek ikisinin de

giizlerine mil gektirdi. Mii'eyyid, ancak Nigapur ve Tus ile bir kaE yerde
hiikiim siiriiyordu; tI63'te Bistim ile Dimgan'r arazisine kattt. Bunun
iizerine Selquklu Sultanr Arslan (116I-1177) kendisini vali olarak tantdt.
Mii'eyyid bu memuriyeti kabul ederek viliyetinde Arslan adrna hutbe
okutdu. Merv, Belh ve Serahs gehirleri O$uzlar'm elinde idi.Onlar kimseyi
metb0 tanrmadrklan halde hutbede Sencer'in adrnr zikrederlerdi. Herit
emiri Ay-tegin idi80. O$uzlar ile dostAne miinasebetlerde bulunuyordu.
rr65'te Mi.i'eyyid ile il-Arslan arastnda harp grktr. Hirezmqih, Nesi gehri-
ni Mii'eyyid'e karSr bagariyle miidafaa ederek orada hikimiyetini kurdu
ise de Nigapur iizerine ytiriiyi.igi.i feliketle neticelendi. Bundan hemen son-
ra il-Arslan ile Aytak arastnda kavga qrkrnca Aytak Mii'eyyid'den yardtm
istedi. Mti'eyyid, Aytak'rn tilkesinin giiney krsmrnr HArezmliler'e karqr ba-
ganyla mi.idafaa etmefe muvaffak olmastna ra$men Hirezmliler Dihistin'r
zaptederek oraya kendi valilerini tayin ettilersr.
9-Kara-Hitaylar ve Krlrg TamgaE HAn'tn

faaliyetleri
Bu da giisteriyor ki, il-Arslan zamantnda Horasan'da asayig sa$lana-
madr. Biiyle $artlar alttnda, de$il Kara-Hitaylar'r Miveriiinnehr'den kov-
mak, Ceyhun'un giineyindeki vilayetleri onlann istilisrna karqr korumak
iEin lazrm gelen tedbirleri almak bile siiz konusu olamazdt. Tarihii'l-Hayr6t
miiellifis2 yukanda adr geEen (bkz. s. 35I n. 47) Yusuf b. Abdullah End-
hudi'den naklen Belh ile Endhud'un Kara-Hitiylar taraftndan ya$ma edil-
mesini 56o (Ir65)'ta giisterir. tr(rhE Tamgag Hin Mes'fid'un, el-Kitibii's-
Semerkandi tarafindan hikaye edilen krq seferinin bu istili ile ilgisi olmast
kuwetle muhtemeldir. Kutlu$ Bilge B.gt' ve "Riiknti'd-diinya ve'd-
dinn 8a iinvanlannr ta$ryan Ebu'l-Muzaffer Krhg Tamgag Hin Mes'0d b.
Ali'nin sikkelerine bakrlrrsa t t63'te tahta Erktrfr giiriiliir. 56o (t I65) yrhnda
BuhAra gehrinin surlartnt pigmig tu$ladan meydana gelen bir temel iizeri-
ne yeniden inga etti ve bu ig igin O$uzlar tarafindan tahrip edilen Buhira
kalesinin temelleriyle kulelerine Ait tu$lalan kullandr (bkz. s. 35o)8s. El-
s ibnii'l-Esir, XI, IBo, rgz vd.
stibnii'l- Esir, XI, zo8. Cuveyni (vr. Io4) il-Arslan'rn NiEapur'a seferini 562 (1166-
r 167) olarak giisterir; basrh metinde (II, 16) ise 558 tarihi bulunmaktadrr.
82 British Museum yazmasl, Or'
4898, vr. 162".
83 Leyden yazmasr. No.go4, u..
S;6l(; d
e NarEahi'de ve sikkelerde btiyledir.
85 NarEahi, 23,33vd.
KARA - HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR
Kitibii's-Semerkandis6, KrhE Tamgag Hin'rn

saltanatr hakkrnda gu bilgi-
yi verir: Onun zamanrnda AyyAr Beg'in isyanr patlak verdi. Ayyir Beg
asil bir iileye mensup olmadr$r halde gahsi meziyet ve hizmetleri siyesin-
de yiikselmigti. Karluk hassa birlikleri arasrnda onun gibi bir siivari yoktu.
MAverAi.innehr'de bir yrl bagkumandanhkta bulunduktan sonra bilinme-
yen bir sebepten dolayr isyan grkardr. Onunla Hin arasmda Aghk bozkr-
nnda ZAmin ile Sibdt arasrnda bir savag oldu. Ayyir Beg, HAn'tn birlik-
lerinin saflarrnr yardr. Hin'rn getrinin durdu$u ve Hin ile maiyetinin bu-
lundufu tepeye yaklagmrqken esir edildi. HAn'rn, Tamgag Hin ibrahim'i
katledenler ve Horasan'r ya$mahyan O$uzlar'a kargr girigti$i harekit baga-
riyle neticelendi. HAn'rn roo.ooo kigilik ordusuyla krg mevsiminde Cey-
hun'u buzlar iizerinden yiiriiyerek geEmesi, Ofuzlar'a kargr yaprlan harp
ile ilgili olduiu aqrktr. ibrahim'i katleden Karluk birliklerine kargr giriqi-
len harp Nahqeb, Kiq, Saganiyin ve Tirmiz taraflarrnda yaprldr. Bu biilge-
lerde Hin'rn siyesinde Asayig yeniden sa$landr.
Nihayet Kara-Hitaylar Hirezm'e kargt bir sefer yaptrlar. Cuveyni'ye

gtiresT 565 (r r69-r r7o)'te, ibnii'l-Esir'e giire88 S67 (I I7I-I r7z)'de oldu.
Aga$rdaki bilgilere bakrlrrsa son tarihin gerge$e daha yakrn oldufiu
giiriili.ir.
Bu harbin sebebi, Hirezmgih'tn, haract zamantnda iidememesi idi.
Hirezmliler'in tjncii kuwetlerinin kumandanr Ayydr Beg (yukarrda adr ge-
Een Karluk begi de$ildir) yenildi ve esir edildi. il-Arslan hasta oldu$u hal-
de bagqehrine dijnerek orada Mart rrTz'deEe iildii. Kara-Hitiylar'rn istild-
srna kargr bilinen tedbirler altnmtqu, yAni su bentleri yrkrlarak arazi batak-
hk haline getirilmigti.
ro-Tekig ve Sultan-$ah
il-Arslan'rn halefi devrinde hanedan iiyeleri arastnda meydana gelen
ig harpler, baganlarna engel olmugtur. il-Arslan'rn iiltimii i.izerine kiigiik
86
Mctinbr, Tr vd.
Cuveyni, vr Io4, aym gekilde basrh metinde,
87 II, 16; Khanykov yazmasrnda 56o;
krE. Mirhind, Harclm, 14.
88 ibnii'l-Esir, XI, e46.
Cuveyni'ye giire (II, r7) 565 yrh Receb'inde (8 Nisan rrTo) hatti muhtemelen 56o
8e
yrlrnda; Hiiseyni'ye giire (Cod, Stowe Or. 7 vr. g4^. Bu referansr Prof. Houtsma'ya borqlu-
yum) 9 Receb 567 (7 Man rrTz); ibnii'l-Esir'e giire (Xl,247) 568 (rr7z-II73). Mirhind'rn
verdi$i tarih olan 557 (116z) yanhqtrr ve yanhg Prof. Veselovsky tarafindan aynen ahn-
G. 6z). Prof. Veselovsky'nin verdi$i referansa rafmen ibnii'l-Esir'de bu hata bulun-
;)t1.
360 V.V. BARTHOLD
o$lu Sultan $dh, annesi Tiirkin'rne0 yardrmiyle tahta gegti. O srralarda

Cend valisi olan bi.iyiik o$lu Tekiq, onun hiikiimdarh$rnr kabul etmiyerek
Kara-Hitiylar'a kaEfi. Orada birinci Giirhin'rn krzr ile kocasr F0mier sal-
tanat stiriiyorlardr. Tekig onlardan yardrm istiyerek her yrl haraq iidiyece-
fini vadetti. F0mA kuwetli bir orduyla Tekig'i Hirezm'e kadar gtitiirdii.
Sultan $Ah ile annesi karSr koymadan gehri terkettiler. I I Arahk rrTz Pa'
zartesi giiniie2 Tekig resmen tahta grktr. Sultan $ih Mii'eyyid'den yardrm
istedi. Tekiq, rakiplerini bozkmn kenannda S0berli (?) denilen kasaba ya-
krnrnda bekliyordu. Bu kasabayt sonradan sel basmtgtre3. Bozkrdan kala-
bahk bir ordu aynr anda gegemeyece$i igin Mii'eyyid, ordusunu kiiqiik
birliklere ayrrmak suretiyle gtilii gegme yolunu seqti. fakat bizzat Mii'ey-
yid'in de bulundu$u birinci grup HArezmliler'in taarruzuna u$ruyarak
imhi edildi. Esirler arastnda bulunan Mti'eyyid'in bagr vurulduea (tt
Temmuz rr74)e5. Sultan $ah ile annesi Dihistin'a kagtrlar. Tekig arkala-
nndan yetigti ve gehri zaptetti. Tiirkan idam edildi; Sultan $ih irnce
Mii'eyyid'in o$lu ve haleli Togan $ih Eb0 Bekr'e srfrndr; daha sonra
Gur sultanr Gryiseddin'in yanrna gitti.
rr - Gurlular'tn ort ay a grkrqr
Gur adt, Herit'rn do$u ve gi.iney-do$usunda ve Garcistin ile Gfiz-
gin'rn giineyindeki da$hk biilgeye verilmigtir. Orantn da$hlannrn lehgesi
Qo$unlukla Tiirk hiikiimdar hanrmlannrn ismi olarak gdriilen Tiirkin kelimesi
m
iizel isim ol.ttuytp 'kraliqe, Hatun" anlamlanna gelir, (bkz. Mctinb, t5o, n'{; zamir son
eki ile). Kiggarh Mahmud'un eserinden (I, eI+, 638) ii$rendifimize giire dofru okunuSu
Terken'dir.
el bu kelime hakkrnda bkz.
Qincede manast "krahn damadr' demek olan D6fr6-
mery'nin Mirhind (Harclm, Iz4)'a notu. Cuveyni'nin basrh metninde (II' r7 vd.)
Lrr bulunur.
e2 Cuveyni'de biiyledir (II, I7 vd.; zz Rebiiilihrr
568); Mirhind burada da yine 558
tarihini verir.
e3 Bu rivayet Cuveyni'de bulunmaktadrr (II, IB; su baskrnt igin bkz. aynt cser, tg).
$ehrin ismi Jy> -r. ,J.tt t ve.s,)-f geklinde verilmektedir. Cuveyni'nin basrh metninde J.,t y
yazrhgr kabul edilmigtir.ibnii'l-Esir'e g6re bu gehir Hirezm'den (yini Gurginc'dan) zo fer-
sah uzakhktadrr. Hig giiphesiz yukarrda (s. 166) bahsedilen ve Yakut'ta j-+ veil:-C.k-
linde gegen gehristan yolu iizerinde bulunan son HArezm qehri ile aynrdrr. Bu gehrin kurak
bir biilgede oldufu, fakat o zamanlar Ceyhun'dan agrlan kanallar ile sulandr$r anlaqrlmak-
tadrr. Cuveyni tarafindan verilen su baskrnr, Mogol istilastndan sonra nehrin ana yatafrnda-
ki de$iqme sonucu meydana gelmiq olmahdrr. Krq, Barthold, "Ami Daryi' mad. i.A.
ea Cuveyni ue ibnii'l-Esir'de (XI, 247) biiyledir. ibnii'l-Esir'in baqka bir rivayetine
giire (XI, z4g vd. d.) Mu'eyyid, Sultan $ah'rn iiliimiinden sonra da ya$amr$trr, fakat bu
giivenilir bir bilgi defildir. Qiinki 578 ve 579 yrllanna iit (krg. yk. s. 35-6) belgelerde Togan
$ih'rn ismi gegmektedir.
e5 Tarih Cuveyni taraltndan (II, 19) verilmigtir:
569 yrh Kurban bayramr
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR 36r
Horasan'rnkinden Eok farkh idi. Onuncu asra kadar Gur sikinlerinin go[u
miisliiman de$ildiler. Halbuki bu btilge her taraftan islAm arazisi ile gevri-
I idie6. Tumansky yzvmasrnrn miiellifi, kendi zamantnda vildyetin
hiikiimdarrnrn (Gur-qih) GirzgAn Feiiguniler'ine ba$h oldu[unu ve Gur ai-
lesinin Eo$unun miisliimanhfr kabul ettiklerini bildirmektedir. Beyhaki'ye
giireeT Gur biilgesine ilk giren o srralarda (rozo) Herit valisi olan Gazneli
Sultan Mes'0d'un ordulan oldu. Gazneliler, Gur'u fethettikten sonra yerli
hanedana dokunmadrlar. On ikinci yiizyrlm ortalarrnda Gur sultanlan,
HArezmgihlar gibi, Selguklu ve Gazneli devletlerinin giikiiglerinden fayda-
landrlar. Sencer'in esaretinden sonra Horasan'da cereyan eden olaylara
Gur hiiki.imdarlarr da katrlmrqlardrr. Krsa zaman sonra iki kardeg, GryA-
seddin ile (sonradan Mu'izzeddin iinvanrnt alacak olan) $ihibeddin, iilke-
lerini biiyiik bir devlet haline getirdiler. ikincisi, Eo$unlukla ordu kuman-
danlr$rnda bulunuyordu ve Gryiseddin hayatta oldu$u miiddetge Gazne
hiikiimdarh$r yapryordu. Gazne qehri 569 Qr73-tI74) yrhnda kesin olarak
Gurlular'rn eline gegti. Amcalart Fahreddin Mes'0d, BimiyAn, ToharistAn,
Sugnin ve Bolor'a kadar uzanan btilgelerin hiikiimdarrydr. O$lu $emsed-
din Muhammed, C0zcini'nin verdi$i bilgilere inantlacak olursa, Cey-
hun'un kuzeyindeki viliyetlerden Saganiyin ile Vahg'r iilkesine katbe8.
Gurlular memleketlerini yalnrz do$u tarafindan genigletmekle kalmadrlar;
57 I (Ir75-r176) yrhnda Herit'r iggal ettiler. Bundan sonra Horasan'da
HArezmgihlar'rn rakipleri oldular. Onlara kar5r bazr hususlarda iistiin ol-
duklan muhakkaktrr. HArezmgihlar harbe ancak iicretli askerleriyle devam
edebiliyorlardr. Gurlular, Tiirk hassa birliklerine sahip olmaktan bagka
kendi anavatanlarrnrn cengaver da$hlarrna da gi.ivenebiliyorlardr. Hirezm-
gihlar, bi.ittin kuwetlerine rafmen Kara-Hitaylar'a ba$h idiler. islAm As-
yasr'nrn dof,u krsmrnda Gurlular'dan bagka ba$rmsrz ve kuwetli bir devlet
yoktu. Batrdan her tiirlii yardtm iimidi krnhnca Horasan ve Mive-
riiinnehr Miisliimanlan'nrn onlara yiinelece$i son derece normal idi. Bu-
na rafmen miicadelenin Hirezmgihlar lehine neticelenmesinin sebebi her
geyden iince Hirezm htik0metinin akrlh siyaseti ve hiiki.imdarlannrn gahsi
meziyetleri idi. Her halde Selguklu imparatorlu$unun yrkrlmasrndan sonra
bilhassa co$rafi ve etnolojik hususiyetler arzeden memleketlerin
hiikiimdarlannrn baganh olmalan pek tesadtife ba$lanamaz. Gerek Gurlu-
e6 istahri, e73; ibn Havkal, g2g,32g.

e7Beyhiki, Iz8-r35.
eB Tabakah
Ndsri, 423, 426.
362 V.V. BARTHOLD
lar ve gerekse Hirezmgihlar'rn ana vatanlan, saldrrrda kuwetli bir daya-

nak ve felAkette emin bir sr$rnak olabiliyordu.
rz
-Tekiq'in bagarrlarr
Tekig, tahtrnr Kara-HitAylar'a borglu oldu$u halde onlarla iyi geEine-
medi. GiiEebe imparatorluklannda srk srk giiriildii$ii gibi, gart kogulan ha-
racr almaia Hirezm'e gelen Kara-Hitiy elgisinin gururlu davranmasr ve
kargr tarafr ki.igiimsemesi isyana sebep oldu. "Tahtrn ve dinin gerefi iEin"ee
Tekig, giirhinrn akrabasrndan olan elgiyi iildiirttii. Verdi$i emir tizerine
Hirezm ileri gelenleri de elginin maiyetini iildiirdiiler. Bunu haber alan
Sultan $ih derhal Kara-Hitiylar'rn yanrna gitti. Ewelce Mii'eyyid'i kan-
drrmrg oldu$u gibi bu sefer de melikeyi, Hirezm halkryla ordusunu kendi
tarafinr tutma$a ve kardegini terketmefe ikna etti. Birkag yrl iince Sultan
$Ah'r hal'etmig olan Fffmi, gimdi onu tekrar tahta Erkarmak igin
Hdrezm'e giinderildi. Tekiq iilkeyi suya garkederek Kara-Hitiy ordusunun
hareketine engel oldu$u gibi F0m6'nrn yerli ahali tarafrndan yardrm
giirme iimitleri de boga grktr. F0mi ric'at etme$e mecbur oldu$u halde,
Sultan $ih'rn yalvarmasr i.izerine ona bir birlik verdi. Sultan $ih bu siye-
de Horasan'a girdi ve mahalli Oguz valisini Serahs yakrnrnda ma$lup ve
Merv'i zapt etti. Togan $ih'a karqr da baqarr kazanarak l3 Mayrs ll8r
Qargamba giinr.i'm onu tamamen yendi. Sonra Serahs ile Tus bcilgelerini
hdkimiyeti altrna aldr.
TarihEiler, daha sonraki yrllarda cereyan eden olaylar hakkrnda bilgi
vermiyorlar. Bazr diplomatik vesikalarrn tarihlerine bakrhrsa, HArezm
hiik0meti ile Ea$dag hiikiimetler arasrnda teiti edilmig olup bize intikal
eden siyasi yazrgmalar o devre iittir. Bu tarihlerinde yanhghk olmadr$r,
bazr vesikalarda Togan $ah'rn adrnrn geEmesinden belli oluyor. Qilnkii
Togan $ih, ileride gtirece$imiz gibi birkag sene sonra itldii. O srralarda
Tekiq'e ba$h olarak Nesi gehrinde hiikiim siiriiyordulOr. Bu vesikalardan
rrBr yrlmrn tam sonundaro2 Emir Humimeddin'in Gur sultanr tarafindan
Horasan'a iit bazr iglerin giiri.iqiilmesi igin Hirezm'e elgi olarak giinderil-
ee Bu tabir ibnii'l-Esir tarafindan (XI, z+B) verilmigtir; krg. Cuveyni, II, r9; Mirhind,
Harclm, t7 vd.
r00 Tarihi Cuveyni vermektedir. Khanykov yazmail ile basrh metinde (lI, zt) z6 Zil-
hicce 576; yazmada,lY, z,94, yanhg olarak z3 Zilhicce verilir.
to I
Mctinhr, 7 4 ( Kitdbi' t-teocssiil ih't-tcrcssil).
r02 Leyden yazmasrna giire No. zB5 (vr. z6)
$aban ayrnda; yrl giisterilmemig ise de
ibarenin devamrndan 577 yrh kastedildifi anlagrhyor.
KARA. HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR 363
di$i anlagrlmaktadrr. HirezmgAh, GryAseddin ile giirtigmek maksadiyle er-

tesi yrhn baharrnda bir orduyla Horasan'a girece$ini vadetti. Humimed-
din'e Ocak ltBz'der03 izin verilerek, Tekig, onunla birlikte elgisini giinder-
di.
I(rsa zaman sonra HirezmgAh, Horasan selerine hazrrlanma$a bagla-
mryken Sultan $ih'rn elgisi Hirezm'e vardt. Tekig, kardeqinin, Togan $ah
ile sulhu devam ettirmesini istedi. Bundan dolayr harp olmadr. Bununla
beraber HirezmgAh her zaman Gur sultanrna kargt vaadini yerine getir-
me$e hazrr oldu[unu belirtti ve Hirezm'in etrafinda si.ik0net hi.ikiim
siirdiftinden bunu miiqkilAtsrz yapabilece$ini ilAve etti. Bu mektup, Ni-
san yahut Mayrs baglannda giinderilmigtiroa. Kolleksiyonda bunu takip
eden iki vesika, Horasan'dan Mayrs sonunda yazrlmrgurl0s. O sralarda
Hirezmqih, Horasan'da Serahs gehrini muhasara etmekteydi. Bu suretle
harbin iinii ahnamadr. itt< mektupta gehrin birkag giine kadar zaptedilece-
$i ve o zaman Hirezmgih ile Gur sultanr arastnda bir giiriiqme tertip edi-
lece$i giiri.igii belirtilerek HArezmqAh'tn ordusunun kendisine tabi biitiin
btilgelerden gelen birliklerden tegekkiil ettifi agrklanmakta-drr. Beklenilen
zafer gergeklegmedi, giinkii 'ikinci mektup da "Serahs kapnmdan" yazrl-
ml$fir. Ayrrca mektupta gu hususlar iizerinde de duruluyordu:Alp-Kara-
Urin, heniiz miisliimanh$r kabul etmemig olan KrpEaklar'dan meydana
gelen biiyiik bir kuwetle krg mevsiminde Cend'de giiri.ilerek itaat arzet-
mig; biiyi.ik o$lu Firin (?) ile Y0gur o$ullanndan (?) bir qo$unu Hirezm-
gah'a giindererek hizmet etmiqtir. HArezmgih onlart, o srralarda Cend'de
hiikiim siiren Emir MelikgAh'a giindermig ve emir ile birlikte kilirlere kar-
qr hareket etmeleri igin talimat vermigtir. Aynr krg iEinde Hirezmqih, Gur
sultanrna yardrma gitmek istedi$i halde onun diigmanlariyle yaptr$r mtica-
delede bagan kazandr$rnr haber ahnca seferden vazgegmigtir.
Ondan sonraki mektup, Ocak Ir83'ter06 Gryiseddin'e hitaben yazrl-

mr$ur. HirezmgAh, teklif edilen giiriigmenin tekrar tehir edildi$inden dola-
yr tiziir diliyordu. Dikkatini Eeken ve acele yaprlmasr gereken igler sebebiy-
le Miveriiinnehr'e bir sefer yapmak zorunda kalmrgtrr. Bu seferden
diiniince atlar, yeni bir sefere grkamayacak kadar yorgun idilerr0T.
lo3 Ramazan ayrnda.

loa Zilhicce ayrmn sonunda.
r05 Birincisi, Muharrem aytntn ortalannda yazrlmrglr (yil SZ8).
lft Ramazan sonunda.
1o7 Mctinbt, vd. d.; Leyden yazmasr, No. zB5, vr. z6-q8.
TS
36+ V.V. BARTHOLD
Ekim-Kasrm rrBz'de Atabeg "PehlivAn-r lrak'r08a gtinderilen iki mek-

tupta Krpgaklar'rn da adr gegmektedir. Ekim tarihlirOe mektupta Alp-Ka-
ra'nrn o$lu Firin'rn Tekiq hanedanr ile akrabahk kurma gerefine niil ol-
du$u bildirildikten sonra Alp-Kara'nrn ijnceki yrl Taraz (falas)'a kadar
uzanan genig biilgeleri kifrrlerin boyunduru$undan kurtardr$r gibi bu yrl-
da aynr hizmeti yapma$a hazrr oldu$undan bahsediyordull0. Kaslm'darrr
yazian mektupta da KrpEaklar'dan yeni birliklerin devamt olarak Tiirkis-
tan'dan gelerek Hirezmgih'rn hizmetine girmekte olduklan ifade ediliyor-
112.
du.
BuhirA'da Tekig adrna yazian ve Hirezm'de bulunan vezire giinderi-

len bu mektuplarda ayrrca MAverAiinnehr seferinden bahsedilmektedir.
Harezmgih, Ceyhun'u gegtikten sonra BuhirA'ya bir birlik gtindermig ve
askerlere, siikfinet istiyen halka dokunulmamast tembih edilmi;ti. Fakat
"vilAyette kalmrg ve kifirlerin tuza$rna diiqmilg fesatEr zilimler ve kiistah
miilhitlerden meydana gelen bir giiruh" miistahkem qehirder13 toplanmrq-
lardr, HirezmgAh, kendisine mahsus merhametinden dolayl uzun milddet
askerlerini tutabilmig ve Asilere siiz geEirmek iEin u$ragmrg ise de bunlann
"kulaklannr aldatrcr pamukla trkamrg olduklan" anlagrhyormug.
Aytn on ikinci Sah gtiniirra askerler hiicuma geEmigler; bir anda sur-
lar zaptedilmig. Ordu gehri yafmaya haztrlantrken Sultan, Siinni halka
acryarak orduyu geri Eekmig; gi.inkii gehir hiicumla zaptedilirse kifirlerin
hiikmiine zorla sokulan ahalinin eziyet Eekecefini biliyormug. Bundan
hiicumun piiskiirtiildii$ii neticesine varrlabilir. Hirezmqih, onlann teslim
teklifini ertesi giln (Qargamba) sabaha kadar bekleme$e karar verdi. Ak-
$am geE vakit gehir kumandant, karanhktan faydalanarak bir grkrg yaprp
kagma$a Eafigtrysa da Hirezmqih'rn ordusu arkadan yetigti. rooo kiqiden
fazla olan askerlerinin hepsiyle birlikte esir edilerek HArezmgih'tn huzuru-
r08 S. Lane Poole, Mohammadan Dlnaslics, t7 r.

loeCemaziyelihrr ortalannda.
tto Mctinbt, Bo.
lll Receb ayt ortalannda.
rr2 Leyden yazmasr, No. zB5, vr.
32. ),J er;', Jtr-S
j c j\ r.rLful :.ir
113
o.+kelimesi belki burada "gehir surlan" manasrnda ".atl
kullanrlml$trr; kr!. Barthold,
Otchet, 15, n. B. O zamanda BuhArA'da kale yoktu (NarqAhi' z3).
586) ayrn adr verilmemigtir.5TS yrhnrn Iz Muharrem
rra Her iki yazmada (No. zB5 ve
(rB Mayrs) giinii Sahya tesadiif eder, fakat burada kasdedilen tarih belki Sah rc Ekim'dir
(Wiistenfeld'in cetvellerine giire r r Cemaziyelihrr; fakat buna benzer bir giinliik farka srksrk
rastlandrfr bilinmektedir, krq. yk. 35r, n. 46).
na getirildiler ve affedildilerlrs. $ehir bu gekilde zaptedildi. Tekig'in BuhA-

ri imamlarrna hitaben yazdr$r iki emirnime de muhafaza edilmigtir. ikisi-
nin de aynr gahsa giinderilmig olmast muhtemeldir. Harezm'e diindi.ikten
sonra yazrlmrq olan birincisinde Tekig, Seyyidler'den bir imama, bir Eok
firsatlarda ve bilhasse HArezmliler'in Buhiri iizerine yiiriidiikleri strada
gtisterdi$i ba$rhktan dolayr tegekkiir ediyordu. ikincisinde ise, ewelce
Sadr Burhaneddin tarafindan miiderris, imam, hafb ve miifti.i tayin edil-
mig olan Bedreddin bu makamlarda brrakrhyor116, Hutbede Abbasi halife-
sinin isminden sonra Sultan'tn adtntn okunmastna dair talimat veriliyor-
117.
du
rB3 yrh yaz mevsiminde Hirezmgih, ordusu ile tekrar Horasan'a git-
r
ti. Bu srrada olaylar Gryiseddin'in aleyhine diindi.i. Merv'de Asiler (belki
Sultan $ah ile birlikleri) taraftndan fena halde srkrqtrnhyordu. Gur sultanr-
na Rebii.ilihrr baglarrnda (femmuz sonu) giinderilen bir mektupta
Hirezmgih, Gryiseddin igin Tekig'ten yardrm giirmekten bagka iimit kal-
madr$rnr sert bir dil ile ifade ettikten sonra 5o.ooo Tiirk'ten meydana ge-
len bir ordu ile ilerlemekte oldugunu haber veriyordu. Tekiq'in, rakibinin
zor durumundan faydalanarak isl6m Aleminin do$u krsmrnda kendi
iistiinlii$tinil di.igtndii$ii gtiri.ilmektedir. HArezmgih bu mektubunda Gr-
yaseddin'e iiteki mektuplarda oldu$u gibi "birader' de$il, "o$ul'diye hitap
etmek suretiyle btiti.in mahalli hiikiimdarlart, bu arada Gur sultantnt ken-
rr8.
disine tibi krlmak niyetinde oldu$unu agr$a vuruyordu
Tarihgiler bu olaylann baztlanndan, bilhassa Krpgaklar'rn geliginden

ve TekiE'in Buharl'ya yaptrgr seferden bahsediyorlarsa da bunlan saltana-
tlnrn son yrllarrnda giistermektedirler. O stralarda Sultan $ih iilmtiqtii ve
Melikgih da artrk Cend'de defildi. Cuveynitle, Krpqaklar hakkrnda aga$r-
daki bilgiyi vermektedir: rtg5'telm Hirezmgih, Srgnak'ta bulunan Kayrr-
Tuku-Hin'a t't kur$r sefere grktr. Hin bir Hirezm ordusunun Cend'e van-
grnr haber altnca kagtt, Hirezmliler onu kovaladrlar' Hirezmqih'm hassa
lts Mctinla, TT vd.

tt6 Metinlcr,
T6 vd.
lt7 Leyden y,\zmasl, No. zB5, vr' zo.
r18 Leyden yazmasi,, No. lB5, vr.
35 vd; Melinla,k:.
rre Cuveyni, ll,3+-+3; Mirhind, Hare<m' 34-47.
r20 16 Arahk r r94'ta baghyan
59I yrhmn krq mevsiminde'
r21 Cuveyni'nin basrh metninde ylt\ . Sonradan Kadrr Hin denilen hiikiimdar
olmasr muhtemeldir.
366 V.V. BARTHOLD
birlikleri arasrnda bir Uriniyint22 birli$i (bunlar KrpEak kabilelerinden

olup hatta HAn'rn da bu kabiliye mensup oldu$u anlagrlmaktadrr) vardr.
Hirezmgih'r muharebe srrasrnda terkedeceklerini Hin'a haber verdiler.
Hin bundan cesaret alarak rg Mayrs Cuma gi.iniil23 HArezmliler'e karqr
muharebeye girigti. Uriniyin birlifi yerlerini terkederek a$rrhklarr ya$ma-
ladrlar. Miisliimanlar hezimete u$radrlar, bir Eo$u savag alantnda can ver-
di. Bozkrrlarda srcak ve susuzluktan iilenlerin sayrsr daha Eoktu. Hirezm-
gih on sekiz giinr2a iginde HArezm'e diindii ve senenin sonuna kadar
Irak'ta kaldr Senenin tam sonunda Kayrr-Tuku-Hin ile ye$eni Alp-Derek
arasrnda anlagmazhk Erktr$r haber ahndrr25 Alp-Derek Cend'e gelerek H6-
rezmqih'tan yardrm istedi. Tekiq onun istedi[ini kabul etti; o$lu Kutbed-
din Muhammed Niqapur'dan Hirezm'e geldi ve Rebiiilewel 594 (Ocak
rrg8)'te Alp Derek ile birlikte bozkrrlara bir sefer yaptr. HAn ma$up oldu
ve devlet ileri gelenleriyle beraber esir edildi. Rabii.ilihrr ($ubat) ayrnda
hepsi zincire vurulu oldu$u halde Hirezm'e getirildilerr26. Kayrr-Tuku-
Han'rn taraltarlarr Alp-Derek'e ba$hhklannt arzettiler. Qok vakit gegme-
den Hirezmliler, onun da seleli kadar taciz edici bir komgu oldufunu an-
ladrlar. "Demir, demiri keser" mealindeki arapga darb-r meselini hatrrhyan
Tekig, Hin'r serbest brraktr; yanlna biiyiik bir ordu verdi, onunla bir an-
Iagma yaptr ve Alp-Derek'e kargr giinderdi. Ertesi yrl Alp-Derek'in Kayrr-
Tuku-Hin'a kargr bir zafer kazandrfr haberi geldir2T Cuveyni'nin elyazma-
larmda okunug btiyle ise muhakkak miistensih hatasr oldu$undan bu bil-
gi, Mirhind ve Cuveyni'nin I28 basrh metinlerinde yazrh oldu$u gibi
HAn'rn Alp-Derek'e kargr zafer kazandr$r haberi geldi geklinde diizeltilme-
Iidir. Burada adr gegen Alp-Derek hig giiphesiz resmi vesikalardaki Alp-
Kara'nrn ayrudrr. rrg5'te de$il lt8r'de Hirezm'e varunlg oldu$unu yukarr
da giirmiigttik. Fakat orada anlatrldrfr halde vesikalarda bahis mevzuu
edilmiyen di$er olaylarr da daha iinceki bir tarihe mi almak lAzrmdrr? Bu-
nu siiylemek oldukqa zordur.
r22 Baslh metinde hem ,-rl.-e.rl hem de .rl;lr;l 6,r1rrtt-aktadrr (Cuveyni, II, 35). Belki
son isim Fahreddin Mervu'r-rfidi tarafindan diizenlenen Tiirk kabilelerinin isimlerinin lis'
tesinde zikredilen r.rl-.191 'dan mugtaktrr; krq. Sir E.D.Ross, "Accbn6mc",4o7 (No' I7).
r23 Cuveyni'ye giire (II,
35) 6 Cemaziyelihrr.
34'da rakam t5'tir, fakat Khanykov yazmasr ile basrh metinde
tza Yazma, lY, z,
rB'dir; MirhAnd'da da b6yledir.
125
Cuveyni'ye giire (II, 4o) kardeginin o$lu; MirhAnd'a giire krzkardeginin o!lu.
126
Cuveyni, II,4r.
127 u-, -r JV tt tE t !-t> 4l t& os\ tr
r28 Cuveyni,ll,B;r.-) rr 3;> (aynen) ,6f ttl. tV i> o14 t.-
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR s67
BuhAri seferi ile sebebleri hakkrnda yalnrz ibnii'l-Esir'de bilgi bulun-

maktadrr2e. 5g4 (rr9B) yrhnda Bimiyin hi.ikiimdan Bahieddin SAm (Mu-
hammed'in o$u ve Mes'0d'un torunu idi. bkz. s. 36I) o zamana kadar
Kara-Hitiylar'a ba$h bir Ttirk begine ait olan Belh'i aldr. SAm, bu
hiikiimdann tiliimiinden faydalanarak qehri iqgal etti ve Gryiseddin adrna
hutbe okuttu. Gryaseddin, bu srralarda Abbasi halifesinin arzusuna uyarak
Horasan'da Tekig'e karqr bir sefere qrkmrgtr. HArezmqih, Kara-Hitiy-
lar'dan yardrm istedi. llgrnr30, Cemaziyelihrr ayrnda bir Kara-Hitiy ordu-
su Tiyenk0'nun 131 kumandasr altrnda Ceyhun'u gegerek Gfizgin'rn bir
lasmrnr ve komgu viliyetleri ya$ma ettiler. Kara-Hitiylar, Sim'dan ya
Belh'i terketmesini ve yahut harag vermesini istedilerse de bir cevap ala-
madrlar. GryAseddin, diigmanlanna hiicum etmege karar verdi; Eiinki.i
Gurlular''r askeri kuwetlerinin kumandanh$rnr yapmakta olan kardegi $i-
hibeddin Hindistan'da bulundufu gibi kendisi de romatizmadan muzda-
rip olup tahtrrevan iginde seyahat ediyordu. Tekiq o stralarda Tus'tan He-
rit iizerine yiiri.ime$e hazrrlanryordu. Bununla beraber i.iE Gurlu kuman-
dan kuwetlerini birleqtirerek Kara-Hitiylar'rn ordugihrna geceleyin bir
baskrn yaptrlar ve muvaffak oldular, gi.inkil Kara-Hitdylar, idetleri iizre
geceleyin Eadrrlanndan grkmazlar, yini niibetgi bekletmezlerdi. Ertesi gi.in
Gryiseddin'in orduda olmadr$rnr ii$renince Kara-Hitaylar hiicuma geEti-
ler, fakat Gryiseddin tarafindan giinderilen bir birlik, gizilerden meydana
gelen bir gete ile birlikte i.ig kumandanrn ordusuna katrldrlar. Kara-HitAy-
lar ma$lup oldular, bir go$u da diiniig srrasrnda Ceyhun'dan gegerken bo-
fuldular. Bundan sonra Kara-HitAy hinr, Hirezmgih'r bu kadar askerinin
kaybrna sebep oldu$undan dolayr azarlama$a bagladr. Sayrlarr Iz.ooo (?)'e
varan iilenlerden her biri igin Io.ooo dinar gibi biiyiik bir paranrn iiden-
mesini istedir32.
Hirezmgih o zaman Gryiseddin ile miizakerelere girigti. O da Tekig'in
halifeye itaat arzetmesini ve Kara-Hitiylar'rn istilisrndan dolayr zarar giiren
r2e ibnii'l-Es^r, XI, BB-9r.

tm ibnii'l-Esir'in rivayetinde kronolojik bir hata farkediliyor; Cemaziyelihrn ro
5g,4
Nisan'da baglar.
r3r Ozel isim de$il; iinvan olmasr icap eden bu kelime hakkrnda krg. Marquart,
1suirkisclv Diabktstudicn, rz6. Marquart, "Tajang Koh (ibnti'l-Esir'de o;fit!) geklinde ya-
zrldr$r gibi ilk iki heceyi gince "T'ay Vang" diye kabul eder. Tiyeng0 imlasr do$ruya ben-
ziyor: krg. Avfr'deki okunugu, Lnba|\ tgg,2gve alnr csadeki beyit, 19,6, 16.
r32
Yrlda ancak 3o.ooo dinar harag iidiyen bir viliyetten Kara-HitAylar'rn r2o.@o.ooo
dinar gibi biiyiik bir mebli! istemig olmalan tamamiyle imkinsrzdrr. Bildifimize giire Or-
taga!'da biiyle biiyiik bir meblAfrn <idenmesi hiE vaki olmamrgtrr.
368 V.V. BARTHOLD
halka tazminat vermesini istedi. Miizakereler tam bir bagan ile neticele-
nince HArezmgih, Giirhin'a Eu cevabr verdi: "Senin ordun ancak Belh'i
zaptedmege iizendi ve bana yardrm etme$e gelmedi. Ben senin orduna
katrlmadrm ve nehri gegmesini emretmedim, Oyle yapsaydrm benden iste-
di$in parayr tiderdim. Fakat gimdi siz Gurlular'rn hakkrndan gelecek du-
rumda olmadr$rnrz halde bana bu siiz ve isteklerle miiracaat ediyorsunuz.
Bana gelince Gurlular ile anlagtrm. Onlara tibi oldum r33, arilk size tAbi
de$ilim". Kara-Hitiylar Hirezmgih'rn baggehrini muhasara ettiler.
Hirezmgdh her gece qrkrglar yaptr; gAzilerden birEo$u kendisine katrldr.
Nihayet diigman geri gekildi. Harezmgih onlan takip ederek Buhiri'yr
kugattr. Halk Kara-Hitiylar'a sadrk kalarak kargr koydu. Buhirihlar bir
giizii kiir kiipek bularak kaftan ve ktilih giydirdiler ve sumn iizerine grka-
rak "HirezmgAh budur' diye ba$rrdrlar (Tekig'in bir giizii kiirdti)l3a.
Kiipe$i mancrnrkla drgan atarak "igte sultanrnrz' dediler. Hirezmliler de
Buhirihlar'a udinsizler" diye kargrhk verdiler. Nihayet gehir hiicumla zap-
tedildi. $ehir halkrnrn yaptrklanna rafmen Tekig onlara gok iyi davrandr,
hatti biiyiik bir parayr aralannda taksim etti ve bir miiddet sonra
HArezm'e diindii.
ibnii'l-Esir'in rivayeti ciddi qiipheleri davet etmektedir. Ancak bunu

bagka kaynaklarla teyid etmemize imkin yoktur. Tekig'in Buhiri seferin-
den Cuveyni ve C0zcini bahsetmemektedirler. Gurlular'rn tarihgisi olan
C0zcini, GryAseddin'in Belh'i zaptedmesinden ve Kara-HitAylar ile yapr-
lan muharebeden de bahsetmemektedirl3s. ibni.i'l-Esir'in kendi fikrinden
de anlaqrldr$r iizere136, Horasan'da on ikinci yiizyrhn ikinci yarrsrnda cere-
yan eden olaylar hakkrnda aErk bir {ikri olmadr$r gibi kaynaklannrn birbi-
rini tutmayan bilgilerini tahlil edememigtir. Verdi$i bilgilerin giipheyi gek-
mesi ve verdi$i tarihin yukarrda zikredilen resmi vesikalardaki tarihlerle
uyu$mamasr bu suretle krsmen izahedilebilir. Tekig'in BuhArA'yr iki defa
aldr$rnr kabul etmek iEin bir sebep yoktur.
r33
Tekig'in saltanatrnm sonlannda en parlak devrini yagarken biiyle bir beyanatta bu-
lunmuE olmasr pek giiphelidir.
r3a Bu hususun di$er kaynaklarca teyid edildi$ine rastlamadrk.
r33 Cfizcini (Tabakat-r Ndszi, gz4-g3o), ancak Kara-Hitiylar'rn Gurlular ile iig defa
muharebe etti$ini, Gurlular'tn reislerinin Harcem ile Muhammed b. Hamik oldu$unu, bu
muharebelerden birinde Harcem'in maktul di.iqtii$iinii siiyler libnii'l-Esir'e giire, Kara-Hi-
tiylar'a karyr muharebe ederken maktul diigen reisin adr Harr0g idi).
tft ibnii'l-Esir, XI, 253.
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR 3fu
Cuveyni'ye giirer3T Togan $Ah'rn 15 Nisan lrB5 Pazartesi gi.ini.i

iiliimilnden sonra Horasan'daki kangrkhklar yeniden baEladr. Ktigiik o$lu
Sencer $Ah tahta geqti ise de memleketin biiyiik bir krsmr Sultan $ih'rn
hissesine dtiqtii. Onun rakipleri kardegi Tekig ile Gur sultanr idi. Miicade-
le, Tekig'in lehine neticelendi, Mayrs yahut Haziran lr8T'der38 Niqapur'u
zaptetti. Daha iince Cend valili$inde bulunmug olan biiyiik o$u Melik-
gah'r orada brraktr. Sencer $Ah Hirezm'e gtinderildi. Nigapur ahalisiyle
haberleqmefe devam etti$i sonradan anlagrhnca giizlerine mil gekildi t3e.
Sultan $ih Qargamba zg Eyliil r r93 tarihinde vefat etti. Ancak bundan
sonra Merv tekrar Tekig'in hiikmii altrna girdir{. Aynr yrhn sonunda Me-
likqah Merv'e nakledildi ve kardegi Muhammed derar Nigapur valili$ine
getirildi.
Tekig, daha iince Bab iran iglerine, Selguklu sultanr Tufrul ile rakibi
Atabeg Kutlu$ inanE arasrndaki miicadeleye miidahale etmefe frrsat bul-
mu$tura2. Irgz'de Tekig, Kutlu$ inanE'rn yardrm istemesi iizerine Rey'i ig-
gal etti ise de Sultan $ih'rn Hirezm'e sefer yaptr$rnr haber ahnca geri ge-
kildit43. IIg4 yrhnda yeni bir sefere tegebbiis edince bu defa yalnrz Kutluf
inanq defil bizzat Halife Nisrr da Tekig'ten yardrm istedi. Halife Nisrr'rn
kiigiik arazisini genigletme$e u$ragmasr selguklu devletiyle garprgmasrna se-
bep oldu. Kutlui inanE'rn babasr, Atabeg Muhammed Cihin Pehlivan,
halifenin cismani hiikiimetini elinden almasr iEin Sultan Tu$rul'u kandrr-
dr. Bu olaylar ile ga$dag olan Ravendi'ye giire laa Sultan ile Atabeg'in ta-
r37 Cuveyni, ll, zz (rz Muharrem 58r). ibnii'l-Esir bu olayr Muharrem 58z'de giiste-
rir.
r38
Cuveyni'ye giire (II, z5) 7 Rebiiilewel 583 Sah gtinii, fakat o giin (r7 Mayrs rrBT)
Pazar'a rastlar. Di$er taraftan aym yrhn 7 Rebiiilihrr'r (16 Haziran) gerEekten Sah'ya rastlar
(Petrograd Universitesi yazmasrna giire, No.,r7z vr. rr8b, r7 Rebiillewel, belki Sah e6 Ma-
yrs). TekiE, NiEapur Eehrinin muhasarasrna aynr yrhn 14 Muharrem Cuma giinii (27 Mart
r r87) bagladr.
t3eibnii'l-Esir, XI, 249.
r40Tarih, Cuveyni (Il, 3o) ile ibnii'l-Esir tarafindan verilmigtir: 589 yrh Ramazan ayr-
nrn son giinii. Giivenilir bilgilere dayanarak tahkik edebildi$imize giire Sultan $dh'r kardegi,
hig bir zaman hapsetmedi ve giiziine mil Eektirmedi. Binaendleyh Cemil Karyi'nin (Metin-
ln, ,gd iki kardeginin muhavereleri, hakkrndaki rivayeti, tamamiyle masal kabilindendir.
rar ibnii'l-Esir, XII,
7o.
ra2 Bunun
hakkrnda bkz. Lane Poole, Mohammadan Dynastbs, t7r.
ro3 ibnii'l-Esir,
xII, fu.
taa R6hatu's-Sudir, gg4. RAvendi, (384) Tekig tarafindan kabul
edilen Hemedin
miimessillerinden biri olan kardeEini $ahit giisterdigi gibi bir kag defa da (s.344, 357) kendi-
sinden bahseder.
F.%
V.V. BARTHOLD
raftarlarr halka gu mealde nutuklar siiyliiyorlardt: "Halife Eiinki imamdrr,

pes ana gerektir kim daim igi namaz ola ki dinin riikniidilr ve cemi igle-
rin yekrekidir ve anda takaddiimii ve halk ana iktida krldr$r yeter. haki-
katta padigahhfr oldur, bu mecAzi padigahh$a ol dahletmek bi manadrr;
bunu selitine rsmarlamak gerektir'r4s. Bu gibi temayiillerden dolayr Sul-
tan Tu$ruI uleminrn tevecciihiinii kazanamadt. Ig Mart II94 tarihindera6
Tufrul Rey crvannda Hirezmgih'tn taamtzuna u$radt ve cesurine bir
mukavemet srrasrnda muharebede maktul diigtii. Tekig, Rey ile Hemedin'r
itaat altrna aldr. Abbasi halifesi, ewelce SelEuklu sultanlan ne kadar tehli-
keli idiyseler gimdi de HirezmgAh'rn aynr derecede tehlikeli bir hasrm ola-
cafrnr Eabuk farketti. Halifenin iddialan, veziri Mii'eyyideddin tarafindan
pek kibirli bir edi ile ortaya kondu. Vezir, HArezmgih'rn tahtnt "Divin-t
Afrze" rai yAni Bafdad hilafetine borglu oldu$unu, binaenaleyh kendisiyle
olan giiriiqmesinde ewel ona do$ru gelmesi ve attan inmesi gerekti$ini
siiyledi. ibnii'l-Esir'e gtirera8 vezir, Tekig'in, kendi gadrnna bizzat gelmesini
ve onun iEin hazrrlanan hil'ail almastnt istedi' Tekig bu isteklerin hepsini
kesinlikle reddetti. Vezir e$er geri dtinmeseydi. Abbasi halifesi ile Hirezm-
gih'rn ordularrnrn garplgmaslnln iinti altnamayacakil. Temmuz I tg6'da
vezirin iili.imiinden sonra Earpl$ma oldu; Hirezmliler Ba$dad ordusunu
yendiler, vezirin cesedini mezardan grkardrlar ve bagtnt keserek HSzerm'e
giinderdilerrae. Bu ma$lubiyetten sonra bile Halife, HirezmgAh'm Batt
iran'r terketmesini ve Hirezm ile yetinmesini istemekte tsrar ediyordu. Ce-
vap olarak Tekig, Irak da dahil olmak iizere iilkesinin, ordulanntn masraf-
lanna yetmedi$i iEin Halife'nin Huzistin't da kendisine vermesini rica et-
tir50. ibnii'l-Esir'e giirersl Tekiq, saltanahntn sonlanna do$ru, sonradan
o$lu Muhammed'in yaptr$r gibi Ba$dad'da da adrna hutbe okunmastnt
istedi. Abbasiler ile Hirezmqihlar arasrndaki diigmanhk bu gekilde baqh-
yarak sonradan iki hanedinrn felaketiyle neticelendi. Ordulan arasrndaki
devamh garprgmalar halkrn da mahvma sebep oldu. Hirezm birlikleri
ra5 Tiirkge metinden (Asya Miizesi yazmasr,59o b a, vr. II5-Ir7). Asrl farsqasr bu ka-
dar giddetli defildir.
146
Tarih, ibnii'l-Esir iXII, 7o) tarafindan verilmi;tir: z4 Rebiiilewel 59o.
ta7 Cuveyni, II,33:.:-l u.:S o1b -lf olt-t el c;LL J+S e"i
rs ibnii'l-Esir, XII, 7o.
r4e ibni.i'l-Esir, xII, 73.
t:n RAhatu's-Sudir,
985.
r5r ibnii'l-Esir, XII, 88.
KARA - HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR 371
bi.iyiik tahribat yaptilar. Ravendi'ye giirer5z Tekig'in kumandant Mayd-

guk'un zulmi.i, O$uzlar'rn Horasan'da, Mo$ollar'rn da sonradan lrak'ta
yaptrklan zuliimden beter idi. Tekig saltanatrnrn son yrhnda nihayet hal-
krn gikayetini dinledi, MayAguk'u azletti ve Hirezm'e geldikten sonra kat-
lettirdi. Ba$dad ordusu da ondan geri kalmryordu. Ravendi'nin belirtti[i-
ne giirels3 Tekig'in rrgr4'te gekilmesinden sonra halifenin lrak'a giinderdi$i
5ooo siivari Hirezmliler'in brraktrklannr tamamiyle yagma ettiler. Vezir
Mii'eyyideddin, yalnrz hi.ikiimdarlara de$il hususi arazi sahiplerine kargr
da iddialarda bulunuyordu: Biitiln islim tilkesinin halifenin mah oldu$u-
nu, bu sebeple hig kimsenin mik (yani vergiden muaf arazi) sahibi olamr-
yacafrnr ilan etti. Ravendi bu iddiadan vezirin "bid'atlarrndan" diye bah-
seder15a. Tekig'in vefatrnda Hirezmliler Irak'a hikim olduklarr halde, vefat
haberini alan biilge halkr isyan ederek vilayetlerinde bulunan Hirezmli as-
1s5.
kerlerin hepsini katletti
Tekig 3 Temmuz rzoo tarihinde iildil156. Hanedanrnrn kuwet ve kud-
retini dikkate de$er bir derecede yiikseltmefe muvaffak olmugtu. Fakat
onun saltanatrndan itibaren Hirezm iilkesinde bazr hususiyetler ortaya
Erktr ki, bunlarrn varh$r o$lunun felaketini hazrrlayacaktrr. Hirezmgihlar,
halifeye kargr agrkga cephe aldrklan igin ulemanrn otoritesine dayanamaz-
lardr. Tekig, Krpqak emirlerinin hizmetlerini kabul edip onlarla mi.inase-
betlere girigti$inden kuwetli bir ordu kurmug ve bu siyede askef baqarr-
lar kazanmrg oldu$u halde bunlarrn bozkrlardaki diigmanlanna kargr
miicadelesinde itimada gayan olmadrklarrnr yukanda giirmiigttik (bkz. s.
427). Tekig'in karrsr ve Muhammed'in annesi Tiirkin HatunrsT gibi zeki
bir kadrnrn kumandasr altrnda bu askeri aristokrasinin niiffizu az zarnar.
iEinde tahtrn otoritesini sarsn. KrpEaklar, kurtancr olarak geldikleri iilkeyi
hig kimse engel olmadan ya$malayabildiler. Efendilerinin adtnt da halkrn
giiziinde lekelediler.
t:,2 RAhatu's-Sudir,
3g8. Miiellif, onun ktitiiliiklerini .Abhaz kifirlerinin (Kafkasya Hris-
tiyanlan, ile Giirciiler), Qin Tiirkleri'nin (Hrti) ve Suriye Frenkleri'nin" kijtiiliikleri ile mu-
kayese eder.
t53 Rihatu's-Sudir, 977.
t5a Rihatu's-SudAr, Asya Mizesi yazmasr 5go b a, vr. I2I: "Ciimle bid'atlardan birisi
bu idi ki, Miisli.imanlar'rn elindeki miilklerin tutardr. Eydiirdi ki, cemi' yerler araziy-i
memlekettir, Emiriilmiiminin'indir, kimsenin miilkii yoktur, isbat etsinler". Farsga ash iqin
bkz. Rdhatus-Sudir, 38r.
t53 R6hatu\-Sudir, ' Asya Miizesi yazmasf
Sgo b a' vr. I3o; farsga ash s. 399.
156
Cuveyni'de (II,46) rz Ramazan 596; ibnii'l-Esir'e giire (XII, Io3) zo Ramazan.
Bu tarih, Prof. Veselovsky'nin yanhghkla verdifii (s.65) gibi z7 Haziran'a rastlamaz.
ri7 Bu isim hakkrnda bkz. yk. s.
36o, n.9o.
372 V.V. BARTHOLD
13
- H A,r ezm gih M u ham med
Tekig'in bi.iytik o$u MelikgAh, babasr hayatta iken rI97 yrh bahann-
dar58 iildii. Yerine ikinci o$lu Muhammed geqti. Babasrrun hayaunda
Kutbeddin, tiliimi.inden sonra da Alieddin iinvanrnr tagryordu. 3 A$ustos
I2oo Peryembe gtinii HarezmgAh ilin edildirse. Aradaki fasrla, Melikqih'rn
o$lu Hindfi HAn ile olan rekabetinden ileri gelmektedir. Gurlular Melik-
gAh'a yardrm ettiler ve Horasan'da bazr gehirleri zaptetme$e muvaffak ol-
dular. Gurlular'm yapilklan miisadereler160, halkrn diiqmanh$rnt davet et-
ti$i gibi HirezmgAh bu durumdan faydalanma$a kalkrgmada acele etti.
Gryiseddin'in o srralarda iiliimii de gayretini kamgrladr. Muhammed
r2o3'te Horasan'daki arazisini geri almrg bulunuyordu. r2o+ yrh baharrn-
da iilkesini daha da genigletti. BAdgis'i ya$malattr ve Tekig zamanrnda
Hirezm iilkesine ba$h olmayan Herit'tan btiyiik miktarda para aldr. O
srrada $ihAbeddin Hindistan'dan Horasan'a diinerek Hirezm iizerine
yiiriidti. Muhammed acele Merv'den Eekildi; seleflerinin yaptrklarr gibi
araziye su vererek diigmanr durdurma$a gahgtr ise de ancak krrk giin ge-
ciktirebildi. Harezmliler Kara-su161 yaknmda yanildiler. $ihnbeddin, ka-
zandr$r zaferden cesaret alarak GurgAnc'r kugattr. Cuveyni'ye giirer62 bag-
gehrin ahalisi birlegerek gehrin miidafaasrna koyuldular, herkese silihlar
da$rtrldr. "Dinin direfi ve miilktin kalesi"r63 olan imam $ihibeddin Hive-
lii, okudu$u hutbelerde halkr diigmana kargr cesaretle savagma$a ga$rrarak
"her kim canlnl ve mahnr miidafaa ederken katledilirse gehitdir" meilin-
deki sahih hadisin hiikmiine dayanryordu. O srralarda Gurginc'da hazr
bulunan Avfir6a, aynt olayt, tamamen bagka bir qekilde yorumlar. Halkrn
hepsinin silihlanmasr Tiirkin Hatun'un bir harp hilesinden ibaretti. Og-
r58 ibnii'l-Esir, XII, 85.

r5e Tarih, Cuveyni (II, 47) ile Mirhind (Harelm, 4r) tarafindan verilmektedir: zo $ev-
val.
r@ Cuveyni, II,5I.
16r Cfizcini'ye (Tabakatt Ndsii, 474) baEgehrin dolu tarafindaki Ceyhun'un kanalla-
nndan biri. ibnii'l-Esir (XII, rez) "Su Kara" diye yazarak kelimenin manasrnr izah etmigtir.
Alp Kara adrrun mevcud oldufuna bakrlrrsa b6yle garip bir terkibin biisbiitiin imkinsrz ol-
du$una hiikmedemeyiz, fakat her halde C0zcAni'de oldulu gibi Kara-Su okunmast ihtimali
gergef,e daha yakrndrr.
162
Cuveyni, II, 54 vd. Krg. MirhAnd,l/arc1m, 46 vd.
163
Cuveyni, II,55:11 s1.a>lt lL1 4-, 1., 4>
t6a Mctinhr,&&.
KARA. HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR 373
luna istiliyr haber vermek igin Horasan'a bir haberci giinderdi$i gibi165
aynl zamanda gehrin her tarafina, biitiin halkrn silihlanmasrna dair bir
emirname qrkardr. Ki[rttan yaprlmrg mifferler hazrrlandt' Gurlular, iginde
ordu olmadr$r iEin tamamiyle miidafaasz bir halde bulacaklannr i.imit et-
tikleri gehirde biiyle bi.iyiik bir ordu gtiriince hi.icumu bir hafta tehir etti-
ler. Bu srada Muhammed geldi, fakat beraberinde ancak too siivari bu-
lunuyordu. Her taraftan yava; yava$ kuwetler gelmefe baqladr ve gehir
kurtuldul66.
14-Hdrezmgih Muhammed'in Gurlular ile

miicadelesi
Cuveyni, Hirezmgih'rn topladrfr ordunun 7o.ooo kigiye ulagtr$rnr yaz-
maktadrr. Bundan bagka Kara-Hitiylar'dan yardrm istedi. Gurlular'rn or-
dugihr nehrin do$u tarafrnda bulunuyordul6T. $ihibeddin, ertesi giin or-
dusuna bir gegit aranmaslnl emretti. O srralarda Kara-Hitaylar'rn Tayan-
k0-Taraz ile Semerkant hiikiimdan Osman'rn kumandasrnda bi.iyiik bir
ordu geldi. Gurlular teliq iqinde geri gekildiler. Muhammed onlarr Hezi-
resp'e kadar takip ederek orada yendi ve zaferini kutlamak igin Gurginc'a
diindti. Kara-Hitaylar, takibe devam ederek Endhud yakrnrnda Gur ordu-
sunu kugattrlar. Eyliil sonlarr, yahut Ekim baglannda168 yaprlan muharebe
iki hafta siirdii ve Gurlular'mma$lubiyeti ile neticelendi. $ihibeddin
Endhud'a kapanmak zorunda kaldr. Durumu Napoleon'un Sedan'daki va-
ziyetine benziyordu. Sonu da aynr olacaku, fakat Semerkant hiiktimdarr
165
Bundan, Muhammed'in ordusunun Gurlular ile Kara-Su'da kargrlagmadrfr netice-
sine vanlabilir. (Cuveyni bu savagtan bahsetmez). Belki Kara-Su yakrnrnda mallup edilen
birlifi TiirkAn Hatun giinderdi; biilgeyi su altmda brrakmak igin gerekli tedbirleri alan da
odur. CfizcAni'ye gtire Sultan Muhammed, diigmanlanntn kargrstnda mafilup olup geri ge-
kilerek Harezm'e diindii (Avfi bunu reddeder); Kara-Su'daki muhasamat "Harezm halkr"
tarafindan icra edildi. O srralarda $ihibeddin, bagqehrin kaprlanna varmrftt. ibnii'l-Estr,
Su-Kara muharebesinden, iki ordu arastnda biyiik bir savag diye bahseder.
16 Gurginc halkrnrn kahramanh$r hakkrndaki ZekenyA Kazvini'nin rivayeli (Ac6\bii'l-
Mahlfrkit, II, S+g,.rt-r+l kelimesinde) biisbiitiin bagkadrr. Bu rivayete giire Gurginc halkr-
nrn hepsi, hatti esnaf bile asker idiler. Bir defa Sultan Muhammed, HitAylar'a yenilerek
maiyetinde ancak bir kag kigi oldu$u halde Gurgdnc'a kagtr. Askerlerinin azh$rmn kimse
farkrna varmasrn diye gehre gece girdi. Ertesi sabah di.igmanlanna karEr 3o.ooo siivariden
meydana gelen bir ordu ile qehirden drqan grkabildi. Oldukga miibalaiah olan bu rivayet,
ancak $ihibeddin ile olan savaga iit olabilir. Hitiylar yanhghkla zikredilmigtir.
167
Cuveyni, II, 55: J..: I muhtemelen maksat asrl nehrin yatafr delil
"r|f :-Vl
de GurgAnc yakrntndan akan kanaldrr.
168
ibnii'l-Esir'e giire (XII, rzz) 6or yrhnrn Safer ayrnrn baglangrcrnda (bu ay z8 Eyli.il
rzo4'te baElar).
374 V.V. BARTHOLD
Osman, miisliiman oldu$undan "islim hiikiimdannrn" kifirlere esir

diigmesini istemedi ve arabuluculuk teklifinde bulundu; teklifi kabul edil-
di. Kara-Hitiylar, Gurlular'dan fidye-i necat almakla yetinerek memleket-
lerine diinme$e miisaade ettiler. $ihAbeddin. ma$lup oldu$u zaman kale-
nin igine alamadr$r diirt fili kendi eliyle iildiirdii, di$er iki hl diigmanrn
eline gegti. Kara-Hitiylar'a bir fil daha verme$e mecbur oldu. Cuveyni,
r6e.
biittin filleri verdi$ini kaydeder
$ihibeddin Gazne'ye diindii, fakat Gazne'ye varmadan iince iiliimii

giyi oldu$undan bazt kangrkhklar grkmrqtr. Siikfineti sa$ladtktan sonra
Muhammed ile bir sulh ve ittihk yaptr. Muhammed'in Herit drgrnda Ho-
rasan'rn biitiin qehirlerine hikim oldufiu anlagrlmaktadrr. $ihAbeddin'in
itldiigii yrl, Horasan'da Gurlular'm elinde Herit'tan bagka qehir kalma-
mr$tr. I2o5 yrh baharrnda Belh valisi TAceddin Zengi170, Hirezmqih'tn
iilkesine ini bir baskrn yaptr, lakat sultant razt olmadt$r igin destek
giirmedi. Gurlular, Mervu'r-r0d'u ya$ma ettikleri halde Serahs'ta yenildi-
ler. Zengi ile birlikte kumandanlardan on kigi esir edilerek Hirezm'e
giinderildiler ve orada idam edildilerlTr. O sralarda $ihibeddin yalnrz
Kara-Hitaylar'dan nasrl intikam alabilece[ini diigi.iniiyordu. Aynr zamanda
"islim sultanr' srfatiyle MAverAilnnehir'i kAhrlerin boyunduru$u altrndan
kurtarma mecburiyetini hissediyordu. Halife Nisrr, HArezmliler Gazne'yi
iggal ettikten sonra orada bulunan mektuplarda, Sultan'a iince Hirezm-
gih'rn igini bitirmesi, hatti bu maksatla Kara-HitAylar ile ittifak yapmasr
igin bog yere yalvardrtT2. Teklif etti$i bu planr ertesi yrl Muhammed ay-
nryle tatbik etti. Gur sultanrnrn siyasi olgunluk bakrmrndan rakibinden
aga$r oldu$u agrktrr. Aynr yrhn, ydni Izo5 yrhnrn yaz mevsiminde Belh vi-
lisi imideddin Omer (Zengi'nin halefi oldu$u anlagrhyor), Kara-HitAylar'a
ait olan ve en kuwetli kalelerden saytlan Tirmiz'e sultan'tn emriyle
hiicum etti ve ele gegirdi. imideddinlin meghur o$lur73 Behrim $ahtt',
r6e Cuveyni, II,57: c-i,l> q;r c-U ;krq. MirhAnd, Harczm,48. Mervu'r-rudi, Sul-
tan'rn yenilgisinden pek krsa bahseder. "zayiat verdikten sonra" 6ol'de HArezm ile End-
hfiy'dan !s190r'a (Pegaver) diindiifiinii s6yler (vr. r6b:,r'r; g-{;t er1 ; Sir E. D. Ross,
"Accbnimc'de $gg)"giiziinden yararlandrktan sonra" diye harfiyyen terciime etmigtir).
r70
Gurlular'dan Fahreddin Mes'0d'un o$ludur. kr1. Tabakat-t Ndsii, 425.
r7r Cuveyni, II,
58. ibnii'l-Esir'e g6,re (XII, r35) esirler Merv'de katledildiler ve kellele-
ri orada bir kag giin asrh kaldr.
172
Cuveyni, II, tzo.
r73 ibnii'l-Esir, XII, r35.
r7a Adr Nesevi'de geEmektedir (metin, 39, terci.ime, 66).
Tirmiz valisi tayin edildi. Hindistan'da ortaya Erkan isyanlar sebebiyle Ka-
ra-HitAylar'a kargr yaprlan askeii harekitrn durdurulmasr gerekiyordu. Fa-
kat Cuveyni, $ihibeddin'in Hindistan seferini, Kara-HitAylar ile muharebe
etmeden tjnce "hazine ile ordu iglerini"rTs diizeltmek arzusundan dolayr
yaptr$rnr siiyler. I zo6 yrh baharrnda $ihibeddin Gazne'ye dijnerek Mive-
riiinnehr seferine hazrrlanmafa bagladr. BAmiyin hiikiimdan Bahied-
dinr76, Ceyhun iizerinde bir ktiprii kurmast hususunda emir aldr "'. Cry'
hun sahilinde bir hisar yaprldr, yartst nehrin iginde idir78. Bu hazrrhklar
esnasrnda r 3 Mart I zo6 tarihinde sultan, suikastgrlar tarafindan
itldiiriildii. Bunlar bazr rivayetlere giire Hindli, bazr rivayetlere gtire de is-
maili idilertTe.
$ihibeddin, Hirezmgih ile rekabet edebilecek islim hi.ikiimdarlanntn

sonuncusu idi. Devletin yeni bagkanr Gryiseddin Muhammed'in o$lu Gr-
yiseddin Mahmud, bir hiikiimdarda aranacak vasrflara sahip defildi. $i-
hAbeddin'in gok sayrdaki hassa askerlerinin kumandanlan isyan ederek
Gazne'yi ve Gurlular'rn Hindistan'daki yerlerini zaptettiler. Hirezmgih
Herit hiikiimdariyle anlayp, Kara-HitAylar'rn Belh gehri ve gevresini zapte-
decekleri bahanesini ortaya atarak ordusu ile birlikte Herit biilgesine gir-
dits. imideddin Omer, krrk giin kadar Hirezm ordusuna muhavemet et-
tikten sonra Kasrm'rn son giinlerinde teslim olmak zorunda kaldr ve
HArezm'e gtinderildi. Muhammed'in Kara-Hitiylar ile birlikte Tirmiz'i
alarak onlara vermesi Miisliimanlar't gok giicendirdil8l. Cuveyni'nin riva-
yetine giire Tirmiz valisi, babasr imideddin'in tavsiyesi iizerine kaleyi Se-
merkant hiikiimdan Osman'a teslim etti182. Arahk'tar83 Muhammed He-
r75
Cuveyni, II,58: >;;+; .llr tyl
Arazisi, C0zcini'ye gdre (Tabakat-t Nfuii, 43r), do$uda Kegmir, batrda Belh, ku-
176
zeyde Kiggar, giineyde GarcistAn ve Gur'a kadar uzantyordu. Fahreddin Mes'0d'un torunu
idi.
'77 ibnii'l-Esir, XII, r38.
r7sCuveyni, II,5g:>;* -1 .,1> oK;lr il i.i J-tr K;U+ -r.;>r-rl 1. o(.* o1* L':'1
r7e Her ikisinden de lbnii'l-Esir bahseder (XII, r39 vd.); Cuveyni'ye giire (II,
59) katil-
ler Hintli idiler;fakat bu olay ile gafdag olan Tdcii'l-Mc'6sir adh eserin (Petrograd Universi-
tesi yazmasr No. 578, vr. zo4b) miiellifi Sadreddin Nizimi, onlann ismaili (o-E)\,) olduk-
lannr siiyler; aynr giiri.iE C0zcAni tarafindan da benimsenmigtir (Tabakatt N6sin, +85).
rm Cuveyni, II,6z.
t6t ibnii'l-Esir, XII, r5r vd. d.
r82
Cuveyni, II,64. Mirhind'da(Harczm,5r vd.) Osman yerine Hirezm-gih'rn adr ge-
ger.
r83 Cemaziyelewel ortasrnda (Cuveyni'ye giire II, 64).
376 V.V. BARTHOLD
rAt'a girdi. Gryiseddin Mahmud, Gur hiiki.imdarh$rnda brrakrldr ise de

HdrezmgAh'rn metbuiyetini kabul ederek onun adlna hutbe okutma$a ve
sikke bastrrma$a mecbur oldu. Ocak r2o7'der8a Hirezmgih, baggehrine
dijndii. Seleflerinin gtisterdikleri hedefe nihayet varmr$tr.
Muhammed btiylece son miisliiman rakiplerine kargr Kara-Hitiylar'rn
yardrmrna mazhar olmuqtu. Hedefine vardrktan, yini Do$u isldm
hiikiimdarlarrnrn hepsine iistiin geldikten sonra elbette kifir Kara-Hitay-
lar'a tabi kalamazdr. Otoritesini koruyabilmak iEin $ihibeddin gibi
Miisliimanlar'rn kurtarrcrsr srfatrnr benimsemefe mecbur idi. $artlar kendi-
sine son derece uygundu. Qiinkii tam o srralarda Do$u Tiirkistan ile Ye-
disu'ya kadar Kulca vilayetini ve Miveraiinnehir'i igine alan genig sahade
islAm tarihinin en genig hareketlerinden biri meydana geliyordu.
15
- MAveriiinnehr' deki olaylar
Miverdiinnehr'de on ikinci asnn sonunda cereyan eden olaylar hak-
krnda hiq bir gey bilmiyoruz. Ancak sikkelerden elde etti$imiz bilgilerden,
yalruz Semerkant de$il muhtemelen asnn baqlangrcrnda BuhAri'nrn bile
HAn ibrahim b. Hiiseyin'in hiikmti altrnda oldu$unu ti$reniyoruz. "Sul-
tanlarrn sultanl" iinvanrnr almrgtr. Tarihgilerden yalnrz Avfil8s, fazla bilgi
vermeden sadece adrnr zikreder. Onun adrnr ta$lyan sikkeler 56o
(r r65)'dan itibaren Uzgend'de, yAni Krhg TamgaE Hin henilz saltanat
siirmekte iken basrlmrgtr. Semerkant'ta ise 57+ QrTB-rr7g)-595 (rr9g) yrl-
larr arasrnda sikkeleri basrlmrgtrr. Bundan bagka ibrahim'in adr 597 (I2oo-
IzoI) yrhnda Buhird'da basrlan bir sikkede bulunmaktadrrls6. ibrahim'in
yerine gegen o$u187 Osman, yukarrda giirdii$iimtiz gibi rzo4'te saltanat
siirmekte idi. Cuveynil88, ona da "Sultanlann sultanr" denildi$ini yazmak-
tadrr. Osman'rn hikimiyetinin Buhiri'yr igine almadr$r anlagrhyor. On
ikinci yiizyrhn ilk yansrndan itibaren Buhiri'da bir "Sadr-r Cihin" iinva-
nrnr ta$ryan ve babadan o$ula geqen hatib ve reis siildlesinin ortaya Erktr-
$rnr yukarda giirmiigtiik. Maalesef sadrlann nesebleri hakkrnda bilgimiz
bftaz azdr. Cismani hususlardaki niiffizlan, onlar ile Semerkant hAnlarr
r8a CemaziyelAhrr'da (Cuveyni, II, 65 vd.).
185 Mctinle4 84.
186
A. Markov, Katahg zBz-zBg. Avfi'den (LiibAb, 1,44) ii[rendifimize giire Receb
597'de. (7 Nisan- 6 Mayrs reol). Avfr'nin BuhirA'ya geldifii srada hayatta idi'
r87 Av{i ile sikkelerde (A. Markov, Katalog" 294) biiyledir. Avfi'ye giire
597 (tzot)'de
14-r5 yaglannda idi.
rss Cuveyni, ll, rzz. a;JziK t$1- .rUI- i\ \-ts L .2: l.1;1
araslnda kavgalarrn grkmasrna sebep oldu$u muhakkaktr; aynca yerliler ile

Kara-HitAylar arasrnda da garprqmalar eksik olmuyordu. Kara-Hitiylar ta-
rafindan idam edilen Sadr Omer'den itibaren (bkz. s. 348-5o-B) biitiin sadrla-
ra verilen "gehit" payesilse bu gekilde izah edilebilir. Bununla beraber Ka-
ra-HitAylar Omer'i iildtirdiikten sonra halefinin dini otoritesini tasdik etti-
Ier. Halefi, Nizimi-Ar0di'ye giire lm imam Ahmed b. Abdi.ilaziz idi
(iildi.iriilenin kardegi). Kara-Hitiylar'rn valisi Alp-tegin (yahut Atmd-tegin
bkz. s. 34g); Nizimi-Ar0di'ye inanrlacak olunursa her hususta imam'rn
talimatrna uymak zorunda idi. Yukarrda giirdi.i$iimiiz gibi (bkz. 356)
ibnii'l-Esir, Karluklar'rn yaptrklarr tahribatr anlatrrken katledilen Omer'in
o$u fakih Muhammed'den Buhiri reisi diye bahsetti$i gibi Semerkant
hAnr ile birlikte hareket etti$ini Kara-Hitiylar'rn itidalini methetti$ini kay-
detmektedir. Nargahi'deki rivayetten, 560 (1165) yrhnda BuhirA'ya Krhg
TamgaE HAn'm hdkim oldu$u anlaqrlmaktadrler. O yrl iginde gehrin sur-
larrnr yeniden yaptrrdr. Nargahi'nin tarihini muhtasar bir gekilde kaleme
alan Muhammed b. Zufer, 574 (II7B-rI7g)'de eserini Sadr Burhaneddin
Abdtilaziz'e ithaf etmigtirte2. Harezmgih Tekiq'in yukanda bahsi geEen
(bkz. s. 364) mektuplannda adr geEen gahsrn bu olmasr kuwetle muhte-
meldirre3 Hin ibrahim b. Hiiseyin'in uzun saltanau esnasrnda Semerkant
hinlan BuhirA'da yeniden hAkimiyetlerini kurdu iseler derea ondan sonra
yine sadn, htiktimdar mevkiinde giirmekteyiz. ibni.i'l-Esir'in rivayetine
giiretes r2o7'de Buhiri hanehlerinin reisi BurhAneddin Muhammed b.
Abdi.ilaziz, hac sebebiyle Ba$dad'a geldi. Nizimi-Arudi'de adr gegen
imam Ahmed b. Abdiilaziz'in o$u belki bu gahrstrr. $ehrin gerqek
*hiikiimdan" o idi. Kara-HitAylar'rn haracrnr o toplar, onlartn adrna ida-
reyi yiinetirdi. Bafdad'da iince biiyiik bir hiirmetle karqrlandr$r halde
Mekke'de takrndr$r tavrr, herkesin nefretini uyandrrarak "Sadr-t Cihdn" lA-
kabrnr "Sadr-r Cehennem"e gevirdiler. Arafat da$r ete$inde Buhiri sadrr-
nrn bir dervig ile konugmasr hakkrnda Avli tarafindan anlattlan frkra her
t8e Mctinhr, t@ (Kitib-r Motlilzile); Krq. Barthold, "Biirhin' mad. i.A.
tn Qehdr Makah, zz vd.; yeni terciime, z4 vd.
rer Nargahi, 23,
33 vd.
re2 Naryahi, z vd.
te3 Libdb'da (I, zrr) Abdiilaziz b. Omer diye zikredilir. Schefer negrinde Abdiilaziz b.
Abdi.ilaziz yazrlmrg ve yanhghkla iki ismin arastnda "b. Omer' atrlmtqtrr (dofiru okunugu
BuhirA negrindedir)
re4 Ahmed b. Abdi.ilaziz'in torunu Sadr Omer b. Mes'0d'un, Hin igin yazdrfir medhi-
yeden bazr beyitler Avli'nin Lib&blnda {1, 169 vd.) nakledilmiEtir.

tes ibnii'l-Esir, XII, r7o vd.
378 V.V. BARTHOLD
halde bu hacca iittirle6. Sadr hacca gok tantanah bir gekilde gitti; tahtare-
vanda oturuyordu; egyasml yiizden fazla deve tagryordu; maiyetinde
"biiyiik ulemi" vardr. Yarr grplak, yahnayak bir fakir karErsrna grkarak sor-
du: "Biiyle zorluklarla haccr ifa eden bir fakire Allah tarafrndan verilecek
mtikAfat, sizin gibi saltanatla haccr ilh eden zenginin mi.ikifatrnrn aynr ol-
masr mi.imkiin miidiir?' Sadr ona gu cevabt verdi: "Elbette aynl olamaz.
Ben Allah'rn emrini yerine getiriyorum, fakat sen emrin hilafina hareket
ediyorsun. Bana "iktidann varsa haccr im et" buyurmugtur, sana
ise "kendi elinizle kendinizi helik etmeyiniz" buyrulmu$tur. Demek oluyor
ki, beni davet etmig, fakat seni ziyaretten affetmigtir. Ben davetliyim, sen
sr$rnhsrn, sr$rntrya hig bir zaman davetli gibi hiirmet edilmez.'Avfi ile
ibnii'l-Esi.'in ftkralan Sadr'rn asla miinzevi bir hayat yagamadr$rnr ve ge-
nig mali imkAnlara sahip oldu$unu giistermektedir. Nesevi'nin aynr Sadr
hakkrndaki rivayetileT bunu tasdik etmektedir. Reis ve hatip vazifelerini
iizerine almrg olup servet ytiniinden yalnrz hiiktimdarlar ile mukayese edi-
lebilirdi. Hdrezmgih'rn seferinden krsa zaman ijnce BuhArA'da ortaya gr-
kan isyan, sadrlan da hedef almrqtr. Bu isyanrn bagrnda bulunan Sencer
bir kalkancrnrn o$u idi. $ehre hikim oldu. $erefli kiqilere hakaret ediyor-
dure8. Avfi'den iifrendi$imize gdrelee, Abdiilaziz'in iiliimiinden sonra
sadrlar, Kara-Hitiy sarayrna ("ordu") giderek Melik Sencer'den gikayet et-
tiler. Gerekli vesikalar miihiirlenerek ellerine verildi[i halde bir faydasr ol-
madr, Eiinkti o srralarda Kara-Hitiylar'rn kuwet ve kudreti oldukga zayrf-
lamrqtr. Kiiyleri susuz kaldt, mallart harap oldu.
16-Muhammed ile Kara-Hitiylar arasrndaki

miicadele nin seyri
Cuveyni'de Muhammed ile Kara-Hitiylar arasrndaki miicadelenin ce-
reyanlna diir iki rivayet vardrr. Birinci rivayette2m, "MAverAiinnehr'in isti-
lasr" ve "Sultan'rn giirhin'a karqr harbetmek i.izere ikinci defa geligi' hak-
krndaki btili.imlerde, Sultan Kara-Hitiy elgisinin nehre atrlmasrnr emret-
ti20r. Elqi, giirhAn'a harag iEin gelmig ve tahtrn iistiine Sultan'm yanrna
t% Mctinbr,&9.
le7 Nesevi, metin, e3 vd., terciime,4I.
!e8 Cuveyni, II, Mirhind, Harcgm,54.
lee Avli, LnbAb, fi, 385. Miiellif, $emsi A'rec Buhiri'nin sadrlar hakkrnda yazdrlr bir
hicviyeyi nakleder.
2m Cuveyni, ll, Mirhind. Han<m, 54&.
7 4-84;
20r Adr, IV nolu yazmada gi-t'Khanykov yazmasrnda o'l9ve basrh metinde (II,75)
.9"Y geklinde geger.
oturmak suretiyle onu tahkir etmi$ti. Bundan sonra Sultan, BuhAri'yr iq-
gal etti ve oradan Semerkant iizerine yiiriidii. Daha iince Sultan Osman'a
elgiler gtindermigti. Krsa bir zaman iince Osman, Kara-Hitiy giirhinrnrn
krzryla evlenmek istemig2o2 ve red cevabr almrgtr. Buna krzarak Muham-
med ile bir ittifak yaptr, onun adrna hutbe okuttu ve sikke bastrrdr. Sultan
Semerkant'rn tahkimini emretti. Tiirkin Hatun'un akrabasrndan Emir
Biirtene'yi Osman'rn nezdinde miimessil tayin etti203. Sonra ilerleme$e de-
vam ederek Seyhun'u gegti. Rebiiilewel 6o7 2e (A$ustos sonu ve Eyliil)'de
TAyenkfi'nun kumandasr altrndaki Kara-HitAy ordusunu ilimrg ovasrnda
karqrladr205. Kara-HitAylar yenildiler; TAyenk0 esir edilerek Hirezm'e
giinderildi. Sultan diiniigiinde, UtrAr qehrini htikiimdarrnrn kargr koymasr-
na ra$men zaptetti206. Semerkant ve oradan HArezm'e dtindii. Tiyenk0,
Sultan'rn emri ile idam edilerek cesedi nehre atrldr. Sultan'rn bulunmadr[r
srrada "Kadtr HAn'rn maiyetinden kurtulanlar'2o7 Cend crvannl tahrip etti-
ler. Bundan dolayr Mukammed HArezm'de gok kalmadr, bir ordu ile bir-
likte Cend'e do$u yola grktr. Muhammed ile birlikte GurgAnc'a gelmiq
olan Osman, HArezmgih'rn krzr ile dii$iiniinii yapmak iizere orada kaldr.
Krpqaklar'a kargr bir zaf.er kazandrktan donra Muhammed, Kara-Hitay or-
dusunun tekrar Semerkant'r muhasara etti$ini haber alarak oraya yetig-
ti. Muhammed'in vangrna kadar Semerkant halkr Kara-HitAylar'rn yetmiq
hi.iciimiina maruz kalmrgtr. Bir dehsr harig hep onlar galip gelmiglerdi.
Yalnrz bir defa ma$lup edilerek gehrin igine kadar geri pi.iski.irtiilmi.iglerdi.
Kara-HitAylar, Sultan'rn ordusunun geldi$ini ve iilkelerinin do$u taraftnda
oturan Nayman kabilesine mensup Kiigliik'iin isyan etti$ini haberi ahnca
Semerkant ahalisiyle bir miitareke yaparak geri Eekildiler. Muhammed Se-
merkant'a vardrktan sonra onlarr takibe koyuldu. Ugnak (?)208 gehrinin va-
lisi, rniisli.iman oldu$u halde Hirezmgih'a boyun e$medi; qehri zaptetmek
igin giinderilen bir birlik vazifesini baganyle neticelendirdi' Asil vali, zincir-
ler iginde Sultan'm huzuruna grkartldt20e. Bundan sonra Ktigliik'i.in elgileri
Muhammed'in ordugihrna geldiler. Muhammed ile KiiEliik arastnda,
m2 MirhAnd, bu tafsilatr verrnez.
m3 Mirhind, Biirtene'nin tayin edildilinden bahsetmez. Cuveyni'nin basrh metninde
(tt,7q 4;
e Mirhind (Harcsm,55) bu olayr 6o6 yrhnda giisterir.
205 Mirhand, muharebe meydanrndan behsetmez.
26 Cuveyni, II,8o.
-1:t! ul-.el crlq jl .;lt-

47 Cuveyni, II,8e: ot-
m8 Belki yukanda (s. I7z) bahsedilen Yirgank'rn aymdrr.
D Cuveyni, II,83.
3Bo V.V. BARTHOLD
Gi.irhinr kim ewel yenerse Tiirkistan'a onun sahip olmast gartiyle bir an-
laqma yaprldr biitiin viliyetler onun olacaktr; efer KiiEliik muvaffak olursa
Seyhun'un do$usundaki bi.itiin iilkenin hiiki.imdan olarak kabul edilecek-
ti. Bu hedefe varan Kiigliik oldu. Sultan, giirhAnrn ordusuyla yaptrfr savag-
ta baganh olamadr. Muharebeden iince HArezmsih'rn Semetkint'taki tem-
silcisi Biirtene ile M6zenderin emirlerinden Kebffdcime viliyetinin is-
pehbedi, Kara-Hitiylar ile miizakerelere girigtiler. E$er giirhin, HArezm'i
Biirtene'ye, Horasan't da ispehbede verme$i kabul ederse Hirezmgih'tan
aynlacaklannr taahhiit ettiler. Giirhin, isteklerinden fazlasmr verece$ini va-
detti, Muharebenin baglangrcrnda Biirtene ile ispehbed, kararlaqtrnldr$r gi-
bi kagtrlar. Kara-Hitiylar'tn sol kanadr Mi.isli.imanlar'tn sa$ kanadtnt,
Mi.isliimanlar'tn sol kanadr da Kara-Hitiylar'rn sag kanadtnt geri
piiski.irttiiler. iki ordunun merkezinde kangrkhk grktr ve muharebe netice-
siz kaldr. Her iki orduda diigman karargahrnr yagma eden galipler ve ka-
ganlar vardr. Sultan, muharebe strastnda diigmanlarrnrn elbisesine benzer
elbise giymek idetinde idi. Kangrkltklar strasrnda (kendisi gibi giyinmig)
maiyetiyle birlikte kendisini birden bire Kara-Hitiylar'rn sallan arasrnda
buldu. Orada birkag giin kaldrktan sonra bir firsattan laydalanarak
diigman farkma varmadan aralanndan kagtr ve Seyhun sahilinde ordusuna
katrldr. Askerleri gok sevindiler, giinkii aradan birkaE giin geqmig ve bu
sebeple Sultan'rn kayboldu$u, hatta tildii$ii haberi etrafa yayrlmrqtr'
"Kara-Hitiy hinlanntn ortaya grkrqr ve mahvt" hakkrndaki fasrlda aynr

olaylar b0sbiitiin bagka tiirlii anlattltr2l0. Sultan, zaferlerine ma$rur olarak
Kara-Hitiylar'a haraE ijdenmesini iki-iig yrl ihmal etmigti. Nihayet giir-
han, veziri Mahmud BAy'r paranrn iidenmesini istemek igin elgi olarak
giinderdi. Muhammed o strada Krpgaklar'a karqr bir sefere hazrrlantrken
Kara-Hitiylar ile bozugmanm bir fayda sa$lamayaca$rnr diigiiniiyordu; di-
ger taraftan da kAfirlere haraq iidemekten de utaruyordu. Bu sebeple elgi-
lerle giiriigmekten kesinlikle kagrnarak selere grktr ve Kara-Hitiylar ile
giiriigmelerinin yiirtiti.ilmesini annesine braktr. TiirkAn Hatun elEileri me-
rasimle kabul etti, paranln tamamlnl iidedi ve Kara-Hitiylar'a elEiler
gtindererek gecikmeden dolayr giirhindan iiztir diledi ve Muhammed
adrna tam bairmhhk siizii verdi2tl.
Bununla beraber Mahmud Biy, HArezmgih'rn kuwetine ma$rur ve
metb0una kargr oldu$u hakkrnda Gi.irhina bilgi verdi. Bu sebeple
2r0 Cuveyni, II, 8693. Bu fasrl krsa bir gekilde Mirhind tarafindan Qingiz Hin tarihi-
ne dahil edilmiqtir (Mirkhond, Vb de Djcnghk Khan, neqr. Jaubert, Paris I84t, goj5.
2rr Cuveyni, II,9o.
KARA - HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR 38I
Hirezm elqileri Giirhin tarafindan fazla izaz ve iltifat giirmediler. I(pgak-

lar'r yendikten sonra Hirezm'e dijnen Muhammed, Miveriiinnehr'i fethe
karar verdi. Ordusunu Buhiri'ya giitiirerek Semerkant hiikiimdan Osman
ve diger hi.ikiimdarlar ile haberlegmefe girigti. Emirler'in hepsi kendisine
yardrm vadettiler. Qiinkii eski giinlerin aksine2r2 ahaliyi her baktmdan sr-
krgtrran Kara-HitAy memurlartnrn tavlr ve hareketleri herkesi iifkelendir-
migti. Sultan Buhiri'dan Hirezm'e dtinerken ertesi yrl tekrar sefere grk-
mak niyetinde idi213. O srralarda Giirhin rn do$ulu tibileri isyan edince
Nayman emiri Ki.igli.ik bundan faydalanarak milletinin da$rlan askerlerini
toplamak iizere Giirhan'dan izin aldr. Ki.iEliik'iin niyetinin ihanet oldu$u
krsa zamanda ortaya grkrnca giirhin ona izin verdi$ine pigman olarak
onunla harbetmek igin kendisine ba$h hiikiimdarlardan ve bilhassa Se-
merkant hi.ikiimdan Osman'dan yardtm istedi. Osman, Giirhdn'tn krztnt
kendisine vermedifine krzdr$rndan metb0unun iste$ini reddetti ve agrkEa
Hirezmgih'rn taraftna geQti; ona bir elEi giinderdi, adrna hutbe okuttu ve
sikke bastrrdr. GiirhAn, Semerkant'a 3o.ooo kigilik bir kuwet gtinderdi.
$ehri zaptetme$e muvaflak olduklan halde "Semerkant'r kendi hazinesi sa-
yan" metb0lanndan aldrklarr emir i.izerine yaima etmekten gekindiler.
Ki.iEliik'iin baganlarrnt haber alan Giirhin, birliklerini Semerkint'tan geri
qa$rrdr. Bunun iizerine qehri Muhammed iggal etti. Osman onu karqtlaya-
rak vilayeti teslim etti ve maiyetine girdi. Miittefikler Talas iizerine
yiiri.idiiler ve Kara-Hitiylar'rn Tiyenk0 kumandastndaki kuwetli bir ordu-
su ile karqrlagtrlar. Savagta iki taraf da bir netice alamadrlar. iki ordunun
saf kanat kuwetleri ma$up olmugtu. iki taraf da geri Eekilmek zorunda
kaldr2ra. Kara-HitAylar geri qekilirken kendi arazilerini ya$ma ettiler. BalA-
sigun halkr, Yedisu'nunda Muhammed tarafindan siiratle iqgal edilece$i-
ni iimit ederek kaprlannr agmadrlar. Teslim olmalart igin yaprlan teklif-
ler bir netice vermedi. Nihayet onaltr gi.inliik muhasaradan sonra gehir
zaptedildi ve iig giin ya$malandr. Halktan 47.w kadar kigi iildiiriildi.
Btitiin bu askeri seferler Giirhin'rn biitiin imkinlannr tiiketti. "Kar0n
(Korah)'dan21s daha zengin olan Mahmud Biy kendi mah igin korktu-
$undan, hiikiimdanna gok tehlikeli bir tavsiyede bulunarak devlet hazine-
sinden Ki.igliik tarafindan yagma edilen ve ma$lubiyetinden sonra ordu
tarafindan ahnan paralarrn askerlerden geri ahnmasrnr teklif etti. Biiyle bir
2r2 Cuveyni, II,9o: q;t' ;U jX; -l

2r3 Cuveyni, II,go.:g-r5: j! lrt4 -rf +f ;t 1l s,ai 1.0-r:,jJUr> ,9;T _rt; rrr.rEI--1
2la Cuveyni, II,9I vd.
2t5 Kur'6n, XXVIII,76.
982 V.V. BARTHOLD
tedbirin ahnmasr isyana sebep oldu. Kiigliik bundan istifade cihetine gide-
rek Asileri kendi tarafina kazandr. Giirhin herkes tarafindan terkedilince,
Kiiqliik'i.in kargsma Erkarak itaat arzetmek istedi ise de KtiEliik bunu ka-
bul etmedi ve metbfiunu hiirmetle karqrlayarak babasrymrg gibi muamele
etti. Biiylece biitiin iktidar KiiEli.ik'iin eline gegti. Kiigliik Giirhin'rn eski
niganhsryla evlendi. Giirhin bir iki yrl sonra iildii.
MirhAnd, birinci rivayeti tercih ederek ikincisinden buna uymayan kr-

srmlann hepsini grkarmrgtrr (fiirkAn Hatun tarafindan yaprlan anlagma
mucibince Kara-Hitaylar'a haracrn iidenmesi Sultan'rn BuhirA'dan geri
Eekiligi, Semerkant'rn Kara-HitAylar tarafindan zaptl, Tiyenk0'nun esareti
ve bazr ikinci derecede tefemrat). Aynr maksatla Cuveyni'nin metnini bazr
yerlerde de$igtirmefe mecbur oldu. Cuveyni'ye gtire2r6 Herit valisi izzed-
din Hiiseyn b. Harmil'in isyanr ve Tiirkin Hatun'un akrabasrndan olup
Nigapur valilifinde bulunan Tiirk Kazli'nin ayaklanmasr, Sultan'tn Kara-
Hitiylar'a kargr harbederken ortadan kayboldufunun gayi olmasrndan ileri
gelmigtir. isyan, Sultan'rn Hirezm'e diinmesinden ve r r Ramazan 6o+ (go
Mart roz8) tarihinde Nigapur'a vangrndan sonra bastrnldr. Mirhind2rT,
Cuveyni'nin aksine bu isyan hakkrndaki bilgiyi, Sultan'rn Kara-Hitiylar'a
kargr iki seferinin izahrndan sonra verir ve buna uymayan tarihi atar. Ma-
mafih di$er kaynaklardan edindi[imiz bilgiler bu tarihi desteklernektedir.
ibnii'l-Esir de2r8 Muhammed'in Kara-HitAylar'a kargr ilk seferini 6o4'te
giisterdi$i gibi Sultan'rn bagansrzh$a u[radrfrnr belirtir. Nargihlnin zeylci-
sine giire2re BuhirA'nm Sultan tarafindan zaptr 6o4'te oldu. Bu sebepledir
ki, son aragtrmacilardan birinin giiriigiine22o rafmen d'Ohsson22r, ibnii'l-
Esir'in rivayetini, Cuveyni'nin Mirhind tarafindan kabul edilen birinci ri-
vayetine tercih ediyor diye hayret etmefie sebep yoktur. ikinci rivayetin
gerge$e daha yakrn oldu$u agrktrr. Bununla beraber bunda da bazr ciddi
giipheleri davet eden bilgiler bulunmaktadrr.
Harpten bir kag yrl iince Sultan'rn Kara-Hitiylar'a hig haraq verme-
mig olmasr pek miimki.in de$ildir. Gurlular'a kargr kazandr$r kesin zafere
kadar Giirhin'rn 6nem vermemesi imkinsrz gibidir. Yukarrda belirtildi$i
216 Cuveyni, II,6G7o.

2ti Mirhind, Harezm, 6o-64.
2r8 ibnii'l-Esir, XII, I7I vd. d.
2re Nargahi, 23,
34 (ikinci pasajda metin tahrif edilmigtir).
''22r Opp.r,, Da hcs$ta Johanncs, t56.
D'Ohsson, Historic dcs Mongo\ I, r8I vd.
gibi (bkz. s. 375) 1206 yrhnrn tam sonunda Tirmiz'in Kara-Hitiylar'a geri
verilmesi keyliyeti de buna igaret etmektedir. Buhiri seferi reoT yrhnrn
sonbahannda olmahdr. Cuvevru'nin rivayetine giire (birinci rivayet) Sul-
tan, Buhiri'da asiller partisinin tarafinr tuttu: "Kalkanclnln o$lu yaptr$r
nrn cezastnr gtirdii". Bu bilgiden Sencer'in idam edildi$i anlagrlmamahdrr.
Nesevi'nin rivayetinden222, Sultan'rn saraymda yrllarca kaldrfr ve di$er
mahpus hiikiimdarlar gibi saray merasimine katrlmafa mecbur edildifi223
anlagrlmaktadr. Sencer'in Buhiri'da ne kadar hiiktim siirdii$i.i bilinme-
mektedir. E[er hi.ikiimdarhfa gegiqi, yukarrda bahsi gegen (bkz. s. 377)
sadnn hacca gitmesi ile ilgili ise bir kag ay hiikiim siirdii$i.i kabul edilebi-
lir. Fakat "Sencer-Melik" sarayrnrn varh$r, daha uzun bir mtiddete igaret
etmektedir. Tiribi'nin isyanr (636/tz3B-r239) anlatrlrrken saraydan bahse-
dildi$ine gore2za rzzo'daki tahribat ve yangrn srrasrnda hasara u$ramadr$r
anlagrlmaktadrr.
Nargahi'nin zeylinden, Sultan'rn BuhirA'nrn kale ve surlarrnr yeniden

yaptrrdr$rnr anlamaktayrz. Bu sefer Muhammed'in baganlarr, BuhAri'nm
zaptr ile Karahinhlar ve bilhassa Sultan Osman ile ittifak yapmasrndan
ibaret kalmrqtrr. Buhiri'dan Hirezm'e dtindii. Sultan'rn kayboldu$una
dair Erkan gayialarrn Horasan'da isyana sebep olmasr, bu kaybolmanrn
kendi iste$iyle olmadr$rnr giisterdigi gibi HirezmgAh ile Semerkanth
miittefikinin Kara-Hitiylar'a kargr muharebede yenilmelerine dair ibni.i'l-
Esir'in rivayetini teyid etmektedir. Di$er taraftan aynr tarihginin, Muham-
med'in arkadaqr ile birlikte esir edilerek Sultan'r kiilesi zannettirmek husu-
sunda giisterdifi kurnazhk sdyesinde kurtuldufuna dair verdi$i bilgi pek
inanrlacak gibi de$ildir. Aynr hikiyenin Melikgih ile Nizimii'l-miilk hak-
225.
krnda da anlatrldr$r bilinmektedir
Her nasrl oldu ise Muhammed HArezm'e diindii ve rzo8 yrh bahann-
da Horasan'da bizzat giiriinerek orada asayigi temin etti. ibnii'l-Esir'e
gore226 HerAt'taki isyan, Hirezmliler'in tavlr ve hareketlerinden ileri gel-
migtir. Herit hAkimi, Sultan'rn kayboldu$u etrafa gayi olunca Gurlu-
222 Nesevi, metin, zr, terciime, 38.

@nbAb, fi,393), Sencer'in Amfiy'a (Qarguy) gtinderildi$ini belirtir ve $ihibi
223
Avli
Gazil Hocendi'nin, onun igin yazdr$r hicviyeden bir kag beyit nakleder.
22a
Schefer, Chrcstomathb pcrsanc, ll, rz8; Jounal Asiatiquc,4, XX, 393; Cuveyni, I, 87.
5.
223
Jountal AsiatQuc, 4,X1,448, 44g Taih-i Oiizidc,445, terciime, 97.
226 ibniil-Esir, XII, r7e.
384 V.V. BARTHOLD
lar'dan Gryiseddin ile ittifakr yeniledi227, fakat Hirezmgih'rn gelmesiyle

onun tarafina gegti. Hirezmgih'rn miigavirleri yeminini defalarca bozan
bir adamrn itimada liyrk olmadt$r hususunda Sultan't kandrrdrlar. HerAt
emiri idam edildi, fakat tinceki emirin vezirinin sr$rndr[r gehir ancak uzun
bir muhasaradan sonra zaptedildi. Nigapur valisi Kazli'nin (ibn'l-Esiy'de228
Kazlik) isyanrna gelince, Sultan Niqapur'a girdikten sonra (3o Mart rzoS)
Kazli'nin o$lu Miveriiinnehr'e, Kara-Hitiylar'a kaqu, Ceyhun sahilinde
Hirezmliler'in askerleri arkastndan yeti$erek biitiin maiyyetiyle birlikte
katledildi. Kazh Hirezm'e kaEh. Tiirkin Hatun, Sultan Tekig'in mezanna
iltica etmesini tavsiye etti ise de22e tavsiyesine uymastnr miiteakip katlettir-
di ve bagrnr o$luna giinderdi23o. Bundan, Tiirkdn Hatun',un, o srralarda
isi akrabasrna yardrm etmege cesaret edemedi[i anlagrhyor.
Daha sonraki yrllarrn olaylarr hakkrndaki biiti.in bilgimiz, 6o5 (IzoB-
rzog)'de HArezm'de biiyiik zarara sebebiyet veren bir zelzeleye miinhasrr-
dv. zelzele giindiiz oldu$u igin halkrn mallannr brrakarak kaEmalarr fela-
keti bir derece olsun azaltmrgtrr. Bununla beraber merkezde zooo civann-
da insan iildii; kiiylerde iilenlerin sayrsr daha fazla idi. iti tay biiti.in aha-
23r.
lisiyle birlikte toprak tarafindan yutuldu
reog yrh sonbahan, belki Mahmud BAy'rn elgi giinderdi$i ve Krpgak-
lar'a kargr seferin yaprldr$r tarih olarak kabul edilmelidir; Sultan'tn ondan
ewel iki sene Kara-Hitiylar'a hig haraE vermemesi, Kara-Hitiylar'a kargt
miicadeleyi tekrar baglatmanln heniiz strast gelmedi$ine kani olmadr$rnr
giistermektedir. Fakat ertesi yrl daha kat'i bir harekete geqmenin miimkiin
oldrrgn.r,, giirdii. Kara-Hitiy devletinin do$u biilgeleri o sralarda Qingiz
Hdn tarafindan Mo$olistan'dan siiriilen giigebelerin istilisrna u$ramrgtr.
rzo$'de Qingiz Hin, Kiigliik'iin kumandasrndaki Naymanlar'rn kahntrlan-
nr ve Tukti-biki emrindeki Mergitler'i irtiq rrma$r sahilinde btiyiik bir he-
zimete u$ratmrgtr232. Ktigliik Kara-Hitiylar'rn memleketine kaqtr, TuktA-
227
Cuveyni, II, 66; Mirhind, Harcqn,63. ibnii'FEsir, HerAt hiikiimdannrn iiliimiinii
de$igik bir gekilde anlattr[r gibi Gryiseddin'e gegici olarak iltihak ettifinden de bahsetmi-
yor.
22E
ibnii'l-Esir, XIl, r7z vd.
22e ibnii'l-Esir'e gtire (XII, ro3) Tekig inga ettirdili biiyiik medresedeki kabrini de biz-
zat kendisi yaptrrru$trr.
2r Cuveyni, II,7z.
23r Cuveyni, II, 7z vd. Horasan gehirteri de ve bilhassa Nigapur, zelzelede hasara u!-
radrlar (ibnii'l-Esir, XII, r87).
ztz Trud1, XV, ro, Ir3; farsga metin, r4, 168.
biki muharebe srrasrnda maktul diigtii; o$ullarr da Giirhan'rn tibilerinden

Uygur idi-kutu'nun iilkesine sr$rndrlar. idi-kut'un Giirhdn'a kargr isyan
ederek Qingiz Hin ile ittifak yapmasr muhtemelen bununla ilgilidir.
Ieog'da Giirhan'rn Uygur iilkesindeki temsilcisi olup Kara-Hoca ktiyiinde
oturmakta olan $Avkem katledildi. Cuveyni233, onun bir evde muhasara
edildi$ini ve evin bagrna yrkrldrgrnr kaydetmektedir. Bundan, halkrn bazr
gruplannln Kara-Hitdylar'rn vergi tahsildarrnrn davranrglanna ijlkelenerek
isyana katrldr$r neticesine vanlmaktadrr. idikut Mergitler'i maflup etme$e
muvaffak oldu23a. Kurtulabilenler do$rudan do$ruya Giirhan'rn idaresi al-
trndaki biilgeye sr$rndrlar23s. Cuveyni'ye giire236 orada Kiigliik ile birleqti-
ler. On iiEiincti asrrn baglangrcnda halkrnrn go$unlu$u miisli.iman olan
vilayetler2lT, Uyguristan'rn batnrndan itibaren baghyordu. Bu vilayetlerde
giiEebe getelerin ortaya grkmasr, epeyce zaman tince baglamrg olan galeya-
nr elbette daha giddetlendirecekti. Bagka bir ara;trrmada belirttifimiz gi-
bi238, bu galeyan yalnrz dini sebeplerden ileri gelmiyordu; daha Eok Kara-
Hiy imparatorlu$unun giikme$e baglamasr, devlet otoritesinin zayrflama-
st, devlet erkinrrun niifOzlarrnrn artmasl ve vergi memurlannrn sert dav-
ranmasr buna sebebiyet veriyordu. Hareketin Do[u Tilrkistan'da bagladrfr
anlagilryor. Giirhin'rn Karluklar'm hiikiimdarrna kargr davranryr hakkrnda-
233 Cuveyni, I, 3z: ,r;-lL;l )J 'l;W t \,,

{ s-
234 Savag,
Q'am nehri sahilinde oldu. Q'am'rn Qu ile aynr oldu$una dair De Groot'un
Iikri, Marquart tarafindan kabul edilmig ise de (0sslriirtisclv Diabktstudicn, rr8) tamamiyle
yanhgtrr.Uygur iilkesinin batr krsmrndaki Cambahk yahut Canbahk gehrinin adrnr tagryan
nehir olmasr ihtimali daha kuwetlidir. Bu gehir hakkrnda krq. Bretschneider, Mcdiaeoal Rcsc-
arclvs, index. Bretschneider'e giire bu nehir irtig yakrnrnda idi.
"t T^4, XV, r r ; farsga metin, r 7.

236
Cuveyni, I, 47. Cuveyni'deki bazr bilgiler (I, 46 vd.) ile Regidiiddin'deki mukabil
haberler (Trud1,XY, tI 34 vd., farsga metin, 17.55). Kiigliik'tin Uygur iilkesine yaptrfir se-
fere katrldrfrm, sonra oradan Mergitler ile birlikte Kuga yoluyla bauya dolru kaqtrirnr
gtistermektedir, fakat aynr sayfada Cuveyni, Kiigliik'iin ordu toplamak igin Giirhin'dan izin
almrg oldu$u srralarda Mergit emirlerinin, lmil ve Kobuk, (Basrh metinde ,.=llj ) biilgesinde
kendisiyle birlegtifini siiyler. Cuveyni'nin rivayetinden Kiigliik'ii Karayit eirirlerinden Sen-
gun ile kangurmrg oldufu anlagrhyor. Seng0n da Doiu Tiirkistan'a kagmrgtr (kA. Trudy,
XIII, r48; farsga metin 237). Bu Karayit emiri daha gok gince Sengirn iinvaniyle bilinmek-
tedir. Adrnrn tamamiyle bilinmediiini lapiski'de (XI, gSo) belirtmigtim. Bununla bcraber
NAsrreddin T0si, {ic-i ihAnt adh eserinde(British Museum yazmasr, Or. 746r, w. rb) il6ka
diye zikrettigi gibi, Yiian-gi'de (fasrl r, vr. 5b; Yi-la-ha diye kaydedilmigtir (Pelliot, Jorzal
AsiatQur, lI, XV, 176 ve r8o); burada dogru geklin Nilha oldugu farzedilmigse de farsga
imlasr bunu desteklemiyor). Regidiiddin, llkah diye vermigtir (Trud1, Y.98; VII, rz5 (me-
tin); XIII,r r5 vc e8z; farsga metin, 186 vd.).
231 Pekin Misyonu ffi.
QahSmatan,IV, 3o3; Bretschneider, Mcdiaeaal Rcscarclusl,
F. 25
386 V.V. BARTHOLD
ki Cuveyni'nin karekteristik haberinde belirtildi$i gibi238, Gi.irhan isyantn

Kara-Hitiylar'rn miisliiman vilayetlerinin hepsine yayrlaca$rnr ta o zaman
farketmigti. Giigebe getelerinin ortaya grlagrna kadar miisliimanlar bir
bagan kazanamadrlar. "Kaggar hantntn o$lu" Giirhin tarafindan hapse-
dildi ve ancak Kiigliik tarafindan kurtanldr24. Bu bilgiden isyanrn Arslan
Hin Ebu'l-Muzaffer Yusuf devrinde ortaya grktr$r neticesine vanlabilir.
Cemil Kargi'ye gtirezar Receb 6ol ($ubat-Mart lzo5)'de vefat etmigtir.
MiverAiinnehr'de Muhammed'in yenilmesinden ve Kara-Hitaylar taraftn-
dan Semerkant'tn zapttndan anlagrldrftna gtire isyan daha baglangrgta bas-
trnldr. Giirhin, Osman'a karqr kazandr$r zaferin (muhtemelen I2Io yrhnm
ilk yansrnda) meyvelerinden biiyiik bir itidalle faydalandr. Az miktarda
harag iidemekle yetindi. M;imessilini Semerkant'ta brakfl. Osman'ln, ev-
velce bog yere istemig oldu$u Kara-HitAy prensesiyle o zaman evlenmig ol-
masr kuwetle muhtemeldir. Cuveyni2a2 bu evlili$i Osman'tn Kara-HitAylar
ile ikinci defa bangarak Muhammed'e karqr isyan ettifi devirde giisteriyor-
sa da, Muhammed'in bu bangma ve evlenmeyi haber altnca serkeg dama-
drna kargr hareket etme$e tereddiit etti$ine dair rivayeti pek inanrlacak gi-
bi de$ildir.
r7-Miverii.innehr'in zaptr ve miiteakip olay-

lar
Kiigliik'iin rzto'da Yedisu'nun kuzey lasmrndaki Karluklar'tn yardt-
mryle bazr baganlar kazanmasr ve Giirhin'rn Uzgend'de saklanan hazine-
sini yafma etmesi Giirhin'r, Semerkant'r terkederek kendi i.ilkesinin
miidafaasryla ugragmak mecburiyetinde brraktr. Bundan dolayr Mive-
riiinneht'deki isyan yeniden bagladr. Muhammed'in Krpgaklan yendikden
sonra Cend'den aynlarak 243 Buhiri'ya gelmesi iizerine Osman tekrar
onun tarafina gegti. Ugnak gehrinin muhasara ve zaptediligi hakkrndaki ri-
vayet, biiyiik bir ihtimalle bu sefere iittir. Yedisu'da, Balisigun yakrnrnda
Giinhin, Ktiglilk'ti yendili halde kumandanlanndan Tiyenk0, Talas yakr-
238 Smirycg2c ElhitaDr, II, ro6 vd.
23e
Cuveyni, I, S6; krq. ScnirlcgTc Elhindr, II, Io7 vd.
2{ Cuveyni, I, 48; D'Ohsson , Histobc dcs Mongob,l, t7o.
2at Mctinbt, rgz.
2a2
II, Iz4,
Cuveyni,
2a3Sultan'rn Cend'de ikameti ve ahalinin yerli vezindcn gikiyetleri hakkrndaki Nese-
vi'nin rivayetinin o zamana iit olmasr kuwetle muhtemeldir (Nesevi, metin, toz vd.,
terctime, r7o).
nrnda Miisliimanlar tarafindan esir edildi. Mi.isliimanlar'tn zaferi kesin ol-

madr$rndan Sultan diigmanr kovalamafa ve Yedisu'daki dindaqlanna yar-
drm etme$e cesaret edemedi. Bununla beraber gerek muharebe ve gerekse
esir Kara-HitAy kumandanrnln Hdrezm'e giittiriilmesi Muhammed'in bir-
liklerini gevke getirdi ve htktimdarlanna kargr saygr ve ba$hhklannr artrr-
dr. Muhammed'in resmi yaztgmalannda "ikinci tskender" diye bahsedil-
mefe baglandr. Hatti Hirezm$h, Sultan Sencer'in uzun saltanatrna naza-
ran onunla mukayese edilmekten daha gok hoglanryordu2a. Bu devirden
itibaren Sultan'm miihriine "Zrllullah fr'l-arz" ibaresi yazrlmafa baglandr.
Cuveyni'nin rivayetine giire2a5 Tiyenk0'yu Sultan'tn emriyle Ceyhun'a at-
tilar, fakat C0zcini'ye gore2b miisliimanhfr kabul ederek Hirezm'de kaldr
ve gok hiirmet giirdii. Tarihgimiz, muhtemelen Tiyenki'nun ikibetini
Kara-HitAylar'dan Burak ve kardeginin ikibetleriyle kangtrrmtgtr. Onlar
da aynr muharebede esir edildikleri halde HirezmgAh'rn hizmetine kabul
edilerek emir ve hiciblik makamlanna kadar yiikseldiler2aT.
Miisliimanlar'rn sevinci uzun siirmedi. Kara-HitAylar'm eski tibileri

hikimiyetin kifir G0rhin'dan Sunni Hirezmgih'a gegmesinden bir fayda
giirmiyeceklerini gabuk anladrlar. Cuveyni'ye giire tzto'dan itibaren, hatti
Hirezm'den diini.iqiinden ijnce Muhammed, Utrir hiikiimdanrun isyanmt
bastrrma$a mecbur olmugtu. Asi nihayet boyun e$erek Nesi'ya gtinderil-
di2a8. Neseii2ae, Utrir htiktimdan Ticeddin Bilge Hin'rn Semerkanth Os-
man'rn kardeginin gocu$u2il oldu$unu siiyler. Bilge Hin, Kara-Hitiylar'r
terkedip Hirezmgih'rn tarafina gegenlerin birincisi oldu$u igin huzuruna
grkarken ewelki hizmetlerinin miikifatrnr verece$ini iimit ediyordu. Qiinkii
Endhud muharebesine katrlmrgtr. NeseVi, isyantndan hiq behsetmez,
siiriilmesinin Sultan tarafindan Irak seferinden ewel (tzr7) ihtiyaten ahn-
mrg bir tedbir oldu$unu belirtir. Bilge Hin Nesi'da bir yrl kaldt ve
ctimertli$i siyesinde halkr kendi tarafina kazandr. O zaman Sultan, celli-
244 iki lakabr da Avfr'de bulunmaktadrr,k4. Mctinle4 84. "Sultan Sikender" lakabr ile
Talas yakrnrndaki muharebeler de Libdb'da zikredilmigtir (I, ttz, ewelce lhti memleketine
ve BalAsAgun'a seyahat etmig olan vezir Eb0 Bekr Ahmed el4imici'nin dikkate gayan ha-
yat hikiyesinde, LiibAb,I, rrr). Krg. LnbAb,\ zoz; II,34r.r.r-(- ,rtJoL
2a5 Cuveyni, II, 8I; MirhAnd, Haregm,
56 vd.
2a6 Tabakat-t N6sii, zit vd.'
934'
2a7 Cuveyni, II, zI L
2aE
Cuveyni, II, 8r; Mirhind, Harclm, 57.
2aeNesevi, metin, ez vd., terciime, 38 vd.d,
2s Terciimede bir yanhghk vardrr.
388 V.V. BARTHOLD
drnr NesA'ya giinderdi; Bilge Hin idam edilerek baqr Hirezm'e giinderildi.
Nesevi, vatanr olan NesA'da cereyan eden olaylarr elbette di$er tarihEiler-
den daha iyi bilirdi; fakat Bilge HAn'rn tztT'ye kadar Utrir hiikiimdarh-
$rnda kaldr$rnr ve Karahinh hanedanrnrn di$er iiyeleriyle aynr zamand'a
hal'edilmemig oldu$unu farzetmek pek mtimkiin defildir.
Semerkanth Osman2sl, HirezmgAh'rn krzryla evlenmek i.izere Muham-
med ile birlikte Gurginc'a gelmigti. Dii$iin Eok uzun siirdii. Osman Se-
merkant'a diinmek isteyince Tiirkin Hatun razr olmadt ve Tiirk idetleri
gere$ince kaynatasrntn evinde bir yrl kalmasr lazrm geldi$ini siiyledi. Os-
man garesiz kabul etti. tztt ytlt bahannda Kara-Hitiylar'a karlt yeniden
selere baglanrnca Muhammed yalnrz olarak Semerkant'a geldi ve ktsa za-
man iEinde Hin'rn bulunmayrgrnrn halkr kugkulandrrdt$tnt ve Hirezm-
qih'a kargr husumet duymafa bagladrklannr farketti. Muhammed bu du-
rum karSrsrnda Osman'tn geng karrsiyle birlikte Semerkant'a giinderilmele-
rini emretti. Osman'rn makamtna layrk bir gekilde bir merasim yaprldr.
Kiigiik kardeqini Hirezm'de brraktrlar. Muhammed, bagqehrine diindii.
ibnii'l-Esi.'e giire Semerkant'a Osman ile birlikte Hirezmgih'tn bir tem-
silcisi giinderildi; bu, Giirhin'rn temsilcilerinin daha tince sahip olduklan
biiti.in haklara sahipti.
Cuveyni, bir yrl iginde bir askeri harekittan bahsetmiyor; binaenaleyh
Semerkant valisi Biirtene'nin ihanetine dair ilk versiyondaki rivayette az
da olsa bir gerEek payrnrn oldu$unu kabul etmek gi.iEtiir. Yalntz Cfizci-
ni252, Muhammed'in lztt yahut lzlz ythnda 4oo.ooo (?) kigilik bir ordu
ile Kara-Hitiylar'a kargr yeni bir zafer kazandr$rnr belirtmektedir'
Osman, Semerkant'a diiniince HArezmli yardrmcrlannln tavlr ve hare-
ketlerine gok iifkelenerek tekrar Kara-Hitiylar ile anlagtr. Bu husus bilhas-
sa dikkete gayandrr, qiinkti rerr yrh umumiyetle Giirhin iEin miisait ol-
maml$tl. Yedisu'nun kuzey krsmrnda Kubilay-noyon'un kumandasr alttn-
da bir Mogol birlifi gtiri.iniince bu iilkenin hikimi, Giirhin'rn metb0iyeti-
ni kesinlikle reddederek Kara-Hitay valisini tildiirdii2s3. Mamafih Osman,
Miisliiman kurtancrlannrn boyunduru$unu kifirlerin daha tjnceki ile de-
$iqtirmefe karar verdi. Olaylann cereyanr, teb'asiyle hemfikir olarak
hare-
ket etti$ini gtistermektedir. I(sa zaman sonra Muhammed, Osman'ln,
25r Onun sonu hakktnda bkz. Cuveyni, II, ree; ibnii'l-Esir, XII, r77 vd.
2s2 Tabakat-tN1ii, z6z vd. d',934.
z:'1 Trud1, V. I3z; XV, I4, rr3 vd.; Pckin MiEonu Qalqmahn, IV, r3o vd'; Cuveyni, I'
57.
HirezmgAh'rn krztna ktitii muamele etmekte ve Kara-Hitiy hinrnrn krzrnr

iistiin tutmakta oldu$unu haber aldr. HattA Muhammed'in ktzr, orta$rna
hizmet etme$e mecbur ediliyordu. Nihayet tele yrhnda Semerkant halkr-
nrn Osman'rn emriyle isyan ederek gehirde oturan biitiin Hirezmliler'i
iildi.irdilkleri haberi geldi. Hirezmqih'rn krzr kalede saklandr; Osman onu
da iildiirecekti. Bundan vazgegmesi igin gok u$ragtrlar. ibnii'l-Esir,
Hirezmliler'in viicutlarrnr kasaphk etler gibi do$nyarak Earqrlarda sattrkla-
nnr yazmaktadrr. Kendilerine zulmedenlere kargr ahalinin duydu$u nefre-
tin ne kadar biiyilk oldufu bundan anlagrlmaktadrr. Felaket haberi duyu-
lunca Sultan derhal Semerkant i,izerine ytiriidii. ibnii'l-Esir'e giire Mu-
hammed, iince Hirezm'de oturan biittin yabanctlan, sonra da btittin Se-
merkanthlan iildiirmek istedi, fakat Tiirkin Hatun onu bu tasawurundan
vazgeEirdi. Krsa zaman iginde Semerkant teslim olmak zorunda kaldr. Cu-
veyni, Osman'rn Hirezmgih'rn huzuruna krhq ve kefen ile grktr$rnr, yini
tam bir ba$hhk arzetttigini kaydetmektedir. Di$er taraltan ibnti'l-Esir'de,
gehir ya$ma edildikten sonra onun, Hirezmliler tarafindan muhasara edil-
mekte olan kalede mukavemet etti$i, af dilefinin reddedildi$i ve kale tes-
lim olduktan sonra Hirezmgih'rn huzuruna getirildigi belirtilmektedir. $e-
hir i.ig giin ya$ma edildi; ancak yabanctlartn oturdu$u mahalle bu ya[-
madan masun kaldr. ibnii'l-Esir, tilenlerin sayrsrnrn 2oo.ooo olarak giiste-
rir. Cuveyni'nin gergefe daha yalan olan rivayetinde ise lo.ooo insantn
katledildi$i stiylenmektedir. Daha sonra Muhammed, seyyidlerin, imamla-
nn ve uleminrn ricalannt kabul ederek katliima son verdi. HattA
HirezmgAh, Osman'r bile affetmek istedi ise de krzr Hin Sultan kocastntn
affedilmesine razt olmadr ve ertesi gece idam edildi. Muhammed, "Ferga-
na ve Tiirkistan emirlerine" elqiler gtindererek kendisine itaat etmelerini
istedi. Kara-Hitiylar'rn hareketlerini kontrol etmek ve onlartn ilerlemeleri-
ne engel olmak maksadiyle isficib'a bir birlik giinderdi. Semerkant
HArezmgih'rn baggehri oldu. Orada yeni bir cami yaprldr ve "yiiksek bir
binanrn", belki de bir sarayrn ingasma baglandr.
ibnii'l-Esir'5a ve C0zcini'nin2ss verdikleri haberlerden, Muhammed'in

emriyle Karahinhlar siililesinden katledilenlerin, yalntz Osman ve akraba-
sr olmadr$r anlagrlmaktadrr. Siililenin bagka mensuplan da ayni ikibete
ufradrlar. Niimizmatik vesikalardanzs6, o devirde Uzgend hiikiimdannrn
25a ibnii'l-Esir, XII, r78.

233 TabakahNini, frS.
256
A. Markov, Katalog 2!2 ad.
V.V. BARTHOLD
Celileddin Kadrr Hin oldu$u anlagrlmaktadrr. Osman'rn babast gibi o da

"UIu$ Sultan" iinvantnt tagryordu. Aynr ikibete u$ramrg olmast kuwetle
muhtemeldir25T. isficib'a bir birlik giinderilmesi, Kiigli.ik'iin iktidar mevki-
ine geqmesinin haber altnmast iizerinedir. Kiigliik, Giirhin'r hapsetti; Ka-
ra-HitAylar tarafindan hapsedilmig olan Kiggar hantntn oflunu kurtardr ve
Kiggar'a giinderdi, fakat gehzide gehre girmeden iince isi emirler tarafin-
dan iildiiri.ildii2ss. Cemil Karli'ye giire2se gehzide (Arslan Hin Ebu'l-Feth
Muhammed) 6o7 (rzro-IzIr)'de 6ldiiriildii. Bundan Giirhdn'rn hapse gir-
mesinin rztr yrhnrn ilk yansrndan sonra vuku bulmug olmadr$r neticesine
vanlrr. Bu, Cuveyni'nin rivayetine de uyuyor. Cuveyni'nin bu olayr Kara-
Hitiy ordusunun Talas kryrlanndan gekilerek Balisigun'u zaptetmelerinin
hemen akabinde oldufunu belirtti$ini yukanda giirmilgtiik. GiirhAn hayat-
ta iken Kiigliik, gerEek iktidarla yetinerek imparatorluk ihtigamrnrn biitiin
giiriiniigteki alimetlerini metb0una brraktr. Kabul merasiminde Giirhin
tahtta otururken Kiiqliik hAcibler arastnda ayakta dururdu2@. Giirhin'rn
hapsedilmesinden iince, Muhammed ile Ktigli.ik arastnda miizakerelerin
oldu$una dair tam manasiyle gilvenebilecefimiz bilgiye sahip de$iliz. Cu-
veyni tarafindan anlatilan hayali anlagma (bkz. s.379) elbette hig bir za-
man gerEeklegmemigtir. ib.tii'l-Esir'in gerle$e daha yakrn olan rivayetine
giire26r Kiigliik ile GiirhAn arasrndaki miicadele srrasrnda iki taraf da
Hirezmqih'tan yardrm isteyince HArezmgih bir ordu ile ilerledi (belki
r2ll'de), fakat netice kesinleginceye kadar hig birine yardrm etmedi. iki
taraf da onu kendisine miittehk farzediyordu. Ancak Giirhin ma$lup ve
hapsedildikten sonra Harezmgih, Kara-HitAylar'tn mahvtna igtirak ettil as-
keri kuwetlerinin bir ktsmt da Muhammed'in hizmetine girdi. Bundan
dolayr Hirezmgih, Kiigliik'ii kandrrma$a gahgarak zaferini Muhammed'in
yardrmrna borglu oldu$unu ve Gtirhin'tn arazisinin bir krsmmt kendisine
teslim etmesinin lazrm geldi$ini ispat etme$e Eahgtr. Ktigliik bu teklih ke-
sinlikle reddetti. Bu siyasi miizakereleri Nesevi do$ru bir gekilde anlat-
maktadr262. Qiinkii Hirezmgih tarafindan Kiigltik'e giinderilen elEilerin
sonuncusu olan Muhammed b. Kara-Kasrm, Nesevi ile konugma[a firsat
2t Belki Osman'rn krzkardeqinin kocast Kug-tegin'in aynrdrr. Liibib'da adr geqer (I'
45). KuE-tegin iinvamna sikkelerde de rastlanr.
258 Cuveyni, I,
48; D'Ohsson , Histoirc dcs Mongob,l, t7o.
25eMctinbr, r3zvd.
2d Nesevi, metin, terciime, t3.
7,
2ur ibnii'l-Esir, XII, r78 vd.
262 Nesevi, metin, 79, terciime, I3-16.
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR 39I
bulmugtu. Muhammed, zaferinin meyvelerinden kendisini mahrum etti$i

igin Kiigliik'ii mesul tuttu ve Gtirhin Hirezmgih tarafindan ma$lup edi-
lince diigmanrna sulh teklif ederek ona krzr Talgag Hatun'u verece$ini, ge-
hiz olarak biitiin hazinesini vadetti$ini, ancak en uzak vilayetlerini koruya-
cafrnr iddia etti. Tam bu srrada KiiEliik, Giirhdn'rn zaafrndan faydalana-
rak saltanatr elegegirdi. Bunun iizerine Sultan Kiigliik'ten GiirhAn'r ve kr-
zrnr, hazinedan ile birlikte gtindermesini istedi. Bu tehditkir iste$e Kiigliik
tince mutedil cevaplar vererek Muhammed'e hediyeler giinderdi$i halde
Giirhin'r teslim etme[e kesinlikle yanagmadr. Gi.irhin, kendisini bekliyen
ikrbetten endige ederek Hirezmgih'rn teklilini kabul etmemesi iEin
KiiEliik'e yalvardr. Gi.irhin'rn verdifi izahata bahlrrsa mes'ele Muham-
med'in elgilerinin getirdikleri habere tamamiyle uymuyordu. Gi.irhin iilke-
sinin bazr krsrmlarrnr kurtarmak diigi.incesiyle HArezmgih ile bangmayr ve
krzrnr ona verme$i gergekten arzu ediyordu. Fakat Muhammed biitiin bu
teklilleri reddetti. Ki.igliik Sultan'rn arzusunu kargrlamakta geciktifi iEin
Sultan, istedifini kesin bir gekilde tekrar etti. Elgisi aldr$r talimata giire
hareket ederek hiikiimdannrn iifkelendi$ini KiiEliik'e sert bir dille ifade et-
ti ve bundan dolayr zincire vuruldu. Sonradan Kiigliik ile Muhammed'in
birlikleri arasrnda "Kiggar ile bazr yerlerde" meydana gelen Earprgmalar
srrasrnda kagmaga muvaffak oldu.
ibnti'l-Esir'in rivayetine gtire HirezmgAh gete harbi igin ki.igi.ik kuwet-

ler sevketmekle yetindi. Kiigliik de "btiyle bir hareket tarzr bir htikiimdar-
dan daha Eok eqkiyaya yaragrr" diye onu ayrpladr. Kiigliik bu hususta pek
gikAyette bulunamazdr, Eiinkii kendisi de aynr harp taktiiini uyguluyordu;
hem de tam bir baganyla tatbik ederek bu siyede Hirezmgih'a kargr
miicadelesinde baganh oldu. Halbuki dnce ancak Yedisu ile Seyhun
vilayetinin do$u krsmrna sahip idi. Fakat ilk vazifesi islAm hareketinin son
kahntrlannr ezmek oldu. YAni gerek ewelce at hrrsrzr ve haydut iken bu
hareket esnasrnda Kulca viliyetinde bafrmsrz bir hiikiimet kurmug olan
B0zir yahut Ozdr'J63, gerek hinlannr iildiiren Kiggar isilerinin reislerini
ma$lup etmekti. KiiEliik, Do[u Tiirkistan'da fetihlere girigmeksizin iiE diirt
yrl (yini t2tt'den rzr3 yahut tzt4'e kadar) hasat mevsiminde akrnlar ya-
parak biiyi.ik tahribat yaptr. Nesevi'de belirtildifi gibi Muhammed o srra-
larda aynr biilgeye askeri kuwetler sevketti. Muhammed'in ordusunun
Begbahk'a vardrfrna dair Cuveyni'nin rivayeti26a de bunu teyid etmekte-
263 Cuveyni, I, 57 vd.; Metinlcr, I35 vd. (Cemil Kargi).

26a Cuveyni, II, Iz6.
V.V. BARTHOLD
dir. Kiigli.ik'i.in alanlannda beklenilen giye hasrl oldu. Memlekette krthk

baggtisterince halk ona boyun e$mek zorunda kaldr. Hirezmliler'in bagka
yerlerdeki tavlr ve hareketlerine bakrlrrsa memlekette Muhammed'in ordu-
suna mensup birliklerin Ktigliik'i.in ordulariyle birlikte olmasr, halkrn bu
karan almasrna yardrmcr olmugtur. HirezmgAh da Kiigliik'iin zalerinden
sonra Do$u Tiirkistan'da Miisliimanlar'm u[radrklan zulme son vereme-
di26s. Muhammed, Kiggar ve Hoten'deki dindaglanna yardrm edemedi$i
gibi Miveritinnehr'in kuzey vilayetlerini bile Kiigliik'e kargr miidafaa ede-
medi. ibnii'l-Esir'e giire266 Sultan, her halde r2r4'e kadar yaz mevsimini
Semerkant'ta geEirmigtir. Miveriiinnehr'in Ki.igliik tarafindan istila edil-
mesinden korkuyordu. Nihayet islic6b, $6E, Fergana ve KisAn halkrnrn
gi.iney-batrya giig etmeleri emredilerek bu vilayetler, Kiigliik'iin eline geg-
mesin diye tahrip edildi267. Fergana ile birlikte Kisin'in zikredilmesi, em-
rin anlagrldr$rna g6re ancak Fergana'nln Seyhun'un dogusundaki krsrmla-
nna iit oldugu manasrnda yorumlanmahdrr. isficib ile $iq'a gelince,
ibnii'l-Esir'in rivayetini Yikut268 tamamiyle teyid etmekte ve bu tedbirin
altnmasr igin aynr sebebi giistermektedir. Hirezmgih bu vilayetleri elinde
tutma$a muktedir olamadr$r iqin tahribetti. islim hiikiimdarlannrn en
kuwetlisi ile lzr8 yrhnda bir Mogol kumandanr tarafrndan fazla zorluk
gekilmeden bertaraf edilen bir giigebe reisi arasrndaki miicadele biiylece
neticelendi.
IB-Krpgaklar'a kargr harekAt ve Mogollar ile

miicadele
Muhammed, bozkrrlardaki di$er bir diigmana, I(rpgaklar'a kargr hare-
kitrnda daha bagarrh oldu. Srgnak vilayetinin HirezmgAh'rn iilkesine dahil
edildifi anlagrlmaktadrr. Qiinkii Srgnak hiikiimdarrnrn iki o$u Ha-
rezm'de esir bulunan emirler arasrnda zikredilmektedir26e. Muhammed
Cend'den kuzeye do$ru hareket etti ve Krrgrz bozhrlannda yagayan I(p-
Eaklar'a kargr akrnlar yaptr. Bu akrnlardan birinde Qingiz HAn'm ordula-
nyla tamamen tesadilfi bir qarprgma vuku buldu. Bu muharebe hakkrnda
birbirinden ayn dtirt tarihginin diirt rivayeti bize intikal etmigtir: ibnii'l
26s BLz. lapiski,Ylll, zg; Semirycgyc Elkitabr,Il, rr r (Cuveyni'den, I, 5z).

2to ibnii'l-Esir, XII, rgg.
267 ibnii'l-Esir, XII, r79.
268
Yakut, Mu'cem,I, 249 vd, lll, zg4.
26e Nesevi, metin 39, terciime, 67.
KARA - HITAYLAR VE HAREZM$AHLAR
Esir270, Nesevi2Tl, Cizcilrfrzlz ve Cuveyni2T3;' fakat bu tarihgilerin

diindiiniin de Hirezmgih'rn Orta Asya'daki seferleri hakkrnda oldukga
farkh fikirleri vardr. ib.tii'l-Esir, Sultan'rn bu seferi, Mogollar'a kargr Ut-
rir feliketinden (rzr8) sonra yaptr$rnr stiyler. Nesevi, selefinin kronolojik
hatasrnr diizeltme$e gahgarak seferi 6rz (rz15-rz16) yrhnda gtisteriyorsa
da, o da Ibnii'l-Esir gibi Mo$ollar'rn Kiigliik'ii yendikten sonra Sultan'm
ordularrna kargr savagtrklarrnr belirtir. Halbuki Kiigliik'iin bu ma$ubiyeti
nin ancak rzr8'de oldu$u bilinmektedir. Hem de Ki.igli.ik bu srrada Do$u
Tiirkistan'da idi ve oradan Sangiil'e kagmrgtr. Halbuki Mo$ollar ile
Hirezmliler arasrndaki garpryma Turgay vilAyetinde olmugtur. C0zcAni bu
olayr 615 (IzrB) yrhna koyar. Onun rivayetine gtire Sultan o srralarda Ta-
tar (?) Yusulun o$lu27a Kadrr HAn't kovalamakta idi ve kuzeye do$ru
Tiirkistan'rn Yugur gehrine kadar ilerledi. Mo$ollar'rn orada giiriinmeleri,
ancak Tatarlar'r takip ettikleri geklinde izah edilebilir. Yugur275 denilen
yere gelince, Qin tarihinde de, KpEuk memleketinde Subudey'in Mergit-
ler'i yendi$i mahalle Yu-ku denildi$ine dair bir bilgi bulunmaktadrr. Bun-
dan baqka Yu-ku adr Mergitler'in reisine veriliyordu2T6. Yugur kelimesinin
I(pEuk memleketinde bir iinvan olarak kullanrldr$r yukanda zikredildi
(bkz. s. 363). Resmi vesikalardaki "Yugur o$ullarr" tabirinden anlagrlmak-
tadrr. Cuveyni'nin rivayetinde, Utrar fehketinden sonra Muhammed'in
BuhdrA'ya giderek2TT B $aban'dan ro $ewal'e kadar orada kaldr$r ifade
edilmektedir (belki 6r5'te, 3o Ekim ile 3o Arahk IzIB tarihleri arasrnda).
ilkbahar mevsimi (?) geldi$inden Sultan vaktini e$lence ile gegirdi. Sonra
KiiEliik'e karqr sefer yapmak gayesiyle Semerkant'a dogru yola Erktr.
270 ibnii'l-Esir, XII, 238; Tiesenhausen, I, 7.

271 Nesevi, metin, g-r r, terciime, r6-19.
272 TabakahNisdn, 267 vd.d., Io96 vd.
5r vd., II, roo vd.; MirhAnd, Hatcqn, 74 vd.d.; Mirh6nd, Vb dc Djcag-

273 Cuveyni, I,
hk Khan, gg; D'Ohsson, Hisnirc dcs Mongob,I, zo8 vd.d.

27a Ciizcdrl'f eserinin bagka bir yerinde (Tabaleatt Nisn| rogT) "Yimek Safaktin'rn o[-
lu" oldufiunu siiyler ffimekler, Kimiklann Krpgaklafa akrabahir olan bir kabilesiydi).
Marquart'rn fikrince (Osuirkisclu Diahktstudicn, r3o) C0zcini, Kadr/r Mcrgitley'in emiri Ku-
du ile kangtrrmrgtrr. Onun biiyle bir giiriig ileri siirmesine sebep giisterilmek igin Cuvey-
ni'nin eserinin Hirezmgihlar hanedanrna dair olan hsmrnr bilmedifini fauetrneliyiz.
275 Raverty,
"Yigur" geklinde yazar (TafukohNafl6,267)
216 Pckin Mislonu
Qahsmalan, IV, 233, Marquart'rn likrince (aylr. yrde) gince Yu-ku,
coSrafi isim olarak irgiz'i ifade eder. Bu, ancak Qinliler'in arapga yanhg bir transkripsiyona
aldanmalan halinde miimkiin olabilir ( i.1l yerine ;,-l yahut i- ). Krg. Pelliot'nun fikri,
Joumal Asiatiquc,II, XV, r54.
277 IV No.lu yazmada (2,
34): burada bir yanhq var.
394 V.V. BARTHOLD
Bu srrada Qingiz Hin tarafindan kovulan Mergitler'in Tuk-togan'rn

(Regidiiddin'de Kul-togan) kumandasr altrnda Kanghlar'rn (I(pqaklar)
memleketinde giiri.indiikleri haberini aldr278. Sultan bu haber tizerine on-
lara kargr yiiriimek maksadiyle BuhirA yoluyla Cend'e gitti. Orada, gelen-
lerin yalnrz Mergitler olmadr$rnr ve Qingiz Hin'rn ordularrnrn onlan takip
etti$ini ti$rendi. Cuveyni, bagka bir rivayetinde, Tuk-togan'rn bundan
ijnce Kiiqliik ile sava$ etti$ini ve "Kem-Kemgik hududuna" (Re-
gidiiddin'deki Kem-Kenci'0t) yani l(rgrz memleketine gitti$ini kaydeder;
Cuqi de ona kary giinderilmigti. Hirezmgih, ihtiyaten Semerkant'a
diindti; oradan ordusunun geri kalan krsmrnr aldr ve daha biiyiik askefi
kuwetlerle Cend iizerine yiiriidii. "Bir tag ile iki kug vuracafrnr' timit
ediyordu2Te. Halbuki o T,amana kadar Mogollar Mergitler'i imha etmigler-
di. Sultan yalnrz Qingiz Hin'rn ordulariyle muharebe edebildi. Kesin bir
bagan kazanamadr ise de diiEmanr geri gekilmefe mecbur etti. Hirezm-
qih'rn u$ragmak zorunda kaldrfr Mogol ordusunun gergekten Mergitler'i
kovalamakta oldu$unda giiphe yoktur. Mogol ve Qin kaynaklannda da260
Mergitler'in prens Kul-togan-Markin'rn kumandasrnda Krpgak memleketi-
ne kagtrklanndan bahsedilmektedir. Regidiiddin2sr, Mergitler'in mahvrnr
bo$a yrhnda (rzt7) giisterir. Mogol ordusu, Subudey ile TokuEar adrndaki
iki kumandarun emrinde bulunuyordu; bu arada Qingiz Hin'rn biiytik
o$lu Cugi de sefere katrlmrgtr. Cuveyni, Nesevi, Cfizcini ve onlardan fay-
dalanan Mirhind da Mogollar'rn kumandanrnrn Cugi oldu$unu
siiyler. Bir rivayete giire Kul-togan, Cugi'nin huzuruna giittriildii; bagka
bir rivayete g6re282 ise lfupgaklar'rn memleketine kagtr. "Cugi Hin arka-
stndan bir ordu giinderdi ve onu esir ettiler" ciimlesinde iki elyazmasrnda
"giinderdi" yerine "giitiirdiin283 kelimesi vardrr. Regidiiddin'in verdi$i tari-
278 Marquart (Osttiirkisclu Di4hktstudicn, r34, n. r) bu aynilegtirme[e giddetle itiraz
eder, fakat;6 j;'rn mogolca "Tokta Hin"rn yanhg bir transkripsiyonu oldufiu ve (Tokta-
biki ile aynilegtirdi$i) Tokta Hin ile oflu Kudu HAn'rn kangtrnldrgr hakkrndaki kendi naza-
riyesi gergeklerden gok uzaktrr. Regidiiddin'de, Marquart'rn bizzat ileri sirdiifiii gibi (ayt
cscr, tgr) hem Kudu, hem de Kul-togan, Tokta-biki'nin ofullan diye zikredilir. ikisi de
Krpgaklar'rn memleketine kagtrlar; orada Kudu maktul dii$tii. Kul-togan, Cugi'ye karqr sa-
vaqrrken esir edildi ve Qingiz HAn'rn emriyle itldiiriildii. Giiriiliiyor ki, Krpgaklar'rn memle-
ketinde Mogollar'a karqr sava$an yalnrz Kudu de$il, Kul+ogan'drr. Qince tarihteki Ho(k)+u
adr (Marquart, Ostthkisclu Diahktstudb, rzo) Kul-togan adrnrn da Qince yazrhgr olabilir.
27e Cuveyni, II, roz.c-;1.r.;t lslj> y,*lf ,i U 6 c,-jlJ. .,,
2m Kr!. Miyonu Qahsmahnhda Tianli'den yaprlan nakiller,lY, ryg,248.
Pckin
zar Tradjt, XV,
3r, r 15.
282 Trudy,Y,7g.
283
Qevirene giire biiyledir; Prof. Berezin, farsga metnini negrederken (TnQ, Vll, ga)
kargrhkh varyantlan nakletmiyor.
he gelince, bu tarihEinin I2I5-I225 ytllan arasmdaki olaylarrn kronolojisi

oldukqa hatahdrr. Tarihin metin krsmrnda Regidiiddin domuz yrhnr (Izr5)
verrnez, kronolojik ijzetinde ise fare yrlrru (Iz16) almaz. Bundan dolayr
hicri yrl yanhqhkla birincisinde fare ve bo$a yrllanna, ikincisinde bo$a yrh-
na mukabil gtisterilmigtir2sa. rerB'de iki takvim sisteminin yrllan birbirine
uyuyor; bunun igin 613 yrhnr bertaraf etmek gerekir. Gerek tarihin met-
ninde ve gerekse kronolojik iizette Miveraiinnehr'in zaptr yrlan yrhnda285
(rzzr) giisterilir. Halbuki bi.itiin giivenilir kaynaklar rzzo yrhnr vermekte-
dirler. Cuveyni'nin rivayetinden, Mergitler'in imhasrnrn, Cugi'nin Krrgrz-
lar'a kargr seferi ile birlegtirildifi neticesine vanlabilir.Regidiiddin de bu
seferden bahseder ve rzr8 yrhnda giisterir286. Fakat Mergitler'in lirgrz-
lar'rn iilkesine kagtrklannr teyid edici bagka bir bilgiye sahip de$iliz. Nese-
vi'nin, Hirezmgih'rn saltanatrnln son yrllarrndaki olaylan iyi bildi$i inkAr
edilemez. rzr8 yrhnda yaprlan bir seferi daha iinceki bir tarihte giister-
mezdi. Daha do$ru bilgilere sahip oluncaya kadar Sultan'rn Turgay vili-
yetindeki seferinin, rzr5-tzr6 krq mevsiminde baglamrg oldu$u, Mogollar
ile garprqmanrn da rz16 yrh yannda meydana geldi$i gerge$e en yakrn ih-
timal olarak kabul edilebilirzsT.
Nesevi'nin rivayetine giire Sultan 6o.ooo kigilik bir ordu ile Irgrz kryr
lanna vardr, fakat hemen nehirden gegmedi; giinkti nehir buzla
iirtiilmiigtti. Bu durumda ilkbahar baglannda oraya vannrg olmahdrr, buz-
lar artrk si.ivarileri tagryacak kahnhkta de$ildi. Buzlar eriyince Muhammed
nehri gegti ve Mergitler'in imha edildikleri yere vardr. Cuveyni, harp saha-
srnrn Kayli288 ve Kimag (?) nehirleri arasmda oldu$unu yazmaktadrr.
Mtisliimanlar, yaralilann birinden savagln o giin cereyan etmiq oldu$unu
ze+ Tndy, XV, zg vd.d., r I5.

zts Tndy XV,
73 vd., r 16.
zu Trud1, V, r3r, VII, 169, XV, I r5.
287 Yaz mevsimi oldufu, aydrnh[rn biitiin gece devam ettiline dair C0zcini'nin riva-
yetinden anlagrlmaktadrr. Marquart (Osuirhisclu Diahhtsludi.n, r33) bu muharebeyi t2l9 yr-
hnda giisteriyorsa da en giivenebilece[imiz bilgilerle uyugmuyor. Bu giiriigte olmasr igin ile-
ri siird0fii sebep, Qingiz Hinln BuhAri tiniinde ($ubat Izzo'de, Muhammed'in adr gegen
phre diiniigiinden beq ay sonra giiriildtifitine dair lbnii'l-Esir'in verdili bilgidir, fakat
lbnii'l-Esir'in bu olaylan tam manisiyle bildifi isbat edilemez.Marquart (ayt asar, t35) iig
senelik bir agrk oldufunu kabul eder. Qin rivayetlerinin hayali kronolojisi hakkrnda bkz.
Pelliot, Joumal Asiatiquc, r I XV, 16z vd.
288
Cuveyni, II, Ioz. Marquart (Osttirhirclu Diohksttdi.n, I33) bu nehri fti'az-$'deki bir
Qin rivayetindeki Hui-li ile aynr kabul eder. Burada, bu savag Hirezmgih'rn rzzo'deki kagr
qryle kangtrnlarak r zzz tarihi verilmigtir.
396 V.V. BARTHOLD
ii$rendiler. Sultan hemen galipleri takibe karar verdi ve ertesi gi.in gafak
siikerken arkalarmdan yetiqti. Cugi ile di$er Mogol kumandanlan
Miisliimanlar ile savagmak istemiyorlardr. Qingiz Hin tarafindan yalnz
Mergitler ile savagmak igin giinderildiklerini siiylediler. Sultan, cevap ola-
rak biitiin kAfirleri diigman kabul etti$ini siiyliyerek Mogollar'r savagma$a
mecbur etti. Bir netice elde edilmedi. Her iki ordunun sa$ kanat kuwetle-
ri kargr tarafin sol kanat kuwetlerini geri ptisktirttiiler. Miisliimanlar'tn
sa$ kanadr Hirezmgih'rn biiyiik o$lu Celileddin'in kumandasmda idi.
Onun cesareti Miisli.imanlarr ma$lubiyetten kurtardt2se' Ertesi giin muha-
rebe tekrar baghyacaktr, fakat Mogollar gecenin karanh$rndan faydalana-
rak geri gekildiler ve biiyi.ik ategler yakarak Miisliimanlar'r aldatolar.
Miisliimanlar, ancak sabah olunca Mogollar'rn ordugihlannr terkettikleri-
ni anladrlar. Mogollar'rn cesareti Sultan i.izerinde biiyiik bir tesir brraktr.
Bundan sonra onlarla bir meydan muharebesinden kagtnmastntn sebeple-
rinden birisi budur.
rg- Halife ile miicadele

islim hiikiimdarlan arastnda Sultan'rn rakibi yoktu. Takriben rzt5
yrlmda, daha iince Gurlular'a Ait olan biitiin biilgeleri iilkesine katarak
idaresini o$lu Celileddin'e vermigti. Gurlular'rn Bimiyin gubesinin sahip
oldu$u yerlerin Ceyhun'un kuzeyinde bulunan bazr viliyetler oldu$u bi
linmektedir. Hirezm'de esir tutulan hiikiimdarlar arastnda Vahg
hiiki.imdan Cemileddin Omer'in adr gegmektedir2m. C0zcini'de adr ge-
qen MelikgAh'rn halefi muhtemelen bu zatttr2el. Sultan giigebe istilisr teh-
didi kargrsrnda MAveriiinnehr'de kaldr$r halde kumandanlan Iran'tn he-
men tamamlnl onun hikimiyeti altma almrylardr. Uman'da bile Muham-
med'in adrna hutbe okunuyorduze2. Muhammed batrda ilk bagansrzh$a, Ab-
basi halifesinden Ba$dad'da adma hutbe okunmasrnr, yini halifenin daha
iince Biiveyhiler ve SelEuklular lehine oldu$u gibi gimdi de HirezmgAh lehine
cismani iktidardan feragailnt istedifi zaman u$ramtgtr. Batrda bundan
bagka iinemli bagansrzh$r yoktur. Tekig'in de daha iince biiyle bir atzu iz-
har etti$ini giirmiigtiik; fakat Muhammed istedi$ini daha kesinlikle devam
28e
Cuveyni'nin (iki rivayetinde: I, 52, II, ro3) verdiii bu genig bilgi biraz S0phelidir.
CelAleddin'in hayat hikAyesini yazan Nesevi'nin, bu savagta kahramamntn oynadrfr rolden
bahsetmemesi giipheyi gekmektedir.
2s Nesevi, metin,
39, terciime, 66 vd.
2et TabakaH Ndsui,
496, 49.
2e2 ibnti'l-Esir, XII, rg8.
ettirdi ve bu maksatla Hirezmli Kadr Muiireddin Omer b. Sa'd'r Ba$-

dad'a elqi olarak giinderdi (tarihgi Nesevi ondan bilgi almrgtrr). Baldad
hiik0meti bu teklifi kesinlikle reddetti ve $eyh $ihibeddin Si.ihreverdi'yi
Hirezmgih'a giinderdi. Cuveyni2e3 ile Nesevi'yezea giire geyh, Sultan'rn sa-
raymda ilim ve fazhna liyrk bir gekilde kabul edilmedi. Bununla beraber
Nesevi, Sultan'a daha hi.irmetli siizler siiyletir. Sultan geyhi sarayda bir
miiddet bekletti2es ve Cuveyni'ye inanilacak olursa igeri girince oturtmadt.
$eyh bir hadis okumak igin izin istedi. Sultan izin verdi ve hadisi dinler-
ken ddet izrs diz giikti.i. Hadis Peygamber'in, Miisliimanlar'm Abbasiler'e
zarar verrnemeleri igin tenbihi iizerine idi. Sultan gu cevabt verdi: "Ben
Ttirkiim ve arapgayl az bilirim, fakat senin okudu$un hadisin manAstnt
anladrm. Ancak Abbas o$ullannrn hiE birine benim zararrm dokunmadr,
onlara fenahk etmek igin de gahgmadrm. Halbuki onlardan bir go$unun
daima Emiriilmiiminin'in hapishinesinde bulundu$unu, hatti orada Eo-
lukgocuk sahibi olduklarrnr igittim; e$er geyh bu hadisi Emiriilmiiminin'in
huzurunda okusa idi daha iyi ve daha yerinde olurdu. $eyh, halifenin
miictehid srfatryle biitiin islim cemaatinin hayn igin bazr gahrslan hapset-
mek selihiyetini haiz oldu$unu isbat etme$e u$raqtr. $eyhin giinderilme-
sinden, istenen hedefe vanlamadr. iU ntinimaar arastndaki husumetin
artmasrndan bagka bir faydasr olmadr.
Sultan'rn cevabrndaki keskin niikteye ra$men o zaman islim ilemin-
de halifeye kargr duyulan hiirmeti sarsamadt. $eyh tarafrndan okunan ha-
disin meAline tamamiyle uygun olarak ibnii'l-Esir2e6, "Abbasiler'in asil ha-
nedanrnrn ululu$undan" bahsederken ona her kim fenahk ederse hili ya-
hut sui niyetinden dolayr cezalandrrrldr$rnr stiyler. Cuveyni'ye giire Sultan,
kendi hakkrnda "bi'at etmek islim'rn erkAnrndan olan imama miilk heve-
siyle kastetti ve imanrnr sarsu' denilmesini istemezdi'ze7. Binaenaleyh harp
2e3 Krg. Mirhind, Harczm,69 vd.; D'Ohsson, Histoirc des Mongob, I, r9z vd. Sultan ile
Halife'nin arasrndaki diigmanhk hakkrnda Cuveyni'nin basrh metninde iki rivayet (II, 96
vd., rzo vd.) varsa da geyhin elgili$nden hig birinde bahsedilmiyor. $eyh hakkrnda bkz.
Brockelmann, GAL, I, 44o.
2ea Nesevi, jnetin,rz vd., terciime zI vd.d.ismiil b'Ahmed b.el-Esir,tt'cYujl;r^tadh
eserinde (British Muzeum yazmasr, 7914, w. 37') Eeyhin elgili$i haLL,nda genig bilgi verir
(bkz. Brockelmann, GAL, I, 3+r). Ordunun 4oo.ooo kigiden ibaret oldufunu (miioalafa
agrkga giirtiliiyor), iig gadrr kurulmug olup birinde iran hiikiimdarlan, ikincisinde Horasan
hiiki.imdarlan ve iigiinciisiinde de MAveriiinnehr hi.ikiimdarlannrn bulundu[unu bildirir.
2e5 Franszca terciimesinin aksine arapga metnin bu manada kabul edilmesinin lAzrm
geldi$i anlagrhyor.
2% ibnii'l-Esir, XII, zo7; D'Ohsson, Hisnirc dcs Mongok,l, rg4.
2e7
Cuveyni,II, IeI.
398 V.V. BARTHOLD
igin hutbe meselesinden daha makul bir bahane bulmafa mecburdu. Bu

gibi bahaneler eksik de$ildi. Halife Nisrr, tahtrnr korumak emeliyle bag-
vurdufu usullerde Muhammed kadar ciiretkArdr. Halife, ismaililer'in reisi
Celileddin Hasan'a bazr tekliflerde bulundu; onun fedailerinden bir kag
kiqi getirtti2e8 ve di.igmanlannr bertaraf etmek igin kullandr. Hirezmgih'rn
Irak valisi Iglamrg ile Mekke emiri btiyle bir ikrbete kurban gittiler. Hatti
emir hac esnasrnda Arife giinii katledildi. Nihayet Hirezmgah, Gazne'nin
tzI5'te zaptr slraslnda elde edilen vesikalardan, halifenin devamh olarak
Gurlular'r Muhammed'e hiicum etme$e tahrik etti$inin anlagrldr$rnr ilin
etti. Sultan, kendi tilkesindeki imamlardan bir fetve alma$a muvaffak ol-
du. Bu fetva mucibince biiyle harekette bulunan bir imam imamh$a lAyrk
de$ildir; halbuki islAm'a yardrmr dokunan ve vaktini cihatla gegiren bir
sultana imam kastederse biiyle birini defetme$e ve yerine bagka bir imam
tayin etmefe hakkr vardrr; di$er taraftan hilifet Ali evlidrndan Hi.iseyn
siililesinin hakkr iken Abbasi hanedanr tarafindan gasbedilmigtirzee. Ruha-
ni makamlarrn bu karanna dayanarak Sultan, Nistr'tn hal'edildifini ilin
etti, adrnr hutbe ve sikkeden grkarttr ve Seyyid Aliii'l-miilk Tirmizi'yi hali-
fe tayin etti300. Bu suretle HirezmqAh'rn Ba$dad iizerine yiirilmesine megru
bir sebep bulunmug oluyordu. tzrT'de iran'da hAkimiyetini yeniden kur-
du, lakat aynr yrhn krg mevsiminde Hemedin'dan Ba[dad i.izerine giinder-
di$i bir birlik, Zagnos da$larrnda kar firttnalanna tutularak a|uv zayiat
verdi; kalanlarrnrn hemen hepsi Kiirtler tarafindan imha edilerek ancak az
bir krsmr Muhammed'in yanrna diinebildi30l.
Biiylece Hirezmqih'm itibarma a$rr bir darbe indirildi$i gibi halk da,
bu felAketi, igledi$i gtinaha kargrhk ona Allah tarafindan verilmig bir ceza
kabul etti. ibnii'l-Est'ero2 inanrlacak olursa, Muhammed'in do$uya
2es Bunlar hakkrnda bkz.Dozy, Ishmismc,3o3; Browne, i t;trory Hbtorl of Pcrsia, ll,
zo6 vd.
2ee
Cuveyni, II, rzr vd.
3m Cuveyni, II, rzo vd. d. AlAii'l-mi..ilk hakkrnda bkz. Cuveyni, II, 9 vd.; Mirhind,
Harczm, 66 vd.d. Hamdullah Kazvini, ona imideddin adrnr vermektedir (s. 49,6, terciime,
I I4).
rr ibnii'l-Esir, XII, zo7.
12 ibnii'l-Esir, XII, zo7.
Qa[daglanndan Akki piskoposu Jacob de Vitry'nin bir rapo-
runda deniliyor ki, Halife Nasturi patri$i ile anlagtr, uhinlann hAmm' yene ve buna kargr
Muhammed'in Seyhun'un iitesindeki biitiin memleketin kendisine terkedilmig olan "Krral
David'e' (ynni Kiigliik'e) elEiler giinderdi. Halifenin elgilerinin tesiri altrnda "Krral David'
HArezmgAh'a harp ilan etti; bundan dolayr HirezmgAh kendi iilkesine diindii (/04 dcl phil.
hbt. Classc dcr Kdn. Sachs. Gcs. der Wil, B. VIII, 48, 5o vd.d.).
Miveritnnehr'i istili etmelerinden korktu$undan do-

diini.iEi.i, giigebelerin
layrdrr. Bununla beraber halifeye olan kinini devam ettiriyordu. $ubat
Izt8'de (Zilkade 614) Nigapur'a diiniince Nisrr'rn adrnrn hutbeden grkanl-
masrnl emretti. Aynr tedbir di$er gehirlerde de, Merv, Belh, Buhiri ve Se-
rahs'ta tatbik edildi, fakat Hirezm, Semerkant ve Herit'ta bir de$igiklik
olmadr. Qiinkii bu gehirlerin hi.ikiimete ba$hh$r fazla olmayrp kendi arala-
nnda ve istedikleri gibi hutbeye birisinin ismini koymak ve grkarmak hak-
krna sahiptiler (?). Difer taraftan Avfi303 ile Nesevi3G, Muhammed'in bu
felAketten sonra pigmanhk duydu$unu ve giirtiniiqte de olsa Ba$dad ile
bangrna$a u$ragtr$rnr kaydetmektedirlero5. Hirezmqih'rn umumi efkira
kargr biiyle bir giisterige liizum gtirmtig olmasr ve Nisrr'rn adrnr hutbeden
grkartmasr, Ba$dad seferinden iince olmug olmasr kuwetle muhtemeldir.
Hirezm de dahil olarak bazr gehirlerde hutbenin de$iqtirilmemesi, Sultan
ile annesi arasrndaki mi.icadele ile alikah olabilir. Bu miicadelede ulemA,
annesinin yanrnda idiler.
zo-Ulema srnrfr ile askeri parti arasrndaki

miicadele
teI6'da Hirezmgih, $eyh Mecdeddin Ba$dadi'nin idamrnr emretmek-
le hem annesini ve hem de ulemiyr giicendirmigti. Geng geyh, mutasawil-
larrn bugiin hilA mevcut olan Ktibrevi tarikatrnrn kurucusu $eyh Nec-
meddin Kiibri'nrn talebesi idi. On ikinci ve on iigiincii asrrlann biiyiik
geyhleri gibi $eyh Necmeddin, batrdan gelen muhacirlerden $eyh Eb0
Ya'kub Yusuf el-Buzencirdi el-Hemedini'nins (iilm. I r4o) Mive-
riiinnehr'de kurdu$u tarikate mensuptu. Tarikatrn kurucusu ve siliklerin-
den tarih kitaplannda pek az bahsediliyorsa da, ahali iizerinde biiyiik bir
ni.if0zlan oldufiu giiphesizdir. Faal iiyeleri arasrnda Hakim-ata ve Ahmed
Yesevi gibi bugiin bile halk tarafindan gok hi.irmet gtiren evliyA vardr307.
$eyhlerin halk iizerindeki niifOzu, hiikiimdarlan kugkulandrrabilirdi. Bu-
nun igindir ki, geyhler baglangrgtan itibaren bu kabilden garprymalara ma-
{3 MctinLt,&4.
s Nesevi, metin, zo vd., terciime, 36.
15 Muhammed'in tayin etti[i halifenin sonunun ne oldu$u hakkrnda hig bir bilgimiz
yoktur.
w Mctinhr, r54 (Yafa'i'nin Mirdti'l-Ccndn adh eserinden: kr1. Brockelmann, GAL, II,
176 vd.). $eyh el-HemedAni hakkrnda bkz. Zhukovsky, Raztalint Staraao Mcma, 169 vd.d.
(Kandiye'den, rusga terciimesi Scmcrkant Vilfueti Rchberihde, VII!.
307 Kn. "Ahmed Yesevi ve Hikim Ati" maddeleri, i.A.
V.V. BARTHOLD
ni olacak tedbirlere bagvurmuglardrr. Tarikattn kurucusu, halefine, Sultan

Sencer'e takdim edilen muhtrrada yazrh nasihatln aynlnl miirid ve silikle-
rine vermesini tavsiye etmigti308. Yini halkla olan sohbetlerinde
hiiktimdarlariyle oldufu gibi sadakat izhar edilmesi isteniyordu. Avfr'ye3oe
inanrlacak olursa Mecdeddin Ba$dadi, aynr tedbirlili$i giisterdi. Cuveyni
ve Nesevi'de srk stk adr gegen ve o sralarda Hirezm saraymda vekil me-
muriyetinde bulunan imam $ihabeddin Hiveki, geyhe yazdr$r bir mektup-
ta onun yardrmiyle "diinya iglerinin karanh$rndan taat rgt$tna yol bulabi-
lece$ini ve dert legkerini isti$far ve ictihad krhciyle yenebilece$ini" iimit et-
ti$ini bildiriyordu. $eyh, hilkilmdara hizmet etmenin giinah olmadr$rnr,
ma$durlara yardtm ve kederlilere teselli vermek firsatrna niil oldu[unu ve
bu suretle diinya salTetine ve ihiret selimetine erigmek hususunda orug ve
namazdan daha emin bir yol buldu$unu vekile anlattr. Binaenaleyh geyh
ile Hirezm hiikiimeti arasrndaki garpr$manrn sebebini izah etmek oldukga
zordur.On iigiincii ytizyrl mi.iellifleri bu olaydan hig bahsetmezler. Ham-
dullah Kazvini'den itibaren3r0 sonraki kaynaklann hepsi geyhin Tiirkin
Hatun ile mtinakagastndan gtiphe edildi$i igin idam edildi$ini yazarlar3rl.
Buna pek imkin verilmez, giinkii o sralarda Tiirkin Hatun, torununun
o$lunu giirmiigtii3r2. $.yh ile olan miinasebetlerine dair rivayetlerden bel-
ki bu ve bunun gibi olaylarda askeri stnrftn saltanat makamma kargt
miicadelesinde ulemintn yardtmtna mazhar oldufu manist qrkarrlmahdrr.
Tarihgilerin verdikleri bilgilere gtire Mecdeddin'in katli HarezmgAh'rn
ini bir iilkesinden ileri gelmigtir. Sonra hemen pigman oldu. Muhammed,
Ti.irk hassa birliklerine muhtag oldu$undan ister istemez onlarla iyi gegin-
mek igin elinden geldi$i kadar gayret etmek zorunda idi. Hirezmgih'rn
ordusu iicretli askerlerinden meydana geliyordu. Daha iinceki devirlerden
bile daha agrk bir gekilde, on ikinci astrda halk kiitlesine, tamamiyle baskr
altrnda tutulacak giftgiler giiruhu giiziiyle bakrhyordu. El-KAtibii's-
Semerkandi'nin3r3 Sultan Sencer'in a$zrndan nakletti$i enteresan bir fikra-
da giiyle denmektedir: Kuwetliyi zay{n gadnndan korumak, zayrlr kuwet-
linin fuzuli hareketlerine karSr korumaktan daha liizumludur; kuwetlinin
w Mctinbr, 5I (Kandiye).
N Mctinb,gT.
lto Mctinhr, r5g Taih-i Giatdc,
788 vd., terciime zI5 (496'da yanhqhkla Necmeddin
Bafdadi; krE. terciime, r I4).
3tt Mctinlcr'de gok genig olarak tarif edildi t56.
3r2 Celaleddin'in o$unun yagr hakkrnda bkz. Nesevi, metin, 84, terciime, I4,o.
3tt Mctinb4
7r.
KARA. HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR 4OI
zayrfi tahkiri haksrzhktan ibarettir, halbuki zayfn kuwetliyi tahkiri hem

haksrzhk, hem gerefsizliktir. $ayet halk kiitlesi itaat etmekten vzvgegerse
netice anargi olur; "kiigiik btiyiiSiin vazifelerini giiriir, fakat biiyi.ik
kiiqii$tin vazifelerini g6remez." yini halk, kibarlar gibi yagamak isteyecek
ve halkrn tizerine diigen igi hig kimse yapmryacak. Sencer devrine iit res-
mi vesikalann birinde "iggiler ve giftgiler" srmfi hakkrnda bundan bile da-
ha kesin bir hiikme rastlantr3la. "Hiikiimdarlann dilini bilmezler,
hiikiimdarlanna uymak ve yahut karg durmak hususunda bir likir sahibi
olmaktan Acizdirler; biitiin gayretleri, gegimlerini temin etmek ve iilelerini
geqindirmekten ibarettir; bundan dolayr sulha taraftar olduklanndan onla-
n ayrplamamak lizrmdrr".
$u halde i.icretli askerler, saltanattntn yegine dayana$r oldu$undan
Sultan, kendi menfaati igin onlan idarecilere tercih etmefe mecburdu. Bi-
ze kadar gelen resmi vesikalara bahrlrrsa Hirezmgih'm maiyetindeki en
yiiksek memuriyetler, Selquklu imparatorlu$undakilerinin aynr idi, yini
vezir, kadr ve miistevli. Vekil ve miigrif tabirlerinin kullarulmastnln, on
ikinci yiizyrlda biraz de$igmig oldufu anlagrlmaktadrr. "Dergih veki-
li''nden3ls bagka bir "gahsi divan vekili"nden 316 bahsedilir ki, muhtemelen
Mogol devrindeki "vekil-i harci"ye mukabildi3rT. Vekil, biiyiik paralann
tahsilini kontrol ederdi. Viliyetlerde aynr vazifeyi miigrifler giiriirdii3rs.
Her dairenin imiri, vilAyetlerdeki memurlan kendi bildifi gibi tayin eder-
di3re. Ancak vilAyetlerdeki vezirler saltanat makamt tarafindan tayin edilir-
lerdi. Bilhassa hanedana, mensup bir valinin idaresinde bulunan viliyet-
lerde bu hususa dikkat edilirdi32o. Askeri memuriyetler arasrnda cellit
(cindir), Selguklular'rn aksine biiyiik bir tinem tagrrdr. Tekig adrna yazr-
lan bir yazrda3zt cindAr, "hassa ordusu ilerigelenleri" arastnda sayrhyordu.
Muhammed'in saltanau zamantnda, Sultan'm idam htikiimlerini yerine
getirmege memur olan Ayaz, "Cihan Pehlivin" iinvantnt tagrrdr ve lo.ooo
kigilik bir siivari birli$ine kumanda ederdi322. Divan reisleri arasmda me-
3ta Mctinb,3o.
3t5 Mctinbr, gT (Avli).
3t6 Mctinht, zg.
3r7 Cuveyni, II, z3g.
3rs Nesevi'nin "miigril" tabirini bu manada kullandr[r agrktrr (Nesevi, metin, t95'
terciime, 325).
3re Bkz. yk. s. e49.
3m Mctinla,75,
76; Nesevi, metin, toz, terciime, t7o.
321 Mctinla,7&.
322 Nesevi, metin, 23, terciime 4o.
F. fr
V.V. BARTHOLD
ritip hakkrnda bilgimiz gok azdrr. Muhammed'in veziri Nizimiilmiilk

Muhammed b. Mes0d el-Herevi323, muhtemelen Tekig'in vezirinin o$lu
idi32a. $u halde bunlarda da, daha iinceki hanedanlarda oldu$u gibi rrsi
vezirlere rastlanryor. Selquklular devrinde genigletilen mukataa usuli.i bura-
da da tatbik ediliyordu. Tekig devrinde Bargrnhgkent valisi tayin edilen
bir kumandana aynr zamanda "Divan-r alzn vasttasiyle bir ihsan olarak
(yAni askeri daire vasrtasiyle) o biilgedeki baghca kiiylerden Ribit-Toganin
verildi325. Aynr devirde gehzide Yegan-Dugdi'ya mik (vergiden muaf ma-
Iikine) olarak Nfihis ktiyii verilmigti. Halbuki kanunen mahlul emlikten
326.
oldu$u beyan edilmigti
Sultan, annesinin himaye etti$ini idam etti$i halde Ba$dad iizerine
yiiriiyiinceye kadar umumiyetle onun arzulannr yerine getirdi. Ni-
zamillmiilk Muhammed el-Herevi'yi azlettikten sonra Tiirkin Hatun'un
tavsiyesi iizerine Muhammed b. Salih'i vezir tayin etti. Daha iince TiirkAn
Hatun'un gulimlanndan olan yeni vezire NizAmiilmiilk ve Nisrreddin
iinvanlan verildi327. Sultan, yine annesini memnun etmek igin en kiigiik
oSlu Kutbeddin UzlAg-qih'r veliaht tayin etti. Onun annesi Tiirkin Ha-
tun'un kabilesine mensuptu. Biiyiik o$lu Celileddin Mengiibirti'ye, HerAt
harig daha tince Gurlular'a ait olan arazi verildi. Geng veliaht Hirezm,
Horasan ve MizenderAn valili$ine getirildi328. Ashnda bu viliyetlerin ida-
resi Tiirkin Hatun'un elinde bulunuyordu. Hirezm ulemisr aleyhine de
yeni tedbirler ahnmadr. Ancak saltanat igin tehlikeli giirtilenler BuhdrA ile
Semerkant'tan siiriildtiler. Buhdri sadn azledilerek HArezm'e giinderildi.
Yerine vezirin kardegi Mecdeddin Mes'Od b. Salih el-Ferivi tayin edildi ve
Mogol istilAsrna kadar bu makamda kaldr. Bununla beraber iki kardeg
arasrnda husumet mevcuttu. Semerkant geyhiilislimr Celileddin, o$lu
$emseddin ve kardegi Evhadeddin ile birlikte Nesi'ya gtinderildi32e. Sultan
Irak'tan diindiikten sonra Nigapur'da bulundu$u srralarda ($ubat-Mart3s
rzr8) annesi ile qiddetli bir kavgaya tutu$tu. Sultan, Vezir Nizimiilmi.ilk'ii
liyakatsizlik ve irtikapla itham ederek azletti ve "hocanrn kaprsrna diin" di-
321 Ncsevi, metin, eB, terciime 5o.

12a BuzAt hakkrnda bkz. Zhukovsky, Ragalinl Staruao Maaa' 39.
325 Mctinhr,74.
326 Mctinb,75.
327 Nesevi, metin, 28, terciime 48 vd'd.
32E Nesevi, metin, zB vd.d., terciime, 44 vd.d.
32e Nesevi, metin, e3 vd.d., terciime,4I vd.d.
3s Sultan, Nisan'da Merv'e varmrgtr libnii'l-Esir, XII, zo7).
KARA - HiTAYLAR VE HAREZM$AHLAR +O3
yerek Hirezm'e gtinderdi. Bu siizlerde Ti.irkAn Hatun'a acr bir kinaye se-
ziliyordu. Tiirkin Hatun'un hareketi, kavgayr daha da giddetlendirdi.
Hirezm, azledilmig vezire parlak bir kargrlama merasimi tertip etti ve veli-
ahtrn veziri tayin edildi. Sultan, bunu Mdveriiinnehr'de duyunca adamla-
nndan izzeddin Tu$ruI'u, vezirin bagrnr kesmek emriyle Horasan'a
giinderdi. Tiirkin Hatun, Tufru]'u tevkif etti ve Sultan'tn emrini yerine
getirmekten menetti$i gibi Sultan'rn Nizimiilmiilk'ii yerinde brraktr$rnr
biitiin meclisin huzurunda aErkga siiyleme$e mecbur etti33r. Sultan'm bu-
nu kabul etmek zorunda kalmasmdan, TiirkAn Hatun'un emri altrndaki
viliyetlerde hiikmiiniin fi ilen olmadrfrnr giistermektedir.
zr
-Dogu islam siyisi tegkilitrnrn giikiigii
Biiylece Abbasiler zamanrnda ortaya grkan, Tihiriler ve Siminiler
devrinde daha da geligen Do$u islim siyasi biinyesi, gimdi tamamiyle or-
tadan kaldrnlmrg oluyordu. Divantn hig bir iinemi kalmadr. Tiirkin Ha-
tun'un baErnda bulundu$u askeri parti, saltanat makamtna karqr agrkga
cephe algnrg vaziyetteydi. Ulemi, Mecdeddin'in katli ile Halife aleyhine
zorla grkartrlan fetvadan dolayr Hirezmgih'r affedemiyorlardr. Muham-
med'in kifirler boyunduru[undan kurtardrfr halk, kurtancrlan aleyhine is-
yan edince, isyanm bastmlmasr igin sel gibi han aktr. Netice olarak Mu-
hammed, ne idare sisteminin unsurlartndan birisine ve ne de halka gi.ive-
nemiyordu. Biiyle bir htikiimet ile bi.itiin devirlerin en muktedir tegkilitgr
lanndan birinin emri altrnda o srralarda birlegmig olan giigebelerin yeni
kuwetleri arasrnda meydana gelen miicadelenin neticesi giipheli olamazdr.
33r Nesevi, metin, e8 vd.d., terciime,

49-55. Terciimede bir yerde (55), izzeddin'e Ke-
rimeddin deniliyor. Bu hata asrl metinde yoktur.
332 Nesevi, metin,
3e, terciime, 56.
rv. nOlUwt
qixciz HAN ve MocoLLAR
r
-Onikinci yi.izyrl Mogol tarihinin mahiyeti
Bagka bir aragttrmamdar Qingiz Hin'm giigebe imparatorlu$unun ku-
rulugunu ve tegkilatrnrn esas hatlannr aydrnlatmafa gahqmrgtrm. Bu ya-
amda ileri siiriilen neticeleri defiqtirmefe qimdiye kadar bir sebep bula-
madrk. Bununla beraber gtiniil anu ederki, on ikinci yiizyrl Mogolistan
tarihi igin qimdiye kadar hemen hemen tek kayna$rmrzr teqkil eden Mogol
milli ananeleri, sinolog olmtyanlar igin gimdikinden daha iyi bir gekilde
Ea$daqlannrn yazrh bilgileriyle teyid edilsin. Tarihi olaylann siizlii intika-
linden do$acak kagrnrlmaz bazr hayali tafsilat hariq brrakrlrsa Mogol ana-
nesi iginde ashnda imkinsrz olabilecek bir gey yoktur. Bilakis giigebeler ile
Qin devleti arasrndaki miinasebetlerin tasvirinde bir gergek payr vardtr.
Qin'in devamh olarak gu takti$i uyguladr[r giisterilmektedir: Giigebelerden
her hangi bir gurup kendisine tehlikeli olma$a baglarsa, bagka bir gurubu
onun aleyhine krgkrrtrrdr; fakat miicadele bittikten sonra aynt takti$i eski
mi.ittefiklerine kar;r kullanma$a mecbur olurdu. On ikinci yiizyrhn orta-
srnda ManEulay'tn Kuzey Qin'de hiikiim siiren Kin siilalesi, Mongku-tata
kabilesine, yani Nrtogotlar'a kargr harp ilin ettiler. rr47'de Kin imparato-
ru, Mogol htikiimdan Aolo-botzile ile sulh yapt2. Prof. Vasilyev3 ile
Prof. Berezina bu isimde Tiirk-iran "ulug vezir" iinvarunr giirmek isterler.
Halbuki giigebe hiikiimdarlann biiyle bir iinvan kullandrklannrn emsilini
hig bilmiyoruz. ismin ilk krsmrnrn Mogol efsanelerinde bahsedilen Kutula-
Kagan adrnrn Qinliler tarafindan bozulmug gekli olmasr kuwetle muhte-
meldir. Bu Mogol siilalesinin saltanau en az rt6l yrkrna kadar devam et-
t
<aprrki, X, ro5 vd. E.D. Roos tarafindan Heart of Asia'da
(s.r5t vd.) lngilizce, R.
Stiibe tarafindan "Tschingiz-Chan, seine Staatsbildung und seine Persiinlichkeit" adh maka-
lesinde (ffara Jahrbiichcr ftr das klass. Alkrtum, I9oB, 532 vd.) almanca olarak iizetlendi. M.
Hartmann, (Da bhnisclv Oricnt, Bd. II, SS8) bu makalede ileri siiriilcn giiriiglcri Stiibe'ye
maleder, halbuki Sti.ibe, maksadrnrn ancak benim aragtrmalanmrn neticelerinin anahatlan-
nr giistermekten ibaret oldufunu agrkqa siiylemektedir.
2 Trud1,IV,
79; Pelliot, Jounal Asbtiqua, I I, XV, 146.
s Trud1,IV,52, 79.
o T-dr, X[I, r85.
406 V.V. BARTHOLD
migken Kin imparatoru, Mongku-tatalar'a kargr harekete gegtigine dair bir

beyannime negretti s. Biiyi.ik bir ihtimalle ktsa zaman sonra Buir-Nor Ta-
tarlan, Mogollar'r perigan ettiler; fakat aynr yi.izyrhn sonunda Qin, Kara-
yitler ile Mogollar'r bu Tatarlar'rn aleyhine krgkrrtma ihtiyacrnr duydu. Bu
harplerde Temugin, Bozktrlar'tn ileri gelenleri arasmda topladr$r bir ordu
ile ilk defa kendini giisterdi: Tatarlar'tn yenilmesinden sonra Karayitler'in
hAnr Do$u Mogolistan'da baga geEince bu ordunun kumandant, askerleri
tarafindan Kagan il6n edildi. Temugin, Karayit Vang-HAn'rn muvafakatiy-
le bu iinvanr kabul etti ve Kutula-Kagan'dan sonra astl Mogolistan'da or-
tadan kalkmrg olan Mogol soy admt yeniden diriltti. Meng-Hung'un gaha-
detine giire6Mogol kelimesi Qingiz Hin devrinde resmi bir tabirden ibaret
olup milletin kendisi taraftndan kullanrlmryordu. Bununla beraber Yiian
siilalesinin resmi yazilannda Mogollar'a ve onlarla birlegmig kavimlere
Qin'de Mogol, Mogolistan'da Tata7 (Tatar) denilmektedir. Temugin, kabi-
lesi igin Mogol tabirini kabul ederken kendisini Kutula Kagan'rn halefi
ilAn ettifi gibi onunla akrabah$rna dair, muhtemelen gergekle alakasr ol-
mryan bir iddiayr ileri stiriiyordu. Mogollar'n Tian'g-ao-pi-Si, yini "Yiian
siilalesinin gizli tarihi" adryla bilinen destanrna giire Temugin o zaman on
saray dairesi tesis etti. Mogolca metinde dairelerin isimlerinden Qerbi'den
bagkasr zikredilmemig ve yalnrz memurlartn vazifeleri giisterilmigtir. Bu
memurlar qunlardrs:
r) Diirt kiginin vazifesi "yay ve oklan taqrmak" idi; sonraki korgr (ok-
gu) memuriyeti.
z) "Ug igecek ve yiyecek miifettigi'; Mogolca metinde sabah ve akgam

miifettigleri ayndrr; sonraki bukavule yahut bavurgr memuriyeti.
3) Bir "koyunlan otlatma nezaretgisi'; Regidiiddinl0 bu memura Is-

tabl-r imire ahtagrsr demektedir.
5 Pekin Miryonu
Qahsnalan, lV, 175.
6 Trud1,IV, zr9 vd.
1 Pckin Misyonu
Qahgnalan, IV, ln.
E Pchin Mislonu Qahgmalan, IV, 62. Prof. Berezin'in agrklamalan (Tru$' Xlll' 255
vd.d.). Asrl mo$oica metindeki bilgilerden faydalanmayr Prof. A.O. lvanovsky'nin liitfuna
borgluyum.
e Naymanlar ile difer bazr kavimlerde "bukavul" tabirine kargrhk "kunsatn terimi
kullanrhrdr. Do$u Mofolistan'da kuncat diye tetilluz edllirdi (hudl' V' 176; Yll, zg4;
XIII, r3o, farsga metin, zIo).
ro Trud1, V, er3; VII,283.
QiNGiz - HAN vE MoCoLLAR +o7
4) Bir "arabalan hazrrlama memuru" (tergen); sonraki yurtg memuri-

yeti; Regidiiddin'e giire bu zat binbagrh$a yiikseltilir ve krsraklara bakar-
drrr; iimriiniin sonunda bukavul ve bavurgr olurdu 12.
5) Bir gerbi13; "saray memurlarr ve hademelerinin bagr".

6) Diirt kiginin vazifesi "kilrElan bir yerde tagrmak" idi. Bunlann reisi
Temugin'in kardegi Cugi Kasar idi.
7) iki tane "atlan terbiye miifettigi" (ahta, sonraki ahtagr memuriyeti);

bunlardan birisi Temugin'in kardegi Bilgutay idi.
B) Ug tane "atlarr otlatma memuru'.
g) Diirt "uzak ve yakrn ok (qince Yiian-tsien ve Kin-tsien, mo$olca
Hola ve Qr"); bi.iytik bir ihtimalle bunlar hAnlarrn gahsi emirlerini bil-
hassa elgi srfatiyle ilin ederlerdi. "Haber oklan" giindermek ideti Kin im-
paratorlu$unda vardr ra. Sonraki zamanlarda Mogol imparatorlu$unda gizli
maktuplan ihtiva eden oklara mahsus bir tabir mevcutturs.
Io) Eqriftan iki kiginin meclisin ihtiyarlan yahut mogolca metindeki
gibi "muhafrzlarr" oldu[u siiyleniyorsa da vazifeleri hakkrnda fazla bilgi
verilmiyor. Hinrn bagmiigavirleri srfatiyle toplantrlarda diizeni sa$lamak
vazifesiyle miikellef olmalan kuwetle muhtemeldir. Burada bahsedilen iki
kigi daima Qingiz HAn'rn sarayrndaki en gerefli makamlardan birini iqgal
ediyorlardr. Bugurci noyon, Hin'm sag tarafinda ve kumandanlann
iiniinde otururdu16. Di$eri Celme, hassa birlikleri (kegik) kumandanlann-
dandr. Onun iizerinde ancak iki, i.ig kigi oldu$u bildiriliyorlT.
z-.Qingiz Hin'rn hassa ordusu

rzo3 yrhnda Karayitler'e kargr kazanrlan zalerlerden sonra Temugin,
Do$u Mogolistan'da iinde gelen gahsiyet olunca hassa birlikleri daha kesin
bir tegkilata tAbi tutuldul8. Bundan sonra mogolca rstrlahlara rastlanrr.
't Trud1, V, zr3; VII, zB3.

12
Trudy, V, r75; VII, e34.
ucezbin
'3 C0zcini (Tabakan Nfu6, 97$ "gerbi' kelimesini (Raverty'de yanhghkla ya-
zrlmrgtrr) hicib diye terciime eder.
ta Pchin Misyonu
Qalqnalan, IV, r9r.
15 D'Ohsson, Histoirc dcs Mongob,lll,
434.
ro Trudy, V, 16I; VII, z7r.
'tE T*dr, V, I43; VII, r9o.

Pckin Miyonu Qalqmahn,IV, roz vd.
4oB V.V. BARTHOLD
Gilndiiz niibeti igin 7o, gece niibeti iqin Bo kigi segilirdi. Birincilere Turge-
re. Bunlar diferleriyle
vut, ikincilere ise Keptevut (tekili Kebtevur) denilirdi
muhalrz birliklerini teqkil ederlerdi (keqikten, tekili kegik20 niibet, vardiya).
Bunlann arastnda okqular (korgr), sofracrlar (bavurgr), kaptcilar (metinde
belli de$ildir; belki egudengi'dir, mogolca "eguden" yahut "uden", kapt
manasrna gelmektedir) ve seyisler de (ahtagr) bulunuyorduzr. Saray me-
murlan ve miistahdemleri, sayrlan altrya grkanlan gerbilerin idaresi altrnda
bulunuyorlardr. Bunlardan bagka "Iooo bahidtr" HAn'tn hususi muhafiz-
lan idiler. Muharebede hassa ordusunun iincii kuwetlerini, sulhta da saray
muhafizlartnrn bir krsmmr meydana getiriyorlardr. Hassa askerlerinin
niibetEileri iiE giinde bir de$igirdi.
Ieo6'da hassa ordusu yeni bir tegkilata tibi tutulduzz. O yi iqinde
TemuEin Naymanlar'r yendi, Camuka'yt idam etti ve biitiin Mogolistan
halkrnr hikimiyeti altnda birlegtirdi; "dokuz adet ak tu$lu bir sancak gr-
karth23 ve hiikiimdar olarak tahta grktr". Aynr zamanda resmi kaynaklara
giire Qingiz Hin iinvanrnr aldr. Kebtevutlann saylsl 6nce 8oo, sonra Iooo
kigiye grkanldr; korgrlarrn ise 4oo'den rooo'e grkanldr. Aynr gekilde rooo
turgevut teqkil edildi; "rooo bahidrr" tirnefi iizerine 6ooo bahidrr daha
tegkil edilerek hassa ordusu saflanna dahil edildi. Biiylece hassa ordusu-
nun sayrsr ro.ooo kigiyi buldu. Niibetqiler (karavul) diirt postaya biiliinerek
her posta iinceki gibi iig giin iig gece vazife giiriirdii. Hassa ordusuna na-
srl asker toplandr$r hususunda elde etti$imiz bilgilere giire her binbaqrnrn
o$u (ilk tegkilata dahil olanlann kastedildifi aqrktrr) akrabastndan bir, ar-
kadaqlanndan on, her onbagrnrn o$lu ve go[unlukla hiir adamlar, akraba-
lanndan bir ve arkadaglarrndan iig kigi getirmefe mecbur edildiler. "Her
kim hassa ordusuna girmek isterse ona hiE kimse engel olmasrn"diye bir
emimime grkanldr. HAnrn gadrrrnrn gece niibetqileri igin bilhassa srkr bir'
talimat verildi: Ortahk kararma$a baglayrnca her kim qadrrrn yakrnrnda
re Relidiiddin'de J1t5 geklinde gegen kelimenin, bunun aynr oldufunda giiphe yok-
tur (Tnd1, V,38; VII,48). Prof. Berezin, yanhShklallEfokumug ve"gitmek'Iiilinden tiire-
diflini zannetmigtir, bkz. atn cscf, V. z3o.Baqka yerde (Trud1, XV' r3B; farsga metin, zo4)
aynr kelime Jyt+K llmUAuul) yerine J;hK (kaytavul) geklinde giiriililr'
20 ReSidiiddin'de gofunlukla,iLf geklinde geger. Prof. Berezin "kesikten" kelimesine
"miibarek" manisrm veir (Trudy,XIII, IBS)..fJ"Skelimesinin kullanrhqrnrn misilleriQuatre-

mEre tarafindan toplanmrgtrr (Mongok, 3o9 vd.d.).
2r "Ahtagr" tibirine Tian-g'ao-pi-5i'de, hattA Sengiin tarihinde bile rastlanrr, krE. Pelli-
ot'daki metin, Jounal Asiatiqua, r r XV, l8o not.
22 Pckin Misyonu
Qahgmah4 IV' Ie5, r3o.
23 Meng Hung'a gbre (Tmd1,IV, z3r) bu sancafirn ortasrnda bir siyah ay gekli vardr.
eiNciz - HAN vE MoCoLLAR 4oe
dolagrrsa tevkif edilsin. Hinrn gadrnna kimse yalnrz giremezdi; yanrnda

muhakkak muhafizlar bulunmahydr. Her kim 6niden igeri girerse muha-
fizlar ona silah gekerlerdi. Muhafizlarrn sayrsrnr sormak yasaktr ve bunun
cezasr e$erli bir at ile elbisesinin miisaderesi idi.
Hassa askerleri srkr bir disipline tdbi idiler. Niibetqi oldu$u giin vazife
yerine gelmiyene ilk deta otuz de$nek, ikinci tekrarrnda yetmig defnek vu-
rulurdu. Aynr durum iigiincii defa olursa otuz yedi de$nek vurulduktan
sonra kovulurdu. Niibet giiniinti maiyetindeki askerlere hatrrlatmayr unu-
tan subaylara da aynr ceza verilirdi. Di$er taraftan hassa askerleri imtiyaz-
lara sahiptiler. Muharip erler ordudaki binbagrlardan ijnde gelirdi; muha-
rip olmryanlar ise yiizbagrlardan iinde gelirdi. Hassa ordusu kumandanlarr
maiyetlerindeki askerlere kendiliklerinden ceza veremezlerdi. Btitiin hare-
ketlerini Hin'a arzetme$e mecbur idiler. Bu hususta giiyle bir diizen var-
dr: "Her kim maiyetindekileri de$nekle dijverse defnekle diiviilecektir, her
kim yumrukla dijverse yumrukla diiviilecektir". Hassa askerleri Hin'rn ya-
krnlarr olmak srfatiyle bu imtiyaza uzak seferlerde de sahip idiler.Qingiz
Hin, S0budey-bahAdrr'r bir sefere giinderirken gu mealda bir talimat ver-
migtir: "Her kim emirlere itaatsizlik ederse, benim tanrdrklarrmdan olanla-
n buraya getir, olmryanlan ise derhal idam et" 2a. Hassa ordusu, ancak
Hin sefere qrkarsa harbe giderdi. Ordugahta ilk "bin bahidrr" HAn'rn qa-
dtrtntn tiniinde, korgrlar ile turgevutlar sa$da, geri kalan Tooo kigi de sol-
da yerlegtirilirdi. Bin bahAdrrrn ve hassa ordusuna iince dahil olanlarrn di-
ferlerinden daha qok itibarlarr vardr.
3-Askeri ve miilki idare
Qingiz Hin'rn kumandanlannrn go$u hassa ordusundan yeti$mi$tir.
Bu tegkilat siyesinde biitiin imparatorluktaki askeri kuwetlerin idaresi,
Hin'rn bizzat tecriibe etti$i kimselerin elinde bulunuyordu. Bu kuman-
danlann icraitr, Qingiz Hdn'rn yardrmcrlannr segerken ne kadar zeka ve
isabgt giisterdi$ini ve insanlan nasrl iyi tanrdr$rnr orlaya koymaktadrr.
Halk ki.itlesi, Qingiz HAn'rn seqtiklerinin elinde bir oyuncaktan ibaret idi.
Kendisine isnad edilen vecizelerde bile hig bir zaman halktan bir bi.itiin
olarak bahsetmez ve onlara yaptr$r hizmetlerden stiz etmez, ancak Hdn'rn
selefleri ve aristokrat taraftarlan igin yaptrklarmr sayar. "Noyon denilen
prensler imparatorluktaki en yiiksek srnrfi tegkil ediyorlardr". "Bi.iyiik no-
yon" iinvanr Qingiz Hin'rn kiigiik o$u T0luy'a aitti2s. Askeri iglerde ba-
2a Pckin Migonu QahSmalan,IV, rr r.
zs Trady, XIII, 77.
4ro v.v. BARTHOLD
basrnrn birinci yardrmcrsr idi26. Temugin'in kiigiik kardegleri Temuga ile

Bilgutay'a da 27 "noyonn denirdi. Umumiyetle Qingiz Hin'rn kardegleri-
nin gocuklarrndan yalnrz Cugi Kasar'rn evladr, imparatorluk hinedanr
iiyelerine mahsus haklara sahiptiler; diferleri asiller srrulrna dahildiler. As-
keri aristokrasi28, Tiirkler'de oldu$u gibi "tarhan" iinvanrnr taqrrlardr. Cu-
veyni'ye giire2e imtiyazlarr gunlardan ibaretti: Her tiirlii vergiden muaf idi-
ler; gerek harpte ve gerekse avda ele geqirdikleri hergey gahsi mallan sayr
hrdr30; hususi izin almadan istedikleri zaman saraya girebilirlerdi; ancak
dokuz defa sug igledikleri zaman mes'ul tutulurlardr3r; fakat bu kaide an-
cak idim cezasrnr icap ettiren suglar hakkrnda tatbik edilirdi32. Ziyafetler-
de tarhanlar bag tarafa otururlar ve kendilerine birer qarap kisesi verilir-
di33.
Ordunun baqrnda, Qingiz Hin'dan gok evvel biitiin giiEebe milletler-
de oldu$u gibi onbagrlar, yilzbagrlar, binbagrlar ve on bin kiqilik tiimen
kumandanlarr bulunuyordu. Qingiz HAn devrinde bir tiimenin i.ig biiyiik
kumandanr vardr: Biri Mukuli, sol yahut dolu tarafinr idare ederdi (Mo-
gollar'da gilney en gerefli taraf sayrlrrdr)3a; ikincisi Bugurct, sa$ yahut batr
tarafi idare ederdi; iigiincilsii Naya, "orta biiltikleri' idare ederdi3s. Re-
gidiiddin, Naya'yr Mukuli'nin yardtmcrst olarak zikreder. Bugurci-no-
yon'un da bir yardrmcrst vardt, fakat onun ilnvanrnrn karqrh$rna Mogol
kaynaklannda rastlandr$ma dair bir bilgimiz yoktur; telaffuzu da giipheli-
dir36. Kendi iste$iyle bir kumandandan di$er kumandanrn maiyetine ge-
gen asker, ordu huzurunda idam edilirdi. Onu kabul eden kumandan da
26 Cuveyni, I, 29.
27 Tmdy, XIII,6o,6z.
28 Tnd1, XIII,55.
2e Cuveyni, I,27.
n Pchin MiEonu QahSmahn,IV, 98, rz4.
3t Krt. Pekin MiEonu
QahSmahn,IV, r r5, r 16, rzo, r22, t24.
32 Pekin MiEonu
Qahsmahn,lY, zz3.
33 Pckin Mislonu
Qahsmahn,IV, gE, rz3.
3a Pckin Misyonu IV, 83, zo3. Krq. gi.ineye do[ru eiilmek suretiyle Qingiz
Qahgmahn,
Hin'rn ruhuna ibadet edildi$ine dair Plano Carpini'nin rivayeti (Sobnnic putcslvsiaii k nn-
ram. Saint Petersburg, r8z5, ed. D. Yazykov, 84; latince neqn (Recueil dc aolages ct de Mi-
Hakluyt Cemiyeti igin yaprlmrg olan Rockhill terciimesinde yoktur).
mobcs, lY . rB39) s.6z r:
35 Pclcin Miyonu
Qahsnalan,IV, I 16 vd., lz4.
36 Prof. Berezintl3-f;9-okunugunukabul eder ve mogolcasutukersen-"mikemmel,
muktedir" diye manilandnr (Trudy, V, rg5, 297; VII, z6o); baEka yerlerde (Trud1, XY,
farsga metin, r9B, rgg, zo5, zog)Jyiir-diye okurve bu kelime ile tiirkgeglr--"sonra"
arasrnda bir miinasebet gorttr (Trad1, XV, t 77).
QiNciz - HAN vE MoCOLLAR 4tl
afrr bir gekilde cezalandrtltrdt3T. Hin'tn avlar igin de kesin talimah vardt;
Mogollar'da bu avlar yalnrz e$lence defildi. Avlarda yiyecek temin edildi-
$i gibi ordu iEin de talim yerini tutardt38. Av kaidelerine uymamak bazan
tiliim cezasrnr icap ettirirdi 30. Qingiz Hin, daha sonra avlartn idaresini
bi.iyiik o$lu Cugi'ye verdi{.
Miilki idarenin tegkilatlanmast daha giiq oldu. Qingiz Hin'tn Mogol-
lan, yurttaqlarr olan Karayit ve Nayman kabilelerinden bile daha aga$r bir
kiiltiir seviyesinde idiler. Binaenaleyh Mogolistan birlegtirilince kiiltiirli.i vi-
layetler itaat altrna ahnmadan iince tibi halktan faydalanma ihtiyacr hasrl
oldu. Qingiz HAn'rn saraytnda (Izo3'ten ewel) medeniyet miimessillerin-
den en iince miisliiman tiiccarlarr hakkrnda bize bilgi intikal etmig-
tiral. Qingiz Hin ilzerindeki niif0zlarrna dair bir gey bilmiyorsak da hassa
ordusunun tegkilatlandrnlmastna yardtmcr olmalan miimkiindi.ir. Qingiz
Hin'rn memleketinde ya ile ig giirme Naymanlar itaat altma ahndrktan
sonra bagladr (rzo6). Nayman Hin'rn miihiirdan Uygur Tagatun, Qingiz
Hin'rn sarayrnda da aynr vazifeyi yapryordu ve Hin'tn ofullarrna Uygur
yazrsiyle okuma yazma ii$retme$e memur edilmigtia2. Cuveynia3, Tatar-
lar'rn yazrlanntn olmadt$tnt yazmaktadrr. Yasa, yAni Mogollar'tn ananevi
kanunlannr yazabilmek igin Mogol genEleri Uygurlar'dan okuma yazma
ii$renmefe mecbur idiler. Hin'rn miihiirleri hakkrndaki tarihi bilgimize
giire bunlar iki gegit olup bunlar igin tiirkEe "al tamga" (krrmrzr miihiir)
ve "kijk tamga" (mavi miihiir) tabirleri kullanrlrrdr. Birinci tabire gok rast-
lanmaktadrraa. Anlagrldr$rna giire ktik tamga, ancak en miihim meseleler-
de ve go$unlukla HAn iilesi mensuplanna yazian yazrlarda kullanrhyor-
as.
du
4-U ygur kiiltiirii

$u halde Mogollar'rn ilk hocalan ve Mogol imparatorlu$unun ilk dev-
let memurlarr Uygurlar idi. Daha sonra Uygur memurlarr Mogol ordula-
37 Cuveyni, I, 24.
rE D'Ohsson,.f/utoirc des Mongoh,I,4o4 vd.d.
0 Cuveyni, I, zg.
at Mctinb, 1,59 (Kil6b Mu'kai'l-Ensdbfi /ceaet Selitin Mugal); lapiski'X, trz.
a2 R6musat,
Nouacaut mc*hngcs asiatiqucs, ll,6r.
a3 Cuoqni,l, 17.
aa Bilhassa Cirzcini'de ( 7a bakatt Nasii, t t5B).
a5 Mavi miihriin kullamhgrna misil olarak bkz. Trudl, V, 4o; VII, 5r. Bahsi gegen
gahrs anlagrldrlrna giire, Biiyiik Hinln ilhan Abaka'ya yazdrfr mektuplan getirdi ve ihtiva
ettigi talimata uyarak sarayda bir memuriyete tayin edildi.
4t2 v.v. BARTHOLD
riyle birlikte medeni iilkelere girdiler ve gerek Qin'de, gerekse islim mem-
leketlerinde gok daha miinewer olan yerlilere bagan ile rekabet ettiler. HiE
giiphe yok ki, pek erken devirde medeniyet T'ien-gan eteklerindeki memle-
kete, muhtelif cihetlerden, Qin'den, Hindistan'dan (Budizm) ve Ttirkis-
tan'dan (Maniheizm)a6 girme$e baglamrgtrr. Fakat dr!-an gelen taarruzlara
kargr emin olmadrklarr igin Uygurlar hocalannrn derslerinden faydalana-
madrklan gibi devamh bir milli ki.iltiiri.in geliqmesine imkin hasrl olmadt.
Uygurlar'rn harici tarihinin cereyanr ve bilhassa Uygur ki.iltiiriiniin gelig-
mesi heniiz pek az aydrnlanmrgtrr. Yeni arkeolojik keqilleraT biraz rgrk tut-
tu ise de ifade ettikleri manintn kesin bir gekilde anlaqtlmast ancak yazrh
kaynaklar ve bilhassa Qitt kaynaklan bi.itiiniiyle araqtrnldrktan sonra
miimki.in olacakilr. Netice olarak iilkenin on iigiincii asrrdaki durumu
hakkrnda bildiklerimizi ortaya koymakla yetinece$iz. Avfi'ye giirea8 Kara-
Hitiylar ile Uygurlar'rn bir krsmr giinege taparlardt, bir ktsmt da hrristi-
yan idi. Umumiyetle onlann arastnda Musevilikten bagka her din bulu-
nurdu, fakat Uygurlar'm go$u hrristiyan idi. Uygur i.ilkesinin teqkildtrnr
Avfr'nin Ea$daglarr o kadar iyi biliyorlardr ki, genig bir gekilde miinakaqa
etmek yersiz sayrlrrdr. Aynr miiellifae, anlattr$r hikiyelerden birinde Uy-
gurlar'r askeri meziyetlerden mahrum ve sulhsever bir millet olarak giiste-
rir. Uygurlar'rn Eo$unlufunun htrrstiyan oldu$una dair Avli'den bagka
Plano Carpinis0 de bilgi vermektedir. Bununla beraber Uygurlar arastnda
Hrristiyanlann Budistler'den qok oldu$u qtiphelidir. Ashnda Budist rahip-
lerine verilen Daip (sanskritce aslt bhifuu) kelimesi, Mogol devletinde
"katip, memur" manaslna da geliyordu5l. Bundan, Mogollar'rn hizmetin-
a6
Orhun'daki Uygurlar'rn Qin'de Lo-yang'da 762 yrhnda Maniheist hocalara rastla-
drklan bilinmektedir; bkz. Chavannes ve Pelliot, Jounal Asiatique, It, I, s. tq vd. (-Un
Trai6 Manichicn rclrouai cn Chinc, frl).
a1
Nachrichten ibcr db aon der Kais. Akod.. da Wiss. zu Sl. Pchrsburg im Jahrc 1898 aus-
gcriistcte Expcdition nach Turfan, Heft r, St. Petersburg r8gr9. Sonraki kegifler iEin kr1. Bart-
hold, Stazd und Aufgaben dcr Gcschichte-uissnschaft in Turkistan, (Dit Gcbtcswissmschaftcn,
r9r4. ro75-rg8o). Burada bir gok miiracaat kitaplan zikredilir. Bu konu hakkrnda lite-
ratiiriin genig bir listesi, Sir Aurel Stein'in Scrindia ad\ eserinde bulunmaktadrr (giri9, XXV
vd.); bununla beraber Le Coq'un eserleri listeye altnmamrqttr. Bildifime gtire Uygurlar
hakkrnda son keqiflerden bahseden daf,rnrk bilgiler, heniiz sa$lam bir eserin konusu olma-
mrqlardrr.
a8
Melinler, gg.
ae Mctinlcr, 95.
50 Plano Carpini, Sobtanb putcslvsttti, rz8; Hakluyt Cemiyeti, ilave seriler, I (tgog),
69, ro3, ro4.
5t Kr1. Budagov'un l0gatr, gi4 kelimesinde.
QiNciz - HAN vE MoCoLLAR 4t3
de bulunan Uygur miinewerlerinin Eo$unun Budist rahipleri oldufu neti-

secine varrlabilir. Uygur Budistler'i hakkrnda bazr bilgiler veren Rubruk'a
giires2 putperestler arasrnda "bir nevi hususi" tarikat tegkil ediyorlardr
(quasi secta diaisa ab a/ru). Uygurlar dua ederlerken yiizlerini kuzeye gevi-
rirler, ellerini kavugtururlar, diz giiker ve ahnlannr ellerine koyarlardr. Ma-
betlerinde iili.i resimleri bulunurdu, ruhani iyinler srrasrnda ganlar galardr.
Rubruk, Budistler'in "Om Mani Padme hum" duasrnr nakleder.
Q'ang Q'un'a giire53 Uygur iilkesindeki Budist rahipleri ktrmtzt elbiseler
giyerlerdi. Aynr seyydh, Uygurlar arastndaki Taoistler de giirmi.igtiir. Hal-
buki Archimandrite Palladius buna ihtimal vermiyorsa. Maniheistler, do-
kuzuncu ve onuncu ytizyrllarda gerek isldmss ve gerekse Qins6 kaynakla-
nnda Budistler ile birlikte zikredildikleri halde on iigilncii yiizyrlda mev-
cudiyetlerinden bahsedilmez, fakat inanglanrun izleri Budist ve Htnstiyan
akidelerinde gtiriilmektedir. Rubruk, Qin'den gelen bir Budist ile kavga
etti. Budist hayrr ve gerden ibaret iki prensip iizerinde ve ruhlann tenasu-
hu mezhebinde bilhassa rsrar ediyordu. Bu sebeple Rubruk hepsinin, Ma-
niheistlerin iki unsur ve hayvanlarrn ruhlanntn tenasuhu mezhebine inan-
drklannr kaydeder. Hatti Nastuii rahiplerinin bilgililerinden biri Rubruk'a
"acaba hayvanlarm zorla gahgmaktan kurtulacaklarr bir ahiret varmldlr"
diye sordu57. Gerqekten Nasturiler bu son fikri Maniheistler'den miistakil
olarak Budistler'den almrg olabilirdi. Mogol saraytnda rahip oldu$unu
Rubruk'a siiyliyen Ermeni Sergius'un kozmogonisinde Maniheizm tesiri-
nin daha aErk emarelerini buluruz. Rubruk'a "$eytantn ilk giin diinyanrn
dtirt tarafindan toprak getirerek insantn viicudunu balgrktan yo$urdu$u ve
Allah'rn ona ruh iifledi$i gergek de$il midir?" diye sordu s8. Kulaktan dol-
32 Rccucil dc aoygcs et de mimoires publii par la Sociili dc Giographic, IV, Paris 1839,
zB3-287.
53 Pckin Misyonu
Qahpalan, IV, 3oo; Bretschneider'in Mcdieoal fuscarclus adh eserinde
yoktur. Krg. Chavannes ve Pelliot, Joumal Asiatiquc ll, I' gt7 (-Tr.Man. 279); burada me-
tin "habit brunn diye terciime edilmigtir.
5a Pekin Miryonu
Qahsmalan, IV, 4o6; Chavannes ve Pelliot (ayt yrdc) Taoist denilen-
lerin gergekte Maniheist olduklan fikrini ileri siirerler.
33
lapiski, VIII, rB, bilhassa Yakut'un metninde, Mu'cem, 1, 8r'0. Budistler hakkrnda
bkz. Birffni, Chronologt, Sachau terciimesi, rBg.
56 Bilhassa Wang-yen-t6 seyahatndmesinde (Raddlot Das Kudatku Bilik, I, LXIX;
Radloll, K aoprosu ob uigurakh,'Saint Petersburg, IBg3, Ioo. Radloff bu bilgileri yanhghkla

Hrristiyanlara isnat eder). Aynr metin Chavannes ve Pelliot'da, Joumal AsiatQuc, II' l' 3oB
(:Tr. Man., z7o).
37 Recaeil dc toyages, lY, 356 vd.d.
58 Raaeil d.c oolages, lY, ggz.
+t4 v.v. BARTHOLD
ma bilgisi olan Sergius, hig giiphesiz bu mezhebi Orta Asya'da duymug-

tur. Uygur Budistleri, gimdiki Mogol Budistleri gibi mukaddes kitaplarrna
Nom5e derlerdi. Siiryaniler tarafrndan alman bu grekEe kelimeyi Uygur
iilkesine hiE gi.iphesiz Maniheistler getirmiglerdir.
Uygur Budistleri ile Hrnstiyanlar arasrnda dini bir anlagmazhk oldu-
$u bilinmemektedir. Bununla beraber Nasturiler, Budistler ile karrqtrnlma-
malarrna dikkat ederlerdi. Bu maksatla gan kullanmazlardr, dua strastnda
ellerini kavugturmayrp gii$iisleri hizasrnda agarlardr@. Her halde milli
duygu dini duygudan daha kuwetli idi. Uygur Hrnstiyanlart'ndan Qingay,
Budistler'den Kurkuz'u Uygur oldu$u igin himaye etmigtir6r. Uygur Hr-
nstiyanlarr'nda dini miisamahanrn ne dereceye vardr$r, reislerinin Taoist
rahiplerinden Q'ang Q'un'u kargrlama$a grkrgrndan anlagrlmaktadrr62. Di-
ger taraftan hem Budistler63 ve hem de Hrnstiyanlar64 Miisliimanlar'rn
amansrz diiqmanlan idiler. Bununla beraber Rubruk'a6s inanrlacak olursa
Nasturiler bazr islim Adetlerini taklit ediyorlardr. Cuma giiniinii mukad-
des kabul ediyorlar ve kiliseye girerken abdest ahyorlardr. Bu diigmanh$rn
sebebinin, dinden ziydde ticari menfaatlerin ve devlet memuriyetlerine sa-
hip olma rekabetinin oldu$u kuwetle muhtemeldir.
Umumiyetle Uygurlar iizerinde, ahlaki ve fikri seviyelerinin yiikselme-
sinde dinin bi.iyiik bir tesiri gtiriilmemigtir. Babasmtn dul karrsiyle evlen-
5e
Radloff, Das Kutadku arlrri, XLVII; RadlofJ, K ooposu ob utgurakh, 6o; Cuveyni, I,
44. "Nomist" ( o!"i ) terimi hig bir zaman mevcut deiildi. Yazmanrn okunuglan o gekilde
okunan kelimenin ohy oldufunu giistermektedir. Bu ismin bugiin Mogolistan'da bile Bu-
dist rahiplerinden asilzAdelere verildifi bilinmektedir. On iiEiincii yiiryrlda bu tabir genig
bir saha iizerinde kullanrhyordu (Tabokot-,-ltfasif,, Ir57). .l[j okunugu Cuveyni'nin basrh
metninde de kullanrldr. Sekizinci yiizyrlln sonu ve dokuzuncu yiizyrhn baglangrcrnda yaga-
mrq olan $akik b.ibrahim Belhi'den naklen Avfi (Mainhr, S3,) $akik'rn Tiirkistan'da krzrl el-
biseli bir Budist rahibi ile giiri.igtii$iinii anlatrr. Bu hikiyede bu rahiplere Hitiy dilinde
(muhtemelen Kara-HitAylar'rn dili) tolz denildifi ve Hindistan'da sthaaira diye tamndrklan
belirtilir (bu kelime hakkrndaki bilgileri S.F. Oldenburg'a borgluyum).
@ Rccacil de oolagcs, lY, z8g vd.
6r Cuveyni,zz8. Pelliot (Tuzg Pao, 2 sei, XV, 634) Kurkuz'un isminin Geor-
II,
ge'den bozulmuga benzedili igin hrristiyan olduluna ihtimal verir. Halbuki babasr Kur-
kuz'u gahsen tanrmrg olan Cuveyni'nin (ll, z4z) gahadetine dayanarak Putperest oldufunu,
<imriiniin sonunda miisliimanh$ kabul etti$ini biliyoruz.
62 Pckin Misyonu
Qahsmahn, IV, 3oI, 4o7; Bretschneider, Mcdiaeoal Rcscarclvs, I, ffi.
63 Radloff, Das Kudatku Bilik, l, XLVIII; Radloff, K ooprosu ob uigurakh, 6/; Cuveyni,
I' 44.
6a Cuveyni, I, zr4.
65 Rcauil dc oolagcs, IV, N3; Oppert, Dcr hcsQtn Johanncs, r4z.
QiNciz - HAN vE MoCoLLAR 4r5
me idetini66 Uygurlar devam ettirdilerse de gimdi Budistli$in tesiri altrnda

Mogollar arasrndan kalktr67. ihtiyarlarr, ya$h yemek yedirmek suretiyle
iildiirmek Adetine, yalnrz putperestler de$il "Hrrrstiyanlar" da riayet edi-
yorlardr 68. Sonralan imparatorlu$un miilki idaresinin bagrnda bulunan hr-
nstiyan Qingay'rn Q'ang Q'un ile konugurken giisterdi$i kaba itikatlara
taoist rahip alaycr bir sessizlik ile karyhk verdi6e. Uygurlar'tn ticaretle ug-
ragan bir millet haline gelmeleri cengaverli$in kaybolmasrnr agrklamafa
yeterli ise de Budizm ile Hrnstiyan zAhidli$inin geligmesi de bu istikamet-
te bir tesir yapmr$ olabilir. Zahidlik, her yerde ve her zaman halk kiitleleri
iizerinde dinin akaid cihetinden daha Eok baqarr kazanmr$trr.
Uygur hocalanntn ii$retiminin mahiyeti hakkrnda bilgimiz pek azdrr.
Nastuii hocalart, talebelerine Hrrrstiyanh$rn temel akidelerini, inciller'i ve
imanrn esaslarrnr ii$retirlerdiT0. Muhtemelen Budist hocalan da kendi din-
lerinin esaslannr ii$retirlerdi. Bununla beraber Qingiz Hin ile ilk halefleri,
hkri miiqavirlerinin tesirine tamamiyle tAbi olmadrlar. Onlara ancak giye-
lerinin gergeklegmesi igin bir vasrta giiziiyle bakarlardr. Uygur yazrsrnrn
kabuliiniin ilk neticesi Mogollar'm ananevi kanunlanntn (Yasa) yazrya ge-
qirilmesi oldu. Qingiz Hin'tn siizleri (bilik) uzun miiddet Mogol
hiikiimdarlannrn en yi.iksek otoritesi olarak kaldr (bkz. s. 43-4)' Qingiz
Hin'tn yakrnlanndan Uygur terbiyesine giire ilk yetigenin $iki-Kutuku-
noyon'nun oldu$u anlagrhyor. Aslen Tatar olup Eocukken Qingiz Hin'rn kansr
tarafindan evlat edinilmigtiTt. Qingiz HAn onu hukuki iglerde karar verme-
ge memur etmiq ve destani ananeye giire gu talimatr vermigti: "Seni htrstz-
lrk ve sahtekArhk iglerinde hiikiim ve ceza verme$e memur ettim; her kim
idama mi.istahak ise idam et, her kim cezaya miistahak ise cezalandtr;
halk arasrnda mallarrn biiliinmesine iit iglerde sen karar vereceksin. Ka-
rarlan kara tahtalara yaz ki, sonraki zamanlarda baqkalarr de$igtirme-
sinn72. Hikime verilen isim (yargugi) destanda (ydni Tian-g'ao-pi-si'de)
6 Cuveyni, II, ze6.
tt Tmdy,lY , 246.
6 Sobranb httcsheslairl 98 vd.d.; kr1' Tmdl'lY' 254'
6e Pckin Miyonu Qahpalan, IV, z96; Bretschneider, Mcdiaanl fusearclus l, 6I. Q'ang
gul-
Q'un, krsa zaman sonra "gulyabani" korkusu hakkrndaki likrini gtiylece ifade eder: "Pis
yabaniler ve geytanlar, iyi bir insana rastlaytnca kagarlar. Kitaplarda b6yle yazrlmrgtrr, bunu
tim bilmez? Btiyle dtigiinceler beslemek bir Taoist'e yakrgmaz". (Pckin MiEonu Qahttnab'.,
zgE vd.; Brctschneider, Mediacaal Rescarclus, l, 64).
70 Rccucildeuolagcs,lY,zg3;Patkanov, isloilamongohapoarmlanskimistochnikam,l,rr.
7t Trud1, V,58; VII, 74; XV, 136.
72 Pckin Miyonu
Qahgmalan, tV, Ir5. Regidtiddin'e g&e (Trud1, V' 59; VII, 75) bu
vazifeyi sadakatle yerine getirip sorguya gekmedeki tarafsrzhfiryle kendini giisterdi; kortunun
4r6 V.V. BARTHOLD
yoktur. Daha sonraki yrllarda Yasa'nrn muhafizh$rna Qingiz Hin'rn ikinci

o$lu Qagatay memur edildii3.
"Biiyiik Bahqi" memuriyetine, yini muayyen bir biilgenin miilki ida-
resi riyasetine gince taisi ad verilirdiTa. Qingiz Hin hayatta iken taigi
iinvanrnr Qin'deki Mogol miilki idaresinin reisi tagryordu; aslen Curgit idi.
Kara-HitAy ve CurgitT5 yardrmcrlarrn kumandanlan "daiqi' iinvanrnr taqrr-
lardr. Regidiiddin'e giireT6 "Tiimen kumandanr" demektir; fakat burada
taigi kelimesinin aynr oldu$unda giiphe yoktur.
5-qingiz Hin'rn medeni diinya ile temasr

Kiiltiirlii
insanlarla tanrqtr$r halde Qingiz Hdn gamanilikten asla ayrrl-
madr. Askef ve miilki idaresini tanzim ederken biki memuriyetine de bi-
risini tiyin etti. Biki ismi, Qingiz Hin zamanrndan gok iince vardt. Bagra-
hibe, yini en yiiksek dini makamr iggal edene verilmig olmasr kuv'retle
muhtemeldir. Barin kabilesinin en yaqh mensubu bu memuriyete tayin
edilince gu mealde bir talimat aldt: "Krr ata bin, beyaz elbise giy, halk
arasrnda bag tarafa otur, iyi yrh ve ayl sez, miizakerelere giire hi.ikmet ve
riayet etsinler". Archimandrite Palladius'un izahma gdre "Sen nastl karar
verirsen bu karara hiirmet ve riayet edilsin" 77. Biki kelimesine bazt
hiikiimdarlannln, meseld MergitlerTs ile Oyratlar'tn7e iinvanlartnda da
rastlanrr.
6- i mparatorlu$un mukataalara biiliinmesi

Qingiz HAn gibi muktedir bir gahsiyetin yanrnda akrabasrnrn hig bir
otoritesi olmryaca$r gayet tabiidir. Sadece imparatorun emirlerini yerine
getiren memur durumunda idiler. Bununla beraber Qingiz Hin, milli gele-
ne$e uyarak hayattayken o$ullanna ve di$er yakrnlarma miilkler vermiqtir.
tesiri altrnda yapllan itirallara iinem vermedi; hiikiimleri sonraki zamanlarda daima dikkate
ahndr.
73 D'Ohsson, Histoire dcs Mongolr, II, Ioo; Cuveyni, I, zg.
1a Trudy, V, r43; VII, I9o; XV, r38. Farsga metin, zo7.
ts Trud16 [V, 223.
16 Trudy, XV, I43, larsga metin, zI4.
17 Pckin Misyonu
Qahgmalan, lY, tzz vd., zz8 vd. Aynr gahrs belki Regidi.iddin'de zik-
redilmiqtir. Regidiiddin, yanhghkla "biki" kelimesini iizel isim sanmr$trr (Trudy,V, t$),
7t Tmdy,Y,7z1;Yll,gz.
1e Trud1, V, N;Yll, rot; Pckin Misyonu Qahgmalan, IV, I3r' Belki biki kelimesi,pren-
seslere verilen bige yahut bigi iinvaniyle miiteradif de$ildir (Trudy,Y, roo vd'; VII, Iz7 vd.;
Pekin Misyonu Qahsmahn,IV, zr8).
n"l
,"oTwve r2o'sl .. ;::."-:'::.:-:'::,"" ar,n,nca ,.,."*"

Yenisey arasrndaki i.ilke ile Yenisey havzastnt zapteden Qingiz Hin'tn
biiyiik o$u CuEi ilk hisseyi aldr. Cugi, "$ibir" gegidinden itibaren giineye
kadar ormanlarda yagryan biitiin ahaliyi itaat altrna aldr. Babasr da bura-
srnr ona verdi82. Reqidiiddins3, ibir-gibir biilgesinin, Krrgrz iilkesinin ku-
zey-do$usunda olup hududun Angara oldu$unu siiyler. Mogol ananesine
giire babanrn esas miilkiiniln en kiigiik ofula kalmast icap ettifi gibi her
ofulun arazisinin uzakhfrnrn da yagr ile miitenasip olmasr lazrmdr. CuEi
en biiytik o$lu olmasr itibariyle en uzak btilgeyi aldr. imparatorluk genig-
ledikten sonra kendisine ve torunlartna Mogollar'rn kuzey-batrdaki biitiin
fethedilen iilkeler "Tatar atlanntn ayaklarrntn erigtifi yerlere kadar8a, veril-
di. Regidiiddin8s. CuEi'nin ordusunun (yurt) "irtig ctvartnda" oldufunu
belirtir. Plano Carpini'nin iladesine giires6 CuEi'nin arazisinin bir ktsmr,
Adetin hilafina biiyiik o$lu Ord0'ya kaldr. CuEi'nin mezarrnrn Sarr-Su
havzasrnda, Sarayh nehri yakrnrnda, Ters-Kenderlik deresininsT kuzeyinde
oldu$una dair modern ananeye pek inanrlamaz.
Qingiz Han'tn difer iki o$lu, Qa$atay ile Ogedey'in topraklarrnrn ne

zaman verildifine dair bilgimiz yoktur. Bu hususta en eski bilgi, seyahatr
srrasrnda o biilgeden 6nce Izzt'de ve dijnerken Izz3'te gegen Q'ang-
Q'un'da bulunur. Qafatay'rn ordusu o srralarda ili nehrinin gi.ineyinde
bulunuyordu 88. Ogedey'in ordusu hakkrnda bir gey stiylemiyor ise de
giiney Altay'da yaptrrdt$r yol hakkrndaki riviyetse, arazisini tegkil eden
biilgede onun da hiikmiiniin geqti$ini gtistermektedir. Cuveynim, babast
hayatta iken Ogedey'in yurdunun Emil ile Kobuk hudutlan iEerisinde ol-
m Destanda (Pekin Misyonu

Qahgmalan, IV, r4r vd.) ve Reqidiiddin'de (Trud1' XY,9'
rr l vd.) Krrgrzlar'rn itaat altrna ahnmasr bu yrlda giisterilmigtir.
t' O yrl iginde Oyratlar itaat alttna ahndiar (Trudy, XV, to).
82 Pckin Mislonu
Qahsnalan,IV' t3z.
83 Tmdy, 168, Sibirya isminin tiiremig oldulu ibir-$ibir tabirine Qin ta-
V, r3o; VII,
rihinde de rastlamr (Pckin Mislonu QahSmahn, IV, 235; Bretschneider, Mcdiaeoal Rescarclus,
lI, g7).
8a Cuveyni, I,3I.
8s Umumi Kiitiiphine yazrrra$, V, g, I, vr. r87:,;.:-;l :;-ur>AsyaMilzesiyazmasrnda,
566'(vr. zozb; ,,rLJl AWf S kelimeleri ilive edilmigtir. Blochet negrinde (r3r).
86 Sobranb putcslustaii, z8l Kakluyt Cemiyeti neqri, I23.
87 Trud1t, X,
3o7 vd. (Hifiz TiniE'in Abdullahnincsihin metninden).
88 PcleinMiyonu Qahgmalan,lY , g37; Brctschncider, Mediaeoal Rcscarclus, l, gg.
8e Pekin Migonu Qahsmahn,IV, z916; Bretschneider, Mcdiaeoal Rcsearclus, I, 62-
{ Cuveyni, I, 3I; burada i!!g yerine q!U9i okunugukabuledilmigtir.
F. 27
4rB v.v. BARTHOLD
du$unu bildirmektedir. Ogedey nzg'da Kurultay'a oradaner geldi. Re-

gidiiddin'in, Ogedey'in mezan hakkrndaki riviyetie2, yukan irtiq havzasr-
nrn da onun yurduna dahil oldu$unu giistermektedir.
7-q.ingiz Hin ile Hdrezmgih arasrndaki mu-

harebe
rzrr yrlmda Mogol kuwetlerinin batrda Yedisu'ya vardr[mr ve bu
viliyetin kuzey krsmrnr Mogol imparatorlu$una dahil etmig olduklannr yu-
kanda G.g8B) giirmi.igti.ik. Fakat o yrl Qin harbi baglayrnca Qingiz Hin
biiti.in kuwetlerini o tarafa qekti. Batrya do$ru kagan Naymanlar ile Mer-
gitler'i gegici olarak rahat brraktr. Qingiz Hin'rn Qin'de kazandr$r zaferle-
ri, IzI5e3 yrhnda Pekin'in zaptr ile ziweye ulaqtnca, giihretini arttrmakta
Mogol kabilelerinin birlegmesinden gok daha tesirli oldu. Qin'in zenginlik-
leri Miisliimanlar'r daima cezbetmigti.,Qok iince Haccic ile valileri Qin'in
fethini tahayytil ettikleri gibi (bkz. s. zor), Hirezmgih'rn da Giirhin't yen-
dikten sonra biiyle bir hayale kaprlmasr tabii idi (her halde K0gliik ile
miicadelesi bittikten sonra). O srralarda Mogol lhtihinin kendisinden iince
davrandr$rna dair bir haber igitti. C0zcAni'ye gtireea bu haberi tahkik et-
mek ve Mogollar'rn faal kuwetleri hakkrnda do$ru bilgi almak arzusu,
Qingiz Hin'a Hdrezm'den bir elEi heyeti giinderilmesine sebep olmugtur.
Heyetin bagkanr BahAeddin Razi idi. C0zcAni bu husustaki bilgiyi ondan
almrqilr. EIEiler Qingiz Hin'rn yanrna vardrklan zaman Pekin diigmiigtii,
fakat Qingiz Hin hali Qin'de idi (Mogolistan'a tzI6'da dtindii)es. Altan
HAn'rn o$lu, yini Kin hanedinr imparatoru o srralarda Mogollar'rn elinde
esir idi. Her tarafta miithig tahribat yaprldr$r gtiriiliiyordu. Makt0llerin ke-
mikleri bir da$ gibi yr$rlmrgtr. Topraklara insan ya$r bulagmrgtr. Cesedle-
rin gtiri.imesi sebebiyle baggiisteren hastahktan, Bahieddin'in arkadaglarrn-
dan bazilan iildiiler. Pekin kaprsrnda kemikler biiyiik bir yr$rn tegkil edi-
yordu. $ehir zaptedilirken 6o.ooo (?) krzrn, Mogollar'rn eline diiqmemek
igin kendilerini duvarlardan aga$r attrklan elqilere anlatrldr.
er Cuveyni, vr.63:ci!y1.1.{l
,l1basrh metinde, I, I45 yinec!U;iyazrhdrr).Qincetarihte,
Hobogo (Iakinth, istoiyah clutlrckh khanoo, r4B). ve Ho-bo (Bretschneider, Mediaccal Rcsearc-
hes, l, rir, Yiian-Ei'den). Prof. Veselovsky'nin Ogedey'rn Uygur iilkesini aldrfrna dair verdifi
bn$ (fupiki, VIII, 16z) bizim kaynaklanmrzda teyid edilmiyor.
e2 Mctinhr,; Blochet negrinde yoktur.
e3
Qin kaynaklannda b6yledir (Trudy, IV, I53); Regidiiddin (Trad1,Xv,27, tr4) ta-
vuk yrh gibi erken bir tarih (r z r 3) giisterir.
e4 Tabakat-t N6svi, z7o vd.d.,963 vd.d.
et Trudy,IV,
3o; Iakinth , istaiyah chelltrckh khanoo, Bg vd.
QiNGiz - HAN vE MoCoLLAR 4r9
Qingiz Hin elgileri neziketle kabul etti. Kendisi do$u hiikiimdan ol-
du$u gibi Hirezmgih'r da batr htiktimdan saydr$rnr' aralannda sulh ve
dostluk olmastnt ve tiiccarlann bir iilkeden di$erine serbestEe seyahat et-
melerini arzu ettigini HArezmgih'a bildirmelerini emretti. Bu siizlerin sa-
mimili$inden giiphe etme$e sebep yoktur. Qingiz Hin, cihan imparatorlu-
$unu heniiz tahayyiil etmiyordu. Mo$olistan'da ya$ryan giigebe kabilelerin
birlegmesi daima Qin'i istili etmeleri ile neticelenirdi. Fakat Mogol devrin-
den iince ancak iki giigebe imparatorlu$u, Hunlar ile altrncr yiizyrl
Tiirkleri Orta Asya'nrn do$u ve batr ktstmlannr ele gegirmiglerdi. Di$er
olaylann hepsinde giiEebeler ancak Mogolistan drqrna siiriildiikten sonra
batr memleketlerinde giiriiniiyorlardr. Di$er taraftan giiqebeler igin yerleqik
kavimlerle ticaret yapmak her zaman igin miihimdi; bilhassa giyecek mal-
larrnrn ticaretinin iinemi gok biiytik idi. Qingiz Hin devrinde belki de ku-
zey Qin'deki askeri harekit ile memleketin tahribinden dolayr hububat bi-
le Mogolistan'a "kuzey da$lan tjtesinden" yahut Yenisey kryrlarrndan ithal
edilirdi; orada Q'ang-Q'un'a gtire bu$daye6 ekilirdi ve Regidiiddin'e giire
uorada bir gok gehir ve ktiyler" vardteT. Bu ticaretteki aractlar, bail memle-
ketlerinde ticaretle u$raganlar idie8. Qin ile Mogolistan arastndaki ticare-
tinee bile Uygurlar ve Miisli.imanlar'rn elinde oldu$u bilinmektedir. Bu
hususta Qingiz Hin'rn menfaatleri Miisliiman sermayedarlannln menfaat-
lerine tamamen uyuyordu.
Hirezmgih Muhammed'in siyasi emelleri ile memleketindeki tiiccar-

larrn menlaatleri arasrnda biiyle bir ahenk yoktu. Qingiz Hin'a elEi
giinderirken HirezmgAh, ancak onun hakkrnda sa$lam bilgi almak istiyor-
du. Tehlikeli bir rakip oldu$unu sezmigti. Tebaasrntn gok mi.ihim olan ti-
cari menfaatlerini hiE diigiinmiiyordu. Rusya ile Qin gibi uzak memleket-
ler ile ticaret yapmak tiiccarlara Eok biiyi.ik kArlar sa$hyordu, fakat btiytik
riskleri de vardr. Qtinkii do$uda mallar daima veresiye ahnrrdr; bundan
dolayr ticaretin gegici bir zaman sekteye u$ramasr tilccara a$tr zararlar ve-
riyordu. Selguklu sultanlanndan birisinin Trabzon iizerine seferi srrasrnda
Yunanistan ve Rusya ile ticaretin kesilmesi Miisliiman tticcarlar igin gok
zararb olmugtu rm. Kelke nehrinde muharebe oldu$u yrl giiney Rusya ile
s6 Pclein Mirlonu
Qalqmahn,IV, 339; Bretschneider, Mcdiaeaal Rcseatclus,l, rot '
st Trud1, V, r3o; VII, 168.
e8 PekinMisyonu
Qalqmahn,IV, zgI vd.; Bretschneider, Mediaeval Researches I,58'
t <op;tfi X, IoB (Meng-hung'dan).
roo ibnii'l-Esir, XII, r6o.
+2o v.v. BARTHOLD
"ulaqrm yolu kapanmasl've krsa zaman igin "tilkil0l, kurt, kunduz kiirkle-
riyle di$er malann" ithalatrnrn durmasr Miisliimanlar iqin o kadar iinemli
idi ki, ibnii'l-Esir bunu bilhassa kaydetmektedir 102. Hirezmgah ile Kara-
Hitiylar arasrndaki miitarekenin (muhtemelen l2og'dato', bb. s.384) he-
men arkasrndan Do$u Tiirkistan'a bir ticaret kervant giinderildi. Bu ker-
van ile birlikte qAir Sa'dir0a KAqgar'r ziyaret etti. On iigtincii yiizyrhn baq-
langrcrnda Qin'in kara yolu her zamankinden daha fazla iinem kazanmrq-
tr. Qiinkii Basra ktirfezindeki Hiirmiiz ve Kiq limanlartrun hiikiimdarlarr
arasrnda patlak veren kavga sebebiyle biri, diferinin limanrndan tiiccann
drgarrya grkmasma kesinlikle mini oldu$undan deniz ticareti tehlikeli ol-
mugtur0s. Di$er taraftan Muhammed'in KrpEaklar'a karSt seferlerinden ve
Yedisu'nun kuzey krsmrnrn Mogol imparatorlufunun eline gegmesin-
den sonra HirezmgAh ile Qingiz Hin komgu olmuqlardr. Aynr zamanda
iki lhtih ve bilhassa ikincisi iilkelerinde asayigin sa$lanmastna biiyiik itina
giisteriyorlardr. Bu qartlar altrnda Muhammed'in iilkesindeki tiiccarlar,
Kffgliik'e iit olan Do$u Tiirkistan'dan gegmekten qekindikleri igin Mogo-
listan'a kuzey yolundan girmek igin u[raqryorlardt.
Cuveyni bu kervan hakkrnda bilgi verirrfr. Ug tiiccar taraftndan idare
ediliyordu: Ahmed Hocendi, Emir Htiseyin'in o$lu (yahut Hasan'tn)r07 ve
Ahmed BAlEig (?); srrma iglemeli (belki ipekli) kumaqlar, pamuklular ve
Zendenqi kumaglarr (bkz. s. 2g-il giitiiriiyorlardr. Qingiz Hin't, Mo[olis-
tan'da mr yoksa Qin'de mi bulduklan bilinmemektedir. Bahieddin'in elgi
olarak gitmesinden faydalanarak ona refakat etmig olmalan kuwetle muh-
temeldir. Qingiz HAn, iince Bilqig'in to-zo dinara mal olan kumaqlar iEin
3 altrn biliqto8 istemekteki kiistahh$rna iifkelendi; biiyle kumaglann Mo-
$ollarca da bilindi$ini anlastn diye ordusundaki kumaglart ona giistertti;
tor .Burtasr' kelimesi igin bkz. db Arabar Mitte'
Jacob, Wehlu Handclsartikel bczogcn des
laltcrs aus dcn Nordisch-Baltisclnt I'andcn, Berlin, I89I, z4 vd.
t02 ibnii'l-Esir, XII, 254; Tiesenhausen, z8'
r03E,G. Browne'a gdre(A Litcrary Hbtory of Pcrsio,Il, 527) takriben IzIo'da.
tM Gilistdn, V, 16 (Platts neEri, r r I).
ro5 ibnii'l-Esir, XII, rgg.
106
Cuveyni, I, 58 vd. Bu genig bilgi Schefer'in Chrcstomalhb pasanc'ndan altnmrgttr
(II, ro6 vd.). Krg. D'Ohsson, Hisloire dcs Mongob,l, zo4vd.
r07 Ibn Arabgih, (Fdkiheti'l-Huhf6, t86): "Emir Hasan el-Cendi'nin o$u Abdullah"
demektedir.
t08
BAlig'in krymeti hakkrnda birbirini tutmayan bilgiler bulunmaktadrr; kr!. Quatre-
mire, Mongok, 3zo vd: Tabakat+ N6siri, t r ro, Cuveyni'ye giire (Quatremlrede'de zikredil-
migtir) bir bAligin de$eri o devrin 75 dinanna egitti.
qiNciz - HAN vE MoCoLLAR 42t
bundan sonra BAlqig'in mallarr yafma edildi. Bundan ibret alan arkadag-
lan mallanna fiat siiylemekten Eekindiler ve Hin'a hediye getirdiklerini
stiylediler. Qingiz Hin bu siizlerden sonra yumugayarak bir top iglemeli
kumag igin bir altrn biliq ve iki top pamuklu Zendenqi kumag iEin de bir
gi.imiig bilig liat konulmasrnr emretti. BdlgiE'in mallan iqin de aynr fiat
iizerinden iideme yaprldr. Cuveyni, o zaman Mogollar'rn Mi.isliimanlar'a
hiirmet ettiklerini ve onlara mahsus beyaz kegeden gadrrlar kurduklarrnr
yazmaktadrr. Ancak Mtisliimanlar, daha sonra kendi kusurlanndan dolayr
bu itibardan mahrum kaldrlar.
HirezmqAh'rn elqi heyetine kargrhk olarak Qingiz Hin da Batr'ya elgi-
ler ile birlikte bir ticaret kervanr giinderdi. Nesevi'nin rivayetine g6rer0e
heyetin bagrnda Hiiezmli Mahmud, BuhArih Ali Hoca ve Utrarh Yusuf
Kenki bulunuyordurr0. Sultan'a giinderilen hediyeler arasrnda Qin da$la-
nndan elde edilmiq deve hiirgi.icii biiyiiklii$tinde bir altrn kiilgesirrr araba
iEinde tagrnryordu; bundan baqka yine krymetli maden kiilEeleri, yegim
parEalan, hutiivv boynuzlarr (bkz. s. zgr-z), misk, Nesevi'ye giirerr2 terg0
denilen ve beyaz deve (?) tiiyiinden dokunmug kumaglar vardr. Bu kumag-
larrn bir topunun fiatr 5o dinar yahut daha fazla idi. lzl8 yrh baharrnda
HArezmgih bu heyeti Miveriiinnehr'de kab0l ettirr3. Elgiler ona, Qingiz
Hdn'rn, zaferlerini ve kudretini duymug oldu$undan kendisiyle bir anlag-
ma yapmayr ve onu "en krymetli o$ullariyle bir tutmayr" teklif etti$ini
siiylediler. Harezmgih'rn da Mogol zaferlerini, bilhassa Qin'in zaptrnr ve
hAkimiyeti altrnda bulunan biilgelerdeki zenginlikleri duymug oldu$undan
emindi. Netice olarak iki memleket arasrnda sulhun tesisi ve ticari miina-
sebetlerin emniyet altrna ahnmasr iki taraf iEin de faydah olacakil. Tarihgi-
miz, Muhammed'in resmi kab0l srrasrnda verdi$i cevabl kaydetmemekte-
l@ Nesevi, metin,
33 vd., terciime, 57 vd.d.
rr0 Aynr gahrslann adlan Ebu'l-GAzi'de de geger (lo5). Bununla beraber Ebu'l-
Gizi,Mahmud YalaviE'rn elgilifinden aynca bahseder ve Sultan ile geceleyin yaptrfr konug-
mayr ve anlagmayr ona isnad eder, Yalavig kelimesi tiirkge "elgi" manisrna geldili igin pek
muhtemeldir ki, Mahmud Yalavig, Nesevi'deki HArezmli Mahmud'un aynrdrr (MirhAnd'da
biiyledir; Vie dc Djmghk-Khan, gg); Yiian-9'ao-pi-9i'de (Pckin MiEonu Qahsnahn, IV, t49)
Yalavig'rn Gurginc diigtiikten sonra Qingiz Hin'rn hizmetine girdi[i hakkrndaki rivayet
yanhEtrr.
nt Tabakat-tNisii,gffi.
rr2 Tarihgiler ve bilhassa Regidiiddin'de "terg0" kelimesi kumaglara ve bilhassa
hilki.imdara takdim edilen kumaglara verilen isimdi.
rr3 D'Ohsson'a gbre (Histoirc dcs Mongob, I, zor) BuhirA yakrnrnda; kaynaklanmrzda
gehrin adr kesinlikle verilmemekle beraber BuhArA yakrmnda oldufu kuwetle muhtemeldir.
V.V. BARTHOLD
dir. Ertesi gece Hirezmgih, Hirezmli Mahmud'u yalnrz olarak kab0l etti
ve kendisiyle konugtu; fakat bu miilakatta bagkalannrn bulunup bulunma-
dr$rnr ve ne konugtuklarrnr Nesevi'nin nasrl iifrendi$ini bilmiyoruz.
HirezmgAh, Mahmud'dan, Hirezmli oldu$u igin anavatanrnrn menfaatine
hizmet etmesini, Qingiz HAn hakkrnda gerEefi oldu$u gibi siiylemesini ve-
bundan sonra Hin'rn sarayrnda kendisinin casusu olmasrnr istedi. Bunlara
kargrhk ona miikAfat verilece$i vadedilerek bunun bir niqinesi olarak bir
miicevher verildi. Mahmud, Sultan'rn korkusundan teklifleri kab0l etti.
Bundan sonra Hirezmqih, Qingiz HAn'rn Qin ile "Tamgag qehrini" zap-
tettifinin gerqek olup olmadr$rnr sordu. Elgi do$ru oldu$unu siiyledi. Hi-
rezmgih bu bagarrlarrn bile bir kifire, Hirezmgih gibi btiyiik bir impara-
torlu$un sahibine "o$lum" diye hitap etmek, yAni tAbi addetmek hakkrnr
vermedi$i giiriigiinde bulundu. Elgi, Sultan ijlkelenir diye korkarak Qingiz
Hin'rn ordulannrn sayrca Hirezmqih'rn askeri kuwetleriyle mukayese edi-
lemiyecefini siiyledi. Muhammed memnun oldu ve Qingiz Hin ile bir
anlagma yapaca$rnr siiyledi.
B-Utrir faciasr
Orada ticari miinasebetlerin bahsi gegmez. Nesevi'nin daha ilerde ve-
rece$i rivayetindenrra elgilerin Qingiz Hdn'a diindtikleri anlagrlmaktadrr.
HAn anlaqmaya gok memnun olmug; ancak ondan sonra Sultan'rn imzasr-
nr ta$ryan ve elEiler tarafrndan getirilen bir yazr Hin'a verilince bir ticaret
kervanr sevkedilmig olmasr tahmin edilebilir. Halbuki buna pek zaman
kalmamrg olmahdrr. Qi.inkii Utrir faciasr da rerB yrhnda meydana gelmig-
tir. CffzcAni'nin riviyetindeki gibi kervanrn Mogolistan'dan elgilerle aynr
zamanda hareket ederek elgiler iilkeden grktrktan krsa bir zaman sonra
Muhammed'in memleketinin hududunda bulunan Utrir gehrine varrnl$
olmalarr ihtimali gerEe$e daha yakrndrr. Nesevi, kemanrnrn bagrnda bulu-
nan dtirt tiiccann adlarrnr vermektedir: Omer Hoca Utriii, Hammil Me-
rigi, Fahreddin Dizeki Buhiii ve Emineddin Herevi. C0zcAni'ye giire yan-
larrnda altrn, giimtii, Qin ipeklileri, tergu kumaglarr, kunduz, samur
kiirkleri ve di$er mallar ile yiiklii 5oo kadar deve vardr. Cuveyni'ye giire
kervanda hepsi miisliiman 45o kigi bulunuyordu. Ti.iccarlann hepsi casus
diye valinin emriyle Utrar'da tevkif edildiler. Adr inalqrk olan bu vali Ka-
yrr Hinrrs iinvanrnr taqryordu. Nesevi ona inal HAn demektedir. Tiirkin
Hitfin'un akrabasr, Nesevi'ye giire ise Sultan'rn daysrnrn o$lu idi. Bu hu-
rra Nesevi, metin,
34, terciime, 59, 6o.
I 15
C0zcini'de (Tabakal-r Narii, z7 z ve gffi) Kadrr Hdn.
eiNciz - HAN vE MoCoLLAR 422
susta Muhammed'e iit mesuliyetin derecesi haklonda kaynaklanmrzda

birbirinden farkh bilgiler bulunmakta idi. Nesevi'ye gtire vali, yalnrz
tiiccarlann mallarrnr ele geqirmek igin harislifinden dolayr biiyle hareket
etmigtir. Tiiccarlann casus gibi hareket ettiklerini Sultan'a bildirince Mu-
hammed tevkif edilmelerini emretti. Vali kendilifinden katliima karar ve-
rerek maktullerin biitiin mallannr aldr. Ancak Sultan sonradan valinin ha-
reketine miisamaha etme$e mecbur oldu. Qiinkii askeri parti ile mticade.
leye giriqemezdi. ibnii'l-Esir'in riv6yetine giirer16 vali Sultan'a, yalnrz ker-
vanrn geligini ve mallarrnrn miktannr haber verdi. Sultan, derhal tiiccarla-
nn katledilmelerini ve mallarrnrn kendisine giinderilmesini emretti. Mallar
Buhiri ve Semerkant ti.iccarrna satrlarak elde edilen parayr Sultan aldr.
Cuveyni'ye giire, inalgrk aslen Hindli olan bir tiiccann tavrr ve hareketine
iifkelendi; valiyi daha iince tanrdr$r igin gimdi de teklifsizce ismiyle Eafrr-
ma$a bagladr ve hin iinvanrnt kullanmadr. $ahsi garaz ve tiiccarlartn mal-
larrnr zaptetme arzusuyla dolu olan vali, onlarrn hepsini tevkif etti ve Sul-
tan'a hitaben Irak'a (?)tt7 giinderdi$i bir mektupta casus olduklarrnr bil-
dirdi. Sultan katledilmelerini ve mallannrn miisaderesini emretti. C0zcA-
nilr8, iki yerde UtrAr katliimrndan bahseder ve her seferinde buna sebep
olarak valinin tamahkirhfrnr giisterir; aynca Sultan'dan miisaade ahndr$r-
nr kaydeder. Bir defasrnda ele geEen mallann Muhammed'e giinderildi$ini
ilive eder. Giiri.ili.iyor ki, kaynaklanmrzrn hig birinde tiiccarlarrn tavrr ve
hareketleriyle qikiyete sebep olduklarr kaydedilmiyor. Hintli'nin, Cuveyni
tarafindan verilen hareketinin elbette hig bir tesiri yoktu. Tiiccarlarrn, vali
nin har'isli$inin ve Sultan'rn vehminin kurbant olduklarr kuwetle muhte-
meldir. Muhammed'in Qingiz Hin'a bilgi toplamak gayesiyle bir heyet
gtinderdi$ini ve Mogolistan ile ticari miinasebetlere girme$e niyeti olmadr-
irnr yukarrda belirtmiqtik. Binaenaleyh Mogollar'rn giinderdikleri kervanrn
da aynr maksatla geldi$inden qiiphelenmesi tabii idi. Nesevi'nin, Muham-
med taralrndan elEilerin katline dair kesin bir emir verilmedi$ini bildirme-
sinin do$ru olup olmadr$rnr siiylemek giiEttir. Ele gegen mallan vali ile
paylaqdr$r ve Buhird tiiccarlartntn elinde Sultan'tn sattt$t egya bulundu$u
gi.iphesizdir. ibnii'l-Esir Buhiri'da gegen olaylarr iyi bilirdi. Mogollar tara-
frndan esir edildikten sonra kaqmayr bagararak Semerkant'a gelmig olan
tt6 lbni.i'l-Esir, XII, e3g; Tiesenhausen, 5.
rr7 Cuveyni, I, 6r.
Hirezmgihlar tarihi krsmrnda Cuveyni, (II, S9) Muhammed'in
Irak'tan diinerken Kayrr Hdn'rn mektubunu aldr[rnr stiylemektedir. Taih-i Gnzidc de (4$)
mektubun Hemedan'da ahndr$r belirtilir. Fakat bu, difer riviyetler ve bilhassa Nesevi'nin
verdigi tafsilAt ile kabil-i telifdelildir.
tt8 TabakaH Nasir, z7z,
967.
V.V, BARTHOLD
bir fakihten bilgi almrgtrlre. Mallann tiiccara satrlmasrnrn sebeplerinden

biri giigebelerle ticaretin kesilmesinden dolayr u$radrklan zaran telafi edip
kendilerine bir kir temin etmek arzusu olmasr miimkiindiir. Maktullerin
sayrsrna gelince, Cuveyni, (45o kigilik) kervanrn tamamiyle imha edildi$ini,
ancak bir adamrn (CffzcAni'ye giire bir devecinin) kagma$a muvaffak ola-
rak bu miithig haberi Qingiz Hin'a bildirdi$ini siiylert20.
Qingiz HAn, her zamanki itidal ve nefsine hikimiyetten aslA gagmadr.

Babasr daha iince Tekig'in hizmetinde bulunmug olan ibn Kefrec Bu$-
ra'yrtzt iki Tatar ile birlikte Hirezmgih'a giindererek yaprlan ihaneti pro-
testo ve inalqrk'rn teslimini isteme[e memur etti. HArezmgih bu teklifi
reddetmekle kalmryarak elgiyi katlettirdi; arkadaqlarr sakallan trrag edilerek
geriye giinderildil22. Biiylece Hirezmgih'rn tilkesinin Qingiz Hin tarafin-
dan istili edilmesinin artrk iiniine geEilemezdi. A.Miiller'in ileri siirdii$ii
giiriige ra$ment23 iki devlet arasmdaki gerginli$in bir drg tesirle hrzlandrnl-
dr$rnr farzetmek igin bir sebep giiremiyoruz. Qingiz HAn'tn HirezmgAh ile
miinasebetlere girigme$e tegebbiis etmesinin sebebini, ntif0zlu miisli.iman
miigavirlerinin ticaii menfaatleri, tamamiyle aErklama$a yeterlidir. E$er el-
gileri, emrine uyarak HArezmgih'a "Qingiz Hin'rn o$lu" dedilerse, bunun
Muhammed'i krzdrrmak gayesiyle oldu$una pek ihtimal verilemez. Her
halde Muhammed bile bunu bir harp sebebi olarak ileri siirmemigtir.
Mogollar'rn Halife NAsrr tarafindan HArezmgAh'a kargr ga$rrldrklanna dair
giiriige de hig bir ehemmiyet verilmemelidir. Halifenin elEiler gtindermesi
hakkrnda yalnrz MirhAnd'dat2a bilgi vardtr. On i.iqiincii yiizyrlda bu hu-
susta ancak miiphem gayialar mevcuttut2s. Halife ile Hirezmgih arasrndaki
husumet dikkate ahnrrsa biiyle gayialartn Etkmast son derece normaldir.
Bunun gibi Avrupa'da Papa'ntn taraftarlan II. Frederick'in Mogollar't da-
vet etti$ini iddia etmelerine karqrhk imparatorun taraftarlan da Papa aley-
hine aynr ithamda bulundular126. Gergekten Halife, HArezmgAh'rn do$ulu
te ibni.i'l-Esir, Xll, z4z; Tiesenhausen, I
t
3.
rm Mogollar'rn anlattrklanna gore (Pckin Misyonu IV, r43) Miisliimanlar,
Qahsmalan,
Mogol elgisi Uhun ve di$erleri ile birlikte toplam roo kigiyi katlettiler.
t2r Nesevi, metin, vd., terciime, 6o vd.
34
r22 ibnii'l-Esir, XII, 237; Tiesenhausen, 7. Nesevi'ye giire elgilerin iigii de katledildi.
t2r A. Miiller, Det islam im Morgcn und Abmdlandc,ll, zo5.
f2a MirhAnd, Vie de Djcnghk Khan, toz vd.d.
r25 ibnii'l-Esir, XII, e87; krg. D'Ohsson, Historic des Mongob,l, zr t,
f26 L. Cahun, Introduction i I'hitoirc tlc t'Asb, Paris 18916,
356 vd. imparator aleyhinde-
ki itham hakkrnda bkz. Purchas his pilgrins, yeni baskr, XI, rBr.
QiNciz - HAN vE MoCoLLAR 425
komgulan arasrnda miittefikler aramakta idi ve bu maksatla iince Gurlu-

lar'a, sonra da Kfigliik'e elEiler giinderdi. Fakat Qingiz Hin'rn kendisiyle
igbirli$i yapmasrnr istedi$ini farzetmek iEin hig bir sebep yoktur. Hirezm-
gih'rn hareketi, bugiinkii milletlerarasr hukuk agrsrndan bile harp ilAnr
iEin Qingiz HAn'a liizumundan fazla lrrsat verdi$inden, bagka bir tahrik
aramafa hacet yoktur. Ashnda bu sebep olmasaydr bile Mogollar bir
miiddet sonra Hirezmgih'rn iilkesini istiliya tegebbiis edeceklerdi. Mogol-
lar Hirezmgih'rn memleketinin hududundaki bozkrrlarda hikimiyetlerini
kesinlikle sa$layrnca, onun igiqlerindeki zaafinr elbette farkedeceklerdi. Bu
Eartlar altrnda giigebeler tarafindan medeni kavimlerin Eok daha zengin
arazilerinin istilA edilece$i muhakkaktrr. Ancak o stralarda Qingiz Hin bu
zaaftan heniiz haberdar defildi. Harp hazrrhklan, H6rezmgih'rn ordusu-
nun qok kuwetli oldufuna inandr$rnr giistermektedir. Biiyle gartlar altrnda
belki bir siire Mogollar sulhpewerine ticari miinasebetlerle yetinirlerdi.
ibnii'l-Esir'e gdre127 Hirezmgih, K0gliik ile harbetti$i zamandan itibaren
Tiirkistan ticaret yolunu kapamrgtr.
9-Mo$ollar'tn K0gliik'e kargr kazandrklarr

zafer
Qingiz Hin, Hirezmgih'tan intikam almadan tince K0gliik'tin iqini
bitirmefe mecburdu. Cebe-noyonl28 miihimce bir kuwetle ona karqt
giinderildil2e. Mogol kumandanr, biiyiik bir maharetle KfiEliik'iin dini
baskrsrndan faydalanarak iilkesini hemen hemen mukavemetsiz zaptetti.
Mogol hikimiyetini, en tince o srralarda Kfigliik'i.in ordulan tarafrndan
muhasara edilmekte olan Almihg'da kurdu. Daha tince Qingiz HAn ile it-
tifak yapmrg ve CuEi'nin krzryla evlenmig olan B0zir, Kfigliik'i.in ini bas-
krnrna u$rryarak esir edildi. Bununla beraber K0gliik Almihg'r zaptetme-
$e muvaffak olamadr. Halk qehri cesaretle miidafaa etti. Mogollar'tn yak-
lagmasr iizerine K0gli.ik geri gekildi. Geri Eekilirken Bozar'rn idammr em-
retti. Mogollar AlmA[g'a girdiler; vilayeti B0zir'rn oflu SuknAk-tegin'e
verdiler. O da Cugi'nin krzryla evlendi. Cuveyni'nin riviyetinde hadiseler
w ibnil'l-Es^r, XIl, e36; Tiesenhausen, 5. Bu krsrmda giigebelere kumaq ve di$er mal-
lann satrgrmn durduruldu$undan bahsedilmektedir, halbuki terciimede yanhqhkla tamamiy-
le teNi yazllml$tlr.
f
ismin imlisr hakkrnda kr1. Pelliot, Jounal Asiatiqua, r r , XV, r 7z vd.
28 Bu
r2eD'Ohsson (Historic dcs Mongob, I, l7z) eo.ooo sayrsrm belki Nesevi'den almrgtrr'
Nesevi'nin rivAyetinde $fu) Kngliik'e kargr yaprlan savagtan bahsedilmedilini giirdiik. Re-
gidiiddin (Trady,Y, rz7;Yll, 164), Uygur ldikut'un bu sefere kiigiik bir birlikle (3oo asker)
katrldrlrnr siiyler: Cuveyni de aynr hkri benimser.
426 v.v. BARTHOLD
bu gekilde anlaillrrs. Cemil Kargi'ye giirer3r Tu$ruI Hin iinvanrnr alan

Bfizir, o$u Sukndk-tegin ile krzr Ul0$ Hitfin'u Qingiz HAn'a giindererek
Mogollar ile bir ittifak yaptr. Bununla beraber bir av srrasrnda B0zir,
K0gliik tarafindan esir edilerek itldtiriildi.i. Bunlann hepsi K0gltik'iin Kig-
gar seferinden 6nce olmuqtur, yAni takriben I2II yrhnda. Bundan sonra
K0qliik AlmAhg'r muhasara etti ise de B0zir'rn dul karrsr Salbek Tiirkin,
gehri baqarryla miidafaa etti. Qingiz Hin, B0zAr'rn iildiifiinii'duyunca Ce-
be-noyon'u bir ordu ile Almihg'a giinderdi; fakat Cebe, K0gliik'i.in artrk
Kulca btilgesinde bulunmadr$rnr giirdii. Suknik-tegin, Cugi'nin krzr Bul-
gin Bige ile ancak Ogedey'in saltanab esnasrnda evlendi.
Q'ang Q'un'un rivdyetinden ii$rendi$imize giirer32 tzzt'de Almihg'da

yerli hi.ikiimdarlar ile bir Mogol daruhagi, yini imparatorun vekili vardr.
133, muhtemelen
Qin tarihine g6re daha sonraki zamanlarda daruhagi qu
vazifelerle ytiktimlii idi: r) Niifusun tahriri, z) Yerlilerden bir ordu toplan-
masr, 3) Posta tegkilatrnrn kurulmasr, 4) Vergilerin toplanmast, 5) Saraya
harag i5denmesi. Biiylece daruhaEi hem kumandan, hem de vergi tahsilda-
rr olduktan baqka merkezi hiik0metin istihbarat iqlerini de yiiriitiiyordu.
Elimizdeki bilgilere giire AImAhg daruhaEi'si, Mogol hikimiyetinin Orta
Asya'nrn medeni viliyetlerindeki ilk temsilcisi idi. Q'ang Q'un'un rivaye-
tinden anlagrldr$rna giire o srralarda Uygurlar'rn iilkesinde biiyle bir tem-
silci yoktu.
Mogollar'rn Kulca biilgesinden KAggar havalisine hangi yoldan girdik-

leri ve Yedisu'ya bir birlik giinderilip giinderilmedi$i hakkrnda bilgimiz
yoktur. Yalnrz Qin tarihinder3a Ho-sze-mai-li hakkrnda bir riviyet bulun-
maktadrr (belki Miisliiman ismail). Once GurhAn'tn yakrn arkadaglann-
dan idi. o Gudse-ordu, yAni Balasagun'a tibi Ko-san ve Ba-sze-ha (KAsin
ve Ahsikest3s?) gehirleri onun idaresi altrnda bulunuyordu136. $ehir halkr
nrn en yaghlarr ile birlikte Mogol ordusunu kargrladr ve itaat arzetti. Cebe
bunu Qingiz Hin'a haber verince Qingiz Hin,Ho-sze-mai-li'ye Cebe'nin
rr Cuveyni, I, 57 vd.
t3t Mctinlzr, r35 vd., r4o.
132
Pekin Mislonu Qahgmalan,IV, 3o4; Bretschneider, Mcdiaeaal Researclus,l, 7o.
t33 Pckin Misyonu
Qahsmalan,IV, 256.
r3a Bretschneid er, Mediacaal Rcscarches, l, zg3.
135
Belki Fergana'nrn bir krsmr, Muhammed tarafindan tahrib edildikten sonra
K0gliik'iin lvliisli.iman tebaasr tarafindan ele gegirilmigtir.
136 Bretschenei der, Mediacoal Researches, l, t8.
qiNciz - HAN vE MoCOLLAR 427
muhafizlannrn iinci.i kuwetlerine katrlmak, yini krlavuzluk hizmetini

yi.iriitmek emrini verdi.
Yalnrz Ebu'l-Gizir3i, Kfigliik ile Cebe'nin ordulan arasrnda Earplgma-
dan bahseder. Bu bilgi oldukEa geq olup di$er kaynaklarca teyid edilme-
di$i halde Oppertr3s, Plano Carpini'ninr3e Giiyiik'iin ordusuna giderken
gegtigi "iki dag arasrndaki dar vadide" Mogollar'rn ewelce Naymanlar ile
Kara-Hitiylar'r ma$l0p ettikleri hakkrndaki rivdyeti tarafindan tasdik edil-
di$ini zannetmiqtir. Maalesef seyyah, bu bilgiyi kendi seyahabnr anlabrken
de$il, Mogol fetihleri krsmrnda vermektedir. Halbuki orada gok yanhglar
oldu$u bilinmektedir. Buna nazaran bahis konusu muharebe meydanrnrn
nerde oldu$unu ve adrnr stiyledi$i milletlerin buna gerEekten katrhp katrl-
madrklannr bilemeyiz. Bagka riviyetlere giire K0gliik hig muharebe etme-
den Mogollar'dan kagmrgtrr. Ho-sze-mai-li hakkrnda yukarrda nakledilen
rivAyet, Mogollar'rn Kulca biilgesinden Yedisu iglerine yiiriiyerek ora-
dan Kiqgar havalisini istilA ettiklerini dtigi.indiirmektedir. Yedisu'nun
baggehri olan Balisigun'u mukavemetsizce iggal ettiler ve Gobihg, yAni
'Giizel gehir" admr verdilerr. K0gliik, Miisliimanlar'rn agtkga ibadet et-
melerini yasaklamrgtr. Halbuki Cebe, Kiqgar'da, belki de daha iince Ye-
disu'da oldu$u gibi bir emirnime grkararak Miisli.imanlar'a serbestge
ibadet etme hakkrnr tantdt. Halk, kendilerini ziilumdan kurtaran Mogol-
lar'r iyi kargrladrlar ve evlerinde kalmakta olan Kffgliik'iin askerlerini
tildiirdiiler. Muhammed'in aksine Cebe, Qingiz Hdn'm kurmug oldu$u
inzibat siyesinde kurtancr roliinii koruyabildi. Mogol askerleri halktan
yalnrz Kirqliik hakkrnda bilgi istediler ve mallanna dokunmadrlar. Cuvey-
ni'ye rar bu bilgiyi veren KAggarhlar, Mogollar'rn geligini Allah'rn bir liitfu
sayryorlardr. Sangiil'de K0gliik'iin arkastndan yetiqerek iildiirdtilerra'. Qitt
tarihindeki riviyete giire Cebe, Ho-sze-mai-li'ye "K0qliik'iin bagrnr Nay-
manlar'rn memleketinde dolaqtrrmastnt" emretti; bundan sonra btitiin ge-
'37 Ebu'l-Gdzi, ror, Regidiiddin'deki,-r.t;1-9>

filini(Trud1' VII, z7B)Ebu'l-GAzi'nin bu
minada anladrf,r anlagrhyor. Bir bagka yerde (Trad1, XV, 4o; farsqa metin, 6e) ReEidiiddin'
Mogollar'rn savaga baglamafia vakit bulamadan K0gliik'iin kagtrfrnr bildirir.
rr8 Oppert, Der hcsQta t6r.
Johanncs,
t3e Sobranb putcslustaii, lfr; Hakluyt Cemiyeti negri, 69, to2, 143.
'* lopllkt, V[I, So; X, zz5; bu son salhada MirhAnd'dan bir aktarma giiriilmektedir
(Vic dc Djaryhk Khan, gt).
rar Cuveyni, I,5o.
ra2
Regidiiddin (Tmd1, XY,4o), Mogol riviyeti (Salihun, bkz. Pckin MiEonu Qahgmala-
n, IV, r3r)ve CemAl Kargi'ye giire (Mctinla, I33) biiyledir. Cuveyni'ye gtire (vr. a3) K0gliik,
BedehEin'da Veziri vadisinde katledildi (basrh metinde,l, 5o 4.1111 ).
428 V.V. BARTHOLD
hirler Mogollar'a boyun efdiler. Mogollar asayigi bozmryan halkrn malla-

nna dokunmamakla beraber epeyce ganimet topladrlar. Cebe, Qingiz
Hdn'a ak burunlu bir at takdim etti r43. Ganimetin ma$l0p edilmig yahut
kagan giiqebelerden ahnmrq oldu$u agrkga gtiriilmektedir. Qafdaglannrn
gtiziinde KfiEliik'i.in iilkesinin zaptrnrn gok tinemli giiriilmesi, Qingiz
Hin'rn, kumandantnrn kazandr$t zafete ma$rur olarak isyan etmesinden
korktu$undan anlaqrlmaktadtrraa. Hig giiphesiz Do$u Tiirkistan'rn Mogol-
lar tarafindan zaptr haberi HArezm'e ulagtr ve halk iizerinde derin bir tesir
uyandrrdr. Mogol kumanCant, ktsa zaman iince Sultan't verimli ve niifus-
ca kalabahk viliyetleri bogaltmak ve tahrip etmek mecburiyetinde brrakan
askeri kuwe6 fazla zorluk gekmeden imhA etmekle beraber Miisliimanlar't
ziilumdan kurtarmak hususunda "islam sultantndan" Eok daha biiyiik bir
bagan giistermigti. Muhammed, Qingiz Hin'a kargr aqtrfr miicadeleye ar-
trk dini bir mahiyet veremezdi. Ustelik harbe sebep olan UtrAr laciastntn
kurbanlarrnrn hepsi Miisliiman idiler.
Io-qingiz Hin ile Hirezmgih'rn harbe ha'

zrrlanmalart
Hiq giiphesiz Qingiz Hin, Miisliiman miigavirlerinin verdikleri haber-
lerden "Batr hiikiimdal' hakktnda qok sa$lam bir bilgi edinmigti. Ona
kargr harbe haztrlantrken daha iince CurEitler'e kargr harbe hazrrlandr$r
gibi ihtiyath davrandr. K0gliik'e kargr yalnrz bir kumandan giinderdi$i
halde gimdi biitiin o$ullan ve esas kuwetleriyle birlikte bizzat sefere gtktr.
lzrg yrh yaz mevsimini irtig sahilinde gegirdiras; sonbahar mevsiminde
t+o ('gok giizel bir
oradan hareket etti. Kayafig'da, muhtemelen Rubruk',rtt
ova, diye vasrflandrrdr$r mahalde Almihgh sugnik-tegin ile uygur idikut
BAvurgrk'tan ra7 bagka mahalli htikiimdar Karluk Arslan HAn da kuwetle-
riyle birlikte Qingiz Hin'a iltihak ettiler. Biiylece HArezmqAh'rn iilkesine
karyr yaprlacak sefere katrlacak biittin ordular orada toplanmtg bulunuyor-
lardr. Bu ordularm sayrsr hakkrnda itimada $ayan bir bilgimiz yok-
tur.Miisliiman miiellilleri tarafindan verilen hayali rakamlar (C0zcinila8
tat Trud1, V, zog; VII, z7B.
t+e Trudy, aynr yer; kr1. D'Ohsson, Hittoitc dcs Mongols' I' r7z'
ras Trudy, XV, r 16 (birincisinde terciimede bir yanhg vardrr, krg. farsqa metin, 66).
Reqidiiddin'in kronolojik bilgisi hakkrnda bkz' yk. 353.
ta6 Rcctcildeaolagcs, IV, a8l.
ra7
Cuveyni, I, 63.
t48 Tabakau Ndii, z7g, ffi.
qiNciz - HAN vE MoCoLLAR 42s
bu rakamr 6oo.ooo hatti Too.ooo'e kadar grkanr) inanrlacak gibi de$iller-

dir. Di$er taraftan Mogol diizenli ordusu hakkrndaki bilgilerden de istifa-
de edilemiyor. Regidiiddin'e gtirerae Mogol ordusu Qingiz HAn'm dldiigii
yrl t zg.ooo kigiden ibaretti. Bu sayrya ancak asrl Mogolistan'rn askeri kuv-
vetini tegkil eden ve sonra irsen T0luy'a intikal eden kuwetlerin hepsi da-
hildi. Di$er iiE kardegin ordularrndan yalruz kendilerine tahsis edilen ve
beheri 4ooo kiqilik Mogol birlikleri zikredilmigtir. Bu birlikler gehzidelerin
kendi i.ilkelerinde dayandrklan askeii kuwetlerin ancak ciizi bir krsmtnt
tegkil etmekteydi. Batr seferinde bu gehzAdelerin birliklerinin bagrolii oyna-
drklan muhakkaktrr. Qin ile Tangut'un zaptr heniiz sona ermedifinden
Qingiz Hin sol kanat kumandanr Mukuli'nin ordusunu kolayca geri Eeke-
mezdi. Diizenli ordunun hemen hemen yansr (6z.ooo) onun kumandasr
altrnda bulunuyordu. Sug kanat kumandanr Bugurci-noyon, Q'uttg-
Q'un'un verdi$i bilgiden ii$rendi$imize giirelso sefere katrlmrgtr. Cfizci-
ni'nin rivayetindelsl Arslan HAn'rn kuwetinin 6ooo kigiden ibaret oldu$u
belirtilmektedir. Fakat id;tcut ile Sukndk-tegin'in birliklerinin sayrsr hak-
krnda bilgimiz yoktur. Mogol askeii kuwetlerinin tevzii hakkrndaki bilgi-
mize giire Qingiz HAn'rn ordusunun toplam olarak t5o.ooo'den az ve
2oo.ooo'den fazla olmayaca$tnt kabul etme$e mecburuz.'
D'Ohsson'un fikrincels2 HArezmgih'rn birlikleri saytca fazla idi, fakat
kumandanlarr ile olan anlagmazh$rndan dolayr bu iisttinlii$iinden faydala-
namadr. O, Mogol elgi heyeti gelmeden bir askeri gura topladr. $ihAbed-
din Hiveki, Sultan'tn, ordusunu Seyhun sahilinde tophyarak Mogollar'r
orada kargrlamak ve uzun yiiriiyiigten sonra kendilerini toplama$a vakit
brrakmadan yeni kuwetlerle iizerine saldrrmak gtirilgiinii ileri siirdii. Di-
$erleri ise, Mogollar'tn MiverAiinnehr'e girmelerine engel olunmryarak
miidafilerin memlekete ahgkanh$rndan faydalanmak suretiyle Mogollar'r
orada imha etmekten baqka qare olmadr$rnr siiyledilerls3. Bazrlarr da
MiverAiinnehr'i kendi haline brrakarak Ceyhun gegitlerinin miidafaa edil-
mesini tavsiye ettiler. En korkaklarl, orduyu Gazne'de topfiyarak, yini
Hindu-kug da$larrnrn iite tarafina qekilerek oradan da zaruret halinde
Hindistan'arsa gekilmeyi teklif ettiler. Sultan, birinci teklih kabul etmeme-
tts Trud1, XV, r3z vd.

tn Pckin Migonu Qahsmalan, 3rB, 4t4; Bretschneider, Mediacaal Rescarches, l, Bt.
t't Tabakat-r N6sri, rcr:.4.
r52 D'Ohsson, Histoire des Mongob,l, ztz.
153 ibnii'l-Esir, XII, 137; Tiesenhausen,6.
r5a Cuveyni, II, ro6; krg. Mirhind, Har4m,78.
V.V. BARTHOLD
[e karar verdiii halde MAverAiinnehr gehirlerinde mtihimce kuwetler br-

raktr. Sonra bu vilayeti terkederek ordusu ile tekrar dtinece$ini vadetti ve
kuwetlerini Belh'te toplama$a bagladr. Semerkant't terketmeden tince geh-
rin etrafrna bir sur yaptlmastnt emretti. Nesevi'nin verdifi bilgiye giirerss
surun uzunlufu rz fersah olacaktr, yini yalnrz gehri de$il, islimiyet'ten
iinceki gibi crvarrnr da saldrrrlara karqr koruyacaktr (bkz. s. BB). Bu biiyiik
igin masraflannr kargrlamak igin Sultan, yrlhk verginin tamamtnr bir yrl
iqinde i.ig defa tahsil etti. Nesevi'ye gtire Mogol istilisr strastnda surun in-
Easr tamam olmak giiyle dursun daha baglamamrgtr bile. Demek oluyor ki,
toplanan paradan tek kurug bu ige harcanmamrgtr. Cuveyni yalruz Semer-
kant kalesinin tahkim edilmesinden bahseder. Sultan tahkimat yaprlrrken
hazr bulunmu$tu. Hendek kazrhnca "Mogol siivarileri yalnrz krrbaglannt
iqine atsalar doldurmafa yeter" dedifi rivayet edilmektedir. Bu siizler ha-
zrr bulunanlan gok miiteessir etmig. Bu hikiyenin istilidan sonra uydu-
rulmuq olmasr kuwetle muhtemeldir. Qiinkii Mogollar gelmeden iince
Muhammed, halkrn cesaretini krrma$a teqebbiis etmezdi. Nesevi tso, Sul-
tan'ln, ordusunu Miveriiinnehr qehirlerine da$rtmak hususunda almrg ol-
dufu megum karara gok iiziili.ir. E$er Mogollar'r hudutta kargrlasa idi
(Yini $ihnbeddin Hiveki'nin fikrini kab0l etseydi) diigmanr kolayca imha
edebilece$ine inanmaktadrr. Avrupah tarihqiler, A. Miillerr5T de dahil,
Sultan'r korkakhkla ve hatti ahmakhkla itham ederler. Bununla beraber
Muhammed'in saltanatrnln son yrllardaki olaylar giiz tiniine altntrsa onun
igin bagka gare olmadrfrnr kabul etmek zorunda kahrrz. Askerlerini bir
noktada tophyabilmesi ancak Qingiz Hin'tn emrindeki birlikler gibi itaatli
olmalan gartiyle miimkiin olabilirdi. Sultan ile kumandanlarr arasrndaki
anlagmazhfa bakrlrrsa btiyle bir gey isla bahis konusu olamazdr. Sultan'tn
kumandanlarrnrn elbirli$i ile hareket etmeleri ve baqlarrnda herkesin iti-
madrnr kazanmrg muktedir birisinin bulunmast halinde Mogollar'r
piiskiirtmege muvaffak olacaklan kuwetler muhtemeldi. Fakat zaferin he-
men sonunda o bi.iyiik kuwet Sultan ile siililesinin aleyhine diinecekti.
Sultan annesiyle kavga ettikten sonra kumandanlariyle miinasebetlerinin
ne merkezde oldu$u, Cuveyni taraltndan nakledilen bir riviyette aEtkca
gtiriilmektedirrss. Sultan heniiz Ceyhun sahilinde bulundu$u strada ordu-
da bir suikast hazrrhfr ortaya qrkarrldr. Bir akgam Muhammed, geceyi ge-
r55 Nesevi, metin, 35. terciime,6t.

156 Nesevi, metin, 36 vd., terciime, 63.
f 5t
A. Miiller, Dcr Islam im Morgm und Abmdknde,ll, zo9.
r5s cuveyni, II, rog; Mirhin d, Hare1m,80; krg. D'Ohsson, Histoirc dcs Mongob, I, 243.
qiNciz - HAN vE MoCoLLAR 431
girmesi lAzrm gelen gadrrdan askerleri farkrna varmadan savu$tu; sabahle-

yin gadrnn oklarla delik degik edilmig oldugu giiriildii. Semerkant'ta Gur-
lular'dan bir birlik bulundu$ulse gibi halktan da bir okqular gurubu tegkil
edilmesine karar verdifi halde Sultan'rn Gurlular'a ve Semerkant halkrna
kendisini sevdirmiq olmasr giiphelidir. Her biilge miikellef oldu$u vergi ile
miitenasip miktarda asker grkarma$a, her okEu da bir deve ile silah ve er-
zak getirme$e mecburdu. Nesevi160, Sultan'rn, ihtiyat kuwetlerini toplama-
ga vakit bulamadan Ceyhun sahilini terkeni$inden gikAyet eder. Ahali her
taraltan akrn etmig, e$er "bekleseymig giiriilmedik derecede kalabahk bir
ordunun bagrnda bulunacakmrg'. Mamalih tzzo yrh ilkbaharrnrn sonunda
ihtiyat kuwetlerinin heniiz toplanmamrg olmasr keyfiyeti giisteriyor ki, as-
kere almada Nesevi'nin iddia ettifi kadar bagarr elde edilmedi ve bu ci-
hetten de Sultan'a kendi Tiirk askerlerinin giisterdiklerinden fazla bir ba$-
hhk giisterilmedi16r.
rt -Mogollar'rn Miveriiinnehr'de giiriinme-
leri
Bu olayrn islim tarihinde tagrdr$r iineme ra$men islim tarihgileri,
Mogol ordusunun Utrir kaprlarrna vardrklan zamana dair kesin bir bilgi
vermiyorlar. Cuveyni'ye gi5rer62 UtrAr beq ay mukavemet etti; kale ise bir
ay daha fazla dayandr. $ehir teslim olduktan sonra, muhasara igin arkada
kalan birlikler, Qingiz Hin Semerkent'r kugatmafa baglarken ona katrldr-
lar. Semerkant muhasarasrnrn Mart rzzo tarihinde bagladr$rnr ilerde gtire-
ce$iz. $u halde UtrAr'rn muhasarasrnrn Eyliil rerg'da baqladr[r neticesine
vanlabilir. Bununla beraber Cuveyni'nin, muhasaranrn miiddetini biraz
miibala$a etti$i muhtemeldir. Nesevi163 Qingiz Hin'rn Buhiri iizerine an-
cak Utrir diiqti.ikten sonra yiiriidii[tinii belirtiyorsa da buna pek ihtimal
verilemez.
Qingiz Hin Utrir yakrnrnda kuwetlerini taksim etti: Ordunun bir
krsmr (Regidiiddin'e gdrer6a bir kaq tilmen, yAni onbinlerce asker), bilhas-
l5e Nesevi, metin, 36, terciime,6z.

ro Nesevi, metin, 36, terciime,6z.
16r Tam Mogol istilisrndan iinceki yrllarda Miveriiinnehr'de umumi elkAnn ne du-
rumda oldu$una dair giivenilir bilgiye sahip defiliz. Avfi'nin Hurremibidi'den naklettifii
beyitlerde &nbA[ \ zoz) Tatarlar'a kargr yaprlan mi.icadeleden bahsediliyorsa da belki Qin-
giz Hin'a de[il de Kigliik'e kargr yaprlan miicadeleye iittir.
f6? Cuveyni, I, 64, gz; Schefer, Chrcstomathb persanc,ll, tro vd.d., r3z.
16r Nesevi, metin, terciime 73 vd.
43,
1& Trud1, XV, (
43. Cuveyni'de (I, 64) aynr kelimeler ,.rt ; -u- ) CuEi'nin tiimenine
iittir.
V.V. BARTHOLD
sa Uygur tiimeni det6s dihil oldu$u halde gehrin muhasarastna brrakrldr;

CuEi'nin kumandast altrndaki bagka bir tiimen Seyhun'un istikametini ta-
kiben sevkedildi; kiigtik bir birlik (5ooo kiqi) nehirden yukan, BenAket ile
Hocend'e giinderildi. Esas kuvvetlerin bagrnda olarak Qingiz Hin, Tfiluy
ile bidikte Buhiri iizerine yiiriidii. Bunda maksadr NeseVi'ye giire Sul-
tan'ul, ordusu ile irtibatrnr kesmekti. [Jtrar'da, Nesevi'nin tabiriyle
"Tiirkler'in vilayetinde Sultan'tn veziri" olan Safi Akra'ntn vekili olarak va-
lilik makamrnr iggal eden, yini mi.ilki idarenin mahalli temsilcisi Bedred-
din Amid, muhtemelen gehir diigmeden ijnce Qingiz Han tarafina geEti.
Babasr ve amcasl, ewelce Ufar'da kadr iken burantn Sultan taraftndan
166. Sultan'a
zaptr srrasrnda di$er akrabasr ile birlikte idim edilmiqlerdi
diigman ulemA partisine mensup olup muhalefetlerini, Buhiri sadn ve Se-
merkant geyhlerinden daha kuvvetli bir gekilde agr$a vurmug olmalart
muhtemeldir. Qingiz Hin, Bedreddin'den memleketin siyasi durumu ve
Tiirkin HAt0n ile askeri partinin Sultan'a kargr diigmanhklarr hakkrnda
geniq bilgi alarak kendi giyesinin tahakkukunda sonradan faydalanmrgtrr.
Bundan bagka Qingiz HAn'tn kendisiyle o$ullarrnrn maiyetinde bulunan
Miisliiman tiiccarlan, Mogollar ile yerli halk arasrnda arabuluculuk vazife-
sini giiriiyorlardr. Hig giiphesiz Mogollar'a mahalli durumu da onlar ha-
ber veriyorlardr. Bu suretle Miisliimanlar, biilgeyi tanrmalartndan da isti-
fade edemediler. Qingiz Hin'rn askeri planlarr ve bunlarrn parlak bir ge-
kilde tatbik edilmesi, memleketin cofrafi durumunu da tamamiyle bildifi-
ni giistermektedir.
12-qingiz Hin'rn Semerkant ve Buhdri iize-

rine yiiriimesi
Qingiz Hin Zarn0k kalesine yaklaqtr. Timur'un Cilanuta bogazr yo-
luyla Semerkant'tan Utrir'a son yiiriiyiigii anlatrlrrken Zarn0k, Seyhun sa-
hilinden iince son menzil olarak zikredilmigtir16T. Mogollar'tn nehri zorluk
Eekmeden geqtikleri anlagrlmaktadrr. O mevsimde nehri buz kaplamrq ol-
masr miimkilndiir. Zarni,k halkmrn nezdine gtinderilen DAniqmend-hicib,
onlarr kendi istekleriyle teslim olma$a razr edebildi. Can ve mallartntn
emniyeti iEin kendisi kefil oldu. Bu vaad yerine getirildi. Mogollar yalnrz
ro: Tmd1, Y, rz7;VII, 164. Cuveyni'ye giire Qafatay ile Ogedey de bu ti.imende idi-
ler.
16 Nesevi, metin,
37, terciime, 64;kr1. Taih-i Gizidc, t97-
167
P6tis de la Croix, IV, z16; lafcmdnc (Kalkuta neEri), II, 66 (burada isim,.ry;1 ola-
rak okunmugtur.
eiNciz - HAN vE MoCOLLAR
istihkamlarr tahrip ettiler ve o biilgedeki genglerden bir birlik meydana

getirerek muhasara iqlerinde kullandrlar. Mogollar (belki de sefere kattlmrq
olan Tiirkler) gehre Kutlu$-bahk, yini "mesOd gehir" adrnr verdiler168.
Zarn0nk'ta bulunan bazr Tiirkmenler, Mogollar'r N0r'a daha iince
bilinmeyen bir yoldan giitiirdiiler. O tarihten itibaren o yola "Hini" (Hin
yolu) adr verildir6e. Cuveyni tz5I'de bu yoldan gegti. O btilgeyi tantyan
bazr kimselerin iddialarrna giire Qingiz Hin ile Timur'un seferleri, mem-
leketin tabii gartlannrn onlartn zamantndan beri de$igti$ini diigiinmemize
bizi mecbur ediyor. Qiinkii "bugiin Nfir-ata ile Aris nehri a$rzlan arastnda
hig bir yol, hattA kervan yolu bile yoktur. O iki nokta arastnda susuz Kr-
zrlkum qiilii uzanmaktadr" r70. Bu hkir sonradan Etiriitiilmiigtiir. Qiinkti
Utdr ile NOr arasrnda bugiin bile kervan yollarr vardtrrTr. Bundan bagka
Mogol ordusunun bozkrrdan Ocak ayrnda gegti$ini hatrrlamahyp. O stra-
larda Seyhun'un sol sahilindeki kanallar daha terk edilmedifinden giiliin
dar bir saha iggal etti$i aErktrr. Mogol ordusunun tinciileri N0r i.izerinde
TAir-bahidrr'tn kumandasr alttnda ilerlediler. Geceleyin Mogollar gehrin
bahgelerine rastladrlar. Orta Asya'ntn her taraftnda oldufu gibi bu bahqe-
ler halk tarafindan yazhk olarak kullanrldrfrndan krgrn kimse yoktu. Tiir,
Mo$ollar'a a$aglan keserek merdiven yapmalannt emretti (kalenin muha-
saraslnr diigiindii$ii gtiri.ilmektedir). Mogollar'rn gelmesini halkrn bekleme-
di$i, onlan bir kervan zannetmelerinden anlagrlmaktadrr. Ancak ilk birlik-
ler gehre yaklagrnca yanrldrklarrnr anladrlar. TAir, halkr teslim olma[a da-
vet edince onun muvafakatiyle Qingiz Hin'a bir elgi gtinderdiler. Qingiz
Hin, gehri S0budey-bahidrr'a teslim etmelerini emrettirT2. Onun riitbesi-
nin Tiir'inkinden yiiksek oldu$u anlaqrlmaktadrr. S0buday'rn iste$i iizeri-
ne ahali gehri bogaltrp yanlanna yalnrz erzak, ziraat iletleri ve hayvanlarr-
nr aldrlar. Bundan sonra Mogollar evleri ya$ma ettiler. Qingiz Hin gelin-
ce halktan yalnrz r5oo dinardan ibaret bir para iidemesini istedi. Bu para
Sultan'rn N0r'dan tahsil etti$i vergiye egitti. Bu mebla$rn yansrnr kadrnla-
nn kiipeleri tegkil ediyordu. Bu son bilgiden halkrn mallarrntn elbette yag-
ma edilmedi$i anlagrhyor; yoksa geri kalan 75o dinan iidemelerine imkan
yoktu; ve yahut Qingiz Hin geldikten sonra mallan iade edilmiq olmah-
r6ESchefer, Chrcstomatilv pnsanc,ll, tzo vd.; Cuveyni' I' 77.
rce jB (Cuveyni, I, 7B); Prof. Berezin'in negri ve terciimesine giire Regidiiddin'de ol-
du[u gibi JIt (q6l) (Trudy,XY,5z; farsga metin, 8o) de[ildir.
t1o hotolaly Turk. kru<hka, I7 $ubat 1897, Suppl'' s' I3'
r7r A. Klare, ProtoiaQ.....,lX, 16.
r72 S0buday, binbagr olarak sa$ kanada mensuptu (Tnd1'XY, r4t'1.
F. Al
434 v.v. BARTHOLD
drr. Toplam 6o kigiden ibaret kiigiik bir birlik, mahalli valinin o$lu il-Ho-
ca'nln kumandasr altrnda muhasara iglerinde kullanrlmak iizere tegkil edi-
lerek sonradan Deb0siye kugatmasrnda bunlardan fafdalanrldr 173.
Qa$dag iki tarihginin, ibnii'l-EsirrTa ile C0zcini'ninrTs riviyetinde Qin-

giz HAn'rn Buhiri'ya $ubat rzeo tarihinde vardr$r belirtilir. Halbuki Cu-
veyni ve ondan naklen sonraki tarihgiler Mart'ta vardr$rnr kaydeder-
ler176. ibnii'l-Esir ve Cffzcini'deki tarihi, Narqahi'nin zeylcisinin rivAyeti de
teyid etmektedirlTT. BuhAri'daki garnizonun miktarr hakkrndaki rakamlar
birbirini tutmamaktadrr: C0zcini, toplam I2.ooo siivarinin oldu$unu bil-
dirir. Cuveyni ise "drg orduda"rTs 2o.ooo asker bulundu$unu siiyler ve astl
gehrin igindeki birliklerin sayrsrnr bildirmez. NesevilTe, toplam 3o.ooo kigi
oldu$unu yazar. Nesevi'ye gtire gehirdeki belli bagh kumandanlar, Sul-
tan'n atlanna bakan ihtiyireddin Ktigl0ts ile inanq Hin O$ul-hicib idi.
Cuveyni, diger kumandanlardan aslen Kara-Hitiy olup IzIo yrhnda mu-
harebede esir edilerek Hirezmgih'rn hizmetine girmig bulunan Hamid-
p0rttt, Suyung-Hin ve Mogol oldu$u riviyet edilen ve Qingiz Hin'dan
kaqarak Muhammed'in hizmetine girmig olan G0rhin isimli birini zikre-
der. Cuveyni'nin bizzat kendisi bu riviyetin do$ru oldu$undan giiphe edi-
yorsa da, muhtemelen bu gahrs Qingiz Hdn'tn meghur rakibi Camuka idi;
gergekten o G0rhin iinvanrnr almtgtt. Halbuki Mogol ananesi onun Mo-
golistan'da itldiiriildiigiinii belirtmektedir. Muhasara bagladrktan iig giin
sonra ordu, inang-Hin'rn kumandasrnda gehri terketme$e karar vererek
Mogol kuwetleri arasrndan kendilerine yol agtrlar, fakat Mogollar hemen
onlarr takibe koyuldular. inang-Hin, ordusunun ancak pek az bir krsmiyle
Ceyhun'u gegme$e muvaffak oldu. Hamid-Pffr bu muharebede makt0l
r73 Schefer, Chnstomathb pasan4ll, rzr vd.; Cuaqnt, l, 79.

tia ibnii'l-Esir, XII, e39; Tiesenhausen, S.
t75 Tabakat-r Nds6, 976.
176 D'Ohsson, Hisnbe dcs Mongob,l, zz8.
r7i Nargahi, 23,
34.
f7E Cuveyni, vr. g4:o1yf-:) basth metin (I,8o) ve Khanykov yazmasrndailfr
5-:"J
Schefer'de (s.re3) j;r-ul ,(.:J. Cuveyni'nin, D'Ohsson'un zannetti$i gibi garnizonun tama-
mrnrn sayrsrnr zo.ooo diye giistermedili, ileride belirttili kale miidAfilerinin sayrlanndan
bellidir (D'Ohsson, Histoirc des Mongob, z3g).
r7e Nesevi, metin,
34, terciime, 6z; ibnii'l-Esir'e g6re zo.ooo kigi.
re Metinde, burada yanhqhkla ,r(5 geklinde yazrlmrEtrr (terciimede Kegki); dofru
okunugu, metnin 43. sayfasrnda (terciime, 74), C0zcAni'de ve Cuveyni'nin yazmalannda
(basrh metin, I,8o: dir) bulunur.
r8r Cuveyni, II,"!5
zt t.
QiNciz - HAN vE MoCoLLAR $5
diigtti. $ehir, askerler tarafindan terkedilince halk teslim olma$a karar ver-
di. Kadr Bedreddin KadrHAn'rn baqkanh$r altrnda Mogollar'a bir heyet
gtinderildi. Mogollar'rn gehre giriqi, ibnii'l-Esir'e giirers2 ro $ubat, Cffzci-
ni'ye gtire ise 16 $ubat'ta oldu. Kalenin miidafaasr Ie giin daha devam
etti183. Halbuki kaledeki garnizon 4oo kigiden ibaretti r8a. Cuveyni'ye giire
Girhin bunlarm arasrnda bulunuyordu ve biiyiik bir cesiret giisterdi. $e-
hir halkr Sultan'rn ordusu igin hazrrlanan biitiin erzakr Mogollar'a teslim
etme$e ve kalenin hende$ini doldurma$a mecbur edildiler. Kale
di.igti.ikten sonra biitiin miidafiler katledildi. Bunun hemen arkasrndan
zengin tiiccarlar, Utrir faziasrndan sonra Hirezmgah'tan satln aldrklarr
mallan, belki de baqka mallarla beraber teslim etme$e zorlandrlar. Niha-
yet halk, srrtlarrndaki elbise ile gehri terketmek zorunda kaldrlar. Mallan
Mogollar taralrndan ya$ma edildi. Emre kargr gelerek gehride kalanlar
idam edildiler. Cuveyni'ye giire imim Celileddin Ali b. Hasan (yahut
Hiiseyn) Zendf, Mogollar'rn camii ya$ma ettiklerini ve atlartn nallannrn
Kur'in sahifelerini gi$nedifini giiriince gehrin en faziletli ilimlerinden
Riikneddin imimzide'ye infiilini ifade edince gu cevabr aldr: "Sus, Al-
lah'rn gazabrnrn riizgin esti; .onun kargrsmda duracak giig (simAn) yok-
turnr85. Bununla beraber ibnii'l-Esir'in riviyeti, Rtikneddin imAmzide'nin
kadere biiyle boyun efmedifini giistermektedir. Mogollar'rn esirlere algak-
ca muamele ettiklerini ve kadmlan hrrpalandrklannr giiriince kendisi ve
o$lu onlarla dti$tigerek gehit edildiler. Difer ileri gelenler, bilhassa Kadr
Sadreddin HAn aynr gekilde hareket ettiler ve iildiiri.ildiiler. Oldiiriilenler
arastnda Vezir Nizimii'l-miilk'iin (bkz. s. 4o3) kardeqi Sadr Mecdeddin
Mes'0d da bulunuyordu 186. Qingiz HAn'rn bayram namazgihrnda halkr
tophyarak minbere grktrfr ve bir nutuk siiyledifi, igledikleri giinahlara kar-
gr Mogollar'rn Allah tarafindan baglanna belA olarak giinderildifini siiyle-
di$i hususunda Cuveyni'nin hikiyesi, gergek olarak kabul edilecek geyler-
den de$ildir. Bu inanrlmayacak hadise gergekten cereyzrn etmig olsa idi,
ibnii'l-Esir bunu elbette fakihinden igitmig olurdu. Qingiz Hin'rn, gehrin
r82 Krg. Tiesenhausen, B. ibnii'l-Esir'de verilen giin Sah'drr; halbuki terciimede Qar-
gamba olarak verilmigtir.
t83 Bu bilgi hem Nargahi'nin zeylcisi (Nargahi, z3) ve hcm de ibnii'l-Esir tarafindan
verilmigtir.
r8a Kalenin zaptrnda 3o.ooo kiginin katledildifine giire Cuveyni'nin rivayetini Schefer
(Chrcstonathb persanc, ll, rz5) ve D'Ohsson (Hisloirc des Mongols, I, 233) hakh olarak redde-
derler.
r85
Cuveyni, I, 8I; Schefer, Chrstomathic petsanc,ll, rzgvd.
re Nesevi, metin, 24, terciime,43.
436 V.V. BARTHOLD
ileri gelenlerinin isimlerini istiyerek para iidemesini onlara yiiklemesi hak-

krnda ibnii'l-Esir ve Cuveyni'nin rivayetleri birbirine uymaktadrr. $ehir
ya$ma edildikten sonra yakrldr. Ancak tu$ladan inga edilmig olan cami ve
bazr saraylar kurtuldur8T. $ehrin yakrlmasrnm Qingiz Hin'rn plinlannrn
bir pargasr oldu$unu zannetmek igin bir sebep mevcut de$ildir. Binalann
srkh$rndan dolayr mahvedici yangrnlann alelade olaylardan oldu$u bir ge-
hirde, ya$ma srrasrnda yangrn qtkmamasr miimktin de$ildi (bkz. s. r l6).
BuhirA'dan Semerkant'a giderlerken bile lvlogollar'rn yanrnda Eok sa-

yrda esirler vardr. ibnii'l-Esir'in, adr gegen fakihten aldr$r muhakkak olan
bilgilere giire bu esirlerin durumu gok acrkh idi. Mogol siivarilerini yayan
takip etme$e zorlanryorlardr; yolda takati kesilenler katlediliyorlardr 188. Bu
insan kalabah$r arasrnda hig qiiphesiz yalnrz gehirler de$il kiiyliiler de bu-
lunuyordu. Mogollar akrn yaptrklarr biitiin iilkelerde crvar kiiylere de bas-
ktnlar yaparak topladrklarr ktiyliileri muhasara iqlerinde kullanryorlardrrse.
Buhiri ile Semerkant arasmdaki mi.istahkem mevkilerden yalnrz Deb0siye
ile Ser-i-pul mukavemet ettiler. Bundan, Mogollar'rn Zerefgin'n iki sahili
boyunca ilerledikleri neticesi grkanlabilir. Q'ang Q'un'un rzzl'de Qingiz
Hin hakkrnda igitti$i fikrarm, onun nehrin kuzey sahili boyunca ilerledi$i-
ni kabul etmemize bizi zorluyor. Boyun egmiyen kalelerin iiniinde durmr-
yarak onlan muhasara etmek igin birlikler brrakrrdr.
Hirezmgih'rn MiverAiinnehr'in baggehri olan Semerkant'rn miidafaa-
sna tjzel bir iinem verdi$ini giirmiigtiikrer. Bu sebeple orada bulunan as-
keIi kuwetlerin di$er gehirlerinde bulunanlardan daha kalabahk olmasr
normaldi. Cuveyni, Semerkant'ta r ro.ooo kigilik bir ordu bulundufunu,
bu ordunun 6o.ooo'inin Tiirk 5o.ooo'inin ise Tacik oldu$unu ve zo filleri
bulundu$unu belirtmektedir. Bu ordunun miktan, Nesevi'ye giire 1e2 ancak
4o.ooo, ibnii'l-Esir'e giire 5o.ooo, C0zcini'ye giire ise Tiirkler, Tacikler,
Gurlular, HalaElar ve Karluklar'dan meydana gelip 6o.ooo idi. Nesevi,
r87 D'Ohsson'un (Histoirc dcs Mongob, I, 234) ibnii'l-Esir'den aldrfr bu bilgi ashnda
Cuveyni'de bulunmaktadrr (I, 8z); Schcfer, Ckcstomathic pcrsanc,lI, rz4.
186
ibnii'l-Esir, XII, z4o; Tiesenhausen, ro.
t8e Trud1, lY, zz4; Patkanov, istoriya mongoha po atmlanskim istochnikam, II, zo; Nesevi,
metin, 53, terciime, 9r.
tm Pckin Misyonu
Qahlmahn, IV, 3 ro; Bretschneider, Mcdiaanl Rcseatclus, I, 76.
rer Semerkant'rn muhasarasr hakkrnda bkz. ibnii'l-Esir, XII, z4o vd.;
Tiesenhausen, ro
vd.; Tabakat+ Nds6, g7g vd.; Schefer, Chtestomathic pasanc, lI,
13r-136; Cuveyni, I, goC6;
D'Ohsson, Hitoire dcs Mongob,l, 234-24o.
re2 Nesevi, metin,
36, terciime, 6e vd.
qiNciz - HAN vE MoCOLLAR $7
qehrin valisinin Tiirkin Hit0n'un kardeqi Tugay Hin oldu$unu kayde-

derle3.
Qingiz Hin Mart'ta Semerkant'a vararak gehrin crvannda bulunan
Ktik-saray'da karargih kurdu. Bu sarayrn, Timur igin inga edilen saray ile
adndan baqka bir mi.inasebeti yoktur, fakat aynr mevkide bulunmug ola-
bilirler. Qi.inki.i Mogollar gehre batr tarafindan yaklagtrlar. Mogollar,
miidafileri aldatmak igin esirleri harp nizammda sraladrlar ve on kigiye
bir sancak verdiler. $ehir halkr onlan biiyiik bir ordu zannetti. Qa$atay ile
Ogedey, Utrar'da esir edilen biiyiik bir kalabahkla qehrin iini.inde
giirtindiiler. IJtrAr'rn muhasarasr, Miveriiinnehr'deki di$er gehirlerin mu-
hasarasrndan daha uzun devam etmigti. inil Hin, ikibetinden korktu$u
igin sonuna kadar miidafaaya devam etti. Halbuki Nesevi'ye inanrlacak
olursa kumandasr altrnda ancak eo.ooo siivarisi vardrrea. Cuveyni'ye giire
Sultan, ona "drg ordu"dan 5o.ooo asker verdi. Ayrrca muhasaradan krsa
zaman iince Hicib Karaca, ro.ooo kiqilik bir kuwetle yardrmma giinderil-
di. Beq ayhk (?) muhasaradan sonrares Krraca teslim olmaya karar vere-
rek ordusu ile gehirden drgarr qrktr. Bununla beraber Qa$atay ile Ogedey
onun idamrnr emrettiler. Sultan'a ihaneti sebebiyle ona gilvenememiglerdi.
Utrir halkr BuhAri halkrnrn Akibetine u$adr; gehirden kovuldular ve gehri
Mogollar ya$ma ettiler. Kale bir ay daha dayandr; diigiince mtidafilerinin
hepsi idAm edildiler. inil HAn bir binanrn damrna sr$rndr, oklan bitti$i
iEin Mogollar'a kiremitler atryordu. Sa$ olarak yakalanmasr istendi$i anla-
qrlmaktadr. Etrafrnr gevirdiler, yakaladrlar ve Ktik-saray'da bulunan Qingiz
HAn'a giinderdiler. Nesevi'de anlatrldr$r gibi orada igkence edilerek
iildiiriildi.i '%.
Semerkant'ta mahsurlar iiEiincii giin bir Erkrg hareketi yaptrlar.
ibnti'l-Esir ve Cuzcani'ye giire bu Erkrg tam bir felaketle neticelendi. Mo-
gollar, Miisliimanlar'a pusu kurdular ve son nefere varrncaya kadar imha
ettiler. Miisliimanlar'rn verdikleri kayrplar ibnii'l-Esir'e gtire 7o.ooo, C0z-
cini'ye giire ise 5o.ooo'i buluyordu. ibni.i'l-Esir, Sultan'rn ordusunun bu
katrlmadr[rnr, yalnrz gehir halkrnrn harekete geEti$ini iddia
Erkrg hareketine
etmektedir. Qa$daqlannrn bu riviyetleri bizi Cuveyni'nin verdi$i bilgiyi
te3 Cuveyni (Schefer, Chrestomathie persane, II, r35:d\-dE; Nesevi'de (metin, 36)
yazmadal*-l lJ
rea Nesevi, metin, 36, terciime, 62.
re5 Yalnrz Cuveyni, UtrAr'rn zaptr hakkrnda genig bilgi verir (I,64 vd.; Schefer, Chrcs-
tomalhb pasanc,Il, I Io vd.). Krg. D'Ohsson, Histoirc dcs Mongo6, I, zr9 vd.d.
re6 Nesevi, metin,
37, tercime,63.
438 V.V. BARTHOLD
reddetme$e mecbur ediyor. Ona gtire Erkrgr Tiirkler yaptrlar. AIp-Er

Hinlei, $eyh HAn, BAld HAn ve di$er hdnlarrn kumandau altrnda gehir-
den Erktrlar. Mogollar'a epeyce kayrp verdirdiler ve hatti esir bile aldrlar.
Kendilerinin kaybr ise Iooo kigi civanndaydr. Muhasarantn beginci
giiniire3 gerek Tiirkler ve gerekse yerli halk teslim olma$a karar verdiler.
Kalede miidafaaya gekilen kiigi.ik bir birlik miistesna Tiirkler bizzat Tu-
gay Hin'rn kumandastnda Mogollar'a hizmet teklifinde bulundular. Tek-
lifleri iince kabul edildi. $ehir halkr kadr ile geyhiilislimrn bagkanh$rnda
bir heyet giinderdiler. Mogollar gehre Namazgih kaprsrndan ree girerek he-
men istihkdmlan tahrip etme$e bagladrlar. Di$er yerlerde oldu$u gibi halk
gehirden drgarr Erkanlarak gehir ya$ma edildi. Kadr ve geyhi.ilislim ile hi-
mayeleri altrnda olan kimselere dokunulmadt. Bunlann saylsl 5o.ooo'i bul-
du$u riviyet edilmektedir. Bu durum oldukga dikkat Eekicidir. Qiinkii Se-
merkant ulemistntn, Buhiri ulemastntn aksine Mogollar'a karqr koyma-
drklannr ve $amanistler tarafindan umumiyetle biitiin dinlerin ruhani srnrfi-
na gtisterilen itibara daha baglanglgta mazhar olduklannr isbat etmektedir.
E$er biitiin seyyidler sonradan oldu$u gibi ulemi stntfina dahil idiyseler
sayrlan gok biiyiik olmahydr, bununla beraber 5o.ooo kadar olmazdr. Bu-
hirA'da oldu$u gibi kale hiicumla zaptedildi. Mogollar "kurqun su yolu-
nu", yini Cdkerdize kanahnt (bkz. s. g2-3) tahrip ettiler. Muhteme-
len bentlerden birini yrkarak kalenin etrafina su verdiler ve biiylece surlann
bir krsmrntn ytktlmastnt sa$ladrlar2m. Bundan bir gece iince Alp Hin (bel-
ki Alp-Er Hin'tn aynrdrr) tooo asker ile bir grkrg yaparak Mogol hatlannt
yarmafa muvaffak oldu ve sonradan Sultan'tn ordusuna katrldr' Kalede
kalan mi.idafiler Iooo kiqi crvarrnda idiler. Camide toplandrlar ve orada
hepsi gehit edildi, cami de yakrldr. Bahsi geEen caminin Hirezmgih tara-
findan yeni inqa edilen bina olmast muhtemeldir (bkz. s. 389). Sultan'tn
hizmetinde iken Mogollar'tn hizmetine gegmig olan Tilrk birlikleri, gimdi
diiz bir arazide etraflart gevrilerek Tugay Hin da dahil biitiin kumandan-
lariyle birlikte katledildiler. Cuveyni'ye, giire katledilenler zo kumandan ve
re7 ott
Cuveyni'de (I, 9z; Schefer, Chrcstomathb pcrsana, II, I33)' JUI
re8 Cuveyni'ye giire bdyledir. C0zcini, muhasarastmn pusudan sonra Io giin daha de-
vam ettifiini siiyler. C0zcini'ye g<ire gehir Io Muharrem (r7 Mart) zaptedildi.
le Namazgih kaprsrmn, gehrin kuzey-bau tarafinda oldu[u tahmin edilmektedir; ora-
da V. Vyatkin rgo5'te kazr yaptr. Krg. Bulbtin du Comiti Russc pour I'cxploration de I'Asic cm-
hah,rusga basktsr, No. 7, rzvd.; Barthold, Oroshmie Twlustana, tto'
m Bu agrklamalardan, Mogollar'rn aldrklan kalenin onuncu yiizyil cofrafyacrlannrn
anlattrklan kaleden ibaret olmayrp gehristanr da iqine aldtlr anlagrlmaktadrr; y6,ni Simdi Af-
risyib adr verilen o zaman "kurgun su yolunun" suladr$r arazinin tamaml, Krg. yk. s. 9o.
QiNGiz - HAN vE MoeoLLAR $s
3o.ooo den fazla askerden ibaretti. Sonradan meghur Herit hiikiimdarlart

siililesinin atasr Ri.ikneddin Kurt iqin Qingiz Hin adrna yazlan emirnA-
mede (yarhg) kumandanlarrntn adlarr sayrlmrgtrr. Bu emimime, Mogol-
lar'rn ma$l0p ettikleri ordular ile viliyetlerin ileri gelenlerinin hepsinin
isimlerinin bir listesini ihtiva ediyordu. Maalesef elimize geEmemigtir. Hal-
krn geri kalan ktsmtndan 3o.ooo sanatkir Qingiz HAn'tn ofullan ile yakrn-
lanna verildi. Bir o kadarr da muhasara iglerinde kullanrlmak iizere ahko-
nuldu. Bunlann drgrndakiler 2oo.ooo dinar kurtulug akgesi verdikten sonra
gehre dtinebildiler (yini mallanndan geri kalan ktsmt onlara iade edildi?).
Bununla beraber gehir halkr daha birkaq kere gehirden kovularak gehir
harabeye diindii. Q'ang Q'un zamantnda Semerkant'tn niilusu ewelkinin
ancak diirtte bir nisbetinde idi 201.
13-Cugi'nin Seyhun'u takibe n ilerlemesi

Semerkant'tn zaptrndan sonra Qingiz Hdn, birliklerinin ilerlemesini
geEici bir zaman iEin durdurdu. Utrar'dan Seyhun istikametini takiben
Cugi'nin kumandastnda giinderdi$i birlik aynr derecede baganh oldu.
Ulkenin bu ktsmtntn zaptrnrn Cugi'ye verilmesi hiE gi.iphesiz imparatorlu-
$un kuzey-batr vilayetlerinin onun idaresine girmesinin kararlagtrnlmrg ol-
maslnln neticesidir. Onun askeri harekaontn tafsilatr ancak Cuveyni'de
bulunmaktadrr202. Mogollar ijnce Stgnak'a yaklagtrlar (Utrir'dan z4 fenah
mesafededir)203. Cugi oranrn halkiyle miizakerelere girigti. Elgi olarak
miisliiman tiiccardan Hasan HAct'yt2oa giinderdi. Hasan Hicr yrllardan
beri Mogollar'rn hizmetinde bulunuyordu. Tianl'ao-pi',;r'de adr geqen
Asan muhtemelen odurz0s. Halk elgiyi katletti; bunun iizerine Mogollar
gehri yedi giin muhasadan sonra hiicumla zaptettiler ve biitiin halkr kat-
lettiler. Otdtirtiten Hasan'rn o$u, o biilgenin emiri olarak brrakrldr. Mo-
mt pckin Mislonu Qahsmalan, IV, 3rr; Bretschneider, Mcdiaeoal Researclus I,78. Cuvey-
ni (I, g+), Mogollar'rn Semerkant'ta ele gegirdikleri lillerin yok edilmesi hakkrnda bir fikra
anlaur- Qingiz Hin, ne ile beslendiklerini sordu ve "otn cevabtnt aldr. Bunun iizerine filleri
bir tarlaya brrakmalannr emretti. Orada hepsi aghktan iildii. Bununla beraber Q'ang
Q'un'un siizlerinden, r22t-t222 krg mevsiminde fillerin hilA yagadr$r anlaErhyor (Pckin Misyo'
nu Qahsmahn, IV, 3 I 3; Bretschneider, Mcdiaeaal Rcscarchtrs, l, 7 g) -
12 Cuveyni, I, 66-7o; Schefer, Chrcstomalhie pasanc, ll, rlz vd. d. Krg' D'Ohsson, flir-
loirc dcs Mongoh, I, zz t vd.d.
2o3 Bkz. yk. s' t93.
u (TruQ,XY,45, farsga metin, fu) Hiiseyn Hicr.
Reqidi.iddin'in basrh metninde
m5 PehinMiEonu Qahsmalan, IV, 95; Bretschneider, Mcdiaeaal Rcsearclus, I, 269. Bura-
da Asan'rn ewelce Ongutlar'rn memleketinde yagadr[r ve ticaret maksadiyle Argun nehrine
geldiIi belirtilmektedir.
44O V.V. BARTHOLD
gollar yiirtiyiiglerine devam ederek Uzgend, B6rErnhgkent ve Agn6s gehirle-

rini zaptettiler. Bu son qehrin gamizonunun biiyiik bir ktsmr egkiya ve yol
kesicilerden olup giddetli bir gekilde mukavemet ettiler. Bunun iizerine
Qin-Timur miizakerelere baglamak iEin Cend'e girnderildi. Ongutlar'a (Ak
Tatarlar) mensup olan Qin-Timur206, sonradan iran tarihinde miihim bir
rol oynamrgtrr. Sultan'rn ordusu Cend'i bir miiddetten beri terketmig olup
kumandanlan Kutlu$ Hin bozkrrdan gegerek HArezm'e kaEmrgtr. Nese-
vi'ye gtire207 Kutlu$ Hdn, Io.ooo kigilik birli$in bagrnda $arkent (Yeni-
kent)'te konaklamrqtr. Qin-Timur, Cend halkr tarafindan iyi kabul edilme-
di; ancak Srgnak'rn akibetini hattrlatarak ve Mogollar't Cend'den geri Ee-
kece$ini vadederek d<ini.iqiinii sa$ladr. Ondan tince Mogol kumandanlart
hemen Cend iizerine hareket etmek niyetinde defildiler; Karakum'da din-
lenmek istiyorlardr2ot. Br, Qingiz Hin'rn baggehri de$ildir. Kanghlar'rn
(Krpgaklar) aynr adr tagryan yerlegme yeridir. Cuveyni20e, Sultan ile
Mogollar arasrndaki ilk garprqmayr anlatrken Mergitler'in Mogollar'dan
kaEtrklarr zaman srfrndrklarr yer olarak zikrederzlo. Kumandanlarrn din-
lenme isteklerinden, siivarilerin yeni atlara ihtiyaglarr olduklarr ortaya grk-
maktadrr. Cugi'de bu maksatla giigebelerin yaylalarrndan faydalanmak is-
tiyordu. $imdi bu niyetinden vazgegerek Cend tizerine yiiri.idii. Cuvey-
ni'nin btitiin elyazmalanndan ve Regidiiddin'in ondan yaptr$ aktarmada
bunun 42rr yahut 14 Saferzt2 6r6'da (zI Nisan, yahut I Mayrs ralg) mey-
dana geldiii belirtiliyorsa da buna pek ihtimal verilmez. Biiyiik bir ihti-
malle 616 de$il 617 olmasr lazrm gelir. $u halde bu olay to yahut zo Ni-
san r22o tarihinde giisterilmelidir. Halk gehrin kaprlannr kapadrklarr halde
mukavemet etmediler. Mogollar merdivenler dayryarak surlara Erktrlar,
gehri iqgal ettiler ve halkr drganya grkararak dokuz giin zarfrnda gehri ya$-
maladrlar. Yalnrz siizleriyle Qin-Timur'u krzdrrmrg olanlar idAm edildiler.
206Bu bilgi Regidiiddin'de bulunmaktadrr (Trud1,Y, rr7; VII, r49). ReEidiiddin, bag-
ka bir yerde (Asya Miizesi yazmasr, a 566, vr. r8z"; Blochet neqri, II, 37) Cuveyni'den (II,
er8) naklen Kara-Hit6y oldu$unu siiyler. Muhtemelen Kara-Hitiylar yanrnda yetigmig ol-
mahdrr; bununla beraber Ongutlar'rn memleketinde ya$ayan Kara-HitAylar'dan olmasr da
miimkiindiir.
207 Nesevi, metin, 36, terciime, 62.
208
Schefer'in Chrcstomathic pcrsane\nda (Ir4) :l yerine:3a okuyunuz, Khanykov yaz-
masr ile basrh metinde (I, 69, I) oldu$u gibi.
2@ II, ror :y r.r$il c-Ul go:, 6 ptts
Cuveyni,
2r0 Mirzi Muhammed Kazvini'ye giire ;Jtlrt Karakum'dur.
2rr Cuveyni, I,69;yazma, lY,z,94; Regidiiddin, (Tnd1,XY,46; farsgametin,Tr).
2r2 Khanykov yazmasrnda ve Schefer negrinde (r r4) biiyledir.
QiNciz - HAN vE MOCOLLAR Mt
Buhirih Ali Hoca gehre vali tayin edildi. D'Ohsson, anlagrldr$rna giire
sa$am temellere dayanarak Qingiz Hin'rn giinderdi$i Nesevi'de zikredilen
elginin bu oldugunu kabul eder (bkz. s. 4zr). CuEi, bildifimize gtire
Cend'de kaldr ve ertesi sene buradan Hirezm i.izerine yiiriidii. Yenikent
($arkent) iizerine gtinderilen kiiqiik bir birlik mukavemetle kargrlagmaksr-
zrn gehri zaptetti. Ordunun bir krsmr Ul0s-idi2t3nin kumandasrnda Kara-
kurum yahut Karakum'a giinderildi. Onun yerine Tiirkmenler'den tegkil
edilen ro.ooo kigilik bir birlik konarak Tiynil-noyon'un emri altrnda
Hdrezm'e giinderilen orduya dahil edildi. Tiynil2la bu ordunun iinciileriy-
le bir kag merhale yiiri.idiikten sonra Tiirkmenler'in isyan etti$ini ve bag-
lanna tayin edilen Mogol kumandanrnr iildiirdiiklerini haber aldr. Hemen
geriye diindii, Tiirkmenler'in iizerine saldrrdr ve go$unu tildiirdii. Kurtu-
labilenler Merv ve Amul'e kagtrlar. Bu habere tam manasiyle inanmak
miimkiin de$ildir. Cugi'nin krtalarr, verilen bilgilere giire sayrlarr 2o.ooo
kiqiden az olmryan bir birli$i ayrracak kadar Eok olamazdr, iistelik oyle za-
yrf bir kuwetle Hirezmgihlar devletinin merkezi olan Hirezm'e kargr
yilrtimek bi.isbi.itiin manasrz olurdu. Her halde hareket tekrarlanmadr. Yr-
hn sonuna kadar CuEi'nin birlikleri Seyhun'un aga$r taraflarrnda savunma
tertibatr alarak kaldrlar. Bundan bagka, giirece$imiz gibi zaptedilen gehir-
ler bile daima Mogol hAkimiyeti altrnda kalmadrlar.
14- BenAket ile Hocend' in dii giigii

Beniket'e giinderilen birlik2rs, toplam 5ooo kigiden ibaret olup Barin
kabilesinden AlAk-noyon'un kumandasrna verilmigti. Kardegi ile daima
Qingiz Hin'rn maiyetinde bulunuyordu216. Birli$in di$er kumandanlarr
Kong-Hoten kabilesinden Suketu-gerbi (sa$ kanatta binbagr)2r7 ve Tugay
2r3 (Ulus idi"den
maksat "idikut ve Uygarlan- oldufuna dair Prof. Berezin'in nazari-
yesi (Trud1, XV, r7r) pek dofru defildir. D'Ohsson (Hitoirc dcs Mongob, I, zz3) da aynr
hatiya diigmiigtiir. Uygur tiimeninin UtrAr kugatmasrna katrldrgrnr giirdiik. Mogol kuman-
dantntn adrnrn Ul0s-idi oldufiunu metinler agrkga giisterirler. Bu ismin sa! kanat binbagrla-
nndan Cida-noyon'a Ait olmasr kuwetle muhtemeldir (Trad1,Y, rgo vd.; XV, r34 vd.). Bu
isim Prof. Berezin'in terciimesinde Cadi ve Cede gekillerinde bulunmaktadr (Turdy,Y,76,
87 , tS7); metinde cir+ ; Tian-g'ao-pi1i'de Ceday (Pckin Miryonu Qalqmahn,IV, 6o, 6z).
2ra
Bu okunug Berezin (Trudy,XY,46) ile D'Ohsson tarafindan kabul edilmigtir. Cu-
veyni'nin basrh metninde de (I, 70: JtjJ ) b6yledir, fakat schefer negri ile yazmasrnda (IV,
,, 34) Jti.! geklindedir.
2r5
Faaliyetleri hakkrnda bkz. Cuveyni, I, 7o; Schefer, Chrcstomathb pcrsanc, ll, rr5;
D'Ohsson, Histoire des Mongob,l, zz4.
216 Trudl' V, 196; VII,
z6r.
zn Trudy, V, 16o; VII, zr5; XV, r35.
442 v.v. BARTHOLD
idi. Beniket'teki Tiirk gamizonu, iletg0-melik'in21s kumandasr altrnda iig

giin dayanabildi ise de dtirdiincti gtin gehir teslim oldu. Mogollar
Tiirkler'i katlettiler. Halk arasrndan sanatkArlan ve bazr gengleri muhasara
iqlerinde kullanmak igin gotiirdiiler. $u halde Beniket'te Mogollar'a, di$er
gehirlerdeki gibi fazla mukavemet edilmedi. Bunrrrla beraber Mive-
rii.innehr'in biitiin gehirlerinden yalnrz Beniket'in Qingiz Hdn zamanln-
dan Timur zamanrna kadar harabe halinde kaldr$r rivayet edilmektedir2re.
$ehrin, on iigiincii yilzyrhn ikinci yansrndaki karrgrkhklar srrasrnda tahrip
edildifi ve ananenin bu tahribatr yanhqhkla Qingiz Hin'a isnad etti$i kuv-
vetle muhtemeldir.
Cuveyni'ye giire, Beniket'ten bir birlik Hocend iizerine yi.iriidii; fakat
aynr mi.iellif, baqka bir riviyetinde22O Alak-noyon'un, Qingiz Hin'rn Vahg
ve Tilkan'a giinderdi$i askeri kuwetlerin iki kumandanrndan biri oldu$u-
nu belirtir. Buna nazaran Beniket teslim olduktan sonra 5ooo kiqilik kuv-
vetin o srralarda Semerkant'r muhasara etmekte olan Qingiz Hin'tn yant-
na dtindii$ii ve Hocend muhasarasrnrn Semerkant'tan giinderilen bir kuv-
vete verildi$i gergefe daha yakrn farzedilmelidir. ibn'iil-Esirz2t ile C0zci-
ni222nin, Semerkant diigttikten sonra Qingiz Hin'ln Fergana'ya bir kuwet
sevketti$ini siiylemeleri yarunda Cuveyni de, Hocend'i kuEatan ordunun
esas kuwetinin Utrdr, Buhiri, Semerkant ve zaptedilmig bagka "gehirler
ve kiiylerden" toplanmrg birliklerden meydana gelip 2o.ooo Mogol ile
5o.ooo esirden ibaret oldu$unu kabul eder. Bu kuwetin, Qagatay ve Oge-
dey'in birlikleri olup UtrAr'rn diigmesinden sonra Qingiz Hin'rn yanrna
dtindtikleri ve onun tarafrndan Hocend'e giinderildikleri kuwetle muhte-
meldir. iki prensin sefere katrhp katrlmadrklan belirtilmemigtir. Aynca as-
kerlik tarihinin dikkate de$er olaylarrndan biri olan Hocend muhasarasrn-
da Mogol kuwetlerini kimin sevk ve idare etti$ini bilmiyoruz223. Hocend
valisi Timur-melik gehirde tutunamadr; rooo asker ile Seyhun nehrindeki
2rs Cuveyni'nin yazmalannda
J5! at., basrh metinde (I, 7o) ve Shcefer negrinde f:l2l
geklinde noktalanmr$trr; belki cL:Ll fiilinden gelmektedir. Prof. Berezin (Trud1, XY, 47;
farsga metin, 73)
t<Jrl ilget0 diye okur.
2re P6tis de la Croix, lY, zo7; (atcninc, Kalkuta negri, II,636'
9e; burada isim il-ic Eeklinde yazrlmrEtrr; Schefer (Chrastonalhb persa-

220 Cuveyni, I,
nc, ll, ryz) bunu clJs geklinde yazar. Regidiiddin jYl geklinde vermektedir (Tntd\, XY,
47, 57, farsga metin, 73, 86).
22r ibnii'l-Esir, XII, 254; Tiesenhausen, 28.
222 Tabakdt-t Ndsti, gfo.
223 Hocend muhasarast igin bkz. Cuveyni, I, 7r; Schefer, Chrcstomathie pcrsane, ll, tt5
vd.d. ; D'Ohsson, Histoirc dcs Mongols, l, zz4 v d.d.
qiNciz - HAN vE MoCoLLAR 44i
adalardan birisine srirndr. Bu adantn Hocend'den takriben bir kilometre

aqa$rda olup son zamanlarda "bir gok altrn, giimiig, bakrr sikke ile gegitli
kaplar, ev egyalan v.s.n bulunan ada oldu$unu kabul etmek igin sebepler
vardwzza. Ada sahilden uzak oldufu igin istihkimlanna ok ve manctntkla
tag atmak miimkiin de$ildi. Mogollar esirleri onar onar ayrrdrlar ve her
manganrn bagrna bir Mogol koydular. Bu esirlere, Hocend'den iiE fersah
uzaklrktaki da$ardan zorla taq getirtildi. Timur-Melik, iistii kapah n ge'
mi yaptrrarak iistlerine rslak kege tirttiirdii; bunun iizerine de sirke igerisi-
Bu gemilere ok, ateg ve nelt tesir etmiyordu. Kale muhaftzlart sabah er-
kenden gemilere binerek sahillere yaklagtrlar ve Mogollar'a hiicum ettiler.
Bununla beraber sonunda Timur-melik erzak ve miihimmat stoku bitti$i
igin adayr terketmek zorunda kaldr. Bilindi$i kadariyle mahsurlar hiE bir
taraltan yardrm beklemiyorlardr. Muhasarantn ne kadar devam ettifiini
bilmiyoruz. Timur-melik, geceleyin hazrrlatmtg oldu$u 7o gemiye birlikle-
rini, erzak ve di$er malzemeyi bindirerek megaleler rgr$ryla nehirden aga$r
ya do$ru ilerleme$e bagladr. Mogol kuwetleri iki sahil boyunca onlart ta-
kip ediyorlardr. Timur-melik bu durumda bile onlara hiicum ediyor ve
hedefinden la;mryan oklariyle geri pi.iskiirtiiyordu. Mogollar Beniket yakr-
nrnda zincir gerdikleri halde Timur-melik zinciri krrma$a muvaffak oldu.
Bargrnhgkent ile Cend crvanna vardr$r zaman Ulos-idi ijnceden nehrin iki
sahiline askeri kuvvetler yerlegtirmig, kayrklardan bir ktipri.i kurmug ve
mancrnrklar hazrrlamrg idi. Bununla beraber Timur-melik sahile grkmayr
bagardr, fakat Mogollar tarafrndan takip edilerek biitiin afrrhklannr ve mai-
yetinin hepsini kaybetti; HArezm'e tek bagtna vardt. Orada bagrndan ge-
genleri anlatarak ebedilegtirilmesini temin ettifi giiriilmektedir. Bu netice-
ye varmak igin hayal giici.inii yorma$a liizum yoktur. Timur-melik'in ha-
yatta kalmasr, ne Hirezm iEin ne de Sultan CelAleddin iEin bir fayda sa$-
ladr (krza zaman sonra Celileddin'in yanlna gitti ve iiliinceye kadar onun
kaderini paylagtr). Timur-melik ile Celileddin'in kahramanhk menlabeleri
umumun menfaatr igin hiq bir yararr olmryan gahgi cesaret niim0neleridir.
Miisliimanlar'rn tarafinda kahramanlann bir avug yardtmcrlariyle yi$itlik
harikalarrnr ortaya koyduklarrnr g6riiriiz; fakat daha biiyiik kuwetleri teg-
kil ettikleri ve idareden tamamiyle iciz olduklan iqin Tatarlar'tn esas kuv-
vetleri kargrsrnda daima geri gekiliyorlardr. Mogollar'rn taraftndan bu
harpte gahsi kahramanhk niimfineleri yok gibidir. Kumandanlar,
hiikiimdarlarrnrn emirlerine itaat ve onlan maharetle yerine getirmekten
fazla bir gey yapmlyorlardr. O, ordusunun miinferit kttalartnt icap ettikEe
224 M.S. Andreyev, Sredneaz. Vystnik, Mayrs 189,6' 19.
V.V. BARTHOLD
ayrnr, yahut birlegtirir ve bagansrzhk halinde hemen neticelerini tinleyecek

tedbirler alrrdr. Srkr bir disipline tAbi olan Mogol askerleri, kendilerini ar-
kadaglarrndan iistiin gtistermek iqin firsat aramadan hiikiimdarlarrnrn ya-
hut onun tayin etti$i kumandanlann emirlerini hatastz yerine getirirlerdi.
15-H drezmgAh'rn askeri harekAtr, f irarr ve

iiliimii
Hirezmgah Muhammed, Mogollar'a kargr sonradan celaleddin kadar
bagarrh bir gekilde kargr koyamadr. Qingiz Hin Utrir hiini Bedreddin'in
gtiriigiinden faydalanarak Sultan'tn Tiirkdn HAtirn'un akrabasrndan olan
kumandanlarrna kar$l giivensizli$ini artrrdr; giiya kumandanlar taraftndan
Qingiz Hin'a yanlan sahte mektuplar gizlice Sultan'a verildi22s. Mogol-
lar'rn MAverdiinnehr'deki harekAtr esnasrnda Sultan askeri kuwetleriyle
KAlif ile Endhud'u226 iggal etti. Bu harekerinde, Mogollar'rn ceyhun'u
geEmelerine engel olmak niyetinde oldu$u aErkEa giiri.ilmektedir. Semer-
kant muhasarasr slraslnda Sultan, mahsurlara yardrm etmek igin bir defa
ro.ooo, baqka sefer 2o.ooo siivari giinderdi$i halde bu birliklerden hiE biri
hedefe yaklagma$a cesaret edemedi227. Cesaret etselerdi bile bir faydasr ol-
mazdl. Qingiz HAn Semerkant'ta askeii kuwetlerini giiylece ktstmlara aytr-
mr$tl: Hocend ile Fergana'ya giinderilen kuwetten baqka Alak-noyon ile
Celayir kabilesinden sol kanattaki binbagrlardan Yasavur'un228 kumandast
altrnda bir birlik vahg ile Tilkin'a, ibn'iil-Esir'e gore22e Kiilab'a giinderil-
di. Bu harekit hakkrnda fazla bilgimiz yoktur. ibn-iil-Esi., Tirmiz'e de bir
birlik giinderildifinden bahsediyorsa da bu kaleyi, ilerde giirece$imiz gibi,
bizzat QingizHdn zaptetti. Nihayet iiE tiimen (3o.ooo kigi230) Cebe, S0bu-
225 Nesevi, metin, 37 vd. terciime,64 vd.; Taih-i Gizidc' 4g7 D'Ohsson, Hisloirc dts
Mongols, I, zr3 vd.d. D'6hsson'un fikrine ra[men bu olayrn srhhatinden Siiphelenmege bir
sebep giirmiiyoruz.
226 Nesevi, metin,
43, terciime, 73.
227 lbnii'l-Esir, XII, z4r Tiesenhausen, r
r.
;
228
Yasavur hakkrnda bkz. Trud1,Y 4z;Yll,53; XV, I4o, farsga metin, 2Io. Prof. Be-
rezin,in iki qeqit okuyuEu vardrr: Bisur ve Bisuder. Bizim fikrimizce on diirdiincii yiizyrlda
lran'a giigeden meghur-Qagatay prensinin adrdrr (D'Ohsson, Histoire dcs Mongols, IV' 564
vd.d., 6lz-6c8, 643 vd.; bu ismi Vassaf -r..:r"+ Reqidiiddin ise-111L+ geklinde yazarlar'
22e
ibn,iil-Esir, XII, 254; Tiesenhausen, z8.o)5- yahut -,1f tarzrnda yazrhgr gerEefe
en yakrn olanrdtr.
2r Bu miktan, yalnrz Mogollar'rn hizmetindeki miielliflerde de$il, Nesevi'de de (me-
ti.., +4, terciime,T5) buluruz. ibttii'l-Eri. (XII, z4I) Tokugar'rn birlifiinin varllrndan ha-
berdar olmadrgr igin ancak zo.ooo askerden bahseder. Vardan'ln da verdi$i miktar budur
putlunou, isrilrila' nongolou po armyanskin, l, z). Buna ve Raverty'nin giirilqiine (Tabakat-i
QiNciz - HAN vE MOCoLLAR 445
dey ve TokuEar-bahidrr kumandasr altrnda ayrrlarak Ceyhun'u gegmek ve

sulhperver halkr hrrpalamadan ve gehirleri muhasara etmeden HArezm-
gih'r takip etmek emrini aldr. Qingiz Hin, ancak Sultan'tn ordusunun
zayrflr$r hakkrnda emin bilgi aldrktan sonra bu tegebbiiste bulundu. Krsa
zaman ijnce Kara-Hitaylar'dan bir birlik (7ooo kiqi) ile Kunduz hiiki.imda-
n Alieddin23t bu ordudan ayrrlmtglardr. Qingiz Hin'a diigmanrn ordusu
hakkrnda do$ru bilgi getirdiler232. Cuveyni'ye inantlacak olursa Hirezm-
qih krsa zaman iince ordugihrnda katledilmekten zor kurtulmugtu (bkz. s.
43o). Sultan o zaman lrak valisi bulunan oflu Riikneddin'in vezirinin fik-
rini kabul ederek Irak'a gekilip bir ordu meydana getirmege karar verdi.
Nesevi'nin bi.itiin belagatrna ra[men233 bunu gayet tabii bir tedbir sayma-
$a mecburuz. Cuveyni'nin haberine giire23a Celileddin, babastrun biiylece
icizine bir karar almamast ve yahut hig olmazsa orduyu kendisine brrak-
masr igin rsrar etti; ayrrca halkrn, devleti, yalnrz ahaliden vergi tophyarak
bunun do$uraca$r vazifeleri yerine getirmemekle, yini iilkeyi drq diigmana
kargr korumadrfrndan dolayr itham etse hakh olaca$rnr stiyledi. Bu sijzle-
rin gerqekten siiylenmiq olduiundan giiphe edebiliriz. O stralarda Celiled-
din'in Gazne'deki arazisine giderek orada Mogollar'a kargr koymak iEin
bir cephe tegkiline kimse engel olamazdr. O ve kardegleri, babalart adaya
kaqrncaya kadar onunla beraber oldular ise de Mogollar'dan korktuklarr
235.
aErktrr
Cebe ile S0budey'in kumandasrndaki kuvvetler gelmeden ktsa zaman
iince HirezmqAh Ceyhun sahilini terkederek yalnrz Pencib'da bir giizetle-
me birlifi brraktr. Bu kuvvetin son derece tjnemsiz oldufu aErktrr. Qiinkii
Mogollar Seyhun'u gegtikleri gibi Ceyhun'u da kolayca geqtiler. Nasrl geg-
tiklerini ibn'iil-Esir giiyle anlatrr236. "Tahtadan biiyi.ik tekneler gibi geyler
yaptrlar, su gegmesin diye iElerine sr$rr derisi kapladrlar, iglerine silahlartnr
N6sd, $7\ ra$men tarihgilerin, Mogol birli[inin baganlanm daha parlak giistermek igin sa-
yrlan kasten azalttrklannr ve C0zcini'nin verdigi 6o.ooo rakamlntn daha do!ru oldu$unu
diigiinmefe sebep olmasa gerektir.
231 Ala'iilmiilk de denilmektedir (Cuveyni, II, r97, I8; Tabakat-t Nasti, toz3).
232 Nesevi, metin,

43 vd., terciime, 75.
233 Nesevi, metin,
45, terciime, 77.
23a Cuveyni, II, Io7, rz7; Mirhind, Harclm,
79; D'Ohsson, Histoite dcs Mongols, l, 243
vd.
235 Cuveyni, Sultan'rn, Celileddin'i Belh'i savunmak iEin Nigapur'dan giinderdifini,
fakat Celileddin'in Mogollar'rn nehri gegti$ini iifrenince babasmtn yanrna diindt$iinii (I,
r35; Schefer, Chrestomathb pcrsane,ll, 165) kaydeder.
236 ibnii'l-Esir, XII, e4I; Tiesenhausen, Iz.
446 V.V. BARTHOLD
ve teghizatlarrnr koydular, atlannr nehre siirdiiler, kuyruklannr elleriyle

tuttular, kendilerini de bu teknelere ba$ladrlar; giiyle ki, at insanr yede$e al-
mtE, insan da silah v.s. ile dolu tekneyi yede$e almrg oluyordu. Bu gekilde
hepsi aynr zamanda kargrya gegti", Mogollar'rn Ceyhun sahilinde o kadar
gok tahta tekne hazrrlayabilmiq olmalarr gilphelidir. ibn'iil-Esir'in, kayna-
$rnrn ifadesini kavramamrq olmasr, Mogollar'rn giiEebeler tarafrndan
bi.iyilk nehirleri gegmek iqin kullanrlan ve Plano Carpini tarafrndan tarif
edilen usuli tatbik etmig olmalan ihtimale daha yakrndrr237. Onciilere bi-
rer hafif yuvarlak deri verilir; bunun tepesinin etrafinda bir gok ilmikler
iligtirilmigtir; bu ilmiklerden bir ip gegirilerek srmsrkr gekilir; biiylece dai-
renin iginde bir nevi torba tegkil edilmig olur; igine elbise, silahlar ve di-
ger eqya doldurulur ve sa$lam ba$lanrr. Ondan sonra e$erler ve sa$lam
egyalar ortaya konur, insanlar da iistiine otururlar. Bu gekilde tegkil edilen
gemi bir atrn kuyrufuna ba$anrr; bir adam da yiizerek atr idare eder;
bazan nehirden gegerken kiirek kullanrrlar. At nehre siiriiliir, bir siivari
ijnden yiizer; difer atlar arkasrndan giderler. Daha fakir olan kimseler iyi
dikilmig birer meqin torba tedarik ederler, bu torba igine elbiseleriyle
biitiin egyalarrnr koyarlar, tepesinden srkrca ba$larlar, bir atrn kuyru$una
ba$lar ve yukarrda tarif edildi$i gibi nehri geEerler". Aynr torbalann boz-
krrlardaki yiiriiyi.iglerde su igin kullanrldr$r bilinir.
Cuveyni'ye gcire Mogollar'rn nehri geEti$ini, Sultan238, Iz Safer 617

(rB Nisan rzzo) tarihinde varmrg oldufu Nigapur'da haber aldr23e. C0zci-
ni, Mogollar'rn nehri Rebitilevvel (Mayrs) ayrnda geqtiklerini kaydeder.
Sultanrn Nigapur'da (rB Nisan
- rz Mayrs) bir aya yakrn kalarak kendisi-
ni tehdit eden tehlikeyi hig di.iqiinmeden giinlerini e$lence ile gegirdi$ini
siiyleyen Cuveyni'nin riviyeti son derece gi.ipheyi qekmektedir. Sultan'rn
maiyetinde bulunan birisiyle konugma firsatrnr bulmug olan Nesevi, onun
Mogollar'rn korkusundan Nigapur'da bir giin bile kalmadr$rnr ifade et-
mektedir. Ashnda biiyle olmasr gerekir. Sultan'rn Nigapur'a kagmastndan,
Mogollar'rn Ceyhun'u geEmelerini bekledi$i anlaqrlmaktadrr. Bu gartlar al-
trnda Horasan gehirlerinde uzun mi.iddet kalamazdr. Sultan, BistAm'da sa-
ray vekillerinden Emir TAceddin Omer BistAmi'ye iki sandrk dolusu
237
Sobranb puksluslaii, 170 ud.d.,'Hakluyt Cemiyeti neqri, 8I, r I3, I56,
238 Sultan'rn kagmasr ve <iliimii yakkrnda bkz. ibnii'l-Esir, XII, z4r vd., 246; Tiesen-
hausen, tz vd,., 17; Tabakat+ N6s6, 277 vd.d.; Nesevi, metin, 45 vd.d., terciime, 7632; Cu-
veyni, II, r05-r I7; MirhAnd, Haregm, 2tr85,'D'Ohsson, Histoirc des Mongob,l,243-256.
23e Aynr tarih iki defa giisterilmigtir: Cuveyni, l,
ry4 zo ve II, rog, zo.
QiNclz - HAN vE MoCoLLAR 447
miicevher vererek Ardahan'a2s giinderilmesini emretti. Burasr Nesevi'nin

ifadesince "diinyanrn en metin kalelerinden idi". Bu kaleye sonradan Sul-
tan'rn kemikleri nakledilmigtir2ar. Hazineyi kurtarma$a muvallak olamadr;
kale sonradan Mogollar'a teslim olmak zorunda kaldr. Miicevher sandrkla-
rr da Qingiz HAn'a giinderildi. HArezmqih Rey yoluyla Kazvin'e kagtr.
Orada o$lu Riikneddin GuryAnqi, 3o.ooo kigilik bir ordu ile bekliyordu.
Sultan'rn Cebe ile Sffbudey'in da$rnrk birliklerini imha etmek iEin elinde
bir Eok firsatlar oldu$u halde bunlardan faydalanamadr. Karrsr, Gryised-
din Pir $Ah'rn annesi ve iiteki kadrnlarr Ticeddin Togan'rn idaresinde bu-
lunan Kar0n kalesine giinderdi. Kendisi de miiqavir olarak Luristan ata'
begi Nasreteddin Heziresp'i davet etti2a2. Atabeg, Sultan'a tutunmak igin
Luristan ile Firs arasrndaki dag silsilesini tasviye etti 2a3. Da$larrn ijte tara-
frndaki verimli btilgede Ludler ile $0liler'den ve Firs halkrndan roo.ooo
piyade tophyarak Mogollar'r geri piiskiirtmek miimktindii. Sultan bu pli-
nr bile be$enmedi. Nasreteddin'in gahsi garcze hizmet etti$ini ve diigmanr
olan FArs atabeginden intikam almak istedi$ini dilgiindii.Nasreteddin vilA-
yetine diindii. Muhammed de Irak'ta kaldr. Mogollar yaklagrnca o$ullariy-
le birlikte Kar0n kalesine kagtr, fakat orada ancak bir gi.in kaldr ve yanlna
bir kaE at ile klavuzlar alarak Ba$dad yolunu tuttu. Kendisini takip eden
Mogollar'dan kurtularak Sar-Qihin kalesine geldi; orada yedi giin kaldrk-
tan sonra Hazar denizi sahiline ulagil.
Cuveyni'nin rivayeti biiyledir. Sultan'rn Hemedin'a gitti$inden hig

bahsetmez. Orada Sultan'r giiren tiiccardan, ibn'iil-Esir bilgi almrgtrr.
HattA Nesevi'ye giire Sultan ile Mogollar arasrnda Hemedin crvannda
Devletibid gayrrrnda bir garprgma olmugtur. Mogollar'rn harekitr hakkrn-
daki bilgilerimiz de2aa pek agrk de$ildir. -Tian-g'ao-pi-Sfde2as nakledilen ta-
limata giire "halkr Miisliiman olan gehirlere dokunmamak, Qingiz Hin'rn
gelmesine kadar halkr mutazarrlr etmemek ve ancak o zaman iki taraftan
2{ Nesevi'nin fransrzca terciimesinde yanhghkla "Erdelin' denilmigtir, metindeki oku-
nug do$rudur.
2ar Cuveyni, II, r 17. Kale Rey'den iig giinliik yolda idi. flakut, Mu'ccn,l, zo4.
Ktg. Lane-Poole, Mohammadan \nasties, r74vd.
'"
2a3 Bu daflann adr, Cuveyni'de (II, rr3)f
clL;(yazmada,IV, z, g4'te vr. I4r)FeL
Khanykov yazmasrnda y(, g;- ve Raverty'de (Tabakat+ Nfuii, 277) Tang - Talt diye giiste-
rilmigtir.
2aa Bu konuda zikredilen kaynaklardan bagka bkz. ibnii'l-Esir, Xll, z49-246; Tiesen-
hausen, tg-r7; Tabbaknt-t Nfuii, g783g5; Cuveyni, rrr vd'd., I34 vd.d. (Schefer, Chrcstoma-
tie persanc,II, r47 vd. d., 164-168); Mirhind, Vie dc Djcaqhk Khan, rz4-r34.
245 Pckin MiEonu
Qalrynalan, 146.
448 v.v. BARTHOLD
Mtisltimanlar'a hi.icum etmek emrini aldrlar. Plano Carpini2a6 bu gibi

iinciiler hakkrnda gtiyle demektedir: "Yanlarrna kegeleri, atlarr ve silahla-
nndan bagka bir gey almazlar; hiE bir geyi yafma etmezler; evleri yakmaz-
lar; hayvanlan iildiirmezler. insanlara gelince onlarr yarahyarak kagmak
zorunda btrakrrlar, fakat birincisini ikincisinden gok daha istekle yaparlar".
Cebe ile S0budey bundan bagka Hirezmqih'r kovalamak vazifesi ile
ytikrimlii idiler. Netice olarak ibn'til-Esir'e gorezaT "yolda durmadrlar, ya$-
ma yapmadrlar, kimseyi iildiirmediler; ancak takibe hrz vererek Sultan'a
konaklama firsatr vermediler", Cffzcini2a8 Mogollar'rn Qingiz Han'dan al-
drklan emirlere uyarak Horasan qehirlerinin hig birisini tahrip etmedikleri-
ni belirtmektedir. Ancak HerAt vilAyetinin B0geng gehrinde ileri gelenler-
den birisi katledildiii iqin gehri tahrip ettiler, halkr krhgtan geEirdiler. Di-
$er taraftan Cuveyni, Mogollarr'rn Belh'te bir vali brraktrklarrnr, halkrnrn
mukavemet ettifi ve kiitii davrandrlr Zdve gehrini tahrip ettiklerini belirt-
mektedir. Rebiiilihir (Haziran) ayrnda Nigapur'a vardrlar.
Tahribat hakkrndaki emre yalnrz iiEiincii birlik, TokuEar'rn birli$i
muhalefet etti. Regidiiddin'in riviyetine gtire2ae Herdt valisi Melik Hin250
Eminii'l-Miilk25r krsa zaman iince Qingiz Han'a boyun e$mig ve viliyetin-
de Mogollar'rn ya$ma yapmasr yasak edildi$ine dair bir ferman almrgtr.
Cebe ile S0budey bu emre uydular, fakat TokuEar uymadr ve da$hlar ile
kavga ederken tjldi.inildii. Disiplinin bu gekilde bozulmast Mogollar'rn na-
zarrnda son derece iinemli idi. Umumiyetle Batr seferi hakkrnda gok az
bilgi veren Tiian-g'ao-pi-Sd bu hususta bilgi vermektedir2s2. Bu rivAyette To-
kuEar'rn yalnrz "ekinleri ya$ma etti"$i ifade edilir; <iliimii hakkrnda bir
bilgi verilmiyor. Qingiz Hin'rn yanrna diindii$ii zaman Qingiz Hin onun
idAmrnr istedi, sonra affetti$i halde ordu kumandanhfrndan azletti. CCrzcA-
ni'nin bahsetti$i B0geng'deki tahribatr Tokugar'a isnat etmenin icap etti$i
aqrktrr. Nesevi'nin 253, Qingiz Hin'rn damadr Tokuqar-noyon ile kaymakam
Brirke-noyon25a kumandasrnda lo.ooo kigilik bir Mogol birli$inin NesA
2a6 Sobranic putcslustaii, r7o, Hakluyt Cemiyeti negri, 8r.
2a7
Ibnii'l-Esir, XII, z4r; Tiesenhausen, tz.
2a8 TabakahNdsrr{,
989 vd.d.
ue Trud1, XV,78.
2s0 Han-Mel'k'ten daha gok bu gekilde yazrlrr.
2sr
Qegitli yerlerde Emin-Melik, Eminii'l-Miilk, Yemin Melik, Yemini.i'l-Miilk.
2sz Pekin Miynu Qahsnalan, ry6-r47.
251 Nesevi, metin,
5o vd. d., terci.ime, 84 vd. d.
25a Nesevi'nin metninde Kra,
Cuveyni'de (I, I38) Ai a(ty Chrcstomahb Pcrsane'de
(II, 167) Ky; ; Celayir kabilesine mensup idi (Trudy, V, 4r , zo9; VII, 5e'
e78).
qiNciz - HAN vE MoCoLLAR 44s
gehrini tahribi hakkrndaki riviyeti, Tokugar'rn daha ijnce zikredilen olayda

katledilmedi$ini giistermektedir. Tokugarln ancak Herit viliyetindeki as-
keii harekittan sonra Nesi gehrine varmrq olmasr gerekirdi. Krsa zaman
iince Nesi halkr Sultan'rn izniyle gehirlerinin kalesini tamir etmiglerdi.
Halbuki Sultan onlara bir haberci giindererek Mogollar'rn iiniinden kaErp
bozkrrlara ve da$lara sr$rnmalannr ve Mogollar'rn yeteri kadar ganimet
toplayrp vatanlanna diiniinceye kadar beklemelerini tavsiye etmigti. CiizcA-
ni25s ile Ci.iveyni'ye256 gtire TokuEar, Nigapur yakrntnda maktul diiqtii.
Cuveyni, onun iiliim tarihini Ramazan (Kasrm) olarak verir. Bundan son-
ra TokuEar'rn birli$i Sebzevir'r tahrip etti. Onun birli$i hakkrnda bundan
fazla bilgi yoksa da tzzt yh baqlangrcrnda HArezm prensleriyle temasa
geqen Tatarlar'rn bu birli$e mensup olduklarr kuwetle muhtemeldir. Nes-
eii257, Tatarlar'rn Horasan'da ilk zabt ettikleri gehrin NesA oldu$unu
siiyler. Bu bilgi, Cuveyni'nin Zdve'nin tahribi hakkrndaki rivAyetini yalan-
larnaktadrr. Her halde Cebe ile Sfibudey'in askeri kuwetlerinin saylsl, ku-
mandanlarrnr Belh gibi biiyiik gehirlerde brrakma$a uygun de$ildi; giinkii
dayanacafr kuweti olmryan bir kumandant btrakmak manastz olurdu. Ni-
gapur halkrnrn Uygur yazrsr ile yazrlmrg ve ktrmtzt mum ile miihiirlenmig
bir ferman aldrklarr hakkrndaki Cuveyni'nin haberi gerge$e daha yakrn-
drr258.Bu lermanla halk, Mogollar'a karSr koymama$a ve Mogol ordusu,
yini Qingiz Hin'rn ordusu gelince ona itaat etmefe davet ediliyordu.
Muhammed'in, Nigapur'dan aynldrktan sonra izini kaybettirme$e rnu-
vaffak oldu$u giiphesizdir. Irak'a do$ru hareketinden ne ibn'iil-Esir'in ko-
nuqtu$u fakihin ne de tarihgi C0zcini'nin haberi vardr. Mogol kuwetleri-
nin Nigapur crvarrndan geqitli istikametlere niEin giinderildi$i biiylece an-
lagrlmrg oluyor. Sultan'rn hangi tarafa kagtrfrnr ii$renmek istedikleri agrk-
trr. Cuveyni'ye giire S0budey'in birli$i Tus ile di$er gehirleri ya$ma ettik-
ten sonra Dimgin ve Samnin yoluyla Rey'e gitti. Cebe'nin kuwetleri ise
MAzenderAn'rn bazr gehirlerini ve bilhassa Amul'u ya$ma ettikten sonra
aynr gehre vardrlar. Cuveyni, Rey halkrnrn kendi istekleriyle Mogollar'a
teslim olduklannr siiyler. ibnii'l-Esir'e giire, Tatarlar ansrzrn qehrin iiniinde
giiriindiiler, qehri zaptettiler, kadrn ve qocuklarr esir alarak giitiirdiiler.
233 Tabakat+ N6sii, ggz.
256
Cuveyni, I, r3B; Schefer, Chcslomalhb pasanc, ll, 167; MirhAnd, (Vb dc Djnghk
Khan, r53), Tokugar'rn Tiluy'a giinderildifini ileri siiriiyorsa da yanrhyor.
2s7 Nesevi, metin,
58, terciime 98.
2s8 Cuveyni'ye giire (I, 136; Schfer, Chrcstomathic pcrsanc, ll, 166) Mogol 6nciileri gehre
rg Rebiiilewel'de (24 Mayrs), Cebe ise r Rebiiilihrr'da (5 Haziran) yaklagtr.

F.n
45o v.v. BARTHOLD
ibn'iil-Esir, Mogollar'rn Rey'de giiriinmelerini, Sultan'rn adr geqen gehre

vardr$r gayialarrnr duymug olmalariyle izah eder. Rey'de Sultan'rn Heme-
din'a do$ru hareket ettifini haber ahnca o istikamete do$ru yi.iriiyiige
geqtiler. Yolda, "her qehri ve koyii ya$ma ettiler, yaktrlar, yrktrlar; kadrn,
erkek ve gocuk herkesi krhEtan gegirdiler". ibnii'l-Esir'in riviyetinde Sul-
tan'rn, Hemedin'r diiqman gelmeden iince terketti$i ifade edilir. Cuveyni,
Sultan'rn Kazvin'den Kar0n'a giden yolda Mogollar'a rastladr[rnr, fakat
onlar tarafrndan tanrnmadr$rnr kaydeder. Mogollar, Sultan'rn dahil oldu$u
kalileye bir kag ok attrlar ve Sultan'r yaraladrlar. Bununla beraber sa$ sa-
lim kaleye vardr. Sultan'rn kaleden aynlmasrndan sonra Mogollar kaleyi
muhasara ettiler, fakat onun kalede olmadrfrnr ii$renince hemen muhasa-
rayr kaldrrdrlar; rehberlerinden bazrlarrnr yolda yakaladrlar ve izini takip
ettiler. Sultan birdenbire yolunu de[iqtirerek Sar-Qihin kalesine vardr.
Mogollar onun izini kaybettiler, krlavuzlarr iildiirdiiler ve geri diindiller.
Nesevi'ye giire Sultan, 2o.ooo kigilik bir ordu ile HemedAn crvarrnda Dev-
letibAd ovasrnda Mogollar taraftndan kuqatrldr. Canrnt zorlukla kurtardr;
maiyetinin gofu krhEtan gegirildi. $u halde Sultan'rn Mogollar'a karqr tek
muharebesi, iilkesinin en batrsrnda cereyan eden bu muharebedir. E$er
Cebe ile S0budey'in kuwetlerinin hepsiyle kargrlagtr ise bile (buna pek az
ihtimal verilir, qiinkii Cuveyni, yalnrz Cebe'nin kuwetlerinin Hemedin
iizerine yi.iriidii$iinii belirtir) yine Mogollar'rn kuvvetleri sayrca Sultan'rn
ordusundan fazla de$ildi. Bununla beraber burada da kagrp canlnl kurtar-
maktan baqka gey dtigiinmedi.
ibnii'l-Esir, Cuveyni ve Nesevi'nin riviyetlerine kargrhk, Hemedin cr
vannda Mogollar Sultan'tn izini kaybettiler; gerek Hazar denizine do$ru
giderken ve gerekse hayatrntn sona erdifi adada artrk onu takip etmedik-
lerinde asla qiiphe yoktur. Ada sahile qok yakrndr; Nesevi'nin hikiye etti$i
gibi Mizenderinhlar her giin Sultan'a yiyecek ve sair geyler giittiri.irlerdi.
Mizenderin limanlarrnda Mogollar, diigmanlarrnln yanrna gitmek iqin ye-
teri kadar kayrk bulabilirlerdi25e. Bilhassa Hirezmgdh ile yerli prensler
arasrndaki kin dikkate altntrsa bu husus tamamiyle aEr$a Erkmrq olur. Ta-
tarlar'rn harekAtr hakkrnda bildiklerimiz, HemedAn'dan ZencAn ile Kaz-
vin'e d6nerek bu iki qehri tahrip ettiklerinden ibarettir. Cuveyni'yi giire
Beg-tegin ile Kug-Boga HAn kumandastndaki bir HArezm ordusunu da
imha ettiler. Krg baglangrcrnda Azerbaycan'r istilA ederek Erdebil gehrini
ya$maladrlar ve havalar so$uyunca Hazar denizi sahiline do$ru Mugan'a
25e ivanin de bu neticeye varmtltrr (O oomnom ishusshrlc i Uweoanilakh mongolo-tatar,
66).
QiNGiZ - HAN vE MoCoLLAR 4sr
Eekildiler ve yolda Gi.irci.iler ile garprgtrlar. Tatarlar Hazar denizi sahiline

vardrklarr zaman Sultan artrk hayatta de$ildi.
Sultan'rn gizlendi$i ada, Gurgin gehrinden iig giinliik uzakhkta, yAni

Gurgen nehrinin denize ditkiildtigii sahilde bulunan Abaskirn gehrine ya-
krndr 260. Bugi.inkii Agur-ada denilen ada olmast miimkiindiir. Sultan'tn bu
adada ne kadar kaldr$r bilinmemektedir. Maiyeti efradtndan, sonradan
Nesevi ile konuganlann verdikleri habere giire daha adaya varrr varmaz
akcifer iltihabrndan gok rzdrrap Eekiyordu. ve kurtuluq iimidi yoktu. Hiz-
metinde bulunmug olanlara hayatrnrn son giinlerinde, riitbe, i.invan ve
arazi gibi zengin miikafatlar verdi. Ashnda bu miikifatlarrn o srralarda
gergek bir de$eri yoktu, lakat Nesevi'ye inantlacak olursa bunlarrn hepsi
sonradan CelAleddin tarafrndan kabul edildi. Sultan'tn iiliim tarihi esas
kaynaklanmrzda yoktur. Raverty'nin26r ($evv6l 6r7lArahk I22o) ve A.
Miiller'in262 (t5 Zllkade/ tt Ocak tzzt) vermig olduklarr tarihlerin muah-
har eserlerden ahnmrg oldu$u anlaqrlmaktadrr. ilk tarih her halde gerEege
daha yakrndrr, giinkii Ocak Izzt'de Nesevi'ye giire263 Mogollar Hirezm'in
merkezini muhasaraya baglamrglardt. Nesevi, Sultan'rn vefaunda bir kefen
alacak parasr olmadr$r igin maiyetinden birisi bu ufurda giimlefini fedi
etti$ini hikAye eder.
Selguklu imparatorlu$una dahil iilkelerin Eofunu hikimiyeti altrna al-

mrg olan Sultan'tn sonu bu gekilde oldu. Mogol istilAsr strastnda o kadar
iciz kalmrgtr ki, Mogollar onu tamamiyle unuttular. On iiEiincii yiizyrlda-
ki Mogol ananesinde bile Muhammed'in adt geqmez, ancak CelAled-
din'den bahsedilir. iki gahsrn birlegtirildifi Cebe, Sfibudey ve TokuEar'tn
harekAtrnrn hikiyesinde ortaya gtkar26a. Mogol istilAsrnt, hiE giiphesiz Orta
Asya'da iqitti$i riviyetlere giire anlatan ibn Batt0ta265, yalnrz Celileddin'i
anlatrr ve babasrnrn zamantndaki olaylarr onun saltanatl devrine atfeder.
Bununla beraber kargtlarrnda hi.ikiimdar olarak qaresiz kaldr$r bir
diigmandan kaEtr$r igin Hirezmqih'r ayrplamak giigtii. Mogollar'a karqr
miicdaleleyi ancak bir maceraperest olarak devam ettirebilirdi; bu srfat
2@ Yakut, Mu'ccm,I, 55 vd. Abask0n hakkrnda bkz. istahri, zr4; ibn Havkal, 273'
26t Tabakah Ndsiri, z7B.
262
A. Miiller, Da Islan im Mirgm Abmdlandc, II, er3. Devletgah'rn (Tczkircti'ttuafi,
r36, rB) verdili tarih z Zilhicce 6I7 (r7 $ubat rzzr) dir.
263 Nesevi, metin,
92, terciime, r53.
26a Pekin Mislonu t46'
Qahgmalan,IV,
265 ibn Batt0ta, III, z3 vd.
452 V,V. BARTHOLD
onun yaradlhgrna ne kadar yabancr ise o$lunun yaradrhgrna o nisbette uy-

gun idi.
16-Qingiz Hin'rn IVIAverAiinneh'i zaptrndan

sonraki harekAtr
I zzo yrh bahanndan itibaren Qingiz HAn Maverdiinnehr'i tamamen
hAkimiyeti altrna almrE ve asayigi sa$lamak igin gerekli tedbirleri alma$a
baglamrqtr. N0gi-Baskak, Mogol valisi olarak Semerkant'tan BuhArd'ya
gcinderildi ve vilAyetin tegkilatr ele ahndr266. Qingiz Hdn, yaz mevsimini
Nesel crvannda geEirerek ordusundaki atlan dinlendirdi. Daha sonraki yrl-
larda Mogol kumandanlan Nesef ve crvanna, yaylak olarak rafbet etmig-
lerdi. Qa$atay hinlarrndan birisinin orada bir saray yaptrrmasr sebebiyle
qehrin gimdiki adrnr aldr$r bilinmektedir26T. Bibiir bile268 Karqi'yi anlatrr-
ken o b<ilgenin suyunun az olmasrna ra$men bahar mevsiminin pek hog
oldufunu siiyler. Hiq qiiphesiz Mogol istilasrndan iince bilinmeyen sebep-
lerden dolayr Kig ve crvarr harap olma$a yiiz tutmugken Nesef imar edil-
mefe baglamrgtr. Bu sebeple onuncu yiizyrl co$rafracrlarr HuzAr'r (Guzir),
hattA Buhiri'dan Nesefe giden yol iizerinde bulunan MAymurg mevkiini
Kig btilgesinden addettikleri halde Sem'ini, Nesef vilAyetinde bunlardan
bagka Semerkant'tan Kig'e giden bir kiiyii de sayar26e,
Sonbahar mevsiminde Qingiz Hin Tirmiz iizerine yiiriidi.i. $ehrin

miidalaasr SicistAnh bir birliie verilmigti. Kumandanrn adr Nesevi'ye
giire2;0 Fahreddin Habeg inan en- Nesevi, Cfizcini'ye giire2?r ise Zengi b.
Ebi Hafs idi. Birli$in miktan giisterilmemigtir. Teslim teklifi reddedildik-
ten sonra iki taraf bir kag giin kargrhkh mancrnrklarla savagtrlar. Nihayet
Nlogollar, diigmanlarrnrn silahlarrnr tesirsiz hale getirdiler. Kale on bir
giin muhasaradan sonra hiicumla zaptedildi. $ehir tahrip ve halk katl
edildi2;2.
266 Schefer, Chrcstonatihe pcrsane, II, le5 vd. Cuveyni'nin basrh metninde (I, 83 vd.)LJlj
okunugu kabul edilmiqtir.
26t K$. yk. s. r45.
268 Babacr
Namai, nelr. Ilminsky, 6e; faksimile Beveridge, vr. 4gb, tercilme, 84.
run
Krg, yk. s. r43-146.
27t Tabakat+ Noii, tooz.
212
Tirmiz'in zapu hakkrnda bkz. Tabakatt N6sti, too4 vd.; Cuveyni, I, roz; Schefer,
Chrcslomathb pcrsane, II, 140.
QiNciz - HAN vE MoeoLLAR 45s
17-H6,rezm'deki durum
Qingiz Hin I22o-2r krgrnr Ceyhun sahilinde geEirdi. Difer biiyiik ne-
hirlerin sahilleri gibi bu btilgeye giiqebeler daima uygun bir krglak naza-
riyle bakarlardr. Daha sonraki zamanlarda Qa$atay baqqehirlerinden Sili-
saray bu biilgede kurulmugtu2T3. O krq ve baharda ortaya qrkan olaylar,
durumu bir miiddet igin Miisli.imanlar lehine de$iqtirdi. O zamana kadar
yaprlan seferler ancak Tekig ve Muhammed devrinde Hirezm iilkesine ka-
trlan viliyetlerde cereyan edip asrl HArezm'e hiE dokunulmamrgtl. Bu vili-
yeti idare etmekte olan Tiirkin HAtrin'un, askeri partinin bagrnda oldu$u-
nu gcirmiigtiik. Tiirkin Hit0n'un taraftarlartnr bafh vildyetlerdeki tutum
ve davranrglarr HArezmgih'rn saltanatlnln sona ermesinin baghca sebeple-
rinden biridir. Fakat giiEebeler o viliyetlerde rahatga yerlegtirildikleri iqin
asrl HArezm'e bir zarart dokunmadan bilakis I2o4'ten beri diigman istili-
srndan uzak olan bu viliyete di$er viliyetlerin servetleri aktr$rndan ytiksek
bir refah seviyesi,fikri kiiltiiriin geligmesine de tesir etmigtir. Bu iilkeyi ve
baggehrini I2Ig'da ziyaret eden YAkut'un verdi$i bilgilerde giiriiliir2Ta' Iz.
ve I?. yiizyrllar, islim Alemi iqin iinceki yiizyrllar gibi yiikselme devresi
de$ildi. Fakat gegmig nesillerin miras brraktrklarr ilim hazinelerinin korun-
masrna hdli gayretle devam ediliyordu. O devirde son derece ijnemli der-
lemeler yaprldrgr gibi zengin kitap kolleksiyonlarr meydana getirildi.
Hirezmgihlar hdnedanrnrn hikimiyetinin ilk zamanlartnda, dini ve felsefi
tarikatlar hakkrnda meghur bir eserin miiellifi olan $ehristini, 5Io (I I 16)
yrhna kadar Hirezm'de yagadr. Mahalli tarihgilerden biri, yaprlan igler
hakkrnda bazr bilgiler verir. YAkut taraftndan nakledilen bu riviyet275, Hi-
rezm'in krskanE zAhitlerinin meqhur ilimi felsefeye olan alakasrndan dolayr
affedemediklerini giisteriyorsa da felsefe drq engellerle kargrlagmadr. Bu ri-
vAyette qiiyle demektedir: "$ehristini iyi bir Alimdir; itikadrnda biraz nok-
san olmasaydr imam olacaktr. Bu kadar fazli ve kemiliyle ash olmtyan
qeylere meylettifine, makul ve menk0l delilleri olmryan bir ig seEti$ine
hep hayret ederdik. Allah bizi ihanetten ve iman nurundan mahrum et-
mesin. Bunlarrn hepsi qeriat nurundan uzaklaqarak felsefe ziilmetleriyle
meggul olmasrndan dolayrdrr.Onunla konuqmalartmtz ve dostlufumuz var-
dr. Feylesoflann doktrinlerinin dofrulu$unu isbatta ve aleyhindeki itham-
larr reddetmekte miibala$a etti. Vaaz verdi$i bir gok meclislerde haztr bu-
273 P6tis de la Croix, lI, zr; /afemdme, I, 38, buradaki okunuq .tlr JU
27{ Bkz. yk. s. 16o.
273 Yakut, Mu'cem, III, 343. Aynr mahalli tarih Yakut'un irsidlnda da (III, zt4 Y,
4r z) zikredilir.
V.V. BARTHOLD
lundum. Bir defa olsun "Allah b<iyle buyurdu" yahut "Peygamberimiz

biiyle stiyledi" dememigtir; qer'i meselelerden birine cevap vermedi. Allah
onun halini bilir". Hanedinrn son zamanlannda baqka bir meghur feyle-
sof, bilginin her dahnda genig eserler yazmrg olan Fahreddin Rizi,
HirezmqAhlar'rn sarayrnda ikamet ederdi. Do$u viliyetlerindeki kiitiipha-
nelere gelince Merv hakkrnda YAkut'un bilinen rivayetinden baqka ibni.i'l-
Esir'in276 Guri Gryiseddin'in sarayrnda oturan ve rzo6'da vefat eden giir
Fahreddin Miibarek-gAh b. Hasan el-Mervu'r-r0di277 hakkrndaki haberi de
nakledilebilir. Bir han yaptrrdr; iginde kitaplar ve santranE oynamaya
mahsus yerler vardr. Alimler kitaplarr okur, cahiller satranE oynarlardr. Bu
gekilde miinewerler rstrrahat ederken bile fikri meggale bulurlardr. Gur-
gAnc'da bilginin her dahnda derin vukuf sahibi ve beg medresede ders
vermig olan vekil $ihibeddin Hiveki, $afii camii yakrntnda biiytik bir
kiitiiphane yaptrrdr ki, Nesevi'nin deyimiyle2T8 "iince ve sonra" emsali
giiriilmemigtir. Mogol istilisrnr haber alan $ihibeddin Hirezm'i terketti,ki-
taplannr brrakmak kendisine gok acr geldi$inden en krymetlilerini yanrna
aldr. NesA qehrinin Tokugar tarafrndan zapil srrasrnda qehit dtigtti.
Oli-imiinden sonra kitaplarr, bunlardan anlamryanlann eline gegti. Nesevi
en krymetlilerini almak igin elinden ne geldi ise yaptr ve muvaffak oldu.
Fakat bir kag yrl sonra vatanlnr ebediyen terkederek biitiin mallarrnr Aile-
sinin kalesinde brrakma$a mecbur oldu27e. $iryle demekten kendini ala-
mamr$tr: "Orada biitiin brraktrklanmdan yalnrz kitaplanma acldrm260".
Nes6 valisinin sultan olarak tanrmaktan kagrndrgr Gryiseddin Pir $Ah'rn
ordusu taralrndan NesA zaptedilince tarihEimizin mallan ya$ma edildi$in-
den muhtemelen kitaplarr da aynr Akibete u$ramrgtr28r.
rB- TrirkAn Hatun'un ikibeti

TiirkAn HAtin zengin bir vilAyete hikim olup Tiirk askerlerinin ba$h-
h$rna mazhar oldu$u iqin Qingiz Hin'rn ordusuna veyahut Cugi'nin bir-
276 ibnii'l-Esir, XII, r6o vd.

277 Bu g6ir ile giiriigleri ve Hirezm'deki hayau hakkrnda krq. Goldziher, Dcr Islam, lll,
zI3 vd.; Sir E.D. Ross, 'Accbndmc,3gg.
27E Nesevi, metin, 49, terciime, 83 vd.
27e Metinde yazrh iJ.iJL geklindedir, terciimedeki gibi "citadelle de NesA" geklinde de-
gildir.
2m Fransrzca terci"imedeki garip ciimle "De tout cela plus tard je ne pus recouvrer que
mes livresn, negredenin y'l yeiiner-4l okudulundan dolayrdrr. Bu hata, daha <ince Baron
V.R. Rosen tarafindan (lap;rki, VI, 387) ortaya konduiu gibi terciimeye eklenen hatalar lis-
tesinde de gcisterilmigtir.
28r Nesevi, metin, ro6 vd. d., terciime, r75 vd. d.
liklerine a$rr kayrplar verdirebilirdi. Qingiz HAn bunu bildifinden Buhiri

yahut Semerkant'tan Dinigmend Hicib'i Tiirkin Hit0n'a giinderdi;
Hin'rn yalnrz o$una kargr harbetti$ini, o$lunun kendisini gticendirdi$ini
ve Tiirkin HAt0n'un idaresindeki viliyetlere dokunulmryaca$rnr anlattr282.
Bu siiz sonra unutulacakur. ihtiyar Ttirkin Hitfin bu defa reo4 istilisrn-
daki gayreti giistermedi. Dinigmend'in geligiyle aynr zamanda Sultan'rn
Ceyhun sahilini terketti$i haberi ahndr. Tiirkin Hit0n da bu hareketi tek-
rarlama$a karar verdi283. TiirkAn Hit0n, Gurginc'da hapiste bulunan
prenslerin, hanedanrn bu zor durumundan laydalanmalannr iinlemek igin
onlarr Ceyhun'a attrrdr. Nesevi'ye giire Tiirkin Hit0n, bu zorluklann ge-
Eici olaca$rna inanryordu. Bu sefer iildiiriilen prenslerin sayrsr yirmiyi bu-
luyordu. Onlarla birlikte Buhiri sadn Burhineddin ile kardegi ve iki ye-
$eni de iildiiriildiiler. Hatti Cuveyni'nin riviyetine gdre28a, Tiirkin Hitfin
Gurginc'ta o srralarda rehine tutulan hiikiimdarlan daha iince geceleyin
bu gekilde katlettirmigti. Ti.irkin Hit0n bugi.inkil Tiirkmenistan'rn bau kr-
srmrndaki Ydnr285 viliyetine Eekildi286. Oradan da Mizenderin'a giderek
taraftarlariyle birlikte Lircin ve ilil kalelerinde kaldr. Mogollar onla-
rr burada kugattrlar. Yi.iksek yerlerdeki kaleleri kugatmak zorunda kaldrk-
larr zamanlarda yaptrklarr gibi2ET Mogollar, kalelerin etrafrnda bir tahta
perde inga ederek kaleye her ti.irlii yardrmrn gelmesine engel oldular. Diirt
ayhk muhasara sonunda kaleler susuzluk sebebiyle teslim oldular. Cuvey-
ni ve Nesevi'ye giire Mizenderin gibi ya$murlu bir iklimi olan bu biilge-
de biiyle bir duruma pek az rastlanrr. Nesevi diirt ay iEinde bir damla
ya$mur ya$madr$rnr siiylemektedir. Cuveyni'ye giire kalelerde biriktirilen
su on, onbeg gtin iginde ttikendi. Her iki tarihqi de kaderin garip cilvesi
olarak teslimin hemen arkasmdan ya$murlar ya$dr$rnr kaydederler.
ibnii'l-Esir'in rivayetinden28s, Tiirkin Hit0n'un, r22o yrh yazrnda Mogol-

2s Tiirkin HAt0n'un x1q[4i lakklpda bkz, Nesevi, metin,38-4r, terciimc,6GTr; Cu-
veyni, II, rg8-zoo; Mirhind, Hdrczm,84 vd.; D'Ohsson, Hisloirc dcs Mongob, I, 259 od.d.
2e Cuveyni, rr, rg8vd.
285 Eski
imlasr olan Kiggarh Mahmud tarafindan verilmigtir. Fahreddin Miibarek-gih
da bu gekli almryar (Accbndm., 4o7).
286
Krt. <apiski l)(, 3oz vd. (A. Tumans\). Sonradan Durun admr alan bu gehir,
gimdiki Beharden istasyonunun yakrmnda, Aghabad ile Krzrl-Arvat arasrnda yaklagrk olarak
yan yoldadrr. Krg. Barthold, Oroshatb Turluslan4 4r.
2E7 Kr$. Karamzin tarafrndan zikredilen Novgorod vekayinAmesindcki bilgi, III, not.
367.
2s lbnii'l-Esir, XII, e43; Tiesenhausen, t3 vd.
456 V.V. BARTHOLD
lar Rey'e varmadan tince esir edildifi neticesine varrlabilir. Cuveyni, eseri-
nin bir yerinde2se, Sultan'rn adada bulundu$u srrada, bagka bir yerinde
ise2e0 Cebe'nin MAzenderin'daki faaliyetleri esnasrnda kalelerin muhasara-
srna baglanarak teslim olduklannr belirtir. Kaleleri muhasara eden kuwet-
ler, iki yerde Cebe'nin kuvvetlerine, iiEtinci.i bir yerde ise2el S0budey'in
kuwetlerine bafh oldufu kabul edilir. Nesevi, Sultan adaya kagtrktan son-
ra Mogollar'rn kaleyi kugattrklannr siiyler. Bu durumda kalelerin zaptlnl,
Cebe'nin MAzenderAn'daki harekitr zamanrnda mr yoksa, Mogollar'rn krg-
lamak iizere Hazar denizi sahillerine gekildikleri zamanda mr oldu$unu
tayin etmek giiEtiir. Kurakhk hikAyesine bakrlrrsa birinci grk daha gerge$e
yakrndrr. Sultan'rn krzlan ve kiiEi.ik o$ullarr Ttirkin Hit0n ile birlikte esir
edildiler. O$ullarrnrn en kiiqii$ii harig hepsini derhal katlettiler. Sonradan
Qingiz Hin onu da bo$durttu. Krzlarrn hepsini Qingiz HAn "piglere' ve
yahut daha muhtemel baqka bir okunuga gtire "dinsizlere" dafrttr, ylni
Mogollar'rn hizmetindeki Milsliimanlar'a verdi. Bunlar'dan biri de Diniq-
mend HAcib idi. Semerkanth Osman'rn dul kansr HAn Sultan iEin bir is-
tisna. yaprlarak onu Cugi kendisi iEin seEti. Cuveyni'ye gorezez HAn Sul-
tan, Imil'de oturan bir boyacrya verilerek iiliinceye kadar onun nikihrnda
kaldr. Aynr tarihgi, iki prensesin Qagatay'a verildi$ini, bunlardan birisini
kendisi alarak di$erini miisliiman veziri Habeg Amid'e verdi$ini yazmak-
tadrr. Tiirkin Hit0n ile birlikte esir edilmig olan veziri Nizim-il1-Miilk'ii
Qingiz HAn idam etti. Tiirkin Hit0n sonradan Qingiz HAn tarafindan
Mogolistan'a g<itiiriildii. Orada 63o (tzgz-r233)'a kadar yagadr. Vatanlan-
nr terkederken ona ve difer kadrnlara ktitti sonlarrnr bafirrarak ortaya koy-
malarr emredildi.
rg-HArezm'in ikibeti
Tiirkin Hit0n'un aynlmasrndan sonra Hirezm'in miilki idaresi2e3 Ali
adrnda birinin eline gegti. Devletin gelirleri hayasrzca ya$ma edildi. Mem-
leketin 9o.ooo2e4 kigiyi bulan askeii kuwetlerinin baqrnda kimin bulundu-
28e
Sultan'rn kaglgr hakkrnda bkz. Cuveyni, II, 16; Mirhind, H6rc4m, 84 od.
2m Cebe ile S0budey'in seferleri iEin bkz. Cuveyni, I rr5; Schefer, Chrcstamathic pcrsa-
ne, lI, t4g.
2er Tiirkan Hit0n hakkrnda bkz. Cuveyni, II, r99; D'Ohsson, Hisloirc dcs Mongob
2e2 [l rz6.
Cuveyni,
2e3
$ehzAdelerin aynlmasrna kadar Hirezm'deki olaylar hakkrnda bkz. Nesevi, metin,
55, 57, terciime, 9496; Cuveyni, II, r3r vd.; Trud1, XV,67 vd..
2ea Sayr Cuveyni'de (II, r3r) bulunmaktadrr.
[u bilinmemektedir. r22o yannda Hocend mtidafii Timur-Melik

HArezm'e vardr. Biiyle cesur ve ig bilir bir kumandan kazanan Hirezm
ordusu, CuEi'nin birliklerine saldrrarak Yenikent'i Mogollar'rn elinden geri
aldr. $ehrin Mogol valisi maktul di.iqtii2e5. Timur-Melik'in, bu baqansrn-
dan faydalanamryarak Hirezm'e dtinmesi, onunla Tiirk reisleri arasrnda
da o zamandan itibaren anlaqmazhk oldu$unu giistermektedir. Krqrn iki
maliye memuru, Miigrif imAddeddin ile Vekil2e6 $erefeddin'in gelmeleriyle
miillii idarenin intizamr krsmen sa$lanmrq oldu. Sultan'rn daha hayatta ol-
dufu haberi geldi ve onun adrna icraat yaprlma$a baglandr. Onlardan son-
ra gehzidelerden CelAleddin, UzlAg $Ah ve Ak $ah geldiler2eT Sulran'rn
iiliimi.ine kadar adada onun yanrnda kalmrglardr. Babalarrnrn defninden
sonra 70 siivari ile Mankrglag'a geldiler, oranrn halkrndan atlar aldrlar;
daha sonra baggehre sa$-salim olarak vardrlar. Sultan'rn vefatrnr ilin ettiler
Uzlig $Ah'rn veliahtlifine dair vasiyetini daha tince de$igtirmig oldu$unu
ve onun yerine Celileddin'i tayin etti$ini agrkladrlar. Eski veliaht bu duru-
mu kabul etti$i halde Tiirk emirleri bu de$iqikli$e razr olmadrlar. Mem-
nun olmryanlarrn bagrnda T0ci-Pehlivin2e8 vardr; Kutlu$ Hin iinvanrnr
tagryordu. Emri altrnda Tooo siivari bulunuyordu. Muhtemelen eski Belh
ve Yenikent valisi odur. CelAleddin'i haps yahut katletmek iEin bir suikast
tertip etti. inang Hin, suikast tegebbiisi.inii vaktinde haber verdi$inden
Celileddin, beraberinde Timur-Melik ve 3oo si.ivari oldu$u halde
Hirezm'den Horasan'a kagtr. CelAleddin'in aynlmasmdan iiq giin sonra
Uzhg $nh ile Ak $nh da Hirezm'i terkettiler. Qiinkii Tatarlar'rn yaklag-
trklanna dair haberler almrglardr.
Gurgdnc'rn miidafaasr2ee hig qiiphesiz tarihin en dikkate defer olayla-
rrndandrr. O zamana kadar saltanat kavgalarr biitiin mi.idafaa kuvvetleri-
nin birleqmesine engel oldu$u halde hinedan iiyelerinin Eekilmesi, ordu
2e5 Schefer'de (Chrcstomatihb pctsanc, ll, II7) yanhg bir okunuglacS eB ,1, *: qek-
linde verilmi$tir. Cuveyni'nin Petrograd yazmasrnda (IV, z, 34, vr. 3z) ve basrh metinde
I' lz) c-S ,a-:, ; ReEidiiddin'de (Trud1, XV, +g, farsEa metin, Z0) crt cs(g
2e6 Nesevi'nin metninde bu kelime silinmiE ise de terciime edenin sandrfr gibi bir geh-
rin de$il bir memuriyetin adr oldu$u agrktrr.
2e7
Cuveyni'ye giire gehzideler Hirezm'e daha iince gelmiglerdi; bununla beraber Ne-
sevi'nin dogru riviyetine bakrlrrsa buna az ihtimal verilir.
2e8 Nesevi'de ve
Cuveyni'nin Khanykov yazmasrnda g-l Cuveyni'nin basrh metninde
(I, t3I) f-P ; Regidiiddin'in yazmalannda (Trudy,XY,4g, farsga metin, ron) .5>;l
2ee
Cuveyni, I, 96-ror (Schefer, Chrcstomathb pcrsanc, ll, 136-14o); Trudy, XY, ffi-:4,;
farsga metin, ro4-rro; ibnii'l-Esir, XII,257 vd.lTiesenhausen,3z vd.; Nesevi, metin, gz
vd.d., terciime, r53 vd.d.; D'Ohsson, Histoirc des Mongob, I, Zt5-271.
458 v.v. BARTHOLD
kumandanlan arasrnda birli$i sa$ladr. Bunlardan Ti.irkin Hit0n'un akra-

basr olan HumAr-tegin, difierlerinin muvafakatiyle sultan i.invanrnr aldr.
$ehrin di$er miidafileri arasrnda Cuveyni gunlan zikreder: O$ul-hAcib3m
(BuhirA miidafii diye yukanda adr gegmigtir), Er-Buka PehlivAn ve Ali
Dur0gi30r, yini K0hi-Dur0gdn ki, burada bile ordu kumandanr olarak (si-
pehsilir) gtiriiltir. Gurginc gibi btiyiik bir qehrin muhasarasr iEin Qingiz
Hin, di$er qehirlere kargr giinderdi$i kuvvetlerden Eok daha btiyiik bir
kuweti sevketmek zorunda kaldr. Giiney-do$udan Qagatay ile Ogedey'in
kuwetleri, sa$ kanattaki binleriyleil2 Buhiri yoluyla Hdrezm iizerine
yiiriidiiler. Aynr zamanda Cugi'nin birlikleri kuzey-do$uda Cend'den iler-
liyordu. Nesevi'ye gtire Tici-Beg (?)30', Mogol iincii kollannrn bagmda
geldi; onun arkasrnda Ogedey'in kuwetleri, sonra Qingiz Hin'rn "gahsi
birlikleri" Bugurci-noyon'un kumandasr albnda onlan takip etti3oa ve niha-
yet qagatay'rn birlikleri geldiler. Bu son birliklere saf kanadrn meghur
binbagrsr Tulun-gerbi 305, (Jstun (Usun ?) -noyon ve Kadan-noyon dahil
idiler. Sunit kabilesine mensup olan Kadan-noyon da sa$ kanat binbagrla-
nndan olup bin keptavullann reisi idi306 CuEi'nin birlikleri gelmeden iince
bile bu kuwetlerin loo.ooo kigiden fazla oldu$u rivAyet edilir. Cuveyni,
tincii kuwetlerinin harekitr hakkrnda biraz bilgi veriyor, fakat onun verdi-
gi topogralik bilgiler, ancak Gurginc'rn on iigiincii ytizyrla iit genig bir
tarifini bulmak lrrsatrnr elde etmekle izah edilebilir. Mogollar gehrin kapr-
larr tiniinde kiiEiik birlikler halinde giiriiniiyorlar ve hayvanlarr giitiiriiyor-
lardr. Di.iEmantn az oldu$una aldanan gehir miidafilerinden bir krsml
"Alem kaprsr"ndan3oT bir Erkrq yaptrlar ve onlan kovalama$a bagladllar.
Mogollar onlarr gehirden bir fersah mesafede "Ba$-r Hurrem"l0ti yakrnrnda
s Schefer negrinde J.:rcl kelimesi bulunmamaktadrr; basrh metinde J.;n, vardrr.

rl Prof. Berezin'de yanhg okuma vardrr; Cuveyni'nin basrh metninde sit3Jr vardlr.
rz Regidiiddin ve Tiian-g'ao-pi-gi'de (Pekin Miyonu Qahfmalan,lV , r47) b<iyledir.
303 Nesevi'de (yazmada noktaszdrr).
,s+lr
30a Nesevi'nin metninde hiq qiiphesiz ;rziu yerineg.+.;rr okumak l3zrmdrr. Prof. Bere-
zin'in negrinde ve terctimesinde bu isim gegidi gekillerde g6riilmekte ise de Berezin'in ken-
disi Bugurcr qeklini en dof,rusu olarak kabul eder (Tmdy, XII, z4e). Nesevi'nin verdifi bil-
giye raimen bu tabir ancak sa! kanat kumandanrnrn "gahsi binine" iit olabilir. (Trud1
XV, r34); Qingiz HAn'rn "qahsi bini"nin ancak Hin ile birlikte muharebeye katrldrlrnr
giirmiiqtiik.
n5 Trud1, V, 16o; VII, er4; XV, t35; Pckin Mislonu Qahsmalan,IV, rzo.
n6 Tnd1, XV, r37.
mt ,rlb 6-il-l-.,>, Cuveyni, I,
98.
nt l? 1! CuveYni, aynr yer.
hazrrlanan bir pusuya diigiirdi.iler ve biiytik Mogol kuwetleri onlann etra-

frnr qevirdiler. Giineg batmadan iince rooo kigi30e katledildi; geri kalanlarr-
nr gehre kadar takip ettiler ve arkalarrndan Akabilin (?) kaprsrndan3l0 iEeri
girdiler. Nab0ra3rr denilen yere vardrlar. Fakat giineg batarken geri gekil-
diler. Ertesi giin muharebeye yeniden baglanarak Ferid0n Guri, kaprya ya-
prlan bir saldrrryr 5oo kigilik bir kuvvetle piiskiirttii. Daha sonra Qa$atay
ile Ogedey'in ordularr geldiler ve halk ile miizakerelere bagladrlar; aynr
zamanda muhasara hazrrhklarrnr yiiri.itiiyorlardr. Gurginc etrafrnda tag ol-
madr$rndan Mogollar dut a$acr ktitiiklerinden mancrnrk giilleleri yapma$a
bagladrlar. Kiitiiklerden yuvarlak parEalar kesiliyor ve a$rrlagmalan igin bir
miiddet suda tutuluyordu. CuEi'nin birlikleri gelince gehir her taraftan ku-
qatrldr. Esirlere hendefi doldurmalarr emredildi; bu igi krsa zamanda (Re-
gidiiddin'e giire on giin iginde) bagardrlar. Bundan sonra duvarlan tahrip
etmek igin lifrm kazdrrdrlar. Mogollar'rn yaptrklarr iqler Sultan Humir-
tegin'i son derece korkutmuq olacak ki, kaprdan grkarak Mogollar'a teslim
oldu3l2. Onun ayrrlmaslndan sonra kumandayr kimin aldr$r hakkrnda
kaynaklarrn hiE birisinde bir bilgi yoktur313. Sultan'rn ihaneti halkrn gay-
retini bir dereceye kadar krrdr ise de yine mi.idafaaya devam edildi. Mo-
gollar surlarr ele geEirdikten sonra sokaklarr, mahalleleri birer birer zaptet-
me$e mecbur oldular. Neftle evleri atege verdiler. $ehrin biiyi.ik bir krsmr
harap olduktan sonra ategin kontrol altrna ahnmasrna ve Ceyhun'un sula-
rrnr gehirden Eevirme$e ihtiyag duydular. $ehrin iginde nehrin iistiine bir
ktiprii kuruldu. 3ooo Mogol kiipriiyii iggal ettikleri srrada Hirezmliler ta-
rafindan hiicuma u$radrlar ve hepsi iildi.iri.ildiiler. Bu bagarr halka yeni
bir cesaret vererek miidafaaya daha biiyiik bir inatla devam edildi. ibnii'l-
Esir, gehrin miidafaasr srrasrnda, Mogollar'rn surlan iggal etmelerine kadar
s Regidiiddin'de too.ooo kigi olarak verilirse de imkinsrzdrr.

,r\til yazma IV'te (2,34) d\Lil Khanykov yazmasrndair\U; basrh
3r0 Schefer'de
metinde (I, gS) o\U Regiddiidin'in yazmalannda;lg,,Uve.l>,\26(7rzdf, XV, farsga metin,
ro6). Prof. Berezin, Haylan olarak okur.
3rr Prof. Berezin'de biiyledir; Schefey'de oty'l Cuveyni'nin yazmalann42 o-r-g (basrh
metinde, I, 99, o;l ) ; Regidiiddin'in y azlr.alannda ) y
i,
3r2 Cuveyni, I roo. D'Ohsson, Regidiiddin'in riviyetine bafh kahr; burada HumAr-
tegin'in ihanetinden hiq bahsedilmez. 3oq) Mogol katledilerek bagkumandanhlr Ogedey
iizerine aldrktan sonra Mogollar'rn gehrin kesin olarak diigmesinden yedi giin tince surlan
iggal ederek oraya sancaklanm diktiklerini belirtir.
3r3 Cuveyni'nin Merv kugatmasr hakkrndaki riviyetinden (I, Iz4; Schefer, Chrcstomathi
peran4 ll, r57; Zhukovsky, Raaaalinl Staruao Mana,5o), rzzr yrh baglangrcrnda bile zooo
askerin HArezm'den Merv'e kagtr[r ve bunlardan birinin de Opul-Hicib oldu$u anlagrlmak-
tadrr.
4to v.v. BARTHOLD
biiyiik kayrplar verdiklerini belirtir. Regidi.iddin'e gtire iildtiriilen Mogol-

lar'ln kemikleri ideta tepeler meydana getiriyordu; Onun zamanrnda eski
GurgAnc harabeleri yakrnrnda kemikler hilA giiriiliiyordu. Aynr tarihgiye
giire bu muhasarantn baqarrsrzh$rnrn baghca sebebinin, Cuqi ile Qa$atay
arasrndaki kavgalardrr. Bu kavgalarrn sebebi belirtilmiyor; ancak Nese-
vi'nin riviyetinden, CuEi'nin, sonradan kendi arazisine ilhak edilecek olan
bu zengin gehri tehrip edilmekten kurtarmak igin elinden geldigi kadar
gayret sarfetti$inden ileri geldiSi anlaqrhyor. Bu maksatla bir kag defa hal-
kr teslim olmaya davet etti ve vaadlerinin samimiyetini girstermek iqin
Mogollar'rn askeri harekitr yavaglattrklarr gibi kendi adetlerinin aksine
gehrin crvarrndaki mahallelere zarar vermekten bile sakrndrklarr durumuna
iqaret etti. Halktan akrlhlar bu teklifin kabulunu tavsiye ettilerse de "kahn-
kafahlar" galip geldiler. Birinciler, Sultan Muhammed adada3ra iken yaz-
drklarr mektuplarda diiqmana mukavemet etmemeyi bizzat tavsiye ettigine
dikkati Eektiler. Cugi'nin kararsrzfi$r Qa$atay'r ii{kelendirdi. Qingiz Hin,
qehzAdelerin arasrndaki ihtilaflarr igidince Ogedey'i biitiin birliklerin bag-
kumandanh$rna tayin etti3r5. Mogollar mahalleleri birer birer zaptetme$e
devam ettiler. Yalnrz iiE mahalle kaltnca nihayet gehir muhtesibi fakih
Ali,ed-din Hayyiti'yi Cugi'den aman dileme$e giinderdiler. Fakat artrk
CuEi bile bu ricayr kabul edemezdi. Sanatkirlan aytrarak difer halkr geh-
rin drgtna grkardrlar. Bazrlarr verilen emre uydular; di$erleri, sanatkirlarrnt
gizlediler, qiinkii Mogollar'rn bagka gehirlerde yaptrklan gibi sanatkadarr
giitiirerek di$erlerini vatanlannda brrakacaklarrnt zannediyorlardr. Cuvey-
ni'ye giire roo.ooo'den lazla sanatkAr vardt. Bunlar "Do$u iilkelerine"
giitiiriilerek bir gok iskin yeri yaprmrnda genig iilgiide kullanrldrlar3r6.
Kiigiik gocuklar ile genq kadrnlar3rT esir edildiler; geriye kalan biitiin aha-
li katledildi. Her Mogol askerine z4 kigi diiqtii$ti riviyet edilir (Re-
3la Fransrzcaya gevirenin buradaki ;r1flkelimesini niqin 6zel isim sandrBrnr anltyamt-
yo tz.
3r5 Bu bilgiyi Mogol destanr, yAni fian-g'aolr-p'deki ivAyet (Pehin Misyonu QahSmah-
n, lY, t47) desteklemektedir.
316Belki bu Hirezmliler Dunganlar'rn atalandrr ve yahut Dunganlar'tn atalan bunla-
nn tesiri altrnda miisliimanh[r kabul etmiglerdir (Dunganlar meselesi hakkrnda kz' i<oycstio
Russk. Gcogr. Or. XXX, 7oo vd.; burada Regidiiddin'in Tangut'ta prens Ananda ile askerle-
rinin islAmiyeti kabulleri hakkrndaki rivAyet nakledilmigtir; krq. Regidiiddin, 59 vd.). $imdi
bile Dunganlar'rn hepsinin $afii olduklan bilinmektedir. Tarihi bilgilerimiz, bu mezhebin
siliklerinin oniigiincii yiizyrhn baglangrcrnda her yerden daha gok Hirezm'de kuwetli ol-
duklanm giistermektedir.
3r7 Cuveyni,de btiyledir (I, ror:i.rl6 .lU-lg .lK:;f ); Reqidiiddin'de "kadrnlar, erkekler,
o$lanlar" denilmesi manasrzdtr.
eiNciz - HAN vE MoCoLLAR 46r
gidiiddin'e giire askerler so.ooo'den fazla idi). Cuveyni'nin bundan daha

yiiksek bir rakam duydu$u anlaqrhyor; buna inanmadrfr iqin yazmak iste-
medi$i diiqiiniilebilir. Regidiiddin, $eyh Necmeddin KiibrA hakkrnda bir
hikAye nakleder: $eyh'in ziihdii takvast Qingiz Hin'tn kulafrna gitmig
olup Mogollar'rn Hirezm iizerine yiiriidiiklerinin kendisine haber verilme-
sini emretmig ve gehri terketmesini tavsiye etmig. $eyh, iyi ve kiitii giinler-
de vatandaglanndan ayrtlmayaca$rnr siiylemiq ve gehir zaptedilirken gehit
diigmiiq. Qingiz HAn'rn $eyh'e biiyle bir haber giindermig olmasrna pek
az ihtimal verilir. Hatti Mogollar tince Hirezm'in merkezini tahrip ve
ya$ma niyetinde olmadrklanndan gehri terketmesini teklif etmeleri iqin bir
sebep yoktu.
ibnii'l-Esir'e gtire Gurginc'rn akibeti, Mogollar'rn zaptettikleri di$er

gehirlerden beter oldu. Difer gehirlerde katliimlardan kurtulanlar
giiriilmtiqtiir: "Kimi gizlendi, kimi kaEtr, bazrlarr yakalandr ise de sonra-
dan yine kaEabildiler; hattA bazrlarr ijliilerin arastnda yattrlar ve Mogollar
gittikten sonra kalktrlar". Gurginc'da halkrn katliimrndan sonra Mogollar
su bendini tahrip ettiler; gehrin her taraftnt su bastnca binalar yrkrldr; geh-
rin yeri sonraki yrllarda bile sular altrnda idi. Tatarlarrn elinden kurtulabi-
lenler suda bo$uldular yahut enkaz altrnda kaldrlar. CfizcAni'ye giire3r8
yalnrz iki bina sa$lam kaldr: "Eski saray" K09ki Ahqek (?) ve Sultan Te-
kiq'in mezarr3re (bir yerde yanhghkla Muhammed'in mezarr denilmigtir).
Buna rafmen Mogollar gehri kasten sular altrnda brrakmrq olamazlar. Fa-
kat hig gi.iphe yoktur ki, tahribatlarrndan dolayr bentler ve bilhassa mer-
kezdeki tamiri gereken bentler320 harebeye yiiz tutmugtu. Hirezm gehirle-
rinden bazrlanntn su altrnda kalmasr ve Ceyhun nehrinin mecrasrntn de-
$igtirilerek tekrar Hazar denizine di.ikiilme$e balgamasr bu gekilde izah
edilebilir32r.
3t8 TabakartNdsrd, e8t, Itoo.

31e KaynaSr bilinmeyen muahhar bilgilere giire (Mir Abdoul Kerim Boukhary, Histoire
de I'Asic cmtrah, metin, 78, terci.ime, r77) Necmeddin Kiibri ile ibn Hacib'in mezarlan,
minare, Muhammed'in krzrnrn mezan, hamamlar, garllslntn bakiyeleri kurtuldu. $eyh Nec
meddin Kiibri'nrn tiirbesi bugiin harabeler ile modern qehir arasrnda hAli mevcuttur (H.
Landdelt, Russian Cmtral Asia, ll, 347) ve gimdi "Hivanlar tarafindan ziyaret edilmektedir";
krq. E. Smirnov, Dcraishkm a Turkestanlc, Tagkent, rBgB (Turk. Vycdomosti) de tekrar basrl-
dr, rB. ibn Battfita tarafrndan da zikredilmiqtir (III,6).
320
Yakut, Mu'cem, ll, 48g.
32r iiEll (Sbonik statct....),8-rI. Krg. Barthold, "Am0 Deryi" mad' E.i. Plano Carpi-
ni'nin Orna adrndaki gehrin sular altrnda kalarak tahribi hakkrndaki rivAyeti (Hakluyt Ce-
miyeti baskrsr, 76, I Io, r5z) hig giiphesiz Gurginc'a iittir.
462 V.V' BARTHOLD
Gurginc'rn muhasarasl, Regidiiddin'e gijre 7, ibni.i'l-Esir'e giire 5 ay

devam etmigtir; Fakat Nesevi'nin Nisan tzzt tarihinde zaptedildi$ine dair
rivAyeti daha itimada gayandrr. Hirezm'in CuEi'nin idaresine verilece$i ka-
rarlaqtrnlmrg oldu$undan Qa$atay ile ogedey o srralarda Tilkan'r kuqat-
makta olan babalannrn yanlna diindiiler ve yolda bir gehir daha tahrip et-
tiler322.
zo- Celdleddin' in askeri harekitr

HAzermli gehzideler, Hizerm'den ayrrlrrken Horasan'dan geqmek zo-
runda idiler. Horasan'rn Tokuqar'tn birlikleri taraltndan iqgal edildi[ini
giirmi.igtiik, fakat o srralarda Mogollar Horasan'tn bi.iyi.ik gehirlerinde as-
keri garnizonlar bulundurmuyorlardr. $ehzidelerin kaqtrklarrnr ti$renince
birlikleri
Qingiz Hin Mogollar'a Horasan'tn kuzey hududuna giizetleme
yerlegtirmelerini emretti. 7oo siivariden ibaret bir Mogol kuweti Nesi geh-
rinde yerlegmiq iken Celileddin 3oo siivarisiyle anstztn iizerlerine saldrrdr.
Bu hiicum iiyle giddetli oldu ki, Mogollar silahleriyle difer a$rrhklannt br
rakrp kagtrklarr halde ancak bir kag kigi kurtulabildi. Nesevi323, bu harpte
Miisli.imanlar'rn ilk baqartstntn bu garprgma oldu$unu siiyler: giinkii Ti-
mur-Melik'in di$er baganlannt (Yenikent'in fethini) bilmiyordu. Bu bagarr
sayesinde Cetileddin ile maiyeti atlannt degigtirerek silimen Niqapur'a
vardrlar. Kardegleri Uzlig $ih ile Ak $ih'rn ganslan biiyle yaver gitmedi'
Onlar da Mogollar'rn hudut niibetEilerinden kurtulmayr baqardrklarr halde
iilke dahilinde Mogollar taralrndan kugatrlarak biitiin maiyetleriyle birlikte
gehit oldular32a. Cuveyni'ye giire325 gehzideler esir edildiler ve iki giin son-
ra iildiiriildi.iler. Mogollar'tn Horasan'daki kuwetleri ehemmiyetsiz oldu$u
halde Celileddin burada bir ordu top[yamadr. Nesevi326, Nigapur'da tam
bir ay kaldr$rnr, Cuveyni ise yalntz i.ig giin kaldr$rnr ve 6 $ubat rzzt tari-
hinde gehri terketti$ini kaydeder. Nigapur'dan Zizan'a (Horasan ile Ku-
histin hududunda Kiyin'den iig giinliik mesafede) gitti. Bu gehrin kale-
ve IV No,lu yazmada
Sehrin adr cuveyni'nin basrfu metninde (I, rol), Schefer'de
rzz
(2, 94) ,t-{ Khanykov yazmasrnda..iJKgeklindedir. schefer (chrcstimathic pcrsanc, ll, not-
i*,-iiS vd.) gr-Kolunmasrnr teklif eder ve bahsedilen yerin Nesef vilayetinde KAsen kiiyii
gegirdif,i yerde
bkz. tk. s. r5o) oldugunu ileri siirer. Qingiz Hin'rn rzeo yr1 yaz mevsimini
L.rlunrn kiiyiin rzer-yrh bahannda Mogollar'a mukavemet etmekte olmastna pek az ihti'
mal verilir. Bu ismin g,iJK olmasr da miimkiindi.ir.
323 Nesevi, metin,6o, terciime, loI.
32a Ncsevi, metin, 6e, terciime, to5.
325 Cuvcyni, II, I33.
326 Nesevi, metin, 64, terciime, Io8.
qiNciz - HAN vE MoCoLLAR +6s
sinde kuvvet toplamak istedi$i halde cuveyni'ye giire ahalinin husumerin-

den dolayr gehri terketmek zorunda kaldr32i. Nesevi'nin riviyetinden, ilk
hkrinden kendisinin vazgegti$i anlagrhyor. Kale kumandanr ona bu yolda
tavsiyede bulunarak "bir hiiktimdara yakrgan agrk meydanda harekete geg-
mektir, kalelere kapanmamahdrr; kale ne kadar metin olsa bile Mogollar
zaptetmenin qaresini bulurlar" demigti. celileddin oradan ayrrlarak Herit
vildyeti iizerinden Bust'a gitti328. Nesevi'nin rivAyetine giirelZe Bust'ta
Emini.i'l-Mi.ilk'iin Sicistan'da harekitta bulunan ro.ooo kigilik birli[inin
bagrna gegti.Kandehar'r kugatmakta olan bir Mogol birli$ini yendi ve da-
ha sonra vilAyetinin baqqehri Gazne'ye gitti. Kandehar yakrnrndaki muha-
rebenin di$er kaynaklardan hiE birinde bahsi geEmez. Bu kadar erken bir
zamanda bir Mogol kuvvetinin giineye do$ru ilerlemesinden bu kuwetin
son derece iinemsiz oldu$u neticesine varilrr; aksi halde Cuveyni'de yahut
Regidiiddin'de bahsi geEerdi. Qingiz Hin nihayet t22r yrhnda ordusuyla
Ceyhun'u geqerek Belh'i iggal etti. ibnii'l-Esir330 qehrin kendi iste$iyle tes-
lim olmasr sebebiyle tahrip edilmedi$ini, Cuveyni33r, Qingiz HAn'rn halkrn
boyun e[mesini kabul ederek bir gey yapmama$a siiz verdifini, ancak
sonradan bu siiztinden dtinerek halkrn katledilmesini emretti$ini belirtir-
ler. Bu katliim srrasrnda gizlenenleri Mogollar, diinerken hakladrlar. $ehir
ibn Batt0ta zamanrnda hil6 virane idi332; fakat ibnii'l-Esir'in rivAyetinden
halkrn sonradan isyanr sebebiyle qehrin tahrip edildi$i anlagrlmaktadrr.
T0luy Horasan'a, Qafatay ile Ogedey Hirezm'e giinderildiler. Ordunun
geri kalan krsmr Paropamisus ile Hindu-kuq'un kuzey srrtlarrndaki daf ka-
lelerini muhasara etmekle megguldu. Qingiz HAn'rn kendisi, TAlkan333 cr-
vartnda Nusret-K0h33a kalesini kugatryordu. Mogol ordugahr, Tdlkan ile
Belh arasrnda Nu'man tepesi ile Ka'b bozkrrr iizerinde idi 335. Muhasara
" "il, Jl'bI-!

327 Cuveyni, lI, r34: r;.:.1r
328
Cuveyni Bust'a gidildiiinden bahsetmiyorsa da C0zcAni (Tabakatt Nfuai, zB:') ile
Nesevi bahsediyorlar.
32e Nesevi, metin, 65 vd. terciime, rog vd.
3s lnii'l-Esir, XII, 255; Tiesenhausen, e8.
33f Cuveyni, I, to3 vd. (Schefer, Chrcslonalhbpasanz, II, r4r vd.).
332 lbn Bau0a, III, 58{2.
333 Raverty'nin daha iince isbat ettiii
gibi (Tabakatt Ndni, tcr,f vd.) bu, Horasan'da-
ki Tilkan gehridir (bkz. yk. s. 83); Toharistan'daki olmamahdrr. NusreeKih ile TAlkan
gehrinin kalesinin kastedildigi kuwetle muhtemeldir.
33a
Cuveyni, I, ro4 (Schefer negrinde yanhgt*lao-15 ;r. ). it"ii't-fsir'de Mansur-K0h,
CizcAni'de NAsrr-K0h.
33t Tabakah
"l[,irrr{, roo9. Kugatma hakkrndaki di$er kaynaklar: ibnii'l-Esir' XII, r55);
Tuscnhausen, e9; Cuveyni, I, ro4 vd. (Schefer Chrcslomathb pcrsanc, ll, r4z); Trud1, XV, 75
vd.; D'Ohsson, Histoirc des Mongolr, I, 273 vd. d.
+6+ v.v. BARTHOLD
ibnii'l-Esir'e giire on ay devam etti (ilk altr ayr, Qingiz Hin'rn gelmesin-
den ijncedir). Reqidiiddin ise yedi ay devam ettifini siiyler. Bu miiddet
zarftnda T0luy, Qa$atay ve Ogedey vazifelerini yerine getirmigler ve baba-
lannrn yanrna gelmiglerdi. Miisliimanlar bu fasrladan istifade ederek Mo-
gol ordusuna gergek bir zarar veremediler. CelAleddin'in harekAtrna engel
sebeplerin baqrnda Tiirkler ile Gurlular arasrndaki kavgalar geliqiyordu.
CelAleddin'in Gazne'deki336 vekili Kerber-Melik, kendisine verilen vilA-

yeti I220'de terkederek Sicistin'da faaliyette bulunan Eminii'l-Miilk'iin
daveti tizerine oraya gitmigti. Peqiver vatisi ihtiyAreddin Muhammed b.
Ali Harp0st, onun yoklu$undan faydalanarak Gazne'yi iggal etti. Mengein-
den dolayr tamamen Gurlular'a taraltar olan Cfrzcini'ye giire Harp0st,
Gazne'ye HArezmqih Muhammed'in emriyle gelmigti. Aynr tarihEi, Har-
pirst'un I3o.ooo kigilik bir ordu tophyarak Qingiz Han'a kargr hiicuma
geEmek igin hazrrlandr$rnr ileri siiriiyor ise de Cuveyni, topladrfr kuwetin
2o.ooo kigiden ibaret oldu$unu yazmaktadrr. Eminii'l-Miilk, hikimiyetin
ikisi arasrnda bijliinmesi qartiyle ittifak teklif etti ise de, Gurlular ile
Tiirkler'in bir arada yaglyamryacaklarr cevabrnt aldr337. Bu cevap kale ku-
mandanr Selihaddin Muhammed Nesi'i ile vali (Celileddin'in veziri)
$emsii'l-Mtilk $ih6beddin Serahsi'yi memnun etmedi. "Gurlular'rn Sul-
tan'a kargt isyan etmek niyetinde olduklarrna ve bunun iqin akrabasrnr
Gazne'de devlet idaresinden uzaklaqtrrdrklarrna" kani oldular338. Bu giiriiq
yalnrz tarihEiye mi Aittir, yoksa adr gegen gahrslar yaptrklarrna bir sebep
bulmak iEin gerEekten biiyle bir bahane mi uydurdular sorusuna cevap
bulmak giiEti.ir. Sultan ile annesinin akrabasr arasrndaki husumete bakrlrr-
sa bu bahane pek tuhaf geliyor. SelAhaddin, bizzat bir ziyifette Harp0st'u
hanger ile tildtirdti (Nesevi'ye giire gehrin meydanrnda) ve Gurlular'rn or-
dugihrnrn Gazne'den yarrm fersah uzakhkta oldu$u igin onlar haber al-
madan iince gehri zaptetti. Gurlular gehri muhasara etme$e cesaret ede-
mediler ve da$rldrlar. $ehirdeki taraftarlarr cezalandrrrldrlar. Harp0st'un
ye$eni Setihaddin'i idim ettirdi. it<i gtin sonra Eminii'l-Miilk geldi, idare-
yi ele aldr ve vezir $emsii'l-Miilk'ri kaleye hapsetti. O srrada Qingiz Hin
Nusret-K0h'u muhasara etmekte oldu$u gibi di$er kiigiik Mogol kuwetle-
ri de bagka yerlerde meggul idiler. Eminii'l-Miilk bu birliklerden birini
336 CelAleddin'in varrgrndan iince Gazne'deki olaylar hakkrnda bkz. Nesevi, metin
79
vd., terciime, r3r vd. d.; Tabakat-t Nanr| rotz vd.d.; Cuaqni, II, l9z vd.; D'Ohsson, .F/irlo-
rb des Mongob,I, 297 vd.
337 Cuveyni, II,r93.:f C.ili iKJijJ g!:l,, G1 | 6,y; pyU
338 II, I93. gjtLL ,i.-f 6lt dIL dr^r 6i .r.;rl.: J:
.l'j^,
Cuveyni,
ol) a'i ',: .rU"L ol=po Jl_t*
,y' JU, .,):
(sayrlarr iki yahut iiE bin civarrnda idi) takip ve imha etti; Selihaddin'i
Gazne'de brraktr. Daha sonraki olaylar hakkrnda tarihEiler birbirini tutmr-
yan bilgiler vermektedirler. Cuveyni, Gurlular'rn Emini.i'l-Miilk'iin bulun-
mayrgrndan laydalanarak isyin ettiklerini ve Seliheddin'i iildtirdi.iklerini
kaydetmektedir. iktidar iki kardegin, Kadr Radii.i'l-Miilk ile Umdetii'l-
Miilk'iin eline geqti. Tirmiz'den gelirlerken birincisi kendini hiikiimdarlar
ilAn etti. PegAver'de, Horasan ve MiverAi.innehr'den gelen bir gok HaliElar
ile Tiirkmenler, Seyfeddin Agrak-melik'in bagkanh[rnda kuwetlerini bir-
legtirdiler. onlara kargr muharebe ederken Radiii'l-Miilk yenildi ve ordu-
sunun biiyi.ik bir krsmr ile birlikte hayatrnr kaybetti. Gazne'de Umdetii,l-
Mi.ilk hiikiimdar ilAn edildi. Yukarrda adr geEen Belhli imddeddin
(bk2.s.374)'in o$lu A'zam-Melik33e ile Kibul hiiki.imdarr Melik-$ir ona
kargr yiiriidiiler. Gurlular'r etraflarrna topladrlar, Gazne'yi iqgAl ettiler.
Umdetii'l-Miilk kaleye kapandr. Kale krrk giin muhasaradan sonra zapte-
dildi. Bu durumda CelAleddin, Vezir $emsii'l-Miilk'ii kaleden kurtardr ve
Gazne'ye giinderdi. Orada Sultan'rn yaklagtr$rnr haber verdi. Bir hafta
sonra bizzat Celileddin geldi. Bi.itiin ordu kumandanlarr ona biat ettiler.
Cfizcini ile Nesevi, Umdetii'l-Millk'ten hig bahsetmezler. C0zcini'ye
giire Radii.i'l-Miilk, Agrak'a ma$ltp olunca A'zam-Melik tarafindan esir
edilerek CelAleddin'in gelmesinden krsa zaman sonra katledildi. Nesevi'ye
giire Radiii'l-Miilk iince Gazne'de divanda miiqriflik memuriyetinde
(bkz.s.4or) bulunmuqtu. Selihaddin, miilki idareyi tamamen kendisine
verdi$i halde devletin parasrnr suistimal etti$inden dolayr canr srkrlmrgtr.
Bunun iizerine Radiii'l-Miilk Sicistanhlar birli$ini kandrrarak SelAhaddin'i
katlettirdi. Radiii'l-Miilk, Celileddin'in geligine kadar gehri idare etti. Ce-
lAleddin de ancak Pervin yakrnrndaki sava$tan sonra muzaffer olarak Gaz-
ne'ye diintince onu azletme$e karar verdi. Suistimal ile itham ve igkence
edilerek iildiiriildii. Bununla beraber Cuveyni ile Cfizcini'nin verdikleri
bilgilerin birbirini desteklemesine bakrlrrsa Celileddin'in geldi$i srralarda
Gazne'nin A'zam-Melik'in elinde bulundu$u gergefe daha yakrndrr.
CeAleddin, Gazne'ye Emini.i'l-Miilk ve 3o.ooo kigilik bir ordu ile bir-
likte geldi. Nesevi'ye giire34 orada aynr biiyiikliikte bagka bir ordu onun
33e Tiirkan HAt0n'un Hirezm'den kagtr$r srrada A'zam-melik'in babasr ile kardeginin
u$radrklan akibetten kendisinin nasrl kurtuldu$u bilinmektedir (Nesevi, metin, 39, tercilme,
66). Belki Nesevi onu, kardegi ile kangtrrmrgtrr, Eiinkii eserinin bir yerinde (metin, zr,
terciime, 38) Hirezm'de esir tutulan gehzideler arasrnda Tirmiz hiikiimdan Melik
A'zam'dan (yini "biiyiik melik") bahseder.
3{ Nesevi, metin, Bo, terciime, r34. Tarihgimiz, Gazne'de ddrt reisten her birinin
3o.ooo kigilik bir ordusu oldu$unu, aynr miktarda bagka bir ordunun da Celdleddin ve
F.30
466 V.V, BARTHOLD
maiyetine girdi. Cuveyni3ar, yaklagrk olarak aynr sayryr verdi$i halde (6o-
7o.ooo) eserinin bagka bir yerinde3a2 Emini.i'l-Miilk'iin kumandasrnda
5o.ooo, Seyfeddin Agrak'rnla3 emrinde de 4o.ooo kiqi oldu$unu kaydeder.
Nesevi, adr gegen iig kumandandan (A'zam-Melik, Eminii'l-Miilk ve Ag-
rak) bagka iki kumandan daha zikreder: Afganhlar'rn reisi Muzaffer-Melik
ile Karluklar'rn reisi Hasan3aa. CelAleddin, Eminii'l-Mrilk'iin krzr ile evlen-
di.
Celileddin, Eegitli unsurlardan meydana gelen btr ordu ile Mogollar'r
kargrlamak tizere harekete gegerek Pervin'da ordugah kurdu3a5. Toharis-
tan'da ViliyAn (yahut VeligtAn) kalesini kuqatmakta olan bir Mogol kuvve-
tini yendira6. Mogollar'dan347 rooo kigi maktul diiqti.i; geriye kalanlar neh-
ri (muhtemelen Pencqir) gegerek k<ipri.iy0 tahrip ettiler. Biiylece diigmanr
oyalayarak Qingiz Hin'rn yanrna diinmek frrsatrnr buldular. Bundan he-
men sonra $iki-Kutuku-noyon, CelAleddin'e kargr giinderildi. Maiyetindeki
kuweti, Cuveyni'ye g<ire 3o.ooo, C0zcini'ye g<ire3a8 45.ooo kigiden ibaret
idi. CelAleddin de harekete geEerek Pervin'dan bir fersahhk mesafede kar-
grlaqtrlar. Miisliimanlar'rn sa$ kanadr Eminii'l-Miilk'iin, sol kanadr ise Ag-
rak'rn kumandasr altrnda idi. Miisliimanlar, atlannrn dizginlerini tutarak
savagtrlar34e. Muharebe iki giin devam etti. Cuveyni'nin riviyetine giire $i-
Eminii'l-Miilk ile birlikte geldi[ini sdylemektedir. Bdylece askeri kuwetlerin tamamrnrn

e4o.ooo'e ulagmrg olmasr lizrm geliyor ki, bu miimkiin defildir.
3af Cuveyni, II, r95: :l;a :!"io )a tly o "a't .:/ ; ibnii'l-Esi/de de (XII, 258; Tics-
enhausen, 33) fo.ooo olarak verilir.
3a2
Cuveyni, II, r35; Regidi.iddin de iince 4o.ooo asker oldu$unu soyler (Trudy, XY,
78; farsga metin, r r7).
3ar Nesevi ona Bu$rak adrnr verir; ibnii'l-Esir'de de biiyledir (XII, a59).
3aa Ogedey'nin saltanatr strasrnda tekrar adt geger (Tabakat't Ndsni, t r rg).
3a5 C0zcini'nin, Pervin'r Gazne ile BAmiyin arastnda giisteren ivAyeti (Tabakart N6-
n6, ro4z) ile dif,er bazr bilgilere dayanan Raverty (Tabakan Nds6, cB8, tozr), belki doiru
olarak, bunun, PencEir vadisindeki-meghur PewAn (bkz. yk. s.7r) olmayrp Kibul nehrinin
kollanndan Lugar'rn kayna$rna yakrn bagka bir yer oldufunu iddia eder.
346 II, Nfu6, rot6; XV,
Bu sava$ hakkrnda bkz, Cuveyni, 136.; Tabakat-r Trud1, Bo.
3a7Kumandanlanmn isimleri geqitli yazmalar ile basrh metinlerde giiyle g6sterilmigtir:
Cuveyni, yazmaIY,2, Z4j,z*{ve 1;nl;Khanykov yazmaslndael+(-ve;.fL; basrh me-
tinde (II, 136)J$;ve-;;nLCuveyni, vr. r73dJ.1K,basrh-metinde (II, IgZ);el?tSiSchefer,
Chrestomathie pcrsaw, ll, r4l vd.gL#3 basrh metindei;a.5;I, ro5 Prof. Bcrezin, Mukicik ve
MulgAr olarak okur (Regidi.iddin'in yazmastnd anbkz. Trudy, XV, farsEa metin, I z r).
ta8 Tabakah N6srr| roo6.
3ae
Cuveyni'de biiyledir (II, r37: lf ,t j_l r.sf JV\t -u-r^: artar(:J.:.li U >r,;
-Urtr (basrh metinde d'r) J c-: ,: ). Reqididdin'e g6re (Trady. XV, 80, farsga metin,
rzz) atlann dizginlerini kemerlerine bailadrlar; MirhAnd da aynr bilgiyi veir (H6n1m, !b).
QiNGiz - HAN vE MoCoLLAR +67
ki-Kutuku-noyon, ikinci gece askerlerine keEeden siivari gekilleri yapmala-

rrnr emretti; bununla diiqman, Mogollar'rn yardrmcr kuwetler aldr$rnr
zannedecekti. Bu hile baglangrgta fayda sa$ladr ise de Celileddin'in asker-
lerini cesaretlendirmesiyle istenilen netice ahnamadr. Mogollar, savagta
yorgun diigiince Celileddin siivarilerini hiicuma gegirerek galip geldi. $iki-
Kutuku-noyon, yanrnda ordusunun gok az bir krsmiyle Qingiz Hin'tn ya-
nrna diindii35o.
Pervin yakrnrndaki yenilgi, Mogollar'rn bu seferde u$radrklarr en afrr
ma$lubiyet idi. Bu ma$lubiyetten sonra Valh kalesinin muhasarastndan
geqici olarak vazgeEildi. Arslan Hin'rn 6ooo kigilik Karluk birli$i ile Tu-
lun-cerbi3sr (o zamana kadar Hirezm'den diinmiig oldu$u anlagrhyor)
Mogol birligi tarafindan kuqatrlmrgtr. Bundan baqka daha iince Mogol-
lar'rn iggal etmig olduklarr gehirlerin bazrlannda halk isyan ederek Mogol
valilerini iildi.irdti. Miisliimanlar bu muzafferiyetten ancak Mogol esirlerin-
den iig almak suretiyle istifade ettiler. Nesevi3s2 zevkle anlattr: "intikama
susaml$ olan Celileddin'in huzuruna esirleri getirdiler, kulaklarrnr bizlerle
deldiler. Celileddin sevindi ve yiizii giildii. Bu diinyada igkence Eektiler,
fakat ahiretteki igkence daha afrr ve uzundur". Ordu kumandanlarr gani-
meti biililgiirken kavga ettiler. Celileddin, bu kavgalarrn uyandrrdr$r milli
ihtiraslar ile baga grkamadr. Seyfeddin Agrak, A'zam-Melik ve Muzaffer-
Melik Celileddin'i terkettiler. Onun yanmda Eminil'l-Mtilk ile
353.
Tiirkler'den bagka kimse kalmamryu
Regidtiddin'e35a inanrlacak olursa Qingiz Hin ma$0biyeti haber ahn-
ca iiziintiisiinti belli etmemig ve siikunetini bozmamrgtrr. Ancak giiyle de-
migtir: "$iki-Kutuku, daima zafer kazanma$a ahgmrgtr; gimdiye kadar ka-
derin ziilmunu hiE tecriibe etmemigti; gimdi bunu tattlktan sonra daha ih-
tiyath davranrr". Bu srrada Tilkan Mogollar taraftndan iqgal edilmig oldu-
$undan Qingiz Hin biiti.in kuwetleriyle diigmana karqr yiiriiyebilecekti.
Kumandanlarr kendisini terkettikten sonra CelAleddin artrk diimanlariyle
meydan muharebesi yapamazdr, fakat belki Hindu-kug geqitlerinde hare-
ketlerine engel olabilirdi. Bu plAnr tatbik etmeden Mogollar'dan kagarak
350Cuveyni, II, r3B; krg. TruQ,XY,&ovd.
35t Tabakah Ndttd., rcr,4.
3s2 Nesevi,
metin, Br, terciime, r35. Nesevi'nin T0luy'un muharebede maktul
diigtii$iine dair rivAyeti, Mi.isliimanlarln zaferlerini ne kadar miibalaga ettiklerini giisterir.
3s3
Cuveyni, II, r3g; Nesevi, metin, 8r vd., terci.ime, 136 vd., D'Ohsson, Histohc dcs
Mongok, I, gog.
tst Trud1, XV, Br, farsga metin, rz3.
468 V.V. BARTHOLD
Sind sahillerine kadar nigin gekildi$ini bilmiyoruz. Mogollar'rn hareketleri

hakkrnda esas kaynaklarda pek aErk bilgi yoktur. Cuveyni, Mogol istilisrnr
anlatrrkenr55 Qingiz Hin'rn Viliyin maghibiyetinin haberini Tdlkan'rn
zapttndan sonra aldr$rnr, hemen yola grkrp GurzuvAn'da356 halkrn muka-
vemetinden dolayr bir ay kaldrktan sonra Bimiyin'a vardrirnr belirtmekte-
dir. BimiyAn muhasarasrnda Qa$atay'rn o$lu ve Qingiz HAn'rn en de$erli
torunu olan Mutugen maktul diigtii. Bu sebepten dolayr gehir zaptedilir-
ken iginde hiq bir canh brrakrlmamasr emredildi ve gehre MobAhk (ktiti.i
qehir) adr verildi. Cuveyni daha sonraki biiltimde357, Qingiz Hin'rn ku-
mandanlannrn ma$lfibiyeti iizerine Gazne iizerine yiiriidii$iinii ve gok
acele ederek "hig kimse yemefini pigirern-eden" gehre vardr$rnr belirtmek-
tedir. Ne Celileddin hakkrndaki krsrmda ve ne de Emini.i'l-Miilk ile Agrak
hakkrndaki fasrlda Bdmiyin iizerine yiiri.idtiklerinden hiq bahsedilmedi$i
gibi bu son b<iltime, baqka yerlerde bulunmryan bir rivAyet ilAve edilmig-
tir. Bu riviyette $iki-Kutuku'nun ordusunun bir krsmrnrn ro-rz.ooo kigi-
den meydana geldili halde Celileddin ile karqrlagmadan 6nce ordu bu-
lunmryan Gazne'yi ya$ma ettikleri, camiyi yaktrklarr ve halkrn qo$unu
katlettikleri belirtilirr5s. Reqidi.iddin35e ise bu hususta gu bilgiyi vermekte-
dir: TAlkan yedi ay kugatrlarak zaptedildikten sonra Qingiz Hin Bimi-
yAn'a gitti. $ehir tahrip edildikten sonra dijndii; o$ullariyle birlikte "yaz
mevsimini Tilkan tepelerinde gegirdi"; sonbaharda "insanlar dinlenmig ve
atlar beslenmig" oldu$u halde Gazne'ye hareket etti. Cuveyni'den fayda-
lanmryan tarihgiler libnii'l-Esir, C0zcAni ve Nesevi) Bdmiyin'rn zaptrndan
tek kelime ile bahis etmezler. Ancak Qingiz Hin'rn TAlkan'dan do$ru
Gazne'ye gitti$ini siiylerler; fakat bu yolculuk hakkrnda tafsilat vermezler.
C0zcini, eserinin bir yerinde360, Qingiz Hin'rn Garcistin'dan gegti$ini,
biiti.in a$rr egyalannr ordugahta kiigiik bir kuwetin muhalazasrnda brraktr-
$rnr, giinkti da$larda araba yolu olmadrfrnr kaydeder. Mirhind'rn3o', Qi.-
giz Hin'rn TAlkan'dan hareket ettifii, muhasaranrn tam bir ay siirdii$ti
Anderdb'dan gegtigi, oradan BAmiyin'a gittifi ve adr geEen gehri aldrktan
355
Cuveyni,I, ro4 vd.; Schefer, Chrcstomathb persane,ll, r4z vd.
3s6 Schefer'in metni ile IV No,lu yazmada, z, 34 (vr. +6) ,t\tt; Khanykov yazmasrnda
Jlttf , basrl metinde I, ro5 ,,r11-1f . Adr gegen yer, belki Gurzivin (Cuzervin)'daki Reng
kalesidir. Oradaki kumandan Ulu$ Hin idi (Tabakat-r Ndsrn, roo3).
357
Cuveyni, I, ro6.
358
Cuveyni, II, 196; krg. TabakahM6sri, rozr.
35e Trudy XV, n4.
76 vd., Bz; farsga metin, I I5 vd.d. vd,.
r@ Tabakal-rMdsti, roTr vd.
16r Mirhind, Harezm, 97 ad.d.
qiNciz - HAN vE MOCoLLAR 469
sonra Kabul yoluyla Gazne'ye ulagtr$r hakkrpdaki bilgileri hangi kaynak-

tan aldrfr bilinmemektedir. Avrupah araqtrncrlardan D'Ohsson362, Qingiz
Hin'rn sonbaharda Talkan'dan Gurzuvin ile Bimiyin'a yiiriidil$i.inii ve
bu son gehirde kumandanlannrn ma$lOp olduklarrnr ii$rendi$ini kabul et-
mektedir. Ravertyl63, Bimiy6n muhasarasrnrn olmadr$rnl ve her yerde BA-
miydn yerine Viliyin okunmasr lazrm geldifii neticesine vanr. Bununla
beraber e$er Tilkan ile PervAn bu tarihqinin dedi$i yerlerde bulunuyor
ise Qingiz Hin'rn, gimdiki Meymene'den giineye do$ru Mek nehrine, ora-
dan da $eher, Bay, Heftid-Girdig gegidine ve BalhAb, Yakvalan ve Firuz-
bagar vilAyetlerinden BimiyAn'a giden yolu segmig olmasr ihtimal drgr de-
$ildir36a. BAmiyin'rn bu srrada veya daha iince yazrn zaptedildi$ini siiyle-
mek giigti.ir. ikinci grkta Qingiz Hin'rn yaz srca$rndan kagmak iEin kale
diiqmeden ewel Tilkan'dan Hindu-kug'a yiiriidii$iinii, kuqatmayr devam
ettirmek iEin az bir kuwet brraktr$rnr, kalenin zaptrnrn sonbaharda
diiniiqiinden sonra oldufunu kabul etmeliyiz. Burada imkAnsrz bir durum
elbette yoktur.
Reqidiiddin'in verdi$i haberde, Qingiz Hin'rn Pervin muharebe mey-

danrnr teftig etti[i ve kumandanlan, kiitii mevzi segtiklerinden dolayr azar-
ladrfr bildirilmektedir. Qingiz Hdn, Celdleddin'in ordusundan bir mukave-
met giirmeden Gazne'yi iggal etti. Orada Sultan'rn onbeq giin iince gehri
terketmiq oldu$unu ii$rendi. Cuveyni'ye giire Qingiz Hin, MibA-Yala-
vaE'r365 (Mahmud-Yalavag olmadr$r anlaqrhyor) vali tayin etti. Fakat Celi-
leddin'in kagmasrndan sonra Ogedey'i Gazne'ye gtinderdi. $ehir baq eg-
mig olmasrna rafmen Ogedey, babasrnrn emriyle sert tedbirler aldr (halkrn
isyan etti$ine dair bir haber yoktur). Halk gehir drgrna siiriilerek katledil-
di. Yalnrz sanatkArlar esir edildiler366. CfizcAni de367, halktn katledildi$in-
den bahsetmiyorsa da gehrin daha ijnce iqgal edilmig oldu$unu da siiyle-
miyor. Celileddin Sind nehrine kadar gekilmig ve nehri gegmek iEin ka-
yrklar yaprlmaslnr emretmigti. Bu stralarda Sultan'tn Urhin'tn kumanda-
362 dcs Mongo&, I, zgr4 vd. d.

D'Ohsson, Histoire
363 TabakaH N6sti, zgo, rozo vd. Ioz5.
3s Egyanrn bir krsmrnrn Baglin'da brrakrldr$r hususunda aga$rda verilecek bilgi, bagka
bir Mogol birlifinin Toharistan'dan AnderAb ve PencAir vadisi yoluyla ilerledi$ini kabul zo-
runda brrakryor.
365 Schefer'de bdyledir(Cirastomalhbpersane,Il, r43); Cuveyni, I, ro6: 6l* UL
366 Schefer, Chrcstomalhic pcrsanc, ll, 144; Cuveyni, I ro8; D'Ohsson, Histoirc dcs Mon-
gols,l, gro.
367 Tabakat-t N6sri, to4z vd.
470 V.V. BARTHOLD
srndaki artEr kuvvetleriyle Mogollar'rn iincii kuwetleri karqrlagmrglar ve

Miisliimanlar yenilmiglerdi36s. Nesevi'ye giire Celileddin Gerdiz'de (Gaz-
ne'nin do$usunda bir saatlik mesafede) Mogol iinciilerine hticum ederek
ma$l0p etti. Bu garprgmanrn neticesi Mogollar'm esas kuwetlerinin ilerle-
mesini geciktirmedi. Kayrklar hazrrlanmadan ijnce Sind sahiline vardrlar.
Yalnrz bir kayrk geldi. Bu kayr$a Sultan'rn Ailesine mensup kadrnlar bine-
cekti, lakat o da dalgalardan pargalandr. Celileddin ikinci plinr olan eski
kumandanlannr tekrar yanlna Ea$rrmaya tegebbiis etti ise de bunda da
muvaflak olamadr36e.
Sind sahilindeki kesin muharebe, Nesevi'ye giire Qargamba z4 Ka-

slm370 rzzr'de cereyan etti. Muharebenin yeri hakkrnda elimizdeki bilgi,
ancak CfizcAni'nin37r Celileddin'in PeqAver'e (okunuqu giiphelidir) gekildi-
$ine dair haberi, Nesevi'nin372 CelAleddin'in nehri gegtikten sonra da$hk
Cfidi vilayetinin hiikiimdanntn saldtrtstna u$radrfr haberi ve $erefeddin
Yezdi'nin Timur'un seferi hakkrndaki riviyetinden ibarettir 373.
Timur, Sind nehrine Cel6leddin'in Mogollar ile savagtrfr yerde varmrl

ve nehri geqtikten sonra girdi$i bozkrr, CelAleddin'e nisbetle Qul-i Celili
adrnr tagryormug (Raverty'ye giire3Ta bu isim bugilne kadar muhafaza edil-
migtir). Da$hk C0di viliyetinin emirleri Timur'a boyun e$migler. Ra-
verty375 muhabere meydanr olarak Gori-trap mevkiini kabul etmenin
miimkiin olduiunu diiqiiniir. Onun fikrince bu isim Sultan gegtikten son-
ra verilmig olabilir. Bu yer Nilib gegidinden biraz aga$rdadrr. Nehrin o
krsmrnda genig ve gegilmez akmtrlar bulunmaktadrr. Raverty"u, br nokta-
nrn Timur'un gegtigi mevki olan Dinkot'a tamamiyle tekabul etmedi$ini
ileri siirer.
168 Cuveyni, II, r4o; D'Ohsson, Histoirc dcs Mongo&, I, 3o6.

36e Nesevi, terciime, r38 vd.
metin, 8z vd.,
370 Nesevi'ye giire B
$ewil; Cuveyni ile di[er kaynaklarda Receb ayr giisterilmigtir
(A$ustos-Eyliil; Mirhind'da (H6rcsm, ror) yanhghkla 6zo yrh). Ravcrty (Tabakat-t N6s6,
ro4g vd.), Nesevi'nin tarihini okumadr[r halde bu tarihlerin imkansrzhfrna igaret eder.
37t Tabakat-r N6sri, zgt vd.
372 Nesevi, metin,86, terciime, r4z.
373 P6tis de la Croix, III,
45 vd. d..; lafaa6nc,ll, 47.
17a Tabakat+ Ndsti, zgg.
375 TabakahNisti, zgz.
316 TabakaHNisti, zgr.
zr
-Celieddin'in Hindistanla kagmasr
Nesevi'ye giire377 Miisliiman ordusunun merkezi,bizzat CelAleddin'in
kumandasr altrnda Mogollar arasrnda karrgrkhk grkardr. Qingiz Hin'rn
kaEma$a hazrrl4nrrken (?) o zamana kadar beklemekte olan lo.ooo Mogol
bahadrrr (bkz.s.4o9), Miisliimanlar'rn Eminii'l-Miilk kumandasrndaki sag
kanadrna hiicum edince muhaberenin neticesi belli oldu. CelAleddin'in
yedi-sekiz yagrndaki o$lu esir edilerek itldiiriildi.i. Annesini, kansmr ve di-
$er kadrnlan, Mogollar'rn eline diigmesinler diye bizzat Celileddin'in em-
riyle nehre attrlar. Sultan at iistiinde nehri gegti. Askerlerinden 4ooo'i
onunla birlikte kargr sahile vardrlar. Akrntrya kaprlarak nehrin aga$r taraf-
larrna siiriiklenmig olan 3oo siivari iig giin sonra ona yetigtiler.
Qingiz Hin,
CelAleddin'in peqinden Sind'i gegme$i liizum giirmedi.
Ertesi yrl bir kuvvet Sultan'r takibe memur edildi ise de
2o.ooo kiqilik
Multin'dan ileri gidemedi ve yaz srcafr sebebiyle gehri zaptetmeden geri
ditndii3Tti. rzzz yrhnrn asked harekAtr, hemen hemen da$ kalelerinin mu-
hasara ve zaptlna miinhasrr kaldr. Bunlarrn anlatrlmasr konumuz drqrnda-
drr37e. Biz burada rezr yrhnda Horasan'da cereyan etti$i halde MAve-
riiinnehr iizerinde de tesiri olan olaylan anlataca{rz.
zz
- Horasan' daki olaylar
rzzr yl,Jr baglarrnda Qingiz Hin, T0luy'u Horasan gehirlerini zaptet-
mek igin Tilkan'dan yola grkardr. Cuveyni'ye3s inanrlacak olursa bunun
igin ordusunun ancak onda birini verdi. Mogol hAkimiyetini kabul eden
gehirlerden topladr$r kuwetlerin sayrsr Eok daha tazla idi. Qi.inki.i aynr ta-
rihgiye giire Merv'e varmadan iince 7o.ooo askeri vardr38r. Muhammed'in
ayrtlmasrndan sonra Horasan'daki durum, Hirezm ile Gazne'deki duru-
mun aynl idi. iktidar bazr haris adamlarrn ve maceraperestlerin eline geg-
ti. Bazrlarr hiikiimdarhk hayal ediyorlardr. Merv'de, gehrin eski hikim ve
veziri Muciri.i'l-Mi.ilk $erefeddin Muzaffer382 biiyle bir hayale kaprlmrqtr.
Bu gartlar altrnda T0luy, iiE aydan az bir zamand,a Horasan'rn iig biiyiik
377 Nesevi, metin, 83, vd. d., terciime, r39 vd. d.
378
Cuveyni, I, rrr; Schefer, Chrcstomathiepasanc,ll, r47.
37e Genig bilgi
C0zcini'de bulunmaktadr (Tabakat-s Nar6, lM3 ad.).
3s Cuveyni, I r 17; Schefer, Chrcstomathb pcrsanc,ll, r5r.
r8r Cuveyni, I, rz5: Schefer, Chrcstomathb pcrsanc, ll, r5B; krg. Zhukovsky,
Ra<uatiny
Staraao Maoa, 5r.
382 Bu gahrs hakkrnda bkz. Zhukovsky, Ra<enliny,49vd.
472 V.V. BARTHOLD
qehrini (Merv, Nigapur ve HerAt) itaat altrna almaktan ibaret olan vazifesi-
ni tamamladr$r gibi daha bazr kiigiik gehirleri de zaptetti. Merv z5 $ubat
rzer tarihinde iggal edildi383. 4oo sanatkir hariE biitiin halk katledildi.
Yerli aristokrasiden Emir ZiyAeddin Ali ile Mogol kumandanr Birmis
gehrin idaresine memur edildiler. Oliimden kurtulan halkrn toplanmasr
vazifesi onlara verilmigti. Bununla beraber halk di$er bir Mogol kuwetinin
hiicumuna u$radl. Cumartesi to Nisan'da Mogollar'rn eline gegen Niqa-
pur gehrinin ikibeti daha acrkh oldu. Halk, Kasrm r22o'de gehir surun-
dan atrlan bir ok ile vurulan TokuEar'rn ijliimiinden dolayr cezalandtnldr
lar. Bu sebeple TCrluy aman diliyenlerin isteklerini kabul etmiyordu. $ehir
zaptedilince 4oo sanatkAr hariE biitiin halk katledildi. $ehir tamamiyle
tahrip edilerek Eift siiriildii. Sag kalanlarr imha etmek iqin bir Mogol ku-
mandanr 4oo"o Tacik ile harabeler arastnda brraktldt385. En az zarar
girren HerAt oldu. HirezmgAh'rn I2.ooo kiqilik ordusu hariE halktan kimse
katledilmedi. $ehre Mtisliiman ve Mogol valileri tayin edildi 386.
IzzI ytltntn ikinci yarrsrnda CelAleddin'in zaferlerinin gayi olmast iize-

rine Horasan'rn bazr gehirlerinde, bilhassa Merv ile HerAt'ta isyanlar Elktr.
Merv'deki isyan387 Kasrm ortastnda patlak verdi. O svada Ziydeddin Ali,
Serahs'ta ortaya Erkan bir kangrkh$r bastrrmak iEin oraya gitmigti. B6rmis,
sanatkArlar ile di$er esirleri Merv'den BuhirA'ya gtindermigti. Halk, vali-
nin Sultan'rn harekAtrndan haberdar olarak kaEma$a hazrrlandr$rnl zanne-
derek isyan etti. BArmds bog yere gehrin kaprsrna giderek gehrin ileri ge-
lenlerini davet etti. Hig kimse ortaya qrkmadr. Birmis, kaprda buldu$u
bir kag kiqiyi iildiirdiikten sonra maiyetiyle birlikte BuhArA'ya hareket etti.
Maiyeti arasrnda Hoca Miiezzibeddin Bdstabidi'nin388 adt geqer. Bdrmls
BuhirA'da iildii. Yanrnda getirdi[i Mervliler orada kaldrlar. ZiyAeddin
Merv'e diiniip ganimetleri halk arasrnda taksim ettikten sonra (eskiden
383 Cuveyni, I, rz5 (I Muharrem 618). Prof. Zhukovsky tam tarihi giistermemi$tir.
38a Schefer'de (Chrestomathie pcrsanc, ll, Ifu) r- kelimesini atmrqtrr; kry' Cuveyni, I,
r40.
38s Nigapur'un akrbeti hakkrnda bkz. Cuveyni, I, r33-r4o; Schefer, Chrcstomalhie persa-
na, II, 163-169; D'Ohsson, Histoire drs Mongob, I, 288 vd. d. Nesevi, gehrin akibetini hemen
hemen aynt kelimelerle anlatryorsa da ona g6re ancak CelAleddin Hindistan'a kaqtrktan
sonra 6rB yrh sonunda zaptedildi (Nesevi, metin, 54, terci.ime, 9z).
386 D'Ohsson, Histoire des Mongob,I' zgz.
387 Prof. Zhukovsky'nin riviyetinde (Razualinl Staraoo Memq
5z) baz. yanhEhklar dik-
kati Eekmektedir. Krg. Cuveyni, I, rzB vd.; Schefer, Chrestomathic Pnsanc,ll, r6o. vd.d.
388 Basrh metinde, I, I29,
15)[tj-U
QiNGiZ - HAN VE MOCOLLAR 473
N{erv ileri gelenlerinden olan) Baha'iil-lvliilk'i.in o$unu kendilerine

g<inderdi$i halde Asilerin reisleriyle pek samimi miinasebetlere girigmekten
qekindi. Aynr zamanda gehrin sularr ve kalenin tamiriyle u$raqmakta idi.
$ehrin iiniinde bir Mogol kuvveti giiriince Ziyieddin onlarr ihtiramla ka-
bul etti ve yanrnda ahkoydu. Fakat krsa bir zaman sonra Celileddin'in
hassa birlikleri kumandanlarrndan Kiigtegin-PehlivAn38e bi.iyiik bir ordu ile
gciriinerek gehri kugattr. "$ehrin ahliksrzlarrndan" bazrlan onun tarafina
gegerek Ziyieddin'i terkettiler. ZiyAeddin, Mogollar ile birlikte Meraga3{
kalesine gekildi. Kiigtegin gehri iggal etti ve surlarrn tamiriyle ziraatin yeni-
den canlanmasr igin gerekli tedbirleri aldr. Ziydeddin muhalif parti tara-
frndan Eafrnhnca gehir kaprsrna kadar geldi. Kiigtegin bunu ii[renince tu-
tuklanmasrnl emretti ve ondan para istedi. ZiyAeddin cevap olarak parayl
daha ijnce "kahpelere", yini diin kendisi iEin diiiiiqiirken bugiin Ktiqte-
gin'in tarafinda olanlara vermig oldu$unu stiyledi. Kiiqtefin onun idamrnr
emretti. Ziraatin geligmesi iEin bi.iyiik gayret sarfetme$e bagladr. Murgab
barajrnr tamir etti. Nesevi'ye giire3erKiigtegin iiyle kuvvetlendi ki,
lVlerv'den BuhAri iizerine yiiri.iyebildi ve oradaki Nlogol valisini
ijldiirdii3e2. Bununla beraber bu son haber giiphe giitiiriir, Eiinkii Cuvey-
ni'de zikredilen N0gi-baskak, muhtemelen Vassilta adr gegen vali B0ka-
B0qi (yahut N0gA)'nrn aynrdrrso3. Halbuki VassAf da B0ka B0g1'nrn Oge-
dey zamanrnda vali tayin edildi[ini stiyler. Mogollar rzzz ylh iEinde, belki
yaz sonunda isyanr bastrrdrlar. Karaca-noyon3o' Serahs'a gelince Kiigtegin,
tooo asker ile birlikte geceleyin Merv'i terketti. Mogollar, Sengbest kiiyi.i3es
(Prof. Zhukovsky'ye gtire Serahs ile Nigapur arasrnda) yakrnrnda arkasrndan
yetigerek askerlerinin go$unu iildiirdi.iler. Nesevi'nin riviyetinde Kiigtegin'in
kurtuldu$u, Sebzevir'a ve oradan da Gurgin'a kagtr$r belirtilir. O srralar-
da bazr Horasan gehirlerinde hiikiim siirmekte olan inAnq HAn'rn ordusu-
na katrldr. UE diirt giin sonra Kutuku-noyon'un ordusuna mensup 2oo
siivariden ibaret bir miifreze Merv'e vardr. Bunlardan roo kiqi Nlerv surla-
38e Daha dogrusu Ki.ig+egin (Nesevi'deki gibi: -:(; if ; Cuveyni'de ;e(5
3s Basrh metin. I. rzg
lnl
"|y
Nesevi. metin, 68 terci.ime, l r5.
3q: Terciime de yanhghkla c;' kargrh$rnda "garnizon" yazrlmtg.
3e3
Vassif, I, 25.
rea Yahut Karaga-noyon: basrh metinde (I,
r3o): J-l +\ j
rq5 Basrh metinde
yanhghkla (I, r3o):--J, eL- geklindedir. Bilinen bir yerdir. Sultan
Gazneli lt{ahmud'un ga$daglanndan Arslan Cizib tarafindan inga edilmiE bir ribatr vardrr;
krg. R,iiala's-Sudir, gz. Harabeler, iEin bkz. E. Diez, Churasanischc Baudmkmribr,5e vd. Ha-
rabeler Meghed'den giiney-dofu istikametinde bir giinliik yoldadrr.
+74 v.v. BARTHOLD
n yaklnrnda kaldrlar ve o srralarda Nahgeb'de (Nesef) yerleqmiq olan T0r-

biypo (yahut Tfirtiy) ve Kabiy3eT (yahut KatAy) -ilqi adrndaki kuman-
danlara durumu bildirdiler. Bundan beg giin (?) sonra T0rbAy, 5ooo kigi-
lik bir kuwetle Merv'e varmlg bulunuyordu. Bunlarrn arastnda mahalli
kumandan (sipehsilir) HumAyfin vardr; Ak-Melik iinvanrnr almrgtr. $ehir
zaptedilerek halk katledildi. Bu sefer Ioo.ooo kiqinin 6ldiiriildi.igi.inii rivi-
yet edilir. Sag kalanlarr da iildiirmek igin harabeler arastnda brrakrlan Ak-
Melik, vazifesini yerine getirmede Mogollar'dan daha Eok gayret giisterdi.
Yakaladrklarrnr $ihibi medresesine kapatarak sonradan hepsi daima aga$r
atrldrlar. Mogollar gittikten sonra gehir yeniden imar edildi. Bir emirin o$-
lu olan Arslan adrnda birisi idareyi ele aldr. ondan sonra Nesi'dan
Merv'e bir Ttirkmen geldi, halk ona tibi oldu. Io.ooo kigilik bir ordu top-
larna[a muvaffak olarak altr ay hiikiim siirdii. Nesevi'ye giire3e8 adt
Ticeddin Omer b. Mes'0d idi. Cuveyni'ye giire Mervu'r-r0d, Pencdih ve
Tilkin'daki Mogollar'rn egyasrnr yafmalamak maksadiyle bir sefer yaptr;
aynl zamanda Nes6'yr kugattr. Orada yerli hanedanln mensuplarrndan
Nusreteddin Hamza b. Muhammed hi.ikiim siirmekte idi. Orada TAced-
din'in kuwetlerine Yazrr (bk2.s.455) istikametinde ansrzln bir hiicum ya-
prldr. Kale kumandanr bir Erkrg hareketinde bulundu. Ticeddin maktul
dtiqti.i. Karaca-noyon, Iooo kigi ile Tilkan'dan Merv iizerine yiiriidii ve
ya$maya bagladr. Mukavemet gilrmedifi anlaqrhyor. Bundan sonra Kutu-
ku-noyon, Halaqlar ve Afganhlar'rn dahil oldu[u roo.ooo (?) kigilik bir or-
du ile giiriindii. Halka daha ijnce biiyiik bir ziilum, igkence yapttlar ve
Merv'in son kahntrlartnt da tahrip ettiler.
23-Mo$ol istilisrndan sonra MAveraun-

nehr'in durumu
Belh ile Merv tahrip edildikten sonra Ceyhun'un giineyindeki vilayet-
lerde qrkan kanqrkhklarrn artrk Miverdiinnehr'in asayigi iizerinde bir tesiri
olamazdr. Bu btilgedeki muhalif unsurlar ancak eqkiya geteleri tarztnda
giiziikiiyorlardr; gehirleri ve btilgeleri zaptedecek kuwetleri yoktu. Qinli ra-
. 3e6 ismin imlasrnda, tzzz yr]|- bahannda ve yaz baglangrcrnda Hindistan'da bir Mogol
birli$inin kumandanr bulunan gahrsla aynr kimse oldufu anlagrlmaktadrr. Ismi, basrh me-
tinde(1, trz)c#tS\tyve(I,r3o)c'lySchefer'inmetninde(Chrestomathbpasane, ll,t4J,
(Trudy,XV, farsga metin, rz8, I3o)eS!-l:ve ,S\,sP, Prof. Berezin (Trud1,XY, 86) Durbay
olarak belinir.
3e7 Bastlt metinde (I, r3o). -2lj
3e8 Nesevi, metin, gg, terciimr, t65.
QiNGiz - HAN vE MoCoLLAR +75
hip Q'ang-Q'un'un talebesinden biri tarafrndan yazian seyahatnAmesinde

i.ilkenin o yrllar igindeki durumu ve Qingiz HAn'tn diiniig seyahati hakkrn-
3ee.
da bazr bilgiler bulundu
Qingiz Hin, Taoist Q'ang-Q'un'un dini giihretini duymug oldufundan

rzIg yrh yazrnda, heniiz irtig sahilinde iken onu huzuruna ga$rrdr. Qingiz
HAn'rn Q'ang-Q'un'a sordu$u sorulardan, onun feylesoftan "tjliimsiizliik
ilAcrnr' almak istedi$i anlagrhyors. Tan (kimya tagr) hakkrnda Taoizm
mezhebinin zAhiri manasrnr kabul etmigti. Halbuki Q'ang-Q'un'un men-
sup oldu$u tarikat bu hazineyi yalnrz ruhi ilemde arardt. Fikirleri tam bir
felsefi siik0nete varmak gAyesine hasredilmiqti. Q'ang-Q'un'un bazt sijzle-
rinden, Qingiz HAn'rn arzusunu yerine getirirken kan diikiilmesine son
vermek iqin onun iizerinde tesir etme$i hayal etti$i anlagtltyor{r.
Q'ang-Q'un'un, Mogolistan' Uygur iilkesi, Kiilce biilgesi ve Yedisu

yoluyla Sayrdm'a seyahat ederek oraya Kastm r22r'de varml$tlr. Yol-
lar, Nlogollar'rn seferleri strastnda onanldr$rndan gimdikinden daha iyi bir
durumda idi. Seyyahlar Qu nehrini ahqap, Talas nehrini de kdrgir bir
kiipri.iden gegtiler{2. Seyahatin anlattlmasrndan, HArezmgih Nluhammed
taralrndan tahrip edilen Seyhun'un kuzeyindeki vilayetlerin tekrar iskAn
edildi$i anlagrhyor. Semerkant'a kadar her yerde yalnrz yerli memurlardan
bahsediliyor*'. HiE bir yerde Mogol valileri yahut gamizaonlart yoktu'
Bildi$imize giire SayrAm adrna ilk defa burada rastlanmtgttraoa. $ehirdeki
binalar arasrnda kiiqiik bir kulenin bulundufu zikredilmektedir. Dirni.ig
seyahatinde{:' yazar, Sayrim'dan, bi.iyi.ik bir gehir olarak bahseder. Sey-
yahlar, zo Kastm'da orada yrlbaqtntn kutlandr$rna qahit olduklannr siiyler-
ler. Ashnda (tzeI yrh IB Kastm'tnda baghyan) Ramazan bayramr kutla-
3ne Rusqa terciimesi Arch. Palladius tarafindan, Pckin Mislonu
Qahgmalan, IV, ingilizce
terciimesi ise Bretschneider tarafindan, Mediaoal Rescarclus, I, 35 vd. yaprlmrgtrr. Sonuncu-
sunda tarihler miladidir.
m Pckin Migonu Qahsmahn,IV, 3zo; Bretschneider, Mcdiacoal Rcscarclus,l,86.
{t Pchin Miryonu Qahsmahn,IV, 3zg (Bretschneider'de yoktur).
n2 Pehin Miryonu
Qahsmahn, I, IV, 3o7 vd.; Bretschneid,er, Mcdiutal, Rcscarclus, l, 7z
vd.
Q3 Pckin MiEonu
Qahsnahn,IV, 3o8 vd. d.; Mcdiuoal Rcscarclus,l, T4vd.
o Yalnp Kiggarh Mahmud'un eseri mtistesnadrr (Halife Muktedi zamanrnda to75-
Iog4) yazrlmrgtrr; Sayrim ile isficib'rn bir olduSunu belinmigtir. (Div6nii Lugati't-Tirk, l,
78).
q3
Pckin Misyonu Qahsmahn, IV, 336; Bretschneider, Mcdiacoal Rescarclus, I, gB (bura-
da gehrin biyiikliiSii hakkrnda hig bir gey s<iylenmiyor).
+76 V,V. BARTHOLD
nryordu. Bugiinde yaptrklan gibi yerliler, o giin "gurup gurup gezerek

bayramlagryorlardt". Seyhun iizerinde yiizen bir kiiprii vardr' SayrAm ile
nehir arasrnda iki gehrin adr geger; biri Sayrim'dan iig giinliik, diferi ise
bir giinliik ve Seyhun'dan da iki giinliik mesafede bulunuyordu. Nehrin
ijtesinde Aghk bozkrrr 7o mil kadar uzanryordu("zoo li'den fazla")' Bozkrr-
larrn giineyinde Semerkant'a varmadan iince beg qehir daha geqtiler'
l\ liisliiman memurlart her yerde seyyahlarr merasimle karqrhyorlardr.
Seyyahlar, 3 Arahk'ta ZerefqAn'dan geqerek Semerkant'a kuzey-dofu
kaprsrndan girdiler. Bu gehrin durumu daha k<itii idi. Katliimdan sonra
gehrin niifusu ijnceki niifusun diirtte birine inmiqti. N{iisliimanlar'a, tarla
ve baflannr ancak Qinliler, Kara-HitAylar ve diferleri ile ortaklaqa idare
etmelerine izin verilmigti. $ehrin idarecileri de Eeqitli milletlerden seqilmiq-
ti. $ehrin valisi Ahai, Kara-Hitiylar'dan olup Taiqi iinvantnt taqryordu.
Qin kiiltiiriine vakrf oldufu anlagrhyor, qiinkii Q'ang-Q'un ile Qingiz Hdn
arasrndaki konugmada terciimanhk yapmr$trr. Ahii, ijnce Hirezmgih N'{u-
hammed'in tamamlanmamlq saraylnda (bkz.s.3qo) oturmakta iken sonra
gehrin kuzey tarafrna gegti, qiinkii "maiget temininin zorlu$undan dolayr"
gehrin etrafrnda dolagrrlardr
{6'
egkiya Eeteieri
Q'ang-Q'un Semerkant'a gelmeden ktsa zaman 6nce "Asiler" Ceyhun

iizerindeki yiizen kcipriiyii tahrip etmiqlerdi. CelAieddin'in zaferinden son-
ra Nlilsliiman ihtilAlcilerin yaptrklarr anlagr|yor. Q'ang-Q'un, Semerkant'ta
z6 Nisan rzzz tarihine kadar,ikinci defa Haziran ortastndan r4 Eyliil'e
kadar, i.iqtincii defa da Kasrm baqlarrndan zg Arahk'a kadar kaldr. Bu se-
beple hem kendisi ve hem de arkadaglarr qehir ile halk hakkrnda do$ru
bilgi alabilecek durumda idiler. Verdikleri bilgilerden, Nlogollar'rn tahri-
batrna ra$men orada hayatrn normal seyrini takip ettifi anlaqrhyor. Ezan
okununca erkek ve kadrnlar camilere gidiyorlardr. Bu farzr yerine getirmi-
yenler giddetle cezalandrrrhyorlardr. Ramazan gecelerinde ziyafetler verilir-
di. Qargrlarda Eok miktarda mal bulunuyordu. Q'ang-Q'un'un beyitlerinde
"biitiin gehir altrn gibi parhyan bakrr kaplarla doludur'{- denilmektedir.
tzzz yrh bahalnda Qinliler, gehrin Eevresinde hog gezintiler yaptrlar. $eh-
rin batr taraflan bilhassa giizeldi. Bibi.ir'iin "Kul-t MagAk" dedi$i yer bel-
ki orasrdrr{8. AnhAr bd'lgesinde qimdiki Kul-i Nlagiyan mevkiidir. Burada
Q6 Pckin Mis\onu
Qahsmahn, IV, 3ro vd.; Bretschneider, Mcdiaeoal Rcscarchcs, l, 78
(maiget temininin zorluklanndan bahsedilmez).
$- Pckin Misyonu Qahsmahn,IV, 3e6 vd. (Bretscneider de yoktur)'
4e Babcr-ndmeh,60; Scmerkant Vitfueti Rchbcri, krsrm IV, Seksiyon lY; Babur'un Haltrah,
faksimile A.S. Beveridge, vr. 48; terciime, 82.
QiNGiZ - HAN VE MOCOLLAR +77
"her yerde setler, havuzlar, kuleler ve Eadrrlar gtirdiik": bazr yerlerde ba$-
lar vardr. Qin bahEeleri bile buradakilerle mukayese edilemezdi{e. Di$er
taraftan Eyliil rzzz'de zooo kiqilik bir eqkiya getesi (belki Zerefqin da$hla-
rrndan) gehrin do$usunda giiri.indi.i. Her gece Semerkant halkr giikte yan-
grnlann krzrlh$rnr giirtiyorduarO. Q'ang-Q'un, gehri son defa ziyeret etti$i
zaman Kasrm ve Arahk aylarrnda,kendisine verilen erzakrn artrklarrnr ag
kiiyliilere verdi$i gibi bazan da onlara Eorba pigiriyordu. Bu bedava sofra-
dan faydalananlarrn sayrsr Eoktu 4l l.
Nisan r222 sonunda Q'ang-Q'un, Qingiz Hin ile giiriigme$e gitti.

Ceyhun'un iki sahili arasrnda ulagrm yeniden sa$lanmrqtr. Bu yrl baqrnda
Qa$atay yiizen kiipriiyii yeniden yapmr$ ve isileri imha etmigtiar2. Qingiz
HAn Mart aylnda, Eadrrlarr Hindu-kug'un giineyinde bulundu$u strada
Qinli rahibin geliqini haber aldr. Q'ang-Q'un, z6 Nisan'da Semerkant'tan
hareket ederek diirt gi.in sonra Kig'ten gegti. Demir kaprdan geEerken Qin-
giz Hin'rn emri i.izerine kumandan Bugurci, tooo Mogol ve Miisliiman
askerinden meydana gelen bir kafile ile ona refakat etti. Bo$azdan gegtik-
ten sonra Qinliler giineye dofru yollartna devam ettiler. Askerler kuzeye
dofru eqkiya ilzerine yiiriidiiler. Bundan anlaqrhyor ki, Surhin'rn yukarr
kollarr tarafrndaki da$rlar heniiz tam manasiyle itaat altrna altnmaml$tl.
Daha ilerde Qinliler Surhin ve Ceyhun'u kayrklarla geqtiler. O devirde
Surhin'rn iki sahili srk ormanhk idi. 16 Mayts'ta Qingiz HAn'tn ordugahr-
na vardrlar. Ceyhun'u geEtikleri yerden diirt gtinliik uzakhkta bulunuyor-
du.
Qingiz Hin'rn "ijliimsiizliik ilAcr" hakkrndaki sorusuna Q'ang-Q'un gu

cevabr verdi: "Hayatr devam ettirmenin gareleri vardtr, fakat iiliimsiizliik
ilAcr yoktur". Hin hayal krrrkh$rna u$radrfrnr hig belli etmedi, feylesofu
samimiyetinden dolayr methetmekle yetindi. Rahibin hkirlerini dinlemek
igin z5 Mayrs'r tayin ettifi halde sonradan daidaki "Miisliiman isilerin"
faaliyette olduklarrnr haber altnca giiriigmeyi Kastm ayrna tehir etti. Bu
sebeple Q'ang-Q'un Semerkant'a diindii. Qingiz Hdn, yaz srcaklarrnrn bag-
lamasr iizerine "karh da$lara" do$ru ilerlemefe baqlamrgtr. Q'ang-Q'un,
Mogol ordusuna bir kag giin relakat etti. Diiniig seyahatinde bir
ne Pckin Misyonu l, b
Qahsmalan, IV, 316; Bretschneider, Mcdiacoal Rescarclvs, vd.
ato Pckin Misyonu
Qahgmahn,IV, 3zB (Bretschneider'de yoktur).
atl Pekin Miryonu IV, 332; Bretschneider, Mcdiaanl Rcvarches, I, 96 (Eok
Qahsmalan,
daha krsadrr).
at2 PckinMislonuQahsmalan,IV,3r5; Bretschneider, McdiaatalRcscarclus, 1,80.
+78 v.v. BARTHOLD
miisliimanrn kumandasrndaki rooo siivariden ibaret bir kuvvet, krsa za-

man iince ordu tarafindan iggal edilmiq olan bir da$ gegidindeki bagka bir
yolda onun yanrnda bulundu. Ceyhun'un giineyinde bulunan bu bo$az,
Q'ang-Q'un'un anlatmasrna giire Demir-kaprdan daha tehlikeli idi. Qinliler
yolda, batrya yaptrklan seferden diinen bir Mogol birli$ine rastladrlar. iki
giimiig Yi (Qin lirasr) kargrh$rnda askerlerden elli mercan satrn aldrlara13.
Q'ang-Q'un, Eyli.il'de Kig'ten hareketle Ceyhun yoluyla seyahat eder-

ken maiyetine ijncekinden daha btiyiik bir kuwet verildi: rooo piyade ile
3oo siivari. Bagka bir yolu takip ettifi igin Demir-kaprdan geEmedi$i halde
sonradan Demir-kaprya giiney-batr tarafindan yaklagtr. Yolda tuzlu bir pr-
nar ile krzrl kaya tuzu kahntrlarrnr giirdii. Ceyhun'dan yine kayrklarla geg-
tiler. Yollanna devam ederek Belh harabelerine ulagtrlar. "Buranrn halkr
krsa zaman iince isyan ederek kaqmrglardr, gehir iEinde hilA ktipeklerin
havlamalarr duyuluyordu". Q'ang-Q'un, o srralarda Belh'in biraz do$usun-
da bulunan Mogol ordugahrna zB Eyliil'de vardr. islim memleketlerinden
vatanrna dcinmekte olan Qingiz HAn'a bir miiddet refakat etti ara.
2q-qingiz Hdn'rn dijniiq seyahati

Ctzcini'nin riviyetindenals, Celileddin'in kagmasrndan sonra Seyfed-
din Agrak ile A'zam-Melik'in ordularrnr imha etmek iizere Qingiz Hin'rn
Sind kryrlarrnda iiE ay daha kaldrfr anlagrhyor. Diiniig seyahatini Hindis-
tan, Himalayalar ve Tibet yoluyla yapmak istedi$inden Delhi'ye Sultan
$emseddin iltutmug'a elEiler giinderdi. TarihEimiz, elEi heyetinin nasrl git-
ti$i ve elEilerin nasrl kabul edildiii hakkrnda geniq bilgi vermiyor. Da$
yollannr karlar kapatmrqtr. O srada Qingiz, Tangutlar'rn htikiimdarrnrn
isyan ettigini haber aldr ve geldi$i yoldan diinme$e karar verdi. Aynr za-
manda falcrlar Hindistan'dan gitmemesini tavsiye etmiglerdi. E$er Qingiz
Hin Sind kryrlarrnda i.ig ay kaldr ise, bu durumda PeqAver'den Kibul'e
yaptr$r seyahate rzzz ylt $ubat sonu yahut Mart baglarrnda baglamrgtrr.
Gegitlerdeki karlarr iggilere temizlettirdi. Qingiz HAn'rn diini.ig yolu hak-
krnda C0zcini'nin verdifi bilgi aqrk de$ildi; gtinkii o, Kiggar'dan gegti$ini
sciyler. HalbukiQingiz Hin Kiggar'a hig u$ramamr$trr.
att Pckin Migonu Qalqmalan,IV, 3r8-3z3; Bretschneider, Mediuual Rcscarclvs,I, Bz-88.

ata Pchin Misyonu
Qahsmalan, IV, 3zB vd. d.; Bretschnerder, Mcditeoal Rcsearclus, gt vd.
d.
at5 Tabakat-r Ndsti, to43 vd. d., IoBI.
QiNciz - HAN vE MoCOLLAR 479
Cuveyniar6 de Qingiz Hin'rn tince Hindistan'a gitmek istedi$i halde

sonra aynr yoldan geri diindii$i.inii siiyler. Sind kryrlarrndan ayrrlmadan
ijnce esirlere bir miktar piring toplattrktan sonra hepsinin katlini emret-
mig. Bu rivAyetin (bilindi$i gibi aynr riviyet sonradan Timur hakkrnda da
nakledilmigtir)ar7 dogrulu$u giiphelidir. Hatta C0zcAni, Mogollar'rn mezi-
limini saklamak Adetinde olmadr$r halde bu olaydan hig bahsetmez; ashn-
da bilmemesi mi.imkiin de$ildir. Cuveyni, bundan ijncear8 esirler ile sa-
natkirlann kumandasrnrn Kutuku-noyon'a verildifini siiyler. Bu kuman-
danrn emri altrndaki Eegitli unsurlardan olugan kuvvetin 1222-23 yrllarrnda
hAlA Merv'de meggul oldu$unu daha iince giirmi.igti.ik. Bu iglerde esirlere
elbette liizum vardr. Qingiz }{dn, I{orasan ve Afganistan'da olanlardan hiE
giiphesiz haberdar ediliyordu ve muhasara edilecek bir Eok qehir ve da[
kalelerinin kaldrfrnr biliyordu. Bu sebeple esirleri insani agrdan olmasa bi-
le gahgtrrarak faydalanmak igin korumafa mecburdur.
Cuveyni'ye gilre Qingiz Hin, "BAmiyAn da$larrndan" yiiriiyerek Ba$-
lAn'a geldi. Orada daha iince afrrhklannrn bir krsmrnr brrakmrgtr. Yaz
mevsimini o biilgenin meralannda geEirerek ancak sonbaharda Ceyhun'u
geqti. Bu hususta Cuveyni'nin riv6yeti Q'ang-Q'un'un rivayetine tamamiy-
le uymaktadrr. Mayrs'ta Qingiz Hin'tn Ceyhun ktytlarrna pek yakrn oldu-
$u halde yaylak olarak Hindu-kuq'a daha yakrn bir yer segti$ini giirmekte-
yiz. Halbuki tzzo yir yaz mevsimini Nesef ctvartnda gegirmigti. HattA
Mogolistan'a diinme$e gergekten acele ediyorsa oraya gitmek daha normal
idi. Biiyle hareket etmesine aynca hangi olayrn sebep oldu$unu bilmedi$i-
miz gibi rzzz yll'rnda Qingiz Hin'rn bizzat katrldr$r askef harekAt hakkrn-
da kaynaklartmtzda bir habere rastlamtyoruz. Kumandanlartntn vazilesi
daf kalelerinin tahrip edilmesi ve ulaqtmtn sa$lanmasiyle egya katarlartntn
korunmasrndan ibaret idi. Bu vazifeyi umumiyetle baqariyle yerine getir-
mig olmalan ve Mogol kuvvetlerinin Afganistan'rn kuzey krsmr gibi bir
iilkede bir defa bile zor durumda kalmamrg olmalarr,Qingiz HAn'rn askeri
dehasrnrn en iyi delillerindendir. Bu hususta Mogollar'n u$radrklarr en
afrr kayrp TAlkan'da oldu. Qingiz Hin Gazne'ye do$ru ilerlerken egya ka-
tarrnr orada brrakmrqtr. Garcistin'da bulunan Aqiyir daf kalesinin emiri
Muhammed Meraganiare bu eqyaya hiicum etti, giitiirebildi$i kadar ara-
ar6 Cuveyni, I, rog; Schefer, Cfucstomathic pcrsanc, ll, rr4 vd. d.; D'Ohsson, Histoirc dcs
Mongob,II,3r9 vd. d.
ar7 P6tis de laCroix, Il, go; ,/afcrndme,ll, gz.
al8 Cuveyni, I, to8.
ate Tabakatt Nisti'nin rS64tarihli Kalkuta baskrsrnda (negr. Nassau Lees) Margazi.
480 V.V. BARTHOLD
balar dolusu altrn ile di$er eqyayr aldr; Eok miktarda at ele geEirdi ve esir-
leri serbest brraktr. Mogollar onun kalesini on beg ay kuqattrktan sonra
ezg yil.r baglannda zaptedebildiler. Btr arada rzzz ve t223 yrllannda Gar-
cistAn'rn difer biitiin kalelerini ele geEirdilera20.
Qingiz Hdn tzzz yrh sonbahar mevsiminde Ceyhun'u gegerek biitiin

krq Semerkant'ta kaldr. Qa$atay ile Ogedey o tarihte Kara-kul'da Zeref-
qAn'rn a{zr yakrnrnda karargih kurmuglardr. Kuq avhyarak her hafta Qin-
giz Hin'a elli deve yiikii kug giinderiyorlardr. Diiniig srrastnda daha
biiyiik iilEiide bir siirek avrna Erktrlar (belki erzaklartnt tamamlamak iEin);
biitiin gehzddeler ava katrldr. CuEi'ye, KrpEak iilkesinden vahgi eqekler
giindermesi emredildi. rzzg'te Qingiz HAn yoluna devam etti. Seyhun sa-
hilinde Qa$atay ve Ogedey ile gtiri.iqerek bir kurultay topladr. Kulin-bagr
ovasrndaa2r (iskender da$arrnrn kuzeyinde) Cugi ile giiri.iqtii. Cugi, babasr-
nrn yaban egekleriyle ilgili emrini yerine getirdikten bagka zo.ooo krr at he-
diye getirmiqti. Mogollat t22Z yrh yazrnr bozkrrlarda geEirdiler. Orada da
bir meclis toplanarak bazr Uygur emirleri idama mahk0m edildi. Suqlarr-
nrn ne oldu$una dair bir qey siiylenmiyor.
Q'ang-Q'un'un verdiii bilgia22 umumiyetle Cuveyni'ninkine uyuyor ise

de Qingiz HAn'rn yolunu daha do$ru olarak takip etmemize imkAn vermi-
yor. Ordu 6 Ekim tzzz taihinde bir yiizer kiiprii ile Ceyhun'u geqti. Uq
defa, zo, 24, zB Ekim tarihlerinde Qingiz Hin Qinli rahibin derslerini din-
ledi. Ahai tercilmanhk yapryordu; stjzlerinin yaztlmastnt emretti. Kasrm
baglarrnda Semerkant'a vardrlar. Rahip daha ijnce oldufu gibi Sultan'rn
sarayrna yerlegti, Mogol ordugihr gehrin do$usunda on mil (otuz li) mesa-
fede idi. Qingiz Hin'rn Semerkant'ta kalmast, Cuveyni'nin verdi$i haber-
den anlagrlaca$r kadar uzamadt. Mogollar'rn hareket ettikleri tarih hakkrn-
da tam bir bilgimiz yoktur. Q'ang-Q'un, onlardan, iinlerinde yahut arkala-
rrndaa23 seyahat etmek igin izin istedi. Onun riviyetinden rzz3 yrh Ocak
aylnrn sonlanna dofru H6n'rn Eadrrlarrnrn Seyhun nehrinin saf sahiline
kurulmug bulundu$u anlagrlmaktadrr. Gerek Cuveyni'nin ve gerekse
a2o Tabakatt Ndsut, rc72-ro77.
a2r Kulan bozkrlan hakkrnda krS. Protokol. Turk. Kru<hka, 5 Mayts 1897, ildve. s. z.
KulAn-baqr denilen yeri Cuveyni, Argun'un seyahattnt anlattrken tekrar zikreder(II,z5rctl+
;U yatrut iU .J)j I, Irr). Olayrn cereyan ettifi yerin adrnr Cuveyni Uj;il (Otika) ola-
rak vermektedir.
QahSnalan,IV, 33o336; Bretschneider, Mediaeoal Rcscarchcs, l, g4n7 .
a22 Pekin Mislonu
a23 Bretschneider (Mcdiaeoal Rcscarclvs, I, g5)'de: "to travel henceforth alone, in advan-
ce or behindn.
QiNciz - HAN vE MoCoLLAR 48I
Q'ang-Q'un'un rivdyetleri, bilinmeyen bir miiellihn MirhAnd'a nakledilen

rivAyetinina2a aksine Qingiz Hin'rn diiniig seyahati srrasrnda BuhAri'ya ug-
ramadr$rnr giistermektedir.
Q'ang-Q'un'un rivAyetinden, Qingiz HAn'rn rzz3 baharrnda o$ullarrnr

bekledifi yerin biiyiik bir nehrin kenannda, Sayrdm'dan iig merhalelik
mesafede bulundu$u anlagrlmaktadrr; belki QirEik nehrinin kenarrnda idi.
Orada lo Mart'ta, "do$u da$an" yakrnrnda Qingiz Hin, av esnasrnda at-
tan diigtii; az kalsrn bir yaban domuzu tarafrndan iildiiriilecekti. Q'ang-
Q'un, bu olaydan faydalanarak Hin'r yagrnrn ilerlemig olmasr sebebiyle
avlanmadan vazgeEirme$e ikna etti. Qingiz HAn, bu giiriigii uygun
giirdiifii halde ahqkanh$rnr birden bire terkedemiyecefini stiyledi. Bundan
sonra iki ay avlanmadr. Q'ang-Q'un r r Nisan'da Qingiz Hin'dan izin iste-
di ve gehzidelerin gelmesini beklemeden hareket etti.
Qingiz HAn'rn Kulin-bagr bozkrrlarrndan Mogolistan'a seyahati hak-

krnda Cuveynio2', ancak sonbaharda ayrrldr$rnr ve ilkbaharda merkezine
(ordu) vardr$tnr siiyler. Regidiiddina2u, Qi. tarihia2T ve Tian-g'ao-pi-Sia28'ye
giire Qingiz HAn, Mogolistan'a ancak rzz5 yrhnda diinmiigttir. Qin tarihi
ile Regidiiddin ilk baharda, Mogol destanr ise sonbaharda diindi.i$iinii be-
lirtirler. Mogol destanrnrn bildirdi$ine gore tzz4 yrh yaz mevsimini irtig kr-
yrlarrnda geEirmiq olmasr kuvvetle muhtemeldir.
25-MAveriiinnehr ve HArezm gehirlerinin ye-

niden imarr
Qingiz HAn Batr memleketlerini kesin bir gekilde itaat altrna almafa
muvaffak olmadan geri diinmiigtiir; Fakat MiverAiinnehr ile HArezm'de
tzz3 yrhndan itibaren Mogollar'rn hikimiyetine kargr koyacak kimse yok-
tu. ibnii'l-Esira2e ile Cuveynia30, bundan dolayr MAverAiinnehr qehirlerinin
tahribattan sonra Horasan ve Irak qehirlerinden gok daha gabuk kalkrn-
drklarrnr belirtmekte miittefiktirler. MAverdiinnehr halkrnrn on iiqiincii
a2a Mirhind, Vb de Djmghi<-Khan, rffi.
a25 pcrsane, ll, r47.
Cuveyni, I, r r r ; Schefer, Chrastomathb
tz6 Trud1, XV, g+, rrB. ikinci krsrmda (altrncr satrrda) geviren yanhEhkla"yaz" kelime-
sini almrgtrr, halbuki metinde yoktur (r. r75).
a27 Iakinth,
istarilaclcty. Khanoa, rz7.
a28
Pchin Misyonu Qahsmalan, IV, r49.
a2e
ibnii'l-Esir, XII, 323; Tiesenhausen, 38.
ar Cuveyni, I, Il, ttB vd.
75; Schefer, Chrcstomathic pcrsanc,
F.3t
agz V.V. BARTHOLD
yiizyrhn son yansr ile on dtrrdiincii ytizyrhn baqlarrnda karrqrkhklar esna-

srnda u$radrklan feldketlerin, Mogol istilisrnrn sebep oldu$u tahribattan
daha uzun ve derin izler brraktr$rnr tarihi olaylar ortaya koymaktadrr.
Mogol istilisrndan en Eok zarar gitren HArezm bile bir dereceye kadar
kalkrnabilirdi. Biilgenin zapttndan sonra Cugi, daha iince (bkz.s.44o) adr
geEen Qin-Timur'u HArezm valisi (baskak) tayin etti. MAzenderAn ve Ho-
rasan da ona ba$h idia3t. Giiriili.iyor ki, CuEi bu vilayetlerin de kendi ida-
re sahasrna katrlaca$rnr diiqiiniiyordu. istedifini yerine getirememig,
HArezm'in baqgehrinin tahrip edilmesine engel olamamrgtr. ibnii'l-Esir"2,
krsa zaman iginde Gurginc'rn harabeleri yantnda biiyiik ve yenibir gehrin
kuruldu$unu yazmaktadrr. GurgAnc adrnr Mogollar Urgeng'e433 gevirdiler.
Bu isim bugiine kadar devam etmiqtir. Onuncu yiizyrlda gehrin Cey-
hun'un sol sahilinde bulundu$unu giirmi.igti.ik. On iiEiincii yiizyrl bagla-
rrnda genig bir imparatorlu$un merkezi olunca nehrin yahut bir kanaltn
birbirine kiiprii ile ba$r iki sahilini iggal ediyordu. Yeni qehir, Ebu'l-
Gizi'nin eserinin bir Eok ksrmlanndan anlagrldr$tna giirea3a nehrin Hazar
denizine diikiilen bagka bir kolunun sag sahilinde inga edildi. $imdiki
Kiinye-UrgenE, ancak on dokuzuncu ytizyrla Aittira35. Urgeng, Avrupa'dan
Asya'ya giden yol iizerindeki en miihim ticari merkezlerden biri idi 436.
Buna ra$men Hirezm'in kalkrnmasr oldukqa yavag oldu, bentler uzun
miiddet tesirsiz kaldr; Ceyhun, iig asrr boyunca Hazar denizine akabildi.
HArezm'in Mogol hAkimiyeti altrndaki durumunun Siminiler devrindeki
durumundan ne kadar farkh oldu$u ibn Battfita'nrn $u ciimlesinden anla-
qrlmaktadrra37. "Hdrezm'in merkezi (Urgeng) ile BuhirA arasrnda uzanan
bozkrrda oturulabilen tek bir gehir vardr: KAs kasabasr".
a3r Cuveyni, II, zt8.

a32
ibnii'l-Esir, XII, 323.
ett Trudy, XV, 69; farsga metin, Io4. Cuveyni'de 0' 96) ve Schefer'de (Chrcstomathie
pcrsane, ll, r3g) metne bakrlrrsa Urgeng tabirinin Mogollar'dan iince mevcut oldugu netice-
sine vanlabilirdi, fakat bir kag yazmadaki Eekli dir.
a3a
6Kf
Bilhassa s. zz5'te agrkga beyan edilmigtir (terciime, z4r); krg. <qisk| ){V,296 vd,
onaluncr yiizyrla iit bir eserden ahnmrghr. Mogollar'rn tahrip ettikleri gehrin kahntrlan,
o zaman mevcut gehirden ayn olarak zikredilir.
a35
Galkin, Etnograf. i astronom. matcrial po Sccdnci Alii i Ornburgskomo krayu, Sait Pe-
tersburg 1868, 16r. Hive'nin resmi tarihine giire Kiinye-Urgeng r83r yrhnda kuruldu; kry
Barthold, Oroslunb Turktstana, gg. Eski gehrin harabeleri hakkrnda kry. A. Khun, Statistic-
tuskb natoia$ d$a Turlecstanq IV, zrt-zI6 (HilAli'den Kiinye-Urgenq'e) ve s. z16-z18
(Kiinye-Urgeng'ten Hoceili'ye). Landsdell'in harabeler hakkrnda verdifi bilgiler (Russian
Cmtral Asia; II, 34r 348) bu eserden altnmtgtrr.
436
Yule, Cathal and tlu way thithcr, II, zB7 vd.
a37
ibn Batt0ta, II, 19 vd.
QiNciz - HAN vE MOCoLLAR 489
26-Qingiz HAn ile Cuqi arastndaki kavga

Qingiz HAn'rn o$ullarrnrn hepsi babalariyle birlikte dofuya diindiiler;
yalnrz Cuqi bu geniq arazid,e kaldr. imparatorlu$un merkezi idaresinden
ayrr miistakil bir devlet kurmaya gahgtr$r orlaya qrkrnca babasiyle aralart
aErldr. C0zcini'ye gtirea38 Cugi, KrpEak memleketini gok sevdi$inden tah-
rip edilmesine engel olmak istedi. Maiyetine, "Qingiz HAn'tn bu kadar
Eok memleketleri ve kavimleri mahvetmek iEin akhnr kagrrmrg olmaltdtr"
dedifi rivAyet edilmektedir. Babastnr av esnastnda tjldiirmek ve
Miisltimanlar ile ittifak yapmak niyetindeydi. Qafatay bu plinr duyarak
babasrna haber verdi; o da CuEi'yi gizlice zehirletti. Di$er esas kaynaklar-
dan yalnrz Regidi.iddina3e, baba ile o$ul arasrnda bir anlagmazhk oldu$un-
dan bahseder. Cuveyniaao, Kulin-bagr mi.ilakatrndan sonra Cuqi'nin kendi
arazisine dijnerek ktsa zaman sonra iildii$iinii anlatrr. Regidiiddin'e giire
Quqi'ye, "Kuzey vilayetlerinin", yAni Cebe ile Subudey'in ancak gegmig ol-
duklan vilayetlerin itaat alttna altnmasr vazifesi verilmigti. Fakat o, bu va-
zifeyi yapamadr. Qingiz Hin, Mogolistan'a dijniince oflunu yanrna Ea$rr-
dr. CuEi, cevap olarak hastah$r sebebiyle sefere gtkmadr$rnr belirtti. O sr-
ralarda Batr memleketlerinden gelen bir Mogol, Cuqi'yi avda giirdi.ifiinii
siiyledi. Qingiz Hin, oilunun itaatsizlik etti$ine inantnca Qa$atay ile Oge-
dey'i ona kargr giinderdi. Kendisi de onlarr takip etmek igin hazrrlandr$r
srrada Cugi'nin iiliim haberi geldi.
Reqidiiddin, bir riviyetinde Cugi'nin ancak zo yagtnda, baqka bir riva-

yetinde ise 3o-4o yaqlannda oldu$unu siiyler. Bununla beraber Qingiz
HAn'rn tiqiincii o$lu ogedey'in rzo6 yrhnda bir oflu oldu$u dikkate ah-
nrrsa44ren biiyiikleri olan Cugi'nin ya$r 1225 yrhnda 4o'dan aga$r olma-
masr lazrmdrr. CuEi'nin ijli.im tarihi Reqidilddin'de belirtilmemigtir. Di$er
kaynaklara goreaa2 babasrndan altr ay iince, yAni $ubat 1227 tarihinde
iildii. Bu durumda Qingiz Hin onun vefat haberini aldr$r zaman Tan-
gut,ta bulunuyordu. Oraya, Reqidi.iddin'e giireaa3 rzz5 yrh son bahannda,
at8 Tabakah Nisri I IoI.

a3e Umumi Kiitiiphane yazmasr, V, g, I, vr. rB7 vd.; ed' Blochet, r3z vd'; D'Ohsson,
Histoirc fus Mongolr, I, 353 vd.
a0 Cuveyni, I, zeI.
aar lakinth, istaiya chcryr. Khanoo, z$.
aa2
Ulu[Beg'in muhtasar tarihinde biiyledir (British Museum yazmasr' Add. 26, I9o'
w. ro8; Miles, Shajrat ul Atrak, I916); Raverty'de Rebiiilewel (Tabakau Ndsti, ttoz).
nnt T*dt,XV,gr4, r18.
&+ V.V. BARTHOLD
Qin tarihine gdre deaaa rzz6 yrh ilk baharrnda gitmiqtir. Ondan sonra bir
daha Mogolistan'a dtjnmedi. Qingiz Hin'rn, o$lunun ijliim haberini nasrl
aldr$rnr anlatan giirAne masahn aa5 elbette tarihi bakrmdan hiE bir krymeti
yoktur.
27
- qin giz HAn' rn gahsiyeti
Qingiz HAn, A$ustos r227'd.e4a6 yetmig iki yagrnda iildii. Haleflerine,
silah kuwetiyle kazanrlmrq genig bir imparatorluktan bagka teqkilatrnrn
esas umdelerini de brrakryordu. O biiyiik cihangirin ahlikrnrn do$ru ve
tam bir tasvirini yapmak elimizdeki bilgilerle oldukga giigtiir. Bu hususta
haleflerini tetkik etmek igin daha uygun bir durumdayrz; giinkii bazr ta-
rihEiler onlarr yrkrcr de$il yaprcr kabul etmek iEin bazr sebepler bulmuglar-
drr. Meseli Batu, Rus kaynaklarr nazarrnda "vahgi hayvandan" aa7 bagka
bir gey olmadr$r halde Mogollar ona "Sayrn Hin" lakabrnr verdikleri gibi
Mogollar'r methetme$e asli miitemayil olmryan Miisliimanaa8 ve Erme-
ni aae miiellifleri de, onun hilm, adalet ve dirayetini methederler. Tarihi qa-
hrslar hakkrnda oldu$u gibi milletler hakkrnda da ancak hayatlannrn ge-
qitli cephelerine dair bilgimiz olursa do$ru bir hiikiim verebiliriz. Miinferit
gahrslar ve milletler hakkrnda tek olaya ve icraatlennln ayn cephelerine
dayanarak hiikilmler vermek tamamiyle ilmi olmryan bir usuldur. Maale-
sef en yeni tarihgiler de bile bu usule rastlanmaktadrr. Q'ang-Q'un ile
Mogollar arasrndaki giiriigmea5o, on iiqiincii yiizyrl Mogol giiEebelerinin
bazen bugiinkii Krrgrzlar kadar miikrim ve uysal gtiriinebildiklerini gcister-
mektedir. Fakat bu durum, mezilimleriyle biitiin diinyanrn nefretini ka-
zanmalarrna asli mAni de$ildir. Bununla beraber Eafdaq giiEebe hayatrnrn
sAkin manzaralarrnr yakrn mazideki kan diikiici.iliikle mukayese eden bazr
seyyahlar, bu kavimlerin tamamiyle "defigmiq" oldu$unu zannederler.
aaa Iakinth, istoila chclr. Khanou, rgz.

aa' Mctinhr, r63 vd. ($ecertii'l-Etrik'ten)
aao
Cuveyni'de (1, tq$ 4 Ramazan (I8 Agustos); D'Ohsson'da aynr tarihi kabul etmiq-
tir I, 3Br); Cemil Karqi'de (Mctinb, 136) ro Ramazan (24 Agustos).
(Histoire dts Mongok,
Regidiiddin'in verdi$i bilgilerden (Trud1, XV, Irg; farsga metin. I77) Qingiz Hin'rn
tiliimiiniin biraz daha iince olmasr neticesine vanlabilir, giinkii r4 Ramazan'da (28 Afiustos)
cenazesi Mogolistan'a getirilmig bulunuyordu.
aa7 Karamzin, istoiya gosudarstaa Rossiislaua,lY , rz.
aa8 Tabakat-t Ndsti, t 17 r vd.
aae Patkanov, istoilanongoloo inoka Magakii, rB'
a50
Pekin Mislonu Qahsmaltn,IV, lBB, Bretschneider. Mcdiacaal Rescarchcs,l,5z'
QiNGiZ - HAN VE MOGOLLAR 485
Qingiz Hin'rn gahsiyeti hakkrnda en genig bilgiyi C0zcAni ile Meng-

Hung'da buluyoruz. C0zcAni'nin konuqtufu kimselerasl, HAn't, Horasetn't
istili etti$i srrada, altmrg beg yagrnda oldufu bir zamanda giirmi.iglerdi.
Uzun boyu ve sa$lam biinyesi ile dikkati Eekiyordu. "Kedi gibi giizleri"
vardr; saglarr seyreklegmig ve a$armrgtr. Meng-Hung'a g6rea52 Qingiz Hin,
Mogollar arasrnda iri ciissesi, genig alnr ve uzun sakah ile tantnryordu.
$ahsiyetinin en dikkate de$er taraft, kendisine fevkalAde giivenmesi ve her
hangi bir durumda tek taraflr tahrik ve tesirlerden tamamiyle beri olmasr
idi. Biitiin cihangirler gibi Qingiz Hin, hikimiyetini sa$lamak igin liizum
giiriirse binlerce insanr serin kanhhkla imha edebilirdi; fakat giivenilir kay-
naklardan edindi$imiz bilgilere giire hareketlerinden hig birinde liizumsuz
ve $uursuz ziilumden eser yoktur. Meseli, Celileddin'in emriyle Mogol
esirlerine yaprlan ziilum gibi. Vahgilerin fitri negesi ve ihtirasr ile yabancr-
lara kargr haysiyetlerini korumadaki hissiyatlarrnr belli etmemek iqin sar-
fettikleri gayret arasrndaki tezat bir gok seyyahrn dikkatini gekmigtir. Qin-
giz Hin'rn halefleri, her tiirlii eilenceyi elde edebildikleri gibi biitiin in-
sanlar onlarrn huzurunda e$ildifinden eilenceleri ve haysiyet endigesinde
kolayca ifrattan tefrite diigerlerdi. Onlar arastnda hiE yiizii giilmemig ve te-
baalarrna dehget sagan hiikiimdarlar (Qaiatay ve Gtiyiik) giirmemiz
miimkiindiira53. Di$erleri, giiqebenin frtri negesine ba$h kalarak en aEtk
bir gekilde bunu yaqamak ve yagatmak arzusunda olduklarrnr gtisterirlerdi.
Tebaalarrna yumugak ve samimi davranarak tavtrlart ve cijmertlikleriyle
onlartn kalplerini kazanlrlardr. Byron'un Sardanapalus'u gibi herkesin kar-
grsrnda e$enceye kaprlarak bunu sefahat derecesine vardrrrrlar ve tahtrn
haysiyetini beq parahk ederlerdi (Ogedey ve bir dereceye kadar Qafatay,
HAn Tarmagirin gibi)aia. Qingiz Hin bu agrrrh$a yabancr idi. Onun qahsi-
yeti, idaresine kargr olan her iradeyi ezerdi. Ordusunda son derece srkr bir
disiplin vardr. Mogollar'a diiqman olan Cfrzcini'ye gtirea55 orduda yalanct-
lrk ve hrrsrzhk hayal bile edilemezdi. Qingiz Hin, aynr zamanda Alicenap
bir kahraman idealine sahipti. Onun hakkrnda qiiyle denmektedir: "Bu
prens, Temugin, strttndaki elbiseyi grkarlr verir, bindi$i attan iner ve hedi-
ye eder"45('. Cirzcini'deki haber Qingiz Hin'tn Kadr Vahideddin Buqenci
ast Tabakat-r Ndsri, ro77.
t;z Tradl,lY , zt7.
a53 Guyuk'un ahldkr hakkrnda krq. Plano Carpini, Hakluyt Cemiyeti ilAve Serileri, I,
rz7; Cuveyni, I, zr3; Reqidiiddin, z5z vd.

a54 Bunun hakkrnda bkz. ibn Batt0ta, II, gg-tg.
a55 Tabakat+Nisfi, rc79.
as6 Trad1, XIII, gB; fanEa metin, t6o.
486 V.V. BARTHOLD
ile miilakatra5T, Qingiz HAn'rn hoguna gitmiyen sijzlerden dolayr duydu$u

iifkeye hikim oldu$unu gtistermektedir. Milletin iEkiye olan dtgkiinlii$iine
o da katrlrrdr. Emirlerinde bile iEkiye kargr fazla qiddet giisterme$e ihtiyaE
duymamrqtrra58. Meng-Hung taralrndan Qingiz Hin'tn Qin elgisinden "altt
testi qarap ceza almasr" hakkrnda nakledilen rivAyetaie, Bi.iyiik Petro'nun
igret Alemlerinin hikiyelerini hatrrlatrr. Yine Meng-Hung, geng krzlardan
meydana gelen bir hinende taktmtntn Mogol hantna her yerde refakat et-
ti$inden bahsetti$i gibi Q'ang-Qrr'r,,r.rtt460 seyahatnimesinde de krzlardan
bahsedilir. imparatorluktaki her qey gibi ordu, devlet erkinr ve Hin'tn
kendisi iEin odahklar tedariki srkr bir teqkilata ba$h idia6'' Qingiz Hin'tn
yaglnrn ilerlemig olmastna ra$men zihni kabiliyetlerini korumast, e$lence-
lerinde, haleflerinin Eo$undan daha Eok itidal giistermiq oldu$unu ispat
eder.
Qingiz HAn'rn teqkilatta giisterdi$i biiyiik kudret bilhassa dikkate de-

[er. Omriiniin sonuna kadar her ti.irlii ki.iltiire yabancr kalmrqtrr- Yalnrz
Mogol dilini konuqurdu a62. imparatorlu$un teqkilatrna, ancak giigebe
Ihtihlerin medeni kavimler iizerindeki hAkimiyeti giiriiq aErsrndan bakardr.
Onlann Ealtqmalanndan faydalanarak yalntz bu maksatla himaye edilmek
iizere Tann taraltndan Mogollar'rn eline teslim edildiklerine inantrdta63.
Ashnda Qingiz HAn'rn elimize geEmig olan bitiklerinde, ilk Osmanhlar'rn
O[uz Hin'a dayandrrdrklart "dAim giiE ideler' oturak olmtyalar"a6akabilin-
den kesin emirler yoktur. Bununla beraber aynl arzuyu tagrdrfrndan
giiphe edilemez. Her halde Qingiz Hin'tn Yasasta65 on dijrdi.incii yiizyrlda
hili aynr minada de$erlendiriliyordu. QiftEiler ile sanatkirlar, sahiplerinin
yini Mogollar, yahut daha dofrusu Mogol ileri gelenlerinin faydalanacak-
larr ham maddeleri tegkil ediyorlardr. Qingiz HAn, yalnrz kendisi, halefleri
ve en yakrn akrabasr iEin qahgryordu. Biitiin milletin hayrr iEin (hatti bu
at1 Tabakat-r N6stri, to4t vd.

tse Trud1, XV, Ie5vd. d.
tie Trud1,lY,44.
a@ Pckin Migonu Qahsmahn,lY , z7g; Bretschneider, Mediacaal Rcscarclus, l, 43 vd'
a6r Cuveyni, I, z4; D'Ohsson
, Histoire dcs Mongob,l, 4t6 vd.
a62 Tabakat-t N6st'f, t t 14.
a63 Patkanov, istoilta mongoho inoka Magakii, rr.
a6a TaAih-i Al-i Miizesi yazmasr 5go ba, zB (farsqa ashnda yoktur).
SeQak, Asya
465 Taih-; Giizidc" Petrograd Universitesi yazmasr, No. r53 vt.
472i (E.G- Browne'in
faksimile negrinde yoktur).
QiNGiz - HAN vE MOCoLLAR +Bt
Iikrin Orhun kitabelerindea66 ilhde edildi$i gekilde bile) gahgmak hkrinde

oldu$una dair hig bir delil yoktur. Di$er taraftan fikri kiilti.ir iiyle bir kuv-
vet tegkil ediyordu ki, teb'a ellerine biisbiitiin terkedilemezdi. GiiEebe ha-
yatr ile fikri ktiltiir gibi birbirinin zrddr olan iki geyi barrgurmak siyiseti,
Qingiz HAn'rn en zay{ tarafr ve devletinin giikiigiini.ini.in baghca sebebi idi.
Fakat imparatorlukta kurdu$u tegkilat, kurucunun irliimi.inden sonra birli-
$ini krrk yrl devam ettirme$e kifi gelebilmiqti. imparatorlu$un biili.inme-
sinden sonra ortaya grkan devletlerde de Qingiz HAn'rn iilesinin hikimiye-
ti bir kaE nesil devam etmigtir. Bu husus bilhassa dikkate de$er, giinki.i
ofullarr ve torunlanndan hig birisi onun tistiin kabiliyetine sahip de$ildi.
Qingiz HAn, heniiz hayatta iken halefini seEti. Bu segim de dirayetine ve
uzak giiri.igli.ilii$iine yeni bir delildir.Tffluy'un askerlikteki kabiliyetine ve
Qa$atay'rn, babasrnrn ortaya koydu$u usulun eses kaidelerini tatbikte
gtisterdi$i giddete ra$bet etmedi. Alicenap ve miikrim tabiatiyle herkesin
kalbini kazanmrg olan Ogedey'de karar krldr. Babalannrn kuwetli iradesi,
o$ullarrndan hiE birinde olmadr$rndan iiliimiinden sonra Hin ililesinin
birlikte devleti idare etmeleri mecbud idi. imparatorlufun birli$inin koru-
nabilmesi igin en yiiksek iktidarrn, fikri niif0zu ve iradesinin kuvvetiyle de-
filse bile yaradrhgrndaki cizibe ile bi.itiin iileyi birleqtirebilecek bir ada-
mrn bulunmasr lazrmdr. Bu diigiincelerin Qingiz Hin'rn kendi fikrinde ne
gekilde ortaya grktr$rnr siiylemek giigtiir. Biitiin rivAyetlere giire her halde
Ogedey, babasrnrn sa$h$rnda veliaht ilin edildi. Onun saltanatr devrinde
hanedan iiyelerinin miistesna bir birlik ile hiikiimet siirmeleri ve teb'anrn
erigtifi nisbi refah, o dAhinin iimitlerini Ogedey'in tamamiyle yerine getir-
di$ini ortaya koymaktadrr.
Mogol imparatorlu$unun tegkilatrnrn Orta Asya tarihinde nasrl tesir
etti$ini, yrkrnilsr iizerinde yiikselen devletlerde hangi izlerinin bulundu$u-
nu ara$trrmak hig giiphesiz Eok faydah olurdu. Ancak bunu ortaya koy-
mak yeni bir esere konu olabilir.
n*
lqith, XII, 7o (Kiil-tegin'in biiyiik kitabesi satrr z6 ve z7; W Radtoff.
alttirhischclnschriftcndcrMongolci,rT;Y.Thomsen, Insctbtionsdcl'Orkhon,lcf.,to7.
V. BOLUM
Mocol HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN (r zz7-r 269)
r-Ogedey'in HAn ilAn edilmesi

Ogedey daha babasrnrn sa$h$rnda halef tayin edilmig ve bir si.ire son-
ra, r22g (Bo[a yrh) yrhnda mutantan bir merasimle Kurultay'da Hin ilin
edilmiqtir2. Qingiz'in iiliimii ile Ogedey'in tahta gegigi arasrndaki siirede
iilkeyi kimin idare etti$ine dair bilgiyi yalnrz Qin kaynaklarrndan ii$rene-
biliyoruz. Bu bilgilere giire saltanat niibi olan T0luy (Toluy), Qinli vezir
Yeh-lii Ch'u-ts'ai'rn tesiriyle bizzat kendisi istememesine ra$men Kurul-
tay'r toplama$a razr oldu; fakat Qinli vezirin niif0zundan ve hattA ismin-
den bile di$er kaynaklarda bahsedilmemektedir.
Qingiz Hin'rn halelini segme hususunda giisterdiii isabet, onun in-
sanlan tanrmadaki derin bilgisinin di$er bir delilidir. Kardegleriyle olan
di.igmanca miinasebetleri sebebiyle Cugi'nin daha hayatta iken bile adayh-
[r siiz konusu olamazdr; biiylece Qingiz HAn diier i.ig o$lu arasrnda seEim
yapmak mecburiyetinde idi. Kanunlarrn kusursuz bir gekilde tatbik edil-
mesinde, sertlik ve titizlikle Qafatay, babasrnrn yolundan gidiyordu. Aske-
ri hizmetlerin yerine getirilmesinde ve muhtemelen kumandanhk hususun-
da T0luy hig giiphesiz kardeqlerinden iistiindii. Qingiz Hin, bu iki karde-
gin sahip olduklarr hasletlerin, iglerin yi.iri.iti.ilmesi agrstndan son derece
iinemli oldu$unu bilmesine ra$men bu hasletlerin giiqebe bir devletin
btitiinlii$iinii korumak igin ehemniyetli bir unsur olan hinedan mensup-
lan arasrnda birlifin teminine ve geniq bir imparatorlu$a hikim olmaya
yetmiyece$ini de biliyordu. Hinedanrn biiti.inli.i$ii, ya Qingiz HAn gibi bir
dihi ve kuwetli gahsiyet veya hinedan iiyelerini ve milleti kendisine ba$h-
yacak mutedil ve gelkatli birisi tarafindan sa$lanabilirdi. Sadece Ogedey
bu vastflan hiizdi; bununla beraber Tasa'nrn titiz bir uygulayrcrst defildi.
Ustelik igkiye diigkiinlii$i.i babasnrn tayin etmig oldu$u hududu epeyce
' (Bu biiliim V.V. Banhold'un SSCB ilimler Akademisi Argivleri'nde, Fund 68,
Op. I, No rz (25 yaprak) bulunan yazma niishasrndan ilk defa negredilmektedir. Yazmada
biiliimiin adr yoktur ve dofrudan dolruya gu ciimle ile baglamaktadrr: "Ogedey daha ba-
basrmn saf,h$rnda halef tayin edilmig..." Editiir).
2 Mogol{in vekayinimesine giire Kurultay fare yrhnda (rzz8) toplanmrqtrr; bkz.
Gkli Tailu Kafarov terc. r52; [Kozin negr., r9I ].
V.V. BARTHOLD
a$ryordu. Askeri sahada temiyiiz edebilecek bir kabiliyete sahip de$ildi'

Askeri seferlere babasrndan daha az katrhyordu; yrllarrnrn biiyiik bir krs-
mrnr Karakurum ve gevresinde Qin ve Miisliiman sanatkArlann yardrmryla
muhtegem binalar yaptlrmakla gegiyordu. Ciimertli$i siyesinde teb'astntn
sevgisini kazanaca$tnr iyi bilen Qingiz Hin, bu sebeple kendisine halef
olarak askeri kabiliyetleri iistiin olan T0luy'u veya Yasa'nrn titiz bir uygu-
layrcrsr olan Qa$atay'r de$il onu seEmigtir.
Ogedey zamantnda yeni iilkelerin fethi bizim igin biiytik bir tjnem ta-
grmamaktadrr; asked harekit Qin, Batr Asya ve Avrupa'da devam ediyor-
du, lakat bu slralarda tarihiyle meggul oldu$umuz iilkede, Tiirkistan'da
hayat normal seyrini takip ediyordu. Daha aqa$rda siiziinii edece$imiz gi-
bi Ogedey'in saltanatmln son yrllannda Buharihlar'rn bir ayaklanmast
bastrnlmrgttr. Fakat Ogedey'in, babastntn kurdu$u imparatorlu$un tegki-
litlandrnlmasrnda ve huzurun sa$lanmastnda aldr$r tedbirler biitiin Mo$ol
imparatorlulunu ilgilendirdi$inden bizim igin daha iinemlidir.
iizelligi
z
- Ogedey' in hikimiyetinin
Biitiin tarihi kaynaklar, hatti hiikiimdarlarr ile alikasr olmayrp onlara
diigman olanlar3 bile ogedey'in ciimertli$i ve miitedilli$i hususunda hem-
fikirdirler; halefleri zamantnda srk stk tekrarlanan dehget verici mahkeme-
leri ve vahqice katliimlarr onun saltanail esnastnda hig giirmiiyoruz. Bu-
nunla beraber Ogedey, kendi devrinin adamr ve aynl zamanda yukarrda
da izah edildi$i gibi insan feda etmekten gekinmeyen bir ulusun mensubu
idi. Babasr zamanrnda tehlikeli olabilecek asillerin gizlice ortadan kaldrnl-
masrna onun zamanrnda pek seyrek rastlanryordu. Gkli Tariha onu biiyle
bir katille sugluyor. Reqidiiddin, Qin'in istilisr tarihinde gok srk bahsedi-
len babasrnrn vefah ve sadtk silah arkadagr Dokolku'yu5, Ogedey'in gahsi
intikamr igin gizlice iildiirdii$i.inii zikretmektedir. Cuveyni, Ogedey'in
biitiin bir kabileye gayr-i insani bir gekilde muamele etmesinden bahse-
3 Tabakat-, NAtr{, II, I Io6; [W. Nassau Lees negr. 38o].

a GkliTarih, Kafarovterc. I59; [Kozinnegr. I97].
5 Manku (Mankuk) ailesinden olan Dokolku, Qingiz HAn'a ilk katrlanlandan birisi idi
(Gkli Tarih, Kafarov terc. 6o: [Kozin ncar. roTl). Daha sonra diirt muhafiz birlif'inden biri-
nin kumandanr oldu (Gtli TaitU Y*Iarov terc. 126; [Kozin negr. I7o]). Reqidiiddin (Berc-
zin negr., XV, metin 2rr, terc. r4r) Dokulku Qerbi'yid_,,a/J;i;Arulat kabilesinden bin ki
gilik bir birli$in kumandanr olarak zikrediyor. Yine Regidiiddin'e giire o' Og.jl.y zarnanrn-
ia Qin'in istilaorn" katrlmrgtrr (St. Pctersburg Devlet Kiitiiphanesi Yazmas!, Dorn 289, w.
r56iAsya Miizesi Yazmasr, a 566 D 66, vr' r78; [Blochet negr' zr-4 vd'])'
MoCoL HAKIMIYETi ALTINDA TURKISTAN 49r
der. Hinrn, bu kabileden kzlan ahp yabancrlarla evlendirece$i hakkrnda

asrlsrz gaiyalar yayrlmrgtr. Kabile mensuplan bu feliketten kurtulabilmek
iEin acele olarak krzlarrnr niganlamaya ve evlendirmeye bagladrlar. Bunu
haber alan Ogedey, yedi yagrndan biiyiik olan biitiin krz ve kadrnlan top-
latarak onlara baba, kardeg ve kocalarr iiniinde gok ktitii muamele ettir-
migtir. Onlardan bazrlan sarayda odahk olarak tutuldu, di$erleri de beyle-
re ve huzurda bulunan Mo$ol ve Miisliimanlar'a da$rtrldr; bazrlan ise ge-
nelevlere giinderildi6.
Biiyle vahgice bir hareketin, Ogedey'in sebepsiz ve zorbaca bir hareke-

ti oldu$unu zannetmiyorum. Kabile igindeki evlenmeler Mogol ve Tiirk
giigebelerinT ananelerine aykrn oldu$undan, Hin bu kabileyi halkrn idet-
lerini bozdu$undan dolayr cezalandrrmrg olmahdrr. Ne tiirlii bir gaiyanrn
bu kabile halkrnr biiyle bir kanunsuzlu$a siiriikledi$ini stiylemek zordur.
Giiriiniige giire ve D'Ohsson'un tahmin etti[inin aksine Mo[ollar'rn, krzla-
nnr bagka kabile mensuplariyle evlendirmeyi alzu etmedikleri siiz konusu
olamaz. Belki de onlar, Hin'rn bagka bir dtigman kabile ile srhri yakrnhk
kurdurmak igin kendilerini mecbur edece$inden gekiniyorlardr. Bu hidise-
nin, Ogedey'in Mo$ol ve Miisliimanlar arastnda evlenmelere izin veren ve
bunu tegvik eden fermanr ile de alAkasr olabilirs.
3-Maliye ve posta idaresinin tegkilitlanmasr

Cuveyni'nin tasvir etti$i bir iilenin ortak hikimiyeti prensibi giigebe
bir devlette hig bir zaman ve hatti Ogedey'in devletinde bile tatbik edile-
mezdi. Biitiin biiyiik askeii selerlere her diirt ulus'tan birer qehzide
giinderilmigti. Horasan'rn sivil idaresi Qin-Timur'a verildi$i zaman onun
6 Cuveyni, lY, z, 94, *.8g-4; (Kazvini negr. Igt, vd.); D'Ohsson, Histairc dcs Mon-
Cotr, IL #. tzgT yrllannda aynr olay Qin kaynaklannda krsaca zikrcdilir (Tian<hih pi+hi,
Bichurin terc. z7z). Bu kaynaklarda belirtildiline giire "do[u iilkesinin nesilleri arasmda bu
gayia yayrlmrgtf . Gkli Taih, Ogedey'in amcasr Otgigin'in halkrndan krz almakla itham etti-
[inde muhtemelen aynr hAdiseye imada bulunuyordu (Kafarov tenc. I5g; Kozin negr. I9g).
D'Ohsson'un ifade etti$inc giire bu hAdisc Oyrat kabilesi ile olmug, fakat miiracaat ettifiim
Cuveyni ve Regidiiddin'ir1 yazmalan, D'Ohsson'un likrinin aksine bu hadisenin Oyrat kabi-
lesiyle ilgili oldu$unu belirtmiyorlar.
7 Mogollar arasrnda bir kabile igindc evlenmeye raslanmamaktadr. Gkli Tarihle
muhariplerin kendilerine krz bulmak igin bagka kabilelere akrn yaptrklan; bazen bir muha-
rip ofluna annesinin kabilesinden krz aldr$; HAn'rn kabilesine krz vermenin bir kag kabile-
nin imtiyazrnda oldu[u bclirtilir.
E Tafulut-t l,IAl'dll, r to7;
[Nassau Lces negr. 38o vd]).
492 V.V. BARTHOLD
yarunda her ulustan birer temsilci bulunuyordue. Qin'in fethedilmesi es-

nasrnda ayrr biilge ve gehirlerin gelirleri gehzidelerin ordularr arastnda
taksim edilmigtir0. Posta tegkilAtrnrn kurulmast ele ahndr$rnda bunun ger-
geklegtirilmesi igin her ulusun reisi bir temsilciyi bu igle vazifelendirmiq-
11.
ti
Mofollar'rn kendileri bile Qingiz ve Ogedey'in saltanatlan arasrndaki

farkr ve Ogedey'in gAyesinin tizelli$ini anlamrglardr. Mo$ol destantndal2
Ogedey,e gu siizler atfedilir: "Bizim hinrmz Qingiz biiyiik gayretlerle
hAnedanr kurdu; gimdi ise halkrmza bartg ve refah getirme ve onun
yiikiinii hafifletme zamanr gelmiqtir'. Ogedey'in aldr$r esas tedbirlerin he-
defi iilkede siikffneti sa$amak ve sivil halkr baskr ve afr vergilerden kur-
tarmak idi. Bu ciimleden olarak Tangmagi memuriyetinin kurulmastnt,
vergilerin oranlnrn tesbit edilmesini ve postanrn tesis edilmesini zikredebi-
liriz.
Ogedey, Qin'den zaptedilen villyetleri gehzideler arastnda taksim et-
tikten sonra Yeh-lii Ch'u-ts'ai onu bu karanndan d6ndiirmek istedi; bu
imkinsrz giiriildii$ii zaman da Qinli veziri ona, hig olmazsa qehzideler
adrna vergileri toplayacak bir memur vazifelendirilmesini ve gehzAdelere,
do$rudan do$ruya halka yeni vergi koyma hakkrnrn verilmemesini tavsiye
etti. Ogedey bu teklifi kabul ettirr. 6yle anlaqthyor ki, bunlar Mo$ol des-
tanrndaki ra her qehrin muhafazast igin tayin edilmig bulunan tangmaqile-
rin15 aynrdrr. Belki de hakh olarak Rahip Palladius, tangmaqilerin baskah-
e Cuveyni, lY,2,34, vr.

t8r; [Kazvini neEr' zr8 vd.]: Bi.iyiik Hin'danJlSBatu'dan
JL; Qafiatay'dan d-'a J j
; u. T0luy'un dul kansr Sorkoktani Bige'den 4i
t0 GkliTaih, Kalarovterc. r57;
[Kozinnegr. 1971.
rrRegidiiddin, Dom 289, vr. 16I; Asya Miiz. Yaz. a 5ffi (D 66), vr. rB3; [Blochet
negr. 4z]. Hdn, bitikai 6l+j Qagatay;FSL{l cEt*E [Emegelgin Tayigi'utay, J.A.B.], Batu
aU4y-tty [Suka Mulgitay,J.A.B.] ve Tiluy'un dul kansr Sorkoktani Bige a;..*Jl tayin etti'
t2 GkliTaih, Kafarovterc., r57;
[Kozinne$r. Ig7l.
t3 Tian+hihpi-rf,r, Bichurin terc. z6o, e65.
14 GkliTarih,l(afarov terc. I5g;
[Kozin negr' r99].
15
Qin tarihine giire (z6o) "HAn her yere damgaginler tayin edilmesini emretti, Vezir
ise vergilerin toplanmasr igin memur tayin etmegi kararlaEnrdr". Mogol-Qin destamnda
(Gkli Tarih, Kafarov terc. r55; Kozin neEr. r94) Do$u Avmpa iilkelerinin zaptedilmesinden
bahseden hikAyeden sonra giiyle denmektedir: "O (Batu), orayr muhafaza etmek igin daru-
gagin ve tangmagi yerlegtirdikten sonra d6ndii', Archimandrite Palladius'a gore a1n csct, l{a-
iarov terc. 255 vd. not) metindeki darugagin kelimesi tangmagi kelimesi ile birlegtirilerek tek
kelime hAlinde yazrlmrgtrr. Bunun yanlighkla yaprldrfrm tahmin ediyorum' Oyle gtiriiniiyor
ki, darugagin bir eyAletin bag idarecisi, tangmagi ise onun maiyetinde bir memur idi. Archi-
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN 493
lar\nt6 aynr oldu$unu siiyliiyor. Mo$ol destantna giirerT tangmagiler, Qin

ve On Asya'da zaptedilen biilgelere de yerlegtirilmiglerdi. Bazr durumlarda
tangmaEilere askeii kuwet de veriliyordu. O$lu Giiyiik kendisini krzdrrdr$r
zaman "bir tangmaEi gibi uzak stntrlara gitsin, miistahkem gehirler zapret-
sin ve a$rr gartlarda gahgmaya ahgstn" diyerek onu siirgiine gtindermek is-
terr8. Hin'a ba$h olanlar arasrnda daha bi.iyiik viliyetlerin valileri de bu-
lunuyordu. Ozel bir durumu olan Horasan bir istisna tegkil ediyordu, fa-
kat Hocend'de oturan Mahmud Yalavag, Hin adrna MAveriiinnehr'e
hiikmediyordure. Qa$atay kendi selihiyetine dayanarak Mahmud'u geri
ga$rrdr; HAn ona vazife verince mazeret beyan eder. Hin onun mazeretini
kabul eni$i gibi incii olarak MAverAiinnehr'i de ona verdi2O. Bu misal,
Han'a ba$h olan tangmagi ve umumiyetle vilAyetlerdeki idarecilere karqr
ahnan tedbirlerin iglemedi$ini giistermektedir.
mandrite Palladius'a g6re (ayt cset, 255 not) "tangmagiler Tiirk, Kitan ve di$er yabancr
milletlerden meydana gelen birliklere kumanda eden Mogol kumandanlan idiler. Filhakiika
kumandanlara verilen bu isim muhtemelen tangma diye adlandrnlan birliklerin isimlerinden
gelmektedir", Krg. Regidiiddin negrindeki Berezin'in notlan (krsrm XV, rBI). Qin, Ermeni
ve Giircii kaynaklannda gok defa agrk olmamakla birlikte lamui tabiinden bahsediliyor
(bkz. Aknerli Grigor - Magakia, Patkanov terc. 3o). Regidiiddin'de tan6 ( v ) kelimesi, ba-
tryr feth ve fethedilen iilkeleri muhafaza etmek igin giinderilen ordular ile ilgili kullanrhyor'
Bu ordular, difer birliklerden, g6sterilen hedefe daha iince vardrklanndan Ermeni miiellille-
ri onlan eski ordular olarak belirtmektedir. Qin kaynaklanna giire onlar tangmagi kelimesinin
de$igik bir gekliyle anrlmaktadrr. Biiylece nmagi,6+Vtama"muhafaza etmek'"le vazifelendiri-
len askerleri giisteriyor. Aynr vazifeyi yapan yiiksek rtitbelilere de bu isim verilirdi. Mogol-
cada dcm "yardrm, destek", tamaku fiili ise "toplamak" manasrna gelmektedir. Regidiiddin,
Berezin negr. biiliim XV, metin ee9; ["iran'a tamd igin gdnderilen Sami-noyon ile ve yine
tam6 vazifesiyle tavzif edilen ordulann Kegmir, Bedehgan vilayetleri ile Belh gevresinde bu-
lunduklan ve hepsi de HtilAg0'ya iit oldulu tesbit edilmigtir" (krE. Regidi.iddin, Berezin
terc. btiliim XV, r4z) Editiir]. [Bu vazifenin resmi tarifi tamagi/tammaqi - umumiyetle Mo-
gollar'da olmryan, fakat bir Mogol kumandantntn kumandast altrnda olup miihimmat ve
zahire kervanlanm korumak, srmrlan beklemek gibi iizel vazifesi bulunan bir yardrmcr kuv-
vet olan Tama veya tammatirn kumandasr; krg. G. Diirfer, Turkisclu und mongolieche Ebmmte
im Ncupcrsisclun, Wiesbaden 1963, I, zz5 vd., No. I3o C.E'B.].
t6 Gkti Taih, 255 (agrklama). (Baskak - "Vali, tebaamn kargrsrnda, bilhassa vergi i9-
lerinde Hin'rn temsilcisi". Mogolca daruga/darugaginln tiirkqe eganlamhsr igin bkz.
Diirfer,c.lrzr cse4l,3rgvd. d., No. rg3; II, z4o vd. No. fur. C.E.B).
t7 G;zl;Tarih,l(afarov terc. I55; [Kozin neqr. r93].
tB Gkli Taih, l(afarov terc. 156;
[Kozin neqr. r94].
re Kazvini negr. I, 86].
[Cuveyni,
m ReEidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V. 3, I, vr. 19,6; Dorn 289, vr'
r89; [Blochet neqr., 1916; Mainlcr, rz4 vd.]. Mahmud Yalavag'rn Mahmud Tiribi'nin isyanr
srrasrnda MiverAiinnehr'de oldufundan, onun geri qa$nlmasr muhtemelen 635 (rz38a)'dan
sonra olmahdr. lincii - HAn'a Ailesine tahsis edilen arazi; kaynaklarda, (meseli Re-
494 v.v. BARTHOLD
Regidiiddin, vergilerin miktarrnrn tesbit edilmesini ve postanln kurul-

masrnr ng12t $og yrh) yrhnda toplanan Kurultay ile birlegtirir22. Re-
gidiiddin yalnrz arazi vergisi (mahsfiliin 7o ro'u) ve giiEebelerden ahnan
vergi veya kubgar\t (siiriilerin "/o t'i) zikrediyor2s. Btiylece toplanan tahrl ve
hayvanlar yoksullara yardrm olarak veriliyordu 2a, Targu ve ticari giimriik
vergilerinin toplanmasr hakkrnda yalnrz Qin kaynaklarrndan bilgi edinebi-
liyoruz; aynr usullerin imparatorlu$un her taralrnda uygulanrp uygulari-
madr$rnr da bilmiyoruz. Qin'de her iki aileden biri, hazineye r giz ipek,
her beg aileden biri de asillerin hesabma r gen ipek veriyordu. Qin'de her
evden vergi ahnryordu; arazi vergisinin miktan topra$rn verimine giire de-
$igiyordu. t mu'dan (r mu : 36,6 m2) o,62,5 ile r,z5 kile arasrnda de$i-
gen aynl vergi ahnryordu. Mallann de$erinin t/go'u vergi olarak ahnrrdr.
Bunlardan bagka tuz da vergiye tabi idi (4o gin'den 28,35 gr. giimiiq ah-
nrrdr). Qa$dag miielliflere giire bu vergiler oldukga hafif idi 25.
Giigebe topluluklarda postanrn vazifesi medeni Asya devletlerindekin-

den bir hayli farkh idi. Mogol posta geflerinin, eyaletlerdeki idareciler ve
gidiiddin) umumiyetle h6-incii diye geEer. $abankirai'nin Mccmai'l-Ens6b\ndaki gu tarifi ile
karErlagtrnmz:lncii, hiikiimdann gahsi mtilkii ve Biiytik Dvanln topraklan manastna gelir
(Barthold'un "Ani'de Men0gehr Camii farsga inga kitabesi", 258-6o adh makalesinde belir-
tilmigtir); aynca bkz. Ddrler, ayt cser,ll, zzo vd. d. No. 67o. C.E.B].
2f Karakurum'un kurulugunu
Qin kaynaklan aynr yrlda giisterirler; bkz. Tian+hih pi
si{ Bichurin terc., 253; "Mogollar burasrm ilk iince bir toplanma yeri olarak segtiler, gimdi
ise gevresini 5 li kadar olan duvarlarla gevindilern.
22 Mogollar tarafindan tesbit edilen vergi sistemi
Barthold'un yukanda adr gegen ma-
kalesinde genig olarak ele ahnmrgtrr. Barthold'un Rusya drgrnda pek bulunmryan bu iinemli
makalesi Abdiilkadir inan tarafindan tiirkgeye gevrilmigtir; "ilhanhlar devrinde mali vaz!
yet", Tirk Hukuk ve iktisat Taihi Mccmuan, I, r93r, r35-r5g. Bu makaleyi Walter Hinz, da-
ha sonra yapllan ara5trrmalann rgr$r altrnda yeni ve faydah notlar ve bazr diizeltmelerle al-
mnncaya gevirmigtir: "Die persische Inschrift an der Mauer der Man0cehr-Moschee zu
Ani" (.D.M.G., ry5r, z4r-zQ' C.E.B.].
23 Kubqu hakkmda bkz. Gkli Tarih, llalarov terc. I58;
[Kozin negr. ry71. Kubgar igin
bkz. Barthold, alnt makah, z6o vdd.; D6rfer, ayr csa, l, g87nz, No. 266. Oyle giiriililyor
ki, Mogollar fubg'ur\t fethedilen biilgelerin hAlen kahnh tibi olan ziraat ve gehir kesimlerine
de tegmil etmiglerdir. I.P. Petrushevskiy'e giire bu da Miisliimanlara ve mtisliiman olmryan-
lara tesir eden bir vergidir. P0r-i Bahi'nrn giirinde kubg:zr\n acr bir gekilde tenkidi ve cemi-
yet igindeki tesirleri Minorsky tarafindan negredilen gu makalede miinakaga edilmiEtir:
'P0r-i Bahi and his poems",Charishria orientalia praaipuc ad Pasiam patinentia (Rypka
Festschrift), Prag 1956, r9r vd.d. - Iranica btst nakala-yi Minorsky, Tehran 1964, zgg vd.d.
c.E.B.l.
2a Regidiiddin, Asya Miizesi Yaz., a 5ffi p 66), vr., rB3; Dom z89, vr. 16r; St. Pe-
tersburg Devlet Kiitiiphanesi Yaz., V, 3, z, vr. ro57; [Blochet negr. 42; Mctinb rzrl,
23 fiian-shih pi+hr, Bichurin terc. 264 vd.d.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN
memurlar iizerinde bir kontrol selihiyetlerinin oldu$una dair kaynaklarda

bir bilgiye rastlanmamrqtrr. Mofiol postasr, elgilerin ve habercilerin gitmek
istedikleri yere ulagmalarrnr sa$hyordu. Posta idaresinin birinci vazifesi
devlet iglerindeki gecikmeleri iinlemek, ikincisi de resmi gtirevle seyahat
edenlerin halka baskr yapmalarrna mini olmaktr26. Halka baskryr iinlemek
igin go$unlukla meskOn olmayan yerlerde posta merkezleri kurulmugtu.
Posta hizmetlerinde kullanrlmak iizere her bin krsraktan biri ile "bir de
krsra$r otlatrcr ve sa$rcr' ahnryordu; at ve bakrcrsr her zaman de$igtiriliyor-
du. Posta istasyonlannda at srkrntrsr qekildi$i ve gok mi.ihim iqler oldu$u
27.
zamanlarda giigebe yerlegim biilgelerinden gegme$e izin veriliyordu
Ogedey, posta istasyonlannda yalnrz tagrt vasttalartntn de$il erzak ve
zahirenin de bulunmasrnr istiyordu; bu sebeple istasyonlarda zahire an-
barlarrnrn yaprlmasr ihtiyacr do$du. Bu istasyonlarda koyun bulundurma
liizumu da kendini hissettirme$e baglamrgtr. Cuveynr'ye giire28 her iki
tiimenin bir yam, yini bir posta istasyonu kurmasr gerekiyordu. Mogol-
lar'da postaya ulag (uhk) adr veriliyordu. Biri giinliik igleri yiiriiten (bayt
yhut tiyan - bayat) diferi de baggehir ihtiyaglannr kargrlayan (nait yahut
bain - nait) iki krsma aynlmrgtr2e. Qin yolu iizerinde birbirinden 5 fersah
(zo mil) mesafede olmak iizere g7 ym (posta istasyonu) kurulmuqtu. Her
istasyonda rooo kigilik bir birlik bulunuyordu. Bu yolla her giin 5oo ara-
ba erzak ve zahire getiriliyor ve anbarlara depolanryordu. Bu nakliyat igin
posta istasyonlannda biiyiik arabalar haztrlantyor ve bunlardan her biri
altr iiki.iz tarafrndan gekiliyordu30. Bu gartlar altrnda Qingiz Hin zamanm-
26Cuveyni'de bu iki maksat birbirine benzer olarak gtisteriliyor (St. Petersburg Devlet
Kiitiiphancsi Yaz., lY, 2, 34, vr. r3 [I(azvini'nin.legriyle mukayese ediniz, t4 vd.:du+u y'tj
-r-i$ ,:.-, ,t> 4t) !:^t tat.t.1 4 tP L'iJl J:J rr.*q "At de$iqtirmc (ulag) gart-
lannin elueigiiztigi yliltirden habircilerin yoli-annrn uzam:rnasr ve bu sebeple ktiyliiye ve
orduya zarar uermemesi igin'] G</i Taih'tc (Kafarof terc. r5B; "Gtigebelerin yerleqme
balgelerinden gegiyor ve UOylecc gecikmelere sebep otuyor ve yerlegik halka da eziyet veriy-
ordu"; [krg. Kozin negr. r97 vd.].
27 Gkli Tatih, Kalarov terc. 158; [Kozin negr. I97 vd']'
2s cuveyni, st. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2,3+, w. r3; [Kazvini netr. I'
341.
mongolisclu Ehncnk, l,
,[posta servisinin bu tabiri igin bkz. D6rIer, Turhisclv und
,o
- fanga Li'r "hi-

5r3 vd.d., No: 38o (nain ym) ve II, toz-7, (uhgh). l'fain
No: 5zr araPga'
kana Ait olan"; liaz, muhtemelen Regidiiddin'deki talaz olmahdrr C.E.B.I.
30Rcaidiiddin, Asya Miiz Yaz. a 5ffi (D 66), vr. r85; Dom, e89, vr' 163; St' Peters-
burg Devlet Kiitiiphanesi, Y,3,2, vr. Io59; [Blochet negr.49; Mctinb, rzrl; d'Ohsson'da
da iyrrr bilgi bulunmaktadr (Histoirc des Mongok, lI, 65). Regidiiddin'deki,r<. ": ur !:-
limeierin muhtemclen.:,tlSiaayvanlan kogmakn ve,LVl "gckmek" fiilerinden geliyor. Gk-
ti Tarila"ig ymhr"dan bahsederken belki de bu yolu kasdediyor (Kafarov tert. 159; [Kozin
496 V.V. BARTHOLD
da olan Batr ile hububat ticareti sona erme$e mahk0mdu. Karakurum

yalnrz Qin'den yiyecek maddeleri ahyordu. Kubilay ile Ang Btike arasrn-
daki savaq neticesinde Qin'den bir siire igin yiyecek maddesi nakli durmug
ve bu baggehrin aghk tehlikesi gegirmesine sebep olmuqtur3r.
Mogol - Qin destanrna giire32 di$er posta yollanna da depolbr ve an-

barlar yaprlmrgtr. Buna ilaveten altrn, kumag, Alet, silah, anbar ve ma$aza-
larrn korunmasr iEin Eegitli yerlerden adamlar gtinderilmesi emredilmigti 33.
Bu anbarlann yalnlz posta istasyonlarrnda kurulup kurulmadr$r belli de-
$ildir.
Ogedey'in aldrfr tedbirler beklenilen neticeyi vermedi. Habercilerin
"gok iinemli iglerde" giigebelerin bulunduklart yerlerden gegebilmeleri ve
halkrn atlanndan faydalanmalan her tiirlii suistimallere yol agryordu. Ay-
rrca bir habercinin kullanabilecegi at sayrsr belli de$ildi ve nihayet belki
de Mogol imir ve memurlarrnrn himAyesinde tiiccarlar posta atlarrnr ken-
di iizel iglerinde kullanryorlardr. Ancak Miingke'nin tahta gegmesinden
sonra her habercinin posta istasyonuna I4 attan fazla getirmemesi ve pos-
ta atlarrnda iizel gahrslarrn kendi igleri iEin faydalanmamalan karara ba$-
landr; habercilerin yerli halktan at almalan kesin olarak yasaklandr3a.
Valiler ve vergi memurlarrndan, kontrol edilmedikge vergilerin oranrnl

tesbit etme selihiyeti ahnryordu. Mtisliiman halife ve sultanlarr groi Oge-
dey'in de imar faaliyetleri ve saraydaki ziyafetleri igin paraya ihtiyacr var-
dr; bu sebeple en fazla parayr giinderen vali en Eok itibarr olan kimseydi.
Ancak bunlann halka neye mal oldu$unu bilmiyordu; biiyle bir kontrol
miimkiin olsa bile yine kendisi buna razr olamazdr. Yeh-lii Ch'u-ts'ai'rn
samimi tavsiyelerine ra$men Qin'de vergiler mtisli.iman Abdurrahman'a35
negr. rg8]). Posta merkezinde kAfi miktarda at, koyun, araba, tikiiz bulunmazsa kusuru
olanlann mallannrn yansr miisadere ediliyordu. Aynca Gkli Tarih'c g6re (Kafarov terc.
t59; [Kozin negr. rgSl her merkezde zo deve bulunuyordu.
3rRegidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V.3, r, vr. zr8; Dorn, z8g vr.
254; (Blochet negr. 393).
t2 GkliTaih,Kafarov terc. t5g;
[Kozin negr. rg8].
33 GAli Taih,Kafarov terc., r5B; [Kozin neqr. 1971.
3a Regidiiddin,
St. Petersburg Devlet Ktitiiphanesi, V,3, r, vr. zo8; Dorn, z8g, vr.
zo5; [Blochet negr. 3 r r vd.]; d'Ohsson , Hitotre dcs Mongok, ll, 265 vd.
3s fiian-shih pr-sli Bichurin terc. u8r. Ozel ismin Yakinf tarafindan yaprlan
tefsiri
yanhgtrr. Abel-R6musat'da ise dof,ru (fcliu+houahsai) Cuveyni'ye giire (St. Petersburg Devler
MoCoL HAriuiyrri ALTTNDA rUmisreu 4s7
iltizam olarak verildi. Bu sistem, imparatorlu$un di$er biilgererinde de uy-

gulanryordu. Mo$ol mallanna konulan vergilerin gekli Rus kaynaklanndan
kifi derecede anlaqrlmaktadrr.
Mo$ol - Qin destanr36 Ogedey'in bir tedbirinden daha bahsetmekte-

dir; bu yalnrz giigebeler3T iEin ehemmiyetli oldu$undan Qin ve Miisliiman
tarihgileri taralrndan zikredilmemigti. Halka, giigebe hayatlarrnr siirdi.irebil-
meleri iEin bir yerlegme yeri giisterilmesine karar verildi. Bu maksatla her
bin kiqinin temsilci seqmesi gerekiyordu. Daha tince "suyu olmadr$rndan
vahqi hayvanlann dolagtl$r ve meskOn olmryan" bu bozkrrlarr gezip
giirmek vazilesi iki asile, Qanay ve Uy'urtay'a verilmigti. Bunlar aynt za-
manda yerlegme yerlerini tesbit edecekler ve kuyular aqtrracaklardr. Bu-
nunla beraber bazr hAllerde giigebelerin menfaatine daha ijnce tanm ara-
zisi olan biilgelerin otlak haline getirildigi de gtiriili.iyordu; bu husus en
azrndan Rubruk'un Yedisu'nun kuzey biilgesi hakkrnda verdi$i bilgilerle
teyid edilmektedir.
islim tarihEileri Ogedey'in Mi.isliimanlar'a kargr sempatisinden hay-

ranhkla bahsediyorlar. Cuveyni tarafindan kaydedilen Ogedey hakkrndaki
bir anektotda38, Hin'rn islAmiyeti di$er dinlerin yanrnda iisriin tuttu$u ve
Miisli.imanlarr, Qinliler ve Uygurlar gibi diigman ve rakiplerine kargr koru-
du$u belirtilmektedir. Bunun gibi bazr haberlere, Cuveyni'nin tarihinden
Kiitiiphanesi, lY, z,94, vr. 87; [Kazvini negr. I, r99] Abdurrahman, Ogedey,in, <iliimiinden
sonra, yAni Tiiregene'nin saltanatr srrasrnda Mahmud Yalavag'rn yerine Qin,de vali olarak
bulunuyordu. >U-S Alb* Cl)- tne GV1 t=5rrtr;r,rJl.r"c(lin tarihine g6re (Tian+hih
pr-sft, Bichurin terc. zB7) Ogedey, iiliimiinden krsa bir siire tince Abdurrahman'r bir av
partisine davet etmiEti. Cuveyni (St. Petersburg Kiitiiphanesi, lY, 2,34, vr. 76; [Kazvini
negr. I, r74; Metinler, roSr] aynr bilgiyi Mahmud Yalavag igin vermektedir.
36
Gkli Taih, Kafarov terc. 168; [Kozin negr. rg7].
37
Mogollar arasrnda gtigebe hayatm devam etmesi muhtemelen Qingiz Hin'm plinr-
mn bir biiliimiinii tegkil ediyordu;her halde bu konuda sonralan yasala miiracaat edildi.
Tarih-i gu<tdede (Leningrad Universitesi Yaz. No: t53, vt. 472a): o.rrti ;r:-;; *:,.tt \ J1'"
c*;* fq dLli .))tr1 i---", ["Mogollar'rn gehirlerde ya$ama ahgkanh$r yoktu ve bu
Qingiz Hin'rn lasak'lannayani ysa)a aykrn idi". Browne negrinde bu ciimle yoktur. (Editiir)].
38 Cuveyni, St. Petersburg
Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, vr., 7r-2, 7811; [Kazvini
negr. I, 16z-4 r79-8rl; d'Ohsson'un zikretti$i hikiyeler arasrnda (Hitoire des Mongols, ll, gz
vd.d.) bir Uygur'un, tanrdr$r bir miisliimanr zorla putperest (rf l;-.but-parasti) yapmak
istedi$i bulunmaktadrr. Biiyiik HAn bu Uygur'a, pazar yerinde roo sopa vurulmasrnr,
kansryla evini bu miisltimana vennesini ve hattA roo bAlig tidemesini emrederek cezalandrr-
dr. fbut-parasti (farsga) tabiri, ya puta taprcrhk veya budizm manasrna gelebilirl.
F.32
498 V.V. BARTHOLD
daha tince Hindistan'da yaalmtq olan ve onunla bir alikasr olmayan Cfiz-
cini'nin3e kitabrnda rastlamaktayz. Bu bile, islim diinyasrnda bu tiir hi-
kAyelerin ne kadar yaygtn oldu$unu giistermektedir.
4-QaIatay ve onun islim'a kargr siyaseti

Miisliimanlar Qa[atay'dan daha az memnundular; o, Orta Asya'daki
Miisliiman biilgelerinin go$una hikimdi ve ailenin biiyugii olmast srfatiyle
kardegi fizerinde biiyiik bir niiffiza sahipti{. Kanunlann uygulayrcrsr ola-
rak Qa$atay, Btiytik Hin'tn garaba fazla diigktinlii$ii sebebiyle stk srk onu
ikaz ediyordu. ogedey, Miisliimanlar arasrnda kanunlan ihlil edenleri
Qa$atay'rn cezalandrmasrndan kendi otoritesiyle de$il hile ile kurtardr$r
gibi kardeginin tavsiyelerine agrk bir tepki giisterme$e cesaret edemiyorar
ve kumazhklarla onu aldatma$a gahgryordu. Hin elbette suglulan agrkga
miidafaa edemiyordu. Miisliimanlar onun saltanattnda namazlannt gizlice
krlabiliyorlar ve kurbanlannr geriatin icap ettirdi$i gekilde kesebiliyordu.
Yalnrz Qa[atay'rn idaresindeki biilgelerde, Horasan'da bile Miisliimanlar
agrkga kurban kesemiyorlardt ve gofu murdar kabul ettigi eti yemefe
mecbur oluyordua2.
Qa$atay'rn emirlerinden gunlar bilinmektedir: Barulas kabilesinden

Karagar; Celayir kabilesinden Miige-noyon; aynr kabileden Hoguk-noyon
(muhtemelen Mo$ol - Qil destanrndaki Kokosos); Sunit kabilesinden
Kiigiik Qa$atay ve Siildi.is kabilesindena3 Qingiz Hin'a Vang HAn'rn hile-
Qa[atay'rn ziilmunden kurtulmak igin bir milsliimanrn suya girdi[ini ve Qin-

3e Yani
giz HAn adrna biitiin miisliimanlann 6ldiiriilmesine d6ir bir emri getiren putperestin hilesi-
nin ortaya grkanlmasrnr anlatan hikiye.
{ Qingiz Hdn'rn o$ullan arasrnda Qaiatay babasrnrn vasiyetlerini yerinc getirmek is-
tiyondu. Qingiz Hinln kanunlanyle desteklenen halk ananeleri onun gahsmda en gayretli
bir koruyucusunu bulmug oluyondu. Qafatay, difer kardegleri arastnda halk irfanrna ve
bozkrr rivayetlerinc daha biiyiik bir sevgiyle ba$r idi (aqafrdaki vezir hikAyesine bakrnz).
Qafatay, elbette iincclikle en gok kendi file ve kabilesinin menfaatlerini koruyacaktr. Mogol
unsurunu kuwetlendirmek igin kardegini, Cugi Kasay'dan ele gegirilen esirlerden birkagrnr
ona giindermesine ikna etmigti (Regidiiddin, negr. Berezin, krsrm XIII. metin 93, terciime
58). Prof. Berezin'in tercilmesindeki "onlann hepsinin arastndan Karalcar't tayin etmigtin
ciimlesi tam olarak doflru de[ildir. DoSrusu 9u gekilde olmahdrr: "Onlardan (diferlerinin
arasrndan) Karalcar tayin edilmigti".
at Regidi.iddin, Asya Miiz. Yaz., a
S66 (D 66)' vr. 186; Dorn, 289, vr. 164; [Blochet
negr., 5rf ; d'Ohsson, Histoire drs Mongolr, II, 85 vd.
a2
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiittiphanesi, IV, 2, g4, vr. 916; (Kazvini negr., I,
227).
a3 Regidiiddin (Asya Miie. Yaz. a
566 (D 66), r93; [Blochet negr., I78]'de iki isim var
(Karagarve Mdge).Mu'izzii'l-cns6b da(vr. zg)beq ismin hepsi bulunmaktadr: oUiifi (yahut
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN 499
kArca plinrnr haber veren ve bunun igin asiller strasrna altnan iki goban-
dan birisi olan Kiglik. Bunlarla birlikte Utrarhe bir Ticik olan Kutbeddin
Habeg Amid'in de adr gegmektedir. O Miveriiinnehr'in istilAsr strastnda
Mo$ollar'rn safinda vazife yapmrg ve Qa$atay'rn vezirli$ine kadar ytiksel-
migtira5. Habeg Amid'in tesiri o kadar biiyiiktii ki, devlet idaresinde siiz
sahibi olan iileler onunla srhri bir ba$ kurmaya gahEryorlardt. Kirmanlt
Kutbiiddin ona kendi ailesinden bir gelin vermigti6. HabeE Amid'in Mo-
follar nezdindeki itiban agafrdaki hidiseden daha iyi anlagrlmaktadrr: HA-
rezmEih iilesinin esir edilmesinden sonra Muhammed'in iki krzr Qa[a-
tay'a verilmiE, o da krzlardan birisini kendisi almrg ve ikincisini Habeg
Amid'e vermigtiaT.
C0zcinias ve bazr muahhar kaynaklann ilhde ettikleri Qa$atay'rn

Miisliimanlar'a kargt duydu$u gahsi nefretin oldukga miibalafa edildi$i-
ni ae Habeg Amid'in mevki ve itibarr giistermektedir. Habeq Amid'in ger-
(Asya Miiz' Yaz.' a566 (d 66)'

-ry ), Celayir kabilesinden olamn ismi Regidiiddin'de de
*. ,96; [Btochet negr., I94; Mctinb, rz3]) geqmektedir; Kiigiik Qa[atay (1<.5.rq?)'
bunun hakkrnda bkz. Regidiiddin, Berezin negr., krsrm VII, 59, terciime, krsrm, V, 47; Ki9-
lik, Regidiiddin'e giire (Berezin negr., krsrm VII. eez, tertiime, ktstm V, 165). Uriyut kabile-
sinin Krlrngkut koluna mensuptur. Gkli Taih'c gdre (Kafarov terc., fo; [Kozin ncar. ro7])
Kokososlar, Barin kabilesinin bir kolundan idiler. Kokososlar'rn Qa$atay zamanrndaki rolleri
igin bkz. Gkli Taih, Kafarov terc., r34; [Kozin negr., 176; Kozin negrinde Koko-Tsos]. [Er-
meni miicllifi Aknerli yahut Magakiah Grigor, Kiigiik Qa[atay'dan bahsetmektedir: bkz.
Blake ve Frye negr, metin 3oe, terciime 3o3. Editiirl.
$ehrin adr Regidiiddin'de Asya Miizesi Yaz. a 566 (D 66), vr. zr6'da gegmektcdir
{a
>y dLJa 6tl )l o!
[Blochet negrinde, I97: 64 6{.* '>-l .J1," {-e ,1.- Jt'
\ j\ )l Jl J"pl (bu ibareden sonra metinde boqluk vardrrl. [Cemil lfurgi'ye g6re (Mctinla,
r4o) Habeg Amid Buhira yakrnrndaki Kermina'dan geliyondu ve Qafatay'rn ordu'sunun
bulundu$u yere nisbetle "el'llirgavi" cr3t J)!YI ,-stl4l AFI -r*"r ,+ nisbesini tagr-
yordu. Bkz. Barthold,lwii{ Vorhsungm, I95 vd.; W. Barthold, "Qa$atay" mad., Ll..lV ese-
vi'ye giire (Sint Suhan Cchteddin, metin 63) o, Horasan'daki Ustuvi gehrinden geliyordu.
Yazmada "Ceyg'Amid" olarak geger. Daha sonra Barthold ismin do!ru okunugunu "Habq
'Amid" olarak tesbit etmigtir; bkz."Qa$atay" mad., I'A.
a5 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2,
34 vr. 97; [Kazvini ngr.' I,
eu8l.
[Bombay negri, zB8: .i.- +-t
a6 VassAf, Asya Mi.iz. Yaz., vr. r97
-
rrlti o;> | +-ps )tri or:^{ >f clUl _ts* 6:l;,rr..a Editiirl.
"r \f.-> '4i+ie
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, vr. r74; [Kazvini negr. II, eoo].
a7
Tabakai Ninti (ll, I I45 vd.; [Nassau Lees negr., SSZ])'de, Qagatay'rn huzurunda
aE
hig kimsenin her hangi bir miisliimanrn adrnr, kiitii stiz ilave etmedcn stiylemedifi kayrth-
dlr.
ae Herit tarihinin yazan isfizArl'ye giire (Asya Miiz. Yaz., vr. zor) Qa[atay bir
miisliimanrn idam edilme haberini getiren herkese r bilig, yini 3oo dinar veriyordu'
V.V. BARTHOLD
qekten dini icaplarr yerine getirmekte pek dikkatli olmadr$r bilinmektedir'

Meghur sfrli Seyfeddin BAherzi'nin ona gtinderdi$i mektupta da giiriilecefi
gibi Miisliiman din adamlarr onun idaresinden memnun defillerdi.
Biherzi, kudretli vezire yazdt$r mektubuna, mutad olan meth ii senidan
sonra giiyle devam eder: "Sen bu devlette hakkrn zaferini gergeklegtirmekle
vazileli oldu$undan bunu gerEeklegtiremezsen Ktyamet giintinde kendini
maz0r giistermek iEin ne siiyleyeceksin? Bizim dini cemiyetimizde (Krya-
mete kadar devam etsin) bilgi, ruhani liderlik ve islim idarecili$in esas
gartlardrr. E$er bagarrsrz bir genE imir olmak istiyorsa zeki insanlann
giiziinde eski htikiimdarlartn idarecilik meziyetlerinden mahrum olmalart
ayrp de$ildir. Qavuqkugunun50 saltanat siirdii$i.i bir yerde tacr yok diye 9a-
hini ayrplamamah. Ahmaklann hiikiim siirdiikleri yerde zeki insanlann ke-
narla durmalan daha iyidir; saray minber olursa minberin hiE olmamasr
gok daha iyidir"sr. Son iki mrsra Bdherzi'nin memnuniyetsizlik sebebini
gayet iyi bir gekilde aErklamaktadrr: Diinyevi hikimiyetin iistiinlii$ii ve
kendi mensup oldufu ziimrenin aqa$rlanmasr. Sfililer, Mo$ol istilasr esna-
srnda halkr iimitsizce bir mukavemete teqvik etmiqlerdir. BAherzi'nin hoca-
larr olarak bilinen ve s0filerin iistadlarr labul edilen Necmeddin Kiibri ve
Rtikneddin imim-zide, Gurg6nc ve BuhirA miidalaasrnda gehit
diiqmiiglerdir52. Mofol hi.ikiimdarlan ve onlarrn yakrnlarr Miisliiman din
adamlannrn, di$er dinlerin ruhanileri gibi her tiirlii vergi ve miikellefiyet-
53.
ten muaf tutuyorlar, ancak onlara idarede hiE bir vazile vermiyorlardt
5-Mo$ol valileri idaresinde Miveriiinnehr

Ogedey'in zamantnda MiverAiinnehr'deki Mo$ol valileri gunlardtr:
NahEeb (Cingiz HAn zamanrnda oldufu gibi burasrnr Mo$ollar yazhk ka-
rargih olarak kullanryorlardr)'de oturan ve Kutbeddin Kirmanlnin krzkar-
deqi ile evli bulunan Hazar - Bukasa, Semerkant ve Buhiri valileri Ching
- Sang - Tayfu (muhakkak Qinli) ve Buka Nuqa (Qingiz Hin'tn BuhA-
$ [Metinde (apgrya bkz.) .r.a .Lo "hiidhiid", "pvuEkugu, ibikkugu" (bir 9e1it kuq)
Editiirl.
5t
lMetnin terciimesindcki son ciimlenin altr Barthold tarafindan gizilmigtir. Seyfed-
din BAherzi'nin Habeg 'Amid'e giinderdi$i mesajrn metni giir olatak Metinla, (toz (Buth6-
ru)'de verilmektedir.
52
lMctinht, 168, r7I (Kit6b-tMolla<adc)|.
53 bagka bir temsilcisi olan Ebtr Ya'kub SekkAki de Habeg
Din adamlan ziimresinin
Amid'in diigmanr idi. Hindmir ondan siiz etmektedir (Iahnn rzTt/ 1854-5, III' zB).
5a Vassd Asya Miiz. Yaz.,w. rg7;
[Bombay negri, rz8].
MoCoL HAKiMiyETi ALTINDA TURKiSTAN 5or
ri'nrn idaresiyle vazifelendirdi$i Nuga olmasr lizrmdrr)s5. Ogedey'in salta-

natrnrn ilk yrllarrnda Biiyiik Hin adrna yerli Miisliiman halkrn idaresine
memur edilen Mahmud YalavaE Hirezmi56 vergilerin toplanmastnda yeni
bir sistem kurmugtu. Daha sonralarr Qin valili$ine tayin edilmig ve muh-
temelen Mdveriiinnehr'in Qa$atay'a verilmesinden sonra Ogedey'in yanlna
gitme zorunda kalmrgtrr. D'Ohsson57 ve Dr. Bretschneider bu adla bir Ya-
lavag'rn yagadr$r hususunda qiiphe izhar ederler ve onun Yeh-lii Qh'u-ts'ai
ile aynr gahrs oldu$unu ileri siirerler58. Ancak Qin kaynaklan, batt biilge-
lerinde vergi memurlannrn reisi olan Mahmud Hirezmi'den siiz etmekte-
5e.
dirler
6- Mahmud Taribi' nin isyinr

Cuveyni, Mahmud Yalavaq ve o[lu Mes'0d Beg'in iyi ve idil idarele'
rini rnethetmektedir. Ona giire iilkede onlann zamantnda Mo$ol tahribatr-
nrn izleri tamamen ortadan kalkmrgtrr. Buhiri gehri iiyle yiiksek bir ferah
seviyesine ulaqtr ki, higbir Miisliiman gehri niifus, zenginlik ve ilmi gelig-
me bakrmrndan ona rakip olamazdt@. Bununla birlikte yine BuhirA vila-
yetinde Mo$ollar'a karqr tamamen halka dayanan bir isyan patlak vermig-
tir. isyan o gekilde geligti ki, halk Mo$ol ordulariyle miicadelede bir si.ire
bagarrh bile oldu. Bu isyantn lideri mahalli halktan (Mofol istilisrndan
tince Sadrlar'a karqt grkan isyanda oldu$u gibi) Elekqi Mahmud6r adrnda
birisi idi. Mahmud, BuhirA vilAyetinin en eski ktiylerinden Tirib (Hora-
55 Vassd Asya Miz. Yaz., vr.8; Von Hammer neEr., metin 24, terciime e5; (Bom-
bay negri, rz). Cuveyni (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, w. 186; (Kazvini
negr. II, z3z), Ktirgiiz ve rakiplerinden bahsedcrken Buhiri mcliki Sayrn Meli$ih'tan da
siiz etmektedir: otj(L .zVI-)Z.jJJl ). D'Ohsson'da (Histoirc dcs Mongob, III, rIe) valinin
adr yoktur. Muhtemelen Begbahk ve Almahg hanedanlannda oldulu gibi Sencer Melik'in
halellerine de ismen iktidar verilmiqti.
34, w. 196; [Kazvini negr' II,
s6 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi, IV, 2,
2541.
57 D'Ohsson, Histoirc dcs Mongo( II, Ig4.
Bretschneider. Mcdiaeaal rcscarclus, I, rr. Filhakika Bretschneidcr'in zikrettif,i pasaj,
sE
Mahmud Yalavag ile Yehlii Ch'u-ts'ai'rn aynr gahrs olduiu hakkrndaki d'Ohsson'un tahmi-
nini reddediyor.
se Tiian-shih pr-srli, Biychurin terc. r4g, Mo-lv4i-haala-ima Mahmud
37o. $iiphesiz
Hirezmi'nin gince transkripsiyonudur; sanskritge maha mukh rarmd kelimeleri ile hig bir il-
gisi yoktur,
o [Cuveyni, Kazvini negr., L 84 vd.].
6t Jlf gLr yani elek yapan zanaatkir, Edittir].
[Cuveyni, Kazvini negr., I, SS
5o2 v.v. BARTHOLD
san yolu iizerinde ve gehre 3 fersah mesafede) asrlhydr62. Cuveyni'nin bu

isyanla ilgili verdi$i haberden, isyantn yalnrz Mo$ollar'a kargr de[il, aynr
zamanda Buhir6 aristokrasisini de hedef ahyordu. Mahmud da Sencer
Melik gibi fakir halkrn ve umumiyetle Mo$ol istilisrndan en gok tzdrrap
geken kiiyliilerin hislerine terciiman olan birisi idi. Oniigiincii yiizyrhn ilk
qeyre$inde Q'ang Q'un'un bu biilgelerle ilgili verdi$i bilgilerden Mive-
riiinnehr'de kiiyliilerin vaziyetini giirmiigtiik63; giiriintige giire, Mahmud
Yalavag'm iyi idaresine ra$men kiiyliiler periganhktan kurtulamamrglardr.
Tirdbi hareketinin esas sebebi her halk hareketinde oldu$u gibi dini
idi, fakat isyanrn lideri Si.inni rniisliimanh$r deSil de halk inanElarrnr dile
getiriyordu. Bu devirde Miveriiinnehr ve Tiirkistan'da ruhlarla irtibat
kurdu$unu iddia eden pek gok kimse vardr ve bunlar go$unlukla kadrn
idi. Onlar hastalan ruh gagrarak, el grrparak ve bagka garip harcketler ya-
parak tedavi ediyorlardr. Tirabi bu marifeti krz kardeginden ii$renmig ve
birkag kigiyi tedavi etmefe muvaflak olduktan sonra pek gok insan hiri-
kulide kuwetine inanmrg, bu sAyede giinden giine taraltarlartntn saytst
siiratle artmrstrr. Mahmud'un taraftarlan biiyiik bir go$unlukla alelade
halk arasrndan idi. BuhArA'da ona kargt inang o derece yaygrndr ki, Cu-
veyni Buhiri,da daha "giivenilir" kiqilerden Mahmud'un onlann huzurun-
da iki kiiri.in giizlerine ktipek tersi silrerek yeniden giirmelerini sa$ladr$rnr
duymugtur. Cuveyni, e$er bu hAdiseye bizzat kendisi gahit olsa idi kendi
giizlerini tedavi ettirme$e galtgaca[rnr da ilave etmektedir; onun fikrine
gtire halk bu qekildeki geyleri kabule tamamen hazrdt.
BuhArA'nrn en meghur ve iinlii biri olan $emsed-

dAniqmendlerinden
din Mahbffbi, Buhiri imamlarma karqr gahsi diigmanh$rndan dolayr
Tiribi'nin tarafint tutmugtur. Mahbffbi, Tiribi'ye babasrntn ondan biitiin
diinyayr fethedecek bi.iyiik bir lhtih olaca$rndan bahsetti$ini ve hatti bu-
nun bir kitapta bile yazrldr$rnr bildirmi$tir. Kitapta belirtilen husular
Tiribi'ninkilere gok benziyordu. Miineccimler hesaplannrn, Mahb0bi'nin
verdi$i bilgiyi do$ruladr$rnr ilin ettiler.
Bu hareket o derece tehlikeli bir hal aldr ki, Mofol emirleri ve bas-
kaklar ona ilgisiz kalamazlardr. Onlar biitiin bu geligmeleri Hocend'de
bulunan Yalavag'a bildirdiler ve (muhtemelen onun tasvibiyle) Tiribi'yi
gt'41.
lTarab'rn harabeleri igin bkz. Shishkin, Arkheologiclushiy raboq, ry97,
62
6r Bkz. yukanda s.479-8o.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN 5o3
BuhArA'ya davet edip onu yolda tildiirmeyi kararlaqtrrdrlar. Mahmud bu

davetteki niyeti sezmig ve bunu Mo$ol kumandanrna siiylemigtir. Mofol
kumandanr yaprlan plAnrn biiyle ola$aniistii bir qekilde sezilmesi karqtsrn-
da gaqkrnh$a di.igmi.ig ve onu serbest btrakmtqilr. Mo$ollar'rn TArAbi'ye
kargr miisamahah davranmalarr ve ona kargr harekete geEmekte son derece
a$rr davranmalarr, gamanistlerin ruhlarla miinasebeti oldu$unu iddia eden
bir gahsa karqr duymalarr gereken saygr ile izah edilebilir.
Biiylece Mahmud Buhiri'ya bir hilkiimdar gibi girip Sencer Me-
lik'in sarayrna yerleqti. Sarayrn etrafindaki mahalleler ve pazarlar her za-
man kalabahk insanla doluydu. Diigmanlarrnrn kendisini iildiirmek iste-
diklerini haber ahnca sarayrn gizli bir kaprsrndan Erkarak daha iinceden
hazrlanmrg olan atlara binerek arkadaglanyle birlikte Ebfr Hafs kurganrna
vardr. Mahmud'un Eb0 Hafs kurganrnda oldu$u ti$renilince, oraya ka-
natlanrp uEarak gitti$ine hiikilm verildi ve halk taraftndan biiyiik bir he-
yecanla kargrlandr. Mahmud, taraftarlannt dinsizleri ortadan kaldrrmak
igin silah bagrna Ea$rrmaya karar verdi. Bi.iyiik bir kalabahkla BuhArA
iinlerine geldi ve Mofollar qehri bogalttrlar. Mahmud, Rebi Melik'in (hak-
krnda baqka bilgimiz yoktur) saraytnda kaldr ve ertesi Cuma giinii camide
kendi adrna hutbe okundu.
TirAbi ilk iince BuhAri aristokrasisinin temsilcilerini davet etti. Mofol
iincesi devri6a Sadrlan'ntn mensup oldu$u aileden gelen Sadrlar'rn reisi
"ihtiyatla' hareket ederek isyana muhalefet etmedi. TAribi de onu, kendi
otoritesini sa$amlaqtrrmak igin kendisine vekil veya halife tayin etti. Onun
eski vazifesini de Mahb0bi'ye verdi. Mahmud, umumiyetle "ayak taktmt-
na' ve uhaydutlara" dayanarak aristokratlara ziilum yapryordu: onlann
bazlart iildiiriilmiiq ve baztlart da kaEmrgtr. TArAbi taraftarlartna, zenginle-
rin evlerini ya$mahyarak elegegirdikleri ganimeti aralartnda taksim etmele-
rine izin vermigti. Mi.isltimanlann can ve mallarrna kargr girigilen bu hare-
ketler, ilk baqarrlarrnr borElu oldu$u krz kardegi dahil bazr taraftarlartnr
ondan uzaklagtrrdr, fakat biiyiik ki.itle hilA her zamankinden daha qok li-
[BurhAn iilesinden gelen BuhirA'nrn manevi ve rrsi liderleri yini BuhAri sadrlan
6a
igin bkz. yukanda s. 349-50, g76-79, 4oz-g; Barthold, 'Burhin' mad.., i.A., burada konu ile il-
gili kaynaklar gtisterilmigtir. Barthold'un zikrettiii kaynaklardan bagka Tabakatl "llfalri(Nassau
Lees negr., I67)'ye de bakrnrz. tz38 yrhndaki olaylardan sonra da Sadrlar'rn devam etmesi
dikkati gekmektedir. Regidtiddin (Ali-zide negr., t4r; Arends terciimesi 88ao) 67r (rz7z3)
yrhnda BuhArih Sadr-r Cihin'dan bahsetmektedir. Regidiiddin'in Olcaytu Hin'm zamanrna
(13o4-1316) iit mektuplan arasrnda Buhirilt Sadr-r Cihin'a yazlan ve Sadr'rn dini sorula-
nna cevaplan ihtiva eden bir mektup bulunmaktadrr (Regidiiddin, Miihatubfu negr. $ali',
mektup No: 16, s. 43-52; aynca bkz. Asya Miz.Yaz.,734 (D.g3B), vt.22^-26b, Editiirl.
V.V. BARTHOLD
derini takip ediyordu. Silah srkrntrsr gekiliyordu; Tdribi, ihtiyaglarr olan

silahlarrn giikten gelece$ini vadediyordu. Ktsa bir siire sonra $iraz'dan bir
krhg tiiccan geldi. Artrk gelecekten haber veren ve onlarca peygamber ola-
rak kabul edilenin zaferinden kimse qiiphe etmiyordu.
Buhiri aristokrasisi ve Mo$ollar kendi kuwetlerini Kermine yaklnln-

da toplayrp buradan BuhirA iizerine yiiriidiiler. TArAbi ve Mahbffbi onlarr
kargrlamak igin harekete geEtiler. Bu iki lider, hirikulAde kuwetlerinden
emin olarak birliklerinin saflarl arasrnda krhEsrz ve zlrhslz duruyorlardr.
Diiqmanlarr bile peygambere silah Eeken bir elin krrrlaca$rndan Eekinerek
savaga baglamaya acele etmiyordu. isyancrlann hiicuma geEmesinin he-
men akabinde Mo$ollar kaEmaya bagladrlar. Onlartn takibine gevre kiiyle-
rin halkr da katrlmrE ve ele gegirdikleri, esirleri, bilhassa memur ve asilleri
iildiirmiiglerdir. to.ooo kadar Mo$ol ijldiiriildii. Fakat isyanrn lideri higbir
iz brrakmadan kayboldu. Tiribi ve Mahbfibi garprqmalar srraslnda Mofol
ordusundan atrlan oklarla irldiirtilmiig olmahdrrlar; ancak bunu ne Mo-
$ollar ve ne de taraftarlarr giirmiiq. Asiler bundan sonra Tiribi'nin kar-
degleri Muhammed ve Ali'yi lider olarak tanrdrlar'
Bir hafta sonra Yrldrz-noyon ve Qigin KorEi kumandasrnda kalabahk

bir Mo$ol ordusu Buhira iinlerinde giiriindii. Muhammed ve Ali, kardeg-
lerinden ijrnek alarak di.iqmanrn iiniine silahsrz olarak grktrlar. Fakat kor-
kung sihirbaztn arttk isyancrlarrn arasrnda olmadrfr siiylentileri Mofollar
arasrna ulagmrg olacak ki, isiler a$rr bir maflubiyete u$ratrldrlar. Ancak
Yalavag'rn geligi Buhiri'yr yeni bir yalma ve katliimdan kurtarmrgtrr. O
biiyilk gayretlerle Mo$ol kumandanlannl, Han'ln karanntn gelmesine ka-
dar isilerin cezalannln verilmemesine ikna etti. Ogedey, Yalavag'm elgile-
rini iltifatlarla huzuruna kabul etmig ve Buhirihlar'rn affedilmelerine razt
olmugtur (636/Iz3g - 40)ut.
65 TAribi'nin isyanr igin bkz. Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, z, 34,
w. 38-40; [Kazvini negr., I, B5-9o]; d'Ohsson (Hisnrb dcs Mongols,
II, Ioz-7)' Cuveyni'nin
verdiSi bilgiyi bazr eksiklerle vermektedir. (D'Ohsson, Cuveyni'nin metnini aktanrken yan-
hghkla Mahmud Yalavag'tn yerine onun o$lunun adrnr (Mes'0d Beg) vermektedir; buna
Barthold dikkati gekmigtir. Histoirc dcs Mongob\n kendi n0shasrnda ilgili satrlann altrnr 9i-
zcrek sayfa kenarianna "yanhg" diye yazmrgUr. Defr6mery, r85z yrhnda Cuveyni'nin TAribi
isyanr hakkrnda verdifi bil$yi (Joumal Asiatiquc, seri 4, cilt XXXX' 376ar9) ve Hindmir'in
Cuveyni'den aldr$ krsmrn (ayt cser, XIX, 58 vd.d.) farsga metnini ve fransrzca terciimesini
negreimigtir. Barthold'un talebesi Prof. A.Y. Yakubovsky bu hususta bir makale yayrnlamrg-
trr:'Vosstanye Taraby". DoktaQ grippl oostokoocdott tw sessi1 Akndeniy ",rt/aulr S.S.R., 1936, rol-
r35 c.E.B.]. Makalede cuveyni'nin metninin rusga terciimesi de verilmektedir [Editiir],
MoCoL HAKiMiyETi ALTINDA TURKiSTAN 5o5
7-Mahmud Yalavag'rn Mdveriiinnehr'den

azli
Bu hidiseden krsa bir siire sonra YalavaE MAveriiinnehr'i terketmek
mecburiyetinde kalmrgtrr. Qa$atay'rn saltanatrnrn sonlanna do$ru, tinceleri
Qafatay'rn Qinli hekiminin yanrnda vazifelendirilen, onun ijliimtinden
sonra da Mo[ol asilzidesi Kuguk-noyon'rn yanrnda goban olarak Eahgan
bir Qinli iinemli bir mevki elde etmigti. Bir giin Qa[atay, Kuguk-noyon'a
Qingiz Hin'm seferleri hakkrnda sorular sorrnaya bagladr. Kuguk, Hin'tn
biitiin sorulannr cevaplandrramadr$rndan evine gidip yakrnlanndan bu
hususta bilgi aldr. Qadrrrn kaprsrnda duran Eoban verilen bilgileri duymug
ve verilen bilgilerden bazrlarrnr diizelterek Qingiz HAn'rn seferleri hakkrn-
da fevkalide bilgisi oldu$unu giistermigtir. Bunun iizerine iEeriye gairrlan
gobana bu bilgileri nereden ti$rendi$i soruldu; Eoban da bir defter gtiste-
rerek her geyin burada yazrldr$rnr belirtti. Buna gok sevinen Kuguk-noyon
onu defteriyle birlikte Qafatay'rn huzuruna giitiirmiigttir. Bu bilgilere Eok
de$er veren Qa$atay, Kuguk-noyon'dan Eobanr rica etmiq ve onu kendi
yakrnlarr arasrna almrqtrr. Qok gegmeden Qinli biiyiik bir niif0z kazandr;
Btiyiik Hin Ogedey bile onun zekismr takdir etti ve Qafatay'rn sarayrn-
da onun itibannr giirerek ona "vezir' i.invanrnr verdi. Vezir krsa boylu ve
giisterigsiz kryafetli birisi idi, fakat cesareti, zekisr ve belagatiyle temayiiz
etmekte gecikmedi. Ziyafetlerde emirlerin Eo$undan daha iinde bir yer
ahyordu. Toplantrlarda fikrini cesaretle agrkhyordu; hattA bir keresinde
Qafatay'rn kansrnr bile azarhyarak "Sen kadrnsrn ve bu iglerden anlamaz-
srn" demigti. Bagka bir seferde de Qa$atay'a sormadan onun gelinini sa-
dakatsizlifinden gi.iphelenerek idam ettirmigti. Qa$atay'rn neden bu iqi
yaptrfrnr sormasr iizerine "nasrl oluyor da senin gelinin kijtii hareketler
yaprp Hin karrsr namusunu lekeliyebiliyor" cevabrnr vermiqtir. Qafatay,
vezirinin bu hareketini tasvip etti$ini belirtti. Bu srralarda HAn'rn siizleri-
nin her giin yazrlma ideti vardr ve bu sebeple Hin umumiyetle seci'li
(meseli atasiizlerini ve darbrmeselleri kullanarak) konuguyordu. Qa$atay'rn
yarunda bu vaziyeti vezir yiiriitiiyordu; Ogedey'in yarunda ise bu vazifeyi
bir Hrristiyan olan Uygur Qinkay deruhte ediyordu. Bir ziyafette iki kar-
deq buna benzer ctimleler konuqmaya bagladrlar. Vezirin, her ikisinin
siiyledi$i sijzleri ezberleyip ziyaretten sonra yazmasr icap ediyordu. Vezir
bu vazifeyi iiyle bagarrh bir qekilde yapmri ki, Biiyiik Hin onu kendi Qin-
kay'rndan iistiin tutmaya bagladr.
Biiyle mi.igavirlerin tesiri altrnda kalan Qa$atay, kardeginin sa$h$rnda
bir yarhk Erkararak Ogedey'in YalavaE'a vermig oldufu Mdveriiinnehr'in
506 V.V. BARTHOLD
bir krsmrnr ondan almrgtrr. Bunun i.izerine Yalavag Biiyiik Hin'a durumu
bildiren bir gikAyet-nAme giinderdi; bunun iizerine Ogedey kardeqinden
bu hususta bilgi istedi. Qa$atay hatasrnr kabul ederek yaptr$r hareketi ma-
zur g6sterecek hiE bir geyi olmadr$rnr bildirdi. Kardeginin verdi$i itaatkir
cevaba Eok memnun olan Ogedey, Miveriiinnehr'i Qa$atay'rn qahsi tima-
nna (incii) dahil etti. Bundan sonra YalavaE, Qa$atay'rn yanrna gitti; bura-
da iyi kabul giirmemesi iizerine Vezir'i bir tarafa gekerek ona qunlarr
stiyledi: "Ben Biiyiik Hin'rn niibiyim, onun izni olmadan Qa$atay beni
tildiiremez; fakat ben seni Hin'a gikAyet edersem o seni iildiiriir. Benim
iglerimi istedi$im gibi yapmazsan, ben seni Hin'rn huzurunda.itham ede-
rim ve o da sana idam cezasr verir. E[er bu sijzlerimi Qa$atay'a siiylersen
ve oda beni sorguya Eekerse her geyi inkir ederim. Senin ise qahitlerin
yoktur". Vezir onun arzularrna boyun e$mek zorunda kaldr ve Yalavag'rn
iqlerini istedi$i gibi yaptr, yini muhtemelen onun Biiyiik Hdn'rn sarayrna
emin olarak diinmesine imkAn hazrrladr66.
Mahmud YalavaE'rn, daha Ogedey'in sa$h$rnda Qin'i idare etti$ini
biliyoruz. KirmAn tahtr, kuzeni Riikneddin'e verildikten sonra Kutbeddin-i
KirmAni, kendisine o$lu gibi muamele eden ve Qin'de bulunan Yalavag'rn
yanlna giinderildi6T Ogedey'in saltanatrnrn sonlarrnda ve ondan sonra ge-
len hiiki.imdarlar zamanrnda, Kaydu da dahil, Tiirkistan ve Mive-
ritinnehr Yalavag'rn o$lu Mes'fid Beg68 taralrndan yiinetiliyordu. Cuveyni,
babasrnr methettigi gibi onu da methetmektedir6e. Reqidiiddin'in verdi$i
bilgiye giire Mes'Od Beg Uyguristan'dan HArezm'e70 kadar biitiin Orta
Asya'da yalnrz Miisliimanlar'tn de$il biitiin yerlegik halkrn idari sorumlu-
lu$unu tistlenmigti. Tiian+hihhin verdi$i bilgiye giire Mes'Od Beg Miingke
devrinde Uyguristan'rn valili$inde bulunuyorduTr. Cuveyni, Mes'fid Beg'in
6 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, V, 3, I, vr. 196; Dorn, 289, w.
r88-g; Asya Miiz. Yaz. a. 566 (D. 66) vr. z16; [Blochet negr. 196; Mclinla, rz4 vd.].
67 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2,3+, vt. r79; II,
|Kazvini negr.,
zI5f ; d'Ohsson, Histoirc des Mongob, III, l3l.
68 C0zcini'ye g6rc (Tabakat-t N6sd, ll,tt471' [Nassau Lees neqr., 3g8l) Mes'Od Beg
daha iince Qa[atay'rn yamnda vazife giiri.iyordu. :-5r c;Li+ gllll fLe. gl* ).,r*
6e Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2,
94, vt. 373; [Kazvini negr., I,
8+1.
70 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D. 66), vr. r95; Dom 289, vr. rlli [Blochet
neEr., 85 vd.l. Mcs'Od Beg'in vilayetleri arasrnda qunlar da sralanmaktadrr: Begbahk, Kara-
hoca(?), Hoten, KiEgar ve MAveriiinnehr. Miingke Hin'tn saltanatt zamantnda ona verilen
vilayetler arasrnda Fergana ve HArezm de ilave edilmektedir. (Asya Miiz. Yaz. a 566, (D.,
66), vr. zo8; Dorn z8g, vr. zo5; [Blochet negr.,3og].
7r Bretschneider, Mcdiaeaal rcscarchcs,l, rt.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN
idaresi srrasrnda BuhAri'da inqa edilen binalarr iivmektedir. Bunlar arasrn-

da Sorkoktani Bige (T0luy'un dul egi)'nin kendi parasr ile yaptrrmrg oldu-
[u Hiniyye medresesi ile Mes'0d Beg'in inga ettirdi$i Mes'Odiyye medre-
sesini bilhassa zikretmektedir. Bu iki bina da Rigistin'rn yanrnda bulunu-
yorlardr, qiinkii CuveyniT2 onlann Buhiri meydarunr siislediklerini k"y-
detmektedir. Her medresenin rooo kadar ii$rencisi vardr. Hrristiyan olan
Sorkoktani Bige'nin her medreseye ro.ooo'er bilig ba$rglamasr bilhassa
dikkati gekmektedir. Hiniyye medresesinin miiderris ve miitevellisi meq-
hur Seyfeddin BAherzi idi73 Cevheri Liigatr'nrn iranh miitercimininTa be-
lirttifi gibi Mes'0d Beg, Kiggar'daki Mes'fidiyye medresesinin de kurucu-
suydu.
B-Ogedey ve qa$atay'rn tiliimleri

Ogedey'in agrn derecede igkiye di.iqkiin olmasr ijliimiine sebep olmug-
tur. Cuveyni'yeTt giire o,5 CemAziyelAhrr 6gg (Ir Arahk rz4I) tarihinde
T6
iilmiigtiir. Mo$ol gelene$i HAn'rn kendi ordusunda defnedilmeyi icap et-
tiriyordu. Cesedi Yukarr irtiq kryrlarrna giitiiriiliip irtiq'e iki giinliik mesa-
fede karlarla kaph yiiksek Boldok-Kasir (sonralan Yeke-Undiir diye bilinir)
da$rnda toprafa verildi. Bu da$dan grkan iki kiigiik akarsu irtig nehrine
diikiiliiyordu. TT Ogedey'in iiliimiinden sonra gocu$u olmamakla beraber
tahta gok sevdi$i karrsr Miige Hit0n geEti. Qagatay ve di$er hAnedan iiye-
leri "miiteveffa HAn'rn o$ullarrnrn annesi" Tiiregene'nin78 tahta geqmesi-
72
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 24, vr. 38; (Kazvini negr., 84
vd.).
73
Cuveyni St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi, IV, 2, 34, vr. zro; [Kazvini negr., III,
el.
7r
[Yini Cemil KarEi; Editiir].
?s IV, 2,
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, 34, vt. 69; [Kazvini negr., I,
r5Bl.
Regidiiddin (Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66), r8g; Dom e8g, vr. 164; [Blochet
76
negr.,5r vd.] Cuveyni'nin haberi ile Ogedey'in Bola yrhnda iildiifiinii bildiren Mogol riva-
yeti arasrndaki tezadr belirtir.Halbuki burada bir tezat bahis konusu deiildir; Bola yrlt
$a'ban 639 (4 $ubat - 4 Mart re4z)'da sona eriyor.
77
Regidiiddin, St. Petenburg Devlet Kiitiiphancsi, V, 3, 2, vr. ro6o lMctinla, rzzl
(yazmada dafrn ismi-,-bJl-i!do$rusu;l;l6l). Metin gok bozuk olup dif,er yazmalarda ve
Blochet negrinde bu yer bulunmaktadrr. Raverty'nin terciime etti|i Tabakah.lrvrdrrrihin not-
lannda da bkz. (II, I I43); Raverty'de gu isimler yer alrr - B0ldAn KA'ir, Yakah, Vand0r,
Yasffn MurAn, TerkAn ve Usun.
7E
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 94, vr. 85; [Kazvini negr., I,
r95 vd.l.
508 V.V. BARTHOLD
nin gerekti$ini agrkladrlar. Qa$atay kardeginden ancak birkaE ay daha faz-

la yagadrTe Hastah$rna Vezir ve Miisliirnan hekimi Mecdeddin bir gare
bulamadrlar. Oliimir iizerine karrsr Yesiiliin, bu iki kigiyi HAn'r zehirle-
mekle itham ederek Eocuklarryla birlikte hepsini iildiirttii. Vezir'in hayatr
biiylece sona erdi. E0 Regidiiddin onun Qa$atay'a qunlan siiyledi$ini kaydet-
mektedir: "Senin u$runa higbir kimse ile dostluk kurmadrm; senden son-
ra bana kimse acrmaz".8l Bu sijzler Vezir'in idaresinin hususiyetlerini veya
hiE olmazsa bu idare hakkrnda ga$daglannrn fikirlerini ortaya koymakta-
drr. $Air Sedid A'ver'in, Qa$atay'rn iiliimii iizerine yazdr$r kasidede gu
mrsralar yer almaktadrr: "Onun korkusundan kimse suya giremiyordu, fa-
kat kendisi sonsuz (tiliim) okyanusunun iEinde bo$uldu.82
Qa$atay'rn sevdiii o$lu Mii'etiiken babasrnrn halefi tayin edilmigti, fa-

kat o Bimiyin muhasarasrnda cilmiigtri; bundan sonra Qa$atay di$er o$lu
Bildigini'yi halefi segti ise de o da r3 yagrnda iken tildii.83 O zaman
M,ij'etiiken'in o$lu Kara Hiilig0sa halef tayin edildi ve Qa$atay'rn
7e
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 14, vt. 97; [Kazvini negr., I,
t95 vd.l; Vassif, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, vr. 4o5; [Bombay negr., 58ol ve Re-
gidiiddin'in yazmalannda (meseli British Museum, Add. r6.688, vr. r5), bilhassa Mu'i<zii'l-
atdb da, vr. u8. Regidiiddin'in diger yazmalanna giire (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
V,3, r, vr. r94) Qa$atay,Ogedey'in iiliimiinden 7 ay tince Zilkade ayrnda (r4 Mayrs - rz
Haziran tz4z) vefat etmigtir. D'Ohsson hakl olarak birinci versiyonu kabul etmigtir. Ra-
verty'nin (Tabakat-t N6ni, tr48 n. 4), Mirhind'rn Qalatay'rn [bkz. Mirhind, Lucknow
negr. V, ++l 6+o yrhnda tildii$iine dair bilgisinin di$er kaynaklann verdikleri bilgiye zrt ol-
duf,unu ve MirhAnd'rn muhtemelen Qafatay'rn iiliim yrhnr Karagar'rn iiliim yrhyla kangtrr-
drfrna dair gtiriigiinii destekliyor. Bu her hangi bir gekilde Mirhind'rn kayna$ Cuveyni'ye
maledilmez. QInkii o Karagar'rn varh$rndan haberdar de$ildi.
m Cuveyni (St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2,
84, vr. 97; [Kazvini negr., I,
zz7l. vezinn adrnr ;'+r veya )L--^ olarak vermektedir. Ona gtire bu vezir Tiirk asrlh idi ve
Qa$atay'rn saltana! sonunda bu makama gegmigtir. D'Ohsson (Hbtorb des Mongob, II, ro8,
rfu), Regidiiddin'in bahsetti[i vezir ile bu vezirin aym gahrs oldufunu farketmemigtir [Cu-
veyni'nin vezir hakkrndaki siizleri giiyledir: "Hucir adrnda bir Tiirk vezir idi, bkz. Cuveyni -
Boyle, History of the World - Conquetor,l, z7z. J.A.B.].
8r Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a
5ffi (D., 66), vr. zt6' Dom zB9, vr. r8g; [Blochet
negr., 916 vd.l.
82 Cuveyni, St. Petersburg Devlet
Kiitiiphanesi, IV, 2, g4, *; (Kazvini negr., I, zz8).
8r Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,V, 3, r, vr. rgz-3 ,r'J,-tl (Dom
z8g, vr. r88'de aynr); Asya Miiz. Yaz., a 566 (D.,66), vr. 2rr .,.<L ; [Blochet negr. 16z,
17+ ,rr:J?l l.
8a Cuveyni'ye gtire (St.
Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 54, vr. gE; [Kazvini
negr., l, zz&l, l(ara Hiihg0, B6miySn kugatmasr srrasrnda, babasrnrn iiliimiinden iince veya
az sonra do$mugtur. Regidiiddin'e giire (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi. V,3, r, vr.
r9I; [Blochet negr., I54); Mctinbr, rzzl. Kara Hiihg0, Mii'etiiken'in ofluydu ve iki kardegi
MoCoL HArittivnri ALTINDA rUmisreN 5o9
iiliimi.inden sonra Hdt0n Yesiiliin, Habeg Amid ve asiller genq gehzideyi

tahta qrkardrlar.85
Ogedey'in saltanatr esnasrnda halkrn durumu ne olursa olsun, kendi
zamantndaki Mofol merkezi idaresinin, haleflerinin idaresinden farkh ol-
dufu inkAr edilemez. Ancak gu var ki, Ogedey'in iiliimiinden sonra
Biiyiik HAn'rn sarayrnda ve tAbi hinedan mensuplanntn Eevresinde bir
stirii menfur mahkemeler ve korkunE idamlar baghyor ve bu yiizden "or-
du'ya gitmek" muhakkak tili.ime gitmek minasrna geliyordu. Fakat bu
korkung hAdiselerde yalnrz Mofollar'r suElamanrn haksrzhk olaca$r agrktrr.
D'Ohsson ve di$er tarihgiler, Mo$ol tarihinin "korkunE sahnelerinden"
bahsederlerken bize biiyle feci intiba brrakan davalann hemen hemen
hepsinin, medeni milletlerin temsilcilerinin Eevirdi$i entrikalardan ileri gel-
difini, Miisltiman, Uygur ve Avrupah entrikacrlarrn ellerinde onlarrn birer
ilet olduklannl unutuyorlar. Qok defa Mo$ollar sant$r diigmanlanna ter-
kediyorlardr; bu da hig qiiphesiz suElunun iqini kolaylaqtrrmryordu.
g-Ogedey'in hitunu Ttiregene'nin Mogolis-

tan'da niibe olarak baga gegmesi ve Kara
Hiilag0' nun 8a$at ay tahttna geqmesi
Kara Hiil6g0'nun saltanatr esnasrnda biiyle bir felaket, Ogedey'in
htikiimdarh$tntn sonlartna do$ru Horasan ve Ceyhun'un batrsrnda kalan
Mofol hikimiyetindeki biitiin iilkeleri idare eden ve Yarhk kiiyiinden
(Begbahk'tan 4 fersah mesafede ve yolun batrsrnda) olan Uygur Budist
Kiirgiiz'iin bagrna gelmigtir. Uygurlara kargr besledifi diiqmanca hislere
ra$men Miisliiman tarihEisi bile onun idaresinin iilkeye refah getirdi$ini
ihde etmekten kendini alamamtgttr.
Cuveyni 65I (1253) yrhnda Mo$olistan'dan dijnerken Yarhk kiiyiinii
ziyaret ederek Kiirgiiz'iin hayatr hakkrnda bilgi toplamrqtr. Fakir bir Uy-
gur'un o$lu olan Kiirgiiz, geng yagta babasrnr kaybetmigti. Dul kalan ka-
drnrn Uygur ve Mofol adetlerine giire Kiirgiiz ile evlenmesi gerekiyordu;
vardr. Muhtemelen Cuveyni'nin rivayetinin tesirinde kaldr$rndan Regidiiddin'in bazr yazma-

larrnda (Dorn r8g, vr. rBB; Asya Miz.Yaz., a 566 (D.,66), vr. eIr; [Blochet negr.' vd.])
Kara Hiiligfi, Mii'etiiken'nin en kiigiik ollu olarak giisterilir.
85 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, lV, 2, 34, vr. 98; [Kazvini neEr', I,
2991. ReEidiiddin'e giire (St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi,V,3, I, vr. rgr; [Blochet negr.
r54l Yesiiliin Qafatay'dan iince 6lmiiq ve Qafatay onun iiltimiinden sonra krz kardegi
Ttigen ile evlenmigti.
5IO V.V. BARTHOLD
fakat Kiirgi.iz'iin Eok geng olmasr sebebiyle kadrn bu evlili$i reddet-

ti. Kiirgi.iz, idi-kut'a bagvurarak bu mesele hakkrnda ne yaprlmasr hakkrnda
bilgi istemiqtir. idi-kut eski adetlerine gtire bu evlili$in olabilece$ini do$ru-
lar. Dul kadrn o$lundan para vererek kurtulmak zorunda kaldr. Kirrgiiz
ilk iince gocuklara Uygur yazrsrnr ii$retme$e bagladr, fakat btiyle bir vazife
onun muhteris tabiatrnr tatmin etmekten uzaktr. Kuzeni Beq-KulaE'tan
qahsrnl kehl giistererek borg para almrq ve bununla bir at satrn alarak Ba-
tu'nun ordusuna do$ru yola grkmrgtrr. Orada bir emirin yarunda qoban-
lrk yapma$a bagladr. Zekisr ve efitimi siyesinde krsa zamanda yiikseldi.
BaglangrEta Mo$ol genglerinin hocast, daha sonra da HArezm nAibi Qin-
Timur'un kAtibi olarak devlet hizmetine girdi. Qin-Timur'un ijliimi.inden
sonra Ktirgtiz, kendisiyle aynr kabileden olan Qinkay'rn86 himiyesi saye-
sinde Horasan niibli$ine yiikseldi. Qinkay'rn rakipleri Diniqmend-Hicib
(miisliiman idi), birkaE Horasanh memur ve iizellikle Batu'nun adamlarrn-
dan $erefeddin (HArezmli bir hamahn o$lu)87 tarafindan Eevrilen entrika-
lar Kiirgiiz aleyhinde bir kag ay devam edecek bir davanrn agtlmastna se-
bep oldu. Ancak Ogedey'in ilicenaph$r sAyesinde dava kan diiki.ilmeden
neticelendi. Ogeday davayr Ktirgiiz'iin lehine karara ba$adr. iftiracrlar
iiliimii hak etmelerine ra$men Ogedey onlartn hayatlarrnr ba$rgladr ve ay-
nr zamanda Kiirgiiz'ii de ceza ile tehdit ederek intikam almastnt yasakla-
dr.
to-Kiirgiiz'ijnkaderi
Bununla birlikte e$er daha sonra Kiirgiiz'iin diigmanlartntn gevirdi$i
entrikalar bagarrya ulaqtr ise de, bunda Kiirgiiz'iin kendi suEu vardtr.
Kiirgiiz, Hdn'tn yasaklamastna ra$men dtiqmanlarrndan iig almaya Eahgtr
ve aynca kiistahga konugmalariyle bir Qafatay ernirine hakaret etti. Difer
taraftan HAtun Yesiiliin'e de kargr saygrsrzhkta bulundu. Bu geligmeler
tizerine diiqmanlan kendilerini daha giiglii hissediyorlardr. Ustelik Ogedey
<ilrniiq ve Qinkay da Tiiregene tarafindan azledilmigti. Kiirgiiz, Ulu$-Ev,
yini Qafatay'rn ordu'suna giittiriilmiiq ve kiistahga konugmalarr sebiyle
86
[Bir hrnstiyan Uygur. Editiir].
87
$erefeddin'in kariyeri hakkrnda bkz. Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi,
lY, z, 34, vr. zor [Kazvini negr., II, z6z vd.d.]. Onun hakkrnda genig bilgi iEin bkz. Seyfi
Herevi, r74-Bo. Cuveyni gibi Seyli'de $erefeddin'i k6ylii ve qehirli halkr gaddar ve zAlimce
ezen biri olarak tavsif eder; onu kanuna aykrn vergi toplamak, zorbahk, hrrsrzhk yapanlar
ile vergilerini iidemeyen miikelleflere igkence yapmakla suglar. Seyfi'ye giire $erefeddin 646
(tz48-g) yrhnda Yesi.i Mtingke'nin emri ile biiyiik Drtrtgi tayin edilmiE ve daha sonra HerAt
hdkimi Melik $emseddin Kart tarafindan yakalanrp idam edilmigtir - Editiirl.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN 5rl
a$zr taqla doldurarak irldiiriilmiigtiir8s. Dava srrasrnda emirlerden birisi

$erefeddin'in sijziinii keserek Kiirgiiz'iin belaya kendi davranrglarr
yiiziinden di.igtiifi.inii, ancak algak bir entrikacrnrn ondan daha aga$rhk ol-
du$unu unutmamak akrlhh$rnr giistermesini hatrrlatil.8e
Mogolistan'da Tiiregene'nin saltanatr esnasrnda cereyan eden olaylar
gok daha elem verici idi. Regidi.iddin'e giirem Ogedey'in karrsr giizel de$il-
di, fakat gok sa$lam bir iradeye sahipti. Bununla beraber Miisliiman cari-
yesi Fitrma ve veziri Abdurrahman'rn tesiri altrnda kahyordu. Bu iki kigi,
bir tinceki hiikiimdarrn etrafindaki meghur gahrslara kargr entrika Eevirme-
$e bagladrlar. Bunlann en miihimleri Yalavag ve Qinkay, Mo$ol prensi
Kiiten'in asil davranrqr sAyesinde kurtulabildiler. Annesi o$luna sr$rnanlan
istedi$i zaman, Kiiten ona gu cevabr verdi: "$ahinin pengelerinden kurtul-
maya Eahgan kiigiik kug otlarrn arasrnda kendisine bir sr$rnak bulur; onlar
bana iltici ettiler ve onlan ele vermek geref ve ilicenaph$a sr[maz'. er
rt-Giiyilk'iin Biiyiik Han olarak tahta geEme-

si
Bu seler de tahta kimin varis olaca$r meselesi ortaya bazr gi.igli.ikler
grkardr. Qingiz HAn'rn o$ullan ve torunlarr arasrnda herkesi kendi etrafrn-
da toplayabilecek birisi kalmamrgtr. Bir rivayete giire Qingiz Hin, Oge- |
dey'den sonra tahtrn, onun ikinci o$lu Kiiten'e gegmesi arzusunu izhar \
\
etmigti. e2 Fakat Kijten deva bulmaz bir bastah$a miibtela olunca Ogedey
tahtr iiEi.incii o$lu Ktigii'ye brrakmak istiyordu. O babasrndan irnce ijldi.i.
Bunun iizerine Biiyiik HAn, o$lu $iremtin'ii halef tayin etmek istedi, fakat
Mo$ollar bu gehzideyi gok geg buldular. Uzun bir saltanat boglu$undan
8E Kiirgiiz'iin
hikiyesi Cuveyni'de anlatrlmaktadrr: St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
lY,z,g4, vr. r83io; [Kazvinineqr., II, zz5-4zl; d,Ohsson, Histoie dcsMongolr, III, rogzr.
8e Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, gq, vr. eo4; [Kazuini negr., II,
zp vd,.l.
{ Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a Sffi (D.,66), vr. r7r; Dorn zB9, vr. r49i Blochet
negr.'3: J) t ! ,4:":l.U Jt+,:12; oitr ,)tJ ..... eSy.iLayl p-p ;l eS l_r;;.9r r.rjl>
o:y ;tr Jd;Jl J-*b
er Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ktitiiphanesi, IV, z,
34, w. 86; [IGzdni neqr., I,
t97l; Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, w. 2oo; [Blochet negr., 234].
Aynr bilgi Mogol ananesinde (Gkli Taih, Kafarov terc., 43; [Kozin negr. 93] Temugin'in
srfrndri-r iki kardeg igin de verilmektedir: "Kiigiik kuqu dofan kovaladr$r zaman kug srk ot-
larrn arasrna srfrnrr, srk otlar onun hayatlnl kurtanr; ef,er otlukta biiyle oluyorsa, bize srfir
nan adama yardrm etmezsek bu otlardan daha aga$r oluruz".
e2 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2, 54, vr. fu; [Kazvini negr., I,
eo6l.
512 V.V. BARTHOLD
sonra tahta Giiyiik gegti. Bu zaman yazrlmrg olan Mofol vekayinAmesin-

den anlaqrldr$rna giire Giiyi.ik ve Ogedey'in 6ilesinine karEr Mo$ol aristok-
rasisi arasrnda muhalif olan bir grup vardt. Bu grup Qingiz hinedanrnrn
kahraman ordu komutanr T0luy ve o[ullarr (bunlarrn en btiyil$ii
Miingke, Giiyi.ik'ten yalnrz iki ya9 kiigiiktii) tarafina meyletmigti. Btiyle ol-
makla beraber bu defa mesele kan diikiilmeden halledildi. Kurultay'a T0-
luy'un iki o$lu, anneleri ve Qa[atayiler katrldr; Batu'nun kendisi gelmedi
ve kardeglerinden birini giinderdi. lz46 Kurultay'r Ogedey'in Kurultay'rn-
dan daha muhtegem merasimlerle aqrldr. Kurultay'a katrlanlar zooo beyaz
gadrra yerleqtirildiler. Btiyle kalabahk bir Kurultay gimdiye kadar hig ya-
prlmamrgtr.e3
Giiyiik, babasrnrn ilicenap karekterine sahip defildi. Babasr gibi iEki-

ye ve kadrna diigkiindii. Bununla beraber Ogedey'in, Byron'un Sardana-
palus'u gibi yagamaya ve bagkalannr yagatmaya kargrhk Giiyiik, sefih bir
hayat siirerek bedeni ve akli hastahfa mi.iptela kederli bir adam haline
geldi. Plano Carpini onun hig giilmedi$ini stiylemektedir. ea Regidiiddin'e
gtire Giiyiik'iin yakrnlan onun huzurunda bir adrm atmaktan korkarlar ve
sorulmadan hig bir bilgi vermekten gekinirlerdi. es
Yeni HAn ytinetime barrqtrncr bir hava ile bagladr. Qingiz HAn ve
Ogedey zamanrnda grkanlmrq olan btitiin kanunlar tasdik edildi ve Oge-
dey'in miihriinii taqryan emirler HAn'a sorulmadan tatbik edilecekti. HAn,
Sorkoktani Bige ve o$ullarrnr, di$er gehzddelerin aksine saltanat fasrlasr sr-
rasrnda her tiirlii miistakil harekete girigmedikleri igin alenen methetmekte
idi. Hin adrna hediyelerin da$rtrlmasr Sorkoktani Bige'ye verilmiqtir.
Onun en biiyiik o$lu Miingke, CuEi'nin en biiyiik o$lu Ordu ile birlikte
saltanat fasrlasr srrasrnda tahtr ele geEirme$e tegebbiis eden Qingiz Hin'rn
kardegi Otgigin'in davasrna bakma$a memur edildi. Dava birkag be$in
idam edilmesiyle neticelendi, e6 FAtrma ve Abdurrahman da aynr gekilde
bertaraf edildiler. Biiyii ile Kiiten'in (Tiiregene'nin saltanatr srrasrnda
er Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 3+, vr. 89; [Kazvini neqr., I,
ro6l; Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66), vr. zz5; Dom zB9, vr. rg5; [Blochet
negr., 2531.
ea
[Plano Carpini, Malein terc.,59].
e5 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D., 66) vr. zz5; Dorn rB9, vr. r95; [Blochet
neqr., z53l; Mctinla Iz5; d'Ohsson, Hbtoire dcs Mongolr, II, 19'6 vd.
e6
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, vr. gr; [Kazvini negr., I,
zro]; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongols,ll, zor vd.d.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN 5r3
iildii) sa$rfrnr bozmakla itham edilen Fitrma'nrn davasr Semerkant Alid

$ira tarafindan yiiriitiildii.eT YalavaE, Mes'ffd ve Argun (Ktirgiiz'i.in berta-
raf edilmesinde payr olan ve bundan sonra yiikselen bir Oyrat) Qin'in,
Orta ve Batr Asya'nrn niibleri olarak tasdik edildiler. Onlardan her birine
bir yarhk ve kaplan kafasr taqryan bir payza verildi. Argun, vazifesine baqla-
mak iEin kendisine verilen biilgeye giderken Tiirkistan ve MiverAiinnehr
halkrna degerli hediyeler da$rttr. Horasan'a diindiikten sonra daha iince
Selguklu vezirlerinin oturduklarr GazikAbid veya RazrkibAd kiiyiinde mi-
safir kaldr.e8 Argun, sultanlann sarayrnda ziyalet verdi; yeni saray ve bah-
ge inga edilmesini emretti; arkadaglarr da onun gibi saraylar yaptrrdrlar.ee
Batt'ya kargr bir seler yaprlmaslna ve her gehzidenin buna ordusunun
I/5'i ile katrlmasrna karar verildi. Ordunun kumandanhfrna Celayir kabi-
lesinden Ogedey'in hocasr iliige'nin kardegi Elgigidiy getirildi.rm Hedef,
ismaililer'in ve Ba$dad halifelerinin idaresinde bulunan topraklarrn zaptr
r01
idi.
tz-Kara Hiilag0'niin Miveriiinnehr'den azli

ve Yesii Miingke'nin tayini
Giiyiik, Qa$atay ulusuhun bagr olan Kara Hiiligfi'yu tahttan indirdi;
o$ul sa$ iken torunun tahta gtkmastntn do$ru olmadr$rnr siiyliiyordu.rO2
Tahta, Giiyiik'iin Eok samimi dostu olan Qafiatay'rn sa[ kalan o$ullarrnrn
en yaqhsr Yesii-Miingke grkartrldr. Regidiiddin'in verdifi bilgiye giire Yesii-
Miingke devamh sarhog oldu$undan sarayln iglerini, hattA gahinle avlan-
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2' 34, vr. B7-B; (Kazvini neqr., I,
e7
eoo vd.d.); d'Ohsson, Histohc des Mongols, z3z vd. $ira, Kadak'rn sAkisi olarak giirevlendiril-
migti.
e8 Bkz. Zhukovsky, Ra<aalinl slaraao Mcruq
344. [Cuveyni'nin neqredilmig metninde
(Kazvini negr., II, 46 vd.) Razrkabid yerine Arzankibid ismini buluyoruz. ArzankdbAd,
Yakut'ta (Mu'ccn,I, zo5) Merv'in yanrnda bir kiiy olarak geger: r.rtaaL:ll )-,, 6 j;.,...3!6;ri
Edittirl.
ee Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2, 34, vr. rgz-3; [Kazvini negr.,
II, 246 vd.]; Mctinler, rr7.
1m Bkz. Regidiiddin, Berezin negr., metin, krsrm VII,
49, terc., krsrm V, 38. [Burada
Ogedey Hdn'rn Elgigidey'i (Berezin'de Elcigidey) maiyetine ahndrfrndan bahsedilir. Editiir].
r0r Cuveyni,
St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g4, vr. 9z; [Kazvini negr., I,
rrz, burada halifeden siiz edilmiyor. Editiirl.
r@ Cizcini (Tabakau Ndnri, ll, rr57);
[Nassau Lees neqr., 4or] Giiyiik'iin kendi ku-
zenlerini, Qafatay'rn olullannr iildiirmekle sugluyor, fakat bu suglama difer kaynaklar tara-
findan teyid edilmiyor.
F. 33
5t4 v.v. BARTHOLD
mayr bile karrsr Tokagi, idare ediyordu. r03 O, imAm Bahieddin MarginA-
ni'yi vezir tayin etti. BahAeddin'in babasr Fergana geyhiilislamr olup bu
makam aileye rrsi olarak kalmrqtr; anne tarafindan ise Karahinhlar'a, da-
ha dofrusu Togan Hin'a mensuptu. Bu husustaki bilgilerden anlaqrldr$r-
na giire Bahieddin geng yagta babasrnr kaybetmigti. Habeg-Amid onu ev-
lat edinerek kendi o$ullarrnr Qa$atay'rn o$ullarlnrn yanrna gtinderirken
Bahieddin'i de Yesi.i-Mirngke'nin yanrna gtindermigti. Yesii-Miingke, Ha-
beq Amid'den, Kara HiilAgfi'nun taraftarr oldu$u iEin nefret ediyordu. Ba-
hieddin, bu nefreti biraz olsun yumu$atabilmi$ ve kendisine iyilik edenin
hayatrnr kurtarmrgtr, fakat Habeg-Amid, evlath$rnrn kendi yerine vezir ol-
maslnl hazmedememig ve I25I darbesinden sonra ondan insafsrzca iig al-
mt$tl. Bahdeddin'i ve dostlarrnr gahsen giirmiiq olan Cuveyni, onun
diinyevi ve dini ilimleri gahsrnda birleqtirdifini, evinin me$hur ilimlerin
toplanma yeri oldufunu ve onun zamanlnda ilimlerin yeniden eski itibar
loa
ve ehemmiyetlerini kazandrklartnl yazmaktadtr.
13
- G iiy ti k' ii n i sl Am' a d ii $ma nl I gr
Giiytik'i.in krsa siiren saltanatr, biitiiniiyle islim'rn ve islimi ilimlerin
geligmesine engel te$kil etmigtir. Hrrrstiyan Kadak tarafindan yetigtirilen ve
Hrristiyan veziri Qinkay'rn tesirinde kalan Gi.iyiik, Hrristiyanlarr difer din
mensuplagndan daha iisttin tutuyordu. her yerden, Suriye, Yunanistan,
Bafdad ve Rusya'dan onun yanlna Hrristiyan papaz ve hekimler geliyor-
du. Gelenler arasrnda hekimler papazlardan daha goktu, Giiyiik, biitiin i9-
lerin idaresini Kadak ve Qinkay'a brrakmrgtr. Hrristiyanlar bu durumdan
faydalanarak islAm'a kargt sert hiicumlarda bulunuyorlar ve Miisliimanlar
105.
onlara mukabeleye cesaret edemiyorlardt.
Cuveyni bu bilgiyi vermektedir. C0zcini'nin eserinde, islAm'a olan
diiqmanh$rndan dolayr Giiyi.ik'iin sert bir gekilde tenkit edildifini giirmek-
103
Regidilddin, st. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi. v.3, r, vr. r92; Asya Miiz. Yaz.,
a 566 (D.,66), vr. 168; Dorn 289. vr. err; [Blochet negr., r75]; Metinla, rz3' Yesii
M6ngke'nin kansrnrn adr metinlerde 9u qekilde geqmektedir: St. Petersburg Devlet
Kiitiiphanesi, V,3, ,, vr. zoTu;1;yahut.9:'UDom z8g,2o3.,iti;J'esya Milz' Yaz', a 566
/D., bq, u.. orr.eiLit, Blochel .teg.., r75;tipzgT vd.u:.Lyesii Miingke'nin igki iqtiline
dair bkz. cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2,34. vt.9E: [Kazvini, I, zz9].
loa Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g4' vr. 989; [Kazvini negr', I,
zzgSzl.
t05 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Ki.itiiphanesi, IV, 2' g4, vr. 9e-3; [Kazvini negr', I,
2t41.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN 5r5
teyiz.re Qin'de ve Tiirkistan'da meqhur olan bir toyinin (Budist rahibi)

tavsiyesine uyan Gtiyiik, biitiin miisliimanlar'rn hadrmlagtrrrlmasrna dair
bir ferman grkarttr. Fermam alan toyin, korkunq bir kiipek tarafindan pa-
ramparEa edildi ve bu ilahi ceza Gilyiik'ti fermanrnr iptale mecbur etti.
Hrristiyanlarr0T Giiyi.ik'ii, meghur imim Nureddin Hirezmi'yi miinazara-
da rezil ettirmek igin gafrrmaya ikna ettiler. Miinazara Giiyiik'iin huzu-
runda oldu:
Hristiyanlnr: Muhammed nasrl bir insandr, izah ediniz.

imdm: Muhammed peygamberlerin sonuncusudur, peygamberlerin en
biiyiifii
ve Allah'rn diinyaya giinderdi$i elgisidir. onun faziletlerine hay-
ran olan Musa (onun igin gtiyle demig) "Allah'rm beni Muhammed'in ce-
maatine dahil eyle". isa sevinEli bir haber getirerek giiyle diyordu: ,,Ben-
den sonra gelecek olan peygamberi miljdeliyorum; onun adr Ahmed ola-
cak".
Hristiyanlar: Peygamber ruhen temiz bir hayat ya$ayan ve kadrnlara

kargr hrrsr olmayan birisi olmahdrr. isa btiyle birisi idi, halbuki Muham-
med'in g karrsr ve pek gok Eocu$u vardr; bunu nasrl izah edersiniz?
imam: Davud peygamberin gg karrsr, Siileyman'ln 36o karrsr ve rooo

cariyesi vardr.
r08
Hristiyanhr: Onlar peygamber de$il yalnrz htikiimdar idiler.
Neticede Hrristiyanlar miinazaradan vaz gegtiler ve Giiyiik'ten imdma
adap ve erkinryle namaz krldrrmasrnr istediler. imim bir miisliiman ga$r-
rarak onunla birlikte namaza durdu; Hrristiyanlar ikisine de Eegitli gekil-
lerde engel olmak istediler, secdeye varlrlarken onlarr diiviiyorlar ve ahnla-
nnr yere giddetli bir gekilde vurduruyorlardr. Biitiin bu eziyetlere ra$men
onlar namazr bozmadrlar ve bitirdikten sonra siikunetle oradan uzaklaqtr-
lar. Ertesi gece Giiyiik, miibarek imima hakaret etmesinin cezaslnl gtirdi.i,
tM Tabakat-t Ndsui, tr4864;

[Nassau Lees neqr., 3gg-4orl. C0zcani Giiyiik,ten bahse-
derken (Qa$atay'da oldu$u gibi) 'mel'0n" ve "lanetullah" kelimelerini ilave etmefii ihmal
etmiyor [Edititr].
t:' l],
. C0:cintye
.budistler: gore (Tabakat-t Nlsai r 16o, [Nassau Lees negr., 4o4) hrristiyanlar ve
!-!;l ;-*y.,- r ,Jt+l ..i:U ;L_-;J cr.,lL ; c.r[+
JUI-L".
lLlJl di .rjr-rr ,"t-Cl
r-S 6pV Jl tti -ut t-E l_t Bir gurup hrristiyan (tarce6n)
papazlan ve bir krsrm putperest Gilyiik'e miinazarada bulunabilmek igin miisliimanlann bu
imamrnr huzura gafrrmasrnr istediler".
tM Tabakat+ N6srr{, II, r 16o-z;
[Nassau Lees negr., 4o4 vd.].
5r6 V.V, BARTHOLD
yini tildii. Giiyiik'iin o$ullarr imAmdan iiziir dilediler ve onun giinliinii

almaya gahgtrlar.roe
Giiyiik ciimertli$iyle babasrna benzeme$e gahgryordu. Halka 7o.ooo

bilig dafrttr. ttD rz49 yrh ilkbahannda, tahta Erkmasrndan sonra biiyiik bir
ordu ile kendi ailesinin ordusuna do$ru Mo$olistan'dan hareket etti. Yol-
da fakir halka yiyecek ve giyecek da$rtryordu. Giiyrik bu seferinin sebebini
Emil kryrlarrnrn ikliminin srhatine qok iyi geldi$i qeklinde agrklamrgtrr. Fa-
kat Sorkoktani Bige, hareketinde daha babasrnrn saltanatrll srrasrnda ara-
lart agrlan ve gimdi ona kargr verdi$i s6zii unutan Batu'ya diigmanca bir
niyet sezmigti. Difer taraftan Batu da bir orduyla onu karqrlamak igin yo-
la grkmrgtr; qarpr$ma olmadr, zira Gilyiik Begbalk'tan 7 giinliik mesafede
Emil'e giderken Semerkant gehrinde 6ldii. rr2 Burada bahsedilen Semer-
kant'rn MAveriiinnehr'deki Semerkant olmasr sijz konusu defildi. Bu isim
benzerli$inin iranh miistensihlerintr3 hatasr oldu$unu kabul etmezsek, bu
durumda Mo[olistan'da MAverAiinnehr'in bir kolonisi oldu$unu tahmin
etmek lazrm geliyor. Yukanda belirtme$e gahgtr$rmrz gibi bu, oldukqa
gergefe yakrn bir tahmin olarak kabul edilebilir.
14-Giiyiik'iin iiliimii ve Batu'nun Miingke'yi

Biiyiik Han olarak tercihi
Giiyiik'iin dli.imi.inden sonra, Ogedey'in <ihimiinti mtiteakip oldu$un-
dan daha krsa siireli, fakat gok daha qiddetli bir iktidar mi.icadelesi baEla-
dr.rra Giiyiik'iin iiliim haberi Batu'ya Kayahg'tan 7 g0nli.ik mesafede Ala-
toe Tabakah Ndstd', 116z vd.d.;

[Nassau Lees negr., 4o5 vd.].
lr0 Cuveyni, St. Petenburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g+, vr.
93; [Kazvini negr., I,
zr4]; d'Ohsson , Historie dcs Mongols,II, zoz; [VassAf, Bombay negr., 576].
rrr Bu anlaqmazhktan Mogol vekayinAmesi bahsediyor (Ckli Taih, Kafarov terc., t57,
[Kozin neqr., rg4l.
rf2 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV-2,
34, vr. 93 [Kazvini negr., I,
zI5|. Aynca bkz. Vassif, Bombay negr., 576. D'Ohsson'da yerin ismi zikredilmiyor. Editiirl.
rrr Cuveyni, Regidiiddin ve VassAPrn bildifiim biitiin yazmalannda Semerkant agrkEa
zikrediliyor. Qin tarihine giire Giiyilk, Hansyar (gince Hng-s6ng-yi-rh, bkz. tiian-shih pi-
s[r, Bichurin terc.,3or,38r) kciyiinde tilmtigtiir. (Cofirali bakrmdan, Barthold'un miiracaat
etti$i Cuveyni niishasrndaki Semerkant'rn Barthold'un sandr$r Miveriiinnehr'deki gehir ol-
masr imk6nsrzdtr. Bunun tashihi ilk iince Pelliot tarafindan, Kazvini negrinde kullanrlan
niishalardan birinden ve Barhebraeus'un (Chrcnbonhndan ( f.;*;, Kum-Sengir, Gkli Ta-
riite Kum - $inggtr) faydalanrlarak yaprlmrgtrr. Meselenin miinakagasr igin bkz. Boyle, I/rs-
nry of tlu WorW-Conqueror,II, z6r n. 42. C.E.B.I.
rra
Miingke'nin tahta grkmasr hakkrnda bkz. Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiipha-
nesi, IV, 2, 94, vr. 946; [Kazvini negr., I, z16-zr]; Regidtiddin, St. Petersburg Devlet
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN 5t7
Tau da$arrna yakrn AIa- Kamak mevkiinde ulagtt. lls Batu ve Sorkoktani
Bige, Giiyiik'iin Emil'de yaprlan cenaze merasimine krymetli egyalar116
giinderdiler. Batu, hinedan mensuplannr Ala-Kamak'a, tahta kimin gege-
ce$ini girri.igmek igin davet etti. Saltanat lasrlasr siiresince idare Giiyi.ik'iin
kansr Oful-Gaymr$ ve Qinkay taraftndan yi.iriitiiliiyordu.
Bu iktidar boqlu$u srrasrnda bir grubun iddiasrna giire Mogollar, da-

ha Qingiz HAn hayatta iken ve sonralarr Ogedey ve Giiyiik zamanrnda
"Ogedey Hin'rn Eocuklarrndan bir et parEasr bile var oldukga" tahta bag-
ka bir kimsenin qrkamayaca$rna yemin etmiglerdi.rr7 Bununla beraber
herkes bu fikri benimsememiqti. Mogol-Qin vekayinimesine giire (muhte-
melen T0luy'un o$ullarrna ba$h birisinin eseridir) tt| bizzat Ogedey, daha
babasr onu kendisine halef tayin etti$i srrada "o$ullartntn ve torunlanntn
tahta geEmefe layrk olacak vasrflara sahip olamayacaklarr hususunda endi-
qelerini" belirtmigti. iddia edildi$ine giire Qingiz HAn o zaman qiiyle de-
migti: "Ogedey'in biittin o$ul ve torunlarr kabiliyetsiz olurlarsa acaba be-
nim neslimden tahta layrk kimse bulunmayacak mr ?"
GerEek ne olursa olsun, ama biitiin gehzadeler Qingiziler'in en yaqhsr
olan Batu'nun son stizii s6yleme hakkrna sahip oldufunu anladrlar.
Gi.iyiik'iin o$ullarr Koga ve Naku, Ala-Kamak'ta ancak iki giin kaldrlarrre
ve kendi adlanna meqhur Timur-Kadak'r vekil brrakarak hinedan iiyeleri-
nin alaca$r karara katrlmasr hususunda tam seldhiyet verdiler.
Kiitiiphanesi, V. 3, r, vr. 2c,4-7; [Blochet ne$r. 272 vd.d.]; d'Ohsson, Hisloirc dcs Mongols, ll,
245-59; [Vassif, Bombay negr., 576{].
rr5 Bu yerin ismi Cuveyni'de birkag yerde gegiyor: St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,
,
IV, z, 34,,lLi)19tiYl.6JtIt,.;1;11' Khanykov yazmasr,dLYl dLiYl ; (Kazvini negr., I,
zr7, z19, III, r5: ]; d'Ohsson, Hisloirc dcs Mongol,ll,246: "Alactac da[lan".
116
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiiti.iphanesi, IV, 2,34, vr. g+ciLl+r ub-lKazvini
negr., I, zr7, aynrl; Khanykov yazmasr, LiLtl+ ; ReSidiiddin, St, Petersburg Devlet Kiitiipha-
nesi, V, 3, I, vr. 2o3 OWl. ; [Blochet ne$r., 25I OVij;5 a,la ].
tt7 Regidiiddin, Berezin negr., metin, krsrni IV,
49, krsrm V, 39. Giiyiik hakkrnda bkz.
Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, r, vr. zoz; Asya Miiz. Yaz., a 566
(D., 66), vr. 224; [Blochet negr., 244]; d'Ohsson, Hitoic dcs Mongob, II, Igrg. Kaydu'nun id-
dialan iqin bkz. Vassit Von Hammer negr., metin I32, terc. rz7; [Bombay neqr., 67].
t t8
Gkli Tarih, Kafarov terc. r 45; [Kozin negr., r 86].
rre Cuveyni'ye giire b<iyledir, St. Petersburg Devlet Kiitiphanesi, IV, 2,
94, vt. 94;
[Kazvini negr., I, zr8: -rr;>L; {b ), t dlil o:1, .r.;.r*-, l+l eft 4 yVj a-+l;
(yazmada f\ *\ ). Regidiiddin'e gtire onlar oraya asla gelmediler ve kendileri adrna
Timur Kadak'r gtinderdiler, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr. zo4; [Blochet
nefr., 274 vd.l; Metinler, r zl. [D'Ohsson'da bundan stiz edilmiyor. Editiirl.
5rB v.v. BARTHOLD
Batu, annesinin daha tince yapmrg oldu$u tavsiyeye uyarak kendisine

karqr di$erlerinden gok daha saygrh olan Miingke'yi seEti. Miingke "Qingiz
Hin'rn lasa ve yarhlam giizleriyle giirmiig ve kulaklariyle iqitmigti"; iistelik
o baba yurdunun varisi ve babasr hayatta iken ona en yakrn olan
T0luy'un o$lu idi. Batu, Cuveyni ve Reqidiiddin'in belirttikleri gibi en
kiigiik Eocu$un babasrnrn yerini almasr qeklinde Mofol gelene$ini tatbik
etrnig olamaz; zira bu usiil taht siiz konusu oldu$u zaman de$il de ancak
qahsi mal ve miilkiin miras olarak da$rtrlmasrnda tatbik ediliyordu. Uste-
lik bu kaide tatbik edilse idi, o zaman Miingke'nin degil onun kiigiik kar-
degi Arrg Bijke'nin seEilmesi gerekiyordu.
Ogedey'in gocuklarr aleyhine siiylenenlerden biri de, onlann Qingiz

Hin'rn tesbit etmig oldu$u hin soyundan bir kimsenin ancak hAneda-
nrn biitiin iiyelerinin karariyle cezalandrrabilece$i geklindeki kaideyi ihlil
etmig olmalarr idi. Onlar tahkikat yaptrrmadan ve mahkeme etmeden
Qingiz HAn'rn krzr Altalun'u iildi.irmiiglerdi. Yine onlar Ogedey'in karan-
na ra$men onun ijliimiinden sonra $iremiin'iin yerine Giiyiik'ii tahta gr-
kartmrglardr.r20 Ertesi yrl Kurultay'rn toplanmaslna ve Mtingke'nin HAn
ilan edilmesine karar verildi.
Batu'nun kararr, Ogedey'in neslinden gelenler arasrnda biiytik bir
hognutsuzluk meydana getirdi. Qa$atay ulusunun reisi Yesii-Miingke ve
Qa$atayh prenslerin Eo$u onlarr destekliyorlardr. Di$er taraftan Giiyiik'e
dargrn olan Kara Hiilngfr da Mirngke'nin tarafinr tutuyordu. HattA Oge-
dey'in neslinden bazian, o$u Kadak-O$ull2r ve Kijten'in ofullarr gibi
onun tarafina meyletmiglerdi.
Kurultay tz5I yrhnda Karakurum'da toplandr, fakat Miingke'nin me-
rasimle Hin ilan edilmesinden hemen sonra Mcingke'ye kargr girigilen sui-
kast tegebbiisiiniin hillerinin bi.iyiik durugmasr bagladr. $ehzidelerin du-
rulmasrnr Biiyiik Hin, emirlerin duruqmasrnr ise bag yargrE (yargugi) Men-
geser-noyon yiiriitiiyordu. Dava $iremiin'iin hocasr veya atabeginin intiha-
n ve 77 emirin idam edilmesiyle neticelendi.l22 $iremiin ve di$er gehzAde-
ler affedildiler. Bununla beraber birkag ytl sonra Miingke, $iremiin'ii suya
attrrarak boidurttu. O$ul-Gaymrg ve $iremiin'iin annesi de Kadak ve iig
ta Regidiiddin, Berezin negr. metin, krsrm VII, 4g-5o, terc. krsrm V, 39.
r2t
[Banhold'un yazrsrnda biiyle, fakat bu muhtemelen Kadan-O$ul'dur (Ashnda bu
dogrudur -J.A.B.l).
r22 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz.,
a 5ffi (D., 66), vr. r72; Dorn r89, vr. r5o; [Blochet
negr., 293-71; d'Ohsson, Histoirc des Mongo( II, z69.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN 5r9
Hatun Sorkoktani Bige'nin ordusunda mahkeme edildiler. ikisi de Kadak ve

Qinkay'la birlikte ijliime mahkffm edildiler; Qinkay, eski diigmanr DAnig-
mend'e teslim edildi.123 Kara Hiiligir, Qa$atay ulusunda hAkimiyetini ye-
niden kurdu. Ona Tokagi Hit0n'u yargrlama vazifesi verilmiqti; onun em-
ri i.izerine bu zavalh kadln atlarrn ayaklarr altrnda ezdirilerek can vermig-
l2+
1i..
I5-Yesi.i Mtjngke'nin azli ve Dogu Tiirkis-

tan'rn Biiyiik HAn'rn iilkesine ilhakr
Mtingke diigmanlannl tamamen ortadan kaldrrmak igin batrya iki
biiyiik ordu giinderdi. Bu ordulardan ro tiimenlik biri Karakurum ile
Beqbahk arasrndaki topraklan iggal edecek ve Kayahg'da karargih kurmug
olan Kongkrran O$ul ile irtibat kurmak igin miinferit birlikler giindere-
cekti; ikincisi ise (z tiimenden meydana geliyordu) Krrgz ve Kem-Kem-
qi'i.it ilkelerine giinderilmigti.r25 Bu seferlerin giyesi aErkEa gtirtilmektedir:
Miingke, Qa$atay ve Ogedey'in kendisine diigman olan uluslannr mahvet-
mek ve iilkesinin srnrrlarrnr Cugi ulusunun topraklarrna kadar genigletmek
istiyordu. Qa$atay ulusunun bagrnda hAli Yesi.i Mtingke bulunuyordu.
Ona.kargr ytiriime emri alan Kara Hiilig0 yolda, Altay da$larr civarrnda
iildii. 126 Fakat ordu kendisine verilen vazifeyi yerine getirdi. Yesi.i Miingke
esir edilip Batu'ya giinderildi ve orada idam edildi. r2T
Organa Hitun, kiigi.ik yagta olan o$lu Miibarek $ah adrna Qa$atay
ulusunun hiikiimdan tayin edildi. Onun baga gegmesi Hdbeg-Amid ve o$-
t23 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3r rr vr. zo7; Dorn 289, vr.
zo3; [Blochet ne$r. 3o3, vd.]; d'Ohsson , Historb dcs Mongo6, II, e68 vd.
12{ Regidiiddin, St. Petenburg Devlet K0tiiphanesi. V, 3, r, vr. 2o7; [Blochet ne$r.,
297-81.
t25 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr. eo7; [Blochet negr.,
298 vd.d.l; Mctinla, rz5.
126
D'Ohsson, Histoire dts Mongoh, ll, z7r; Regidiiddin, St. Petersburg Devlet
Kiitiphanesi, V, 3, r, v1. z9B;,Dorn r8g, vt.2o4; [Blochet negr., 3o8: 41 AEI ycf.
cj!. 9ti-9 o-r.-.li; .7],L4 l. Regidiiddin, Yesii Miingke'nin iildi.iriilmesini Orga-na'ya
( +itSl ) atfediyor, St.Petersburg Devlet Kiitiiphanesi,V, 3, r, vr. r94; [Blochei negr.,
1851. Cuveyni (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g4, vr. gB);
[Kazvini negr., I, z3o],
Yesii Miingke'nin Organa'ntn yanmda kendi ordusuna diindi.ikten sonra iildii$iinii yazmak-
tadrr.
r27 Vassif, Von Hammer negr., metin, 163, terc., r53 vd.; [Bombay negr., 7o-r]. [Bart-
hold, Historl d Sanilcchy (46-5o) adh eserinde Regidiiddin (bir iinceki nota bkz.), Cuveyni,
[Kazvini negr., I, z3o, II, 569] ve Cemil Kargi'nin (Mctinla, r37 vd.) verdi[i bilgileri muka-
yese ederek Yesii Miingke'nin iiliimiiyle ilgili Qa$atay ulusundaki olaylan genig olarak al-
maktadrrl.
520 V.V. BARTHOLD
Iu NAsrreddin'in tekrar iktira gelmeleri neticesini do$urdu. Imim Bahied-

din Marginini, Mo$ol idetlerine uyularak rakiplerine teslim edildi ve on-
lar da Mo$ollar'rnkinden hiq de aqafr kalmayacak bir gaddarhkla onu
idam ettiler: imAm'r bir kegeye sardrlar ve zavalhnrn biiti.in kemikleri krn-
lrncaya kadar diivdtiler (649126 Mart I25r-I3 Mart :,z52).128 Qingiz
HAn'rn gahsi hAkimiyeti ve Qingiz ilesinin miigterek iktidarr yerine, onun
halefleri zamanrnda Mogol imparatorlu$unda dilalizm devri baghyordu.
Bizzat, Miingke Rubruk'a gtiyle demigtir: "Giineqin rgrklan nasrl her tarafa
yayhyor ise benim ve Batu'nun hAkimiyeti de aynt gekilde her tarafa ya-
yrlmaktadrr".r2e Batu, Qingizi hinedanrnrn en bi.iyii$ii, imparatorlu$un
merkezi biilgelerinden en uzak ve en biiyiik iilkelerin hi.ikiimdan olarak
ve nihayet Mtingke'nin tahta grkmastndan en tjnemli rolii oynryarak Qin-
gizi imparatorlu$unda miistesna bir yer iggal ediyordu' Rubruk, Ba-
iu'nun hikim oldufu biilgelerde Biiyiik Hin'rn adamlannrn, Miingke'nin
topraklannda Batu'nun adamlarrndan daha az hiirmet giirdiiklerini yaz-
maktadrr.r30 Rubruk, eserinin aynr yerinde iki hilki.imdarh$rn arastndaki
hududa gu gekilde "gizmektedir: Talas ve Qu nehirleri arasrndaki bozkrrdan
geEip do$uda iskender da$rna do$ru uzanryordu. Yini bir zamanlar CuEi
ulusuna iit olan topraklarrn hemen hepsi gimdi Batu'nun hAkimiyetine
geEmigtir.
Do[u Tiirkistan, Kulca ve Yedisu biilgesi, do$rudan do[-

Btiylece
ruya Biiyiik Hin'rn idaresi altrna girmigti. Bununla adr gegen iilkelerin
niifuslarrnrn ekseriyetini tegkil eden Miisliimanlar igin Qa$atay ve
Giiyiik'iin idaresinden daha rahat ve daha iyi devir bagladr. Annesinin
Hrristiyan olmast sebebiyle Miingke, di$er dinlerin mensuplarr karqtsrnda
Hrristiyanlara daha Eok saygr giisteriyordu ve hatta en biryiik o$lu Ba-
tu'nun yetigtirilmesini bir Hrristiyan hocaya vermiqti. Hrristiyan Bulgay,
onun yanrnda baq miigavirlik vazilesini yiiri.itiiyordu. r3r Buna ra$men
r28 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, vr, 98; [Kazvini negr., I,
4tl.
r2e Rubruck, Michel-Wright negr.,3o7; [Malein terc', I2I; ingilizce terciimesi, W.W.
Rockhill, Thc joumq of Willian of Rubruck to tlu castenr parts of tlv uorld. 1253-55, Londra
I9oo, I74. C.E.B.]. Rubruck, eserinin bagka bir yerinde (Malein terc. 156); Michel-Wright
neqr.,36r: [Rockhil, 47 vd.l Miingke'nin Batu ile kendi arasrnda miigterek mutabakat ol-
du$unu giistermek istedi[ini ve giiyle dedilini kaydediyor: "Bir bagta iki giiz vardrr, ancak
giizler iki de olsa giiriqleri birdir, biri nereye bakarsa iiteki de onu takip eder".
r30 Rubruck, Michel-Wright negr., e8o;
[Malein terc., ro4 vd.; Rockhill, I38].
r3r Rubruck, Michel-Wright negr.
32o; [Malein terc. I2g; Rockhill, r8g]. Rubruck'
Bulgay igin qiiyle demektedir "cst major curiae ct judicat reos morte". Regidiiddin'e giire (St.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN 521
Miingke bir gamanist idi. r32 Ona giire biitiin dinler aynr derecede saygrya
layrktr; higbir kimsenin dini inanglan yiiziinden cezalandrrrlmasrna miisaa-
de etmiyordu. Miingke de bilti.in dinlerin temsilcilerinin Tasa)a uymalarr-
nr zorlama arzusu da yoktu. MirhAnd'rn verdi$i bilgiye giire,r33
Mtingke'nin tahta Erkrgr dolayrsryle verilen ziyafette Miisli.imanlar'a $eri-
21's r34 uygun olarak kesilmiq koyun etleri ikram edildi. Uygur iilkesinde
yagayan biiti.in Miisliimanlar'r ijldiirmeyi hedef alan bir suikast tertiple-
mekle itham edilen Uygur idi-kut'un davasr son derece ilgi Eekicidir.'35
iddia edildi$ine giire onun bu tegebbiisii, saltanat niibi O$ul-Gaymrg'rn
saltanat bogluiu srrasrnda verdi$i emir iizerine gergekleqtirilmek istendi;
bu emir ona Bala BitikEi tarafrndan ulaqtrrrldr. idi-kut, O$ul-Gaymrg ve
Giiyi.ik'iin yanrna gitmek istiyordu. Ancak bu srrada Miingke'nin tahta
qrktr$r haberi gelince idiKut onun yanrna gini. Miisliiman egraftan Beg-
bahk'ta oturan (muhtemelen Mes'fid Beg'in temsilcisi olarak) Seyfeddin,
Uygur Tegmig tarafrndan suikastten haberdar edildi. Onun emri iizerine
idi-kut geri diinmek zorunda kaldr ve tevkif edildi. idi-kut'un mahkemesi
Biiyiik Hin'rn ordusunda Miingke tarafrndan yaprldr. Qeqitli igkencelere
ra$men idi-kut sugsuz oldu$unu iddia ediyordu. Ancak plinrnr biitiin te-
ferruatiyle anlatan Bala ile yiizlegtirildikten sonra sugunu itiraf etmek
mecburiyetinde kalmrgtrr. idi-kut idam cezasrna garptrrrldr ve htikiim Beg-
bahk'ta mahkOmun kardegi Ogiing tarafindan infaz edildi. Onunla bera-
ber iki asil de idam cezasrna garptrrrldr. Bunlardan biri Sorkoktani, di$eri
de Batu'nun araya girmeleriyle affedildiler. Suikaste katrlan diferlerinin
bulunmasr iEin herhangi bir takibata girigilmedi. Uygurlar, durugmada
muhbir olarak dinlenen Tegmiq'e, fazla isim vermemesi iEin iinceden
riiqvet vererek tedbir almrqlardr. Ciimertge miikifatlandrrrlan muhbir, du-
Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, I, vr. zo9; Dorn e89, vr. zo6; [Blochet negr. 316]
Bulgay bitikgibrln bagkanr idi. Krg. d'Ohsson, Histoirc des Mongob II' z6o.
r32 Miingke'nin meghur "inang sembolii' iEin bkz. Rubruck, Michel-Wright ne$r.'
359
vd.; [Malein terc., I55 vd., Rockhill, 235 vd. C.E.B.].
t33
[MirhAnd, Lucknow negr., I, 5B].
t3a tz5z yrh sonunda bayramr kutlama merasimlerinde Kadr Cemileddin Hocendi
Biiyiik Hin'rn sarayrnda 6nce halifenin adna hutb okumug ve ancak ondan sonra hutbede
M6ngke'nin adrm zikretmigtir. [Bkz. Cuveyni, Kazvini neqr., III, 79 vd., d'Ohsson, Hisloirc
dcs Mongok,II, 3oo, burada halifenin adrna okunan hutbeden bahsedilmiyor. Editiir|'
t35
[Regidiiddin, Blochet ne$r. 3o4 vd., burada idi-kut'a "putperestlerin (veya budistle-
rin - butperestin) bagr" denmektedir. Editiirl.
V.V. BARTHOLD
ru$madan sonra (65o'de/14 Maft 1252 t Nisan 1253) Islimiyeti kabul

etti. idi-kut iinvanr OgiinE'e verildi.136
16- M tin gke' nin di ni mii samahast

Biitiin dinlerin mensuplartnrn Biiyiik HAn'r kendilerinden saymalarr
dikkati Eekmektedir. Hayton'un verdi$i bilgiye giire o vaftiz edilmigti; hat-
tA Hayton vaftiz ayininin yaprldr$r strada orada bulunmugtur.r3TCffzcAni
ise, onun tahta grkrqr strastnda Berke'nin rsrart iizerine kelime-i gahadet
getirdi$ini yazmaktadrr.'3' Bir Budist eseri de onun budizmi biitiin dinler-
den iistiin tuttu[unu iddia etmektedir: "Biitiin parmaklar avuqtan grkmak-
tadrr; avug budizmi, parmaklar ise difer dinleri temsil etmektedirler"'r3e
Bu i.iE rivayet, Rubruk'un Miingke ve di$er dinlerin mensuplan hakkrnda
verdi$i bilgileri do$rulamaktadtr: "Sine$in bala i.i9ii9ti.i$i gibi herkes onun
saraylna gidiyor, onu kendisine yakrn hissediyor ve herkes ona haytr dua-
larda bulunuyorn.ra0 Bununla birlikte tarihgi Cuveyni, onun zamantnda
eski giinlerin aksine Mo$ollar'rn Miisliimanlar'a kijtii davrandrklarrnr ifade
etmektedir. Tarihqimizin ifadesine giire bunda Miisliimanlar'rn birbirleri-
ne entrika gevirmeleri sebebiyle kendileri sugluydu.rar Biitiin dinlerin din
adamlarr eskiden oldu$u gibi her tiirlii vergiden muaftrlar. MirhAnd'a
giire bu muafiyetten yalnrz hahamlar faydalanamtyorlardr ve bu da Yahu-
diler arasrnda biiyiik bir memnuniyetsizlik meydana getirmigti.r42
136
Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34' vt. 16-18; [Kazvini negr., I,
34-91; d'Ohsson, Histoirc des Mongob, II, z7I vd.d. [Regidiiddin'e giire Blochet negr., 3o4 vd.
muhbir bir gulim idi. Aynr bilgiyi MirhAnd da vermektedir, Lucknow negr.' V' 591.
t:r
[BLz. Hetum, fransrzca terc., 3g]. [Burada kastedilen terciime Nicolas Salcon'un
Histoirc oricntab ou des Tartares dc Haiton, Parcnt du Roi d'Amhic, The Hague 1735, kitabr-
nrn iEindeki terciime olmahdrr. Bu bilgi Barthold'un Tirkittan\ann rusga neqrinin 643. say-
fasrnda bulunmaktadrr. Hetum'un La flot dcs estoircs de h Tmc d'Orict t adh kitabrnrn fran-
szca metni Rccucil dcs historicns dcs Croiadcs, Documcnts atminiets. II, Paris 19o6, II3-253,
kolleksiyonunda daha anlagrhr bir gekilde verilmigtir. C.E.B'1.
138 Tabakat-. Narifi II, r I8I;
[Nassau Lees negr', 4Io vd.].
r3e Palladius, Stainniyc shdl khristiansta4 ("Hrristiyanhlrn eski izlen") Vostochniy Sbot-
nrt, I, St. Petenburg fi77,23vd.
rs Rubruck, Michel Wright negr., 3I4; [Malein terc,, I25; Rockhill, I8z. C.E.B.].
lat Schefer, Chrcstomathb persanc, ll, I-V; (Cuveyni, Kazvini negr., I, 6o; Boyle terc.,
History of tlu World-Conquaor, I, 78. J.A.B.).
ta2
[Mirhind, Lucknow negr., V, 59. Burada MirhAnd, miisliiman ve hrnstivan din
adamlannrn vergiden muaf tutulduklannr belirttikten sonra giiyle demektediil) 5t() &')\4
c-;V 6y-V &F CUI-I JVt-r;l Eger Mirhind'rn bu haberi do!ru ise diger dini cema-
atlere verilen imtiyazlann Yahudiler'e verilmemesi, Yahudiler'in Biiyiik H6n'rn sarayrnda
MoCoL HAriviynri ALTTNDA rUmisrell
Miingke, dini miisamahasr yanrnda her biilgeyi mahalli Adetlerine ve
milli karakterlerine giire idare etme temayiiliinde idi. Bu maksatla Biiyiik
Hin'rn sarayrndaki kalem odasrna her dinin ve her milletin temsilcilerin-
den adam ahnmrgtr: iranhlar, Uygurlar, Qinliler, Tibetliler ve Tangutlar.
Herhangi bir biilgeye yazian fermanlar o biilge halkrnrn dili ve alfabesiyle
ve daha iinceki hiiki.imdarlannln tarz ve iislubuyle yazrhyordu. "E$er o
hi.ikiimdarlar qimdi hayatta olsalardr nasrl yazacaklarsa iiyle yazrlrrdr".ra3
17
- Mili sistemin dtizenlenmesi
Miingke, Ogedey'in vergi ahnmasrnda idil ve do$ru bir diizen kurma
ve keyfi ahnan vergilere son verme tatbikatrnr devam ettirdi. Biiyiik Hin,
maksadrnrn kendi hazinesini doldurmak de$il halkrn refahrnr artrrmak ol-
dufunu aErkEa beyan etmigti.raa Argun ve batrnrn di$er hikimleri rz5I
Kurultay'r igin toplandrklarrnda Mtrngke konugmasrnda gunlarr siiylemigti:
"$iiphesiz her biriniz kendi teb'anrz ve biilgenizin ihtiyaglarrnr, mevcut
olan eksikliklerin nasrl giderilece$ini Eok iyi biliyorsunuzdur". O bu
yiizden herkesin hikim oldu$u biilgesinin ne vaziyette oldu$unu ve halkrn
refahr igin ne gibi tedbirler ahnabilece$ini yazrh olarak bildirmelerini em-
retmigti. Hemen hemen herkes vergilerin a$rrh$rndan gikAyet ederek
biitiin srkrntrlarrn bundan ileri geldi$ini ve vergilere bir stntr koymanrn
faydah neticeler do$uraca$rnr ileri siirdiiler. Regidiiddin'e giire vergilerden
en fazla kiiyliiler mutazarrrrdr; ig o hale gelmigti ki, ktiyltiler siirdiikleri
tarlanrn gelirleriyle ancak vergilerinin yanstnr tideyebiliyorlardr.ra5 Bu seler
Ogedey'in fermanrnrn aksine vergilerin miktarr nakit para olarak tesbit
kendilerini koruyacak kimselerin bulunmamasryle izah edilebilir, Miisliiman, hrnstiyan ve
budistler Miingke Hin'rn itibarh devlet adamlan ve mi.igavirleriyle iyi miinasebettc idiler.
Mirhind'rn verdifi bilgi Cuveyni'den de (Boyle terc., II, 59) anlagrldrlma giire do!rudur.
J.A.B.l.
ta3 Regidiiddin,
St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, t, vr.2ro; Dorn z8g, vr.
zog; [Blochet negr., 3r7:crJ)/ l-til o+] Ul g'.:;;, o$)fl Editiirl. [Aynca bkz. Cuveyni,
Boyle terc., Il, 6o7.J.A.B.I.
taa Reqididdin,
St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, t, vr. zo8; Dorn eB9, vr.
zo5; [Blochet negr., 3ro: J'tt' Jlyl Ey t. a c-,!b, Jlfl o+t
gunlan ilave etmektedir:
-t -b l_bRegidiiddin
'_rs gllt-v_r;,4i./! y>j"Ve rcatantn hayat gartlanru rahatlatmak
igin o (Mtingke) yrhk (grkanlmasrnr) emretmi$tir"; kr1. d'ohsson, Hstoire dcs Monglos, II, 265.
tas Regidiiddin,
St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, t, vr. zo8; Dorn zB9, vr.
zo5; (Blochet negr., 3r2:
oJ:-r dl4 .e1ly ;)*1.iUU., -l .>L;; e;t rl ;ita::1 a:ir5)t A.t;S & .t{ ofS
,f 6 ti-; .iLJt!, .;r-a:1 .>Vl;rt )r* a{ cS,,t1l; *>st
(Ziilum ve gaddarhklar ile vergilerin afrrhfir kiiyliileri gok zor duruma diiqiirmtigtii; ola-
fianiistii vergilerin (aadru) miktan o derece yiikseltilmigti ki, halk elde ettili mahsul ile vrr-
gilerin ancak yansrm bile karlrlayamryordu. Editiir].
V.V. BARTHOLD
edilecekti. Toplanrlan paranln miktan hakkrnda bize birbirine zlt haberler

ula$mrgtrr. 146 Sddece bu bile Ogedey'in kararlartnda oldu$u gibi
Miingke'nin kararlannrn d,a yanda kaldrgrnr giistermektedir. Regidiiddin'e
giire Qin ve MaverAiinnehr'de adam baqrna verginin azami miktarr r5 di-
nardr (bagka bir yazmasrnda t I dinar), Horasan ve iran'da ise 7 dinardr'
En az miktan ise her yerde r dinardr. Cuveyni'ye giire Miingke'nin Hora-
san iqin tesbit ettiii verginin azami miktan Io dinar, asgaii miktarr I di-
nardr. Bu vergilerle devletin biitiin masraflartntn kargrlanmasr gerekiyordu.
rz53 yr|nda Horasan'a dijnen Argun, Miingke'nin tesbit etmig oldu$u
azami miktar yerine ro kigiden 7o dinar almaya baqladr. Herhangi bir
gahsrn muhtelif yerlerde menkul ve gayr-l menkul mallan oldufu takdirde
mahnrn bulundu$u her yerde ayrr vergi iidiiyordu, biiylece bir kiginin ba-
zen 5oo dinara kadar vergi irdedi$i giiriilmektedir. Argun'un ne qekilde
vergi topladrfr hakkrnda tarihEi Kirakos gu bilgiyi vermektedir: "Odenmesi
imkinsrz denecek derecede a$rr vergi taleb edip halkr dilencili$e sevket-
miqtir. insanlan srkrgtrnp eziyet Eekmelerine ve rzdrrap duymalarrna sebep
olmuqtur. Saklananlarr yakaladr$r takdirde ijldiirmekten geri durmazdt.
Bunlardan para iidemiyenler ve iranh miisli.imanlarla birlik olanlar qocuk-
larrndan uzaklagtrnldtlar. Prensler ve eyaletlerdeki valiler de onlardan Eok
vergi ahyorlar ve onlara eziyet ediyorlardr. Biiylece zengin oldular.ra7
Miingke, Qingiz Hin'rn iiliimi.inden sonra Erkanlan biitiin yarhk ue

palzalan yiiriirliikten kaldrrdr; hatti bununla ogedey'in seqiminin bile
meqrulu$unu kabul etmiyordu. Hinedan mensuplan bundan biiyle her
konuda Biiyiik HAn'rn (nAiblerinin) gtiri.iglerini almak mecburiyetinde kal-
drlar.ras Ogedey ve Qafatay iilelerinin yetigkin temsilcileri berteraf edilmig
ve bundan dolayr Miingke'nin otoritesini gerqeklegtirmede kargrsrnda bir
engel kalmamrgtr. ogedey'in neslinden Miingke'nin taraftna geEenlerin
(Kadan, Melik ve Kijten'in o$ullarr) Qin'de ve Tangut'ta gahsi topraklarr
vardr. Rubruk'un verdi$i bilgilere giire Ogedey'in esas topraklanndan
Emil'deki Giiyiik'iin lurdu "ona Ait biitiin insan ve hayvanlariyle"
Giiyiik'iin bulfi$a ermemiq o$luna (her halde torununa) verilmigti. Biiyiik
bir ihtimalle bu gocuk daha sonralarr Kaydu'nun yanrnda vazifelendirilen
ra6 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, g4, vt. 1916-9; (Kazvini negr',
II,254-6I); Metinb, IIB; Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr' 2o9;
Dorn zB9, vr. eo5; [Blochet ne5r., 3 I 3 vd.]; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongols, II' 263 vd'
ta1 Istotila mongoha po armyanskim btochnilum,Il, 78 vd. (Genceli Kirakos)'
ra8 Reqidiiddin, St. Petenburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, r, vr' zo8; Dom zB9, vr'
zo5; [Blochet nefr., gIo vd.]; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongols,ll,265.
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN 525
Naku'nun o$lu Kanat olmahdrr.rae Qa$atay iilesine gelince (Kara Hiiligi

eceliyle iilmiig) Mtingke'nin zamantnda eski durumunu koruyacak hiE bir
yetigkin kimseyi bilmiyoruz: Hepsi ya katedilmiq veya siirgiine giinderil-
migti. Bu dileden bulu$a ermemig gocuklar Biiyi.ik Hin'rn ordu'sunda ye-
tiqtiriliyorlardr, ancak daha sonralarr Kubilay'ln zamanlnda bazrlarr tam
olmasa bile krsmen viris olduklarr mallara sahip oldular. C0zcinir50 ve
Ermeni kaynaklarrnrnr5r tasvirlerine giire Qa$atay Ailesinin yok edilmesi
gerqekten icra edilmig gibi giizi.ikmektedir.
Mo$ol hakanhfrnrn genealojik tarihinde Kadak hakkrnda garip bir hi-
kiye anlatrlrr. Miingke ona Seqen lakabrnr takmtq, bahsi gibi saglannt
kestirmig ve onu kendisiyle beraber Qin'e giitiirmiigtiir. O bu sefer srrasln-
da iilmiiqtiir.r52
Organa Hrlt0n Almahg'r idare ediyordu; Biiyiik HAn'rn emri iizerine
batrya giden Hiil6g0'yu burada kabul etmigtir.r53 Qa$atay'rn sevdi$i gelin-
lerinden biri olan ve ashnda Budizm'i kabul etmig bulunan hiikiimdann
hitunu biitiin gayretiyle Miisliimanlar'r himaye ediyordu. O$lu MiibArek
$ih, Qingiziler'den Miisliimanh$r kabul eden ilk gahtsttr.ls6 Mes'ud Beg,
Mtingke ve Batu adrna memleketin idarecisi olarak kaldr. Onun idaresi al-
trnda Miisliiman biilgeleriyle birlikte Uygur iilkesi de bulunuyordu. O
raeRubruck, Michel-Wright negr., 297 vd.; [Malein terc.' I I4; Rockhill' r64. C.E.B.].
tto Tabakal+ Ndstrt, ll, I 186; [Nassau Lees negr., 4t2i J cfL'a ,f"r-rt 6 >f bluo.1
oll tr-rN \r-z i-b.6 64 )^.)) 't- t -utr rl.il ':--) G)t
-u:ir CU^-b jlt ffe o (Miingke) tiyle sert davranmrgtrr ki, Qa$atay'rn kabilesinden yer
yiiziinde Qine, Tamgagh Altun Hin (yAni giiney ginli Sung imparatoru)n yanrna kagan
Qafatay'rn bir iki o$lundan tek bir kigi kalmamrqtr. Editiirl.
t't Istoiya mongoho po armlanskim istocnikkam,Il, Io5. (Cenceli Kirak-os).
t52
r-r tJ )k lU ;r-- dl u ,5'r 1"!l'ti1 1r;l
Mu'i<<i'l-ens6b, vr. zg lMetinter, I59:
(l;p) i-it:I.e=r.srt-':.rY-r.r g.c.riu;; !; c^.:f g o+\;6y j\.:a
oU l.Burada, Reqidiiddin'in bazr yazmalannda (Asya MiJrz. Yaz. a 566
(D., 66), vr. zro;
Dorn 289, vr. 186; [Ali-z6de negr., metin t3I, Arends terc., 83] oldu[u gibi Kadak'tan
Biiri'nin ollu gibi siiz ediliyor.Bu yazmalarda Kadak, bir kere Btiri'nin o[lu, bir kere de
Qa$atay'rn yedinci o$lu [Blochet neqrinde (r57, r77, rg3), Kadak'tan iig kere Qagatay'rn ye-
dinci o$lu diye bahsediliyor. Editiirl olarak bahsediliyor. Mu'i<zii'l-cnsdb da Qa$atay'rn ye-
dinci ollu olarak gegen Kara ilgii (J<U lri)'diir. Vassif (St. Petersburg Devlet Kiitiiphane-
si, vr. 35b) Kadak'r Biiri'nin oflu olarak giisterir.
'53 Regiiiddin, Quatremere

neqr., I47 vd.d.; d'Ohsson, Histoire des Mongols,III, t38.
r5a Berezin negr', metin, krsrm VII, Ioz (
[Regidi.iddin, dyBd,tSl ), terc' krsrm, V, Bo]'
r55 Vassd Von Hammer negr., 30; [Bombay nelr., 14 vd.; Cemil lkrgi (Mctinla' ry8\
ondan bir miisliiman kadrn olarak stiz ediyorl.
156 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, t, vr. I95; [Blochet negr.
r881.
526 V.V. BARTHOLD
r25r'de Begbahk'ta Argun ile kargrlagtr. 1255 yrh sonbahanndar5T Semer-

kant biilgesinde Kin-i Gil ovasrnda 4o gi.in miiddetle Hi.ilig0'yu a$rrladr.
Timurlular zamanrnda biiytik giihret kazanacak olan bu ova ilk defa bu
hidise miinasebetiyle zikredilmektedir.r5s Hi.ilig0 Semerkant'tan Kiq'e
geEmig ve Argun ile bazr mahalli hiiktimdarlar (Hiiligfi'yu Semerkant'ta
ziyaret etmig olan HerAt hiikiimdarr $emseddin Kart) kargrlamrglardr.
Hiihg0 Ocak rz56 tarihinde ordusuyle Ceyhun'u gegmiq ve nehrin sol sa-
hilinde bir arslan avr diizenlemiqtir.r5e
Rubruk'un, Batu ve Miingke'nin sahip olduklan biilgelerin stntrlart
hakkrnda yukanda verdi$i bilgilerden MiverAiinnehr'in Batu'nun niif0z
sahaslna dahil oldu$u neticesine varrlabilir. GerEekten bu niifuz'un belirti-
lerine dair elimizde bazr bilgiler vardtr. Batu'nun emri iizerine Hocend'in
mtidalii Timur Melik'in o$una, babasrnrn Hocend'de bulunan menkul
ve gayr-l menkul mallan geri verildi.160
rB-Batu'nun iililmii ve Sartak'tn tahta geg-

mesi
Batu 1255'o' yrhnda iildi.i. Bundan ktsa bir siire iince Kurultay'a
Miingke'nin yanrna o$lu Sartak'r giindermigti. Sartak daha babasrnrn sag-
h$rnda bi.iyiik niifiz sahibi idi. Rus prensleri rz49 yrhndan itibaren onun
r57 Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, vt., I95; [Kazvini negr., III,
e8l.
t58 Reqidiiddin, Quatremere ne9r., I4g.
Quaremere ne$r., 149-53. iranh yazarlar gok defa "arslanlar" ( OlrJ ) kelimesini
t5n
kaplanlar iEin kullanrrlar. Qin kaynaklanna giire (Tian*hih 6r-ritr, Bichurin terc', 329)
rz56/7 yilr krgrnda Miingke prens ve asillere Ceyhun sahillerinde yagryan ve esir edilen Bu-
hArihlar'r verdi. Bununla beraber HiilAgi'nun seferi srrasrnda Ceyhun sahilindeki askeri is-
tihkamlar hakkrnda bilgimiz yoktur.
r@ Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2,
3+, vt. 3z; [Kazvini' negr. I,
731; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongok, III, r39 vd. C0zcini (Tabakat+ N6fi, ll, rITz; [Nassau
Lees negr. +o6 ud. vd.] Batu'nun dini miisamahasrndan ve Tiirkistan miisliimanlannr hima-
ye etmesinden sitayigle bahseder. Onun ordu'sunda camiler, imam ve miiezzinler bulunu-
yordu, hattA bazrlanna giire miisliiman oldu$u bile sanrhyordu. Cuveyni'ye giire (St. Peters-
burg Devlet Kiitiiphanesi, lY, z, 34, vr. 95; [Kazvini negr., I, zzu] Batu, Mogollar'rn tek
tann inancrna baflr kalmrg ve bir dini dif,erine iistiin tuttu$unu giistermemigtir. [Barthold'
Lr{. 'Batu Han" maddesinde Batu'nun gahsiyetini daha genig olarak vermektedir. Editiir].
16r Cuveyni 653 (1255) tarihini veriyor. Regidtiddin'in verdi$i 65o yrh (Dorn zB9' vr.
IBI; [Blochet negr., r37] ise yalnrz Rubruk'un verdifi bilgiye defil Regidiiddin'in
Miinge'nin tahta grkrgr hakkrndaki verdili bilgiye de ters diigmektedir. Raverty'ye giire (Ia-
bakot-t Nas./i, ll, rrTz-3, n. 9) "giiphesiz 65o yrh onun gergek iiliim tarihidir'.
MoCoL HAKiMiynri eLrtNoe rUnrisreN 527
hizmetinde idiler.r62 Rubruk, Sartak'rn Volga ile Don nehirleri arasrnda,

Volga gegidinden i.ig giinliik mesafedeki (gegidin yeri Schmidt'e giire 5o"
kuzey enleminde) ordugAhrnr ziyaret etmigtir.r63 Miingke ile birlegmek
iizere hareket ettigi srrada babasrnrn iiliimii haberini alan Sartak, Krpgak'a
diinmeden yoluna devam etti. Biiyi.ik HAn bundan Eok memnun kalarak
Kirakos'un ifadesine gtire "babasrnrn ordudaki vazifesi ile birlikte ona bai-
h olan iilkelerin idaresini de ona tevdi etti ve saltanatta hiiki.imdardan
sonra ikinci gahsiyet olmak hakkrnr ve fierman Erkarma selihiyetini vererek
iilkesine giinderdi".r6a Vartan'a giire Sartak'a babasrnrn topraklan "hattA
r65
fazlasiyle" verilmigti.
Hrristiyan ve Miisliiman tarihgilerr66 Sartak'rn Hrristiyan oldu$unda

ittifak halindedirler. Hatti Ebu'l-Ferec'e gdre16T o bir diyakon (Hrristiyan
ruhban srnrlrnda bir riitbe) idi.168 Vartan'rn kaydma giire ise, kendi halkr
arastndan oldu$u kadar di$er gruplardan da pek gok kimseyi Hrristiyanh-
$a kazanmrgtr.r6e rz53 yrhnda Sartak'rn ordu'suna _gitmig olan Rubruk,
onun gergekten Hrristiyan olmadr$rnr, ancak Hrristiyanlann koruyucusu
oldu$unu yazmaktadrr.r70 HattA Sartak'rn Nasturi kitibi Koyak, Fransis-
ken tarikatine mensup papazlarrn prense Hrristiyan demelerini yasaklamrg-
u: "O bir Mo$ol'dur, Hrristiyan de$il".r7r Elbette bu siizler Mo$ollar'rn
"Hrristiyan" kelimesine etnik mana verdiklerini ortaya koymaktadrr. Rub-
ruk, 172 Alman Gosset'in, Sartak'rn emri tizerine Volga nehrinin mansabr-
na do$ru ve batr kryrsrnda bir kilise kurdu$unu siiyliiyor.rT3 Yine Rub-
162
Karamzin, Isloiya gosudarstaa Rossiyskogo,,S!. Petersburg IBgz, IV, not 84, s. 20 vd.
f6r Schmidt, Ubcr Rubruk's Rcisc, rg.
t6a Istoila mongoloa po armlanslcin istochnikam,Il, 87 (Genceli Kirakos).
t65 Istoiya mongoha po atmlanskim istochnikam,I, r r (Biiyilk Vartan).
rft Benim zikrettifiim C0zcAni'nin haberinden bagka bu konuda Cuveyni'de de bilgi
vardrr (St. Petersburg Devlet Ki.ittiphanesi, IV, 2, 34, vr. 916; [Kazvini negr., I, ez3]:
C.fe' cL JJ;, aUf
167
Barhebraeus, Chronicon Syiacum, negr., Bruns-Kirsch, 493. Kr1. istoiya nongoloa po
armyans kin is toc hnikam, II, r 34 (Genceli Kirakos).
168
[Bu haber ile Rubruck'un, Nasturi Mogollar'rn yanrna piskoposun geldiii zaman
onlar piskoposa, biittin gocuklara papazhk payesini verdirttikleri hakkrndaki bilgisi arasrnda
bir irtibat kurma ihtimali vardrr. "Bundan biitiin erkeklerin papaz oldu$u grkryor" (Malein
terc., r rz). Editiirl.
t6e Isloila mongoho p armyanskim isnchnikam,I, r r (Biiyiik Vartan).
r70 Rubruck, Michel-Wright negr., 263;
[Malein terc., 94; Rockhill, r r6. C.E.B.].
r7r Rubruck, Michel-Wright negr., 25g;
[Malein terc., 92; Rockhill, ro7. C.E.B.].
r72 Rubruck, Michel-Wright negr.,
379; [Malein terc., t68; Rockhill, u6o. C.E.B.].
r73 Schmidt, UUt A;iOntt's Rcisc,
75. [Semerkant adr hakkrnda bkz. Pelliot, 'Notes sur
I'historie de la Horde d'Or", Ocaorc posthumcs, Paris r95o, II, 16z-5. J.A.B].
528 V.V. BARTHOLD
ruck, Sartak'rn altt karrsr oldu$unu ve bu sebeple o Hrristiyan dinine

mensup olsa bile bu ancak gayr-r resmi olabilece$ini belirtiyor.rTa
Cfizcdni'ye giire Sartak, amcasr Berke'ye siiyledi$i sijzlerle islimiyete

kargr diigmanh$rnr kesin bir gekilde belirtmigtir: "Sen bir Miisliimansrn,
ben ise Hrristiyan dinine mensubum; Miisliimanrn yiiziine bakmak baht-
srzhktrr".r75 Hrristiyan kaynaklarrndan ii$rendi$imize giire Sartak zamanln-
da Miisli.iman din adamlartntn, daha iince vergiden muafiyetleri devam
ediyordu.rT6
Sartak, daha Milngke'nin ordu'sundan Volga'ya dtjnmeden 6nce veya

di$er bir kayna$a giire ise dtrniiqiinden az bir s'iire sonra iilmiigtiir.rTT
C0zcini, onun tiliimi.inii, Berke'ye kiifretti$i igin onun beddualarr netice-
sinde ilahi bir ceza olarak giiriir.l78 Kirakos, Sartak'm Miisliiman akrabala-
rr Barak'ay ve BarkaEay, yini amcalarr Berke ve BerkeEer taraltndan zehir-
letildi$ini yazmaktadrr.rTe Sartak'tn tiliimtinden sonra Miingke, Altrn Or-
du'ya kendi emirlerini giinderdi. Bunlar ise Batu'nun dul karrsr Borakqin
HAtffn'u idarenin bagrna geEirdiler; tahta ise Cuveyni'ye gtire Sartak'rn o$-
lu,rso Reqidiiddin'e gtire de Batu'nun o$lur8r olan genE Ulaggi'yi grkardr-
lar. Cuveyni UlagEi'nin aynr yrl iginde iildii$iinii belirtmektedir; fakat Rus
prensleri Iz57 yrhnda "ulavgiy" (Karamzin onu yanhqhkla Berke'nin vekili
rn2
zannediyor)'in emrinde bulunmak iEin onun yanlna gitmiglerdir' Ulag-
Ei'nin iiliimtinden sonra Cugi ulusuhun bagtna Berke gegmigtir'
r7a Rubruck, Michel-Wright neqr., 253; [Malein terc. Bg; Rockhili' IoI' C'E'B']'
173
TabakahN6sri,ll, tzgt; [Nassau Lees neqr.,45o].
Istoila mongoho po armlanskim istonchnikam, II, 75 (Genceli Kirakos). Burada Sar-
176
tak'rn "Tann korkusu iqinde dindar bir hayat yaqadrlr, gadrnnda daima dualar okudu$u ve
seyyar bir kilisesi oldulu belirtilmektedir.
171 Istoila itochnikan,Il, 87 (Genceli Kirakos).
mongoloa po armlanskim
178
Tabakatt N6snt,ll, rzgr; [Nassau Lees neqr., 45o vd.].
t7s Istoila mongoha po armlanskim istochniknm, II, 87. [Ermenice metni negrtden K.A.
Melik-Ohanjanyan, Erivan r96r, 373. J.A.B.I'
re Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2, 34, vr. 916; (Kazvini neEr', I,
24).
r8r Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D.,66) vr' zo4; Dom rB9, vr. 177. [Blochet
negrinde iki kere (ro9, rr3) Ulaggi'den .,+'i1l Batu'nun ollu Tukukan'nrn beqinci ofilu gi-
bi bahsediliyor. Yine aynr yerde (roB) Sartak'rn hig ofilu olmadrgr belirtilmektedir.
Mu'i<zii't-cnsibda Ulaggi'den ( .:a--ifl ) Batu'nun oflu diye bahsedilir; bkz. Regidiiddin,
Blochet negrindeki notlar, ro8 not (bir yerden almrg). Editiirl.
t82 Istoiya gosudarstoa rosskiyskogo, IV,
446.
Ig-B"erke'nin Cuqi ulusunun bagrna geEmesi

ve islim'r kabulii
Berke'nin ne zarnan ve nasrl islimiyeti kabul etti$ine dair tam ve
gi.ivenilirbir bilgiye sahip de$iliz. Cffzcini onun Miisliiman bir hocasr ol-
du$unu (C0zcini, Berke'nin Hocend'de mahalli ulemadan Kur'an-l Ke-
rim okumasrnr ii$rendi$ini rivayet etmektedir) bildirmektedir.r83 HiE
qi.iphesiz o daha Batu'nun sa$h$rnda mi.isliiman olmugtu ve islimi emirler
onun karargAhrnda tam manasiyle yerine getiriliyordu. Rubruck'un verdi$i
bilgiye giire Berke miisliimanh$r kabul etmi$ ve karargihrnda domuz eti
yemeyi yasaklamrgtr.rsa Tahta gkmasrndan sonra Buhiri'daki meqhur ule-
miya htirmetlerini arzetmek igin bu gehri ziyaret etmigtir.rs5 Bu delil bile
Berke'nin hikimiyetinin, Batu'da oldu$u gibi biitiin MAveriiinnehr'e ka-
dar uzandr$rnr giistermektedir. Regidiiddin'in verdi$i bilgi bu hususu des-
teklemektedir: Algu'nun emirleri, miiteakiben MAverAtinnehr gehirlerinden
Berke'nin bi.itiin nijker ve taraftarlarrnr kovmuglardrr.186 Bundan dolayl
C0zcAni'nin verdi$i bilgiden giiphelenmek dogru defiildir; bu bilgiye giire
Berke'nin miidahalesi, Semerkant Miisli.iman ve Hrristiyanlar'r arasrndaki
miicadeleyi Miisliimanlar lehine halletmiqtir.
Hrristiyanlann iilkenin siyasi hayatrnda bir a$rrhklarr yoktu; Hrristi-

yanh$rn Semerkant'a Miisliimanhktan 6nce geldi$ini biliyoruz. S6mAniler
ve Karahinhlar devirlerinde varh$rnr koruyabilmiqtir. Fakat bu devirde Hr-
ristiyanh$rn iilkenin siyasi hayatrna bir katkrda bulundu$una dair higbir
bilgiye sahip de$iliz. isldm hAkimiyetinin ve Miisliiman hAnedanlann za-
yrflamasr, Hrristiyanlarda kendilerini ezenlerden bir tiE alma arzusunun fi-
lizlenmesine yardrmcr olmuq olabilir. Qingiziler'in qo$unun, yalnrz Hrristi-
yanlr$r kabul edenler de$il, t81 Tasa)r koruyanlar da islAmiyetin diigman-
larr idiler. MdverAiinnehr'in idarecileri arasrnda Qinliler ve Mo$ollar da
vardr. Ustelik bu srralarda Miisliimanlar, Mo$ol imparatorlu$unun en
biiyiik drg diigmanlarrnr tegkil ediyorlardr.
t83 Tabakal-t Nas6, ll, r r84; [Nassau Lees negr., 446].

re Rubruck, Michel-Wright neEr., 263;
[Malein terc., 94; Rockhill, r r7. C.E.B.].
185 Tabakal+
Ndsrr{, II, re85; [Nassau Lees negr., 4a7. C.E.B.].
rtu Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, r, vr. zr9; Dorn zB9, vr.
er5; [Blochet negr., 4o4].
r87
[Bu hususta bkz. Barthold, "K voprosu o Chingizidakh-khristiankh" <.V.O.R.A.O.,
XXII, r9r4, r7r vd. Editiirl.
F.U
530 V.V. BARTHOLD
20-Mo$ol-Hrristiyan anlagmasr ij'zerindeki

tegebbi.isler ve Miveriilnnehr'deki Hrris-
tiyanlr$rn durumu
Giiyiik'iin zamanrnda, daha sonralan ilhanhlar devrinde geligecek
olan Mofol ve Hrristiyan diinyalannrn Mtisliimanlar'a kargr birlegme fikri
gekillenme$e baglryordu.
re48 yrhnda Krbns'a St.Louis'nin nezdine, Gi.iyiik'iin ismaililer'e ve

Ba$dad halifesine karqr giinderdi$i Elgigidny'rn elgilerinin gittifini gtirmek-
teyiz.r88 Elgiler St. Louis'ye Giiyiik'iin annesinin Hrristiyan oldu$unu,
Giiyiik'iin kendisinin ve rB gehzide ve birgok asilin Hrristiyanh$r kabul et-
tiklerini, bundan birkag yrl iince ElEigidiy'rn istavroz grkardr$rnr, gimdi ise
Ba$dad'a "Hirezmliler'in Hz. isa'ya hakaret ettiklerinin intikamrnr almak
igin gittiklerini" bildirdiler.r8e Elgigidiy'tn Fransa ktraltna yazdr$r mektup-
ta, Hrristiyanh$rn gegitli mezhepleri olan Katolikler, Ortodokslar, Ermeni-
ler, Nasturiler, Ya'kubiler ve bu dine kargr saygr duyan herkes arastnda
aylnm yapmamaslnr istiyor "onlarrn hepsi bizimle eqit olsun" ricasrnda
bulunuyordu.reo Bundan iince St. Louis, Krbrrs'a geldi$i srrada bu adanrn
hralr ona Semerkant'tan 7.III.tz4B tarihli Ermeni saray nazlnler tarafrn-
dan yazrlmrg bir mektup giistermigti. Mektupta Mofollar arastnda Hrristi-
yanh$rn yayrlmasrndan bahsediliyor ve krsa zaman ijnce de bizzdt HAn'rn
Hrristiyan oldugu haberi veriliyordu. Mektubu yazanrn mahalli Hrristiyan-
larrn kilisesine gitti$i ve orada Hz. isa ve o do$du$u zaman hediye geti-
ren iiE do$ulu bilginin resimlerini giirdii$ii, Hrristiyanhfrn biitiin bagarrla-
nnrn Hz. isa'nrn takdisine ba$h oldu$u, giinkii onun dinini yayanlann
rBE
Giiyiik'iin zamanrnda Mogollar ile Fransa krrah IX. l,ouis'nin miinasebetleri hak-
krnda bkz. Mosheim, add. XII, (Elgigidny'in elgileri gunlardr: "Sabeldin (Sa'deddin yahut
Seyfeddin?), Davud, Musul'lu arapga konugan bir Nasturi hrristiyanr (bu Eahrs igin aga$rya
bkz.) ve muhtemclcn Nasturi olan malum Marc. Bunlann elgiliklerinin teferuath tarihi igin
bkz. P. Pelliot, Lcs Mongob ct h Papauti, II, r5r vd.d. (Rcuuc dc I'Orient Chritien, Seri 3, cilt
VIII (XXVIID, I932, No: I-e'den ayn basrm) Editcirl.
r8e
[Celileddin HirezmEAh ile birlikte gelen ve onun iiliimiinden sonra Mrsrr Eyyubi
sultanr Melik es-SAlih'in yamnda vazife alan H6rezmli Tiirkler tqzz'de Haghlarl ikinci defa
Kudiis'ten kovup qehri ve hrristiyanlann mukaddes yerlerini ya$ma etmiglerdir. Edititrl.
t{ [Mektup Muharem 646 tarihinde, yini rz48'in ilkbahannda yazrlmrgtrr. P. Pelli-
ot'nun araqtrrmalanna giire mektubun rz48 yrhmn t5 ve 24 Mays arasmda yazrlma ihti
mali de vardrr. Lcs Mongob et h Papauti,II, zo4. Editiir!.
rer
[Burada Ermeni krrah He'tum'un (yahut Hayton) kardegi Smbat siiz konusudur;
onun Giiyiik'iin yanrna seyahati hakkrnda bkz. Magakia (Aknerli Grigor), Patkannov terc.,
18, n. 34; Blake-Frye ncqr., metin Zte, gr4; Istoiya nongoho po armlanslcim istochniftam, ll,
69 vd. (Genceli Kirakos). Editiirl.
MoCoL HAKiMiyETi ALTTNDA TURKiSTAN 53r
onun getirdi$i mesaja layrk kimseler olmadr$r iizerinde duruluyor ve mek-

tupta giiyle deniliyordu: "Biliniz ki, (burada) varz kabul ettiklerimizin hep-
si bana giire giddetli bir cezayr haketmiglerdir." Yazara giire Hrristiyanh$a
kargr giinah iglemig olan Miisli.imanlar'rn hesap verme zamanlarr gelmig-
tir: "Daha ijnceleri [Hrristiyanlar'a] dehget salan Miisliimanlar qimdi yap-
flklarrnrn cezaslnl iki kat Eekmelidirler".
Hrristiyanh$r kabul eden Mofollar ile Mtisliimanlar'a kargr ittifak

yapma likri St. Louis tarafindan benimsendi ve bu maksatla Moiolistan'a
elEiler gtinderildi; fakat dini miisamaha giistermesi ricasrna kesinlikle karqr
grktr. St. Louis'nin askeri karargihrnda Papa'nrn temsilcisi olan Tusculum
piskoposu Odo, Bi.iyiik Hin'a, annesine, ElgigidAy'a ve do$udaki kilisele-
rin mesullerine mektuplar giinderdi. Mektuplarda, Roma kilisesinin onlarr
sevgili o$ullarr gibi kargrlayaca$r yazrhydr. Ancak bu husus, onlarrn Kato-
lik kilisesinin akidelerine tamamiyle ba$h olduklan, Roma kilisesini biitiin
kiliselerin bagr olarak kabul ettikleri ve Hz. isa'ya kendisini Hrristiyan ka-
bul eden herkes gibi itaat ettikleri takdirde miimkiin olacaktr.
Giiyiik'iin iiliimii bu pldnrn gergeklegmesine mani oldu. Miingke,

Rubruck ile Fransa krrahna gayet sert mektuplar giinderdi. Mektupta Da-
vid'denre2 hilekir diye bahsediliyor, St. Louis'nin elgilerini biiyiik bir te-
vecciihle kargrlayan HAt0n O$ul-Gaymig'u re3 "o kahpeden daha aqa$rhk
kadrn harp, sulh ve iilkenin refahr hakkrnda ne bilebilir?" diye hitab edi-
liyordu.rea
Smbat'rn Semerkant'tan edindi$i intiba bu gehirde Hrristiyanlar ile

Miisliimanlar arasrnda bir miicadelenin oldu$unu g6stermektedir. Biiyle
bir mticadelenin oldufunu Marko Polo'nun Vaftizci Yahya hakktnda ver-
di$i hayret verici rivayette de miigahede etmekteyiz. Bu kilisenin Hrristi-
yanh$ kabul etmig olan Qa$atay zamanrnda yaprldr$r rivayet edilmekte-
dir. Kilise inga edilirken Hin'rn miisaadesiyle bir caminin temelinden
siikiilen taglar kullanrlmrqtrr. Bu taglardan birisi kilisenin tam ortasrnda
olup kubbeyi tutan siitunun altrnda durmaktadrr. Qa$atay'rn yerine Hrris-
!e2
[Davud hakkrnda bkz. n. I88].
rn3
lciiyiik'iin, Merkit kabilesinden olan dul kansr. Onu, Oyrat kabilesinden olan, ay-
nr adr tagryan Miingke Hin'rn hanrmlanndan birisiyle kangtrrmamak laztmdrr; genig bilgi
igin bkz., Pelliot, bs Moagob ct la P4auti,II, rg8, n. z. Editiirl.
rq Mtingke'nin IX. l,ouis'ye yazdrlr mektuptan Rubruck iktibas yapmrgtrr; Michel-
Wright negr.,369-7r; [Malein terc., t6z vd.; Rockhill,248 vd.d. C.E.B.|. d'Ohsson, llrtorra
dcs Mongols,II, 3o6 vd.d.
532 v.v. BARTHOLD
tiyanh$r kabul etmemig olan o$lu (? torunu) tahta geEince Miisliimanlar

Eeqitli bahaneler ileri siirerek Hrristiyanlardan ta;r geri aldrlar; taqr siitu-
nun altrndan Erkarrnca herkesin bekledi$inin aksine bina giikmedi, Eiinki.i
"siitunun kendisi temelden iig kanq yiikseldi ve o zamandan itibaren
siitun kubbeyi de[il kubbe siitunu tagrmaktadtr".re5
C0zcini'nin, 657 (r259)'de Delhi'ye ticaret maksadiyle gitmig olan
Nureddin A'mA'ntn hankahtnrn reisi Semerkanth Seyyid Egrefeddin'den
dinledifi hikAye daha inandrrtctdtr. Onun verdi$i bilgiye giire Semerkant
re6
miisltimanlarr kiliseyi yrkmrglardr.
Hrristiyanhk her ne kadar ortadan kaldrrtlamadr ise de Semerkant'ta
Hrristiyanlar'tn vaziyeti hakkrnda herhangi bir bilgiye sahip de$iliz. XII'
yiizyrlrn sonlarrna dofru yazrlmrg bir Qin vesikasrnda Semerkant'tan, e-li-
lru-un (mo$olca nlw'iin Hrristiyan manasrna gelmektedir) dininin hiikiim
siirdii$i.i memleket olarak bahsedilmektedir.leT I3z9 yrhnda Papa John
XXI. Semerkant'a bir katolik piskoposu giinderdi.re8 Bu devirde Hrristi-
yanhk Yedisu'da, hem kuzey biiliimiinde, hem de r886'da meghur Nastu-
f mezarhklannln ortaya grkanldr$r Qu kryrlannda mevcuttu.ree Burada
te5 Marco Polo, Yule negr., I, 183-6; [Minayev terc', 69].
te6 Tabakat+ Ndsr{, II, I z88.vd. d.; [Nassau Lees negr., g8-Sol.
re? Palladius, Stainnilc shdy khristianstaa,38. [Erke'iin "hrnstiyan Papaz' o zaman sade-
ce hrnstiyan" igin bkz. Minorsky ve Minovi, "Nasir al-Din T0si an finance", B.'S.O.,S., X'
I94o, 785: iranica, Bt vd.; Diirfer, Mongolisclu Ehmmte im Neupcrsishcn, ra3-5, No: I5. Bu-
nun grekge "Arhon"den geldifine diir ileriyi giiriig 6nemini kaybetmig gibi giiriiniiyor.
res Mosheim, r ro vd., add. LXilI, LXV. (Semerkant'taki hrristiyanlar hakkrndaki ha-
berlcri Ulu$ Beg zamanrna kadar takip edebiliyoruz. I4o4 yrhnda Clavijo (Sreznevsky neqr.,
328); EnbasE to Tamcrlanc 14o3-14o6, (G. Le Strange terc., Londra IgeB, lB8) Semerkant'ta
gok hrnstiyan (Ermeni, Grek, Nasturiler, Yakubiler. C.E.B'). oldu$unu yazmaktadrr. Bunla-
nn golu Timur tarafindan geqitli iilkelerden getirtilmigti. XIV. yiizyrl Ermeni tarihgisi Me
zoplu Thomas (Tovma Metsopetsi, Shahnazarian negr., z8 vd.)'mn verdifi bilgi oldukga en-
uorada (Semerkant'ta) hrnstiyanlann sonu gel-
teresandrr; ona giire Ulu[ Beg zamantnda
migti". Bir mi.isliimanrn kansrm yoldan grkaran ve bununla tiviinen bir Nasturi'nin ahlaksrz
davramgr Semerkant'taki btittin hrristiyanlara ziilmedilmesine sebep olmugtur. Hrnstiyanlar
ya iiliimii veya istimiyet'i tercih zorunda brrakrldrlar. "Qok n kiEi iiliimii tercih eni, difer-
leri ise dinlerini de$igtirdiler". Bu hikiye, do$u iilkelerine esir almaya giden ve hAdiseye ga-
hit olan Ermeni patrili Hovhannes (lakabr Qatkr)'in mektubuna dayanrlarak yaztlmrgtrr. Bu
haberin tarihi hakkrnda bilgi sahibi defiliz. XV. yiizyrhn ikinci yansrndan sonra kaynaklar-
da MAveriiinnehr'de hrnstiyanhk hakkrnda bir bilgiye rastlamryoruz.
ls [Burada Barthol'un yaztsl noktalarla devam ediyor, muhtemelcn bazt geyler atlan-
mrg. Rubruck'a (Michel-Wright negr.,293; Malein terc., IIr vd.; Rockhill' r57 vd.d.
C.E.B.) giinderme yaprhyor. fakat burada SemiryeEye (Yedisu) a$zrndaki Nasturiler hakkrn-
da dcfil Mogollar hakkrnda bilgi vardrr. Editiirl.
MOCOL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN J.'J
Nasturiler'in Mo$ol imparatorlufunda oynadrklarr roli.i, ga$dag yazarlann

mi.igahadelerinden ve hepsinden iince Rubruck'un verdi$i bilgilerden fay-
dalanarak krsaca belirtmek faydah olacaktrr.
2m
Yedisu'daki kitabelere dayanrlarak...
Semerkant ve Yarkent'te Nastufler'den bagka Yakubiler ve Yedi-
su'da Ermeniler dikkati gekmektedirler. Yedisu'da ermenice yazrlmrg
mezar taglarrntn bulunmastndan sonra N.Y. Marr'rn do$ru olarak belirtti-
$i gibi aynr adr ta$ryan giiliin kuzey krytsrnda bulunan Issrk-Giil gehrindeki
manastlnn Katalan haritasrnda zikredildi$i iizre gerEekten Nasturiler'in
de$il Ermeniler'in oldu$unu kabul etmememiz iEin gilpheye .lahal kalma-
mrgtrr.20r Di$er taraftan Rubruck, Mtingke'nin sarayrnda kendi iilkesinde
oldu$u gibi dokumacrhk yapan ve Mo$ollar'tn yantna hacr kryafetinde ge-
lip onlarrn arasrnda niif0zlu bir qahsiyet olan Ermeni Sergius'a rastlamrq-
tr.202 Rubruck'un bu adam hakkrnda nakletti$i hikiye bu hususta hkir sa-
hibi olmamrza imkin vermektedir. Dikkati Eeken ve giiriiniiqe giire pek az
anlatrlan Sergius'un Jonah ile olan miinasebetine dair hikiye Hrristiyan
propagandasrnrn Mo$olistan'da nasrl yaprldr$rnr ve vatzlann ahlik ve e$i-
timde kendilerinden iistiin olan rakiplerinden nastl kurtulduklartnr giister-
mektedir.203
zI-Miingke'nin iiliimii ve Kubilay ile Arrg

Bijke arasrnda ig harP
Regidiiddin'e Miingke, rz57 (yrlan yrh)'de Qin ile savaq halin-
giire2Oa
de iken tilmiigtiir; Qin kaynaklarrna giire ise rz59 yrhnda iildti.2O5 ikinci
[Barthold'un yazrstnda yeniden noktalar ve atlama var. Muktemelen Barthold, bu-

zoo
raya daha sonra XIII. yiizyrl Miveriiinnehr ve Yedisu hrnstiyanlanntn durumlan hak'
krnda ilave yapmayr diigiinmi.iE olmahdrr. Bu konu, daha genig olarak Barthold'un O khris'
tianstae a Turltcstanc o domongolskiy pcriod ve bunun daha genigletilmiq ve ikmal edilmig al-
manca baskrsrnda, /ur Geschichte das Christentums in Miltcl-Asien bis 4r mongolischet Embc-
rzzg, Tiibingen-Leipzig, t9oI, incelenmigtir. Editiirl.
20r Narr, Nadgrobni kamcn
k Scmbcclrya,34&.
324; [Malein terc., I32; Rockhill terc.' I93. C.E.B.].
202 Rubruck, Michel-Wright ne$r.,
203 Karakurum'da tahsilli Nasturi papazr Jonas'rn cahil ve maceract keqiq

[Rubruck'un
Sergius ile yiiriittii$ii milcadele ve Jonas'rn Sergius larafindan zehirletilmesi hikAyesi kaste-
diliyor (Rubruck, Michel-Wright negr.,314-5; Malein terc., r44 vd.; Rockhill terc., eI69.
C.E.B.). Balthold'un yazdr$r ni.ishada yine noktalar var, muhtemelen atlama olmast gerek-
mektedir. Editiirl.
2s Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Ktitiiphanesi, V,3, I, vr.2II; Dorn e8g, vr.
eo8; (Blochet ne$r., 335. Burada Miingke'nin iiliim tarihi olarak Muharrem 655 (Ig Ocak-
V.V. BARTHOLD
tarihin daha do$ru oldu$u tahmin edilmektedir. Regidiiddin, Miingke'nin

saltanatrnrn sekizinci yrhnda tildi.i$iini.i yazmaktadrr. Hindistan'da rz6o yr
lnd,a, Tabakat-r Ndsvthin yazrldrfr srralarda bazr miiphem gayialar dola-
gryordu.206 Miingke'nin cenazesini Mo$olistan'a o$lu Asutay giitiirdii.
Miingke'nin ijliimii sebebiyle diirt ordugihta da yas tutuldu ve sonra Bur-
kan Kaldun arazisindeki "biiyiik guruk" (Telw guruk)'da Qingiz HAn ve T0-
luy'un mezarlarr yanrnda topra$a verildi.207
Bu sefer taht miicadelesi Tffluy'un o$ullarr arastnda bagladr; yini or-

dusuyla birlikte Qin'de bulunan biiyiik o$lu Kubilay ile en kiiqiik o$lu ve
baba yurdunarn mirasErsr Arrg Biike (onun ordztunda annesi Sorkoktani Bi-
ge bulunuyordu) arasrnda, tz6o yrhnda ilk defa iki Biiyiik Hin'tn aynr za-
manda tahta gegti$ini giiriiyi.iruz; Qin'de Kubilay, Mo$olistan'da Arrg
Biike, Qingiz hinedanrnrn en kudretli temsilcileri Berke ve H0lig0'nun bu
seqimlerin hig birisine katrlmamalarrna ra$men Arrg Biike onlarrn kendi
taralrnr tuttugunu etrafa yayma$a gahqryordu. Cffzcini'ye inanmak icap
ederse Miingke'nin iiliimiinden krsa bir fasrladan sonra onlartn kendi tara-
frnr tuttuklarr siiylentisini yaymrqtr. C0zcAni'de Miingke'nin ijliimiinden kr-
sa bir siire sonra iran, Horasan ve Miveriiinnehr'de hutblnin Berke adtna
okundu$u kayrthdrr208 Tahtr elde etmek isteyen bu iki kigiyi destekleyen
birkaq qehzide vardr. Qa$atay ulusunun reisi Organa Beki, Ang Biike'nin
tarafinr tutuyordu. Kubilay Qafatay ulusunu ele geEirme$e Eahqtr ve bu
maksatla Biiri'nin o$lu gehzide Abigka'yr oraya giinderdi. Fakat Abigka,
Tangut'ta Arrg-Btike'nin taraftarlart tarafindan yakalanmrg ve bundan gok
gegmeden Ang Btike'nin emri iizerine tildiiriilmtigtiir. Kardegini iirnek
alan Arrg Biike, Organa'ya giivenmiyordu. Ang Biike, Organa'ya giiven-
medi ve kendi adrna Tiirkistan'a bir Qa$atay gehzAdesi gtinderme$e karar
verdi. Bununla o, topraklarr kendi miilkiyetine gegirmeyi sa$lamayr ve
r7 $ubat rz57) veriliyor. Fakat daha yukanda Biiyiik Hin'rn iildtifri kolera salgrmnrn Mo-
gol ordusunda yazrn, srcaklann ytikseldifi srrada yayrldrf,r belirtiliyor (Vf ) ,l"l J.: tl[-,ttt
etf of Burada verilen tarih giipheli giiziikiiyor.
m5 Tian-shih ll-sirl Bichurin tcrc.,
349, 353; d'Ohsson, Histoirc dcs Mongob,ll,337'
M Tabakatt NAs.i, ll, regz; [Nassau lees negr., 45I: tlLl; r)L;l tlK -u'-l c'-cL+
c-i, J<- -s"f J-, "Horasan biilgesinden gelen bazr kimseler Mengii (Miing-
i)sr. ^s
ke)'n0n cehenneme gittigini siiyliiyorlardr. Editiir).
m7 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, I, vr. ztt; Dom 289, vr.
zo8; [Blochet negr., 336 vd. Ccmil Kargi'ye giire Miingke Han 658 yrh bagrnda, yini rz59
yrhmn I8 Arahk\ndan sonra iildiil.
mt Tabalsat-tNdrti,ll, rzgz; (Nassau Lecs negr.,45l)'
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA TURKiSTAN s35
Hiilag0 ile Berke'nin daha yaqh tilibin taralrnr tutmasr hilinde onlara
mani olmayr plAnhyorlardr. Bundan bagka Kubilay'rn Qin'den tahrl nakli-
yatrnr durdurmasl i.izerine Mofolistan'da krthk baqlamrgtrr. Biiylece Mo$o-
listan'a tahrhn Tiirkistan'dan getirtilmesi zarureti ortaya grkmtqtrr.
Bu vazifelerin hepsi Qafatay'rn torunu ve Baydar'tn o$lu Algu'ya ve-
rilmiqti. Baydar miikemmel bir nigancr olmakla qiihret yapmr$tr. O Avru-
pa'daki Tatar seferlerinde, bilhassa te4t yrhndaki Polonya ve Silesia'nin
tahrip edilmesinde fevkalAde iinemli roller oynamtgttr20e O$ul babastna la-
yrk oldufunu isbat etmiqti. K6ggar'a vannca orada Qa$atay hinedanrnrn
tiyelerini ve onlann taraftarlartnt etrafina toplamaya muvaffak olmuqtu.
Organa Hit0n ve Mes'0d Beg, Ang Biike'ye katrldrlar. Algu, kuzeni
Negiibey-O[ul'u 5ooo asker ile birlikte Berke'nin valisini kovarak Mive-
riiinnehr'i iggal etmesi igin giinderdi. Negiibey ile birlikte emirlerden
Ugagar ve bitikgilerden Habeg-Amid'in o$lu Stileyman Beg de giinderil-
migti. Bu da giisteriyor ki, bazr Miisliiman asilleri Algu'nun tarafinr tut-
mu$tur. Samimi Miisltimanlar'rn Miisliiman Berke'nin yanrnda yer alma-
lan gerekiyordu. Buhiri'nrn iggali strasrnda meghur Seyfeddin'in o$lu
$eyh Celileddin Biherzi iildiiriilmiigtii. MAver6iinnehr'de Mo$ol birlik
kumandanlan Buka Nuqa ve Qing-Sang-Taifu, Algu'nun tarafrna geEip
yerlerini korudular.
Bununla yetinmeyen Algu, Qa$atay'rn hikimiyeti altrnda olmayan
Hirezm ve Afganistan gibi btilgeleri bile kendi idaresi altrna almaya karar
verdi. Ugagar HArezm'e ve Saday itEi de Afganistan'a giinderildiler.
Miingke zamantnda Hindistan'da faaliyette bulunan Mo$ol kuwetlerine
SalrBahidur kumanda ediyordu. Saday-ilgi onun etrafinda toplanmrg
olanlarr kendi tarafina Eekme$e muvaffak oldu; onlar da kendi emirlerini
teslim ettiler. Biiylece bu biilgede de Algu'nun iktidan sa$lamlagmrg ol-
210.
du
Algu bunlarrn hepsini yalnrz kendi menfaati igin yapryor ve sonuncu-
nun iste$ini asli dikkate almtyordu2rr. Arrg Btike'nin habercileri onlann
ihtiyaglarrna yetecek kadar para, at ve silah temin etmiglerdi, fakat Algu
onlarrn gitmesine razl olmadl2r2. Neticede Algu, Ang Biike'ye harp ilin
m Voltt, Gcschichtc drr Mongolctt, r5g.

[Bu hususta bkz. Vassif, Von Hammer negr., metin z3 vd., terctme z5; Bombay
210
negr., 12. Editiirl.

zrr
[Barthold'un yazdrlr niishada biiyle, muhtemelen Ang Biike
kastediliyor].
Regidiiddin'de olaylann kronolojisi kangrkur. Biz, olaylann ga[dagr Qinli seyyah
2r2
Yehlii Hsi-liangln verdi[i bilgileri kullanryomz (Brttschneider, Mcdbcaal rcscarclus, l, t57-
63.
$6 V.V. BARTHOLD
ederek eiEileri dldiirdii, toplamrq olduklan para ve di$er egyalan aldr ve

onlarr kendi askerlerine dafrttr (l z6z).
Bu srrada Ang Biike, Kubilay ile bagarrsrz bir savagtn iEinde bulunuy-
ordu. Ang Biike, Mo$olistan'r ona brrakmak mecburiyetinde kaldr ve Krr-
grzlar'rn iilkesine, Yukan Yenisey'e Eekildi. Kubilay'rn bundan sonraki as-
keri harekitr Qin'deki karrgrkhklar sebebiyle giigleqmig ve Ang Bijke batr-
daki diigmanrna karqr harekete gegebilmigtir. Algu, bundan ijnce muhte-
melen diigmanrna kargr ilerlemig olacak ki, gimdi r5oo li (5oo mil ka-
dar)'lik bir mesafeden geri gekilmek zorunda kalmrqtr. Nihayet Kara Bu-
ka kumandasrndaki bir iincii kuweti ona yeti$ti. Savaq Sum-Giil (Sayram)
giilti ve Ye-li-k'ien gehrine yakrn bir yerde cereyan etmigtir. Ordusa savag
meydanrnda. darma da$rn edilen Kara Buka hayatrnr kaybetti; baqr da
Kubilay'a gtinderildi. Fakat bundan sonra Miingke'nin o$lu Asutay'tn ku-
mandasrnda Ang Biike'nin ordusunun difer bir birlifi Algu iizerine hiicu-
ma gegti. Asutay Talki geEidinden (Mofollar bu geEide Temiir-Kalka, y6-
ni Demir Kapr demektedirler) hrzla gegerek Algu'nun daha iince dirnmiig
oldufu ili vadisine girdi. Asutay, daha tince kazandrfir zalerin sarhoglu$u
iEinde diigmanrnrn biiyle beklenmedik 6nda geligini diigiinemiyen Algu'yu
kesin bir hezimete u$rattr. Almahg, Asutay taraftndan iggal edildi ve Algu
Do$u Tiirkistan'a kagmak zorunda kaldr. Arrg Biike, ili vadisinde krglakla-
ra yerleqti.
zz-Arrg Biike ve Algu arastnda Yedisu'daki

sava$
Mofol emirleri Arrg Biike'nin ordu kumandanlarrnt diiqiincesizce
iildiirmesinden gikAyetgi idiler. Ang Bijke'nin emirlerinden goiu krq bo-
yunca onu terketmiglerdi. Askerler halka o derece ziilm ve haksrzhk edi-
yondu ki, ili vadisinde birgok insantn hayahna malolan bir krthk bagladr.
Ordu o kadar gok bu$day toplamrqtr ki, atlartnr arpa yerine bu$day ile
besliyorlardr. Fakat bu hareket Arrg Biike iEin fena sonun baglangrcr oldu.
ilkbaharda, bu$day ile beslenmiq olan atlar gayrra grktnca hastalandtlar ve
biiyiik bir krsmr da tildii. Altaylar'da Caykan Miiren nehri boyunca ordu-
su ile bulunan Miingke'nin oflu Urtingtag2r3 Kubilay'rn tarafina geqmig
ve Ang Biike'nin o$lu onun emri iizerine babastnln "bQiik tamga'stnr"
2!3 D'Ohsson (Hisnirc dcs Mongob, lI, 364)'da Yorung-tag; Regidiiddin'de i&1tsl
(St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, r, vr. zzo; Dom [Blochet negr.,4r4] ve Dorn
289, vr. z16.
MOCOL HAKIMiYETi.ALTINDA TURKiSTAN $7
ona gtindermek mecbunyetinde kalmrgtr. Algu, Ang Biike'nin zayrflrfrn-

dan istifade cihetine giderek ona hiicum etmek istedi; Ang Btike de ona kargr
Organa HAt0n ile Mes'Od Beg'i gtinderdi ve kendisi de Asutay ile birlikte
rz64 yrlrnda Kubilay'rn yanrna giderek ona tabiiyetini arzetti2ta. Her za-
man oldu$u gibi gimdi de ig harbi mtiteakip Asiler hakkrnda dava agrldr
ve iinemli emirler idam cezastna garptrrrldtlar, bunlar arastnda Kubilay'rn
"Ogedey HAn ve Miingke Hin'rn konugmalarrnr dinledi$inden" dolayr af-
fetmek istedi$i Bulgay'rn kAtibi de bulunuyordu2rs.
Kubilay, Ang Biike ve Asutay hakkrnda Hiilag0, Berke ve Algu'nun

fikirlerini almak istedi. Her i.igii de kaqamak cevaplar verdiler ve neticede
onlar da affedildiler. Berke ve HiilAg0 rz66 veya Iz67 Kurultayt'na gitmek
istemelerine ra$men bu plAnlarrnr gergekleqtiremediler.
Regidiiddin, Hiihgff ile Berke arasrndaki sava$rn Arrg Btjke'nin

itldiigii rz66 yrhnda baqladr$rnr bildirmektedir2l6. Fakat aynr mtiellihn di-
$er rivayetlerinden ve baqka kaynaklardan ii$rendifimize gtire bu iki zit
arasrndaki diigmanca hareketler I z6z yrhnda zaten baqlamrgtr. Aynr yrl
iEinde Berke'nin yanrna ilk defa Mrsrr elEisi gelmigtir2li. Halbuki rz66'da
Hiildg0 artrk hayatta de$ildi. Harbin sebepleri gunlar olmaltdtr: Cugili-
ler'in ArrAn ve Azerbeycan iizerinde hak iddia etmeleri, hinedarun en
yaghsr olan Berke'nin Hiildg0'ya mtitehakkimine davranmasr ve nihayet
Cugili birkaq gehzidenin iran'da iilmelerinin, zehirletilerek tildiiriildiikleri
geklinde yorumlanmasr2rs. Biitiin bunlara ilave olarak Berke, Miisliiman
olrnasr srfatiyle Hiilig0'ni.in ziilmiine kargr biitiin Miisliimanlar'rn hAmisi
olarak ortaya Erktr. Kirakos'a giire Algu'da HiilAg0'yu Berke'ye kargr tah-
rik ediyordu. Algu'nun Berke'ye karqr nefretinin sebebi "Onun ihbarlarr
yiiziinden Miingke Hin'rn kendi kabilesini yok etmig" olmasrdtr. Yini it-
ham ve ihbarlannrn rz5t yrhnda cereyan eden olaylara ktsmen sebebiyet
2re.
verdi$i ithamr vardt
2r1 Relidiiddin'de biiyledir (St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,

3, I, vr, ezo; Dom
z8g, vr. zr7; [Blochet negr., 4eo]); Qin kaynaklan da aym bilgiyi veriyorlar (Tunlsian-han-
na, IX,3oz).
215
[Regidiiddin, Blochet negr.,4z8; Mctinbr, rz6. Editii]).
216 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,
3, r, vr. zzo; Dorn e8g, vr.
zrg; [Blochet neEr.,43z vd.].
2r7 Onun hakkrnda bkz. d'Ohsson, Histoire dcs Mongo&, III, 386 vd.d.
2rE
D'Ohsson, Histoirc des Mongolr, III, 377 vd.d.
2te Istoriya mongoloo II, o5 (Genceli Kirakos).
fo annyanskim istochniham, r
538 v.v. BARTHOLD
23-Berke ve Algu araslndaki sava$

Filhakika Algu ile Berke savag hilinde idiler. Ang Biike'nin geri gekil-
mesinden sonra Algu, Organa HAttn ile evleneik Mes'0d Beg'i Semerkant
ve BuhArA valilifine tayin etti. O stralarda memleket hemen hemen Mo-
fol istildsrnrn yaralannr sarrnr$tr. Cuveyni'ye gtire 658 (Iz6o) yrllanna do$-
ru bazr biilgeler eski refah seviyelerine ulagmrglardr ve di$er biilgelerde
ulagmak iizere idiler. iran ve Horasan'da olanlar oldukEa farkh idi; giinkii
buralarda sadece iggal defil her kiiy, kasaba ve qehrin defalarca tahribi
sijz konusu idi220. Algu ile birlikte iilkeye tekrar feliketler de geldi22r.
Mes'ffd Beg, Algu'nun emriyle halka a$rr vergiler koydu ve biiylece Ber-
ke'ye karqr olan savagta gerekli parayl temin etti.222 Berke'nin ordusu
ma$up edildi ve bundan sonra Algu Utrir't ele gegirerek tahtip etti223-
Vassiftn bu devirde meydana geldi$ini kaydetti[i ve Algu'nun da

muhtemelen yer aldr$r bir hadise vardrr22a. Hiihg0 ile Berke arasmdaki
savag devam ederken Kubilay, Buhiri'da yeni bir ni.ifus sayrmrnrn yaptl-
2a Cuveyni, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, IV, 2' g4, vt. g; [Kazvini negr., I,
751.
22r Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, I, vr. ze5; [Blochet negr.'
538: :f q\-i -r:Jl ?t4 J)\t-{ J CJk ct c-l ;t4 -t.,*'
kelimesi bazr yazmalarda yoktur'
Editiirl.
zz [Barthold'un kendi metninde sonraki kelime giiziilemiyorl.
223 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,
3, r, vr. zeo; Dorn e89, vr.
er7; [Blochet negr., 4zo].
22a
[Vassd Von Hammcr negr.' metin 98, tcrciime 94; Bombay negr.' 5I:
l-214 6JtpJ )U-i lr .fr!l .riU 5>, ,J)t))!
.ra -tt 6 .jf orjtJ, d+ ;l .r;lrf o;U
J, d! d!9 .rl' f )^ rru.*. i* tlf -t c^":l: 6I; iQ tt* d, $r-:.1 r-1-rr llLiA
,-a\+ l;;I {U Jl .i:-l 4v ttrt.-f .tu t' a >!11 ,t ,5 y'u ry ?yt' !-t-t g;!r ,r-,-
gb* .:-1rr otrL, {-rr K ;Za g:lb J\H xt'l, lr^+,. '>"li .r;U. i.tl? e #l J5 fl-
siJ li.rt e.a dU{l J;)ls o)s JL;1 -ru.:ulr+ Jfj^rl I Jt-i
Ve bu srrada Biiyiik Hnn elgi giinderip BuhAri'da niifus saytmr yaprlmasrnr istedi. Buhiri
gchrinde sayrlan t6.ooo kigiden 5ooo'i Batu (neslinden gelcnlerQ ya, 3ooo'i Hiiligu Hin'rn
anncsi Kuti Bige (yini Sorkoktani Bige)'ye iiui ve geri kalanlann hepsi Ulug bl yini da-
diye antandrnlmtglar ve Qingiz Hinln neslinden hanhk tahuna kim grkarsa on-
lay-i buzurg-ma1
lan kendi @asd gibi kullanabilecekti. Batu'ya ait olan 5ooo kiginin hcpsi bozkrra
ukrrmra")
siiriilmiiEler ve partak (harfi harline "beyaz") hhglann dilindc kanh (harfi harfine
iiliimiin habercilcri, onlara iiliim saatinin haberini verdiler. Mal, miilk, kadrn ve gocuklar-
dan kimse brrakrlmadr. IJlug kot ve dahy-t buzatg tabirleri hakkrnda bir sonraki nota bah-
nrz. Editiir).
masr emrini giinderdi. $ehirde r6.ooo kigilik bir Mo$ol ordusu bulunuyor-
du. Bu ordunun 5ooo'i Batu'nun (yani Cugi ulusunun), gooo'i Hiilig0'nun
annesi Sorkoktani Bige'nin ve geri kalan Booo'i ise "biiyiik orduya" (ulug
kol) ditti, yini bu Booo kigi Qingiziley'den Biiyi.ik Han'rn tahtrna kim gr
karsa onun sayrhyordu. Kubilay'rn emri ile Cugi askeri gehirden bozkrra
qrkarrlarak itldiirtildi.i ve onlara iit olan her gey, kadrn ve goguklarr da da-
hil miisadere edildi 225.
225 D'Ohsson'a gdre (Histoirc dcs Mongoh, lII, 38r vd). Buhiri katliimr HiilAg0'nun
emri iizerinc yaprlmrgtrr, fakat bu Hammer'in negrettiii VassAf metnine ve Asya Miz. yaz-
masma (vr. 3r) uymamaktadrr. Aynca Hiilig0'nun BuhAri'ya her hangi bir zaman hikim
oldufuna diir bilgimiz yoktur. Jy Cll u. otljp tabirleri ile d'Ohsson'un tahmin ettili gibi
BuhAri halkr de$il Mogol birlikleri kastediliyor olmahdrr. [Bizim yukanda Vassiftan verdi-
$imiz metnin (n. zz4'e bkz.)dofru izahrnr d'Ohsson (ve Vamb6ry, Historl of Bukhan, 167)
yapmr$tr; VassAf, BuhirA'daki Mogol gamizonundan ve BuhAri halkrnrn niifus sayrmndan
bahsediyor. 6rl;,a tabiri ancak bir defa giiri.iliir, dif,er yerlerde ise 1l;o tabiri kullamlmrgtrr,
yini "bin" kelimesi sayrm igin kullanrlmrgtrr. Ului kol (tiirkge kelime manasr "biiyiik mer-
kez (ordu") ve dalalt-t buzurg (mogol-farsga) yalnz Biiyiik Hin\n hususi ordusu defil onun
biitiin ulusunu, mal ve miilkiinii ve kendisine baflr biitiin insanlan igine almaktadrr. Bilin-
difi gibi Biiyiik HAn'a Dalay HAn (mogoJca "Deniz Hin") deniyordu. Fakat Regidiiddin
(Alizide ne$r., metin gr!: e.lr>j dl)t{l Lrtt1 4;)-:-9 -95;11 )l ....tlly iri ve da-
/ay'dan meydana gelen biilgedeki araziler ile iglenmig ve terkedilmig ntai arazi"yi ve VassAf
da (Bombay negr., 268,336, 34o, 8G9,4o4,44il dah, tabiri ile Hin'rn hususi mtilkiinii (ay-
nr zamanda Gazan Hin'rnki de) kastetmektedirler. Dalay, incii ile aym minaya gelmekte
ve iizerinde ya$ryan kiiyliilerle birlikte toprafr ifadc etmektedir. (incii ile arazi, ordu ve tibi
insanlann anlagrldrfir hakkrnda bkz. Regidiiddin, Quatremire nSr., r3o-32, n rz); burada
muhtelif kaynaklardan aktarmalar vardrr). lnai (Mo[olca), hissa (arapga, farsga) ve dalay
(mogolca)tabirlerin burada eganlamr olarak incelememiz gerekmektedir. Vassiftan iktibas
edilen metinde muhtemelen BuhirA halkr, umumiyetle zanaatkirlar kastedilmektedir: onlar
Mogol istilacrlan tarafindan esaret altrna (veya gahsi tabiiyete) ahnmrg ve iig sahip, Batu,
Tfiluy (onun mirasgtsr dul kansr Sorkoktani Bige idi) ve Biiyiik Hin'rn z/zst arasrnda pay-
lagrlmrglardr. Vassifrn eserinin bagka yerlerinde giirdiifiimiiz (Bombay neEr., 68, fu) gibi
bu tAbi insanlar BuhAri'da kalarak Qingiz neslinin ayn iiyelerine iit olan ve onlara gelir
getiren imalathanelcrde (kfuhdnc) gahgryorlardr. Bunun gibi hazineye veya Hin iilesinin
iyelcrine iit imalathanelerde gahgan esir-esnaf (csir6n) veya tibi insanlar Regidiiddin'de
(Ali-zide negr., 30, 179,392, iizellikle 54e-5; Arcnds terc., 26, ro6, zer, iizellikle 3rr-r3) srk
srk gegmektedir. Batu'ya tibi olanlann yok edilmesi muhtemelen Algu ve HiilAg0'nun te-
gebbiisleri ile olmugtur. Qiinkii onlar kendileriyle miicadele halinde olan Batu'nun halefi
Berke'ye zarar vermek istiyorlardr. Her haliikirda Vassiftn naklettili hikAyenin tamamr,
Banhold'un yorumunu kabul etmemize imkAn vermiyor. Barthold'un da yukanda belirtti$i
gibi hig bir zaman gehirlerde ya$amamrg olan 16.ooo Mogol askerinin, giigebesinin (ailele-
riyle birlikte bir kag on bin) "bizzat BuhAri gehrinde (l,1lf r;r>; bulunmasrnr kabul etme-
miz oldukga zordur. Hususi miilkii" hakkrnda ashnda orijinal olarak her geyi ihata eden
izahr igin bkz. Diirfer, Mongolische E-hmcnk im ltfcupcrsischcn,3e46, No: r916. C.E.B.I.
54o v.v. BARTHOLD
2+-Ogedey'in biiyiik o$lu Kaydu'nun iktida-

rr ele gegirme tegebbiisii
O yrllarda Orta Asya'da ba$rmsrz Moiol devletinin kurucusu olan
Ogedey'in genq torunu Kaydu tantnma$a bagladr. Kaydu, Ogedey'in be-
qinci o$u Kagin'in o$lu idi. Babasr haddinden ziyade igkiye diigki.indii ve
bu ytizden genE ya$ta iildii. Kaydu, Qingiz Hin'm ordusunda yetigtirildi.
ogedey'in iiliimiinden sonra (muhtemelen r25r ihtililinden sonra)
Miingke'ye ba$lanmrg ve daha sonra Ang Btike'nin yanrna giderek taht
kavgalarrnda adr geEenlerden sonuncusunun tarafinr tutmugtur226. Ang
Biike'nin Kubilay'rn tabiiyetine girmesine ra$men Kaydu onu takip etmi-
yerek Ogedey'in neslinden gelen birisi srfatiyle kendi kuwetiyle haklarrnr
miidafaa etme$e karar verdi. Bu tegebbiis baqartszh$r u$rayacak gibi
giirtiniiyordu. Ogedey'in eski ordusundan ona birgey kalmamrqtt22T. Onun
yalnrz baqrna kendisine bir ordu kurmasr gerekirken rakipleri genig iilkele-
re hiikmediyorlardr. Bununla beraber Ogedey'in torunu Mo$ollar'rn
atasijzlerinde bile yer alan sa$am ve bi.iyiik bir ordu teqkilini baqardr. O
aynl zamanda Orta Asya'yt igine alan bir imparatorlufun kurucusu ol-
mu$tur. Kaydu, bagbu$uk kabiliyetini ve bir siyasetqide gereken so$uk-
kanhh$r gahsrnda birlegtirmiqti. Bir alkoli$in o$lu ve torunu olan Kaydu,
Qingiziler'in iqinde $arap ve krmrz iEmeyen tek ki;idir228.
Anne tarafrndan, Uygurlar'tn komgusu olan ve dafhk yerlerde yaga-
yan Bekrin veya Mekrin kabilesine mensuptu. Regidi.iddin'e giire Bekrin-
ler,,ne Mo$ol ve ne de Uygur idiler"22e. (Kaydu drg girriini.ig itibariyle saf
bir mo$ol idi; Regidiiddin onu orta boylu, tamamen sakalsz ve ancak
yilzi.inde yalnrz dokuz krl olan birisi diye tavsif edcr)230. Bekrinler, Da$lara
tlrmanma kabiliyetleriyle temayiiz etmiglerdi ve bu vastflariyle savagta gok
faydah oluyorlardr. Kaydu onlarr kendi kuwetlerine kattr. Aynr zamanda
AIgu ve Berke arasrndaki rekabetten yararlanarak Berke'ye hizmet teklif
etti. Cuqililer'in yardrmiyle kendisine kiigiik bir iilke edindi23t. Mirh6nd'rn
226 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D.,66) vr. I7z; Dorn z8g, vr. I5o; [Blochet
negr. 7 vd.l.
227
Regidiiddin, Berezin neqr., ktsrm XV, metin zrg vd., terc. 146.
Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, t, vr. Io45; lMctinlcr, rzt:
228
t_t-f Jis .*tt q\;t Burada Kaydu'nun drg gtiriig0 anlatrlmaktadrr. Regidiiddin'in difer
yazmalannda ve Blochet neqrinde bu rivayet yoktur. Editiir]'
22e
Regidiiddin, Berezin neEr., metin, krsrm VII, )*-il a'tr'l JP t"' ,j6. tffi,
terciime, krsrm !, 129,
2r Reqidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3' 2' vr. Io95; Metinltr, tzt.
[Blochet neEr, B: ,r:-;: )Vl g-n .ir.,,:lt, b-ti]
23r Regidiiddin, Dorn zB9, vr. r5o;
--tf SS .:-.4 c-aY-9 u2+ dLi^ll c;y141 rl-
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN 54I
verdi$i bilgiye giire Berke, Kaydu'dan hizmet teklifini aldtktan sonra

miineccimlerine Kaydu'nun yrldrz fahna bakmalannt emretmig ve fah iyi
grkrnca para ve asker bakrmtndan yardrm etme$e razl olmug, e$er Algu'ya
kargr zafer kazanrrsa onu Qa$atay ulusu'nun hiikiimdarr tantyaca$rna s6z
vermigti. Algu'nun Kaydu'ya kargr giinderdi$i emiri sava$ta ma$lup ve
maktul diigmtiqtiir. Bu maflubiyeti miiteakip Algu, hAnedan iiyelerinden
birisinin kumandastnda biiyiik bir orduyu harekete geEirdi; bu ordu Kay-
du'yu yenme$e muvaffak oldu232.
Algu rz64 yrhnda iildii. Regidiiddin'e g6re, onun iiliimiinden sonra

Organa Hitfin emir ve vezirlerin miisaadesi ile kendi o$lu Miibarek $ih'r
tahta grkardt233. Vass6f ise bunun tam aksi bilgi vermekte ve Algu'nun
Organa'dan sonra iildii$iini.i belirtmektedir234. Organa'ntn iiliimiinden
sonra AIgu, Semerkant ve Buhiri'da onun himaye ettigi bi.itiin
Miisliimanlar'r iildiirme$e karar verdi; onun fikrince Miisliimanlar Orga-
na'ya u$ursuzluk getirmiElerdi. Mes'fid Beg binbir zorlukla onu bu kara-
235.
nndan vazgeEirebilirdi
organa Hitffn (Arrg Biike'yi destekliyordu)'un hayatta olup olmadr$r

giiphelidir, fakat her hiliikirda Kubilay, Mtibirek $ih'rn tahta grkma-
ttrrd"n memnun de$ildi236 ve Miibirek $ah'rn kargrsrna yeBeni Borak't
rakip olarak grkardr23i. Kubilay'rn Erkardr$r bir fermana giire Borak ve
232
[Mirhind, Lucknow negr. V, 65].
233 Relidiiddin, Dom z8g, w. 2t7; St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3r I, vr.
ezo; [Blochet negr. 4zol.
2v Vassif, Von Hammer negr., metin, z9 vd., terci.ime, 3o vd.; [Bombay negr', l5l'
235 Vassaf Von Hammer negr., 29 vd.; Regidiiddin (Blochet negr., I88)'in vendifi bil-
gi1'e giirc Algu, Organa Hittn'dan iince 668 (3I ABustos rz69 - r9 Afiustos reTo)'dc
iilmiigtiir. Oliimiinden bir sene tince Ang Biike tarafindan mafilup edilmig, kagarak Buhiri
ve Semerkant'a gitmig, zengin kimselerden para, silah ve hayvan gasbederek kendi adamla-
nna dagltmrgtr. Regidiiddin, mi.isliimanlann imha edilmesi planrndan bahsetmiyor.
z:o
[Barthold'un kendi yazdr$r ntishada "hognuttu" ketimesi muhtemelen yanhg yazrl-
mrEur. Edittirl.
[Giiniimiiziin Tiikologlan bu ismin Barak okunmasrm tercih etmektedir. Bkz. Rad-
237
lofl, Opyt sloztarya turkihkh narcchil, IV, rgo4: brak 6\1. av k6pe[i, kiipek". Brockelmann,
Mittettfukischa WortschaQ, 3l; "barak langhaariger Hund, der nach dem Volksglauben aus
einem der beiden letzen Eier eines alten Adlers entsteht"; krg. Bugadov, Sraanitclniy sloaary
turyceko-tatarskikh narcchf6 l, zzr .rl-.,! Sovyet bilginlerinden A.N. Kononov, S.P. Tolstov
v.s. Boak okunugunu kabul etmektedir. $iiphesiz Barakuzun krlh kiipek anlamrna gclmek'
tcdir, bkz. D:6rfer, Thkbcfu Ehntntt im Naupasisclun z8o vd., No: 728 ve \. Marco Po-
lo'nun Barak'r. C.E.B.l.
V,V. BARTHOLD
Miibirek $ih Qa$atay ulusunu birlikte idare edeceklerdi238. Qa$atay'rn hi-

kim oldu$u biilgelere giden Borak, buralarda Mtibirek $Ah'rn vaziyetinin
sa$lam oldu$unu2re giirerek buralarda Biiyiik Hin'm yarhk m agrklamayr
uygun bulmadr. O, Miibirek $ih'a ilticA etmek isteyen birisi gibi giiriinerek
adamlarrnr toplamak igin izin istemigtir. Borak, kardeqleri Mii'min ve Ba-
sar2{ ile Yesiin Toka'nrn ofullannrn ata yurdu2at Qaganiyin'a2a2 gekildi.
Bu kardeqlerin en yaqhsr Mii'min idi, ancak devamh sarhog oldu$u igin
baga gegemiyordu. Borak Qaganiyin'da Mi.ibirek $ih'rn emirlerinden go-
$unu yavaq yavag kendi tarafina kazanryordu ve bunun neticesi olarak da
Miveriiinnehr'i elegegirdi. Mi.ibirek $6h'rn o$lu Borak'a teslim olmak
mecburiyetinde kaldr ve onun barsgi (avc) bagrsr olduzo'. 663 (1264) yrhn-
da Borak Ozkend'te tahta grkarak Atgu ve organa'nrn biitiin hazinelerini
elegegirdi.
Kubilay'rn, Borak'rn kendi elinde miinis bir ilet olamryaca$rnr anla-

mamasr miimkiin de$ildi ve kendisinin Tiirkistan'da hikimiyetini siirdiire-
bilmesi iEin kesin tedbirler almasr gerekiyordu. Biiyi.ik Hin, Mtingke'nin
plAnrnr yeniden tatbik salhasrna koymaya ve Ceyhun'a kadar niif0z ede-
cek bir ordunun giinderilmesine karar verdi. Onun, serkeg Qa$atay prens-
lerinin hepsini uzaklagtrrrp Kubilay ile Hi.ilag0 arasrndaki irtibatr kesintisiz
olarak sa$lamasr gerekiyordu 2aa
Fakat tegebbiis bagarrh olamadr, muhtemelen Qin harbi ile meqgul

olan Kubilay, Tiirkistan'a biiyi.ik bir kuvvet giinderme imkinrna sahip de-
238 Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, Y,3, z, vr. ro87; V,3, I'deki yaz-
mada bu tabir eksik [Blochet negr., 169].

[Regidiiddin'e giire (Blochet nesr., rBB). Kara Hiilagn ve Organa Hatun'un o[lu
23e
olan Miibirek $ih, o kangrk zamanlarda reiyayr Mogol askerlerinin ziilmunden korkuyor-
du: 6 c;ti* :_,1 rrLJ.u o-,q ol-.^5 tVs x"f
,! ,?lt.l-l Cl-rU a2:.5 ,>>rV J fd
J-.t .tJi lr!b, Ordu daha iinceki ahgkanhklariyle soygun ve kanunsuzluk yaparken
miisliiman olan Miibirek $ih, reAyaya ziilm edilmesine izin verilmiyordu'. Editiirl.
2{ Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, r, vr. r9r. Dorn z8g, vr.
ero; [Blochet negr., 169].
2ar oilu Mii'etiiken'in oflu Yesii To'a (ReEidiiddin, Blochet negr.,
[Yahut Qa[atay'rn
169); metinde liJ,-d Edititrl.
242
Vassd Von Hammer negr., metin r34, terciime rz8. [Hammer'in okuyuqu ( )JJ-J)
,Juttti+ ) ve terciimesi ("an der tschagataischcn Grenze") yanhgtrr; Bombay negr., 67:
Ju:.:,lr sno O-,,_t ,lt+Lia :yJ> -2) Editiir].
2a3
[Regidi.iddin, Blochet negr., rB9; Regidiiddin'e giire Barak'rn barsgi (panter veya grta
ile avlanan) tayin etti$i kigi ycnilmig Miibarek $Ah'rn kendisi idi ( J!+-rtr p.ii, ). Editiirl.
2{ Vassd Von Hammer negr., metin r32, terciime rz6; [Bombay negr.,66].
MoCoL HAKIMffETi ALTINDA TURKISTAN 543
$ildi. Kiibilay'rn Tiirkistan valisi Emir Mogultay'rn Qin'e diinmek zorun-

da kalmasr iizerine Borak onun yerine kendi emiri Bekmig'i tayin etti.
Biiyi.ik Hin'a gelince o, 6ooo siivariyle birlikte Emir KoyunEi'yi giinderdi;
fakat bu birlik Borak'rn 3o.ooo kigilik ordusuyla karqrlaqrnca geri gekilmek
mecburiyetinde kaldrzas. Bundan sonra Borak Hoten'i ya$ma etti26. Bu
geligmeler Tiirkistan'daki Biiyiik HAn'rn hikimiyetinin son izlerini de sil-
migtir. Mofol kudretinin difer bir merkezi olan Altrn Ordu, uzak olmasr
sebebiyle biitiin iilkeyi niifCrzu altrna alamadr.
Tiirkistan'daki Mofol hAkimiyetinin gelece$i, bu iktidarrn ferdi temsil-

cilerinin bu iktidarr tek elde toplayabilme kabiliyetlerine ba$hydr. Bu me-
selenin Eiiziimii Kaydu'ya diigiiyordu.
Kaydu Talas'a kadar biltiin biilgeleri zaptetmek igin yukarrda belirtti-

$imiz hidiselerden faydalanmasrnr bildi. Borak, onun Miveriiinnehr'e
hiicum edece$inden gekinerek onun iizerine ytiriidi.i. Regidiiddin'e giire
Seyhun sahillerinde yaprlan birinci qarprgmada Borak galip geldi. Ancak
Miingke Timur'dan (Cugi ulusunun bagr) 5o.ooo kiqilik yardrm geldikten
sonra Kaydu iistiinli.ik sa$ladr. Vassif, Miingke Timur'u zikretmeden
Kaydu'nun seferinden bahsediyor. Hidiselerin geligmesi ne gekilde oldu
ise oldu, ancak Borak'rn hezimeti Eok bi.iyi.iktii; savagr devam ettirmek igin
gerekli erzak ve zahireyi temin hususunda iimitsizce tedbirler ahyordu. O,
ordusunu yerleqtirmek gAyesiyle, BuhirA ve Semerkant halkrnrn mallannr
brrakarak gehri terketmelerini istedi. Bu taleb iki qehrin hikimleri Taygu
ve Nugi'ye yaprldr. Halk din adamlartntn miidahale etmesini istedi. Borak,
kendi niyetini de$igtirdi, fakat gehir esnafi ve Mo$ol "binlikleri" ne2a7 a$tr
2a5 Re$idiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V,3, I, vr. zIg (yazmadaki iizel
isimler:rio& ,=&et); Dorn 289, vr. z6z (6a:,g;,3(1 l; [Ali-znde negr., metin
ro7 vd. ( Arends terc.,
2ft
;-* ,-nrt 7o).
Regidiiddin, St. Petersburg Devlet Kiitiiphanesi, V, 3, I, vr. zr9. [Nasturi patrifi-i
ItI. Mar Cabalah (lz8I-I3r6)'rn siiryanice biyografisinin mi.iellifi olan Qinli bir Uygur'un
anlattrfrna giire Qin'den iran'a (XIII. yiizyrlm yetmigli yrllan) gitmekte olan Mar (Caba-
lah), Hotan, ve Kiggar'r yakrk-yrkrk giirmiigtii; bkz. Mar Jabalah, terc., J. Chabot, zz-5; Pi'
gulevskaya terc., 67 Editiirl.
2a7
Vassd Von Hammer negr., metin r35, terciime Iz9; [Bombay negr., 68]. Vassif
giiyle demektedir: l5,r* ,J-*;: ,;VF s o_tl.'o?t 6t t-p O (Barak) her bin adam'rn
f
ve her esnaf imalathanesinin (kirh6w) genig isim listesinin yaprlmasrnr emretmigtin. Vassifta
"binler' ve "imalathaneleri"in beraber kullanrhgr, Barthold'un burada bahsettifii gibi Mogol
askerlerini defiil imalathanelerde gahgan esnafin da kastedilmesini icap ettirmektedir. Bkz.
not 225. Editiir).
V.V. BARTHOLD
bir vergi yiikledi; silah ustalan gece giindiiz silah yapma zorunda kaldr-
2a8.
lar
Bu savag hazrrhklarr devam ederken Borak, gAlibin beklenmiyen yu-

mugama haberini aldr. Kaydu, Borak'a iyi niyetini giistermek diigiincesiyle
bang ve ittifak teklifini amcasr Kadan'rn o$lu l(pgak'la giinderdi2ae Borak
muhalrz kuwetleriyle birlikte Krpgak'r Semerkant'ta btiyiik bir merasimle
kabul etti. Mo$ol idetlerine giire hog geldin demek igin prensle kargrhkh
olarak iEki kupasrnr birbirlerine ikram ediyorlardr. Kurultay'rn ertesi yrl
toplanmasrna karar verildi.
25-MAveriiinnehr'de Kaydu ve Borak'rn ka-

trldrklarr r 269 Kurultayr
667 (rz69) yrh baharrnda Kurultay toplandr. VassAfa giire Katvin
bozkrnnda2il, Regidiiddin'e giire ise Talas ovasrnda25r toplanmrgtrr. Re-
gidiiddin'in verdi$i bilginin daha do$ru oldufu muhtemeldir. Qiinkii mu-
zaffer olmasr sebebiyle kurultayr Kaydu'nun kendi topraklannda toplamasr
icap ediyordu. Her halde KatvAn bozkrrrnda yaprlan gey muhtemelen Bo-
rak'rn KrpEak gerefine verdi$i ziyafettir. Di$er taraltan Regidtiddin'in ver-
di$i habere ra$men Miingke Timur'un Kurultay'a katrhp katrlmadr$r gok
giiphelidir. Aynca kendi ulusunun menfaatlerini korumak igin Cugili-
ler'den bir kiqinin Kurultay'da bulunmasr yeterli iken Cugi ulusu
hiikiimdarrnrn biiyle bir seyahate grkmayr kabul edece$ini zannetmiyo-
rum. Hinedan mensuplanna yedi giin ziyafet verildi, sekizinci giin banggr
bir konugma yapan Kaydu'nun bagkanh$rnda miizakerelere gegildi. Qa$a-
tay'n kanuni bir virisi olmasr srfatiyle Borak, ordusunun ihtiyaglannr kar-
grlamak igin kendisine bir yurt venlmesini istedi. Ona Miver6iinnehr'in
iigte ikisi verilecekti. Miverdiinnehr'in di$er krsmtnt Kaydu ve Miingke Ti-
mur'un birlikte idare etmeleri kararlagtrrrldr252. Kurultay'da ahnan karar-
2aE
Vassif, Von Hammer negr., metin r35, terciime re9; [Bombay negr., 68].
2ae
[Regidiiddin, Ali-zAde neEr., metin ro8, Arends trc., 7r; VassAf, aym yer].
250
fVassd Von Hammcr negr., mctin r37, tcrciime r3o; Bombay netr., 7r vd. Vas-
sifa giire.Kurultay "Katvin bozkrnnda Bu Muhammed nbatr yakrnrnda" ( ill;i c-..!r
..,r
.J4-1 t L\t Jtf )toplanmrgtrr.Edit6rl.
25t
[Regidiiddin, Ali-zade negr., metin rog vd., Arends terc., 7r vd. Regidiiddin'e giire
"gehzideler Talas ve Kencek Eayrrhklannda toplanmrgtrr": ( d+5J
-u*- C- Bdittirl.
A\ _tlf j oK>t .+:
[Regidiiddin, Ali-zide negr., metin rrr: .,:li; -r-! \ olj ]l oll5! ,l g! 35
252
.rj14 JJ"+ f-.1 ]y'/-li, Arends terc.,7zl.
MoCoL HAKiMiYETi ALTINDA TURKISTAN s45
lar ve giiriigmelerden anlagrlaca$r gibi Kurultay'a katrlanlarrn hepsi Ya-

sa'ya ve bozkrr gelene$ine ba$h idiler.
Kurultay mensuplan, daf ve bozkrrlarda ya$amaya, gehirlere yaklag-

mamaya, siiriilerini ekili araziye salmamaya, halktan kanuni vergilerin dr-
grnda vergi almamaya karar verdiler. Eskiden oldu$u gibi mahalli halkrn
idaresi Mes'ird Beg'e verilmiqti253. Prenslerden her biri BuhirA ve Semer-
kant'ta kendilerine iit olan "binlikler" ve "imalathAneler" ile yetinmek zo-
runda idiler25a. Borak'rn yaykk ve hshkl da bu gekilde tesbit edildi255.
Hinedan iiyeleri birbirlerine " anda'2:r6 diye hitap ediyorlar, elbiselerini de-
$iqtiriyorlar ve Tiirk-Mofol idetlerine giire "ant igiyorlar", yAni igki kupa-
larrnr de$iqtirerek birbirlerine ba$r kalacaklanna yemin ediyorlardr. Kay-
naklarrmrz Kaydu'nun kabile reisi ilAn edilmesinden, onun beyaz iizerine
qrkarrlmasr merasiminden yini hin ilan edilmesinden bahsetmiyorlar. Bu-
nunla beraber tarihEilerin naklettikleri rivayetlerden anlagrlacafr gibi I269
Kurultayr'nrn siyasi tegkilitlanmastnda liderlik Kaydu'ya verilmigti. Bo-
rak'rn BuhAri'ya gegmesini iinlemek maksadiyle Kaydu gehirle Qa$atay
prensinin ordugihr arasrna bir birlik yerlegtirdi. Bunu miiteakip Kaydu,
Borak'r vadetti$i vergiyi iidememekle ve hatti tahsildarlannr diivdiirmekle
itham ediyordu257. Bu da giisteriyor ki, Kaydu, Kurultay'a katrlanlartn
mal ve mi.ilklerinden vergi almayt hakkr olarak giiriiyordu. Bu Orta Asya
hikiminin giicii, Borak'rn iiliimiinden sonra ordusunun2ss kendisine ba$r
hfrnr giistermek igin ant igmesinden sonra daha da kuwetlendi ve Kaydu
iiq di.igman h6nedanrn (CuEililer, HiilAg0 hanedanr ve Qin imparatorlan)
srnrrlarrna komgu biilgelere giinderdifi kuvvetlere de o$ullannt25e kuman-
dan tayin edebildi. Fakat bu hAdiseler, ortaya Erkrgrnr takip etti$imiz Orta
253
[Regidiiddin, Allzide negr., metin r Io ve., Arends terc., 7e].
25a
[Vassd Von Hammer negr., metin 38, terciime, 3r;_ Bombay negr., 69:,5J-t )$,
.r5.:-eLiJ:L:l ) )t4p Jr)ej IrV ,t 6,fV t\.V2{1 cb-21; rrK:l;.ot .rl glrl
"$ehzidelerden her birinc trinilirken ve Buhiri ile Semerkannt'taki hususi imalathaneleriyle
(k6rhdncha-yi hds) yetin meleri emredilmigti. Editiirl.
255
Vassif, Von Hammer neqr., metin 38, terciime, 3I ; [Bombay negr., fu1.
z:'t
lAnda - Bir bagka kigi ile kankardegi geklinde yeminle ba$anan kimse, bkz. Dtirfer,
Mongolisclu Elmtcnte im Ncupcrsischn, t4g-52, No: 33. C.E.B.].
2s7 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a
566 (D., 66) vr. 3o6; Dorn 289, vr. 27o; [Ali-zAde
negr., metin I34 vd., Arends terc., 85 vd.].
566 (D., 66) vr. 3o7: Dom e89, vt. 27r; [Alizide
258 Regidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a
negr,, metin r 37 vd., Arends terc., 87]; d'Ohsson, Hisnirc dcs. Mongols, III, 452.
zsr
lYAni 1368 yrhna kadar Qin imparatorlannrn tahunda oturan Mogol Biiyiik Hinla-
n (Kubilay Hin, halefleri ve Yiian hanedam. Editiir].
F. 35
546 V.V. BARTHOLD
Asya Mo$ol devletinin daha sonraki tarihine iittir260. Qin ve iran'daki

Mo$ol devletlerinin aksine Qaiatay devleti yerlegik bir milletin asrrlar bo-
yu meydana getirdi$i kiilti.ire dayanmryordu. Bunun yarunda iile arasrnda
pargalanma olmugtu; lakat buna ra$men o, di$er Qingizi,devletler arasrn-
da kendi yerini korumakla kalmadr, aynr zamanda hikimiyetini Cugi ve
Hiilngfr topraklanna kadar genigleten ve son giiglii Orta Asya devletini
kuran gahsr da ortaya grkardr.
Yukarrda vermefe Eahqtr$rmrz giiriiqlerin, Qafatay devletinin idari sis-
temine niif0z eden Mi.isliiman-iran ve Qin-Uygur kiilti.ir unsurlart hakkrn-
da oldukEa agrk fikir verece$ini ve Moiollar'rn karakterlerini ve bozkrr ge-
leneklerini ortaya koyaca$rnr iimit etmekteyiz.
Verilen bilgiler iizerine Qa$atay hanedantnrn saltanattntn tarihini ve
Orta Asya'nrn kiiltiir geligmesinin en yiiksek noktastna vardr$r Timur ve
Timurlular imparatorlu$unun kurulu$unu anlatmak her halde bu eserin
devamrnr yazmaya tegebbiis edecek miiellifin vazilesi olacaktrr. Cuvey-
ni'nin ijli.imiinden $ih-Ruh'a kadar geEen devrede Orta Asya'da cereyan
eden olaylarrn ga$dag ve gtirgii qahitlerinin hikayelerinin hemen hemen
olmayrgrndan dolayr bu vazifenin gi.igli.iklerini biliyoruz. Bununla birlikte
gi.iphesiz bir zaman mevcut olan eserlerden parEalarrn ortaya grkmasrna ve
belki de Orta Asya tarihinin en ilgi Eekici devirlerinden birini anlamamrza
yardrmcr olaca[rna diir iimidimi kaybetmedim.
20 Rcaidiiddin, Asya Miiz. Yaz., a 566 (D.,66) w. I73; Dom 289, vr. r5r; [Blochet
neqr., grr3].
KRONOLOJi CETVELiT
san'da krglamalan.
683 Horasan'da ig harp; Abdullah b. Hizrm.

689 Do[u Tiirkleri'nin Mdveriiinnehr'e alqnlan.
68g-Zo+ Musa b. Abdullah b. Hizrm Tirmiz'de.
fut/z Emevi hikimiyetinin Horasan'da yeniden kurulmasr
fuI Do[u Ti.irkleri'nin yeni bir akrnr.

7o5Qo4-7r5 Kuteybe b. Miislim Horasan'da.
7o5 Araplar'rn SurhAn vadisini fethi.
7rr Muhammed b. Kasrm Hindistan'da; Do$u Tiirkleri'nin

Orta Asya'nm bab biilgelerini zaptetmeleri.
7t2 Araplar'm Hirezm ve Saganiyin'r fethetmeleri; Do[u

Ttirkleri'nin Semerkant't iggalleri.
7rZ Do$u Tiirkleri'nin So[d'dan geri gekilmeleri; Kuteybe'nin
$ig ve Fergana biilgelerine seferi; Buhiri'da ilk mescidin
ingasr.
7tF7g7 QgB) Bau Ttirkleri him Sulu (Eb0 MuzAhim).

7t7-72o Omer b. Abdiilaziz'in hilifeti; Horasan'da $ii hareketinin
baglamasr.
7zo/r-7zt/z SaTd b. Abdiilaziz Horasan'da; zayrf bir idare; dihkanla-

nn niiftz kazanmalan.
7zt/z SaTd b. Amr el-Haragi Horasan'da; Sof,dlular'rn Ferga-
na'ya giigleri.
I Daha az ihtimal dahilinde olmakla beraber yine de diigiiniilebilen tarihler paran-

tez iginde gtisterilmigtir. Her hiikiimdar ve valinin hikimiyet yrllariyle birlikte idaresi alun'
daki btitgeler de giisterilmigtir. lslAm ileminin dolu krsmrnda hAkimiyeti itiraz giitiirmiyen
ve billiil miistakil hiikiimdarlar bunun drgrndadrr.
548 KRONOLOJi CETVELI
724 Kuzey ve Giiney Araplan arasrndaki Bar0kan muharebe-

si'
725 Belh gehrinin yeniden inga edilmesi.
7e7-729 Egres b. Abdullah es-Siilemi Horasan'da; Horasan'da ri-

bitlann inga edilmesi.
728 Sofd'da mtisliiman propagandasr; valinin ihaneti ve aha-
Iinin isyanr.
7zg Arap hikimiyetinin BuhAri'da yeniden kurulmas.
7go (nr) Vali Ciineyd b. Abdurrahman ile Tiirkler ve Sogdlular

arasrndaki miicadele.
793 Horasan'da krthk.
754 Hiris b. Sureyc'in isyanr.

:3S-73B Esed b. Abdullah Horasan'da.
rcS 036) Esed'in Varagsar'a kargr seferi.
rc6 Vilayet merkezinin gegici olarak Belh'e nakli.
Ig7 ToharasitAn'da Tiirkler ile mi.icadele; Sulu'nun iiliimii.
rc8-748 Nasr b. Seyyir Horasan'da.
7gg Nasr ile Uqr0sana, $ig ve Fergana hiiktimdarlan arasrn-

daki miicadele.
7gg04o) Kursul'un iiliimii; Batr Tiirk devletinin yrlalmasr.
7+, Sofidlular'rn anavatanlanna diinmesi.
7q2 Belh'te bir camiin inga edilmesi.
7+Z Aleviler'in Horasan'da isyan etmeleri; Yahya b. Zeyd'in

iiliimii.
7M Yemenli Araplar'rn Horasan'da isyan etmeleri.
j+S Hiris b. Sureyc'in Merv'e diinmesi ve yeniden isyan et-
mesi.
746 Hiris'in 6liimii.

747 Eb0 Miislim'in Horasan'a van$I.
KRONOLOJi CETVELi 549
ruenS Eb0 Miislim'in Horasan valili$i.
7+8 Qinliler'in Styib'r tahripleri

75o/ r Buhiri'da isyan.
7Sr Araplar'rn Talas'ta Qinliler'i ma[lup etmeleri.
752 Ugr0sana hiikiimdanmn Qin'e elqi giindermesi.
j52/g Siba' b. Nu'min ve Ziyid b. Silih'in Miveriiinnehr'de

isyanlan.
7SS-757 Eb0 Divud ibrahim b. Salih Horasan'da.
757-759 Abdulcabbirb.AbdurrahmanHorasan'da.
757/8 Buhiri valisi Miicigi' b. Hureys el-Ensiri'nin idamr.

75g AbdulcabbAr ve BarAz'tn isyanlan.
766 Karluklar'm S0yib'r zaPtr.
767 Agnis'rn Bidgis'te isyanr.
776 (?) Qirgik'in kuzeyinde surun inga edilmesi.

777 O Yusuf el-Berm'in Buhiri'da isyam.
7&o78g (7Bz) Museyyeb b. Ziiheyr Horasan'da; Mukanna'tn isyantntn

basttnlmast; Museyyebi dirhemlerin darbedilmesi.
7Sg(7Sz)-7Sz Ebu'l-Abbas Fazl b. Siileyman et-Tusi Horasan'da; Buhi-

ri biilgesinde uzun surlann inga edilmesi'
7g2-7gg Grtrif b. Ati el-Kindi Horasan'da; Karluklay'rn Ferga-
na'dan atrlmasr; Grtrili dirhemlerin basilmau.
7gt7g5 Fazl b. Yahya el-Bermeki Horasan'da; Ugr0sana'ntn itaat

altma almmasr; Buhiri'da yeni bir camiin inga edilmesi;
"Abbasi" birliklerinin tegkili.
7gilb6/7 Ali b. isa Horasan'da.
BoGBro Rafr'b. Leys'in Semerkant'ta isyant.
Bog Rifin miitteliki olan Tiirkler'in geri gekilmesi.
BogrBrB Me'm0n Horasan'da.
Br r Me'm0n ile Emin arasrndaki hillfet mi.icadelesi; Tihir b'
Hiiseyin'in seferi.
5so KRONOLOJi CETVELi
816/7 Horasan'da lathk.

Br9-Bzr Gassin b. Abbad Horasan'da; Nuh b. Esed Semer-
kant'ta.
Bzo.Bzl Dokuz-O$uzlar (Tuguzguz) Ugrtsana'da.
Ber Horasan gazilerinin isyanr.

Bzt-Bzz TAhir b. Hiiseyn.
Bzz-BzB Talha b. Tihir.
Bzz Ahmed b. Ebi Hilid'in Ugrdsana seferi.
Bz&B3o Ali b. Tihir.
B3o,B44 Abdullah b. Tihir.
B3o Buhiri'daki uzun surlann ingasrnrn tamamlanmast.
B3z (?) Buhirih hakim Eb0 Hafs'rn iili.imii.
Bgg Fergana'da zelzelez.
B4o SAminiler'in isficAb'r fethi.
B+r Afgin'in iiliimii.
84z-846 Ahmed b. Esed, Miveriiinnehr'de.
844-862 Tdhir b. Abdullah.
B4&B7o Divud b. Abbis Belh'de.
B4g/B5o Buhiri Eehir surlannm ingast.
85r-867 Muhammed b. Abdullah'rn Ba$dad valili$i.
BSS Yahya b. Esed'in iiliimii.
856/7 iryas U. Esed'in Herit'ta iiliimti.
BSg $Avdir'da birkag bin kiginin katledilmesi3.
86r-879 Ya'kub b. Leys'in SicistAn'daki hikimiyeti.
86z-873 Muhammed b. Tihir.
2 Mctinla,3.
! Mctinb4 49 (Kandiye).
KRONOLOJi CETVELi 55I
864-89z Nasr b. Ahmed b. Esed MAveiinnehr'de.

864-884 (Fasrlalarla) Hasan b.Zeyd Taberistan'da.
867 (B7r) Ya'kub'un Herit ve B0geng'i zaptr.

Bfu Ya'kub'un Kirmin ile FArs'r zaptr; Muhammed b. Ali
Tirmizi'nin iiliimii.
87o Ya'kub'un Belh, Kibil ve Gazne'yi zaptr.
B7r Ya'kub'un Belh ve ToharistAn valili$inin halife tarafindan

tasdiki.
Blg Ya'kub'un Horasan'r elegegirmesi.
Bl+ ismail b. Ahmed Buhiri'da; Hiiseyn b. Tihir Meryu'r-
rdd'da. halifenin Ya'kub aleyhinde emirnime gtkarmast.
BZG Ya'kub'un Deyrii'l-Akul'da halife kuwetleri tarafindan
ma$lup edilmesi.
8Zl Hiiseyn b. TAhir Merv'de.
BZg-9oo Amr b. Leys.
882 Rafi'b. Herseme Nigapur'da.
BB5 Halifenin Amr aleyhindeki emirnimesi.
BBB Nasr ile ismail arasrndaki miicadele.
BBg Halifenin Amr lehindeki emirnimesi.
Bgo Halifenin Amr aleyhindeki emirnimesi.
fuz Amr'tn Horasan valili$inin halife tarafindan tasdiki.

Bgzgl ismail b. Ahmed Miveriiinnehr'de.
Sgg Halife tarafindan ismail'e meng0r verilmesi; ismail'in U5-
r0sana ve Talas'r fethi.
BgB Amr'rn Miveriiinnehr valili$ine tayini ve ismail'in azli.
Bggrgoo Amr ile ismail arastndaki savag.
gol ismail'in Horasan valili$inin tasdik edilmesi.

go2 Buhdri camiinin btiyiitiilmesi.
go4 Tiirkler'in MAveriiinnehr'e akrnlan.
s52 KRONOLOJi CETVELi
go7-gr4 Ahmed b. ismail.

gr7/4 Hasan b. Ali el-Utruq Taberistan'da.
gr4-g4g Nasr b. Ahmed b. ismail.

gI4 ishak b. Ahmed'in isyantnrn basttnlmast.
gI8 Hiiseyn b. Ali Mervezi'nin isyanrntn basttnlmasr.
9rB/g Buhiri'da yeni bir minarenin inga edilmesi.

gr8/g:gzo/t Mikail b. Ca'fer Semerkant'ta.
glg Ahmed b. Sehl'in Horasan'daki isyarunm bastnlmas.
g22 ilyas b. ishak'rn Fergana'daki isyantnrn basttnlmast.
g2g Buhiri yangmt.
g3o (?) Nasr'rn kardeglerinin isyanr.
gZ7 Buhiri'da bi.iYiik bir Yangm.
g3B Eb0 Ali Ceyhini'nin vezir olmast'
g4o Eski vezir Ebu'l-Fazl Bel'ami'nin iiliimii.
g4t/z Vezir Ebfi Ali Ceyhini'nin iiliimii.
g42 Baldsigun'un Tiirkler tarafindan zaptr; Miveriiinnehr'de
$ii hareketi; Nasr'rn saltanattan gekilmesi.
g+Z-954 Nuh b. Nasr.
g+4 Hirezm'de isyan.
g45 Ebff Ali Qagani'nin isyanr.
946 Ahmed b. Hamtye ile Vezir es-Sillemi (el-Haldmii'g-

gehid)'nin katledilmeleri.
g47 ibrahim b. Ahmed ve Ebi Ali Qagani'nin Buhiri'ya gir-
meleri.
g4B ibrahim b. Simc0r'un iiliimi.i; Mansur b. Kara-tegin'in
Horasan valilifine tayini; htikiimetin Eb0 Ali ve miittefik-
leriyle banqmasr.
g5I Mansur b. Kara-tegin'in iiltimi.i.
g5r/z BuhirA camiinin yeniden inga edilmesi.
g52 Eb0 Ali Qafani'nin Horasan valili[ine tayini.
954-96r Abdiilmelik b. Nuh.

g54 Bekr b. Milik el-Fergani Horasan'da; Ebfi Mansur Mu-
hammed b. Uzeyr'in vezirlife tayini.
g55 Satuk Bu$ra Hin ve Eb0 Ali Qagani'nin iiliimii.
956 Bekr b. Milik'in katli.

g57 Ebu'l-Hasan Simcfiri Horasan'da.
g5g Eb0 Mansur Yusuf b. ishak'rn vezir tayin edilmesi.
96o Ebff Mansur Muhammed b. Abdurrezzak Horasan'da;

yedisu Tiirkleri'nin miisliimanh$r kabul etmeleri.
96I EbO Ali Bel'ami'nin vezir tayin edilmesi; Alp-tegin Hora-

san'da.
g6t-gZ6 Mansur b. Nuh b. Nasr.
96r Buhiri sarayrnrn yafma edilmesi ve yaktlmasr.
96z Sarayrn tekrar yakrlmasr; Alp-tegin Gazne'de; Ebfi Man-

sur b. Abdurrezzak'rn isyanr; Ebu'l-Hasan Simc0d Hora-
san'da.
g6l Alp-tegin'in iiliimii; ishak b. Alp-tegin Gazne'de.

g6+ ishak b. Alp-tegin'in BuhirA'ya kagmau.
965 ishak b. Alp-tegin'in Gazne'ye diiniigii.

g7r BuhArA'da yeni bir namazgih'm inga edilmesi.
g74 Vezir Eb0 Ali Bel'ami ile vezir Yusuf b. ishak'rn iiliimii-
975/6 Eb0 Abdullah Ahmed'in vezir tayin edilmesi.

g7Ggg7 Nuh b. Mansur
g77-W7 Sebiiktegin Gazne'de.
g77 Bbu'l-Hiiseyn Utbi'nin vezir tayin edilmesi.
g8z Ebu'l-Hasan Simcffri'nin hal edilmesi; Tag Horasan'da;
Biiveyhiler'in Gurgin'da Siminiler'i ma[lup etmeleri:
Utbi'nin katledilmesi.
554 rnoNor.o;i cETvELi
gBs Selguklular'rn Buhdri clvnnna gelmeleri.
986 Abdullah b. Muhammed b. Uzeyr'in vezir tayin edilmesi.

gaz Ebu'l-Hasan ve Fiik'in Tag'r ma$lup etmeleri.
gBg Ebu'l-Hasan Simc0ri'nin iili.imii.
990 EbO Ali Simcfiri'nin Horasan valili$inin tasdik edilmesi'

992 Bufra Hin Buhiri'da; Bufra Hin'm geri qekilmesi ve
Nuh'un diiniigii; Bu$ra Hin'n tiliimii; Abdullah b.
Uzeyr'in vezir tayin edilmesi.
994 Nuh ile Sebiik-tegin'in Eb0 Ali ve FAik'i yenmeleri.
995 Eb0 Ali ile Fiik'in Mahmud'u ma$lup etmeleri ve arka-

srndan Tus ctvannda yenilmeleri; Fiik Tiirkistan'da; Ebff
Ali Hdrezm ve Buhiri'da; isi Hirezmgihlar hinedanrnrn
giikiisii.
gg6 Karahinhlar ve Sebiiktegin Miveratinnehr'de; aralannda
anlaErlmaya varmalan; vezir Abdullah b. Uzeyr'in azli ve
onun yerine Ebfi Nasr Ahmed b. Muhammed'in tayini;
Eb0 Ali'nin iiliimii.
997 Vezir Eb0 i'{asr'tn iiliimi.i; Ebu'l-Muzaffer Muhammed b.

ibrahim el-Barga$'nin vezir tayin edilmesi; HArezmgih
Me'm0n b. Muhammed'in iiliimii ve oflu Ali b.
Me'm0n'un tahta grkrgr.
997-999 Mansurb. Nuh b. Mansur.
997-998 ismail b. Sebiik+egin Gazne'de.
998 Begtiiziin'iin Ebu'l-Kasrm Simc0ri'yi maflup etmesi; Ve-

zir Bargagi'nin kagmasr; Arslan Hin Ali'nin iiliimii.
999 Abdiilmelik b. Nuh b. Mansur; Mahmud'un zaferi ve

merasimle tahta Erlagr; Fiik'in iiliimii; Karahinlilar'rn
Buhiri'yr zaptetmeleri.
rooo ismail b. Mansur'un BuhAri'ya diintiqii.
IOOI Mahmud'un Ozgend'e ilek Nasr'a elgi giindermesi.
roo3 Muntastr'tn ikinci defa Miveriiinnehr'e geligi, Semer-
kant'taki zaferi ve geri gekilmesi.
KRONOLOJi cETvELi ss5
Ioo4 Muntasr'rn Nesi ve Ebiverd'deki baqansrzhklan, Debfisi-

ye ve B0rnamez'deki zaferleri, Aghk bozkrnndaki ma$lu-
biyeti ve BuhArA mmtrkasmdaki icradtrnda u$radrfr baga-
nsrzhklan.
Ioo5 Muntasrr'rn iiltimii.
Ioo6 KarahAnhlar'ln Horasan'r zaptetmeleri.
IooT-roo8 Karahinhlar'rn yeni bir istili hareketi.
roo8 Karahinhlar'rn $erhiyin ma$lubiyeti.
toro/ t Horasan'da krthk.
tott/z ilek Nasr ile Kiggarh Do$an Hin'rn bangmalan ve Mah-
mud'a elgi giindermeleri.
torz/g(?) ilek Nasy'rn iiliimii; ilek Ahmed b. Ali; Muhammed b.

Ali (Arslan Hin Buhiri'da).
torg/4 Vezir Ebu'l-Abbas Fazl b. Ahmed el-isferiyini'nin

tiliimii; Kadrr Hin Yusuf Yarkent'te.
IoI4 Vezir Meymendi'nin hutbe hakkrnda Hirezmgih
Me'm0n b. Me'm0n'dan istekleri.
rot4/5 Kadrr Hin Yusuf KAggay'da.
ro15/6 Hirezmgih Me'mfin'un, Mahmud'un krzkardegi ile evlen-

mesi.
Iot6 Karahinhlar arasrnda ig harbin baglamrs ve Hirezmgih'm

arabuluculuk yapmasr.
rot6/7 ilek Ahmed b. Ali'nin iiliimii.
totT HirezmgAh Me'm0n'un iiliimii; Mahmud'un Hirezm'i
zaptr ve Altuntag'rn hirezmgih tayin edilmesi.
rorT /B (torz/g) Miisliiman olmryan Tiirkler'in Yedisu'da ma$ubiyete ug-

ratrlmalan; Togan Hin'm iili.imii.
roz4/5 Arslan Hin Muhammed b. Ali'nin iiliimii.
Io25 Mahmud MAveriiinnehr'de; Mahmud ile Kadrr Hin'm
giiriigmesi.
556 KRONOLOJI CETVELi
ro26 Kadrr HAn'rn Balisigun'u fethi; Togan HAn Ahsikes'te;

Kaya Hin-ile Bu$ra HAn'm Mahmud'a elgi giindermele-
ri; Abbasi halifesi Kaadir'in elgileri.
ro30 Muhammed b. Mahmud Gazne'de.
ro3o-r04r Sultan Mes'Od b. Mahmud.
r03r Mes'0d'un KAggar'a, halifenin de Mes'0d'a elgi giinder-
meleri.
r032 Kadrr Hin'rn tiliimii; Arslan Hin Siileyman; Altuntag'm
Buhir6'ya seferi ve iiltimii.
ro32-ro35 Hir0n b. Altuntag Hirezm'de.
ro34 Ali-tegin'in iiliimti; Kumiciler'in Huttel'e, Tiirkmenler'in

Kuviziyin'a akrnlan, Hir0n'un isyanr; Selguklular
Hirezm'de; Mes'0d'un elgilerinin KAggar'dan diinmeleri;
Bu$ra HAn'm elgilerinin geligi.
ro35-r04r ismail Handin b. Altuntag Hirezm'de.
ro35 Selguklular Horasan'da; Ali-tegin'in o$ullarrnrn Saganiyin
ile Tirmiz'e hiicfimlan; SelEuklular'm Mes0d'a elgi
gtindermeleri.
ro36 Ali-tegin'in o$ullannrn Mes'0d'a yeniden elqi giinderme-
leri.
ro37 Mes'0d'un Tiirkistan'a elgi giindermesi; Tiirkistan elgile-
rinin Mes'0d'un saraytna gelmeleri.
ro3B Btiri-tegin ibrahim b. Nasr'tn Miveriiinnehr'de isyanr;
Cendli $ih Melik'e Hirezm igin mengur giinderilmesi.
ro3B-ro39 Mes'0d'un SaganiyAn'a yaptrfr krg seferi.
Io39 Biiri-tegin'in MAveriiinnehr'deki baganlan.

ro4o Dandanakan muharebesi ve Horasan'rn Selguklular'tn hd-
kimiyetine gegmesi.
r04r Muhammed b. Mahmud ikinci defa Gazne'de; $ih Me-

lik'in Hlrezm'i zapu.
ro4r-ro4B Mevd0d b. Mes'0d.
KRONOLOJi CETVELI s57
rcU/2 (?) ibrahim b. Nasr Buhiri'da.

to4g Selguklular'rn Hirezm'i zapu.
ro44/5 Miveriiinnehr'de $ii hareketi.
ro46/7-toffi Tamgag HAn ibrahim b. Nasr.
Io5g Gazneliler ile Selguklular arastnda muhadede yaprlmasr.
ro6t Tamgag Hin'rn Bafdad'a elgi giindermesi.

ro64 Alp Arslan'rn Huttel seferi.
Io65 Alp Arslan'rn Cend ve Savrin seferi.
ro68-to8o $emsii'l-miilk Nasr b. ibrahim.
ro68 Buhiri camiinin yanmasl.
Iofu Buhiri camiinin yeniden inga edilmesi; imam es-Safhr'tn
idam edilmesi.
to1 Alp Arslan'rn Miveriiinnehr seferi ve iiliimii; $emsii'l-
miilk'i.in Tirmiz ve Belh'e hikim olmast.
toTg Aydz'nTirmiz'de bagansrzhfa u[ramast.

to74!o7g) Melikgah'rn Tirmiz'i zaptetmesi ve $emsi.i'l-miilk ile an-
lagma yaPmast.
roT\/g "RibAt-r Melik"in inga edilmesi.

ro8o-? Hrdrr b. ibrahim.
?-togs (bir fasrla ile) Ahmed b. Hrdrr.
ro8g Melikgah'rn MiverAiinnehr'i zaptr.
Iogo Miveriiinnehr'de isyan grkmast ve Melikgah'rn ikinci se-

feri.
rog5 Ahmed HAn'm idam edilmesi.

Io97 Miveriiinnehr'in Sultan Berkyaruk'a tabi olmast;
Hirezmgih ikinqi b. Kugkar'tn iiliimii.
ro97-r rz7 (r rz8)Kutbeddin Muhammed HArezmg6h.
rogg (?)-r roz Kadrr Hin Cebra'il MAveriilnnehr'de.
558 KRONOLOJi CETVELi
I Io2 Kadrr Hin Cebra'il'in Tizmiz'de ma$lup edilmesi.

I Io2-I I30 Arslan Hin Muhammed b. Siileyman.
I Io3 Sigir Beg'in Miveriiinnehr'de isyanr.
I log SAgir Beg'in ikinci isyam.
trry/6 $eyh Nemed-p0g'un iiliimii.

I Ig BuhirA'da bir bayram namazgihrntn inga edilmesi.
r r 2r BuhAri'da yeni bir camiin yaprlmasr.
tt27 BuhAri'da minarenin yapilmastrun tamamlanmast.
rtzT Qrz8)-r r56Hirezmgih Atsrz b. Muhammed.
r r3o Sencey'in Semerkant'r zaptr.
tt1z Kadrr HAn Ahmed'in Miveriiinnehr'de isyaru.

lr3z (?)-rr4r Riikneddin Mahmud b. Muhammed'in Semerkant'ta hi-
kimiyeti.
rtZT Kara-HitAylar'tn Mahmud Hin'r ma$lup etmeleri.
rr38 Atsz'rn isyanr; Sencer'in Hirezm seferi; Atsrz'rn maflubi'
yeti; Siileyman b. Muhammed Hirezm'de.
IIgg Atstz'tn Hirezm'e diintigii ve Siileyman'rn firan.
ttgg/4o Atsrz'rn Buhiri seferi.
rt4t Atstz'tn Sencer'e itaat arzetmesi; Sencer'in Katvan'daki

ma$lubiyeti; Kara-Hitiylay'rn MAveriiinnehr'i iggali; At-
srz'rn Horasan seferi; Kara-HitAylar'rn Hirezm'i istilisr.
rr42 Atsrz'tn Nigapur'u zaptr; Sencer'in hikimiyetinin Hora-

san'da yeniden kurulmasr.
rr44 Sencey'in Hirezm seferi; O$uzlar'm BuhirA'ya akmlan.
rr47/8 Sencer'in Hirezm'e iigiinci.i seferi.

II52 Atstz'rn Cend'i zaptr; Sultan Mes'0d'un iiliimi.i; Halifenin
cismani hikimiyetinin yeniden kurulmast.
I I53 Sencer'in O$uzlar tarafindan esir edilmesi.
r r53-r r54 Hirezmliler Beyhak'ta.
KRoNoLoJi CETVELi s59
1156 Tamgag HAn ibrahim b. Siileyman'rn katli; Atstz'tn Ho-

rasan seferi; Sencey'in esaretten kurtulmast.
r r5Gr 163 Qa$n Hin Celileddin Ali b. Hasan.

r 156-r qz (rr7o, rtTg) HdrezmgAh il-Arslan b. Atsp.
trST Sultan Sencer'in iili.imii.

rt57-r16z Ri.ikneddinMahmud'unHorasan'dakihAkimiyeti.
r r5B il-Arslan'rn Mdverii.innehr seferi.
r 16r O$uzlar'rn Dihistin ve Gurgin'r yafmalamalan.
tt6z-rr74 Mii'eyyidiiddevleAy-Aba'nrnHorasan'dakihikimiyeti.
1163 Mii'eyyidiiddevle'nin Selguklu sultanr Arslan'dan mengur
almast.
116g-1178/9 Krhg-Tamgag Hin Mes'0d b. Ali'nin saltanatt.
1165 Mii'eyyidiiddevle ile il-Arslan arasrndaki savag; Kara-Hi-

tAylar'rn Belh ve Endhffd'u istililan; ibrahim b. Hiiseyin
Uzgend'de; BuhArA gehrinin surlanntn yeniden inga edil-
mesi.
trTr-rI7z (r I69-r r7o) Kara-HitAylar'rn Hirezm'i istilAsr.
rr72 Sultan-gih'rn HirezmgAh olmasr ve hal'i.

tr72-t2oo Hirezmgih Tekig b. il-Arslan.
rrTg/4 Gurlular'rn Gazne'yi elegegirmeleri.
rt74 Mi.i'eyyidtiddevle'nin Siiberli'de ma$lup edilmesi.
r I74-r r85 Togan $ih'rn Niqapuy'daki hikimiyeti.
r r 75-6 Herit'm Gurlular tarafindan zaptr.
rrT\/g-tzor (?) Uluf-Sultan ibrahim b. Hiiseyn'in Semerkant'taki salta-
natl.
r rBr-r r93 Sultan-gih'rn Men, Serahs ve Tus'taki hikimiyeti.
t rBI Gurlu sultanrntn Hirezm'e elqi giindermesi; Alp Kara
[.Jrin'rn Krpgaklar ile birlikte Hirezm'i zaptt.
IIBz Tekig Horasan'da; Serahs muhasarastl BuhirA seferi; Alp
Kara tJrin'rn baganh icraa[.
560 KRONOLOJI CETVELi
r rB3 Sultan-gih'rn Giydseddin Guri'yi ma[lup etmesi.

r r85-r rB7 Sencer-gih.
I rB7 Tekig'in Nigip0r'u zaptr; Melikgah b. Tekig Nigip0r'da.

I Ig2 Tekig'in Irak'a birinci seferi.
rlg3 Sultan-gih'rn iiliimii; Melikgah Merv'de, Kutbeddin Mu-
hammed Nigip0r'da.
r rg4 Tekig'in lrak'r zaptrl Selguklu sultant Tu$ruI'un iiliimti.
r rg5 Tekig'in Sr$nak seferi.
I 196 Hirezmliler'in Ba$dad ordusunu maflup etmeleri.
r r97 Melikqah b. Tekig'in iiliimii.
rrg8 Kutbeddin Muhammed ile Alp-Derek'in bozkrrlardaki se-

feri.
Ilgg Kayrr-Tuku-Hin'tn Alp-Derek'e karlr seferi.
t2oo-t22o Alieddin Muhammed b. Tekig.
ea/t (?)-rzrz Osman b. ibrahim'in Semerkant'taki hdkimiyeti.
r2og Horasan'tn tekrar Hirezmliler'in hikimiyeti altrna girme-
si; Qingiz HAn'rn Kerayitleri yenmesi'
t2o4 Gurlular'rn HXrezm'i zaptr; $ihibeddin Guri'nin Endh0d

yakrrunda ma$up olmast.
r2o5 Ticeddin Zengi'nin Mervu'r-r0d'a hiicumu, ma$lubiyeti

ve idam edilmesi; Gurlular'm Tirmiz'i zaptr'
rzo6 $ihibeddin Guri'nin iiliimii; Belh, Herit ve Gur'un
Hirezmgih'rn hikimiyeti alttna girmesi; Mogolistan'rn
Qingiz HAn'rn idaresi altrnda birlegmesi.
t2o7 Hirezmgih'tn Hirezm'e diiniigi.i; Buhiri'yr zaptr; Kara-
Hitiylar'a kargr ugradrfr maflubiyet; Nigip0r ve Herdt'ta
isyanlann gtkmast.
rzo8 Horasan'rn tekrar Hirezmliler'in hikimiyeti altrna girme-

si; Kiigliik ve Naymanlar'tn Kara-Hitiylar'rn iilkesine
kagmalan.
KRONOLOJi CETVELi 56'
r 2og Kara-Hitiylar'rn Hirezm'e elgi giindermeleri; Hirezm-

gdh'rn tripgaklar'a kargr seferi; Uygur idi-kut'un Kara-Hi-
tiylar'a kargr isyanr ve Mo[ollar'rn hAkimiyetine girmesi;
Kiigltik'tn isyaru.
l2to Kara-HitAylar'rn Semerkat'r zapi; Kiigliik'iin baganlan;
Kara-Hitiylay'rn Semerkant'tan geri gekilmeleri; Hirezm-
gih'rn ilimrg ovasrndaki zaferi.
Gtrhin'rn tahttan indirilmesi ve iktidann Kiigliik'tin eli-

ne geqmesi; Yedisu'nun kuzey krsrmlannrn Mofollar'a tA-
bi olmasr.
t2t2 Semerkant'ta Hirezmgih'a karlr ayaklaryns' Karahinhlar
devletinin yrlolmasr.
t2ry02t+) Kiigltik'iin Do[u Tiirkistan'r zaptetmesi.
t2 r5 Hirezmgih'm Gazne'yi zapu.
r2 r5-r2r6 Hirezmgih'rn Krpgaklar'a kargr seferi; Mofollar ile qar-
prgma; Hirezmgih'rn QingizHin'a elgi giindermesi.
I2I6 Mecdeddin Ba[dadi'nin katledilmesi.
r2t7 Nalife Nisr'rn isminin hutbeden grkartrlmasr ve Hirezm-
gih'rn Ba$dad'a kargr giriEtifi seferde baEansrzh$a u$ra-
masl.
I2IB Qingiz Hin'rn elgilerinin HArezmgdh'rn sarayrna gelmele-

ri; UtrAr'da tiiccarlann katli; Mofiollar'rn Dopu Tiirkis-
tan'r istildlan.
r2 r9 Qingiz Hin irtig boylannda; Semerkant gevresinde uzun
surlar yaprlmasrnrn kararlaqtmlmas.
t220 Mofollar'rn Miveriiinnehr'i zaptt; Mopol ordulannm

iran'r istililan.
r22O-123t (bir fasrla ile ) Celileddin Muhammed'in saltanau.
r22t Mo$ollar'rn Hdrezm, Horasan ve Afganistan'r istilAlan;
Celileddin'in Pervin'da kazandr$r zafer; Sind sahilinde
maflup olmasr ve Hindistan'a kagmasr; Gazne'nin Mo-
[ollar tarafindan tahribi.
F.fi
562 KRONOLOJi CETVELI
t222 Kugtegin Merv'de; Kugtegin'in Buhiri'ya hiicumu; Merv

ve HerAt'taki isyanlann bastnlmast; Qingiz Hin'rn Se-
merkant'e diiniigii.
t222-t22g Ticeddin Omer b. Mes'frd Merv, Ebiverd ve Harkan'da.

r22g Mo$ollar'rn Merv'i son olarak tahribi; Qingiz HAn'rn Qir-
Eik vadisini ve Kuldn-Bagt bozkmnr elegegirmesi; Qingiz
Hin'n o$ullan ile giiriigmesi.
t22+ Qingiz Hin irtig boylannda.
t225 Qingiz Hin'm Mofolistan'a diiniigii.

t227 Cugi'nin ve Qingiz Hin'tn tiliimii-
1227-1242 Qa$atay'rn, Hin Ulus, MiverAiinnehr, Yedisu ve Do$u

Tiirkistan' daki hikimiYeti.
r22g Biiyiik Kurultay'm Mo$olistan'da Ogedey'i Biiyilk Hnn
ilin etmesi'
t22g-124t OgedeY dewi.
t235 Tili Tiibe kurultayr, vergilerin miktanntn tayin edilmesi
ve Posta tegkilatrnrn kurulmast.
rz38 Mahmud Tiribi'nin liderli$inde Buhiri'da kiiyliilerin ve

zanaatkirlann isYant.
tzgg-4o Ogedey Hin'tn isyana katrlan Buhirdhlar'r affetmesi;
Mahmud Yalavaq'm Miverdtinnehr vaili$inden azli'
rz4r-1246 Ogedey'in dul egi Ttiregene'nin Giiyiik tarafindan Biiyiik

Han'tn ulusu iizerindeki saltanatr.
1242-1247 Kara Hiildg0 b. Mii'ettiken b. Qafatay'tn saltanau.
rz46 (Ekim rz45) Mofolistan'da Btiyiik Kurultay'rn toplanmast ve

Giiyiik'i.in Biiyiik Hin ilAn edilmesi.
lz46-rz49 Giiyiik'i.in saltanatr.
t247-1252 Qa$atay'rn biiyiik o$lu Yesii-Miingke'nin Qa$atay ulusu
hiiki.imdarh$r.
tz49 Giiyiik'iin Begbahk'ta iiliimii.
r24B Elqigidiy'rn Krbns'ta bulunan Fransa krah IX. Louis

nezdine elgi olarak giinderilmesi.
I25B-I25r Bi.iyiik Hin ile Giiyiik Hin'rn dul egi Oful-Gaymr$ ara-
srndaki mi.icadele devri.
r25o Krpgak bozkrnndaki Ala-Kamak'ta Bit0'nun bagkanh$rn-
da Biiytik Kurultay'm toplanmasr.
r25r Karakurum'da Biiytk Kurultay'm toplanmasr ve

Miingke'nin Biiyiik Hin ilan edilmesi.
r25r-r259 Miingke' nin saltanatr.
r25r-r252 Biiyiik Hin Miingke'ye cephe almrg olan gehzidelerin ve
emirlerin mahkeme ve idam edilmeleri; Tokagr Hitfin,
Kadakag Hit0n ve O$ul-Gaymrg Hit0n'un idam edilme-
Ieri; Kadak ve Qinkay'rn idam edilmeleri.
r25t-t252 Kara HiilAgff'nun Mtingke'nin fermanr ile Qa$atay ulusu-
nun bagmda kalmasr.
r252 Biiyiik Hin'm Miveriiinnehr'e askeri birlikler giinderme'
si; Kara Hiilig0'nun iiliimii; Yes[ Mtingke'nin katledilme-
si; Kara Hiilig0'nun dul egi Organa Hit0n'un
Miingke'nin fermanr ile Qa[atay ulusunun bagma gegme-
si.
t252 Uygur idi-kut'un Bilyiik Hin'rn ordu'sunda muhakemesi

ve idamr.
r252 Yeni vergilerin konmasr; Qingiz Hin'rn iiliimiinden sonra

verilen yarhg ve beritlann (piyza) iptali.
r253 Rubruk'un Sartak'rn ordusuna gelmesi.
t254 Organa Hit0n'un, Miingke Hin'rn emiriyle batrya sefer
yapmakta olan Hiilig0'yu Almahg'da kabul etmesi.
I255 MAveriiinnehr valisi ve hikimi Mes'fid Beg'in Semerkant

yakrrunda Kingel mevkiinde Htiligt Hin'r kabul etmesi.
I255 Batu Hin'rn iiliimii. Sartak'm Cugi ulusunun bagrna geg-
mesi.
r256 Hiihg0 Hin'm ordusuyla birlikte Ceyhun'u gegmesi.
564 KRONOLOJi CETVELi
I256-1266 Berke'ninCugiulusununiizerindekisaltanatr.
t25g Miingke Hin'un tiliimii.
re6o Kubilay Hin'm Qin'de ve Ang Biike'nin Mo$olistan'da
aynr zamanda Bilyiik Hin ilAn edilmeleri; Hanedan ara-
srnda taht kavgalannrn baglamasr.
tz6t Algu b. Baydar b. Qafiatay tarafindan MAveriiinnehy'in

iggali.
tz0z Hiihg0 Hin ile Berke Hin arastnda savagrn baglamasr;

Mrsrr sultanrnrn elgilerinin Berke Hin'a gelmeleri.
tz69
rz6z-t264 Algu ile Ank Biike arasrndaki miicadele.
rz64 Taht kavgasrnrn sona ennesi; Ank B6,ke'nin Kubilay
Hdn'a itaat etmesi; Algu'nun iiliimii; Organa Hittn'un
iiltimii.
rz64 Barak b. Yesii-tuva b. M6'eti.iken b. Qa$atay'rn Qafatay
ulusunun hanh$rna gegmesi.
tz66 Kubilay ile Barak arasmdaki savag; Hoten'in Barak tara-
frndan ya$malanmasr; Yedisu'nun, Ogedey'in torunu
kaydu tarafindan zaptr.
lz67-rzffi Barak ile Kaydu arasmdaki miicadele.
re6B Barak ve Kaydu arastnda sulh yaprlmasr.
I2Q Talas nehri kenannda yaprlan kurultay, Qa$atay ulusu-

nun Barak, Kaydu ve Meng0 Timur arasrnda taksim
edilmesi.
ir,evnr,nR vE oUznr,rMELER
Sayfa Satrr
5 Brockelmenn'ln eserinde, Taberi'nin metodunun tenki-

dinde "gelegentlich" (zaman zaman, bazen) kelimesinin
ilave edilmesiyle belirtilir ry.M.)
g Yemen'de Tddnin yazma niishasrnrn muhtasannm bir
ksmr bulunmugtur. Aynca bu krsmln tamamtnrn negrini
hazrrlamakta olan M.S. Khan'rn "A manuscript of an
epitome of al-Sabi's KitAm al-Ta$i", Arabira, z7-44 adlr
makalesine bakrnrz (C.E.B.)
IO 5 Sa'ilibi'nin Lctdifi'l-ma'6rilinin ingilizce terciimesi C.E.
Bosworth tarafindan yaprlmrgtrr. Tlu book of cuious and cn-
tataining informalion, Edinburgh r 968.
II 12 Sellimi'nin Tarih uulit Horasan'r ibn Funduk'un Taih-i
Bqhak (nEr. Bahmanyir, I54)'rndaki SellAmi'nin biyograli-
sinde ve Tarih-i Cihdn-GuSd (ngr. Kazvini, [II, z7I)'da zik-
redilmektedir (C.E.B. ve V.M.).
t2 n.5g Feidii't-tarih' i Mczidii't-tarih olarak okuyunuz (V.M.).
r4 n.75 Minorsky'nin Hudid al-'ahm terciimesine yaprlan giinder-
meyi gu gekilde diizeltiniz: G.M.S. N.S. XI, 1937. Aynca
bkz. Minorsky, "Addenda to the Hudud al-'Alam",
.8.,S.O.d.,S., XVII, 1955, 21o-7o. Hudfid al-'ahm'rn ikinci
basknmda bu ilaveler yaprlacaktrr (C.E.B.).
r6 3 Nargahi'nin eseri R.N. Frye tarafrndan notlar ilavesiyle
ingilizceye gevrilmigtir: Thc history of Bukhara, Cambridge,
Mass. 1954. Aynca bakmz, R.N. Frye "Notes on the his-
tory of Transoxiana", Hantard Joumal of Aiatic Studbs,
XIX, r956, t22-25(C.E.B.).
rB n.g3 el-Firisi'nin zeyli istanbul'da Kiipriilti kiiti.iphanesindedir.
No: rr5e (C.E.B.).
t7 2t el-Beyyi'i ibn el-Beyyi' ve iiliim tarihini 4o5 (ror4) olarak
diizeltiniz. Bu zitrn hayatr hakkrnda bkz. V.A. Hamdani,
"Some rare manuscripts in Istanbul libraries", J.R.A.S.,
566 iLAVELER VE DUZELTMELER
Sayfa Satrr
rg38, 56r vd. Nigipfir'un mahalli tarihlerinin faksimile

metinleri Frye tarafindan yayrnlanmr$trr: Tlv historbs of
Nishapur, The Hague r966 (C.E.B. ve V.M.).
t6-7 it i Sa'Alibi'nin aynr kisi olugu "makul herhangi bir
giipheye" mahal brakmtyacak qekilde kabul edilmig
gtiri.iniiyor (F. Rosenthil, "From Arabic books and ma-
nuscripts, III the author of the Gurar as-siyar", J.A.O.S.,
LXX, rBI vd.) (V.M.).
Ig Bodleian yzvmasr d'Ow. X, z) Abbasi halifesi el-Man-
sur'un devriyle sona ermektedir (V.M.).
2t ilk Gurni\-sfar kitabr H. Zotenberg tarafindan ne$r ve
lranstzcaya terciime edilmigtir: Hisnirc des rois dcs Pcrscs,
Paris rgoo. islimiyet'in ilk diinemiyle ilgili negredilmemig
krsmtnrn bir analizi igin bkz. G. Gabrieli, Rnddcll Accad.
dei Lincci, Scienzi Morali, Ser. 15, XXV, 1916, rr38-43
(c.E.B.).
22 t4 lqni'l-ahbdhn Tihiriler'den Gazneliler'e kadar olan krs-
mr M. Nazrm (Berlin lgz8), Sasaniley'den TAhiriler'e ka-
dar olan lasmr ise SaTd Nefisi (fahran rygg/ rg54) tara-
findan negredilmigtir. Giiriildii$ii gibi eserin tamamr ne$-
redilmemigtir. ingilizce terciimesi V. Pontecorvo tarafin-
dan hazrrlanmaktadrr (C.E.B.).
7 Beyhaki'den di$er eserlerde yaprlan iktibaslar ve ondan

ahndr$r ortaya konan pargalar S. Nefisi tarafindan bir
araya getirilmigtir: Dar pfrdmfrm-i Tarih-i Belhakf, Sdnil-i
6sdrt gum-Suda-yi Ebu'l-Fall Btlhdki ae Taih-i Gasaiydn,
Tahran ry42/ry69, z cilt (C.E.B.).
23 Beyhalii'nin gimdi gok iyi negirleri vardrr. Bunlar Nefi-
si'nin z cilt metin ve r cilt notlardan meydana gelen
(fahran r3tg-rggz/tg4o-I953) negri ile Q. Gani ve 'A.A.
Fayyid'rn negridir (Tahran ry24/t945). A.K. Arends'in
yapugr iyi bir rusga terci.imesi Islorila Mas'uda 10il-1041,
Tagkent r 916z yayrnlanmr$trr (C.E.B.).
n.r4r En yeni ve en iyi metin H. Darke'n Tahran ry4o/
r96z'de ne$rettigi metindir; bunun ingilizce terciimesi
iLAVELER VE DUZELTMELER 567
Sayfa Satrr
Tlv book of goocrnmcnt or ruhs for kings, Londra 196o, ya-

ymlanmqtr. Almanca, ti.irkge ve rusga terciimeleri de
vardrr (C.E.B.).
zB t2 Malik eg-$u'ari Bahir, Tahran
Mucmclii't-teadrih, negr.
I3rB/r939 ff.M.).
29 n.r59 Muhammad ikbal olarak okuyunuz (V.M.).
30 rr Haidcti'l-kasr hentiz krsmen negredilmigtir. Mtsrrlr
giirlerle ilgili olan-krsmr Ahmed Amin ve diferleri tara-
findan z cilt halinde Kahire'de (rgSr) ve lrakh giirlerle il-
gili olan krsmrnrn I. biiliimi.i M. Bahcat al-Asari ve Cemil
Sa'id tarafindan (Ba[dad tg75/rg5$ negredilmigtir
(c.E.B.).
3o r6 Sadreddin'in Ahbdrii'd-dcahti's-Scfutk$t/si M. ikbal tarae-
findan negredilmigtir, Lahor r933 ff.M.).
3r I5 Zahireddin'in ScQuk-ndmlsi EbO Himid Muhammed b.
ibrahim'in zryli ile birlikte Tahran'da negredilmigtir
(tg3z/ rg54). Ravendi'nin Rdhati\-radflunun temeli Za-
hiriiddin'in bu eseri ile Ebfi Himid'in zeyli'dir (V.M.,
C.E.B.). Taih-i Bqhak, negr. Ahmad Bahmanyar, Tahran
tZrT/tggB (V.M.).
33 n.r85 Muntacabeddin'in kolleksiyonu 'Atobatu'l-lutaba M.M.
Kazvini ve Abbas ikbal tarafindan negredildi (Tahran
t3z9lr95o). Aynca bkz. A.K. Lambton, "The administra-
tion of Sanjars' empire as illusrated in the 'Atabat alkata-
ba", B..9. XX, r957,362-88 ff.M. ve C.E.B.).
O.A.S.,
35 Sincar'r Sencer olarak okuyunuz (tiirkge "brgafr ile

hiicum eden, saldran kiqi"). Bkz. P. Pelliot, "Quelques
noms turcs d'hommes et de peuples en -ar (-ir), -ur
(-iir), -i (ir)", Ocures posthumcs, II, Paris r949, rTGBo
(c.E.B.).
35 Vawit'm arapga mektuplan Mccmi'd rcsdT|'Kahire r3r5l
IBgT-B'de negredildi; farsga mektuplan ise K. Tfiysirki-
ri'nin Ndmchi-yi REidiiddin Vata6t, Tahran r338lr959 adh
eserinde bulunmaktadrr (C.E.B.)
568 ir-RvelnR vE DUzELTMELER
Sayfa Satrr
Z7 B Sem'ini'nin eseri Osmaniye Universitesi (Haydarabad,

Dekkan) taraftndan negredilmektedir (I962'den beri Iz cilt
yayrnlandr) (C.E.B.)
+r n.24o Tabakat+ Ndsr?nin tamamr Abdulhayy Habibi taraltndan

neqredildi; ikinci baskr, Kabul ry+2-3 (tg6g-+)' z cilt,
(c.E.B.).
+3 n.2+7 Cuveyni'nin iiEiinci.i cildi G.M.S., N.S., XIV/3'de ne$re-
dildi. Aynca J.A. Boyle'un The history of the World-Conque-
ror, Manchester I95B' z cilt, miikemmel ingilizce
terciimesine muracaat edebilirsiniz (C.E.B.).
$abAnkdra'i olarak okuyunuz ve onun hilA neqredilmemig
eseri iqin bkz. Bosworth' "Early sources for the history of
the lirst four Ghaznavid Sultans (g77-ro4t)", Islamic Qur'
terly, YII, I 963, r B-zo (C'8.8.).
53 rB Raozdtu'l-cenndt easdf medinet Herdt, negr. Muhammed

fi
KAzrm imim, Tahran I338-9 (rgSg-6o), z cilt (C'E'B')'
25 Bai,rr tabirinin etimolojik bakrmdan sanskiritge bhikidan
53
geldi$i gimdi umumiyetle reddedilmekte ve bunun Eince
'ibilgili insan, ii$retmen" anlamrna gelen po-shih'ten geldi-
$i kabul edilmektedir; bkz. Pelliot, "Notes sur Ie Turkes-
tan de M.W. Barthold", T'oung-Pco, XXVII 193o, 14 vd'
ve Dijrferin genig izahat1 Tiirkische und mongolische Ebmcn-
te im Neupersischen, Wiesbaden 1965, II, 27r-7, No: 724
(c.E.B.).
5B 6 Matta'i\-sadqn, neqr. Muhammad $afi', Lahor rgfu-B/
r94I-9, z cilt (V.M.).
59 n.34I Taih-i Herdt yahut Taih-i Mulik-i kart, nelt' M'Z' es-
Srddrld, Kalkutta r9a3 ff.M.)'

74 z Kurriiciler (ButtamAn da$larrndan aga$rya uzanan vadiyi
iggal eden Kumiiiler'e ba$h Kancina gurubu) muhteme-
len Sakalar yahut Eftalitler gibi Orta Asya'yr zapteden
imparatorluklann bakiyeleri idi. Ptolemaios, bir Saka ka-
bilesi olan "Komeday"dan bahsetmektedir (bkz. Minorsky'
Hududu' l-6hm, r 2c., 36 I -z) (C.E.B.).
ir-avEr-ER vE DUzELTMELER 569
Sayfa Satrr
I35 5 Kermina crvarrndaki Kufin (V.M.).

r+2 z6 $unu ilave ediniz:
Van0fah Pi,;l IY, g4z BuhAri ctvannda olup Van.{hg
(faksimilede ,r-ty_)t ile aynr oldu$u aErktrr (V.M.) yanhq
olarak geger.)
2o2 rB Muhtemelen VII. yiizyrhn sonu (V.M.).
233 n.247 Rutbil yahut Arap dilbilimcilerince Ratbil olarak okunan
bu kelime hakkrnda mantrki bir izah yaprlamamrqtrr. Bu
sebeple bu kelimeyi, mezan giiney-do$u Afganistan'da.
ZarrindAvar'da olan ve adr Eince ifadelerle de dofirulanan
tann Zin veya Zhfin ile alakah oldu$undan Zunbil ola-
rak okumamrz gerekti$ini siiyliyen Marquart belki de
hakhdrr. Yeni araqtrrmalar arasrnda qunlara da bakrnrz:
M. Bussagli, "Cusanica et serica. I La fisionomia religio-
sa del dio Zffn (o Sh0n) di Zabul", ft.,S.O., XXXVII,
1962, 79-gr; G. Scarcia, "Zunbil or Zanbiil?", Tadname-ye
Jan Rypka, Prag r967.4r-5 (C.E.B.).
48 7 Ahdas, "cezalardan elde edilen gelir?" (V.M.).
239 22 BuhAra'daki faaliyetlerinden Narqahi'nin genigEe bahsetti-
$i Hiiseyn b. TAhir et-Td'i'nin TAhiiiler'den Hiiseyn b.
Tihir b. Abdullah ile aynr kigi oldufu oldukga giipheli
g6ri.inmektedir; bkz. R. Vasmer, "Uber die Miinzen der
Saffariden und ihrer Gegner in Fars und Horasan', Nu-
mismatishce <eitschift, LXII, rg3o, r48 vd. (C.E.B.).
2M 25 Barthold, NizAmiilmiilk meselesini muhtemelen gok cid-
diye ahyor. Bkz. C.E. Bosworth, "Ghaznevid military or-
ganisation", Der Islam, XXXVI, 196o,45 (C.E.B.).
2+B n.349 Us kuddr muhtemelen Su kutariol dan geliyor (V. M.).
z9t 5 Horasan'da Aleviler'in kuwetlenmesi hususunda Tarih-i
BeyhaVtan ahnan biitiin pasajlar C.E. Bosworth tarafin-
dan ingilizceye Eevrilmigtir: Thc Ghazucai.ds, their empire in
Afghanistan and eastcrn lran N4-1M0, Edinburgh 1963, 196
vd. (C.E.B.).
z68 22-3 ibn Havkal'rn habercilerinden biri olan ibrahim b. Alpte-
gin, Kitdb siret el-arz (negr. Kramers, Leiden r93B-9, I,
570 ileveLeR vE DUzELTMELER
Sayfa Satrr
r4)'da "HAcib Sahib Horasan" olarak tanrtrlmaktadrr

(v.M.).
272 r8 Eb0 Ali lakabr, Nuh b. Mansur tarafindan verilmemig,
bizzat kendisi bunu almrgtr; kr1. Utbi-Menini, I, I55 ve
Gerdizi (negr. Nazrm), 53. "Emir Nuh'a miimkiin olan
her tiirlii kiigiik di.igtiriicii tarzda muamele etmig ve ken-
disine ise ilahi yardrmtn esirgenmedi$i Emirler'in Emiri
lakabrnr vermigti (C.E.B.).
273 KarahAnhlar'rn ortaya qrkrglan hakkrnda bkz. O. Pritsak,
"Von den Karluk zu den Karachaniden". ,(.D.M.G., CL,
r95r, 27o-3oo (C.E.B.).
275 n.552 KAggarh'run bunu i.le.l- olarak giisterdifi ve kelimeyi, dilin
dama$a defmesiyle elde edilen sesliler grubuna soktugu
do!ru olmakla birlikte Selguklu fetihleriyle ilgili en eski
kaynaklar, Gerdizi, Beyhaki ve Taih-i.Sirrdz'rn mi.iellifinin
ga$daglan bu kelimeyi daima .i;a.-L- olarak verirler. Bu is-
min etimolojisinin giig oldufiu ortadadrr ve heniiz tam ve
kesin olarak agrklanmamrytrr. Son zamanlarda K.H. Men-
ges, Arap yazrsrnda de$iqik heceleri de$igik Do$u Ti.irkEe-
si imlasrna dayandrrarak bu ismin "saldrrmak, iine atrl-
mak mdnasnd,a salmal{dan, "saldrran, hamle eden anla-
mrnda saQal?a dtiniigerek meydana geldi$ini iine
siirmiigtiir (J..it.E.S., X, r95r, z68, n. z) (C.E.B.).
z8o n.579 Gaznevi hinedanrrun kurucusunun adrnrn do$ru gekli
Sebiik/Seviik-tegin "sevilen prens' mdnasrna gelmektedir.
ilk unsur Orhun-Ti.irk adlan arasrnda bulunmaktadrr
(bkz. Pelliot, "Notes sur le Turkestan de M.W. Barthold",
r6) (C.E.B.).
2Bg Pelliot, aynl yazrslnda Peygfi'nun, bagka bir tiirkge keli-

me olan btgu (bir gegit gahin) ile ilgili olabilece$ini ileri
siirmektedir. Aynca bkz. Diirfer, Turkischc und mongolisclv
Ebmcnte, lI, 427 vd., No: 846, ptgt kelimesi. Ancak bura-
da Aga$r Seyhun biilgesi ve Aral gtilii kryrlannda Yabgu
iinvanrnr tagryan O$uz reisini kastediyoruz. Bl<2. O. Prit-
sak, "Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yab-
ILAVELER VE DUzELTMELER 571
Sayfa Satrr
gu,n Fuad Kiiprilii Armagan, istanbul 1953, gg7-4to

(c.E.B.).
2go 22 ilek, daha do!rusu itig, btz. Osman Turan ,,ilig iinvanr
hakkrnda', Tirkilat Mecmuast, VII-VIII. tg4o-2, tg2-9 ve
Dtirfer, Tirkisclv und Mongolischc Ehnmtc, zro-r3, No:
66r (C.E.B.).
300 z Ali-tegin hakkrnda blra. O. Pritsak, "Karachanidische
Streitfragen. z Wer was 'Ali Tigin?', Oriats, lII, rg5o,
zt&.z4. Burada onun, Sachau ve Barthold'un aksine llek
Nasr'rn erkek kardegi olmadr$r, Buhiri'nrn ilk litihi Bu!-
ra HAn HAr0n'un o$lu ve Kadir Hin Yusulun erkek
kardegi oldugu giisterilmektedir (C.E.B.).
305 n.7rr ilk olarak Melioranskiy tarafindan negredilen bu anonim
eser gergekte ibn Muhanni'nrn lugatr Hilyeti'l-insan oe
hahat cl-lisdn'drr. Bu eser daha sonra Kilisli R.rfat Bey ta-
rafrndan negredilmigtir (istanbul rggT/tgrg); krg. Pelliot,
a& gegn makalz, t7 vd. Tabdi'ii'l-halaudn krsmen Minorsky
tarafindan negredilmig ve genig izahlarla ingilizceye gevril-
migtir, Sharaf al-laman Tahi Mamazi on China, thc Tark
and India, Londra rg4z. Mervezi'nin bu elgilik konusunda
verdi$i bilgiden (metin 7, 9, terciime rg2r, TGBz) ikinci
hi.ikiimdann adr Bu$ra HAn de$il "Ulu ilig, Yugur Hin"
geklinde orlaya grkryor. Minorsky, bunun muhtemelen
merkezi Kan-su'da bulunan Uygur Hanh$r'run hiikiimda-
n olabilecefini ileri si.irmektedir (C.E.B.).
3og 19 Kerrimiyye mezhebi hakkrnda bkz. Bosworth, "The rise
of the Karrimiyyah in Khurasan", Muslim World, L.
r96o,5-r4, (C.E.B.).
320 t4 EbO Sadrk Tabini'yi Ebff TAhir TabAni olarak okuyunuz
(c.E.B.).
323 t7 Ayntiddevle Muhammed b. Nasr hakkrnda bkz. O. Prit-
sak, "Karachanidische Streitfragen. z Wer was 'Ali Ti-
gin?", Oriens,III, r95o, 224-7 (C.E.B.).
324 2Z O. Pritsak (Karacahanidische Streitfragen, zz7 vd. ve aynl

miielli, "Die Karachaniden", Da Islam, XXXI, $42-4, 34
572 iLevnI-E,R VE DUZELTMELER
Sayfa Satrr
vd.d). Biirii-tegin Ibrahim b. Nasr'rn bu diinemde Mive-

riiinnehr'de yeni ve miistakli bir hanhk kurdu$u yolunda
Barthold'un verdi$i bilginin yanhg oldu$una dikkati gek-
mektedir. 433 Qo4t-z) yrhnda Karahinhlar'da gerqekten
bir biiliinme oldu. Bir Biiyiik Han, bir de Miigterek
Hdn'rn bulundu$u qift hanhk sistemi, Kadrr Hin Yu-
sulun 424 Qogz)'de, ilek Nasr'tn muhteris o$ullan Mu-
hammed ve ibrahim taralrndan iildiirtilmesinden sonra
yrkrldr. Hotan ve KAggar'da hAnedanrn en yaqhst olan
Siileyman b. Kadrr HAn Yusufun rekabetine kargr
Ayniiddevle Muhammed, kendisini Uzkend'de Biiyiik
Hin ildn etti. ibrahim ise, kendisini Muhammed ile Se-
merkant'ta miigterek hin ilin etti. Biiylece birisi dofuda,
merkezi Balisagun ve daha sonra Kiggar olan, diferi ise
batrda merkezi Uzkend, daha sonra Semerkant olan iki
ayn Karahdnh hanhfr ortaya Erkmrg oldu (C.E.B.).
333 "Resmi vesika" mAnastna gelen tiirkEe bitik kelimesinin
Qin kiiltiir diinyastnda, yini gince 6rl (Karlgren, piAt) "fit-
Ea, lrrEayla yazmak"ten geldi$i umumiyyetle kabul edil-
mektedir. Krg. Diirfer, Tiirkische und mongolische Elcmente,
ll, z6z-7, No: 7 r 7-IB (C.E.B.).
338 20 Cikil: daha do$rusu Qigil (C.E.B.).
339 r9 HAn, z5 Haziran log5'te bofduruldu (bkz' A. Ateg, "Tar-
cuman al-balaga, das friiheste neupersische Werk iiber
rhetorische Figurenn, OienqI, t948, S6-7 n) (V.M').
3+r n.gr3 EhAkii' l- HilA ohrak okuyunuz (V.M.).
3+5 n.r History of Semirahye qimdi ingilizce olarak mevcuttur; V.

ve T. Minorsky tarafindan gevrilerek Barthod'un Four stu-
dies on the history of Ccntral z{lc (Leiden 1956) adh eserin-
de (s. 73-I7I) basrlmrgtrr (V.M.).
3+6 HdrezmqAh Ekingi, b. Kugkar'rn, Sultan Melikgah'rn sa-
ray hekimlerinden birisi olan ve Kugkar'dan kendi kabile-
si Hun-Ttirk halkr hakkrnda bilgi alan Mervezi ile qahsi
mtinasebeti vardr. Krg. Mamazt on China, thc Turles and
India, zg vd.,98 vd.d (C.E.B.).
iLevu-En vu lUznlrr\rnLrn 573
Sayfa Satrr
3+6 "Adalet iglerini yiiriiten kigi" minasrna gelen Emtr-i Ddd,

burada Habegi b. Altuntak'rn resmi srfatrdrr. Bu makam
konusunda bkz. i.H. Uzungargrh, Osmanh dnhti teskihtrna
medhal, istanbul rg4l, indeks ve H. Horst, Die Staatsuer-
waltung der Grosselgugcn und Horalmschahs (/038-123/), Wi-
esbaden r964, 93 (C.E.B.).
3+9 Bu Sudfrrt BuhirA hakkrnda bkz. O. Pritsak, "Al-i Bur-

han", Da Islim,XXX, r952, Br-96 (C.E.B.).
352 t7 Mahmud Hin, muhtemelen Enveri'nin Horasan'tn giizyaf
hnadh giirini ithaf ettifi kigidir (C.E.B.).
358 24 Krhg Tamgag Hin Mes'0d b. el-Huseyn b. Ali olarak
okuyunuz. (O. Pritsak, "Die Karachanidenn 55) (C.E.B.).
36r Gur'a kargr ilk akrnlarrn Sebilk-tegin ve o$lu Gazneli

Mahmud tarafindan yaprldr$r rivayet edilir. Biiyiik sefer
ise 4ot (ror I) yrhnda Mahmud'un kumandanlanndan Al-
tunta$ (sonralan Hirezmqah olacak) ve Arslan Cizib
(bkz. Bosworth, "The early Islamic history of Ghur", Caz-
tral Asiatic Journal, VI, t961, r16 vd.b) kumandasrnda ya-
prlmrgtrr (C.E.B.).
406 25 Saray ve ordunun erzak ve iage memuru, gegnicibaqr mi-
nasrna gelen Bukdazlun etimolojisi aErkh$a kavugturula-
mamrqtrr; krg. Dtirfer, Tiirkische und mongolische Elemente,
II,
3or-7, No: 755. Bu safya Barthold'un 4 nolu agrkla-
masrnda bukdaul iEin Naymanlar'rn kullandr$r tabir kun-
saltrr. Peliot, Berezin'in faydalandr$r Regidiiddin'in yaz-
malannda kigat ve kigafn bulundufuna igaret ediyor ve
bunun ti.irkge yiyecefin bozulmasr, ezilmesi mdnasrna ge-
len *4 ile bir ilgisinin olabilece$ini ihtiyatla ileri siirtiyor
("Notes sur le Turkestan de M.W. Barthold", 25-7)
(c.E.B.).
4o7 vd. Mogol Hinlan'ntn bu de$iqik muhafizlarrnrn iinvanlan
konusunda Pelliot'nun aynr makalesindeki (27-gz) uzun
miinakaqasma bakmu (C.E.B.).
407 Ahta, aslnd,ar genel olarak "att burmak" aynca "ata bin-
mek" manasrna geliyordu. Qiinkii Mofollar go$unlukla
574 iLAVELER VE DOZELTMELER
Sayfa Satr
yalnrz i$dig atlara binerlerdi; krg. B. Viladimirtsov, Le r,igi-
me social des Mangob: h fiodalbnc nomadc, Paris rgr48, 45.
Bu Mofol-Tiirkge tabir iran mengeli olabilir; kr$.
Diirfer, Turkiscltc und mongolisclu Ehmcnte..., I, Mongoliscfu
Ehmnle im Neupersischcn, Wiesbaden 1963, rr4-r7, No: B,
rr7-8, No: g (ahtaa "atn sahibi": arapga-farsga Emir-i
Ahur)(C.E.B.).
M Boyle'un makalesinde ("On the titles given in Juvaini to
certain Mongol princes", H.J.A.S., XI))X, 1956, 146-8).
Biiytik Noyon (Iiirkge Ulu[ Noyon, Mofolca Yeke No-
yon) tinvanrnrn, esas adrndan stjz edilmesini iinlemek
maksadiyle Tuluy'a tiliimiinden sonra verildi$i tine
siiriiltiyor 0.A.8.).
+rr 2l Pelliot'ya giire ("Notes sur le Turkestan de M.W. Bart-
hold", gg-42) krrmzr damganm (al tamga) kullanrhgr do[-
rudan dofruya tasdik ediliyor, meseli lran'da Giiyiik ve
ilhanhhr tarafindan. Ancak Barthold, mavi damganrn
(kik tanga) gok resmi vesikalarda kullanrldr[rndan bahse-
derken Regidiiddin'in metnine dayanryordu. Buna muka-
bil Pelliot, Uzak Dofu'da resmi vesikalar igin mavi
mi.irekkep veya mavi ka$rdrn kullanrhgrnrn yaygrn olma-
srndan dolayr (en son olarak Kubilay'rn sarayrnda kulla-
nrldr$r biliniyor) Mogollar tarafindan hukuki kararnime-
ler ve benzerleri igin kullanrlan kiikii dcpta "mavi kayft"
ile bunun bir ilgisi olabilece$ini ihtiyatla teklif eder
(c.E.B.).
4r4 n.5g Mogolca tojn, tirkge toyin'in gince "doSru yoldaki insan"
(fao) - Budist rahip manasna gelen tao-jaf den geldi$i
kabul edilmektedir; krg. Diirfer, Tiirkisclu und mongolisclv
Ehmmtc, I[, 648-5r, No: gg3 (C.E.B.).
+4r4 n.6r Bul-parast, burada ve di$er yerlerde hemen hemen kesin
olarak Budist manasrnda kullanrlmrgtrr (C.E.B.).
4r7 n.B3 Barthold, mogolca 6*rli (daha do$rusu belki) "soylu ha-
nrmefendi, prensesn minasrna gelen biHden ayrmakta
siiphesiz haklrdrr, krg. Diirfer. Tiirhischc und mongol*che
Elcmcntc,II, 38914o6, 4rG r r, No: Be8, B3o (C.E.B.).
ILAVELER VE DUZELTMELER 575
Sayfa Satrr
44t n.2r3 Boyle'un makalesinde ("On the titles in Juvaini tu certain

Mongol princes", r+B-Sz) Tuluy'un i.invam olan Ulu[
Noyon gibi "Ulusun efendisi" manaslna gelen lJlus ia;t,in
de Cugi'ye iiliimtinden sonra verildifi iine siiri.iliiyor (ulus
- bagkanh$r babadan o$la gegen halk). Barthold'un Ulus
idi'yi kumandan Cedey noyon ile aynilegtirmesi de aynt
gekilde diizeltilme$e muhtagttr. Burada iki defil sadece
bir kigi bahis konusudur. Aynca bkz. Cuveyni-Boyle, l/rs-
torl of tlv WorA-Conqueror, I, 86 n r (J.A.B.).
474 r'2 TurbAy (mogolca Tiirbey) ve KabAy (do[ursu Kaban)
hakkrnda bkz. Cuveyni-Boyle, I, t4t ve n. r, t66 ve n.
37, 38 (f.A.B.).
+B+ r3 Sayrn Han iinvarunda sayn iyi huylu veya akrlh mAnasrn-
da de$il, "hatrrasr mukaddes iilii, en son kigi" manastnda-
drr. Bu sebeple tiliimden sonra verilen bir finvan olmah-
drr $.A.8.).
+Bs 25 Qa$atay Hin'r Qa$atayi Hin olarak okuyunuz (V.M.)
BiBLiYoGRAFYA
A bdu lkh-ndme, bkz. HAfiz Tinig
Abdu'r-rezzak Semerkan6,, Matla'u\-sadey ue mecmua'u-l- bahrqn, ney
Quatremdre , Natices et Exraits, cilt XIV. krsrm I, Paris 1843.
Abdii'l-kerim Buhiri, H*toire de I'Asie Cntralz (1740-lS/S). negr. ve fran-
stzcaya gevr. Ch. Schefer, metin Bulak vgo/ rBTg-4, terciime Paris
r876.
Abel-R6musat, Nouaeaux m,ilanges asiatique. Paris 18e9.

Recherclvs sur les langues tarlarcs, Paris r8zo.
Aceb-Ndme: A Volume of Oriental Studics presenhd to E.G. Browne. Cambridge

1922.
-,
Anonim-i islwndn, bkz. Natanzi.
Arandarenko, G.A., Dosugi a Turkestanye, St. Petersburg rBBg.

Arkheol, po1eldka, St. Petersburg l87o.
Asadi's ncupersisclws Wiirterbuch Lughat-i Fzrs, neqr. P. Horn, Berlin 1897.
AttAr. Feridiiddin, TeT,kireti'l-ealiya, negr. R.A. Nicholson, Londra-Leiden

r9o5-rgo7.
Avfr, Muhammed, Lub6bu'l-Albdb, neqr E.G. Browne ve MinA Muham-
med Kazvini, Londra-Leiden 19o3-19o6.
Ceudmi'il-Hikdydt ae ilimi'iir- Rio616t, negr. NizAmiiddin, Londra
I929.
Babur, Zahiriiddin Muhammed, vckayi, Babur'un Hahrah, faksimile olarak

negr ve ingilizceye gev. A.S. Beveridge (Thc Bdbar-nama) Leiden-
Londra rgo5, Londra tgzz. Mcmoirs of Babn, ingilizceye gev. W. Ers-
kine, Londra l8z6.
Bahdeddin Muhammed b. Mu'eyyed Ba$dadi, et-Teaessiil il67-teressiil,
negr. Ahmed Behmenyar, Tahran l3r5l1936.
Barbier de Meynard, "Extraits de la Chronique persane d'Herat". Journal

Asiatique, f, shz, cilt, XVI, r86o, XVII, r86r, XX, 186z.
578 BiBLiYOGRAFYA
Bahii'l-esrdr fi mndkibi'l-ahbdr, india Offrce Library, No: 575.

Barthold. W. Ahsiket, i.A.
Amu-Darya,E.l.
Batu Hdn,i.A.
Bcdcl$6n,i.A.
Baihaki, Abu'l-Hasan, E.i.
Bel'amt,i.A.
-, Bcrmckiler,i.A.
-, Bn4a'a,i,A.
Bukhdr6,E.i.
Birhdn Aibsii.A.
Qaganilin,i.A.
Qagatq Hdn,i.A.
Cmgk Hdn,i.A.
Djuwaini, Ah al-Din Ata Malik,E.i'
-, Fcrgana,i.A.
Ghuzz,E.i.
H6fiz Ebfi,i.A.
-, Hal6m Atd,i.A.
Haydar b. Ati,i.A.
ismaTl b. Ahmcd,i.A.
Karategin,i.A.
-, Tiirkmen,E.l.
-, "The Bughra Khan mentioned in the Qudatqu Bilik", BSOS
c.III, r923.
"Die altti.irkischen Inschriften und die arabischen Quellen", W.
Radloff, Die alttiirkischan Inschiften dcr Mongobi, ikinci dizi, St, Peters-
burg r8gg.
BiBLiyocRAFyA s79
lur Gcschichtc dcs Christcntums in Mittcl-Asicn bis zur Mongolischen

Erobcntng, Ttibingen r go r.
-, Nachriehtett nbcldcn Aral-Sec und dcn untcren Inuf des Amu-Darja,

almancaya qev. H.v. Foth, Leipzig r9ro.
-, "Zur Geschichte der Salfariden", Fcstschift Niiltckz.

"Die Persische $u'ubija und die moderne Wissenchaft", /cikch-
-, iftfir Assyriologb, XXVI, Festsnift GoW4iha, rgrz.
-, "Stand und Aufgaben der Geschichtsforschung in Turkestan",

Dic Geis teswiss ms c haftcn, t g t 4.
-, "Persidkaya nadpis'na styenye mecheti Manuche", Anilskayc Se-

n14 No. 5. IgI I.
-, K;stoii Oroshcniya Turkestana, St. Petersburg rg14.
Otclut o pyadlclc a Srcdryzyz, St. Petersburg r8g7.
Oclurk istoii Semirlcch'ya, St. Petenburg rggE.

-, Istorilo-gcografbhcskii ob4or lranei, St. Petersburg rgo3.
-, Ulughbeg cw arcmra, St. Petenburg lgrB.
-, "Nyeskol'ko slov ob ariiskoi kulturye v Srednei Azii", Sredncal
Vyestnik, Haziran 18916.
Becker, C.H., "Steuerpacht und Lehnswesen Eine historiche Studie iiber
-, die Entstehung des islamischen Lehnswesens", Dct Islam, V, rgr4.
BekrAn, Muhammed b. Necib, Cihin-ndmc, (Yazma).
Bel'ami, bkz. el-Teberi.

el-Belizuri, Ahmed b. Yahyi, Fitihi'l-buWdn negr. MJ.de Goeje. Leiden
r866.
Beniketi, Eb0 Siileyman Divud, Raazat uli'l-albdb fi teadihi'-eldbir ue'l-cn-

sd6, Petrograd Universitesi Ktb. No: zB5.
Berekit b. Miibarek, Ebu'l-Fi.it0h, I*m'ii't-tairih

Berzhe, Karthii Katalog Tfukai publichnoy biblioteky., Tiflis 186r.
Berezin, Prof. I., Ochak unutrmnyaoo ustroistaa ulasa D4huchieaa, St. Peters-
burg 1863.
5Bo BiBLIYOGRAFYA
Beyhaki, Ebu'l-Fazl, Taih-i Bqhakt, negr W.H. Morley, Kalkiitta 186z,

Tahran ne$r. I3o7.
Beyhaki, Ebu'l-Hasan, Tarih-i Beyhak, negr. Ahmed Beymenydr, Tahran
rgrT / tgg9.
Biberstein Kazimirski, Mcnoutchchi, poite pcrsan du XI 6mc silclz de notrc 6re,
Paris 1886.
el-Bir0ni, Asdrii'l-bdkiye an kurini'l-h6liye, E.Sachau, almancaya, Chronohgie
orlzntalischer Viilkn Leipzig 1876 ve ingilizceye, The Chronology of anci-
ent nations, Londra IB79 Eevirmigtir.
Tahkik md li'l-Hind, negr. E. Sachau, Londra rBB7. ingilizceye
qev. E. Sachau: india. An account of thc rcligion, philnsophy, literature,
chronologlt, astronom!, cltstoms, lnws and astrolngl of India about A.D. /030,
-, Londra IBBB, l9ro2.
Blochet, E., Catalaguc de la colbction dc manusctits orientaux, arabcs, persans et
turcs, formie par Ch. Schefn, Paris tgoo.
Introduction a I'histoirc dcs Mongob de Fadl Allah rashid ed-Din, Lei-
den-Londra t9Io.
Listc g;ographique des aillzs dc I'Iran "Recueil de travaux relatifs i
la philologie et I'arch6ologie 6gyptiennes et assyriennes" ytl XVIII,
Paris r895.
-,
Bretschneider, 8., Mediaeaal Researches from Eashm Asiatic Sources, Londra
rBB3.
Brianov, A., Protokoly Turkzski kruzhka, IV(daki makalesi).
Brockelmann, C., Das Verhiiltniss aon lbn el-Atirs Kdnil fit-taih zu Tafuis
Ahbar enusul wal mulfrk, Strassburg r89o.
Geschichte dcr Arabischen Litteratur, Weimer IBgB-r9oz.
Browne, E.G., ,4 Literary History of Persia, Cambridge rgoz-r9zB.

-, "The Sources of dawlatshah", J.R./..t r8gg.
Budagov, Sraunilzlniy shaary turetsko-tatarskiya narechiy, St. Petersburg 1869-

r87 r.
-,
el-Bundiri, /ubdcti'l-nusra ae nuhbctii'l-'usra negr. M.Th. Houtsma, Leiden
rBBg (Histoire des Seldjoucides de I'Iraq in Recueil de textes relntifs I'his-i
toire de s S e Aj oucidc s).
BiBLiYOGRAFYA 58I
Bumes, A., Traacb into Bokhara, Londra lB3g.

Caetani, L., Annali dell'Islam. Milano r9o5-rgr3.
el-Cdhrz. Ebfi Osman Amr b. Bahr, Fe4'ili'l-Ehak, negr. G. Van Vloten
(Tia opuscuh), Leiden rgo3.
Cahun, L., Introduction i I'histoire de I'Asiz, Turcs et Mongok des origincs i

1405. Pans t8,g6.
Carpini, Plano de, Relntions des Mongob ou Tartares, negr. M. D'Avezac
"Recueil de voyages et de m6moire" c. IV. s. gg7-779, Paris t839.
Carra de Yaux, bs penseurs dc I'Islam Paris Igzr-I9z6.
Castagn6, J. , Protokoly Turkcshi halhka, XVII ve XII (daki makalesi).
Catalogus codicam orbntalium Bibliothecae Academiac Lugduno Batauae, hazrla-

yanlar, R.P.A. Dozy, P.de Jong, MJ de Goeje, M. The. Houtsma,
Leiden r85r-r877.
Cemdl Kar$, Mulhakatu's-surdh. St. Petersburg Asya Miizesi.
Cenndbi, Taih, Asya Miizesi, No. 5zB.
Centenaire de l'6colz des lnngues orientalzs uiaantes. Recueil de m6moires pub-

li6e par Ies Professeurs de l'6cole.
Chavannes, 8d,., Docaments sur lzs Tou-Kbu (Turcs) oceidentaux, St. Peters-
burg rgo3.
Chavannes, Ed. ve Pelliot, P., "(Jn Trait6 Manich6en retrouv6 ve Chine"
Joumal Asiatique, s6ie Io, c. XVIIL s6rie II. c. I, Paris IgI I-I3.
Chwolson, D., Dic Ssabia und der Ssabimus, St. Petersburg 1856.
izuyestiya o Hazarah Burtasah Bolgarah, Slaayarah i Russah ibn
Dasta.
scbntifiques de I'Institut des hngues orizntalzs.

-,Colbctions
Cuveyni, Alieddin AtA Melik, Taih-i Cihin-gis@, negr. MirzA Muham-
med Kazvini, Londra-Leiden rglz, IgI6, 1936.
C0zcini, Kadr Minhiceddin EbO Omer Osman, Tabakat-t Ndstf, negr.

W. Nassau Lees, Kalkiita 1864: ingilizceye gev. H.G. Raverty: Zia
Tabakat-i N6sti, Londra I BB I, Index, Kalkiita I Bg7.
582 BiBLiYOGRAFYA
Deguignes, J., Histoirc ginhah des Huns des Tura, dcs Mogob ct des autrcs
Tartares occidmtaux, Paris r 756- I 758.
Devletgih b. Aldiiddevle. Tczkirctiil-Su'ar6. negr. E.G. Browne Londra Lei-

den r9or.
Dieterici, F., Mutanabbi und Seifuddaula: aus der Edetperlc dcs Tsadhbi, leipzig
t847.
Diez, E., Churasanischc Baudenkmiiler, Berlin r9rB.
Donner, O., "Sur I'origine de l'alphabet turc du nord de I'Asie", Jounal

dc k Sociiti Finnougrimne. XIV, r, 1896.
Dom. B., Catalogue des manusnits ct xyhgraplu orimtaux de k Bibliothique Im-

piial dc St. Petersburg, St. Petersburg r85z.
"Nachtrdge zu der Abhandlung iiber die Miinzen der lleke

oder ehemaligen Chane von Turkistan", Mihngcs asintiqucs, c. VIII,
rBBr, c. XX, rBBB.
Douglas, R.K. Zie 1r7e of Jnghk Khan,Londra 1877.
Dozy, R., Essai sur I'h;storie de I'ishmisme, Paris r87g.
Dulaurier, Ed., "les Mongols d'apris les histoirens arm6niens," Journal

Asiatique, s6rie 5 . c. X[, IB5B.
Dvorak, R., AbA Firds, ein arabbclur Dichtcr und HcA. Leiden 1895.
Ebu'l-Farac, Barhebraeus, Chronicon Sliacam, negr. PJ. Bruns ve G.G.
Kirsch, Lipsiae r7Bg.
Tarih muhtasari'd4iiuel (Historia compmdiosa dynastiorum, ne$r. ve
latinceye Eev. E. Pocockio, Oxoniae t663.
-,
Ebu'l Fidi, el-Muhtasar fi taihi'l-bcSn (Annalzs moslcmici) negr. ve latinceye
gev.JJ. Reiskii veJ.G. Chr. Adler, Hafniae ryBg-t794.
Ebu'l-Gazi Bahadrr Hdn, $ccereti'l-Ebak, ingilizceye gev. Col. Miles, Zfu

Shajrat ul-Atrak, or gmealogical trec of tlv Turks and Talars, Londra
rB3B.
$ccere-i Tiirki ncy. ve fransrzcaya gev. Baron Desmaisons (Histoi-

rc dcs Mogob et des Tatares), St. Petersburg rB7r, 1974.
BIBLIYOCRAFYA 583
Eb0 Himid Ahmed el-Endelusi, el-Grmati, Tuhfeti'l-ahdb, negr. Ferrand

Jounal Asiatt4ue, c. CCVII, Paris rgz5.
Eb0 Hanife ed-Dinever{, Kit6bi'l-ahbdri't-tiu6l, neqr V. Guirgass, Leiden
rB8B.
Ebu'l-MaAli, Bey6ni'l-edydn, Bib. Nationale (Paris), Suppl. per. 1356, No:

7: Schefer, Chrestamathb persane, I, tgz-7r; Danimarka diline gev. A.
Christensen, Kopenhag t gr 5, Frems tilling at Religioneme.
Ebff Tihir Hoca, Samariyd, negr. N.E. Veselovsky, gev. W. Vyatkin,
Eb0 Yusuf Ya'kub, Kitdbi'l-'hardc, Fransrzcaya gev. Fagnan (Le liure de

I'impot foncier), Paris r ge r.
Edwards, E., A Catalogue of the Pnsian boolcs in the Brit*h Museum, Londra
t922.
E.i. : EnEchpaedia of istnm.
Elliot, H.M., The History of India, as told fu ist own historians. The Muham-
madan period, Londra tB67-77.
Erdmann, F., Temudschein dn Uncrscniitterliche, Leipzig r86z.

Eth6. H., Catahgue of the Pnsinn Manusnipts in the Bodlzian Library, Oxford
rgo3.
Evarnitski, D., Puteaoditel'po Srednei leil TaSkent 1893.
Fahreddin MubArek-gAh Mervu'r-r0di, Tarih-i Fahreddin Mubdrckldh, negr.

E.D. Ross, Londra rgz7.
Fisih, Ahmed b. Muhammed Fasih el-H6fi, Mucmil-i Fastht.
Ferrand, G., Rehtions de ztoyagcs et tcxtes g6ographiques arabes, persans et turks,
relntif i I'Extrime-Oricnt du VII au XII siicles, Paris rgr3-14.
Fischer, A., "Battuta, nicht Batuta", <.D.M.G., c. LXXII, r9rB.
"Al-Maqdisi und al-Muqaddasin, Z.D.M.G., c. LX, 19o6.
Fleischer, H.O., Catahgus codicum manusoiptorum orizntalium Bibliothecae Re-

giae Dresdensa Leipzig r83r.
-,
Fliigel, G., Dic Arabischen persischen und tiirkischen Handschriften der Kaisalich-
Kiiniglbhen Hoftibliothck 4u Wicn, Viyana r865-67.
sB4 BIBLiYOCRAFYA
Galkin, M.N., Etnograficheskiye i ashonomirheskiye mataiaQ po Sredncii Aaii i

Orenburgskomu lerayu, St. Petersburg r868.
Geiger, W., Die Pamir-Gebbtc. Einc geographischc Monographie.Yiyana rBB7.
Gerdizi, Abdulhayy b. ed-Dahhik, lqni'l-ahbdr, negr. Muhammed Na-

am, Londra rge8.
Gibb, H.A.R., Thc Arab Conquests in Central Asda. Londra 1923.
"The Arap Invasion of Kashgar in A.D. 7r5", B,SO.I c. I[, rgzz

Goeje, MJ. de, Das altc Bctt dcs Oxus AmA Darja,Leiden 1875.
-, "Die lstakhri-Balkhi Frage" <.D.M.G., c. XXV, r87r.

"Abhandlungen zur arabischen Philologie von Ignaz Goldziher",
-, Joumal Asiati4ue, s6ie 9, c. XIV. IBgg.
Goldziher, I, Muhammedanischc Studbn, Halle rBB&rBgo.
-,
"Aus der Theologie des Fachr al-din al-Rizi", Der Islam, c. III.
rgr2.
lu't-Kift,E.i.
-,
Grenard, F. "La l6gende de Satok Boghra Khin et l'histoire", Jounal Asi-
atique, s6ie g, c. XV. rgoo.
Grigor'ev, Y.Y., Karakhanidy o Maanan-Nagryc. St. Petersburg 1874.
Grum-Grj im ailo, I s toric he s knc Bei+ hany a, St. Petersburg I Bg8.
Grundris s der iranis c hcn Philo hgie.
Hdhz.l AbrA, <iMeti't-teoArih, Cod. Mus. Brit., Or. I577.

HAfiz Tinig, Abdullih-ndma, Asya Miizesi, No: 574 age
Hammer-Purgstall, Geschichtc da Goldencn Hordc in Kiptschak. Pesth. IB4o.
Gcschichtc dn llrhane, Darmstadt t&4z-49.

Gcschichte l&assaf, bkz. Vassif.
-,
Hindmir, Habtbi's+iycr, Tahran t27o-t27 t.
Hirizmi, Muhammed b. Y0sut, Mcfdtihu'l-ulim, negr G. van Vloten, Lei-
den 1895.
Hartmann, R., Bclh, I.A.
BiBLiyocRAFyA 5s5
Baid,E.i.
Haydar, MirzA Muhammed. Tarih-i Re1tdi negr N. Elias, ingilizceye gev.
E. DR. Ross, I History of thc Moghub of Central Asia, Londra 1895.
-,
Herrmann. A., Gmgraphb dcs untcrcn Oxusgebich, Berlin r9r4.
HilAlii's-SAbi, Kitdbi' l-ai<ar6, negr. Amedroz, Leiden r 9o4.
Hiouen-Thsang, Mimoircs sur hs contrics occidcntahs, fransrzcaya gev. Stanis-
lasJulien, Paris 1857.
Hirth, F., "Nachworte zur Inschriften der Mongolei, ikinci dizi, St. Peters-
burg r8gg.
Houtsma, M. Th. Rcapilde textcs relatifs a I'histoire dcs Scldjoucida,3. cilt.
"Cahun, L., Introduction ) I'histoire de I'Asie. Turcs, et Mon-
gols, Paris 1896", Giitting, Gel. Aqeigen 1896.
"Marquart, J., Die Chronologie der alttiirkischen Inschriftenn

Giiuingcn Gel. Anzeigen 1898. Leipig 1899.
Howorth, Sir H., History of the Mongols from the 9 to the /9 th century, Lon-
dra r876-r927.
"The Northern Frontagers of China",J.R.A.S., 1875-1898.
Hudidu'l-Ahrn, Tumansky yazmasr. Geniq agrklamalarla ingilizceye geviren
V. Minorsky, Londra rg37.
-,
Hiiseyni, Ali b. Nisrr. 4ibdet;i't+aAih, British Mus. Stowe. Or. 7.
Hiiseyni, Muhammed b. Muhammed, Ar64t fi hikfucti\-ScQukjc, Kahire
13z6lr9o8; Leiden r9o9.
i.e. : istam Ansikhpedisi.
iakinth, Bichurin, Sobranb suyedyenii o narodakh, St. Petersburg r85r.

Istoiya pntkh chctyrkh khanoa iz doma Chingipaa, St. Petersburg
rBz9.
ibn ArabgAh , Ac6'ibii'l-makdir f ahbdr Timur, Kahire rBBT-BB.

-,
Fdkihctii'l-huhf6,negr. G.G. Freitag, Bonn r$gz-52.
ibn Batt0ta, Rihb, ney. ve fransrzcaya gev. C. Defr6mery ve B.R. Sangui-
-, nettii Voragcs d'Ibn Batoutai, Paris r853-1858.
sB6 BIBLiYOGRAFYA
ibn Bibi, ScQak-ndme, Farsqa metni negr. M. Th. Houtsma, Leiden Igoz ",
(Histoire des Seldjoucides d'Asiz Mineure d'apris I'abrigi du Seldjoukndmeh

d'Ibn Btbi)
Scl4uk-n6me, Tiirkge metni neqr. M.Th. Houtsma, Leiden rgoz
(Histoirc des Seldjoucidcs d'Asiz Minnre d'apris lbn Btbt).
iUn BUi Usaybia, (Jyiinu'l-anb6, negr. A. Miiller, Kiinigsberg IBB4.

-,
ibn Haldfin, Kitdbi'l-iber, Bulak rzB3.
Mukaddime, negr. E. Quatremire, Paris rB5B; fransrzcaya gev.
M.G. de Slane Paris 186z-68, (Proligomines historQua).
ibn Halnkan, Vefc)afii'LArdz, negr. F. Wiistenfeld, Giittingen I835-37;
-, M.G. de Slane, Paris fi42 (Virs des hommes illustrcs dc I'ishmism4; in'
gilizceye gev. M.G. de Slane: Biographical Dictionary, Paris r84z-t87I.
ibn Havkal, Kitdb shreti'l-arz, ney. MJ. de Goeje, Leiden I873.

ibn Hazm, Kitibi'l-milzl ae'n-nihal, bkz. Schreiner.
ibn Hurdidbih. KitAbii'l-mcsdlik ue'l-memdlik, negr. MJ. de Goeje, Leiden
rBB9.
ibn Kuteybe, Ebfi Abdullah Muhammed, Kitdbi'l-ma'6rif, ne$r. F.

Wiistenfeld, Gtittingen r B5o.
(Jyinu'l-ahbdr, negr. C. Brockelmann, Berlin tgoo, Strassburg
r9o3-r9oB.
ibn Miskeveyh, Tccdibi'l-umem ae tc'6kibi'l-himem, Hicr{ rg8-z5r yrllarr

-, MJ. de Goeje, Leiden IBTI; faksimile negr. L. Caetani,
arasrnr negr.
Londra lgog-Igl7; hicri z95-369 yrllan arasr ne$r. ve ingilizceye gev.
H.F. Amedroz ve D.S. Margoliouth, Oxford Ig2o-2I The Eclipse of the
Abbasidc Caliphate.
ibn Mu'in. Husrev b. Abid, Firdeusii't-teadih.Dorn. Catalogue, 265-7.

ibn Rusteh, Eb0 Ali Ahmed b. Omer, Kitabi'l.a'bki'n-nefise, negr. MJ.
de Goeje, Leiden r89e.
ibn Yunus, Kitdbi'<-zici'l-tebii'LHAkinr4 Leiden Yaz. No. r43.
ibni.i'l-Esir, el-Kdmil fi'rtuih, nesr. CJ. Tornberg Leiden r 85 r - r 876.
ibni.i'l-Esir ismail, Kitdb ibret frli'asdr,yazma. Brit. Mus Or.7gr4.
BiBLiyocRAFyA 587
ibnii'l-Fakih el-Hemeddni, Kitdbii'l-bulddn, neSr. MJ. de Goeje, Leiden

rBB5.
ibnii'l-Kalanisi, ,(efl taih Drmask, negr. Amedroz, Leiden rgo8.

ibnii'l-Krfti, Tarihii' t- hi twm6, negr.J. Lippert, Leipzig r 9o3.
ibnii-n-Nedim, Ki6bi't-Fihnst, negr. G. Fliigel, Leipzig rBTr-72.
ibnii't-Tiktaka, Safiyi.iddin Muhammed b. Ali, Kifibii't-Fahrt fi 6ddbi's-
sultanile ae'd-diacli'l-islimtye, negr. W. Ahlwardt, Gotha rB3o.
idrisi, EbO AbdullAh Muhammed, Nu<,hetu'l-mustak (Kitdb Rucar), Fransz-

caya Eev. A. Jauberd, Paris 1936-4o: G6ographie d'Edrisi.
imideddin el-isfahani, Haideti'l-kasr ue cutdeti'l-asr, negr. Schefer, Paris

r897.
isfiziri, Mu'ineddin Muhammed, Raalati'l-Cmndt fi casdf mcdtnct Herdt

(Tahran r959-fo).
istahri, EbO ishak el-Farisi, Kitdbu'l-mesdlik ae'l-memdlik, negr. MJ. de Go-
eje, Leiden rB7o.
Ivanin, MJ., O aoennom iskusstaye Uuoenaniykh mongola-tatar i srcdneazitskikh

narodoa pi Chingiz-khayci Tamerlanye, St. Petersburg r 875.
izayestiya Imperators kago Akadcmiyi Nauk.
iauyestiya Ruskii Komiteta dlya iyscheniya Srednei i Vostnik Azii.
i<aycstiya Turltestanskaao otdych impaatorsknto Russkauo Gngra. Obshclwstaa.
Jacob, C., Webhe Handekartilwl belogen db Araber des Miltzlalters aus dcn nor-
disch-baltischen kindern, Berlin r Bg r.
Diz Waaren beim arabisch-nordischen Vcrlvhr im Mittclaltcr, Berlin
tBgr.
-,
J.R.A.S. : Journal of the Royl Asiatb Society.
Justi, F., Geschithte der orintalischm Viilker im Altertum, Berlin rBB4.
Iranisches Namenbuch, Marburg r Bg5.
Kal. E., Persidskiya, arabskiya i turkiya rukopisi Turkestanskiy. Bub. lichnoy

Biblioteky., Tagkent rBBg.
Kallaur, Y., Protokoly Turkeski kru4hka, V (daki makalesi).
5BB BiBLiYOGRAFYA
Karabacek, J., "Das arabische Papier", Milthrilungcn aus dq Sammlung dcr

Papyrus E4her4g Rainer. c.IIIIII, Viyana rBB7.
Karamzin, Istoriya gosudarstaa Rossiskaao, St. Petersburg r89z.
Kigini, Abdullah b. Ali, <ibdetii't-tcodih, Ayasofya Ktb. (istanbul), No:

30r9.
Tarih-i Uba/i, bl<2. Ccntcnaire de I'icolz des lnngues orientales aiaan-
tes.
Katanov, A., lapiski, XIV, rgoz (deki makalesi).

-,
KXtib Qelebi, Kcgffi'z-zunin. rrcgr. Fliigel, Leipzig 1835, 1837, Londra
rB4z-rB5B.
Kitibii's-Semerkandi, Muhammed b. Ali, A'rddu*-siyiv fi agrddi r-riydw.
Kizrm, Muhammed, Nddir-ndme, St Petersburg Asya Miizesi (bkz. Bart-

hold, i4a. Akad. Nauk, rgrg, s. 927).
Kazvini, Hamdullih Miistevfr, Niizheti'l-kulflb, negr. ve ingilizceye gev. G.

le Strange, Londra-Leiden 1916, rgrg.
Taih-i giizidc, negr. E.G. Browne, Leiden r9ro.

el-Kazvini, Zekeriyd b. Muhammed b. Mahmud. Kitdb ac6'ibi'l-mahlikat,
negr. F. Wiistenfeld, Giittingen rB4g.
-,
Kerminegi, Muhammed Yeh,, Tuhfetu'l-Hdnt, Asya Miizesi, No. c 5Br b.
Khanykov, N.Y., Opisaniz Bukharskaoo khanstua, St. Peterburg 1843.
el-Kindi, Ebi Omer Muhammed, Kitabu'l-aulit ae kitdbu'l-luddt, ney.
Rhuvon Guest, Leiden rgrz.
Konstenko, L., Turktstankii krai, St. Petersburg rBBo.
Kremer, V. von, Cuhurgeshichte des Oricnk unter den Chalifm, Viyana rB75-
1877.
Cuhurgeschbhtl;chc Streifziige auf dem Gcbbtc des Islams, Leipzig
tB7t.
KudAma b. Ca'fer, Kitabi'l-hardc, negr. MJ. de Goeje, Leiden rBBg.
-,
Kuhn, A., "Statisticheskie materialy diya Turkestana" . M.S.T.,IY, fi76.
Lane-Poole, 5., Mohammadan Dynastbl Chronohgical and gcncalogica! tabks
with hisnical indroductions. Londra I Bg4.
BiBLiYoGRAFYA 589
Lansdell, H., Ccntral Asia including Kuldja, Bokhara, Khiaa and Mcm, Londra
rBB5.
Laufer, 8., Sino-Iranica. Chincse contributions to thc history of ciailfuation in an-

cimt lran, Chicago r9r9.
Lerch, P., "Ein Blick auf die resultate der HissAr'schen Expedition", Rzs-
sische fuaue, c. VIII, r875.
"Sur les monnaies des Boukhir-Khoudas ou princes de Boukha-
ra', Traaaux dc la 3-mc scssion du Congris Intcrnational dcs Orientalistcs II.
St. Pctcrsburg 1876, c.II, St Petenburg, Leiden rB7g.
-, Arkheolngichcskay poyezdka ac Turkestanslciy lrai, St. Petersburg
rB7o.
Logofet, D., Na Granitsakh Srednei Azii, St. Petersburg r9og.

-,
V gorakhina ranuinakh Bukhary, St. Petersburg lgr3.
el-Makin, Taihii'l-miislimtn, negr. ve latinceye gev. Th. Erpenii: Histoia
Saraccnba, Leiden I 625.
-,
Mahmud el-Kiggari, Diaanu LugA6'FTirk, negr. Kilisli Mu'allim Rrfat, is-
tanbul r g3g-35/ r gr 5-t 7.
Marco Polo. Tlu Book Sh Morco Poh, ingilizceye gev. H. Yule, Londra
r875.
Margoliouth, D., "The Russian Seizure of Bradha'ah in 943 A.D.", B,SO,S.

c. I, r9rB.
Markov, A., Inacrtarnyi katahg musul'manskikh monet Imp. Ermitazha, St. Pe-
tersburg 1896.
Marquart, J ., Dic Chronologic dcr ahtiirkischcn Inschiften, Leipzig r BgB.
Eransahr nach da Geographie des Ps. Moses Xorcnac'i, Berlin I go r .
Osttiirkische D;alekktudien, Berlin r 9r 4.

-, Osteuropiiisclu und ostasiatische Streiftigc, Leipzig I go3.
Unbrsuchungen 4ur Gcschichte aon Eran, Giittingen-Leipzig. 1869.
"Historische Glossen zu den altti.iskischen Inschriften",

W.<.K.M. c. XII, rB9B.
-,
"Beitrige zur Geschichte und Sage von Eran, /.D,M.G., c.
XLIX, rB95.
59O BiBLiYOGRAFYA
Masalsky, Y., Turlecstanskiy lerai, St. Petersburg r9r3.

Matcrialy dla statist. Turleest. baya.
Melioransky, P., Araby Filo log o turets kom yazy teye, St. Petersburg r goo.
Mes'Odi, Ebu'l-Hasan Ali b. Huseyn Muricu'z-zehcb, negr. ve franszcaya

gev. Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille, Paris r86r-r877.
Kifib;i't-tenbth oe'l-isrdf, negr. MJ. de Goeje, Leiden r8g4; fran-

spcaya gev. Carra de Vaux, Iz Liarc de I'aantissemmt et de la rcaision,
Paris 1896.
-,
Metinln: Barthold, Turkcstan a epokhu Mongoklwgo l{ashcstuiya, L Teksty.
St. Petersburg 1898.
Miles, Col., bkz. Ebu'l-Gazi Bahadrr HAn.

Minaev, I., Sayedymiye o stranakh po aerkhoa'yami Amu-dar'i, St. Petersburg
r879.
Mirhind, Raalati's-sd6, Tahran r853-57 Rausatu's-saf6'dan yaprlan

terciimeler: Fr. Wilken, Michandl H;ttorit Gazneuidarum persbe, Berlin
I83z; Defr6mery, Histoire des Samaniles, Paris r845:
Defr6mery, Histoire des sultans du Kharelm, Paris l84z; Jaubert,
Vb de Djenghk-Khan, Paris r84r.
Mir islama.
-,
Morlev, W.H., A desriptire catahge of the historical manusnipts in the Arabic
and Pcrsian languages, Prezemed in the library of the Royl Asiatit Socicty,
Londra 1854.
Mu'inu'l-fukari, Ahmed b. Mahmud, Kitdb+ Mollnzdde, bkz. Metinln, 166-
r72-
Mu'iaau'l-ensdb fi Secerct selitin Mugal, Fiieu, Catahgue, rBZ.

Mukaddesi, $emseddin Eb0 Abdullah Muhammed., Ahsenii't-tekasim fi
ma'ifeti'l-akalim, negr. MJ. de Goeje, Leiden 19o6.
Musevi, Muhammed b. Fazlullah, Taih-i haydt, Rieu, Catahgua, Supple-
ment, 27o-I.
Mushketov, Prof. I.V., Turktstan, St. Petersburg r886.
Musulmanski Min
BiBLiyocRAFyA 59r
al-Muzaffarila (sbomik statei uchenikov baron v.R. Rozana), st. peters-

burg 1897.
Micmilii't-teodih ue'l-kzsas, fransrzcaya gev. J. Mohl,
Journal Asiatique s6ie
3, XI, XII, XIV. s6rie 4, [. Paris r8,4r, t14z, tg4g.
Miiller, A., Der Islnm im Morgen-und Abndlande, Berlin rBB5-rBB7.
Nachrichtcn ibo dic aon Kaiserlithcn Akademb wissenschaftcn 4
st. pctercburg
im Jahre 1898 ausgmistete Expedition nach Turfan, St. petersburg r8gg.
Narqahi, Taih-i Buhdr6, ne$r ve fransizcaya gev. ch. Schefer, Desniption to-
pographQue et historQuc dc Boukhara, Paris l89z.
NAzrrr Husrev, Sefer-ndme, ne$r. ve fransrzcaya gev. Ch. Schefer, Sefu Na-
meh, Rehtion du aoyge de Nassii Khosraa, Paris lBBr.
Natanzi, Mu'ineddin, Mintahab-t teadrih-i MuTni British Mus. Or. r5g

(Rieu, Catahgue, t&o).
Nesefi, Omer b. Muhammed, "Kitdbi'l-kand rt turih-i Scmnkand", Rusgaya
qev. W. Vyatkin, ,S.r(.,S.O. VII, 19o6.
Nesevi, Streti's-Sultan Cekleddin Mengubirti, ne$r. ve lransrzcaya gev. O. Hou-

das, Histoire de sultan Djchl ed-Din Mankobirti, Paris r89l, r8g5.
Nizimeddin $Arrfi, /afer-ndme Tagkent ki.itiibhanesi, No: 146, KaI', Kata-

log, rgvd.
Nizimi-i Arudi-i Semerkandi, Qahar Makale, ne$r ve ingilizceye gev. E.G.
Browne, Four Discourses, Londra r9zl.
Nizimi, Sadreddin, Tdcii'l-ma'6srr, St. Petersburg Univenitesi Ktb. No.
57B,vr. zo4b.
Nizimii'l-Milk, Siydset-ndme, negr. ve fransrzcaya Eev. Ch. Schefer, Siasset
Namih. Traiti de Gouaerncmenl, Paris rBgl, 1893, r897.
Notbes ct Exraits des manusaits de k bibliothlque impirial.
Nouaeaux mfilanges oricntaux (P.E.L.O.V.,If sci, c. XIX).

Niildeke, Th., Orbntalisclu Shizzm, Berlin rB9z.
"Siasset Nameh... Texte persan 6dit6 par Ch. Schefer, paris

r8,gt", Z.D.M.G., XLVI, r B9z.
D'Ohsson, C., Histoire des Mongob, depuis Tchinguk-khan jusqu'a Timour

-, ou
Tamerlan, La Haye-Amsterdam r 834-35.
ss2 BiBLIYOGRAFYA
Oppert, G., Dcr kcsfuter Johanncs in Sage und Gcschbhtc, Berlin 1864.
P.E.L.O.V., Publitations dc l'6cole des langues orientahs uiaantcs,Pais.
Palmer, E.H., "Cataloge of the Oriental Manuscripts in the Library of

King's College, Cambridge", J.R.z{.,S. 1868.
Patkanov, K., Istoiya mangolaa inoka Magakii, St. Petersburg lB7l.
Istoiya mongolov po armyanskim istachnikam, St. Petersburg tB73-

7+.
Pekin Misyonu Qahsmahn : Tntdy Rossiiskoi dukhoanoi missii tt Pckinye,
Pelliot, P., W "A propos des Comans", Journal Asiatuquc, s6rie rl. c. XV.
r92o.
"Addenda', T'ougn Pao, c. XIV, I9I3.

"Chr6tines d'Asie Central et Extrdme-Orient", T'oung Pao, c.
XV, rgr4.
"Les Mongols et la Papaut6" Rcaue d'Oimt chritien, s6rie 3. c.
lll, rgzz-zg,IY, tgz4, VIII, r932.
-, "Notes sur le Turkestan de M.W. Barthold", T'oung Pao,

XXVII, r93o.
Pertsch, W., da
Pcrsischm Handschiftcn, Berlin IBBS (Die
Vcrzeichnirs
Handschriften-Verzeichnisse der Ktiniglichen Bibliothek zu Berlin).
P6tis de la Croix, bkz. Yezdi.
Pumpelly, R., Exphrations in Turlvstan, with an Accounl of thc basin of Eas-

tem Peda and Sistan, Washington t9o5.
Radloff, W., Diz alttiirkischn inschiftm der Mangolci, St. Petersburg r$g4-
rB99'
K aoprosu ob uygurkh, St. Petersburg I893.
Rivendi, Rahdtii\-sudir ac 6ycti\-suri/, negr. Muhammed ikbal, Londra-

Leiden rger.
Rizi, Haydar b. Ali Hiiseyni, Taih-i Haydai, Berlin Ktb. No: 4IB.
Rccucil fu aolagcs ct de mimoircs, yayrnhyan Soci6t6 de G6ographie.
Reinaud, J.T ., Fragmcnts arabcs et persans inidits rAhtifs i I'Inde, Paris t 845.
BiBLiyocRAFyA 5e3
Regidiiddin Fazlullah, cdmii't-tafiih; Taih-i mubarck-i Gawnt (Histoire des

Mongoh, negr. E. Blochet, Leiden-Londra rgr r. Histoire des Mongob dc
ln Persc, ne$r. ve fransrzcaya gev. Quatrembre, c. I. Paris 1836.
Rickmers, W., The Duab of Turlwslan, Cambridge r9r3.
Rieu, Ch., Catahgue of thc Persian Manusctipts in the British Museum. Londra
rB79-rBB3.
Supplzmnt to thc Catalnge of the Pcrsian manusctipts in the Bitbh
Muscum. Londra r8g5.
-, Supplcmmt to tlu Catalogue of the Arabic manusctipts in thc Bitth

Museum, Londra r8g4.
Rockhill, W.W., The Journel of Willian of Rubruck, Londra rgoo.

-,
Rosen, Baron Y.R., Noties sommaires des manusctipts arabes du Musie Asiati-
que, St. Petersburg r88r.
"Les manuscripts persans de I'Institut des langues orientales"

Colbctions scitntitiques, c.III, St. Petersburg l886.
Ross, Sir E.D., "The genealogies of Fakhr ud-Din Mubirak Shdh", Aceb-
-,
ndmc, Cambridge r9zz.
Gauthiot, R., "L'Alphabet sogdien d'apris un t6moignage du

XIII' sidcle", Journal AsiatQuc, s6ie [I., c. I, r913.
Ross, Sir E,D,-Skrine, F.H., Tlu Heart of Asia, a history of Russian Turlustan
and the Ccntral Asian Khanates from tlu earlicst timcs,Londra tBBg.
Rudeki, Diaan, School of Oriental Studies Yaz., Londra.

Ruska, J., "Noche einmal al Chutuww", Der Islnm, c. IV. r9r3.
Rus s ki I s t oric hcs kii lhuna l.
Sa'ilibi, Abdiilmdik b. Muhammed, fetimetii'd-dehr, Beyrut r873.

Le t6'ifii' l-ma'6rif, ney. P. de Jon g, Leiden r 867.
Taalibii Syntagma (Specimcn c kttzris orientalibus), negr. ve latinceye
g.ev.JJ.Ph. Valeton, Leiden 1844.
-,
Sa'ilibi, Hi.iseyn b. Muhammed, Gurer-i ahbdr+ muliki'l-Furs, ne$r. ve
-, franszcaya gev. H. Zotenberg, Histoirc des rois des Perses, Paris rgoo.
Sachau, E., Gcschichte und Chronohgb uon Chudri4m, Viyana 1873.
BiBLIYOGRAFYA
Studien zur Sltesten Geschichtsi.iberlieferung der Araber", Mittei-

lungen des Seminars fiir orientalischc Sprachm, c. VIII, tgo4.
ibn Sa'd'm Tabakat'nn III. cildinin iinstizii. Aynca bkz. Bir&ni.

Sacy. S. de. Chrcstomathic arabe, Paris IBz5-27.
Sa'ffi, Giilistdn, negr.J.T. Platts, Londra r873.

Sefieddin, EbO Bekr Abdullah b. Omer, Fc4'il-i Belh, Bibliothique Natio-
nal (Paris), Ancien Fonds persan, I15, aynca bkz. Schefer, Chrcstomat-
hb pnsane, I, 66-ro3.
Salemann, C., "Zur handschriftenkunde, L Al-Bir0ni's al-Atir al-bAqiyah"

Bullztin de I'Acadimic des Scicnces (St. Petersburg), rBgB, I9tz.
Samoylovitch, A., "Tiyish (Tish) i drugye terminy l(nmsko-Tatarskikh

Yarlykov", Bull. de I'Acad. des Scbnccs, rgr7. jl
Sbonik geografuhukiy topografichcskaoa i statistichcskiy mabriaho Po Azii.
Sbomik Turlees tanskaua aos tochnaaa institula.
Schefer, Ch., Chrestomathiz persanc, Paris IBB3-85.

Haith Sultan Sinjar, par Mo-
Schefer, Ch., Tableau du rlgne de Moi<z cddin
hammed ibn Rty Ravendy, farsga metin ve franstzcaya terctimesi,
"Nouueaux milanges orientaux', s. t47.
QrcQues chapitres dc I'abrigi du SeAjouq Namih compose Nassir Ed-

din Tahia (P.E.L.O.V.,3 e s6rie, V), Paris rBB9.
Schreiner, M., "Beitrdge zur
Geschichte der theologischen Bewegungen im
-, Islam', c. LIII, r898.
<.D.M.G.,
Schwarz, P., Iran im Mittehltcr nach den arabischen Geographen, Leipzig 1896.
Scriptores Oricntis C hris tiani
Sem'ini, Abdiilkerim b. Muhammed, Kitdbi'l-ensdb, negr. D.S. Margolio-

uth, Leiden-Londra I9I z.
Semerknnt Vihyei Rehbai - Sprauochnik lenizha Samarlundslcilt obhstiy.
Semiryegye Elkitah : Ochok Scmirycch'ya Obhstnooa statichcskoaa komiteta, St.

Petersburg r8g8.
Seybold, C., "Abu Hanifa ad-Dinaweri. Kitab al-ahbar at-tiwal, Pr6face,
Variantes et Index par Ignace Kratchkovsky", <.D.M.G., c. LXV[[,
I9I3.
BIBLiYOCRAFYA 595
Slane, Baron MacGuckin de, Catahgue des Manusaits dc h Bibliothlquc Na-

tionah, Paris r 883- r Bg5.
Smirnov, E.T., Srcdnyala A4iya, Tagkent rfu6 (daki makalesi).

Dcmishkm o Turlestanyc, Taqkent r BgB.
Sobranic saycdycnii
-,
Srednaya A4iya,
Stauistbhcs leiy materialiy d$a Turkcstana.
Stein, Sir M.A., Scrindia, Detaihd report of Explorations in Central Asia and
wcslzmmost China, Oxford, tgzt.
Strabo, Geographica, negr, Didot, Paris 1853.
Strange, Guy Le, BagMad duing tlw Abbasid Caliphate, Oxford rgoo.
The Lands of thc Eastern caliphatc, Cambridge r9o5.

Streck, Amul,i.A.
-,
Stiibe. R., "Tschinghis-Chan, seine Staatsbildung und seine Persiinlichke-
it", Neue Jahrbiichn fiir das klassisclv Altertum, c. XXI, Leipzig r9o8.
Stissheim, K., Das Geschcnk
aus der Saldvhulungevhichtc uon dtm Wesir Mu-
hammad al-Husaint al-Tazdt, Leiden r9o9.
Prohgomcna 4u einer Ausgabc da im Bitish Museum 4u London aer-
wahrtcn Chronik des Seldschukischen Rciches, Leipzig I g r r .
$abankArai, Muhammed b. Ali, Mecma'u'l-Ensdb, Asya Miizesi, No: d

566: Rieu, Catalogue,I, 83 vd.
$ehristAni, Ebu'l-Feth Muhammed, Kitdbi'l-milhl ue'n-nihal, almancaya

gev. T. Hiarbriicker, Halle rB5o-185r.
Taberi, Eb0 Ca'fer Muhammed b. Cerir, Tarihu'r-resul ae'l-mulik, negr.
MJ. de Goeje, Leiden rB79-rB9B. Chronique de Tabai Abu Ali Moham-
mad Bal'ami, farsgadan fransrzcaya gev. H. Zotenberg, Paris 1867-
tB7+.
Tdcii' l-Afis, Kahire r 3o6- r 3o7.
Thomas, E., "Bilingual coins of Bukhara", The Numismatic Chronicb and

Journal of numismatic Socizty, c. I, rBBr.
Thomsen, Y., Insniptions de I'Orkhon, Helsingorf r896.
596 BiBLIYOGRAFYA
Tiesenhausen, W., Notbc sur unc collection de monnaits orientahs de M. le

Comtc S. Stroganoff, St. Petersburg t88o.
Sbornik matetiahu, otnosyaschikhsya k istorii <ohtoi OrQ, St. Peters-
burg rBB4.
Tomaschek, W., Centralasiatischc Studicn, Sogdiana, Viyana t877.

Trudy : Trudy Vostochnaw Otdclenya impuatonkago russkago Arkhiohgicheslu-
y Obshchastca.
Tur kz s tans kiya Vydo mo s ti.

Tusi, Nisireddin, /tc-i ithafi, British Mus. Or. 7664.
Ulu[ Be[, Taih-i erba'a ulus, Cod. Mus. Brit. Add. 26, tgo.
Umnyakov, i, Sbornik Turlsstanskauo aostochnauo instituta, lV23 (dalo makale-

si).
'Utbi, Muhammed b. Abdiilcabbdr, Taihii'l-yemtni, negr. Sprenger, Delhi
rB47; genig agrklamalarla $eyh el-Menini tarafindan Kahire'de rz86l
1869 ve daha sonra r3or(r883'de negredildi. larsgasrndan ingilizceye
gev.J. Reynolds, Thc Kitib-r Temtnt, Londra IB5B.
Vakf-ndme, Petersburg Asya Miizesi No: e 574a9.
Vamb6ry, History of Bokhara, Londra 1873.

Traoeb in Ccntral Asrc, Londra 1864.
Vassaf, Fazlullah b. Abdullih $irAzi, Taih-i Vassdf el-Hadra dcr ahadl-i scl6-
ttn-i Mogol, neg ve almancaya gev. Hammer-Purgstall (Geschbhte Was-
-, saf\),Yiyana 1857.
Veselovsky, N.I., Otchnk istoiko-geograficheskikh saycdymii o Khiaiskom
Khanstaye, St. Petersburg t877.
Vivian de Saint-Marrin, Les Huns Blnncs ou Ephtalitcs des histoirens byzantins,

Paris t849.
Vyatkin, Y.L., Materialy k isfoicheskoy geografii Sama)kandskogo aiheta, YII,
Igoz. deki makalesi.
Vycstnik SrednE Azii.
Weil, G., Gcschichtc der Chalifcn, Mannheim, 1846-5I.

Wellhausen, J., Das Arabische rdche und sein Slzre, Berlin rgoz.
BiBLIYOGRAFYA 5g7
Wolff, J., Nanatiac of a Mission to Bokhan, in the years 1843-1845, Edin-

burgh ve Londra rB4B.
Wolff, O., Geschichtc der Mongobn oder Tatarcn, Breslau r87z.
Wi.istenfeld, F., Da Tod dcs Husein bcn Ali, Giittingen rBB3.
Die Arabn und ihre Wcrle, Giittingen r87z.
Gcschichtsschrciber der
AUr a;e Quethn des Weilvs: Ibn challilwni aitac illustium aiaorum,
Giittingen r837.
-,
Yifi'i Ebff sa'ide Abdullah
-, b. Ali, Mirdtii'l-cihdnfi ma'ifct haaddisi'l-insdn.
Ya'kubi, Ahmed b. Ebi Ya'kub, Tarih, negr. M.Th. Houtsma, Leiden
rBB3.
Kitdb'ul-buUdn, negr. MJ. de Goeje, Leiden l8gz.
Yakut, $ihdbeddin Ebi Abdullah, Mu'ccmu'l-bulddn, negr. F. Wiistenfeld,
Leipzig r866-r873.
-,
irsddii'l-arib negr. D.S. Margoliouth, Leiden-Londra r 9o7- r gz7.
Yate, c.E., Northan Afghanistan or lztters from thc Afghan Boundary commissi-
oz, Edinburgh-Londra IBBB.
-,
Yezdi, $erefeddin Ali, lafa-ndmc, negr. Mevlevi Muhammed, Kalkiita
IBBT-BB; franszcaya gev. P6tis de la Croix, Histoire de timur-Bcc, Delf
r723.
Yule, Sir H., Cathay and thc Way Thither, Londra r866, rgr3-1916.
Yusuf Has Hicib, Kudatgu Brlrg, negr. ve almancaya gev. W. Radloff. Dar
Kudatlu Bilik desJusuf chass Hadschib aus Bahsagun, St. petersburg
r89r, rgoo-ro.
lapiski impcratorshiy Akademii Nayki po istorichcskoaa-fitolagisluskoaa otdeh.
lapiski: /apirki vostochnago otdetzniya Imperatorskago Russkngo Arkhcoragb-

hcskngo Obshchestaa.
<.D.M.G. : /citschift dn Dcutschen Morgenlandischcn Gcsebchaft.
Zhukovsky, Y., Rapaliny Staraao Mcna, St. Petersburg r8gr4.

,(huna I Minis tcrs to Narodnoaa Prosaeta.
Zimin, I., Protoko$. lakaspiisluoo ktazhka lyubitclzi Arkheohgii, St. peters-

burg r9r7. (deki makalesi).
Zimin, L., Barthold,W., Tckty po istorii Srednci Azii, st. Petersburg r9r5.
nizitt
A
A'zam-Melik, 465-467, 478 Abdiilmelik (Halife), r99
Abadin-kenc, r68 Abdiilmelik I b. Nuh, rr, 116, zog, 267-
Abaskfin, 45r 27o,274,553
Abika HAn,46 Abdiilmelik II b. Nuh b. Mansur, zo, zB5-
Abirkes (bkz. Barkes) 288, 554
Abbasi, B, 25, 26, r rB, zo7, ztz, z16, zzo, Abdiirregid, z4
224, 235, 245, 3or, 306, 335, 365, Abdi.isselAm, 3r9
Z6l , Sg6, S98, S+S, SS6 Abel-Remusat,4z
Abbasiler 4, 186, zo3, 2og, 2ro, 2r2-2t+, Abgar,97, g, r3z, t4r
2t9, 244, 247 , 249, 277, 37o, 397, 40 Abigka, 534
Abbis (Yengi ark),87 Abhk K<iyii, 186
Abdek, 95 Abgura, r73
Abderiba (bkz. Anderib) Ab0kga, r55
Abdulcabbir, zr5 Aghk bozkrn, r87, zgo,359,476,555
Abdulcabbir b. Abdurrahman, 2t4, zrg, Ad kavmi, zor
549 Adem, z15
AbdulgAfir b. ismail el-Firisi, r8
Adudu'd-devle , g, r3, 27 t
Abdullah, r74
AfArfin, ror
Abdullah P6rsi,3r9
Aferinkent, rol
Abdullah Buhiri, 9o
Aferinkes (Ferenkes), tot, t42
Abdullah b. Amir,6
Afgan, Tr
Abdullah b. Fazlullah, 5r
Afganistan, 4r, 69, Bo, zr4, z&o, 479, S3S,
Abdullah b. Hiam, ry1,2o3,547
56r
Abdullah b. Humeyd b. Kahtaba, r87 Afganliar,474
Abdullah b. Humeyd b. Sevr, r87 Afrisiyib ($ehir),
9o, 9r, 95, r r2
Abdullah b. Ma'mer el-Yeqkuri, zo4 AhnsiVnb (Destan kahramanr), ro7, ttz,
Abdullah b. Muhammed b. lJzeyr, z7z,
z7B,282,284, SS4 Afrika, 33r
Abdullah b. TAhir, rr, 168, 225,22g, 23o, Afgavin, r z7
zg7 , z6r, 55o Afgin, rBr, ez8, 55o
Abdurrahman, 496, 5r t,5rz Afgin kalesi, r83
Abdurrahman b. Miislim, zog Afgina, 92, rz5, rz6
Abdurrahman b. Nu'aym el-Gimidi, zo4 AfurAn, I49
Abdurrezzak Semerkandi, 58 Agdin, rz7
Abdiilaziz, r5 Agz0n,
Abdiilaziz b. Nuh, 267, z7g Ahai (Iaigi), 476,4b
Abdiilaziz b. Omer MAza, g4g,377,578 Ahamenigler, Bo
Abdiilkerim Satuk Bugra Hdn, 27 3, 276 Aharfrn, 78, zoo
600 DIZIN
Ahagga, 166 Ala Tau, 5r6

Ahengerin, r83 Alaf-Furigin, to5
Ahmed (Vali), z18 Ala-Kamak,5I7, 563
Ahmed (Mansur b. Kara-tegin'in o[lu), Alak-noyon, 44r, M2,4M
27o,337-339,342 Alamut,9
Ahmed Bilgig,4zo Alay' 73
Ahmed Hin, I I7, 557 AlAeddin, 372
Ahmed Hocendi,4zo Alieddin Ati-Melik b. Muhammed Cuvey-
Ahmed Yesevi, 3gg ni (bkz. Cuveyni)
Ahmed Zeki Velidi (Togan), t8 AlAeddin Muhammed b. Tekiq, S60
Ahmed b. Abdiilaziz, 377 Alaf-Fur0gin (Kih-Fur0gan), Io5
Ahmed b. Ali (ilek), 2g4,299,554 AlAii'l-miilk Tirmizi, 398
Algu, 529, 535-542, 564
Ahmed b. Ebi Halid, 225,227, zz8,55o
Ahmed b. Esed (Samani), r78, zz6-228, Hz. Ali, Bz, 83, zo9, 23r,332,34o' 342
Ali (Qagani), I t
550
Ahmed b. Ferig0n, z4z Ali (Kirmani'nin oilu), zIo
Ahmed el-Grrnati,36 Ali (kumandan), 3aI
Ahmed b. Ham0ye, 265,552 Ali,456
Ahmed b. Hasan, 345 Ali (Iarabi'nin kardegi), 5o4
Ahmed b. Hrdrr, 338340, 557 Ali (Ya'kub b. Leys'in kardegi)' z3z
Ahmed b. lsmail, z5B, e59, 263,55e Ali Dar0gi,458
Ahmed b. Muhammed, 6o Ali evlidr, tz6, ztt, 2t4, 23t, z6t, 274,
Ahmed b. Muhammed Fasih el-Havili' 338,342

2+n, 57, 27on. Ali b. Ali,3ot
Ahmed b. Nuh b. Nasr, tzz, 267 Ali b. isa b. Mihin, 7, 2rg, 22o' 549
Ahmed b. Sehl, 259, 552 Ali b. Me'min (Ebu'l-Hasan)' 554
Ahnef b. Kays, 84 Ali b. Me'mfin, I58
Ahsikes rffi, r7z, t75, t76, I77, I78, 186' Ali b. Muhammed,3or
3o5, 336,426, 556 Ali b. Miicihid,5
Ahsisek,84,85 Ali Sultan, 55
Ahq0 (Aksu), 7I, 7z Ali b. TAhir,55o
Ahi-puE, 35o Ali'ed-din Hayyiti, 46o
Akkn, ssB Ali'nin kiiyii, 86
Ak $ah, 457,462 Ali'nin mezan, 36
Ak Tatarlar, 44o Alitegin, 3oo, 3oI, 3o2' 3o4, 3o5' 3I4'
Akabilin,459 3I6-3r9, 3zz, gzg, 556
Ak-bura (bkz.Os) Ali-tegin b. Abdullah, 3I7
Ak-Biirden,87n Alkame, 73n.; kalesi, Io3
Ak-Kutcl,336 Almihg, 425,426,5oI, 536' 563
Ak-Melik,474 Almihgh Su$nik-tegin, 428
Ak-nbAt, 7r Alp Arslan, e6, 326, 327, 335' 343, 557
Al-i Burhin, 349 Alp Hnn,43B
Al-i Muhtac, z5e Alp-Er Hin, 438
DiZiN 6or
Alp-Kara Uran (Alp-Derek), gr7, g6g, 16+, t23, t7g, r87, r95, 2oo, 2o+, 2c,6,
3ffi' 372,559, 5tu 2t2-2r4, 222, 227, 25o, 254, 2go
Altalun,5rB Araplar, r, 3, 5, 16, 67,7o,7+,.8r, Bu, 916,
Altan Hin,4rB ro3, rr2, trg, r44, r46, r48, r58,
Altay da$lan,4r7, 5r9, 536 169, rge, 196-199, 2or-2o3,2o5, 2o7-
Altrn Defter,47 2r2, 2t5, zt7, zr8, 224, 227, 274,
Altrn Ordu, 64, 65, 528, 543 5+7-549

Aravan, r73
Altuntai, 299, 3oo, 3o2,3r3-3t7,555, 556
Arbilah, r89
Am'ak BuhAri, z9
Archimandrite Palladius, 41 3, 4tG
Amr b. Cemil, zr8
Ardahan,447
Amr b. Leys, 23, z3z, 236-239, 241-243, Arenc, 253
247, z4B, 55r
Argin, r45
Amu-Deryi (bkz. Ceyhun) Argun (Mogol hiikiimdan), 5zg, 524, 5zG
Amul (Qarcuy), So, 8a-86, r53, r55, 16o, Argun (bir oyrat), 5I3
167, 2r2, z3o, z7B, z9t, zBz, tB4,
Argun nehri, 439n
28g,297, zgE, 316, 352, Mr, 44g
Arg Biike, +96, S18, 533-538, 54o,54r,564
Amul (Mizenderin),449
Ari,86
Am0y,352
Aris nehri, rBg, 439
Anadolu, 3o
Aristeis kabilesi, r73
Anadolu Selguklularr, 3 r
ArrAn, 537
Anbar, 83, 84, 93, zo9
Arslan (Selguklu sultanr), 3I, 358, 559
Anbarduvin, rz7
Arslan Cizib, 292,299, +7Zn
Anciferin (Ancufirin), rz7
Arslan Han (Karluk), 4zB,4zg, 467
AndAk, rz7, rzB
Arslan Hin Ali, zBB, 554
Andedi, r49
Arslan Hin Ebu'l-Feth Muhammed, 3go
Anderib, 7o,468,469
Arslan Hin Ebu'l-Muzaffer Yusuf, 386
Andican, tj2, t73
Arslan Hin EbO Mansur Muhammed b.
Andiikin, r7z Ali el-Asamm, 294,2W,3oo, 3or
Anfuren ribatr, rgo
Arslan Hdn Mahmud, 35r
Angara,4rT
Arslan Hin Muhammed, 355
Angren, r77, r&g, rB4, 186, rBB, r89
Arslan HAn Muhammed b. Ali, 555
Anhir,476 Arslan Hin Muhammed b. Siileyman,
Anikfardar, rzB r04-r06, rog, rr5, r17, r25, 2t4,
Anis0n, rzB 295,3+t-343, 474, 558
Angemisen, r5o
Arslan HAn Siileyman b. Yusuf (Bu$ra-
An0g-tegin Garca, 345, 346 Tegin), 3r4, 316, 3r9, 32o,323, 42g,
Anfizkes, lB8 556
Aolo-botzile, 4o5 Anlan-Yil0, 2BB, 2Bg
Ara[at dap1'977 Anfid, r46
Aral gcilii, r5B, 164, 165, 256 ArsiibAniket (Anyiniket). rBe, r9r
AralPeygamber, Tg,32t Arulat kabilesi, 49o
Arap, 4, 6, 17, 2o,37, 5g, 65, 6g, lr, lB- Ar0, r45
8o, 83, 84, 86, 88, 95, roo, ro8, r 14, Aryaniler,85
6oz DiZiN
ArzankibAd bkz. Razikibid B

Asan, 439 Baalbek, r5o
Asbis, r54 Bib (Buhara'da), I e8
Asrm b. Abdullah el-Hilili:o6 Bab (Pap, Fergana'da), t76-r7&
Asib Ovasr, 323 Baba, r18
Asmend (Usmend), tzB, r4z Bib-Destdn, 94
Asutay, 534, 536, 537 Bdbig, rzB
Asya, 39,46,48,53, g4Z, +B2, St3 Bibiir, 87, 94, 96, r7I-I73, rBz, t8g, 452,
Agafr Harkana, rzo, rzz, rz6 476
Agbingu, tBB Bidan, rzB, r4r
Aqh6bnd, r66,455n. Bidgis, zr4, 372,549
Aqiyir, 479 Bidiye-i Hurdak, ro3
Agnis, rg4, zr5,zz6,44o, S4g Bal 166
Agt, r77 Baga, IBz

Agur-ada, 45r Bagirkan, 16I, 16z
Atbaq, r7o, r7r, 338, 339 Ba-sze-ha, 426
Bag0nkes, IBB
Atsrz (Hirezmsah), 35, ro6, 345-355, 558,
Ba$dad, 26, 35, 42, 166, rB3, 2tg, 225,
559
227-229, 23r, 234-237, 242, 244, 245,
Avil, r74, r77, r7B
254, 277, 3oI, 335, 345, 355, 37o,
Avli, rB, tg, 52, r4o, 2ro, 229, 322, Zg4,
Z7t, 317, 396, 397, 3gg, 4o2, 447,
372,376,378, 399, 4(n, 4r2 St3, St4,53o, 55o, 557, 56o, 56r
Avrupalr, 2, 4c, 46,48, 52, rg5, 424, 4Bz, Bafdadek, t66
490, 509' 535 Bai-r Hurrem,458
Avgar, r z6 Ba$in, 7o,469n, 479
Awec (Uzec) geEidi, 75
Baha ii'l-Miilk, 473
Ayah (Aytah, Aytak), z7B Bahieddin Marginini, 5I4, 52o
Ayaz (Alp Arslan'rn o[lu), 335, 557 Bahieddin Razi, 4rB, 4zo
Ayiz, Cihan Pehlivan, 4ot Bahieddin Sim, 367
Aybugir, I64 Bahieddin Muhammed b. Mueyyed el-
Ay-tegin, 358 Bagdadi, 35
Aynii'd-devle (Karahanh) 32 r, 323 BihAnrrbatr, 368
Aynii'd-devle (Cikili), 338 Bakrr (Tiiccar) gehri, rz4
Aytak (lhtiyareddin), 357, 358 Bakrrcrlar (es-Saffirfin), go
Aynii'd-devle (Karahanh) g2r, 322 Baktria, 8o
Aynii'd-devle (Qikili), ggB Bala,5zr
Aytak (ihtiyareddin), 357, 358 B6li Han,438
Aytag, z6r Bili-Murgab, B3
AyyAr Beg (Karluk), 359 Balic, r9z
AyyAr Beg (Harezmli), 359 Balisigun, 275, 276,3o5, 3I4, 333, 348,
Azahkes, tB9 386, 387, 3W, 426, 427, 552, 556
A'zam-melik, 465, 466, 467, 478 Biliyin, tBB
Azerbaycan, t83, 45o, 537 Balhib, 469
DiZiN 6o3
BalhAn r48 Baydar,535

Bimiyin, 7t, 2o7, g6t, 367,375, 396, 468, Biyker, 85
+q,479 BedAked, rz8
B6mkahug, r74 Bedikedi, rz8
Bandimeg, rzB Bedehgin, 68,69, 7o, 7e,7Z,Bg
Binehig, rBB Bedreddin (Miiderris), g63, 444
Bineb, rzr Bedreddin Amid,, 4gz, l4t
Binker (Biyker), 85 Bedreddin Kadr Han,435
Barab-Sir, r6e BedyAne (Pedyine), r5z
BirAb (Fergana'da), r78 Beg-tegin (Gazneli), 3t7, Z2r
Bdrib (isficab'da), rgr Beg-tegin (Harezmli), 45o
Barak b. Yesii-tuva b. Mii'eti.iken b. Qa[a- Begtiiziin, z8.z, 284-287, 554
tay,564 BahAeddin (Bamyin hiikiim.), 375
Barak'ay, 5zB Bahieddin Marginani, 514, 52o
BarbAn, 7 t, 7z Bahaeddin Nakgibendi, r38
Barbier de Meynard, 5 Behrim Qibin, zz5
Bargrnlrgkent, tg+, 4o2, 44o, +42 Behrim GOr (Verehrin Y.), zzg, z5z
Bargagi, Muhammed b. ibrahim, zB4 Behrim $ah, g7+
Birdize, rz8 Bekmig,543
Birgin-i ferah, rz4 Bekr b. Milik el-Fergani, 268, 553
Barin,4r6, 44r Bekr b. Vi'il, roo
Barkagay (Berkeger), 528 Bekrin kabilesi, 54o
Barkad, z4o Bel'ami, Ebu'l-Fazl Muhammed, 37, %,
Birkes, 99, tg3, t7g, r&g, zrz I to, 247 , z6o, z6 I n, 263, 552
Barkirg, I88 Bel'ami, Ebu Ali Muhammed, I I, 25on,
Birmis,47: z69, z7o, 553
Barmig, B7 BelAnder6n, I45
Barrin, rzB, r3o Beldzuri, 6, zz8
Barriniye, IzB Beld, rz, 36, 38, 66, 69-7r, 8o-84, 88, Io6-
BarshAn (BarsuhAn), rzB ro8, rrB, r+4, r+6, rEo, 2oS, 2o7,
Bar0kan,8r, zo5,54B 2t2, 225, 23+, 2+2, 266, 267, z7r,
Barulas, 4gE 278, 2Bo, z\z, zB5, 292, 293, 296,
Basar (Bisere, BiserAn), 542 3oo, 3o2, 3o4, 3o5, 3o7, 3o8, 3Io,
Basba, rzB 3r4, 316, 3t7, 3t9, 321, 323, 32+,
Baskaklar, 4gz 325, g4g' 347, 353, 358' 367' 368'
374' 975' ggg, 44c, 445' 448, 449'
Bisend, 77
4%' 47+' 478' s4B, s5r' 557' 559,
Batr Asya, 2to,2r2, 4Eo 56o
Bitrcir (Baygur), zrB Bemickes, ro5, I39, l4l
Bau Liao, rg Benikes, I83, rB4, I89,253
Batu Hin, 484, 5to, 516-52o, 5e5, 526, Beniket, q32, Mt-443
528,529,538, 539, 563 BenAketi (Ebtr Si.ileyman Divud b' Mu-
Bay,469 hammed), 5I
BiyAn, r5o Benchir, 7o, 7 t
6o4 DiZIN
Bend-i Han, 77 Beyrut, ro

Benu Esed (Miihre kaprsr), IoI, ttt el-Beyyi, Ebu Abdullah, 17, IB, 34, z6t.
265
Benir Hanzala, t tz
Bezde, r47, r4B
Ben0nkes, rB5
Bezih0n, reg
Beribid, I65
Biberstein-Kasimirski' z5
Berigirt, 166
Big6n, r77
Beriked (Beriked0n), t zB
Bih Aferid, 2to,2t5
Beritegin, r58, r63, t64
Bik, 7z
BerAz, zr5
Berda'a, 3o3
Biki,4t6
Bilge Han, Taceddin, 387, 3BB
Berdid, IzB
Bilge-tegin (Hicib), 3o4
Bereng, r72, r77
Bilge-tegin (Bilge Beg), 345
Berengi, 77
Bilgutay, 4ro
Berezin, 45, 4o5
Binkan, 75
Berfahq, IzB
Binkes, rB4-Igo, r3z
Berkan (Birkan), r66
Binket, rz9
Berke Han (Borak'ay), 5zz, 528,529,534,
BirAn, I5o
535, 537, 538, 54o, 54I, 564
Berked, tz6, rz8 Birkan, 166
Berkenin, t45 Birmes, tzg
Berkyaruk, 339, 346, 557

Biskin da$larr, I83
Berlin, 39 Biskend, r69
Bermeki ailesi, Br, er3 Biskes (Biskent, Pskent), t89
Berriniye, I4z Bistim, 358,446

Berg, 87 Bizans imparatorlu$u, zoz
BerCrket, rgz Bizdfrn, r36

Besikiyir, I zB
Birrin kuyusu, r6B
Begbahk, 39r, el-Bir0ni, Ebir Reyhan, 42r, to4, tzz, 156,
5oI, 5o6, 5og, 516, 5r9, 5e6,
t57, 23r,295, z96
s62
Begbegin, r77, t78 Bisutin, z7o
Beg-Kulag, 5ro Beg-Kulaq, 5Io
Begmin, t5o Boldok-Kasir, 5o7

Bolor, 36r
BethudAn (ButhadAn), r5o
Bombay, 5I, 53
Betik, 86
Beyhak, 278, S2+,352, 558 Borak, 54I-545
Beyhaki, Ebu'l-Fazl, 22-25, 32, 79, 165, BorakEin Hit0n, 5zB

247, 248, 25o, 278, zB3, zB5, zgt, Bossu arkt, I87
2g+, 295, 3o2, 3o5, 3o8, 3Io, 3r4, Biiri, 525, 534
3rB, 3zo, 322,323,352, 36t Biiri+egin Tamgaq Han, ibrahim b. Nasr,
Beyhaki, Ebu'l-Hasan, 23, 33, 34, z6t, 38, 3zo-324, 525, 554, 556, 5S7
3+9,352' 357 Bretschneider, 4o
Beykent, r95, 196 B0dine, I68n
Beyli-Ata, r38 Browne, z9
DiZiN 6o5
Bud nbatr, 168 Bulgar,86, r8e, r83, 253

Budistler, r95, 4r3, 4r4 Bulgay, 52o,537
Budizm, Ig5 Bulgin Bilge,4z6
Bugaydid, 166 Bima, ruz
Bugurci-noyon , qo7, 4to, 458, 477 Buncikes (Pencikes), 87, 97
BuE, lt Bundiri, (Feth b. Ali), zg, 3o, r8o, r8z,
Bugra Hin Hirun, 287, 3oo r83
Bu$ra Hin Hir0n b. Yusuf, 325, 336 Birr6b, 77
Bulra Hin Hir0n b. Musa, 62, 273, 276, Burak, 387
278-z8r, zB7, zgr,3o5, 553 Burini, I z8
Bu$ra Hin Muhammed, 3o4, 3o5, 3r4, Burgar, t83
3r6, 3rg, 32o, 325, 34o, 356 Burhancddin Abdiilaziz, g65, 37 7
Bufriguk, 283 Burhineddin Muhammed, 377, 978, 4oz
Buh6ra, ro, 14-16, 36, 38, 4r, 66, 68, 8r, Burkan Kaldun, 534
Bz, 84, 85, 88, 89, 9t, ror-ro7, r12, Bfirke-noyon, 448
rr3, rr5-r45, t+7-t49, t52-t54, t57, Burmaduy, 36
167, t75, r87, rgo, r96, zoo-zoz, Burnamez, gT,99, I39, r79, e8g,29o, 555
zo6, ztr, 2t4, 216, 2t7, 22o, 223,
B0geng, 22+,294, {48, 55r
224, 227, 23o, 239, z4o, 244, 246,
g1o, 254, 258-26r, 2ffi, 267, z7r, Buthadin, bkz Bethudan
272, 274, 277-290, 2914, Buttam, 75,86, el6
3oo, 30r,
3o4, 3o5, 3r5, 3r6, 3r9, 325, 335, Buzar,3gr, 425,426
337-339, 34t, 3+835o,356, 358, 364, Buzgala gegidi, r49, eoz
g6s, s67, 368, 376, 977, 379, g9t- Buzgim, r5o
383, 386, 395, 399, 4o2, +29, 4gt, Buzmican, 97,gg, t44, t45
432, 434, 436, 437, 442, 452, 455, Buzurcmihr, zt3
4SB, 472, 4n, 4Bt, 4Bz, 5oo-5o4,
Btiram, re9
5ol, 529, 535, 538, $9, 54r, 543,
Biircen, r8r
545, 547-550, 552-556, 558-56o, 56e
BuhiriL kaprsr, 9r Btirsin, r eg
BuhirAh Ali Hoca, 42t, +4t Biirtene, 379, 38o, 388
Buhirihlar kiiyii, r48 Biist, z3e, zg3, zB5

Buhir-Hitfer, reo Biitcnin, rzg
BuhAr-hudit, r19, 12t, rzz, 196,21t,224 Biitcyin, rzg
Buhir-hudit Bid0n, ro5 Biiveyhiler, B, g, r t, 243, 244, 257, 267,
2ffi, z7o-272, zBr, zBz, 29o, 396,
Buhir-hudat Buniyit, r r5, r r6, r zz
553
Buhir-hudit Ebff Muhammed, r4o
Biiwe arkr, r57
Buh6r-hudit Kini, zzo
Biiyiik iskender, r, r8z,336
el-Buhiri, Ebu Abdullah, 15
Biiyiik Petro, 486
el-Buhad, Muhammed b. ismail, r3z
Byron, 5re
BuhAriyin, I48
Buir-Nor Tatarlan, 4o6 c
Buka Nuga (Buga), 473, 5oo, 535 Cabgfrkes, IB7-t89
B0kend, r77 Cibir b. Hirfrn, z3I
606 DiZiN
Cab0zan, r8B 386, 392, 394, 44o, 44t, 445, 557,

CAcen, t3I 558
CAc-r0d, t44, t45 Cendli $ah Melik, 556
Ca'fer nbau, 168 CenAkes kiiyii, rB3
Ca'ferbend, zg8 Cenkent harabeleri, r93
Ca'fer-tegin, 288, 292 Cennibi,54,93
Cahun,63 Cer-kurgan, 76
Cahzen, rz9 Cerm,69
Cahzene, reg Cerrih b. Abdullah, zo4
Cikerdize, 93, 94, 438 Ceryib (Penc nehri), 68, 7 r -73
Camuka, 4oB,434 Cegir, 165
Can kalesi, rg3 Cevher Hitfrn, zg
Can suyu, 87 el-Cevheri, 54
Canbahk, 385 Cevheri Liigatr, 5o7
Cankent, rg3 Ceyhini, Ebu Abdullah Ahmed b. Mu-
Ciniler (Ozbekler), r 39n hammed, z7o,285,553
Car$, ro4, r5z CeyhAni, Eb0 Abdullah Muhammed b.
Caykan Miiren, 536 Ahmed, 13, r4, r t4, 2r2n, 243, 2+7,
CAz, 165 z5g, z6r, 264, z7o
Cebe-noyon, 425, 426-428, 444, +45, 447- Ceyhini, Ebn Ali Muhammed, 264, z7o,
456' 483 552
Cedid soka$r, r r7 Ceyhini, Eb0'l-Fazl Muhammed b. Ah-
Celilibid, med, 37, zB5
r74
CelAl-Dize, rrr Christensen, A, e8
Celileddin (HirezmEih), 4r, to2,357, g96, Cida-noyon, 44I
4o2, M3-445, 45t, 457, 462-472, 476, Cidgil, r77, r83

478,485, 53o Cifer (Gifer) t2r, t+2
CelAleddin Ali b. Hasan Zend|495 Cigerbend, r54, I55, 167, 168, zg8
Celileddin Biheni, 535 Cigerbend nbau, 167
CelAleddin Hasan, 398 Cihin Pehlivin,4or

Celileddin Kadrr HAn, 39o Cikem, t48
Cel6leddin (Semerkant $eyhiilislamr), 4oe Cikil, 338
Celileddin Muhammed, 358, 56r Cilanuta bolaz; 432
Celiyir kabilesi, 444, 4gB, 51 3 CinAnckes, r84, tB5
Celdeme kiiyii, rB7 CirAhagt, rz9
Celme,4o7 Cird, 9o
CemAl Kar1i, 2c, 54, t72, t74, 273, 288, Cit, 164, 165
355, 386, 3go,426 Cizek, r79, r8r, rB7
CemAleddin Ali b. Yusuf el-Krtfi, 3r
Cuqi, 4r, 55, r94, 394396, +tt, 4t7, 425,
Cemileddin Hocendi, 5zr 426, 4gr, 432, 439-44t, 454, 456-4b,
Cemileddin Omer, 39'6 462, 4Bo, +89, +Bg, 5rz, 5r9, 5zB,
Cend, 166, tg4, 276, 3rB, 335, 347, 35t, 539,543, 544,562-564
352, 356, 3to, 363, S6S, 166, e69, Cuci Kasar, 4o7, 4ro, 4gB
DIZiN 6o7
Cugililer,5r,55 a
Cugi ulusu,52B,539
QalaniyAn bkz. Saganiyin
Cudey b. Ali Kirmini, 2og, 2ro
Qafan-rfrd, 75
Cndi,47o
Qagatay, 43, 45, 50, 53-55, 57, 146, 416,
C0 Gugec (Cuybaru'l-irid), I ro +t7, +97, 442, +52, 453, +56, 4SB,
Cfi-i Mirliyin (Mevaliyan), r r5, r I6, z7B 459, 4tu, 462-464, +ffi, +ll, +b,
Cumugligff, rgrn 483, 485, 487, 489, 499, 5or, 5o5-
CunkanAhagga, 166 5oB, 5ro, 5r3, 5rB, 5r9, 524, 525,
Curgit,4r6 53r, 534, 535' 54r, 542' 544-546,
56e-564
Curgitler, 4zB
Qalatay hanlan, r7r
Curtius, 88 Qagatay ilgigiday, 5rn
Cuvitius, BB Qa$atayiler, 5re
Cuvire bkz. Huvare Qaf,atayhlar, 5 r, 52, 55
Cuveyni, 9, rr, 33, 39, 42, 49-45, 5r, 6, Qagrrik (Qagrat), r65
gt, 172, 347, 349, 35r, 352, 356, Qa$n Beg, 3t7, g2o, 324, S2l, g2g, 234,
359, 365, 966, g68, g@, 972376, 357
378, 3Bz, 383, 38539I, 393-395, 397, Qalrr Hin, Celileddin Ali, 356, 357, 559
+oo, 4ot, +rr, 4r7, 420-+25, 43o, Qakrr Oguz, r65
43t, 433-440, 47;5, 45o, 455' 456'
Q'am nehri, 385
458, 4to, 46r, 463-466-47t, 479, 474,
Qanay,497
479, 48r, 4go, 4gt, 495, 497, 5oI,
5oe, 5o6, 5o7, 5og, 514, 5r8, 522, Q'ang Q'un, 4c, 93, 94,4r3-4r5, 4r7, 4r9,
524,528,538, 546 426, 4zg, $$ $g 475-48t, 484,
Cuvik, r5o 486, 5oz
Qarg0y, 85
CuvikAn, 163
CCrbak, r5o
Qarhk Rusya, I44
Ciybir (Nesefte), r29, r5o Qirek, t77

Qekga (Qekqek), r49
C0ybir (Buhara'da), r r7, 339
Qekdnlik ($ekdnlik), r49
C0ybir (Semerkant), r zg
Qerbi, 4o6
C0ybir-Bekir arkr, r ro
Qeriker, 7 r
C0ybar el-KavAririyin, r ro
Qermengin (Sarmencan), 76
C0zcAni, zg, 24, 26, gg, 4t, 42,62, 36t,
Qegme-ib,98
368, 387-389, 393, 394, 396, 4r8, Qigin Korgi, 5o4
422-424, 428, 429, 434-$6, 437, M4
Qihir, (Sihnr), Iz5
++6, ++8, 449, 452, 46r, 464-466,
46E-470, 478, 479, +BZ, +BS, qg9, Qile deresi, r 75
499, 5r4, 522, 525, 528, S2g, Sg2, Qimbay, roe
534 Qimket, rgrn
Ciineyd b. Abdurrahman, 3o6, 548 Qin, 6, 19, 39, 4c, 43,44, 46, 52, 58, 6r,
Ciineyd kaprsr, 186 67, 8r, 9o, tog, t24, 19'6, zor, eo3,
2o4, 2rr, ztz, zr8, 25+, 2SS, 2gt,
Ciircin, 235
2gg, Zo+, 3o6, 3e5, 333, g4t, 395,
Ci.irciniye (Gurgeng), r58 gg4, 4o5, 4t2, 4tg, 4t6, 4tB-422,
CiircAniye Giili.i, r 58 426, 4zg, 476, +77, +8+, +86, +b-
608 DiZiN
498, 5or, 5o6, 5r3, 5r5, 524-526, DAri b. Kabis, z8r

532-536, 542, 543, 545, 546, 549, Dargi, t54
564 Dargin, r54, 168, zB9
Qin Tiirkleri, 37 r Dargan-ata, t54
Qingay, 4r+,4rs Darius, So
Qing-Sang-Taifu, 535 Dar0gan, r54
Qingiz Hin, 4r, 4I-45,47, 50, 55' 60, 62, Dar0gAn-ata, r54
79, Bz, Bg,9I, 93, ro6, rr5, I33, David, 53r
385, 392, 394-396, 4o5-4tt, 4t5-+37, Davud b. Abbis (Binic0ri), 8r, 55o
439-4+2, 444' 445, 447-449, 452-+56' Davud Peygamber, 5r5
458, 4tu, 46c-464,466-469, +7t,475-
Davud K0g+egin,34o
48t, 483-487, 489, 49o, 492, 495,
Dirzengi,77,318
497, 498, 5oo, 5o5, srt, 5t2' 5t7,
5r8, 5zo, 524, 534, 538, 539, 54o, de Goeje,89, I I r, t+t, t57
sto-563 Debfisiye, r02, r03, t2g, t34, tZS, rS7,
Qink, r64 2c6, 253, z8g, 3or, 3t5, 494, $6,
Qinkay,5o5, 5Io,5I I,5r4, 5t9,563 555
Deguignes, 6r
Qinliler, Z, 4c, 44, +6, 47, 55, ro2, 2o2'
2tr,2t2, zt7, 476-478, 497, 523
De$irmen (Tahine) arkt, r t r
Qin-Timur, 44o, 482, 49I, 5 to Dehin-i Eir rrbatr, r68
QirEik, r77, r83-I85, I87, r88, zt7, 48t, Delhi, z r, 478, 532
549, 562 Demir Kapr, 77, g9, r4g, rgo, 2o2, 3r9,
Qopan-Ata, go 477, 478' 536
Qotkal, r77, I83 Denav, 76, 78
Qu nehri, 475,52o,532 Derbend (R40, Z+
Quguqak, 34I Derb-Vassif, I53
Qul-i Celili, 47o Derhis, 16z, 163
Qurge, 4o Dersin, I63
QOr+e[in, r7o Dervizce, ro8, ro9, rtr, rt7
Qust, r77 Dewize-i Kig,9t
Dervez, 68
Derviz, I3o
D
Deskihan-His, I6o
Dabik, 254 Degtek, r15, r16
Dab-Habegi b. Alt0ntak, 346 Dev Kesken, 164
Da$ kaprsr, r 7o DevletAbid, M7,45o
Dahfend0n, t2r, t2g Devletgah, zB, z9
Dahhik-r MirAn, r47n Deylem, 23o,2Zt
DimgAn, 358, M9 Deylemliler, 2fu, 339
Dandanakan, 26, 323, 556 Deyrii'l-Akul, 235, 55 I
Danfaginkes, r85 Drmagk (Semerkant yakrnrnda), 93
Dinigmend, 25o, 519 DrmaEki, 53
DAnigmend-hicib, 432, 455, 456, 5to Drg Seng-gerdek, I45
Dargam,87, g7, gB, I3r, r35' 348 Dicerkerd, r77
DlziN 609
Didegi kiiyii, r4B E

Dih-i biiziirg, rz4n Ebfr Abdullah, 239,24o
Dih-i Ezrak, 169 Ebi Abdullah (Harezmqah), z8z
Dih-i nev (Yeni kiiy), 76, rge Eb0 Abdullah Ahmed, zB5
DihistAn, 228,357,358, 3to, 559 Eb0 Abdullah Muhammed b. Abdullah
Dihkan,3zB eg-$imini, 337
Dihkan ktigkii kaprsr, 186 Eb0 Abdullah Muhammed b. Ahmed el-
Dihkanlar soka$r, r r4 BuhAn el-Guncir, 15, 16
Dimes, ro5, rz9 Ebfr Abdullah Muhammed b. Ali Tirmizi,
Dinever, z 79
Dineveri, EbO Hanife Ahmed b. Davud, 7, Eb0 Abdullah Muhammed b. Kerrim,
Ig8n 309
Dinkot,4To Eb0 Abdullah Muhammed b. Yusuf el-
Harezmi, g
Dirhem b. Hi.iseyn, 233
Eb0 Abdurrahman Mu'Az b. Ya'kub, r53
Dirhem b. Nasr b. Silih, 233
Ebrl Ahmed el-Muvaffak, bkz. el-Muvaffak
Dirizdeh, r48
Eb0 Ahmed ribatr, r79
Divar-r I(yamet, 93
Eb0 Ahmed b. Sa'id el-Kidi, rB
Diyir-r Rum,33r,353
Dizek, r3o, r79, r8o, r8r, rB4, 253,2g9
Ebn A[, tt, 246, 266-:68, 27t, 272, 276-
z8r, 283-e85, zB7, zgz, 552, 554
Dogan Hin, 555 Ebri Ali Qagani, 22, 262, e65, 55e, 553
Dogu Asya,33r
Ebi Ali Ahmed b. Muhammed, z6o
Do$u Mo$olistan,4o7
Ebn Ah Hasan b. Muhammed, 3ro
Do[u Tiirkistan, 20, 3oo-3o2, 245, 376, Ebff Ali el-Mansur, e9r
385, 39r-393, 42o, +28, 52o, 536, Ebn A[ Muhammed, z7o
56r, 562 Ebi Ali Muhammed b. isa DimgAni, 279
Dokolku Qerbi,49o EbO Amr Muhammed b. Esed, 259
Do$uz-O$uzlar, zr7 , zt&, 227 , 273, 55o Eb0 Bekr, z6o
D'Ohhsan, 42, 55, 6r, 62, g9z, 42g, 44t, Ebir Bekr (halife), zzo
469,49r,5or,5o9 Ebfi Bekr Ahmed el-Cimici, 387
Don nehri, 527
EbO Bekr b. Ebi Eg'as, z6r
Donner O. Prof, zz3
EbO Bekr Husayri, 3o5
Dorn, zgr4
Eb0 Bekr Kellabidi, 34r
Dozy, z7 Eb0 Bekr Mansrlr Bersahi, 16
Drouin, E, ze3 Ebir Bekr Muhammed b. Ali er-Rivendi
DigAc nbatr, 168 bkz. Rivendi
Duldul-atlagan, r55 Eb0 Bekr Muhammed b. Ca'fer en-Narya-
Dunganlar,46on hi, bkz. Nargahi
D0rbiy bkz. Tirbiy Ebu Bekr Muhammed b. ishak, 3o9, 3ro
Durun,455 Eb0 Bekr Muhammed b. el-Muzaffer, c6o
Duvana, rgo Eb0 Bekr b. MuhtAc Qagani, r r
Diiciken, r5o Eb0 Ca'fer Muhammed, 266
Diizbiri, 3or Eb0 Ca'fer Muhammed b. Cerir et-Taberi,
6ro DiZiN
bkz. Taberi EbO Mihnef,6

Ebrl Divud Muhammed b. Ahmed (Belh Ebir Muhammed Abdullah b. Osman el-
hikimi), z4z Visrki, 277
Ebfi DAvud Halid b. ibrahim, 2to, 2t2, Eb0 Muhammed Ahmed, 266
2t5 Eb0 Muhammed Mahmud b. Muhammed
Ebfr DAvud ibrahim b. Salih, 549 b. Arslan el-Abbasi el-HArezmi, 34
Ebff Divudiler, e5o EbO Muhammed Talha b. Abdullah el-
Eb0 Hafs, ro6, ro7, r r2, 239, 55o Huzai, zz4
Ebi Hafs kurgane, 5o3 EbO Mi.islim, 89, ro8, 2og-2r5, 224, 229,
Eb0 Hafs Omer b. Muhammed en-Nesefi, 44' 548,549
t7 Ebfi Miizihim Suba' b. en-Nadr es-Sukkari,
EbO Hanife, 3o9, 32o, 349 IOO
Eb0 Hayyin et-Tevhid, 9 Ebfi Nasr Ahmed b. Muhammed b. Ebi
Ebi Hitim YesAri, z4o Zeyd, zBg,554
EbO HiEam el-Kinani, ro8, rog Ebfi Nasr Ahmed b. Muhammed el-Kubi-
Ebi ibrahim Cubir, r ro vi 15
Eb0 Nasr Ali b. el-Vezir Ebu'l Kasrm Hi-
Eb0 ibrahim Cirbiri, 339
betullah, I r
Ebi ibrahim ismail, 288
Ebfi Nasr el-FAribi, rgz
EbO ibrahim ismail b. Ebi Nasr es-Sa{Iir,
Ebfi Nasr Mansur b. Baykara, e68
337
EbO Nasr MiqkAn, 24, 3oB
EbO isn Muhammed b. isn, 79
Eb0 ishak ibrahim, 3zo
EbO Nasr Muhammed b. Abdulcebbir
Utbi bkz. Utbi
Ebfr ishak ibrahim b. Hilnl, 9
Ebi Nasr Siileyman el-KAsAni, 338
EbO ishak ibrahim b. ismail, 34r
EbO Nu'mAn, 89
Ebrl ishak Muhammed b. Hiiseyn, 3o8
Ebfr ReyhAn Muhammed b. Ahmet el-
Ebir ishak ibrahim b. el-Abbas es-Sili, r6
Bir0ni bkz. Bir0ni
Ebfi ishik ibrahim b. Muhammed el-Firsi Ebi Sa'd Mansur b. el-Hiiseyin el-Abi, 9
el-istahri bkz. istahri
EbO Sa'id (ilhanh hiikiimdan), 49
Ebfi Mansur b. Abdurrezzak, z69, e7o,
Eb0 Sa'id Abdulhayy b. Dahhik Gerdizi,
553
bkz. Gerdizi
Ebri Mansur Qagani, 261, 267
Eb0 Sa'id Abdurrahman b. Muhammed
Eb0 Mansur Hiiseyn b. Muhammed
el-idrisi, r6
Se'ilibi bkz. Se'alibi
EbO Sa'id Bekr b. Milik el-Fergini, 267
Eb0 Mansur Muhammed b. Abdurrezzak,
Ebi Said Meyhini, 332
z68, 553
Ebfr Mansur Muhammed b. Ali, zg'4
Ebi Salih Mansur b. Nuh, bkz. Mansur
b. Nuh
Ebu Mansur Muhammed b. Hiiseyn b.
Mut isficAbi, 284
Ebir Sibrk Tabini, 3eo
Ebn Sehl nbatr, 168
Eb0 Mansur Muhammed b. Uzeyr, 553
Eb0 $ugn (vaiz), ggz
Ebi Mansur Nasr b. Ahmed, bkz. Nasr b.
Ahmed Eb0 $uci Ferruhgih, 357
Dbfr Mansur Yusuf b. ishak, z68, 553 Ebi $uci Muhammed b. Hiiseyn, 34
Ebfi Me'ili Muhammed b. Ubeydullah, EbO Tahir Hat0ni, 28, z9
zB EbO Tayyib Sehl b. Muhammed, zgr
DiZiN 6rr
Eb0Tihir Hat0ni, z9 Ebu'l-Feth il-Arslan bkz. il-Arslan

Eb0 Tihir Abdullah b. Ahmed Tabini, Ebu'l-Feviris Abdiilmelik, bkz. Abdiilmelik
3t4 b. Nuh
Ebi Tihir b. ilk, Ebu'l-Fidi, z, 53
338
EbO Ubeyde Ma'mer b. Miisenni,6 Ebu'l-Fut0h Abdulgafir b. Hiiseyin el-Al-
EbO Ya'kub Sekkiki, 5oo
mai, zo
Ebu'l-Fut0h Berekit b. Miibirek b. isma-
Ebfi Ya'kub Yusuf el-Buzencirdi el-Heme- il, zB
dAni, 399
Ebu'l-Gizi, t 5+, t62, 427, 482
Eb0 YfisufYa'kub b. Ahmed, zz7
Ebu'l-Hiris Muhammed b. Ahmed b. Fe-
Eb0 Zeyd Ahmed b. Selh el-Belhi, rz
rigin, r4, z7z
Ebi Zeyd Belhi, 13,264
Ebu'l-HAris Esed b. Hamd0ye el-Versini
Eb0 Zeyd Omer b. $ebbe en-Numeyri, 5
Ebu'l-Hiris Mansur, zB3
Ebiverd, e8r, 289, 555, 562
Ebu'l-Hiris Muhammed b. Ali, eg7
Ebu'l-Abbas Abdullah, bkz. Abdullah b. Ebu'f-Hasan, 272,554
Tihir
Ebu'l-Hasan Abdurrahman b. Muhammed
Ebu'l-Abbas Ca'fer b. Muhammed el-Mus-
en-NigAp0ri, t6
tnffiri, r7
Ebu'l-Hasan Ahmed b. Muhammed, bkz.
Ebu'l-Abbas Fazl b. Ahmed el-isferiyini, Emirek Beyhaki
307, 555 Ebu'l-Hasan Ali, zBB, e95
Ebu'l-Abbas Fazl b. Siileyman et-Tusi, Ebu'l-Hasan Ali b. Zeyd, 33
zr9, 549
r rB,
Ali b.
Ebu'l-Hasan Sa'id er-Rustufagni,
Ebu'l-Abbas Me'mfin b. Me'm0n, 295 r39
Ebu'l-Abbas Me'm0n b. Muhammed, e8e Ebu'l-Hasan Beyhiki, bkz. Beyhaki
Ebu'l-Abbis es-Saffah, zr z Ebu'l-Hasan Harakani, 332
Ebu'l-Ali Ahval, 3z Ebu'l-Hasan Himuli, 285
Ebu'l-Eg'as, zz7 Ebu'l-Hasan Heysem b. Muhammed
Ebu'l-Fazl Bel'ami, bkz. Bel'ami Nibi, 3z
Ebu'l-Fazl b. el-Amid, 9 Ebu'l-Hasan Muhammed b. Sufyan el-Ke-
Ebu'l-Fazl b. Ebi Yusuf, e6o lemAti,274
Ebu'l-Fazl b. Muhammed bkz. CemAl Ebu'l-Hasan Nasr, I7o
Kargi Ebu'l-Hasan Nasr b. ishak, e5B
Ebu'l-Fazl Muhammed, 37 Ebu'l-Hasan Nigip0ri, r rB
Ebu'l-Fazl Muhammed b. Abdiilcelil es- Ebu'l-Hasan Sa'id b. Hitim el-Usbiniketi,
Semerkandi, r7 275
Ebu'l-Fazl Muhammed b. Hiiseyn Beyha- Ebu'l-Hasan Sabit b. Sinin es-Sibi, B
ki, bkz. Beyhaki Ebu'l-Hasan Simc0ri, 27t, Sb3
Ebu'l-Fazl Muhammed es-Siilemi, 264, Ebu'l-Hiiseyn Ali b. Ahmed es-Sellimi
552 bkz. SellAmi
Ebu'l-Fazl Muhammed b. Ubeydullah Ebu'l-Hiiseyn Hilal b. el-Muhassin bkz.
Bel'ami, bkz. Bel'ami Hilil b. Muhassin
Ebu'l-Fazl S0ri,313 Ebu'l-Hiiseyn Muhammed b. Ahmed, z6r
Ebu'l-Ferec, 2, 3t, 527 Ebu'l-Hiiseyn Muhammed b. Yahya, z6r
Ebu'l-Ferec Muhammed b. ishak en-Ne- Ebu'l-Kasrm (Saganiyan hiikiimdan), 3r8,
dim, bkz. ibnii'n-Nedim 3r9
6rz DiziN
Ebu'l-Kasrm Abbas b. Muhammed Berme- Emir Sadreddin Ebu'l Hasan Ali b' Nisrr
ki, 285 el-Hiiseyni, 3o
Ebu'l-Kasrm Abdullah b. Ahmed el-Belhi Emirek Beyhaki, 324
el-Ka'bi, Iz Emze, 167
Ebu'l-Kasrm Abdullah b. Ali el-KiSAni' 49 EnderAstin, t57, t6g

Ebu'l-Kasrm ibrahim b. Abdullah Husayri, Endh0d (Endhuy), 85, 3rB, 358, 373, 387,
3t4 444, 559' 5tu
Ebu'l-Kasrm Kesir,3Iz Endicdrig, T r, 7z
Ebu'l-Kasrm Mahmud, z8r Enfikferder, r3o
Ebu'l-KAsrm Muhammed b. Ali imiri, e6 Erbincan (Rebincen), IoI, Io2, I29, I3I,
Ebu'l-Kasrm Semerkandi, 334 t34' I39
Er-Buka pehlivan,458
Ebu'l-Kisrm b. Havkal, bkz. ibn Havkal
Erdebil, tS7,4So
Ebu'l-Me'ili Muhammed b. Zeyd el-Ba$-
dadi, 34o Erdehive, 16z, 163
Ebu'l-Muzafler Muhammed b. ibrahim el- Erdehuqmisen, 16o, 16r, 169
Bargagi, z9g,284,554 Erdekuvi, 168
Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. Ahmed, Erdlinkes ($al), IZZ

273 Erdlinkes (FergAna), r77, r$g
Ebu'l-Muzaffer Muhammed b. Lokman b. Erdmann,6I
Nasr b. Ahmed b. Esed, gz Erf0d, ro3
Ebu'l-Muzaffer Nasr, zo Erkend (Riikiind), I79, t8o
Ebu's-Sic Divdid, I83 Ermende, t8e
Ebu'g-$eref Nisih b. Ca'fer el-CurbizekA- Ervin, Izt, rz3
ni, zl Esed b. Abdullah el-Kasri, 5, 8t' Bz' BB,
Efriva, bkz. Feriva 2o5, 2o7, 2o8, 2og, 225, 2&]', 548
Eftalitler, rol, I13, rgg Esed b. Simin-Hudit, zz6
Elcezire, zz4 Esengin arkr, 93, 94
Elgigidny, 5r3, 53o, 53I, 563 Esfizir, 94
Elekgi Mahmud,5ot EskAn, bkz. Sekin
Emdize, rz4 Eskibaf, 146
Emevi, 26, 2o4,2o;6,2ro,245, 547 Esmend, I4z
Emeviler, 4, rg7, 2o3, 2o9, 2ro, 2t3, 245, Esrid, t44
274 Eqref b. Muhammed es-Semerkandi, 34e
Emil, bkz. imil EEres b. Abdullah es-Siilemi, zo5, 548
Emin (Halife), z rB, 224, 549 Esterabad, 16
Emineddin Harevi,4zz Eutychius, 7
Eminii'l-Miilk, r rg, 448, 463, 47 | Evhadeddin, 4oz
Emir, 16z Evliya-ata, zrB
Emir Hiiseyin, 4zo Eyvec, 75
Emir ismail, Iz6 Eyyirb Kapltcalan, t74
Emir Kurmigi, bkz. Kurmigi Eyyfrb b. Hassin, I Ie
Emir Mahmud imAdi, z6 Eyyub Peygamber r74
Emir Muhammed b. Mahmud, 3o4 Ezakiel, 33
DiZiN 6r3
F Fegidizc, 95
FAg, 13 Feknin, r8r
Fagandiz (Fagandize), r 3o Fen-Deryi,87
Fagdin (Fagdiz, Figdiz), r3o Fenek, gz
Fagitisin (Fagitfisin), r3o Fenked, r5o
Fagifed, r3o Feric0n (Feriqun), I47
Fagkes, r8z Ferine, rer
Fagsadere, ro6 Fer6tegin bkz. Beritegin
Fahreddin Dizeki Buhiri, 4zz Ferive (Efrive) , t67 , zg7, 328
Fahreddin EbO Abdullah Muhammed b. FerAviz, r2o, t2t, tgt
Omer er-Rizi, 33, 454 Fercayi, r3o
Fahreddin Habeg inin en-Nesevi, 45e Ferded, r3o
Fahreddin Mes'0d, 36r Ferehgeh, t2t, t2S, rz4, 167,zt6
Fahreddin Miibarek-gih b. Hasan el-Mer- Ferenkes, lor, r8B
vu'r-r0di, 39, 366, 454 Feresked, rB8
Fahruddevle, 9,272,282 Fergana, to4, t6g-r72, t74-179, rBz, rB3,
Fiik, 246, 269, 27 t-273, 27 5, 277-287, 554 2or, 2o2, 2o4, 2o5, zo8, zt7, zt&,
Falgar, r83 zzz, zz6-zz9, 239, 254, z6o, 275,
Fimin, r3o 3o5, 336, 339, 389, 392, 44+, 5t4,
Firib, rzrn 547-550' 552
Firib (Buhara'da),86, 87, t23, t25,258 Ferhin, rgo
Firib (Fergana'da), r49 Ferhirdize, r5o
Firib (Semerkant'ta), r30
Feridin, z3 r
Ferid0n Guri, 459

FArAb (isficAb'da),r 78, r gr-r93
Ferigfrniler, 83, z5r, 36r
Firibi, bkz. ebrl Nasr el-Firibi
FArin, r34 Ferrirh, zz4
Ferruhgid, 9z
Fircek, r r7
Firs, 5, 53, 57, 82, 234-46,254,272, Fervin, bkz. Pervin
447,
Ferzimisen, 95
55r
Fnryab, 83, 84, 85, r4B, r49 Fegidize arkr, r ro
Fig0k, I3o Fevrin, t3o

Figirn, ro9 Feyy,98, ro2, I3o
FAtrma,5r2,5I3 Feyzibid, 6g, I +, lB
Fickes (Ficekes), r5o
Fitmi hilifeti, 26t, 262, 2gt, 325
Fitrmiler, 235, 2gt, g2S Fil (Fir), 156, r57
Favrin, r eB
Filistin, r75
Fazl b. Kavfis, ze7 Fir, bkz. Fil
Fazl b. Sehl, 218,224 Firabr, rz4
Fazl b. Stileyman, bkz. Ebu'l-Abbis Fazl Firin, 363, 364
b. Siileyman Firdevsi,3Io
Fazl b. Yahyi el-Bermeki, tt4, 2r8, 2tg, Firuzbagar,469
227, 549 Fiyidesirn, r3r
Fegask0n, ro7-Iog Fliigel,4
6r4 DiZiN
Franklar, 48 36t, 37+, 375, 398, 429, 445, 463-

Fransa, 53o, 53r,563 465, 468-47r, 479, s1t, 553, 559,
Frederick II., 424 56r
Frinkent, tor Gazneli devleti, 316, gr&,3zt,3zB, 36r
Ffrmi, 36o, 36e Gazneli Mahmud, 2c.23,26, 65, 83, r73,
F0rfire, r3r 277, z8z-286, 289-293, 295-299, 3o2-
Fuyazsin, r3r 3rz, 316, 3zo, 9z6, 927, 343, 352,
50r,5o2,554-556
Fiiveydin, r5o
Gazneliler, zo, 26, 52, 248, z5o, 257, 3oS,
G 306, 3r2, 3r3, 3r5, 32o, 324, g2g,
Gadrink, rBB
312,334,36r, 557
GazneyAn, t5o
Gagen, I3t
Gedived kaprsr, 9z
GahugtuvAn (Kahugtuvin), r z3
Gence, 245
Gilik-Endiz, rBo
Gerden-HAst, r59n
Gandib, r7z
Gefiiz, zg4, zBg, 47o
Gannic, IBg
Gerdizi, rr, 13, 14, 18, zz,23, e8,52, r93,
Garabhagne (Garamhagne), r 55
2r4, 215, zzz, zz6, 23o, 232, 234,
Gercend, rBg r3B, r3g, 246, 256, 264, e68, e69,
Garcistin, r4o, 25o, z8t, 3r2, 345, 3fo, zB4, z&g-zgz, 294, 2gS, 3oo, 3o2,
375,468, 479,48o 32r
Gardiyan, rqo Gerken, 74
Gardmin, 16z, 163 Gemrt,74
GardyAn, r5o Germenlar,4o
Garkerd (Guzkert), r89, rgo el-Grmiti bkz. $ihabeddin Ebi Abdullah
Garsu'n-Ni'me Muhammed b. HilAl, g Grtrif b.Ati el-Kindi, ztB, czo, 222, 222,
Giryibe,7r 5+9
Gassin b. Abdid, z16-227, 55o Grtrili dirhemler, 22 t -229, S4g
Gagid (Gagide, Gagti, Gagite), r3r Gryiseddin, 36o, 36r, 363, 365, 367, 368,
(Gitfir), 9r
GiLtfer g7z,984, 5fu
GivhAre, r55, 156, 16z, 166 GryAseddin Mahmud, 975, 376
Giv-Hitfer, rzo Gryiseddin Muhammed, 375
Gavgfinc, 166 Gryiseddin Muhammed b. Mahmud (Sel-
Gavur kale, t6tn Euklu), 355
Gaza, t&z Gryiseddin Pir $nh, 447, 454
Gazak (UgruEana'da), r8r Gicigen, r84
Gazak-($ag'ta), rBB Gifer, IzI
GazAn (Gazina), 47, r3r GijduvAn (Gucdevin), Iz6
Gazin Hin, 46, 48, 5I Gire arkr, r55
GazikAbid,5I3 Cigti (Grgta, GrEeti), r3r
Caziniz, r66 Git kiiyi.i (Clit), 164
Cazne,23, zB,7r, 234, z5o, z69, z7o, z8n, Git, 165
285, zgz, z96, zg7, 299, 3o4, 3o5, Gryiseddin Guri, 56o
3o7, 3oB, 3r4, 316, 323, 324, 347, Gobihg (Giizelqehir), 427
DiZiN 6r5
de Goeje, MJ., Z, 14, g7, 146, 16o, 16r, 267, z7z, z7g, z&t, z$z, zB4, zB5,
186, r87
3zz, z6r,26r,367
Goldziher, z7 Grizginin, 83
Gori-trap, 47o Cuzkent, r89
Gosset, 527 Giirbend, Tr
Grek, Bo, zr3 Giirciiler,45r
Greko-Baktrian imparatorlu$u, 69, Bo Ciireck, r3r
G0bir,87, roo Giirhin, 348, 360, 3Bo, 56r
Cubdan (Gubdun), 99 Giiyiik, 43, 427, 485, 493, 5rz-5r8, 5zo,
Gffbdin, t46, r47, t5t 52t, 524, 53o, 53r, 562, 563
Gucdevin (GucduvAn), rz6, r3r
Gudfer, rzo H
Gudse-ordu, bkz. BalAsigun Habeg Amid, 456, 5oo, 5o9, 5 r 4, 5 r
9, 535
Cuftin, Habib b. Miihelleb, r48
78
Guirgas, Habiqin,3SZ,3S4
7
Guldursun-kale, r66n Haccic, zoo, 4rB
Guncir, r3r Haccic kaprsr, r58
Gur, 353, 360-363, Sfu, SZ6, S60 HAcib Arslan-Yaln bkz. Arslan YAl0
Gurlular, 32, 33, 4t, 36r, 367, 368, 372- Hicib ilmengii, 282, 283
375, 382, 396, 398, +o2, 425, 43t, Hicib Karaca,4BT

436, +64,465, 559, 5to HAcib Taq, z7r
Gurcmin, 95 Hicistin, r76, r86
G0rek, ror, zt>o, zo4, zo6 Had $irtn, ro7, ro8
G0reqk, r3r HAfrz-r Abri, 24, gz, 58, gt , t 49, 224
Gurgin (Gurcin), z7z, z9t, 357, +St, Hafs b. Mansur Mewezi, T
473,
553, 559 Hihser(Hihasr), r3r
Gurginc (Urgenc), r54, r56-r6r, r63-r69, Hakence, 13r
z5t, 256, z8{], z8z, 297, 372, 375, Hakim-ata, 162, 39g
379, 3BB, 454, 455, 457-462, 4Bz, el-Hikim kuyusu, 168
500 Hakk-rih, ro6, ro7, rrz
Gurgen nehri, 45r
Haliglar, $6,465,474
Guri Gryiseddin, 454 Haldverd,7z,77
Gfiriyin, ro5 Halican, 165
Gurlen, r6z Halilullah, 79n
Gurminevi, r3r Hamdullah b. Ebi Bekr Miistevfi Kazvini,
Gurzuvin (Giirzivin, Giizervin), Sg, 4r, 18, 32, 35, 38, 52, 53, 56, 168, 176,
468,4fu 332, +oo
Gugdin, r3r Hamdfine, r r r
Cugec ($irgiran) kaprsr, ro8-rog H6me, rzz
Guveydin, r5o Hamidp0r,434
Cuzar, r46,452 Hammil MerAgi,4zz
GuzeEferder (Guzegferd), r3 r Hammer-Purgstall, 5r, 6r
Girzg6n, r4, 89, 85, 2og, 2t+, 242, 2So, Ham0ye b. Ali, 259, 265
6r6 DiZiN
Hamza, zzo Hargun, t32,z3o

Han-Silir, ro4 Hiriciler, 2 to, 21 4, 23o, 233
Hin Sultan, 389, 456 Hiris b. Sureyc, eo6, 2o7, 2og, zro, z8g,
HAn Tarmagirin, 57, 485 548
Hin Ulus, 56e Hiris (ibn AlemdAr), zB9
Hindmir, sB, rg Harkan, r14, t32,562

Hanefda!r, rTon Harkini, rlo, r8o, IBr
Hane{i, rz6, r55 Harkan-rfrd, r20, r26
Haneliler, Izg Harmeysen, t33
Haneli mezhebi, z5o Harteng, r3z
Hini yolu (HAn yolu), 433 Hir0n b. Altuntag, 3r7,3rB,3rg, 3ze, 556
Hiniyye medresesi, 5o7 Hir0nu'r-Reqid, Bg, zrB, erg
Hanykov,93, reo Harin eyileti, 78
HaraEar-noyon, 54, 55, 56 HAs, 16r, r6e
HarAcer (HarAcere), r3t Hasan (Karluklar'rn reisi), 466
Haridin, t3z Hasan,4zo, 439
Harimkim, ro+, r2o, r2+, r42 Hasan b. AIA Sa'di, rrz
Haragkes, rB4 Hasan b. Ali el-Utrrig, 2Zt,552

Harcem, 368 Hasan Hicr, 439
Harceng, 267 , 278, 336 Hasan b. Muhammed b. Tihit, t 16
H6rezm, r, rB, zz, 3438, 4t, r2o, t2r, Hasan b. Tak, e9o
t+2, r53-r57, I59, 16o, 165 Hasan b. Temim, zr6
t67, tg3, I94, I99, 2o{J, 2tt, 2t7, Hasan b. Yusuf el-Buhiri es-Simini (Ne-
220-223, 2go, 235, 25o, 253-255, 265, med-P0g), 34I, 558
267, z7B, z9z, z9g, rB8, zg5, zg8- Hasan b. Zeyd, z3r, 235, 55 I
3oo, 3r5-3r8, 222-224,326, 335, 338,
Hasan-tegin, 343, 356
346' 347, 3+9'354, 357' 359365' 368-
Hassan kiipriisii kaprsr, toB, I Io
974, g7g38'+,387-389, 396, 399, 4oo,
4o2, +og, 4rB, 4zB, 44o, Mt, 443, Hng, t89
449-45t, 453, 454, 456-458, 46r-463, H69im, t5
47r, 48r, 4Bz, 5o6, 5ro, 535, 547, Hiqim b. BdLnig0r (Bnyqur), 77
5cz, 554-56t H6qim b. Mihicfir,8t
Hirezmi dirhemler, eea HAgimgird, 77, I49
HirezmiyAn, r48 Higindize (Hasyendize), t5 t
Hirezmli Mahmud, +2r, q22 HAtin Ogul-Gaymil,53r
HArezmliler, r4B, r56, 2oo, 22t, z3g, 256, Hitrlnkes, r88
316, 3r3, 247, Z5716c, 365, 366, Hivak, 7o
g7o-272, 374, 982, 389, 393, 560
HAvar, 75
HirezmqAhlar, Z2-34, 42,5r, 6o, 156, r59,
Hivar-rird, 75
zcx), 25o, zBB, 316, 326, 345, 346,
HAvas, r8o, r84, l9o
ZS4, 957, 36r, 362, Zjo, 44t, 453,
Hdvus, l3z
+5+, 554
t-t"lfr @ugiinkii Kalkan Ata), t03, Haydar, zzT,zz$
Haydar b. Ali Hiiseyni Razi 39
DiziN 6t7
Haydar RAzi, 39 32o, 329, 367, 372, 375, 429, 472,

HaylAm (Hayrlim), r69, r7o, r72, r77 478, +79,498, 534, s35, 547, 56r
Hayrnbid, r94 Hindu-kuE, 69,7o, +zg, 464,, 467, +69, 477,
Hayrihare, r3r +79
Hayr kiiyii, 83 Hind0 Hin b. MelikgAh, 372
HaytAl, ror Hira, 334
Hayton, 5zz Hisar, 86
Hayyin suru, 95 Higim (Emevi halifesi), eo6
Nayyin en-Nabati, r rz Hiqt, r8z
Hayzdhaze, t3r Higt-Kale harabeleri, r93
HayzeEter (Handegter), r3z Hitiy (lar), 19
Hazar denizi, 23o, 2+2, 247, M7,45o, 45r, Hitiy-HAn, 352

456,46t,482 Hiuen-Tsiang, t, n,78,8r, 88, r95
Hazar-Buka, 5oo
Hivan, r93
Hive, r55, 156, r59, 16o, 16z, zz3,48z
Hazarlar, zg6
Hive Ozbekleri, 16z
Hazrat-Bovi gegidi, 75
Hazvdn, tgz Hoca Abdi Birin, 9z
Heft6d-Girdig gegidi, 4fu Hoca Abdi Derfrn, 9z
Heft-dih, r69, 275 Hoca Bakrrgan, r79
Hemedin, 37o, M7, +5o Hoca-kul menzilhAnesi, r6z

Henry Howorth , 6r, 62, 64 Hoca Miiezzibeddin Bistabidi, 472
Her6t, 59, Br, zz4, zz6,234, z7r, zB5,3oB, Hoca-eli, 16r, I6e, 164
Hocend, ryt, t76, r7B-rBo, r8z, 186, zo4,
36o, 36r, 267, 974, 375, g&z384,
399, 4o2, 439, 448, 472, Sro, 526,
2t7, 222, 223, 226, 336, g+5, 432,
55o, 55 r , 559, 56o, 562 442-4M,457, 493,5o2, 526, 5eg
Ho-han, ro3
Herivez (Hervnz), 163, r65
HoJu-mo, 78
Herginkent, rBB
Hokand, t72, t74, t76
Hermeysen, rzo
Horasan, 5, 7, ro-r2, tB, zz, 35, 4r, 42,
Herseme, 89
8o, Br, 83, 85, 86, ror, rr4, rrB,
He'tum (Hayton),53o
t23, t2+, r58, r66, 167, rB7, tg7-
Heybek, 7o 2ot, 2o3, 2o4, 2o6,-2rc, 2t2-2t5, 2t8,
Hezdresp, r54, r55, 159-16r, 169, zBz, zg7, 2t9, 222, 225, 227, 229-232, e35-238,
298,347,373 2gg, 24r, 249, 244, z4B, 254, 256,
Hrdrr Hin, r r5, 337, 339 257, 26r.:.262, 266-27 t, 277, z7g-z9r,
Hrdrr b. ibrahim, 557 z83-286, 2ga, 292, zgg, tg6, zg7,
Hilal b. Muhassin,8,9 3oo, 3o4, 3r3, 3rB, 322, g2g, 327,
HilAlii's-Sibi, z77n 3e8, 33634o, 342, 343, 346, 947,
Himalayalar,4TB 350-355, 357-359, 36r-363, g6S, S6Z-
369, g7t-374, 3Bo, 383, 4o2, 4o3,
Himyeri, gr
49:6, ++8, +49, 462, 463, 465, 47t-
Hinah (Ahmed), r rz +79, 479, +Br, +82, 485, 49r, 493,
Hind, r3, 3o3 5or, 5o9, 5ro, 5r3, 524, 534, 538,
Hindistan, 5, t4, 22, zB, 38, 4r, 5r, BB, 547-556, 558-56r
2t2, 2{b, 292, 2gg, 3o4-3o8, 3ro, Horasanhlar, r99
6rB DiZIN
Hu;mincekes, t5I
Horasan dibasr' e53
Hugmisen, bkz. Erdehugmisen
Hoguk-noYon (Kokosos?), 498
Hugtuvin, zt6n
Hoten, zgz, 293, 3oo, 30t' 392' 5o6n' 564
Huqirfagn' r33, I79
Houtsma, 7,29,30
Hugirnencekes, t5t
Hovhannes' 53zn
Hugurti, t3t
Hucide, Ie3
Hutabi (Muhammed ismiil b' Ali)' 9
Hucende bkz. Hocend
Hucendi, 54 Huttel, 72, 74-76, zm, 2o7' 2to' 2t2' 2t7,
Hudibid, I3z 25o, 252, 254, 267, e8z, 3ot, 3t4'
Hudaynkes, r84, I85, r88 3t5,319, 321,g34,357' 556' 557
Huttelin, 7z
Hudeyser, r8t
HuttelAn-gih, z5z
Hudlirin (Hudferin), t3z
HuvAre, t93
Hudimken, to3
Hudiser, t3z
Huzind, r33, I34
HOkand bkz' Hokand
Huzir(Giizar), I45, 146, r4B' 452
Huzar Begata' t45
Hulbag, 7r
Hulbuk,7t,3zt
Huzir-rfid (HuzAr-Deryi, Katta-uru-
Deryn), r45
Hulm, 7o, 7t
Huzistin, 37o
HumAmeddin (Emir)' 362
Hirzyin (HriziYin), t5 t
Humir-bek,68
Hiilag0 Hin 42, 5I, 526, 534' 535' 537-
Humir-Tiq $aribi, eg8
53g,542,545' 563' 564
Humir-tegin, 458, 459
H0rmiiz,4zo
Humiyrin (Ak-melik)' 474
Hiisameddin Omer, 349
Humeyd b. Kahtaba' zt5
HiiseYin (Sultan)' 59
Humeyd kuYularr, rB4
Hiiseyn, bkz. Emir HiiseYin
Humhisere (HumhaYsere)' t 33
Hz. Hilseyn (Hz. Ali'nin o!lu)' 73n' I74'
Humisen, I33
z6z
Humrek, r89
Hiiseyn b. Ali Mervezi, a59-26 r , 264' 552
Hunimata, t33
H0seYn el-Alma'i, ro
Hunbirn kiiYii' tz3, t4t
HilseYn b. Harmil, 3Be
Hunlar,4tg
HiiseYn kuYulan, I84
Hunuk-Hudit, tzt
H0seYn kuYulan, rB4
Hirrl0g, rgtn
Hiiseyn b' Muhammed elHavirici'
z4o
Hurmisen (HarmeYsen), t20, I33 zr4
HiiseYn b. Mus'ab,
Hurremibidi' 43tn
Hiiseyn b. Tihir, 235, zg6,24o' 55r
Hurrezid, uoo
HiiseYn b. Tihir et-Ta'i' 239
Huryib, t73
Husimil'd-devle, bkz' $ah Melik
Husrev b. Abid Eberkihi, bkz' ibn Mu'in I
Husrev Anugirvin, z38' 336
Iglamrg,3gS
Husrev II., zz4
HuqAgar' t33
Irak, 6, 4I, 99' Ioo, 225, 229, 237' 355'
37o, 37t, 387' 398, 4o2' 423' +45'
Huqk'r0d (Iftzrl-su, Yakkabag-Deryi)' r44
DiziN 6rg
447' 4$' 5tu ibrahim b. Hiiseyin (Han), 376, g77,5Sg

Ispehbez, Bo ibrahim b. ismail, bkz. EbO ishak ibrahim
lssrk-Giil, 28, 533 ibrahim b. ishak, bkz. Ebi ishak ibrahim
b. Hihl
t ibrahim b. Muhammed, zog
ibrahim b. Simcir, 265, 266, 552
ibesen (ibesn), r5r ibrahim kaprsr, ro7-r ro, r 15, r r7
ibir-$iuir biilgesi, 4r 7 iq Seng-gerdek, r45
ibn Alemdir, bkz. Hiris igke-yar, r55
ibn Battirta, 8e, 83, 97, r4z, 45r, q}t iai-kut, 358, 42g, sto, Szt , 522,56 r, 563
ibn Haldon,4 iarisi, bt<2. Ebo said Abdurrahman
ibn Halhkan, 3, tr, g7, z3B idrisi lCografyacr), r35, 326
ibn Havkal, rn, 78, 9o, 95, 96, 98-roo, ih9idiler,98, roo
t44-r46, r55, 156, 165, t73-r75, r7B, ihtiyAreddin Muhammed b. Ali Harp0st,
rBr-r83, rB5, tB7, rgo-r92, zze,237,
464
252
ihtiyireddin Aytak, bkz. Aytak
ibnHazm,zT
ihtiyireddin Kiigl0, 434
ibn Hurdadbih, 7, t3, 14, 68, ror, r79, ikinci b. Kugkar, 246,557
r8o, r8z, 186, rgo, zzz,zz6,z37
ilaX, t77, rB3, 186, rB8, r8g, cr6, zcz,
ibn i'nak, 5
zz6, z5o
ibn Kefrec Bu$ra,4z4
ilik (V69gird'de), 74
ibn Kuteybe, 5
ital, 455
ibnMakula, r rn
ilamrg, r7z, 379, 56r
ibn Miskeveyh (Ebo Ali Ahmed b. Mu- tl-Arslan, 35, ro2, ro3, 35r, 352, 354-359,
hammed), 33
559
ibn Mu'in, 57, 237
ilEi (kumandan), 474
ibn Rusteh,8, 75, r58, r63, r65
ilek, zB7, zgo, zgz-zgS,3rB, 3r9
ibn Sina, ro, eB6,33z
ilek Ahmed b. Ali... bkz. Ahmed b. Ali
ibn Surhak, zgo ilek Nasr... zB4, z86, 29r, 3or, 3o5, 32o,
ibn Yunus, z9r
555
ibni.i'l-Esir, 2-4, tt,
rB, zo-e3, gr, 33, 27, ilek-ilhan, 3oo
4r, zr8, z6o, z6g, 264, z68, 169, ilek-Tiirkmen, 356
274, 279, 299-30r, 3r7, 3rB, 325,
iletgir-melik, 442
3j2, 234, 338, 34o, 342, 346, g5z, il-Hoca,434
354, 356, 357, 359, 367, 368, 37o,
377, 378, 3Bz, 384, 388-gg3, 3g7, ilhanlrlar, 4g4,53o
398, 4eo, 429, +25, 434-+37, 442, ilhan Abaka,4r r
444-450, 45+, 4SS, 46r-464,468, 48 r ili, 4r7, 536

ibnii'l-F kih, 8, 8r, 88, t4t, 2s4 iliige,5r3
ibnii'n-Nedim,4, z7 ilyas b. ishak, 259, z6o,55e
ibrahim (Gazne sultanr), r6 ilyas b. Esed, zz6,55o
Hz. ibrahim, B3, z r 5 imideddin (Miigrif), a57
ibrahim, z6o,325, 336 imAdeddin (Belhi), a65
ibrahim b. Ahmed, 266,552 im6deddin isfahAni, 29, 30, 35
6zo DiZiN
imideddin 6mer, g74, g75 iskenderiye, 336

imim kaprsr, ro6, r 14 iskickes (Sikickes), Io4, ro5
imAm Nisiril'd-din, 334n iskifagan (iskifagn), r46
imim0's-Senceri el-Gaznevi, z6 iski-Tagkent, r85
imil, 34r, 385,4t7,456, 5r6, 5t7,524 iskitler,4o
inalgrk (Kayrr Han-inalhan), 422-424, +37 ismail b. Ahmed, rr4-r16, rrg, r22, t7o,
inang Hin zz&, z3o,-245, 25o, 252, z5B, 259,
Ogul-hAcib, $+, +57, +5gn.,
275, z84-286, eBB, 55r
473
inanE-Peygu, bkz., Yusuf (Selguklu) ismail b. abbid, gn
indus, zor ismail b. Ebi Nasr, bkz. Ebu ibrahim is-
mail
iran, r, B, zo, e6-s8, 42, 46, 47,5r-55, 5B-
6r, 67, Bo, Bz, 86, r95, 196, rro, ismail Handin b. Altuntag, 3zz, 556
213, 227, 23r, 232, 235, 239, 2+t- ismail b. Mansur, 554
2+4, 2Bg, 3ro, 3rr, 324, Z2b, 33o, ismail b. Sebiiktegin, 2B5, SS4
339, 354, 369, 37o, 4o5, 44+, 52+, ismaililer, g,27,42,35o, 398, 53o
534,537,538, 546, 56r ismAiliye,9,33r
iranhlar, 46, ry2, rgg, 2ro, 2r3-2r5, 2rg, ismisen, I34
224,249, 523 ispanyr, 4
iran Mofollarr, 43 ispid-bulin, r74
iran Selquklularr, 3l isrnil (b. Selguk), 3o4
irtiq, r93, 384, 417, 428, 475,56r, 562 istahri, re, 7r, 8e, 83, 85, BB, 9o-93, 98,
Hz. isa, 2r5,53o, 53r lor, ro5, ro6, lro, rr5, rrg-r2r,
isim b. Abdullah, zor t24, t2g, r46, r54, r56, r6o, r6z-
isim b. Abdullah el-Bihili gegidi, zor r65, r7o, 174, t7B, r79, r83, r85,
186, r8g, rgo, r9r,254,255
isbisk, 9z
istanbul, rB
isbiskes (isbeskes), 9e, r 34
isfahan, zog,236
isti (istin), r34
istelif, 7r
isfara, zor, eo4
isvine, re6
isfara kiiyii, r74
igg, 166
Isfayram, r 73
Isfere (ispara) r74
igtihan, roo, r28, r30, I3r, t32, tgg, tg7,
r38, r43
isferenc, 134
izec (izrig, izuh), I34
isficib, r78, r87, r89, rgo, rgr, zz&, 246,
izzeddin Hiiseyn b. Harmil, bkz. Hi.iseyn
2So, 252, 254, 266, 275, 276, z7B,
b. Harmil
c84,314,389, 39o, 392, 55o
izzeddin Tugrii, 353
ishak (Peygamber), 83
izzeddin Tu$rul, 4o3
ishak (Tiirk), zr5
ishak b. Ahmed, 2Sg, SS2
ishak b. Alp-tegin, 27o, S5g J
iskiren, r34 Jacob de Vitry, 398
iskender (Timur'un torunu), 56 Jeremiah Curtin, 64
iskender dagr, 4Bo, 5zo Jonah, 533
iskendergam, 93 John XXII. (Papa), 532
DiZiN 6zI
K Kama Bulgarlan, 36
Ka'b bozkrn, 463 Kimelagri,4T
Kabak (Qafatay hanr), 146 KiLmded, r34
Kabiy (Katiy) - ilgi, 474 KAnh, bkz. Buh5r-hudit Kani
KAbil bkzKibul Kan-r Badam, r7r
Knbul, 55, 7t, Br, zt&,2rg, 233, 234, 465, Kinr Gil,5z6
469,478' 55r Kanat, 525
KAbul-gAh, Br, erB Kandehar, 463
Kicer, 15r Kandiye, zz6
Kaguli,55 Kingel,563
Kadak (Irak'ta bir qehir), r88, r9o Kanglrlar, 3g+,44o
Kadak, 5r4, 5rg, 525, 563 Kao-hsien-chih, 2 t t, 2r2
Kadakag Hitin, 563 Kapgan Kafan, zoz
Kadak-Ogul,5rB Karabacak, Prof.255
Kadan,5z4,544 Kara-ba$, 146
Kadan-noyon,45B Kara Buka, 536
Kadrr Hin Ahmed b. Arslan Hln, 3oz, Kara-Deryi, r69, r7o, 173, t7B
303' 342, 558 Kara-giil, rz4
Kadr Sadreddin Hin, 435 Kara Hiiligir, 5oB, 5o9, 5r3, 5r4, 5rB, 5rg,
Kadrr Hin Cebri'il, 34o, 557, 558 525, 562, 563
Kadrr Hin Yusuf, 293, 295, goo, 3or, 3o4, Kara ilgii, 525
3o5, 3 r 3, 3 r
5, 34o, 555 Karaca-noyon, 473
Kadrr Han b. Tatar Yusuf, 379, gg3 Karaqar (Mogol emiri), 498, 5oB
Kadir (Abbasi halifesi), z86, zgo, 29r, 295, Karag0n, r47
3or, 3o6,556 Kara-Hin, rg
Kngel, 563 Karahanhlar, 8, r8-zo, 25, 26, 38, 39, 93,
KafDagr,34e rr6, r7r, t?2, 252, 273, 275, 276,
Kafkasya, r98 z9z-284, 286, z87-e96, z98-3o2, 3o4-
el-Kili, tB 3o6, 3oB, 3r3, 3r9, 323-925, 327,
Kahire, er 33r,-333, 336, 34o, 35r, 383, 389,
KahugtuvAn, er6n. 5r4' 529' 554' 555
Kih kiiyii, r
Kara-Hitiy, 6o, ro6, 962, g7B, 379, 3Br,
74
387, 389, 416
Ka'im (Fatimi halifesi), z6z
Kara-Hitiylar, r9, 32, 39, t7t, t72, 345,
Kala-i Deb0s, ror
348, Z+9, 355-36r, 362, 367, 368,
Kala-i ZiyAeddin, roz
375-377,38o, 38z386, 388, 39o, 4rz,
Kala-i-deqt, 74 4zo, 427, 445, 476,558-56 r
Kalis bozkrrr, r87, r9o Kara-hoca kiiyii, 385, 5o6

Kalisi, r5r Kara-kul, 356, 4Bo
Kale9gik, rB9 Karakurum (Karakum), +4r, +go, +g+,496,
Kalif, 84, r4B, r4g,444 5rB,5tg,563
Kalkan-Ata, ro3 Kara-su,972,379
Kalkiita, e4 Kara-tav, 164
Kallaur, V., r93 Kara-tegin nbatr, 73, j+, tgo,2+6
6zc DiZiN
Karahoval, r4g Kaya HAn, 556

Karamzin, 5zB Kayahg, 4zB, 5r6, 5r9
Karatag-Deryi, 7 +, 7 S, | 44 Kaydu, 5o6, 524, 5+o, S4r, S4Z-545, 564
Karatu daglarr, r94 Kayrr Hin,4zz
Karaunis, 87 Kayrr-Tuku-Hin, 365, 366, 56o
Karayit, 385, 4r I KAyin, 462
Karayitler, 4o6, 4o7, 56o KAyigken, r34
K6rbeng, 73 Kayli, 395
Kdrdir, 165 Kay-san, 4o
Kerek-i Aleviyin, r 16 Kays kabilesi, r99
Kirezn (Kirzen), r34 Kazalinsk, r93
Karluk, 73, r9r, zr8, 355, 559,467 Kazan ark, 87
Karluklar, 2t7, 273, Z+2, g4B, 356, 357, Kazli (IGzlik), 384
977, 385,386, 436, 4to, 549 Kazvin, M7,4So
Karmat, z6r
Kazvini, bkz. Hamdullah Mustevfi
Karmatiler, z6z
KEi-SurhAb,7z, r83
Kargi, BB, t44, 146,452
Kebende, Kebinde, bkz. Kiibinde
Kar0n (Karah) , 3Br, 447 , 45o Keberne, rBB
KaryAt, r48
Kebtevut, 4oB
Karyetii'l-Hadise, rgz Keb0dcime, 38o
Kis, r 55- r 62, 166, z5o, 297, 298, 482 Keb0z, r34
Kisin, 176, r77, zt}, 228, g3g, Zg2, 426 Keder, r9r, r9z
Kasan-sayr, 169 Kefirmihen, 74,75,78
Kasansay vidisi, r74 Kefsisivin (Kefgigivin), r34
Kisen, 15r, r53 Kehlibid, r8r
Kaqan-ata, rorn Keles, rgo
Kiqgar, eo, 54,69, 74, zor, z6o, 273, 275, Keles nehri, I87
293, 295, 3or, 3o2, 314, 338, 243,
Kelke, 4r9
345, 356, 375, 386, 3g9-293, +2o, Kelkenr0d, rz6
426, 427, 478, 5c6, 5o7, 535, 555,
KellAbAd, ro7-ro9,356
556
KiEken, r 34 Kemaleddin (Karahanh), 35r
KaEin, 54o KemerA (Kemere), r35
Kaqkana-tav, 164 Kemerce, r35, r43
KAtib Qelebi, 15, t7, zo,34, rffi Kemerd, r35
Kitibti's-Semerkandi, r 58, 359, 4oo Kem-KemEik (Kem-Kemgi'iit), 394, 5r9
KAtliE, r49 Kempirek, r I9
Katta-Kurgan, r02, r33 Kempir-duval, IB7
Katta-uru-Deryi, r45 Kencide, rgr, rg2
Katvin, t33, t34, r79, 283, 348, 349, 355, Kend (Kend-i Bidim), t7t, t77, t7g
544' 558 Kendek, t48, r49
Katvin-dize, r7g, r8o KendeservAn, r35
Kivus (Ugrusana hiikiimdarr), zz7 Kendir-davan, r86
DiZiN 6zj
Kendiikin, I35 Iiti Hin, 3o5

Kenkrik, r8B Krzrl-Arvat, 455n
Kentmengi, r54 Ktzrlkum giilii,433
Kenven, 95 Krzrl-su, r44
Kerber-Melik, 464 Kibib,95
Kercumin (Gurcmin), 95, 336 Kigiuru-Deryi, r49
Kenderdn His, r55, r59, Ifu KimaE,395
Kerki (Kerkiik), 84, 85, 86 Kimekler (Kimiklar), r92, r93, 393
Kermegin (Kermiigin), r5r Kin devleti,4o
Kermine, ro3, 5o4 Kin hinedanr, 4o6, 4o7, 4rB
Kerminiye, ro2-Io4, r2o, 136, Kin siilalesi, 4o5
49, 267,
30r Kingir,99
KerrAmi tarikatr, 3og Kin-tsien, 4o7
Kerrimiler, 3o9 Kirakos, 5z+, 527, 528, 537
Kerrin, 68 Kirmin, 44,46,5o6,55I
Kervin, 177 Kirqaul, rB5
Kesidiin, r35 KiS, 17, 90-92, 96, rt7, t4o, 144-146, r48-
Kesbe, r47, r4B 153, zoo, ztz, tr6, zzc, zz6, z$o,
Kesir b. Rakkak, 233
z\z, g5g, 42o, +52, 477, 478, 526
Kiqlik, 49q
Kesse, 135
Kest, 75
Kitab gehri, r44
Kitan, 493
Kegk, I45
Keqke-deryi, 17, 84, r44, t+5, 147, t4g, Kiu-mi-tho, 73
205 Kobuk,385,417
Keqk-r0d, t44, t45 Koga,5r7
KeE-KuEan, rr3 Kokosos, 4gB
Kegmir, 375 Komedon Oreyne, 73
Kong-Hoten, 44r
Ketik, r9o
Kongkrran OSul, 5Ig
Keyhiisrev, t zz
Ko-san, 426
Itbns, 53o,563
Koyak,5z7
I(hE Tamgag H3n Ebu'l-Me'ili Hasan b.
Koyunqi, 543
Ali b. Abdii'l-mii'min, bkz. Hasan-
tegin Kiigii, 5r r
Krhg-Tamgag Hin Mes'id b. Ali, r9, 356-
Kiikler, 77
359, 376, 377 ' 559 Kiik-saray,497
I(pgak, 366, 37r, 3gS, 394, 48n' 483, 527, Kiiprtibagr (Re'sii'l-kantara), I33
544,563 Kiirgiiz, 509-5I I , 5I 3
K-rpqaklar, 47, tg1, 316, 34r, Sbr, 352, Kiiten, 5r r, 5rz, 5rB, 524
:6316S, 37918r, 386, 392, 3g+,42o, Kremer, A von, t3
440, 559,56r Kubi, t7I-t73, 175,177
Krrgrz, 392, 394, 4t7, stg Kubad (Kavad)' tg8
Itrgrz-ata, r75 Kubilay Hin, 5o, 5I, 496, 525, 533-537'
Krrgrzlar, 395, 484, 536 539-543' 564
624 DiZiN
Kubilay-noyon, 388 KuEan imparatorlu[u, tg8

Kigig, t64 Kuqiniye, too, tor, r03, rt3, I30, I33,
Kug-Bo[a Hin,45o r34, r38, r4o
KugkarbaEr, :79 Kuqin-$ih, tor
Kuq+egin,3gon K09k-r Mu$an, r 13, r 14
Kudame,86, r79, r8o, tB5, tB6, tBg Kugne, rze

Kudu Hin,394 Kugtegin, 562
Kugart gegidi, 169 Kuguk-noyon, 5o5
Kuli dirhemler, rz r Kutbeddin Habeg Amid, 499
K0hek,86, 9o, 9z Kutbeddin-i Kirmini, 3oo, 5o6
Kih-i Durugin,53o Kutbeddin Muhammed, 346, 366, 557,
K0h-i sim, 186, r89 56o
Kutbeddin Uzlig-EAh, 4oa
27 t, 284, 462
Kuhistan, 257,
Ktk $nkgibegen), Io4 Kutbii'd-devle Ahmet, zg4
Kuteybe b. Miislim, 5, rr, 78, BB, rtz-r14,
Kul-r Magik, 476
r23, I48, t74, t83, t95, t97, rg8,
Kul-r Magiyan,476
2oo-2o3, zo8,547
Kulin, erB Kuteyb (BuhAr-hudit), nr r
Kulin-bagr, 4Bo, 48r, +BZ, S6z
Kuti Bi[e, 538
Kulca, 39r, 426,427, S2o
Kutlug Hin, 44o,457
Kul-togan, 394
Kutlu$ Bilge Beg,358
Kul-togan-Markin, 394
Kutlu$ inang, 369
Kum,74
Kutlu$-bahk, 433
Kum Kurgan, 77
Kutuku-noyon, 473, 474, 479
Kumiz, 73
Kutula-Kagan,4o5, 4o6
Kumginin, 78 Kuviziyin (Kuvadiyin), 74, 75, 76, go5,
Kumici,3rT gr4, 3t7 556
Kumiciler, 74, 267,3r8, 32r, 556
'
Kuzey Afrika, 4
Kumlar (el-Remil), t67 Kuzgund, I35
Kumnid, 75 Kiibe-tav, 164
Kunddircm,84 Kiibindi-Ma'kal (Kebinde), r 5t
Kundelcng, g3 Ktibrevi tarikatr, 3gg
Kunduz, 7o,445 Kiigliik, 379382, 384386, SW-394, +2o,
Kungrad, 164 425-428,43r, 56o, 56r
Kunya-DeryA, r57 Kiigiik Qafiatay, 498
Kunya-Urgeng, r58, 160, 164 Kiigiik Gurginc, 165
KureyEiler, ro7, r 13, 2o3 Ki.ilin, r35
Kurgan-tiibe, 7z Kiilab,444
Kurguz,4r4 KiilAb-deryi, 7r, 7r
Kurmigi (Emir), 5I Kiilce, 475
Kursul, 2o7, 548 Kiind (Kiinde), r35
Kurgab (Hurgib), t73 Kiinye-Urgeng, 4Bz
Kusam b. Abbas b. Abdulmuttalib' 96' 97 Kiirder, r6z-166
DiZiN 625
Kiirder arkr, r5B Mangular, 4o5

Kiirkes, r8o Mangrt, 16z
Kiigtegin-Pehlivin, 473 Maniheistler, 4I 3
Mink, rB3
L
Mankrglag, 347, 352, 354, 457
Ligin Beg (Kartuk), 356
Manku,49o
Limig filimig), r7z
Mans0r (Abbasi halifesi), 2t3,2t7
Lircin,455
Mansur b. Abdullah' zt4
Leningrad, er, 35
Mansur b. Ahmed (Simini), z6o
Lerch, rg3, tg4,22g
Mansur b. ishak Ebi Salih, 259
Levkend, 7e
Mansur b. Kara-tegin, Igo, 246, 266, 267,
Leys, z16, zt7 27o,552
Likogin, N.S. r6, t84 Mansur b. Nuh b. Mansur, 284, zB5, 554
Li-ta'9i,48
Mansur b. Nuh b. i,lasr, rr, rr4, r16,
Louis IX, 563 z5g,267,2ffi-27o, z8o, zBB, 553
Lo-yang,4tz Margelan, r75
Luristan, 447 Margiana (Merv eyaleti), Bo
Luriler, 447 Margibin, r5I
Marginin (Margelan), r7z, t77, 336
M Margoliouth, 38
MibA-Yalavag, 469
Marko Polo, 6B, 69, 53 t
Ma'bid kaprsr, ro7, rr4 Markov, A.K. zz3
Ma'bidii'l-Hayl, Io7
Marr, N.Y.533
Micen, r8r
MAstin (Masti), rz3
Micendin, r35
Mig-rrbit,3tB
Micerm, t35
Miturid,95
Maga (Masga, Masha), 87, r8z, t83
Madi kiiyii, r7r
Miveriiinnehr, B, ro-rz, r8-zo, 16, 3o, 36,
Mah Aferid, 2ro
57, 99, 42,67, 68, 85, 86, 88, ror,
to4, to7, t24, t2g, 167, 17r, 174,
Mih camii, rr3 t7B, t7g, r89, r93, r95, r96, rg8-
Mahmud BAy 38o, 3Bt, 384 2oo, eo2-2o5, ztt-2r8, 22t, 222, 224,
Mahmud Hin, 343, 345, 348, 352-354, zz6, zz7, zzg-292, 239, z4t-244, 25o,
357' 358' 558' 559 252, 254, 255, 257, z6z, 273-277,
Mahmud Kiggari, egg r8z, z86, zB8-eg5, 29q-3o5, 3o7, 3r3,
Mahmut Tiribi, 493, 562 315, 319-326, 328, 329, 331, 334-340,
Mahmud Verrik, z3 342, 3+3' 345348' 352, 355, 356,
Mahmud Yalavag, 4zr, 469,493, 496, 5ot, 358, 359, 36r, 363, 974376, 978,
384, 386, 395, 396, 399, 4o3, 42r,
5o2, 504-506, 5r I, 5I3, 56e
429, 43t, $6, $7, 4+2, 4q4, q52,
Mahmud-tegin, 339
465, 47t, 474, 4Bt, 493, 499-502,
Mih-r02, tt3
5o5, 5o6, 5r3, 516, 524, 526, 5e9,
Makedonyah iskender, Bo, 88 534' 535, 542-544, 547, 549-552, 554-
Makrizi (Iakiyiiddin Ahmed), 44 559, 56r-564
Maksirn,43 MayaEuk,3Tr
626 DiziN
Maymana (Meymend), 84 Me'min (Abbasi halifesi) roo, rgt, 2r3,

MAymurg, 6, g7, gB, rr r, r3r, r+5, r+7, 2r4, 217, zt&, zz4-zz\, 245, 255,
452 549
MazdAhin, 93 Me'm0n b. Me'm0n, r58, 294-298,555
MAzenderin, BS, gSZ, g8rt, 4oz, 449, 45o, Me'mirn b. Muhammed, r5B, r59, z8l,
455, 456,4Bz 288, 295, 296, 554
MAzenderAnhlar, 45o Me'm0ni,277
i 35
Mecbes (Mecbest), Mendecin, 75
Mecdeddin Bagdadi, 35, 399, 4oo, 4o3, Mengeser-noyon, 5 rB
5oB, 56r Meng-Hung, 4o, 4o6, 485, 486

Mecdeddin Mes'fid b. Salih el-Ferivi, 4oe, Mengii, 5r
435 Mengri,5r
Mecdiiddin Muhammed b. Adnan, rg, Meng0 Timur, 564
r40 Menes (Buhara'da), r36
Mecirsiler, zro Menkes (ishcab'da), rgrn
Meciibs (Mecbes, Meciibset), r35 Meraga,473
Medi'ini,5, 7, r6 Merdkugin (Ahsikes'te), r75
Neder gehri, 7 r Merdkuq6n (Buhir6'da), r07, r09, r ro
Medri arkr, 156 Merdis, r54
Medrikis (Medrimisen), I56n Mergbdn, 136
Medve(Medvi), r7r, r73 Mergitler, 384, 385, 393396, 416,4r8,44o
Mehdi (Abbasi halifesi), 2t4,216, zt&, zz3 Memevi, 136
Mehdi nbau, 168 Mersmende, rBr-r83
Mehdiye, z33n Merv, 36, 37, 65, Bo, BI, 83, 84, BB, 96,
Mek,469 ro6, r5o, r54, r68, zot, zoz, zo6,
el-Mekin, z, 7 2og, 2t5, z3o, 236, z7r, z8o, zgo,
Mekke, 377, 398 3o5, 3t7, 34o, 3+t, 343, 3+7, 3+9,
Mekrin, 2Z+,32+ 35o, 952-35+, 358, 36e, 365, 369,
372' 399' +41,454,47t-474' 479'
Mekrin,54o
548, 55I, 559, 56o, 562
Meli, 75 Mervu'r-r0d (Merucak Bala-Murgab), 83,
Melgunov, 5z 84, 2r4, 2t5, 295, 272, 57 4, 47 4, 5b
Melik, 267, 524 MerzbAn (Btilge),97, 99, Ioo
Melik Bid0n, ro5n Merzbin, Bo
Melik HAn, bkz. Eminii'l-miilk Menbin b. Tiirgeg, too
Melik Mih, r r3 MesisAn, I65
Melik es-Silih, 53o Mesqi, 87
Melik Sencer, 378 MesihA, 87
Melik $emseddin Kart, 5ton Mes'Crd (Gazne sultanr), 24, zgr, 2gg, Zo2,
Melik-$ir,465 3o4, Ztt-924, 327, 348, 355, 367,
Melikgih, 26, 3t, rr5, 316, 3n9-33t, 336, 5r3' 556,558
338, 339, g4i, 34s, 355' 383, 396, Mes'id Beg, 5oI, 506, 5o7, 52r, 525, 535,
557 $7, $8,54r' 545' 563
Melikgah b. TekiE, Z72, Sb Mes'0d Hin, 339
DiZiN 627
Mes'Od (Selguklu sultanr), 29, qr,32 Miyin-Kig, r45

Mes'0diyye medresesi, qo7 MiyAn-rudin, t6g, t77
Mes'irdi, 4-7, rt8, r58, r9z Miyan-Eih rrbatr, r68
Meg nbAt, 16r, 16z Miz, r36
Metce,87 Mizdihkan, r5B, 16r, 163
Meydan (Kara-Kul) kaprsr, ro7-rog Mobihk,46B
Mevd0d (Gazne sultanr),22, gt4,324, b56 Mo-qo (Kapgan Ka$an), zoz
Meymend, 84 Mogol, 4r-43, 47, 5t, Sg,55-57, 6o45, 67,
Meymendi, Ebu'l-Kasrm Ahmed b. Hasan, r93, 328, 933, 3to, 392, 394, 396,
295,3o2,31I,3I2,555 +or, 4o2, 4oS, +o7, 416, 4rB-42t,
Meymene,469 426, 4zg, +3o, +52, 454, 457-459,
Mezarkaprsr, rrr 472, 473, 477, 478, 48e, 486, 49r,
Mezar-r $erif, Bz 493-496, 497, 498, 5oo, 5or, 5o3,
MezargAh, 9'6 5o5, 5o9, 5rr, 5r2, 52o, 525, 527,
Mezkeminiye, 164 530, 533' 538-540, 5+3,544,546
Mezminiye, 164, 165 Mo$olistan, 43, 45, 59, 62, gB4, 4ot, 4o2,
Mezopotamya,266 4oS, 4o,6, +o7, 4o8,4rr, 4rB, 4rg,
42o, 422, +23, 429, 456, +75, +79,
Mezrencen (Mezrengen, Mezrenken), I 36
4Br, 483,484, 5o9, 5rr, 5r6, 53r,
Mezrin, r36
533-536, 56o, 562, 564
MezyAmcekes, ro3 Mofollar, 9, 39, 40, 44-46, 48,50, 53, fu,
MezyAmeckes, r36 ro7, t84, 246, 25c,, 325, gz&, 37t,
Mezydnken, 136 392-395, 4o6, 4ro, 4tt, 4rS, 42t,
Mezyinkes, r 36 424, 425, 427, 4zB, 432, 439, 435-
Mrsrr, 44, 254,564 44o, 442-45t, +55, +56, 46o-463, 466-
Micd0n, r36 468, 47o, 47t, 474, 479, 48r:., 4Bz,
Mig, 136 484, 492, 499, 5or, 5o2, 5o4, 5o9,
Migan, r36 srj, 522, 53o, 53r, 536, 54o, 56r,
s62
Mikail. b. Ca'fer, 552
Mogultay, 543
Milah bkz. Mela
Mongku-tata, 4o5
Miles,59
Mongku+atalar, 4o6
Minire, r77
Morley, e4, z5
MinhAceddin Eb0 Omer b. Siriceddin
Muhammed el-CirzcAni, bkz. C0zci- Mii'etiiken,5oB
ni Miige Hitin,5o7
Mink biilgesi, r83 Miige-noyon,4gB
Minirgihri, z5 Miingke, 496, 5o6, 5re, 5rB-528, 53r, 533-
Mirhind, rB, 3r, 33, 59, 6o, 263, 335, 366, 597' 54c,542, 563
jB2, 394, +24, +ffi, 48r, 5zr, 5zz, Miingke HAn, 537, 564
5+o Mtingke Timur, S4g, SM
MiskAn, t7S, t78 MuAviye (Emevi halifesi) , Br , 245
Mirki, 275 Mucdiin bkz. Bizd0n
Misnin, r5r Mibez-i Mirbezin, 249
Miyinkal, t33, t47 Mucduvin (Mecduvin), I5r
628 DIZIN
M0cireddin Omer b. Sa'd, 397 Muhammed b. Hiiseyn b. Mut, z6o,284

Mucirii'l-Miilk $erefeddin Muzaffer, 47 I Muhammed b. ibrahim et-Tai, 298
M0dA, I5I Muhammed itUat, 3r
Mudar, Iz, zo9 Muhammed b. ishak, 6o
Mudari, eo9 Muhammed m. ismail el-Buhari, I3z
Mudiriler, eo8 Muhammed b. Kara-Kasrm, 3go
Mufaddal b. Miihelleb. zoo Muhammed b. Kasrm, 2ot,54j
Mug, r77 Muhammed b. Kerram, 3o9
Mugan,45o Muhammed Magribi, z6
Mugkan, rrB, rz3, r29, r35 Muhammed b. Mahmud, 22, 3o4, 3t2,
Mugkada-i Pengikes, 87 3I5, 324, 556
Mu[kede kaprsr, I7o Muhammed b. Melik-Eah, z9n
Mugtepe, 17 r Muhammed Magribi, z6
Hz. Muhammed, 5, t5, lo, 26,96, eo9 Muhammed Meragani,479
Muhammed (HirezmgAh), 35, 39, Io6, Muhammed, zzz
t72, 2tS, 24,367 3@374,376383, Muhammed b. Necib BekrAn, gg
386, 389, 39r-393, 395, 398-403, 4I9- Muhammed (b. Omer), 357,377
424, 427, 4zB' 43o, 444, 45t' 453, Muhammed Rahim Hin' 79
4tu,464,47t, 474,499, 5o4, 5I5 Muhammed b. Salih,4oz
Muhammed Arabi, zg8n
Muhammed b. Tahir, rol, Io4, 229, 23o,
Muhammed b. Abdullah, 23t,55o e34-236, 55o
Muhammed b. Abdi.ilmelik el-Hemedini, Muhammed b. Uzeyr, 268, 553
34 Muhammed Tagkendi, 54
Muhammed b. Adnan, Mecdeddin, 19 Muhammed b. Yusuf Hirezmi, gn
Muhammed b. Ahmed Nahqebi, 889o, 93, Muhammed b. Zufler, 15, 377
z6t, z6z, 263
Muhammedi dirhemler, zzz
Muhammed b. Ali (Arslan Han), 3oI, 555
Muhammed-tegin, 34o-343
Muhammed b. Ali Harprist,464
Mfrhinin, I86
Muhammed b. Ali el-Kitib es-Semerkandi,
Muliyin, I 16
r9
MuhtAciler, 252,279
Muhammed b. Ali el-Kfigi, t9
Muhterika, r4B
Muhammed b. Ali e9-$ebAnkirai, 49
Mu'ineddin Muhammed el-isfizAri, 59
Muhammed b. Ali Tirmizi, 55r
Mu'iziiddevle (Buveyhi), B
Muhammed Avfi,38
Mukaddesi, 12, t3, 72, 74, 76, 77, Bt-86,
Muhammed Bikrr, r74
92, 94, rOI, I05, IOI-rII, lI4, tI6,
Muhammed b. Biqir, z3B
rrB, rzz, 124-126, r47-r49, t55, I57-
Muhammed b. Beger, e4z $2, t64, 165, 167, r6g-q3, q5,
Muhammed b. Cerir, t74 t77, t9r, IBz, IB4-186, IBB-I92, zr6,
Muhammed Cihin Pehlivan, S6+, S69 22r, 222, 2g2, 25o, z5Z, 254, 256,
Muhammed C0ki,73 265, z68
Muhammed Dahda, zzz, zz3 Mukanna, $, r44, zt5, e16, 549
Muhammed b. Fazlullah Misavi, 58 Mukatil b. Siileyman, I Iz
Muhammed b. Harnik, 368 Muktedir (Abbasi halifesi), 8
DTZiN 6zg
Muktefr (Abbasi halifesi), 355 Mii'min,542

Mukuli, +ro,429 Miintecebiiddin Bedi, 35
Multin, 2gz,47r Miirzin, r36
Munk, Tr Miislim b. Sa'id' eo5
Miisteryid, eg
Muntasr, ismail, re5, zz&, z@-zgr, 554,
Miizn, r3o, 136
555
Murad II., 3t Miizniivi (Meznevi), 136
MurgAb,83, B4 Miiztazhir,34n
Musa (Peygamber), zr5, 5t5 M0zyinken (MezYinken), 136
Musa (Saltuk'un o[lu), z76n Miiryinkes (MezYinkes), r36
Musa b. Abdullah b. Hiarm, I98, t99'
N
2ao,547
Nab0ra,459
Mus'ab b. Razik, zz4
NAfahs (Nifahq), 136
Mus'abi, 263
Na-mi, 86
Musalla, r45
Nahl, r36
Museyyeb, 222,229
Nah5eb, I46,34o,359' 474, 5oo
Museyyeb b. Ziiheyr, zt6, zr9, 222,5+9
Nahpbi, bkz. Muhammed b. Ahmed
Museyyebi, 222.5+9
NahEcbliler, IgP, 22o
Mushketov, 79, 8o
16, t7
Nakab0n, t37
Muta!firi,
Nakid, t74
Mustansrr (Faumi halifesi), 325
Nakbirn, r37
Mu'tasrm, 5, Ioo, IoI' 225,229
Nakgibendi, r38
Mu'temid, tot,227,234
Naku,5I7,5r5
Mu'tezid, 236
Namangan, I69
Mu'tezile, et3
Namazgih,438
Mu'tezz' 234
Namik,86
Mutugen,468 Nam0zhg, t89
el-MuvalfaL, 4+,235 Nanay, t77
Muvin, I5I Napoleon, 373
Muzaffer-Melik, 4ffi, +67
Narcak, tz6
Muzihin' 93,94 Narin(Hayti'n), r69, r73, t78
Mu'cyyid, 358, 36o, 362
Naryah, rz6, r37, zr6
Mii'eyyideddin , 37o, 37 |
Naryahi, 15, 16' 39, 52, 86, ro3, ro6-ro9,
Mii'eyyideddevle AY-Aba, 357' 559 rl2, rr4, l16, tt7, lr9-t2I' tz4't26,
Mii'min,54r t?4, 196, 2II' 215' zt6, zzo' z'tt'
Miibarek $nh, 5t9' 525' 54r' 542 223, 22+' z4z, 246, z5c, 263, 3zg'
Miibeyiza, et5, e16 377,383, +3+
Miicigi b. Hureys el-Ensiri, 2r4, 5+9 Nisrr, 369, 374, 398, 399,424, 56t
Miihclleb b. Ebi Sufra' I r, r48 Nisrreddin, 5zo
Miihre kaprsr, ro6 Nisrreddin T0si, 4t
Miiller, A. zr, 24, 65, 3o6, 3o7, 3o9, 326' Nisrreddin YahYi b. Muhammed, 3t
424' 430,451 Nisrrii'l-hak (Nasr b' Ali)' 294
63o DiZiN
Nasr b. Abdiilmelik, 269 Nesyi, r7r, t72, t77, t78

Nasr I. b. Ahmed (Simini), r78' zz6, z3g' Nevbahar (Belh'te), BI
24t, 2+5, 259, 55 I Nevbehir (Semerkant'ta7, 9o, 9I
Nasr II. b. Ahmed (SimAni), t2, 13' 27, Nevbehdr kaprsr (Buhara), I07-Iog, I I I
92, rt4, r16, I9o, zz7, 237n, z6o' Nevcibiz, t37
264, z69,275,552 Neve, r37
Nasr b. Ali, zg4 Nevfer, I37
Nasr b. Arslan Hin Muhammed, l4z Nevhas (Niihas), I37
Nasr b. ishak, z5B Nevide,86
Nasr b. Seyyltr, S, 2o7, zo8-zto, zt6, Nevkad Hurdihur, I46n
2r7, 548
Nevkad-Kureyg, r46
NasribAd, r77, r7B Nevkad-Miskin, I77
Nasreteddin HezAresp, 447
Nevkad Sivef, r46n
Nasturiler, r95, 4I3, 41 4, 53o
Nevkedek (Niikedek), I 37
Naya, 4ro
Nevkende, tto-Itt
Nayman, 379, 38r Nevzibid, r37
Nayman Hin, 4r r Nihim, 75
Naymanlar, 384, 4oB, 4tB, 427 , 56o Nihim-r0d, 75
en-Nizrr el-UtriE, z3 r Nilib gegidi,47o
Necikes, r84 Nigapur, 13, zB, I5o, t57, zg6, z4r, z6o,
Neccir, t46, r47 z6r, 274, 28o, 2Br, zB5, zgz, 3og,
Neccir-Hitfer, rzo 3ro, 349, 35o, 352, 358, 369, 382,
Necm, r77 384, 399, 4o2, 445, 446, 448, 449,
Necmeddin Kiibri, 462,472,473, SSt,558, 559, 5to
53n, 399, 46t, 5oo
Niyize, t5I
Necmiilmiilk Levhi, 353
Nizimi Ar0zi Semerkandi, 33j, 377
Negiibey-O[ul, 535
NizAmiiddin $nmi, 55, 56, 64
Nekad, I75, I78
Nizimiilmiilk Muhammed b. Mesid el-
Nekilik, IBg
Herevi, 4oz, 4o3
Nekbirn, r37
Nizimii'l-miilk, 26, 27, 244, 245, 247-249,
Nekebrin, I37
z5g, z8z, 263, 3o6, 3to, 227-39r,
Nemed-p0g, bkz. Hasan b. Yusuf
336' 383, 435, +56
Nesi, 35, 166, 256, z8r, 289, zg7, gz8' Niildeke, z7
353, 358, 362, 387, 388, 4oz, 448, N0big, 16I
449, 454,462, +74,555
N0bigii'l-Emir, Izr
Nesef, r7, 37, ro8,rrI, rI7, r43, t46-t53'
NircAbiz, I37
zoo, et6, zzz, zz6, z6t, 2ffi, zBz,
Nfickes, rBI, IBB, Igo
+52' +79
N0diz, 75
Neseli, bkz. Muhammed b. Ahmed Nahge-
bi Nuh (Peygamber), zt5
Nuh. b. Esed, zlz, 226-228,275,55o
Nesevi, 4I, 3iB, 383, 387, 388' 39o, 39r'
393-395, 397, 399, 4oo, +2t-+23' 43o'
Nuh b. Mansur, Ebu'l-Kasrm, Io, 63, z7o,
2, 278, z7 g, zBt -283, 553
432, 434, $6, $7, 44o, 44t, 446- 27
451, 454, 455, 458, 46o' 462-465, Nuh b. Nasr, tt, I5, Ir4, 122, z6z-2ffi,
467 , 468, 47o, 47 |, 473, 47 4 274, z7B,552
DiziN 63r
N0his, r37, tffi,4oz Orhun,3z5, 4t2,487

N0kbng, 16z Orna, 46rn
N0kedek, r37 Orta Asya, t, 3, 4, B, 14, 4o,53, 54, 58-
Nfikend, r37 6r, 64, 6S, 67, 8o, r56, r96, r97,
Nfikes, r88 2o2, 2o3, 222, 223, 255, 2gt, 393,
N0kfag (Nnkbng), 163, 164 4t4, 426, 433, 4St, +gZ, +gB, fo6,
Nukkes, r89 540, 545,546
Nu'man tepesi,463
Osman (Halife),6,8t, r74, zoo, e6o
Osman b. lbrahim, 37g376,379, 3Br, 383,
Nur, rz5, 276, z$, qg
Nureddin HArezmi, 5r5 386390,560
Osman b. Mes'id, 79, zoo
Nur-Ata, t25,4gg
Osmanh, 3r
N0sir kiiyii, 8r
Osmanhlar, 54, 486
Nusretcddin Hamza b. Muhammed,474
Otgigin,49r
Nusret-Kffh,463
Oyrat,5r3
Nuga,5or
Oyratlar, 416
Nirgi-baskak, 452,478
Ozir, 39r
Nfrgikir, 168
N0gakird nbatr, 168
o
Nugi,543 Ogedey, 45, 47, 5c.,55,4t7,4t8, 42G,437,
.NfizibAd, r37 442, 458-46o, 462-464, 469, 473, 4Bo,
N0zkit r6r +8S, +8S, 487, 4W-492,495-498, 5oo,
N0zvAr, 16o, 16r, 169 5or, 5o4-5o7, 5og-5r3, 5t7-5t9, 523,
524, Sg7,54o, 562
o Omer (Halife), tg7,34g
Obi-germ,74 6mer,357, g77
Odo,53r Omer b. Abdiilaziz, 2o4,2ci6,547
Ogiing, 5z r, 5zz Omer Hoca lJtl:Af,,4zz
Oiul-beg, 354 On Asya, 4g3
Ogul-Caymrg Hittn, 5r7, 5r8, 5zr, 563 Ozbek,55,7r, r39
Oful-hAcib,458 Ozbekler, 79, 16z
Of,uz, r9r-r93, 229, gst,353, 362 Ozkend,54z
O$uz devleti, zr7
Of,uz Hin,486 P
O$uzlar (fiirkmenler), zB, to6, t64, zr7, Palgar, r83
273,, 289, 2go, gS2, 353, 3SZ-359, Palladius, 492,493
37t' 558,559 Pamir, 73
Olciyt0 Hi", +2, 48,5o,5r,5o3 Pap, 176
Ongutlar, 44o PargAr, 7 r, 72, t8g
Oppert,6o, 427 Paris, r8, 29, 38
Ord0, z5r,4r7 Parkent, r8g
Organa Beki, 534 Paropamisus, 463
Organa Hit0n, 5r9, 525, 535, 537, 538, Parsi ruhban srnrfi, zro
54t,542, Sfu, S6+ Pavet de Courteille, 5
632 DiziN
Pegenekler, 256 Rifi b. Leys, Bg, 95, roo, zt6, zt7, zz4'
PedyAne, r5a
226,43, 549
Pekin, 4IB Rigin (RAgan), I37
RAgsirisne (RAgsirgene), t 5z
Penc, 68, 7r,72, r37,32r
Penc-r0dek, I37 RahipJoannes,6o
Pencdih,474 Rahinevi (Rahinirn), t37
Penchin, 94 Rahugmisen, l6o
Pencikes, 87, 97, 98, IBo

Ramcan, toz
Pencgir, 7o, 466, 469 Ramican-Tepe, toz
Perek, r77, rB3 Rimen (Rimeni), r38

Perovsk, I93 Rimend (Carkand), Iz3
Pers, r 19
RAmiz (Ramit, Rumi$, 74
Persepolis, In RAmuq, Izz
Pervin, Rismiyin, t45

7 r, +65-+67, 469, 56r
Pegiver, 464, +65, 47o, 478 Ri9t, 73, 7+, 2t7, z5o, 267
Peter, 16r RaAk, zz4
Petrograd, So,5+,57 Rizikibid,5I3
Petrovsky, I7r Rizik rrbau, I49
Peygamber, ZZ4, Sg7 Razminih, I38
Peygamber-krz, I64
Rebih, ttt, It5
Peygu (Yabgu), z$g, 3zg
Rebi'a kabilesi, I tz
Peygu HAn (Karluk), 356

Rebi Melik' 5o3
Peykin, Izo Rebincan, IoI, I02
Peyke sokafr (es-Suffe), I I7
Redride, 95
Peykend, rog, t r r, rzr, tzg-r26,24o,341 Rehbersoka$r, ttI
Peyy (Feyy), 98
Rekiind, r38
Piri, e8o Remle, 175
Plano Carpini, 4tz, +r7, 427, 446, 448, Renced, t77, r7B
Restagfer, r3B
5r2
Polonya, 535 Restagfir, I3B
Poslavsky, 7B Resii'l-kantara, I33
Prinkent, toI Re'sil't-Tak, go, 9t
Pskem, rB3 Re'sii'l-Varag, Iog, I I I
Pskent r8g ReEidiiddin, rB, 4g-52, 56, to, 394, 395'
Ptolemaios, 73, I73 4o6, 4o7, 4Io, 416-418, +29, 43r'
Pirlid-ginksAnk, 47 Mo, 4.48, 4r'-462, 464, 467-469, 4Bt'
+82, +So, 494, 506, 5o8, 5tt-5I3,
a 5rB, 523, 528, 529, 533, 534, 537,
540' 54I' 543,544
Quatremere, 5o
Rey, 235, zBz, 97o, 447, 449, 45o' 456
R Reynold, zI
Radiii'l-Miilk, 465 RezmAn, I38
RAfi b. Herseme, 136, 55r Rezmiz, I38, zr6
DiZiN 6sg
Rrbat-r atik, r48 R0zin, r66

Rrbat-r Hirin, r48 Ruzayk,
Rrbat-r Serheng, r74 R0zfagked, r38
Rrbit-r Hoca 87 Rirzirnd, 16o, 16r
Rrbat-r Melik, $6,557 Riikneddin, 342,445
Ribit-Toganin (RrbatAt, Rrbatlar), tg4, 4o2 Riikneddin GurginEi, 447
Ricu Dr., zr,5o,58 Riikneddin imam-zide, $4, 5@
Rigadmin, r38 Riikneddin Kurt, 43q
Rigdemfrn, r38 Riikneddin Mahmut,559
RigistAn, r05, r07, rrr, rr3-rr6, r59, 246,
Riikneddin Mahmud b. Muhammed,558
z8,t,5o7
Riiki.ind, bkz. Erkend
Riistem, zz4
Rigtin, r7r, t7z, tl7
Rih6ne kaprsr, r 75 Riistufagn, r3B
r
RihEan (Rihagn) t38 s
Rikdegt, 78 Sa'ilibi, Abdiilmelik b. Muhammed, ro,
Rigtin, r7z, r77 r t, 20, 2t2n, 255, 277
Riv, ro7-rog, rr7 Sa'alibi, Ebir Mansur Hiiseyn b. Muham-
Rivde (Rivd), r38 med, zo, z6
Rivded,92,98 SabagduvAn, r43
Rivert0n, r38 Sibit (Savat), r79, rBo,359
Roediger, 4 Sabeldin, 53o
Roma imparatorluklan, 5z Sabit b. Sinan, 8, 9
Roma Kilisesi, 53r Sabit b. Kutbe el-Huz6'i, rg8-uoo
Rogan, 68 Sabir (Edip), 35o
Rosen, V.R. Baron, 8,35, zB7 Sablik (Sayllk), r87
Romanos Diogenes, 3on Sabrin (Savrin), r9o, rgz
Roosevelt, Th.,64 Sachau, 22,24,25
Ross, E.D.,64 Sic-ogullan, I83

Saday itgi, 535
Rubruk (Rubruck), 4r3, +r4, +28, +97
' Sidi, 4eo
52o, 522, 524, 526, 527, 529, 533,
563 Sadr-r Cihin, 5o3
Rrideki,37, r37 Siferdin, r6o
Rid-i Carg, r zo Sili, rgo
Rfid-i-zer, rog, r2r Safllriler, rr, 32, Br, zz6, z3z, 242, 245,
Ruffin, r3B 250
Rus, 65, r3o, 484, 497, 526 Sali Akra, 432
Rustagfagn (Rustagfan), I38, r39 Saliyiiddin Eb0 Bekr Abdullah b. Omer,

3B
Rusya, 6r, 64, to2, 255, 4rg, 4g+, 514
Saganiyin, 75-78, 86, I45, I4g, 2oo, 2o7,
Rutbil, 233 zr7, 246, 25o, 252, z6o, 266-e68,
Ruzayk, bkz. Razik 273, z8.z, 3o2, 3o5, 3t4, 3tB, 3Ig,
R0ycen, r8t 32t, 322, Zg4, 359, g6r, 542, 547,
Rfiz, I45 556
6s+ DiZiN
SigAn-hudit, 76, zo7, z5z Sarr-Su,4r7

Sigarc, ror, r3g Sinn, r8r
S6gir Beg, 34o, 558 Sirk0n, I39
Sa$-dere, I94,35r SarmencAn (Sarmencin), 76, 77
SiLid b. Mes'0d, 3r7, 3rg Sartak,526-528, 563
Sa'id b. Abdtlaziz, 2o4,547 Sartlar, e55
Sa'id b. Amr el-HaraEi, 2o4,547 Sisini, rgE, 2og, 2tg, zz5, zgB, z5z
Sa'id b. As Sdsiniler, r, 8r, 82, 2tg, 224, 249
Said b. Osman,96 Satuk Bu$ra Hin, 276, 553
Sa'id'in kuyusu, I48 SAvkin, r6r
Sakikes, r88 Sivrin (Sabrin), Igo, r9z,335,552
Sikbedyizfi (Sikebdiyiz), I5z Sayhk (Sabhk), rB7
Salbek Tiirkin, 426 Sayram, r89, 475, 476, 536
Sah-Bahidur, 535 Schefer, zr, z7 , 28,3o, 3 r , 38, 39, 42, 53
Sili-saray, 453
Schmidt, 527
Salih caddesi, 95
Sebczmin, r39
Salih b. Nasr, 233
Sebez0n, t3g
Sa'l0ki, r9r
Sebire, r3g
Simin-hudit, ez5
Sebiik*egin, 23, 24, z8r, zBr, z9g, zB4,
SimAn kiiyii, zz5
3r r, 32r, 554
SAmAni, 27, Br, 92, Io5, rro, I12, r25,
Sebzevir, 449,473
232, 239, 2+4, 268, z69, 274, 277,
Seden, 373
zB3,3zB
Sedid A'ver,5oB
Siminiler, B, Io-16, 2c.-22, 33, 52' 69,77,
BB, 94, ro8, rr3-I17, r22, t2g t\gt Sedvar (Sedver, Sednr), r54, 167, 168
r58, r5g, t7o, tB7, r&g, 2r4, 225- Sehl b. Ahmed ed-Da[0ni, ro4
229, 237, 243, 246-248, 25c'-252, 257, Sekin (Eskin), t39
z5B, z6o, 27o, 272, 275, 276, z7B' Sekbiynn, ro5, r39
z8o, z84-ego, 325, g2g, 4o3, 482, Sekmetin, rz6
55o' 553 Selihaddin Muhammed Nesi'i, 464, 465
SAmcan, ro+, t2o, t24
Sel3t, 169
Simd0n, Iz6
Selguk, r93, 276,289,3oo, 3I7
Simgir, t76
Selguklu, 29-32, 35, 213, 3rS, 525, 327,
SamnAn,44g g2B, 334' 335' 338' 343, 345, 348,
SAmsirek, r8g
352-255, 36I, 3fu, 37o, 4nt, +t9,
San'a, gr
45r,5r3,56o
Sincen, t5z Selguklular, 26, zB, 32,9, 52, 247, 3t7-
Sarakusta, 166 32o, 322, 324-926,329, 33r-333, 335,
Sardanapalus, 486, 5 r z $7, 396. 4a2, 554, 556, 557
Sar-Qihin kalesi, 447, 45o Selenga,4I7
Sarr-Kamrq, I65 Sellimi, t |, t2, 22, 22, 238
Sarr-Kamrg giilii, r58 Selm b. ZiyAd, t$, tgg" 224,547
San-kurgan, r7r Sem'ini, 9, r5, 16, rB, zo, 36, 37, 74,84,
Sangiil, 293,427 87, gr, gz,95, g8-ror, ro3, ro5, r13,
DiZIN 6ts
tt7, t2o, t2r, t23, t25-r29, r3r, Sengresin, gr, 93, 94

tg2, t14-t4o, r4z, 146, t47, tqg-t13, Sengtuda, 7z
r56, r6o, r6r, r66, 167, 17z, t78,
Seng0n, 385
r8,g, zzg, z5o, 265, 274, 283, 397,
Senkcen, r8r
356,452
Semend, bkz. Esmend Sepid-Camegdn, zr3
Semerkandi kumaglar, 253 Sepid-Mige, r r r
Semerkant, 6, 16, 36, 4r, 66, Bz, 86-9, 9e- Serahs, z8r, zB5, egr, 3zz, 358,362, 363,
, g+, 96-roz, Io5-ro7, rr5-rr7, rrB, 374,399, 472, 473,559
t2o, t27-r49, tst, t72, 175, r7g, Serder, r39
r8o, r8r, r95, rg7, zor, zoz, 2cf., Sergius, +r9,414,533
2o7, 2tr, z16, zzg, zz6, zz7, zgo, Ser-i Pul, ry3, $6
232, 24o, 24t, 245, 253-255, 259, Serkes, I5z
266, 278, z7g, 283, zB4, 287, z&g, Sersende, r8r
3oo, 3o2, 3o4, 3o5, 316, 3rg, 3e5, SevAd (Irak), zz5
336, 338, 339, 342, 343, 355, 356,
Seyfcddin, 52 r, 535
573, B7S-371, 379-982,386, 3BB, 389,
Seyfeddin Agrak-melik, 465-467, 478
393, 394, 399, 4o2, 423, +30.432,
436-439, 442, 444, 452, 455, 475-477- Seyfeddin Biherzi, 5oo, 5o7
4Bo, 5oo, 5r6, 526, 529-553, 538, Seyhun, 4t, 67, 86,87, 99, 165, 169, t7z,
54t, 543-545, 547, 549, 550, 552, r73, r75, t76, r7B, r79, r83-r87,
558-563 r9r-r93, 20r, 2O8, Zt7, Z5t, 276,
Semerkant Alid $ira, 5r3 r83, 336, 347, 3So, 35r, 379, 3Bo,
Semerkanth Osman,456 39r, 392, 398, 429, 432, 423, 4Sg,
Semican, r39 Mr,442, 445, +75, 476, 4t3o, S4S
Semtin, r z6 Seyr b. Abdullah, ze8
Sem0d kavmi, zor Seyyid-tegin Hini, zgE
Senbiikcen, r8r Seyyid Egrefeddin,532
Sencefin (Sencufiin), r39 Seyyid Sadreddin, 34
Sencer, 19, 28, zg, 3r, 95, 340-243, g46- Seyyidler, 365
355, 36r, 378, 383, 3'87, +oo, 4ot, Sr$nak (Saganak), r93, tg4, gg2, 43g, Mo,
559 56o
Sencek-Melik, 383, 5o2, 5o3 Srknak, 35r
Sencer $ih, 369 Sib, 166
Sencer-fegan,97, gB Sibi b. en-Nu'mdn, ztz,54g
Sencer-gih b. Togan-gah, S69, S60 Sibire, r39
Senciilin, r39 SicistAn, 2to, 214, 224,226,23o, 2g2, 2Zg,
Sende Ribit, 16r 236,253,463, 464, 55o
Sengibid, 168 Sicist6n Hiricileri, 233
Scngin-Ahsek, 166 Silhye, r54
Scngb6s, r39 Sikickes, ro4
Sengbest kiiyii,473 Silesia,535
Sengdize, 94 Simc0ri, Eb0 Ali, rt, 27r, z7z, 276, 278-
Sengebis, r3g 283, zB7, 554
Seng-gerdek, 75,78, r45, t49 Simc0ri, Ebu'l-Kasrm, zB4, 284, 554
696 DiziN
Simctrri, Ebu'l-Hasan, z68, z7o S0buma, 166

Simciriler, rB, 5z, 246, 257 Sufne, rz6
Simincin, 7o SugnAn 36r
SimingAn, 267 S0h, r7r, t72, t74, 175, t7B
Sinim, 75, t44, 145 Sihasin, ge
Sinivib, 87, 99 Suketu-Qerbi, 44I
Sind, 13, 2oo,234, zg6, 468-47t, +78, 479, SuknAk-tegin, 425, 426, 4zg
56r Sukri, 168
Sindbid, rg SuJu, zoz, 2o3, 2t7, b47, S4B
Siniz, 254 Sultan Arslan, 3r
Sinizi kumaqlar 254
Sultan ibrahim, 324
SipAye, t54
Sultan Mes'0d, 36r
Sir-Derya, bkz. Seyhun
Sultan $ih, 359, 3tu, 362, 363, 365' 369'
Sitnyakovski, N.F., Ioz, r I9
559, 5to
Sivenc, Iz6 Su-man, 78
Siyihgird, Bo Sum-Gril, 536
Siyah Kirh, 165 Simnit,3o5
Siynb,94 Sunak-ata, Ig4
Siyim, r44, r45 Sunak-kurgan, r94
Siyire (SiyAze), r39 Sirnec, l5e
Siyivuq, r rz Sung, 4o, 525
Slav kiileleri, zsq Sunit kabilesi, 458, 4gB
Smbat, 53o, 53r Sur, I IB
Sogd (Sofdiyana), r,98, roo, tor, ttB, Sirrin nbatr, 168
r30, r33-r35, r4r, r45, r97, rgB, Surhab,68
2OO-2O+, ZO6, Zt6, Zr8, ZZZ-224, ZZ6,
SurhAn, 75, 77, 78, +77, 547
zzg,547,548
Suriye, 255, 5r4
So[d nehri, 9e
Suriye Frenkleri, 37 I
So$dlular, rz3, r96, 2o5, 2o8, 22o, 547,
Surmiri, r29, r4o
548
Sorhanqira, 46 Surird, 146
Sorkoktani BiSe, 5o7, 5rz, 516, 5r7, 5rg, Srirfide, r45
S0than, r4o
534, 538, 539
Siinit, 498 Sutr{rqana, bkz. Ugr0sana
Sprenger, r3, ar S0ylb, zr t, 2t7, 549
Strange, Guy le, 53 S0ydak, r83
Stein, Sir Aurel, 255 Siyenc, I4o
St. Louis, 53o, 53r Suyung-HAn,434
Subi b. en-Nadr es-Sukkari, Iog SiibAnikes, 19r
S0bah, 146, r4B, r5z, z16 Siibagr-tegin, ro6, 289, 292,295
Siberli, 36o Siiberli,360, 559
Subizguk, r39 Siibezmfin, r39
Subudey-bahadrr, 394, 4W, 433, +44, 445, Siibiik+egin, bkzs. Sebiik-tegin
447-451,456,483 Siifriden (Siifredin), r4o
DiZiN 5g7
Siildiis kabilesi, 498 227, 229, 253, 254, z6o, ggz, 547,
es-Siilemi, bkz. Ebu'l-Fazl Muhammed 548
Siileyman (hAcib), z9o $ivahr6n, r5z
Siileyman B.g, 535 $Avdin, r77
Siileyman b. Abdullah, e3o $ivd6r,99, 13r, r34, t+2,226,\5o
Siileyman b. Muhammed,347, 348, 5SB $6vgar, rge,275
Siileyman-$ah, 354 $ivharin, r5z
Siileyman-tegin, 339, 34o $6vkin, r4o
Siirhket, r4o' $ivkem,3B5
Siitifagn (Siitifagne), r4o $Avkes (Ugrusana'da), r 7g
Siitiken, r4o $ivkes (ilak'da), rB9
Siitkent, r9r $eddAd, 86
Seher, 469
$
$ehrihan kanah, r73
$aar-sabiz, r45
$ehrisebz, r45
$abcen ($Abecn), r4o
$ehristAn (Horasan'da), r66
$4fii, r55,338
$ehristin (Kas'ta), r57
$Afiiler, rz3, rzg,53B
$ehristin (Ugrusana'da), I Bo
fuglcan, rge
$ehristin kaprsr, ro6
$ihAbbasVeli, r57, r6z $ehristini, 453
$ih-bahE, rz3
$ehrkent, r9z
Hihah kiiyii, r89
$ekdalik, bkz. Qekdilik
$dh Hitfin,3r4
$ekik b. ibrahim Belhi, zrB
$Ah Kegtesib, r8z
$ekrine, rqo
$Ah-Melik, r93, 3rB, 32e, 923, 224, 556
$emidrze, r4o
$ih-rAh, ror
$emsibid, ttS, tt7,341
$lh-rird, IeI
$emsibid Sarayr, 337
$ahr0h, 49, 57, 58,546
$emseddin,4oz
$ih-Zinde, 96
$emseddin iltutmug, 478
$ihr0hiye, I84
$emseddin Kart, 526
$am, r r5, 3or Mahbibi,
$emseddin 5o2, 5o3
$amanistler, 438
$emseddin Muhammed, 36r
$amihi, r64
$emsii'l-miilk Nasr b. ibrahim, ro4,
$ammar, 89 t t6, 267 , 395-337, g+t, 557
$ipOr, rr9 $emsii'l-Miilk $ihAbeddin Serahsi, +64'
$ip0rkin, rrg 465
$apurkin (Ugpurkan), 83 $emun, I6I
$arg, r5z $erefden ($irefden), I4o
$argiyin, r5z $eneferrih, 5 ro
$ar!, ro4, ro5
$erefeddin Ebir Nasr An0g-irvin b. Halid
$arkent, 44o,441 KAgini, zg
$i9, ro4, ry6, t7B, r79, r83-r86, rBB-r9o, $ereftddin Ali Yezdi, 56, 57, 6o, 79, 47o
rg2, 2ot, zoz, zo8, 2r7, 222, 226, $erelii'd-devle Ebu'l-Feviris, e7z
6gB DIZIN
$erhiyin, 555 $0niydn, 3ze

$erhiyin ktipriisii, 293 $0rAhin, 16r, I6e,318
$erik b. $eyh el-Mehri, 2tt,2t4 $0r0h, t67
$ervan harabeleri, 164 $ut0rkes, t85
$eybini,9o $0ziyin, I5e
$eyh CelAl, r ro $0zyin, I5z
$eyh Ebu'l-Abbas el-Yezdidi, I ro $iikrullah, Zeki, rg
$eyh Ebt Sa'id, 3ron
$eyh Hnn,438
T
$eyh Menini, zr
$eyh Necmeddin, r66 Taberistan, 23o, 295, 3o3, 55t, 552
$er-Huttelin, z5z Taberi, z, b 5-7r tr, 16, 97, 63, 7o, 89,
$ibir, 4r7 ror, r03, r48, r9r, r916, zo5-2o8,
$ihabeddin Hiveki, 4oo z16, zr9, 24t, 249, 245, 2gt
$ihibeddin Eb0 Abdullah Ahmed el-Grr- Taberi kumaElar, 253
nati, 36, 83 TabgaE, bkz. Tamgag
$ihnbeddin Ebi Abdullah el-Hamevi, bkz. Ticeddin,474
Yikut Taceddin Bilge Han, 387, 388
$ihibeddin Guri, 36r, 367, 372, 375, 5tu Ticeddin Omer Bistimi, 446
$ihibeddin Hiveki, 372, 4@, 429, 43lo, 454 Ticeddin Omer b. Mes'0d, 474,562
$ihibeddin Muhammed b. Ahmed en-Ne- Ticeddin Togan,447
sevi, 4I Ticeddin Tengi, 374
$ihnbeddin Siihreverdi, 397 TAci-Beg,458
$ihibi medresesi, 474 TAcik,436, 472,499
$iiler, e3o, z86 Tacikler,47
$ikdn, r4o Tidize, r4t
$iki-Kutuku-noyon, 4t 5, 466, 468 Tadyine, r5e
$ikistin, r4o Tafgag Hatun, 3gr
$ikit, r69, t7o, tj7 Tagime, r4r
$irnbnd, 78 Tihir b. Abdullah, 229, 23o, 292, 5So
$iriz, 9r9, 5o4 Tihir b. Ali,86
$irefden, I4o TAhir b. Fazl,273
giremiin, 5I r, ir8 TAhir b. Hiiseyn, tt, t2, 22+, 225, 227,
$irgivg0n, r4o 234,549
$irgirnn kaprsr, I ro Tihir b. Leys, 233
$irkes, r5z Tihiriler, gz,8t, zt4, 224, 225' 227' 23o,
$iwin, r4r 232-294, zg6, zg7, 239, 243' 2+5'
$iyn ($iyin), t4I 403
$u'ays b. ibrahim, 335 Tihiriye, r53, r54, 168
$u[nin,68,69 Tahran, et
$0hnak ($0hanan)' r4I Tahsinckes, r4I
$Oliler, 447 Tahsi, t4I
$0min,78, eoo T6,h-i lGsra, 336
DlzlN 6gg
Tair-bahadrr, 73, 433 T6yenk0 Taraz, 967, 371, g7g,38r, 382,

Tair-su, 7e 386, 387
Tili Tiibe, 56r Taygu,543
Talas, r7z, r78, lgo, 24r, 254, 2r., 275, Tiykan, To
3or, 3r4, g4S, 364,38r, 386, 387, TAynAl-noyon, 44r
3W' 475, 52o, 543, 544' 549' 55t' Tizan, t4r
564 Tebriz,49
TalbAr, Tr
Tegin HAn, 288
Taldrk, 164
Tegmig,5zr
Talha b. Tahir, zz5, 227, 23o, S5o
Tekig (Hirezmgah), 3o, 94, 35, r94, 359,
TAlkan, 7o, 89, zr4, 442, 444, 462, 463,
36r:., 96z-972, 977, 984, 396, 4or,
467'4Q,,47t, +74,479
4o2, 4i3,559, 46r, 56o
Talki,536
Temliyit, 7z
Tamihug, r74
Temugin, 46, 4oG4o8, 4ro, 485, 5r r
Tamgag (gchir), 4zz
Temuga,4ro
Tamgag Bulra Han ibrahim, 343
Temiir-Kalka, 536
Tamgag HAn Hasan, 345n
Tengi-hArim, r4g
Tamgag Hin lbrahim, rr5, 32o, g25,532- Ter6hi, r4r
336,340, 355, 359,559
Ters-Kenderlik, 4r 7
Tamgag HAn ibrahim b. el-Htiseyn, rg,
Tervih, r4r
95' 336
Tamgagh Altun Han,5z5
TaAha, t4r
Tamgut, +29, q$g, 52+, 524 Tibet, Q, 2t8,478
Tamgutlar, 478, S2g Tibediler, $, zr7,5zg
Taoistlcr, 4r3 Tien-gan,4rz
Tirib, re3, r4r,5or Timur, 5o, 52, 54-58, 6o, 73, go, 93, 97,
Taraz, bkz. Talas
t4g, t54, t84, 232, 432, 433, +37,
442,47o, 479,546
Tarbir, 7r
Timur-Kadak,5r7
TarhAn, zl8
Timur-Melik, &2, &5457,462, gz6
Tarh0n, zoo
Timurlular, 53, 57, 59, 5e6, 546
Tarmagirin, 7 r, 485
Tirmiz, 97, 74, 76&, r49, r98, tEg, 2o7,
Tani, er8
zi3, 167, 272, 278, 285, 2g2, 2g7,
Tag, 246, z7z,29,553, 554
3o5, 3r4, 3r7, 3r8, Z2t, 922, 924,
Tagatun, 4r r
335, 336, g4o, 948, 353, 357, 359,
Tagkent, 16, r85
374, 375, 983, 444,45e, 465, 556-
Tag-Kurgan, To 558,5tu
Tag nbat, 167 Tirmiz-gah,77n
Tatar, 393, 4rS, 4r7, 424, S3S Tirvih, r4r
Tatarlar, 97, gg3, +tt, 4gt, 44g, 4+g-45t, Tishin, r77
457 Tighin, r78
Tavivis, ro2, ro3, ro5, r 18, r2r,339 Tim, r4r
Tavaviz, t4z Togan (hicib), 266
Tayciut, 47 Togan Han II,3oz
64o DiZIN
Togan Han (Karahanlt), 5t4 Turan,67

Togan Hin (KnEgarlt), 293-295' 299-302, Turir, rgz
3o5, 3 14, 34o, 555, 556 TurAr-ZarAh, rgu
Togan $dh Ebit Bekr, 36o, 362, g6g, g6g' T0rbny,474
559 Turgay, 393, 395
Togancrk, z9t Turkis (IisekAs), t4r
Togan-tegin, z6o,z75 Turmukin, r 76
Tohariler,69 Turtkul, I56

Toharistan, 69-7r, zo7, 234, 3r+,323, 36t, Turvihi, r4r
466,469, 548, 55I Tus, 269, z8r, zgz, 358, 362, 361, 449,
Tokaqi Hit0n,5I4, 5I9, 563 554, 559
Tokta-biki, 394 Tusculum,53t
Tokti Hin, 394 TffskAs (Tfrsekis), r4r
TokuEar (Bahadrr-noyon), Sg+, US, 4p;B, T0sen. r4r
449, 45t, 454, 462, 472 Tfrti-beg, 353
Tomaschek, 73,86, 99, ro3, I 13 Tiz, r4t
Tiiregene, 496, 5o7, 5og-5 r z, 562 Tiibkir, r77
Trabzon, 419 Tiimter, r4z
T0ben, r5z Tiimiigkes, I4z
Togin nbatr, 167 Tiirbin, r4z
TCrci-pehlivan, 457 Tiirgig, zoz, zo7, zo&, zr7
Tugay,44I Ttirk, r7, 28, 3;g, 54,57, 6r-63, 69, Z+, BB,
Tugay Hin, $7, $8 ro6, rrB, rrg, r26, r2g, t7o, tg2,
Tufiru], 32, 369, 37o, 56o 2o7, 2rt, 222, 245, 246, z49-25o,
Tu$ru| Beg, gt7, 32o, gz3, 326, 327, 329, 257, z5B, 273-275,292, 3oo, 3o2-3o5,
331 3o9, 3r3, 325, 326, 3rB, 33o, 33r,
Tugrul Hin, 426 354, 36r, 365, 366, 388, 4oo, 4o5,
Tufru] Kara Hin Yusuf, 43t, $6, +42, 45+, 4b7, 4gt, 4g3
336
Tiirk hAkanhgr, zoz
Tugrul Yenal B.g, 339
Tiirk Kazli, 382
Tu!ruI+egin, 336
Tiirkin, 36o
Tu!ru!+igin b. ikingi, 346
Tukkes, rB9
Tiirkin Hitin, 37r-373, g7g, 38o, 3Bz,
384, 388, 389, 4oo, 4o2, 4og, 422,
Tukti-biki, 384
432,437, M,453,455, 456, 458
Tuk-togan (Kul togan), 394 Turkistan, r9, 25, 35, 4r, 49, 53, 64, 67,
Tukukan, 5zB 86, ro5, 2tt, 2r2, 2t7, 2Sl, 254,
Tulun-gerbi, 458,467 266, z7g, zg8, 3or, 3oe, 3o4, 3o6,
T0luy, 55, 4og, 429, 432, +63, 464, 47t, 3r9, 32o, 323, 933, $6, $7, 329,
472, 4B?, 489, 49o, 5o7, 512, 5t7, 34o, Z+7, 36+, 3Bo; 3Bg, 393, 4re,
5rB, 534, 539 +9, 5o2, 5o6, 5r3, 5t5, 5e6, 534,
Tumansky, t 4, 73, 7 S, r73 535,542' 543, 554, 556
Tumarutkul, t93 Tiirkiye Selguklulan, 3r
TCrnkes, I86-r89, z5o, 336 Ttirkler, 14, tg, 22, 33,67, to4, I23, I4B,
Tupaleng, 75 r69, r76, t87, tgz, I96, I99, 2o2-
DiziN 64r
zo6, zo8, 2og, 2t5-2r7, 225, 227, Urgut,99, rz7

zz8, 253-255, 265, z7z, 274, 275, Urhin, 469
277, z7B, zBo, z8z, 2gS, 3r4, 3t7 ' Uriyut kabilesi,4ggn
324, gz8, 829, 34r, 947, 1to, 4r9' Uruhs, r4z
432, 433, 438, 442, +6+, +67, 530'
Urun-Deryi, r58
547-5+9' 55r' 552' 555
Usmend, bkz. Esmend
Tiirkmen, z5r, 276, 3o4, 3I3, 32o, 465'
Ustugdidize, r5z
47+
Ustun (Usun)-noyon, 458
Tiirkmenler, t25, rg2, t75, t7g, t&g, 3r 5'
Ust-Urt, 164
3r7, 3rB, 32t, 922, 33o, 356, 433,
44r,556 Ug, r7o, t7t, t'13, t7;.
Tiirkmenistan, 455 U9m0n,254
Timivez, r4z Ugmfrni kumaglar 253
Ti.igkideze, t4l Ugpurkan,83
UEr0sana, 87, 89, go, V), 132, r37, r39,
U r79-r84, rB8, zo7, zo8, z.rz, zr7,
Ubburdan, r83 zr8, zzz, tz6-zzg, z4r, 548-55r
Ubeydullah b. Abdullah b. Tihir, 23+, UgtAbize, 94
n6 Ugtikan, r7z, 176, r77, t1B
Ubeydullah kaprsr, r45
Uqturc, 85
Ub0kar, tzo
Ugtirkes, rB5
Ucene, 175
Utbi, Obu'l-Hiiseyn, rB, 553
Uceyfb. Anbase, roo
Utbi, Ebfr Ca'fer, r 16, 26f, z7o
Ucne, r75
Utbi, Ebir Nasr, 18, 2c. 2t, 52, gr, 241,
Ug-qugak (Uq-uEak), r55 267, z7r-273, 277, z8o, 285, 285,
Ugagar,535 288, 293-295, zg&3oo, 3o7, 3og, 3rr
Udan, tzr, r4z Utrir, 4r, rgr-r93, zr8, ztg, 379, 387,
Ugnak,379, 386 388, 393, 423, 4zB, $r-q1g, 435,
Ulaggi,528 437, 439, 441, 442, {{1, 538, 56t
Ulcikent IB4 Utrir faciasr, 4zz
Ulu[ Beg, 54, 58, 59, 73 Utrir-bende, rgr
Ulug-Ev, 5to Utrarlr Yusuf KenkA, 4zr
Ulu!-Sultan ibrahim b. Hiiseyn, 559 Utgend (Utgund), t5z
Ul0g Hntin, 426 Uygur, 43, 53-57,294, 4t3, 414, 432, 44r,
Ul0s-idi, 44t, 443 449, 48o' 5o9' 5 Io, 5zt, 525, 546
Uman,396 Uygur iilkesi, 385, 4?5
Umdetii'l-Miilk, 465 Uyguristan, SBS, So6
Umeyr kasn, zr6 Uygurlar, 99, 45, 47, 54-56, ro7, 333, 4r r,
Umrini Ebu'l-Hasan Ali, r4o, r43 412, +15, 4rg, 426, 497, 5o9, 523,
Uncikent, r84 540
Ura-tube, r8o Uy'urtay, 497
Uraz-Hin, r7r Uyzel, t44
Urest, r73, zz8 Uzirmend, r6o
UrgcnE, r5B,48z Uzec,75
642 DIZIN
Uzgcnd, r6g-r7t, r77, r78, rg4, 287, 2S, Vasilyev,4o5

29p, 29t, 293, 294, 3o5, 32r, 338, Vnggird,74,78
939, 376, 985, 389,44o,554, 559 Vatvit, 35
UzlAg $ih, 4s7, 462 Viyhin, I6r-r63
U Vazagccn, t53
Uriniyin,366 Yazdgar, t4z
Uriingtag,536 Vazgacn, r53
Usbinikes, r9r V6zd,9r9
v VAakerd,98
Vabkend (Vibekne), tlo, r37, t42 Veciz 165
Vadi's-Sofd,9r4 Vecic r9z

Valkend, I4z Vekil $erefcddin, 457
Vaftizci Yahya, 53r Veligti'n,466
Vagat kiiyii, rSzn Velviliz 7o
Yigiz, t77 Venc, r53
Vagkes, I8zn Venec, t53
Vahab,68 Vcn0lhg, rzr
Vahnn,68, fu Veragdih, 165
Vahideddin Buqenci, 485 Verdrig, t63
Vahs0n,. I z6 Verd0k, I88
Vahg, 7r-75, 77, 78, 85, 3zr, 36r' 396, Verehrin (V. Behram), ez3
442' 444 Verehgeh, tez
Vakgu,68 Verka, r17, rzo
Valh kalesi,467 Venin, t7, r53
Viliyin,466, 468, +69 Versnin (Vershin), gz, 95
Valgu,68 Verviliz, 7o
Valug,68 Veselovsky, N.I., r33, zz3
Vanand0n, r4z Veybevze, I43
Vand0r,5o7n Vezikarkr, 156, I58
Vang Hin,498 VezAkkanah, I57
Vang-Hin (Karayit), 4o6 Y czAr 97,99, too' t37' | +t' 253
Vinkes, 169, r7o, t72, t77 Vezirmend, r6o
Vanfifag, tro, rrr Vezir b. Eyynb b' Hassin soka$r, I t z
Varaggen, t53
Yeziin, r4z,
Varagsar,87, 88, 97, 98, zo7, 548
Vibevd, t43
Vardanzi, Itg
Vinkerd, IB4, r85
Vardine, rrg
Vizd,99
VardAn-Hudit, I t9
Vize, r54
Vargacen, t53
Volga,527,528
Vartan,527
Visrk, e55 w
Vassif, 43, 49, 5t, 56, fu, r53, +73, 538, Wolff,6r
544 Wiistenfeld,5, 38
DlzlN 6+s
Y Yeh0diye,83,84, rog
Yabgu, 329 Yeke.Undiir,5oT
Yafes, z8 Ye-li-k'ien,536
Yagni, r53 Yemen,89,9t
Yafme boyu, 273 Yemenliler, t rz
Ya$mur Han, 357 Yenal-tigin, 35e
Yahudiler, 3og,522 Yengi ark,87
Yahya b. Ahmed, zz6,zz7,z6o Yenikapr, ro6, ro7, rtz
Yahya b. Esed, ez6, 227, SSo Yeni kent, r92, r93, W,44t,457, q62
Yahyi b. Zeyd, zog,548 Yeni Kurgan, I3g, I7g
Yakah, 5o7n Yenisey, 417, 419,536
Yakkabaf-DeryA, t44 Yesir, rrg, re3
Ya'kub (Peygamber), 83 Yesirkes, r43
Ya'kub b. Ahmed, ez7 Yesii Mtingke, 5ro, 513, 514, 5t8, 5tg,
Ya'kub b. Leys b. Mu'addal, 8I, 83, z3z, 562, 563
237 , 240,256, 55o, 55 r Yesiiliin, 5o&5to
Ya'kub-tegin, $8,339 Yesiin Toka, 542
Ya'kubi, 6, Z, 68, 8o, 82, 89, t45, t8z, Yezid L, rgg
r83, r8g,2t7,22g,23! Yezid IL, zo4
Ya'kubiler,53o Yezid b. Gfirck, I 18
Yakut, 34, 96, 98, 77,86, 87, 92, 99-ror, Yezid b. Biihclleb, tgrg
r03, rr5, t2ott2t, rzg, tz7, tz&, Yczn, r3o
t1o, rgz, tSS, rg4, r3Gr4o, r43,
Yrldrz-noyon, 5o4
r46, r48-r52, r54, r56, r59-r6r, 166,
r7B, rfu,392,453,454 Yrnal-Tegin, e87
Yakvalan, 469 Y0gank, I43
Yalavag, bkz Mahmud Yalavag Y0gur,363, 393
Yarkent,30r,533 Y0has0n, t43
Yirkes,95 Y0hagun, t43
Yirkes (Scmerkant'ta) 97, gg Yukan Harkinc, Izo
Yarhk kiiyii, 5o9 Yukan lrtig,5o7
Yasr gegidi, r7o Yukan Murgab, z5o
Yazahkes, r78 Yukan NesyA, t7t,178
Yazrr (Yazgrr), Yukan Yenisey, 536
4SS, +74
Yazuhkes, r78 Yu-ku, 393
Yedisu, t7o, 2t7,3o2, 338, 345, 376, 38r, Yunanistan, 4Ig, 514
386388, 39r, 4r8, 4zo, 426, 427, Yusuf, 393

4lS, 497, S2o, SS2. 533, 536, 562, Yusuf(Selguklu), 3t7
s64 Yusuf b. Abdullah Endhudi, 352n, 358
Yedisu Ttirkleri, 553 Yusuf b. Ali, 3oz
Yegan-Dugdi,4oz Yusuf b. lshak, 268, 27o, 5Sg
Yegan-Dugdi,4oz Yusuf b. Sebtik-tcgin, 3o6
Yegan+igin, bkz. Buira Han Muhammed Yusuf Kenki (Utrarlt), 4z I
Yeh-lii Ch'u-ts'ai, 489, 492, 4916, 5ot Yusuf el-Berm,54g
644 DIZIN
Yusuf Has Hicib' 333 Zendiyi, r53

Y0suf el-Berm, zr4, zr8, zz4 Zendi,435
Yiie-Qi, ror Zendine, r53
Zengi b. Ebi Hafs. 452
z Zengi b. Ali, 34B
Zabagduvin, r43 Zer,bkz. R0d-i Zer
Zigarsers (Zigarsevsen), t 43 Zer'ayne, t49
Zagnos, 398 ZerahE, r43
Zagrimig,94 Zerd0h, r59, r6o
Zihkes, t8g Zerdiigt, zr5
Zihidler sokafr, r53 Zerdiiqtilik, r95
Zahineve, r43 ZerefgAn, 84, 86-88, 9ro, 94, 97-roo, r02,
Zahireddin, 3z to4, t20, r27, t34, t40, r44, r49,
Zahireddin en-Ni9ip0ri, 3t
rBz, zo5, zo6, 254, z7g, zB,g, 496,
Zilzikes, rB5 476,477,4b
Zimin,99, r33, r79, r8o, rBI,35g Zerenc, zgz
Zimisen, r43 Zerencere, t4g
Zamisene, t43 Zerengere, t43
Zamm,84, 85 ZerkerAn, r44
Zir ZerrnAn, t43, z16
Zardh, rgz Zermdz, z16
Zarinkes, r89 Zermiten, rz6
ZArkan, r77, r78 Zeridize, r44
Zarkent, r8g Zeykin, I53
ZarmAn, ror, l02 Zeym0n, t2t, t23
Zarnik,43z Zeyneb,3o4, gr9, 32o
ZAve,44B, 449 Zeyreddin Kazvini, 5z
ZAvir, r4g Zhukovsky,473
Zdz (Zdr), t43 ZibedvAn, t44
ZAzek, r5g Zik0n, r53
ez-Zehebi, 18,34 Zimin, L., r r9
ZekAn, r43 Zimlik, r44
Zemahger, I6o, 16t Zimlika, r44
Zemahgeri, 34n Zinver,77
ZemmA, r43 Zirabulak, roz
ZencAn,45o Ziyed b. Sdlih el-Huzii, 2to, 2tt, 2r2,
Zencirba$, 98n 2t7,254, 549
Zend, t43 ZiyAeddin N|472,473
ZendAn, r rB, 245 Ziyariler, 242, 27o
ZendAne, t2o, tS2 Zmuk gir, 16o
Zendengi kumaqlar, +2o, +2r Zfrg kiiyii, Izo
ZenderAmg, t7r, t72, t77, t78 Zizan,46z
Zendermisen, I43 Ziilkarneyn, 84
90.06. Y. 0152. tB4
0004011
L. Eskikitaplarim.com Karagz
..-...-
^*r--
erj#i
lsBN 975-16-024/-0
Fiyatr : 35 000 Lira
Eskikitaplarim.com Karagz L

W. Barthold-Moğol İstilasına Kadar Türkistan

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

W. Barthold-Moğol İstilasına Kadar Türkistan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATATURK KULTUR, DiL VE TARIH YUKSEK KURUMU

TURK TARiH KURUMU YAYINLARI

MOGOL iSTITASINA KADAR

r0nr rlnis KUR-uMu oeslMEvi, ANKARA - 1990

Mogol istilisrna kadar

rURT TeRiTT KURUMU BASIMEVi-aNKARA

z5 Karahinhlar devletinin ortaya grlugr ........... 273

t Kara-Hitiylar'rn Miveriiinnehr'e gelmeleri ..........................

t - Onikinci yiizyrl Mo$ol tarihinin mahiyeti 4o5

r Ogedey'in Hin ilan edilmesi .......'.........' +Bg

22 Ang Biike ve Algu arasrnda Semiryeqye'deki savag

Tiirller, tarihin muhtelif devirlerinde anayurtlanndan grkarak Asya,

1963 yrhnda Moskova'da negredildi. Bu ikinci Rusga baskruna V. Biiliim

Prof. Dr. Hakkr Dursun YILDIZ

Daha iiniversite talebesi iken, rBBg ylhnda, O Xristianstae zt Srednel

Bolgevik ihtililinden sonra da, Barthold'un failiyeti devAm etti. Bu sr-

Barthold r9r7'de ve rgze'de Finlandiya'da, tgzz-zg,d,e ve rgeg'da

Barthold, r9z6'da Ti.irkiye'ye, istanbul Universitesi'nin daveti iizerine

2 Z.V. Togan, Hdtnalar(istanbul, 1969), r3z-34.

Barthold, Ig3o'da, Leningrand'da vefat etti ve mezarr oradadtr.

jA.M. Belenitzkiy l. B. Bentoviq o.G. Bol'qakov, sredneuekoury gorod srednq Azii,

Miicllif, ara$trrmasrnda yararlandr$r do$u metinlerini yayrnlarken me-

mig, tarihqi igin iinemli olmayan iktibaslardan kagnmrgtrr. Metinlerde

. Mamafih gimdi takdim edilen eser yalnrz terciimeden ibaret de$ildir:.

Miiellif, birinci baskrnrn iinsiiztinde agrkladr$r gibi hususi ara$trr-

Barthold baqlangrgta Orta Asya'ya Mo$ollar tarafindan getirilen hayat

xxv iriuci BASKIYA ONSOz (rgzs)

diye kadar negredilmemig eserlerden ahnmrgtrr. Bu eserlere orijinal negrin-

du. Tiirkistaz'rn Rusga negrini hazrrlayan editiir, Barthold'un metnine ay-

n. voGolLAR'DAN ONcnri rnvin

arapga idi. Hicret'in diirdiincii yiizyrhndan itibaren farsga, islAm Aleminin

Gerek arapqa ve gerekse farsga eserlerden Avrupa'da ilk tanrnanlar bi-

a G. Elmacini , Hisloria Saraceniea, Lugduni Batavorum, 16z5; bkz. Brockelmann.

qarkryatqrlarndan C. Brockelmann tarafindan incelendie. Brockelmann,

e C. Brockelmann, Das Vnhdltniss uon ibn cl-Atirs KAnil

Miiellif, um0miyetle kaynaklannr zikretti$i gibil3 bazan da elimize gegme.

Barbier de Meynard ve Pavet de Courteille tarafindan franszca terciime-

4-Taberi' nin kaynaklarr

5 - Hicri iigiincii yiizyrl tarihgileri

[er bir kaynaktrr. Hicret'in iigiincii ytizyrhmn ikinci yansrnda yazrlmrg

38 Ya'kubi, Kitabi'l-Buldin, B.G.A., VII, Leiden r892.

tira3. Hilil'in o$lu Garsu'n-Ni'me Muhammed b. HilAl, babasrnrn eserini

Nihayet, ismiililer'in merkezi olan Alamut'un I256 yrhnda Mo$ollar

B- Siminiler' i n i,ilkesi nde edebiyat

Sa'ilibi'ye giiresr, SAminiler devrinde Buhira "gan ve gertltn yurdu,

gtirdiim. Bundan iince ve sonra bu kadar biiyiik bir kitap toplululunu

mrylardrr.Miiellit Horasan tarihini genig olarak anlatrken hiikiimdarlann

Abdullah b. Ahmed, eserini takriben 985'te yazmrgtrr) olup biitiin devirle-

'o Mukaddesi, 3 vd.

bih'in eserini de geniq tilgiide kullandrfr ncticesi grkanlat*lir. Gerdd'de

ro-qegitli gehirlerin tarihleri ile ilgili eser-

7r ibn Hurdadbih, XV vd.

hassa Scrn'ani'nin lfigatrnda) bunlardan yaprlan iktibaslara bakrlrrsa, bun-

Siminiler'in baggehri olan Buhira'run tarihi, EbO Abdullah Muham-

Tagkent'te N.S. Likogin tarafindan benim nezaretim altrnda rusgaya qevril-

EbO Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Buhiri el-Guncir8a (iilm.

rafindan ( C;r+l kelimesinde, vr. zr5") verilmiEtir: Kil1bn'Likndl li-maifat'ir-ri6l.

Hafs Omer b. Muhammed en-Neseli (olm.5g7/tt4z-tr4g) tarafindan on

Ayrrca, el-Hakim EbO Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Beyyi'

87 Kitabrn tam adr ydur: Kitdbi'l-Kand ( gL*"jl

Fyhleri, yahut tcyhlcrinin geyhleridir. Ashab ve Tibfrn'dan Horrnen'a p-

Beyyi'in kitabrnrn muhteviyitr ihtisasa iit ise de, Sem'ini'nin eserine

er AMulgihr'in eserini Yakut (lrgril, II, Io7) Ramazan

ikisi, Tamgag Hin ib'rahim b. el-Hiiseynm (ii{m. 5g7lrzor'dcn scrra)