ÊÈÒÀÁÈ-ÄßÄß

ÃÎÐÃÓÄ
ßñèë âÿ ñàäÿëÿøäèðèëìèø ìÿòíëÿð

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”
ÁÀÊÛ-2004
 “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä Åíñèêëîïåäèéàñû” (II úèëääÿ, I úèëä, Áàêû, XXI–Éåíè
Íÿøðëÿð Åâè, 2000) êèòàáû ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè: Ñàìÿò ßëèçàäÿ

ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó,
ïðîôåññîð, ÿìÿêäàð åëì õàäèìè

Íÿøðÿ ùàçûðëàéàíû
âÿ ðåäàêòîðó: Òîôèã Ùàúûéåâ
ÀÌÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö, Òöðê
Äèë Ãóðóìóíóí ùÿãèãè öçâö,
ôèëîëîýèéà åëìëÿðè äîêòîðó,
ïðîôåññîð, ÿìÿêäàð åëì õàäèìè

894.36 - dc 21
AZE
Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä. ßñèë âÿ ñàäÿëÿøäèðèëìèø ìÿòíëÿð. Áàêû, “Þíäÿð
íÿøðèééàò”, 2004, 376 ñÿù.

Ãÿäèì ñþç ñÿíÿòèìèçè øþùðÿòëÿíäèðÿí áþéöê èíñàíïÿðâÿðëèê äóéüóëàðû,

ìÿíÿâè óúàëûüà, ãÿùðÿìàíëûã âÿ ìÿðäëèéÿ ÷àüûðàí ôèêèðëÿð, éöêñÿê áÿøÿðè
èäåéàëàð þç áàøëàíüûúûíû òöêÿíìÿç Äÿäÿ Ãîðãóä íÿùðèíäÿí ýþòöðöð.
“Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” äèëèìèçèí, ÿäÿáèééàòûìûçûí, äàñòàí éàðàäûúûëûüû-
ìûçûí, öìóìèééÿòëÿ ìÿäÿíèééÿòèìèçèí òàðèõèíè þéðÿíìÿêäÿ áþéöê ÿùÿìèé-
éÿòÿ ìàëèêäèð.
Áó íÿøðäÿ Äÿäÿ Ãîðãóä èêè âàðèàíòäà – îðèæèíàëà òàì óéüóí âÿ ìöàñèð-
ëÿøäèðèëìèø øÿêèëäÿ âåðèëèð.

ISBN 9952-416-08-2
© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð
 “ÄßÄß ÃÎÐÃÓÄ ÊÈÒÀÁÛ”
ÈËÊ ÉÀÇÛËÛ ÉÀÄÄÀØÛÌÛÇÄÛÐ
Öìóìè áÿøÿðè êåéôèééÿòëÿðè èëÿ áÿðàáÿð, äöíéàíûí ìÿøùóð äàñòàíëàðûíûí
ùÿð áèðèíè ñÿúèééÿëÿíäèðÿí ôÿðäè ÿëàìÿòëÿðè äÿ îëóð. Ìÿñÿëÿí, òöðê
äàñòàíëàðûíäàí ãûðüûçëàðûí “Ìàíàñ”û éöêñÿê áÿäèè äÿéÿðè èëÿ éàíàøû, ùÿì äÿ
ùÿúìèíÿ ýþðÿ õöñóñè ñå÷èëèð. Èðàí äàñòàíû “Øàùíàìÿ” 60 ìèí áåéòäèð (120 ìèí
ìèñðà). “Ìàíàñ” 250 ìèí ìèñðàäûð. Äåìÿëè, î, “Øàùíàìÿ”äÿí “2 äÿôÿ + 10
ìèí ìèñðà” ÷îõäóð. Â.Ì.Æèðìóíñêèíèí ùåñàáûíà ýþðÿ, “Ìàíàñ” äöíéàíûí
àäëû-ñàíëû äàñòàíû “Èëèàäà”äàí 16 äÿôÿ áþéöêäöð (“Òþðêñêèé ãåðîè÷åñêèé
ýïîñ”, Ì., 1974, ñ.5). Îüóç áàùàäûðëàðûíûí ãÿùðÿìàíëûã àíêåòèíè íÿçÿðÿ
àëñàã, ÿëèìèçäÿ îëìàéàí Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðû “Êèòàá”äàêûíäàí ãàò-ãàò àðòûã
îëóð. Ìÿñÿëÿí, Èëÿê Ãîúà îüëó Àëï ßðÿíèí 57 ãàëàíûí à÷àðûíû àëìàñû (áó, 57
ñÿôÿð – áîé äåìÿêäèð), 37 áÿé ãûçûíû ãà÷ûðìàñû (áó, 37 ñÿôÿð – áîé äåìÿêäèð)
ñþéëÿíèð (94 áîé). “Êèòàá”äàêû Áàìñû Áåéðÿéèí àäûíà àéðûúà “Àëïàìûø” äàñ-
òàíû âàð êè, ìÿëóì Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðûíäàí áèð íå÷ÿ äÿôÿ ùÿúìëèäèð. Âÿ áå-
ëÿëèêëÿ, “94 áîé + “Àëïàìûø” + áàøãà Îüóç èýèäëÿðèíèí áîéëàðû” øÿêëèíäÿ
úÿìëÿøäèðñÿê, Äÿäÿ Ãîðãóä Îüóçíàìÿñè “Ìàíàñ”äàí èêè äÿôÿ áþéöê îëàð.
Áó, ìöëàùèçÿäèð, ýÿëèøè ýþçÿë èääèàäûð, àíúàã áóíóí åëìè ôèêèð êèìè
ãîðãóäøöíàñëûãäà òÿðÿôäàðëàðû âàð (Áàõ: Ò.Ùàúûéåâ. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”
Îüóç òàðèõèíèí éàçûëû äÿðñëèéè êèìè, éàõóä äàñòàíûìûçûí ùÿúìè ùàããûíäà.
“Äÿäÿ Ãîðãóä” òîïëóñó, 2001, ¹1, ñ.9-24). ßëáÿòòÿ, ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíëàðû
ìèëëÿòèí òàðèõè éàääàøûäûð – î úöìëÿäÿí “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”. Àíúàã òöðê
äàñòàí÷ûëûüûíäà éåýàíÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”äûð êè, îüóçëàðûí, áèðèíúè
íþâáÿäÿ, Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí éàçûëû éàääàøûäûð. Øèôàùè éàääàø ÿñðÿ ýþðÿ,
ñþéëÿéèúèäÿí ñþéëÿéèúèéÿ èìïðîâûçÿ îëóíóð. Äåìÿëè: äÿéèøèð, áþéöéöð, ÿí ïèñè
äÿ, ñóáéåêòèâ ìöäàõèëÿëÿð îëóð. Ìÿñÿëÿí, Ãûðüûçûñòàí Ðóñèéà èìïåðèéàñûíà ýè-
ðÿíäÿí ñîíðà ìàíàñ÷û “Ìàíàñ”à “ðóñëàðëà äîñòëóã” áÿùñèíè ÿëàâÿ åòäè. Áåëÿ-
ëèêëÿ, “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” éàçûëû éàääàøûìûçäûð âÿ ùå÷ áèð äÿéèøèêëèéÿ óüðà-
ìàäàí éàääàøûìûçà íåúÿ äàõèë îëóáñà, åëÿ äÿ ãàëûá.
Äÿäÿ Ãîðãóä âÿ îíóí àäû èëÿ áàüëû îëàí êèòàá – “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”
äöøöíúÿ òàðèõèìèçäÿ ÿôñàíÿâè áèð àíëàéûøà äþíöá. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” Àíà
êèòàáûìûç àäëàíäûðûëûá, áöòöí òöðê áÿäèè ÿäÿáèééàòûíûí àüûðëûüûíäàí äà àüûð
ýÿëÿí áèð ÿñÿð ñàéûëûá, òöðêöí òàðèõèíäÿ Ìåòå, Àòèëëà, ßìèð Òåéìóð, Îñìàíëû
èìïåðàòîðëóãëàðû, Îðõîí-Éåíèñåé ÿáÿäè äàø (áÿíýö òàø) êèòàáÿëÿðè,
Ì.Ãàøãàðëûíûí “Äèâàíö ëöüàò-èò òöðê”ö èëÿ áèð ñûðàäà éåääè ìþúöçÿäÿí áèðè
4
êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèá. Áó “Êèòàá” áóýöíêö äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíÿ “Êöë òèãèí”
âÿ “Áèëãÿ êàüàí” äàñòàí-äèëîýèéàëàðû èëÿ éàíàøû éàçûëû øÿêèëäÿ ÷àòàí òöðê
åïîñóäóð. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” ýþâäÿñèíäÿ ìöõòÿëèô ìåéâÿ úàëàãëàðû
éåòèðÿí íÿùÿíý àüàúà áÿíçÿéèð – ìöêÿììÿë ñèíêðåòèê òàðèõ ñÿíÿäèäèð: ñàëíà-
ìÿäèð (îüóçóí òàðèõèäèð) âÿ áÿäèè ÿñÿðäèð, øèôàùè éàðàäûúûëûã íöìóíÿñèäèð âÿ
éàçûëû ÿäÿáèééàòäûð.
Áöòöí áó òÿéèíàòëàðëà éàíàøû, îíà áèð òÿøáåù äÿ éàðàøûð: “Äÿäÿ Ãîðãóä
êèòàáû” äèëèìèçÿ áÿíçÿéèð. Î äà àíà òöðêúÿìèç êèìè ãÿäèì âÿ ìöàñèðäèð, ìö-
êÿììÿë âÿ éåòêèíäèð, ýþçÿë âÿ øàèðàíÿäèð. Äèëèìèç ãÿäÿð ùå÷ íÿéè ñåâìèðèê,
îíà ýþðÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íû äà áöòöí ùÿìúèíñëÿðèíäÿí – äàñòàíëàðûìûç-
äàí âÿ áàøãà áÿäèè ñÿíÿò àáèäÿëÿðèìèçäÿí ÷îõ ñåâèðèê. Âÿ ìàðàãëûäûð êè, áöòöí
êîìïîçèñèéà êàìèëëèéè, îáðàçëàðûíûí îðèæèíàëëûüû, ùàäèñÿëÿðèíèí äðàìàòèêëèéè èëÿ
éàíàøû, “Êèòàá”ûìûçûí ÿí áþéöê óúàëûüû îíóí äèëèíäÿäèð – äèëèíèí èôàäÿ ýöúöí-
äÿ, çÿíýèíëèéèíäÿ, øàèðàíÿëèéèíäÿ âÿ ÿí ÿñàñû ìöäðèêëèéèíäÿäèð. Ìÿëóìäóð êè,
ìöãÿääÿñ êèòàáëàðûí ÿí áþéöê ñèððè îíëàðûí äèëèíèí òÿñèð ýöúöíäÿäèð. Ìÿñÿëÿí,
“Ãóðàí”ûí òÿðúöìÿñèíäÿ îíóí ìÿçìóíóíà âàãèô îëìàã îëóð, àíúàã îðèæèíàë-
äàêû òÿëãèí, íöôóçåäèúèëèê ýþðöíìöð. Áèçèì ìöãÿääÿñ “Äÿäÿ Ãîðãóä
êèòàáû”ìûç äà, áèðèíúè íþâáÿäÿ, äèëèíèí ýþçÿëëèéè èëÿ èíñàíû ùåéðàí ãîéóð. Ñÿ-
ñèíäÿí, ñþçöíäÿí áàøëàìûø úöìëÿ òÿøêèëèíÿ ãÿäÿð áó äèë ùàðìîíèéà íöìóíÿ-
ñèäèð. Îíóí äèëè èëÿ áó òÿñÿââöðö àëûðûã êè, ìèí ö÷ éöç èë ÿââÿëêè äèëèìèç
áóýöíêöíÿ ÷îõ éàõûíìûø – ëöüÿòè âÿ ãðàììàòèêàñû èëÿ:

Äèëèí ö÷öí þëÿéèì, ýÿëèíúèýèì!

Éîëûíà ãóðáàí îëàéûì, ýÿëèíúèýèì!

Ùÿìèí äèë þç îáðàç ýþçÿëëèéè èëÿ áó øåèðè äöçöá-ãîøàí îçàíûí óñòàäëûüûíà

áîðúëóäóðñà, ùÿìèí îçàí äà õàëã äèëèìèçèí èñòåäàäûíà, î âàõòêû êàìèëëèéèíÿ
ìèííÿòäàðäûð:

Ãàð öçÿðèíÿ ãàí äàììûø êèìè

Àë éàíàãëûì…
Ãóðóëó éàéà áÿíçÿð
×àòìà ãàøëûì.
Ãîøà áàäàì ñûüìàéàí
Äàð àüûçëûì.

Áó äèë î ýöúäÿ îëìàñà, Àëëàùûí ñèôÿòèíè ýþñòÿðÿí ÿëàìÿòëÿðè (Èõëàñ ñóðÿñè

ÿñàñ ýþòöðöëöð) Ãóðàíäàí áó äîëüóíëóãäà, áó àéäûíëûãäà âÿ áó ñàäÿëèêäÿ
òÿðúöìÿ åäÿ, þçöíÿ ÷åâèðÿ áèëìÿçäè:
5
 Éóúàëàðäàí éóúàñàí,
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí,
Ýþðêëè Òàíðû!
Ñÿí àòàäàí îëìàäûí,
Àíàäàí äîüóëìàäûí.
Êèìñÿ ðèçãèí éåìÿäèí,
Êèìñÿéÿ ýöú åòìÿäèí,
Ãàìó éåðäÿ ÿùÿäñÿí,
Àëëàùó ñÿìÿäñÿí.
Àäÿìÿ ñÿí òàú óðäóí,
Øåéòàíà ëÿíÿò ãûëäûí.
Óëûëûüûíà ùÿääèí,
Ñÿíèí áîéóí-ãÿääèí éîã!
Éà úèñèìëÿ úÿääèí éîã!
Óðäóüóí óëûòìàéàí
Óëó Òàíðû!
Áàñäûüûí áÿëèðòìÿéÿí
Áÿëëè Òàíðû!
Ýþòöðäöéöí Ýþýÿ éåòèðÿí
Ýþðêëè Òàíðû!
Ãàãäûüûí ãÿùð åäÿí
Ãÿùùàð Òàíðû!
Áèðëèéèíÿ ñûüûíäûì,
×ÿëÿáèì, ãàäèð Òàíðû.

“Êèòàá”ûìûç åëÿ åòèáàðëû ñàëíàìÿäèð êè, ÷îõ òàðèõ÷èëÿð Îüóçóí òàðèõè ùàã-
ãûíäà ìÿëóìàò âåðÿðêÿí îíà äþíÿ-äþíÿ ìöðàúèÿò åòìèøëÿð. Ýþðêÿìëè ãîð-
ãóäøöíàñ Ì.Åðýèí ìþòÿáÿð øÿêèëäÿ èíàíäûðûð êè, Ðÿøèäÿääèí, Îñìàí Áàéáóðäëó,
ßëè Éàçû÷ûîüëó, ßáöëãàçè Õèâÿëè âÿ áàøãà ýþðêÿìëè îüóçøöíàñ òàðèõ÷èëÿð “Äÿäÿ
Ãîðãóä êèòàáû”íà òàðèõè ìÿíáÿ êèìè áàõìûøëàð. Àäÿòÿí ãÿùðÿìàíëûã äàñòàí-
ëàðûíû òàðèõèí øèôàùè äÿðñëèéè ñàéûðëàð. Äÿäÿ Ãîðãóäóí ùàäèñÿëÿðè áèçÿ îüóçíàìÿ
ùàëûíäà, éÿíè éàçûëû øÿêèëäÿ ýÿëèá éåòäèéè ö÷öí ìÿí îíó Îüóç òàðèõèíèí éàçûëû
äÿðñëèéè êèìè òÿãäèì åòìèøÿì (“Äÿäÿ Ãîðãóä”, 2001, ¹1).
Äåäèéèìèç êèìè, “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” Îüóçóí òàðèõèäèð, äþâëÿò÷èëèéèäèð,
Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè úîüðàôèéàñûäûð. Ùÿð åëì àäàìû áó “Êèòàá”äà þç àõòàðäûüû-
íû òàïà áèëÿð, àíúàã, ÿëáÿòòÿ, ÿëèìèçäÿ îëàí “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”, áèðèíúè íþâ-
áÿäÿ, ÿäÿáè-áÿäèè ÿñÿðäèð (Äÿäÿ Ãîðãóä: äèëèìèç, äöøöíúÿìèç, 1999, ñ.115).
“Êèòàá”äà ùÿð áîéóí þç ãÿùðÿìàíû âàð, áóíóíëà áåëÿ, áó áîéëàð áèð áöòþâ
áÿäèè àáèäÿíèí, áöòöí áèð êèòàá-äàñòàíûí òÿðêèáèäèð, èíäèêè òÿáèðëÿ, áèð ÿñÿðèí
ôÿñèëëÿðèäèð. Áîéëàðûí ùàìûñûíäà èøòèðàê åäÿí, äàùà äîüðóñó, àäû ÷ÿêèëÿí, àäû
êå÷ÿí Ãîðãóääóð êè, ýþðöíöð, ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ éàçûéà àëàí òÿðÿôèíäÿí
“Êèòàá” îíóíëà àäëàíäûðûëìûøäûð. Àíúàã Ãîðãóä áó ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíû äåéèë,
ùå÷ ÿñëèíäÿ îíà îáðàç äà äåìÿê îëìàç. Î, áèð ðÿìçäèð – òöðêöí àüñàããàëà,
ìöäðèê ñþç ñàùèáèíÿ ùþðìÿòèíèí ðÿìçèäèð. Áîéëàðûí ùàìûñû ö÷öí öìóìè
ãÿùðÿìàí ñóðÿòè Áþéöê Îüóç Åëèäèð. Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿì ïàð÷àëàíàðàã
öç-öçÿ ýÿëäèéè, ùÿì äÿ öìóìè ãàéÿ éîëóíäà áèðëÿøÿðÿê áèð áöòþâ êèìè èøòèðàê
åòäèéè îí èêèíúè áîé äàñòàíûí áöòþâëöéöíö, áîé-áîé úÿìëÿíÿ-úÿìëÿíÿ ýÿëÿí
Îüóçóí äþâëÿò÷èëèê òàëåéèíèí áþëöíìÿçëèéèíè ÿéàíèëÿøäèðèð – Áþéöê Îüóç Åëè
(äþâëÿòè) áèð îáðàç – ãÿùðÿìàí êèìè ãàëèá ýÿëèð.
Äåéèëäèéè êèìè, áó ÿñÿð ùÿì äàñòàíäûð, ùÿì äÿ êèòàá. ßñÿðèí ñöæåòèíäÿ âÿ
ãóðóëóøóíäà, îáðàçëàðûíûí ïñèõîëîæè òÿêàìöëöíäÿ, äèëèíèí áÿäèè èôàäÿ òÿðçèíäÿ
øèôàùè âÿ éàçûëû ÿäÿáèééàòûí ÿëàìÿòëÿðè áèðëÿøèð. Äÿëè Äîìðóë âÿ Òÿïÿýþçëÿ

6
áàüëû áîéëàð ìèôîëîæè òÿôÿððöàò öñòöíäÿ äóðóð, ùàäèñÿëÿð áÿøÿðöñòö ùà-
êèìèééÿòëÿ èäàðÿ îëóíóð – áó, õàëèñ äàñòàí òèïîëîýèéàñûäûð. Áàìñû Áåéðÿê
áîéóíäà èñÿ éàçûëû ÿäÿáèééàò áîéàëàðû þí ïëàíà êå÷èð. Áàìñûíûí ÿí ÷ûõûëìàç
ìÿãàìûíäà, ùÿòòà ãåéðè-àäè ÷ÿòèíëèê àíûíäà äöéöíöí à÷ûëìàñûíäà áèð èíàí-
äûðûúûëûã âàð, ðåàëèñò, àüûëàáàòàí áèð ìöìêöíëöê áàø âåðèð.
Áÿäèè ÿñÿð îáðàçëàðû èëÿ òàíûíàð. “Êèòàá”ûìûç ÿäÿáèééàòà êàìèë áÿäèè
îáðàçëàð, êëàññèê ìöñáÿò âÿ êëàññèê ìÿíôè òèïëÿð âåðèá. Ãàçàí õàí, Áàìñû
Áåéðÿê áÿøÿðè ìöñáÿò èíñàí ñóðÿòëÿðèäèð. Àðóç Ãîúà äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà
éàãî÷óëóüó (ìöñáÿòëèê ïÿðäÿñè àëòûíäà ùèéëÿýÿðëèéè) Øåêñïèðèí Éàãîñóíäàí
ìèí èë ÿââÿë áàøëàéûá. Áóðëà õàòóí, Äèðñÿ õàíûí õàíûìû, Áàíû÷è÷ÿê äöíéà
ÿäÿáèééàòûíûí íàäèð ãàäûí òÿñâèðëÿðèíäÿíäèð. “Êèòàá”ûí îáðàçëàðû íÿèíêè
ñÿâèééÿúÿ óéüóí ýÿëäèêëÿðè äöíéà ÿäÿáèééàòûíûí áÿäèèëèê åòàëîíó ñàéûëàí
ïåðñîíàæëàðû ñûðàñûíà äàõèë îëìàéûáëàð, ùÿòòà ùå÷ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí
þçöíäÿ, ìÿñÿëÿí, Ãàçàí õàí Êîðîüëó êèìè, Áóðëà õàòóí Íèýàð ãÿäÿð òÿùëèë
åäèëìÿéèáëÿð. Ôþâãÿëàäÿ ýöúö èëÿ äÿ, éåéèá-è÷ìÿ ùÿúìèíÿ ýþðÿ äÿ Ãàçàíû
Êîðîüëó îáðàçû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Ãàçàí äà Êîðîüëó êèìè ãûëûíú âÿ ñàç
(ãîïóç) ãÿùðÿìàíûäûð. Êîðîüëó Ãûðàòûíûí, Ãàçàí õàí Ãîíóð àòûíûí öñòöíäÿ
éåíèëìÿçäèð. Ãàçàí äà äöøìÿíÿ ãàðøû ùÿì àìàíñûçäûð, ùÿì äÿ ñÿìèìèäèð.
Òöðêöí ùÿìèøÿ ñöëùÿ – áàðûøà ìåéèëëè îëìàñû Ãàçàíûí ñèìàñûíäà áèð äàùà
àéäûí ýþðöíöð. Ñÿìèìèëèéèíÿ âÿ ñöëùñåâÿðëèéèíÿ ýþðÿ Ãàçàí õàí äöøìÿíëÿ
äàíûøûüà ýèðèð êè, ãîúà àíàñûíû ýåðè àëñûí, àíúàã àëäàíìûð. ×öíêè Ãàçàíûí õà-
ðàêòåðèíäÿ äþâëÿò÷èëèê äöøöíúÿñè ãÿùðÿìàíëûã – áàùàäûðëûã êåéôèééÿòè èëÿ ãîøà
éàøàéûð. Êîðîüëó ñàäÿëþâùäöð, îíó Êå÷ÿë Ùÿìçÿ äÿ àëäàäûð. Ãàçàíäà áèð
èíñàíäà íÿ ãÿäÿð ìöñáÿò êåéôèééÿòëÿð ìöìêöíäöðñÿ, âàð; áèð äþéöø÷ö,
ñÿðêÿðäÿ ö÷öí íÿ ëàçûìäûðñà, âàð; áèð äþâëÿò áàø÷ûñû íÿëÿðè áèëìÿëèäèðñÿ, áèëèð,
åéíè çàìàíäà î, âàëèäåéíäèð – îüóë àòàñûäûð, àèëÿ áàø÷ûñûäûð – òÿêàðâàäëûäûð.
Èðàí øàùëàðû êèìè ùÿðÿìõàíà ñàùèáè äåéèë, îíà ýþðÿ äÿ ãàäûíû îíóí íàìóñó
éîëóíäà îüëóíóí þëöìöíäÿí êå÷ìÿéÿ ùàçûðäûð.
Áöòöí áóíëàðëà éàíàøû, ÿëáÿòòÿ, äàñòàí-êèòàáûí ÿí êàìèë áÿäèè îáðàçû
Áàìñû Áåéðÿêäèð. Áåéðÿê áöòöí Îüóç èýèäëÿðè êèìè, òÿáèè êè, áèðèíúè íþâáÿäÿ,
ìÿùç ãÿùðÿìàíäûð. Àíúàã ýþðöíöð, ãîë ýöúö èëÿ éàíàøû, î ùÿì äÿ õöñóñè àüûë-
äöøöíúÿ ñàùèáèäèð êè, Ãàçàí õàíûí èíàüû (ÿí éàõûí, ÿí èíàíûëìûø àäàìû) ñàéûëûð.
Äàñòàíûí áÿäèè ùàäèñÿëÿðëÿ, òÿñâèðëÿðëÿ, åìîñèéàëàðëà ÿí çÿíýèí áîéëàðû ö÷öíúö
âÿ îí èêèíúè áîéëàðäûð êè, ùÿð èêèñèíèí ãÿùðÿìàíû ìÿùç Áåéðÿêäèð. Î, áîé-
áóõóíúà, ñèôÿòúÿ äÿ ýþçÿëäèð. Î ãÿäÿð ýþçÿëäèð êè, áÿäíÿçÿðäÿí ãîðóíìàã
ö÷öí íèãàá ýÿçäèðèð. Ýþçÿëëèéèíäÿí àëäûüû çþâãöí õàòèðèíÿ êàôÿð ãûçû îíóí
ÿñèðëèêäÿí ãà÷ìàñûíû òÿøêèë åäèð. Îí àëòû èë êàôÿð ãûçûíûí úàçèáÿñèíäÿ éàøàéàí
Áåéðÿê Øåéõ Ñÿíàí îëà áèëÿðäè, àíúàã Ìÿúíóí îëàðàã ãàëûð. Íèçàìè, Ôöçóëè
Ìÿúíóíó ÿñëèíäÿ ãûëûíúûíäàí ÿë ÷ÿêìèø Áåéðÿêäèð. Äàñòàíäà Áåéðÿê ÿí èíúÿ
úèçýèëÿðëÿ ñèôÿòëÿíìèø èíñàí òÿúÿññöìöäöð. Î ÿí ëèðèê èýèä-ãÿùðÿìàíäûð. Î,
ãÿùðÿìàíëûã äàñòàíûíäàí ÷îõ ìÿùÿááÿò äàñòàíûíûí ãÿùðÿìàíûíà áÿíçÿéèð.
7
 Ãàëûí Îüóç åëèíèí ôèçèêè âÿ åñòåòèê òÿðáèéÿ ìÿêòÿáèíèí öñëóáó Îüóç
ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùàìûñûíäà ýþðöíöð: Ãàçàí õàí þë÷öéÿ ýÿëìÿç ýöú ñàùèáèäèð,
ùÿì äÿ ãîïóç ÷àëûð, øåèð äåéèð; ßýðÿê âÿ Ñÿýðÿê ãàðäàøëàðû äöøìÿí îðäóñóíóí
þíöíäÿ äóðàí ÿðëÿðäèð, àíúàã ãîïóç ìåëîäèéàñû öñòöíäÿ ùÿçèí ñþçëÿðè èëÿ,
íèñêèë ñöçöëÿí ñþùáÿòëÿðè èëÿ èíñàíà – îõóéàíà, äèíëÿéÿíÿ áÿäèè ìöùèò îâãàòû
òÿëãèí åäèðëÿð âÿ ñ.
“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íûí óëó àäû, áþéöê øþùðÿòè ãÿäÿð äÿ ìöáàùèñÿëÿðè,
ïðîáëåìëÿðè âàð.
Äèããÿòè ÷ÿêÿí ïðîáëåìëÿðäÿí áèðè áóäóð êè, Àçÿðáàéúàíûíêû ñàéûëàí áó
äàñòàí õàëãûí è÷èíäÿ éîõäóð, øÿíëèêëÿðäÿ, òîé-ìàüàðëàðäà, äàñòàí àóäèòîðèéà-
ëàðûíäà èøòèðàê åòìèð. “Áÿñ áó, ùàðàäàí áèçèì îëäó?” ñóàëûíûí úàâàáûíû òàï-
ìàãäà ãûðüûçëàðûí “Ìàíàñ” äàñòàíû éàðäûì÷ûìûç îëóð. Áåëÿäèð êè, ãûðüûç áàùà-
äûðëàðû Ìàíàñ, îüëó Ñåìåòåé, íÿâÿñè Ñåéòåêèí àíà âÿòÿíè ãîðóéàðêÿí ýþñòÿð-
äèêëÿðè ãÿùðÿìàíëûãëàðûí òÿðÿííöìö îëàí “Ìàíàñ” äàñòàíûíû ùÿð àøûã-àêûí èôà
åäÿ áèëìèð. Îíóí ìÿõñóñè èôà÷ûëàðû âàð êè, áóíëàðà ìàíàñ÷ûëàð äåéèðëÿð.
Ìàíàñ÷ûëûã íÿñèëäÿ èðñÿí êå÷èð – ìöÿééÿí çàìàí êÿñèéèíäÿ ìàíàñ÷û àèëÿñèíäÿ
áó ïåøÿ áèð âÿ éà èêè íÿôÿðèí øÿõñèíäÿ öçÿ ÷ûõà áèëèð. 1989-úó èëäÿ Áèøêÿêäÿêè
òöðêîëîæè ãóðóëòàéäà áèëäèê êè, Ãûðüûçûñòàíäà úÿìè ö÷ ìàíàñ÷û ãàëûá. Îíëàðäàí
èêèñèíè ìÿúëèñÿ ýÿòèðìèøäèëÿð. Äåäèëÿð êè, ö÷öíúöñö éîðüàí-äþøÿê õÿñòÿñèäèð,
áóýöí-ñàáàùëûãäûð. Äåìÿëè, ìàíàñ÷û íÿñëè êÿñèëÿ áèëÿð (î, áàøãà ìÿñÿëÿäèð êè,
áèðäÿí áó èêè íÿñëèí ùÿðÿñèíäÿí èêèñè, îíóí äà ùÿðÿñèíäÿí èêèñè ÷ûõàð âÿ ìà-
íàñ÷ûíûí ñàéû àðòàð. Áóíóíëà áåëÿ çàìàíûí áèðèíäÿ íÿñëèí áèòèá-ãóðòàðìàñû áèð
ìÿíòèã îëàðàã ãàëûð). Áó ôàêòû áèëäèêäÿí ñîíðà ìÿí áåëÿ ãÿíàÿòÿ ýÿëäèì êè,
âàõòèëÿ áèçäÿ äÿ ãîðãóä÷ó îçàíëàð îëóáëàð. Äÿäÿ Ãîðãóä ùàããûíäà èëê
ìÿëóìàòëàðû âåðÿí òàðèõ÷èëÿð áó äàñòàíûí ùÿð àøûã òÿðÿôèíäÿí èôà åäèëÿ áèëìÿ-
äèéèíè ñþéëÿéèðëÿð: “Áó ìàñàëëàðû (íàüûëëàðû – Ò.Ù.) îüóçëàð è÷èíäÿ àüûëëû, åëìëè
êèìñÿëÿð ÿçáÿðëÿð âÿ ãîïóçëàðûíû ÷àëàðàã ñþéëÿðëÿð” (Áàõ: Ì.Åðýèí. Äåäå
Êîðêóò êèòàáû, 1 ú., Àíêàðà, 1994, ñ.36). Äåìÿëè, Äÿäÿ Ãîðãóä äàñòàíûíûí äà
õöñóñè èôà÷ûëàðû – ãîðãóä÷óëàð îëìóøëàð. Âÿ ýþðöíöð, áèð çàìàíëàð îíëàðûí íÿñëè
êÿñèëäèéè ö÷öí äàñòàíûìûç õàëã àðàñûíäà ñþéëÿíìÿêäÿí äàéàíìûøäûð. Îíó åëÿ
áåëÿ, ìÿñÿëÿí, “Êîðîüëó” äàñòàíû êèìè, éÿíè ùàäèñÿëÿðèí ìÿçìóíóíó íÿñðëÿ
äàíûøûá, àðàäà øåèðëÿðè ÿçáÿð äåìÿê øÿêëèíäÿ èôà åòìÿê îëìàç. Áó äàñòàí áàø-
äàí-áàøà øåèðäèð. Äåìÿëè, îíó ÿçáÿðëÿìÿê ö÷öí éöç ìèíëÿðëÿ áåéòëÿðè áèð
íÿôÿñÿ ÿçáÿð ñþéëÿéÿí õöñóñè ìàíàñ÷û éàääàøû ýÿðÿêäèð. Î áèðè äàñòàíëàðäà
øåèðè îõóìàéûá, îíó àíúàã íÿñðëÿ äàíûøñàí, ìÿçìóíà õÿëÿë ýÿëìÿç. ×öíêè
ìÿçìóí íÿñðëÿ âåðèëèð, øåèð ïàð÷àëàðû åìîñèîíàë ðèúÿòëÿðäèð, îíëàðû àòìàãëà ñö-
æåòäÿ ÷àòûøìàçëûã éàðàíìûð. Àíúàã Ãîðãóä åïîñóíäà áèð úöìëÿíè äÿ áóðàõìàã
îëìàç. ×öíêè ùÿð úöìëÿ øåèð ìèñðàñûäûð âÿ î úöìëÿ-ìèñðà èôàäàí ÷ûõñà, ñöæåòèí
ñþéëÿíìÿñèíäÿ ãûðûãëûã éàðàíàúàãäûð. Áóðàäà ñîéëàìà àäû èëÿ âåðèëÿí øåèð
ïàð÷àëàðûíäà äà ñöæåò äàíûøûëûð. Äàñòàíûí ãàëàí ùèññÿëÿðè äÿ ñîéëàìàëàð êèìè
íÿçìäèð, øåèðäèð âÿ åéíè çàìàíäà ñîéëàìàëàð äà ãàëàí ùèññÿëÿð êèìè ìÿçìó-
íóí – ñöæåòèí íÿãëèíÿ õèäìÿò åäèð. Ùÿì äÿ Ãîðãóä øåèðè áóýöíêö øåèðèìèç
8
êèìè ùåúà âÿçíèíäÿ, ìöÿééÿí äöçöìäÿ ìèñðàëàðäàí âÿ ãàôèéÿëÿðäÿí èáàðÿò
äåéèë. Òÿáèè êè, áó òèï øåèðè ÿçáÿðëÿìÿéèí þç ÷ÿòèíëèêëÿðè âàð. Äåìÿê, áó
ãóðóëóø äà øåèðëÿ éàçûëìûø äàñòàíû ÿçáÿðëÿéÿí, ÿââÿëèíäÿí àõûðûíà ãÿäÿð áèð
ñþçö äÿ äÿéèøìÿäÿí, óíóòìàäàí ñþéëÿéÿí, òàðèõ÷èíèí äåäèéè êèìè, õöñóñè
“àüûëëû, åëìëè êèìñÿëÿð”, ôþâãÿëàäÿ éàääàøëû îçàíëàð îëìóøëàð. Ùÿìèí îçàíëàð
ãîðãóä÷ó àäëàíûðìûøëàð âÿ áèð çàìàí îíëàðûí íÿñëè êÿñèëèá. Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ äÿ
áèçèì îëàí äàñòàíûí åë è÷èíäÿ øèôàùè èôàñû äàéàíìûø âÿ áó íàäèð ñÿíÿò àáèäÿñèíè
èòèðìÿìÿê ö÷öí ìöäðèê óëó áàáàëàðûìûç îíó ñîíóíúó ãîðãóä÷ó îçàíûí
äèëèíäÿí éàçûéà àëìûøëàð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” þéðÿíèëäèêúÿ, ñþçöí ýåíèø ìÿíàñûíäà, òöðê
òàðèõèíèí àéðû-àéðû òóòãóí ñÿùèôÿëÿðè öçÿðèíÿ èøûã äöøöð. Òöðêöí éàðàòäûüû
äöíéÿâè òÿñÿððöôàòëàðà, ãóðäóüó ñàéñûç-ùåñàáñûç øÿùÿðëÿðÿ, õàðèãÿ ñàéûëàí
äþâëÿò÷èëèê òàðèõèíÿ ýþç éóìàðàã áÿçÿí îíó, ñàäÿúÿ, êþ÷ÿðè åòíîñ êèìè
ñÿúèééÿëÿíäèðÿíëÿð îëóáëàð. Áó èääèàäà ñþéêÿíÿúÿêëÿðäÿí áèðè áó îëóá êè,
òöðêëÿð ÷àäûðäà éàøàéûáëàð. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íäà ÷àäûð ñþçö ùàíñû ìÿ-
ãàìëàðäà èøëÿíèð: “Ãàçàí ýþý-àëà ÷ÿìÿíÿ ÷àäûð äèêäèðäè. Éåääè ýöí, éåääè
ýåúÿ òîé-äöýèí åäöá, éåìÿ-è÷ìÿ îëäû”; “Òÿêóð ÷ÿðèñèí äÿéèøèðöá ìåéäàíà
ýÿëäè. ×àäûð äèêäèðäè”; “Õàíëàð õàíû õàí Áàéûíäûð… áèð éåðÿ àü îòàü, áèð éåðÿ
ãûçûë îòàü, áèð éåðÿ ãàðà îòàü ãóðäóðìûøäû”. Ýþðöíäöéö êèìè, áó ÷àäûðëàð
ìöÿééÿí ìÿãñÿäëÿð ö÷öí ãóðóëóð, áèð ìÿðàñèìÿ õèäìÿò åäèð. Âÿ
ìöâÿããÿòèäèð, ìÿðàñèì ãóðòàðàí êèìè áó ãóðüóíóí þìðö ãóðòàðûð. Àíúàã áó
÷àäûðëàð ÷îõ ìöêÿììÿë ãóðóëóøà ìàëèê îëóðìóø, îòàã ðàùàòëûüû èëÿ òèêèëèðìèø.
Ùÿòòà ÷àäûð-îòàã ñþç-ôîðìàñû èøëÿíèð. Ùÿòòà “îòàã ãóðäóðäó” âÿ “÷àäûð
òèêäèðäè” èôàäÿëÿðè ñþéëÿíèð. Äåìÿëè, áóðàäà “îòàã” ñþçö øÿðòèäèð, ñàäÿúÿ,
÷àäûðûí ìöêÿììÿëëèéèíÿ èøàðÿ îëóíóðìóø. Áåëÿëèêëÿ, õöñóñè ìÿðàñèìëÿðè
êå÷èðìÿê ö÷öí òöðê þç äàèìè éàøàéûø åâëÿðèíäÿí êÿíàðäà, ìöÿééÿí îëóíìóø
ñàùÿëÿðäÿ ÿñêè îëèìïèéà ãóðüóëàðûíûí òèïèíäÿ ãóðüóëàð ãóðóðìóø. Áóíëàð,
ùÿãèãÿòÿí, ÷àäûðëàð èäè. Àíúàã òöðêöí þìöðëöê, ýåúÿ-ýöíäöç éàøàéûø éåðëÿðè
äåéèëäè. Ùå÷ îëìàñà, áóíà äà äèããÿò åäÿê êè, Òÿêóð äà ÷àäûð òèêäèðèð âÿ áó äà
ìöâÿããÿòèäèð – áóíó äþéöø ñÿùíÿñèíè ñåéð åòìÿê ö÷öí òàìàøà éåðè, ìöàñèð
ìÿíàäà, éöêñÿê ðöòáÿëè êîìàíäèðëÿðèí äóðóá áàõäûüû ùÿðáè èñòåùêàì êèìè
ãóðóðëàð. Áàøãà áèð ÷àäûðà äèããÿò éåòèðÿê: “Îüóç çàìàíûíäà áèð éèýèò åâëÿíñÿ,
îõ àòàðäû. Îõû íÿ éåðäÿ äöøñÿ, àíäà ýÿðäÿê äèêÿðäè. Áåéðÿê õàí äÿõè îõûí àòäû,
äèáèíÿ ýÿðäÿýèí äèêäè”. Áó äà ÷àäûðäûð, ýÿðäÿê êèìè èñòèôàäÿ îëóíìàã ö÷öí
ãóðóëóð – òèêèëèð. Òÿáèè êè, áó ÷àäûð-ýÿðäÿê òîé ìÿðàñèìèíèí þç åòíèê àéèíëÿðèíÿ
ýþðÿ ö÷ ýöíäÿí ãûðõ ýöíÿ ãÿäÿð éàøàéûø éåðè êèìè èñòèôàäÿ îëóíóð. Ýþðöíäöéö
êèìè, áöòöí áóíëàð ãàðà÷û ÷àäûðëàðû äåéèë. Áóíëàð áóýöíêö éàñ âÿ òîé ÷àäûðëàðû
äà äåéèë, áóýöíêö îëèìïèéà òèêèíòèëÿðèíèí, ãóðüóëàðûíûí àíàëîãóäóð. Áó,
äþâðöí ìÿðàñèì ìÿäÿíèééÿòèíè íöìàéèø åòäèðÿí òàðèõè ôàêòëàðäàíäûð.
Àò òöðêöí äîñòóäóð, ñèëàùäàøûäûð. Áóíó äà òöðêöí àéàüûíà êþ÷ÿðèëèê ýþñ-
òÿðèúèñè êèìè éàçûðëàð. Äîüðóäàí äà, òöðê àíúàã àòûí öñòöíäÿ þçöíö òöðê ñàéûð,

9
þçöíö ðàùàò áèëèð. Äàñòàíäà áåëÿ áèð ñÿùíÿ âàð: “Óðóçóí ãûðã éèýèäè àòäàí åíäè.
Àëà ãàëãàí áàüûíû ãûñà äöýäèëÿð. Ãûëû÷ ñûéûðäûëàð. Óðóçóí öçÿðèíÿ ÷îõ ñà-
âàøäûëàð. Éàéàíûí óìóäû îëìàç”. Áÿëè, éàéàíûí – ïèéàäàíûí öìèäè éîõäóð âÿ
Óðóçóí ãûðõ èýèäè ìÿüëóá îëóð. ×öíêè òöðê ïèéàäà âóðóøà áèëìèð. Àíúàã áó,
íèéÿ òöðê ö÷öí åéèá ñàéûëñûí? Áó äþéöøëÿð áþéöê äþâëÿòëÿðèí îðäóëàðûíûí öç-
öçÿ äóðìàñûäûð. Òöðê îðäó îëàðàã “ãûðìàãëà, ìÿùâ åòìÿêëÿ éîõ, ñÿíÿòêàðëûã-
ëà, ùÿðá ìÿäÿíèééÿòè èëÿ þëêÿëÿðè ðàì åäèá. Àòëà äàâðàíûø ìÿäÿíèééÿòèíèí óñ-
òàäû òöðêäöð. Òöðê úèëîâóí, ðàì åòìÿéèí óñòàëûüûíû àòûí öñòöíäÿ êÿøô åòäè –
ñîíðà àñàíëûãëà þëêÿëÿðè úèëîâëàäû. Åéíÿí ñåâýèëè àòûíäàêû êèìè, úèëîâäàí èäàðÿ
âàñèòÿñè, éþíÿëòìÿ àëÿòè êèìè èñòèôàäÿ åòäè – ÿçàá âåðìÿê, èíúèòìÿê ö÷öí éîõ”
(áèçèì: “Ãûï÷àã ÷þëö ùàããûíäà åëìè áàëëàäà”. Ìóðàä Àäúûíûí “Ãûï÷àã ÷þëö-
íöí éîâøàíû” êèòàáûíà ñîí ñþç – Áàêû, 1997, ñ.192). Òöðê àòà ìèíÿíäÿ Ìåòå,
Àòèëëà, ßð Òîíãà, ßìèð Òåéìóð, àòäàí äöøÿíäÿ Ôÿðàáè, ßùìÿä Éÿñÿâè, Èáí
Ñèíà, Íÿñèìè îëóð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” èëÿ áàüëû ìöáàùèñÿëÿðäÿí áèðè áîéëàðûíûí ñàéû
ìÿñÿëÿñèäèð. Ãîðãóäøöíàñëûãäà áåëÿ áèð ãÿòè ãÿíàÿò âàð êè, áó ýöí áèçÿ ìÿëóì
îëàí îí èêè áîé ìþâúóä îëìóøëàðäàí àíúàã áèð ãèñìèäèð. Áó ìöëàùèçÿíè, áè-
ðèíúè íþâáÿäÿ, “Êèòàá”ûí þç ãÿùðÿìàíëàðûíû òÿãäèì åòìÿ öñëóáó äèêòÿ åäèð.
Ìÿñÿëÿí, 2-úè áîéóí ñîíóíäà äþéöøÿ ÷ûõàí îüóç áàùàäûðëàðûíäàí Áàìñû
Áåéðÿê áó øÿêèëäÿ òàíûäûëûð: “Ïàðàñàðûí Áàéáóðò ùàñàðûíäàí ïûðëàéûá ó÷àí, àï-
àëàúà ýÿðäÿýöíÿ ãàðøó ýÿëÿí, éåääè ãûçûí óìóäû, Ãàëûí Îüóç èìðÿíúèñè, Ãà-
çàí áÿýèí èíàüû, Áîç àéüûðëó Áåéðÿê ÷àïàð éåòäè”. “Êèòàá”äà “Ãàì Áþðÿíèí
îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé” ùåêàéÿòèíäÿ áîéóí ãÿù-
ðÿìàíû Áîç àéüûðëû Áàìñû Áåéðÿê ýþñòÿðèëÿí ùÿìèí ÿëàìÿòëÿðëÿ ýþðöíöð: éÿíè
Áàìñû Áåéðÿê Áîç àéüûðëû áàùàäûðäûð, îíóí éåääè áàúûñû – ãûç ãàðäàøû âàð, òîé
ýåúÿñè éàüû îíó ýÿðäÿéèíäÿí ýþòöðöð, î, Ïàðàñàðûí Áàéáóðò ùàñàðûíäà
(ãàëàñûíäà) 15 èë ÿñèð ãàëûð âÿ îðàäàí õèëàñ îëóá, áàøãàñûíà ÿðÿ êþ÷öðöëÿí ýÿ-
ëèíèíÿ ãîâóøóð. Äåìÿëè, áàøãà Îüóç ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí äÿ ãÿùðÿìàíëûã òÿéèíà-
òûíû áó òèïäÿ ãÿáóë åòìÿëèéèê. Ùÿìèí áàùàäûðëàð ñûðàñûíäà Äÿëè Äîíäàð áåëÿ
òÿãäèì îëóíóð: “Äÿìèð ãàïó Äÿðâÿíääÿêè äÿìöð ãàïóéû äÿïöá àëàí, àëòìûø
òóòàì àëà ýþíäÿðèíöí óúûíäà ÿð áþýöðäÿí Ãûéàí Ñÿëúóê îüëû Äÿëè Äîíäàð ÷à-
ïàð éåòäè”. Áàøãà ãÿùðÿìàíëàð äà áó ìîäåëëÿ âåðèëèðëÿð. Ýþðöíäöéö êèìè, áó,
åéíÿí Áàìñû Áåéðÿéèí òÿãäèì îëóíäóüó öñëóáäóð. Áó öñëóáó ýþðêÿìëè
ãîðãóäøöíàñëàðûí ùàìûñû áèðìÿíàëû øÿêèëäÿ áåëÿ ãèéìÿòëÿíäèðèð êè, ùÿìèí ãÿù-
ðÿìàíëàðûí äà òÿãäèìàò àíêåòèíäÿêè ÿëàìÿòëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ìÿçìóíäà áîé-
ùåêàéÿòëÿðè îëìóøäóð. Äåìÿëè, áîéëàðûí ñàéû, ÿí àçû, ãÿùðÿìàíëàðûí ñàéû ãÿäÿð
òÿñÿââöð åäèëèð. Ùÿòòà áèð ãÿùðÿìàí áèð íå÷ÿ éöðöøöí ãÿùðÿìàíû êèìè ýþñòÿ-
ðèëèðñÿ, äåìÿëè, îíóí àäûíà áèð íå÷ÿ áîé îëìàëû èäè.
“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” þéðÿíèëäèêúÿ îíó äàñòàí êèìè äöçöá-ãîøàí îçàíûí
øÿõñèééÿòè àéäûíëàøûð. Äàñòàíû èôà åäÿí õöñóñè ãîðãóä÷ó îëäóüó êèìè, îíó
äöçöá-ãîøàí îçàí äà õöñóñè ñÿíÿòêàð êåéôèééÿòè èëÿ ñå÷èëìèøäèð, î äà éàðàäûúû
10
ãîðãóä÷ó îçàí îëìóøäóð. Àéäûí îëóð êè, ìÿñÿëÿí, “Êîðîüëó”, éà áàøãà
äàñòàíëàðäà îëàí êèìè, ùÿð ãîëó – áîéó èñòÿíèëÿí áèð øÿõñ (àøûã) äåéèá-ãîøìóð.
Áó äàñòàí áàøãà äàñòàíëàð êèìè ìöõòÿëèô ÿñðëÿðäÿ äÿéèøèêëèêëÿðÿ ìÿðóç ãàëà
áèëìÿç. ßýÿð Äÿäÿ Ãîðãóä áîéëàðû àéðû-àéðû ÿñðëÿðäÿ òþðÿéèáñÿ, éåíèíè
äöçöá-ãîøàí êÿñ – áó îçàí ìöòëÿã Äÿäÿ Ãîðãóä ìÿêòÿáè êå÷èá, ãîðãóä÷ó
äÿðñè àëûá, èëê øåèðèí òåõíîëîýèéàñûíà éèéÿëÿíèá. Î äÿðÿúÿäÿ éèéÿëÿíèá êè, éåíè
âÿ ÿñêè ìÿòíëÿð ìÿçìóíóíà âÿ äèë öñëóáóíà ýþðÿ ôÿðã âåðìÿñèí – áó,
ãîðãóä÷ó îçàí äåìÿêäèð. Ìÿùç ùÿìèí îçàí ÿëèìèçäÿêè îí èêè áîéëó
“Êèòàá”ûí îí áèðèíúè áîéóíó íÿ âàõòñà äàñòàíà àíîìàëèéà êèìè ÿëàâÿ åäèá. Áó
ãîðãóä÷ó îçàí äàñòàíûí ìÿíòèãèíè íÿçÿðÿ àëûá âÿ áó áîéó ÿëàâÿ ãîøóá.
Ìÿíòèã ÷îõ ñàäÿäèð: äàñòàíäà îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿð áèðèíèí èýèäëèéèíè
ýþñòÿðÿí áîé âàð. Áó èýèäëÿðäÿí áèðè Óðóçäóð. Óðóçóí ãÿùðÿìàíëûã
ýþñòÿðìÿñè áÿéëÿð áÿéè, Îüóçóí áàø êîìàíäàíû Ãàçàí õàíûí àðçóñóäóð.
Òÿñÿââöð åäÿê êè, áó áîé éîõäóð. Äåìÿëè, Îüóç åëèíèí ñÿðêÿðäÿñè îüëóíóí
èýèä éåòêèíëèéèíè ýþðìÿäÿí íèñêèëëÿ äöíéàñûíû äÿéèøìèøäèð. Ùÿòòà äàñòàíäà
áåëÿ ñÿùíÿ âàð: àäëû-ñàíëû Îüóç ãÿùðÿìàíëàðûíà áàõûá ãàù-ãàù ýöëÿí, àíúàã
îüëóíà áàõûá îíó öíâàíñûç ýþðÿí Ãàçàí õàí ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûð. Î,
îüëóíó Îüóç èýèäëÿðèíèí ñûðàñûíäà ýþðìÿê èñòÿéèð. Îüëó äà ýèëåéëÿíèð êè, àòàñû
øÿðàèò éàðàòìàéûá, ìåéäàí âåðìÿéèá êè, þçöíö ýþñòÿðñèí. Ñûíàã äþéöøöíäÿ àòà
îüëóíó èòèðèð, Óðóç ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðìÿê ÿâÿçèíÿ, ÿñèð äöøöð. Áåëÿëèêëÿ,
äþðäöíúö áîé “Ãàçàí õàí îüëó Óðóç áîéóíó áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé” éîõ,
“Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç áÿýèí òóòñàã îëäûüû áîéû áÿéàí åäÿð, õàíûì ùåé” îëìàëû
îëóð. Ùàëáóêè Óðóçóí Áåéðÿê, Ãàíòóðàëû, Éåýíÿê, Ñÿýðÿê, Áÿêèë îüëó ßìðàí
úÿðýÿñèíäÿ äóðìàñû ö÷öí îíóí àäûíà áîé îëìàëû èäè. Ùÿòòà Áåéðÿê áîéóíäà
éöðöøäÿ àòàñû Ãàçàí õàíëà âÿ áàøãà Îüóç èýèäëÿðè èëÿ áèð ñûðàäà îíóí àäû
áàùàäûð êèìè ÷ÿêèëèð: “Áåéðÿê, Éåýíÿê, Ãàçàí áÿý, Òîíäàð, Ãàçàí îüëó Óðóç
áÿý – áóíëàð ùàñàðà éöðèø åòäèëÿð”. Îí áèðèíúè áîé ùÿìèíäèð. ßñëèíäÿ áó áîéóí
éàðàíìàñûíäà äÿùøÿòëè áèð ìÿíòèãñèçëèê âàð. ßââÿëÿí, èêèíúè âÿ äþðäöíúö
áîéëàðäà Óðóç ùÿää-áóëóüà ÷àòûá, îí áèðèíúè áîéäà èñÿ ùÿëÿ êþðïÿäèð. Èêèíúèñè,
áó áîéäà Ãàçàí õàíûí îí àëòû èë ÿñèð ãàëìàñû ýþñòÿðèëèð. Áó ìöääÿòäÿ Îüóç
åëèíèí áàø êîìàíäàíû, äþâëÿòèí áàø÷ûñû êèìäèð? Áîéäà Áàéûíäûð õàí äà éîõäóð.
Îëà áèëÿðìè êè, Îüóç äþâëÿòè îí àëòû èë ïàäøàùñûç éàøàñûí? Ãàçàíûí ÿñèðëèéè,
îëñà-îëñà, 4-úö áîéäà Óðóçóí ÿñèðëèéè êèìè àíè îëà áèëÿðäè. Îüóçóí ïàäøàùû 16
èë ÿñèð ãàëñà, Îüóç äþâëÿòè áó ãÿäÿð ïàäøàùñûç éàøàéà áèëìÿçäè. Áó äåäèéèìèç
ìÿíòèã ðåàë äþâëÿò÷èëèê, ùÿãèãè òàðèõ áàõûìûíäàí ìÿíòèãñèçëèêäèð. Ùàëáóêè
áóðàäà ùÿëëåäèúè îëàí ÿäÿáè-áÿäèè ìÿíòèãäèð. Áÿäèè ìÿíòèã Óðóç áîéóíó òÿëÿá
åäèð. Áóðàäà áàøãà ýåð÷ÿêëèê äÿ àéäûíëàøûð: äöíéà ãÿùðÿìàíëûã äàñòàí÷ûëûüûíûí
íÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ áó îüóçíàìÿ ñàëíàìÿ êèìè éàðàíìàëûéäû âÿ éÿãèí êè, åëÿ
äÿ éàðàíûáìûø. Îíà ýþðÿ äÿ èëê éàðàäûëûø ìÿðùÿëÿñèíäÿ Óðóç áîéóíà åùòèéàú
îëìàéûá. Óðóç ãÿùðÿìàí îëàðàã éà Éåýíÿê êèìè àòàñûíû, éà äà Ñÿýðÿê êèìè
ãàðäàøûíû õèëàñ åòìÿëèéäè. Óðóçóí ãàðäàøû éîõäóð, àòàñû äà äþâëÿò÷èëèê ìÿíòèãè
11
èëÿ ÿñèð äöøÿ áèëìÿçäè. ×öíêè äàñòàí-ñàëíàìÿíèí ìÿíòèãè èëÿ äþâëÿò 16 èë
áàø÷ûñûç ãàëìàìàëûéäû. Ñàëíàìÿ ÿñëèíäÿí âÿ äþâðöíäÿí óçàãëàøäûãúà,
áÿäèèëèê òàðèõèëèéè þçöíÿ òàáå åòäèêúÿ, áÿäèè ìÿíòèã òàðèõè ìÿíòèãÿ ùàêèì êÿ-
ñèëäèêúÿ Óðóç áîéóíóí áîø éåðè äàùà àéäûí ýþðöíöð. Âÿ ñîíóíúó ãîðãóä÷ó îçàí
ùÿìèí áîøëóüó òàìàìëàéûð. Ñàäÿúÿ îëàðàã, “Äÿäÿ Ãîðãóä”ó “Êèòàá” ùàëûíäà
òÿðòèá åäÿí òàðèõè øÿõñèééÿò îíó áîéëàðûí ñûðàñûíäà äöçýöí éåðëÿøäèðìÿéèá.
Äÿäÿ Ãîðãóä ñöæåòèíäÿêè ùàäèñÿëÿðèí òàðèõè ùàããûíäà ôèêèð áèðëèéè éîõäóð.
Áó òàðèõèí áèçÿ òÿðÿô àìïëèòóäó ÕÛ-ÕÂ ÿñðëÿðè ÿùàòÿ åäèð. Î òÿðÿôÿ ðÿãñè
ùöäóäñóç îëàðàã åðàìûçäàí ÿââÿëÿ ýåäèð. Ìÿíÿ ýþðÿ áó äöñòóðó ìþâúóä ìö-
áàùèñÿëÿð ö÷öí îðòàã ìÿõðÿú ñàéìàã îëàð: “Äÿäÿ Ãîðãóä äöíÿíèìèçèí êå÷-
ìèøèäèð” (Èñìàéûë Ùàúûéåâ). Áó äöñòóðóí úàíû îäóð êè, “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íäà
äàñòàíûí éàðàíìàñû ùàããûíäà áèçÿ ìÿëóì îëàí òàðèõäÿí ÷îõ-÷îõ ãÿäèìëÿðèí
íÿáçè âóðóð. Áàéðàì åòäèéè 1300 èëëèê éóáèëåéëÿ äöíéà áó ñöæåòèí òàìàìëàíìà
òàðèõè êèìè åðàìûçûí ÂÛÛ ÿñðèíè ãÿáóë åòäè. Ùÿìèí äöñòóðà ýþðÿ ÂÛÛ ÿñð
äöíÿíèìèçäèð âÿ äåìÿëè, “Êèòàá” îíàãÿäÿðêè òàðèõè ÿêñ åòäèðèð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íäà “äöíÿíèìèçäÿí” (ÂÛÛ ÿñðäÿí) äàùà äÿðèíÿ
ýåäÿí áèð íå÷ÿ þðíÿéÿ äèããÿò éåòèðÿê:
1. Òöðêöí àèëÿ ãóðóúóëóüóíäà áåëÿ áèð àéèí îëóá: ãûç ÿðÿ ýåòäèéè îüëàíû
ôèçèêè úÿùÿòäÿí éîõëàðìûø, éàëíûç ìÿüëóá îëäóüóíà ÿðÿ ýåäÿðìèø. Ì.Áàøòó-
íóí “Øàí ãûçû” áóëãàð äàñòàíûíäà áåëÿ áèð ñÿùíÿ âàð: Áîéàí-Èìåíèí îüëó Èúèê
Áàðûñûí ãûçû Ñàìàð ö÷öí åë÷èëèéÿ ýÿëèð. Ñàìàð î àëï ãûçû àëïäûð êè, ÿôñàíÿâè ýöú
ñàùèáè àëïëàðäàí ßæäàùàíûí éàëûíû ãîïàðûá, Àëáàñòûíûí ö÷ äèøèíè ñàëûá, Úèíèí áèð
ãàíàäûíû ñûíäûðûá, Ãóáàðûí èêè ãàáûðüàñûíû ãûðûá. Èíäè èíñàí îüëó Èúèê áåëÿ áèð
ãûçëà ãàðøûëàøìàëûäûð. Ãûç îüëàíà åëÿ áåëÿúÿ äÿ äåéèð: “Ýÿë òóòàøàã, ýþðöì
ìÿíÿ ëàéèãñÿíìè?”. Áþéöê ÷ÿòèíëèêëÿ Èúèê ãàëèá ýÿëèá, Ñàìàðëà åâëÿíèð. Áóë-
ãàðëàð èñëàìû ãÿáóë åòäèêäÿí ñîíðà áó àéèíäÿ áåëÿ áèð äÿéèøèêëèê îëóð êè, áÿé
îëàúàã øÿõñëÿ ãûçûí þçö éîõ, îíóí êèøè ãîùóìëàðûíäàí áèðè ãàðøûëàøûð. Äàñòàíûí
ñîíóíäà èñëàìû ãÿáóë åòìèø áóëãàðëàðûí òîé ìÿðàñèìèíäÿ áåëÿ áèð åïèçîä þç
áÿäèè ÿêñèíè òàïûð. Áó àäÿò òöðêöí òàðèõèíäÿ ìàòðèàðõàò ìÿðùÿëÿñèíÿ ýåäÿí áèð
ùàäèñÿ îëìàëûäûð. Áó, ìàòðèàðõàòûí àòà êóëòóíà äþéöøÿ-äþéöøÿ òÿñëèì îëìàñûíû
ýþñòÿðÿí òàðèõè ìÿíçÿðÿíèí ÿäÿáè-áÿäèè ñÿùíÿ øÿêëèíäÿ ÿêñ îëóíìàñûäûð.
“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íäà Áàìñû Áåéðÿêëÿ Áàíû÷è÷ÿéèí ãàðøûëàøìàñû ñÿùíÿñè
àøêàðúà ùÿìèí àäÿòÿ èøàðÿ åäèð. Áó ñÿùíÿäÿ à÷ûã-à÷ûüûíà Áàíû÷è÷ÿê Áåéðÿéè
éîõëàéûð, ìÿüëóá îëäóãäàí ñîíðà îíó ãÿáóë åäèð. “Êèòàá”äà áó ãàðøûëàøìà
ýóéà áèð òÿñàäöôöí íÿòèúÿñèäèð. Ýóéà Áàíû÷è÷ÿê îíóí çîíàñûíà íàìÿùðÿì êè-
øèíèí äàõèë îëìàñûíû þçöíÿ ñûüûøäûðìûð, ýóéà áèð ÿðêþéöí ãûç øûëòàãëûüûíû áöðó-
çÿ âåðèá îüëàíà ãàðøû ìåéäàí ñóëàéûð. Àíúàã Áàíû÷è÷ÿéèí áó àêñèéàñûíäà ùÿ-
ìèí ãÿäèì àäÿòÿ áèð èøàðÿ âàð: î áó àäàìûí áåøèêêÿðòìÿ íèøàíëûñû îëäóüóíó
áèëÿ-áèëÿ, þçöíö Áàíû÷è÷ÿéèí äàäûñû (äàéÿñè) êèìè òÿãäèì åäèð âÿ Áåéðÿéè
éîõëàíûøà ÷ÿêèð. Òÿáèè êè, áó, “Êèòàá”äà èñëàì ðåäàêòÿñèäèð. Äåìÿëè, äàñòàíû-
12
ìûçäàêû áó ùàäèñÿ èñëàìäàí ÿââÿëêè òöðê åâëÿíìÿ àäÿòèíèí þçöíÿìÿõñóñ
øÿêèëäÿ èíèêàñûäûð.
2. Áàøãà áèð åïèçîä. Äàñòàíûìûçûí ÿùàëèñè ãûìûç è÷èð, àò ÿòè éåéèð. Àíúàã
òàðèõèìèçèí áèçÿ ìÿëóì äþâðëÿðèíäÿí áÿðè ùå÷ éåðäÿ Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí
ãûìûç è÷ìÿñè, àò ÿòè éåìÿñè ôàêòû ãåéäÿ àëûíìàéûá. Ãûìûçäà ìöÿééÿí àëêîãîë
äÿðÿúÿñè âàð, èíñàíû äÿìëÿíäèðèð, õîøùàë åäèð. Àíúàã ùåñàá åòìÿê îëìàç êè, áó
õöñóñèééÿòèíÿ ýþðÿ, èñëàìûí ãÿáóëóíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè ãûìûçäàí
èìòèíà åòìèøëÿð. Ýþðöíäöéö êèìè, äàñòàíäà ãûìûç è÷èëìÿñèíÿ ãàðøû ùå÷ áèð éà-
ñàã èøàðÿñè éîõäóð. Áó ýöí äÿ î, Òöðêöñòàí òöðêëÿðèíèí ñöôðÿñèíèí ÿí êîëîðèòëè
íåìÿòèäèð. Òöðêöñòàíëûëàð îíó ðàìàçàíäà äà èøëÿäèðëÿð. Ìàðàãëûäûð: ãûìûç øÿ-
ðàá ãÿäÿð õóìàðëàíäûðûð; øÿðàáûí âåðÿ áèëÿúÿéè ôèêèð àçàäëûüûíû, ùÿðÿêÿò ñÿð-
áÿñòëèéèíè, âàõò õîøùàëëûüûíû, èíñàíûí äÿðäñèçëèê è÷èíäÿ éàøàìàñûíû ãûìûç äà
âåðèð. Àíúàã øÿðàáû éàñàã áóéóðäóüó ùàëäà, èñëàì ãûìûçû ðÿää åòìèð. ×öíêè ãû-
ìûç òöðêöí òàðèõè éàðàäûúûëûãëàðûíäàí áèðèäèð. Òöðê áó õóìàðëûüû äöøöíúÿ èëÿ
éàðàäûá. Áó õóìàðëûã ìÿùç ñþçöí ïîåòèê ìÿíàñûíäà õóìàðëûãäûð – î, ýöíàùà
÷ÿêìèð, úèíàéÿò òþðÿòìèð, âÿùøèëÿøäèðìèð, õîøàýÿëìÿç ùå÷ íÿéÿ ñþâã åòìèð,
éàëíûç ðàùàòëûã âÿ õîøëóã ìÿíáÿéèäèð – îíó íîðìàäàí àðòûã ãÿáóë åòìÿê ùå÷
ìöìêöí äÿ äåéèë. Áó øÿðàá òöðêöí áÿøÿðèééÿòÿ áÿõø åòäèéè, òöðêö òöðê åäÿí
àòûí éåëèíèíäÿí ñàüûëàí ñàô, ýþçÿë Àëëàù íåìÿòè îëàí ñöääöð, îíóí éàðàòäûüû
õóìàðëûãäà î ñöäöí àüëûüû âàð. Ãûìûçû áèçÿ èñëàì óíóòäóðìàéûá. Ãûìûç è÷èë-
ìÿñè àò ÿòèíèí éåéèëìÿñè èëÿ ìÿãáóë ñàéûëìûøäûð. Ôîëêëîð ìàòåðèàëûìûç ýþñòÿðèð
êè, áèçäÿ âàõòèëÿ àò ÿòè éåéèëìèøäèð.
Áèð éóìîðèñòèê ãÿäèì õàëã øåèðèíäÿ áóíà èøàðÿ âàð:– Àé àäàì, êèìñÿí?–
Ùÿñÿí.– Íÿ Ùÿñÿí, ùàíñû Ùÿñÿí?– Ýþé àòû êÿñÿí.– Äÿëèñÿí, íÿñÿí?– Ñÿùÿð
ýþðÿðñÿí.
Áó ìèñðàëàð ÿí ãÿäèì òöðê øåèðèíèí ÿëàìÿòëÿðèíè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð Áóðàäà
àäàì, Ùÿñÿí, ñÿùÿð êèìè ãåéðè-òöðê ñþçëÿðèíèí èøëÿíìÿñè øåèðèí ãÿäèìëèéèíè,
èñëàìäàí ÿââÿëêè äþâðÿ àèä îëìàñûíû øöáùÿ àëòûíà àëìûð. Øåèð õàëã àüçûíäà, øè-
ôàùè ýÿëäèéèíäÿí çàìàí-çàìàí îíäà ëåêñèê äÿéèøìÿ ýåäèá, äåéÿê êè, àðõàèê-
ëÿøÿí êèøè, äàíëà ñþçöíöí éåðèíäÿ àäàì, ñÿùÿð èøëÿíìÿéÿ áàøëàéûá (ìÿñÿëÿí,
ìèñðàëàðûí ãåéðè-áÿðàáÿð ùåúàëû îëìàñû). Äåìÿëè, ùàäèñÿ äÿ ùÿìèí ãÿäèìëèêäÿ
îëìàëûäûð (Ýþé àò éåéèëìÿê ö÷öí êÿñèëèá). Íÿ âàõòñà, íÿ ñÿáÿáäÿíñÿ (èãëèì-
äÿíìè, òÿñÿððöôàòäàíìû àñûëû îëàðàã) áèçäÿ àò ÿòè éåéèëìÿìÿéÿ áàøëàíûð. Òÿáèè
êè, ãûìûçûí ùàçûðëàíìàìàñû, è÷èëìÿìÿñè äÿ îíóíëà áàüëûäûð. “Äÿäÿ Ãîðãóä
êèòàáû”íäà áó ôàêòû Òöðêöñòàíäàí ýÿëìÿ äÿ ñàéìàã îëàð (Àëïàìûø – Áàìñû
Áåéðÿê ÿëàãÿñèíè éàäà ñàëàã). Àíúàã áèð ìÿñÿëÿ âàð êè, àò ÿòè áèçäÿ ìóðäàð
ñàéûëìûð, ìÿêðóùäóð: éåéÿ äÿ áèëÿðñÿí, éåìÿéÿ äÿ. Áó äà, Àçÿðáàéúàí úîü-
ðàôèéàñûíäà úÿðÿéàí åäÿí Äÿäÿ Ãîðãóä ùàäèñÿëÿðè âÿ ìèñàë ýÿòèðäèéèìèç ÿñêè
õàëã øåèðè äÿ ýþñòÿðèð êè, áèçäÿ àò ÿòè éåéèëìèø, ãûìûç è÷èëìèøäèð. Ñàäÿúÿ, áóíó
÷îõ ãÿäèì, óíóäóëìóø áèð ùàäèñÿ ñàéìàã äàùà ìÿíòèãëèäèð. Äÿäÿ Ãîðãóä
ñöæåòëÿðè ùÿìèí ãÿäèìëèéÿ ýåäèð.
13
 3. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íûí øåèð òåõíîëîýèéàñû ëàçûìûíúà þéðÿíèëìÿéèá.
“Êèòàá”û ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ òÿðòèá âÿ íÿøð åäÿíëÿð îíóí ìÿòíèíäÿ ìöõòÿëèô
ìèãäàðäà øåèð íöìóíÿëÿðè âåðìèøëÿð. Óúäàíòóòìà øåèð îëàí äàñòàíûí è÷èíäÿ
àðà-ñûðà øåèð ýþðÿí áó øÿõñëÿðäÿí ùÿðÿñè áèð-èêè íöìóíÿ àðòûã âåðìÿêëÿ ÿñÿðèí
áîéíóíà, áèð íþâ, ìèííÿò ãîéìóøëàð. Áó áàðÿäÿ ÷îõ äåéèëèá, ÷îõ éàçûëûá. Èíäè
Äÿäÿ Ãîðãóä øåèðèíèí ìèñðà òåõíèêàñû ìÿñÿëÿñèíÿ òîõóíìàã èñòÿéèðÿì. Äàñ-
òàíäà øåèð íöìóíÿëÿðè âåðÿíëÿðèí ùàìûñû ìèñðàëàðûí ùÿúìè èëÿ áàüëû áèð ìþâ-
ãåäÿ äóðóð – ùàìûñûíäà óçóí-óçóí ñÿòèðëÿð ìèñðà òÿéèíàòû èëÿ àëò-àëòà äöçöëöð.
Ùàëáóêè “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íäà òöðê øåèðèíèí ÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðèíèí, ùÿòòà
áàøëàíüûú ìÿðùÿëÿñèíèí íöìóíÿëÿðè ýþðöíöð. “Êèòàá”äà ö÷ùåúàëû ìèñðàëàð âàð.
Öñòöíÿ äöøìÿí îðäóñó éåðèäèéèíè åøèäÿí Áÿêèë áèð õàëã ìÿñÿëèíè äöøöíöð:

Ýþý èðàã,
Éåð ãàòû.

Áó ìÿñÿë “íåéëèì, íåúÿ åëèéèì” ìÿãàìûíäà, èíñàí þçöíö êþìÿêñèç ùèññ

åòäèêäÿ, ùå÷ íÿéÿ ÿëè éåòìÿäèéè çàìàí ñþéëÿíÿð. Áó ýöí õàëãäà ÷ûõûëìàçëûã
âÿçèééÿòèíäÿ åéíè ìÿçìóíäà, åéíè ìèñðà þë÷öñö èëÿ áåëÿ ìÿñÿë-øåèð èøëÿíèð:

Éåð ãàð,
Ýþé áîðàí.
Áó øåèð þë÷öñö
Àç ýåòäè,
Óç ýåòäè,
Äÿðÿ, òÿïÿ
Äöç ýåòäè.

– øåèðèíèí éàðàíäûüû äþâðöí, òöðêúÿäÿ àíúàã áèðùåúàëû ñþçëÿðèí ìþâúóä îëäóüó

çàìàíûí ìÿùñóëóäóð, ÿí ãÿäèì òöðê øåèðèíäÿ ãàôèéÿ êþíöëëöäöð, èøëÿíÿð äÿ,
èøëÿíìÿç äÿ, ùåúà ãàôèéÿäÿí âàúèá ôàêòîðäóð.
Áó ìÿðùÿëÿíèí äàùà èøëÿê íöìóíÿñè äþðäùåúàëû ìèñðàëàðäûð. “Êèòàá” áåëÿ
ìèñðàëàðëà äîëóäóð. Áöòöí íÿøðëÿðäÿ íÿñð íöìóíÿñè êèìè âåðèëÿí áó ìèñðàëàð
ùÿìèí ãÿáèëäÿíäèð:
Áàãñà-ýþðñÿ,
Áèð äÿðÿíèí è÷èíÿ
Ãàðüà-ãóçüóí
Åíÿð-÷ûãàð,
Ãîíàð-ãàëãàð.
Áÿäÿâè àòûí
Þíúÿëÿäè.
Îë òÿðÿôÿ éöðèäè.
14
 Áèðèíúè ìÿðùÿëÿíèí ÿí óçóí ìèñðàñû áåøùåúàëûäûð. Áó ùÿì äÿ èêèùåúàëû ñþç
äþâðöíöí áàøëàíüûú ìèñðàñûäûð. Èêèíúè ìÿðùÿëÿíèí ñîí ìèñðà ùÿúìè 8-9
ùåúàäûð. “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íäà ùÿð èêè ìÿðùÿëÿíèí øåèðè áèðëÿøèð.
Ìàðàãëûäûð êè, “Êèòàá”äà ö÷ùåúàëû ñþç äþâðöíöí øåèðè – îí áèð âÿ îíäàí éóõàðû
ùåúàëû ìèñðàëàð éîõäóð. Äåìÿëè, Äÿäÿ Ãîðãóä ñöæåòëÿðèíèí éàøû ùÿìèí òàðèõÿ
ãÿäÿð óçàíûð, éàõóä îðàäàí áàøëàíûð.
4. “Êèòàá”ûí äèëè íÿ ãÿäÿð ýöíöìöçëÿ ñÿñëÿøñÿ äÿ, îíäà ìÿëóì éàçûëû äèë
íöìóíÿëÿðèìèçäÿ ðàñò ýÿëìÿäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿð äÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð.
Ìÿñÿëÿí, óòàíìàã ôåëèíèí êþêö îëàí óò- ùèññÿñè ìöñòÿãèë ñþç êèìè àíúàã
áóðàäà èøëÿíèð: óò+ñóç (ùÿéàñûç, óòàíìàç). Éàõóä óçóí, óçàã, óçàò (ìàã)
ñþçëÿðèíèí óç êþêöíÿ éåíÿ áó àáèäÿíèí äèëèíäÿ ðàñò ýÿëèíèð: ãàðà ïîëàä óç ãûëûú
(“àç ýåòäè, óç ýåòäè” ìèñðàëàðûíäàêû “óç”ëà ìöãàéèñÿ åäèí). “Êèòàá”ûí äèëèíäÿ
ÿí òèïèê àðõàèê ôàêò ë<ø ùàäèñÿñèäèð. Áó ÿâÿçëÿíìÿ Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè ö÷öí
÷îõ ãÿäèì îëóá. Ìöàñèð äèëèìèçäÿ èêè ñþçäÿ ãàëûð: áÿëÿê – áåøèê, äÿëèê – äåøèê
(“áÿëÿê” âÿ “áåøèê” ñþçëÿðèíèí èëêèí êþêö áÿë, “äÿëèê” âÿ “äåøèê” ñþçöíöíêö
äÿë ìîðôåìèäèð). “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íûí äèëèíäÿ áàøëû (éàðàëû) ìÿãàìûíäà
áàëêûð ñþçö èøëÿíèð. Áóðàäà -êûð øÿêèë÷èñè äÿ -ëû øÿêèë÷èñèíèí ãÿäèì ãàðøûëûüûäûð
(ìöàñèð äèëèìèçäÿ äîíãàð âÿ äûëãûð ñþçëÿðèíäÿ äàøëàøûá: äîí “øèø”+ãàð<êûð; äûë
“äèë”+ãûð<êûð “äèëëè, áîø-áîøóíà äàíûøàí”). Éåýíÿê áîéóíäà áåëÿ áèð úöìëÿ
ýåäèð: Àëòû-áàøû áàëêûð áèð ÿð ýþðäöì – “àëíû-áàøû éàðàëû áèð ÿð ýþðäöì”
(åòèìîëîýèéà Âàùèä Çàùèäîüëóíóíäóð). Áóðàäàêû ò-í óéüóíëóüó äà àðõàèê
ôàêòäûð. “Áàø” ñþçöíöí “éàðà” ìÿíàñûíäà èøëÿíìÿñè îðòà ÿñð îüóçúàëàðûíäà,
ìÿñÿëÿí, Àçÿðáàéúàí âÿ Òöðêèéÿ òöðêúÿëÿðèíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð: Áàüðû áàøëû,
ýþçö éàøëû (Éóíóñ ßìðÿ). “Êèòàá”ûí äèëèíäÿ, öìóìèééÿòëÿ, îðòà ÿñð
Àçÿðáàéúàí âÿ Òöðêèéÿ îüóçúàëàðûíà ìåéë ýöúëöäöð. Ùàäèñÿëÿð Àçÿðáàéúàí
úîüðàôèéàñûíäà úÿðÿéàí åòäèéè ö÷öí, ýþðöíöð, ãÿäèì äàñòàíûí äèëèíèí
Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ óéüóíëàøäûðûëìàñû úèääè ìÿãñÿä êèìè èçëÿíìèøäèð.
Ùåñàá åòìÿê îëàð êè, “àëíû-áàøû” èôàäÿñè èëÿ éàíàøû áèð “áàø” (éàðà) ñþçöíöí
èøëÿíìÿñè äÿ öñëóá áàõûìûíäàí ìöíàñèá áèëèíìÿìèø âÿ îíóí àðõàèê ñèíîíèìè
“áàëêûð” ýþòöðöëìöøäöð. Âÿ ùÿìèí àðõàèçì àëíû ìÿíàñûíäà àëòû àðõàèçìèíè äÿ
þíÿ ÷ÿêìèøäèð. Ùÿð ùàëäà “Êèòàá”ûí äèëèíèí íîðìà ñàéûëäûüû òàðèõè ìÿðùÿëÿäÿ
áó àðõàèçìëÿð öíñèééÿò ö÷öí òàì óíóäóëìàéûáìûø. Òÿáèè êè, áó,
äöíÿíèìèçäÿí ÿââÿëêè òàðèõèí èçèäèð.
Þéðÿíèëäèêúÿ, òÿäãèã îëóíäóãúà ùÿì “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû”íûí þç ñèðëÿðè
çàìàí-çàìàí à÷ûëûð, ùÿì äÿ äöíéà äàñòàíøöíàñëûã ìÿäÿíèééÿòè äàùà äà
çÿíýèíëÿøèð, äöíéà äàñòàí÷ûëûã íÿçÿðèééÿñè äàùà äà äîëüóíëàøûð.
Áó þéðÿíèëìÿ èøèíÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ìÿðùóì ïðåçèäåíòè
Ù.ßëèéåâèí 20 àïðåë 1997-úè èë ôÿðìàíû õöñóñè ñöðÿêëèëèê âåðäè. Ùÿìèí
ôÿðìàíëà êå÷ÿí ìþùòÿøÿì 1300 èëëèê éóáèëåéè ìèëëè àòìîñôåðèìèçäÿ áèð Äÿäÿ
Ãîðãóä ùàâàñû éàðàòäû. Àíúàã Äÿäÿ Ãîðãóä ÿí ÷îõ ðàäèî-òåëåâèçèéà èëÿ

15
åâëÿðèìèçÿ ýèðäè. Ùÿëÿ Àçÿðáàéúàíäà åëÿ åâëÿð âàð êè, Äÿäÿ Ãîðãóä îíëàðûí
ãàïûëàðûíû à÷ìàéûá, îíëàðûí êèòàá ðÿôëÿðèíäÿ “Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” éîõäóð.
Áèç î çàìàí áàáàëàðûìûçûí, òöðê ÿúäàäûìûçûí ÿñèë þâëàäëàðû îëìàüà ëàéèã
îëàúàüûã êè, “Äÿäÿ Ãîðãóá êèòàáû” ùÿì ùÿãèãè, ùÿì äÿ ìÿúàçè ìÿíàäà áöòöí
àçÿðáàéúàíëû åâëÿðèíèí ñàêèíè îëñóí, àèëÿ öçâö îëñóí. Éÿíè: áó “Êèòàá” ùÿð
åâäÿ îëñóí, ùÿð àèëÿäÿ îíó îõóñóíëàð âÿ ùÿð àèëÿ þç éåòèðìÿëÿðèíè îíóíëà
òÿðáèéÿ åòñèí. Áó àðçó Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ïðåçèäåíòè È.ßëèéåâèí “Àçÿð-
áàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàã-
ãûíäà” ñÿðÿíúàìû èëÿ ýåð÷ÿêëÿøÿúÿêäèð. Ùÿìèí ñÿðÿíúàìà ýþðÿ Äÿäÿ Ãîð-
ãóäëà áàüëû ùàçûðëàíìûø áó êèòàá, èíàíûðûã êè, îí èëäÿí ÷îõ êèòàá öçö ýþðìÿéÿí
áöòöí êèòàáõàíàëàðûìûçäà, åâëÿðèìèçäÿ ìÿñêóíëàøàúàãäûð.

Òîôèã Ùàúûéåâ

16
ßñèë ìÿòí
 ÁÈÑÌÈËËÀÙ ÈÐ-ÐßÙÌÀÍ ÈÐ-ÐßÙÈÌ
Âß ÁÈÙÈ ÍßÑÒßÈÍ

2**
Ä2* Ðÿñóë ÿëåéùèññÿëàì çàìàíûíà éàãûí Áàéàò áîéûíäàí,
Ãîðãóò àòà 3 äåéÿðëÿð***, áèð ÿð ãîïäû. Îüóçóñ îë êèøè òàìàì
áèëèúèñèéäè. Íÿ äåðñÿ, 4 îëóðäû. Ãàéèáäÿí äöðëö õÿáÿð ñþéëÿðäè.
Ùàã Òààëà àíûñ êþñëöíÿ 5 èëùàì åäÿðäè.
Ãîðãóò àòà àéûòäû: “Àõûð çàìàíäà õàíëûã ýåðö – 6 Ãàéûéà
äÿýÿ, êèìñÿíÿ ÿëëÿðèíäÿí àëìàéà àõûð çàìàí îëóá ãèéàìÿò 7
ãîïûíúà. Áó äåäöýè Îñìàí íÿñëèäöð, èøäÿ ñöðèëöá ýåäÿ-éöðèð”.
8
Âÿ äàõû íå÷ÿ áóñà áÿñçÿð ñþç ñþéëÿäè.
Ãîðãóò àòà Îüóç ãþâìèíöñ 9 ìöøêèëèíè ùÿëë åäÿðäè. Ùÿð íÿ
èø îëñà, Ãîðãóò àòàéà 10 äàíûøìàéûíúà èøëÿìÿçëÿðäè. Ùÿð íÿ êè
áóéóðñà, ãÿáóë åäÿðëÿðäè, 11 ñþçèí òóòóá òàìàì åäÿðëÿðäè.

Äÿäÿ Ãîðãóò ñîéëàìûø:

12
Àëëàù-Àëëàù äèìÿéèíúÿ èøëÿð îñìàç.
Ãàäèð Òàñðû âåðìÿéèíúÿ ÿð áàéûìàç.
13
ßçÿëäÿí éàçûëìàñà, ãóë áàøûíà ãÿçà ýÿëìÿç.
Ä3 ßúÿë âÿäÿ èðìÿéèíúÿ 1 êèìñÿ þëìÿç.
Þëÿí àäàì äèðèëìÿç.
×ûõàí úàí ýåðö ýÿëìÿç.
Áèð éèýèäöñ 2 ãàðà äàü éóìðûñûíúà ìàëû îëñà,
éûüàð-äÿðÿð, òÿëÿá åéëÿð,
íÿñèáèíäÿí 3 àðòóüûí éèéÿ áèëìÿç.
Óëàøóáàí ñóëàð äàøñà, äÿñèç äîëìàç.
Òÿêÿááöðëèê 4 åéëÿéÿíè Òàñðû ñåâìÿç.
Êþñëèí éóúà òóòàí ÿðäÿ äþâëÿò îëìàç.
5
Éàä îüóëû ñàãëàìàãëà îüóë îëìàç, –
áþéöéÿíäÿ ñàëóð ýåäÿð, 6 ýþðäöì äèìÿç.
__________
*
Áó ðÿãÿì Äðåçäåí íöñõÿñèíèí ñÿùèôÿñèíè áèëäèðèð. – Ðåä.
**
Áó ðÿãÿì Äðåçäåí íöñõÿñèíèí ùÿð ñÿùèôÿñèíäÿêè ñÿòèðëÿðè ýþñòÿðèð. Áóðàäà
áèðèíúè ñÿòèð “Áèñìèëëàù èð-ðÿùìàí èð ðÿùèì âÿ áèùè íÿñòÿèí”äèð. – Ðåä.
***
Åíñèêëîïåäèéàäà “äåðëÿð” ýåäèá. – Ðåä.
19
 Êöë äÿïÿúèê îëìàç.
Ýöéÿýö îüóë îëìàç.
Ãàðà åøÿê áàøûíà óéàí 7 óðñàí, ãàòûð îëìàç.
Ãàðàâàøà äîí ýåéöðñÿñ, ãàäûí îëìàç.
8
Éàïà-éàïà ãàðëàð éàüñà, éàçà ãàëìàç.
Éàïàüëó ýþýúÿ ÷ÿìÿí ýöçÿ 9 ãàëìàç.
ßñêè ïàíáóã áåç îëìàç.
Ãàðû äöøìÿí äîñò îëìàç.
10
Ãàðàüóúà ãûéìàéûíúà éîë àëûíìàç.
Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúû ÷àëìàéûíúà 11 ãûðûì äþíìÿç.
ßð ìàëûíà ãûéìàéûíúà àäû ÷ûãìàç.
Ãûç àíàäàí ýþðìÿéèíúÿ 12 þýöò àëìàç.
Îüóë àòàäàí ýþðìÿéèíúÿ ñöôðÿ ÷ÿêìÿç.
Îüóë 13 àòàíûñ éåòèðèäèð, èêè ýþçèíèñ áèðèäèð.
Ä4 Äþâëÿòëö îüóë 1 ãîïñà, îúàüûíûñ êþçèäèð.
Îüóë äàõû íåéëÿñöí áàáà þëöá 2 ìàë ãàëìàñà,
Áàáà ìàëûíäàí íÿ ôàèäÿ, áàøäà äþâëÿò îëìàñà...
Äþâëÿò 3ñèç øÿððèíäÿí Àëëàù ñàãëàñóí, õàíûì, ñèçè!
Äÿäÿ Ãîðãóò 4 áèð äÿõè ñîéëàìûø:
Ñàðï éöðèðêÿí Ãàçûëûã àòà íàìÿðä éèýèò 5 áèíÿ áèëìÿç,
áèíèíúÿ, áèíìÿñÿ, éåý!
×àëóá-êÿñÿð óç ãûëûúû ìöõÿííÿòëÿð 6 ÷àëûíúà, ÷àëìàñà, éåý!
×àëà áèëÿí éèýèäÿ
îã èëÿ ãûëûúäàí áèð ÷îìàã 7 éåý!
Ãîíóüû ýÿëìÿéÿí ãàðà åâëÿð éûãûëñà, éåý!
Àò éåìÿéÿí àúû îòëàð áèòèíúÿ, 8 áèòìÿñÿ, éåý!
Àäàì è÷ìÿç àúû ñóëàð ñûçûíúà, ñûçìàñà, éåý!
9
Àòà àäûíû éöðèòìÿéÿí õîéðàä îüóë
àòà áåëèíäÿí åíèíúÿ, åíìÿñÿ, éåý;
10
àíà ðÿùìèíÿ äöøöíúÿ, äîüìàñà, éåý!
Àòà àäûí éöðèäÿíäÿ äþâëÿòëö 11 îüóë éåý!
Éàëàí ñþç áó äöíéàäà îëóíúà, îëìàñà éåý!
12
Ýåð÷ÿêëÿðèñ ö÷ îòóç îí éàøûíû äîëäóðñà éåý!
Îí îòóç 13 îí éàøûñûç äîëñóí!
Ùàã ñèçÿ éàìàí ýÿòöðìÿñöí!
Ä5 Äþâëÿòèñèç 1 ïàéÿíäÿ îëñóí, õàíûì, ùåé!
20
 Äÿäÿ Ãîðãóò áèð äàõû ñîéëàìûø, ýþðÿëöì, 2 õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
Ýåòäèêäÿ éåðèñ îòëàãëàðûí êåéèê áèëöð.
3
Ýåñÿç éåðëÿð ÷ÿìÿíëÿðèí ãóëàí áèëöð.
Àéðó-àéðó éîëëàð èçèí äÿâÿ áèëöð.
4
Éåäè äÿðÿ ãîõóëàðûí äöëêö áèëöð.
Äöíëÿ êàðâàí êþ÷äöýèí òóðüàé 5 áèëöð.
Îüóë êèìäÿí îëäóüûí àíà áèëöð.
ßðèñ àüçûí éåéíèñèí 6 àò áèëöð.
Àüûð éöêëÿð çÿùìèí ãàòûð áèëöð.
Íÿ éåðäÿ ñûðûëóð âàðñà, 7 ÷ÿêÿí áèëöð.
Ãàôèë áàøûñ àüðûñûí áåéíè áèëöð.
Ãîëúà ãîïóç 8 ýþòöðöá,
åëäÿí-åëÿ, áÿýäÿí-áÿýÿ îçàí ýÿçÿð.
ßð úîìÿðäèí, ÿð íàêÿñèí 9 îçàí áèëöð.
Èëÿéöíöçäÿ ÷àëóá-àéûäàí îçàí îëñóí.
Àçóá 10 ýÿëÿí ãÿçàéû Òàñðû ñàâñóí, õàíûì, ùåé!
Äÿäÿ Ãîðãóò ýåíÿ 11 ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
Àüûç à÷óá þýÿð 12 îëñàì, öñòöìöçäÿ Òàñðû ýþðêëè,
Òàñðû äîñòû, äèí ñÿðâÿðè 13 Ìÿùÿììÿä ýþðêëè.
Ìÿùÿììÿäèñ ñàü éàíûíäà íàìàç ãûëàí
ßáóáÿêð Ñèääûã ýþðêëè.
Ä6 1
Àõûð ñèïàðà áàøûäóð “ÿììÿ” ýþðêëè.
Ùåúàñûíëàéûí äöç îãóíñà, 2 éàñèí ýþðêëè.
Ãûëûú ÷àëäû, äèí à÷äû øàùè-ìÿðäàí ßëè 3 ýþðêëè.
ßëèíèñ îüóëëàðû, – ïåéüÿìáÿð íÿâàëÿëÿðè –
Êÿðáÿëà éàçûñûíäà 4 éåçèäèëÿð ÿëèíäÿ øÿùèä îëäû
Ùÿñÿí èëÿ Ùöñåéí èêè ãàðäàø 5 áèëÿ ýþðêëè.
Éàçûëûá-äöçèëèá ýþýäÿí åíäè
Òàñðû åëìè Ãóðàí 6 ýþðêëè.
Îë Ãóðàíû éàçäû-äöçäè,
öëÿìàëàð þýðÿíèíúÿ êþéäè- 7 áè÷äè
àëèìëÿð ñÿðâÿðè Îñìàí Öôôàí îüëû ýþðêëè.
Àë÷àã 8 éåðäÿ éàïûëóáäóð Òàñðû åâè Ìÿêêÿ ýþðêëè.
Îë Ìÿêêÿéÿ ñàü 9 âàðñà, ÿñÿí ýÿëñÿ
ñèäãû áöòöí ùàúû ýþðêëè.
21
 Ñàüûø 10 ýöíöíäÿ àéíà ýþðêëè.
Àéíà ýöíè îãóéàíäà õöòáÿ ýþðêëè.
Ãóëàã 11 óðóá äèíëÿéÿíäÿ öììÿò ýþðêëè.
Ìèíàðÿäÿ áàñëàéàíäà ôÿãèù ýþðêëè.
12
Äèçèí áàñóá îòóðàíäà ùàëàë ýþðêëè.
Äþëöìöíäÿí àüàðñà, áàáà 13 ýþðêëè.
Àü ñöäèí äîéà ÿìçèðñÿ, àíà ýþðêëè.
Ä7 Éàíàøóá 1 éîëà ýèðÿíäÿ ãàðà áóüóð ýþðêëè.
Ñåâýèëè ãàðäàø ýþðêëè.
Éàñàë àëà 2 åâ éàíûíäà äèêèëñÿ, ýÿðäÿê ýþðêëè.
Óçóíúà òÿíÿôè ýþðêëè. Îüóë 3 ýþðêëè.
Ãàìóñûíà áÿñçÿìÿäè úöìëÿ àëÿìëÿðè éàðàäàí
Àëëàù-Òàñðû 4 ýþðêëè.
Îë þýäöýöì éóúà Òàñðû äîñò îëóáàí
ìÿäÿä 5 èðñöí, õàíûì, ùåé!

Îçàí àéäûð*:

Ãàðûëàð äþðò äöðëöäöð:

6
Áèðèñè ñîëäóðàí ñîïäóð.
Áèðèñè äîëäóðàí òîïäóð**.
Áèðèñè åâèñ 7 äàéàüûäûð,
Áèðèñè íåúÿ ñþéëÿðñÿñ, áàéàüûäûð.

Îçàí, åâèñ äàéàüû 8 îëäóð êè, éàçûäàí-éàáàíäàí åâÿ áèð

ãîíóã ýÿëñÿ, ÿð àäàì åâäÿ îëìàñà,9 îë àíû éåäèðÿð-è÷èðÿð, àüûð-
ëàð-ÿçèçëÿð, ýþíäÿðÿð. Îë Àéèøÿ, Ôàòèìÿ10 ñîéûäûð, õàíûì.
Àíóñ áÿáÿêëÿðè éåòñöí. Îúàüûñà áóíúûëàéûí þâðÿò11 ýÿëñöí.
Ýÿëäèê, îë êèì, ñîëäóðàí ñîïäóð, ñàáàäàíúà12 éåðèíäÿí óðó
äóðàð, ÿëèí-éöçèí éóìàäàí äîãóç áàçëàììàú èëÿí13 áèð êöâëÿê
Ä8 éîüóðä ýÿâÿçëÿð, äîéóíúà òûãà-áàñà éåð, ÿëèí áþýðèíÿ 1óðàð,
àéäûð: “Áó åâè õàðàá îëàñû! ßðÿ âàðàëûäàí áÿðö2 äàõû ãàðíûì
äîéìàäû, éöçöì ýöëìÿäè; àéàüûì áàøìàã, éöçöì3 éàøìàã
ýþðìÿäè”, – äåéÿð*. “Íîëàéäû, áó þëÿéäè, áèðèíÿ äÿõè4 âàðàé-
*
Åíñèêëîïåäèéàäà “Äÿäÿ Ãîðãóò äèëèíäÿí îçàí àéäûð” ýåòìèøäèð. – Ðåä.
**
Åíñèêëîïåäèéàäà 2-úè âÿ 3-úö ìèñðàëàðûí éåðè äÿéèøèê ýåòìèø âÿ “ñîé” ñþçö “ñîï”,
“òîé” ñþçö “òîï” êèìè âåðèëìèøäèð. – Ðåä.

22
 äûì, óìàðûìäàí éàõøû-óéàð îëàéäû”, – äåéÿð*. Àíóñ êèáè5íèñ,
õàíûì, áÿáÿêëÿðè éåòìÿñöí. Îúàüûñà áóíúûëàéûí þâðÿò
ýÿëìÿñöí.6 Ýÿëäèê, îë êèì, äîëäóðàí òîïäóð, äÿïèäèíúÿ éå-
ðèíäÿí óðó7 äóðäû, ÿëèí-éöçèí éóìàäàí îáàíûñ îë óúûíäàí áó
óúûíà, 8 áó óúûíäàí îë óúûíà ÷àðïûøäûðäû, ãóâ ãóâàëàäû, äèñ9
äèñëÿäè, þéëÿäÿíúÿ ýÿçäè; þéëÿäÿí ñîñðà åâèíÿ ýÿëäè, 10 ýþðäè
êèì, îüðû êþïÿê, éåêÿ äàíà åâèíè áèð-áèðèíÿ ãàòìûø,11 òàâóã
êîìàñûíà, ñûüûð äàìûíà äþíìèø; ãîíøóëàðûíà ÷àüûðàð êè,12
Éåòÿð! Çÿëèùÿ! Çöáåéäÿ! Öðöâåéäÿ-úàí, ãûç-úàí! Ïàøà! Àéíà
Ìÿëÿê! 13 Ãóòëó Ìÿëÿê! Þëìÿýÿ-éèòìÿýÿ ýåòìÿìèøäèì, éà-
Ä9 òàúàã éåðèì ýåíÿ áó õàðàá 1 îëàñûéäû; íîëàéäû áÿíèì åâèìÿ áèð
ëÿùçÿ áàãàéäûñûç! “Ãîñøó ùàããû – 2 Òàñðû ùàããû” äåéö ñþéëÿð.
Áóíóñ êèáèíèñ, õàíûì, áÿáÿêëÿðè éåòìÿñöí. 3 Îúàüûñà áóíóñ
êèáè þâðÿò ýÿëìÿñöí. Ýÿëäèê, îë êèì, 4 íåúÿ ñþéëÿðñÿí, áàéà-
üûäûð: þòÿ éàçûäàí-éàáàíäàí 5 áèð óäëó ãîíóã ýÿëñÿ, ÿð àäàì
åâäÿ îëñà, àñà äèñÿ êè, äóð 6 ÿòìÿê ýÿòèð, éèéÿëèì, áó äà éèñöí;
äèñÿ áèøìèø ÿòìÿýèñ áÿãàñû îëìàç, 7 éèìÿê ýÿðÿêäèð, þâðÿò
àéäàð: “Íåéëÿéÿéèì, áó éûãûëàúàã åâäÿ óí éîã, 8 ÿëÿê éîã,
äÿâÿ äÿýèðìÿíäÿí ýÿëìÿäè” – äåéÿð*. “Íÿ ýÿëöðñÿ, áÿíèì
ñàüðûìà 9 ýÿëñöí”, – äåéö ÿëèí ýþòèíÿ óðóð, éþíèí àñàðó,
ñàüðûñûí ÿðèíÿ 10 äþíäöðöð. Áèñ ñþéëÿðñÿñ, áèðèñèíè ãóéìàç, ÿðèñ
ñþçèíè ãóëàüûíà 11 ãîéìàç. Îë, Íóù ïåéüÿìáÿðèñ åøÿýè ÿñëè-
äöð. Àíäàí äÿõè ñèçè, 12 õàíûì, Àëëàù ñàãëàñóí! Îúàüûñûçà
áóíúûëàéûí þâðÿò ýÿëìÿñöí.

*
Åíñèêëîïåäèéàäà: “äåð”. – Ðåä.

23
 13
ÄÈÐÑß ÕÀÍ ÎÜËÛ ÁÓÜÀÚ ÕÀÍ ÁÎÉÛÍÛ
ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ, ÕÀÍÛÌ, ÙÅÉ!

Ä10 Áèð ýöí Ãàìüàí îüëû õàí Áàéûíäûð éåðèíäÿí äóðìûøäû. 2

Øàìè ýöíëöýè éåð éöçèíÿ äèêäèðìèøäè. Àëà ñàéâàíû ýþý 3 éöçèíÿ
àøàíìûøäû. Áèñ éåðäÿ èïÿê õàëû÷àñû äþøÿíìèøäè.
4
Õàíëàð õàíû õàí Áàéûíäûð éèëäÿ áèð êÿððÿ òîé åäèá, Îüóç
5
áÿýëÿðèí ãîíàãëàðäû. Ýåíÿ òîé åäèá àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí6
áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðìûøäû. Áèð éåðÿ àü îòàã, áèð éåðÿ 7
ãûçûë îòàã, áèð éåðÿ ãàðà îòàã ãóðäûðìûøäû. “Êèìèñ êè,8 îüëû-ãûçû
éîã, ãàðà îòàüà ãîíäóðóñ, ãàðà êå÷ÿ àëòûíà 9 äþøÿñ, ãàðà ãîéóí
éàõíûñûíäàí þñèíÿ ýÿòöðöñ, éåð èñÿ, éåñöí,10 éåìÿçñÿ, äóðñóí,
ýåòñöí” – äåìèøäè. “Îüëû îëàíû àü 11 îòàüà, ãûçû îëàíû ãûçûë
îòàüà ãîíäóðóñ, îüëû-12ãûçû îëìàéàíû Àëëàù Òààëà ãàðüàéûáäûð,
áèç äÿõè ãàðüàðûç; 13 áÿëëö áèëñöí!” – äåìèø èäè.
Ä11 Îüóç áÿýëÿðè áèðèí ýÿëöá, éûüíàã 1 îëìàüà áàøëàäû. Ìÿýÿð
Äèðñÿ õàí äåéÿðëÿðäè*, áèð áÿýöñ, îüëû- 2 ãûçû éîã èäè.
Ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:

Ñàëãóì- 3 ñàëãóì äàñ éåëëÿðè ÿñäèýèíäÿ,

Ñàãàëëó áîçàú òóðüàé ñàéðà4äûãäà,
Ñàãàëû óçóí òàò ÿðè áàñëàäûãäà,
Áÿäÿâè àòëàð èññèíè 5 ýþðöá îüðàäûãäà
Àüëû-ãàðàëû ñå÷èëÿí ÷àüäà,
Êþêñè ýþçÿë ãàéà 6 äàüëàðà ýöí äÿýÿíäÿ,

Áÿý éèýèòëÿð-úûëàñûíëàð áèð-áèðèíÿ ãîéóëàí ÷àüäà 7 àëàð

ñàáàù Äèðñÿ õàí ãàëãóáàíû éåðèíäÿí óðó äóðóá, ãûðã éèýèäèí 8
áîéûíà àëûá, Áàéûíäûð õàíûñ ñþùáÿòèíÿ ýÿëöð èäè.
Áàéûíäûð õàíûñ 9 éèýèòëÿðè Äèðñÿ õàíû ãàðøóëàäûëàð. Ýÿòöðöá
ãàðà îòàüà ãîíäóðäûëàð. 10 Ãàðà êå÷ÿ àëòûíà äþøÿäèëÿð. Ãàðà ãî-
éóí éàõíûñûíäàí þñèíÿ ýÿòöðäèëÿð. 11 Áàéûíäûð õàíäàí áóéðóã
áþéëÿäèð, õàíûì, äåäèëÿð. Äèðñÿ õàí 12 àéäûð: “Áàéûíäûð õàí áÿ-
íèì íÿ ÿêñöêëöýöì ýþðäè? Ãûëóúóìäàíìû ýþðäè, 13 ñöôðÿì-
Ä12 äÿíìè ýþðäè? Áÿíäÿí àë÷àã êèøèëÿðè àü îòàüà, ãûçûë 1 îòàüà
*
Åíñèêëîïåäèéàäà “äåðëÿðäè” ýåòìèøäèð. – Ðåä.

24
 ãîíäóðäû; áÿíèì ñó÷óì íÿ îëäû êèì, ãàðà îòàüà ãîíäóðäû? – 2
äåäè.
Àéûòäûëàð: “Õàíûì, áó ýöí Áàéûíäûð õàíäàí áóéðóã øþé-
ëÿ3äèð êèì, îüëû-ãûçû îëìàéàíû Òàñðû Òààëà ãàðüàéûáäûð, áèç äÿ-
õè 4 ãàðüàðûç, äåìèøäèð” – äåäèëÿð.
Äèðñÿ õàí éåðèíäÿí óðó äóðäû, 5 àéäûð: “Ãàëãóáàíû, éèýèò-
ëÿðèì, éåðöñèçäÿí óðó äóðóñ, áó ãÿðàéèá áàñà 6 éà áÿíäÿíäèð,
éà õàòóíäàíäûð”, – äåäè.
Äèðñÿ õàí åâèíÿ ýÿëäè. 7 ×àüûðûá õàòóíûíà ñîéëàð, ýþðÿëèì,
õàíûì, íÿ ñîéëàð?

Ñîéëàìà.
8
Àéäûð:

Áÿðö ýÿëýèë, áàøóì áàõòû, åâöì òàõòû,

Åâäÿí ÷ûãóá éöðèéÿíäÿ 9 ñÿëâè áîéëóì!
Òîïóüûíäà ñàðìàøàíäà ãàðà ñà÷ëóì,
Ãóðóëó 10 éàéà áÿñçÿð ÷àòìà ãàøëóì!
Ãîøà áàäàì ñûüìàéàí äàð àüûçëóì,
Ýöç 11 àëìàñûíà áÿñçÿð àë éàíàãëóì,
Ãàâóíóì, âåðÿýèì, äþëÿýöì,
Ýþðöðìèñèí, 12 íÿëÿð îëäû?!

Ãàëãóáàíû õàí Áàéûíäûð éåðèíäÿí äóðìûø, áèð éåðÿ 13 àü

Ä13 îòàã, áèð éåðÿ ãûçûë îòàã, áèð éåðÿ ãàðà îòàã äèêäèðìèø; “1 Îüóë-
ëóëàðû àü îòàüà, ãûçëóéû ãûçûë îòàüà, îüëû-ãûçû 2 îëìàéàíû ãàðà
îòàüà ãîíäóðóñ, ãàðà êå÷ÿ àëòûíà äþøÿñ, ãàðà ãîéóí 3 éàõíû-
ñûíäàí þñèíÿ ýÿòöðöñ, éåðñÿ éåñèí, éåìÿçñÿ, äóðñóí 4 ýåòñöí;
àíóñ êèì, îüëû-ãûçû îëìàéà, Òàñðû Òààëà àíû 5 ãàðüàéûáäûð, áèç
äÿõè ãàðüàðûç,” – äåìèø.
Áÿí âàðûúàã ýÿëöáÿíè ãàðøóëàäûëàð, 6 ãàðà îòàüà ãîíäóð-
äûëàð, ãàðà êå÷ÿ àëòóìà äþøÿäèëÿð, ãàðà ãîéóí 7 éàõíûñûíäàí
þñöìÿ ýÿòöðäèëÿð; “Îüëû-ãûçû îëìàéàíû Òàñðû 8 Òààëà
ãàðüàéûáäûð, áèç äÿõè ãàðüàðûç, áÿëëö áèëýèë,” – äåäèëÿð. Ñÿí-
äÿíìè9äèð, áÿíäÿíìèäèð, Òàñðû Òààëà áèçÿ áèð éåòìàí* îüóë
âåðìÿç, íÿäÿíäèð, – 10 äåäè, ñîéëàäû.
*
Åíñèêëîïåäèéàäà “áàòìàí” ýåòìèøäèð. – Ðåä.

25
 Ñîéëàìà.
Àéäûð:
Õàí ãûçû, éåðèìäÿí äóðàéûíìû?
11
Éàãàñ èëÿ áîüàçûñäàí òóòàéûíìû?
Ãàáà þñúÿì* àëòûíà ñàëàéûíìû?
Ãàðà ïîëàò 12 óç ãûëûúóì ÿëöìÿ àëàéûíìû?
Þç ýþâäÿñäÿí áàøóñû êÿñÿéèíìè?
Úàí 13 òàòëóñûí ñàñà áèëäèðÿéèíìè?
Àëúà ãàíóñ éåð éöçèíÿ äþêÿéèíìè?
Ä14 Õàí 1 ãûçû, ñÿáÿáè íÿäèð, äåýèë ìàñà!
Ãàòû ãÿçÿá åäÿðÿì øèìäè ñàñà! – 2 äåäè.

Äèðñÿ õàíû õàòóíûñ ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, íÿ ñîéëàìûø; 3 àéäûð:

Ùàé Äèðñÿ õàí, áàñà ãÿçÿá åòìÿ!

Èíúèíèá àúû ñþçëÿð 4 ñþéëÿìÿ! Éåðèñäÿí óðó äóðüûë!
Àëà ÷àäûðûñ éåð éöçèíÿ äèêäèðýèë!
Àòäàí àéüûð**, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ þëäöðýèë!
6
È÷ Îüóçóñ, Äàø Îüóçóñ áÿýëÿðèí öñòöñÿ éûüíàã åòýèë!
7
Àú ýþðñÿñ, äîéóðüûë, éàëûíúàã ýþðñÿñ, äîíàòüûë!
Áîðúëóéû 8 áîðúûíäàí ãóðòàðüûë!
Äÿïÿ êèáè ÿò éûü, ýþë êèáè ãûìûç ñàüäûð!
9
Óëû òîé åëÿ, ùàúÿò äèëÿ!
Îëà êèì, áèð àüçû äóàëûíûñ 10 àëãûøûéëà
Òàñðû áèçÿ áèð éåòìàí*** ÿéàë âåðÿ, – äåäè.

Äèðñÿ 11 õàí äèøè ÿùëèíèñ ñþçèéëÿ óëó òîé åéëÿäè, ùàúÿò 12

äèëÿäè. Àòäàí-àéãûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðäû.
Ä15 13
È÷ Îüóç, Äàø Îüóç áÿýëÿðèí öñòèíÿ éûüíàã åòäè. Àú 1 ýþðñÿ,
äîéóðäû; éàëûñ ýþðñÿ, äîíàòäû. Áîðúëóéû áîðúûíäàí 2 ãóðòàðäû.
Äÿïÿ êèáè ÿò éûüäû, ýþë êèáè ãûìûç ñàüäûðäû. 3 ßë ýþòöðäèëÿð,
ùàúÿò äèëÿäèëÿð. Áèð àüçû äóàëûíûñ àëãûøûéëà 4 Àëëàù Òààëà áèð
ÿéàë âåðäè: õàòóíû ùàìèëÿ îëäû, áèð íå÷ÿ 5 ìöääÿòäÿí ñîñðà áèð
*
Åíñèêëîïåäèéàäà “þêúÿì” ýåòìèøäèð. – Ðåä.
**
Åíñèêëîïåäèéàäà “àòäàí-àéüûðäàí” ýåòìèøäèð. – Ðåä.
***
Åíñèêëîïåäèéàäà “áàòìàí” ýåòìèøäèð. – Ðåä.

26
 îüëàí äîüóðäû. Îüëàíúóüûíû äàéÿëÿðÿ 6 âåðäè, ñàãëàòäû. Àò àéàüû
êöëöê, îçàí äèëè ÷åâèê îëóð. 7 Èéÿýöëö óëàëóð, ãàïóðüàëû áþéöð.
Îüëàí îí áåø éàøûíà 8 ýèðäè. Îüëàíûñ áàáàñû Áàéûíäûð õàíûñ îð-
äóñûíà ãàðûøäû.
9
Ìÿýÿð õàíûì, Áàéûíäûð õàíûñ áèð áóüàñû âàðäû, áèð äÿõè áóü-
ðàñû 10 âàðäû. Îë áóüà ãàòû äàøà áóéíóç óðñà, óí êèáè öýèäÿðäè. 11
Áèð éàçûí, áèð ýöçèí áóüàéëà áóüðàéû ñàâàøäûðàðëàðäû. Áàéûíäûð 12
õàí Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèéëÿ òàìàøàéà áàãàðäû, òÿôÿððöú åäÿðäè.
13
Ìÿýÿð, ñóëòàíûì, ýåíÿ éàçûí áóüàéû ñàðàéäàí ÷ûãàðäûëàð.
Ä16 Ö÷ êèøè ñàü 1 éàíûíäàí, ö÷ êèøè ñîë éàíûíäàí äÿìöð çÿíúèðëÿ
áóüàéû òóòìûøëàð2äû. Ýÿëöá ìåéäàí îðòàñûíäà ãîéó âåðäèëÿð.
Ìÿýÿð, ñóëòàíûì, Äèðñÿ 3 õàíûñ îüëàíúûüû ö÷ äÿõè îðäû óøàüû
ìåéäàíäà àøóã 4 îéíàðëàðäû. Áóüàéû ãîéó âåðäèëÿð, îüëàíúûã-
ëàðà “ãà÷!” äåäèëÿð. 5 Îë ö÷ îüëàí ãà÷äû. Äèðñÿ õàíûñ îüëàíúóüû
ãà÷ìàäû, 6 àü ìåéäàíûñ îðòàñûíäà áàãäû äóðäû. Áóüà äÿõè îü-
ëàíà 7 ñöðäè ýÿëäè. Äèëÿäè êè, îüëàíû ùÿëàê ãûëàéäû. Îüëàí éóì-
ðóüûéëà 8 áóüàíûñ àëíûíà ãûéà òóòóá ÷àëäû; áóüà ýþòèí-ýþòèí 9
ýåòäè. Áóüà îüëàíà ñöðäè, ýåðö ýÿëäè. Îüëàí éåíÿ áóüàíûñ 10 àë-
íûíà éóìðóüûéëà ãàòû óðäû. Îüëàí áó ãàòëà áóüàíûñ àëíûíà 11 éó-
ìðóüûíû äàéàäû, ñöðäè ìåéäàíûñ áàøûíà ÷ûãàðäû.
12
Áóüà èëÿ îüëàí áèð ùÿìëÿ ÷ÿêèøäèëÿð. Èêè äàëóñûíûñ öñòèíÿ
13
áóüàíûñ êþïöê äóðäû. Íÿ îüëàí éåñÿð, íÿ áóüà éåñÿð. Îüëàí
Ä17 ôèêð åéëÿäè, 1 àéäûð: “Áèð äàìà äèðÿê óðóðëàð, îë äàìà äàéàã
îëóð. Áÿí 2 áóíóñ àëíûíà íèéÿ äàéàã îëóðûí äóðóðûí,” – äåäè.
Îüëàí 3 áóüàíûñ àëíûíäàí éóìðóüûí ýåäÿðäè, éîëûíäàí ñàâóëäû.
4
Áóüà àéàã öñòèíÿ äóðàìàäû, äöøäè; äÿïÿñèíèñ öñòèíÿ 5 éûãûëäû.
Îüëàí áû÷àüûíà ÿë óðäû, áóüàíûñ áàøûíû êÿñäè.
6
Îüóç áÿýëÿðè ýÿëöá îüëàí öñòèíÿ éûüíàã îëäûëàð, 7 òÿùñèí
äåäèëÿð. “Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëñöí, áó îüëàíà àä ãîñóí, 8 áèëÿ-
ñèíúÿ àëóá áàáàñûíà âàðñóí, áàáàñûíäàí îüëàíà áÿýëèê 9 èñòÿ-
ñöí, òàõò àëû âåðñöí,” – äåäèëÿð.
×àüûðäûëàð, Äÿäÿì Ãîðãóò 10 ýÿëöð îëäû. Îüëàíû àëûá áàáà-
ñûíà âàðäû. Äÿäÿì Ãîðãóò 11 îüëàíûñ áàáàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿ-
ëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø – 12 àéäûð:

Ùåé Äèðñÿ õàí, áÿýëèê âåðýèë áó îüëàíà

Òàõò âåðýèë, 13 ÿðäÿìëèäèð!
27
 Áîéíû óçóí áÿäÿâè àò âåðýèë,
Ä18 Áèíÿð îëñóí 1 ùöíÿðëèäèð!
Àüàéûëäàí òöìÿí ãîéóí âåðýèë áó îüëàíà,
Øèøëèê 2 îëñóí, ÿðäÿìëèäèð!
Ãàéòàáàíäàí ãûçûë äÿâÿ âåðýèë áó îüëàíà,
3
Éöêëÿò îëñóí ùöíÿðëèäèð!
Àëòóí áàøëó áàí åâ âåðýèë 4 áó îüëàíà,
Êþëýÿ îëñóí, ÿðäÿìëèäèð!
×èýèí ãóøëó úöááÿ 5 äîí âåðýèë áó îüëàíà,
Ýåéÿð îëñóí, ùöíÿðëèäèð!

Áàéûíäûð õàíûñ 6 àü ìåéäàíûíäà áó îüëàí úÿíý åòìèøäöð.

Áèð áóüà þëäöðìöø 7 ñÿíèñ îüëóñ, àäû Áóüàú îëñóí! Àäûíû áÿí
âåðäöì, 8 éàøûíû Àëëàù âåðñöí! – äåäè. Äèðñÿ õàí îüëàíà áÿýëèê
9
âåðäè, òàõò âåðäè. Îüëàí òàõòà ÷ûãäû, áàáàñûíûñ 10 ãûðã éèýèäèí
àñìàç îëäû. Îë ãûðã éèýèò ùÿñÿä åéëÿäèëÿð, áèð-áèðèíÿ 11 ñþéëÿ-
äèëÿð: “Ýÿëöñ, îüëàíû áàáàñûíà ãóâëàéàëûì, îëà êèì, þëäöðÿ, 12
ýåíÿ áèçèì èççÿòèìèç-ùþðìÿòèìèç àíóñ áàáàñû éàíûíäà õîø îëà,
àðòûã 13 îëà, – äåäèëÿð.
Ä19 Âàðäû áó ãûðã éèýèäèñ éèýèðìèñè áèð éàñà, 1 éèýèðìèñè äÿõè áèð
éàñà îëäû. ßââÿë éèýèðìèñè âàðäû, Äèðñÿ õàíà 2 áó õÿáÿðè
ýÿòöðäè. Àéäûð: “Ýþðöðìèñèí, Äèðñÿ õàí, íÿëÿð îëäû? 3 Éàðûìà-
ñóí-éàð÷ûìàñóí, ñÿíèñ îüëóñ êöð ãîïäû, ÿðúÿë ãîïäû: 4 ãûðã éè-
ýèäèí áîéûíà àëäû, Ãàëûí Îüóçóñ öñòèíÿ éöðèø 5 åòäè; íÿ éåðäÿ
ýþçÿë ãîïäûñà, ÷ÿêöá àëäû; àü ñàãàëëó 6 ãîúàíûñ àüçûí ñþýäè, àü
áèð÷ÿêëö ãàðûíóñ ñöäèí äàðòäû. 7 Àãàí äóðû ñóëàðäàí õÿáÿð êå÷ÿ,
àðãóðû éàòàí Àëà äàüäàí 8 òÿáÿð àøà, õàíëàð õàíû Áàéûíäûðà õÿ-
áÿð âàðà, “Äèðñÿ õàíûñ îüëû 9 áþéëÿ áèäÿò èøëÿìèø” äåéÿëÿð.
Ýÿçäèýöñäÿí þëäöýöñ éåý îëà: 10 Áàéûíäûð õàí ñÿíè ÷àüûðà, ñà-
ñà ãàòû ãÿçÿá åéëÿéÿ. Áþéëÿ îüóë ñÿíèñ íÿñÿ ýÿðÿê, áþéëÿ îüóë
îëìàãäàí îëìàìàã éåýäèð, þëäöðñÿñÿ!” – 12 äåäèëÿð. Äèðñÿ õàí:
“Âàðûñ, ýÿòöðöñ, þëäöðÿéèì!” – äåäè. 13 Áþéëÿ äèýÿú, õàíûì, îë
Ä20 íàìÿðäëÿðèñ éèýèðìèñè äÿõè ÷ûãà ýÿëäè 1 âÿ áèð ãóâ äÿõè ýÿòöð-
äèëÿð. Àéäûð: “Ãàëãóáàíû, Äèðñÿ õàí, ñÿíèñ 2 îüëóñ éåðèíäÿí óðó
äóðäû, êþêñè ýþçÿë ãàáà äàüà àâà 3 ÷ûãäû. Ñÿí âàð èêÿí àâ àâëàäû,
ãóø ãóøëàäû; àíàñûíûñ 4 éàíûíà àëóá ýÿëäè, àë øÿðàáûñ èòèñèíäÿí
àëäû è÷äè; 5 àíàñûéëà ñþùáÿò åéëÿäè, àòàñûíà ãÿñä åéëÿäè. Ñÿíèñ 6
28
 îüëóñ êöð ãîïäû, ÿðúÿë ãîïäû. Àðãóðû éàòàí Àëà 7 äàüäàí õÿáÿð
êå÷ÿ, õàíëàð õàíû Áàéûíäûðà õÿáÿð âàðà; “Äèðñÿ 8 õàíûñ îüëû
áþéëÿ áèäÿò åéëÿìèø” äåéÿëÿð, ñÿíè ÷àüûðäàëàð, 9 Áàéûíäûð õàíûñ
ãàòûíäà ñÿñÿ ãÿçÿá îëà. Áþéëÿ îüóë íÿñÿ 10 ýÿðÿê, þëäöðñÿñÿ!”
– äåäèëÿð.
Äèðñÿ õàí àéäûð: “Âàðûñ ýÿòöðöñ, 11 þëäöðÿéèì; áþéëÿ îüóë
ìàñà ýÿðÿêìÿç!” – äåäè.
Äèðñÿ õàíûñ 12 íþêÿðëÿðè àéäûð: “Áèç ñÿíèñ îüëóñû íåúÿ ýÿ-
òöðÿëèì? Ñÿíèñ 13 îüëóñ áèçèì ñþçöìöç àëìàç, áèçèì ñþçö-
Ä21 ìöçëÿ ýÿëìÿç. Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí 1 óðó äóðüûë, éèýèòëÿðèñ îõ-
øàüûë, áîéûñà àëüûë, îüëóñà óüðàüûë, 2 éàíûñà àëóá, àâà ÷ûãüûë;
ãóø ó÷óðóá, àâ àâëàéóá, îüëóñû 3 îõëàéóá, þëäöðÿ ýþðýèë! ßýÿð
áþéëÿ þëäöðìÿçñÿñ áèð äöðëö 4 äÿõè þëäöðèìÿçñÿí, áÿëëö áèë-
ýèë!” – äåäèëÿð.

Ñîéëàìà:

Ñàëãóì-ñàëãóì 5 äàñ éåëëÿðè ÿñäèýèíäÿ,

Ñàãàëëó áîçàú òóðüàé ñàéðàäûãäà,
6
Áÿäÿâè àòëàð èññèí ýþðöá îãðàäûãäà,
Ñàãàëû óçóí 7 òàò ÿðè áàñëàäûãäà,
Àãëû, ãàðàëû ñå÷èëÿí ÷àüäà,
Ãàëûí 8 Îüóçóñ ýÿëèíè-ãûçû áÿçÿíÿí ÷àüäà,
Êþêñè ýþçÿë ãàáà äàüëàðà 9 ýöí äÿýÿíäÿ,
Áÿý éèýèòëÿð – úûëàñûíëàð áèð-áèðèíÿ ãîéóëàí ÷àüäà

10
àëàð ñàáàù Äèðñÿ õàí éåðèíäÿí óðó äóðäû. Îüëàíúóüûí 11
éàíûíà àëóá ãûðã éèýèäèí áîéûíà ñàëäû, àâà ÷ûãäû.
Àâ 12 àâëàäûëàð, ãóø ãóøëàäûëàð. Îë ãûðã íàìÿðäèñ áèð ãà÷û
îüëàíûñ 13 éàíûíà ýÿëäè, àéäûð: “Áàáàñ äåäè, êåéèêëÿðè ãîâñóí
Ä22 ýÿòöðñöí, 1 áÿíèì þñöìäÿ äÿïÿëÿñöí; îüëóìóñ àò ñÿýèðäèøèí,
ãûëûú 2 ÷àëûøûí, îã àòûøûí ýþðÿéèì, ñåâèíÿéèì, ãûâàíàéûì- 3 ýö-
âÿíÿéèì, äåäè” – äåäèëÿð.
Îüëàíäûð, íÿ áèëñöí? Êåéèýè 4 ãîâàðäû ýÿòèðöðäè, áàáàñûíûñ
þñèíäÿ ñèñèðëÿðäè: “5Áàáàì àò ñÿýèðäèøèìÿ áàãñóí, ãûâàíñóí; îõ
àòûøûìà áàãñóí, 6 ýöâÿíñöí; ãûëûú ÷àëûøûìà áàãñóí, ñåâèíñèí!”
29
 Îë ãûðã 7 íàìÿðäëÿð àéäûðëàð: “Äèðñÿ õàí, ýþðöðìèñèí îü-
ëàíû, éàçûäà – 8 éàáàíäà êåéèêè ãîâàð, ñÿíèñ þñöñÿ ýÿòöðÿð.
Êåéèêÿ àòàðêÿí 9 îãëà ñÿíè óðàð þëäöðÿð. Îüëóñ ñÿíè þëäöðìÿ-
äèí ñÿí 10 îüëóñû þëäöðè ýþðýèëÿ!” äåäèëÿð.
Îüëàí êåéèêè ãîâàðêÿí 11 áàáàñûíûñ þñèíäÿí ýÿëöá-ýåäÿð-
äè. Äèðñÿ õàí 12 Ãîðãóò ñûñûðëû ãàòû éàéûí ÿëèíÿ àëäû. Öçÿíýöéÿ
Ä23 ãàëãûá, 13 ãàòû ÷ÿêäè, óç àòäû: îüëàíû èêè äàëóñûíûñ àðàñûíäà 1
óðóá-÷ûãäû, éûãäû. Óú òîãóíäû, àëúà ãàíû øîðëàäû, 2 ãîéíû äîëäû.
Áÿäÿâè àòûíûñ áîéíûí ãóúàãëàäû, éåðÿ äöøäè.
3
Äèðñÿ õàí èñòÿäè êèì, îüëàíúóüûíûñ öñòèíÿ êþâðÿëèá 4 äö-
øÿéäè. Îë ãûðã íàìÿðä ãîìàäû. Àòûíûñ úèëàâûñûí 5 äþíäÿðäè, îð-
äóñûíà ýÿëöð îëäû.
Äèðñÿ õàíûñ õàòóíû “îüëàíúûüûìûñ èëê àâûäûð” äåéö, àòäàí-
àéüûðäàí, 7 äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðäû, “Ãàíëó
Îüóç áÿýëÿðèí 8 òîéëàéàéûì,” – äåäè. Éóìóðëàíûá éåðèíäÿí
óðó äóðäó, ãûðã èíúÿ 9 ãûçû áîéûíà àëäû, Äèðñÿ õàíà ãàðøó âàðäû.
Ãàïàã 10 ãàëäûðäû. Äèðñÿ õàíûñ éöçèíÿ áàãäû. Ñàü èëÿí ñîëûíà 11
ýþç ýÿçäèðäè, îüëàíúóüûíû ýþðìÿäè. Ãàðà áàüðû ñàðñûëäû, 12 äöì
éöðÿýè îéíàäû, ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè ãàí-éàø äîëäû. 13 ×àüûðûá
Äèðñÿ õàíà ñîéëàð, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàð:
Ä24 Áÿðö 1 ýÿëýèë áàøûì áàõòû, åâèì òàõòû
Õàí áàáàìûñ ýþéýèñè,
2
Ãàäûí àíàìûñ ñåâýèñè.
Àòàì-àíàì âåðäèýè,
Ýþç à÷óáàí 3 ýþðäöýèì,
Êþíöë âåðèá ñåâäèýèì
À Äèðñÿ õàí,
Ãàëãóáàíû 4 éåðèíäÿí óðó äóðäóñ.
Éåëèñè ãàðà Ãàçûëûã àòóñ áóòóí 5 áèíäèñ.
Êþêñè ýþçÿë ãàáà äàüà àâà ÷ûãäûñ.
Èêè âàðäûñ 6 áèð ýÿëèðñÿí; éàâðóì ãàíû?
Ãàðà* áóëäóüóì îüóë 7 ãàíû?
×ûãñóí áÿíèì êîð ýþçöì, à Äèðñÿ õàí,
éàìàí ñÿýðÿð.
*
Åíñèêëîïåäèéàäà “ãàðàíó äöíäÿ” âåðèëìèøäèð. “Ãàðàíãóäöíäÿ” ýåúÿ âàõòû,
ãàðàíëûã áèð ýåúÿäÿ þâëàäûí äöíéàéà ýÿëäèéèíÿ èøàðÿ îëà áèëèð. Áó ñþçö ìÿùç þâëàä
àíàñû äåéèð – Ðåä.

30
 8
Êÿñèëñöí îüëàí ÿìÿí ñöä äàìàðûì
éàìàí ñûçëàð.
9
Ñàðó éûëàí ñîãìàäûí àüúà òÿíèì ãàëãóá øèøÿð.
Éàëñóçúà 10 îüóë ýþðöíìÿç, áàüðûì éàíàð.
Ãóðó-ãóðó ÷àéëàðà ñó÷ó ñàëäûì.
11
Ãàðà äîíëó äÿðâèøëÿðÿ íÿçèðëÿð âåðäèì.
Àú ýþðñÿì äîéóðäóì,
12
éàëûíúàã ýþðñÿì äîíàòäûì.
Äÿïÿ êèáè ÿò éûüäûì, ýþë êèáè 13 ãûìûç ñàüûðäûì.
Äèëÿê èëÿ áèð îüóë ýöúëÿ áóëäóì.
Ä25 Éàëñûç 1 îüóë õÿáÿðèí, à Äèðñÿ õàí, äåýèë ìàñà!
Ãàðøó éàòàí Àëà äàüäàí
2
áèð îüóë ó÷óðäóññà, äåýèë ìàñà!
Ãàìûí àãàí éöýðÿê 3 ñóäàí
áèð îüóë àãûòäûíñà, äåýèë ìàñà!
Àñëàí èëÿ ãàïëàíà
4
áèð îüóë éåäèðäèíñÿ, äåýèë ìàñà!
Ãàðà òîíëó, àçüóí äèíëö 5 êàôèðëÿðÿ
áèð îüóë àëäûðäûíñà, äåýèë ìàñà!
Õàí áàáàìûñ 6 ãàòûíà áÿí âàðàéûì,
Àüûð õÿçèíÿ, áîë ëÿøêÿð àëàéûí,
Àçüóí 7 äèíëö êàôèðÿ áÿí âàðàéûì.
Ïàðàëàíóá Ãàçûëûã àòûìäàí åíìÿéèíúÿ,
8
Éåñöìëÿ àëúà ãàíûì ñèëìÿéèíúÿ,
Ãîë-áóä îëóá éåð öñòèíÿ 9 äöøìÿéèíúÿ
Éàëñóç îüóë éîëëàðûíäàí äþíìÿéÿéèì!
Éàëñóç îüóë 10 õÿáÿðèí, à Äèðñÿ õàí, äåýèë ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí 11 áó ýöí ñàñà! – äåäè,

çàðûëûã åéëÿäè, àüëàäû. Áþéëÿ äèýÿú 12 Äèðñÿ õàí õàòóíûíà úàâàá

âåðìÿäè. Îë ãûðã íàìÿðä 13 ãàðøó ýÿëäè, àéäûð: “Îüëóñ ñàüäûð –
Ä26 ÿñÿíäèð, àâäàäûð: 1 áó ýöí-éàðûí ãàíäà èñÿ, ýÿëöð; ãîðãìà-ãà-
éûðìà, áÿý ñÿðõîøäóð, 2 úàâàá âåðÿìÿç” – äåäèëÿð.
Äèðñÿ õàíûñ õàòóíû ãàéûòäû, ýåðö 3 äþíäè. Ãàòëàíìàäû, ãûðã
èíúÿ ãûçû áîéûíà àëäû, áÿäÿâè àòà áèíöá, 4 îüëàíúóüûí èñòÿéö
ýåòäè. Ãûøäà-éàçäà ãàðû-áóçû 5 ÿðèíìÿéÿí Ãàçûëûã äàüûíà ýÿëäè
÷ûãäû. Àë÷àãäàí éóúà éåðëÿðÿ 6 ÷àïóá ÷ûãäû. Áàãñà ýþðñÿ áèð
31
 äÿðÿíèñ è÷èíÿ ãàðüà-ãóçüóí 7 åíÿð-÷ûãàð, ãîíàð-ãàëãàð.
Áÿäÿâè àòûí þêúÿëÿäè, îë òÿðÿôÿ 8 éöðèäè.
Ìÿýÿð ñóëòàíûì, îüëàí îë àðàäà éûãûëìûøäû. 9 Ãàðüà-ãóç-
üóí ãàí ýþðöá, îüëàíûñ öñòèíÿ ãîíìàã èñòÿðäè. 10 Îüëàíûñ èêè
êÿëáúöýÿçè âàðäû, ãàðüàéû-ãóçüóíû ãîâàðäû, 11 ãîíäóðìàçäû.
Îüëàí àíäà éûãûëäûãäà Áîç àòëó Õûçûð îüëàíà 12 ùàçûð îëäû, ö÷
ãàòëà éàðàñûí ÿëèéëÿ ñûüàäû: “Ñàñà áó éàðàäàí 13 ãîðõìà, îüëàí,
Ä27 þëöì éîãäóð; äàü ÷è÷ÿýè àíàñ ñöäèéëÿ ñÿíèñ 1 éàðàñà ìÿëùÿì-
äèð,” – äåäè, ãàéèá îëäû.
Îüëàíûñ àíàñû 2 îüëàíûñ öñòèíÿ ÷àïóá ÷ûãà ýÿëäè. Áàãñà
ýþðñÿ îüëàíúûüû 3 àëúà ãàíà áóëàøìûø éàòóð. ×àüûðóáàí îüëàí-
úóüûíà ñîéëàð, 4 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàð:
Àéäûð:
Ãàðà ãûéìà ýþçëÿðèñ óéõó àëìûø, à÷üûë àõû,
5
Îë èêèúÿ ñöñöúöýöñ óçóí îëìûø, éûüøóð àõû,
Òàñðû âåðÿí 6 òàòëó úàíûñ ñåéðàíäà èìèø, åíäè äÿõè,
Öç-ýþçöñäÿ úàíóñ 7 âàðñà, îüóë, õÿáÿð ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, îüóë ñàñà!
8
Àãàð ñÿíèñ ñóëàðûñ Ãàçûëûã äàüû
Àãàð êèáè, àãìàç îëñóí!
Áèòÿð 9 ñÿíèñ îòëàðûñ, Ãàçûëûã äàüû,
Áèòÿð èêÿí áèòìÿç îëñóí!
Ãà÷àð ñÿíèñ 10 êåéèêëÿðèñ, Ãàçûëûã äàüû,
Ãà÷àð èêÿí ãà÷ìàç îëñóí, äàøà äþíñöí!
11
Íÿ áèëÿéèí, îüóë àðñëàíäàíìû îëäû,
Éîõñà ãàïëàíäàíìû îëäû?
12
Íÿ áèëÿéèí îüóë, áó ãÿçàëàð ñàñà
íåðÿäÿí ýÿëäè?!
13
Îë ýþâäÿñäÿ úàíûñ âàðñà, îüóë, õÿáÿð ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, îüóë ñàñà!
Ä28 Àüûç- 1 äèëäÿí áèð ãà÷ êÿëìÿ õÿáÿð ìàñà! – äåäè.

Áþéëÿ äèýÿú îüëàíûñ ãóëàüûíà 2 ñÿñ òîãûíäû. Áàøûí ãàëäûðäû,

éàëàáûäàã ýþçèí à÷äû. 3 Àíàñûíûñ éöçèíÿ áàãäû. Ñîéëàìûø, ýþ-
ðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
32
 4
Àéäûð:
Áÿðö ýÿëýèë, àã ñöäèí ÿìäèýèì ãàäóíûì àíà!
Àü áèð÷ÿêëö, èççÿòëö 5 úàíûì àíà!
“Àãàð” àéûäà ñóëàðûíà ãàðüàìàüûë,
Ãàçëûã äàüûíûñ ýöíàùû 6 éîãäóð.
Áèòÿðëèäÿ îòëàðûíà ãàðüàìàüûë,
Ãàçëûã äàüûíûñ ñó÷û 7 éîãäóð.
Ãà÷àð êåéèêëÿðèíÿ ãàðüàìàüûë,
Ãàçëûã äàüûíûñ ýöíàùû éîãäóð.
8
Àðñëàíëà ãàïëàíûíà ãàðüàìàüûë,
Ãàçëûã äàüûíûñ ñó÷û éîãäóð.
9
Ãàðüàð èñÿñ, áàáàìà ãàðüà,
Áó ñó÷, áó ýöíàù áàáàìäàíäûð, – äåäè.
10
Îüëàí éåíÿ àéäûð: “Àíà, àüëàìàüûë, ìàñà áó éàðàäàí
þëöì éîãäóð, ãîðõìàüûë! 11 Áîç àòëó Õûçûð ìàñà ýÿëäè, ö÷ êÿ-
ððÿ éàðàìû ñûüàäû, “Áó éàðàäàí 12 ñàñà þëöì éîãäóð; äàü ÷è-
÷ÿýè, àíàñ ñöäè ñàñà ìÿðùÿìäèð,” – 13 äåäè.
Áþéëÿ äèýÿú ãûðã èíúÿ ãûç éàéûëäûëàð, äàü ÷è÷ÿýè äèâøöðäèëÿð.
1
Ä29 Îüëàíûñ àíàñû ÿìúÿýèí áèð ñûãäû, ñöäè ýÿëìÿäè; èêè ñûãäû, 2 ñöäè
ýÿëìÿäè; ö÷öíúèäÿ êÿíäöéÿ çÿðá åéëÿäè, ãàòû äîëäû, 3 ñûãäû ñöä-
ëÿ ãàí ãàðûøûã ýÿëäè. Äàü ÷è÷ÿýèéëÿ ñöäè 4 îüëàíûñ éàðàñûñà óð-
äûëàð. Îüëàíû àòà áèíäèðäèëÿð, àëóáàíû 5 îðäóñûíà ýåòäèëÿð. Îüëàíû
ùÿêèìëÿðÿ ûñìàðëàéóá Äèðñÿ õàíäàí 6 ñàãëàäûëàð.
Àò àéàüû êöëöê, îçàí äèëè ÷åâèê îëóð. Õàíûì, 7 îüëàíûñ ãûðã
ýöíäÿ éàðàñû îñàëäû, ñàïàñàü îëäû. 8 Îüëàí àòà áèíÿð, ãûëûú ãó-
øàíàð îëäû, àâ àâëàð, ãóø ãóøëàð 9 îëäû. Äèðñÿ õàíûñ õÿáÿðè éîã,
îüëàíúóüûí þëäè 10 áèëöð.
Îë ãûðã íàìÿðäëÿð áóíû äóéäûëàð; “íÿ åéëÿéÿëèì?” – äåéö
äàíûøäûëàð. “11 Äèðñÿ õàí ÿýÿð îüëàíúûüûí ýþðÿðñÿ, îòóðìàç, áè-
çè ùÿá ãûðàð,” – 12 äåäèëÿð. “Ýÿëöñ, Äèðñÿ õàíû òóòàëûì, àü ÿë-
ëÿðèí àðäûíà áàüëàéàëûì, 13 ãûë ñèúèì àü áîéíûíà òàãàëûì, àëó-
Ä30 áàíû êàôèð åëëÿðèíÿ éþíÿëÿëèì,” äåéö 1 Äèðñÿ õàíû òóòäûëàð.
Àü ÿëëÿðèí àðäûíà áàüëàäûëàð, ãûë ñèúèì áîéíóíà 2 òàãäûëàð,
àü ÿòèíäÿí ãàí ÷ûãûíúà äþýäèëÿð. Äèðñÿ õàí éàéàí, 3 áóíëàð
àòëó éöðèäèëÿð, àëóáàíû ãàëûí êàôèð åëëÿðèíÿ éþíÿëäèëÿð. Äèðñÿ 4
õàí òóòñàã îëäû ýåäÿð.
33
 Äèðñÿ õàíûñ òóòñàã îëäóüûíäàí 5 Îüóç áÿýëÿðèíèñ õÿáÿðè éîã.
Ìÿýÿð, ñóëòàíûì, Äèðñÿ õàíûñ õàòóíû 6 áóíû äóéìûø. Îü-
ëàíúóüûíà ãàðøó âàðóá ñîéëàìûø ýþðÿëèì, 7 õàíûì, íÿ ñîéëàìûø.
Àéäûð:
Ýþðöðìèñèí, àé îüóë, íÿëÿð îëäû?!
8
Ñàðï ãàéàëàð îéíàíìàäû, éåð îáðûëäû.
Åëäÿ éàüû éîã èêÿí ñÿíèñ 9 áàáàñûñ öñòèíÿ éàüû ýÿëäè.
Îë ãûðã íàìÿðä-áàáàñûñ éîëäàøëàðû 10 áàáàñû òóòäûëàð.
Àü ÿëëÿðèí àðäûíà áàüëàäûëàð.
Ãûë ñèúèì àü áîéíûíà 11 òàãäûëàð.
Êÿíäöëÿð àòëó, áàáàñû éàéàã éöðèòäèëÿð.
Àëóáàíû ãàëûí êàôèð 12 åëëÿðèíÿ éþíÿëäèëÿð.
Õàíûì îüóë, ãàëãóáàíû éåðèíäÿí óðó äóðüûë!
13
Ãûðã éèýèäèñ áîéóñà àëüûë!
Áàáàñû îë ãûðã íàìÿðääÿí ãóðòàðüûë.
Ä31 1
Éöðè, îüóë! Áàáàñ ñàñà ãûéäûñà, ñÿí áàáàñà ãûéìàüûë! – äåäè.
2
Îüëàí àíàñûíûñ ñþçèí ñûìàäû. Áóüàú áÿý éåðèíäÿí óðó 3
äóðäû, ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûí áåëèíÿ ãóøàíäû, àü òîçëóúà 4 ãàòû
éàéûíû ÿëèíÿ àëäû, àëòóí úèäàñûí ãîëûíà àëäû, áÿäÿâè 5 àòûíû òóò-
äóðäû, áóòóí áèíäè. Ãûðã éèýèäèí áîéûíà àëäû, 6 áàáàñûíûñ àðäûí-
úà éîðòóá ýåòäè.
Îë íàìÿðäëÿð äÿõè áèð éåðäÿ 7 ãîíìóøëàðäû, àë øÿðàáûñ èòè-
ñèíäÿí è÷ÿðëÿðäè. Áóüàú õàí 8 ÷àïóá éåòäè. Îë ãûðã íàìÿðä äÿõè
áóíû ýþðäèëÿð. Àéûòäûëàð: “9 Ýÿëöí, âàðàëûì, øîë éèýèäè òóòóá ýÿ-
òöðÿëèì, èêèñèíè áèð éåðäÿ 10 êàôèðÿ éåòöðÿëèì!” – äåäèëÿð. Äèðñÿ
õàí àéäûð: “Ãûðã éîëäàøûì, 11 àìàí! Òàñðûíûñ áèðëèýèíÿ éîãäóð
ýöìàí!
Ìÿíèì ÿëöìè øåøèñ, ãîë÷à 12 ãîïóçûì ÿëöìÿ âåðèñ, îë éèýè-
äè äþíäÿðÿéèì. Ýÿðÿê áÿíè 13 þëäöðöñ, ýÿðÿê äèðýöðöñ, ãîéó
âåðèñ”, – äåäè.
Ä32 ßëèíè øåøäèëÿð1 ãîë÷à ãîïóçûí ÿëèíÿ âåðäèëÿð. Äèðñÿ õàí,
îüëàíúóüû èäöýèí 2 áèëìÿäè; ãàðøó ýÿëäè. Ñîéëàð, ýþðÿëèì, õà-
íûì, íÿ ñîéëàð:
Àéäûð:
3
Áîéíû óçóí áÿäÿâè àòëàð ýåäÿðñÿ, ìÿíèì ýåäÿð.
Ñÿíèñ äÿ 4 è÷èíäÿ áèíÿäèñ âàðñà, éèýèò, äåýèë ìàñà,
34
 Ñàâàøìàäûí, óðó5øìàäûí àëû âåðÿéèì, äþíýèë ýåðö!
Àüàéûëäàí òöìÿí ãîéóí ýåäÿðñÿ, 6 ìÿíèì ýåäÿð.
Ñÿíèñ äÿ è÷èíäÿ øèøëèýèñ âàðñà, äåýèë ìàñà,
7
Ñàâàøìàäûí, óðóøìàäûí àëû âåðÿéèì, äþíýèë ýåðö!
Ãàéòàáàíäàí 8 ãûçûë äÿâÿ ýåäÿðñÿ, ìÿíèì ýåäÿð.
Ñÿíèñ äÿ è÷èíäÿ éöêëÿòèñ, 9 âàðñà, äåýèë ìàñà.
Ñàâàøìàäûí, óðóøìàäûí àëû âåðÿéèì, 10 äþíýèë ýåðö!
Àëòóí áàøëó áàí åâëÿð ýåäÿðñÿ, áÿíèì ýåäÿð.
11
Ñÿíèñ äÿ è÷èíäÿ îäàñ âàðñà, éèýèò, äåýèë ìàñà,
Ñàâàøìàäûí, 12 óðóøìàäûí àëû âåðÿéèì, äþíýèë ýåðö!
Àü éöçëö, àëà ýþçëö 13 ýÿëèíëÿð ýåäÿðñÿ, áÿíèì ýåäÿð.
Ä33 Ñÿíèñ äÿ è÷èíäÿ íèøàíëûñ âàðñà, 1 éèýèò, äåýèë ìàñà,
Ñàâàøìàäûí, óðóøìàäûí àëû âåðÿéèì, äþíýèë 2 ýåðö!
Àü ñàãàëëó ãîúàëàð ýåäÿðñÿ, ìÿíèì ýåäÿð.
Ñÿíèñ äÿ è÷èíäÿ 3 àü ñàãàëëó áàáàñ âàðñà, éèýèò, äåýèë ìàñà,
Ñàâàøìàäûí, óðóøìàäûí 4 ãóðòàðàéûì, äþíýèë ýåðö!
Ìÿíèì è÷öí ýÿëäöññÿ, îüëàíúûüûì þëäöðìèøÿì,
5
Éèýèò, ñàñà éàçûüû éîã, äþíýèë ýåðö! – äåäè.
Îüëàí áóðàäà 6 áàáàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
Áîéíû óçóí 7 áÿäÿâè àòëàð ýåäÿðñÿ, ñÿíèñ ýåäÿð
Ìÿíèì äÿ è÷èíäÿ áèíÿäèì âàð,
8
ãîìàüûì éîã ãûðã íàìÿðäÿ!
Ãàéòàáàíäà ãûçûë äÿâÿ ñÿíèñ ýåäÿð.
9
Ìÿíèì äÿ è÷èíäÿ éöêëÿòèì âàð,
ãîìàüûì éîã ãûðã íàìÿðäÿ!
10
Àüàéûëäà òöìÿí ãîéóí ñÿíè ýåäÿð.
Ìÿíèì äÿ è÷èíäÿ øèøëèýèì âàð,
ãîìàüûì éîã 11 ãûðã íàìÿðäÿ!
Àü éöçëö, àëà ýþçëö ýÿëèí ñÿíèñ ýåäÿðñÿ,
Ìÿíèì äÿõè 12 è÷èíäÿ íèøàíëûì âàð,
ãîìàüûì éîã ãûðã íàìÿðäÿ!
13
Àëòóí áàøëó áàí åâëÿð ñÿíèñ ýåäÿðñÿ,
Ìÿíèì äÿ è÷èíäÿ îäàì âàð,
Ä34 ãîìàüûì éîã 1 ãûðã íàìÿðäÿ!
Àü ñàãàëëó ãîúàëàð ñÿíèñ ýåäÿðñÿ,
35
 Ìÿíèì äÿõè 2 è÷èíäÿ áèð àãëû øàøìûø,
áèëèýè éåòìèø ãîúà áàáàì âàð,
3
ãîìàüûì éîã ãûðã íàìÿðäÿ! – äåäè.
Ãûðã éèýèäèíÿ äèëáÿíä ñàëäû, 4 ÿë åéëÿäè. Ãûðã éèýèò áÿäÿâè
àòûí îéíàòäû, îüëàíûñ 5 öçÿðèíÿ éûüíàã îëäû.
Îüëàí ãûðã éèýèäèí áîéûíà àëäû, 6 àò äÿïäè, úÿíý âÿ ñàâàø
åòäè. Êèìèíöñ áîéíûí óðäû, 7 êèìèíè òóòñàã åéëÿäè. Áàáàñûíû
ãóðòàðäû, ãàéûòäû, ýåðö 8 äþíäè.
Äèðñÿ õàí áóðàäà îüëàíúóüû ñàü èäöýèí 9 éåíÿ áèëäè...
Õàíëàð õàíû õàí Áàéûíäûð îüëàíà áÿýëèê âåðäè, òàõò âåðäè. 10
Äÿäÿì Ãîðãóò áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû; áó îüóç11íàìÿéè
äöçäè-ãîøäû, áþéëÿ äåäè:
Àíëàð äÿõè áó äöíéàéà 12 ýÿëäè, êå÷äè.
Êàðâàí êèáè ãîíäû, êþ÷äè.
Àíëàðû äÿõè 13 ÿúÿë àëäû, éåð ýèçëÿäè.
Ôàíè äöíéà éåíÿ ãàëäû.
Ýÿëèìëö-ýåäèìëö äöíéà,
Ñîí óúû þëöìëö äöíéà.
Ä35 Ãàðà þëöì ýÿëäèýèíäÿ 1 êå÷èò âåðñöí!
Ñàüëûã èëÿ ñàüûíúûí, äþâëÿòèñ Ùàã àðòûðñóí!
2
Îë þýäöýèì éóúà Òàñðû äîñò îëóáàíû ìÿäÿä èðñöí!
3
Éóì âåðÿéèí, õàíûì:
Éåðëö ãàðà äàüëàðûñ, éûãûëìàñóí!
Êþëýÿëèúÿ 4 ãàáà àüàúûñ êÿñèëìÿñöí!
Ãàìûí àãàí ýþðêëè ñóéóñ ãóðûìàñóí!
5
Ãàíàäëàðûñ óúëàðû ãûðûëìàñóí!
×àïàðêÿí àü-áîç àòûñ áöäðÿìÿñöí!
6
×àëûøàíäà ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûñ ýåäÿëìÿñöí!
Äöðòèøÿðêÿí 7 àëà ýþíäÿðèñ óôàíìàñóí!
Àü áèð÷ÿêëö àíàñ éåðè áåùèøò 8 îëñóí!
Àü ñàãàëëó áàáàñ éåðè ó÷ìàü îëñóí!
Ùàã 9 éàíäûðàí ÷ûðàüûñ éàíà äóðñóí!
Ãàäèð Òàñðû ñÿíè 10 íàìÿðäÿ ìþùòàú åéëÿìÿñöí,
õàíûì, ùåé!

36
 ÑÀËÓÐ ÃÀÇÀÍÛÑ ÅÂÈ ÉÀÜÌÀËÀÍÄÛÜÛ 11
ÁÎÉÛ ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ

Áèð ýöí Óëàø îüëû, Òóëó ãóøóñ 12 éàâðûñû, áèçÿ ìèñêèí óìóäû,
Àìèò ñîéûíûñ àñëàíû,13 Ãàðàúóüûñ ãàïëàíû, ãîñóð àòûñ èéÿñè, õàí
Ä36 Óðóçóñ 1 àüàñû, Áàéûíäûð õàíûñ ýöéÿýèñè, Ãàëûí Îüóçóñ äþâëÿòè,
ãàëìûø 2 éèýèò àðõàñû Ñàëóð Ãàçàí éåðèíäÿí äóðìûøäû. Òîãñàí 3
áàøëó áàí åâëÿðèí ãàðà éåðèñ öçÿðèíÿ äèêäèðìèøäè. Òîãñàí 4 éåð-
äÿ àëà ãàëû-èïÿê äþøÿìèøäè. Ñÿêñÿí éåðäÿ áàäéàëàð 5 ãóðûëìûø-
äû. Àëòóí àéàã ñöðàùèëÿð äöçèëìèøäè. Äîãóç ãàðà 6 ýþçëö, õóá
éöçëö, ñà÷û àðäûíà þðèëö, êþêñè ãûçûë äöýìÿëè, 7 ÿëëÿðè áèëÿýèíäÿí
ãûíàëû, áàðìàãëàðû íèýàðëû ìÿùáóá êàôèð ãûçëàðû 8 Ãàëûí Îüóç
áÿýëÿðèíÿ ñàüðàã ñöðöá è÷ÿðëÿðäè.
È÷öá-è÷öá 9 Óëàø îüëû Ñàëóð Ãàçàíûñ àëíûíà øÿðàáûñ èòèñè
÷ûãäû. 10 Ãàáà äèçè öçÿðèíÿ ÷þêäè, àéûòäû: “Öíöì àñëàñ áÿýëÿð,
ñþçöì äèñëÿñ áÿýëÿð! Éàòà-éàòà éàíûìûç àüðûäû, äóðà-äóðà
áåëèìèç ãóðûäû; 12 éöðèéÿëèì, à áÿýëÿð, àâ àâëàéàëûì, ãóø ãóø-
ëàéàëûì, ñûüûí-êåéèê éûãàëûì, 13 ãàéûäàëûì îòàüûìûçà äöøÿëèì,
Ä37 éåéÿëèì-è÷ÿëèì, õîø êå÷ÿëèì!” Ãûéàí Ñåëúöê 1 îüëó Äÿëö
Äîíäàð àéäûð: “Áÿëè, õàí Ãàçàí, ìÿñëÿùÿòäèð”. Ãàðàýöíÿ 2
îüëû Ãàðàáóäàã àéäûð: “Àüàì Ãàçàí, ìÿñëÿùÿòäèð”.
Àíëàð åéëÿ äèýÿú 3 Àò àüûçëó Àðóç ãîúà èêè äèçèíèñ öñòèíÿ
÷þêäè, 4 àéäûð: “Àüàì Ãàçàí, ñàñû äèíëö Ýöðúöñòàí àüçûíäà
îòóðàðñàí, 5 îðäóñ öñòèíÿ êèìè ãîðñàí?”
Ãàçàí àéäûð: “Ö÷ éöç éèýèäëÿí 6 îüëóì Óðóç ìÿíèì åâèì
öñòèíÿ äóðñóí!” – äåäè. Ãîñóð àòûí 7 ÷ÿêäèðäè, áóòóí áèíäè.
Òÿïÿë-ãàøãà àéãûðûíà Äîíäàð áèíäè. 8 Ýþý áÿäÿâèñèí òóòäóðäû,
Ãàçàí áÿýèñ ãàðûíäàøû Ãàðàýöíÿ 9 áèíäè. Àü áÿäÿâèñèí ÷ÿêäèðäè.
Áàéûíäûð õàíûñ éàüûñûí 10 áàñàí Øèð Øÿìñÿääèí áèíäè. Áàðàñàðûñ
Áàéáóðä ùàñàðûíäàí 11 ïàðëàéóá ó÷àí Áåéðÿê Áîç àéüûðûíà áèí-
äè. Ãîñóð àòëó Ãàçàíà “êåøèø” äåéÿí 12 áÿý Éåýíÿê Òóðû àé-
üûðûíà áèíäè. Ñàéà âàðñàì, äöêÿíñÿ îëìàç, 13 Ãàëûí Îüóç
Ä38 áÿýëÿðè áèíäè. Àëà äàüà àëà ëÿøêÿð àâà ÷ûãäû. 1 Êàôèðèñ úàñóñû úà-
ñóñëàäû, âàðäû êàôèðëÿð àçüóíû 2 Øþêëè Ìÿëèêÿ õÿáÿð âåðäè. Éåäè
áèñ ãàôòàíûíûñ àðäû éûðòûõëó, 3 éàðûìûíäàí ãàðà ñà÷ëó, ñàñû äèíëö
äèí äöøìÿíè, àëàúà àòëó 4 êàôèð áèíäè éûëüàäû, äöí áóúóüûíäà
Ãàçàí áÿýèñ îðäóñûíà 5 ýÿëäè. Àëòóí áàí åâëÿðèí êàôèðëÿð ÷àïäû-
37
 ëàð. Ãàçà áÿñçÿð ãûçû-6ýÿëèíè ÷ûüûðûøäûðäûëàð. Òþâëÿ-òþâëÿ øàùáàç
àòëàðûíû áèíäèëÿð. Ãàòàð-7ãàòàð ãûçûë äÿâÿëÿðèíè éåòäèëÿð. Àüûð õÿ-
çèíÿñèíè, áîë àã÷àñûíû 8 éàüìàëàäûëàð. Ãûðã èíúÿ áåëëö ãûçëà Áîéû
óçóí Áóðëà õàòóí 9 éåñèð ýåòäè. Ãàçàí áÿéèñ ãàðûúûã îëìûø àíàñû
ãàðà äÿâÿ 10 áîéíûíäà àñûëó ýåòäè. Õàí Ãàçàíûñ îüëû Óðóç áÿý 11
ö÷ éöç éèýèäëÿí ÿëè áàüëó, áîéíû áàüëó ýåòäè. Èëÿê ãîúà 12 îüëû
Ñàðó Ãàëìàø Ãàçàí áÿýèñ åâè öçÿðèíÿ øÿùèä 13 îëäû.
Ãàçàíûñ áó èøëÿðäÿí õÿáÿðè éîã.
Ä39 Êàôèð àéäûð: “Áÿýëÿð, 1 Ãàçàíûñ òþâëÿ-òþâëÿ øàùáàç àòëàðûíû
áèíìèøöç, àëòóí-àã÷àñûíû 2 éàüìàëàìûøóç, ãûðã éèýèäëÿí îüëû
Óðóçû äóòñàã åòìèøöç, 3 ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèíè éåòìèøöç, ãûðã
èíúÿ áåëëö ãûçëàí Ãàçàíûñ 4 ùàëàëûíû òóòìûøóç; áó ùàéûôëàðû áèç
Ãàçàíà åòìèøöç”, – äåäè.
5
Êàôèðèñ áèðè àéäûð: “Ãàçàí áÿýäÿ áèð ùàéôûìûç ãàëäû”.
Øþêëö Ìÿëèê àéäûð: “6 Ìÿðÿ àçíàâóð, íÿ ùàéôûìûç ãàëäû?”
Êàôèð àéäûð: “Ãàçàíûñ ãàïóëó Äÿðâÿíääÿ 7 îí áèñ ãîéóíû âàð-
äûð. Øîë ãîéóíëàðû äÿõè ýþòöðñÿê, Ãàçàíà 8 óëó ùåéô åäÿðäèê,”
– äåäè. Øþêëö Ìÿëèê àéäûð: “Àëòû éöç 9 êàôèð âàðñóí, ãîéóíû
ýÿòöðñèí!” – äåäè.
Àëòû éöç êàôèð àòëàíäû, 10 ãîéóíóñ öçÿðèíÿ àëãàð âàðäû. Ýåúÿ
éàòûðêÿí 11 Ãàðàúûã ÷îáàí ãàðà ãàéüóëó âàãèÿ ýþðäè. Âàãèÿñèí-
äÿí ñÿðìÿðäè óðó äóðäû. 12 Ãûéàí ýöúè, Äÿìèð ýöúè – áó èêè
ãàðäàøû éàíûíà àëäû, àüûëûñ ãàïóñûíû áÿðêèòäè.Ö÷ éåðäÿ äÿïÿ
Ä40 êèáè äàø éûüäû, àëà 1 ãîëëó ñàïàíûí ÿëèíÿ àëäû.
Íàýàùàíäàí Ãàðàúûã ÷îáàíûñ 2 öçÿðèíÿ àëòû éöç êàôèð
ãîéûëäû.
Êàôèð àéäûð:
Ãàðàíãó àõøàì 3 îëàíäà ãàéüóëó ÷îáàí,
Ãàðëà éàüìóð éàüàíäà ÷àãìàãëó ÷îáàí,
4
Ñöäè-ïåíèðè áîë ãàéìàãëó ÷îáàí!
Ãàçàí áÿýöñ äöíëöýè 5 àëòóí áàí åâëÿðèíè
áèç éûãìûøóç.
Òþâëÿ-òþâëÿ øàùáàç àòëàðûíû 6 áèç áèíìèøöç.
Ãàòàð-ãàòàð ãûçûë äÿâÿñèíè áèç éåòìèøöç.
Ãàðûúûã 7 àíàñûíû áèç ýÿòèðìèøöç.
Àüûð õÿçèíÿ, áîë àã÷àñûíû áèç éàüìàëàìûøóç.
38
 8
Ãàçà áÿñçÿð ãûçû-ýÿëèíè áèç éåñèð åòìèøöç.
Ãûðã éèýèäëÿí Ãàçàíûñ 9 îüëûíû áèç ýÿòöðìèøöç.
Ãûðã èíúÿ áåëëö ãûçëà Ãàçàíûñ ùàëàëûíû 10 áèç ýÿòöðìèøöç.
Áÿðÿ ÷îáàí, èðàüûíäàí-éàãûíûíäàí áÿðö ýÿëýèë!
Áàø 11 åíäèðöá áàüûð áàñüûë!
Áèç êàôèðÿ ñàëàì âåðýèë!
Þëäöðìÿéÿëèì,
12
Øþêëè Ìÿëèêÿ ñÿíè èëÿòÿëöì,
Ñàñà áÿýëèê àëû âåðÿëèì!
×îáàí àéäûð:
13
Èëàãûðäû ñþéëÿìÿ, ìÿðÿ èòöì êàôèð!
Ä41 Èòöìëÿ áèð éàëàãäà éóíäûì è÷ÿí 1 àçüóí êàôèð!
Àëòûíäàüû àëàúà àòûñ íÿ þýÿðñèí,
Àëà áàøëó 2 êå÷èìúÿ ýÿëìÿç ìàñà!
Áàøûíäàüû òóüóëüàñû íÿ þýÿðñÿí, 6 ìÿðÿ êàôèð,
Áàøûìäàüû 3 áþðêöìúÿ ýÿëìÿç ìàñà!
Àëòìûø òóòàì ýþíäÿðèñè íÿ þýÿðñèí, ìóðäàð êàôèð,
4
Ãûçûëúûã äÿýÿíÿýèìúÿ ýÿëìÿç ìàñà!
Ãûëûúóñû íÿ þýÿðñÿí, ìÿðÿ êàôèð,
ßýðè 5 áàøëó ÷îâêàíûìúà ýÿëìÿç ìàñà!
Áèëÿýöñäÿ äîãñàí îãóñ íÿ þýÿðñÿí, ìÿðÿ êàôèð.
Àëà ãîëëó ñàïàíûìúà ýÿëìÿç ìàñà!
Èðàüûñäàí-éàãûíûñäàí áÿðö 7 ýÿëýèë!
Éèýèòëÿðèñ çÿðáèíè ýþðýèë, àíäàí þòýèë!

- äåäè. Áèòÿêÿëëöô 8 êàôèðëÿð àò äÿïäèëÿð, îõ ñÿïäèëÿð. ßðÿíëÿð

ÿâðÿíè Ãàðàúóã 9 ÷îáàí ñàïàíûíûñ àéàñûíà äàø ãîäû, àòäû. Áèðèí
àòàíäà 10 èêèñèí-ö÷èí éûãäû, èêèñèíè àòàíäà ö÷èí-äþðäèí éûãäû.
11
Êàôèðëÿðèñ ýþçèíÿ ãîðõó äöøäè. Ãàðàúûã ÷îáàí êàôèðèñ 12
ö÷ éöçèíè ñàïàí äàøûéëà éåðÿ áûðàãäû. Èêè ãàðäàøû 13 îõà äöøäè,
Ä42 øÿùèä îëäû. ×îáàíûñ äàøû äöêÿíäè;1 ãîéóí äåìÿç, êå÷è äåìÿç,
ñàïàíûñ àéàñûíà ãîð àòàð, êàôèðè éûãàð.
2
Êàôèðèñ ýþçè ãîðãäû. Äöíéà-àëÿì êàôèðèñ áàøûíà ãàðàñó
îëäû; 3 àéäûð: “Éàðûìàñóí-éàðúûìàñóí áó ÷îáàí áèçèì ùÿïèìèç
ãûðàð îëàìû?!” – 4 äåäèëÿð; äàùà äóðìàéûá ãà÷äûëàð. ×îáàí øÿ-
ùèä îëàí ãàðäàøëàðûí 5 Ùàãûíà ãîäû, êàôèðëÿð ëåøèíäÿí áèð áþéöê
39
 äÿïÿ éûüäû, ÷àãìàã 6 ÷àãóá îä éàãäû; äÿõè êÿïÿíÿýèíäÿí ãó-
ðóìñû åäöá éàðàñûíà 7 áàñäû, éîëóñ ãûéûñûí àëóá îòóðäû, àüëàäû-
ñûãëàäû, 8 àéäûð: “Ñàëóð Ãàçàí, áÿý Ãàçàí! Þëöìèñèí, äèðèìèñèí,
áó èøëÿðäÿí 9 õÿáÿðèñ éîãìûäûð?” – äåäè.
Ìÿýÿð, õàíûì, îë ýåúÿ Ãàëûí Îüóçóñ 10 äþâëÿòè, Áàéûíäûð
õàíûñ ýöéÿýèñè Óëàø îüëû Ñàëóð Ãàçàí 11 ãàðà ãàéüûëó âàãèÿ
ýþðäè. Ñÿðìÿðäè óðó äóðäû, àéäûð: 12 “Áèëöðìèñèí, ãàðûíäàøûì
Ãàðàýöíÿ, äöøöìäÿ íÿ ýþðèíäè? Ãàðà ãàéüóëó 13 âàãèÿ ýþð-
äöì, éóìðóüóìäà òàëáûíàí øàùèí áÿíèì ãóøóìû àëóð ýþðäöì,
Ä43 1
ýþýäÿí ûëäûðûì àü-áàí åâèì öçÿðèíÿ øàãûð ýþðäöì, äöì ãàðà
2
ïóñàðûã îðäóìóñ öçÿðèíÿ òþêèëöð ýþðäöì, ãóäóç ãóðòëàð 3 åâè-
ìè äÿëÿð ýþðäöì, ãàðà äÿâÿ ÿññÿìäÿí ãàðâàð ýþðäöì, ãàðüó
êèáè 4 ãàðà ñà÷ûì óçàíûð ýþðäöì, óçàíóáàí ýþçöìè þðòÿð ýþð-
äöì, 5 áèëÿýèìäÿí îí áàðìàüûìû ãàíäà ýþðäöì. Íåúÿ êèì áó
äöøè ýþðäöì, 6 øóíäàí áÿðö àüëûì-óññóì äÿðÿ áèëìÿí. Õàíûì
ãàðäàø, ìÿíèì áó äöøöìè 7 éîðüûë ìàñà!” – äåäè.
Ãàðàýöíÿ àéäûð: “Ãàðà áóëóò äåäèýèñ ñÿíèñ 8 äþâëÿòèñäèð.
Ãàð èëÿ éàüìóð äåäèýèñ ëÿøêÿðèñäèð. Ñà÷ 9 ãàéüóäóð. Ãàí ãàðà-
äûð. Ãàëàíûñûí éîðà áèëìÿí, Àëëàù éîðñóí!” – 10 äåäè.
Áþéëÿ äèýÿú Ãàçàí àéäûð: “Ìÿíèì àâûìû áîçìà, ëÿøêÿðè-
ìè äàüûòìà. 11 Áÿí áó ýöí Ãîíóð àòà ãàãàðàì, ö÷ ýöíëèê éîëû
áèð ýöíäÿ àëóðàì, 12 þéëÿ îëìàäûí éóðäóì öñòèíÿ âàðûðàì;
ÿýÿð ñàüäûð-ÿñÿí13äèð, àõøàì îëìàäûí ýåíÿ áÿí ñàñà ýÿëöðÿì.
Ä44 Îðäóì ñàü-ÿñÿí 1 äåýèë èñÿ, áàøûñóçà ÷àðÿ åäèñ; ìÿí äÿõè ýåò-
äèì,” – äåäè2. Ãîñóð àòûí ìàùìóçëàäû, Ãàçàí áÿý éîëà ýåòäè.
3
Ýÿëè-ýÿëè éóðäûíûñ öçÿðèíÿ ýÿëäè. Ýþðäè êèì, ó÷àðäà ãóçüóí
ãàëìûø, 4 òàçû äîëàøìûø, éóðòäà ãàëìûø. Ãàçàí áÿý áóðàäà éóðä-
ëàí 5 õÿáÿðëÿøìèø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ õÿáÿðëÿøìèø:
Ãàçàí àéäûð:
Ãîâì-ãÿáèëÿ ìÿíèì 6 ãóìà éóðäóì,
Ãóëàíëà ñûüûí-êåéèêÿ ãîñøû éóðäóì,
Ñÿíè éàüû 7 íåðÿäÿí äàðûìûø, ýþçÿë éóðäóì?!
Àü-áàí åâèì äèêèëÿíäÿ éóðäû 8 ãàëìûø,
Ãàðûúûã àíàì îëóðàíäà éåðè ãàëìûø,
Îüëóì Óðóç îõ 9 àòàíäà áóòà ãàëìûø,
Îüóç áÿýëÿðè àò ÷àïàíäà ìåéäàí ãàëìûø,
10
Ãàðà ìóäáàã äèêèëÿíäÿ îúàã ãàëìûø...
40
 Áó ùàëëàðû ýþðäöýèíäÿ 11 Ãàçàíûñ ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè ãàí-
éàø äîëäû, ãàí äàìàðëàðû 12 ãàéíàäû, ãàðà áàüðû ñàðñûëäû. Ãîñóð
àòûíû þêúÿëÿäè, 13 êàôèð êå÷äèýè éîëà äöøäè, ýåòäè. Ãàçàíûñ þñèíÿ
Ä45 áèð ñó 1 ýÿëäè.
Ãàçàí àéäûð: “Ñó Ùàã äèçàðûí ýþðìöøäöð, áÿí áó ñó èëÿ 2
õÿáÿðëÿøÿéèì,” – äåäè. Ýþðÿëèì, õàíûì, íåúÿ õÿáÿðëÿøäè:
Ãàçàí àéäûð:
3
×àüíàì-÷àüíàì ãàéàëàðäàí ÷ûãàí ñó,
Àüàú ýÿìèëÿðè îéíàäàí 4 ñó,
Ùÿñÿíëÿ Ùöñåéíèñ ùÿñðÿòè ñó,
Áàü âÿ áîñòàíûñ çèéíÿòè 5 ñó,
Àéèøÿ èëÿ Ôàòèìÿíèñ íèýàùû ñó,
Øàùáàç àòëàð ýÿëöá è÷äèýè 6 ñó,
Ãûçûë äÿâÿëÿð ýÿëöá êå÷äèýè ñó,
Àü ãîéóíëàð ýÿëöá 7 ÷åâðÿñèíäÿ éàòäóüû ñó,
Îðäóìóñ õÿáÿðèí áèëöðìèñèí, 8 äåýèë ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, ñóéóì, ñàñà! – äåäè.

Ñó 9 ãà÷àí õÿáÿð âåðñÿ ýÿðÿê?! Ñóäàí êå÷äè, áó ýÿç áèð

ãóðäà òóø 10 îëäû. “Ãóðä éöçè ìöáàðÿêäèð, ãóðäëàí áèð õÿáÿðëÿ-
øÿéèì,” – äåäè.
11
Ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ õÿáÿðëÿøäè:
Ãàçàí àéäûð:
Ãàðàíãó àõøàì 12 îëàíäà ýöíè äîüàí,
Ãàð èëÿ éàüìóð éàüàíäà ÿð êèáè äóðàí,
13
Ãàðàãóú àòëàðû ýþðäöýèíäÿ êèøíÿøäèðÿí,
Ãûçûë äÿâÿ ýþðäöýèíäÿ áîçëàøäûðàí,
Ä46 1
Àüúà ãîéóí ýþðäöýèíäÿ ãóéðóã ÷ûðïóá ãàì÷ûëàéàí,
Àðãàñûíû 2 óðóá áÿðê àüûëûñ àðäûí ñþêÿí,
Ãàðìà-áöêÿú ñÿìöçèí 3 àëóá òóòàí,
Ãàíëó ãóéðóã öçöá ÷àï-÷àï éóäàí,
Àâàçû 4 ãàáà êþïÿêëÿðÿ üàâüà ñàëàí,
×àãìàãëóúà ÷îáàíëàðû äöíëÿ 5 éöýöðäÿí,
Îðäóìóñ õÿáÿðèí áèëöðìèñèí, äåýèë ìàñà!
Ãàðà áàøûì 6 ãóðáàí îëñóí, ãóðäóì, ñàñà! – äåäè.
41
 Ãóðä ãà÷àí õÿáÿð âåðñÿ 7 ýÿðÿê?! Ãóðòäàí äÿõè êå÷äè, Ãà-
ðàúà ÷îáàíûñ ãàðà êþïÿýè Ãàçàíà 8 ãàðøó ýÿëäè. Ãàçàí ãàðà
êþïÿêëÿì õÿáÿðëÿøäè; ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ 9õÿáÿðëÿøäè. Àéäûð:
Ãàðàíãó àõøàì îëàíäà âàô-âàô öðÿí,
10
Àúû àéðàí òþêèëÿíäÿ ÷àï-÷àï è÷ÿí,
Ýåúÿ ýÿëÿí õûðñûçëàðû 11 ãîðãóäàí,
Ãîðãóäóáàí øàìàòàñûéëà öðêöäÿí,
Îðäóìóñ õÿáÿðèí 12 áèëöðìèñèí, äåýèë áàñà!
Ãàðà áàøûì ñàüëûüûíäà åéèëöêëÿð åäÿì, 13 êþïÿê, ñàñà!
Ä47 äåäè. Êþïÿê ãà÷àí õÿáÿð âåðñÿ ýÿðÿê? Êþïÿê Ãàçàíûñ 1 àòûíûñ
àéàüûíà ÷àï-÷àï äöøÿð, ñèñ-ñèñ ñèñëÿð. Ãàçàí 2 áèð òóìàð èëÿ
êþïÿýè óðäû. Êþïÿê ÷ÿêèëäè, ýÿëäöýè 3 éîëà ýåòäè. Ãàçàí êþïÿýè
ãîâëàéû, Ãàðàúà ÷îáàíûñ öçÿðèíÿ 4 ýÿëäè. ×îáàíû ýþðäöýèíäÿ
õÿáÿðëÿøäè, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ 5 õÿáÿðëÿøäè:
Ãàçàí àéäûð:
Ãàðàíãó àõøàì îëàíäà ãàéüóëó ÷îáàí!
6
Ãàðëà éàüìóð éàüàíäà ÷àãìàãëó ÷îáàí!
Öíöì àñëà, ñþçöì äèñëÿ:
7
Àü-áàí åâèì øóíäàí êå÷ìèø ýþðäöñìè, äåýèë ìàñà
Ãàðà áàøûì ãóðáàí 8 îëñóí, ÷îáàí, ñàñà! – äåäè.
×îáàí àéäûð:
Þëìöøìèéäèñ, éèòìèøìèéäèñ, 9 à Ãàçàí!
Ãàíäà ýÿçÿðäèñ, íåðÿäÿéäèñ, à Ãàçàí!
Äöí éîã, þòÿêè 10 ýöí åâèñ áóíäàí êå÷äè,
Ãàðûúûã àíàñ ãàðà äÿâÿ áîéíûíäà 11 àñûëó êå÷äè.
Ãûðã èíúÿ áåëëö ãûçûéëà ùàëàëûñ, –
Áîéû óçóí 12 Áóðëà õàòóí àüëàéóáàí øóíäàí êå÷äè.
Ãûðã éèýèäëÿí îüëóñ 13 Óðóç áàøû à÷óã, éàëûí àéàã
Ä48 êàôèðëÿðèñ éàíûíúà òóòñàã 1 ýåòäè.
Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòëàðûñ êàôèð áèíìèø,
Ãàòàð-ãàòàð ãûçûë 2 äÿâÿëÿðèñ êàôèð éåòìèø,
Àëòóí-àã÷à, áîë õÿçèíÿñè êàôèð 3 àëìûø!
×îáàí áþéëÿ äèýÿú Ãàçàí àù åòäè, àüëû áàøûíäàí 4 ýåòäè, äöí-
éà-àëÿì ýþçèíÿ ãàðàíñó îëäû; àéäûð:
42
 Àüçûñ ãóðóñóí, 5 ÷îáàí!
Äèëöí ÷öðèñöí, ÷îáàí!
Ãàäèð ñÿíèñ àëíûñà ãàäà éàçñûí, 6 ÷îáàí! – äåäè.
Ãàçàí áÿý áþéëÿ äèýÿú ÷îáàí àéäûð:
Íÿ ãàãûðñàí 7 áàñà, àüàì Ãàçàí,
Éîõñà êþêñöñäÿ éîãìûäûð èìàí?
Àëòû 8 éöç êàôèð äÿõè ìÿíèì öçÿðèìÿ ýÿëäè. Èêè ãàðäàøûì
øÿùèä 9 îëäû. Ö÷ éöç êàôèð þëäöðäöì, üÿçà åòäèì; ñÿìöç ãîéóí,
10
àðûã òîãëû ñÿíèñ ãàïóñäàí êàôèðëÿðÿ âåðìÿäèì. Ö÷ éåðäÿ 11
éàðàëàíäûì, ãàðà áàøûì áóñàëäû, éàëñóç ãàëäûì; ñó÷óì áó-
ìûäûð? – 12 äåäè.
×îáàí àéäûð:
Ãîñóð àòûí âåðýèë ìàñà,
Àëòìûø òóòàì 13 ýþíäÿðöñè âåðýèë ìàñà,
Àï-àëàúà ãàëãàíûñû âåðýèë ìàñà.
Ä49 1
Ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûñ âåðýèë ìàñà,
Ñàäàüûñäà ñÿêñÿí îãóñ 2 âåðýèë ìàñà.
Àü òîçëóúà ãàòû éàéûñ âåðýèë ìàñà,
Êàôèðÿ ìÿí 3 âàðàéûí,
Éåíèäÿí òîüàíûí þëäöðÿéèí,
Éåñöìëÿ àëíóì ãàíûí 4 áÿí ñèëÿéèí,
Þëöðñÿì, ñÿíèñ óüðóñà áÿí þëÿéèì,
Àëëàù Òààëà 5 ãîðñà, åâèñè áÿí ãóðòàðàéûí! – äåäè.
×îáàí áþéëÿ äèýÿú Ãàçàíà 6 ãÿùÿð ýÿëäè, àëäû éöðèéö âåðäè.
×îáàí äÿõè Ãàçàíûñ 7 àðäûíäàí éåòäè. Ãàçàí äþíäè áàãäû, “Îüóë
÷îáàí, ãàíäà 8 ýåäÿðñèí?” – äåäè.
×îáàí àéäûð: “Àüàì Ãàçàí, ñÿí åâèñ 9 àëìàüà ýåäÿðñÿñ,
ìÿí äÿõè ãàðûíäàøûì ãàíûí àëìàüà ýåäÿðÿì,” – äåäè.
10
Áþéëÿ äåýÿú Ãàçàí àéäûð: “Îüóë ÷îáàí, ãàðíûì àúäûð;
ùå÷ íÿñíÿñ 11 âàðìûäûð éåìÿýÿ?” – äåäè. ×îáàí àéäûð: “Áÿëè,
àüàì Ãàçàí, ýåúÿäÿí 12 áèð ãóçû áèøöðöá äóðóðàì. Ýÿë áó àüàú
äèáèíäÿ åíÿëöì, éèéÿëèì!” – äåäè.
13
Åíäèëÿð; ÷îáàí äàüàðúûüû ÷ûãàðäû, éåäèëÿð. Ãàçàí ôèêð
Ä50 åéëÿäè, 1 àéäûð: “ßýÿð ÷îáàíëà âàðàúàã îëóðñàì, Ãàëûí Îüóç
43
 áÿýëÿðè 2 áÿíèì áàøûìà ãàãûíú ãàõàðëàð; ÷îáàí áèëÿ îëìàñà,
Ãàçàí êàôèðè àëàìàçäû,” 3 äåéÿðëÿð”, – äåäè.
Ãàçàíà ãåéðÿò ýÿëäè. ×îáàíû áèð àüàúà ñàðà-4ñàðà ìþùêÿì
áàüëàäû; åéëÿíäè, éöðèéö âåðäè. ×îáàíà àéäûð: 5 “Ìÿðÿ ÷îáàí!
Ãàðíûñ àúûãìàìûøêÿí, ýþçöñ ãàðàðìàìûø èêÿí áó 6 àüàúû ãî-
ïàðû ýþð, éîõñà ñÿíè áóíäà ãóðòëàð-ãóøëàð 7 éåð,” – äåäè.
Ãàðàúà ÷îáàí çÿðá åéëÿäè, ãàáà àüàúû éåðèéëÿ – 8 éóðäûéëà
ãîïàðäû, àðãàñûíà àëäû, Ãàçàíûñ àðäûíà äöøäè.
9
Ãàçàí áàãäû ýþðäè ÷îáàí àüàúû àðãàñûíà àëìûø, 10 ýÿëöð.
Ãàçàí àéäûð: “Ìÿðÿ ÷îáàí, áó àüàú íÿ àüàúäûð?” ×îáàí 11 àéäûð:
“Àüàì Ãàçàí, áó àüàú îë àüàúäûð êèì, ñÿí êàôèðè áàñàðñàí, 12 ãà-
ðíûñ àúûüàð, ìÿí ñàñà áó àüàúëà éåìÿê áèøöðÿðèí,” – äåäè.
13
Ä51 Ãàçàíà áó ñþç õîø ýÿëäè. Àòûíäàí åíäè, ÷îáàíûñ ÿëëÿðèí 1
÷þçäè, àëíûíäà áèð þïäè, àéäûð: “Àëëàù ìÿíèì åâèìè ãóðòàðàúàã 2
îëóðñà, ñÿíè ÿìèðàõóð åéëÿéÿéèí,” – äåäè. Èêèñè áèëÿ éîëà 3 ýèðäè.
Áó éàíà Øþêëè Ìÿëèê êàôèðëÿðëÿ øèí-øàäìàí éåéöá-4è÷öá
îòóðóðäû. Àéäûð: “Áÿýëÿð, áèëöðìèñèç, Ãàçàíà íåúÿ ùåéô 5
åéëÿìÿê ýÿðÿê? Áîéû óçóí Áóðëà õàòóíûíû ýÿòöðöá, ñàüðàã 6
ñöðäöðìÿê ýÿðÿê!” – äåäè.
Áîéû óçóí Áóðëà õàòóí áóíû åøèòäè, 7 éöðÿýèéëÿ úàíûíà îäëàð
äöøäè. Ãûðã èíúÿ áåëëö ãûçûñ 8 è÷èíÿ ýèðäè; þýöò âåðäè, àéäûð:
“Ãàíãûñóçà éàïûøóðëàðñà, 9 “Ãàçàí õàòóíû ãàíãûñûçäûð” äåéö,
ãûðã éåðäÿí àâàç âåðÿñèç,” – 10 äåäè.
Øþêëè Ìÿëèêäÿí àäàì ýÿëäè, “Ãàçàí áÿýèñ õàòóíû 11
ãàíãûñóçäóð?” – äåäè. Ãûðã éåðäÿí àâàç ýÿëäè, ãàíãûñûäûð 12
áèëìÿäèëÿð. Êàôèðÿ õÿáÿð âåðäèëÿð: “Áèðèíÿ éàïûøäûã, ãûðã éåð-
äÿí 13 àâàç ýÿëäè; áèëìÿäèê, ãàíãûñûäûð,” – äåäèëÿð.
Ä52 Êàôèð àéäûð: “Ìÿðÿ, 1 âàðûñ, Ãàçàíûñ îüëû Óðóçû äàðòûñ,
÷ÿíýÿëÿ àñóñ. Ãûéìà-2ãûéìà àü ÿòèíäÿí ÷ÿêöñ, ãàðà ãàâóðìà
áèøöðöá, ãûðã áÿý ãûçûíà 3 èëÿòöñ; ùÿð êèì éåäè, îë äåýèë; ùÿð
êèì éåìÿäè, îëäóð. Àëóñ ýÿëöñ, 4 ñàüðàã ñöðñöí!” – äåäè.
Áîéû óçóí Áóðëà õàòóí îüëûíóñ 5 éàìàúûíà ýÿëäè; ÷àüûðóá
îüëûíà ñîéëàð, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàð?
6
Àéäûð:
Îüóë, îüóë, àé îüóë,
Áèëöðìèñèí, íÿëÿð îëäû:
44
 7
Ñþéëÿøäèëÿð ôûñûë-ôûñûë,
Êàôèðèñ ôåëèí äóéäóì.
Äöíëöýè àëòóí 8 áàí åâèìèñ ãÿáçÿñè îüóë,
Ãàçà áÿñçÿð ãûçûìûñ-ýÿëèíèìèñ 9 ÷è÷ÿýè îüóë,
Îüóë, îüóë, àé îüóë,
Äîãóç àé äàð 10 ãàðíûìäà ýþòöðäöýöì îüóë,
Îí àé äåéÿíäÿ äöíéàéà ýÿòöðäöýèì 11 îüóë,
Äîëìàñû àëòóí áåøèêäÿ áÿëÿäöýèì îüóë,
êàôèðëÿð òÿðñ äàíûøìûøëàð:12”Ãàçàí îüëû Óðóçû ùÿáñäÿí ÷ûãàðóñ,
áîüàçûíäàí îðüàíëà 13àñóñ, èêè äàëóñûíäàí ÷ÿíýÿëÿ ñàíúóñ,
Ä53 ãûéìà-ãûéìà àü ÿòèíäÿí 1 ÷ÿêöñ. Ãàðà ãàâûðìà åäöá, ãûðã áÿý
ãûçûíà èëÿòöñ; ùÿð êèì éåäè, 2 îë äåýèë; ùÿð êèì éåìÿäè, îë
Ãàçàí õàòóíûäûð; ÷ÿêöñ äþøÿýèìèçÿ 3 ýÿòèðÿëèì, ñàüðàã ñöðäö-
ðÿëèì!” – äåìèøëÿð. Ñÿíèñ ÿòöñäÿí, îüóë, 4 éèéÿéèíìè, éîõñà
ñàñû äèíëö êàôèðèñ äþøÿýèíÿ ýèðÿéèíìè? Àüàñ 5 Ãàçàíûñ íàìó-
ñûíû ñûíäûðàéûíìû? Íåúÿäÿéèí, îüóë, ùåé?! – äåäè.
6
Óðóç àéäûð: “Àüçóñ ãóðûñóí, àíà! Äèëöñ ÷öðèñöí, àíà! 7”
Àíà ùàããû-Òàñðû ùàããû” äåñèëìÿñÿéäè, ãàëãóáàíû éåðèìäÿí
äóðàéäûì, 8 éàãàñëà áîüàçûñäàí òóòàéäûì, ãàáà þêúÿì àëòûíà
ñàëàéäûì, àü 9 éöçöñè ãàðà éåðÿ äÿïÿéäèì, àüçóñ èëÿ áóðíóñ-
äàí ãàí øîðëà10äàéäûì, úàí äàòëóñûí ñàñà ýþñòÿðÿéäèì! Áó íÿ
ñþçäöð? Ñàãûí, 11 ãàäûí àíà! Ìÿíèì öçÿðèìÿ ýÿëìÿéÿñèí, ìÿ-
íèì è÷öí àüëàìàéàñàí. 12 Ãî áÿíè ãàäûí àíà, ÷ÿíýÿëÿ óðñóí-
ëàð, ãî ÿòèìäÿí ÷ÿêñöíëÿð, 13 ãàðà ãàâóðìà åòñöíëÿð, ãûðã áÿý
Ä54 ãûçûíûñ þñèíÿ èëÿòñöíëÿð. 1 Àíëàð áèð éåäèýèíäÿ ñÿí èêè éåýèë!
Ñÿíè êàôèðëÿð áèëìÿñöíëÿð-äóéìàñóíëàð; 2 òà êèì, ñàñû äèíëö
êàôèðöñ äþøÿýèíÿ âàðìàéàñàí, ñàüðàüûí 3 ñöðìÿéÿñÿí, àòàì
Ãàçàí íàìóñûíû ñûìàéàñàí. Ñàãûí!” – äåäè.
4
Îüëàí áþéëÿ äèýÿú áóëäóð-áóëäóð ýþçèíèñ éàøû ðÿâàí 5
îëäû. Áîéû óçóí, áåëè èíúÿ Áóðëà õàòóí áîéíûéëà ãóëàüûí 6 àëäû
äöøäè; ýöç àëìàñû êèáè àë éàíàüûí äàðòäû éûðòäû; 7 ãàðüó êèáè ãàðà
ñà÷ûíû éîëäû; “îüóë, îüóë!” äåéöáÿí çàðûëûã 8 ãûëäû, àüëàäû.
Óðóç àéäûð:
Ãàäûí àíà! Ãàðøóì àëóá, íÿ 9 áþýðÿðñÿí?
Íÿ áîçëàðñàí, íÿ àüëàðñàí?
45
 Áàüðûìëà éöðÿýèì íÿ 10 äàüëàðñàí?
Êå÷ìèø ìÿíèì ýöíèìè íÿ àíäûðàðñàí?
Ùåé, àíà! ßðÿáè 11 àòëàð îëàí éåðäÿ
Áèð ãóëóíû îëìàçìû îëóð?
Ãûçûë äÿâÿëÿð 12 îëàí éåðäÿ
Áèð êþøÿýè îëìàçìû îëóð?
Àüúà ãîéóíëàð îëàí 13 éåðäÿ
Áèð ãóçûúûüû îëìàçìû îëóð?
Ä55 Ñÿí ñàü îë, ãàäûí 1 àíà, áàáàì ñàü îëñóí,
Áèð ìÿíèì êèáè îüóë áóëûíìàçìû îëóð? – 2 äåäè.
Áþéëÿ äèýÿú àíàñûíûñ ãÿðàðû ãàëìàäû; éöðèéö 3 âåðäè, ãûðã
èíúÿ áåëëö ãûçûñ è÷èíÿ ýèðäè.
Êàôèðëÿð 4 Óðóçû àëóá, ãÿíàðÿ äèáèíÿ ýÿòöðäèëÿð, Óðóç àéäûð:
5
“Ìÿðÿ êàôèð, àìàí! Òàñðûíûñ áèðëèýèíÿ éîãäóð ýöìàí!
Ãîñ ìÿíè áó 6 àüàúëà ñþéëÿøÿéèì,” – äåäè. ×àüûðóá àüàúà ñîé-
ëàìûø, 7 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
“Àüàú, àüàú!! Äåðñÿì ñàñà, ÿðëÿíìÿ 8 àüàú!
Ìÿêêÿ èëÿ Ìÿäèíÿíèñ ãàïóñû àüàú!
Ìóñà Êÿëèìöñ 9 ÿñàñû àüàú!
Áþéöê-áþéöê ñóëàðûñ êþïðèñè àüàú!
10
Ãàðà-ãàðà äÿñèçëÿðèñ ýèìèñè àüàú!
Øàùè-ìÿðäàí ßëèíèñ 11 Äöëäöëèíèñ ÿéÿðè àüàú!
Çöëôèãàðûñ ãûíûéëà ãÿáçÿñè 12 àüàú!
Øàù Ùÿñÿíëÿ Ùöñåéíöñ áåøèýè àüàú!
ßýÿð ÿðäèð, 13 ÿýÿð þâðÿòäèð, ãîðõóñû àüàú!
Ä56 Áàøûñ àëà áàãàð îëñàì, 1 áàøñûç àüàú!
Äèáèñ àëà áàãàð îëñàì, äèáñöç àüàú!
Ìÿíè ñàñà 2 àñàðëàð, ýþòöðìÿýèë àüàú!
Ýþòöðÿúÿê îëóðñàñ, éèýèòëèýöì ñÿíè òóòñóí, 3 àüàú!
Áèçèì åëäÿ ýÿðÿê èäèñ, àüàú!
Ãàðà ùèíäó ãóëëàðûìà áóéóðàéäûì,
4
Ñÿíè ïàðà-ïàðà äîüðàéàëàðäû, àüàú!
Àíäàí àéûòäû:
Òàâëà-òàâëà 5 áàüëàíàíäà àòóìà éàçûõ!
Ãàðòàø äåéö; ñàãëàéàíäà éîëäàøûìà éàçûõ!
46
 Éóìðóüûíäà 6 òàëáûíàíäà øàùèí ãóøóìà éàçûõ!
Éåòÿð èëÿ òóòàíäà òàçûìà éàçûõ!
7
Áÿýëèýÿ äîéìàäûí þçöìÿ éàçûõ!
Éèýèòëèýèíÿ óñàíìàäûí úàíûìà 8 éàçûõ! – äåäè,
éóìðó-éóìðó àüëàäû, éàíûã úèýÿðúèýèíè äàüëàäû.
9
Áó ìÿùÿëäÿ, ñóëòàíûì, Ñàëóð Ãàçàíëàì Ãàðàúà ÷îáàí
÷àïàð 10 éåòäè. ×îáàíûñ ö÷ éàøàð äàíà äÿðèñèíäÿí ñàïàíûíûñ 11
àéàñûéäû; ö÷ êå÷è òöéèíäÿí ñàïàíûíûñ ãîëëàðûéäû. 12 Áèð êå÷è òö-
éèíäÿí ÷àòëàüóúûéäû. Ùÿð àòàíäà îí èêè 13 áàòìàí äàø àòàðäû.
Àòäûüû äàø éåðÿ äöøìÿçäè.
Ä57 Éåðÿ äÿõè 1 äöøñÿ, òîç êèáè ñàâðûëûðäû, îúàã êèáè îáðûëóð èäè.
Ö÷ 2 éûëàäàã äàøû äöøäöýè éåðèñ îòû áèòìÿçäè. Ñåìèç ãîéóí,
àðóã 3 òîãëû áàéûðäà ãàëñà, ãóðò ýÿëèá éåìÿçäè ñàïàíûñ 4 ãîðãó-
ñûíäàí. Åéëÿ îëñà, ñóëòàíûì, Ãàðàúà ÷îáàí ñàïàí 5 ÷àòëàòäû.
Äöíéà-àëÿì êàôèðèñ ýþçèíÿ ãàðàíñó îëäû.
Ãàçàí 6 àéäûð: “Ãàðàúûã ÷îáàí, àíàìû êàôèðäÿí äèëÿéÿéèì,
àò àéàüû 7 àëòûíäà ãàëìàñóí,” – äåäè.
Àò àéàüû êöëöê, îçàí äèëè 8 ÷åâèê îëóð. Ãàçàí êàôèðÿ ÷àüûðóá
ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, 9 íÿ ñîéëàìûø:
Àéäûð:
Ìÿðÿ Øþêëè Ìÿëèê!
Äöíëöýè àëòóí áàí 10 åâëÿðèìè ýÿòöðöá äóðóðñàí,
ñàñà êþëýÿ îëñóí!
Àüûð õÿçèíÿì, 11 áîë àã÷àì ýÿòöðöá äóðóðñàí,
ñàñà õÿðúëûã îëñóí!
Ãûðã èíúÿ 12 áåëëö ãûçëà Áóðëà õàòóíû ýÿòöðöá äóðóðñàí,
ñàñà éåñèð îëñóí!
13
Ãûðã éèýèäëÿí îüëóì Óðóçû ýÿòöðöá äóðóðñàí,
Ä58 ãóëóñ 1 îëñóí!
Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòëàðûì ýÿòöðöá äóðóðñàí,
2
ñàñà áèíÿò îëñóí!
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèì ýÿòöðöá äóðóðñàí,
3
ñàñà éöêëÿò îëñóí!
Ãàðûúûã àíàìû ýÿòöðöá äóðóðñàí,
Ìÿðÿ êàôèð, 4 àíàìû âåðýèë ìàñà,
Ñàâàøìàäûí, óðóøìàäûí ãàéûäàéûì – ýåðö äþíÿéèì,
5
ýåäÿéèì, áÿëëö áèëýèë! – äåäè.
47
 Êàôèð àéäûð:
- Ìÿðÿ Ãàçàí!
Äöíëöýè 6 àëòóí áàí åâèíè ýÿòöðìèøèç, – áèçèìäèð!
- Ãûðã èíúÿ áåëëö ãûçëà
7
Áîéû óçóí Áóðëà õàòóíû ýÿòöðöá äóðóð, – áèçèìäèð!
- Ãûðã 8 éèýèäëÿí îüëóñ Óðóçû ýÿòöðìèø, – áèçèìäèð!
Òàâëà-9òàâëà øàùáàç àòëàðûí,
ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèí ýÿòöðìèøèç, – áèçèìäèð.
10
Ãàðûúûã àíàñû ýÿòöðìèøèç, – áèçèìäèð!
Ñàñà âåðìÿçèç, Éàéõàí 11 Êåøèø îüëûíà âåðÿðèç,
Éàéõàí Êåøèø îüëûíäàí îüëû 12 äîüàð,
Áèç àíû ñàñà üàðûì ãîðóç, – äåäèëÿð.
Áþéëÿ äèýÿú Ãàðûúûã 13 ÷îáàíûñ àúûüû òóòäû, äîäàãëàðû òÿïñÿðäè.
Ä59 ×îáàí 1 àéäûð:
Ìÿðÿ äèíè éîã, àüûëñûç êàôèð!
Óññû éîã, äÿðíÿêñèç êàôèð!
2
Ãàðøó éàòàí ãàðëû ãàðà äàüëàð
ãàðûéóáäóð îòû áèòìÿç.
Ãàíëó-3ãàíëó ûðìàãëàð
ãàðûéóáäóð ñóéû ýÿëìÿç.
Øàùáàç-øàùáàç 4 àòëàð
ãàðûéóáäóð ãóëóí âåðìÿç.
Ãûçûë-ãûçûë äÿâÿëÿð
ãàðûéóáäóð 5 êþøÿê âåðìÿç.
Ìÿðÿ êàôèð, Ãàçàíûñ àíàñû
ãàðûéóáäóð îüóë 6 âåðìÿç.

Äþëèí àëìàãäàí ñÿôàñ âàðñà, Øþêëè Ìÿëèê, ãàðà 7 ýþçëö ãû-

çûñ âàðñà, ýÿòöð Ãàçàíà âåð! Ìÿðÿ êàôèð, ñÿíèñ ãûçûñäàí 8 îüëû
äîüñóí, ñèç àíû Ãàçàí áÿýÿ ãÿäèì ãîéàñûç, – äåäè.
9
Áó ìÿùÿëäÿ Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè éåòäè. Õàíûì, ýþðÿëèì,
êèìëÿð éåòäè:
10
Ãàðà Äÿðÿ àüçûíäà Ãàäèð âåðÿí, ãàðà áóüà äÿðèñèíäÿí
áåøèýèíèñ éàïóüû 11 îëàí, àúûüû òóòàíäà ãàðà äàøû êöë åéëÿéÿí,
áûüûí ÿññÿ12ñèíäÿ éåäè éåðäÿ äöýÿí, ÿðÿíëÿð ÿâðÿíè Ãàçàí áÿ-
48
 ýèñ ãàð13äàøû Ãàðàýöíÿ ÷àïàð éåòäè “×àë ãûëûúûñ, ãàðäàø Ãàçàí,
Ä60 1
éåòäèì!” – äåäè.
Áóíóñ àðäûíúà, ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè:
Äÿìèð 2 ãàïó Äÿðâÿíääÿêè äÿìöð ãàïóéû äÿïöá àëàí,
àëòìûø òóòàì 3 àëà ýþíäÿðèíèñ óúûíäà ÿð áþýöðäÿí Ãûéàí Ñåëúèê
îüëû 4 Äÿëè Äîíäàð ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, àüàì Ãàçàí,
éåòäèì!” – 5 äåäè.
Áóíóñ àðäûíúà, õàíûì, ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè: Ùÿìèäëÿí 6
Ìÿðäèí ãàëàñûí äÿïöá éûãàí, äÿìöð éàéëû Ãûïúàã Ìÿëèêÿ 7 ãàí
ãóñäóðàí, ýÿëöáÿí Ãàçàíûñ ãûçûí ÿðëèêëÿ àëàí, Îüóçóñ 8 àã ñà-
ãàëëó ãîúàëàðû ýþðÿíäÿ îë éèýèäè òÿùñèí9ëÿéÿí, àë ìàùìóçû
øàëâàðëû, àòû áÿùðè õîòàçëû 10 Ãàðàýöíÿ îüëû Ãàðà Áóäàã ÷àïàð
éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, 11 àüàì Ãàçàí, éåòäèì!” – äåäè.
Áóíóñ àðäûíúà, ýþðÿëèì, õàíûì, 12 êèìëÿð éåòäè: Äÿñòóð-
ñóçúà Áàéûíäûð õàíûñ éàüûñûí 13 áàñàí, àëòìûø áèñ êàôèðÿ ãàí
Ä61 ãóñäóðàí, àü-áîç àòûíûñ 1 éåëèñè öçÿðèíäÿ ãàð äóðäóðàí Ãÿôëÿò
ãîúà îüëó Øèð 2 Øÿìñÿääèí ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, àüàì
Ãàçàí, éåòäèì!” – äåäè.
3
Áóíóñ àðäûíúà ýþðÿëèì, õàíûì, êèìëÿð éåòäè: Ïàðàñàðûñ
Áàéáóðä 4 ùàñàðûíäàí ïàðëàéóá ó÷àí, àïàëàúà ýÿðäÿýèíÿ ãàðøó
ýÿëÿí, 5 éåäè ãûçûñ óìóäû, Ãàëûí Îüóç èìðÿíúÿñè, Ãàçàí áÿýöñ
6
èíàüû, Áîç àéüûðëó Áåéðÿê ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, àüàì 7
Ãàçàí, éåòäèì!” – äåäè.
Áóíóñ àðäûíúà, õàíûì, ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè: 8 ×àéà áàãñà
÷àëûìëó, ÷àë ãàðàãóø ÿðäÿìëö, ãóðãóðìà ãóøàãëó, 9 ãóëàüû àëòóí
êöáÿëè, Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí éûãûúû 10 Ãàçëûã
ãîúà îüëû áÿý Éåýíÿê ÷àïàð éåòäè: “×àë 11 ãûëûúûñ, àüàì Ãàçàí,
éåòäèì!” – äåäè.
Áóíóñ àðäûíúà ýþðÿëèì, 12 õàíûì, êèìëÿð éåòäè: Àëòìûø þýÿú
äÿðèñèíäÿí êöðê åéëÿñÿ, òîïóãëàðûíû 13 þðòìÿéÿí, àëòû þýÿú äÿðè-
Ä62 ñèíäÿí êöëàù åòñÿ, ãóëàãëàðûíû þðòìÿéÿí, 1 ãîëû-áóäû õàðàíúà,
óçóí áàëäûðëàðû èíúÿ, Ãàçàí áÿýöñ 2 äàéûñû Àò àüûçëó Àðóç ãîúà
÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, 3 áÿýöì Ãàçàí, éåòäèì!” – äåäè.
Áóíóñ àðäûíúà, ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè:
Âàðûáàí Ïåéüÿìáÿðèñ éöçèíè ýþðÿí, ýÿëöáÿíè Îüóçäà
ñÿùàáÿñè îëàí, 5 àúûüû òóòàíäà áûãëàðûíäàí ãàí ÷ûãàí, Áûüû ãàíëó
Áöýäöç ßìÿí 6 ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, àüàì Ãàçàí, éåò-
äèì!” – äåäè.
49
 Áóíóñ 7 àðäûíúà, ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè:
Êàôèðëÿðè èò àðäûíà áûðàãûá 8 õîðëàéàí, åëäÿí ÷ûãóá Àéüûð
ýþçëÿð ñóéûíäàí àò éöçäöðÿí, 9 ÿëëè éåäè ãàëàíûñ êèëèäèí àëàí,
Àü Ìÿëèê ×åøìÿ ãûçûíà 10 íèêàù åäÿí Ñîôè Ñàíäàë Ìÿëèêÿ ãàí
ãóñäóðàí, ãûðã úöááÿ 11 áöðèíöá îòóç éåäè ãàëà áÿýèíèñ ìÿù-
áóá ãûçëàðûíû ÷àëóá 12 áèð-áèð áîéíûí ãóúàí, éöçèíäÿ-äîäàüûí-
äà þïÿí Èëÿê 13 ãîúà îüëû Àëï ßðÿí ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ,
Ä63 àüàì 1 Ãàçàí, éåòäèì!” – äåäè.
Ñàéûëìàãëà Îüóç áÿýëÿðè òöêÿíñÿ îëìàç. 2 Ùÿï éåòäèëÿð.
Àðû ñóäàí àáäÿñò àëäûëàð. Àü àëûíëàðûí 3 éåðÿ ãîäûëàð. Èêè ðöêÿò
íàìàç ãûëäûëàð. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ 4 ñàëàâàò ýÿòöðäèëÿð.
Áèòÿêÿëëöô êàôèðÿ àò ñàëäûëàð, ãûëûú ÷àëäûëàð. 5 Ýóìáóð-ýóìáóð
íàãàðàëàð äþýèëäè. Áóðìàñû àëòóí òóú 6 áîðûëàð ÷àëûíäû.
Îë ýöí úèýÿðèíäÿ îëàí ÿð éèýèòëÿð áÿëöðäè. 7 Îë ýöí ìöõÿí-
íÿòëÿð ñàïà éåð ýþçÿòäè. Îë ýöí áèð ãèéàìÿò 8 ñàâàø îëäû, ìåé-
äàí äîëó áàø îëäû. Áàøëàð êÿñèëäè 9 òîï êèáè. Øàùáàç-øàùáàç àò-
ëàð éöýöðäè, íàëû äöøäè. Àëà-10àëà ýþíäÿðëÿð ñöñèëäè. Ãàðà ïîëàò
óç ãûëûúëàð ÷àëûíäû, 11 éàëìàíû äöøäè. Ö÷ éåëÿêëè ãàéûí îãëàð
àòûëäû, äÿìðÿíè 12 äöøäè. Ãèéàìÿòèñ áèð ýöíè îë ýöí îëäû. Áÿý
íþêÿðèíäÿí, 13 íþêÿð áÿýèíäÿí àéðûëäû.
Ä64 Äàø Îüóç áÿýëÿðèéëÿ Äÿëè Äîíäàð 1 ñàüäàí äÿïäè. Úûëàñóí
éèýèòëÿðëÿ Ãàðàýöíÿ îüëû Äÿëè 2 Áóäàã ñîëäàí äÿïäè. È÷ Îüóç
áÿýëÿðèéëÿ Ãàçàí äîïà 3 äÿïäè, Øþêëè Ìÿëèêÿ ùÿâàëà îëäû,
Øþêëè Ìÿëèêè áþýöð4äöáÿíè àòäàí éåðÿ ñàëäû, üàôèëëöúÿ ãàðà áà-
øûí àëóá 5 êÿñäè, ãàõûøäûí àëúà ãàíûí éåð éöçèíÿ äþêäè. Ñàü 6 òÿ-
ðÿôäÿ Ãàðà Òöêÿí Ìÿëèêÿ Ãûéàí Ñåëúöê îüëû Äÿëè Äîíäàð 7
ãàðøó ýÿëäè. Ñàü éàíûíû ãûëûúëàäû, éåðÿ ñàëäû. Ñîë 8 òÿðÿôäÿ Áó-
üàúûã Ìÿëèêÿ Ãàðàýöíÿ îüëû Äÿëè Áóäàã ãàðøó 9 ýÿëäè. Àëòû
áÿðëè ýöðç èëÿ äÿïÿñèíÿ ãàòû òóòà óðäû. 10 Äöíéà-àëÿì ýþçèíÿ
ãàðàñó îëäû. Àò áîéíûí ãóúàãëàäû, 11 éåðÿ äöøäè.
Ãàçàí áÿýöñ ãàðäàøû êàôèðèñ òóüûéëà 12 ñàíúàüû ãûëûúëàäû,
éåðÿ ñàëäû. Äÿðÿëÿðäÿ, äÿïÿëÿðäÿ 13 êàôèðÿ ãûðüóí ýèðäè, ëåøèíÿ
Ä65 ãóçüóí öøäè. Îí 1 èêè áèñ êàôèð ãûëûúäàí êå÷äè. Áåø éöç Îüóç
éèýèòëÿðè 2 øÿùèä îëäû. Ãà÷àíûíû Ãàçàí áÿý ãîìàäû, àìàí äåéÿ-
íè 3 þëäöðìÿäè. Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè òîéóì îëäû.
Ãàçàí 4 áÿý îðäûñûíû, îüëàíûíû-óøàüûíû, õÿçèíÿñèíè àëäû, ýå-
ðö äþíäè àëòóí òàõòûíäà. Éåíÿ åâèíè äèêäè. Ãàðàúûã ÷îáàíû 6
5

50
 ÿìèðàõóð åéëÿäè. Éåäè ýöí, éåäè ýåúÿ éèìÿ-è÷ìÿ îëäû. 7 Ãûðã
áàø ãóë, ãûðã ãûðíàã îüëû Óðóç áàøûíà àçàä 8 åéëÿäè. Úûëàñóí ãî÷
éèýèòëÿðÿ ãàëàáà þëêÿ âåðäè; øàëâàð, 9 úöááÿ, ÷óãà âåðäè.

10
Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëöáÿí áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû. Áó
îüóçíàìÿéè äöçäè-ãîøäû, áþéëÿ 11 äåäè:

Ãàíû äåäèýèì áÿý ÿðÿíëÿð?

Äöíéà ìÿíèì äåéÿíëÿð?
ßúÿë àëäû, 12 éåð ýèçëÿäè,
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
Ýÿëèìëö-ýåäèìëö äöíéà
13
Àõûð ñîñ óúû þëöìëö äöíéà!
Éóì âåðÿéèì, õàíûì:
Ä66 Ãàðëû 1 ãàðà äàüëàðóñ éûãûëìàñóí!
Êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúûñ êÿñèëìÿñöí!
2
Ãàìûí àãàí ýþðêëö ñóéóñ ãóðûìàñóí!
Ãàäèð Òàñðû ñÿíè 3 íàìÿðäÿ ìþùòàú åòìÿñöí!
×àïàðêÿí àü-áîç àòûñ áöäðÿìÿñöí!
4
×àëûøàíäà ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûñ ýåäèëìÿñöí!
Äöðòöøÿðêÿí 5 àëà ýþíäÿðèñ àâàíìàñóí!
Àü ñàãàëëó áàáàñ éåðè ó÷ìàã îëñóí!
Àü áèð÷ÿêëö àíàñ éåðè áåùèøò îëñóí!
Àõûð-ñîíû àðû 7 èìàíäàí àéûðìàñóí!
“Àìèí!” äåéÿíëÿð äèçàð ýþðñöí!
Àü 8 àëíóñäà áåø êÿëìÿ äóà ãûëäóã, ãÿáóë îëñóí!
Àëëàù âåðÿí 9 óìóäóñ öçöëìÿñöí!
Éûüûøäûðñóí-äóðûøäóðñóí ýöíàùûíûçû
10
Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà éöçè ñóéûíà
áàüûøëàñóí, 11 õàíûì, ùåé!..

51
 ÃÀÌ ÁÞÐßÍÈÑ ÎÜËÛ ÁÀÌÑÛ ÁÅÉÐßÊ ÁÎÉÛÍÛ 12
ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ, ÕÀÍÛÌ, ÙÅÉ...

Ãàì Üàí îüëû õàí Áàéûíäûð 13 éåðèíäÿí äóðìûøäû. Ãàðà éå-

Ä67 ðèñ öñòèíÿ àü áàí åâèí 1 äèêäèðìèøäè. Àëà ñàéâàí ýþý éöçèíÿ
àøàíìûøäû. Áèñ 2 éåðäÿ èïÿê õàëûúàñû äþøÿíìèøäè. È÷ Îüóç, Äàø
3
Îüóç áÿýëÿðè Áàéûíäûð õàíûñ ñþùáÿòèíÿ äÿðèëìèøäè. Áàé4áþðÿ
áÿý äÿõè Áàéûíäûð õàíûñ ñþùáÿòèíÿ ýÿëìèøäè. Áàéûíäûð 5 õàíûñ
ãàðøóñûíäà Ãàðàýöíÿ îüëû Ãàðàáóäàã áàé äàéàíóá äóð6ìûøäû.
Ñàü éàíûíäà Ãàçàí îüëû Óðóç äóðìûøäû. 7 Ñîë éàíûíäà Ãàçûëûã
ãîúà îüëû áÿý Éåýíÿê äóðìûøäû. 8 Áàéáþðÿ áÿý áóíëàðû ýþðäö-
ýèíäÿ àù åéëÿäè. Áàøûíäàí 9 àãëû ýåòäè. Äÿñòìàëûí ÿëèíÿ àëäû,
áþýöðö-áþýöð àüëàäû.
... 10 Áþéëÿ åäèúÿê Ãàëûí Îüóç àðãàñû, Áàéûíäûð õàíûñ ýþé-
ýèñè 11 Ñàëóð Ãàçàí ãàáà äèçèíèñ öçÿðèíÿ ÷þêäè. Ãûéà òèêöáÿí 12
Áàéáþðÿ áÿýöñ éöçèíÿ áàãäû, àéäûð:
“Áàéáþðÿ áÿý, íÿ 13 àüëàéóá áîçëàðñàí?” Áàéáþðÿ áÿý àé-
Ä68 äûð: “Õàí Ãàçàí, 1 íåúÿ àüëàìàéàéûí, íåúÿ áîçëàìàéàéûí?
Îüóëäà îðòàúûì éîã, ãàðäàøäà 2 ãÿäÿðèì éîã! Àëëàù Òààëà ìÿíè
ãàðüàéûáäûð. Áÿýëÿð, òàúûì-òàõòûì 3 è÷öí àüëàðàì. Áèð ýöí îëà,
äöøÿì þëÿì, éåðèìäÿ-éóðäûìäà 4 êèìñÿ ãàëìàéà”, – äåäè.
Ãàçàí àéäûð: “Ìÿãñóäóñ áóìóäóð, 5 Áàéáþðÿ áÿý?”
Àéäûð: “Áÿëè, áóäóð. Ìÿíèì äÿõè îüëóì îëñà, 6 õàí Áàéûíäûðûñ
ãàðøóñûí àëñà-äóðñà, ãóëëóã åéëÿñÿ, 7 ìÿí äÿõè áàãñàì, ñåâèí-
ñÿì, ãûâàíñàì, ýöâÿíñÿéèì!..” – äåäè. Áþéëÿ äèýÿú 8 Ãàëûí
Îüóç áÿýëÿðè éöç ýþýÿ òóòäûëàð. ßë ãàëäûðûá, äóà 9 åéëÿäèëÿð.
“Àëëàù Òààëà ñàñà áèð îüóë âåðñöí!” – äåäèëÿð.
Îë 10 çàìàíäà áÿýëÿðèñ àëãûøû àëãûø, ãàðüûøû ãàðüûø èäè. 11
Äóàëàðû ìöñòÿúàá îëóðäû. Áàéáèúàí áÿý äÿõè 12 éåðèíäÿí óðó
äóðäû, àéäûð:
“Áÿýëÿð, ìÿíèì äÿõè ùàããûìà áèð äóà 13 åéëÿñ. Àëëàù
Ä69 Òààëà ìàñà äà áèð ãûç âåðÿ”, – äåäè. Ãàëûí Îüóç 1 áÿýëÿðè ÿë
ãàëäûðäûëàð, äóà åéëÿäèëÿð: “Àëëàù Òààëà ñàñà äà 2 áèð ãûç âåðÿ”,
– äåäèëÿð.
Áàéáèúàí áÿý àéäûð: “Áÿýëÿð, Àëëàù Òààëà 3 ìàñà áèð ãûç
âåðÿúÿê îëóðñà, ñèç òàíûã îëóñ, ìÿíèì ãûçûì 4 Áàéáþðÿ áÿý
îüëûíà áåøèêêÿðòìÿ éàâóãëû îëñóí!” – äåäè.
52
 5
Áóíóñ öçÿðèíÿ áèð ãà÷ çàìàí êå÷äè. Àëëàù Òààëà
Áàé áþðÿ áÿýÿ áèð îüóë, Áàéáèúàí áÿýÿ áèð ãûç âåðäè. Ãàëûí 7
6

Îüóç áÿýëÿðè áóíû åøèòäèëÿð, øàä îëóá ñåâèíäèëÿð.

8
Áàéáþðÿ áÿý áàçèðýàíëàðûíû éàíûíà îõûäû, áóéóðóã 9 åòäè:
“Ìÿðÿ áàçèðýàíëàð! Àëëàù-Òààëà ìàñà áèð îüóë âåðäè. 10 Âàðûñ
Ðóì åëèíÿ, ìÿíèì îüëóì è÷öí éàõøû ÿðìàüàíëàð ýÿòöðöñ 11
ìÿíèì îüëûì áþéöéèíúÿ”, – äåäè.
Áàçèðýàíëàð äÿõè ýåúÿ-ýöíäöç 12 éîëà ýèðäèëÿð. Èñòàíáóëà
ýÿëäèëÿð. Äàí-äàíñóõ èëÿ éàõøû 13 ÿðìàüàíëàð àëäûëàð. Áàéáþðÿ-
Ä70 íèñ îüëûé÷óí áèð äÿñèç 1 ãóëóíû áîç àéüûð àëäûëàð. Áèð àü òîçëó
ãàòû éàé àëäûëàð. Áèð äÿõè 2 àëòû ïÿðëè ýöðç àëäûëàð. Éîë éàðàüûí
ýþðäèëÿð.
Áàéáþðÿíèñ 3 îüëû áåø éàøûíà ýèðäè, áåø éàøûíäàí îí éàøûíà
4
ýèðäè... Îí éàøûíäàí îí áåø éàøûíà ýèðäè... ×àéà 5 áàãñà ÷à-
ëûìëó, ÷àë ãàðàãóø ÿðäÿìëö, áèð ýþçÿë éàõøû éèýèò 6 îëäû.
Îë çàìàíäà áèð îüëàí áàø êÿñìÿñÿ, ãàí 7 äþêìÿñÿ, àä
ãîìàçëàðäû. Áàéáþðÿ áÿýèñ îüëû àòëàíäû, 8 àâà ÷ûãäû. Àâ àâëàð-
êÿí áàáàñûíûñ òàâëàñû öçÿðèíÿ 9 ýÿëäè. ßìèðàõóðáàøû ãàðøóëàäû,
åíäèðäè, ãîíàãëàäû. 10 Éèéöá-è÷öá îòóðóðëàðäû.
Áó éàñàäàí äÿõè áàçèðýàíëàð 11 ýÿëöáÿíè Ãàðà Äÿðâÿíä
àüçûíà ãîíìûøëàðäû. Éàðûìàñóí-éàð÷ûìàñóí 12 Åâíèê ãàëàñûíûñ
êàôèðëÿðè áóíëàðû úàñóñëàäû.
Áà13çèðýàíëàð éàòóð èêÿí üàôèëëÿ áåø éöç êàôèð ãîéóëäûëàð,
Ä71 ÷àïäûëàð, 1 éàüìàëàäûëàð. Áàçèðýàíûñ óëóñû òóòóëäû, êè÷èñè ãà÷à-
ðàã 2 Îüóçà ýÿëäè. Áàãäû ýþðäè Îüóçóñ óúûíäà áèð àëà 3 ñàéâàí
äèêèëìèø, áèð èìèðçÿ õóá éèýèò ãûðã éèýèä èëÿí ñàüûíäà âÿ 4
ñîëûíäà îòóðóðëàð. Îüóçóñ áèð éàõøû éèýèäè àíúàã... “éöðèéÿéèì,
5
ìÿäÿä äèéÿéèì”, – äåäè.
Áàçèðýàí àéäûð: “Éèýèò, éèýèò, áÿý éèýèò! 6 Ñÿí áÿíèì öíöì
àñëà, ñþçöì äèñëÿ! Îí àëòû éûëäûð êèì, Îüóç 7 è÷èíäÿí ýåòìèø èäèê.
Äàí-äàíûøóõ êàôèð ìàëûí Îüóç áÿýëÿðèíÿ 8 ýÿòöðöð èäèê. Ïàñíèê
Ãàðà Äÿðâÿíä àüçûíà äöø âåðìèø 9 èäèê. Åâíèê ãàëàñûíûñ áåø éöç
êàôèðè öçÿðèìèçÿ ãîéûëäû. 10 Ãàðäàøûì òóòñàã îëäû. Ìàëûìûçû, ðèç-
ãèìèçè éàüìàëàäûëàð, ýåðö 11 äþíäèëÿð. Ãàðà áàøûì ýþòöðäöì,
ñàñà ýÿëäèì. Ãàðà áàøûñ ñÿäÿãÿñè, 12 éèýèò, ìÿäÿä ìàñà!” – äåäè.
Áó ýÿç îüëàí øÿðàá è÷ÿðêÿí 13 è÷ìÿç îëäû. Àëòóí àéàüû
ÿëèíäÿí éåðÿ ÷àëäû.
53
Ä72 Àéäûð: 1 “Íÿ äåäèýèìè éåòöðöñ, ýåéöíèìëÿí ìÿíèì øàùáàç
àòûìû ýÿòöðöñ! Ùåé, ìÿíè 2 ñåâÿí éèýèòëÿð áèíñöíëÿð!” – äåäè.
Áàçèðýàí äÿõè þñëÿðèíÿ 3 äöøäè, ãóëàüûç îëäû.
Êàôèð äÿõè äöøöáÿí áèð éåðäÿ àã÷à 4 öëöøìÿêäÿéäè. Áó ìÿ-
ùÿëäÿ ÿðÿíëÿðèñ ìåéäàíû àðñëàíû, 5 ïÿùëèâàíëàðûñ ãàïëàíû Áîç
îüëàí éåòäè. Áèð-èêè äèìÿäè, 6 êàôèðëÿðÿ ãûëûú óðäû. Áàø ãàëäóðàí
êàôèðëÿðè þëäöðäè, 7 üÿçà åéëÿäè. Áàçèðýàíëàðûñ ìàëûíû ãóðòàðäû.
Áàçèðýàíëàð 8 àéäûð: “Áÿý éèýèò, áèçÿ ñÿí ÿðëèê èøëÿäèñ. Ýÿë
èìäè áÿýÿíäèýèñ 9 ìàëäàí àë!” – äåäèëÿð.
Éèýèäèñ ýþçè áèð äÿñèç ãóëóíû áîç 10 àéüûðû òóòäû, áèð äÿ àëòû
ïÿðëè ýöçè, áèð äÿ àü òîçëó 11 éàéû òóòäû. Áó ö÷èíè áÿýÿíäè. Àé-
äûð: “Ìÿðÿ áàçèðýàíëàð, 12 áó àéüûðû âÿ äÿõè áó éàéû âÿ áó ýöðçè
ìàñà âåðèñ!” – äåäè. 13 Áþéëÿ äèýÿú áàçèðýàíëàð ñÿõò îëäû.
Ä73 Éèýèò àéäûð: “Ìÿðÿ 1 áàçèðýàíëàð, ÷îãìû èñòÿäèì?!” – äåäè.
Áàçèðýàíëàð àéûòäûëàð: 2 “Íÿ ÷îü îëñóí? Àììà áèçèì áèð áÿýö-
ìèç îüëû âàðäûð, áó ö÷ 3 íÿñíÿéè àñà ÿðìàüàí àïàðñàâóç ýÿðÿê
èäè!” – äåäèëÿð.
Îüëàí 4 àéäûð: “Ìÿðÿ, áÿýöñöç îüëû êèìäèð?” Àéûòäûëàð:
“Áàéáþðÿíèñ îüëû 5 âàðäûð, àäûíà Áàìñû äåðëÿð”, – äåäèëÿð.
Áàéáþðÿíèñ îüëû 6 îëûäûüûí áèëÿìÿäèëÿð. Éèýèò áàðìàüûí ûñûðäû,
àéäûð: “7 Áóíäà ìèííÿòëÿ àëìàãäàí èñÿ, àíäà áàáàì éàíûíäà
ìèííÿòñèç 8 àëìàã éåýäèð!” – äåäè. Àòûí ãàì÷ûëàäû, éîëà ýèðäè.
Áàçèðýàíëàð 9 àðäûíäàí áàãà ãàëäû: “Âàëëàù, éàõøû éèýèò, ìöðöâ-
âÿòëö éèýèò!” – 10 äåäèëÿð.
Áîç îüëàí áàáàñûíûñ åâèíÿ ýÿëäè. “Áàçèðýàíëàð 11 ýÿëäè”
äåéö áàáàñû ñåâèíäè. ×ÿòèð îòàü, àëà ñàéâàí äèêäèðäè. 12 Èïÿê
õàëûúàëàð ñàëäû. Êå÷äè, îòóðäû. Îüëóíû 13 ñàü éàíûíà àëäû. Îü-
Ä74 ëàí áàçèðýàíëàð õöñóñûíäàí 1 áèð ñþç ñþéëÿìÿäè. Êàôèðëÿðè ãûð-
äóüûí àñìàäû.
Íàýàùè 2 áàçèðýàíëàð ýÿëäèëÿð. Áàø åíäèðöá, ñàëàì âåðäèëÿð.
3
Ýþðäèëÿð êèì, îë éèýèò êèì áàø êÿñöáäöð, ãàí äþêöáäöð, 4
Áàéáþðÿ áÿýèñ ñàüûíäà îòóðàð. Áàçèðýàíëàð éöðèäèëÿð, 5 éèýèäèñ
ÿëèí þïäèëÿð.
Áóíëàð áþéëÿ åäèúÿê Áàéáþðÿ 6 áÿýèñ àúûüû òóòäû. Áàçèð-
ýàíëàðà àéäûð: “Ìÿðÿ, ãàâàò îüëû 7 ãàâàòëàð! Àòà äóðóðêÿí îüóë
ÿëèíìè þïÿðëÿð?” Àéûòäûëàð: “Õàíûì, 8 áó éèýèò ñÿíèñ îüëóñìû-
äûð?” “Áÿëè, ìÿíèì îüëóìäóð”, – äåäè. 9 Àéûòäûëàð: “Èìäè èí-
54
 úèíìÿ, õàíûì, ÿââÿë àíóñ ÿëèí þïäöýöìöçÿ. 10 ßýÿð ñÿíèñ
îüëóñ îëìàñàéäû, áèçèì ìàëûìóç Ýöðúöñòàíäà 11 ýåòìèøäè, ùÿ-
ïöìèç òóòñàã îëìóøäû”, – äåäèëÿð.
Áàé12áþðÿ áÿý àéäûð: “Ìÿðÿ, áÿíèì îüëóì áàøìû êÿñäè,
ãàíìû äþêäè?”
13
Ä75 “Áÿëè, áàø êÿñäè, ãàí äþêäè, àäàì àõòàðäû!” – äåäèëÿð. 1
“Ìÿðÿ, áó îüëàíà àä ãîéàñûíúà âàðìûäûð?” – äåäè. “Áÿëè,
ñóëòàíûì, 2 àðòûãäûð!” – äåäèëÿð.
Áàéáþðÿ áÿý Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèíè ÷àüûðäû, ãîíàãëàäû. 3
Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëäè, îüëàíà àä ãîäû. Àéäûð:

Öíöì àíëà, ñþçöì 4 äèñëÿ, Áàéáþðÿ áÿý!

Àëëàù Òààëà ñàñà áèð îüóë âåðìèø, 5 òóòà âåðñöí!
Àüûð ñàíúàã ýþòöðÿíäÿ ìöñÿëìàíëàð àðõàñû 6 îëñóí!
Ãàðøó éàòàí ãàðà ãàðëó äàüëàðäàí àøàð 7 îëñà,
Àëëàù Òààëà ñÿíèñ îüëóñà àøóò âåðñöí!
Ãàíëó8-ãàíëó ñóëàðäàí êå÷ÿð îëñà, êå÷èò âåðñöí!
Ãàëàáàëûã 9 êàôèðÿ ýèðÿíäÿ
Àëëàù Òààëà ñÿíèñ îüëóñà ôöðñÿò âåðñöí!
10
Ñÿí îüëóñû “Áàìñàì” äåéö îõøàðñàí;
Áóíóñ àäû 11 Áîç àéüûðëûã Áàìñû Áåéðÿê îëñóí!
Àäûíû áÿí âåðäèì, 12 éàøûíû Àëëàù âåðñöí! – äåäè.

Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè 13 ÿë ýþòöðäèëÿð, äóà ãûëäûëàð: “Áó àä áó

Ä76 éèýèäÿ ãóòëó îëñóí!” – 1 äåäèëÿð.
...Áÿýëÿð ùÿá àâà áèíäè. Áîç àéüûðûí ÷ÿêäèðäè, 2 Áåéðÿê
áèíäè. Àëà äàüà àëà ëÿøêÿð àâà ÷ûãäû.
Íàýàùàíäàí Îüóçóñ öçÿðèíÿ áèð ñöðè 3 êåéèê ýÿëäè. Áàìñû
Áåéðÿê áèðèíè ãîâà ýåòäè. Ãîâà-ãîâà áèð éåðÿ 4 ýÿëäè. Íÿ
ýþðäè, ñóëòàíûì?! Ýþðäè ýþý ÷àéûðûñ öçÿðèíÿ 5 áèð ãûðìûçû îòàã
äèêèëìèø. “Éàðÿá, áó îòàü êèìöñ îëà?!” – 6 äåäè. Õÿáÿðè éîã
êè, àëàúàüû àëà ýþçëè ãûçûñ îòàüû 7 îëñà ýÿðÿê. Áó îòàüûñ öçÿðèíÿ
âàðìàüà ÿäÿáëÿíäè. Àéûòäû:
8
“Íÿ îëóðñà-îëñóí, ùÿëÿ ìÿí àâûìû àëàéûí!” – äåäè.
Îòàüûñ 9 þñèíäÿ èðèøè ýÿëäè, êåéèêè ñèñèðëÿäè. Áàãäû ýþðäè 10 áó
îòàü Áàíû÷è÷ÿê îòàüûéìûø êè, Áåéðÿýèñ áåøèêêÿðòìÿ 11
íèøàíëûñû-àäàõëóñûéäû.
55
 Áàíû÷è÷ÿê îòàõäàí 12 áàãûðäû. “Ìÿðÿ äàéÿëÿð, áó ãàâàò îãëû
ãàâàò áèçÿ ÿðëèêìè 13 ýþñòÿðèð?” – äåäè. Âàðûñ, áóíäàí ïàé
Ä77 äèëÿñ, ýþðöñ íÿ äåð!” – 1 äåäè.
Ãûñûðúà Éåíýÿ äåðëÿð, áèð õàòóí âàðäû. Èëÿðö 2 âàðäû, ïàé
äèëÿäè: “Ùåé, áÿý éèýèò, áèçÿ äÿõè áó êåéèêäÿí 3 ïàé âåð!” –
äåäè. Áåéðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ äàäû, ìÿí àâ÷û äåýèëÿì, 4 áÿý îüëû
áÿýÿì ùÿï ñèçÿ”, – äåäè; àììà ñîðìàã åéèá 5 îëìàñóí, áó
îòàü êèìöíäöð?” – äåäè.
Ãûñûðúà éåíýÿ àéäûð: 6 “Áÿý éèýèäèì, áó îòàü Áàéáèúàí áÿý
ãûçû Áàíû÷è÷ÿýèñ7äèð”, – äåäè.
Åéëÿ îëñà, õàíûì, Áåéðÿýèñ ãàíû ãàéíàäû. ßäÿáëÿ 8 éàá-
éàá ýåðö äþíäè. Ãûçëàð êåéèêè ýþòöðäèëÿð. Ýþçÿëëÿð 9 øàùû
Áàíû÷è÷ÿýèñ þñèíÿ ýÿòöðäèëÿð. Áàãäû ýþðäè 10 êè, áèð ñóëòàí
ñèìöç ñûüûí-êåéèêäèð. Áàíû÷è÷ÿê àéäûð: 11 “Ìÿðÿ ãûçëàð, áó
éèýèò íÿ éèýèòäèð?” Ãûçëàð àéäûð: “Âàëëàù, ñóëòàíûì, 12 áó éèýèò
éöçè íèãàáëó éàõøû éèýèòäèð. Áÿý îüëû áÿý 13 èìèø”, – äåäèëÿð.
Áàíû÷è÷ÿê àéäûð: “Ùåé, ùåé, äàéÿëÿð, áàáàì ìàñà áÿí ñÿíè
Ä78 1
éöçè íèãàáëó Áåéðÿýÿ âåðìèøÿì”, – äåðäè; îëìàéà êèì, áó
îëà. 2 “Ìÿðÿ, ÷àüûðûñ, õÿáÿðëÿøÿéèì”, – äåäè.
×àüûðäûëàð, Áåéðÿê ýÿëäè. 3 Áàíû÷è÷ÿê éàøìàãëàíäû, õÿáÿð
ñîðäû. Àéäûð: “Éèýèò, 4 ýÿëèøèñ ãàíäàí?” Áåéðÿê àéäûð: “È÷
Îüóçäàí!” “È÷ Îüóçäà 5 êèìöñ íÿñèñÿí?” – äåäè. “Áàéáþðÿ
áÿý îüëû Áàìñû 6 Áåéðÿê äåäèêëÿðè ìÿíÿì”, – äåäè. Ãûç àéäûð:
“Éà íÿ ìÿñëÿùÿòÿ 7 ýÿëäèñ, éèýèò?” – äåäè. Áåéðÿê àéäûð:
“Áàéáèúàí áÿýöñ 8 áèð ãûçû âàðìûø, àíû ýþðìÿýÿ ýÿëäèì! –
äåäè. Ãûç àéäûð: 9 “Îë þéëÿ àäàì äåýèëäèð êèì, ñàñà ýþðèíÿ! –
äåäè. Àììà ìÿí 10 Áàíû÷è÷ÿýèñ äàäûñûéàì. Ýÿë, èìäè ñÿíöñ-
ëÿ àâà ÷ûãàëûì. 11 ßýÿð ñÿíèñ àòóñ ìÿíèì àòóìû êå÷ÿðñÿ, îíóñ
àòûíû äÿõè 12 êå÷ÿðñÿí. Ùÿì ñÿíöñëÿ îõ àòàëûì. Ìÿíè êå÷ÿð-
ñÿñ, àíû äÿõè 13 êå÷ÿðñÿí âÿ ùÿì ñÿíèñëÿ ýöðÿøÿëèì. Ìÿíè áà-
Ä79 ñàðñàñ, àíû äÿõè 1 áàñûðñàí”, – äåäè.
Áåéðÿê àéäûð: “Õîø, èìäè àòëàíûñ!” 2 Èêèñè àòëàíäûëàð, ìåé-
äàíà ÷ûãäûëàð. Àò äÿïäèëÿð. Áåéðÿê 3 àòû ãûçûñ àòûíû êå÷äè. Îõ
àòäûëàð. Áåéðÿê ãûçûñ 4 îãûí éàðäû.
Ãûç àéäûð: “Ìÿðÿ éèýèò, ìÿíèì àòóìû êèìñÿ 5 êå÷äöýè éîã.
Îõûìû êèìñÿ éàðäûüû éîã. Èìäè ýÿë, 6 ñÿíöñëÿ ýöðÿø òóòàëûì!”
– äåäè. Ùÿìàí Áåéðÿê àòäàí åíäè. 7 Ãàðâàøäûëàð. Èêè ïÿùëÿâàí
56
 îëóá, áèð-áèðèíÿ ñàðìàøäûëàð. 8 Áåéðÿê ýþòöðÿð ãûçû éåðÿ óðìàã
èñòÿð, ãûç ýþòöðÿð 9 Áåéðÿýè éåðÿ óðìàã èñòÿð. Áåéðÿê áóñàëäû.
Àéäûð: “Áó ãûçà 10 áàñûëàúàã îëóðñàì, Ãàëûí Îüóç è÷èíäÿ áàøó-
ìà 11 ãàõûíú, éöçèìÿ òîõûíú åäÿðëÿð”, – äåäè. Ãåéðÿòÿ ýÿëäè. 12
Ãàâðàäû, ãûçûñ áàüäàìàñûí àëäû. ßìúÿýèíäÿí òóòäû. 13 Ãûç
Ä80 ãóúàíäû. Áó ýÿç Áåéðÿê ãûçûñ èíúÿ áåëèíÿ ýèðäè; 1 áàüäàäû,
àðõàñû öçÿðèíÿ éåðÿ óðäû.
Ãûç àéäûð: “Éèýèò, 2 Áàéáèúàíûñ ãûçû Áàíû÷è÷ÿê ìÿ-
íÿì!” – äåäè. Áåéðÿê ö÷ 3 þïäè, áèð äèøëÿäè. “Äöýöí ãàíëó
îëñóí, õàí ãûçû!” 4 äåéö áàðìàüûíäàí àëòóí éöçöýè ÷ûãàðäû,
ãûçûñ ïàðìàüûíà 5 êå÷öðäè. “Îðòàìûçäà áó, íèøàí îëñóí, õàí
ãûçû!” – äåäè.
6
Ãûç àéäûð: “×öí áþéëÿ îëäû, ùÿìàí èìäè èëÿðö äóðìàã 7
ýÿðÿê, áÿý îüëû!” – äåäè. Áåéðÿê äÿõè: “Íîëà, õàíûì, áàø
öçÿðèíÿ!” – 8 äåäè.
Áåéðÿê ãûçäàí àéðûëóá, åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Àü ñàãàëëó 9 áàáàñû
ãàðøó ýÿëäè. Àéäûð: “Îüóë, äàí-äàíñóõ áó ýöí 10 Îüóçäà íÿ
ýþðäöñ?”
Àéäûð: “Íÿ ýþðÿéèì, îüëû îëàí åâÿ11ðèìèø, ãûçû îëàí
êþ÷öðìèø...” Áàáàñû àéäûð: “Îüóë, éà ñÿíè 12 åâÿðìàõìû
ýÿðÿê?” “Áÿëè, áÿñ àü ñàãàëëó ÿçèç áàáà. Åâÿðìàõ 13
ýÿðÿê!” – äåäè.
Ä81 Áàáàñû àéäûð: “Îüóçäà êèìèñ ãûçûí àëû âåðÿðèí?” – 1 äåäè.
Áåéðÿê àéäûð: “Áàáà, ìàñà áèð ãûç àëû âåð êèì, ìÿí éåðèìäÿí
äóðìàäûí 2 îë äóðýÿú ýÿðÿê! Ìÿí ãàðàüóú àòûìà áèíìÿäèí îë
áèíìàõ ýÿðÿê! Ìÿí ãûðûìà 3 âàðìàäûí îë ìàñà áàø ýÿòöðìÿê
ýÿðÿê! Áóíóñ êèáè ãûç àëû 4 âåð, áàáà, ìàñà” – äåäè.
Áàáàñû Áàéáþðÿ õàí àéäûð: “Îüóë, ñÿí 5 ãûç äèëÿìÿçñÿí,
êÿíäöñÿ áèð ùàìïà èñòÿðìèøñÿí. Îüóë, ìÿýÿð ñÿí 6 èñòÿäèýèñ
ãûç Áàéáèúàí áÿý ãûçû Áàíû÷è÷ÿê îëà?!” – äåäè. 7 Áåéðÿê àéäûð:
“Áÿëè, ïÿñ, ÿâÿò, àü ñàãàëëó ÿçèç áàáà, ìÿíèì äÿõè 8 èñòÿäöýöì
îëäóð”, – äåäè.
Áàáàñû àéäûð: “Àé îüóë, Áàíû÷è÷ÿýèñ 9 áèð äÿëè ãàðäàøû âàð-
äûð, àäûíà Äÿëè Ãàð÷àð äåðëÿð; ãûç äèëÿéÿíè 10 þëäöðÿð”. Áåéðÿê
àéäûð: “Éà ïÿñ íåäÿëèì?” Áàéáþðÿ áÿý àéäûð: 11 “Îüóë, Ãàëûí
Îüóç áÿýëÿðèíè îäàìûçà îõûéàëûì, íåúÿ ìÿñëÿùÿò 12 ýþðÿð-
ëÿðñÿ, àñà ýþðÿ èø åäÿëèì”, – äåäè.
57
 Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèíè 13 ùÿá îõûäûëàð, îäàëàðûíà ýÿòöðäèëÿð.
Ä82 Àüûð ãîíàãëûã åéëÿäèëÿð. 1 Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè àéûòäûëàð: “Áó
ãûçû èñòÿìÿýÿ êèì âàðà 2 áèëöð?” Ìÿñëÿùÿò ýþðäèëÿð êè, Äÿäÿ
Ãîðãóò âàðñóí. 3 Äåéÿíëÿðÿ Äÿäÿ Ãîðãóò àéäûð: “Éàðàíëàð,
÷öíêè ìÿíè ýþíäÿðèðñèç, 4 áèëöðñèç êèì, Äÿëö Ãàð÷àð ãûç
ãàðäàøûíû äèëÿéÿíè þëäöðÿð. 5 Áàðè Áàéûíäûð õàíûñ òàâëàñûíäàí
èêè øàùáàç éöýðÿê 6 àò ýÿòöðöñ: áèð Êå÷è áàøëó Êå÷ÿð àéüûðû, áèð
Òîüëû áàøëó 7 Òóðû àéüûðû. Íàýàù ãà÷ìà-ãîìà îëàðñà, áèðèñèíè 8
áèíÿì, áèðèñèíè éåäÿì”, – äåäè.
Äÿäÿ Ãîðãóäóñ ñþçè ìÿãáóë 9 ýÿëäè. Âàðäûëàð, Áàéûíäûð
õàíûñ òàâëàñûíäàí îë èêè 10 àòû ýÿòöðäèëÿð. Äÿäÿ Ãîðãóò áèðèí
áèíäè, áèðèí éåòäè. 11 “Éàðàíëàð, ñèçè Ùàããà ûñìàðëàäûì!” –
äåäè, ýåòäè.
Ìÿýÿð, ñóëòàíûì, 12 Äÿëö Ãàð÷àð äÿõè àü áàí åâèíè, àü îòà-
üûíû ãàðà éåðèñ 13 öçÿðèíÿ ãóðäóðìûø èäè. Éîëäàøëàð èëÿ áóòà àòóá
1
Ä83 îòóðàðäû. Äÿäÿì Ãîðãóò þòÿäÿí áÿðè ýÿëäè. Áàø 2 åíäèðäè, áà-
üûð áàñäû. Àüûç-äèëäÿí ýþðêëè ñàëàì âåðäè. 3 Äÿëö Ãàð÷àð àüçûí
êþïöêëÿíäèðäè. Äÿäÿ Ãîðãóäóñ éöçèíÿ 4 áàãäû. Àéäàð: “ßëåéê-
ÿññàëàì! Àé ÿìÿë àçìûø, ôåëè äþíìöø, 5 Ãàäèð Àëëàù àü àëíûíà
ãàäà éàçìûø! Àéàãëûëàð áóðàéà ýÿëäèýè 6 éîã. Àüûçëûëàð áó ñó-
éóìäàí è÷äèýè éîã. Ñàñà íîëäû? ßìÿëèñìè 7 àçäû? Ôåëèñìè äþí-
äè? ßúÿëèñìè ýÿëäè? Áó àðàëàðäà 8 íåéëÿðñÿí?” – äåäè.
Äÿäÿ Ãîðãóò àéäûð:
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûñû 9 àøìàüà ýÿëìèøÿì.
Àãûíäûëû ýþðêëö ñóéóñû êå÷ìÿýÿ ýÿëìèøÿì.
10
Ýåñ ÿòÿýöñÿ, äàð ãîëòóüóñà ãûñûëìàüà ýÿëìèøÿì.
Òàñðûíûñ áóéóðóüûéëà, Ïåéüÿìáÿðèñ ãþâëèéëÿ
Àéäàí àðû, ýöíäÿí ýþðêëè ãûç ãàðäàøûñ 12 Áàíû÷è÷ÿýè
Áàìñû Áåéðÿýÿ äèëÿìÿýÿ ýÿëìèøÿì! – äåäè.

Äÿäÿ Ãîðãóò 13 áþéëÿ äèýÿú Äÿëö Ãàð÷àð àéäûð:

Ä84 Ìÿðÿ, íÿ äåäèýèì éåòöðöñ, Ãàðà 1 àéüûðû éàðàüëà ýÿòöðöñ! –
äåäè. Ãàðà àéüûðû éàðàüëà ýÿòöðäèëÿð. 2 Äÿëè Ãàð÷àðû áèíäèðäèëÿð.
Äÿäÿ Ãîðãóä ýþñòÿýè öçäè; 3 äóðìàäû, ãà÷äû. Äÿëè Ãàð÷àð
àðäûíà äöøäè. Òîãëû 4 áàøëó Òóðû àéüûð éîðóëäû. Äÿäÿ Ãîðãóä
Êå÷è áàøëó 5 Êå÷ÿð àéüûðà ñû÷ðàäû, áèíäè.
58
 Äÿäÿéè ãîâà-ãîâà Äÿëè Ãàð÷àð 6 îí éåëÿê éåð àøóðäû.
Äÿäÿ Ãîðãóäóñ àðäûíäàí 7 Äÿëè Ãàð÷àð èðäè. Äÿäÿíèñ àíûñû
àíûòäû. Òàñðûéà ñûãûíäû. 8 Èñìè-ÿçÿì îãûäû.
Äÿëè Ãàð÷àð ãûëûúûí ÿëèíÿ àëäû. 9 Éóãàðûñûíäàí þéêÿ èëÿ
ùÿìëÿ ãûëäû. Äÿëè áÿý äèëÿäè êè, 10 Äÿäÿéè äÿïÿðÿ ÷àëà. Äÿäÿ
Ãîðãóò àéûòäû: “×àëûðñàñ, 11 ÿëöñ ãóðûñóí!” – äåäè.
Ùàã Òààëàíûñ ÿìðèéëÿ Äÿëè 12 Ãàð÷àðûñ ÿëè éóãàðóäà àñûëó
ãàëäû. Çèðà Äÿäÿ 13 Ãîðãóò âèëàéÿò èññè èäè, äèëÿýè ãÿáóë îëäû.
Ä85 Äÿëö 1 Ãàð÷àð àéäûð: “Ìÿäÿä, àìàí, ÿëàìàí! Òàñðûíûñ áèð-
ëèýèíÿ éîãäûð ýöìàí! 2 Ñÿí ìÿíèì ÿëöìè ñàüàëäû ýþð, Òàñðûíûñ
áóéðóüûéëà, Ïåéüÿìáÿðèñ 3 ãþâëèéëÿ ãûç ãàðûíäàøûìû Áåéðÿýÿ
âåðÿéèí!” – äåäè.
Ö÷ êÿððÿ àüçûíäàí 4 èãðàð åéëÿäè. Ýöíàùûíà òþâáÿ åéëÿäè.
Äÿäÿ Ãîðãóò äóà åéëÿäè. 5 Äÿëèíèñ ÿëè Ùàã ÿìðèéëÿ ñàïàñàü
îëäû. Äþíäè, àéäûð: 6 “Äÿäÿ, ãûç ãàðûíäàøûìûñ éîëûíà áÿí íÿ
èñòÿðñÿì, âåðÿðìèñèí?”
Äÿäÿ 7 àéäûð: “Âåðÿëèì!” Äåäè, ýþðÿëèì, íÿ èñòÿðñÿí? Äÿëö
Ãàð÷àð àéäûð: “Áèñ 8 áóüðà ýÿòöðöñ êèì, ìàéà ýþðìÿìèø îëà.
Áèñ äÿõè àéüûð ýÿòöðöñ 9 êèì, ùå÷ ãûñðàüà àøìàìûø îëà. Áèñ
äÿõè ãîéóí ýþðìÿìèø ãî÷ 10 ýÿòöðöñ. Áèñ äÿ ãóéðóãñûç-
ãóëàãñûç êþïÿê ýÿòöðöñ. Áèñ äÿõè 11 áöðÿ ýÿòöðöñ ìàñà”, –
äåäè. ßýÿð áó äåäèýèì íÿñíÿëÿðè ýÿòöðÿðñèñöç, 12 õîø, âåðäèì.
Àììà ýÿòöðìÿéÿúÿê îëóðñàñ, áó ãàòëà þëäöðìÿäèì, 13 îë
âàãòûí þëäöðÿðèí!” – äåäè.
Ä86 Äÿäÿ äþíäè, Áàéáþðÿ áÿýöí 1 åâëÿðèíÿ ýÿëäè. Áàéáþðÿ
áÿý àéäûð:
“Äÿäÿ, îüëàíìûñàí, ãûçìû2ñàí?” Äÿäÿ: “Îüëàíàì!” – äåäè.
“Éà ïÿñ íåúÿ ãóðòóëäóñ Äÿëè Ãàð÷àðûñ 3 ÿëèíäÿí?” – äåäè. Äÿ-
äÿ àéäûð: “Àëëàùûñ èíàéÿòè, ÿðÿíëÿðèñ ùèììÿòè 4 îëäû; ãûçû
àëäûì”, – äåäè.
Áåéðÿýÿ âÿ àíàñûíà âÿ ãûç ãàðäàøëàðûíà 5 ìóøò÷û ýÿëäè.
Ñåâèíäèëÿð, øàä îëäûëàð. Áàéáþðÿ áÿý 6 àéäûð: “Äÿëö íÿ ãÿäÿð
ìàë èñòÿäè?” Äÿäÿ àéäûð: “Éàðûìàñóí-7éàð÷ûìàñóí, Äÿëö Ãàð-
÷àð åéëÿ ìàë èñòÿäè êè, ùå÷ áèòìÿñöí!” – 8 äåäè. Áàéáþðÿ áÿý
àéäûð: “Ùÿëÿ íÿ äèëÿäè?” Äÿäÿ àéäûð: 9 “Áèñ àéüûð äèëÿéöáäöð
êèì, ãûñðàüà àøìàìûø îëà. Áèñ äÿõè 10 áóüðà äèëÿäè êèì, ìàéà
ýþðìÿìèø îëà. Áèñ äÿ ãî÷ äèëÿéöáäöð, 11 ãîéóíà ýèðìÿìèø îëà.
59
 Áèñ äÿ ãóéðóãñûç-ãóëàãñóç êþïÿê äèëÿäè. 12 Áèñ äÿõè õàðàúà-
ãàðàúà áöðÿëÿð äèëÿäè. Áó íÿñíÿëÿðè 13 ýÿòöðÿúÿê îëóðñàñûç, ãûç
Ä87 ãàðûíäàøûìû âåðÿðÿì. Ýÿòöðìÿéÿúÿê 1 îëóðñàñ, ýþçöìÿ ýþ-
ðöíìÿéÿñÿí, éîõñà ñÿíè þëäöðÿðÿì!” – äåäè.
2
Áàéáþðÿ áÿý àéäûð: “Äÿäÿ, ìÿí ö÷èíè áóëóðàìñà, èêèñèíè
3
ñÿí áóëóðìûñàí?” – äåäè. Äÿäÿ Ãîðãóä “Áÿëè, õàíûì, áóëà-
ñûéàì” – 4 äåäè. Áàéáþðÿ áÿý àéûòäû: “Èìäè, äÿäÿ, êþïÿêëÿ áö-
ðÿéè 5 ñÿí áóë”, – äåäè. Äÿõè êÿíäöñè òàâëà-òàâëà àòëàðûíà âàðäû.
Áèñ 6 àéüûð ñå÷äè. Äÿâÿëÿðèíÿ âàðäû, áèñ áóüðà-íÿð ñå÷äè. Ãî-
éóíëàðûíà 7 âàðäû, áèñ ãî÷ ñå÷äè.
Äÿäÿ Ãîðãóä äÿõè áèñ ãóéðóãñûç-8ãóëàãñûç êþïÿêëÿ áèñ
äÿõè áöðÿ áóëäû. Àëóá áóíëàðû Äÿëö 9 Ãàð÷àðà ýåòäè. Äÿëè
Ãàð÷àð åøèòäè, ãàðøó ýÿëäè. “Ýþðÿéèì, äåäèýèìè ýÿòöðäèëÿðìè?”
– 10 äåäè. Àéüûðëàðû ýþðèúÿê áÿýÿíäè. Äÿâÿëÿðè ýþðäèýèíäÿ áÿ-
ýÿíäè. 11 Ãî÷ëàðû áÿýÿíäè. Êþïÿêëÿðè ýþðèúÿê ãàñ-ãàñ ýöëäè,
àéäûð: 12 “Äÿäÿ, éà ãàíû ìÿíèì áöðÿëÿðèì?” Äÿäÿ Ãîðãóä:
“Ùåé, îüóë Ãàð÷àð, 13 àäàìà óø áþýÿëÿê êèáè áóñëóäàð. Îë áèð
Ä88 éàâóç úàíâÿðäèð. 1 Ùÿá áèð éåðäÿ äÿðèá äóðóðàì. Ýÿë ýåäÿëèì,
ñèìöçèí àë, àðóüûí 2 ãî”, – äåäè.
Àëäû Äÿëè Ãàð÷àðû áèð áèðÿëè éåðÿ ýÿòöðäè. 3 Äÿëè Ãàð÷àðû
éàëûí÷àã åéëÿäè, àüûëà ãîéäû. Áèðÿëÿð 4 Äÿëè Ãàð÷àðà öøäèëÿð.
Ýþðäè áàúàðû áèëìÿç, àéäûð: “Ìÿäÿä, 5 Äÿäÿ! Êÿðÿì åéëÿ, Àëëàù
åøãèíÿ! Ãàïóéû à÷, ÷ûãàéûí!” – äåäè. 6 Äÿäÿ Ãîðãóä: “Îüóë,
Ãàð÷àð, íÿ ãàðüàøà åäÿðñÿí? Ýþòöð, 7 áó ûñìàðëàäóüûñ íÿñíÿäèð.
Íîëäóñ, áþéëÿ áóñàëäûñ? Ñèìöçèí 8 àë, àðóüûí ãî!” – äåäè.
Äÿëè Ãàð÷àð àéäûð: “Ùàé Äÿäÿ 9 Ñóëòàí, Òàñðû áóíóñ
ñèìöçèí äÿ àëñóí, àðóüûí äà 10 àëñóí! Ùàìàí áÿíè ãàïóäàí
òûøàðû åéëÿ, ìÿäÿä!” – äåäè. 11 Äÿäÿ ãàïóéû à÷äû. Äÿëö Ãàð÷àð
÷ûãäû. Äÿäÿ ýþðäè êèì, 12 Äÿëöíèñ úàíûíà êå÷ìèø áàøû ãîïóñû
îëìóø, ýþâäÿñè áèðÿ13äÿí ýþðöíìÿç. Éöçè-ýþçè áÿëöðìÿç.
Ä89 Äÿäÿíèñ àéàüûíà äöøäè: 1 “Àëëàù åøãèíÿ, áÿíè ãóðòàð!” –
äåäè. Äÿäÿ Ãîðãóò “Âàð, îüóë, 2 êÿíäöñè ñóéà óð!” – äåäè. Äÿëö
Ãàð÷àð ñÿýèðäÿðÿê âàðäû, 3 ñóéà äöøäè. Áöðÿäèð, ñóéà àãäû, ýåòäè.
Ýÿëäè ýåéÿñè4ñèí ýåéäè, åâèíÿ ýåòäè. Àüûð äöýöí éàðàüûí ýþðäè.
Îüóç çàìàíûíäà áèð éèýèò 5 êè åâëÿíñÿ, îõ àòàðäû. Îõû íÿ
éåðäÿ äöøñÿ, àíäà ýÿðäÿê 6 äèêÿðäè. Áåéðÿê õàí äÿõè îõûí àòäû,
äèáèíÿ ýÿðäÿýèí 7 äèêäè. Àäàüëóñûíäàí ÿðýÿíëèê áèð ãûðìûçû
60
 ãàôòàí ýÿëäè. 8 Áåéðÿê ýåéäè. Éîëäàøëàðûíà áó èø õîø ýÿëìÿäè.
Ñÿõò 9 îëäûëàð. Áåéðÿê àéäûð: “Íèéÿ ñÿõò îëäóñóç?” – äåäè.
Àéûòäûëàð: 10 “Íåúÿ ñÿõò îëìàéàëóì? Ñÿí ãûçûë ãàôòàí ýåéÿð-
ñÿí, áèç àü ãàôòàí 11 ýåéÿðèç!” – äåäèëÿð. Áåéðÿê àéäûð: “Áó
ãÿäÿð íÿñíÿäÿí þòðè íèéÿ 12 ñÿõò îëóðñûç? Áó ýöí áÿí ýåéäèì,
éàðûí íàèáèì ýåéñöí. Ãûðã 13 ýöíÿ äÿêèí ñûðàâàðäû ýåéÿýöç.
Ä90 Àíäàí ñîñðà áèð äÿðâèøÿ 1 âåðÿëèì!” – äåäè. Ãûðã éèýèä èëÿí éå-
éöá-è÷öá îòóðóðëàðäû.
2
Éàðûìàñóí-éàð÷ûìàñóí, êàôèðèñ úàñóñû áóíëàðû úàñóñëàäû.
3
Âàðûá Áàéáóðä ùàñàðû áÿýèíÿ õÿáÿð âåðäè. Àéäûð: “Íÿ îòóðàð-
ñàí, 4 ñóëòàíûì, Áàéáèúàí áÿý îë ñàñà âåðÿúÿýè ãûçû Áåéðÿýÿ 5
âåðäè. Áó ýåúÿ ýÿðäÿýÿ ýèðöð”, – äåäè.
Éàðûìàñóí-éàð÷ûìàñóí, 6 îë ìÿëóí éåäè éöç êàôèðëÿ
éûëüàäû. Áåéðÿê àï-àëàúà 7 ýÿðäÿýè è÷èíäÿ éåéöá-è÷öá áèõÿáÿð
îòóðóðäû. Äöí 8 óéõóñûíäà êàôèð îòàüà ãîéóëäû. Íàèáè ãûëûúûí
ñûéûðäû, 9 ÿëèíÿ àëäû. “Ìÿíèì áàøûì Áåéðÿýèñ áàøûíà ãóðáàí
îëñóí!” – 10 äåäè. Íàèá ïàðàëàíäû, øÿùèä îëäû.
Äÿðèí îëñà, 11 áàòûðäûð, ãàëàáàëûã ãîðõóäûð. Àò èøëÿð, ÿð þýè-
íöð. Éàéàí 12 ÿðèñ óìóðû îëìàç. Îòóç äîãóç éèýèäëÿí Áåéðÿê
äóòñàã 13 ýåòäè.
Ä91 Äàñ þòäè, ýöí äîüäû. Áåéðÿýèñ àòàñû-1àíàñû áàãäû-ýþðäè
êèì, ýÿðäÿê ýþðöíìÿç îëìûø. Àù åòäèëÿð, 2 àüûëëàðû áàøëàðûíäàí
ýåòäè. Ýþðäèëÿð êèì, ó÷àðäà ãóçüóí 3 ãàëìûø, òàçû äîëàøìûø
éóðòäà ãàëìûø. Ýÿðäÿê ïàðàëàíìûø, 4 íàèá øÿùèä îëìûø. Áåéðÿ-
ýèñ áàáàñû ãàáà ñàðûã ýþòöðöá 5 éåðÿ ÷àëäû. Äàðòäû, éàãàñûí éûðò-
äû. “Îüóë! Îüóë!” äåéöáÿí 6 áþýöðäè, çàðëûã ãûëäû. Àü áèðúÿêëö
àíàñû áóëäûð-áóëäûð 7 àüëàäû, ýþçèíèñ éàøûí äþêäè, àúû äûðíàã àü
éöçèíÿ 8 àëäû-÷àëäû. Àë éàñàüûí äàðòäû, ãàðüó êèáè ãàðà ñà÷ûíû 9
éîëäû. Àüëàéûáàíû-ñûãëàéûáàíû åâèíÿ ýÿëäè.
Áàéáþðÿ 10 áÿýèñ äöíëöýè àëòóí áàí åâèíÿ øèâÿí ýèðäè.
Ãûçû-ýÿëèíè ãàñ-11 ãàñ ýöëìÿç îëäû. Ãûçûë ãûíà àü ÿëèíÿ éàãìàç
îëäû. Éåäè 12 ãûç ãàðäàøû àü ÷ûãàðäûëàð, ãàðà äîíëàð ýåéäèëÿð.
“Âàé, áÿýèì 13 ãàðäàø! Ìóðàäûíà-ìÿãñóäûíà èðìÿéÿí
Ä92 éàëñóç ãàðäàø!” – äåéèá 1 àüëàøäûëàð-áþýöðèøäèëÿð.
Áåéðÿýèñ éàâóãëóñûíà õÿáÿð îëäû. Áàíû2÷è÷ÿê ãàðàëàð ýåé-
äè, àü ãàôòàíûíû ÷ûãàðäû. Ýöç àëìàñû êèáè àë 3 éàíàüûíû äàðòäû,
éûðòäû. “Âàé, àë äóâàüûì èéÿñè! Âàé, àëíóì-4áàøûì óìóðû!
61
 Âàé, øàù éèýèäèì, âàé, øàùáàç éèýèäèì! Äîéûíúà 5 éöçèíÿ
áàãìàäûüûì, õàíûì éèýèò! Ãàíäà ýåòäèñ, áÿíè éàñëóç ãîéóá,
úàíûì 6 éèýèò?! Ýþç à÷óáàí ýþðäèýèì, êþñöë èëÿ ñåâäèýèì, áèð
éàñäóãäà áàø 7 ãîäóüûì! Éîëóíäà þëäöýèì! Ãóðáàí îëäóüûì!
Âàé, Ãàçàí áÿýèñ èíàüû! 8 Âàé, Ãàëûí Îüóçóñ èìðÿíúÿñè Áåé-
ðÿê!” – äåéöá çàðû-çàðû 9 àüëàäû. Áóíû åøèäöá Ãûéàí Ñåëúöê
îüëû Äÿëö Äîíäàð 10 àü ÷ûãàðäûá, ãàðà ýåéäè. Áåéðÿýèñ éàðö
éîëäàøëàðû àüû 11 ÷ûãàðûá, ãàðàëàð ýåéäèëÿð. Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè
Áåéðÿê è÷öí ÿçèì 12 éàñ òóòäûëàð. Óìóä öçäèëÿð.
Áóíóñ öçÿðèíÿ îí àëòû éûë 13 êå÷äè. Áåéðÿýèñ þëöñèí-äèðèñèí
Ä93 áèëìÿäèëÿð. Áèð ýöí ãûçûñ 1 ãàðäàøû Äÿëè Ãàð÷àð Áàéûíäûð õàíûñ
äèâàíûíà ýÿëäè. Äèçèí 2 ÷þêäè, àéäûð: “Äþâëÿòëö õàíûñ þìðè óçóí
îëñóí! 3 Áåéðÿê äèðè îëñà, îí àëòû éûëäàí áÿðö ýÿëöðäè. Áèð éèýèò 4
îëñà, äèðèñè õÿáÿðèí ýÿòöðñÿ, ÷ûðüàá ÷óõà, àëòóí-àã÷à 5 âåðÿðäèì.
Þëöñè õÿáÿðèí ýÿòöðÿíÿ ãûç ãàðäàøûì âåðÿðäèì”, – äåäè.
6
Áþéëÿ äèýÿú, éàðûìàñóí-éàð÷ûìàñóí, Éàëàí÷û îüëû Éûðòà-
úóã 7 àéäûð: “Ñóëòàíûì, áÿí âàðàéûí, þëöñè-äèðèñè õÿáÿðèí ýÿòö-
ðÿéèí!” – 8 äåäè.
Ìÿýÿð Áåéðÿê áóíà áèð êþìëÿê áàüûøëàìûøäû; ýåéìÿç èäè,
9
ñàãëàðäû. Âàðäû, êþíëÿýè ãàíà-ãóíà áàòóðäû, Áàéûíäûð 10 õàíûñ
þñèíÿ ýÿòöðöá áûðàãäû.
Áàéûíäûð õàí àéäûð: “Ìÿðÿ, áó íÿ 11 êþìëÿêäèð?..” “Áåé-
ðÿýè Ãàðà Äÿðâÿíääÿ þëäöðìèøëÿð, óø äà íèøàíû, 12 ñóëòàíûì!”
– äåäè.
Êþìëÿýè ýþðèúÿê áÿýëÿð þêöð-þêöð àüëàøäûëàð, 13 çàðëûãëàðà
ýèðäèëÿð.
Ä94 Áàéûíäûð õàí àéäûð: “Ìÿðÿ, íèéÿ àüëàðñûç? Áèç áóíû 1 òàíû-
ìàçûç. Àäàãëóñûíà àïàðûñ, ýþðñöí. Îë éàõøû áèëöð. Çèðà 2 îë äè-
êöáäöð, éåíÿ îë òàíûð”, – äåäè.
Âàðäûëàð êþìëÿýè Áàíû3÷è÷ÿýÿ èëÿòäèëÿð. Ýþðäè, òàíûäû:
“Îëäóð!” – äåäè.
Äàðòäû, éàãà4ñûí éûðòäû. Àúû äûðíàã àü éöçèíÿ àëäû-÷àëäû.
Ýöç àëìàñû 5 êèáè àë éàñàüûíû éûðòäû:

Âàé, ýþç à÷óá ýþðäèýèì!

Êþñöë âåðèá 6 ñåâäèýèì!
Âàé, àë äóâàüóì èéÿñè!
62
 Âàé, àëíóì-áàøûì óìóäû,
7
õàí Áåéðÿê! – äåéö àüëàäû.
Áàáàñûíà-àíàñûíà õÿáÿð îëäû. Àï-8àëàúà îðäóñûíà øèâÿí
ýèðäè. Àü ÷ûãàðäûëàð, ãàðà ýåéäèëÿð. Ãàëûí 9 Îüóç áÿýëÿðè Áåé-
ðÿêäÿí óìóä öçäèëÿð. Éàëàí÷û îüëû Éàëàíúóã êè÷è 10 äöýöíèí
åéëÿäè. Óëó äöýöíèíÿ âÿäÿ ãîäû.
Áåéðÿýèñ áàáàñû 11 Áàéáþðÿ áÿý äÿõè áàçèðýàíëàðû ãàüûðäû,
éàíûíà ýÿòöðäè, 12 àéäûð: “Ìÿðÿ, áàçèðýàíëàð âàðûñ èãëèì-èãëèì
àðàñ, Áåéðÿýèñ þëöñè-äèðèñè 13 õÿáÿðèí ýÿòöðèá äåñèç, þëöìèäèð?”
Ä95 Áàçèðýàíëàð éàðàã ýþðäèëÿð. Ýåúÿ-1ýöíäöç äåìÿéöá éöðè-
äèëÿð. Íàýàù Ïàðàñàðûñ Áàéáóðä ùàñàðûíà 2 ýÿëäèëÿð.
Ìÿýÿð îë ýöí êàôèðëÿðèñ àüûð ýöíëÿðèéäè: ùÿð áèðè éåìÿêäÿ-
3
è÷ìÿêäÿéäè. Áåéðÿýè äÿõè ýÿòöðöá, ãîïóç ÷àëäûðûðëàðäû. Áåé-
ðÿê 4 éóúà ÷àðäàüäàí áàãäû, áàçèðýàíëàðû ýþðäè. Áóíëàðû ýþðäè-
ýèíäÿ 5 õÿáÿðëÿøäè. Ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ õÿáÿðëÿøäè.
Àéäûð:
Àëàñ-àë÷àã6 ùàâà éåðäÿí ýÿëÿí àðüûø!
Áÿý áàáàìûñ, ãàäûí àíàìûñ ñîâãàòû 7 àðüûø!
Àéàüû óçóí øàùáàç àòà áèíÿí àðüûø!
Öíöì àñëà, 8 ñþçöì äèñëÿ, àðüûø!
Ãàëûí Îüóç è÷èíäÿ Óëàø îüëû Ñàëóð 9 Ãàçàíû
ñîðàð îëñàì, ñàüìû, àðüûø?
Ãûéàí Ñåëúöê îüëû 10 Äÿëö Äîíäàð
ñîðàð îëñàì, ñàüìû, àðüûø?
Ãàðàýöíÿ îüëû Ãàðàáóäàüû
ñîðàð îëñàì, ñàüìû, àðüûø?
Àü ñàãàëëó áàáàìû, 11 àü áöð÷ÿêëö àíàìû
ñîðàð îëñàì, ñàüìû, àðüûø?
Áÿíöì éåäè ãûç ãàðûíäàøûì
ñîðàð îëñàì, ñàüìû, àðüûø?
Ýþç à÷óáàí 12 ýþðäöýèì, êþñöëëÿ ñåâäèýèì
Áàéáèúàí ãûçû Áàíû÷è÷ÿê åâäÿìè, 13 àðüûø,
éîõñà ýîðäàìû, àðüûø?
Äåýèë ìàñà,
Ä96 Ãàðà áàøûì 1 ãóðáàí îëñóí, àðüûø, ñàñà! – äåäè.
63
 Áàçèðýàíëàð àéäûð:
Ñàü2ìûñàí-ÿñÿíìèñÿí, úàíûì Áàìñû!
Îí àëòû éèëèí ùÿñðÿòè, õàíûì Áàìñû!
Ãàëûí Îüóç è÷èíäÿ
Ãàçàí áÿýè ñîðàð îëñàñ, ñàüäûð, Áàìñû!
Ãûéàí Ñåëúöê îüëû Äÿëè Äîíäàðû 3 ñîðàðñàñ,
ñàüäûð, Áàìñû!
Ãàðàýöíÿ îüëû Áóäàüû ñîðàð 4 îëñàñ,
ñàüäûð, Áàìñû!
Îë áÿýëÿð àü ÷ûãàðäû, ãàðà ýåéäè
5
ñÿíèñ÷öí, Áàìñû!
Àü ñàãàëëó àòàíû, àü áèð÷ÿêëö àíàñû
ñîðàð 6 îëñàñ, ñàüäûð, Áàìñû!
Àü ÷ûãàðûá ãàðà ýåéäèëÿð ñÿíèñ÷öí, Áàìñû!
7
Éåäè ãûç ãàðäàøûñ éåäè éîë àéûðäûíäà
àüëàð ýþðäöì, Áàìñû!
8
Ýöç àëìàñû êèáè àë éàñàãëàðûí
éûðòàð ýþðäöì, Áàìñû!
“Âàðäû, 9 ýÿëìÿç ãàðäàø!” – äåéö.
Çàðûëûã åäÿð ýþðäöì, Áàìñû!
Ýþç à÷óáàí 10 ýþðäèýèñ,
Êþñöë âåðèá ñåâäèýèñ
Áàéáèúàí ãûçû Áàíû11÷è÷ÿê
Êè÷èê äöýöíèí åéëÿäè,
óëó äöýöíèíÿ âÿäÿ ãîäû;
Éàëàí÷û 12 îüëû Éûðòûúóüà âàðûð ýþðäöì,
õàí Áåéðÿê!
Ïàðàñàðóñ 13 Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ó÷à ýþðýèë!
Ä97 Àï-àëàúà ýÿðäÿýöñÿ 1 ýÿëÿ ýþðýèë!
Ýÿëìÿç îëñàñ, Áàéáèúàí ãûçû Áàíû÷è÷ÿýè
2
àëäûðäûñ, áÿëëö áèëýèë” – äåäè.

Áåéðÿê ãàëãäû, àüëàéó-àüëàéó 3 ãûðã éèýèäèñ éàíûíà ýÿëäè.

Ãàáà ñàðûã ýþòöðäè, éåðÿ ÷àëäû. 4 Àéäûð: “Ùåé, ìÿíèì ãûðã éîë-
äàøûì! Áèëöðìèñèç, íÿëÿð îëäû? Éàëàí÷û 5 îüëû Éàëàíúóã ìÿíèì
þëöì õÿáÿðèí èëÿòìèø, äöíëöýè àëòóí 6 áàí åâèíÿ áàáàìûñ øèâÿí
ýèðìèø. Ãàçà áÿñçÿð ãûçû-ýÿëèíè 7 àü ÷ûãàðìûø ãàðà ýåéìèø.
64
 Ýþç à÷óáàí ýþðäèýèì, êþñöë âåðöá 8 ñåâäèýèì Áàíû÷è÷ÿê Éà-
ëàí÷û îüëû Éàëàíúóüà âàðàð îëìûø”.
9
Áþéëÿ äèýÿú, ãûðã éèýèäè ãàáà ñàðûãëàðûí ýþòöðäèëÿð, éåðÿ
÷àëäûëàð, 10 áþýöðö-áþýöðö àüëàøäûëàð, çàðûëûã ãûëäûëàð.
Ìÿýÿð êàôèð áÿýèíèñ 11 áèð áèêð ãûçû âàðäû. Ùÿð ýöí Áåéðÿýè
ýþðìÿýÿ ýÿëöðäè. Îë 12 ýöí ýåíÿ ýþðìÿýÿ ýÿëäè. Áàãäû ýþðäè,
Áåéðÿê ñÿõò îëìûø. 13 Ãûç àéäûð: “Íå÷öí ñÿõòñÿí, õàíûì éèýèò?
Ä98 Ýÿëäèýèìúÿ ñÿíè øÿí 1 ýþðÿðäèì. Ýöëÿðäèñ, îéíàðäûñ. Øèìäè
íîëäóñ?” – äåäè.
Áåéðÿê 2 àéäûð: “Íåúÿ ñÿõò îëìàéàéûì? Îí àëòû éûëäûð êèì,
áàáàñûñ òóòñàãûéàì. 3 Àòàéà-àíàéà, ãàâóìà-ãàðäàøà ùÿñðÿ-
òÿì; âÿ ùÿì áèð ãàðà ýþçëö éàâóãëóì 4 âàðäû. Éàëàí÷û îüëû Éà-
ëàíúóã äåðëÿð, áèð êèøè âàðäû; 5 âàðìûø, éàëàí ñþéëÿìèø, áÿíè þëäè
äåìèø; àñà âàðàð îëìûø”, – 6 äåäè.
Áþéëÿ äèýÿú, ãûç – Áåéðÿýè àøûãëàìûøäû – àéäûð: “ßýÿð ñÿíè
7
ùàñàðäàí àøàüà îðüàíëà ñàëûíäûðàúàã îëóðñàì, áàáàñà-8àíàñà
ñàüëûãëà âàðàúàã îëóðñàñ, áÿíè áóíäà ýÿëöá ùàëàëëûüà 9 àëóð-
ìûñàí?” – äåäè. Áåéðÿê àíä è÷äè: “Ãûëûúûìà äîüðàíàéûí! Îõû-
ìà 10 ñàíúûëàéûí! Éåð êèáè êÿðòèëÿéèí, òîïðàã êèáè ñàâðûëàéûí!
Ñàüëûãëà 11 âàðúàã îëóðñàì, Îüóçà ýÿëöá, ñÿíè ùàëàëëûüà àëìàç
èñÿì!” – 12 äåäè. Ãûç äÿõè îðüàí ýÿòöðöá Áåéðÿýè ùàñàðäàí
àøàüû 13 ñàëûíäûðäû. Áåéðÿê àøàüà áàãäû. Êÿíäþçèí éåð éöçèíäÿ
1
Ä99 ýþðäè. Àëëàùà øöêð åéëÿäè. Éîëà äöøäè. Ýåäÿðÿê êàôèðèñ 2 èëãû-
ñûíà ýÿëäè. “Áèð àò áóëàðñàì, òóòàéûì áèíÿéèì!” – äåäè. Áàãäû
3
ýþðäè êÿíäöíèñ äÿñèç ãóëóíû 4 Áîç àéüûð áóíäà îòëàíóá äóðàð.
4
Áîç àéüûð äÿõè Áåéðÿýè ýþðöá òàíûäû, èêè àéàüûíûñ öçÿðèíÿ 5
äóðäû, êèøíÿäè. Áåéðÿê äÿõè áóíû þýìèø, ýþðÿëèì, õàíûì, 6
íåúÿ þýìèø.
Àéäûð:
À÷óã-à÷óã ìåéäàíà áÿñçÿð ñÿíèñ àëûíúóüûñ,
7
Èêè øÿá÷ûðàüà áÿñçÿð ñÿíèñ ýþçúèýÿçèñ,
ßáðèøèìÿ áÿñçÿð ñÿíèñ 8 éÿëèúèýèñ,
Èêè ãîøà ãàðäàøà áÿñçÿð ñÿíèñ ãóëàúûüûñ,
ßðè 9 ìóðàäûíà éåòöðÿð ñÿíèñ àðõàúûüûñ.
Àò äåìÿçÿì ñàñà, ãàðäàø äåéÿðÿì,
10
ãàðäàøûìäàí éåý!
65
 Áàøûìà èø ýÿëäè, éîëäàø äåðÿì,
éîëäàøûìäàí 11 éåý! – äåäè.
Àò áàøûíû éóãàðû òóòäû, áèð ãóëàüûí ãàëäûðäû, 12 Áåéðÿýÿ ãàð-
øó ýÿëäè. Áåéðÿê àò êþêñèí ãóúàãëàäû. Èêè ýþçèí 13 þïäè. Ñû÷ðàäû,
Ä100 áèíäè. Ùàñàðûñ ãàïóñûíà ýÿëäè. Îòóç äîãóç 1 éîëäàøûí ûñìàðëà-
äû, ýþðÿëèì, õàíûì, íåúÿ ûñìàðëàäû.
Áåéðÿê àéäûð:
2
Ìÿðÿ ñàñû äèíëö êàôèð!
Ìÿíèì àüçóìà ñþýöá äóðàðñàí, äóéàìàäûì.
3
Ãàðà äîñóç ÿòèíäÿí éàõíû éåäèðäèñ äîéàìàäûì.
Òàñðû ìàñà éîë 4 âåðäè, ýåäÿð îëäóì,
ìÿðÿ êàôèð!
Îòóç äîãóç éèýèäèì ÿìàíÿòè, 5 ìÿðÿ êàôèð!
Áèðèí ÿêñèê áóëñàì éåðèíÿ îí þëäöðÿéèì,
Îíûí ÿêñèê 6 áóëñàì, éåðèíÿ éöçèí þëäöðÿéèì,
ìÿðÿ êàôèð!
Îòóç äîãóç éèýèäèì 7 ÿìàíÿòè, ìÿðÿ êàôèð! –
äåäè, äÿõè àëäû éöðöéö âåðäè.

Ãûðã íÿôÿð 8 êàôèðëÿð àòëàíäûëàð, àðäûíà äöøäèëÿð. Ãîâà ýåò-

äèëÿð, éåòìÿäèëÿð. Äþíäèëÿð.
9
Áåéðÿê Îüóçà ýÿëäè. Áàãäû ýþðäè áèð îçàí ýåäÿð, àéäûð:
“Ìÿðÿ 10 îçàí, íåðÿéÿ ýåäÿðñÿí?” Îçàí àéäûð: “Áÿý éèýèò,
äöýöíÿ ýåäÿðÿì”. 11 Áåéðÿê àéäûð: “Äöýöí êèìöñ?” “Éà-
ëàí÷û îüëû Éàëàíúóüóñ”, – äåäè. 12 “Ìÿðÿ, êèìöñ íÿñèí àëóð?”
– äåäè. Îçàí àéäûð: “Õàí Áåéðÿýèñ 13 àäàõëóñûí àëóð”, – äåäè.
Ä101 Áåéðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ îçàí, ãîïóçóñ ìàñà 1 âåðýèë, àòóìû
ñàñà âåðÿéèì. Ñàãëà ýÿëÿì, áÿùàñûí ýÿòöðÿì, àëàì”, – äåäè.
2
Îçàí àéäûð: “Àâàçûì ýþäÿëìÿäèí, öíöì áîüóëìàäûí áèð
àòäûð, ÿëöìÿ 3 ýèðäè, èëÿòÿéèì ñàãëàéàéûì”, – äåäè. Îçàí ãî-
ïóçû Áåéðÿýÿ âåðäè.
4
Áåéðÿê ãîïóçû àëäû, áàáàñûíûñ îðäóñûíà éàãûí ýÿëäè.
Áàãäû 5 ýþðäè áèð ãà÷ ÷îáàíëàð éîëóñ ãûéûñûí àëìûøëàð, àüëàð-
ëàð; ùÿì 6 äóðìàéûá, äàø éûüàðëàð. Áåéðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ ÷î-
áàíëàð, áèð êèøè éîëäà 7 äàø áóëñà, éàáàíà àòàð. Ñèç áó éîëäà áó
äàøû íå÷öí éûüàðñûç?”
66
 8
×îáàíëàð àéäûð: “Ìÿðÿ, ñÿí ñÿíè áèëöðñÿí, áèçèì ùàëûìûç-
äàí õÿáÿðèñ éîã”, – 9 äåäèëÿð. “Ìÿðÿ, íÿ ùàëûñóç âàðäûð?” ×î-
áàíëàð àéäûð: “Áÿýöìèçèñ áèð îüëû 10 âàðäû, îí àëòû éûëäûð êèì,
þëöñè-äèðèñè õÿáÿðèí êèìñÿ áèëìÿç. 11 Éàëàí÷û îüëû Éàëàíúóã
äåðëÿð, þëöñè õÿáÿðèí ýÿòöðäè. Àäàõëóñûí 12 àñà âåðÿð îëäûëàð. Ýÿ-
ëöð áóíäàí êå÷ÿð. Óðàëûì àíû, àñà âàðìàñóí, 13 òÿêèíÿ-òóøûíà
Ä102 âàðñóí”, – äåäèëÿð. Áåéðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ, éöçöñöç àü 1 îëñóí!
Àüàñóçóñ ÿòìÿýè ñèçÿ ùàëàë îëñóí!” – äåäè. 2 Àíäàí áàáàñûíûñ
îðäóñûíà ýÿëäè. Ìÿýÿð åâëÿðè þñèíäÿ 3 áèð áþéöê àüàú âàðäû.
Äèáèíäÿ áèð éàõøû áèñàð âàðäû. 4 Áåéðÿê áàãäû ýþðäè êèì, êè÷è ãûç
ãàðûíäàøû áèñàðäàí ñó àëìàüà 5 ýÿëöð, “ãàðäàø Áåéðÿê! äåéö
àüëàð-áîçëàð. “Òîéóñ-äöýöíöñ ãàðà 6 îëäû” äåéö àüëàð.
Áåéðÿýÿ ãàòû ôÿðàã ýÿëäè, ãàòëàíìàäû, áóëäûð-7áóëäûð ýþçö-
íöñ éàøû ðÿâàí îëäû. ×àüûðóáàíû áóðàäà 8 ñîéëàð, ýþðÿëèì, õà-
íûì, íÿ ñîéëàð:
Áåéðÿê àéäûð:
Ìÿðÿ ãûç, 9 íÿ àüëàðñàí, íÿ áîçëàðñàí, “àüà” äåéö?!
Éàíäû áàüðûì, ýþéíÿäè è÷èì.
10
Ìÿýÿð ñÿíèñ àüàñ éîã îëóáäóð?
Éöðÿýèñÿ ãàéíàð éàüëàð 11 ãîéóëóáäóð?
Ãàðà áàüðûñ ñàðñûëóáäóð?
“Àüà” äåéö íÿ àüëàðñûí, 12 íÿ áîçëàðñàí?
Éàíäû áàüðûì, ýþéíÿäè è÷èì.
Ãàðøó éàòàí 13 ãàðà òàüû ñîðàð îëñàì,
éàéëàã êèìöñ?
Ä103 Ñîâóã ñóëàðûíû ñîðàð 1 îëñàì,
è÷ÿò êèìöñ?
2
Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòëàðû ñîðàð îëñàì,
áèíÿò êèìöñ?
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèíè ñîðàð îëñàì,
3
éöêëÿò êèìöñ?
Àü àéûëäà àüúà ãîéóí ñîðàð îëñàì,
øöëÿí êèìöñ?
4
Ãàðàëó-ýþýëö îòàüû ñîðàð îëñàì,
êþëýÿ êèìöñ?
Àüûç-äèëäÿí, 5 ãûç êèøè, õÿáÿð ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí áó ýöí ñàñà! – äåäè.
67
 6
Ãûç àéäûð:
×àëìà, îçàí, àéûòìà, îçàí!
Ãàðàëóúà ìÿí ãûçûñ 7 íÿñèíÿ ýÿðÿê, îçàí?!
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüû ñîðàð îëñàñ,
Àüàì 8 Áåéðÿýèñ éàéëàñûéäû;
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè éàéëàðûì éîã.
9
Ñîâóã-ñîâóã ñóëàðû ñîðàð îëñàñ,
Àüàì Áåéðÿýèñ è÷ÿäèéäè;
10
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè è÷ÿðèì éîã.
Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòëàðûíû 11 ñîðàð îëñàñ,
Àüàì Áåéðÿýèñ áèíÿäèéäè;
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè 12 áèíÿðèì éîã.
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðè ñîðàð îëñàñ,
Àüàì 13 Áåéðÿýèñ éöêëÿäèéäè;
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè éöêëÿäèì éîã.
Ä104 1
Àü àéûëäà àüúà ãîéóíû ñîðàð îëñàñ,
Àüàì Áåéðÿýèñ øöëÿíèéäè;
2
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè øöëÿíèì éîã.
Ãàðàëó-ýþýëö îòàüû ñîðàð 3 îëñàñ,
Àüàì Áåéðÿýèñäèð;
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè êþ÷ÿðèì éîã.
4
Éåíÿ ãûç àéäûð:
Ìÿðÿ îçàí! Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüäàí
Àøóá 5 ýÿëäèýèñäÿ-êå÷äèýèñäÿ
Áåéðÿê àäëó áèð éèýèäÿ áóëûøìàäûñìû?
Äàøãóí-6äàøãóí ñóëàðû
Àøóá ýÿëäèýèñäÿ-êå÷äèýèñäÿ
Áåéðÿê 7 àäëó áèð éèýèäÿ áóëûøäûñìû?
Àüûð-àäëó øÿùÿðëÿðäÿí ýÿëäöýèñäÿ
8
Áåéðÿê àäëó áèð éèýèäÿ áóëûøìàäûñìû?
Ìÿðÿ îçàí, ýþðäöññÿ, 9 äåýèë ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, îçàí, ñàñà! – äåäè.
Ãûç 10 ýåíÿ àéäûð:
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûì éûãûëóáäóð,
Îçàí, ñÿíèñ 11 õÿáÿðèñ éîã.
68
 Êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúûì êÿñèëöáäöð,
Îçàí, 12 ñÿíèñ õÿáÿðèñ éîã.
Äöíéÿëèêäÿ áèð ãàðäàøûì àëûíóáäóð,
Îçàí, 13 ñÿíèñ õÿáÿðèñ éîã.
×àëìà, îçàí, àéûòìà, îçàí,
Ä105 Ãàðàëóúà 1 ìÿí ãûçûñ íÿñèíÿ ýÿðÿê, îçàí?
Èëÿéöíäÿ äöýöí âàð,
Äöýöíÿ 2 âàðóá þòýèë! – äåäè.
Áåéðÿê áóíäàí êå÷äè. Óëó ãûç 3 ãàðûíäàøëàðû éàíûíà ýÿëäè.
Áàãäû ýþðäè ãûç ãàðäàøëàðû 4 ãàðàëó-ýþýëö îòóðàðëàð. ×àüûðûá
Áåéðÿê ñîéëàð, ýþðÿëèì, õàíûì, 5 íÿ ñîéëàð. Àéäûð:

Àëàí ñàáàù éåðèíäÿí äóðàí ãûçëàð!

Àü îòàüû 6 ãîéóáàí ãàðà îòàüà ýèðÿí ãûçëàð!
Àü ÷ûãàðûá ãàðà ýåéÿí ãûçëàð!
7
Áàüûð êèáè þýíÿíäÿ éîüóðòäàí íÿ âàð?
Ãàðà ñàãàú àëòûíäà ýþìÿú8äÿí íÿ âàð?
Êÿíäèðèêäÿ ÿòìÿêäÿí íÿ âàð?
Ö÷ ýöíäöð, éîëäàí 9 ýÿëäèì, äîéóðóñ ìÿíè
Ö÷ ýöíÿ âàðìàñóí, Àëëàù ñåâèíäèðñöí 10 ñèçè! – äåäè.

Ãûçëàð âàðäûëàð, éåìÿê ýÿòöðäèëÿð. Áåéðÿýèñ 11 ãàðíûí äî-

éóðäûëàð. Áåéðÿê àéäûð: “Àüàñûçûñ áàøû âÿ ýþçè 12 ñÿäÿãÿñè,
êþùíÿ ãàôòàíûñóç âàð èñÿ, ýåéÿéèí, äöýöíÿ âàðàéûí. 13 Äöýöíäÿ
ÿëöìÿ ãàôòàí âåðöð, ýåðö ãàôòàíûñóç âåðÿéèì”, – äåäè.
1
Ä106 Âàðäûëàð, Áåéðÿýèñ ãàôòàíû âàðìûø, áóñà âåðäèëÿð. Àëäû, 2
ýåéäè. Áîéû áîéûíà, áåëè áåëèíÿ, ãîëû ãîëûíà éàãûøäû. 3 Óëó ãûç
ãàðäàøû áóíû Áåéðÿýÿ áÿñçÿòäè. Ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè 4 ãàí-éàø
äîëäû. Ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
5
Ãàðà ãûéìà ýþçëÿðèñ ÷þíýÿëìÿñÿéäè,
“Àüàì Áåéðÿê” äåéÿéäèì, 6 îçàí, ñàñà!
Éöçèñè ãàðà ñà÷ þðòìÿñÿéäè,
“Àüàì 7 Áåéðÿê” äåéÿéäèì, îçàí, ñàñà!
Ãóíò-ãóíò áèëÿêëÿðèñ ñîë8ìàñàéäû,
“Àüàì Áåéðÿê” äåéÿéäèì, îçàí, ñàñà!
Àïóë-àïóë 9 éöðöøöñäÿí,
69
 Àñëàí êèáè äóðóøóñäàí,
Ãàñðûëóáàí 10 áàãûøûñäàí,
Àüàì Áåéðÿýÿ áÿñçÿäöðÿì, îçàí, ñÿíè!
Ñåâèíäèðäèñ, 11 éåðèíäèðìÿ, îçàí, ìÿíè! – äåäè.
Ãûç áèð äÿõè ñîéëàìûø, 12 àéäûð:
×àëìà îçàí, áèð çàìàí àéûòìà, îçàí!
Àüàì Áåéðÿê ýåäÿëè áèçÿ 13 îçàí ýÿëäöýè éîã,
ßýíèìöçäÿí ãàôòàíûìóç àëäóüû éîã,
Ä107 1
Áàøûìûçäàí ýåúÿëèýöìèç àëäóüû éîã,
Áóéíóçû áóðìà ãî÷ëàðûìûç 2 àëäóüû éîã, – äåäè.

Áåéðÿê àéäûð: “Ýþðäöñìè, ãûçëàð áó ãàôòàíëà 3 ìÿíè

òàíûäûëàð. Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè äÿõè òàíûðëàð”, – äåäè. 4 “Ýþðÿéèì,
Îüóçäà ìÿíèì äîñòóì, äöøìÿíèì êèìäèð?” – äåäè. Ãàôòàíû 5
ñûéûðäû, ýþòöðäè, ãûçëàðûñ öñòèíÿ àòû âåðäè: “Íÿ ñèç îëóñ, 6 íÿ
Áåéðÿê ãàëñóí! Áèð ÿñêè ãàôòàí âåðäèñöç áÿíèì áàøûì-áåéíèì
7
àëäûñóç”, – äåéöá âàðäû. Áèð ÿñêè äÿâÿ ÷óâàëû áóëäû, 8 äÿëäè,
áîéíûíà êå÷öðäè. Êÿíäöéè äÿëöëèýÿ áûðàãäû, 9 ñöðäè äöýöíÿ ýÿë-
äè. Ýþðäè äöýöíäÿ ýþéýö 10 îõ àòàð. Ãàðàýöíÿ îüëû Áóäàã, Ãà-
çàí áÿý îüëû Óðóç, 11 Áÿýëÿð áàøû Éåýíÿê, Ãÿôëÿò ãîúà îüëû Øèð
Øÿìñÿääèí, 12 ãûçûñ ãàðäàøû Äÿëè Ãàðúàð áèëÿ îõ àòàðëàðäû.13 Ãà-
Ä108 ÷àí êèì Áóäàü àòñà, Áåéðÿê “ßëöñ âàð îëñóí!” äåäè. 1 Óðóç
àòñà, “ßëöñ âàð îëñóí!” äåðäè. Éåýíÿê àòñà, 2 “ßëöñ âàð îëñóí!”
äåðäè. Øèð Øÿìñÿääèí àòñà, “ßëöñ 3 âàð îëñóí!” äåðäè. Ýþéýö àò-
ñà, “ßëöñ ãóðûñóí, 4 ïàðìàãëàðûñ ÷öðèñöí, ùåé, äîñóç îüëû äî-
ñóç, – äåðäè, – 5 ýþéýöëÿðÿ ãóðáàí îë!” – äåðäè.
Éàëàí÷û îüëû Éàëàíúóüûñ 6 àúûüû òóòäû, àéäûð: “Ìÿðÿ, ãàâàò
îüëû äÿëè ãàâàò, ñàñà 7 äöøÿðìè ìàñà áóíóñ êèáè ñþç ñþéëÿìÿê?
Ýÿë, ìÿðÿ ãàâàò, 8 ìÿíèì éàéûìû ÷ÿê, éîõñà øèìäè áîéíóñ
óðóðàì!” – äåäè.
9
Áþéëÿ äèýÿú Áåéðÿê éàéû àëäû, ÷ÿêäè. Ãÿáçÿñèíäÿí 10 éàé
èêè ïàðà îëäû. Ýþòöðè þñèíÿ áûðàãäû: “Äàç 11 éåðäÿ òóðüàé
àòìàüà éàõøû!” – äåäè.
Éàëàí÷û îüëû 12 Éàëàíúûã éàé óôàíäóüûíà ãàòû ãàãûäû. Àéäûð:
“Ìÿðÿ, 13 Áåéðÿýèñ éàéû âàðäûð, ýÿòöðöñ!” – äåäè. Âàðäûëàð,
Ä109 ýÿòöðäèëÿð. 1 Áåéðÿê éàéû ýþðäèýèíäÿ éîëäàøëàðûí àíäû, àüëàäû.
70
 Àéäûð:
2
Òîë-òîëàðà ýèðäèýèì,
Òîëàð ÿðè, äîõàðëûéû ãîäûüûì.
Éàüû 3 éîðäû ÿëöìäÿ ãûë êèøëèì,
àéüûð ìàëû.
Àéüûð âåðöá àëäóüûì,
àü 4 òîçëó ãàòû éàéûì.
Áóüà âåðöá àëäóüóì áîüìà êèðèøèì.
Áóñëó 5 éåðäÿ ãîäûì-ýÿëäèì
Îòóç äîãóç éîëäàøûì, èêè àðüûøûì! – 6 äåäè.
Àíäàí Áåéðÿê àéäûð: “Áÿýëÿð, ñèçöñ åøãèñèçÿ ÷ÿêÿéèì 7
éàéû, àòàéûì îõû” – äåäè. Ìÿýÿð ýþéýèíèñ éöçèýèíÿ íèøàí 8
àòàðëàðäû. Áåéðÿê îãëà éöçöýè óðäû, ïàðàëàäû. 9 Îüóç áÿýëÿðè
áóíû ýþðèúÿê ÿë ÿëÿ ÷àëäûëàð, ýöëöøäèëÿð.
10
Ãàçàí áÿý áàãóá òàìàøà åäÿðäè. Àäàì ýþíäÿðäè, Áåé-
11
ðÿýè ãàüûðäû.
Äÿëö îçàí ýÿëäè; áàø åíäèðäè, áàüûð áàñäû, 12 ñàëàì âåðäè. Áåé-
ðÿê àéäûð:
Àëàð ñàáàù ñàïà éåðäÿ äèêèëÿíäÿ 13 àü-áàí åâëè,
Àòëàñëà éàïûëàíäà ýþý ñàéâàíëó,
Ä110 Òàâëà-1òàâëà ÷ÿêèëÿíäÿ øàùáàç àòëó,
×àüûðóáàí äàä âåðÿíäÿ éîë 2 ÷àâóøëó,
Éàéãàíäóüûíäà éàü äþêöëÿí áîë íåìÿòëö!
Ãàëìûø 3 éèýèò àðõàñû! Áèçÿ ìèñêèí óìóäû!
Áàéûíäûð õàíûñ 4 ýþéýöñè!
Òöëö ãóøóñ éàâðûñû!
Òöðêèñòàíûñ äèðÿýè!
5
Àìèò ñîéûíûñ àñëàíû, Ãàðà÷óüóñ ãàïëàíû!
Ãîñóð àòûñ 6 àéàñû,
Õàí Óðóçóñ áàáàñû,
Õàíûì Ãàçàí, öíöì àñëà, 7 ñþçöì äèñëÿ:
Àëàí ñàáàù äóðìûøñàí, àü îðìàíà 8 ýèðìèøñÿí.
Àü ãîâàüûñ áóäàüûíäàí éûðüàéóáàí êå÷ìèøñÿí.
9
Úàí áàúóüûí ÿýìèøñÿí,
Îã úûüûðûí ãóðìûøñàí,
10
Àäûí ýÿðäÿê ãîìûøñàí.
71
 Ñàüäà îòóðàí ñàü 11 áÿýëÿð!
Ñîë ãîëäà îòóðàí ñîë áÿýëÿð!
Åøèêäÿêè èíàãëàð!
12
Äèáäÿ îòóðàí õàñ áÿýëÿð!
Ãóòëó îëñóí äþâëÿòèñöç! – 13 äåäè.
Ä111 Áþéëÿ äèýÿú Ãàçàí áÿý àéäûð: “Ìÿðÿ äÿëö îçàí! 1 Ìÿíäÿí
íÿ äèëÿðñÿí? ×ÿòèðëè îòàãìû äèëÿðñÿí? Ãóë-ãàðàâàøìû äèëÿðñÿí?
2
Àëòóí-àã÷àìû äèëÿðñÿí, âåðÿéèì!” – äåäè. Áåéðÿê àéäûð:
“Ñóëòàíûì, 3 ìÿíè ãîñàñ äà øöëÿí éåìÿýèñ éàíûíà âàðñàì.
Ãàðíûì àúäóð, 4 äîéóðñàñ”, – äåäè.
Ãàçàí àéäûð: “Äÿëö îçàí, äþâëÿòèñ äÿïäè. 5 Áÿýëÿð, áóýöíêè
áÿýëèýèì áóíóñ îëñóí. Ãîñ íåðÿéÿ ýåäÿðñÿ-6ýåòñöí, íåéëÿðñÿ
åéëÿñöí”, – äåäè.
Áåéðÿê øöëÿí éåìÿýèíèñ 7 öçÿðèíÿ ýÿëäè. Ãàðíûí äîéóðäóã-
äàí ñîñðà ãàçàíëàðû äÿïäè-8äþêäè, ÷åâèðäè. Éàõíûíûñ êèìèíè
ñàüûíà, êèìèíè ñîëûíà 9 àòàð. Ñàüäàí ýåäÿíè ñàü àëóð, ñîëäàí ýå-
äÿíè ñîë 10 àëóð. Ùàãëóéà ùàããû äÿýÿ, ùàãñóçà éöçè ãàðàëóüû äÿýÿ.
Ãàçàí 11 áÿýÿ õÿáÿð îëäû: “Ñóëòàíûì, äÿëö îçàí ùÿï éåìÿ-
ýè äþêäè, – 12 äåäèëÿð, – øèìäè ãûçëàð éàíûíà âàðìàã èñòÿð”. Ãà-
çàí àéäûð: “Ìÿðÿ 13 ãîí-à, ãûçëàð éàíûíà äà âàðñóí!” – äåäè.
Ä112 Áåéðÿê ãàëãäû, 1 ãûçëàð éàíûíà âàðäû. Ñóðíà÷ûëàðû ãîâäû, íàãà-
ðà÷óëàðû 2 ãîâäû. Êèìèíè äþýäè, êèìèíèñ áàøûí éàðäû. Ãûçëàð îòó-
ðàí 3 îòàüà ýÿëäè; åøèýèí àëäû, îòóðäû.
Áóíû ýþðäè 4 Ãàçàí áÿýèñ õàòóíû Áîéû óçóí Áóðëà ãàãûäû,
àéäûð: 5 “Ìÿðÿ, ãàâàò îüëû äÿëö ãàâàò, ñàñà äöøÿðìè áèòÿêÿëëöô
6
áÿíèì öçÿðèìÿ ýÿëÿñÿí?” – äåäè. Áåéðÿê àéäûð: “Õàíûì,
Ãàçàí áÿýäÿí 7 ìàñà áóéðóã îëäû. Ìàñà êèìñÿ äîëàøìàç”, –
äåäè. Áóðëà õàòóí 8 àéäûð: “×öíêèì Ãàçàí áÿýäÿí áóéðóã
îëóáäóð, ãîñ 9, îòóðñóí!” – äåäè. Éåíÿ äþíäè, Áåéðÿýÿ àéäûð:
“Ìÿðÿ äÿëö îçàí, 10 éà ìÿãñóäóñ íÿäèð?” Àéäûð: “Õàíûì,
ìÿãñóäûì îëäóð êè, ÿðÿ âàðàí 11 ãûç ãàëãà îéíàéà, ìÿí ãîïóç
÷àëàì”, – äåäè. Ãûñûðúà éåíýÿ 12 äåðëÿð, áèð õàòóí âàðäû, àñà
àéûòäûëàð: “Ìÿðÿ Ãûñûðúà éåíýÿ, 13 äóð ñÿí îéíà, íÿ áèëöð äÿëè
Ä113 îçàí”, – äåäèëÿð. Ãûñûðúà éåíýÿ 1 äóðäû, àéäûð: “Ìÿðÿ äÿëè
îçàí, ÿðÿ âàðàí ãûç ìÿíÿì!” – äåäè. 2 Îéíàìàüà áàøëàäû.
Áåéðÿê ãîïóç ÷àëäû, ñîéëàäû, ýþðÿëèì, 3 õàíûì, íÿ ñîéëàäû.
72
 Àéäûð:
Àíä è÷ìèøÿì ãûñûð ãûñðàüà áèíäèýèì 4 éîã.
Áèíöáÿíè ãàçàâàòà âàðäóüûì éîã.
Åâèñèç àðäûíäà ñàðâàíëàð
Ñàñà 5 áàãàð îíëàð,
Áóëäûð-áóëäûð ýþçëÿðèíèñ éàøû àãàð.
Ñÿí àíëàðóñ 6 éàíûíà âàðüûë,
Ìóðàäûñû àíëàð âåðÿð, áÿëëö áèëýèë!
Ñÿíèñëÿ ìÿíèì 7 èøèì éîã!
ßðÿ âàðàí ãûç ãàëãà,
Ãîë ñàëóáàí îéíàéà,
8
Ìÿí ãîïóç ÷àëàì, – äåäè.
Ãûñûðúà éåíýÿ: “Áóé, áó çàâàëà ýÿëÿúÿê 9 äÿëö áÿíè ýþðìèø
êèáè ñþéëÿð”, – äåäè. Âàðäû, éåðèíäÿ îòóðäû.
10
Áîüàçúà Ôàòìà äåðëÿð, áèð õàòóí âàðäû. “Ãàëã, ñÿí 11
îéíà!” – äåäèëÿð. “Ùåé, øó äÿëè ìÿüìóí ìÿíÿ äÿ øàéÿä àíúû-
ëàéûí îëìàç ñþçëÿð ñþéëÿð”, – äåäè. Ãûçûñ ãàôòàíûíû ýåéäè: “×àë,
ìÿðÿ, äÿëö îçàí! 12 ßðÿ âàðàí ãûç ìÿíÿì, îéíàéàéûì”, – äåäè.
Äÿëö îçàí àéäûð:

13
Àíä è÷ÿéèì áó ýÿç áîüàç ãûñðàüà áèíäèýèì éîã
Ä114 Áèíöáÿíè ãàçàâàòà âàðäóüûì 1 éîã.
Åâèñèç àðäû äÿðÿúèê äåýèëìèéäè?
Èòöñèç àäû Áûðàã 2 äåýèëìèéäè?
Ñÿíèñ àäûñ Ãûðã îéíàøëó Áîüàçúà Ôàòìà 3 äåýèëìèéäè?
Äÿõè åéáèñ à÷àðàì, áÿëëö áèëýèë! – äåäè.
Ñÿíèñëÿ 4 ìÿíèì îéóíóì éîã.
Âàð éåðèíÿ îòóðüûë!
ßðÿ âàðàí éåðèíäÿí äóðà,
5
áÿí ãîïóç ÷àëàì,
ãîë ñàëóáàí îéíàéà, – äåäè.

Áþéëÿ äèýÿú 6 Áîüàçúà Ôàòìà àéäûð: “Áóé, äÿëè áîüìà ÷û-

ãàðàúàã îëàíúà 7 åéáèìèçè ãàãäû. Äóð, ãûç, îéíàðñàñ-îéíàìàç-
ñàñ, úÿùÿííÿìäÿ 8 îéíà! Áåéðÿêäÿí ñîñðà áàøûñà áó ùàë ýÿ-
ëÿúÿýèí áèëöðäöñ”, – 9 äåäè.
73
 Áóðëà õàòóí àéäûð: “Ãûç, ãàëã îéíà, ÿëöíäÿí íÿ 10 ýÿëöð?”
– äåäè. Áàíû÷è÷ÿê ãûðìûçû ãàôòàíûí ýåéäè. ßëëÿðèí 11 éåíèíÿ
÷ÿêäè ýþçöêìÿñöí äåéö; îéóíà ýèðäè, àéûòäû: “Ìÿðÿ 12 Äÿëö
îçàí, ÷àë, äè!” Äÿëö îçàí ÷àëäû àéäûð:
Ìÿí áó éåðäÿí ýåäÿëè äÿëö îëìûø13ñàí*,
Äÿëèì àüúà ãàðëàð éàüìûø, äèçÿ éåòìèø.
Ä115 Õàí ãûçûíûñ åâèíäÿ 1 ãóë-õÿëàèã äöêÿíìèø...
Ìÿøðÿáÿ àëìûø, ñóéà âàðìûø –
Áèëÿýèíäÿí 2 îí ïàðìàüûíû ñîâóã àëìûø.
Ãûçûë àëòóí ýÿòèðöñ,
Õàí ãûçûíà 3 äûðíàã éîíóñ.
Åéèáëöúÿ, õàí ãûçû, ÿðÿ âàðìàã åéèá îëàð, – äåäè.
4
Áóíû åøèäúÿê Áàíû÷è÷ÿê ãàãûäû: “Ìÿðÿ äÿëö îçàí, ìÿí
åéèá5ëöìèéÿì êèì, ìàñà åéèá ãîøàðñàí?” – äåäè. Ýöìöø êèáè
àü áèëÿýèí à÷äû, 6 ÿëèí ÷ûãàðäû. Áåéðÿýèñ êå÷öðäöýè éöçöê ýþ-
ðèíäè. Áåéðÿê 7 éöçöýè òàíûäû. Áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õà-
íûì, íÿ ñîéëàìûø, 8 àéäûð:
Áåéðÿê ýåäÿëè Áàì-áàì äÿïÿ áàøûíà ÷ûãäûñìû, ãûç?!
Ãàðûëàòûá 9 äþðò éàíûñà áàãäûñìû, ãûç?!
Ãàðüó êèáè ãàðà ñà÷ûñ éîëäûñìû, ãûç?!
10
Ãàðà ýþçäÿí àúû éàø äþêäöñìè, ãûç?!
Ýöç àëìàñû êèáè àë 11 éàíàüûñ éûðòäûñìû, ãûç?!
Ñÿí ÿðÿ âàðàðñàí, àëòóí éöçöê ìÿíèì12äèð**,
âåð ìàñà, ãûç! – äåäè.
Ãûç àéäûð:
Áåéðÿê ýåäÿëè Áàì-áàì äÿïÿ 13 áàøûíà ÷ûãäûüûì ÷îã,
Ãàðüó êèáè ãàðà ñà÷óì éîëäóüóì ÷îã.
Ä116 1
Ýöç àëìàñû êèáè àë éàñàüûì éûðòäûüûì ÷îã.
Ýÿëÿíëÿ ýåäÿíäÿí 2 ñîðäóüóì ÷îã.
“Âàðäû, ýÿëìÿç áÿý éèýèäèì,
õàí éèýèäèì 3 Áåéðÿê” – äåéö àüëàäûüûì ÷îã.
Ñåâèøäèýèì Áàìñû Áåéðÿê ñÿí 4 äåýèëñÿí,
*
Îëìûøñàí.
**
Ìÿíèìäèð.

74
 Àëòóí éöçöê ñÿíèñ äåýèëäèð.
Àëòóí éöçöêäÿ 5 ÷îã íèøàí âàðäûð.
Àëòóí éöçöýè èñòÿðñÿñ, íèøàíûí 6 ñþéëÿ! – äåäè.
Áåéðÿê àéäûð:
Àëàí ñàáàù, õàí ãûçû, éåðèìäÿí 7 äóðìàäûììû?
Áîç àéüûðûñ áåëèíÿ áèíìÿäèììè?
Ñÿíèñ åâöñ öçÿðèíÿ 8 ñûüûí-êåéèê éûãìàäûììû?
Ñÿí ìÿíè éàíûñà ãàüûðìàäûñìû?
Ñÿíöñëÿ 9 ìåéäàíäà àò ÷àïìàäûãìû?
Ñÿíèñ àòóñû ìÿíèì àòûì êå÷ìÿäèìè?
Îõ 10 àòàíäà ìÿí ñÿíèñ îõóñû éàðìàäûììû?
Ýöðÿøäÿ ìÿí ñÿíè 11 áàñìàäûììû?
Ö÷ þïöá áèð äèøëÿéöá, àëòóí éöçöýè 12
áàðìàüûñà êå÷öðìÿäèììè?
Ñåâèøäèýèñ Áàìñû Áåéðÿê ìÿí äåýèëìèéÿì? – 13 äåäè.

Áþéëÿ äèýÿú ãûç òàíûäû-áèëäè êèì, Áåéðÿêäèð. Úöááÿñèéëÿ-

1
Ä117 ÷óõàñûéëà Áåéðÿýèñ àéàüûíà äöøäè. Áåéðÿýÿ äàéÿëÿð ãàôòàí 2
ýåéöðöá äîíàòäûëàð. Ùàìàí ãûç ñû÷ðàäû, àòà áèíäè. Áåéðÿýèñ 3
àòàñûíà-àíàñûíà ìóøòóëóüà ÷àïàð ýåòäè.
Ãûç àéäûð:
4
Àðüàá-àðüàá ãàðà äàüûñ éûõûëìûøäû, éóúàëäû, àõûð!
5
Ãàíëó-ãàíëó ñóëàðûñ ñîâüóëìûøäû, ÷àüëàäû, àõûð!
Ãàáà àüàúûñ 6 ãóðûìûøäû, éàøàðäû, àõûð!
Øàùáàç àòûñ ãàðûìûøäû, 7 ãóëóí âåðäè, àõûð!
Ãûçûë äÿâÿëÿðèñ ãàðûìûøäû, êþøÿê 8 âåðäè, àõûð!
Àü ãîéóíóñ ãàðûìûøäû, ãóçû âåðäè, àõûð!
9
Îí àëòû éûëëûã ùÿñðÿòèñ-îüóëóñ Áåéðÿê ýÿëäè, àõûð!

Ãàéûí 10 àòà, ãàéûí àíà, ìóøòóëóã ìàñà íÿ âåðÿðñèç? – äåäè.

Áåéðÿýèñ àòàñû-11àíàñû àéäûð:
Äèëöñ è÷öí þëÿéèí, ýÿëèíúèýöì!
Éîëóñà ãóðáàí 12 îëàéûí, ýÿëèíúèýöì!
Éàëàíñà áó ñþçëÿðèñ, ýåð÷ÿê îëà, ýÿëèíúèýöì!
13
Ñàü-ÿñÿí ÷ûãóá ýÿëñÿ,
75 75
Ä118 Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüëàð ñàñà 1 éàéëàã îëñóí!
Ñîâóã-ñîâóã ñóëàðû ñàñà è÷ÿò îëñóí!
2
Ãóëóì-õÿëàéûüûì ñàñà ãûðíàã îëñóí!
Øàùáàç àòëàðûì ñàñà 3 áèíÿò îëñóí!
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèì ñàñà éöêëÿò îëñóí!
4
Àüàéûëäà àüúà ãîéóíóì ñàñà øöëÿí îëñóí!
Àëòóí-àã÷àì 5 ñàñà õÿðúëûã îëñóí!
Äöíëöýè àëòóí áàí åâèì ñàñà 6 êþëýÿ îëñóí!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí ñàñà, ýÿëèíúèýöì! – 7 äåäè.
Áó ìÿùÿëäÿ áÿýëÿð Áåéðÿýè ýÿòöðäèëÿð. Ãàçàí áÿý àéäûð: 8
“Ìóøòóëóã, Áàéáþðÿ áÿý! Îüëóñ ýÿëäè!” – äåäè. Áàé9áþðÿ áÿý
àéäûð: “Îüëóì èäèýèí àíäàí áèëÿéèì, ñûð÷à ïàðìàüûíû 10 ãàíàò-
ñóí, ãàíûíû äÿñòìàëà äöðòñöí, ýþçöìÿ ñöðÿéèí, 11 à÷ûëàúàã
îëóðñà, îüëóì Áåéðÿêäèð!” – äåäè. Çèðà àüëàìàãäàí 12 ýþçëÿðè
ýþðìÿç îëìûø èäè. Äÿñòìàëû ýþçèíÿ ñèëúÿê 13 Àëëàù Òààëàíûñ
Ä119 ãöäðÿòèéëÿ ýþçè à÷ûëäû. Àòàñû-àíàñû 1 ýöëäèëÿð. Áåéðÿýèñ àéà-
üûíà äöøäèëÿð. Àéäûð:
Îüóë! Äöíëöýè 2 àëòóí áàí åâèìèñ ãÿáçÿñè îüóë!
Ãàçà áÿñçÿð ãûçóìóñ-3ýÿëèíèìèñ ÷è÷ÿýè îüóë!
Ýþðÿð ýþçöì àéäûíû îüóë!
Òóòàð áåëöì 4 ãöââÿòè îüóë!
Ãàëûí Îüóç èìðÿíúÿñè, úàíûì îüóë!” -äåéöáÿí
÷îã 5 àüëàäû,
Àëëàùûíà øöêðëÿð åéëÿäè.
Éàëàí÷û îüëû Éàëàíúóã 6 áóíû åøèòäè. Áåéðÿýèñ ãîðãóñûíäàí
ãà÷äû, þçèíè 7 Äàíà ñàçûíà ñàëäû. Áåéðÿê àðäûíà äöøäè, ãîâà-
ãîâà ñàçà 8 äöøöðäè. Áåéðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ, îä ýÿòöðöñ!” Ýÿ-
òöðäèëÿð. Ñàçû 9 îäà óðäûëàð.
Éàëàí÷ûã ýþðäè êèì, éàíàð, ñàçäàí ÷ûãäû. 10 Áåéðÿýèñ àéàüûíà
äöøäè. Ãûëûúû àëòûíäàí êå÷äè. Áåéðÿê 11 äÿõè ñó÷ûíäàí êå÷äè.
Ãàçàí áÿý àéäûð: “Ýÿë ìóðàäûñà éåòèø!” 12 Áåéðÿê àéäûð: “Éîëäàø-
ëàðûìû ÷ûãàðìàéûíúà, ùàñàðû àëìàéûíúà 13 ìóðàäà èðìÿçÿì!” –
Ä120 äåäè. Ãàçàí áÿý Îüóçóíà: “Áÿíè ñåâÿí éåòñöí!” – 1 äåäè.
Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè àòëàíäûëàð. Áàéáóðä ùàñàðûíà 2 ÷àïàð
éåòäèëÿð. Êàôèðëÿð äÿõè áóíëàðû ãàðøóëàäûëàð.
76
 Ãàëûí 3 Îüóç áÿýëÿðè àðû ñóäàí àáäÿñò àëäûëàð. Àü àëûíëàðûí
4
éåðÿ ãîäûëàð. Èêè ðöêÿò íàìàç ãûëäûëàð. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿì-
ìÿäè 5 éàä ýÿòöðäèëÿð. Ýóìáóð-ýóìáóð íàãàðàëàð äþýöëäè. Áèð
ãèéàìÿò 6 ñàâàø îëäû, ìåéäàí äîëó áàø îëäû.
Øþêëè Ìÿëèêè 7 áþýöðäöáÿíè Ãàçàí áÿý àòäàí éåðÿ ñàëäû.
Ãàðà Òÿêöðè Äÿëè 8 Äîíäàð ãûëûúëàäû, éåðÿ ñàëäû. Ãàðà Àðñëàí
Ìÿëèêè 9 Ãàðàáóäàã éåðÿ ñàëäû. Äÿðÿëÿðäÿ êàôèðÿ ãûðüóí ýèðäè.
10
Éåäè êàôèð áÿýè ãûëûúäàí êå÷äè.
Áåéðÿê, Éåýíÿê, Ãàçàí áÿý, 11 Ãàðàáóäàã, Äÿëè Äîíäàð,
Ãàçàí îüëû Óðóç áÿý – áóíëàð 12 ùàñàðà éöðöø åòäèëÿð. Áåéðÿê
îòóç äîãóç éèýèäèíèñ öçÿðèíÿ ýÿëäè. Àíëàðû ñàü âÿ ÿñÿí ýþðäè.
Ä121 Àëëàùà 1 øöêð åéëÿäè. Êàôèðèñ êÿëèñàñûí éûãäûëàð, éåðèíÿ ìÿñúèä
éàïäûëàð. 2 Êåøèøëÿðäÿí þëäöðäèëÿð. Áàñ áàñëàòäûëàð. ßçèç Òàñðû
àäûíà ãóäáÿ 3 îãûòäûëàð. Ãóøóñ àëà ãàòûíû, ãóìàøûñ àðóñûíû, ãû-
çûñ ýþý÷ÿýèíè, 4 äîãóçëàìà ÷ûðüàá ÷óõà õàíëàð õàíû Áàéûíäûðà
ïÿíúèê 5 ÷ûãàðäûëàð.
Áàéáþðÿ áÿýèñ îüëàíúóüû Áåéðÿê Áàéáèúàí áÿýèñ 6 ãûçûí
àëäû. Àü-áàí åâèíÿ, àü îòàüûíà ýåðö äþíäè. Äöýöíÿ 7 áàøëàäû.
Áó ãûðã éèýèäèñ áèð ãà÷ûíà õàí Ãàçàí, áèð ãà÷ûíà 8 Áàéûíäûð õàí
ãûçëàð âåðäèëÿð. Áåéðÿê äÿõè éåäè ãûç ãàðûíäàøûíû 9 éåäè éèýèäÿ
âåðäè. Ãûðã éåðäÿ îòàã äèêäè. Îòóç äîãóç 10 ãûç “òàëåëö” “òàëå”èíÿ
áèðÿð îõ àòäû. Îòóç äîãóç éèýèò îõûíûñ 11 àðäûíúà ýåòäè. Ãûðã
ýöí-ãûðã ýåúÿ òîé-äöýöí åéëÿäèëÿð. Áåéðÿê 12 éèýèòëÿðèéëÿ ìó-
ðàä âåðäè, ìóðàä àëäû.
Ä122 Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëäè, øàäëûã 13 ÷àëäû. Áîé áîéëàäû, ñîé
ñîéëàäû. Ãàçû ÿðÿíëÿð 1 áàøûíà íÿ ýÿëäöýèí ñþéëÿäè. “Áó Îüóç-
íàìÿ Áåéðÿýèñ îëñóí!” – 2 äåäè. Éóì âåðÿéèí, õàíûì:
Éåðëö ãàðà äàüëàðûñ éûãûëìàñóí!
Êþëýÿëèúÿ 3 ãàáà àüàúûñ êÿñèëìÿñöí!
Àü ñàãàëëó áàáàñ éåðè ó÷ìàã îëñóí!
4
Àü áèð÷ÿêëö àíàñ éåðè áåùèøò îëñóí!
Îüóëëà ãàðûíäàøäàí 5 àéûðìàñóí!
Àõûð âàãòûíäà àðû èìàíäàí àéûðìàñóí!
“Àìèí! Àìèí!” 6 äåéÿíëÿð äèäàð ýþðñöí!
Éûüûøäûðñóí, äóðûøäûðñóí 7 ýöíàùûñûçû
Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà éöçè ñóéûíà
áàüûøëàñóí, õàíûì, ùåé!..
77
 8
ÃÀÇÀÍ ÁßÝ ÎÜËÛ ÓÐÓÇ ÁßÝÈÑ ÒÓÒÑÀà ÎËÄÛÜÛ
ÁÎÉÛ 9 ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ, ÕÀÍÛÌ, ÙÅÉ!

Áèð ýöí Óëàø îüëû Ãàçàí áÿý 10 éåðèíäÿí äóðìûøäû. Ãàðà

éåðèñ öçÿðèíÿ îòàõëàðûí òèêäèðìèøäè. 11 Áèñ éåðäÿ èïÿê õàëûúàñû
äþøÿòìèøäè. Àëà ñàéâàí ýþý 12 éöçèíÿ àøàíìûøäû. Äîãñàí òö-
ìÿí ýÿíú îüóç ñþùáÿòèíÿ äÿðèëìèøäè. 13 Àüçû áþéöê õöìðÿëÿð
Ä123 îðòàëûüà ñàëûíìûøäû. Äîãóç éåðäÿ áàäéàëàð 1 ãóðûëìûøäû. Àëòóí
àéàã, ñóðàùèëÿð äèçèëìèøäè. Äîãóç 2 ãàðà ýþçëè, þðìÿ ñà÷ëû, ÿë-
ëÿðè áèëÿýèíäÿí ãûíàëû, ïàðìàãëàðû 3 íèýàðëû, áîüàçëàðû áèðÿð ãà-
ðûø êàôèð ãûçëàðû àë øÿðàáû 4 àëòóí àéàüëà Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèíÿ
ýÿçäèðèðëÿðäè. Ùÿð áèðèíäÿí 5 Óëàø îüëû Ñàëóð Ãàçàí è÷ìöøäè.
×ûðüàá-÷ûðüàá 6 ÷àäûð, îòàã áàüûøëàðäû. Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿð áà-
üûøëàðäû. 7 Îüëû Óðóç ãàðøóñûíäà éàé ñþéêÿíèá äóðàðäû. 8 Ñàü
éàíûíäà ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ îòóðìûøäû. Ñîë éàíûíäà 9 äàéûñû Àðóç
îòóðìûøäû.
Ãàçàí ñàüûíà áàãäû, ãàñ-10ãàñ ýöëäè. Ñîëûíà áàãäû, ÷îã ñå-
âèíäè. Ãàðøóñûíà 11 áàãäû, îüëàíúûüûíû – Óðóçû ýþðäè. ßëèí ÿëèíÿ
÷àëäû, 12 àüëàäû. Îüëû Óðóçà áó èø õîø ýÿëìÿäè; èëÿðö 13 ýÿëäè,
Ä124 äèç ÷þêäè. Áàáàñûíà ÷àüûðóá ñîéëàð, ýþðÿëèì, 1 õàíûì, íÿ ñîé-
ëàð. Àéäûð:

Öíöì àñëà ìÿíèì, ñþçöì äèñëÿ, àüàì 2 Ãàçàí.

Ñàüûñà áàãäûñ, ãàñ-ãàñ ýöëäöñ.
Ñîëóíà áàãäûñ, 3 ÷îã ñåâèíäèñ.
Ãàðøóñà áàãäûñ, áÿíè ýþðäöñ, àüëàäûñ.
Ñÿáÿá 4 íÿäèð, äåýèë ìàñà,
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, áàáàì, ñàñà! – äåäè.
5
Äèìÿç îëóðñàñ,
Ãàëãóáàíû éåðèìäÿí ìÿí äóðàðàì.
Ãàðà ýþçëè 6 éèýèòëÿðèìè áîéóìà àëóðàì.
Ãàí Àáãàç åëèíÿ ìÿí ýåäÿðÿì,
Àëòóí 7 õà÷à ìÿí ÿëöìè áàñàðàì,
Ïèëîí ýåéÿí êåøèøèñ ÿëèí þïÿðÿì,
8
Ãàðà ýþçëö êàôèð ãûçûí ìÿí àëóðàì.
Äÿõè ñÿíèñ éöçöñÿ ìÿí 9 ýÿëìÿçÿì.
78
 Àüëàäóüóñà ñÿáÿá íÿ, äåýèë ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, 10 àüàì, ñàñà! – äåäè.
Ãàçàí áÿý àëàëäû. Îüëàíûñ éöçèíÿ 11 áàãäû. ×àüûðûá ñîéëàð,
ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàð.
Ãàçàí àéäûð:
12
Áÿðö ýÿëýèë, ãóëóíóì îüóë!
Ñàüûì ÿëÿ áàãäóüóìäà
ãàðäàøûì Ãàðà13ýöíÿéè ýþðäöì, –
Áàø êÿñöáäöð, ãàí äþêöáäöð,
Ä125 ×þíäè àëóáäóð, 1 àä ãàçàíóáäóð.
Ñîëóì ÿëÿ áàãäóüóìäà
äàéûì Àðóçû ýþðäöì, –
2
Áàø êÿñöáäöð, ãàí äþêöïäöð,
×þëäè àëóáäóð, àä ãàçàíûáäûð.
3
Ãàðøóì ÿëÿ áàãäóüóìäà ñÿíè ýþðäöì,
Îí àëòû éàø éàøëàäûñ.
4
Áèð ýöí îëà, äöøÿì þëÿì, ñÿí ãàëàñàí –
Éàé ÷ÿêìÿäöñ, îõ 5 àòìàäûñ,
Áàø êÿñìÿäèñ, ãàí äþêìÿäèñ,
Ãàíëó Îüóç è÷èíäÿ 6 ÷þëäè àëìàäûñ.
Éàðûíêû ýöí çàìàí äþíöá, áÿí þëöá ñÿí 7 ãàëûúàã òàúûì-
òàõòûì ñàñà âåðìÿéÿëÿð, – äåéö ñîñóìû àñäûì, àüëàäûì, 8 îüóë! –
äåäè. Óðóç áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø; 9 àéäûð:

À áÿý áàáà!
Äÿâÿúÿ áþéöìèøñÿí, êþøÿêúÿ àãëûñ éîã!
10
Äÿïÿúÿ áþéöìèøñÿí, äàðûúà áåéíèñ éîã!
Ùöíÿðè îüóë 11 àòàäàíìû ýþðÿð, þýðÿíÿð,
éîõñà àòàëàð îüóëäàíìû þýðÿíöð?
12
Ãà÷àí ñÿí ìÿíè àëóá
êàôèð ñÿðùÿääèíÿ ÷ûãàðäûñ,
ãûëûú ÷àëóá 13 áàø êÿñäèñ?
Ìÿí ñÿíäÿí íÿ ýþðäöì, íÿ þýðÿíèì? – äåäè.
Ä126 Ãàçàí 1 áÿý ÿëèí ÿëèíÿ ÷àëäû, ãàñ-ãàñ ýöëäè. Àéäûð: “À
áÿýëÿð! 2 Óðóç õóá ñþéëÿäè, øÿêÿð éåäè. Áÿýëÿð, ñèç éåýöñöç-
79
 è÷öñöç, 3 ñþùáÿòèñöç äàüûòìàñóç. Ìÿí áó îüëàíû àëàéûí, àâà
ýåäÿéèí. 4 Éåäè ýöíëèê àçóüëà ÷ûãàéûí. Îõ àòäóüóì éåðëÿðè,
ãûëûú 5 ÷àëóá áàø êÿñäöýöì éåðëÿðè ýþñòÿðÿéèì. Êàôèð ñÿðùÿä-
äèíÿ, 6 Úûçûüëàðà, Àüëàüàíà, Ýþýúÿ äàüà àëóáàí ÷ûãàéûí. Ñîñðà
7
îüëàíà ýÿðÿê îëóð, à áÿýëÿð!” – äåäè.
Ãîñóð àòûí ÷ÿêäèðäè, 8 áóòóí áèíäè. Ö÷ éöç ìöðÿññÿ äîíëó
éèýèò ñîéëàäû, 9 áîéûíà àëäû. Ãûðã àëà ýþçëö éèýèäèí Óðóç áîéûíà
àëäû. 10 Ãàçàí îüëûíû àëóá ãàðà äàüëàð öçÿðèíÿ àâà ÷ûãäû. 11 Àâ
àâëàäû, ãóø ãóøëàäû. Ñûüûí-êåéèê éûãäû. Ýþý 12 àëàñ ýþðêëö ÷ÿ-
ìÿíÿ ÷àäûð òèêäè. Áèð ãà÷ ýöí áÿýëÿð èëÿ 13 éåäè-è÷äè.
Ä127 Ìÿýÿð Áàøû à÷óã Òàòéàí ãàëàñûíäàí, 1 Àãñàãà ãàëàñûíäàí
êàôèðèñ úàñóñû âàðäû. Áóíëàðû 2 ýþðöá, òÿêöðÿ ýÿëäè. Àéäûð: “Ùàé,
íÿ îòóðàðñàí, èòöñè 3 óëàòìàéàí, ÷ÿòöýèñè ìîëàòìàéàí! Àëïàíëàð
áàøû Ãàçàí îüëàíúóã 4 èëÿ ñÿðõîø îëóá éàòóðëàð”, – äåäè.
Îí àëòû áèñ ãàðà äîíëó 5 êàôèð àòà áèíäè. Ãàçàíûñ öçÿðèíÿ àë-
üàð éåòäè. 6 Áàãäûëàð ýþðäèëÿð àëòû áþëöê òîç åíäè. Êèìè àéäûð:
“Êåéèê 7 òîçûäûð”. Êèìè àéäûð: “Éàüû òîçûäûð”. Ãàçàí àéäûð:
“Êåéèê îëñà, 8 áèð éà èêè áþëöê îëóðäû. Áó ýÿëÿí, áèëìèø îëóñ,
éàüûäûð”, – 9 äåäè. Òîç éàðûëäû, ýöí êèáè øûëàäû, äÿñèç êèáè 10
éàéãàíäû, ìåøÿ êèáè ãàðàðäû. Îí àëòû áèñ èï öç11ÿíýèëè, êå÷ÿ
áþðêëè, àçüóí äèíëè, ãóçüóí äèëëè êàôèð 12 ÷ûãà ýÿëäè. Ãàçàí Ãî-
ñóð àòûí ÷ÿêäèðäè, áóòóí áèíäè. 13 Îüëû Óðóç úèëàâûñûíû ÷ÿêäèðäè.
Ä128 Áÿäÿâè àòûí 1 îéíàòäû, ãàðøó ýÿëäè.
Àéäûð:
Áÿðè ýÿëýèë, àüàì Ãàçàí!
Äÿñèç 2 êèáè ãàðàðóá ýÿëÿí íÿäèð?
Îä êèáè øûëàéóá, ûëäûç êèáè ïàðëàéóá
3
ýÿëÿí íÿäèð?
Àüûç-äèëäÿí áåø êÿëìÿ õÿáÿð ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí 4 îëñóí, áàáàì, ñàñà! – äåäè.
Ãàçàí àéäûð:
Áÿðè ýÿëýèë, àðñëàíûì 5 îüóë!
Ãàðà äÿñèç êèáè éàéãàíûá ýÿëÿí
êàôèðèñ ëÿøêÿðèäèð.
6
Ýöí êèáè øûëàéóá ýÿëÿí
80
 Êàôèðèñ áàøûíäà àøûãûäûð.
Ûëäûç 7 êèáè ïàðëàéûá ýÿëÿí
êàôèðèñ úèäàñûäûð.
Àçüóí äèíëö 8 éàüû êàôèðäèð, îüóë, – äåäè.

Îüëàí àéäûð: “Éàüû” äåéö íÿéÿ 9 äåðëÿð?” Ãàçàí àéäûð:

“Îüóë, àíóñ÷óí éàüû äåðëÿð êè, áèç àíëàðà 10 éåòñÿâöç, þëäöðÿ-
ðèç. Àíëàð áèçÿ éåòñÿ, þëäöðÿð” – äåäè.
Óðóç 11 àéäûð: “Áàáà, è÷èíäÿ áÿý éèýèòëÿð þëäöðñÿëÿð, ãàí
ñîðóëàðìû, 12 äÿâèëÿðëÿðìè?” Ãàçàí àéäûð: “Îüóë, áèñ êàôèð þë-
äöðñÿñ, 13 êèìñÿ ñÿíäÿí ãàí äÿâèëÿìÿç. Àììà àçüóí äèíëö
Ä129 êàôèðäèð, 1 õóá éåðäÿ òóø îëäû. Âÿëè ìàñà ñÿí éàìàí éåðäÿ äó-
øàã 2 îëäóñ, îüóë! – äåäè. Óðóç áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, 5 õà-
íûì, íÿ ñîéëàìûø.
Óðóç àéäûð:
Áÿðö ýÿëýèë, àüàì Ãàçàí!
Ãàëãóáàíû 4 éåðèìäÿí
Áÿäÿâè àòûì ñàãëàðäûì áó ýöí è÷öí.
Ýöíè ýÿëäè, àü 5 ìåéäàíäà ñÿýèðäÿðèí
ñÿíèñ è÷öí.
Àëà óðàí ñöð úèäàìû 6 ñàãëàðäûì
áó ýöí è÷öí.
Ýöíè ýÿëäè, ãàáà ãàðûí, ýåí êþêñäÿ 7 îéíàäàì
ñÿíèñ è÷öí.
Ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûì ñàãëàðäûì
áó 8 ýöí è÷öí.
Ýöíè ýÿëäè, ñàñû äèíëö êàôèð áàøûí
êÿñäèðÿéèì 9 ñÿíèñ÷öí.
ßýíè áÿý äÿìöð äîíóì ñàãëàðäûì áó ýöí è÷öí.
10
Ýöíè ýÿëäè, éåñ-éàãàëàð äèêäöðÿéèì ñÿíèñ÷öí.
Áàøûìäà 11 ãóíò èøûãëàð ñàãëàðäûì ñÿíèñ÷öí.
Ýöíè ýÿëäè, ãàáà ÷îìàã 12 àëòûíäà éîüðàäûì
ñÿíèñ è÷öí.
13
Ãûðã éèýèäèì ñàãëàðäûì áó ýöí è÷öí.
Ýöíè ýÿëäè, êàôèð áàøûí êÿñäöðÿéèì ñÿíöñ÷öí.
1
Ä130 Àñëàí àäûì ñàãëàðäûì ñÿíèñ è÷öí.
81
 Éàãà òóòóá êàôèðëÿ 2 óüðàøàéûì ñÿíèñ è÷öí.
Àüûç-äèëäÿí áèð ãà÷ êÿëìÿ õÿáÿð ìàñà!
3
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, àüàì, ñàñà! – äåäè.
Ãàçàí áóðàäà ñîéëàìûø, 4 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø.
Ãàçàí àéäûð:
Îüóë, îüóë, àé 5 îüóë!
Ìÿíèì öíöì àñëà, ñþçöì äèñëÿ!
Îë êàôèðèñ
ö÷èí 6 àòóá áèðèí éàðìàç îã÷ûñû îëóð.
“Ùû!” äåìÿäèí áàøëàð 7 êÿñÿí úÿëëàäû îëóð.
Àäàì ÿòèí éàõíû ãûëàí àøáàçû 8 îëóð.
Ñÿí âàðàñû êàôèð äåýèë.
Ãàëãóáàíû éåðèìäÿí ìÿí 9 äóðàéûì.
Ãîñóð àòûñ áåëèíÿ ìÿí áèíÿéèì,
Ýÿëÿí êàôèð ìÿíèìäèð, ìÿí 10 âàðàéûì.
Ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûì ÷àëàéûí,
Àçüóí äèíëö 11 êàôèðäèð, áàøëàðûí êÿñÿéèí.
Äþíÿ-äþíÿ ñàâàøàéûí, 12 äþíÿ-äþíÿ ÷ÿêèøÿéèí,
Ãûëûú ÷àëóá áàø êÿñäöýöì ýþðýèë, 13 þýðÿíýèë,
Ãàðà áàøûñà äöøÿíäÿ ýÿðÿêëöäöð, – äåäè.
Ä131 Óðóç 1 áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø.
Àéäûð:
À áÿý 2 áàáà, åøèäöðÿì.
Àììà ßðàôàòäà åðêÿê ãóçû ãóðáàí è÷öí,
3
Áàáà îüóë ãàçàíóð àä è÷öí.
Îüóë äà ãûëûú ãóøàíóð áàáà 4 üåéðÿòèé÷öí.
Ìÿíèì äÿ áàøûì ãóðáàí îëñóí ñÿíèñ÷öí, – äåäè.
5
Ãàçàí áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø.
Ãàçàí 6 àéäûð:
Îüóë, îüóë, àé îüóë!
Éàüûéà ýèðöá áàø êÿñìÿäèñ,
7
Àäàì þëäöðöá ãàí äþêìÿäèñ.
Àëà ýþçëö ãûðã éèýèäè áîéûñà 8 àëüûë,
82
 Êþêñè ýþçÿë ãàáà äàüëàð áàøûíà ÷ûãüûë.
Ìÿíèì 9 ñàâàøäûüûì ìÿíèì äþýöøäöýöì,
Ìÿíèì ÷ÿêèøäöýèì, ìÿíèì ãûëûúëàøäûüûì
10
ýþðýèë, þýðÿíýèë!
Âÿ ùÿì áèçÿ ïóñó îëüûë, îüóë! – äåäè.
Óðóç 11 áàáàñûíûñ ñþçèí ñûìàäû, ãàéûäóá ýåðö äþíäè. 12
Éåðäÿí éóúà äàüëàð áàøûíà éîëäàøëàðûí àëóá ÷ûãäû. 13 Îë çàìàí-
Ä132 äà îüóë àòà ñþçèí èêè åëÿìÿçäè. Èêè 1 åéëÿñÿ, îë îüëàíû ãÿáóë
åëÿìÿçëÿðäè. Óðóç ýåñ 2 éàãàäàí ñöýöñèí ñàíúäû äóðäû.
Ãàçàí áÿý ýþðäè 3 êè, êàôèð ãàòû éàãëàíäû. Àòûíäàí åíäè, àðû
ñóäàí àáäÿñò àëäû. 4 Àü àëíûí éåðÿ ãîäû, èêè ðèêÿò íàìàç ãûëäû.
Àäû ýþðêëö 5 Ìÿùÿììÿäè éàä ýÿòöðäè. Ãàðà äèíëö êàôèðÿ ýþç
ãàðàðòäû. 6 Ùàéãûðäû, àò ñàëäû. Ãàðøó âàðäû, ãûëûú óðäû.
7
Ýóìáóð-ýóìáóð òàâûëëàð ÷àëûíäû.
Áóðìàñû àëòóí òóú 8 áîðóëàð ÷àëûíäû.
Îë ýöí úèëàñóí áÿý ÿðÿíëÿð äþíÿ-9äþíÿ ñàâàøäû.
Îë ýöí ãàðà ïîëàò óç ãûëûúëàð ÷àëûíäû.
10
Îë ýöí ãàðüó äèëëö ãàèì îõëàð àòûëäû.
Àëà óðàí 11 ñöð úèäàëàð ñöñÿëäè.
Îë ýöí íàìÿðäëÿð, ìóõàííÿòëÿð 12 ñàïà éåð ýþçÿòäè.
Îë ýöí áàãà-áàãà
Ãàçàí îüëû Óðóçóñ 13 åøãè ýÿëäè.
Ä133 Àéäûð: “Áÿðö ýÿëöñ, ãûðã éîëäàøûì! Ñèçÿ ãóðáàí 1 îëñóí
ìÿíèì áàøûì! Ýþðÿðìèñèç, àüàì Ãàçàí áàø êÿñäè, 2 ãàí äþê-
äè. “Îüëàí-óøàã éèìÿê éèìÿêúÿ ýÿëìÿç áàíà!” – äåäè. 3 Áà-
áàì áó êàôèðëÿðè ÿñèðýÿìèø êèáè; ìÿíè ñåâÿí éèýèòëÿðèì, íÿ äó-
ðàðñûç, 4 êàôèðèñ áèð óúûíà äÿïÿëèì!” – äåäè. Ãàðàãóúûí îéíàääû,
Óðóç 5 êàôèðèñ ñàüûíà àò äÿïäè. Ñàüëû-ñîëëû êàôèðè õóá 6 äàüûòäû.
Ñàíàñàí êèì, äàð éîëäà äîëó äöøäè. Éà ãàðà 7 ãàçûñ è÷èíÿ øàùèí
ýèðäè. Êàôèðèñ óúûíû áàñäû, 8 äàüûòäû. Àçüóí äèíëö êàôèð áóñàëäû,
îõà ýèðäè. 9 Ãîâóëàí êèìñÿ îüëàíûñ áÿäÿâè àòûí îõëàòäûëàð. Àò
éûõûëäû. 10 Êàôèðëÿð Óðóçóñ öçÿðèíÿ ÷îâóõäû. Óðóçóñ ãûðã 11
éèýèäè àòäàí åíäè. ßëÿ ãàëãàí áàãûíû ãûñà äöýäèëÿð. 12 Ãûëûú ñû-
éûðäûëàð. Óðóçóñ öçÿðèíÿ ÷îã ñàâàøäûëàð. 13 Ãàëàáà ãîðõóäàð,
Ä134 äÿðèí îëñà, áàòóðàð. Éàéàíûñ óìóäû 1 îëìàç. Ñàüûí-ñîëóí Óðó-
83
 çóñ ÷åâèðäèëÿð. Ãûðã éèýèäèí 2 øÿùèä åòäèëÿð. Îüëàíûñ öçÿðèíÿ
äöøäèëÿð, òóòäûëàð. 3 Ãàðóñûíäàí àü ÿëëÿðèí áàüëàäûëàð. Ãûë îðãàí
àü áîéíûíà 4 òàãäûëàð. Éöçè öçÿðèíÿ ñàëóáàí ñöðäèëÿð. Àü ÿòèí-
äÿí 5 ãàí ÷ûãûíúà äþýäèëÿð. “Áàáà” äåéö àüëàòäûëàð, “àíà” äå-
éö áîçëàòäûëàð. 6 ßëè áàüëó, áîéíû áàüëó éöçè öçÿðèíÿ ñàëûá àë-
äûëàð, éöðöéö 7 âåðäèëÿð. Óðóç òóòñàã îëäû.
Ãàçàíûñ õÿáÿðè éîã. 8 Åéëÿ ñàíäû êè, éàüû áàñûëäû. Àò úèëàâû-
ñûí äþíäÿðäè, 9 ýåðö äþíäè; ýÿëäè, îüëûíû ãîäóüû éåðäÿ áóëûìàäû.
10
“À áÿýëÿð, îüëàí ãàíúàðó ýåòäè, îëà?” – äåäè. Áÿýëÿð àéäûð: 11
“Îüëàí ãóø éöðÿêëè îëóð. Ãà÷óá àíàñûíà ýåòìèøäèð”, – 12 äå-
äèëÿð. Ãàçàí ãàðàðäû, äþíäè. Àéäûð: “Áÿýëÿð, Òàñðû áèçÿ 13 áèð
Ä135 êöð îüóë âåðìèø. Âàðàéûí, àíû àíàñû éàíûíäàí àëàéûí, 1 ãûëûúëà
ïàðàëàéàéûí, àëòû áþëöê åäÿéèí, àëòû éîëóñ àéûðäûíäà 2 áûðàüàéûí.
Áèð äÿõè êèìñÿ éàçû éåðäÿ éîëäàø ãîéóá ãà÷ìàéà!” – 3 äåäè.
Äàõû Ãîñóð àòûí þêúÿëÿäè, éîëà ýèðäè. Åâèíÿ ýÿëäè.
4
Õàí ãûçû áîéû óçóí Áóðëà õàòóí Ãàçàíûñ ýÿëäöýèí 5 åøèòäè,
àòäàí – àéãûðäàí, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðäû. 6
“Îüëàíúûüûìûñ èëê àâûäûð; Ãàíëó Îüóç áÿýëÿðèí òîéëàéàéûì!” –
7
äåäè. Õàí ãûçû ýþðäè êèì, Ãàçàí ýÿëöð; éóìóðëàíóá éåðèíäÿí
8
óðó äóðäû. Ñàìóð úöááÿñèí ÿýíèíÿ àëäû. Ãàçàíà ãàðøó ýÿëäè. 9
Ãàáàã ãàëäûðäû. Ãàçàíûñ éöçèíÿ äîüðû áàãäû. Ñàüëàí 10 ñîëûíà
ýþç ýÿçäèðäè. Îüëàíúóüûíû – Óðóçû ýþðìÿäè. Ãàðà 11 áàüðû ñàð-
ñûëäû, äöì éöðÿýè îéíàäû, ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè 12 ãàí-éàø äîëäû.
Ãàçàíà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ 13 ñîéëàìûø; àéäûð:

Áÿðö ýÿëýèë, Ñàëóð áÿýè, Ñàëóð ýþðýè

Ä136 Áàøûì 1 áàõòû, åâèì òàõòû!
Õàí áàáàìûñ ýþéýöñè,
Ãàäûí àíàìûñ 2 ñåâýèñè,
Àòàì-àíàì âåðäöýè,
Ýþç à÷óáàí ýþðäöýèì
Êþñöë âåðöá ñåâäöýèì.
Áÿý éèýèäèì Ãàçàí!
Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí 4 óðó äóðäûñ,
Îüëóñëà éåëèñè ãàðà Ãàçûëûã àòûí
áóòóí 5 áèíäèñ.
Êþêñè ýþçÿë ãàáà äàüëàð þñèíÿ àâà áèíäèí
84
 Áîéíû óçóí áÿäÿâè êåéèêèí àëóá éûãäûñ.
Ñåìèç 6 àòóñ éöêëÿòäèñ, ýåðö äþíäöñ.
Èêè âàðäûñ, áèð ýÿëöðñÿí, 7 éàâðûì ãàíû?
Ãàðàñó äöíäÿ áóëäóüóì îüëóì ãàíû?
Áèð áÿýöì 8 ýþðöíìÿç, áàüðûì éàíàð.
Àñûëàí-àñûëàí ãàéàëàðäàí
Ãàçàí, 9 îüëàí ó÷óðäûñìû?
Òàëû ñàçûñ àñëàíûíà éåäèðäèñìè?
Éîõñà ãàðà äèíëö êàôèðÿ óüðàòäûñìû?
10
Àü ÿëëÿðèí ãàðóñûíäàí áàüëàòäûñìû?
Êàôèð þñèíúÿ éöðèòäèñìè?
11
Äèëè-äàìàüû ãóðûéûá äþðò éàíûíà áàãäûðäûñìû?
Ãàðà 12 ýþçäÿí àúû éàøûí äþêäöðäöñìè?
“Ãàäóí àíà, áÿý áàáà” 13 äåéö áîçëàòäûñìû? -äåäè.
Ýåíÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Ä137 Îüóë, îüóë, 1 àé îüóë! Îðòàúûì îüóë!

Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûì éöêñÿýè 2 îüóë!
Ãàðàíñóëûúà ýþçëÿðèì àéäûíû îüóë!
Ñàì éåëëÿðè 3 ÿñìÿäèí, Ãàçàí, ãóëàüûì ÷ûíëàð.
Ñàðûìñàã îòûí éåìÿäèí, 4 Ãàçàí, è÷öì ýþéíÿð.
Ñàðû éûëàí ñîãìàäàí àüúà òÿíöì 5 ãàëãàð-øèøÿð.
Ãóðóìûøúà êþêñöìäÿ ñöäöì îéíàð.
Éàëñóçúà 6 îüóë ýþðöíìÿç, áàüðûì éàíàð.
Éàëñóç îüóë õÿáÿðèí, Ãàçàí, äåýèë 7 ìàñà!
Äèìÿç îëóðñàñ, éàíà-ýþéíÿ ãàðüàðàì, Ãàçàí, ñàñà! -äåäè.8
Àíàñû áèð ñîé äÿõè ñîéëàäû; àéäûð:
Ãàðüó úèäà 9 îéíàäàíëàð âàðäû, ýÿëäè,
Àëòóí úèäà îéíàäàíà, éà Ðÿá, 10 íîëäû?
Ãàðàãóú àòà áèíÿíëÿð âàðäû, ýÿëäè,
Áÿäÿâè 11 àòëó áèð îüóëà, éà Ðÿá, íîëäû?
Íþêÿð ýÿëäè, íàéèá 12 ýÿëäè.
Éàëñóç áèð îüóëà, éà Ðÿá, íîëäû?
Éàëñóç îüóë 13 õÿáÿðèí, Ãàçàí, äåýèë ìàñà!
Ä138 Äèìÿç îëñàñ, éàíà-éàíà ãàðüàðàì,1 à Ãàçàí, ñàñà! -äåäè.
85
 Áèð äÿõè ñîéëàìûø:
Ãóðó-ãóðó ÷àéëàðà ñó 2 ñàëäûì,
Ãàðà äîíëû äÿðâèøëÿðÿ íÿçèð âåðäèì.
Éàíûìà, àëà 3 áàãäóüûìäà ãîíøóìà åéö áàãäûì.
Óìàíûíà-óñàíàíà àø 4 éåäèðäèì.
Àú ýþðñÿì, äîéóðäûì,
Éàëûíúûã ýþðñÿì, äîíàòäûì.
5
Äèëÿê èëÿ áèð îüóëû ýöúëÿ áóëäóì.
Éàëñóç îüóë õÿáÿðèí, 6 à Ãàçàí, äåýèë ìàñà!
Äèìÿç îëñàñ, éàíà-ýþéíÿ ãàðüàðàì, Ãàçàí, 7 ñàñà! -äåäè.
Áèð äÿõè ñîéëàìûø:
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüäàí
8
Áèð îüóë ó÷óðäóññà, äåýèë ìàñà,
Êöëöíýëÿ éûãäûðàéûì!
9
Ãàìûí àãàí éöýðÿê ñóäàí
Áèð îüóë ó÷óðäóññà, 10 äåýèë ìàñà,
Äàìàðëàðûí òóüëàäàéûì!
Àçüóí äèíëö êàôèðëÿðÿ
11
Áèð îüóë òóòäóðäóññà, äåýèë ìàñà,
Õàí áàáàìûñ éàíûíà 12 ìÿí âàðàéûí,
Àüûð ëÿøêÿð, áîë õÿçèíÿ àëàéûí,
Ïàðàëàíóá 13 Ãàçûëûã àòûìäàí åíìÿéèíúÿ,
Éåñöìëÿ àëúà ãàíûì ñèëìÿéèíúÿ,
Ä139 Ãîë-1ïóò îëóá éåð éöçèíÿ äöøìÿéèíúÿ,
Éàëñóç îüóë õÿáÿðèí àëìàéûíúà
2
Êàôèð éîëëàðûíäàí äþíìÿéÿéèí! – äåäè.
Éîõñà, à Ãàçàí, àéàüûìäàí 3 ñÿðìöçÿ àòàéûíìû?
Ãàðà äûðíàã àü éöçöìÿ ÷àëàéûíìû?
Ýöç àëìàñû 4 êèáè àë éàñàãëàðûì éûðòàéûíìû?
×ÿíáÿðöìÿ àëúà ãàíûì äþêÿéèíìè?
Àüûð 5 øèâÿí ñÿíèñ îðäóñà ãîìàéûíìû?
“Îüóë, “îüóë” äåéöáÿíè 6 áîçëàéàéûíìû?
Ãàéòàáàíäà ãûçûë äÿâÿ áóíäàí êå÷äè;
Òîðóìëàðû 7 áóíäàí áîçëàéûá áåëÿ êå÷äè.
Òîðóìúóüóì àëäûðìûøàì, áîçëàéàéûíìû?
8
Ãàðàãóúäà Ãàçûëûã àò áóíäàí êå÷äè.
86
 Ãóëóíúóüû êèøíÿéöá 9 áåëÿ êå÷äè.
Ãóëóíúóüóì àëäûðìûøàì, êèøíÿéÿéèíìè?
Àüàéûëäà àüúà 10 ãîéóí áóíäàí êå÷äè,
Ãóçóúóüû ìÿñðèøèá áåëÿ êå÷äè.
Ãóçóúàüûì 11 àëäûðìûøàì ìÿñðèéÿéèíìè?
“Îüóë” äåéö áîçëàéàéûíìû? – äåäè.
Áèð äÿõè 12 ñîéëàìûø:
Ãàëãóáàíû éåðèìäÿí äóðàì, äåðäèì.
Éåëèñè ãàðà 13 Ãàçûëûã àòóìà áèíÿéèì, äåðäèì.
Ãàëûí Îüóç è÷èíÿ ýèðÿì, äåðäèì.
Ä140 1
Àëà ýþçëö ýÿëèí àëàì äåðäèì.
Ãàðà éåðäÿ àü îòàãëû... äèêÿì, äåðäèì.
2
Éöðöéöáÿíè îüóëû óëó ýÿðäÿêÿ êå÷öðÿì, äåðäèì.
Ìóðàä èëÿ ìÿãñóäà 3 èðýöðÿì, äåðäèì.
Ìóðàäà éåòöðìÿäèñ ìÿíè,
Ãàðà áàøûì ãàðûøû òóòñóí, 4 Ãàçàí, ñÿíè!
Áèð áÿýèì ýþðöíìÿç, áàüðûì éàíàð.
Íåéëÿäèñ, äåýèë ìàñà!
5
Äèìÿç îëñàñ, éàíà-ýþéíÿ ãàðüàðàì,
Ãàçàí, ñàñà! – äåäè.
Àíàñû îüëàíûñ 6 áþéëÿ äèýÿú Ãàçàíûñ àãëû áàøûíäàí ýåòäè;
ãàðà áàüðû ñàðñûëäû, 7 äöì éöðÿýè îéíàäû. Ãàðàíñóëû ýþçëÿðè ãàí-
éàø äîëäû.
8
Àéäûð: “Ýþðêëöì, îüóë ýÿëñÿ, ñÿíäÿíìè ñîðàðäûì? Ãîðõ-
ìà-ãàéûðìà, 9 àâäàäûð. Àâäà ãàëàí îüóë è÷öí ãàéûðìàüûë! Éåäè
ýöí áÿí 10 Ãàçàíà ìþùëÿò âåðýèë! Éåðäÿ èñÿ, îüóëû ÷ûãàðàéûì;
ýþýäÿ 11 èñÿ, åíäöðÿéèì. Áóëóðñàì, áóëäóì; áóëìàç èñÿì,
Òàñðû âåðäè, 12 Òàñðû àëäû, íåéëÿéÿéèí? Ýÿëöáÿíè ãàðà øèâÿí ñÿ-
íöñëÿ áèëÿ åéëÿéÿéèí”, – 13 äåäè.
Ä141 Õàí ãûçû àéäûð: “Ãàçàí, îüëàí àâäà èäöýèí 1 àíäàí áèëÿéèí
êèì, éîðüóí àòóñëà, ýåäèëìèø úèäàñëà àðäûíà 2 äöøÿñÿí”, – äåäè.
Ãàçàí ýåðö äþíäè. Ýÿëäöýè éîëû 3 ÿëèíÿ àëóá éîðòäû. Äöí ãàòäû.
Àíàñû äóéìàäûí 4 ÿë àëòûíäàí áóéóðäû: “Äîãñàí òöìÿí ýÿíú
îüóç àðäûìúà 5 ýÿëñöí! Îüëàí òóòñàãäûð, áÿýëÿð áèëñöí”, – äåäè.
6
Îë éåðÿ ýÿëäè êè, éàüû áàñûëìûøäû. Ýþðäè îüëàíûñ àëà 7
ýþçëö ãûðã éèýèäè ãûðûëìûø. Áÿäÿâè àòû îüëàíûñ îõëàíìûø 8 éàòóð.
87
 Ëåø àðàñûíäà îüëàíúûüû ëåøèí áóëìàäû. Àëòóíëóúà 9 ãàì÷ûñûí
áóëäû. Éÿãèí áèëäè êèì, îüëû êàôèðÿ òóòñàãäûð, 10 àüëàäû:
Ãàðà äàüûì éöêñÿýè îüóë!
Ãàíëó ñóéóì äàøãóíû 11 îüóë!
Ãîúàëûüûì âàãòû àëäûðäóüûì
éàëñóç îüóë! – äåäè.
12
Áîçëàäû. Êàôèðèñ èçèí èçëÿäè.
Ãàíëó ãàðà Äÿðâÿíääÿ 13 êàôèð äÿõè ãîíìûø èäè. Îüëàíà ãà-
Ä142 ðà êÿïÿíÿê ýåéäèðìèøëÿðäè. 1 Ãàïó åøèýè öçÿðèíäÿ àðãóðû áûðàã-
ìûøëàðäû. Ýèðÿí áàñàð, 2 ÷ûãàí áàñàðäû: “Ãàðû äöøìÿí òàòàð îü-
ëû ÿëöìèçÿ 3 ýèðìèøêÿí úÿçà èëÿ þëäöðÿëèì!” 4 Ãàïó åøèýè öçÿ-
ðèíäÿ àðãóðû ãîìûøëàðäû êè, áó ìÿùÿëäÿ 5 õàí Ãàçàí éåòäè.
Ãîñóð àòûí îéíàòäû. Êàôèð, Ãàçàíóñ 6 ýÿëäöýèí ýþðäè, öðêäè.
Êèì àòûí áèíÿð, êèì úþâøÿí ýåéÿð. 7 Îüëàí áàøûíû ãàëäûðäû. Àé-
äûð: “Ìÿðÿ êàôèð, íÿ ùàëäûð?” 8 Êàôèð àéäûð: “Áàáàñ ýÿëäè, “òó-
òàëûì” äåðèç”. Îüëàí àéäûð: “Àìàí, 9 ìÿðÿ êàôèð, àìàí! Òàñ-
ðûíûñ áèðëèýèíÿ éîãäóð ýöìàí!” Êàôèðëÿð îüëàíà 10 àìàí âåðäè-
ëÿð, ÿëèí ÷þçäèëÿð, ýþçèí à÷äûëàð. Áàáàñûíà 11 îüëàí ãàðøó ýÿëäè;
ñîéëàð, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø. 12 Óðóç àéäûð:
Áÿðö ýÿëýèë, à áÿý áàáà!
Íåðÿäÿ áèëäèñ áÿíèì òóòñàã 13 îëäóüóì?
Àü ÿëëÿðèì àðäóìäà áàüëàíäóüûí?
Ä143 Ãûë ñèúèì àü 1 áîéíóìà òàãûëäûüûí?
Ãàðà ýþçëö éèýèòëÿðèì ãûðûëäóüûí?
Ñÿí ýÿëìÿäèí, 2 áàáà, êàôèðëÿð äàíûøäûëàð:
“Ãîñóð àòëó Ãàçàíû òóòóñ,
Ãàðóñûíäàí 3 àü ÿëëÿðèíè áàüëàñ,
Üàôèëëöúÿ ýþðêëö áàøûí êÿñèñ,
Àëúà 4 ãàíûí éåð éöçèíÿ äþêöñ,
Îüëûéëà èêèñèíè áèð éåðäÿí þëäöðöñ.
5
Îúàüûíû ñþéöíäöðöñ” – äåéö ñþéëÿøäèëÿð.
Õàíûì áàáà, ãîðõóðàì 6 ñÿýèðäÿðêÿí
Ãîñóð àòûñ ñöðöúäèðÿñÿí.
Ñàâàøäöýèí âàãòûí 7 êÿíäöñè òóòäóðàñàí.
Üàôèëëöúÿ ýþçÿë áàøûñ êÿñäöðÿñÿí.
88
 8
Àü áöð÷ÿêëö àíàì “îüóë” äåðêÿí,
“Áàøûì áàõòû Ãàçàí” äåéö 9 àüëàäàñàí.
Ãàéûäóáàí, áàáà, ýåðö äþíýèë!
Àëòóí áàí åâèñÿ 10 ñöðöá âàðüûë!
Ãàðûúûã îëìûø àíàìà óìóä îëüûë!
11
Ãàðà ýþçëö ãûç ãàðäàøóìû àüëàòìàüûë!
Ãàðûúûã îëìûø àíàìû 12 ñûçëàòìàüûë!
Îüóë è÷öí àòà þëìÿê åéá îëóð,
Éàðàäàí 13 ùàããû è÷öí, áàáà
Ãàéûäà äþíýèë, åâÿ âàðüûë!
Ä144 Ãàðûúûã àíàì 1 ãàðøó ýÿëñÿ,
ìÿíè ñàñà ñîðñà,
Áàáà, äîüðû õÿáÿð âåðýèë!
Ýþðäöì 2 ñÿíèñ îüëóñ òóòñàã, äåýèë!
Ãàðóñûíäàí àü ÿëëÿðè 3 áàüëó, äåýèë!
Ãàðà ãûëäàí ñèúèì áîéíûíà òàãûëó, äåýèë!
Ãàðà äîñóç 4 äàìûíäà éàòóð, äåýèë!
Ãûë êÿïÿíÿê áîéóíúóüûí ñöðÿð, äåýèë!
5
Àüûð áóãàüó òîïóúàüûí äþýÿð, äåýèë!
Éàíìûø àðïà ÿòìÿýè, àúû 6 ñîüàí þéíè, äåýèë!
Ìÿíèì àíàì ìÿíèì è÷öí ãàéûðìàñóí!
7
Áèð àé áàãñóí, –
Áèð àéäà âàðìàçñàì, èêè àé áàãñóí!
Èêè 8 àéäà âàðìàçñàì, ö÷ àé áàãñóí!
Ö÷ àéäà âàðìàçñàì, 9 þëäöýèìè îë âàãò áèëñöí!
Àéüûð àòûì áîüàçëàéóá àøóì 10 âåðñöí!
Éàä ãûçû ùàëàëûìà äÿñòóð âåðñöí!
Áàñà 11 òóòàí ýÿðäÿýÿ àéðûã ýèðñöí!
Àíàì ìÿíèì è÷öí ýþý ýåéöá, 12 ãàðà ñàðûíñóí!
Ãàëûí Îüóç åëèíäÿ éàñûì òóòñóí!
Ìÿíèì 13 áàøûì ñÿíèñ éîëóñà ãóðáàí îëñóí!
Ýåðö äþí, áàáà! – äåäè.
Ä145 Îüëàí 1 áèð äÿõè ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
2
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüëàð èñòÿð îëñà,
åë éàéëàð,
3
Ãàíëó- ãàíëó ñóëàð ÿñÿí îëñà, ãàíûí äöøÿð.
89
 Ãàðàãóú àòëàð ÿñÿí 4 îëñà, ãóëóí äîüàð.
Ãàéòàáàíäà ãûçûë äÿâÿ ÿñÿí îëñà, òîðóì 5 âåðöð.
Àüàéûëäà àüúà ãîéóí ÿñÿí îëñà, ãóçû âåðöð.
6
Áÿý ÿðÿíëÿð ÿñÿí îëñà, îüëû äîüàð.
Ñÿí ÿñÿí îë, 7 àíàì ÿñÿí îëñóí
Ìÿíäÿí éåýðÿê Ãàäèð ñèçÿ îüóë âåðÿ.
8
Àü ñöäèíè àíàì ìàñà ùàëàë åéëÿñöí.
Ñàâàøìàüûë, ãàéûäà 9 äþíýèë, áàáà, ýåðö, -äåäè.

Õàí Ãàçàí áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, 10 õàíûì, íÿ ñîéëà-

ìûø. Àéäûð:

Îüóë, îüóë, àé îüóë!

Ãàðøó 11 éàòàí ãàðà äàüûì éöêñÿýè îüóë!
Ýöúëö áåëèì ãöââÿòè, 12 úàíûì îüóë!
Ãàðàíñóëó ýþçëÿðèì àéäûíû îüóë!
Àëàð äàñëà 13 éåðèìäÿí äóðäóüûì ñÿíèñ÷öí.
Ãîñóð àòûì éîðóëòìûøàì ñÿíèñ è÷öí.
Ä146 1
Àü äîíóìà êèð ÿýëÿíäè ñÿíèñ÷öí.
Ìÿíèì áàøûì ãóðáàí îëñóí,
2
úàíûì îüóë, ñÿíèñ÷öí.
Ñÿí ýåäÿëè àüëàìàüûì ýþýäÿ èêÿí
3
éåðÿ åíäè.
Ýóìáûð-ýóìáûð òàâóëëàð äþýöëìÿäè.
Àüûð-óëó 4 äèâàíûì ñöðöëìÿäè.
Ñÿíè áèëÿí áÿý îüóëëàðû
àü ÷ûãàðäû, 5 ãàðà ýåéäè.
Ãàçà áÿñçÿð ãûçûì-ýÿëèíöì
àü ÷ûãàðäû, ãàðà ýåéäè.
6
Ãàðûúóã àíàñ ãàí-éàø äþêäè.
Àü ñàãàëëó áàáàñ 7 áóñëó îëäû.
Ãàéûäóáàí áóðàäàí, îüóë, åâÿ âàðñàì;
8
Àüúà éöçëö àíàñ ãàðøó ýÿëöá îüóë äåñÿ,
Àü ÿëëÿðè 9 àðäûíà áàüëó, äåéÿéèíìè?
Àü áîéíûíäà ãûë îðüàí òàãûëó, 10 äåéÿéèíìè?
Êàôèð éàíûíúà éàéàã éöðöð, äåéÿéèíìè?
Ìÿíèì íàìóñûì 11 ãàíäà âàðà, îüóë? – äåäè.
90
 Ãûë êÿïÿíÿê áîéóíúóüûí ñöðÿð, 12 äåéÿéèíìè?
Àüûð áóãàüó òîïóúàüûí äþýÿð, äåéÿéèíìè?
Àðïà ÿòìÿýè, 13 àúû ñîüàí þéíÿúèýè, äåéÿéèíìè?
Ãàçàí ýåíÿ àéäûð:
Ä147 Ãàðøó 1 éàòàí ãàðà äàüëàð ãàðûñà,
îòû áèòìÿç, åë éàéëàìàç.
Àãûíäûëû 2 ýþðêëö ñóëàð ãàðûñà,
ãàðà äàøìàç.
Ãàéòàáàíëàð ãàðûñà, 3 êöðöì âåðìÿç.
Ãàðàãóúëàð ãàðûñà, ãóëóí âåðìÿç.
ßð éèýèòëÿð 4 ãàðûñà, îüëû äîüìàç.
Áàáàñ ãàðû, àíàñ ãàðû,
Ñÿíäÿí 5 éåýðÿê Ãàäèð áèçÿ îüóë âåðìÿç.
Âåðñÿ äÿõè ñÿíèñ éåðèñ òóòà 6 áèëìÿç.
Àñìàíëó ýþýäÿ ãàðà áóëóò îëóáàí
êàôèðèñ öçÿðèíÿ 7 ýóðëàéàéûì.
Àü éûëäûðûì îëóï øàãûéàéûì.
Êàôèðè ãàìûø êèáè 8 îä îëóáàí éàíäûðàéûì.
Äîãóçûíû áèð éåðèíÿ ñàéäóðàéûì.
Óðóøìàäàí, 9 äþýöøìÿäÿí àëÿìè äîëäóðàéûì.
Éàðàäàí Àëëàùäàí ìÿäÿä! – äåäè.
10
Ãîñóð àòûíäàí éåðÿ åíäè, àãóá ýåäÿí àðû ñóäàí àáäÿñò 11
àëäû. Àü àëíûíû éåðÿ ãîäû; íàìàç ãûëäû, àüëàäû. Ãàäèð Òàñðûäàí
12
ùàúÿò äèëÿäè. Éöçèí éåðÿ ñöðäè. Ìÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ýÿòöðäè.
13
Ä148 Äÿâÿ êèáè êöêðÿäè, àðñëàí êèáè àñðàäû. Íÿðÿ óðóá 1 ùàéãûðäû.
Áàáà éàëñóç êàôèðÿ àò äÿïäè, ãûëûú óðäû. 2 Äþíÿ-äþíÿ áèð çàìàí
éàõøû ñàâàø åéëÿäè, êàôèð àëàì 3 äåäè, àëàìàäû. Áèð ñààòäà êàôèðÿ
ö÷ êÿððÿ àò äÿïäè. 4 Íàýàù ýþçè ãàïàüûíà ãûëûú òîãóíäû. Ãàðà
ãàíû øîðëàäû, 5 ýþçèíÿ åíäè. Þçèí ñàðá éåðëÿðÿ ñàëäû. Ýþðÿëèì,
èìäè 6 Éàðàäàí íåéëÿð.
Ìÿýÿð õàíûì, Áîéû óçóí Áóðëà õàòóí îüëàíúóüûíû 7 àñäû,
ãÿðàðû ãàëìàäû. Ãûðã èíúÿ áåëëö ãûç îüëàíëà 8 Ãàðà àéüûðûí äàðò-
äûðäû, áóòóí áèíäè. Ãàðà ãûëûúûí ãóøàíäû. 9 “Áàøûì òàúû Ãàçàí
ýÿëìÿäè” äåéö èçèí èçëÿäè, ýåòäè. Ýÿëö-10ýÿëö, Ãàçàíà éàãûí
ýÿëäè. Ãàçàí ùàëàëûíû òàíûìàäû. Õàí 11 ãûçûíûñ Ãàçàí öçÿðèíÿ
ýÿëäè. Àéäûð:
91
 Ãàðà àéüûðûñ úèëàâûñûíû 12 ìàñà äàðòüûë, éèýèò!
Òÿêéÿ òóòóá éöçöìÿ áàãüûë éèýèò!
Àëòóíäàüû 13 ãàðà àéüûðû ìàñà âåðýèë, éèýèò!
ßëöñäÿêè ñöð úèäàñû,
Ä149 1
Éàíûñäàüû ýþý ïîëàäûñû ìàñà âåðýèë, éèýèò!
Áó ýöíöìäÿ óìóä 2 îëüûë ìàñà!
Ãàëà-þëêÿ âåðÿéèí ñàñà! – äåäè.
Õàòóí àéäûð:
3
Ãàðøûì àëà, éèýèò, ìÿíè íÿ ìÿñëÿðñÿí?
Êå÷ìèø ìÿíèì ýöíöìè íÿ àñäûðàðñàí?
4
Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí äóðàí Ãàçàí!
Ãàðàýþç àòûñ áåëèíÿ éàòàí 5 Ãàçàí!
Èëüûéóáàí ãàðà äàüûì éûãàí Ãàçàí!
Êþëýÿñèúÿ ãàáà àüàúûì 6 êÿñÿí Ãàçàí!
Áû÷àã àëóá, ãàíàäëàðûì ãûðàí Ãàçàí!
Éàëñóçúà 7 îüëóì Óðóçà ãûéàí Ãàçàí!
Àò öñòèíäÿ ÿýëÿíìÿéöá 8 éîðòàí, Ãàçàí,
ñÿíèñ áåëèñ îëìóø.
9
Öçÿíýèéÿ äÿðìèéÿí äèçèñ îëìóø,
Õàí ãûçû ùàëàëûñû òàíûìàéàí ýþçöñ îëìóø!
10
Áóñàëìûøñàí, ñàñà íîëìóø?
×àë ãûëûúûñ, éåòäèì, Ãàçàí! – äåäè.
11
Áó ìÿùÿëäÿ Îüóç ÿðÿíëÿðè áèð-áèð éåòäè. Ýþðÿëèì,
õàíûì, êèìëÿð éåòäè. 12 Ãàðà äÿðÿ àüçûíäà Ãàäèð âåðÿí, ãàðà
áóüà äÿðèñèíäÿí áåøèýèíèñ 13 éàïóüû îëàí, àúûüû òóòàíäà ãàðà
Ä150 äàøû êöë åéëÿéÿí, ãàðà 1 áûüûí éåäè éåðäÿ ÿññÿñèíäÿ äöýÿí Ãà-
çàí ãàðäàøû 2 Ãàðàýöíÿ ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, ãàðäàø Ãàçàí,
éåòäèì!” – 3 äåäè.
Àíóñ àðäûíúà, ýþðÿëèì, õàíûì, êèìëÿð éåòäè. Äÿìöð 4 ãàïó
Äÿðâÿíäÿêè äÿìöð ãàïóéû ãàïóá àëàí, àëòìûø òóòàì 5 àëà ýþí-
äÿðèíèñ óúûíäà ÿð áþýöðäÿí, Ãàçàí êèáè ïÿùëèâàíû 6 áèð ñàâàøäà
ö÷ êÿððÿ àòûíäàí éûãàí Ãûéàí Ñåëúèê îüëû 7 Äÿëö Äîíäàð ÷àïàð
éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, àüàì Ãàçàí, éåòäèì” – 8 äåäè.
Àíóñ àðäûíúà, ýþðÿëèì, õàíûì, êèìëÿð éåòäè.
Âàðûáàí äÿñòóð9ñûçúà Áàéûíäûð õàíûñ éàüûñûí áàñàí, àëòìûø
áèñ 10 êàôèðÿ ãàí ãóñäóðàí Üÿôëÿò ãîúà îüëû Øèð Øÿìñ11ÿääèí
÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, àüàì Ãàçàí, éåòäèì!” – 12 äåäè.
92
 Àíóñ àðäûíúà, ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè.
Ä151 Ïàðàñàðûñ 13 Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ïàðëàéûá ó÷àí, àò àëàúà 1
ýÿðäÿýèíÿ ãàðøó ýÿëÿí Ãàëûí Îüóç èìðÿíúÿñè, Ãàçàí áÿýèñ éû-
íàüû Áîç 2 àéüûðëó Áåéðÿê ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, õàíûì Ãà-
çàí, éåòäèì!” – 3 äåäè.
Àíóñ àðäûíúà, ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè. ×àéûñ áàãñà 4 ÷àë-
ìàëó, ÷àë ãàðà ãóø ÿðäÿìëö, ãóð ãóðìà ãóøàãëû, ãóëàüû àëòóí 5
êöïÿëè, Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèíè áèð-áèð àòäàí éûãàí Ãàçûëûã 6
ãîúà îüëû áÿý Éåýíÿê ÷àïàð éåòäè: “×àë ãûëûúûñ, àüàì 7 Ãàçàí,
éåòäèì!” – äåäè.
Àíóñ àðäûíúà, ýþðÿëèì, êèìëÿð éåòäè. Éèýèðìè 8 äþðò áîéûí
îõøàéàí Äÿëè Äîíäàð éåòäè. Àíóñ 9 àðäûíúà áèñ ãþâì áàøëàðû
Äöýÿð éåòäè. Àíóñ àðäûíúà 10 áèñ Áÿýäèç áàøëàðû ßìÿí éåòäè.
Àíóñ àðäûíúà äîãóç 11 ãîúà áàøëàðû Àðóç éåòäè. Ñàéäûüûìúà Îüóç
áÿýëÿðè 12 äöêÿíñÿ îëìàç.
Ãàçàíûñ áÿýëÿðè ùÿá éåòäè, öçÿðèíÿ 13 éûüíàã îëäû. Àðû ñó-
äàí àáäÿñò àëäûëàð.
Ä152 Èêè 1 ðèêÿò íàìàç ãûëäûëàð. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò
ýÿòöðäèëÿð. 2 Áèòÿêÿëëöô êàôèðÿ àò ñàëäûëàð, ãûëûú óðäûëàð. Îë 3 ýöí
úèýÿðèíäÿ îëàí ÿð éèýèòëÿð áÿëöðäè. Îë ýöí 4 íàìÿðäëÿð ñàïà éåð
ýþçÿòäè. Áèð ãèéàìÿò ñàâàø îëäû, 5 ìåéäàí äîëó áàø îëäû.
Ãèéàìÿòèñ áèð ýöíè îëäû. 6 Áÿý íþêÿðäÿí, íþêÿð áÿýäÿí àéðûëäû.
Äàø Îüóç áÿýëÿðè èëÿ 7 Äîíäàð ñàüà äÿïäè. Úûëàñóí éèýèò-
ëÿðèéëÿ Ãàðàáóäàã 8 ñîëà äÿïäè. Ãàçàí êÿíäö äîïà äÿïäè. Òÿ-
êöð èëÿ 9 Øþêëè Ìÿëèêÿ ùÿâàëà îëäû. Áþýöðäöáÿíè àòäàí éåðÿ
ñàëäû. 10 Àëúà ãàíûí éåð öçÿðèíÿ äþêäè.
Ñàü òÿðÿôäÿ Ãàðà 11 Òöêÿí Ìÿëèêÿ Äîíäàð ãàðøó ýÿëäè, ãû-
ëûúëàäû éåðÿ 12 ñàëäû. Ñîë òÿðÿôäÿ Áóüàúûã Ìÿëèêÿ Ãàðàáóäàã
ãàðøó 13 ýÿëäè. Ñàíúóáàíû éåðÿ ÷àëäû, äÿïÿðòìÿäèí áàøûí êÿñäè.
Ä153 1
Áîéû óçóí Áóðëà õàòóí ãàðà òóüûí êàôèðèñ ãûëûúëàäû, 2 éåðÿ ñàëäû.
Òÿêöð àëûíäû, êàôèð ãà÷äû. Äÿðÿëÿðäÿ 3 êàôèðÿ ãûðüóí ýèðäè.
Îí áåø áèñ êàôèð: êèìè ãûðûëäû, 4 êèìè òóòóëäû.
Ãàçàí, îüëû öçÿðèíÿ ýÿëäè. Åíäè, ÿëèí 5 ÷þçäè. Ãóúà-ãóúà
àòà èëÿ îüóë ýþðöøäè.
Ö÷ 6 éöç éèýèò Îüóçäàí øÿùèä îëäû. Ãàçàí îüëàíúóüûí 7 ãóð-
òàðäû, ýåðö äþíäè. Üÿçà ìöáàðÿê îëäû. Îüóç 8 áÿýëÿðè òîéóì îëäû.
Àüúà ãàëà Ñöðìÿëöéÿ ýÿëöá, Ãàçàí 9 ãûðã îòàã äèêäèðäè.
Éåäè ýöí éåäè ýåúÿ éåìÿ-è÷ìÿ 10 îëäû. Ãûðã åâëè ãóëëà ãûðã úà-
93
 ðèéÿ îüëû áàøûíà 11 ÷åâèðäè, àçàä åéëÿäè. Úûëàñóí ÿðÿíëÿðÿ ãàðà
þëêÿ 12 âåðäè, úöááÿ-÷óãà âåðäè.
Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëöáÿí 13 øàäëûã ÷àëäû. Áó îüóçíàìÿéè
äöçäè-ãîøäû.
Ä154 1
Áþéëÿ äåäè:
Èìäè ãàíû äåäöýèì áÿý ÿðÿíëÿð!?
Äöíéà 2 ìÿíèì äåéÿíëÿð!
ßúÿë àëäû, éåð ýèçëÿäè;
Ôàíè äöíéà êèìÿ 3 ãàëäû?
Ýÿëèìëè-ýåäèìëè äöíéà,
Àõèðÿò-ñîñ óúû 4 þëöìëè äöíéà!..
Éóì âåðÿéèì, õàíûì:
Éåðëö ãàðà äàüûñ éûãûëìàñóí!
5
Êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúûñ êÿñèëìÿñöí!
Ãàìûí àãàí 6 ýþðêëö ñóéóñ ãóðûìàñóí!
Ãàíàäëàðóñ óúû ãûðûëìàñóí!
7
Ãàäèð ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú åòìÿñöí!
×àïàðêÿí àü-áîç àòûñ 8 áöäðÿìÿñöí!
×àëûøàíäà ãàðà ïîëàò óç ãûëûúûñ 9 ýåäèëìÿñöí!
Àëëàù âåðÿí óìûçûñ öçöëìÿñöí!
Àõûð-ñîñû 10 àðû èìàíäàí àéûðìàñóí!
Àü àëíóñäà áåø êÿëìÿ äóà ãûëäûã,
11
ãÿáóë îëñóí!
Éûüûøäûðñóí-äóðóøäóðñóí ýöíàùûñûçû,
12
Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ áàüûøëàñóí!
Õàíûì, ùåé!

94
 13
ÄÓÕÀ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ÄßËÈ ÄÎÌÐÓË ÁÎÉÛÍÛ
Ä155 ÁßÉÀÍ 1 ÅÄßÐ, ÕÀÍÛÌ ÙÅÉ!

Ìÿýÿð õàíûì, Îüóçäà Äóõà ãîúà îüëû Äÿëè 2 Äîìðóë

äåéÿðëÿðäè, áèð ÿð âàð èäè. Áèð ãóðó ÷àéûñ öçÿðèíÿ 3 áèð êþïðè
éàïäûðìûøäû. Êå÷ÿíèíäÿí îòóç ö÷ àã÷à 4 àëóðäû, êå÷ìÿéÿíèí-
äÿí äþýÿ-äþýÿ ãûðã àã÷à àëóðäû. Áóíû 5 íå÷öí áþéëÿ åäÿðäè?
Àíóñ÷óí êè, “Ìÿíäÿí äÿëè, ìÿíäÿí 6 ýöúëè ÿð âàðìûäûð êè, ÷û-
ãà ìÿíöìëÿ ñàâàøà, – äåðäè; 7 ìÿíèì ÿðëèýèì, áÿùàäèðëèýèì,
úûëàñóíëèýèì, éèýèòëèýèì Ðóìà, Øàìà 8 ýåäÿ ÷àâëàíà”, – äåðäè.
Ìÿýÿð 9 áèð ýöí êþïðèñèíèñ éàìàúûíäà áèð áþëöê îáà ãîí-
ìóø èäè. Îë îáàäà áèð éàõøû-õóá 10 éèýèò ñàéðó äöøìöø èäè. Àë-
ëàù ÿìðèéëÿ îë éèýèò þëäè. 11 Êèìè “îüóë” äåéö, êèìè “ãàðäàø”
äåéö àüëàäû. Îë éèýèò 12 öçÿðèíÿ ìþùêÿì ãàðà øèâÿí îëäû. Íà-
ýàùàíäàí Äÿëè Äîìðóë 13 ÷àïàð éåòäè; àéäûð: “Ìÿðÿ, ãàâàòëàð,
Ä156 íÿ àüëàðñûç? Ìÿíèì êþïðöì 1éàíûíäà áó ãîâüà íÿäèð, íèéÿ øè-
âÿí åäèðñèç?” – äåäè. Àéûòäûëàð: 2 “Õàíûì, áèð éàõøû éèýèäèìèç
þëäè, àíà àüëàðûç” – äåäèëÿð. Äÿëè 3 Äîìðóë àéäûð: “Ìÿðÿ, éèýè-
äèñèçè êèì þëäöðäè?” Àéûòäûëàð: “Âàëëàù, 4 áÿý éèýèò, Àëëàù
Òààëàäàí áóéðóã îëäû. Àë ãàíàòëó 5 ßçðàéèë îë éèýèäèñ úàíûí
àëäû”. Äÿëè Äîìðóë àéäûð: 6 “Ìÿðÿ, ßçðàéèë äåäöýöñèç íÿ êè-
øèäèð êèì, àäàìûñ úàíûí àëóð? 7 Éà Ãàäèð Àëëàù, áèðëèýèñ, âàðëû-
üûñ ùàããûé÷óí, ßçðàéèëè ìÿíèì 8 ýþçöìÿ ýþñòÿðýèë, ñàâàøà-
éûì, ÷ÿêèøÿéèì, äöðèøÿéèì, – éàõøû 9 éèýèäèñ úàíûí ãóðòàðàéûì.
Áèð äÿõè éàõøû éèýèäèñ úàíûí 10 àëìàéà”, – äåäè. Ãàéûòäû-äþí-
äè Äÿëè Äîìðóë, åâèíÿ ýÿëäè.
“Ùàã Òààëàéà Äîìðóëóñ ñþçè õîø ýÿëìÿäè: “Áàã, áàã, 12
ìÿðÿ äÿëè ãàâàò ìÿíèì áèðëèýèì áèëìÿç, áèðëèýöìÿ øöêð ãûë-
ìàç. 13 Ìÿíèì óëó äÿðýàùûìäà ýÿçÿ, ìÿíëèê åéëÿéÿ?” –
Ä157 äåäè. ßçðàéèëÿ 1 áóéóðóã åéëÿäè êèì, éà ßçðàéèë, âàð, îë äÿõè
äÿëè ãàâàòûñ 2 ýþçèíÿ ýþðöíýèë, áÿñçèíè ñàðàðòüûë, – äåäè; úàíûíû
õûðëàòüûë, 3 àëüûë, – äåäè.
Äÿëè Äîìðóë ãûðã éèýèä èëÿí éåéöá-è÷öá 4 îòóðàðêÿí íàýà-
ùàíäàí ßçðàéèë ÷ûãà ýÿëäè. ßçðàéèëè 5 íÿ ÷àâóø ýþðäè, íÿ ãàïó÷û.
Äÿëè Äîìðóëó ýþðÿð ýþçè 6 ýþðìÿç îëäû, òóòàð ÿëëÿðè òóòìàç îëäû.
95
 Äöíéà-àëÿì 7 Äÿëè Äîìðóëóñ ýþçèíÿ ãàðàíñó îëäû. ×àüûðûá Äÿëè
Äîìðóë 8 ñîéëàð, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàð-àéäàð:

Ìÿðÿ, íÿ ùåéáÿòëö ãîúà9ñàí?

Ãàïó÷ûëàð ñÿíè ýþðìÿäè.
×àâóøëàð ñÿíè äóéìàäû,
10
Ìÿíèì ýþðÿð ýþçëÿðèì
ýþðìÿç îëäû.
Òóòàð ìÿíèì ÿëëÿðèì
òóòìàç 11 îëäû.
Äèòðÿäè ìÿíèì úàíûì
úóøÿ ýÿëäè.
Àëòóí àéàüûì 12 ÿëèìäÿí éåðÿ äöøäè.
Àüçûì è÷è áóç êèáè,
Ñöñöêëÿðèì 13 äóç êèáè îëäû.
Ìÿðÿ ñàãàëúûüû àüúà ãîúà,
Ä158 Ýþçúöýÿçè 1 ÷þíýÿ ãîúà.
Ìÿðÿ íÿ ùåéáÿòëö ãîúàñàí, äåýèë ìàñà!
Ãàäàì-áÿëàì 2 òîãûíàð áó ýöí ñàñà! – äåäè.

Áþéëÿ äèýÿú ßçðàéèëèñ àúûüû 3 òóòäû. Àéäûð:

Ìÿðÿ, äÿëè ãàâàò!

Ýþçöì ÷þíýÿ èäèýèí íÿ áÿýÿíìÿçñÿí?
4
Ýþçö ýþý÷ÿê ãûçëàðûñ-ýÿëèíëÿðèñ
úàíûí ÷îü àëìûøàì!
5
Ñàãàëûì àüàðäóüûí íÿ áÿýÿíìÿçñÿí?
Àü ñàãàëëó, ãàðà ñàãàëëó éèýèòëÿðèñ
6
úàíûí ÷îü àëìûøàì!
Ñàãàëûì àüàðäóüûíûñ ìÿíàñû áóäóð! – 7 äåäè.

Ìÿðÿ äÿëè ãàâàò, þýèíöðäöñ, äåðäèñ, “àë ãàíàòëó 8 ßçðàéèë

ìÿíèì ÿëöìÿ ýèðñÿ, þëäöðÿéäèì; éàõøû éèýèäèñ úàíûí 9 îíóñ
ÿëèíäÿí ãóðòàðàéäûì” – äåðäèñ. Èìäè, ìÿðÿ äÿëè, ýÿëäèì êè, 10
ñÿíèñ úàíûñ àëàì; âåðÿðìèñÿí, éîõñà ìÿíèìëÿ úÿíý 11 åäÿðìè-
ñÿí?” – äåäè.
Äÿëè Äîìðóë àéäûð: “Ìÿðÿ, àë ãàíàòëó 12 ßçðàéèë, ñÿíìèñÿí?”
– äåäè.
96
 “ßâÿò, ìÿíÿì!” – äåäè. “Áó éàõøû 13 éèýèòëÿðèñ úàíûíû ñÿíìè
àëóðñûí?” – äåäè.
Ä159 “ßâÿò, ìÿí 1 àëóðàì”, – äåäè. Äÿëè Äîìðóë àéäûð: “Ìÿðÿ
ãàïó÷ûëàð, ãàïóíû 2 ãàïàñ!” – äåäè. Ìÿðÿ ßçðàéèë, ìÿí ñÿíè ýåñ
éåðäÿ èñòÿðäèì, 3 äàð éåðäÿ åéö ÿëöìÿ ýèðäèñ, îëàìû? – äåäè. –
Ìÿí ñÿíè þëäöðÿéèì, 4 éàõøû éèýèäèñ úàíûí ãóðòàðàéûì!” – äåäè.
Ãàðà ãûëûúûí ñûéûðäû, 5 ÿëèíÿ àëäû. ßçðàéèëè ÷àëìàüà ùÿìëÿ ãûëäû.
ßçðàéèë áèð 6 ýþýÿð÷èí îëäû; ïÿíúÿðÿäÿí ó÷äû ýåòäè.
Àäÿìèëÿð ÿâðÿíè 7 Äÿëè Äîìðóë ÿëèí ÿëèíÿ ÷àëäû, ãàñ-ãàñ
ýöëäè. Àéäàð: 8 “Éèýèòëÿðèì, ßçðàéèëèñ ýþçèíè åéëÿ ãîðõóòäóì
êè, ýåñ ãàïóéû 9 ãîäû, äàð áàúàäàí ãà÷äû. ×öíêè ìÿíèì ÿëöì-
äÿí ýþýÿð÷èí 10 êèáè ãóø îëäû ó÷äû, ìÿðÿ, ìÿí àíû ãîðìûéàì
òîüàíà 11 àëäûðìàéûíúà?!” – äåäè. Äóðäû àòûíà áèíäè. Òîüàíûí
ÿëèíÿ 12 àëäû, àðäûíà äöøäè. Áèð-èêè ýþýÿð÷èí þëäöðäè, äþíäè 13
Ä160 åâèíÿ; ýÿëè éöðöðêÿí ßçðàéèë àòûíûñ ýþçèíÿ ýþðöíäè. Àò 1 öðêäè.
Äÿëè Äîìðóëû ýþòöðäè, éåðÿ óðäû. Ãàðà áàøû 2 áóñàëäû, áóñëó
ãàëäû. Àü êþêñèíèñ öçÿðèíÿ ßçðàéèë 3 áàñóá ãîíäû. Áàéà ìûð-
ëàðäû. Øèìäè õûðëàìàüà áàøëàäû. 4 Àéäûð:

Ìÿðÿ ßçðàéèë, àìàí!

Òàñðûíûñ áèðëèýèíÿ éîãäóð ýöìàí!
5
Ìÿí ñÿíè áþéëÿ áèëìÿç èäèì.
Îüóðûëàéûí úàí àëäóüûñ 6 äóéìàç èäèì.
Äöýìÿñè áþéöê áèçèì äàüëàðûìûç îëóð,
Îë 7 äàüëàðóìûçäà áàüëàðóìûç îëóð,
Îë áàüëàðûñ ãàðà ñàëãóìëàðû, 8 öçöìè îëóð.
Îë öçöìè ñûãûðëàð, àë øÿðàáû îëóð.
9
Îë øÿðàáäàí è÷ÿí ÿñðöê îëóð.
Øÿðàáëóéäûì, äóéìàäûì,
10
íÿ ñþéëÿäèì, áèëìÿäèì.
Áÿýëèýÿ óñàíìàäûì, éèýèòëèýÿ äîéìàäûì.
Úàíûì 11 àëìà, ßçðàéèë, ìÿäÿä! – äåäè.

ßçðàéèë àéäûð: “Ìÿðÿ äÿëè 12 ãàâàò, ìàñà íÿ éàëâàðàðñàí,

Àëëàù Òààëàéà éàëâàð.
Ìÿíèì äÿ 13 ÿëöìäÿ íÿ âàð. Ìÿí äÿõè áèð éóìóø îüëàíû-
Ä161 éàì”, – äåäè. Äÿëè 1 Äîìðóë àéäûð: “Éà ïÿñ úàí âåðÿí, úàí àëàí
97
 Àëëàù Òààëà2ìûäûð?” “Áÿëè, îëäóð!” – äåäè. Äþíäè ßçðàéèëÿ:
“Éà ïÿñ 3 ñÿí íÿ åéëÿìÿêëóãäàñàí? Ñÿí àðàäàí ÷ûãüûë, ìÿí
Àëëàù 4 Òààëà áèëÿ õÿáÿðëÿøèì”, – äåäè.
Äÿëè Äîìðóë áóðàäà 5 ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëà-
ìûø-àéäûð:
Éóúà6ëàðäàí éóúàñàí,
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí.
Ýþðêëö Òàñðû,
7
Íå÷ÿ úàùèëëÿð ñÿíè ýþýäÿ àðàð,
éåðäÿ èñòÿð.
Ñÿí õóä 8 ìþìèíëÿð êþñëèíäÿñÿí.
Äàèì äóðàí úàááàð Òàñðû,
9
Áàãè ãàëàí ñÿòòàð Òàñðû,
Ìÿíèì úàíûìû àëóð îëñàñ,
10
ñÿí àëüûë!
ßçðàéèëÿ àëìàüà ãîìàüûë! – äåäè.
Àëëàù 11 Òààëàéà Äÿëè Äîìðóëóñ áóðàäà ñþçè õîø ýÿëäè. 12
ßçðàéèëÿ íèäà åéëÿäè êèì, ÷öí äÿëè ãàâàò ìÿíèì áèðëèýèì 13 áèëäè,
Ä162 áèðëèýöìÿ øöêð ãûëäû, éà ßçðàéèë, Äÿëè 1 Äîìðóë úàí éåðèíÿ úàí
áóëñóí. Àíóñ úàíû àçàä 2 îëñóí! – äåäè. ßçðàéèë àéäûð: “Ìÿðÿ
Äÿëè Äîìðóë, 3 Àëëàù Òààëàíûñ ÿìðè áþéëÿ îëäû êèì, Äÿëè Äîì-
ðóë 4 úàí éåðèíÿ úàí áóëñóí, îíóñ úàíû àçàä îëñóí!” – 5 äåäè.
Äÿëè Äîìðóë àéäûð: “Ìÿí íåúÿ úàí áóëàéûì? Ìÿýÿð 6 áèð
ãîúà áàáàì, áèð ãàðû àíàì âàð; ýÿë ýåäÿëèì, èêèñèíäÿí 7 áèðè
áîëàé êè, úàíûí âåðÿ, àëüûë, ìÿíèì úàíóìû ãîüûë!” – 8 äåäè.
Äÿëè Äîìðóë ñöðäè, áàáàñû éàíûíà ýÿëäè. 9 Áàáàñûíûñ ÿëèí
þïöá ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ 10 ñîéëàìûø-àéäûð:

Àü ñàãàëëó ÿçèç, èççÿòëö, úàíûì áàáà!

11
Áèëöðìèñÿí, íÿëÿð îëäû?
Êöôð ñþç ñþéëÿäèì, –
Ùàã Òààëàéà 12 õîø ýÿëìÿäè.
Ýþý öçÿðèíäÿ àë ãàíàòëó ßçðàéèëÿ
ÿìð 13 åéëÿäè, ó÷óá ýÿëäè.
Àüúà ìÿíèì êþêñöì áàñóá ãîíäû.
1
Ä163 Õûðûëäàäûá äàòëó úàíûì àëóð îëäû.
98
 Áàáà, ñÿíäÿí úàí 2 äèëÿðÿì, âåðÿðìèñÿí?
Éîõñà “îüóë, Äÿëè Äîìðóë!” 3 äåéö
àüëàðìûñàí?
Áàáàñû àéäûð:
Îüóë, îüóë, àé 4 îüóë!
Úàíûì ïàðàñû îüóë!
Äîüäóüûíäà äîãóç 5 áóüðà þëäöðäèýèì, àñëàí îüóë!
Äöíëöýè àëòóí áàí 6 åâèìèñ ãÿáçÿñè îüóë!
Ãàçà áÿñçÿð ãûçûìûñ-ýÿëèíèìèñ 7 ÷è÷ÿýè îüóë!
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûì ýÿðÿêñÿ,
Ñþéëÿ, 8 ýÿëñöí, – ßçðàéèëèñ éàéëàñû îëñóí!
Ñîâóã-ñîâóã 9 áèñàðëàðûì ýÿðÿêñÿ,
àñà è÷ÿò îëñóí!
10
Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòëàðûì ýÿðÿêñÿ,
àñà áèíÿò îëñóí!
Ãàòàð-11ãàòàð äÿâÿëÿðèì ýÿðÿêñÿ,
àñà éöêëÿò îëñóí.
12
Àüà éûëäà àüúà ãîéóíûì ýÿðÿêñÿ,
Ãàðà ìóäáàã àëòûíäà àíóñ 13 øöëÿíè îëñóí!
Àëòóí-ýöìöø, ïóë ýÿðÿêñÿ,
Ä164 àñà 1 õÿðúëûã îëñóí!
Äöíéà øèðèí, úàí ÿçèç,
Úàíûìû ãûéà 2 áèëìÿí, áÿëëö áèëýèë!
Ìÿíäÿí ÿçèç, ìÿíäÿí ñåâýöëö àíàñäûð,
3
îüóë, àíàñà âàð! – äåäè.
Äÿëè Äîìðóë áàáàñûíäàí 4 éöç áóëìàéóá ñöðäè, àíàñûíà ýÿëäè.
Àéäûð:
Àíà, 5 áèëöðìèñÿí, íÿëÿð îëäû?
Ýþý éöçèíäÿí àë ãàíàòëó 6 ßçðàéèë
ó÷óá ýÿëäè,
Àüúà ìÿíèì êþêñöìè áàñóá 7 ãîíäû,
Õûðëàäûá úàíûì àëóð îëäû.
Áàáàìäàí úàí 8 äèëÿäèì, àììà âåðìÿäè.
Ñÿíäÿí úàí äèëÿðÿì, àíà,
úàíûñ 9 ìàñà âåðÿðìèñÿí,
99
 Éîõñà “îüóë, Äÿëè Äîìðóë!” – äåéö
10
àüëàðìûñàí?
Àúû äûðíàã àü éöçèñÿ ÷àëàðìûñàí?
11
Ãàðüó êèáè ãàðà ñà÷ûñ
éîëàðìûñàí, àíà? – äåäè.
Àíàñû 12 áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø.
Àíàñû 13 àéäûð:
Îüóë, îüóë, àé îüóë!
Ä165 Äîãóç àé äàð 1 ãàðíûìäà ýþòöðäöýèì îüóë!
Äîëìà áåøèêëÿðäÿ áÿëÿäöýèì 2 îüóë!
Îí àé äåéÿíäÿ äöíéà éöçèíÿ ýÿòöðäöýèì îüóë!
3
Äîëàá-äîëàá àü ñöäöìè ÿìçèðäèýèì îüóë!
Àüúà 4 áóðúëó ùàñàðëàðäà òóòûëàéäûñ, îüóë!
Ñàñû 5 äèíëö êàôèð ÿëèíäÿ òóòñàã îëàéäûñ, îüóë!
Àëòóí-6àã÷à ýöúèíÿ ñàëóáàíû
ñÿíè ãóðòàðàéäûì, îüóë!
7
Éàìàí éåðÿ âàðìûøñàí, âàðà áèëìÿí.
Äöíéà øèðèí, úàí ÿçèç!
8
Úàíûìû ãûéà áèëìÿí, áÿëëö áèëýèë! – äåäè.
Àíàñû äàõû úàíûí 9 âåðìÿäè. Áþéëÿ äèýÿú ßçðàéèë ýÿëäè Äÿëè
Äîìðóëóí 10 úàíûí àëìàüà. Äÿëè Äîìðóë àéäûð:
Ìÿðÿ ßçðàéèë, àìàí!
11
Òàñðûíûñ áèðëèýèíÿ éîãäóð ýöìàí!
ßçðàéèë àéäûð: “Ìÿðÿ, äÿëè 12 ãàâàò! Äÿõè íÿ àìàí äèëÿðñÿí?
Àü ñàãàëëó áàáàñ éàíûíà 13âàðäûñ, úàí âåðìÿäè.
Ä166 Àü áèð÷ÿêëö àíàñ éàíûíà 1 âàðäûñ, úàí âåðìÿäè. Äÿõè êèì
âåðñÿ ýÿðÿê?” – äåäè. 2 Äÿëè Äîìðóë àéäûð:
“Ùÿñðÿòèì âàðäûð, áóëûøàéûì”, – äåäè. ßçðàéèë 3 àéäûð: “Ìÿðÿ
äÿëè, ùÿñðÿòèñ êèìäèð?” Àéäûð: “Éàä ãûçû ùàëàëûì âàð, 4 àíäàí
ìÿíèì èêè îüëàíúûüûì âàð, ÿìàíÿòèì âàð, ûñìàðëàðàì 5 àíëàðà,
àíäàí ñîñðà ìÿíèì úàíûì àëàñàí”, – äåäè. Ñöðäè, 6 ùàëàëû
éàíûíà ýÿëäè. Àéäûð:
Áèëöðìèñÿí, íÿëÿð îëäû?
Ýþý 7 éöçèíäÿí àë ãàíàòëó ßçðàéèë ó÷óá ýÿëäè.
100
 Àüúà ìÿíèì 8 êþêñöìè áàñóá ãîíäû.
Äàòëó ìÿíèì úàíûìû àëóð îëäû.
9
Áàáàìà “âåð” äåäèì, úàí âåðìÿäè,
Àíàìà âàðäûì, úàí 10 âåðìÿäè,
“Äöíéà øèðèí, úàí äàòëó!” äåäèëÿð:
Èìäè éöêñÿê-11éöêñÿê ãàðà äàüëàðûì
ñàñà éàéëàã îëñóí!
Ñîâóã-ñîâóã 12 ñóëàðûì
ñàñà è÷ÿò îëñóí!
Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòëàðûì
13
ñàñà áèíÿò îëñóí!
Äöíëöýè àëòóí áàí åâèì
Ä167 ñàñà 1 êþëýÿ îëñóí!
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèì
ñàñà éöêëÿò 2 îëñóí!

Àüàéûëäà àüúà ãîéóíóì

ñàñà øöëÿí îëñóí!
3
Ýþçöñ êèìè òóòàðñà,
Êþñëöñ êèìè ñåâÿðñÿ,
ñÿí àñà 4 âàðüûë!
Èêè îüëàíúûüû þêñöç ãîìàüûë! – äåäè.

Þâðÿò 5 áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Íÿ 6 äåðñÿí, íÿ ñîéëàðñàí,
Ýþç à÷óá ýþðäöýèì,
Êþñöë âåðöá 7 ñåâäöýèì!
Ãî÷ éèýèäèì, øàù éèýèäèì,
Äàòëó äàìàü âåðöá 8 ñîðóøäóüûì,
Áèð éàñäûãäà áàø ãîéóá ÿìèøäèýèì.
Ãàðøó 9 éàòàí ãàðà äàüëàðû
Ñÿíäÿí ñîñðà ìÿí íåéëÿðÿì?
Éàéëàð 10 îëñàì, ìÿíèì ýîðóì îëñóí!
Ñîâóã-ñîâóã ñóëàðóñ 11 è÷ÿð îëñàì,
ìÿíèì ãàíûì îëñóí!
101
 Àëòóí-àã÷àñ õÿðúëÿéöð 12 îëñàì,
ìÿíèì êÿôÿíèì îëñóí!
Òàâëà-òàâëà øàùáàç àòóñ 13 áèíÿð îëñàì,
ìÿíèì òàáóòóì îëñóí!
Ä168 Ñÿíäÿí ñîñðà áèð 1 éèýèäè ñåâèá âàðñàì,
áèëÿ éàòñàì,
Àëà éûëàí îëóá, 2 ìÿíè ñîãñóí!
Ñÿíèñ îë ìöõÿííÿò àíàñ-áàáàñ
3
Áèð úàíäà íÿ âàð êè, ñàñà ãûéìàìûøëàð?
ßðø òàíûü îëñóí, 4 êöðñè òàíûü îëñóí,
Éåð òàíûü îëñóí, ýþý òàíûü 5 îëñóí,
Ãàäèð Òàñðû òàíûü îëñóí,
Ìÿíèì úàíûì ñÿíèñ 6 úàíûñà ãóðáàí îëñóí, – äåäè, ðàçû îëäû.
ßçðàéèë 7 õàòóíûñ úàíûí àëìàüà ýÿëäè. Àäÿìèëÿð ÿâðÿíè éîë-
äàøûíà 8 ãûéàìàäû. Àëëàù Òààëàéà áóðàäà éàëâàðìûø, ýþðÿëèì, 9
íåúÿ éàëâàðìûø. Àéäûð:
Éóúàëàðäàí éóúàñàí,
Êèìñÿ 10 áèëìÿç íåúÿñÿí!
Ýþðêëö Òàñðû,
×îã úàùèëëÿð ñÿíè
11
ýþýäÿ àðàð, éåðäÿ èñòÿð.
Ñÿí õóä ìþìèíëÿðèñ êþñëöíäÿ12ñÿí.
Äàèì äóðàí úàááàð Òàñðû
Óëó éîëëàð öçÿðèíÿ
13
Èìàðÿòëÿð éàïàéûì ñÿíèñ è÷öí.
Ä169 Àú ýþðñÿì, äîéóðàéûì 1 ñÿíèñ÷öí,
Éàëûíúàã ýþðñÿì, äîíàäàéûì ñÿíèñ è÷öí!
2
Àëóðñàñ, èêèìöçöñ úàíûí áèëÿ àëüûë!
Ãîðñàñ, èêèìöçöñ 3 úàíûí áèëÿ ãîüûë!
Êÿðÿìè ÷îã Ãàäèð Òàñðû! – äåäè.
Ùàã 4 Òààëàéà Äÿëè Äîìðóëóñ ñþçè õîø ýÿëäè. ßçðàéèëÿ 5
ÿìð åéëÿäè: “Äÿëè Äîìðóëóñ àòàñûíûñ-àíàñûíûñ úàíûí 6 àë! Îë
èêè ùàëàëà éöç ãûðã éûë þìð âåðäèì”, – äåäè. 7 ßçðàéèë äÿõè áà-
áàñûíûñ-àíàñûíûñ äÿôè úàíûí àëäû. 8 Äÿëè Äîìðóë éöç ãûðã éûë
äÿõè éîëäàøûéëà éàø 9 éàøàäû.
102
 Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëöáÿí áîé áîéëàäû, ñîé 10 ñîéëàäû. “Áó áîé
Äÿëè Äîìðóëóñ îëñóí. Ìÿíäÿí 11 ñîñðà àëá îçàíëàð ñþéëÿñöí!
Àëíû à÷óã úîìÿðä ÿðÿíëÿð 12 äèñëÿñöí!” – äåäè.

Éóì âåðÿéèì, õàíûì!

Éåðëö ãàðà äàüëàðûñ 13 éûãûëìàñóí!
Êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúûñ êÿñèëìÿñöí!
Ä170 Ãàìûí 1 àãàí ýþðêëö ñóéóñ ãóðûìàñóí!
Ãàäèð Òàñðû ñÿíè 2 íàìÿðäÿ ìþùòàú åòìÿñöí!
Àü àëíóíäà áåø êÿëìÿ äóà 3 ãûëäûã,
ãÿáóë îëñóí!
Éûüûøäûðñóí, äóðóøäóðñóí,
4
Ýöíàùûñûçû àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ
áàüûøëàñóí! Õàíûì, ùåé!

103
 5
ÃÀÑËÛ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ÃÀÍÒÓÐÀËÛ ÁÎÉÛÍÛ
ÁßÉÀÍ 6 ÅÄßÐ, ÕÀÍÛÌ, ÙÅÉ-ÙÅÉ!

Îüóç çàìàíûíäà Ãàñëû ãîúà, äåéÿðëÿðäè, 7 áèð ýöðáöç ÿð

âàðäû. Éåòèøìèø áèð úûëàñóí îüëû âàðäû. 8 Àäûíà Ãàíòóðàëû
äåðëÿðäè. Ãàñëû ãîúà àéäûð: 9 “Éàðàíëàð, àòàì þëäè, ìÿí ãàëäûì.
Éåðèí-éóðäûí òóòäûì. 10 Éàðûíêû ýöí ìÿí þëÿì, îüëóì ãàëà.
Áóíäàí éåýðÿýè éîõ11äóð êè, ýþçöì ýþðÿðêÿí, îüóë, ýÿë ñÿíè
åâÿðÿéèì!” – äåäè. 12 Îüëàí àéäûð: “Áàáà, ÷öí ìÿíè åâÿðÿéèì
äåðñÿí, ìàñà 13 ëàéèã ãûç íåúÿ îëóð?”
Ä171 Ãàíòóðàëû àéäûð: “Áàáà, ìÿí éåðèìäÿí 1 äóðìàäûí îë äóðìûø
îëà! Ìÿí ãàðàãóú àòûìà áèíìÿäèí îë 2 áèíìèø îëà! Ìÿí ãàíëó
êàôèð åëèíÿ âàðìàäûí îë âàðìûø, 3 ìàñà áàø ýÿòöðìèø îëà!” – äåäè.
Ãàñëû ãîúà àéäûð: “Îüóë, 4 ñÿí ãûç èñòÿìÿçìèøñÿí, áèð úûëà-
ñóí-áàùàäûð èñòÿðìèø5ñÿí, àíóñ àðãàñûíäà éåéÿñÿí-è÷ÿñÿí, õîø
êå÷ÿ6ñÿí!” Àéäûð: “Áÿëè, úàíûì áàáà, åéëÿ èñòÿðÿì! Ïÿñ âàðàñûí,
7
áèð úèúè-áèúè òöðêìàí ãûçûíû àëàñàí, íàýàùàíäàí òàéûíàì, 8 öçÿ-
ðèíÿ äöøÿì, ãàðíû éûðòûëà?” – äåäè. Ãàñëû ãîúà 9 àéäûð: “Îüóë, ãûç
ýþðìÿê ñÿíäÿí, ìàë-ðèçã âåðìÿê 10 áÿíäÿí!” – äåäè.
Áþéëÿ äèýÿú ÿðÿíëÿð ÿâðÿíè Ãàíòóðàëû 11 éåðèíäÿí äóðäû.
Ãûðã éèýèäèí éàíûíà àëäû. È÷ Îüóçû 12 ýþðäè, ãûç áóëûìàäû, ãà-
éûòäû ýåðö äþíäè. Åâëÿðèíÿ 13 ýÿëäè. Áàáàñû àéäûð:
Ä172 “Îüóë, ãûç áóëäóñìû?” Ãàíòóðàëû 1 àéäûð: “Éûãûëñóí Îüóç
åëëÿðè, ìàñà éàðàðó ãûç áóëûìàäóì, áàáà”, – 2 äåäè. Áàáàñû àé-
äûð: “Ùåé, îüóë! Ãûç äèëÿéö âàðàí áþéëÿ 3 âàðìàç”. Ãàíòóðàëû
àéäûð: “Éà íåúÿ âàðàð, áàáà?” – äåäè.
4
Ãàñëû ãîúà àéäûð: “Îüóë, ñàáàù âàðóá, þéëÿí 5 ýÿëìÿê îë-
ìàç. Þéëÿí âàðóá àõøàì ýÿëìÿê îëìàç. 6 Îüóë, ñÿí ìàëà áå-
úèä îë éûü, ìÿí ñàñà ãûç àðàéû 7 ýåäÿéèì!” – äåäè.
Ãàñëû ãîúà ñåâèíè-ãûâàíû óðû 8 äóðäû. Àü ñàãàëëó ïèð-ãîúàëàð
éàíûíà áûðàãäû. 9 È÷ Îüóçà ýèðäè. Ãûç áóëûìàäû. Äîëàíäû. 10 Äàø
Îüóçà ýèðäè, áóëûìàäû. Äîëàíäû, Òðàáóçàíà 11 ýÿëäè. Ìÿýÿð
Òðàáóçàí òÿêöðèíèñ áèð ÿçèì-ýþðêëö 12 ìÿùáóá ãûçû âàðäû. Ñà-
üûíà-ñîëóíà èêè ãîøà 13 éàé ÷ÿêÿðäè. Àòäóüû îõ éåðÿ äöø-ìÿçäè.
Ä173 Îë 1 ãûçûñ ö÷ úàíâÿð ãàëûñëûüû-ãàôòàíëûüû âàðäû. “Ùÿð êèì 2
îë ö÷ úàíâÿðè áàñà-éåññÿ, þëäöðñÿ, ãûçûìû 3 àñà âåðèðÿì” äåéö
104
 âÿäÿ åéëÿìèøäè. Áàñàìàñà, áàøûí 4 êÿñÿðäè. Áþéëÿëèêëÿ, îòóç
èêè êàôèð áÿýèíöñ 5 îüëóíóñ áàøû áöðú áÿäÿíèíäÿ êÿñèëöá àñûë-
ìûø èäè. 6 Îë ö÷ úàíâÿðèñ áèðè ãàüàí àñëàíäû, áèðè ãàðà 7 áóüàéäû,
áèðè äÿõè ãàðà áóüðà èäè. Áóëàðûñ ùÿð áèðèñè 8 áèð ÿæäÿðùàéäû. Áó
îòóç èêè áàø êèì áöðúäÿ àñûëìûø 9 èäè, ãàüàí àñëàíëà ãàðà áóü-
ðàíûñ éöçèí ýþðìÿìèøëÿðäè, 10 àíúàã áóüà áóéíóçûíäà ùÿëàê
îëìóøëàðäû.
Ãàñëû ãîúà 11áó áàøëàðû âÿ áó úàíâÿðëÿðè ýþðäè, áàøûíäà
îëàí 12 áèò àéàüûíà äÿðèëäè. Àéäûð: “Âàðàéûì, îüëóìà äîüðû 13
Ä174 õÿáÿð âåðÿéèì, ùöíÿðè âàðñà, ýÿëñöí àëñóí, éîõñà 1 åâäÿêè ãûçà
ðàçû îëñóí”, – äåäè.
Àò àéàüû 2 êöëöê, îçàí äèëè ÷åâèê îëóð. Ãàñëû ãîúà ýåäÿðÿê
3
ýÿëäè, Îüóçà ÷ûãäû. Ãàíòóðàëûéà õÿáÿð îëäû. 4 “Áàáàñ ýÿëäè”
äåäèëÿð. Ãûðã éèýèäëÿ áàáàñûíà ãàðøó 5 âàðäû. ßëèí þïäè. Àéäûð:
“Úàíûì áàáà, ìàñà éàðàð 6 ãûç áóëäóñìû?” Àéäûð: “Áóëäóì,
îüóë, ùöíÿðèñ âàð èñÿ”, – 7 äåäè. Ãàíòóðàëû àéäûð: “Àëòóí-àã÷à-
ìû èñòÿð? 8 Ãàòûð-áÿñÿðÿêìè èñòÿð?” Áàáàñû àéäûð: “Îüóë, ùöíÿð
ýÿðÿê, ùöíÿð!” – 9 äåäè. Ãàíòóðàëû àéäûð: “Áàáà, éåëèñè ãàðà
Ãàçûëûã àòóìà 10 ÿéÿð ñàëàéûì, ãàíëó êàôèð åëèíÿ àãûí ÷àïàéûì.
Áàø 11 êÿñèì, ãàí äþêèì. Êàôèðÿ ãàí ãóñäóðàéûì. Ãóë-12ãàðà-
âàø ýÿòöðÿéèì, ùöíÿð ýþñòÿðÿéèì”.
Ãàñëó ãîúà àéäûð: 13 “Ùàé, úàíûì îüóë! Ùöíÿð äåäèýèì îë
Ä175 äåýèë; îë ãûç 1 è÷öí ö÷ úàíâÿð ñàãëàìûøëàð. Ùÿð êèì îë ö÷ úàí-
âÿðè 2 áàñà, îë ãûçû àñà âåðèðëÿð; áàñóá þëäöðìÿñÿ, 3 àíóñ áàøûíû
êÿñèðëÿð, áöðúÿ àñàðëàð”.
Ãàíòóðàëû 4 àéäûð: “Áàáà, áó ñþçè ñÿí ìàñà äèìÿìÿê ýÿðÿê
èäèñ. ×öíêè 5 äåäèñ, ÿëáÿòäÿ âàðñàì ýÿðÿê. Áàøûìà ãàõûíú, éö-
çöìÿ òîõûíú 6 îëìàñóí. Ãàäóí àíà, áÿý áàáà, ÿñÿí ãàëóñ!” –
äåäè. Ãàñëû 7 ãîúà àéäûð: “Ýþðäöñìè ìÿí ìàñà íåòäèì? Îüëàíà
ãîðõóíú õÿáÿðëÿð 8 âåðÿéèì, îëà êèì ýåòìÿéÿ, äþíÿ”, – äåäè.
Ãàñëû ãîúà áó àðàäà 9 ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø,
àéäûð:

Îüóë, ñÿí 10 âàðàúàã éåðöñ

Äîëàìàú-äîëàìàú éîëëàðû îëóð.
Àòëó 11 áàòóá ÷ûãàìàç
àíóñ áàë÷ûüû îëóð.
105
 Àëà éûëàí ñþêÿìÿç
12
àíóñ îðìàíû îëóð.
Ýþýëÿ ïÿùëó óðàí
àíóñ ãàëàñû 13 îëóð.
Ýþç ãàãóáàí êþñöë àëàí
àíóñ ýþðêëöñè îëóð.
Ä176 1
“Ùàé!” äåìÿäèí áàø ýþòöðÿí
úÿëëàäû îëóð.
Éàüðûíûíäà 2 ãàëãàí îéíàð
éèéÿñè îëóð.
Éàâóç éåðëÿðÿ éåëòÿíäèñ,
ãàéûäà 3 äþíýèë!
Àü ñàãàëëó áàáàñû,
Ãàðûúûã îëìóø àíàñû áîçëàòìàüûë! – 4 äåäè.
Ãàíòóðàëû ãàãûäû, àéäûð:
Íÿ ñþéëÿðñÿí, íÿ 5 àéäàðñàí, úàíûì áàáà?
Áó ãÿäÿð èøäÿí ãîðõàí éèýèòìè îëóð?
6
Àëï ÿðÿ ãîðõó âåðìÿê åéèá îëóð.
Äîëàìàú éîëëàðûíû
7
Ãàäèð ãîðñà, äöíëÿ éîðòàì.
Àòëó áàòóá àíóñ áàë÷ûüûíà
8
ãóìëàð äþøÿéèì.
Àëà éûëàí ñþêÿìÿç îðìàíûíû
÷àãìàã ÷àãóá 9 îäà óðàì.
Ýþýëÿ ïÿùëó óðàí ãàëàëàðûí
Ãàäèð ãîðñà, 10 éàïàì-éûãàì.
Ýþç ãà÷óáàí êþñöë àëàí ýþðêëöñèíèñ
áîéíûí 11 þïÿì.
Éàüðûíûíäà ãàëãàí îéíàð áàáàñûíûñ
Ãàäèð ãîðñà, 12 áàøûí êÿñÿéèì!
Éà âàðìûéàì? Éà ýÿëÿì, éà ýÿëìÿéÿì,
Éà ãàðà áóüðàíûñ
13
êþêñè àëòûíäà ãàëàì!
Âÿ éà áóüàíûñ áóéíóçûíäà èëèøÿì.
Ä177 1
Éà ãàüàí àñëàíûñ ãàéíàüûíäà äèäèëÿì.
Éà âàðàì, éà âàðìàéàì,
106
 2
Éà ýÿëÿì, éà ýÿëìÿéÿì!..
Éåíÿ ýþðöíúÿ áÿý áàáà, õàòóí àíà,
ÿñÿí ãàëóñ! – 3 äåäè.

Ýþðäèëÿð êè, íàìóñ è÷öí éåíèëìÿç, àéûòäûëàð: “Îüóë, 4

óüóðóñ à÷ûã îëñóí! Ñàü-ÿñÿí âàðóá ýÿëÿñÿí!” – 5 äåäèëÿð.
Àòàñûíûñ-àíàñûíûñ ÿëëÿðèí þïäè. Ãûðã 6 éèýèäèí éàíûíà áû-
ðàãäû. Éåäè ýöí éåäè ýåúÿ éîðòäûëàð. 7 Êàôèðèñ ñÿðùÿäèíÿ èðäèëÿð.
×àäûð äèêäèëÿð. Éöýðÿê àòûí 8 éöýöðäöá Ãàíòóðàëû ýöðçèí ýþýÿ
àòàð, åíöá éåðÿ 9 äöøìÿäèí ãàðâàð-òóòàð.

Ùåé ãûðã åøèì, ãûðã éîëäàøûì!

Éöýðÿê 10 îëñà, éàðûøñàì.
Ýöúëö îëñà, ýöðÿøñÿì.
Ùàã Òààëà 11 èíàéÿò åéëÿñÿ,
Ö÷ úàíâÿðè þëäöðñÿì.
Ýþçÿëëÿð 12 ñÿðâÿðè Ñàðû äîíëû Ñåëúàí õàòóíû àëñàì.
13
Àòàì-àíàì åâèíÿ äþíñÿì.
Ùåé ãûðã åøèì, ãûðã éîëäàøûì!
1
Ä178 Ãûðãûñóçà ãóðáàí îëñóí ìÿíèì áàøûì! – äåéö ñþéëÿðäè.

2
Áóíëàð áó ñþçäÿ èêÿí ìÿýÿð, õàíûì, òÿêöðÿ õÿáÿð âàðäû.
3
“Îüóçäàí Ãàíòóðàëû äåðëÿð, áèð éèýèò âàð èìèø, ãûçûñ 4 äèëÿéö
ýÿëè éöðöð”, – äåäèëÿð. Êàôèðëÿð éåäè àüàú éåð ãàðøó 5 ýÿëäèëÿð.
“Íèéÿ ýÿëäèñöç, éèýèò, éåíèë”, – äåäèëÿð. “Âåðèøìÿýÿ-àëûøìàüà
6
ýÿëäèê”, – äåäèëÿð. Èççÿò-ùþðìÿò åéëÿäèëÿð. Àã ÷àäûð äèêäèëÿð,
7
àëà ãàëû äþøÿäèëÿð, àüúà ãîéóí ãûðäûëàð, éåäè éûëëûã 8 àë øÿðàá
è÷öðäèëÿð. Àëóáàí áóíëàðû òÿêöðÿ ýÿòöðäèëÿð. 9 Òÿêöð òàõò öçÿ-
ðèíäÿ îòóðìûøäû. Éöç êàôèð è÷èí 10 ýåéèíìèøäè. Éåäè ãàò ìåéäàíû
äîëàíäû ýÿëäè.
11
Ìÿýÿð ãûç ìåéäàíäà áèð êþøê éàïäûðìûø èäè. Úÿìè 12
éàíûíäà îëàí ãûçëàð àë ýåéìèøëÿðäè, êÿíäö ñàðó 13 ýåéìèø èäè.
Éóãàðûäàí òàìàøà åäÿðäè.
Ä179 Ãàíòóðàëû 1 ýÿëäè, ãàðà øàéãàëó òÿêöðÿ ñàëàì âåðäè. Òÿêöð 2
“ÿëåéê” àëäû. Àëà ãàëû äþøÿäèëÿð, îòóðäû. Òÿêöð 3 àéäûð: “Éèýèò,
íÿ éåðäÿí ýÿëöðñèí?” Ãàíòóðàëû éåðèíäÿí 4 äóðû ýÿëäè. Àïóë-
àïóë éöðöäè, àü àëíûíû à÷äû. 5 Àü áèëÿêëÿðèíè ñûüàäû, àéûòäû êèì:
107
 Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûñû 6 àøìàüà ýÿëìèøÿì!
Àãûíäûëû ñóéûñû êå÷ìÿýÿ ýÿëìèøÿì!
Äàð 7 ÿòöñÿ* , ýåñ ãîëòóüûñà ñûüûíó ýÿëìèøÿì!
Òàñðû áóéóðóüûéëà, Ïåéüÿìáÿð 8 ãþâëèéëÿ
Ãûçóñû àëìàüà ýÿëìèøÿì! – äåäè.
Òÿêöð àéäûð: 9 “Áó éèýèäèñ ñþçè éöýðÿê, ÿýÿð ÿëèíäÿ ùöíÿðè
âàð èñÿ”, 10 äåäè. Òÿêöð àéäûð: “Áó éèýèäè àíàäàí äîüìà ñîéóñ!”
11
Ñîéäûëàð. Ãàíòóðàëû àëòóíëó èíúÿ êÿòàí áåçèí 12áåëèíÿ ñàðäû.
Ãàíòóðàëûéû àëóá ìåéäàíà ýÿòöðäèëÿð.
13
Ä180 Ãàíòóðàëû úàìàë âÿ êàìàë èéÿñè éèýèò èäè. Îüóçäà 1 äþðò
éèýèò íèãàáëà ýÿçÿðäè. Áèðè Ãàíòóðàëû, áèðè 2 Ãàðà÷ÿêöð âÿ îüëû
Ãûðããûíóã âÿ Áîç àéüûðëó Áåéðÿê. 3 Ãàíòóðàëû íèãàáûí ñÿðïäè.
Ãûç êþøêäÿí áàãàðäû. 4 Äàðàãëûüû áîøàëäû, êåäèñè ìàâëàäû. Àâ-
ñàë îëìûø 5 äàíà êèáè àüçûíûñ ñóéû àãäû. Éàíûíäàüû ãûçëàðà 6 àé-
äûð: “Ùàã Òààëà àòàìûñ êþñëèíÿ ðÿùìÿò åéëÿñÿ, êÿáèí 7 êÿñöá
ìÿíè îë éèýèäÿ âåðñÿ. Áóíóñ êèáè éèýèò ùåéô 8 îëà êè, úàíâÿðëÿð
ÿëèíäÿ ùÿëàê îëà! – äåäè.
Áó ìÿùÿëäÿ 9 äÿìöð çÿíúèðëÿ áóüàéû ýÿòöðäèëÿð. Áóüà
äèçèí ÷þêäè, 10 áóéíóçûéëà áèð ìÿðìÿð äàøû éîüóðäû, ïåíèð êèáè
äèòäè. 11 Êàôèðëÿð àéäûð: “Øèìäè éèýèäè àòàð-éûãàð, ñÿðÿð-ïûðòàð.
12
Éûãûëñóí Îüóç åëëÿðè! Ãûðã éèýèò áèð áÿý îüëûéëà 13 áèð ãûçäàí
þòðè þëìÿê íîëóð”, – äåäèëÿð.
Ä181 Áóíû åøèäèúÿê 1 ãûðã éèýèò àüëàøäûëàð. Ãàíòóðàëû ñàüûíà áàã-
äû, ãûðã 2 éèýèäèí àüëàð ýþðäè. Ñîëûíà áàãäû, åéëÿ ýþðäè. Àéäûð: 3
“Ùåé, ãûðã åøöì, ãûðã éîëäàøûì, íèéÿ àüëàðñûç? Ãóðóëó÷à ãî-
ïóçóì 4 ýÿòöðöñ, þýöñ ìÿíè!” – äåäè. Áóðàäà ãûðã éèýèò 5 Ãàí-
òóðàëûéû þýìèøëÿð. Ýþðÿëèì, õàíûì, íåúÿ þýìèøëÿð. Àéäûð:

6
Ñóëòàíûì Ãàíòóðàëû, ãàëãóáàíû éåðèíäÿí äóðìàäûñìû?
Éåëèñè 7 ãàðà Ãàçûëûã àòó áèíìÿäèñìè
Àðãó ìèëè Àëà äàüû àâëàéóáàí-8ãóøëàéóáàí?
Áàáàñûñ àü-áàí åøèýèíäÿ
ãàðàâàøëàð èíÿê 9 ñàüàð ýþðìÿäèñìè?
“Áóüà, áóüà!” äåäèêëÿðè
ãàðà èíÿê áóçàüûñû 10 äåýèëìèäèð?
*
Éÿãèí êè, êàòèá “ÿòÿýöÿ” éàçìàã èñòÿìèøäèð.

108
 Àëï ÿðÿíëÿð ãûðûìûíäàí ãàéóðóðäû.
Îëäóð, Ñàðû 11 äîíëó Ñåëúàí õàòóí êþøêäÿí áàãàð,
Êèìÿ áàãñà, åøãèéëÿ 12 îäà éàãàð!

Ãàíòóðàëû Ñàðû äîíëó ãûç åøãèíÿ 13 áèð “ùó!” äåäè. “Ìÿðÿ, áó-
Ä182 üàñûçû ãîéó âåðèñ, ýÿëñöí!” – äåäè. Áóüàíûñ 1 çÿíúèðèí àëäûëàð, ñà-
ëû âåðäèëÿð. Áóéíóçû àëìàñ úèäà êèáè 2 Ãàíòóðàëûíûñ öçÿðèíÿ ñöðäè.
Ãàíòóðàëû àäû 3 ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ýÿòöðäè. Áóüà-
íûñ àëíûíà áèð éóìðóã 4 åéëÿ óðäû êèì, áóüàéû ýþòè öçÿðèíÿ ÷þ-
êöðäè. Àëíûíà 5 éóìðóüûí äàéàäû, ñöðäè ìåéäàíûñ áàøûíà ÷ûãàð-
äû. 6 ×îã ÷àëûøäûëàð: íÿ áóüà éåñÿð, íÿ Ãàíòóðàëû éåñÿð. 7 Êöò-
êöò áóüà ñîëìàüà áàøëàäû. Àüçû êþïöêëÿíäè. 8 Ãàíòóðàëû àéäûð:
“Áó äöíéàéû ÿðÿíëÿð àãëëà áóëìûøëàðäûð. 9 Áóíóñ þñèíäÿí
ñû÷ðàéàéûì, íÿ ùöíÿðèì âàðñà, àðäûíäàí 10 ýþñòÿðÿéèì!” – äå-
äè. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ýÿòöðäè. 11 Áóüàíûñ þñèí-
äÿí ñàâûëäû, áóüà áóéíóçû öçÿðèíÿ 12 äèêÿëäè. Ãóéðóüûíäàí ö÷
êÿððÿ ýþòöðöá éåðÿ ñàëäû. 13 Ñöñöêëÿðè õóðä îëäû. Áàñäû, áîüàç-
Ä183 ëàäû. Ïû÷àã 1 ÷ûãàðûá äÿðèñèíè éöçäè. ßòèí ìåéäàíäà ãîéóá, äÿ-
ðèñèíè 2 Òÿêöðöñ þñèíÿ ýÿòöðöá àéäûð: “Äàñëà ãûçûñû ìàñà
âåðÿðñÿí”, – 3 äåäè.
Òÿêöð àéäûð: “Ìÿðÿ, ãûçû âåðèñ! Øÿùÿðäÿí ñöðöñ, 4 ÷ûãñóí-
ýåòñöí!” – äåäè. Òÿêöðöñ ãàðäàøû îüëû âàðäû, 5 àéäûð: “Úàíâÿð-
ëÿð ñÿðâÿðè àñëàíäûð, îíóñëà äÿõè îéóí 6 ýþñòÿðñöí, ãûçû àíäàí
ñîñðà âåðÿëöì!” – äåäè.
Âàðäûëàð, 7 àñëàíû ÷ûãàðäûëàð, ìåéäàíà ýÿòöðäèëÿð. Àñëàí
ùàéãûðäû, 8 ìåéäàíäà íÿ ãÿäÿð àò âàðñà, ãàí ãàøûíäû. Éèýèòëÿðè
9
àéäûð: “Áóüàäàí ãóðòóëäû, àñëàíäàí íåúÿ ãóðòóëà?” – äåäèëÿð.
10
Àüëàøäûëàð. Ãàíòóðàëû éèýèòëÿðèí àüëàð ýþðäè. Àéäûð: 11 “Ìàðÿ,
àëúà ãîïóçóì ÿëÿ àëóñ, ìÿíè þýöñ! Ñàðû äîíëó 12 ãûç åøãèíÿ áèð
àñëàíäàí äþíÿéèììè?” – äåäè. Éîëäàøëàðû 13 áóðàäà ñîéëàìûø,
ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Ä184 Ñóëòàíûì 1 Ãàíòóðàëû,

Àüúà ñàçëàð è÷èíäÿ
Ñàðû ýþíëÿð ýþðöáÿí 2 òàéëàð áàñàí,
Þñ äàìàðûí äÿëöáÿí ãàíûí ñîðàí,
Ãàðà 3 ïîëàä óç ãûëûúäàí ãàéûòìàéàí,
109
 Àüúà òîçëó ãàòû éàéäàí äÿðñèíìÿéÿí.
4
Àü éåëÿêëö þòêöí îõäàí ãàéûãìàéàí
Úàíâÿðëÿð ñÿðâÿðè 5 ãàüàí àñëàí ãûðàí
Àëà êþïÿê èòèíÿ êÿíäþçèí òàëàäàðìû?
6
Àëï éèýèòëÿð ñàâàø ýöíè
ãûðûìûíäàí ãàéóðûðìû? – äåäèëÿð.
7
Ñàðû äîíëû Ñåëúàí õàòóí êþøêäÿí áàãàð,
Êèìÿ 8 áàãñà, åøãèéëÿ îäà éàãàð!
Ñàðû äîíëó ãûç åøãèíÿ 9 áèð “ùó!” äåäè Ãàíòóðàëû: “Ìÿðÿ êà-
ôèð, àñëàíûñû ãîé-âåð 10 ýÿëñöí!” – äåäè. Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúûì
éîã êèì, ãàðâàøäóüû 11 äÿì èêè áè÷ÿéäèì. Ñàñà ñûüûíäûì úî-
ìÿðäëÿð úîìÿðäè, üÿíè 12 Òàñðû, ìÿäÿä!” – äåäè. Àñëàíû ãîéó
âåðäèëÿð. Ñöðäè 13 ýÿëäè. Ãàíòóðàëû áèð êÿïÿíÿýè ãàïàüûíà äîëà-
Ä185 äû, àñëàíûñ 1 ïÿíúÿñèíÿ ñóíû âåðäè. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ
ñàëàâàò 2 ýÿòöðäè. Àñëàíûñ àëíûí ýþçÿäöá áèð éóìðóã åéëÿ 3 óðäû
êèì, éóìðóã ÷ÿíÿñèíÿ òîãóíäû, îâàòäû. Ñöýñöíèíäÿí 4 òóòäû,
áåëèíè öçäè. Àíäàí ýþòöðöá éåðÿ óðäû. 5 Õóðä îëäû. Òÿêöð þñèíÿ
ýÿëäè. Àéûòäû: “Éàðûí ãûçûñû 6 ìàñà âåðýèë!” – äåäè.
Òÿêöð àéäûð: “Ãûçû ýÿòöðöñ âåðöñ, áó 7 éèýèäè ýþçöì ýþðäè,
êþñëöì ñåâäè. Ýÿðÿê äóðñóí, 8 ýÿðÿê ýåòñöí!” – äåäè. Éåíÿ
ãàðäàøû îüëû àéäûð: “Úàíâÿðëÿð 9 ñÿðùÿíýè äÿâÿäèð. Àíóñëà äÿõè
îéóíûí îéíàñóí, – äåäè. 10 Àíäàí ñîñðà ãûçû âåðÿâöç!” – äåäè.
×öí èíàéÿò 11 Òàñðûäàí îëäû, áÿýöñ, ïàøàíûñ ùèììÿòè Ãàí-
òóðàëûéà12 îëäû. Òÿêöð “Äÿâÿíèñ àüçûí éåäè éåðäÿí áàüëàñ!” – 13
Ä186 äåäè. Ùÿñóä êàôèðëÿð áàüëàìàäûëàð, éöëÿðèí ñûéûðûá ñàëû 1 âåð-
äèëÿð. Ãàíòóðàëû ãûçëàð, äÿâÿíèñ ãîëòóüûíäàí ýèðÿð, 2 ôûðëàð-÷ûãàð.
Ñÿðõîø éèýèò ùÿì èêè úàíâÿðëÿ ñàâàøìûøäû. 3 Òàéûíäû, äöøäè. Àëòû
úÿëëàä ÿññÿñèíÿ ýÿëäèëÿð. 4 Éàëûñ ãûëûú òóòäûëàð. Áóðàäà éîëäàø-
ëàðû ñîéëàìûø, 5 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
Ãàëãóáàíû, Ãàíòóðàëû, 6 éåðèíäÿí äóðû ýÿëäèñ,
Éåëèñè ãàðà Ãàçûëûã àòûñ áóòóí 7 áèíäèñ.
Àëà ýþçëö éèýèòëÿðèñ éàíûñà àëäûñ.
Àðõó áåëè 8 Àëà äàüû äöíèí àøäûñ,
Àãûíäûëû ñóéûí äöíèí êå÷äèñ,
9
Ãàíëó êàôèð åëèíÿ äöíèí ýèðäèñ.
Ãàðà áóüà ýÿëäöýèíäÿ 10 õóðä-õàø åéëÿäèñ.
110
 Ãàüàí àñëàí ýÿëäöýèíäÿ áåëèíè 11 áöêäöñ.
Ãàðà áóüðà ýÿëäöýèíäÿ íÿ êå÷äèñ?
Ãàðà-ãàðà äàüëàðäàí 12 õÿáÿð àøà.
Ãàíëó-ãàíëó ñóëàðäàí ùÿíèð êå÷ÿ.
Ãàëûí Îüóç 13 åëèíÿ õÿáÿð âàðà,
Ä187 Ãàñëû ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû 1 íåòìèø äåéÿëÿð:
Ãàðà áóüà ýÿëäöýèíäÿ ãûë÷àòìàìûø,
Ãàüàí 2 àñëàí ýÿëäöýèíäÿ áåëèí áöêìèø,
Ãàðà áóüðà ýÿëäèýèíäÿ 3 íÿ êè÷èêìèø?! –
äåéÿëÿð.
Óëó-êè÷è ãàëìàéà, – ñþç àéäûíà,
Ãàðû-ãîúà 4 ãàëìàéà, – ãó àéäûíà.
Àü ñàãàëëó áàáàñ áóñëó îëà,
Ãàðûúûã îëìóø 5 àíàñ ãàí-éàø äþêÿ.
Õàíûì, ãàëãóáàíû éåðèñäÿí äóðìàç 6 îëñàñ,
Àëòû úÿëëàä ÿññÿñäÿ éàëûñ ãûëûú òóòàð.
7
Üàôèëëèúÿ ýþðêëö áàøûñ êÿñÿð.
Àøàüàäàí éóãàðû 8 áàãìàçìûñàí?
Ãàðøóñà àëà ãàç ýÿëäè, øàùèíèñ àòìàçìû9ñàí?
Ñàðû äîíëó Ñåëúàí õàòóí
èøàðÿò åäÿð 10 ýþðìÿçìèñÿí?
Ñÿíè äÿâÿ áóðíûíäàí çÿáóí îëóð 11 äåäèëÿð,
áèëìÿçìèñÿí?
Ñàðû äîíëó Ñåëúàí õàòóí 12 êþøêäÿí áàãàð,
Êèìñÿ áàãàð, åøãëÿ îäà éàãàð!

Ä188 Ñàðû 13 äîíëó ãûç åøãèíÿ áèð “ùó!” äåäè. Ãàíòóðàëû óðó 1 äóðäû.
Àéäûð: “Ìÿðÿ, ìÿí áó äÿâÿíèñ áóðíûíà éàïûøúàã, 2 îë ãûç ñþçèéëÿ
éàïûøäû, – äåðëÿð. Éàðûí Îüóç åëèíÿ 3 õÿáÿð âàðà, äÿâÿ ÿëèíäÿ ãàë-
ìûøäû, ãûç ãóðòàðäû, – äåéÿëÿð. 4 Ìÿðÿ, ãîëúà ãîïóçóì ÷àëóñ,
þýöñ ìÿíè! Éàðàäàí Ãàäèð Òàñðûéà 5 ñûüóíäóì. Áèð áóüðàäàí
äþíÿéèíìè? Èíøààëëàù, áóíóñ äÿõè 6 áàøûí êÿñÿéèì!” – äåäè.
Éèýèòëÿðè Ãàíòóðàëûéû þýöï 7 ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ
ñîéëàìûø:

Ãàá ãàéàëàð áàøûíäà 8 éóâà òóòàí,

Ãàäèð, óëó Òàñðûéà éàãûí ó÷àí,
111
 Ìàíúûëûüû 9 àüûð äàøäàí üûçûëäàéóá
ãàòû åíÿí,
Àðû ýþëöñ 10 þðäöýèí øàãûéóá àëàí,
Ãàáà þéêÿ äèá éöðöðêÿí 11 äàðòóá öçÿí,
Ãàðûíúûüû àú îëñà, ãàëãóá ó÷àí,
12
Úöìëÿ ãóøëàð ñóëòàíû ÷àë ãàðàãóø
Ãàíàäûéëà ñàãñàüàíà 13 êÿíäþçèí øàãûäàðìû?
Ä189 Àëá éèýèòëÿð ãûðûø ýöíè ãûðûìûíäàí 1 ãàéûðûðìû? – äåäèëÿð.
Ñàðû äîíëó Ñåëúàí õàòóí êþøêäÿí 2 áàãàð
Êèìÿ áàãñà, åøãèéëÿ îäà éàãàð!
Ñàðû äîíëû 3 ãûç åøãèíÿ áèð “ùó!” – äåäè.

Ãàíòóðàëû àäû ýþðêëö 4 Ìÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ýÿòöðäè. Äÿ-

âÿéÿ áèð äÿïìÿ óðäû. 5 Äÿâÿ áàüûðäû. Áèð äÿõè óðäû, äÿâÿ àéà-
üû öçÿðèíÿ 6 äóðûìàäû, éûãûëäû. Áàñóá èêè éåðäÿí áîüàçëàäû. 7
Àðãàñûíäàí èêè ãàéûø ÷ûãàðäû. Òÿêöðöñ þñèíÿ áûðàãäû. 8 Àéäûð:
“Àãûí÷ûëàðûñ òèðêÿøè áàüû, öçÿíýöñè ãàéûøû 9 öçöëöð, äèêìÿýÿ
ýÿðÿê îëóð”, – äåäè.
Òÿêöð àéäûð: “Âàëëàù, 10 áó éèýèäè ýþçöì ýþðäè, êþñëöì ñåâ-
äè”, – äåäè. Ãûðã 11 éåðäÿ îòàã äèêäèðäè. Ãûðã éåðäÿ ãûçûë àëà ýÿð-
äÿê 12 äèêäèðäè. Ãàíòóðàëûéëà ãûçû ýÿòöðöá, ýÿðäÿêÿ 13 ãîéäûëàð.
Ä190 Îçàí ýÿëäè, éåëÿòìÿ ÷àëäû. Îüóç éèýèäèíèñ 1 þéêÿíè ãàïàð-
äû, ãûëûúûí ÷ûãàðäû, éåðè ÷àëäû-2êÿðòäè. Àéûòäû êèì, éåð êèáè êÿð-
òèëÿéèí, òîïðàã êèáè 3 ñàâðûëàéûí, ãûëûúûìà äîüðàíàéûí, îõóìà
ñàíúûëàéûí, 4 îüëóì äîüìàñóí, äîüàðñà, îí ýöíÿ âàðìàñóí, 5
áÿý áàáàìûñ, ãàäûí àíàìûñ éöçèí ýþðìÿäèí áó ýÿðäÿêÿ 6 ýè-
ðÿðñÿì!” – äåäè. Åâèíè ÷þçäè. Ãàéòàáàíûí áîçëàòäû, 7 ãàðàãó÷ûí
êèøíÿòäè. Äöí ãàòäû, êþ÷äè.
Éåäè 8 ýöí éåäè ýåúÿ éîðòäû. Îüóçóñ ñÿðùÿäèíÿ ÷ûãäû. 9 ×à-
äûð äèêäè. Ãàíòóðàëû àéäûð:

Ùåé ãûðã åøöì, 10 ãûðã éîëäàøûì!

Ãóðáàí îëñóí ñèçÿ ìÿíèì áàøûì!
Ùàã 11 Òààëà éîë âåðäè, âàðäûì.
Îë ö÷ úàíâÿðè 12 þëäöðäöì.
Ñàðû äîíëû Ñåëúàí õàòóíû àëäûì-13ýÿëäèì.
Õÿáÿð åéëÿñ, áàáàì ìàñà ãàðøó ýÿëñöí! – äåäè.
112
 1
Ä191 Ãàíòóðàëû áàãäû ýþðäè áó ãîíäóüû éåðäÿ ãóüû 12 ãóøëàðû,
äóðíàëàð, òóðàúëàð, êÿêëèêëÿð ó÷àðëàð. Ñîâóã-3ñîâóã ñóëàð,
÷àéûðëàð-÷ÿìÿíëÿð... Ñåëúàí õàòóí áó éåðè 4 ýþðêëö ýþðäè,
áÿýÿíäè. Äöøäèëÿð, èøðÿòÿ ìÿøüóë îëäûëàð. 5 Éåäèëÿð, è÷äèëÿð.
Îë çàìàíäà Îüóç éèýèòëÿðèíÿ íÿ ãÿçà 6 ýÿëñÿ, óéõóäàí
ýÿëöðäè. Ãàíòóðàëûíûñ óéõóñû 7 ýÿëäè, óéóäû. Óéóðêÿí ãûç àéäûð:
“Ìÿíèì ìþùöáëÿðèì ÷îãäóð. 8 Íàýàù àëüàðëà ýÿëìÿñöí, òóòó-
áàí éèýèäèì þëäöðìÿñöíëÿð! 9 Àüúà éöçëö ìÿí ýÿëèíè òóòóá,
àòàì-àíàì åâèíÿ èëÿòìÿñöíëÿð! – 10 äåäè. Ãàíòóðàëûíûñ àòûíû
è÷èí òóòäû, ýåéäèðäè. 11 Êÿíäö äÿõè è÷èí òóòäû, ýåéèíäè. Ñöýöñèí
ÿëèíÿ àëäû, 12 áèð éöêñÿê éåðÿ ÷ûãäû, ýþçëÿäè.
Ìÿýÿð, õàíûì, òÿêöð ïåøèìàí 12 îëäû. “Ö÷ úàíâÿð þëäöðäè-
Ä192 ýè÷öí áèð ãûçúûüàçûìû 1 àëäû-ýåòäè”, – äåäè. È÷èí ãàðà äîíëû, ýþý
äÿìöðëè 2 àëòû éöç êàôèð ñå÷äè. Ýåúÿ-ýöíäöç éîðòäûëàð. Íàýà-
ùàíäàí éåòäèëÿð. 3 Ãûç ùàçûð èäè. Áàãäû ýþðäè, èëüàð éåòäè. Àòûí 4
îéíàòäû, Ãàíòóðàëûíûñ öçÿðèíÿ ýÿëäè. Ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, 5 õà-
íûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:
Üàôèë îëìà, ãàðà áàøûñ ãàëäûð, éèýèò!
6
Àëà ãûéìà ýþðêëö ýþçöñ à÷üûë, éèýèò!
Ãàðóëàðûñäàí àü ÿëëÿðèñ 7 áàüëàíìàäûí,
Àü àëíóñ ãàðà éåðÿ äÿïèëìÿäèí,
Üàôèëëÿ ýþðêëö áàøûñ 8 êÿñèëìÿäèí,
Àëúà ãàíûñ éåð éöçèíÿ äþêöëìÿäèí,
Éàüû éåòäè, 9 äöøìÿí èðäè,
Íÿ éàòóðñàí, ãàëãüûë!
Ãàá ãàéàëàð îéíàìàäûí, 10 éåð îáðóëäû.
Ãàðû áÿýëÿð þëìÿäèí åë áîøàëäû.
Ãóðúóøóáàí-11óüðàøóáàí äàüäàí åíäè.
Éàñàíóáàí öçÿðèñÿ éàüû 12 éåòäè.
Éàòàúàã éåðìè áóëäóñ, éóðòìû áóëäóñ,
íîëäû ñàñà? – 13 äåéö ÷àüûðäû.

Ä193 Ãàíòóðàëû ñÿðìÿðäè, îéàíäû; óðó 1 äóðäû. Àéäûð: “Íÿ ñþé-

ëÿðñÿí, ýþðêëöì?” – äåäè. Àéäûð: “Éèýèäèì, 2 öçÿðèñÿ éàüû ýÿë-
äè. Îéàðìàã áÿíäÿí, ñàâàøóáàí ùöíÿð 3 ýþñòÿðìÿê ñÿíäÿí!”
– äåäè. Ãàíòóðàëû ýþçèí à÷äû, 4 ãàïàãëàðûí ãàëäûðäû. Ýþðäè ýÿëèí
113
 àò öçÿðèíäÿ ýåéèíìèø, 5 ñöýöñè ÿëèíäÿ. Éåð þïäè. Àéäûð:
“Àìÿííà âÿ ñÿääÿãíà! Ìÿãñóäûìûç 6 Ùàã Òààëà äÿðýàùûíäà
ùàñèë îëäû” äåéöá, àðû ñóäàí 7 àáäÿñò àëäû. Àü àëíûíû éåðÿ ãîäû.
Èêè ðèêÿò íàìàç ãûëäû, 8 àòûíà áèíäè. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ
ñàëàâàò ýÿòöðäè. Ãàðà 9 äîíëû êàôèðÿ àò ñàëäû. Ãàðøó âàðäû.
Ñåëúàí 10 õàòóí àò îéíàòäû. Ãàíòóðàëûíûñ þñèíÿ êå÷äè. 11
Ãàíòóðàëû àéäûð: “Ýþðêëöì, ãàíäà ýåäÿðñÿí?” – äåäè. Àéäûð: 12
“Áÿý éèýèò, áàø ÿñÿí îëñà, áþðê áóëûíìàçìû îëóð? 13 Áó ýÿëÿí
Ä194 êàôèð ÷îã êàôèðäèð. Ñàâàøàëûì, äþýöøÿëèì: þëÿíèìèç 1 þëñöí, äèðè
ãàëàíûìûç îäàéà ýÿëñöí!” – äåäè. Áóðàäà 2 Ñåëúàí õàòóí àò ñàë-
äû, ãûðûìûí áàñäû. Ãà÷àíûí 3 ãîâìàäû. “Àìàí” äåéÿíè þëäöð-
ìÿäè. Åéëÿ ñàíäû êè, 4 éàüû áàñûëäû. Ãûëûúûíûñ áàë÷àüû ãàí îäà-
éà ýÿëäè. 5 Ãàíòóðàëûéû áóëûìàäû.
Îë ìÿùÿëäÿ Ãàíòóðàëûíûñ 6 áàáàñû-àíàñû ÷ûãà ýÿëäè. Ýþðäè-
ëÿð êèì, áó ýÿëèí 7 êèøèíèñ ãûëûúûíûñ áàë÷àüû ãàíëó, îüëû ýþðöí-
ìÿç. 8 Õÿáÿð ñîðäûëàð, ýþðÿëèì, íåúÿ ñîðäûëàð. Àíàñû àéäûð:
Àíàì 9 êèøè, ãûçûì êèøè,
Àëà äàñëà éåðèñäÿí äóðû ýÿëäèñ,
îüóëû 10 òóòäóðäóñìû?
Üàôèëëÿ ýþðêëö áàøûí êÿñäèðäèñìè?
“Ãàäûí 11 àíà, áÿý áàáà” äåéö
áîçëàòäûñìû?
Ñÿí ýÿëöðñÿí, áèð áÿáÿýöì 12 ýþðöíìÿç.
Áàüðûì éàíàð, –
Àüûç-äèëäÿí áèð ãà÷ êÿëìÿ õÿáÿð ìàñà!
13
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, ýÿëèí, ñàñà!
Ä195 Ãûç áèëäè êèì, 1 ãàéûí àíàñû, ãàéûí àòàñûäûð. Ãàì÷ûéëà èøàðÿò
ãûëóá: 2 “Îäàéà äöøöñ. Íÿ éåðäÿ åíèð-ãàðûøóð òîç âàðñà 3 âÿ íÿ
éåðäÿ ãàðüà-ãóçüóí îéíàðñà, àíäà èñòÿéÿëöì!” – äåäè. 4 Àòûíà
ìàùìóç óðäû. Áèð éöêñÿê éåðÿ ÷ûãäû, ýþçëÿäè; 5 ýþðäè êèì, áèð
äÿðÿíèñ è÷èíäÿ òîç ýàù äÿðèëöð, ýàù äàüûëóð. Öçÿðèíÿ ýÿëäè,
ýþðäè êèì, Ãàíòóðàëûíûñ 7 àòûíû îõëàìûøëàð. Ýþçèíèñ ãàïàüûí îõ-
øàìûøëàð, éöçèíè 8 ãàí áöðèìèø. Äóðìàç ãàíûí ñèëÿð. Êàôèðëÿð
öéèøÿð, ãûëûúûí 9 éàëûí åéëÿð, êàôèðè þñèíÿ ãàòóá ãîâàð.
Ñåëúàí õàòóí 10 áóíû áþéëÿ ýþðäè, è÷èíÿ îä äöøäè. Áèð áþëöê
ãàçà 11 øàùèí ýèðìèø êèáè êàôèðÿ àò ñàëäû. Áèð óúûíäàí 12 ãûðóá êà-
114
 ôèðè, îë áèð óúûíà ÷ûãäû. Ãàíòóðàëû 13 áàãäû ýþðäè êèì, áèð êèìñÿíÿ
Ä196 éàüûéû þñèíÿ ãàòìûø, ãîâàð. 1 Ñåëúàí èäöýèí áèëìÿäè, ãàãûäû. Áó
àðàäà ñîéëàìûø, 2 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí äóðàí 3 éèýèò, íÿ éèýèòñÿí?

Éåëèñè ãàðà Ãàçûëûã àòûíà áèíÿí éèýèò, 4 íÿ éèýèòñÿí?
Ãàôèëëöúÿ áàøëàð êÿñÿí,
Äÿñòóðñûçúà ìÿíèì 5 éàüûìà ýèðÿí éèýèò, íÿ éèýèòñÿí?
Äÿñòóðñûçúà éàüûéà ýèðìÿê
6
áèçèì åëäÿ åéèá îëóð.
Ìÿðÿ, éöðè!
Òîüàí ãóø îëóáàí 7 ó÷àéûíìû?
Ñàãàëûñëà áîüàçûñäàí òóòàéûíìû?
Üàôèëëöúÿ 8 ñÿíèñ áàøûñ ìÿí êÿñÿéèíìè?
Àëúà ãàíûñ éåð éöçèíÿ òþêÿéèíìè?
9
Ãàðà áàøûñ òÿðêèéÿ àñàéûíìû?
Ìÿðÿ, ãÿçàñû éåòìèø éèýèò, íÿ éèýèò10ñÿí,
ãàéûäà äþíýèë! – äåäè.

Ñåëúàí õàòóí áóðàäà ñîéëàìûø, 11 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîé-

ëàìûø, àéäûð:

Ùåé, éèýèäèì, áÿý éèýèäèì!

12
Ãàéòàáàíëàð òîðóìûíäàí äþíÿðìè îëóð?
Ãàðàãóúäà Ãàçûëûã 13 àòëàð
ãóëóíúûüûí äÿïÿðìè îëóð?
Àü àéûëäà àüúà ãîéóí
Ä197 ãóçûúûüûí 1 ñöñÿðìè îëóð?
Àëï éèýèòëÿð, éåý éèýèòëÿð
ýþðêëöñèíÿ 2 ãûéàðìû îëóð?
Éèýèäèì, áÿý éèýèäèì!
Áó éàüûíûñ áèð óúûí 3 ìàñà,
áèð óúûí ñàñà! – äåäè.

Ãàíòóðàëû áèëäè êèì, áó éàüû 4 áàñóá äàüûäàí Ñåëúàí

õàòóíäóð. Áèð òÿðÿôèíÿ äÿõè 5 êÿíäö ýèðäè, ãûëûú äàðòóá éöðèäè.
Êàôèð áàøûí 6 êÿñäè. Éàüû áàñûëäû, äöøìÿí ñûíäû.
115
 Ñåëúàí õàòóí 7 Ãàíòóðàëûéû àò àðäûíà àëäû, ÷ûãäû. Ýåäÿðÿê
Ãàí8òóðàëûíûñ ôèêðèíÿ áó ýÿëäè êèì:

Ãàëãóáàíû, Ñåëúàí õàòóí, 9 äóðäóüûñäà,

Éåëèñè ãàðà Ãàçûëûã àòóñ áèíäöýèñäÿ,
Áàáàìûñ 10 àü-áàí åøèýèíÿ äöøäöýèñäÿ,
Îüóçóñ àëà ýþçëè ãûçû-11ýÿëèíè áèëäûãäà,
Ùÿð êèøè ñþçèí ñþéëÿäèêäÿ,
Ñÿí îðàäà 12 äóðàñàí, þýéÿñÿí,
“Ãàíòóðàëû çÿáóí îëäû,
Àò 13 àðäûíà àëäûì ÷ûãäûì” äåéÿñÿí.
Ýþçöì äþíäè, êþñëöì ýåòäè.
Ä198 1
Þëäöðöðÿì ñÿíè! – äåäè.

Ñåëúàí õàòóí ùàë íÿ 2 èäöýèí áèëöá, ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õà-

íûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Áÿý éèýèò, 3 þýöíÿðñÿ, ÿð þýöíñöí-àñëàíäûð!

Þýöíìÿêëèê þâðÿòëÿðÿ 4 áþùòàíäûð.
Þýöíìÿêëÿ þâðÿò ÿð îëìàç.
Àëà éîðüàí è÷èíäÿ 5 ñÿíèñëÿ äîëàøìàäûì.
Äàòëó äàìàã òóòóáàíû ñîðóøìàäûì.
6
Àë äóâàüûì àëòûíäàí ñþéëÿøìÿäèì.
Òåç ñåâäèñ, òåç óñàíäûñ, ãàâàò 7 îüëû, ãàâàò!
Ãàäèð Àëëàù áèëöð, ìÿí ñàñà
ìóíèñÿì, éàðàì, ãûéìà 8 ìàñà! – äåäè.

Ãàíòóðàëû àéäûð: “Éîã, ÿëáÿòäÿ þëäöðñÿì ýÿðÿê9äèð”, –

äåäè. Ãûç ãàãûäû àéäûð: “Ìÿðÿ, ãàâàò îüëû, ãàâàò! 10 Ìÿí àøàüà
ãóëïà éàïûøóðàì, ñÿí éóãàðû ãóëïà éàïûøóðñàí. 11 Ìÿðÿ, ãàâàò
îüëû, îõûñëàìû, ãûëûúûñëàìû? Ýÿë áÿðö, ñþéëÿøÿëèì!” – 12 äåäè.
Àòûí äÿïäè. Áèð éöêñÿê éåðÿ ÷ûãäû. Ñàäàãûíäàí 13 äîãñàí îõûí
Ä199 éåðÿ äþêäè. Èêè îõûñ äÿìðÿíèí 1 ÷ûãàðäû: áèðèí ýèçëÿäè, áèðèí ÿëè-
íÿ àëäû. Äÿìðÿíëö îõëà 2 àòìàüà ãûéàìàäû. Àéäûð: “Éèýèò, àò
îõóñû!” Ãàíòóðàëû 3 àéäûð: “Ãûçëàðûñ éîëû ÿââÿëäèð, ÿââÿë ñÿí
àò!” – äåäè. Ãûç 4 áèð îõëà Ãàíòóðàëûéû àòäû øþéëÿ êèì, áàøûíäà
îëàí 5 áèò àéàüûíà åíäè. Èëÿðö ýÿëèá Ñåëúàí õàòóíûíû ãóúàãëàéûá
116
 6 7
áàðûøìûøëàð-ñîðóøìûøëàð. Ãàíòóðàëû ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õà-
íûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Éàëàá-éàëàá éàëàáûéàí èíúÿ äîíëóì!

8
Éåð áàñìàéûá éöðèéÿí
Ãàð öçÿðèíÿ ãàí äàììûø
êèáè ãûçûë 9 éàñàãëûì!
Ãîøà áàäàì äàð àüûçëóì!
Ãÿëÿì÷èëÿð ÷àëäûüû 10 ãàðà ãàøëûì!
Ãóðìàñû ãûðã òóòàì ãàðà ñà÷ëûì!
Àñëàí 11 óðóüû, ñóëòàí ãûçû,
þëäöðìÿýÿ ìÿí ñÿíè ãûéàðìûäûì?!
12
Þç úàíûìà ãûéàì, ìÿí ñàñà ãûéìàéàì;
Ìÿí ñÿíè ñûíàðäûì, – äåäè.
13
Ñåëúàí õàòóí äÿõè áó àðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ
Ä200 1
ñîéëàìûø, àéäûð:
Ãàëãóáàíû éåðèìäÿí äóðàð èäèì,
Éåëèñè 2 ãàðà Ãàçûëûã àòóìà áèíÿðäèì.
Áàáàìûñ àü-áàí åâèíäÿí 3 ÷ûãàðäûì.
Àðãó áåëè, Àëà äàüû àâëàð èäèì.
Àëà-ýåñ ñûüûí-4êåéèê ãîâàð èäèì.
Äàðûéàíäà áèð îõëà íÿìëÿðäèì
Äÿìðÿíñöç 5 îõëà, éèýèò, ñÿíè ñûíàð èäèì!
Þëäöðìÿýÿ, éèýèäèì,
ìÿí 6 ñÿíè ãûéàðìûäûì?! – äåäè.
Ûðàüûíäàí-éàãûíûíäàí ýÿëèøäèëÿð. 7 Ýèçëö éàãà òóòóáàí éè-
ëÿøäèëÿð. Äàòëó äàìàü âåðöáÿí ñîðóøäûëàð, 8 àü-áîç àòëàð áèíö-
áÿí éîðòóøäûëàð, áÿý áàáàñû éàíûíà 9 èðèøäèëÿð.
Áàáàñû îüëàíúóüûí ýþðäè, Àëëàùà øöêðëÿð 10 åéëÿäè. Îüëûéëà,
ýÿëèíëÿ Ãàñëû ãîúà Îüóçà ýèðäè. 11 Ýþý àëà ýþðêëö ÷ÿìÿíÿ ÷àäûð
äèêäè. Àòäàí àéüûð*, 12 äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðäû.
Äöýöí åòäè. Ãàëûí 13 Îüóç áÿýëÿðèí àüûðëàäû. Àëòóíëóúà ýöíëö-
Ä201 ýèí äèêöá, 1 Ãàíòóðàëû ýÿðäÿýèíÿ ýèðöá, ìóðàäûíà-ìÿãñóäûíà

*
Åíñèêëîïåäèéàäà “àòäàí-àéüûðäàí” ýåòìèøäèð. – Ðåä.

117
èðèøäè.2 Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëöá øàäëûã ÷àëäû. Áîé áîéëàäû, 3 ñîéû
ñîéëàäû. Üàçè ÿðÿíëÿð áàøûíà íÿ ýÿëäöýèí 4 ñþéëÿäè:

Èìäè ãàíû äåäèýèì áÿý ÿðÿíëÿð?

Äöíéà ìÿíèì äåéÿíëÿð?
5
ßúÿë àëäû, éåð ýèçëÿäè,
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
Ýÿëèìëè, 6 ýåäèìëè äöíéà,
Ñîñ óúû þëöìëè äöíéà?
ßúÿë ýÿëäöýèíäÿ 7 àðû èìàíäàí àéûðìàñóí!
Ãàäèð ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú 8 åòìÿñöí!
Àëëàù âåðÿí öìèäèñ öçöëìÿñèí!
Àü àëíóñäà 9 áåø êÿëìÿ äóà ãûëäûã, ãÿáóë îëñóí!
“Àìèí” äåéÿíëÿð äèäàð 10 ýþðñöí!
Éûüûøäûðñóí, äóðóøäóðñóí ýöíàùûñûçû
11
Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôàéà áàüûøëàñóí,
õàíûì, ùåé!!!

118
 12
ÃÀÇÛËÛà ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ÉÅÝÍßÊ ÁÎÉÛÍÛ
ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ, 13 ÕÀÍÛÌ, ÙÅÉ!

Ä202 Ãàì Üàí îüëû õàí Áàéûíäûð éåðèíäÿí äóðìûøäû, 1 ãàðà éå-
ðèñ öçÿðèíÿ àü-áàí åâèí äèêìèøäè. Àëà ñàéâàí ýþý 2 éöçèíÿ
àøàíìûøäû. Áèñ éåðäÿ èïÿê õàëûúàñû äþøÿíìèøäè. 3 È÷ Îüóç, Äàø
Îüóç áÿýëÿðè ñþùáÿòÿ äÿðèëìèøäè. Éåìÿ-è÷ìÿ èäè.
Ãàçûëûã 4 ãîúà, äåéÿðëÿðäè, áèð êèøè âàð èäè. Áàéûíäûð õàíûñ
âÿçèðè 5 èäè. Øÿðàáûñ èòèñè áàøûíà ÷ûãäû. Ãàáà äèçèñ öçÿðèíÿ 6
÷þêäè. Áàéûíäûð õàíäàí àãûí äèëÿäè. Áàéûíäûð õàí 7 äÿñòóð âåðäè:
“Íåðÿéÿ äèëÿðñÿñ, âàð!” – äåäè.
Ãàçûëûã 8 ãîúà èø ýþðìèø, èø éàðàð àäàì èäè. Éàðàð ãîúàëàðûí
9
éàíûíà úÿì åéëÿäè. Éàäûüû-éàðàüûéëà éîëà ýèðäè. ×îã 10 äàü-
ëàð, äÿðÿ-òÿïÿ êå÷äè. Ýöíëÿðäÿ áèð ýöí Äöçìöðä ãàëàñûíà 11
ýÿëäè. Ãàðà äÿíèç êÿíàðûíäà èäè. Àñà èðöáÿí ãîíäûëàð.
Îë 12 ãàëàíûñ áèð òÿêöðè âàð èäè. Àäûíà Àðøóí îüëû Äèðÿê 13
Ä203 òÿêöð äåéÿðëÿðäè*. Îë êàôèðèñ àëòìûø àðøóí ãàìÿòè 1 âàðäû. Àëò-
ìûø áàòìàí ýöðç ñàëàðäû. Ãàòû-ìþùêÿì éàé 2 ÷ÿêÿðäè.
Ãàçûëûã ãîúà ãàëàéà éåòäöýèíëÿéèí úÿíýÿ 3 áàøëàäû. Ïÿñ îë
òÿêöð ãàëàäàí äàøðà ÷ûãäû. 4 Ìåéäàíà ýèðäè, ÿð äèëÿäè. Ãàçûëûã
ãîúà àíû ýþðäöýèíëÿéèí 5 éåë êèáè éåòäè, éåëÿì êèáè éàïûøäû.
Êàôèðèñ ÿíñÿñèíÿ 6 áèð ãûëûú óðäû. Çÿððÿ ãÿäÿð êÿñäèðÿìÿäè.
Íþâáÿò êàôèðÿ 7 äÿýäè. Îë àëòìûø áàòìàí ýöðçëÿ Ãàçûëûã ãîúàéà
äÿïÿðÿ 8 òóòóá ÷àëäû. Éàëàí äöíéà áàøûíà äàð îëäû. 9 Äöäöê êèáè
ãàí øîðëàäû. Ãàçûëûã ãîúàéû ãàðìàëàéûá-10òóòóá ãàëàéà ãîé-
äûëàð. Éèýèòëÿðè äóðìàéûá ãà÷äûëàð.
11
Ãàçûëûã ãîúà òàìàì îí àëòû éèë ùàñàðäà òóòñàã 12 îëäû. Ñîñ-
ðà ßìÿí äåéÿðëÿðäè, áèð êèøè àëòû êÿððÿ âàðóá 13 ùàñàðû àëûìàäû.
Ä204 Ìÿýÿð, õàíûì, Ãàçûëûã ãîúà òóòñàã 1 îëäóüû âàãò áèð îüëàíúûüû
âàðäû, áèð éàøûíäà 2 èäè. Îí áåø éàøûíà ýèðäè, éèýèò îëäû. Áàáàñûí
3
þëäè áèëöðäè. Éàñàã åéëÿìèøëÿðäè. Òóòñàã îëäóüûí 4 îüëàíäàí
ñûãëàðëàðäû. Îë îüëàíûñ àäûíà Éåýíÿê äåð5ëÿðäè*. Ýöíëÿðäÿ áèð
ýöí Éåýíÿê îòóðóá áÿýëÿð èëÿ ñþùáÿò 6 åäÿðêÿí Ãàðàýöíÿ îüëû
Áóäàü èëÿ óç äöøìÿäè. Áèð-áèðèíÿ 7 ñþç àòûøäûëàð.
*
Åíñèêëîïåäèéàäà “äåðëÿðäè” ýåòìèøäèð. – Ðåä.

119
 Áóäàã àéäàð: “Áóíäà ëàô óðóá íåäèðñÿí? 8 ×öíêè ÿð äèëÿðñèí,
âàðóá áàáàñû ãóðòàðñàñà! Íÿ îí 9 àëòû éûëäûð, òóòñàãäûð?” – äåäè.
Éåýíÿê áó õÿáÿðè åøèäúÿê 10 éöðÿýè îéíàäû, ãàðà áàüðû ñàð-
ñûëäû. Ãàëãäû, 11 Áàéûíäûð õàíûñ íÿçÿðèíÿ âàðäû. Éöç éåðÿ ãîäû,
àéäûð:

12
Àëàí ñàáàù ñàïà éåðäÿ äèêèëÿíäÿ
àü-áàí åâëè!
Àòëàñ èëÿ 13 éàïûëàíäà
ýþý ñàéâàíëû!
Òþâëÿ-òþâëÿ ÷ÿêèëÿíäÿ
øàùáàç àòëû!
Ä205 1
×àüûðóáàí äàä âåðÿíäÿ
éîëà ÷àâóøëû!
Éàü òþêöëÿíäÿ áîë 2 íåìÿòëö!
Ãàëìûø éèýèò àðõàñû,
Áèçÿ ìèñêèí óìóäû!
3
Òöðêöñòàíûñ äèðÿýè!
Òöëö ãóøóñ éàâðûñû!
Àìèò ñîéûíûñ 4 àñëàíû!
Ãàðàúûüûñ ãàïëàíû!
Äþâëÿòëö õàí, ìÿäÿä!
Ìàñà ëÿøêÿð 5 âåð,
ìÿíè áàáàì òóòñàã îëäóüû ãàëàéà ýþíäÿð! – äåäè.

Áàéûíäûð 6 õàí áóéóðäû: “Éèýèðìè äþðä ñàíúàã áÿýè

ýÿëñöí!” 7 äåäè. ßââÿë Äÿìöð ãàïó Äÿðâÿíäèíäÿ áÿý îëàí,
ãàðüó ñöýö 8 óúûíäà ÿð áþýöðäÿí, ãûðûìà éåòäöýèíäÿ êèìñÿí
äåéö ñîðìàéàí 9 Ãûéàí Ñåëúèê îüëû Äÿëè Äîíäàð ñÿíèñëÿ áèëÿ
âàðñóí! – 10 äåäè. Àéüûð ýþçëÿð éöçäöðÿí, ÿëëè éåääè ãàëàíûñ
êÿëèäèí 11 àëàí Èëÿê ãîúà îüëû Äöëÿê Óðàí áèëÿ âàðñóí! – 12 äåäè.
Ãîøà áöðúäÿí ãàéûí îãû ÿýëÿíìÿéÿí Éàüðûíúû îüëû 13 Èëàëìûø
Ä206 ñÿíèñëÿ áèëÿ âàðñóí! – äåäè. Ö÷ êÿððÿ éàüû ýþðìÿñÿ, 1 ãàí àü-
ëàéàí Òîüñóí îüëû Ðöñòÿì áèëÿ âàðñóí! – äåäè. 2 ßæäÿùàëàð àü-
çûíäàí àäàì àëàí Äÿëö ßâðÿí áèëÿ âàðñóí! 3 “Éåðèñ áèð óúûí-
äàí áèð óúûíà éåòèì!” äåéÿí Ñàâãàí Ñàðû 4 áèëÿ âàðñóí! Ñàéûë-
ìàüëà Îüóç ÿðÿíëÿðè äöêÿíñÿ îëìàç. 5 Áàéûíäûð õàí éèýèðìè
120
 äþðò áàùàäûð ñàíúàã áÿýèíè Éåýíÿýÿ 6 éîëäàøëûüà áèëÿ ãîøäû.
Áÿýëÿð úÿì îëóá, éàðàãëàðûí ýþðäèëÿð. 7 Ìÿýÿð îë ýåúÿ Éåýíÿê
äöø ýþðäè. Äöøèí éîëäàøëàðûíà 8 ñîéëàäû, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ
ñþéëÿäè. Àéäûð: “Áÿýëÿð, üàôèëëöúÿ 9 ãàðà áàøûì ýþçöì óéõóäà
èêÿí äöø ýþðäè. Àëà ýþçöì à÷óáàí, 10 äöíéà ýþðäöì. Àü-áîç
àòëàð ÷àïäûðûð 11 àëïàíëàð ýþðäöì. Àü àøûãëû àëïëàðû éàíûìà ñàë-
äûì. Àü ñàãàëëó Äÿäÿ Ãîðãóòäàí þýöò 12 àëäûì. Àëà éàòàí ãàðà
äàüëàðû àøäûì. Èëÿðö éàòàí Ãàðà äÿñèçÿ 13 ýèðäèì. Ýÿìè éàïóá,
Ä207 êþìëÿýèì ÷ûãàðäûì, éåëêÿí ãóðäóì. Èëÿðö 1 éàòàí äÿñèçè äÿë-
äèì-êå÷äèì. Þòÿýè ãàðà äàüûñ áèð éàíûíäà 2 àëòû áàøû áàëãàð* áèð
ÿð ýþðäöì. Ãàëãóáàíû éåðèìäÿí óðó äóðäóì. 3 Ãàðüó äèëëö óç
ñöýöìè ãàïäûì, ãàðøóëàéó îë ÿðÿ âàðäóì. Ãàðøóñûíäàí îë ÿðè
ñàíúàñóì âàãò äèêäèì, ýþç óúûéëà 5 îë ÿðÿ áàãäûì. Äàéûì
ßìÿí èìèø, àíû áèëäèì. Äþíäöì îë ÿðÿ 6 ñàëàì âåðäèì. Îüóç
åëëÿðèíäÿ êèìñÿí, äåäèì. Ãàïàãëàðûí ãàëäûðûá 7 éöçöìÿ áàãäû:
“Îüóë, Éåýíÿê, ãàíäà ýåäÿðñÿí?” – äåäè-ñþéëÿäè. 8 Ìÿí àéûò-
äûì: “Äöçìöðä ãàëàñûíà ýåäÿðÿì. Áàáàì àíäà òóòñàã èìèø”,
– 9 äåäèì. Áóðàäà äàéûì ìàñà ñîéëàäû, àéäûð:
Éåòòöýèìäÿ éåë 10 éåòìÿçäè éåäè óðüóíóì,
Éåíè Áàéûðûñ ãóðäûíà áÿñçÿðäè 11 éèýèòëÿðèì.
Éåäè êèø èëÿ ãóðóëóðäû ìÿíèì éàéûì!
Ãàéûí äàëû éåëÿýèíäÿí 12 ñóì àëòóíëó ìÿíèì îõóì!
Éåë ÿñäè, éàüìóð éàüäû, áóñû 13 ãîïäû,
Éåäè ãàòëà âàðäûì, îë ãàëàéû àëûìàäûì,
ýåðö äþíäöì.
Ä208 1
Ìÿíäÿí äÿõè ÿð ãîïìàéàñàí, Éåýíÿýöì, äþí! – äåäè
Éåýíÿê äöøèíäÿ 2 äàéûñûíà ñîéëàìûø, àéäûð:
Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí äóðäóüûíäà
Àëà ýþçëö áÿý 3 éèýèòëÿðè éàíûíà ñàëìàäûñ.
Àäû áÿëëö áÿýëÿðëÿ ñÿí éîðòìàäûñ.
Áåø àã÷àëó 4 ÿëöôÿ÷èëÿð éîëäàø åòäèñ.
Àíóí÷óí îë ãàëàéû ñÿí àëûìàäóñ! – 5 äåìèø.

*
Áó ñþçëÿðè “àëíû-áàøû áàëãûð” îõóìàã ìöíàñèáäèð. “Áàëãûð”ûí ãÿäèì òöðêúÿäÿ
“éàðàëû” ìÿíàñûíû íÿçÿðÿ àëäûãäà “àëíû-áàøû éàðàëû áèð ÿð ýþðäöì” úöìëÿñè àéäûí ôèêèð
áèëäèðèð. – Ðåä.
121
 Éåýíÿê ýåíÿ àéäûð:
Êÿñÿ-êÿñÿ éåìÿýÿ éÿõíè éàõøû.
Êÿñÿð ýöíäÿ 6 ñÿð÷åøìÿ éöýðÿê éàõøû.
Äàèì ýÿëäöýèíäÿ äóðñà, äþâëÿò éàõøû.
7
Áèëäöýèí óíóòìàñà, àãûë éàõøû.
Ãûðûìûíäàí äþíìÿñÿ-ãà÷ìàñà, 8 ÿðëèê éàõøû, – äåäè.
Áó äöøè Éåýíÿê éîëäàøëàðûíà ùåêàéÿò 9 åéëÿäè.
Ìÿýÿð äàéûñû ßìÿí îë àðàäà éàãûí èäè. Úöìëÿ 10 áÿýëÿðëÿ
éîëäàø îëóá ýåòäèëÿð. Òà êè, Äöçìöðä ãàëàñûíà éåòäèëÿð. 11 ×åâ-
ðÿ àëóá ýåòäèëÿð, ãîíäûëàð. ×öíêè êàôèðëÿð áóíëàðû ýþðäèëÿð. 12
Àðøóí îüëû Äèðÿê òÿêöðÿ õÿáÿð âåðäèëÿð. Îë ìÿëóí 13 äÿõè ãà-
Ä209 ëàäàí òàøû ýÿëöá, áóíëàðà ìöãàáèë îëäû, ÿð äèëÿäè. 1 Ãûéàí Ñåë-
úèê îüëû Äÿëè Äîíäàð éåðèíäÿí äóðû ýÿëäè. Àëòìûø 2 òóòàì ñöð
úèäàñûí ãîëòóã ãûñóá, îë êàôèðè ãàðøóñûíäàí 3 ñöñÿì äåäè, ñöñÿ-
ìÿäè. Êàôèð òÿêöð ãàðìàëàéûá çÿðá åòäè. 4 Ñöýöñèí ÷ÿêäè, ÿëèí-
äÿí àëäû. Îë àëòìûø áàòìàí ýöðç èëÿ 5 Äîíäàðû äÿïÿðÿ òóòóá ÷àë-
äû. Ýåñ äöíéà áàøûíà äàð îëäû. 6 Ãàçûëûã àòûí äþíäÿðäè, ãàéûäà
äþíäè. Àíäàí Äþíÿ áèëìÿç Äöëÿê Óðàí 7 àëòû ïÿðëö ÷îìàüûéëà
àò äÿïöá, ýÿëöá éóãàðûäàí àøàüà êàôèðè 8 ãàòû óðäû, àëûìàäû. Òÿ-
êöð ãàðìàëàéûá ÿëèíäÿí ÷îìàüûí àëäû; 9 àíû äÿõè ýöðç èëÿ óðäû.
Îë äÿõè Ãàçûëûã àòûí äþíäÿðäè, 10 ãàéûäà äþíäè. Õàíûì, éèýèðìè
äþðò ñàíúàã áÿýè òÿêöð ÿëèíäÿ 11 çÿáóí îëäû.
Ïÿñ Ãàçûëûã ãîúà îüëû Éåýíÿê-òàçÿ 12 éèýèòúèê Éàðàäàí Àë-
ëàùà ñûüûíäû. Áèçÿâàë ìÿáóäû þýäè. 13 Àéäûð:

Éóúàëàðäàí éóúàñàí,
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí, ÿçèç Òàñðû!
Ä210 1
Àíàäàí òîüìàäûñ ñÿí, àòàäàí îëìàäûñ.
Êèìñÿ ðèçãèí éåìÿäöñ.
2
Êèìñÿéÿ ýöú åòìÿäèñ.
Ãàìó éåðäÿ ÿùÿäñÿí, Àëëàùó ñÿìÿäñÿí!
Àäÿìÿ ñÿí 3 òàú óðäóñ,
Øåéòàíà ëÿíÿò ãûëäûñ.
Áèð ñó÷äàí þòöðè 4 äÿðýàùäàí ñöðäöñ.
Íÿìðóä ýþýÿ îõ àòäû,
Ãàðíû éàðûã 5 áàëûüû ãàðøó òóòäóñ.
122
 Óëóëóüóñà ùÿääèñ,
ñÿíèñ áîéóñ-ãÿääèñ 6 éîã!
Éà úèñìëÿ úÿääèñ éîã!
Óðäóüûí óëàòìàéàí óëó Òàñðû!
7
Áàñäóüûí áÿëöðòìÿéÿí áÿëëö Òàñðû!
Ýþòöðäöýèí ýþýÿ 8 éåòöðÿí ýþðêëö Òàñðû!
Ãàãûäóüûí ãÿùð åäÿí ãÿùùàð Òàñðû!
9
Áèðëèýöíÿ ñûüûíäûì, ÷ÿëàáûì,
Ãàäèð Òàñðû!
Ìÿäÿä ñÿíäÿí!
10
Ãàðà äîíëó êàôèðÿ àò äÿïÿðÿì,
èøöìè ñÿí îñàð! – äåäè.
11
Ùÿìàí äÿì àò ñàëäû. Éåë êèáè éåòäè, éåëÿì êèáè éàïûøäû.
12
Êàôèðèñ ÷èýíèíÿ áèð ãûëûú óðäû. Ýåéèìèíè-êå÷èìèíè äîüðàäû. 13
Ä211 Àëòû ïàðìàã äÿðèíëèýè çÿõì èðèøäèðäè. Ãàðà ãàíû øîðëàäû. 1 Ãàðà
ñûüûðû ñîãìàíû äîëó ãàí îëäû. Ãàðà áàøû áóñàëäû, 2 áóñëó îëäû.
Ùàìàí äþíäè, ãàëàéà ãà÷äû. Éåýíÿê àðäûíäàí 3 éåòäè. Ùàñàð
ãàïóñûíà ýèðìèøêÿí ãàðà ïîëàò óç ãûëûúà 4 ÿññÿñèíÿ åéëÿ ÷àëäû
êèì, áàøû òîá êèáè éåðÿ äöøäè. 5 Àíäàí Éåýíÿê àòûí äþíäÿðäè,
ëÿøêÿðÿ ýÿëäè...
Òóòñàã îëàí 6 Ãàçûëûã ãîúàéû ñàëû âåðìèøëÿð. ×ûãóá ýÿëäè.
“Ùàé, 7 áÿý éèýèòëÿð, êàôèðè êèì þëäöðäè?” äåéö ñîéëàìûø, ýþðÿ-
ëèì, õàíûì, 8 íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Ãàéòàáàíûñ ìàéàñûíû éöêëö ãîäóì,

Íÿðìèäèð, 9 ìàéàìûäûð, àíû áèëñÿì.
Ãàðà àéûëóì ãîéóíûíû éöêëö ãîäóì,
Ãî÷ìûäûð, 10 ãîéóíìûäûð, àíû áèëñÿì.
Àëà ýþçëö ýþðêëö ùàëàëûì éöêëö ãîäóì.
11
Åðêÿêìèäèð, ãûçìûäûð, àíû áèëñÿì.
Ìÿðÿ, áÿý éèýèòëÿð, õÿáÿð 12 ìàñà,
Éàðàäàíûñ åøãèíÿ! – äåäè.
Éåýíÿê áóðàäà ñîéëàìûø, 13 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:
Ä212 Ãàéòàáàíûñ ìàéàñûíû éöêëö 1 ãîäóñ, –
íÿð îëäû!
123
 Ãàðà àéûëëó ãîéóíûñû éöêëö ãîäóñ, –
ãî÷ îëäû!
2
Àëà ýþçëö ýþðêëö ùàëàëûñ éöêëö ãîäóñ, –
àñëàí îëäû! – äåäè.

3
Éåýíÿê áàáàñûéëà ýþðöøäè. ßëäÿí ãàëàí áÿýëÿð ýþðöøäè.
Ïÿñ áèð 4 óüóðäàí áÿýëÿð ùàñàðà éöðèø åòäèëÿð, éàüìàëàäûëàð.
Áàáàñûéëà Éåýíÿê 5 ýèçëö éàãà òóòóáàí éèëÿøäèëÿð. Èêè ùÿñ-
ðÿò áèð-áèðèíÿ áóëóøäûëàð; èññöç 6 éåðèñ ãóðäû êèáè óëàøäûëàð. Òàñ-
ðûéà øöêðëÿð ãûëäûëàð. Ãàëàíûñ 7 êÿëèñàñûí éûãóá, éåðèíÿ ìÿñúèä
éàïäûëàð. ßçèç Òàñðû àäûíà ãóäáÿ 8 îãûòäûëàð. Ãóøóñ àëà ãàòûíû,
ãóìàøûñ àðóñûíû, ãûçûñ ýþý÷ÿýèíè, 9 äîãóçëàìà ÷ûðüàá ÷óãà Áà-
éûíäûð õàíà ïÿíúèê ÷ûãàðäûëàð. 10 Áàãèñèí üàçèëÿðÿ áÿõø åòäèëÿð.
Äþíäèëÿð, åâëÿðèíÿ ýÿëäèëÿð.
11
Äÿäÿì Ãîðãóò ýÿëöáÿí áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû. 12 Áó
îüóçíàìÿ Éåýíÿýèñ îëñóí! – äåäè. Éóì âåðÿéèí, õàíûì:

13
Éåðëö ãàðà äàüëàðóñ éûãûëìàñóí!
Ä213 Êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúûñ 1 êÿñèëìÿñöí!
Àü ñàãàëëó áàáàñ éåðè ó÷ìàã îëñóí!
Àü 2 áèð÷ÿêëö àíàñ éåðè áåùèøò îëñóí!
Àõûð-ñîñû àðû 3 èìàíäàí àéûðìàñóí!
Àü àëíóíäà áåø êÿëìÿ äóà ãûëäûã,
ãÿáóë 4 îëñóí!
Ýöíàùûñûçû àäû ýþðêëö
Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà éöçè 5 ñóéûíà áàüûøëàñóí!
Õàíûì, ùåé!!!

124
 ÁÀÑÀÒ ÄßÏß6ÝÞÇÈ ÞËÄÖÐÄÖÝÈ ÁÎÉÛ
ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ, ÕÀÍÛÌ, ÙÅÉ!

7
Ìÿýÿð, õàíûì, áèð ýöí Îüóç îòóðóðêÿí öñòèíÿ éàüû ýÿëäè. 8
Äöí è÷èíäÿ öðêäè, êþ÷äè. Ãà÷óá ýåäÿðêÿí Àðóç 9 ãîúàíûñ îüëàí-
úûüû äöøìèø, áèð àñëàí áóëóï ýþòöðìèø, 10 áÿñëÿìèø. Îüóç ýåíÿ
ÿééàìëà ýÿëöá, éóðäûíà ãîíäû. Îüóç 11 õàíûñ èëãû÷ûñû ýÿëöá õÿ-
áÿð ýÿòöðäè. Àéäûð: “Õàíûì, ñàçäàí 12 áèð àñëàí ÷ûãàð, àò óðàð,
àïóë-àïóë éöðèéèøè àäàì êèáè. 13 Àò áàñóáàí, ãàí ñöìöðÿð”.
Ä214 Àðóç àéäûð: “Õàíûì, öðêäèýèìèç 1 âàãòûí äöøÿí ìÿíèì îü-
ëàíúûüûìäûð, áÿëêÿ?” – äåäè. Áÿýëÿð áèíäèëÿð. 2 Àñëàí éàòàüû
öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. Àñëàíû ãàëäûðûá îüëàíû 3 òóòäûëàð. Àðóç îüëàíû
àëóá åâèíÿ ýÿòöðäè. Øàäûëûã 4 åòäèëÿð. Éåìÿ-è÷ìÿ îëäû. Àììà
îüëàíû íÿ ãÿäÿð ýþòöðäèëÿðñÿ, äóðìàäû, 5 ýåðö àñëàí éàòàüûíà
âàðäû. Ýåðö òóòóá ýÿòöðäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóä 6 ýÿëäè. Àéäûð: “Îüëàíûì, ñÿí èíñàíñàí.
Ùåéâàíëà ìöñàùèá 7 îëìàüûë! Ýÿë, éàõøû àò áèí. Éàõøû éèýèòëÿð
èëÿ åø éîðò! – 8 äåäè. – Óëó ãàðäàøûñ àäû Ãûéàí Ñåëúèêäèð. Ñÿíèñ
9
àäûñ Áàñàò îëñóí! Àäûñû ìÿí âåðäèì, éàøóñû Àëëàù 10 âåð-
ñöí!” – äåäè. Îüóç áèð ýöí éàéëàéà êþ÷äè. Àðóçóñ 11 áèð ÷îáàíû
âàðäû. Àäûíà Ãîñóð ãîúà Ñàðû ÷îáàí 12 äåéÿðëÿðäè*. Îüóçóñ
þñèíúÿ áóíäàí ÿââÿë êèìñÿ êþ÷ìÿçäè.
13
Ä215 Óçóí áèñàð äèìÿêëÿ ìÿøùóð áèð áèñàð âàðäû. Îë áèñàðà 1
ïÿðèëÿð ãîíìûøäû. Íàýàùàíäàí ãîéóí öðêäè. ×îáàí ÿðêÿúÿ 2 ãà-
ãûäû, èëÿðö âàðäû. Ýþðäè êèì, ïÿðè ãûçëàðû ãàíàò 3 ãàíàäà áàüëàìûø-
ëàð, ó÷àðëàð. ×îáàí êÿïÿíÿýèíè öçÿðëÿðèíÿ 4 àòäû. Ïÿðè ãûçûíûñ áè-
ðèíè òóòäû. Òàìà åäöá, äÿðùàë 5 úèìà åéëÿäè. Ãîéóí öðêìÿýÿ áàø-
ëàäû. ×îáàí ãîéóíóñ 6 þñèíÿ ñÿýèðòäè. Ïÿðè ãûçû ãàíàò óðóá ó÷äû.
7
Àéäûð: “×îáàí, éèë òàìàì îëûúàã ìÿíäÿ ÿìàíÿòèñ âàð, ýÿë, àë!
– 8 äåäè. – Àììà Îüóçóñ áàøûíà çàâàë ýÿòöðäöñ”, – äåäè.
9
×îáàíûñ è÷èíÿ ãîðõó äöøäè. Àììà ãûçûñ äÿðäèíäÿí 10
áÿñèçè ñàðàðäû.
Çàìàíëà Îüóç ýåíÿ éàéëàéà êþ÷äè. 11 ×îáàí ýåíÿ áó áè-
ñàðà ýÿëäè. Ýåíÿ ãîéóí öðêäè. ×îáàí èëÿðö 12 âàðäû. Ýþðäè êèì,

*
Åíñèêëîïåäèéàäà “äåðëÿðäè” ýåòìèøäèð. – Ðåä.

125
 áèð éûüàíàã éàòóð, éûëäûð-éûëäûð éûëäûðûð. 13 Ïÿðè ãûçû ýÿëäè. Àé-
Ä216 äûð: “×îáàí, ÿìàíÿòèñ ýÿë, àë! Àììà 1 Îüóçóñ áàøûíà çàâàë
ýÿòöðäöñ!” – äåäè. ×îáàí áó 2 éûüàíàüû ýþðúÿê èáðÿò àëäû. Ýå-
ðö äþíäè. Ñàïàí 3 äàøûíà òóòäû. Óðäóãúà áþéöäè. ×îáàí éûüàíà-
üû 4 ãîäû ãà÷äû, ãîéóí àðäûíà äöøäè.
Ìÿýÿð îë äÿì Áàéûíäûð 5 õàí áÿýëÿð èëÿ ñåéðàíà éåòìèøëÿðäè.
Áó áèñàðûñ öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. 6 Ýþðäèëÿð êèì, áèð èáðÿò íÿñíÿ éà-
òóð, áàøû-ýþòè áÿëöðñèç. 7 ×åâðÿ àëäûëàð. Åíäè áèð éèýèò áóíû äÿïäè.
Äÿïäèêúÿ áþéöäè. 8 Áèð ãà÷ éèýèò äÿõè åíäèëÿð, äÿïäèëÿð. Äÿï-
äèêëÿðèíúÿ áþéöäè. 9 Àðóç ãîúà äÿõè åíöá äÿïÿëÿäè, ìàùìóçû òî-
ãóíäû. 10 Áó éûüàíàã éàðûëäû, è÷èíäÿí áèð îüëàí ÷ûãäû. Ýþâäÿñè 11
àäàì, äÿïÿñèíäÿ áèð ýþçè âàð. Àðóç àëäû áó îüëàíû 12 ÿòÿýèíÿ ñàð-
äû. Àéäûð: “Õàíûì, ìóíû ìàñà âåðèñ, îüëóì Áàñàòëà 13 éàøëû-
éàéûí!” – äåäè. Áàéûíäûð õàí “Ñÿíèñ îëñóí!” – äåäè.
1
Ä217 Àðóç Äÿïÿýþçè àëäû, åâèíÿ ýÿòöðäè. Áóéóðäû, áèð äàéÿ 2
ýÿëäè. ßìúÿýèíè àüçûíà âåðäè. Áèð ñîðäû, îëàíúà ñöäèí 3 àëäû. Èêè
ñîðäû, ãàíûí àëäû. Ö÷ ñîðäû, úàíûí 4 àëäû. Áèð ãà÷ äàéÿ ýÿòöðäè-
ëÿð, ùÿëàê åòäè. Ýþðäèëÿð 5 îëìàç, “Ñöä èëÿ áÿñëèéÿëèì” – äåäè-
ëÿð. Ýöíäÿ áèð ãàçàí ñöä éåòìÿçäè. 6 Áÿñëÿäèëÿð, áþéöäè, ýÿçÿð
îëäû. Îüëàíúûãëàðëà îéíàð îëäû. 7 Îüëàíúûãëàðûñ êèìèíöñ áóðíûí,
êèìèíöñ ãóëàüûí éåìÿýÿ áàøëàäû. 8 ßëùàñèëè, îðäû áóíóñ óúûí-
äàí ãàòû èíúèíäèëÿð. Àúèç 9 ãàëäûëàð. Àðóçà øèêàéÿò åäöá àüëàø-
äûëàð. Àðóç, Äÿïÿ10ýþçè äþýäè-ñþýäè, éàñàã åéëÿäè, åñëÿìÿäè.
Àõûð 11 åâèíäÿí ãîäû.
Äÿïÿýþçèñ ïÿðè àíàñû ýÿëöá îüëûíûñ 12 ïàðìàüûíà áèð éöçöê êå÷öð-
äè. “Îüóë, ñàñà îõ áàòìàñóí, 13 òÿíöñè ãûëûú êÿñìÿñöí!” – äåäè.
Ä218 Äÿïÿýþç Îüóçäàí ÷ûãäû, 1 áèð éóúà äàüà âàðäû. Éîë êÿñäè,
àäàì àëäû, áþéöê 2 ùÿðàìè îëäû. Öçÿðèíÿ áèð ãàú àäàì ýþíäÿð-
äèëÿð. Îõ àòäûëàð, 3 áàòìàäû. Ãûëûú óðäûëàð, êÿñìÿäè. Ñöýöéëÿ
ñàíúäûëàð, 4 èëìÿäè. ×îáàí-÷îëóã ãàëìàäû, ùÿá éåäè. Îüóçäàí
5
äÿõè àäàì éåìÿýÿ áàøëàäû. Îüóç éûüûëóá öçÿðèíÿ âàðäû. 6
Äÿïÿýþç ýþðöá ãàãûäû. Áèð àüàúû éåðèíäÿí ãîïàðäû. 7 Àòóá
ÿëëè-àëòìûø àäàì ùÿëàê åéëÿäè. Àëïëàð áàøû Ãàçàíà 8 çÿðá óðäû,
– äöíéà áàøûíà äàð îëäû.
Ãàçàíûñ ãàðäàøû 9 Ãàðàýöíÿ Äÿïÿýþç ÿëèíäÿ çÿáóí îëäû.
Äþçÿí îüëû 10 Àëï Ðöñòÿì øÿùèä îëäû.
126
 Óøóí ãîúà îüëû êèáè 11 ïÿùëèâàí ÿëèíäÿ øÿùèä îëäû. Àðóã
úàíäàí èêè 12 ãàðûíäàøû Äÿïÿýþç ÿëèíäÿ ùÿëàê îëäû. Äÿìöð äîíëû
13
Ä219 Ìàìàã ÿëèíäÿ ùÿëàê îëäû. Áûüû ãàíëó Áöýäöç ßìÿí 1 ÿëèíäÿ
çÿáóí îëäû. Àü ñàãàëëó Àðóç ãîúàéà ãàí ãóñäóðäû. 2 Îüëû Ãûéàí
Ñåëúöýöñ þäè éàðûëäû. Îüóç Äÿïÿýþçÿ 3 êàð ãûëìàäû, öðêäè ãà÷-
äû. Äÿïÿýþç ÷åâöðöá, þñèí 4 àëäû. Îüóçû ñàëû âåðìÿäè, ýåðö éå-
ðèíÿ ãîíäóðäû. 5 ßëùàñèë, Îüóç éåäè êÿððÿ öðêäè. Äÿïÿýþç þñèí
àëóá, 6 éåäè êÿððÿ éåðèíÿ ýÿòöðäè. Îüóç Äÿïÿýþç ÿëèíäÿ òàìàì
çÿáóí 7 îëäû. Âàðäûëàð, Äÿäÿ Ãîðãóòû ÷àüûðäûëàð. Àíóñëà äàíûø-
äûëàð. 8 “Ýÿëöñ, êÿñèì êÿñÿëöì!” – äåäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóäû Äÿïÿýþçÿ ýþíäÿðäèëÿð. 9 Ýÿëäè, ñàëàì âåð-
äè. Àéäûð: “Îüóë, Äÿïÿýþç, Îüóç ÿëöñäÿ 10 çÿáóí îëäû, áóñàë-
äû. Àéàüûñ òîïðàüûíà ìÿíè ñàëäûëàð. 11 Ñàñà êÿñèì âåðÿëèì, äå-
éÿðëÿð”*, – äåäè. Äÿïÿýþç àéäûð: “Ýöíäÿ 12 àëòìûø àäàì âåðèñ
éåìÿýÿ!” – äåäè. Äÿäÿ Ãîðãóò àéäûð:
“Áó âÿúùëÿ 13 ñÿí àäàì ãîìàç, äöêÿäÿðñÿí, – äåäè. –
Ä220 Àììà ýöíäÿ èêè àäàì èëÿ 1 áåø éöç ãîéóí âåðÿëèì!” – äåäè.
Äÿäÿ Ãîðãóä áþéëÿ äèýÿú 2 Äÿïÿýþç àéäûð: “Õîø, þéëÿ îë-
ñóí! ßâÿò, ùÿì ìàñà èêè 3 àäàì âåðèñ, éåìÿýöì áÿíèì áèøöð-
ñöí, ìÿí éèéÿéèì!” – äåäè.
Äÿäÿ 4 Ãîðãóä äþíäè, Îüóçà ýÿëäè. Àéäûð: “Áóñëó ãîúà èëÿ 5
Éàïàüëó ãîúàéû Äÿïÿýþçÿ âåðöñ, àøûí ïèøöðñöí!” – äåäè. 6 “Âÿ
ùÿì ýöíäÿ èêè àäàì èëÿ áåø éöç ãîéóí èñòÿäè”, – äåäè. Áóíëàð
7
äÿõè ðàçû îëäû. Äþðò îüëû îëàí áèðèí âåðäè, 8 ö÷è ãàëäû. Ö÷ îëàí
áèðèí âåðöá èêè ãàëäû. 9 Èêè îëàí áèðèí âåðäè, áèðè ãàëäû.
Ãàïàããàí äåðëÿð, 10 áèð êèøè âàð èäè. Èêè îüëû âàð èäè. Áèð
îüëûí âåðöá, 11 áèðè ãàëìûø èäè. Ýåðö íþâáÿò äîëàíóá, àñà ýÿë-
ìèøäè. Àíàñû 12 ôÿðéàä åäöá àüëàäû, çàðëûã åéëÿäè. Ìÿýÿð, õà-
íûì, Àðóç îüëû 13 Áàñàò üÿçàéà ýåòìèø èäè. Îë ìÿùÿëäÿ ýÿëäè.
Ä221 Ãàðûúûã àéäûð: 1 “Áàñàò øèìäè àãûíäàí ýÿëäè. Âàðàéûí, áîëàé êè,
ìàñà áèð 2 ÿñèð âåðÿéäè, îüëàíúûüûì ãóðòàðàéäûì”, – äåäè.
Áàñàò àëòóíëó 3 ýöíëöýèí òèêöá îòóðóð èêÿí ýþðäèëÿð êè, áèð
õàòóí êèøè 4 ýÿëöð. Ýÿëäè è÷ÿðè Áàñàòà; ýèðäè, ñàëàì âåðäè,
àüëàäû. 5 Àéäûð:

Àâúûíà ñûüìàéàí ÿëöêëö îüëû,

ßðäèë òÿêÿ áóéíóçûíäàí 6 ãàòû éàéëû,
127
 È÷ Îüóçäà, Äàø Îüóçäà àäû áÿëëö,
Àðóç 7 îüëû õàíûì Áàñàò, ìàñà ìÿäÿä! – äåäè.
Áàñàò àéäûð: “Íÿ äèëÿðñÿí?” 8 Ãàðûúûã àéäûð: “Éàëàíúû äöí-
éà éöçèíäÿ áèð ÿð ãîïäû. Éàéëàìûíäà 9 Îüóç åëèí ãîíäóðìàäû.
Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúëàð êÿñÿí 10 ãûëûíû êÿñäèðìÿäè. Ãàðüó úèäà
îéíàäàíëàð èëäèðÿìÿäè. 11 Ãàéûí îõû àòàíëàð êàð ãûëàìàäû. Àëï-
ëàð áàøû Ãàçàíà áèð çÿðá 12 óðäû. Ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ ÿëèíäÿ çÿ-
áóí îëäû. Áûüû 13 ãàíëó Áöýäöç ßìÿí ÿëèíäÿ çÿáóí îëäû. Àü
Ä222 ñàãàëëó áàáàñ 1 Àðóçà ãàí ãóñäóðäû. Ìåéäàí éöçèíäÿ ãàðäàøûñ
Ãûéàí 2 Ñåëúèê þäè ñûíäû, úàí âåðäè. Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèí 3
äÿõè-êèìèíè çÿáóí åäöá, êèìèíè øÿùèä åéëÿäè. Éåäè 4 ãàòëà
Îüóçû éåðèíäÿí ñöðäè. “Êÿñèì” äåäè, êÿñäè. 5 Ýöíäÿ èêè àäàì,
áåø éöç ãîéóí èñòÿäè. Áóñëó ãîúà 6 èëÿ Éàïàüëó ãîúàéû àñà õèç-
ìÿòêàð âåðäèëÿð. Äþðò îüëû 7 îëàí áèðèí âåðäè. Ö÷ îëàí áèðèí âåð-
äè. Èêè 8 îëàí áèðèí âåðäè. Èêè îüëàíúûüûì âàðäû. Áèðèí 9 âåðäèì,
áèðè ãàëäû. ×åâðèëäè, íþâáÿò ýåðö – ìàñà ýÿëäè. 10 Àíû äÿõè èñ-
òÿðëÿð. “Õàíûì, ìàñà ìÿäÿä!” – äåäè.
11
Áàñàòûñ ãàðàíñóëó ýþçëÿðè éàøëà äîëäû. Ãàðûíäàøûé÷óí ñîé-
ëàìûø, 12 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Ãûðàñ éåðäÿ òèêèëìèø 13 îòàõëàðûñ

Î çàëûì éûãäûðäû îëà, ãàðäàø!
Ä223 Éöýðÿê 1 îëàí àòëàðóñ òàâëàñûíäàí
Î çàëûì ñå÷äèðäè îëà, 2 ãàðäàø!
Áèñÿðÿê-áèñÿðÿê äÿâÿëÿðèñ ãàòàðûíäàí
Î çàëûì 3 àéûðäû îëà, ãàðäàø!
Øöëÿíèñäÿ ãûðäóüóñ ãîéóíóñ
Î çàëûì 4 ãûðäû îëà, ãàðäàø!
Ýöâÿíúèìëÿ ýÿòöðäöýöñ ýÿëèíúöýöñ
Î çàëûì 5 ñÿíäÿí àéûðäû îëà, ãàðäàø!
Àü ñàãàëëó áàáàìû
“Îüóë” äåéö àüëàòäûñ îëà, ãàðäàø!
Àüúà éöçëö àíàìû
ñûçëàòäûñ 7 îëà, ãàðäàø!
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûì éöêñÿýè, ãàðäàø!
8
Àãûíäûëû ýþðêëö ñóéóìóñ äàøãóíû ãàðäàø!
Ýöúëö 9 áåëèì ãöââÿòè,
ãàðàíñó ýþçëÿðöìöñ àéäûíû, ãàðäàø!
128
 “Ãàðäàøûìäàí 10 àéðûëäûì!” äåéö ÷îã àüëàäû, çàðëûã ãûëäû.
Îë õàòóí 11 êèøèéÿ áèð ÿñèð âåðäè. “Âàð, îüëóñû ãóðòàð!” – äåäè.
12
Õàòóí àëäû ýÿëäè, îüëû éåðèíÿ âåðäè. Ùÿì “îüëóñ 13 ýÿë-
äè!” äåéö Àðóçà ìóøòëàäû. Àðóç ñåâèíäè. Ãàëûí Îüóç áÿýëÿð èëÿ
Ä224 1
Áàñàòà ãàðøó ýÿëäè. Áàñàò áàáàñûíûñ ÿëèí þïäè. 2 Àüëàøäûëàð,
áîçëàøäûëàð.
Àíàñûíûñ åâèíÿ ýÿëäè. 3 Àíàñû ãàðøó ýÿëäè. Îüëàíúóüûíû ãóú-
äû. Áàñàò àíàñûíûñ ÿëèí 4 þïäè. Ýþðöøäèëÿð, áîçëàøäûëàð. Îüóç áÿý-
ëÿðè äÿðèëäè. 5 Éåìÿëÿð-è÷ìÿëÿð îëäû. Áàñàò àéäûð: “Áÿýëÿð, ãàð-
äàø óüðûíà 6 Äÿïÿýþç èëÿ áóëóøóðàì. Íÿ áóéóðóðñûç?” – äåäè.
Ãàçàí áÿý 7 áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ
ñîéëàìûø! Àéäûð:
8
Ãàðà ÿâðÿí ãîïäû Äÿïÿýþç,
ßðø éöçèíäÿ ÷åâèðäèì, àëûìàäûì, 9 Áàñàò!
Ãàðà ãàïëàí ãîïäû Äÿïÿýþç,
Ãàðà-ãàðà äàüëàðäà 10 ÷åâèðäèì, àëûìàäûì,
Áàñàò!
Ãàüàí àñëàí ãîïäû Äÿïÿýþç,
11
Ãàëûñ ñàçëàðäà ÷åâèðäèì, àëûìàäûì, Áàñàò!
ßð îëñàñ, 12 éåý.
Îëñàñ, ìÿðÿ, ìÿí Ãàçàíúà îëìàéàñàí, Áàñàò! – äåäè.
13
Àü ñàãàëëó áàáàñû àüëàòìàüûë!
Àü áèð÷ÿêëö àíàñû áîçëàòìàüûë!
Ä225 1
Áàñàò àéäûð: “ßëáÿòäÿ, âàðûðàì!” Ãàçàí àéäûð: “Ñÿí áè-
ëöðñÿí”.
2
Áàáàñû àüëàäû, àéäûð: “Îüóë, îúàüûì èññöç ãîìà, êÿðÿì 3
åéëÿ, âàðìà!” – äåäè.
Áàñàò àéäûð: “Éîü, àü ñàãàëëó ÿçèç 4 áàáà, âàðûðàì”, – äåäè.
Åñëÿìÿäè, áèëÿýèíäÿí áèð òóòàì îõ 5 ÷ûãàðäû, áåëèíÿ ñîãäû. Ãû-
ëûúûí ùÿì ãóøàíäû. 6 Éàéûí ãàðóñûíà áûðàãäû. ßòÿêëÿðèí ãûâûðäû.
Áàáàñûíûñ-7àíàñûíûñ ÿëèí þïäè, ùàëàëëàøäû, “õîø ãàëóñ!” – äåäè.
8
Äÿïÿýþç îëäóüû Ñàëàõàíà ãàéàñûíà ýÿëäè. Ýþðäè 9 Äÿïÿýþç
ýöíÿ ãàðøó àðõàñûí âåðìèø. Éàëñóç ÷ÿêäè 10 áåëèíäÿí áèð îõ ÷û-
ãàðäû. Äÿïÿýþçöñ éàüðûíà áèð îõ 11 óðäû. Îõ êå÷ìÿäè, ïàðàëàí-
äû. Áèð äÿõè àòäû. Îë 12 äÿõè ïàðà-ïàðà îëäû. Äÿïÿýþç ãîúàëàðà
àéûòäû: “Áó 13 éåðèñ ñèñÿýè áèçè öøÿíäèðäè!” – äåäè.
129
Ä226 Áàñàò áèð äÿõè 1 àòäû. Îë äÿõè ïàðàëàíäû, áèð ïàðàñû Äÿïÿýþ-
çöñ 2 þñèíÿ äöøäè. Äÿïÿýþç ñû÷ðàäû áàãäû: Áàñàò ýþðäè. 3 ßëèí-
ÿëèíÿ ÷àëäû, ãàñ-ãàñ ýöëäè. Ãîúàëàðà àéäûð: “4 Îüóçäàí éåíÿ
áèçÿ áèð òöðôÿíäÿ ãóçû ýÿëäè”, – äåäè. Áàñàòû 5 þñèíÿ ãàòäû, òóò-
äû. Áîüàçäàí ñàëûíäûðäû. Éàòàüûíà 6 ýÿòöðäè. ßäöýèíèñ ãóíúûíà
ñîãäû. Àéäûð: “Ìÿðÿ ãîúàëàð, 7 èêèíäö âàãòû ìóíû ìàñà ÷åâè-
ðÿñèç, éèéÿì”, – äåäè. Éåíÿ óéûäû.
8
Áàñàòûñ õÿíúÿðè âàðäû. ßäöýèíè éàðäû, è÷èíäÿí ÷ûãäû. 9 Àé-
äûð: “Ìÿðÿ ãîúàëàð, ìóíûñ þëöìè íÿäÿíäèð?” Àéûòäûëàð: “Áèë-
ìÿçèç. 10 Àììà ýþçöíäÿí üåéðè éåðäÿ ÿò éîãäóð”, – äåäèëÿð.
Áàñàò Äÿïÿ11ýþçöñ áàøû óúûíà ýÿëäè. Ãàïàã ãàëäûðäû. Áàãäû 12
ýþðäè êèì, ýþçè ÿòäèð. Àéäûð: “Ìÿðÿ ãîúàëàð, ñöýöëèýè îúàüà 13
Ä227 ãîñ, ãûçñóí!” – äåäè. Ñöýöëèýè îúàüà áûðàãäûëàð, ãûçäû. 1
Áàñàò ÿëèíÿ àëäû. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ýÿòöðäè. 2
Ñöýöëèýè Äÿïÿýþçöñ ýþçèíÿ åéëÿ áàñäû êèì, Äÿïÿýþçöñ 3 ýþçè
ùÿëàê îëäû. Øþéëÿ íÿðÿ óðäû, ùàéãûðäû 4 êèì, äàü âÿ äàø éàíýó-
ëàíäû. Áàñàò ñû÷ðàäû, ãîéóí 5 è÷èíÿ ìàüàðàéà äöøäè. Äÿïÿýþç áèë-
äè êèì, Áàñàò ìàüàðà6äàäûð. Ìàüàðàíûñ ãàïóñûí àëóá, áèð àéàüûí
ãàïóíûñ áèð éàíûíà, 7 áèðèí äÿõè áèð éàíûíà ãîäû. Àéäûð: “Ìÿðÿ
ãîéóí áàøëàðû ÿðêÿú, 8 áèð-áèð ýÿë, êå÷!” – äåäè. Áèð-áèð ýÿëöá
êå÷äè. Ùÿð áèðèíèñ áàøëàðûí 9 ñûüàäû. “Òîüëûúûãëàð, äþâëÿòèì ñàãàð
ãî÷, ýÿë, êå÷!” – äåäè. Áèð 10 ãî÷ éåðèíäÿí ãàëãäû, ýÿðèíöá ñöíäè.
Äÿôè Áàñàò ãî÷û 11 áàñóá áîüàçëàäû, äÿðèñèíè éöçäè, ãóéðóüûéëà
áàøûíû 12 äÿðèäÿí àéûðìàäû: è÷èíÿ ýèðäè. Áàñàò Äÿïÿýþçöñ þñèíÿ
Ä228 13
ýÿëäè. Äÿïÿýþç äÿ áèëäè êèì, Áàñàò äÿðè è÷èíäÿäèð. 1 Àéäûð:
“Àé ñàãàð ãî÷, ìÿíèì íåðÿäÿí ùÿëàê îëàúàüûì áèëäèñ? 2 Øþéëÿ
÷àëàéûì ñÿíè ìàüàðà äèâàðûíà êèì, ãóéðóüóñ ìàüàðàéû 3 éàüëà-
ñóí!” – äåäè. Áàñàò ãî÷óñ áàøûíû Äÿïÿýþçöñ 4 ÿëèíÿ ñóíäû. Äÿ-
ïÿýþç áóéíóçûíäàí áÿðê òóòäû. Ãàëäûðûúàã 5 áóéíóç äÿðèéëÿ
ÿëèíäÿ ãàëäû. Áàñàò Äÿïÿýþçöñ áóäû 6 àðàñûíäàí ñû÷ðàéóá ÷ûãäû.
Äÿïÿýþç áóéíóçû ýþòöðöá 7 éåðÿ ÷àëäû. Àéäûð: “Îüëàí ãóðòóë-
äóñìû?” Áàñàò àéäûð: “Òàñðûì 8 ãóðòàðäû”. Äÿïÿýþç àéäûð:
“Ìÿðÿ îüëàí, àë øîë áàðìàüûìäà9êû éöçöýè, ïàðìàüûñà òàã, ñàñà
îõ âÿ ãûëûú êàð åéëÿìÿñöí” 10 Áàñàò àëäû, éöçöýè ïàðìàüûíà êå-
÷öðäè. Äÿïÿýþç àéäûð: 11 “Îüëàí, éöçöýè àëóá òàãûíäûñìû?” Áà-
ñàò àéäûð: “Òàãûíäûì”. 12 Äÿïÿýþç Áàñàòûñ öçÿðèíÿ ãîäû, õÿí-
úÿðëÿ ÷àëäû-êÿñäè, 13 ñû÷ðàäû ýåñ éåðäÿ äóðäû. Ýþðäè êèì éöçöê
Ä229 ýåíÿ 1 Äÿïÿýþçöñ àéàüû àëòûíäà éàòóð.
130
 Äÿïÿýþç àéäûð: “Ãóðòóëäóñìû?” 2 Áàñàò àéäûð: “Òàñðûì
ãóðòàðäû”.
Äÿïÿýþç àéäûð: “Îüëàí, 3 øîë ýöíáÿäè ýþðäöñìè?” Àéäûð:
“Ýþðäöì”. Äÿïÿýþç àéäûð: “Ìÿíèì 4 õÿçèíÿì âàð. Îë ãîúàëàð
àëìàñóíëàð. Âàð, ìþùöðëÿ!” – äåäè. Áàñàò 5 ýöíáÿä è÷èíÿ ýèðäè.
Ýþðäè êèì, àëòóí-àã÷à éûüûëìûø. Áàãàðàã 6 êÿíäþçèí óíûòäû.
Äÿïÿýþç ýöíáÿäèñ ãàïóñûí àëäû. Àéäûð: 7 “Ýöíáÿäÿ ýèðäèñ-
ìè?” Áàñàò àéäûð: “Ýèðäèì”. Äÿïÿýþç àéäûð: “Øþéëÿ ÷àëàéûì 8
êè, ýöíáÿäëÿ äàðäàüàí îëàñàí”, – äåäè. Áàñàòûñ äèëèíÿ 9 áó
ýÿëäè êèì, “Ëà èëàùÿ èëëàëëàù, Ìÿùÿììÿä ðÿñóëàëëàù!” – äåäè.
Äåäè, 10 ùÿìàí äÿì ýöíáÿä éàðûëäû, éåäè éåðäÿí ãàïó à÷ûëäû.
Áèðèíäÿí 11 äàøðà ýÿëäè.
Äÿïÿýþç ýöíáÿäÿ ÿëèí ñîãäû. Åéëÿ 12 ãà÷äû êèì, ýöíáÿä
çèðö çÿáÿð îëäû. Äÿïÿýþç àéäûð: “Îüëàí, 13 ãóðòóëäóñìû?” Áàñàò
Ä230 àéäûð: “Òàñðûì ãóðòàðäû”, – äåäè. Äÿïÿýþç 1 àéäûð: “Ñàñà þëöì
éîü èìèø! Øîë ìàüàðàéû ýþðäöñìè?” Áàñàò 2 àéäûð: “Ýþðäöì”.
Àéäûð: “Àíäà èêè ãûëûú âàð; áèðè ãûíëó, áèðè 3 ãûíñóç. Îë ãûíñóç
êÿñÿð ìÿíèì áàøûìû. Âàð, ýÿòöð, ìÿíèì áàøóìû 4 êÿñ!” – äåäè.
Áàñàò ìàüàðà ãàïóñûíà âàðäû. Ýþðäö áèð 5 ãûíñóç ãûëûú äóðìàç:
åíÿð, ÷ûãàð. Áàñàò àéäûð: “Ìÿí ìóñà áè6òÿêÿëëöô éàïûøìàéûì”,
– äåéöá êÿíäö ãûëûúûí ÷ûõàðäû, òóòäû. Èêè 7 ïàðà áþëäè. Âàðäû, áèð
àüàú ýÿòöðäè, ãûëûúà òóòäû. 8 Àíû äÿõè èêè ïàðà åéëÿäè. Ïÿñ éàéûíû
ÿëèíÿ àëäû. Îõëà 9 îë ãûëûú àñûëàí çÿíúèðè óðäû. Ãûëûú éåðÿ äöøäè,10
êþìöëäè. Êÿíäö ãûëûúûí ãûíûíà ñîãäû. Áàë÷àüûíäàí îë 11 ãûëûúû
áÿðê òóòäû. Ýÿëäè, àéäûð: “Ìÿðÿ Äÿïÿýþç, íåúÿñÿí?” – 12 äåäè.
Äÿïÿýþç àéäûð: “Ìÿðÿ îüëàí, äàõû þëìÿäèñìè?” Áàñàò 13 àéäûð:
Ä231 “Òàñðûì ãóðòàðäû”. Äÿïÿýþç àéäûð: “Ñàñà þëöì éîü èìèø!” – 1
äåäè. ×àüûðóá Äÿïÿýþç ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, íÿ ñîéëàìûø, 2 àéäûð:

Ýþçöì, ýþçöì éàëñóç ýþçöì!

Ñÿí éàëñóç ýþçëÿ
ìÿí 3 Îüóçû ñûíäûðìûøäûì.
Àëà ýþçäÿí àéûðäûñ, éèýèò ìÿíè!
Äàòëó 4 úàíäàí àéûðñóí Ãàäèð ñÿíè!
Åéëÿ êèì ìÿí ÷ÿêÿðÿì ýþç áóñûíû,
5
Ùè÷ éèýèäÿ âåðìÿñöí Ãàäèð Òàñðû
ýþç áó ýöíè! – äåäè.
131
 6
Äÿïÿýþç ýåíÿ àéäûð:
Ãàëàðäà-ãîïàðäà éèýèò,
éåðèñ íÿ éåðäèð?
7
Ãàðàíñó äöí è÷èíäÿ éîë àçñàñ,
óìóñ íÿäèð?
Ãàáà ÿëÿì 8 ýþòöðÿí õàíûñóç êèì
ãûðûø ýöíè þñäèí?
Àü ñàãàëëó áàáàñ 9 àäû íÿäèð?
Àëï ÿðÿí ÿðäÿí àäûí
éàøóðìàã åéèá îëóð,
10
Àäûñ íÿäèð, éèýèò, äåýèë ìàñà! – äåäè.
Áàñàò Äÿïÿýþçÿ ñîéëàìûø, 11 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:
Ãàëàðäà-ãîïàðäà éåðèì Ýöíîðòàú!
12
Ãàðàñó äöí è÷ðÿ éîë àçñàì,
óìóì Àëëàù!
Ãàáà àëÿì ýþòöðÿí 13 õàíûìûç –
Áàéûíäûð õàí!
Ãûðûø ýöíè þñäèí äÿïÿí àëïûìûç
Ä232 Ñàëóð 1 îüëû Ãàçàí!*
2
Àòàì àäûí ñîðàð îëñàñ, – Ãàáà Àüàú!
Àíàì àäûí äåéÿðñÿñ, – Ãàüàí Àñëàí!
Ìÿíèì àäûì ñîðàðñàñ, –
Àðóç 3 îüëû Áàñàòäûð, – äåäè.

Äÿïÿýþç àéäûð: “ßìäè ãàðäàøóç, 4 ãûéìà ìàñà!” – äåäè.

Áàñàò àéäûð:

Ìÿðÿ ãàâàò! Àü ñàãàëëó áàáàìû 5 àüëàòìûøñàí,

Ãàðûúûã àü áèð÷ÿêëö àíàìû áîçëàòìûøñàí.
Ãàðûíäàøûì 6 Ãûéàíû þëäöðìèøñÿí.
Àüúà éöçëö éåíýÿìè äóë åéëÿìèøñÿí.
7
Àëà ýþçëö áÿáÿêëÿðèí þêñöç ãîìûøñàí.
Ãîðìûéàì ñÿíè,
Ãàðà 8 ïîëàä óç ãûëûúûì äàðòìàéûíúà,

*
Êàòèá “Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí” éàçìàã èñòÿìèøäèð.

132
 Ãàôàëó-áþðêëö áàøûñ êÿñìÿéèíúÿ,
9
Àëúà ãàíûñ éåð éöçèíÿ òþêìÿéèíúÿ,
Ãàðäàøûì Ãûéàíûñ ãàíûí àëìàéûíúà?
10
Ãîìàçàì! – äåäè.
Äÿïÿýþç äÿõè áóðàäà ñîéëàìûø, àéäûð:
Ãàëãó11áàíû éåðèìäÿí äóðàì, äåéÿðäèì.
Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèíäÿí ÿùäèì 12 áîçàì, äåéÿðäèì.
Éåñèäÿí òîüàíûí ãûðàì, äåéÿðäèì.
Áèð ýÿç àäàì 13 ÿòèíÿ äîéàì, äåéÿðäèì.
Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè öçÿðèìÿ
Ä233 éûüûëóá ýÿëÿ, 1 äåéÿðäèì.
Ãà÷óáàíû Ñàëàõàíà ãàéàñûíà ýèðÿì, äåéÿðäèì.
Àüûð ìàíúûëàã 2 äàøëà àòàì, äåéÿðäèì.
Åíöá äàø áàøûìà äöøöáÿí þëÿì, 3 äåéÿðäèì.
Àëà ýþçäÿí àéûðäûñ, éèýèò, ìÿíè!
Äàòëó úàíäàí 4 àéûðñóí Ãàäèð ñÿíè! – äåäè.
Äÿïÿýþç áèð äÿõè ñîéëàìûø, àéäûð:
5
Àü ñàãàëëó ãîúàëàðû ÷îã àüëàòìûøàì.
Àü ñàãàëû, ãàðûøû 6 òóòäû îëà, ýþçöì, ñÿíè?
Àü áèð÷ÿêëö ãàðûúûãëàðû 7 ÷îã àüëàòìûøàì.
Ýþçè éàøû òóòäû îëà, ýþçöì, ñÿíè?
Áûü÷àüû 8 ãàðàðìûø éèýèòúèêëÿðè ÷îã éåìèøÿì.
Éèýèòëèêëÿðè òóòäû îëà, 9 ýþçöì, ñÿíè?
ßëúöýÿçè ãûíàëû ãûçúûüàçëàðû ÷îã éåìèøÿì.
10
Ãàðûø÷óëàðû òóòäû îëà, ýþçöì, ñÿíè?
Åéëÿ êèì ÷ÿêÿðÿì ìÿí 11 ýþç áóñûíû,
Ùå÷ éèýèäÿ âåðìÿñöí Ãàäèð Òàñðû ýþç éöêèíè!
12
Ýþçöì, ýþçöì, àé ýþçöì!
Éàëñóç ýþçöì! – äåäè.

Áàñàò ãàãûá 13 éåðèíäÿí äóðû ýÿëäè. Áóüðà êèáè Äÿïÿýþçè äèçè

Ä234 öçÿðèíÿ 1 ÷þêöðäè. Äÿïÿýþçöñ êÿíäö ãûëûúûéëà áîéíûíû óðäû. 2
Äÿëäè, éàé êèðèøèí òàãäû. Ñöðèéè-ñöðèéè ìàüàðà 3 ãàïóñûíà ýÿëäè.
Áóñëû ãîúà èëÿ Éàïàüëó ãîúàéû Îüóçà 4 ìóøò÷û ýþíäÿðäè. Àü áîç
àòëàð áèíöáÿí éîðòûøäûëàð. 5 Ãàëûí Îüóç åëëÿðèíÿ õÿáÿð ýÿëäè.
133
 Àò àüûçëó Àðóç ãîúà 6 åâèíÿ ÷àïàð ýÿëäè. Àòàñûíà Áàñàòûñ
ñåâèíú âåðäè: 7 “Ìóøòóëóã! Îüëóñ Äÿïÿýþçè äÿïëÿäè!” – äåäè.
Ãàëûí Îüóç 8 áÿýëÿðè éåòäèëÿð. Ñàëàõàíà ãàéàñûíà ýÿëäèëÿð.
Äÿïÿýþçèñ 9 áàøûíû îðòàéà ýÿòöðäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëöáÿí øàäëûã 10 ÷àëäû. Üàçè ÿðÿíëÿð
áàøûíà íÿ ýÿëäèýèí àéäû âåðäè. 11 Ùÿì Áàñàòà àëãûø âåðäè:

Ãàðà äàüà éåòäöýèñäÿ àøûò 12 âåðñöí!

Ãàíëó-ãàíëó ñóëàðäàí êå÷èò âåðñöí! – äåäè.

13
ßðëèêëÿ ãàðäàøûñ ãàíûí àëäûñ. Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðèíè áóñ-
Ä235 1
äàí ãóðòàðäûñ. Ãàäèð Àëëàù éöçöñ àü åòñöí, Áàñàò!” – äåäè.

2
Þëöì âàãòû ýÿëäöýèíäÿ àðû èìàíäàí àéûðìàñóí!
Ýöíàùûñûçû 3 àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôàéà
áàüûøëàñóí, õàíûì, ùåé!

134
 4
ÁßÊÈË ÎÜËÛ ßÌÐÀÍÛÑ ÁÎÉÛÍÛ ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ

5
Ãàì Üàí îüëû õàí Áàéûíäûð éåðèíäÿí äóðìûøäû. 6 Àü áàí
åâèíè ãàðà éåðèñ öçÿðèíÿ äèêäèðìèøäè. Àëà ñàéâàí 7 ýþý éöçèíÿ
àøàíìûøäû. Áèñ éåðäÿ èïÿý õàëûúàñû 8 äþøÿòìèøäè. È÷ Îüóç Äàø
Îüóç áÿýëÿðè éûüíàã 9 îëìûøäû.
Äîãóç òöìÿí Ýöðúöñòàíûñ õÿðàúû ýÿëäè: 10 áèð àò, áèð ãûëûú,
áèð ÷îìàã ýÿòèðäèëÿð. Áàéûíäûð õàí ãàòû 11 ñÿõò îëäû. Äÿäÿì
Ãîðãóä ýÿëäè, øàäëûã ÷àëäû. 12 “Õàíûì, íèéÿ ñÿõò îëóðñàí?” –
äåäè. Àéäûð: “Íåúÿ ñÿõò îëìàéàì? 13 Ùÿð éèë àëòóí-àã÷à ýÿ-
Ä236 ëöðäè, éèýèäÿ-áÿýÿ âåðèðäèñ, õàòèðëÿðè 1 õîø îëóðäû. Øèìäè áóíû
êèìÿ âåðÿð êèì, õàòèðè õîø 2 îëà?” – äåäè.
Äÿäÿ Ãîðãóä àéäûð: “Õàíûì, áóíóñ ö÷èíè äàõû 3 áèð éèýèäÿ
âåðÿëèì, – äåäè, – Îüóç åëèíÿ ãàðàâóë îëñóí!” – äåäè. 4 Õàí
Áàéûíäûð “Êèìÿ âåðÿëèì?” – äåäè, ñàüûíà-ñîëûíà áàãäû. 5 Êèì-
ñÿ ðàçû îëìàäû. “Áÿêèë” äåðëÿðäè, áèð éèýèò âàðäû. Àñà 6 áàãäû,
àéäûð: “Ñÿí íÿ äåðñÿí?” Áÿêèë ðàçû îëäû. Ãàëãäû, 7 éåð þïäè.
Äÿäÿì Ãîðãóä ùèììÿò ãûëûúûí áåëèíÿ áàüëàäû. ×îìàüû 8 îìó-
çûíà áûðàãäû. Éàéû ãàðóñûíà êå÷öðäè. Øàùáàç 9 àéüûðû ÷ÿêäèðäè,
áóäà áèíäè. Õÿñìèíè, ãþâìèíè àéûðäû, 10 åâèíè ÷þçäè. Îüóçäàí
êþ÷ åéëÿäè. Áÿðäÿéÿ, Ýÿíúÿéÿ 11 âàðóá âÿòÿí òóòäû. Äîãóç òö-
ìÿí Ýöðúöñòàí àüçûíà 12 âàðóá ãîíäû, ãàðàâóëëûã åéëÿäè. Éàä-
êàôèð ýÿëñÿ, áàøûí 13 Îüóçà ÿðìÿüàí ýþíäÿðäè. Éûëäà áèð êÿððÿ
Ä237 Áàéûíäûð õàí 1 äèâàíûíà âàðàðäû.
Éåíÿ Áàéûíäûð õàíäàí àäàì ýÿëäè, “òåç 2 ýÿëÿñÿí” äåéö; ïÿñ
Áÿêèë ýÿëäè, ïèøêåøèí ÷ÿêäè. Áàéûíäûð 3 õàíûñ ÿëèí þïäè. Õàí äÿõè
Áÿêèëè ãîíàãëàäû. Éàõøû 4 àò, éàõøû ãàôòàí, âàôèð õÿðúëûã âåðäè. Ö÷
ýöí òàìàì 5 àüûðëàäû. “Ö÷ ýöí äÿõè Áÿêèëè àâ-øèêàð ÿòèëÿ ãîíàã-
ëàéàëûì, 6 áÿýëÿð!” – äåäè.
Àâ ÷ûüûðòäûëàð. ×öí àâ éàðàüû îëäû, êèì àòûí 7 þýÿð, êèì
ãûëûúûí, êèì ÷ÿêöá îõ àòìàüûí þýÿð. Ñàëóð Ãàçàí 8 íÿ àòûí þýäè,
íÿ êÿíäèí þýäè; àììà áÿýëÿðèñ ùöíÿðèí 9 ñþéëÿäè.
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû àëï àâà áèíñÿ, ãàíëó 10 êåéèê öçÿðèíÿ
éöðèø îëñà, Áÿêèë íÿ éàé ãóðàðäû, 11 íÿ îõ àòàðäû. Ùàìàí éàéû
áèëÿýèíäÿí ÷ûãàðàðäû, 12 áóüàíûñ-ñûüûíûñ áîéíûíà àòàðäû, ÷ÿêöá
äóðüóçàðäû. 13 Àðûã îëñà, ãóëàüûí äÿëÿðäè, àâäà áÿëëö îëñóí
135
Ä238 äåéö; 1 àììà ñåìöç îëñà, áîüàçëàðäû. Àðûã îëñà, ãóëàüûí äÿ-
ëÿðäè, 2 àâäà áÿëëö îëñóí äåéö; àììà ñåìöç îëñà, áîüàçëàðäû. 3
ßýÿð áÿýëÿð êåéèê àëñà, ãóëàüû äÿëöê îëñà, “Áÿêöë ñöíèúèäèð” 4
äåéö Áÿêèëÿ ýþíäÿðÿðëÿðäè.
Ãàçàí áÿý àéäûð: “Áó ùöíÿð àòûñìûäûð, 5 ÿðèñìèäèð?”
“Õàíûì, ÿðèñäèð”, – äåäèëÿð. Õàí àéäûð: “Éîã, àò èøëÿìÿñÿ, 6 ÿð
þýöíìÿç. Ùöíÿð àòûñäûð”, – äåäè. Áó ñþç Áÿêèëÿ õîø ýÿëìÿäè.
7
Áÿêèë àéäûð: “Àëïëàð è÷èíäÿ áèçè ãóñãóíóìóçäàí áàëúûüà áà-
òóðäóñ”, – 8 äåäè. Áàéûíäûð õàíûñ áÿõøèøèí þñèíÿ äþêäè. Õàíà 9
êöñäè. Äèâàíäàí ÷ûãäû. Àòûí ÷ÿêäèëÿð. Àëà ýþçëö 10 éèýèòëÿðèí àëóá
åâèíÿ ýÿëäè. Îüëàíúûãëàðû ãàðøó ýÿëäè, 11 îõøàìàäû. Àü éöçëö õà-
òóíûíà ñþéëÿìÿäè. Õàòóí 12 áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì,
íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Àëòóí 13 òàõòûì àéàñû, áÿýèì éèýèò!

Ýþç à÷óáàí ýþðäöýöì,
Ä239 Êþñöë 1 âåðöá ñåâäöýöì.
Ãàëãóáàíû éåðèñäÿí äóðû ýÿëäèñ.
Àëà ýþçëö 2 éèýèòëÿðèñ éàíûñà ñàëäûñ.
Àðãó áåëè Àëà äàüäàí äöíèí àøäûñ.
3
Àãûíäûëû ýþðêëö ñóäàí äöíèí êå÷äèñ.
Àü àëûíëó Áàéûíäûð 4 õàíûñ äèâàíûíà
äöíèí âàðäûñ,
áÿýëÿðëÿ éåäöñ-è÷äèñ.
Ãþâìëö 5 ãþâìèéëÿ ýÿíÿøäèìè?
Üÿðèá áàøûñ üîâüàäà ãàëäûìû?
Ãàíû õàíûì, 6 àëòóñäà éàõøû àòû éîã!
Àëíóñäà àëòóí àøûã úöááÿñè éîã!
7
Àëà ýþçëö áÿýëÿðèñ îõøàìàçñàí.
Àüúà éöçëö ýþðêëöñëÿ 8 ñþéëÿøìÿçñÿí,
íÿäèð ùàëûñ? – äåäè.
Áÿêèë ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, 9 õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:
Ãàëãóáàíû éåðèìäÿí äóðû ýÿëäèì.
Éåëèñè 10 ãàðà Ãàçûëûã àòûí áóòóí áèíäèì.
Àðãó áåëè Àëà äàüäàí 11 äöíèí àøäûì.
Àãûíäûëû ýþðêëè ñóéû äÿëöá äöíèí êå÷äèì.
136
 12
Àü àëûíëó Áàéûíäûðûñ äèâàíûíà ÷àïàð âàðäûì.
Àëà ýþçëö áÿýëÿðëÿ 13 éåäèì-è÷äèì.
Ãþâìëö ãþâìèéëÿ ýþðêëö ýþðäöì.
Ä240 Õàíûìûçûñ íÿçÿðè áèçäÿí 1 äþíìöø ýþðäöì.
Åëè-ýöíè êþ÷öðöñ,
äîãóç òöìÿí Ýöðúöñòàíà 2 ýåäÿëèì!
Îüóçà àñè îëäóì, áÿëëö áèëèñ! – äåäè.
Õàòóí 3 àéäûð: “Éèýèäèì, áÿý éèýèäèì! Ïàäøàùëàð Òàñðûíûñ
êþëýÿñèäèð. 4 Ïàäøàùûíà àñè îëàíûñ èøè ðàñò ýÿëìÿç. Àðû êþñöëäÿ
5
ïàñ îëñà, øÿðàá à÷àð. Ñÿí ýåäÿëè, õàíûì, àðãóðû éàòàí 6 Àëà
äàüëàðóñ àâëàíìàìûøäûð. Àâà áèíýèë, êþñëöñ à÷ûëñóí!” – äåäè.
7
Áÿêèë ýþðäè, õàòóí êèøèíèñ àãëû-êÿëÿúèñè åéöäöð. Ãàçûëûã 8
àòûí ÷ÿêäèðöá, áóòóí áèíäè. Àâà ýåòäè.
Àâ àâëàéó ýÿçÿðêÿí 9 þñèíäÿí áèð éàðàëó êåéèê ÷ûãäû. Áÿ-
êèë áóñà àò ñàëäû. 10 Áóüàíûñ àðäûíäàí èðäè. Éàé êèðèøèí áîéíûíà
àòäû. Áóüà 11 àúìûøäû, êÿíäöéè áèð éóúà éåðäÿí àòäû. Áÿêèë àò
úèëàâûñûí 12 éåñèìÿäè, áèëÿ ó÷äû. Ñàü îéëóüû ãàéàéà òîãûíäû,
ñûíäû. 13 Áÿêèë àðó äóðäû, àüëàäû. Àéäûð: “Óëó îüëóì, óëó ãàð-
Ä241 äàøûì 1 éîã. Ùàìàí áèëÿýèíäÿí ýÿç ÷ûãàðóá, àòûíûñ òÿðêèëÿðèíè
äàðòäû 2 óðäû. Ãàôòàíû àëòûíäàí àéàüûí áÿðê ñàðäû, âàð 3 ãöââÿ-
òèéëÿ àòûíûñ éåëèñèíÿ äöøäè. Àâ÷ûëàðäàí àéðó äèëáÿíäè 4 áîüàçûíà
êå÷äè. Îðäóñû óúûíà ýÿëäè. Îüëàíúóüû 5 ßìðàí áàùàäûð áàáàñû-
íà ãàðøó ýÿëäè. Ýþðäè áÿñçè ñàðàðìûø, 6 äèëáÿíäè áîüàçûíà êå÷-
ìèø. Éîëäàøëàðûíû ñîðóá, îüëàí áóðàäà 7 ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õà-
íûì, íÿ ñîéëàìûø:
Ãàëãóáàíû éåðèñäÿí äóðû 8 ýÿëäèñ,
Éåëèñè ãàðà Ãàçëûã àòûñ áóòóí áèíäèñ.
Àðãóðû 9 éàòàí àëà äàüëàð ÿòÿýèíÿ àâà âàðäûñ.
Ãàðà äîíëó êàôèðëÿðÿ 10 óüðàäûñìû?
Àëà ýþçëö éèýèòëÿðèñ ãûðäûðäûñìû?
Àüûç-äèëäÿí áèð ãàú 11 êÿëìÿ õÿáÿð ìàñà,
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, àüàì, ñàñà! – äåäè.
Áÿêèë 12 îüëûíà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø; àéäûð:
Îüóë, àé 13 îüóë!
Ãàëãóáàíû éåðèìäÿí äóðû ýÿëäèì.
137
Ä242 Ãàðà äàüëàð þñèíÿ 1 àâà áèíäèì.
Ãàðà äîíëó êàôèðëÿðÿ óüðàìàäûì.
Àëà ýþçëö éèýèòëÿðèì 2 ãûðäûðìàäûì.
Ñàüäûð-ÿñÿíäèð éèýèòëÿðèì,
îüóë, ãàéóðìà!
Ö÷ 3 ýöíäöð ãîøëóüóì éîõ!
Îüóë, àò öçÿðèíäÿí ìÿíè ãàï, äþøÿýèìÿ 4 ÷ûãàð”, – äåäè.
Àñëàí ÿíèýè éåíÿ àñëàíäûð; àòàñû àò öçÿðèíäÿí 5 ãàðâàäû, òóòäû
äþøÿýèíÿ ÷ûãàðäû. Úöááÿñèí öçÿðèíÿ áöðèäè. 6 Ãàïóñûí þðòäè.
Áó éàñà éèýèò áÿýëÿð ýþðäèëÿð êèì, àâ áîçûëìûø, ùÿð 7 áèðè
åâëö åâèíÿ ýÿëäè.
Áÿêèë áåø ýöí îëäû, äèâàíà ÷ûãìàäû. 8 Àéàüûíûñ ñûíäóüûíû
êèìñÿéÿ äåìÿäè. Áèð ýåúÿ äþøÿýèíäÿ 9 ãàòû-ãàòû èñëÿäè, àù åòäè.
Õàòóíû àéûòäû: “Áÿý éèýèäèì, ãàëàáà10ëûã éàüû ýÿëñÿ, ãàéûòìàç
èäèñ. Áóòóñà àëà îõ òîõóíñà, 11 ÿýèëìÿç èäèñ. Êèøè ãîéíûíäà éà-
òàí ùàëàëûíà ñèððèí äåìÿçìè îëóð? 12 Íÿäèð ùàëûñ?” – äåäè. Áÿêèë
àéäûð: “Ýþðêëöì, àòäàí äöøäöì, àéàüûì 13 ñûíäû”, – äåäè.
Ä243 Þâðÿò ÿëèí ÿëèíÿ ÷àëäû, ãàðàâàøà ñþéëÿäè. 1 Ãàðàâàø ÷ûãóá
ãàïó÷ûéà ñþéëÿäè. Îòóç èêè äèøäÿí 2 ÷ûãàí áöòöí îðäóéà éàéûëäû,
“Áÿêèë àòäàí äöøìèø, 3 àéàüû ñûíìûø” äåéö.
Ìÿýÿð êàôèðèñ úàñóñû âàðäû. Áó õÿáÿðè 4 åøèäöá âàðäû, òÿêö-
ðÿ õÿáÿð âåðäè. Òÿêöð àéäûð: “Ãàëãóáàíû 5 éåðöñöçäÿí óðó äó-
ðóñ, éàòóð éåðäÿ áÿý Áÿêèëè òóòóñ! Àü 6 ÿëëÿðèí ãàðóñûíäàí áàü-
ëàñ. Üàôèëëöúÿ ýþðêëö áàøûí êÿñèñ. 7 Àëúà ãàíûí éåð éöçèíÿ äþ-
êöñ. Åëèí-ýöíèí ÷àïûñ. Ãûçûí-ýÿëèíèí 8 éåñèð åäèñ!” – äåäè.
Ìÿýÿð Áÿêèëèñ äÿ àíäà úàñóñû ùàçûðäû; 9 Áÿêèëÿ õÿáÿð ýþí-
äÿðäè. Àéäûð: “Áàø éàðàüûí åéëÿñ, öçÿðèñöçÿ 10 éàüû ýÿëöð”, –
äåäè. Áÿêèë éóãàðó áàãäû. “Ýþý ûðàã, éåð ãàòû”, – 11 äåäè. Îü-
ëàíúóüûí éàíûíà ýÿòöðöá ñîéëàìûø; ýþðÿëèì, õàíûì, 12 íÿ ñîé-
ëàìûø, àéäûð:
Îüóë, îüóë, àé îüóë!
Ãàðàíñóëóúà 13 ýþçëÿðèì àéäûíû îüóë!
Ýöúëö áåëèì ãöââÿòè îüóë!
Ä244 Ýþð 1 àõûð íÿëÿð îëäû,
íÿëÿð ãîïäû ìÿíèì áàøûìà, – äåäè.
Ãàëãóáàíû 2 îüóë, éåðèìäÿí äóðû ýÿëäèì.
138
 Áîéíû ñûíñóí Àë àéüûðû, áóòóí 3 áèíäèì.
Àâ àâëàéóá, ãóø ãóøëàéóá ýÿçÿðêÿí áóñàëäû,
ñöðèúäè, 4 ìÿíè éåðÿ ÷àëäû.
Ñàü îéëóüóì ñûíäû.
Ìÿíèì ãàðà áàøûìà íÿëÿð 5 ýÿëäè.
Ãàðà-ãàðà äàüëàðäàí õÿáÿð àøìûø,
Ãàíëó-ãàíëó ñóëàðäàí 6 õÿáÿð êå÷ìèø,
Äÿìöð ãàïó Äÿðâÿíäèíäÿí õÿáÿð âàðìûø,
Àëúà 7 àòëó Øþêëè Ìÿëèê ãàòû ïóñìûø.
Ïóñäóüûíäàí ãàðà äàüëàðà 8 äóìàí äöøìèø,
“Éàòäóüû éåðäÿ áÿý Áÿêèëè òóòóñ”, – äåìèø,
9
“Ãàðóñûíäàí àü ÿëëÿðèí áàüëàñ”, – äåìèø.
“Ãàí àëàúà îðäóñûíû 10 ÷àïûñ”, – äåìèø.
“Àüúà éöçëö ãûçûíû-ýÿëèíèíè éåñèð åéëÿñ”, – äåìèø.
11
Ãàëãóáàíû îüóë, éåðèíäÿí äóðû ýÿëýèë!
Éåëèñè ãàðà Ãàçûëûã 12 àòóñ áóòóí áèíýèë!
Àðãóðû éàòàí Àëà äàüû äöíèí àøüûë!
13
Àü àëûíëó Áàéûíäûð õàíûñ äèâàíûíà
äöíèí âàðüûë!
Ä245 1
Àüûç-äèëäÿí Áàéûíäûðà ñàëàì âåðýèë!
Áÿýëÿð áÿýè îëàí Ãàçàíûñ ÿëèí þïýèë!
2
“Àü ñàãàëëó áàáàì áóñëó”, – äåýèë!
“ßëáÿòäÿ âÿ ÿëáÿòäÿ Ãàçàí áÿý
ìàñà 3 éåòèøñöí äåäè”, – äåýèë!
Ýÿëìÿç îëñàñ, ìÿìëÿêÿò áîçûëóá
õàðàá 4 îëóð,
Ãûçûì-ýÿëèíèì ÿñèð ýåòäè, áÿëëö áèëýèë! – äåäè.

Áó àðàäà 5 îüëàí áàáàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîé-

ëàìûø, àéäûð:

Áàáà íÿ 6 ñþéëÿðñÿí, íÿ àéäàðñàí?

Áàüðûìëà éöðÿýèì íÿ äàüëàðñàí?
Ãàëãóáàíû 7 éåðèìäÿí äóðìàüûì ÷îã,
Éåëèñè ãàðà Ãàçûëûã àòûìà áèíìÿýèì 8 ÷îã.
Àðãóáåëè Àëà äàüû àâëàéóáàí àøìàüûì éîã.
Àü 9 àëûíëó Áàéûíäûðûñ äèâàíûíà âàðìàüûì éîã.
139
 Ãàçàí êèìäèð? Ìÿí àíóñ 10 ÿëèí þïìÿýèì éîã.
Àëòóíäàüû Àë àéüûðû ìàñà âåðýèë!
Ãàí 11 äÿðëÿäè ÷àïäûðàéûì ñÿíèñ è÷öí.
ßýíè áÿý äÿìöð äîíóñ 12 ìàñà âåðýèë
Éåíè éàãà äèêäèðÿéèì ñÿíèñ÷öí!
Ãàðà ïîëàä óç 13 ãûëûúûñ ìàñà âåðýèë,
Üàôèëëöúÿ áàøëàð êÿñèì ñÿíèñ÷öí!
Ä246 Ãàðüó 1 äàëû ñöýöñè ìàñà âåðýèë,
Êþêñèíäÿí ÿð ñàíúàéûì ñÿíèñ 2 è÷öí!
Àü éåëÿêëö þòêöí îõûñ ìàñà âåðýèë,
ßðäÿí ÿðÿ 3 êå÷öðÿéèì ñÿíèñ è÷öí!
Àëà ýþçëö ö÷ éöç éèýèäèñ
ìàñà 4 âåðýèë éîëäàøëûüà,
Äèíè-Ìÿùÿììÿä éîëûíà
äöðèøÿéèì ñÿíèñ÷öí! – äåäè.
5
Áÿêèë àéäûð: “Þëÿéèì àüçûñ è÷öí, îüóë! Îëà êèì, ìÿíèì
êå÷ìèø ýöíöìè 6 àñäûðòìàéàñàí”, – äåäè. “Ìÿðÿ, ýåéèìèì ýÿ-
òöðöñ, îüëóì ýåéñöí! Àë 7 àéüûðûì ýÿòöðöñ, îüëóì áèíñöí! Åë
öðêìÿäèí îüëóì ìåéäàíà 8 âàðñóí-ýèðñöí!” – äåäè.
Îüëàíû äîíàòäûëàð. Àòàñûéëà-9àíàñûéëà ýÿëäè ýþðöøäè. ßëëÿ-
ðèí þïäè. Ö÷ éöç 10 éèýèäè éàíûíà áûðàãäû, ìåéäàíà âàðäû.
Àë àéüûð ãà÷àí êèì 11 éàüû ãîõóñûí àëñà, àéàüûí éåðÿ äþ-
ýÿðäè, òîçû ýþýÿ 12 ÷ûãàðäû.
Êàôèðëÿð àéäûð: “Áó àò Áÿêèëèñäèð, áèç ãà÷ûðûç”. Òÿêöð 13 àé-
äûð: “Ìÿðÿ, îñàò ýþðöñ. Áó ýÿëÿí Áÿêèëñÿ, ñèçäÿí þñäÿí ìÿí
Ä247 ãà÷àðàì”, – 1 äåäè.
Ýþç÷è ýþçëÿäè. Ýþðäè êèì, àò Áÿêèëèñ, Áÿêèë öçÿðèíäÿ 2 äåýèë,
àììà áèð ãóø äÿêëö îüëàíäûð. Ýÿëöá òÿêöðÿ õÿáÿð 3 âåðäè. Àé-
äûð: “Àò, éàðàã âÿ èøûã Áÿêèëèñ, Áÿêèë è÷èíäÿ äåýèë!” – 4 äåäè. Òÿ-
êöð àéäûð: “Éöç àäàì ñå÷èëöñ, òàðàãà ÷àòëàäûñ, îüëàíû 5 ãîðãó-
äóñ. Îüëàí ãóø éöðÿêëö îëóð, ìåéäàíû ãîð 6 ãà÷àð”, – äåäè.
Éöç êàôèð ñå÷èëöá îüëàíûñ öçÿðèíÿ ýÿëìèø. 7 Îüëàíà êàôèð
ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Îüëàí, 8 îüëàí, àé îüëàí,

Ùàðàìçàäà îüëàí!
Àëòûíäà Àë 9 àéüûðû àðûã îüëàí,
140
 Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúû ýþäÿê îüëàí!
10
ßëèíäÿêè ñöýöñè ñûíûã îüëàí!
Àü òîçëó éàéû ýåäÿ 11 îüëàí!
Áèëÿýèíäÿ äîãñàí îãû ñåéðÿê îüëàí!
Éàíûíäàüû 12 éîëäàøëàðû ÷ûïëàã îüëàí!
Ãàðàíñóëûúà ýþçëÿðè ÷þíýÿ 13 îüëàí!
Øþêëè Ìÿëèê ñàñà ãàòû ïóñäû.

Ä248 Ìåéäàíäàêû 1 øîë îüëàíû òóòóñ,

Ãàðóñûíäàí àü ÿëëÿðèí áàüëàñ,
2
Üàôèëëèúÿ ýþðêëö áàøûí êÿñèñ.
Àëúà ãàíûí éöçèíÿ òþêöñ, – 3 äåäè.
Àü ñàãàëëó áàáàñ âàðñà, àüëàòìàüûë,
Àü áèð÷ÿêëö 4 àíàñ âàðñà, áîçëàòìàüûë.
Éàëñóç éèýèò àëï îëìàç.
Éîâøàí 5 äèáè áÿðê îëìàç.
Ãàäàñû éåòìèø, ãàâàò îüëó ãàâàò,
Ãàéûäà 6 äþí áóðàäàí! – äåäè.
Îüëàí äÿõè áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, 7 íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:
Ùÿðçÿ-ìÿðçÿ ñþéëÿìÿ, ìÿðÿ èòèì êàôèð!
Àëòûìäà Àë 8 àéüûðûì íÿ áÿýÿíìÿçñÿí, –
ñÿíè ýþðäè, îéíàð.
ßýíèìäÿêè äÿìöð äîíóì 9 ÷èýíöì ãûñàð.
Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúóì ãûíûí äîüðàð.
Ãàðüû 10 äàëû ñöýöì íÿ áÿýÿíìÿçñÿí,
Êþêñöí äÿëöá ýþýÿ ïûðëàð.
Àüúà 11 òîçëó ãàòû éàéûì çàðû-çàðû èñëÿð.
Ñàäàãäà îõóì êèøèí 12 äÿëÿð.
Éàíûìäà éèýèòëÿðèì ñàâàø äèëÿð.
Àëï ÿðÿ ãîðãó âåðìÿê 13 åéèá îëóð.
Áÿðö ýÿëýèë ìÿðÿ êàôèð äöðèøÿëèì! – äåäè.

Ä249 Êàôèð àéäûð: 1 “Îüóçóñ àðñûçû òöðêìàíûñ äÿëöñèíÿ áÿñçÿð!

Áàü-à, øóñà”, – äåäè.
2
Òÿêöð àéäûð: “Âàðóñ ñîðóñ, îüëàí Áÿêèëèñ íÿñèäèð?” – äåäè.
3
Êàôèð ýÿëöá îüëàíà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, íåúÿ ñîéëàìûø; àéäûð:
141
 4
Àëòóñäàüû Àë àéüûðû áèëöðöç Áÿêèëèñäèð,
Áÿêèë ãàíû?
Ãàðà ïîëàä 5 óç ãûëûúóñ Áÿêèëöñäöð,
Áÿêèë ãàíû?
ßýíóñäàüû äÿìöð äîíóñ 6 Áÿêèëèñäèð,
Áÿêèë ãàíû?
Éàíóñäàüû éèýèòëÿð Áÿêèëèñäèð,
Áÿêèë ãàíû?
ßýÿð 7 Áÿêèë áóíäà èìèø èñÿ,
Ýåúÿéÿäÿêèí úÿíý åäÿéäèê,
Àüúà òîçëó 8 ãàòû éàéëàð äàðòûøàéäûã.
Àü éåëÿêëö þòêöí îõëàð 9 àòûøàéäûã.
Ñÿí Áÿêèëöñ íÿñèñÿí, îüëàí,
äåýèë ìèçÿ! – äåäè.

10
Áÿêèë îüëû áóðàäà ñîéëàìûø; ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëà-
ìûø, àéäûð: 11 “Ìÿðÿ êàôèð, ñÿí ìÿíè áèëìÿçìèñèí? Àü àëûíëó
Áàéûíäûð õàíóñ 12 áÿýëÿðáÿýèñè Ñàëóð Ãàçàí, ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ
÷àïàð éåòäè. 13 Äþíÿáèëìÿç Äöëÿê Óðàí, Äþçÿí îüëû Àëï Ðöñ-
Ä250 òÿì, Áîç àòëó 1 Áåéðÿê áÿý Áÿêèëöñ åâèíäÿ è÷ÿðëÿðäè, ñÿíäÿí
úàñóñ ýÿëäè. 2 Àëòûíäàüû Àë àéüûðà Áÿêèë ìÿíè áèíäèðäè; ãàðà
ïîëàä óç 3 ãûëûúûí ãöââÿò âåðäè; ãàðüó äàëû ñöýöñèí ùèììÿò âåð-
äè; 4 éàíûíäàüû ö÷ éöç éèýèäèí ìàñà éîëäàøëûüà ãîøäû. 5 Ìÿí
Áÿêèëèñ îüëûéàì, ìÿðÿ êàôèð! Áÿðö ýÿë, äþýöøÿëèì!” – äåäè.
Êàôèð 6 òÿêöð àéäûð: “Ãàòëàí, ìÿðÿ ãàâàò îüëû, ìÿí ñàñà âà-
ðàéûì! – äåäè. 7 Àëòû ïÿðëö ýöðçèíè ÿëÿ àëäû, îüëàíóñ öçÿðèíÿ
ñöðäè. 8 Îüëàí ãàëãàíûíû ýöðçÿ ãàðøó òóòäû. Éóãàðóäàí àøàüà 9
êàôèð îüëàíû ãàòû óðäû. Ãàëãàíûíû àâàòäû, òóüóëãàñûíû 10 éîüóðäû,
ãàïàãëàðûí ñûéûðäû, îüëàíû àëûìàäû. Ýöðçëÿ 11 äþýèøäèëÿð, ãàðà
ïîëàä óç ãûëûú èëÿ äàðòûøäûëàð, ñÿðïÿ-12ñÿðïÿ ìåéäàíäà ãûëûúëàø-
äûëàð, ÷èýèíëÿðè äîüðàíäû, ãûëûú13ëàðû àâàíäû, áèð-áèðèí àëûìàäû.
Ä251 Ãàðüó äàëû ñöýöëÿð èëÿ 1 ãûðûøäûëàð, ìåéäàíäà áóüà êèáè ñöñÿø-
äèëÿð; êþêñëÿðè äÿëèíäè, 2 ñöýöëÿðè ñûíäû, áèð-áèðèí àëûìàäûëàð. Àò
öçÿðèíäÿí èêèñè 3 ãàðâàøäûëàð, äàðòûøäûëàð. Êàôèðöñ ýöúè çèéàäÿ,
îüëàí çÿáóí 4 îëäû. Àëëàù Òààëàéà éàëâàðóá ñîéëàìûø, ýþðÿëèì,
íåúÿ ñîéëàìûø, 5 àéäûð:
142
 Éóúàëàðäàí éóúàñàí,
éóúà Òàñðû!
Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí,
6
ýþðêëö Òàñðû!
Ñÿí Àäÿìÿ òàú óðäóñ,
Øåéòàíà ëÿíÿò ãûëäóñ
7
Áèð ñó÷äàí þòðè
äÿðýàùäàí ñöðäöñ.
Èáðàùèìè òóòäóðäóñ,
8
Õàì ýþíÿ ÷óëüàäóñ,
Ýþòöðöá îäà àòäóðäóñ.
Îäû áóñòàí 9 ãûëäóñ.
Áèðëèýöñÿ ñûüûíäûì, ÿçèç Àëëàù,
õîúàì, ìàñà ìÿäÿä! – äåäè.
10
Êàôèð àéäûð: “Îüëàí, àëûíäóññà, Òàñðûñàìû éàëâàðóðñàí?
Ñÿíöñ 11 áèð Òàñðûñ âàðñà, ìÿíöì éåòìèø èêè áöòõàíàì âàð!” – äåäè.
Îüëàí 12 àéäûð: “Éà àñè ìÿëóí, ñÿí ïöòëÿðöñÿ éàëâàðûðñàí,
ìÿí 13 àëÿìëÿðè éîãäàí âàð åäÿí Àëëàùûìà ñûüûíäûì”, – äåäè.
Ä252 Ùàã 1 Òààëà Úÿáðàéèëÿ áóéóðäû êèì: “Éà Úÿáðàéèë, âàð, øîë
ãóëóìà 2 ãûðã ÿðúÿ ãöââÿò âåðäèì”, – äåäè.
Îüëàí êàôèðè ýþòöðäè, 3 éåðÿ óðäû. Áóðíûíäàí ãàíû äöäöê
êèáè øîðëàäû. Ñû÷ðàéóá 4 øàùèí êèáè êàôèðèñ áîüàçûí ÿëÿ àëäû.
Êàôèð àéäûð: “Éèýèò, 5 àìàí, ñèçöñ äèíÿ íÿ äåðëÿð, äèíöñÿ
ýèðäèì”, – äåäè. Ïàðìàã 6 ýþòöðöá, øÿùàäÿò ýÿòöðöá ìöñÿëìàí
îëäû. Ãàëàí 7 êàôèðëÿð áèëöá, ìåéäàíû ñàëóá ãà÷äû.
Àãûí÷ûëàð êàôèðèñ 8 åëèí-ýöíèí óðóá ãûçûí-ýÿëèíèí ÿñèð åòäè-
ëÿð. Îüëàí 9 áàáàñûíà ìóøò÷û ýþíäÿðäè, “ãûðûìûì àëäóì”, – äå-
äè. Àü ñàãàëëó 10 áàáàñû ãàðøó ýÿëäè. Îüëûíûñ áîéíûíû ãóúäû.
Äþíöá 11 åâëÿðèíÿ ýÿëäèëÿð.
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüäàí îüëàíà éàéëàã 12 âåðäè. Ãàðàãóúû
éöýðÿê àòäàí òÿâëÿâåðäè. Àüúà 13 éöçëö îüëûíà àüúà ãîéóí øö-
Ä253 ëÿí âåðäè. Àëà ýþçëö îüëûíà 1 àë äóâàõëó ýÿëèí àëäû. Àü àëûíëó
Áàéûíäûð õàíà ïÿíúèê ÷ûãàðäû. 2 Îüëûí àëäû, Áàéûíäûð õàíûñ äè-
âàíûíà âàðäû. ßë þïäè.
3
Ïàäøàù Ãàçàí îüëû Óðóçóñ ñàü éàíûíà àñà éåð 4 ýþñòÿðäè.
Úöááÿ-÷óüà ÷ûðüàá ýåéöðäè.
143
 Äÿäÿì Ãîðãóä 5 ýÿëöáÿí, øàäëûã ÷àëäû. Áó îüóçíàìÿéè
äöçäè-ãîøäû, 6 “Áÿêèë îüëû ßìðàíûñ îëñóí!” – äåäè. Üàçèëÿð
áàøûíà 7 íÿ ýÿëäöýèí ñþéëÿäè:

Éóì âåðÿéèí, õàíûì!

Éåðëö ãàðà äàüëàðûñ 8 éûãûëìàñóí!
Êþëýÿëèúÿ ãàáà àüàúûñ êÿñèëìÿñöí!
Àëëàù âåðÿí 9 öìèäèñ öçöëìÿñöí!
Ýöíàùûñûçû àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ 10 áàüûøëàñóí,
õàíûì, ùåé!!!

144
 ÓØÓÍ ÃÎÚÀ ÎÜËÛ ÑßÝÐßÊ ÁÎÉÛÍÛ 11
ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ

Îüóç çàìàíûíäà, Óøóí ãîúà 12 äåéÿðëÿð*, áèð êèøè âàðäû.

Þìðöíäÿ èêè îüëû âàðäû. Óëó 13 îüëûíûñ àäû ßýðÿê èäè. Áàùàäûð,
Ä254 äÿëö, éàõøû éèýèä 1 èäè. Áàéûíäûð õàíûñ äèâàíûíà ãà÷àí èñòÿñÿ
âàðûð-ýÿëöð2äè. Áÿýëÿðáÿýè îëàí Ãàçàí äèâàíûíäà áóñà ùå÷
ãàïó-áàúà 3 éîüäû. Áÿýëÿðè áàñóá, Ãàçàí þñèíäÿ îòóðàðäû.
Êèìñÿéÿ 4 èëòèôàò åéëÿìÿçäè.
Ìÿýÿð õàíûì, ýåíÿ áèð ýöí áÿýëÿðè áàñóá 5 îòóðûúàã Òÿðñó-
çàìûø äåðëÿðäè, Îüóçäà áèð éèýèò 6 âàðäû, àéäûð: “Ìÿðÿ Óøóí ãî-
úà îüëû, áó îòóðàí áÿýëÿð 7 ùÿð áèðè îòóðäóüû éåðè ãûëûúûéëà-ÿòìÿ-
ýèéëÿ àëóáäóð. Ìÿðÿ, ñÿí 8 áàøóìû êÿñäèñ, ãàíìû òþêäöñ, àúìû
äîéóðäóñ, éàëûíúàãìû 9 äîíàòäûñ?!” – äåäè.
ßýðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ Òÿðñóçàìûø, áàø 10 êÿñöá-ãàí òþêìÿê
ùöíÿðìèäèð?” – äåäè. Àéäûð: “Áÿëè, ùöíÿðäèð 11 éà”.
Òÿðñóçàìûøûñ ñþçè ßýðÿýÿ êàð åéëÿäè. Äóðäû, 12 Ãàçàí
áÿýäÿí àãûí äèëÿäè. Àãûí âåðäè, ÷àüûðòäû. Àãûí÷û 13 äÿðèëäè. Ö÷
Ä255 éöç ñàé úèäàëó éèýèò áóíóñ éàíûíà úÿì 1 îëäû. Ìåéõàíÿäÿ áåø
ýöí éåìÿ-è÷ìÿ îëäû. Àíäàí Øèðþêöç 2 óúûíäàí Ýþýúÿ äÿñèçÿ
äÿêèí åë ÷àðïäû. Üàëàáà òîéóì îëäû. 3 Éîëû ßëèíúÿ ãàëàñûíà óü-
ðàìûøäû. Ãàðà òÿêöð îðàäà áèð ãîðû 4 éàïäûðìûøäû. Ó÷àðäàí ãàç,
òàâóã; éöðöðäÿí êåéèê, òàâøàí 5 áó ùîâëàéà äîëäóðóá, Îüóç
éèýèòëÿðèíÿ áóíû äàì åòìèøäè.
Óøóí 6 ãîúà îüëûíûñ áó ãîðûéà óüðàäû. Ãîðûíûñ ãàïóñûí
îâàòäûëàð. 7Ñûüûí-êåéèê, ãàç-òàâóã ãûðäûëàð; éåäèëÿð-è÷äèëÿð. Àò-
ëàðûíûñ 8 ÿéÿðëÿðèí àëäûëàð, ýåéèìëÿðèí ÷ûãàðäûëàð.
Ìÿýÿð Ãàðà Òÿêöðöñ úàñóñû 9 âàðäû, áóíëàðû ýþðäè. Ýÿëöá
àéäûð: “Ìÿðÿ, Îüóçäàí 10 áèð áþëöê àòëû ýÿëäè. Ãîðóíûñ ãàïóñûí
îâàòäûëàð, àòëàðûíûñ 11 ÿéÿðèí àëóá, ýåéèìëÿðèí ÷ûãàðäûëàð. Ìÿðÿ,
íÿ äóðàðñûç?” – äåäè.
Àëòû 12 éöç ãàðà äîíëó êàôèð áóíëàðûñ öçÿðèíÿ ãîéóëäûëàð.
Éèýèòëÿðè 13 ãûðäûëàð, ßýðÿýè òóòäûëàð. ßëèíúÿ ãàëàñûíà çèíäàíà
áûðàãäûëàð.
*
Êàòèá “Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí” éàçìàã èñòÿìèøäèð.

145
 1
Ä256 Ãàðà-ãàðà äàüëàðäàí õÿáÿð àøäû. Ãàíëó-ãàíëó ñóëàðäàí
õÿáÿð 2 êå÷äè. Ãàëûí Îüóç åëëÿðèíÿ õÿáÿð âàðäû. Óøóí ãîúàíûñ
3
àü-áàí åâè þñèíäÿ øèâÿí ãîïäû. Ãàçà áÿñçÿð ãûçû-4ýÿëèíè àü
÷ûãàðóá ãàðà ýåéäè. Óøóí ãîúà “Îüóë, îüóë!” – äåéö àüúà 5
éöçëö àíàñûéëà àüëàøäûëàð, áîçëàøäûëàð.
Èéÿýöëö óëàëóð, 6 ãàáûðãàëó áþéöð. Ìÿýÿð õàíûì, Óøóí
ãîúàíûñ êè÷è îüëû Ñÿýðÿê 7 åéö, áàùàäûð, àëï, äÿëö éèýèò ãîïäû.
Áèð ýöí éîëû áèð äÿðíÿýÿ 8 óüðàäû, ãîíäûëàð. Éåìÿê-è÷ìÿê åò-
äèëÿð. Ñÿýðÿê ìÿñò îëäû. 9 Äûøðà àéàã éîëûíà ÷ûãäû. Ýþðäè êèì,
þêñöç îüëàí áèð 10 ãûç àíû ÷ÿêèøöð. “Ìÿðÿ, íîëäûñûç?” äåéö áèð
øèëëÿ áèðèíÿ, áèð øèëëÿ 11 áèðèíÿ óðäû. ßñêè äîíóñ áèòè, þêñöç îü-
ëàíûñ äèëè 12 àúû îëóð. Áèðè àéäûð: “Ìÿðÿ, ìèçèì þêñöçëèýèìèç
éåòìÿçìè, áèçè 13 íèéÿ óðàðñàí? Ùöíÿðèñ âàð èñÿ, ãàðäàøûñ
Ä257 ßëèíúÿ ãàëàñûíäà ÿñèðäèð, 1 âàð, àíû ãóðòàð!” – äåäè.
Ñÿýðÿê àéûòäû: “Ìÿðÿ, ãàðäàøûìûñ àäû 2 íÿäèð?” Àéûòäû:
“ßýðÿêäèð”. Àéûòäû èìäè: “ßýðÿýÿ Ñÿýðÿê éàðàøóð, 3 ãàðäàøûì
ñàüìûø, ãàéóðìàçàì; ãàðäàøñûç Îüóçäà äóðìàçàì. 4 Ãàðàí-
ñóëó ýþçöì àéäûíû ãàðäàø!” äåéö àüëàäû. È÷ÿðö – ñþùáÿòÿ 5 ýèð-
äè. Äÿñòóð äèëÿäè. “Áÿýëÿð, õîø ãàëóñ!” – äåäè. Àòûí 6 ÷ÿêäèëÿð,
áèíäè. ×àïäû, àòàñûíûñ åâèíÿ ýÿëäè. Àòûíäàí 7 åíäè. Àíàñûíûñ äè-
ëèí àðàäû. Ñÿýðÿê áóðàäà ñþéëÿìèø, 8 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëà-
ìûø, àéäûð:

Ãàëãóáàíû, àíà, éåðèìäÿí äóðäû

9
Éåëèñè ãàðà Ãàçûëûã àòûìà áóòóí áèíäèì.
Àðãóðû éàòàí Àëà 10 äàü ÿòÿýèíÿ âàðäûì.
Ãàíëó Îüóç åëëÿðèíäÿ äÿðíÿê âàð èìèø,
11
àíäà âàðäûì.
Éåìÿê-è÷ìÿê àðàñûíäà
àü-áîç àòëó áèð ÷àïàð 10 ýÿëäè.
×îã çàìàíìûø, “ßýðÿê” äåéÿðëÿð*,
áèð éèýèò òóòñàüìûø.
13
Ãàäèð Òàñðû éîë âåðìèø, ÷ûãóá ýÿëìèø.
Ä258 Óëó-êè÷è ãàëìàäû, 1 îë éèýèäÿ ãàðøó ýåòäè.
Àíà, ìÿí äÿ âàðàéûíìû, íÿ äåðñèí? – 2 äåäè.

Àíàñû áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø. 3 Àéäûð:

146
 Àüçûñ è÷öí þëÿéèì, îüóë!
Äèëöñ è÷öí þëÿéèì, îüóë!
4
Ãàðøó éàòàí ãàðà äàüûñ éûãûëìûø èäè,
éóúàëäû, àõûð!
Àãûíäûëû 5 ýþðêëö ñóéóñ ñîâüóëìûøäû,
÷àüëàäû, àõûð!
6
Ãàáà àüàúäà äàë-áóäàüûñ ãóðûìûøäû,
éàøàðûá-ýþýÿðäè, àõûð!
7
Ãàëûí Îüóç áÿýëÿðè èçèíÿ âàðñà,
ñÿí âàðüûë!
Îë éèýèäÿ 8 éåòäöýèñäÿ
àü-áîç àòûñ öçÿðèíäÿí éåðÿ åíýèë!
ßë ãàâøûðûá, 9 îë éèýèäÿ ñàëàì âåðýèë!
ßëèí þïöá, áîéíûí ãó÷üûë!
10
Ãàðà äàüûì éöêñÿýè ãàðäàø äåýèë!
Íÿ äóðàðñàí, îüóë, 11 éîðòüûë! – äåäè.
Îüëàí àíàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, 12 íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:
Àíà, àüçûñ ãóðûñóí!
Àíà, äèëèñ ÷öðèñöí!
13
Ìÿíèì õóä ãàðäàøûì âàðìûø,
ãàéóðñàì, îëìàç!
Ä259 Ãàðäàøñóç 1 Îüóçäà äóðñàì, îëìàç!
Àíà ùàããû Òàñðû ùàããû îëìàñàéäû,
2
Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúûì òóòàéäûì,
Üàôèëëöúÿ ýþðêëö áàøûñ 3 êÿñÿéäèì,
Àëúà ãàíûñ éåð éöçèíÿ òþêÿéäèì,
Àíà, çàëûì àíà! – äåäè.
4
Áàáàñû àéäûð: “Éàñëûø õÿáÿðäèð, îüóë. Ãà÷àí-ýåäÿí ñÿíèñ
àüàñ 5 äåýèë, àéðûäûð. Àü ñàãàëëó ìÿí áàáàñû àüëàòìàüûë! Ãàðûúûã
îëìûø 6 àíàñû áîçëàòìàüûë!” – äåäè. Îüëàí áóðàäà ñîéëàìûø, àéäûð:
7
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû àëï àâà áèíñÿ,
Ãàíëó êåéèê öçÿðèíÿ 8 ãîâüà ãîïñà,
Ãàðäàøëó éèýèòëÿð ãàëãàð-ãîïàð îëóð.
Ãàðäàøñûç 9 ìèñêèí éèýèò ÿññÿñèíÿ
éóìðóã òîãóíñà,
147
 Àüëàéóáàí äþðò 10 éàíûíà áàãàð îëóð.
Àëà ýþçäÿí àúû éàøûí äþêÿð îëóð...
Àëà 11 ýþçëö îüëóñóçû ýþðöíúÿ
Áÿý áàáà, õàòóí àíà, ÿñÿí 12 ãàëóñ! – äåäè.

Àòà-àíà “éàñëûø õÿáÿðäèð, ýåòìÿ, îüóë!” – äåäèëÿð. 13

Ä260 Îüëàí àéäûð: “Ìÿíè éîëûìäàí àéûðìàñ! Àüàì òóòóëàí ãàëàéà 1
âàðìàéûíúà, àüàìûñ þëöñèí-äèðèñèí áèëìÿéèíúÿ, þëäèñÿ, 2 ãàíûí
àëìàéûíúà Ãàëûí Îüóç åëèíÿ ýÿëìÿýèì éîõ!” – äåäè.
Àòà-3àíà àüëàøóá, Ãàçàíà àäàì ñàëäûëàð. “Îüëàí ãàðäàøûí
4
àñäû ýåäÿð; áèçÿ íÿ þýöò âåðÿðñÿí?” – äåäèëÿð. Ãàçàí àéäûð:
5
“Àéàüûíà ÿò òóøàüûí óðóñ!” – äåäè. Éàâóãëóñû âàðäû, 6 òåç äö-
ýöí-äèðèíý åòäèëÿð. Àòäàí-àéüûðäàí, äÿâÿäÿí áóüðà, 7
ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðäûëàð.
Îüëàíû ýÿðäÿýÿ ãîéäûëàð. Ãûçëà 8 èêèñè áèð äþøÿýÿ ÷ûãäûëàð.
Îüëàí ãûëûúûñ ÷ûãàðäû. 9 Ãûçëà êÿíäö àðàñûíà áûðàãäû. Ãûç àéäûð:
“Ãûëûúûñ ýåéäèð, éèýèò, 10 ìóðàä âåð, ìóðàä àë, ñàðûëàëûì!” – äå-
äè. Îüëàí àéäûð: “Ìÿðÿ ãàâàò 11 ãûçû, ìÿí ãûëûúûìà äîüðàíà-
éûì, îõóìà ñàíúûëàéûì! Îüëóì äîüìàñóí, 12 äîüàðñà, îí éà-
øûíà âàðìàñóí, àüàìûñ éöçèí ýþðìÿéèíúÿ, 13 þëìèø èñÿ, ãàíûí
àëìàéûíúà áó ýÿðäÿýÿ ýèðÿðñÿì!” – äåäè.
Ä261 Óðó 1 äóðäû, òàâëàäàí áèð øàùáàç àò ÷ûõàðäû, ÿéÿðëÿäè, ýåéè-
ìèí 2 ýåéäè. Äèçúèê, ãàðóúûã áàüëàíäû. Àéäûð: “Ãûç, ñÿí ìàñà
3
áèð éûë áàãüûë! Áèð éèëäÿ ýÿëìÿçñÿì, èêè éèë áàãüûë! Èêè éèëäÿ 4
ýÿëìÿçñÿì, ö÷ éèë áàãüûë. Ýÿëìÿçñÿì, îë âàãò ìÿíèì þëäöýè-
ìè áèëÿñÿí. 5 Àéüûð àòóì áîüàçëàéóá, àøóì âåðýèë! Ýþçöñ êèìè
òóòàðñà, 6 êþñëöñ êèìè ñåâÿðñÿ, àíà âàðüûë!” – äåäè. Ãûç áóðäà
ñîéëàìûø, 7 ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Éèýèäèì, ìÿí ñàñà áèð éèë áàãàì.

8
Áèð éèëäÿ ýÿëìÿçñÿñ, èêè éèë áàãàì.
Èêè éèëäÿ ýÿëìÿçñÿñ, 9 ö÷-äþðò éèë áàãàì.
Äþðò éèëäÿ ýÿëìÿçñÿñ, áåø éèë, 10 àëòû éèë áàãàì.
Àëòû éîë àéûðäûíà ÷àäûð äèêÿì.
Ýÿëÿíäÿí-ýåäÿí11äÿí õÿáÿð ñîðàì.
Õåéèð õÿáÿð ýÿòöðÿíÿ àò, äîí âåðÿì,
ãàôòàíëàð 12 ýåéäöðÿì.
148
 Øÿð õÿáÿð ýÿòöðÿíèñ áàøûí êÿñÿì.
ßðêÿý ñèñÿýè 13 öçÿðèìÿ ãîíäóðìàéàì.
Ä262 Ìóðàä âåð, ìóðàä àë, àíäàí ýåò, éèýèäèì! – 1 äåäè.
Îüëàí àéäûð: “Ìÿðÿ ãàâàò ãûçû, àüàì áàøûíà àíä 2 è÷ìè-
øÿì, äþíìÿýèì éîõ!” – äåäè. Ãûç àéäûð: “Ãÿäÿìè ãóòñóç ýÿ-
ëèí 3 äåéèíúÿ, óäñóç ýÿëèí äåñöíëÿð. Ãàéûí àòàìà, ãàéûí àíàìà
àéäàéûì”, – 4 äåäè.
Ñîéëàìûø, ãûç àéäûð:
Àòàìäàí éåýðÿê ãàéûí àòà!
Àíàìäàí 5 éåýðÿê ãàéûí àíà!
Ãàéòàáàíûñ áóüðàñû öðêäè ýåäÿð,
6
Ñàðâàíëàð þñèí àëäû, äþíäÿðÿìÿç.
Ãàðàãóú àéüûðûñ öðêäè, 7 ýåäÿð,
Ûëãû÷ûëàð þñèí àëäû, äþíäÿðèìÿç.
Àüàéûëûñ ãî÷ëàðû 8 öðêäè, ýåäÿð,
×îáàí þñèí àëäû, äþíäÿðèìÿç.
Àëà 9 ýþçëö îüëóñ ãàðäàøûíû àñäû, ýåäÿð,
Àüúà éöçëö ýÿëèíöñ 10 äþíäÿðèìÿç;
ñèçÿ ìÿëóì îëñóí! – äåäè.

Àòà-àíà àù åòäèëÿð. 11 Éåðëÿðèíäÿí ãàëãäûëàð “îüóë, ýåòìÿ”

äåéö. Ýþðäèëÿð, ÷àðÿ îëìàäû. 12 “ßëáÿòäÿ, îë àüàì òóòóëàí
ãàëàéà âàðìàéûíúà îëìàçàì”, – äåäè.
13
Ä263 Àòàñû-àíàñû: “Éîðò, îüóë! Óüóðóñ à÷óã îëñóí, 1 ñàü-ÿñÿí
âàðóá ýÿëÿñÿí, ýÿëÿúÿýèñ âàðñà!” – äåäèëÿð. Àòàñûíûñ-2àíàñû-
íûñ ÿëèí þïäè. Ãàðàãóú àòûíà ñû÷ðàéóá áèíäè.
3
Äöí ãàòäû, éîðò åéëÿäè. Ö÷ ýöí äöíëè-ýöíëè 4 éîðòäû. Äÿðÿ-
øàì óúûíäàí êå÷äè, îë ãàðäàøû òóòûëàí 5 ãîðûéà ýÿëäè. Ýþðäè êèì,
èëãû÷û êàôèðëÿð éóíä ýöäÿðëÿð. Ãûëûú 6 ÷ÿêöá àëòû êàôèð äÿïëÿäè, òîâ-
ëàíáàç óðóá éóíäëàðû 7 öðêèòäè. Ýÿòöðöá îë ãîðûéà ãîéäû. Äöí ãàò-
ìûø, 8 ö÷ ýöí-äöíëè éîðòìûø éèýèò, ãàðàíñóëû ýþçèí 9 óéõó àëìûø
éèýèò, àòûíûñ ÷èëáÿðèíè áèëÿýèíÿ áàüëàäû, éàòäû-10óéóäû.
Ìÿýÿð êàôèðèñ úàñóñû âàðäû. Ýÿëöá òÿêöðÿ 11 àéäûð:
“Îüóçäàí áèð äÿëö éèýèò ýÿëäè. Èëãû÷ûëàðû þëäöðäè.12 Éóíäëàðû öð-
êèòäè, ýÿòöðöá ãîðûéà ãîéäû” Òÿêöð 13 àéäûð: “Éàðàãëó àëòìûø
Ä264 àäàì ñå÷èñ, âàðñóíëàð, òóòóá ýÿòöðñöíëÿð”, – 1 äåäè.
149
 Àëòìûø éàðàãëó àäàì ñå÷äèëÿð, âàðäûëàð. Íàýàùàíäàí àëòìûø
2
äÿìèð äîíëó êàôèð îüëàíûñ öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. Ýåéèì ãûëúûäûñûí-
äàí, 3 àò ÷ûüûðìàñûíäàí (ìÿýÿð éèýèò àéüûð áèíÿðäè), õàíûì, àò 4
ãóëàüû ñàü îëóð, ÷ÿêöáÿíè îüëàíû îéàðäû. Îüëàí 5 ýþðäè êèì, áèð
àëàé àòëó ýÿëöð, ñû÷ðàäû. Àäû ýþðêëö 6 Ìÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ýÿ-
òöðäè. Àòûíà áèíäè. Ãàðà äîíëó êàôèðÿ 7 ãûëûú óðäû. Áàñäû ãàëàéà
ãîéäû. Éåíÿ óéõóñûí 8 éåñìÿéöá, éåðèíÿ âàðóá éàòäû-óéûäû.
Ýåíÿ àòûíóñ 9 ÷èëáÿðèí áèëÿýèíÿ êå÷öðäè.
Êàôèðëÿð, ñàü îëàíëàðû, 10 ãà÷àðàã òÿêöðÿ ýÿëäèëÿð. Òÿêöð àé-
äûð: “Òó éöçöñöçÿ, àëòìûø êèøè! 11 Áèð îüëàíû òóòàìàäûñóç!” –
äåäè. Áó êÿððÿ éöç êàôèð 12 îüëàíûñ öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. Àéüûð éå-
íÿ îüëàíû îéàðäû. 13 Ýþðäè, êàôèðëÿð àëàé áàüëàìûø ýÿëöðëÿð.
Ä265 Îüëàí äóðäû, 1 àòûíà áèíäè. Àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò
ýÿòöðäè. Êàôèðÿ 2 ãûëûú ãîéäû, áàñäû ãàëàéà òûãàäû. Àòûíû äþí-
äÿðäè. 3 Ýåíÿ ìÿíçèëèíÿ ýÿëäè. Óéõóñûí éåñÿìÿäè, ýåðö éàòäû-
óéûäû. 4 Àòûíûñ ÷èëáÿðèí éåíÿ áèëÿýèíÿ êå÷öðäè. Áó êÿððÿ àò îü-
ëàíûñ 5 áèëÿýèíäÿí áîøàíäû, ãà÷äû.
Êàôèðëÿð éåíÿ òÿêöðÿ ýÿëäèëÿð. 6 Òÿêöð àéäûð: “Áó ãàòëà ö÷
éöç âàðûñ!” – äåäè.
Êàôèðëÿð àéäûð: “Âàðìàçóç, 7 êþêöìöç êÿñÿð, ùÿïöìèç ãû-
ðàð!” – äåäèëÿð. Òÿêöð àéäûð: “Éà íåúÿ åéëÿìÿê ýÿðÿê? 8 Âà-
ðûñ, îë òóòñàã éèýèäè ÷ûãàðûñ-ýÿòöðöñ. Äÿïÿýÿí êþáèíè 9 ñöñÿ-
ýÿí éûðòàð. Àò âåðèñ, äîí âåðèñ!” – äåäè.
Ýÿëäèëÿð. ßýðÿýÿ 10 àéûòäûëàð: “Éèýèò, ñàñà òÿêöð ùèììÿò
åéëÿäè. Øóíäà áèð äÿëö éèýèò 11 éîë÷ûíûñ-éîëûã÷ûíûñ, ÷îáàíûñ-
÷îëûüûñ ÿòìÿýèí àëóð. 12 Òóò îë äÿëöéè þëäöð, ñÿíè ãîéó âåðÿëèì,
âàð-ýåò!” – äåäèëÿð. 13 “Õîø îëà!” – äåäè. ßýðÿýè çèíäàíäàí ÷û-
Ä266 ãàðäûëàð. Ñà÷û-1 ñàãàëûíû éöëäèëÿð. Áèð àò, áèð ãûëûú âåðäèëÿð. Ö÷
éöç êàôèð 2 àñà éîëäàøëûüà âåðäèëÿð. Îüëàíûñ öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð.
Ö÷ 3 éöç êàôèð ýåñ éåðäÿ äóðäûëàð.
ßýðÿê àéäûð: “Ãàíû îë äÿëö éèýèò?”. 4 Ûðàãäàí ýþñòÿðäèëÿð.
ßýðÿê àéäûð: “Ýÿëöñ âàðàëûì, 5 òóòàëûì!” Êàôèðëÿð àéäûð: “Òÿ-
êöðäÿí áóéðóã ñàñà îëäû, ñÿí âàð!” – 6 äåäèëÿð. ßýðÿê àéäûð:
“Óøäà óéóð, ýÿëöñ âàðàëûì!” – äåäè. 7 Êàôèðëÿð àéäûð: “Ùàé, íÿ
óéìàã, ãîëòóüû àëòûíäàí áàãàð, ãàëãàð, áèçÿ 8 ýåñ éàçóéû äàð
ýþñòÿðÿð”, – äåäè. Àéäûð: “Èìäè ìÿí âàðàéûì, 9 ÿëèí-àéàüûí
áàüëàéàéûì, àíäàí ñèç ýÿëÿñèç”, – äåäè. Ñû÷ðàäû, êàôèðëÿð 10
àðàñûíäàí ÷ûãäû. Àò ñöðöá, áó éèýèäèñ öçÿðèíÿ ýÿëäè. 11 Àòûíäàí
150
 åíäè, ÷èëáÿðèíè áèð äàëà èëèøäèðäè. Áàãäû ýþðäè êèì, 12 àéóñ îí
äþðäèíÿ áÿñçÿð áèð ìÿùáóá, àëà ýþçëö ýÿíú éèýèò áóð÷óã-13áóð-
÷óã äÿðëÿìèø, óéóð. Ýÿëÿíäÿí-ýåäÿíäÿí õÿáÿðè éîã. Äîëàíäû,
1
Ä267 áàøû óúûíà ýÿëäè. Ýþðäè êèì, áåëèíäÿ ãîïóçû âàð. ×ûãàðóá, 2
ÿëèíÿ àëäû. Ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí 3 äóðàí éèýèò,

Éåëèñè ãàðà Ãàçëûã àòûí áóòóí áèíÿí,
Àðãóáåëè 4 Àëà äàüäàí äöíèí àøàí,
Àãûíäûëû ýþðêëè ñóéû äÿëöá 5 êå÷ÿí,
Ãàðûïëûüà ýÿëÿí éàòóðìû îëóð?
Áÿíúèëÿéèí ãàðóñûíäàí àü ÿëëÿðèí 6 áàüëàäóáàí,
äîñóç äàìûíäà éàòóðìû îëóð?
Àü ñàãàëëó áàáàñûíû, 7 àü áèð÷ÿêëö àíàñûíû
àüëàäóáàí áîçëàäóðìû îëóð?
Íèéÿ éàòóðñàí, 8 éèýèò?
Üàôèë îëìà, ýþðêëö áàøûñ ãàëäûð, éèýèò!
Àëà ýþçöñ à÷üûë, 9 éèýèò!
Ãàäèð âåðÿí äàäëó úàíûñ óéõó àëìûø,
Éèýèò, ãàðóñûíäàí 10 ãîëëàðûñû áàüëàòìàüûë!
Àü ñàãàëëó áàáàñû, ãàðûúûã àíàñû àüëàòìàüûë!
11
Íÿ éèýèòñÿí, Ãàëûí Îüóç åëèíäÿí ýÿëÿí éèýèò?
Éàðàäàí ùàããûé÷óí 12 äóðû ýÿëýèë!
Äþðä éàíûñû êàôèð áàüëàäû, áÿëëö áèëýèë! – äåäè.

13
Ä268 Îüëàí ñÿðìÿðäè óðó äóðäû. Ãûëûíúûíûñ áåë÷àüûíà éàáûøäû 1
êèì, áóíû ÷ûðïà, ýþðäè êèì, ÿëèíäÿ ãîïóç âàð. Àéäûð: “Ìÿðÿ
êàôèð, äÿäÿì Ãîðãóä 2 ãîïóçû ùþðìÿòèíÿ ÷àëìàäûì, – äåäè, –
ÿýÿð ÿëöíäÿ ãîïóç îëìàñàéäû, 3 àüàì áàøûé÷óí, ñÿíè èêè ïàðà
ãûëóðäóì”, – äåäè. ×ÿêäè ãîïóçû 4 ÿëèíäÿí àëäû îüëàí áóðàäà.
Ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø:

5
Àëàí ñàáàù éåðèíäÿí äóðäóüóì ãàðäàø è÷öí.
Àü-áîç àòëàð éîðóëòìûøàì 6 ãàðäàø è÷öí.
Ãàëàñûçäà òóòñàã âàðìûäûð, êàôèð, äåýèë ìàñà?
7
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, êàôèð, ñàñà! – äåäè.
151
 Óëó ãàðäàøû ßýðÿê 8 áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ
ñîéëàìûø. Àéäûð:
Àüçûñ è÷öí 9 þëÿéèì, ãàðäàø!
Äèëöñ è÷öí þëÿéèì, ãàðäàø!
Ãàëàðäà-ãîïàðäà 10 éåðèñ ñîðàð îëñàì, íÿ éåðäèð?
Ãàðà ýÿðäóí è÷èíäÿ éîë àðàñàñ,
11
àçñàñ, óìóñ íÿäèð?
Ãàáà àëÿì ýþòöðÿí õàíëàð êèì?
Üîâüà ýöíè 12 þñäèí äÿïÿí àëïûñóç êèì?
Éèýèò, ñÿíèñ áàáàñ êèì?
Àëï ÿð ÿðäÿí 13 àäûí éàøóðìàã åéèá îëóð,
àäûñ íÿäèð, éèýèò? – äåäè.
Ä269 Áèð äÿõè 1 ñîéëàìûø, àéäûð:
Ãàéòàáàíûì ýöäÿíäÿ ñàðâàíûììûñàí?
Ãàðàýöúèì ýöäÿíäÿ 2 ûëãû÷ûììûñàí?
Àüàéûëûì ýöäÿíäÿ ÷îáàíûììûñàí?
Ãóëàüûìäà øûðøûéàí 3 íàèáèììèñÿí?
Áåøèêäÿ ãîéóá ýåòäèýèì ãàðäàøúûüûììûñàí?
Éèýèò, 4 äåýèë ìàñà!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí áó ýöí ñàñà! – äåäè.
Ñÿýðÿê 5 áóðàäà óëó ãàðäàøûíà ñîéëàäû. Àéäûð:
Ãàðà ýÿðäóí è÷èíäÿ 6 éîë àçñàì,
óìóì, – Àëëàù!
Ãàáà ÿëÿì ýþòöðÿí õàíûìûç, – Áàéûíäûð õàí!
Ãûðûø 7 ýöíè þñäèí äÿïÿð àëïûìûç, – Ñàëóð Ãàçàí!
Áàáàì àäûí ñîðàðñàñ, – Óøóí 8 ãîúà!
Ìÿíèì àäûì ñîðàð îëñàñ, – Ñÿýðÿê!
Ãàðäàøûì âàðìûø, àäû 8 ßýðÿê! – äåäè.
Áèð äÿõè ñîéëàäû, àéäûð:
Ãàéòàáàíäà ýöäÿíäÿ ñàðâàíûñàì.
10
Ãàðàãó÷ûñ ýöäÿíäÿ ûëãû÷ûñàì.
Áåøèêäÿ ãîéóá ýåòäèýèñ ãàðäàøûñàì, – 11 äåäè.
Óëó ãàðäàøû ßýðÿê áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íåúÿ
12
ñîéëàìûø, àéäûð:
152
 Àüçûñ è÷öí þëÿéèì, ãàðäàø!
Äèëöñ è÷öí þëÿéèì, 13 ãàðäàø!
ßðìè îëäóñ, éèýèòìè îëäóñ, ãàðäàø!
Ä270 Ãÿðèáëûüà ãàðäàøûñ 1 èñòÿéö
ñÿíìè ýÿëäèñ, ãàðäàø!
Ãàëãóáàíû èêè ãàðäàø ãóúà-2ãóúà ýþðöøäèëÿð. ßýðÿê êè÷è
ãàðäàøûñ áîéíûí þïäè. 3 Ñÿýðÿê äàõû àüàñûíûñ ÿëèí þïäè.
Ãàðøó éàãàäàí 4 êàôèðëÿð áàãûøóðëàð, àéäûðëàð: “Ýöðÿøäèëÿð,
îëàìû? Áîëàé êè, áèçèìêè 5 éåñÿ”, – äåäèëÿð. Ýþðäèëÿð êèì, ãó-
úûøäûëàð-ýþðöøäèëÿð; Ãàçûëûã àòëàð 6 áèíèøäèëÿð. Ãàðà äîíëó êà-
ôèðÿ àò ñàëäûëàð, ãûëûú éöðèòäèëÿð. 7 Êàôèðè áàñäûëàð-ãûðäûëàð, ãàëà-
éà äþêäèëÿð. Ýÿëöá éåíÿ îë ãîðûéà 8 ýèðäèëÿð. Éóíäëàðû äàøðà ÷û-
ãàðäûëàð. Òàâëàíáàç óðóá, éóíäëàðû 9 þñëÿðèíÿ áûðàãäûëàð. Äÿðÿ-
øàì ñóéûíû äÿëöá êå÷äèëÿð. Äöí ãàòäûëàð. 10 Îüóçóñ ñÿðùÿääè-
íÿ éåòäèëÿð.
Ãàíëó êàôèð ÿëèíäÿí ãàðäàøúóüûí äàðòóá 11 àëäû. Àü ñàãàëëó
áàáàñûíà ìóøò÷û ýþíäÿðäè. “Áàáàì ìàñà ãàðøó 12 ýÿëñöí!” – äåäè.
Óøóí ãîúàéà ÷àïàð ýÿëäè. “Ìóøòëóã! Ýþçöñ 13 àéäûí!
Ä271 Îüóëëàðóñ èêèñè áèëÿ ñàü-ÿñÿí ýÿëäè”, – äåäèëÿð. Ãîúà 1 åøèäöá
øàä îëäû. Ýóìáóð-ýóìáóð äàâóëëàð ÷àëûíäû. Àëòóí-2òóú áîðûëàð
àüðûëäû. Îë ýöí àëà áàðýàù îòàãëàð äèêèëäè. 3 Àòäàí-àéüûðäàí,
äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðûëäû. Ãîúà áÿý 4 îüóëëàðûíà
ãàðøó ýÿëäè. Àòûíäàí åíäè, îüëàíëàðûéëà ãóúà-ãóúà 5 ýþðöøäè:
“Õîøìûñûç, ÿñÿíìèñèç, îüóëëàð?” – äåäè. Ýöíëèýè àëòóíëóúà 6
îäàñûíà ýÿëäèëÿð. Øàäëûã, éåìÿê-è÷ìÿê îëäû. Óëó îüëûíà 7 äÿõè
ýþðêëö ýÿëèí ýÿòöðäè. Èêè ãàðäàø áèð-áèðèíÿ ñàüäûú îëäûëàð, 8 ýÿð-
äÿêëÿðèíÿ ÷àïóá äöøäèëÿð. Ìóðàäà-ìÿãñóäà èðèøäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóä 9 ýÿëöáÿí áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû:

ßââÿë-àõûð óçóí 10 éàøûñ óúû þëöì!

Þëöì âàãòû ýÿëäöýèíäÿ àðû èìàíäàí àéûðìàñóí!
11
Ýöíàùûñóçû Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà éöçè ñóéûíà
áàüûøëàñóí!
“Àìèí” 12 äåéÿíëÿð äèäàð ýþðñöí!
Õàíûì, ùåé!

153
 ÑÀËÓÐ ÃÀÇÀÍ 13 ÒÓÒÑÀÃ ÎËÓÁ ÎÜËÛ ÓÐÓÇ
Ä272 ×ÛÃÀÐÄÛÜÛ ÁÎÉÛ 1 ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ

Ìÿýÿð õàíûì, Òûðàáóçàí òÿêöðè áÿýëÿð áÿýè 2 îëàí õàí Ãà-

çàíà áèð øàùèí ýþíäÿðìèøäè. Áèð ýåúÿ éåéöá 3 îòóðàðêÿí øàùèí-
÷èáàøûíà àéäûð: “Ìÿðÿ, ñàáàù øàùèíëÿðè 4 àë, õÿëâÿòúÿ àâà áèíÿ-
ëèì!” – äåäè.
Åðêÿí áèíäèëÿð, àâ éåðèíÿ âàðäûëàð. 5 Ýþðäèëÿð, áèð ñöðè ãàç
îòóðàð. Ãàçàí øàùèíè ñàëäû, 6 àëûìàäû. Øàùèí ïÿðâàçà àüäû. Ýþç-
ëÿäèëÿð, øàùèí Òóìàíûí 7 ãàëàñûíà åíäè. Ãàçàí üàéÿò ñÿõò îëäû.
Øàùèíèñ àðäûíà 8 äöøäè, äÿðÿ-äÿïÿ àøäû. Êàôèð åëèíÿ ýÿëäè.
Ýåäÿðêÿí Ãàçàíûñ 9 ãàðàíñóëó ýþçöíè óéõó àëäû. Áÿýëÿð àéûò-
äûëàð: “Õàíûì, äþíÿëèì!” 10 Ãàçàí àéäûð: “Áèðÿç äÿõè èëÿðö âà-
ðàëûì!” – äåäè.
Áàãäû, áèð ãàëà 11 ýþðäè. Àéäûð: “Áÿýëÿð, ýÿëèñ éàòàëóì!” – äåäè.
Ãàçàíû êö÷èúèê 12 þëöì òóòäû, óéóäû. Ìÿýÿð õàíûì, Îüóç
áÿýëÿðè éåäè ýöí 13 óéóðäû. Àíóñ÷óí “êö÷èúèê þëöì” äåðëÿðäè.
Ä273 Ìÿýÿð îë 1 ýöí Òóìàíûí ãàëàñûíûñ òÿêöðè àâà áèíìèøäè.
Úàñóñ 2 ýÿëäè, àéäûð: “Áèð áþëöê àòëó ýÿëäè, è÷èíäÿ áÿýëÿðè éàò-
äû-3óéóäû”. Òÿêöð àäàì ñàëäû, “Êèì èäöýèí áèëöñ!” – äåäè.
Ýÿëÿíëÿð 4 áèëäè êèì, áóíëàð Îüóç ÿðÿíëÿðèíäÿíäèð. Ýÿëèá
òÿêöðÿ õÿáÿð âåðäèëÿð. 5 Òÿêöð äÿõè ùàìàí ÷ÿðèñèíè äÿðäè, áóí-
ëàðûñ öçÿðèíÿ ýÿëäè. 6 Ãàçàíûñ áÿýëÿðè áàãäûëàð, ýþðäèëÿð êèì,
éàüû ýÿëöð, àéûòäûëàð: “Ãàçàíû 7 áûðàüóð ýåäÿðñÿâöç, åâèíäÿ áèçè
ãîâàðëàð. Éåýðÿýè áóäóð êè, 8 áóíäà ãûðûëàâóç!” – äåäèëÿð. Êà-
ôèðè ãàðøóëàäûëàð, úÿíý åòäèëÿð. 9 Ãàçàíûñ öçÿðèíÿ éèýèðìè áåø
áÿýèíè øÿùèä åòäèëÿð. Ãàçàíûñ öçÿðèíÿ 10 äöøäèëÿð. Óéóäóüû
éåðäÿ òóòäûëàð. ßëèí-àéàüûí áÿðê áàüëàäûëàð, 11 áèð ÿðÿáÿéÿ
éöêëÿòäèëÿð. ßðÿáÿéÿ ìþùêÿì îðüàíëà ñàðäûëàð. ßðÿáÿéè
÷ÿêäèëÿð, 12 éöðöéö âåðäèëÿð.
Ýåäÿðêÿí ÿðÿáÿ ãûúûðäûñûíäàí Ãàçàí îéàíäû, 13 ýÿðèíäè, áó
Ä274 ÿëèíäÿêè îðüàíëàðû ùÿá ãûðäû. ßðÿáÿíèñ 1 öçÿðèíÿ îòóðäû. ßëèí
ÿëèíÿ ÷àëäû, ãàñ-ãàñ ýöëäè. 2 Êàôèðëÿð àéäûðëàð êè, “ýöëöðñÿí?!”
Ãàçàí àéäûð: “Ìÿðÿ êàôèðëÿð, áó ÿðÿáÿéè 3 áåøèýèì ñàíäûì.
Ñèçè éàìðû-éóìðû äàäûì-äàéÿì ñàíäûì”, – 4 äåäè.
154
 Ùåëÿ Ãàçàíû ýÿòöðäèëÿð, Òóìàíûí ãàëàñûíäà áèð ãóéóéà 5
áûðàãäûëàð. Ãóéóíóñ àüçûíà áèð äÿýèðìàí äàøû ãîäûëàð. Éåìÿ-
ýèíè-ñóéûíû 6 äÿýèðìÿí äàøû äÿëöýèíäÿí âåðÿðëÿðäè.
Áèð ýöí òÿêöðöñ þâðÿòè 7 àéäûð: “Âàðàéûí, Ãàçàíû ýþðÿéèí,
íÿ ùàëëó êèøèäèð, áóíúà àäàìëàðà 8 çÿðá óðàðìûø?!” – äåäè. Õà-
òóí ýÿëöá çèíäàí÷ûéà ãàïóéû à÷äûðäû. 9 ×àüûðäû, àéäûð: “Ãàçàí
áÿý, íÿäèð ùàëûñ? Äèðëèýèñ éåð àëòûíäàìû 10 õîøäóð, éîõñà éåð
éöçèíäÿìè õîøäóð? Ùÿì øèìäè íÿ éåðñÿí, 11 íÿ è÷ÿðñÿí âÿ
íÿéÿ áèíÿðñÿí?” – äåäè. Ãàçàí àéäûð: “Þëöëÿðèñÿ àø âåðäèýèñ 12
âàãò ÿëëÿðèíäÿí àëóðàì. Ùÿì þëöëÿðèñèçèñ éîðüàñûí áèíÿðÿì,
êàùèëëÿðèí 13 éåäÿðÿì”, – äåäè. Òÿêöð þâðÿòè àéäûð: “Äèíèñ
Ä275 è÷öí, Ãàçàí áÿý, 1 éåäè éàøûíäà áèð ãûç÷óüàçûì þëìöøäöð, êÿ-
ðÿì åéëÿ, àñà, áèíìÿ!” – 2 äåäè.
Ãàçàí àéäûð: “Þëöëÿðèñèçäÿ àíäàí éîðüà éîãäóð, ùÿï 3 àñà
áèíÿðÿì!” – äåäè. Þâðÿò àéäûð: “Âàé, ñÿíèñ ÿëöñäÿí íÿ éåð 4
éöçèíäÿ äèðèìèç âÿ íÿ éåð àëòûíäà þëöìöç ãóðòóëóðìûø!” –
äåäè. 5 Ýÿëäè, òÿêöðÿ àéäûð: “Êÿðÿì åéëÿ, îë òàòàðû ãóéóäàí ÷û-
ãàð. 6 Ãûçúûüàçûñ áåëèíè öçÿð, éåð àëòûíäà ãûç÷óüàçûìà áèíÿð-
ìèø. 7 Ãàëàí þëöëÿðèìèçè úÿì åäÿðìèø, ùÿì þëöëÿðèìèç è÷öí
âåðäöýèìèç 8 àøû ÿëëÿðèíäÿí ÷ÿêöá, àëóá éåð èìèø. Àíóñ ÿëèí-
äÿí íÿ þëöìèç, íÿ 9 äèðèìèç ãóðòóëóðìûø! Äèíèñ åøãèíÿ, îë ÿðè
ãóéóäàí ÷ûãàð”, – 10 äåäè.
Òÿêöð áÿýëÿðèíè úÿì åéëÿäè. Àéäûð: “Ýÿëöñ Ãàçàíû
ãóéóäàí 11 ÷ûãàðóñ, áèçè þýñöí, Îüóçû ñûíäûðñóí. Àíäàí ñîñðà
12
øÿðò åéëÿñöí, áèçèì åëöìèçÿ éàüûëûüà ýÿëìÿéÿ”, – äåäè.
Âàðäûëàð, 13 Ãàçàíû ãóéóäàí ÷ûãàðóá ýÿòöðäèëÿð. Àéûòäûëàð:
Ä276 “Àíä è÷ êèì, 1 áèçèì åëöìèçÿ éàüûëûüà ýÿëìÿéÿñÿí. Ùÿì áèçè
þý, Îüóçû ñûíäûðüûë, 2 ñÿíè ãîéó âåðÿëèì, âàð-ýåò!” – äåäèëÿð.
Ãàçàí àéäûð: “Âàëëàù, áèëëàù, 3 äîüðû éîëû ýþðÿð èêÿí ÿýðè éîë-
äàí ýÿëìÿéÿéèí!” – äåäè. Àéûòäûëàð: 4 “Âàëëàù, Ãàçàí åéö àíä
è÷äè”, – äåäèëÿð. “Èìäè Ãàçàí áÿý, äè, 5 áèçè þý!” – äåäèëÿð. Ãà-
çàí àéäûð: “Ìÿí éåð éöçèíäÿ àäàì þýìÿçèí. 6 Áèð àäàì ýÿòö-
ðöñ, áèíÿéèì, ñèçè þýÿéèì!” – äåäè. Âàðäûëàð, áèð ÿð êàôèð 7 ýÿ-
òöðäèëÿð. “Áèð ÿéÿð, áèð óéàí” – äåäè, ýÿòöðäèëÿð. Êàôèðèñ àðõà-
ñûíà 8 ÿéÿð ñàëäû, àüçûíà óéàí óðäû. Ãîëàíûíû ÷ÿêäè, ñû÷ðàäû, 9
àðãàñûíà áèíäè. Þêúÿñèí þêúÿñèíÿ ãàãäû, ãàïóðüàñûí 10 ãàðíûíà
ãàâøóðäû. Óéàíûí ÷ÿêäè, àüçûí àéûðäû, êàôèðè 11 þëäöðäè. ×þêäè,
155
 öçÿðèíÿ îòóðäû. Àéäûð: “Ìÿðÿ êàôèðëÿð, 12 ãîïóçóì ýÿòöðöñ, ñè-
çè þýÿéèí!” – äåäè. Âàðäûëàð, ãîïóçû 13 ýÿòöðäèëÿð.
ßëèíÿ àëóá, áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø,
Ä277 1
àéäûð:

Áèñ-áèñ ÿðäÿí éàüû ýþðäöìñÿ, “îéóíóì” äåäèì.

Éèýèðìè 2 áèñ ÿð éàüû ýþðäöìñÿ, éèëÿìÿäèì.
Îòóç áèñ ÿð éàüû ýþðäöìñÿ, 3 îòà ñàéäûì.
Ãûðã áèñ ÿð éàüû ýþðäöìñÿ, ãûéà áàãäûì.
ßëëè 4 áèñ ÿð ýþðäöìñÿ, ÿë âåðìÿäöì.
Àëòìûø áèñ ÿð ýþðäöìñÿ, àéòûøìàäûì.
5
Ñÿêñÿí áèñ ÿð ýþðäöìñÿ, ñÿêñÿíìÿäèì.
Äîãñàí áèñ éàüû 6 ýþðäöìñÿ, äîíàíìàäûì.
Éöç áèñ ÿð ýþðäöìñÿ, éöçöì äþíìÿäèì.
7
Éöçè äþíìÿç ãûëûúóì ÿëÿ àëäûì.
Ìÿùÿììÿäèñ äèíè åøãèíÿ ãûëûú óðäûì.
8
Àü ìåéäàíäà éóìðû áàøû òîïúà êÿñäèì.
Àíäà äÿõè “ÿðÿì-áÿýÿì” 9 äåéö þýöíìÿäèì.
Þýöíÿí ÿðÿíëÿðè õîø ýþðìÿäèì!
ßëöñÿ ýèðìèø 10 èêÿí, ìÿðÿ êàôèð, þëäöð ìÿíè,
Ãàðà ãûëûúûñ ñàë áîéíóìà, êÿñ áàøûì.
11
Ãûëûúûñäàí ñàïàðûì éîã!
Êÿíäö ÿñëèì, êÿíäö êþêöì ñûìàüûì éîã! – äåäè.
12
Áèð ñîé äÿõè ñîéëàìûø, àéäûð:
Éöêñÿê-éöêñÿê ãàðà äàüäàí 13 äàø éóâàëàíñà,
Ãàáà þêúÿì-îéëóüóì ãàðøó òóòàí Ãàçàí ÿð èäèì.
Ä278 1
Ôèðîí øèøëÿð éöêÿëèá éåðäÿí ÷ûãñà,
Ãàáà þêúÿìëÿ ïÿð÷èí 2 ãûëàí Ãàçàí ÿð èäèì.
Ãàáà-ãàáà áÿýëÿð îüëû üîâüà ãûëñà,
Ãàì÷û 3 ñàëóá òþêäöðÿí Ãàçàí ÿð èäèì.
Éóúà äàüëàðû äóìàí 4 äóðñà,
ãàðà ïóñàðûã äîëû ãîïñà,
Ãàðàãóúóìóñ ãóëàüû 5 ýþðèíìÿç îëñà,
Ãàéûðû ÿðÿí ãûëàüóçñûç éîë éàñûëñà,
Ãûëàüóçñûç 6 éîë áàøàðàí Ãàçàí ÿð èäèì.
Éåäè áàøëó ÿæäÿðùàéà éåòöá 7 âàðäûì.
156
 Ùåéáÿòèíäÿí ñîë ýþçöì éàøàðäû.
Ùåé ýþçöì, íàìÿðä 8 ýþçöì, ìöõÿííÿò ýþçöì,
Áèð éûëàíäàí íÿ âàð êè, ãîðõäóñ! – äåäèì.
9
Àíäà äÿõè “ÿðÿì, áÿýÿì” äåéö þýöíìÿäèì.
Þýöíÿí ÿðÿíëÿðè õîø 10 ýþðìÿäèì.
ßëöñÿ ýèðìèøêÿí, ìÿðÿ êàôèð, þëäöð ìÿíè,
éåòöð ìÿíè!
Ñàë 11 ãûëûúûñ, êÿñ áàøûì,
Ãûëûúûñäàí ñàïàðûì éîã!
Êÿíäö ÿñëèì, êÿíäö 12 êþêöì ñûìàüûì éîã!
Îüóç ÿðÿíëÿðè äóðàðêÿí ñÿíè þýìÿýèì éîã! – 13 äåäè.
Ãàçàí áóðàäà áèð äÿõè ñîéëàìûø:
Ä279 Àðãûú ãûðäà éûãàíûð 1 ßììàí äÿñèçèíäÿ
Ñàðá éåðëÿðäÿ éàïûëìûø êàôèð øÿùðè,
Ñàüà-2ñîëà ÷ûðáûíäû óðàð éöçýö÷èëÿðè,
Ñó äèáèíäÿ äþíÿð áÿùðèëÿðè,
3
“Òàñðû ìÿíÿì” äåéö ñó äèáèíäÿ ÷ûüðûøóð àñèëÿðè.
Þñèí ãîéóá 4 òÿðñèí îãóð ãûçû-ýÿëèíè.
Àëòóí àøûã îéíàð Ñàíúûäàíûñ 5 áÿýëÿðè.
Àëòû ãàòëà Îüóç âàðäû, àëûìàäû.
Îë ãàëàéû, àëòû 6 áàø ÿðëÿ ìÿí Ãàçàí âàðäûì,
àëòû ýöíÿ ãîìàäûì, àíû àëäûì.
7
Êÿëèñàñûí éûãóá, éåðèíÿ ìÿñúèä éàïäûì,
áàñ áàñëàòäûì.
8
Ãûçûíû- ýÿëèíèíè àü êþêñöìäÿ îéíàòäûì.
Áÿýëÿðèí ãóë åòäèì.
Àíäà äÿõè 9 “ÿðÿì, áÿýÿì” äåéö þýöíìÿäèì.
Þýöíÿí ÿðÿíëÿðè õîø ýþðìÿäèì.
10
ßëöñÿ ýèðìèøêÿí, ìÿðÿ êàôèð, þëäöð ìÿíè,
éåòöð ìÿíè!
Ãûëûúûñäàí 11 ñàïàðûì éîã!
Êÿíäö ÿñëèì, êÿíäö êþêöì ñûìàüóì éîã! – äåäè.
Ãàçàí 12 ýåíÿ ñîéëàìûø, àéäûð:
Àðãûú ãûðäà äþíäÿðäèýèì,
ìÿðÿ êàôèð, ñÿíèñ 13 áàáàñ.
157
 Øÿãàãûíà èìðÿíäöýèì ñÿíèñ ãûçûñ-ýÿëèíèñ.
Ä280 Àüúà ãàëà Ñöðìÿëèäÿ 1 àò îéíàòäûì.
Àòëà Ãàðóí åëèíÿ ÷àïãóí éåòäèì.
Àã ùàñàð 2 ãàëàñûíûñ áöðúèí éûãäûì.
Àü àã÷à ýÿòöðäèëÿð, “ïóëäóð” äåäèì.
3
Ãûçûë-àëòóí ýÿòöðäèëÿð, “áàãûðäûð” äåäèì.
Àëà ýþçëö ãûçûí-ýÿëèíèí 4 ýÿòöðäèëÿð, àëäàíìàäûì;
êÿëèñàñûí éûãäûì, ìÿñúèä éàïäûì.
Àëòóíû-5ýöìöøè éàüìàëàòäûì.
Àíäà äÿõè “ÿðÿì, áÿýÿì” äåéö þýöíìÿäèì.
Þýöíÿíëÿðè 6 õîø ýþðìÿäèì.
ßëöñÿ ýèðìèøêÿí, ìÿðÿ êàôèð, þëäöð ìÿíè,
éåòöð ìÿíè!
7
Êÿíäö ÿñëèì-êþêöì ñûìàüûì éîã!
Ñÿíè þýìÿýèì éîã! – äåäè.
8
Ãàçàí áÿý áóðàäà áèð äÿõè ñîéëàìûø, àéäûð:
Àã ãàéàíûñ ãàïëàíûíûñ 9 åðêÿýèíäÿ
áèð êþêöì âàð,
Îðòàú ãûðäà ñèçèñ êåéèêëÿðèñöç äóð10üóðìàéà.
Àã ñàçûñ àñëàíûíäà áèð êþêöì âàð,
Ãàç àëàúà éóíäóñû 11 äóðüóðìàéà,
ßçâàé ãóðä ÿíöýè åðêÿýèíäÿ áèð êþêöì âàð,
Àüúà 12 áÿêèë òöìÿí ãîéóíóñ ýÿçäèðìÿéÿ,
Àü ñóíãóð ãóøû åðêÿýèíäÿ 13 áèð êþêöì âàð,
Àëà þðäÿê, ãàðà ãàçóñ ó÷óðìàéà.
Ä281 Ãàëûí Îüóç 1 åëèíäÿ áèð îüëóì âàð, – Óðóç àäëó;
Áèð ãàðäàøûì âàð – Ãàðàýöíÿ àäëó.
2
Éåñèäÿí òîüàíûñû äèðýöðìÿéÿëÿð.
ßëöñÿ ýèðìèøêÿí, ìÿðÿ êàôèð, 3 þëäöð ìÿíè,
éåòöð ìÿíè.
Ãûëûúûñäàí ñàïàðûì éîã!
Êÿíäö ÿñëèì ñûìàüûì 4 éîã! – äåäè.
Áèð äÿõè ñîéëàìûø, àéäûð:
Èò êèáè ýó-ýó åäÿí ÷ÿðêÿç 5 õûðñëû,
Êö÷èúèê äîñóç øöëÿíëè,
158
 Áèð òîðáà ñàìàí äþøÿêëè,
6
Éàðûì êÿðïèú éàñäûãëû,
Éîíìà àüàú òàñðûëû.
Êþïÿýèì êàôèð,
Îüóçû 7 ýþðÿðêÿí ñÿíè þýìÿýèì éîã!
Àíäàí þëäöðÿðñÿñ, ìÿðÿ êàôèð, þëäöð 8 ìÿíè,
Þëäöðìÿçñÿñ, Ãàäèð ãîðñà,
þëäöðÿéèì, êàôèð, ñÿíè! – 9 äåäè.
Êàôèðëÿð àéäûð: “Áó áèçè þýìÿäè. Ýÿëöñ, áóíû þëäöðÿëèì!”
10
– äåäèëÿð. Êàôèð áÿýëÿðè äÿðèëäèëÿð, ýÿëäèëÿð. Éåíÿ àéûòäûëàð:
“Áóíóñ 11 îüëû âàð, ãàðäàøû âàð; áóíû þëäöðìÿê îëìàç”, –
äåäèëÿð. 12 Ýÿòöðäèëÿð, äîñóç äàìûíà ùÿáñÿ ñàëäûëàð.
Àò àéàüû êöëöê, 13 îçàí äèëè ÷åâèê îëóð. Ãàçàíûñ þëöñèíè –
Ä282 äèðèñèíè êèìñÿ 1 áèëìÿäè.
Ìÿýÿð, õàíûì, Ãàçàíûñ áèð îüëàíúûüû âàðäû; áþéöäè, 2
éèýèòúèê îëäû. Áèð ýöí àòà áèíöá äèâàíà ýÿëöðêÿí áèð êèøè 3 àéäûð:
“Ìÿýÿð ñÿí õàí Ãàçàíûñ îüëû äåýèëñÿí?” – äåäè. Óðóç 4 ãàãûäû,
àéäûð: “Ìÿðÿ ãàâàò, ìÿíèì áàáàì Áàéûíäûð õàí äåýèëìèäèð?”
5
Àéûòäû: “Éîõ, îë, àíàñûñ áàáàñûäûð, ñÿíèñ äÿäÿñäèð”. Óðóç:
“Ìÿðÿ, 6 éà áÿíèì áàáàì þëöìèäèð, äèðèìèäèð?” – äåäè. Àéûòäû:
“Äèðèäèð, 7 Òóìàíûí ãàëàñûíäà òóòñàãäûð”, – äåäè. Áþéëÿ äèýÿú
îüëàí 8 àüëàäû, ìÿëóë îëäû, àòûíû ãàéûòäû; ýåðö äþíäè, 9 àíàñûíà
ýÿëäè. Áóðàäà àíàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, 10 íÿ ñîéëà-
ìûø, àéäûð:

Ìÿðÿ àíà, ìÿí õàí îüëû äåýèëìèøÿì.

Õàí 11 Ãàçàí îüëû èìèøÿì.
Ìÿðÿ ãàâàò ãûçû, ìóíû ìàñà íå÷öí äèìÿçäèñ?
12
Àíà ùàããû Òàñðû ùàããû äåýèëìèøñÿ,
Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúóì 13 äàðòàéäûì,
Üàôèëëèúÿ ýþðêëö áàøûñ êÿñÿéäèì,
Ä283 Àëúà ãàíûñ 1 éåð éöçèíÿ äþêÿéäèì, – äåäè.
Àíàñû àüëàäû, àéäûð: “Îüóë, áàáàñ 2 ñàüäûð, àììà ñþéëÿ-
ìÿéÿ ãîðõóäóì, êàôèðÿ âàðàñàí, êÿíäþçöñè 3 óðàñàí ùÿëàê
îëàñàí. Àíóñ÷óí ñàñà äèìÿçäèì, úàíûì, îüóë, – 4 äåäè, – àì-
ìà ÿììèñÿ àäàì ñàë, ýÿëñöí; ýþðÿëèì, íÿ äåð”, – äåäè.
159
 5
Àäàì ñàëäû, ÿììèñèíè îõóäû. Ýÿëäè. Óðóç àéäûð: “Ìÿí
áàáàì 6 òóòñàã îëäóüû ãàëàéà ýåäèðÿì”. Èòòèôàãëà äàíûøûã ãûëäû-
ëàð. Úÿìè 7 áÿýëÿðÿ õÿáÿð îëäû: “Óðóç áàáàñûíà ýåäÿð, éàðàüëà
ýÿëöñ!” – äåäèëÿð.
8
Ëÿøêÿð äÿðèëäè, ýÿëäè. Àëï Óðóç ÷àäûðëàðûí à÷äûðäû, 9 úÿá-
áÿõàíàñûí éöêëÿòäè. Ãàðàýöíÿ ÷ÿðèáàøû îëäû. Áîðû 10 àüàðäûá
êþ÷äèëÿð. Éîëà ýèðäèëÿð.
Éîë öçÿðèíäÿ êàôèðèñ Àéàñîôéàñû 11 âàðäû. Êåøèøëÿð áÿêëÿð-
äè. Üàéÿò ñàðá êÿëèñàéäû. 12 Àòäàí åíöá, òàúèð äîíûí ýåéäèëÿð.
Áàçèðýàí ñóðÿòèíäÿ 13 ãàòûð-äÿâÿ ÷ÿêäèëÿð, ýÿëäèëÿð.
Ä284 Êàôèðëÿð ýþðäèëÿð, ýÿëÿíëÿð òàúèðÿ 1 áÿñçÿìÿç; ãà÷äûëàð,
ãàëàéà ýèðäèëÿð, ãàïóëàðûí éàïäûëàð. Áöðúÿ ÷ûãóá 2 “Êèì-
ëÿðñèç?” äåäèëÿð. Áóíëàð àéûòäû: “Áàçèðýàíëàðûç”, – äåäèëÿð.
Êàôèðëÿð 3 “éàëàí ñþéëÿðñèç” äåéö äàøà òóòäûëàð. Óðóç àòäàí
åíäè, 4 àéäûð: “Ùàé, àòàìûñ àëòóí ãÿäÿùèíäÿí øÿðàá è÷ÿí, ìÿíè
ñåâÿí 5 àòäàí åíñöí! Áóíóñ ãàïóñûíà áèðÿð ýöðç óðàëûì!” –
äåäè. Îí 6 àëòû éèýèò ñû÷ðàéóá àòäàí åíäèëÿð. Ãàëãàí éàïûíäûëàð.
Ýöðçëÿðèí 7 óìóçëàðûíà óðäûëàð, ãàïóéà ýÿëäèëÿð; áèðÿð ýöðç óðóá
ãàïóéû 8 îâàòäûëàð, è÷ÿðö ýèðäèëÿð. Áóëäóãëàðû êàôèðè ãûðäûëàð. Äèë
9
÷ûãàðòìàäûëàð. Ìàëûíû éàüìàëàäûëàð. ×ÿðè öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð,
ãîíäûëàð.
10
Ìÿýÿð áèð ñûüûðòìàúëàðû âàðäû. Ýþðäè êèì, ãàëàéû àëäûëàð.
Ãà÷äû 11 òÿêöðÿ âàðäû, Àéàñîôéà àëóíäóüûí õÿáÿð âåðäè. “Íÿ
îòóðàðñûç, 12 öçÿðèñèçÿ éàüû ýÿëäè, áàøûñóç éàðàüûí ýþðöñ!” – äåäè.
Òÿêöð 13 áÿýëÿðè úÿì åéëÿäè. “Áóíëàðëà íÿ ìöäàðà ãûëà-
Ä285 ëóì?” – äåäè. Áÿýëÿð àéûòäûëàð: 1 “Áóíóñ ìöäàðàñû îëäóð êèì,
Ãàçàíû ÷ûãàðàâóç, àíëàðà áÿðàáÿð åäÿâöç”. 2 Áó ñþçè ìÿñëÿùÿò
ýþðäèëÿð. Âàðäûëàð, Ãàçàíû ÷ûãàðóá, 3 òÿêöð þñèíÿ ýÿòöðäèëÿð.
Òÿêöð àéäûð: “Ãàçàí áÿý, öçÿðèìèçÿ éàüû ýÿëäè. 4 Áó éàüûéû
öçÿðèìèçäÿí àéûðàðñàñ, ñÿíè ãîéó âåðÿëèì! – äåäèëÿð. Ùÿì 5
õÿðàúà ìöòè îëàëûì. Ñÿí äÿõè àíä è÷ êèì, áó áèçèì åëÿ éàüûëûüà
6
ýÿëìÿéÿñÿí”, – äåäèëÿð. Ãàçàí àéäûð: “Âàëëàù, áèëëàù, äîüðû
éîëû ýþðÿðêÿí 7 ÿýðè éîëäàí ýÿëìÿéÿëèì!” – äåäè. Êàôèðëÿð
“Ãàçàí åéö àíä è÷äè” äåéö 8 ñåâèíäèëÿð. Òÿêöð ÷ÿðèñèí äÿâøöðöá
ìåéäàíà ýÿëäè. ×àäûð 9 òèêäèðäè. Êàôèð ëÿøêÿðè Ãàçàíûñ öçÿðèíÿ
éûüûëäû. Ãàçàíà 10 ýåéèì ýÿòöðäèëÿð. Ãûëûú âÿ ñöýö âÿ ÷îìàã âÿ
ñàèð úÿíý àëÿòèí 11 ýåéäèðöá äîíàòäûëàð.
160
 Áó ìÿùÿëäÿ Îüóç ÿðÿíëÿðè àëàé-àëàé 12 ýÿëäè. Êþïöð-
êþïöð òàâûëëàð, íÿãàðÿëÿð ÷àëûíäû. Ãàçàí 13 ýþðäè êèì, ëÿøêÿð
Ä286 þñèíúÿ áèð àü-áîç àòëó, àü ÿëÿìëö áÿý äÿìèð 1 äîíëó Îüóçóñ
þñèíúÿ ýÿëäè. ×àäûðûí äèêäèðäè. Àëàé 2 áàüëàäû äóðäû. Àíóñ
àðäûíúà Ãàðàýöíÿ ýÿëäè, àëàé áàüëàäû 3 äóðäû. Ùàìàí áóðàäà
Ãàçàí àò ìåéäàíà ñöðäè, ãûðûì 4 äèëÿäè.
Áîç àòëó Áåéðÿê àò äÿïäè, ìåéäàíà ýèðäè. Ãàçàí 5 áóðàäà
ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:

Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí 6 äóðàí éèýèò, íÿ éèýèòñÿí?

ßýíè áÿý äÿìöð äîíûí ýåéÿí éèýèò, 7 íÿ éèýèòñÿí?
Àäûñ íÿäèð, éèýèò, äåýèë ìàñà! – äåäè.
Áåéðÿê áóðàäà 8 ñîéëàìûø, àéäûð:
Ìÿðÿ êàôèð, ñÿí ìÿíè áèëìÿçìèñèí?
Áàðàñàðûñ 9 Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ïàðëàéóá ó÷àí,
Àäàõëóñûí àéðûãëàð 10 àëóðêÿí òóòóá àëàí,
Áàéáþðÿ õàí îüëû Áàìñû Áåéðÿê 11 ìàñà äåðëÿð.
Ýÿë áÿðö, ìÿðÿ êàôèð, äþýöøÿëèì! – äåäè.
Ãàçàí áóðàäà 12 áèð äÿõè ñîéëàìûø, àéäûð:
Ìÿðÿ éèýèò, þñèíúÿ áó ÷ÿðèíèñ
Áèð àã ñàíúàãëó 13 àëàé ÷ûãäû.
×àäûðûí èëäÿí-þýäèí äèêäè.
Ä287 Àü-áîç àòà 1 áèíÿí îë éèýèò íÿ éèýèòäèð,
êèìöñ íÿñèäèð?
Éèýèò, áàøûñ÷óí, 2 äåýèë ìàñà!

Áåéðÿê àéäûð: “Ìÿðÿ êàôèð, êèìöñ íÿñè îëñà ýÿðÿê! Áÿýö-

ìèç 3 Ãàçàíûñ îüëûäûð”, – äåäè. Ãàçàí êþíëöñäÿí àéäûð: “ßë-
ùÿìäöëèëëàù, 4 ìÿíèì îüëàíúûüûì áþéöê ÿð îëìûø”, – äåäè.
Áåéðÿê: “Ìÿðÿ êàôèð, íåúÿ 5 áèð îíû-áóíû ñîðàðñàí ìàñà?” –
äåäè, Ãàçàíûñ öçÿðèíÿ àò 6 ñàëäû. Ïÿðëö ýöðçèíè ÿëèíÿ àëóá Ãàçàíû
÷àëäû. Ãàçàí 7 êÿíäöéè áèëäèðìÿäè, ãàðâàäû Áåéðÿýè áèëÿýèíäÿí
òóòäû-8äàðòäû, ÷îìàüûíû ÿëèíäÿí àëäû. Áåéðÿýèñ ÿññÿñèíÿ áèð 9
÷îìàü óðäû. Áåéðÿê àò áîéíûí ãóúàãëàäû, ãàéûäà 10 äþíäè. Ãàçàí
àéäûð: “Éà Áåéðÿê, âàð, áÿýöñÿ àéûò ýÿëñöí!” – 11 äåäè.
161
 12
Áóíû ýþðäè, Èëÿê ãîúà îüëû Äþíÿáèëìÿç Äöëÿê Óðàí
ìåéäàíà ýèðäè.
Ãàçàí áóðàäà ñîéëàìûø, àéäûð:
13
Àëàð äàíëà éåðèíäÿí äóðàí éèýèò,
íÿ éèýèòñÿí?
1
Ä288 Áÿäÿâè àòûí îéíàäû ýÿëÿí éèýèò,
íÿ éèýèòñÿí?
ßð ÿðäÿí àäûí éàøóðìàã åéèá 2 îëóð.
Àäûñ íÿäèð, éèýèò, äåýèë ìàñà! – äåäè.
Äöëÿê Óðàí 3 àéäûð:
Ìÿðÿ êàôèð, ìÿíèì àäûì áèëìÿçìèñÿí?
Þç àäûíà õîðëàéàí, åëäÿí 4 ÷ûãàí,
ßëëè éåäè ãàëàíûñ êÿëèäèíè àëàí.
Èëÿê ãîúà îüëû 5 Äþíÿáèëìÿç Äöëÿê Óðàí
ìàñà äåðëÿð, – äåäè.
Ñöýöñèí ÿëèíÿ àëóá, 6 àò ñàëäû. “Ãàçàíû ñàíúàì” äåäè, ñàí-
úàìàäû, þòÿ êå÷äè. 7 Ãàçàí àò äÿïäè. Ñöýöñèí ÷ÿêöá ÿëèíäÿí àë-
äû, äÿïÿñèíÿ 8 óðäû. Ïàðà-ïàðà îëäû, îâàíäû, Àéäûð: “Ìÿðÿ, ãà-
âàò îüëû, 9 áÿýöñÿ äå ýÿëñöí”, – äåäè. Îë äÿõè ãàéûäà äþíäè.
Ãàçàí 10 éåíÿ ÿð äèëÿäè. Äþçÿí îüëû Àëï Ðöñòÿì àò äÿïäè,
11
ìåéäàíà ýèðäè. Ãàçàí áóðàäà ýåíÿ ñîéëàäû, àéäûð:
Ãàëãóáàíû 12 éåðèíäÿí äóðû ýÿëÿí,
Ãàçûëûã àòûí áóòóí áèíÿí,
Íÿ éèýèòñÿí, 13 àäûñ íÿäèð, äåýèë ìàñà! – äåäè.
Àëï Ðöñòÿì àéäûð:
Ä289 Ãàëãóáàíû éåðèíäÿí 1 äóðû ýÿëÿí,
Èêè ãàðäàø áÿáÿýèí þëäöðöá çÿëèë ýÿçÿí,
Äþçÿí 2 îüëû Àëï Ðöñòÿì ìàñà äåðëÿð, – äåäè.

Îë äÿõè Ãàçàíà 3 àò ñàëäû. “Àëàì” äåäè, àëûìàäû. Ãàçàí áÿý

áóñà äÿõè 4 áèð çÿðá óðäû. Àéäûð: “Ìÿðÿ ãàâàò, âàð, áÿýöñÿ äå,
ýÿëñöí”, – 5 äåäè.
Îë äÿõè äþíäè. Ãàçàí ýåðö ÿð äèëÿäè. Óðóçóñ 6 úèëàâûñûí
ÿììèñè Ãàðàýöíÿ òóòìûøäû. ×ÿêäè, àññóçûí 7 ÿëèíäÿí àëäû, ãûëû-
162
 úûíû äàðòäû, áàáàñûíûñ öçÿðèíÿ àò ñàëäû. 8 Äóðóíäóðìàäû, ÷èýíèíÿ
ãûëûú åíäèðäè. Ýåéèìèíè êÿñäè, îìóçûíà 9 äþðò ïàðìàã äÿêëö
çÿõì óðäû. Àëúà ãàíû øîðëàäû, 10 ãîéíûíà åíäè.
Óðóç ýåíÿ äþíäè êè, áèð äÿõè ÷àëà, Ãàçàí 11 áóðàäà ÷àüûðûá
îüëûíà ñîéëàð, ýþðÿëèì, õàíûì, íÿ ñîéëàð. 12 Àéäûð:
Ãàðà äàüûì éöêñÿýè îüóë!
Ãàðàíñóëó ýþçëÿðèì 13 àéäûíû îüóë!
Àëïûì Óðóç, àñëàíûì Óðóç,
Ä290 Àü ñàãàëëó 1 áàáàñà ãûéìà, îüóë! – äåäè.
Óðóçóñ øÿôãÿò äàìàðëàðû ãàéíàäû. 2 Ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè
ãàí-éàø äîëäû. Àòäàí éåðÿ åíäè, àòàñûíûñ 3 ÿëèí þïäè. Ãàçàí
äÿõè àõòàðûëäû, éåðÿ åíäè. Îüëûíûñ 4 áîéíûí þïäè. Áÿýëÿð Ãà-
çàíëà îüëûíûñ öçÿðèíÿ àò ñàëäûëàð. 5 ×åâðÿ àëäûëàð. Úÿìèñè àòäàí
åíöá, Ãàçàíûñ ÿëèí þïäèëÿð. 6 Éöðöéöáÿí êàôèðÿ àò ñàëäûëàð, ãû-
ëûú óðäûëàð. Äÿðÿëÿðäÿ, 7 äÿïÿëÿðäÿ êàôèðÿ ãûðüóí ýèðäè. Ãàëàéû
àëäûëàð. Êÿëèñàñûí éûãóá 8 ìÿñúèä éàïäûëàð. Ãàíëó êàôèð ÿëèíäÿí
áàáàñûíû äàðòóá àëäû.
9
Ãàëûí Îüóç åëèíÿ ýÿëöá ÷ûãäû. Àüúà éöçëè àíàñûíà ìóøò÷û
10
ñàëäû. Ãàçà áÿñçÿð ãûçû-ýÿëèíè Ãàçàíà ãàðøó ýÿëöá, ÿëèí 11
þïäèëÿð, àéàüûíà äöøäèëÿð.
Ãàçàí ýþðêëö ÷ÿìÿíÿ ÷àäûð îòàã 12 äèêäèðäè. Éåäè ýöí éåäè
ýåúÿ òîé-äöýöí åäöá, éåìÿ-15è÷ìÿ îëäû. Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿë-
Ä291 äè, ãîïóç ÷àëäû; üàçè ÿðÿíëÿð 1 áàøûíà íÿ ýÿëäöýèí ñþéëÿäè:

Ãàíû þýäöýöìöç áÿý ÿðÿíëÿð,

Äöíéà 2 ìÿíèì äåéÿíëÿð?
ßúÿë àëäû, éåð ýèçëÿäè.
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
3
Ýÿëèìëö-ýåäèìëö äöíéà!
Ñîñ óúû þëöìëö äöíéà!
Þëöì âàãòû 4 ýÿëäöýèíäÿ àðû èìàíäàí àéûðìàñóí!
Ãàäèð ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú 5 åòìÿñöí!
Áåø êÿëìÿ äóà ãûëäûã, ãÿáóë îëñóí!
“Àìèí! Àìèí!” 6 äåéÿíëÿð äèäàð ýþðñöí!
Ýöíàùûñûçû àäû ýþðêëö Ìÿùÿììÿä 7 Ìóñòàôà
ùþðìÿòèíÿ áàüûøëàñóí! Õàíûì, ùåé!
163
 È× ÎÜÓÇÀ 8 ÄÀØ ÎÜÓÇ ÀÑÈ ÎËÓÁ ÁÅÉÐßÊ
ÞËÄÖÝÈ 9 ÁÎÉÛ ÁßÉÀÍ ÅÄßÐ

Ö÷ Îã, Áîç Îã éûüíàã îëñà, 10 Ãàçàí åâèí éàüìàëàäàðäû.

Ãàçàí ýåðö åâèí éàüìàëàòäû. Àììà 11 Äàø Îüóç áèëÿ áóëûí-
ìàäû. Ùÿìèí È÷ Îüóç éàüìàëàäû.
12
Ãà÷àí Ãàçàí åâèí éàüìàëàòñà, ùàëàëûíûñ ÿëèí àëóð, äûøðà
÷ûãàðäû, 13 îíäàí éàüìà åäÿðäè.
Ä292 Äàø Îüóç áÿýëÿðèíäÿí Àðóç, ßìÿí âÿ ãàëàí 1 áÿýëÿð áóíû
åøèòäèëÿð, àéûòäûëàð êè, “Áàã, áàã! Øèìäèéÿ äÿêèí Ãàçàíûñ 2 åâèí
áèëÿ éàüìà åäÿðäèê. Øèìäè íå÷öí áèëÿ îëìàéàâóç?” – äåäèëÿð.
3
Èòòèôàãû úÿìè Äàø Îüóç áÿýëÿðè Ãàçàíà ýÿëìÿäèëÿð, ÿäàâÿò 4
åéëÿäèëÿð.
Ãûëáàø äåéÿðëÿð, áèð êèøè âàðäû. Ãàçàí àéäûð: “Ìÿðÿ Ãûëáàø,
5
áó Äàø Îüóç áÿýëÿðè õàíûì áèëÿ ýÿëöðëÿðäè. Øèìäè íå÷öí
ýÿëìÿäèëÿð?” – 6 äåäè. Ãûëáàø àéäûð: “Áèëìÿçìèñèí, íå÷öí ýÿë-
ìÿäèëÿð? Åâèí éàüìàëàòäûüûñ 7 äÿì Äàø Îüóç áèëÿ áóëûíìàäû,
ñÿáÿá îëäóð”, – äåäè. Ãàçàí 8 àéäûð: “ßäàâÿò áàüëàäûëàð, ùÿ-
ìè?” – äåäè. Ãûëáàø àéäûð: “Õàíûì, ìÿí 9 âàðàéûí, îíëàðûñ
äîñòëûüûí-äöøìÿíëèýèí áèëÿéèí”, – äåäè. 10 Ãàçàí àéäûð: “Ñÿí
áèëöðñÿí, âàð!” – äåäè.
Ãûëáàø áèð ãà÷ àäàì 11 èëÿ áèíöá, Ãàçàíûñ äàéûñû Àðóçóñ
åâèíÿ ýÿëäè. Àðóç12 äÿõè àëòóí ýöíëöýèí äèêìèøäè, îüëàíëàðûéëà
îòóðìûøäû. 13 Ãûëáàø ýÿëöá Àðóçà ñàëàì âåðäè, àéäûð: “Ãàçàí
Ä293 áóñëó îëäû. 1 ßëáÿòäÿ, äàéûì Àðóç ìàñà ýÿëñöí, – äåäè. Ãàðà
áàøûì áóñàëäû, 2 öçÿðöìÿ éàüû ýÿëäè. Äÿâÿëÿðèì áîçëàòäûëàð,
Ãàðàãóúäà 3 Ãàçûëûã àòëàðûì êèøíÿòäèëÿð. Ãàçà áÿñçÿð ãûçûìûç-
ýÿëèíöìèç áóñëó 4 îëäû. Ìÿíèì ãàðà áàøûìà ýþð íÿëÿð ýÿëäè.
Äàéûì Àðóç ýÿëñöí”, – 5 äåäè.
Àðóç àéäûð: “Ìÿðÿ Ãûëáàø, îë âàãò êèì, Ö÷, Áîç Îã 6 éûü-
íàã îëñà, îë âàãò Ãàçàí åâèí éàüìà åäÿðäè. Ñó÷óìóç 7 íÿéäè
êè, éàüìàäà áèëÿ îëìàäûã? – äåäè. Ùÿìèøÿ Ãàçàíûñ áàøûíà 8
áóñëó ýÿëñöí, äàéûñû Àðóçû äàèì àñà äóðñóí. Áèç Ãàçàíà 9 äöø-
ìÿíèç, áÿëëö áèëñöí!” – äåäè.
Ãûëáàø áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿëèì, 10 õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, àéäûð:
164
 Ìÿðÿ ãàâàò,
Ãàëãóáàíû Ãàçàí õàí éåðèíäÿí 11 äóðû ýÿëäè.
Àëà äàüäà ÷àäûðûí-îòàüûí äèêäè.
Ö÷ 12 éöç àëòìûø àëòû àëï ÿðÿíëÿð
éàíûíà éûüíàã îëäû.
13
Éåìÿê-è÷ìÿê àðàñûíäà áÿýëÿð ñÿíè àñäû.
Öñòöìöçÿ éàüû-íÿñíÿ ýÿëìÿäè.
Ä294 1
Ìÿí ñÿíèñ äîñòëûüûñ-äöøìÿíëûüûñ
ñûíàéó ýÿëäèì.
2
Ãàçàíà äöøìÿí èìèøñÿí, áèëäèì! – äåäè.
Ãàëãóá “Õîø ãàë!” äåéöá 3 ýåòäè.

Àðóç üàéÿò ñÿõò îëäû. Äàø Îüóç áÿýëÿðèíÿ 4 àäàì ñàëäû.

“ßìÿí ýÿëñöí, Àëï Ðöñòÿì ýÿëñöí, Äþíÿáèëìÿç 5 Äöëÿê Óðàí
ýÿëñöí, ýåðö ãàëàí áÿýëÿð ùÿá ýÿëñöí!” – äåäè.
6
Äàø Îüóç áÿýëÿðè ùÿï éûüíàã îëäû. Àëà áàðýàù îòàãëàðûí 7
äöçÿ äèêäè. Àòäàí-àéüûðäàí, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ 8
ãûðäûðäû. Äàø Îüóç áÿýëÿðèíÿ àüûðëûã åäöá òîéëàäû. 9 Àéäûð:
“Áÿýëÿð, ìÿí ñèçè íèéÿ ãàüûðäûì, áèëöðìèñèç?” Àéûòäûëàð:
“Áèëìÿçöç”. 10 Àðóç àéäûð: “Ãàçàí áèçÿ Ãûëáàøû ýþíäÿðìèø.
Åëèì-ýöíöì ÷àïûëäû, 11 ãàðà áàøûì áóñëó îëäû, äàéûì Àðóç
ìàñà ýÿëñöí, – äåìèø. Ãûëáàøà 12 àéûòäûì êè, ãà÷àí êè Ãàçàí
åâèí éàüìàëàäàðäû, Äàø Îüóç 13 áÿýëÿðè áèëÿ éàüìàëàðäû.
Áÿýëÿð ýÿëöð, Ãàçàíû ñàëàìëàð, ýåäÿðäè. Øèìäè ñó÷óìóç íÿ
îëäû êèì, áèëÿ áóëûíìàäóã”.
Ä295 1
ßìÿí àéäûð: “Éà ñÿí íÿ úàâàá âåðäèñ?” Àðóç àéäûð êè,
“Ìÿðÿ ãàâàò, áèç 2 Ãàçàíà äöøìÿíöç”, – äåäèì. ßìÿí àéäûð:
“Åéö äåìèøñÿí”.
Àðóç àéäûð: “Áÿýëÿð, 3 éà ñèç íÿ äåðñèç?” Áÿýëÿð àéäûð: “Íÿ
äåéÿëöì? ×öí ñÿí Ãàçàíà äöøìÿí îëäóñ, 4 áèç äÿ äöøìÿíèç”,
– äåäèëÿð.
Àðóç àðàéà Ìöñùÿô ýÿòöðäè. Ùÿá áÿýëÿð 5 ÿë óðóá àíä
è÷äèëÿð. “Ñÿíèñ äîñòóñà äîñò âÿ äöøìÿíöñÿ 6 äöøìÿíöç”, –
äåäèëÿð. Àðóç úöìëÿ áÿýëÿðè õÿëÿòëÿäè, äþíäè àéäûð: “Áÿýëÿð, 7
Áåéðÿê áèçäÿí ãûç àëìûøäûð, ýöéÿýöìöçäöð; àììà Ãàçàíûñ
èíàüûäûð. 8 Ýÿëñöí, áèçè Ãàçàíëà áàðûøäûðñóí. Äåéÿëöì, ýÿòöðÿ-
ëèì; áèçÿ ìöòè 9 îëóðñà, õîø! Îëìàç èñÿ, áÿí ñàãàëûíû òóòàéûí,
165
 ñèç ãûëûú 10 àøóðóñ, ïàðàëàñ! Àðàäàí Áåéðÿýè ýþòöðÿëèì. Àíäàí
ñîñðà Ãàçàí èëÿ 11 èøöìèç õåéèð îëà!” – äåäè.
Áåéðÿýÿ êàüûä ýþíäÿðäèëÿð. Áåéðÿê îäà12ñûíäà éèýèòëÿðëÿ
éåéöá-è÷èðäè. Àðóçäàí àäàì ýÿëäè, ñàëàì 13 âåðäè.
Ä296 Áåéðÿê ÿëåéê àëäû. Àéûòäû: “Õàíûì Àðóç ñèçÿ ñàëàì 1
àéäàð. Êÿðÿì åòñöí, Áåéðÿê ýÿëñöí, Ãàçàíëà áèçè áàðûø-
äûðñóí!” 2 – äåð. Áåéðÿê “Õîø îëà!” äåäè. Àòûí ÷ÿêäèëÿð, áèíäè.
Ãûðã éèýèäëÿ 3 Àðóçóñ åâèíÿ ýÿëäè. Äàø Îüóç áÿýëÿðè îòóðàðêÿí
ýèðèá ñàëàì 4 âåðäè. Áåéðÿýÿ Àðóç àéäûð: “Áèëöðìèñÿí, ñÿíè íè-
éÿ ãàüûðäûã?” Áåéðÿê 5 àéäûð: “Íèéÿ ãàüûðäûñûç?” Àðóç àéäûð:
“Ùÿá øîë îòóðàí áÿýëÿð Ãàçàíà 6 àñè îëäóã, àíä è÷äèê”. Ìöñ-
ùÿô ýÿòöðäèëÿð, “Ñÿí äÿõè àíä è÷!” – 7 äåäèëÿð. “Ãàçàíà ìÿí àñè
îëìàçàì” äåéö àíä è÷äè. Ñîéëàäû, 8 àéäûð:

Ìÿí Ãàçàíûñ íåìÿòèíè ÷îã éåìèøÿì,

Áèëìÿçñÿì, ýþçöìÿ äóðñóí!
9
Ãàðàãóúäà Ãàçûëûã àòûíà ÷îã éèëìèøÿì.
Áèëìÿçñÿì, ìàñà, òàáóò îëñóí!
10
Éàõøû ãàôòàíëàðûí ÷îã ýåéìèøÿì,
Áèëìÿçñÿì, êÿôÿíèì îëñóí!
Àëà áàðýàù 11 îòàüûíà ÷îã ýèðìèøÿì,
Áèëìÿçñÿì, ìàñà çèíäàí îëñóí!
Ìÿí Ãàçàíäàí 12 äþíìÿçÿì, áÿëëö áèëýèë! – äåäè.

13
Àðóç ãàãûäû, ãàðâàéóá Áåéðÿýèñ ñàãàëûíû òóòäû. Áÿýëÿð
Áåéðÿýÿ ãûéàìàäû.
Ä297 Áåéðÿê Àðóç ãàãûäóüûí áóðàäà áèëäè. Ñîéëàìûø, 1 àéäûð:

Àðóç, ìàñà áó èøè åäÿúÿýèñ áèëñÿéäèì,

Ãàðàãóúäà Ãàçûëûã 2 àòóìà áèíÿðäèì!
ßýíè áÿðê äÿìöð äîíóì ýåéÿðäèì!
Ãàðà ïîëàä óç ãûëûúûì 3 áåëöìÿ áàüëàðäûì!
Àëûí-áàøà ãóíò èøóüóì óðàðäûì!
Ãàðüó äàëû 4 àëòìûø òóòàì ñöýöìè
ÿëöìÿ àëóðäûì.
Àëà ýþçëö áÿýëÿðè éàíûìà 5 ñàëûðäûì!
Ãàâàò, ìÿí áó èøè äóéñàì,
166
 ñàñà áþéëÿ ýÿëöðìèéäèì?!
6
Àëäàéóáàí ÿð òóòìàã þâðÿò èøèäèð,
Þâðÿòèñäÿíìè þýðÿíäèñ, ñÿí 7 áó èøè, ãàâàò?! – äåäè.

Àðóç àéäûð: “Ìÿðÿ, ùÿðçÿ-ìÿðçÿ ñþéëÿìÿ, ãàíûñà 8 ñó-

ñàíìà; ýÿë àíä è÷!” – äåäè. Áåéðÿê àéäûð: “Âàëëàù, ìÿí Ãàçàí
9
Îüóçûíà áàøûì ãîìûøàì. Ãàçàíäàí äþíìÿçÿì, ýÿðÿêñÿ,
éöç ïàðà åéëÿ!” – äåäè. 10 Àðóç ýåíÿ ãàãûäû. Áåéðÿýèí ñàãàëûíû
áÿðê òóòäû, áÿýëÿðÿ áàãäû. 11 Ýþðäè êèìñÿ ýÿëìÿç. Àðóç ãàðà
ïîëàä óç ãûëûúûí äàðòóá, Áåéðÿýèñ 12 ñàü îéëóüûí ÷àëäû, ãàðà ãà-
íà áóëàøäû. Áåéðÿýèñ áàøû 13 áóñëó îëäû. Áÿýëÿð ùÿá äàüûëäû.
Ä298 Ùÿð êèøè àòëó àòûíà áèíäè. 1 Áåéðÿýè äÿõè áèíäèðäèëÿð. Àðäûíà
àäàì áèíäèðèá ãóúàãëàäûëàð. Ãà÷äûëàð, 2 Áåéðÿýè îäàñûíà éå-
òöðäèëÿð. Úöááÿñèí öçÿðèíÿ þðòäèëÿð.

Áåéðÿê 3 áóðàäà ñîéëàäû, àéäûð:

Éèýèòëÿðèì, éåðöñöçäÿí óðó äóðóñ,
4
Àü-áîç àòóìóñ ãóéðóüûíû êÿñèñ,
Àðãóáåëè Àëà äàüäàí 5 äöíèí àøóñ,
Àãûíäûëû ýþðêëè ñóéû äÿëöá êå÷öñ.
Ãàçàíûñ 6 äèâàíûíà ÷àïóá âàðûñ.
Àü ÷ûãàðûá ãàðà ýåéöñ.
“Ñÿí ñàü îë, 7 Áåéðÿê þëäè” äåéèñ.

Àéûäûñóç: “Íàìÿðä Àðóç äàéûñäàí àäàì ýÿëäè. 8 Áåéðÿýè

èñòÿìèø, îë äÿõè âàðìûø. Ùÿï Äàø Îüóç áÿýëÿðè 9 éûüíàã îëìûø.
Áèëìÿäèê, éåìÿ-è÷ìÿ àðàñûíäà Ìöñùÿô ýÿòöðäèëÿð. 10 “Ãàçàíà
áèç àñè îëäóã, àíä è÷äèê. Ýÿë, ñÿí äÿõè àíä è÷!” äåäèëÿð. 11 È÷-
ìÿäè. “Ìÿí Ãàçàíäàí äþíìÿçÿì”, – äåäè. Íàìÿðä äàéûñ ãà-
ãûäû, 12 Áåéðÿýè ãûëûúëàäû. Ãàðà ãàíà áóëàøäû, áóñëó îëäû. Éàðûí 13
ãèéàìÿò ýöíèíäÿ ìÿíèì ÿëöì Ãàçàí õàíûñ éàãàñûíäà îëñóí, 1
Ä299 ìÿíèì ãàíûì Àðóçà ãîðñà!” – äåäè. Áèð äÿõè ñîéëàìûø, àéäûð:

Éèýèòëÿðèì, 2 Àðóç îüëû Áàñàò ýÿëìÿäèí,

Åëèì-ýöíèì ÷àïûëìàäûí,
Ãàéòàáàíäà 3 äÿâÿëÿðèì áîçëàòìàäûí,
Ãàðàãóúäà Ãàçûëûã àòûì êèøíÿòìÿäèí,
167
 Àüúà 4 ãîéóíëàðûì ìÿñðèøìÿäèí.
Àüúà éöçëö ãûçûì-ýÿëèíöì ÿêøÿøìÿäèí,
Àüúà 5 éöçëè ýþðêëèìè Àðóç îüëû Áàñàò
ýÿëöá àëìàäûí,
6
Åëöì-ýöíöì ÷àïìàäûí,
Ãàçàí ìàñà éåòèøñöí,
Ìÿíèì ãàíûì Àðóçà ãîìàñóí.
Àüúà 7 éöçëö ýþðêëöìè îüëûíà àëû âåðñöí.
Àõèðÿò ùàããûíû ùàëàë åòñöí.
8
Áåéðÿê ïàäøàùëàð ïàäøàùû Ùàããà âàñèë îëäû,
áÿëëö áèëñöí! – 9 äåäè.

Áåéðÿýèñ áàáàñûíà-àíàñûíà õÿáÿð îëäû. Àü åâè-åøèýèíäÿ 10

øèâÿí ãîïäû. Ãàçà áÿñçÿð ãûçû-ýÿëèíè àü ÷ûãàðäû, 11 ãàðà ýåéäè.
Àü-áîç àòûíûñ ãóéðóüûíû êÿñäèëÿð. Ãûðã-ÿëëè éèýèò 12 ãàðà
ýåéöá-ýþý ñàðûíäûëàð. Ãàçàí áÿýÿ ýÿëäèëÿð, ñàðûãëàðûí éåðÿ 13
Ä300 óðäûëàð. “Áåéðÿê!” äåéö ÷îã àüëàäûëàð. Ãàçàíûñ ÿëèí þïäèëÿð. 1
“Ñÿí ñàü îë, Áåéðÿê þëäè!” – äåäèëÿð. Íàìÿðä äàéûñ àë åé-
ëÿìèø. 2 Îãóéóáàí áèçè àëäûëàð. Âàðäûã, Äàø Îüóç áÿýëÿðè ñèçÿ
3
àñè îëìûøëàð, áèëìÿäèê. Ìöñùÿô ýÿòöðäèëÿð; áèç Ãàçàíà àñè 4
îëäóã, ñÿí äÿõè áèçÿ ìöòè îë! – äåäèëÿð. Àíä è÷äèëÿð. Áåéðÿê 5
ÿòìÿýöñ áàñìàäû. Àíëàðà ìöòè îëìàäû. Äàéûñ íàìÿðä Àðóç 6
ãàãûäû, Áåéðÿýè îòóðäóüû éåðäÿ ãûëûúëàäû. Áèð îéëóüûí äöøöðäè. 7
“Ñÿí ñàü îë, õàíûì, Áåéðÿê Ùàããà âàñèë îëäû; ìÿíèì ãàíûì
Àðóçà 8 ãîìàñóí”, – äåäè, – äåäèëÿð.
Ãàçàí áó õÿáÿðè åøèòäè. Äÿñòìàëûí 9 ÿëèíÿ àëóá þêöð-þêöð
àüëàäû. Äèâàíäà çàðëûã ãûëäû. Ùÿï 10 àíäà îëàí áÿýëÿð àüëàø-
äûëàð. Ãàçàí âàðäû, îäàñûíà ýèðäè; 11 éåäè ýöí äèâàíà ÷ûãìàäû,
àüëàäû îòóðäû.
Áÿýëÿð éûüûëäû, 12 äèâàíà ýÿëäè. Ãàçàíûñ ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ
àéäûð: “Ãûëáàø, âàð 13 àéûò, àüàì Ãàçàí ýÿëñöí-÷ûãñóí; áèð éè-
Ä301 ýèä ñÿíèñ óúóñäàí 1 àðàìûçäàí ÿêñèëäè. Ùÿì âÿñèééÿò åéëÿìèø,
“Ìÿíèì ãàíûì ãîìàéàñàí, 2 àëàñàí” – äåìèø. Âàðàëûì, äöø-
ìÿíè ùàãëàéàëóì, äè!” – äåäè. Ãûëáàø 3 àéäûð: “Ñÿí ãàðûí-
äàøûñàí, ñÿí âàð!” – äåäè.
ßëùàñèë, èêèñè áèëÿ 4 âàðäûëàð. Ãàçàíûñ îäàñûíà ýèðäèëÿð. Ñà-
ëàì âåðäèëÿð. “Ñÿí ñàü îë, 5 õàíûì, – äåäèëÿð. – Áèð éèýèò àðà-
168
 ìûçäàí ÿêñèëäè, ñÿíèñ éîëóñäà áàø 6 âåðäè. Äåðÿì, ãàíûí àëà-
ëûì; ùÿì ñèçÿ ûñìàðëàìûø, “ìÿíèì ãàíûì àëñóí” äåìèø. 7 Àü-
ëàìàãëà íÿñíÿìè îëóð? Äóðû ýÿë éóãàðû” – äåäèëÿð.
Ãàçàí àéäûð: 8 “Ìÿñëÿùÿòäèð. Òåç úÿááÿõàíàéû éöêëÿò-
ñöíëÿð. Ùÿï áÿýëÿð ùÿï áèíñöíëÿð!” 9 äåäè.
Úÿìè áÿýëÿð áèíäè; Ãàçàíûñ Ãîñóð àòûí ÷ÿêäèëÿð, áèíäè. Áîðû
10
÷àëûíäû, êîñ óðóëäó. Ýåúÿ-ýöíäöç äåìÿäèëÿð, éîðòìà îëäû.
11
Àðóçà âÿ úÿìè Äàø Îüóç áÿýëÿðèíÿ õÿáÿð îëäû. “Èøäÿ,
Ãàçàí ýÿëäè”, 12 äåäèëÿð. Àíëàð äÿõè ÷ÿðè äÿðöá, áîðû àüàðäàí
Ãàçàíà ãàðøó ýÿëäèëÿð. 13 Ö÷ Îã, Áîç Îã ãàðøóëàøäûëàð. Àðóç
Ä302 àéäûð: “Ìÿíèì È÷ Îüóçäà 1 ãûðûìûì Ãàçàí îëñóí!” ßìÿí àé-
äûð: “Ìÿíèì ãûðûìûì Òÿðñóçàìûø îëñóí!” 2 Àëï Ðöñòÿì àéäûð:
“Ìÿíèì ãûðûìûì ßññÿ ãîúà îüëû Îã÷û îëñóí!” – 3 äåäè. Ùÿð
áèðè áèð ãûðûì ýþçÿòäè. Àëàéëàð áàüëàíäû, ãîøóíëàð 4 äöçöëäè.
Áîðûëàð ÷àëûíäû. Òàâóëëàð äþýèëäè. Àðóç ãîúà 5 ìåéäàíà àò
äÿïäè. Ãàçàíà ÷àüûðûá “Ìÿðÿ ãàâàò, ñÿí ìÿíèì ãûðûìûìñàí, 6
ñÿí ýÿë áÿðö!” – äåäè.
Ãàçàí ãàëãàí éàïûíäû, ñöýöñèí ÿëèíÿ àëäû. 7 Áàøû öçÿðèíÿ
÷åâèðäè. Àéäûð: “Ìÿðÿ ãàâàò, ìóõàííàòëûã èëÿ ÿð þëäöðìÿê 8 íåúÿ
îëóð, ìÿí ñàñà ýþñòÿðÿéèì!” – äåäè. Àðóç Ãàçàíûñ öçÿðèíÿ 9 àò
ñàëäû. Ãàçàíû ãûëûúëàäû, çÿððÿ ãÿäÿð êÿñäèðÿìÿäè, þòÿ 10 êå÷äè.
Íþâáÿò Ãàçàíà äÿýäè. Àëòìûø òóòàì àëà ýþíäÿðèí 11 ãîëòóã ãûñäû,
Àðóçà áèð ýþíäÿð óðäû. Êþêñèíäÿí éàëàáäàã 12 þòÿ êå÷äè. Àò
öçÿðèíäÿí éåðÿ ñàëäû. Ãàðûíäàøû Ãàðàýöíÿéÿ 13 èøàðÿò åòäè: “Áàøûí
Ä303 êÿñ!” – äåäè. Ãàðàýöíÿ àòäàí åíäè. 1 Àðóçóñ áàøûí êÿñäè.
Äàø Îüóç áÿýëÿðè áóíû ýþðöï, 2 ùÿï àòäàí åíäèëÿð. Ãàçàíûñ
àéàüûíà äöøäèëÿð, ñó÷ëàðûí äèëÿäèëÿð, 3 ÿëèí þïäèëÿð. Ãàçàí ñó÷ëàðûí
áàüûøëàäû. Áåéðÿýèñ ãàíûí 4 äàéûñûíäàí àëäû. Àðóçóñ åâèíè
÷àïäûðäû. Åëèíè-ýöíèíè 5 éàüìàëàòäû. Éèýèò áÿýëÿð òîéóì îëäû.
Ãàçàí ýþý àëàñ ÷ÿìÿíÿ 6 ÷àäûð äèêäèðäè. Îòàüûí ãóðäû.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëöáÿí 7 øàäëûã ÷àëäû. Ãàçè ÿðÿíëÿð áàøûíà
íÿëÿð ýÿëäöýèí 8 àéäû-âåðäè:

Ãàíû äåäèýèì áÿý ÿðÿíëÿð,

Äöíéà ìÿíèì äåéÿíëÿð?
9
ßúÿë àëäû, éåð ýèçëÿäè.
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
169
 Ýÿëèìëè-10ýåäèìëè äöíéà!
Ñîñ óúû þëöìëè äöíéà!
ßëàãèáÿò, 11 óçóí éàøûñ
óúû þëöì, àõûðû àéðûëûã.
Éóì âåðÿéèì, 12 õàíûì:
Þëöì âàãòû ýÿëäöýèíäÿ
àðû èìàíäàí àéûðìàñóí!
13
Àü ñàãàëëó áàáàñ éåðè ó÷ìàü îëñóí!
Àü áèð÷ÿêëö 1 àíàñ éåðè áåùèøò îëñóí!
Ä304 Ãàäèð ñÿíè íàìÿðäÿ 2 ìþùòàú åòìÿñöí!
Àü àëíóñäà 3 áåø êÿëìÿ äóà ãûëäûã,
4
ãÿáóë îëñóí!
5
“Àìèí! Àìèí!” äåéÿíëÿð äèäàð ýþðñöí!
6
Éûüûøäûðñóí, äóðóøäóðñóí
7
Ýöíàùûñû Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôàéà 8 áàüûøëàñóí!
Õàíûì, ùåé!..

170
KÈTÀÁÈ-ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ
Ñàäÿëÿøäèðèëìèø ìÿòíëÿð

Möÿëëèôëÿð: Ô.Çåéíàëîâ, Ñ.ßëèçàäÿ

 MÖÃßÄÄÈMß

Mÿùÿììÿä ïeéüÿìáÿðèí çàìàíûíà éàõûí Áàéàò áîéóíäà “Ãîðãóä

àòà” äeéèëÿí áèð êèøè âàðäû. O êèøè îüóçëàðûí êàìèë áèëèúèñè èäè: íÿ
äeéèðäèñÿ, îëóðäó. Ýÿëÿúÿêäÿí ãÿðèáÿ õÿáÿðëÿð ñþéëÿéèðäè. Àëëàù îíóí
êþíëöíÿ èëùàì âeðèðäè...
Ãîðãóä àòà äeäè: “Àõûðäà õàíëûã ýeðèéÿ – Ãàéûéà äþíÿð, ùe÷ êèì
ÿëëÿðèíäÿí àëìàç...” Ãîðãóä àòàíûí áó äeäèéè Oñìàí íÿñëèäèð.
/Ãèéàìÿò ýöíö ãîïóíúà íeúÿ âàð, eëÿ äÿ þìöð ñöðöá ýeäÿúÿê/... âÿ
äàùà áóíà áÿíçÿð íe÷ÿ ñþç ñþéëÿäè.
Ãîðãóä àòà îüóç õàëãûíûí ÷ÿòèí èøëÿðèíè ùÿëë eäÿðäè. Íÿ îëñà, Ãîð-
ãóä àòàéà äàíûøìàéûíúà èø ýþðìÿçäèëÿð. O íÿ áóéóðñà, ãÿáóë eäèðäèëÿð,
ñþçöí òóòóá ýeäèðäèëÿð...
Äÿäÿ Ãîðãóä ñîéëàìûø:
Àëëàù-Àëëàù äeìÿéèíúÿ èøëÿð äöçÿëìÿç.
Ãàäèð Àëëàù âeðìÿéèíúÿ êèøè âàðëàíìàç.
ßçÿëäÿí éàçûëìàñà, ãóë áàøûíà ãÿçà ýÿëìÿç.
ßúÿë âàõòû ÷àòìàéûíúà êèìñÿ þëìÿç.
Þëÿí àäàì äèðèëìÿç, ÷ûõàí úàí ýeðè ýÿëìÿç.
Áèð èýèäèí Ãàðà äàü éóìðóñóíúà ìàëû îëñà,
éûüàð-òîïëàéàð, ãèñìÿòèíäÿí àðòûüûíû
éeéÿ áèëìÿç.
Ãîâóøàðàã ñóëàð äàøñà, äÿíèç äîëìàç.
Tÿêÿááöðëöê eéëÿéÿíè Òàíðû ñeâìÿç.
Kþíëöíö óúà òóòàí àäàìäà àüûë îëìàç.
Éàä îüëóíó ñàõëàìàãëà îüóë îëìàç, –
áþéöéÿíäÿ àòàð-ýeäÿð, ýþðäöì äeìÿç...
Köë òÿïÿúèê îëìàç (Köðÿêÿí îüóë îëìàç).
Ãàðà eøøÿê áàøûíà éöéÿí âóðñàí, ãàòûð îëìàç.
Ãàðàâàøà äîí ýeéäèðñÿí äÿ, ãàäûí îëìàç.
Ëîïà-ëîïà ãàðëàð éàüñà, éàçà ãàëìàç.
Ýöë-÷è÷ÿêëè ýþéúÿ ÷ÿìÿí ïàéûçà ãàëìàç.
Kþùíÿ ïàìáûã áeç îëìàç.
172
 Ãàðû äöøìÿí äîñò îëìàç.
Ãàðàúûüà ãûéìàéûíúà éîë àëûíìàç.
Áþéöê, èòè, ïîëàä ãûëûíúû ÷àëìàéûíúà äþéöø áèòìÿç.
Kèøè ìàëûíà ãûéìàéûíúà àäû ÷ûõìàç.
Ãûç àíàäàí ýþðìÿéèíúÿ þéöä àëìàç.
Oüóë àòàäàí ýþðìÿéèíúÿ ñöôðÿ ÷ÿêìÿç.
Oüóë àòàíûí éeòèðìÿñè, èêè ýþçöíöí áèðèäèð.
Àüûëëû îüóë îëñà, îúàüûíûí êþçöäöð.
Oüóë äàùà íeéëÿñèí, àòà þëöá ìàë ãàëìàñà.
Àòà ìàëûíäàí íÿ ôàéäà, áàøäà àüûë îëìàñà...
Àüûëñûç àäàìûí øÿðèíäÿí Àëëàù ñàõëàñûí, õàíûì, ñèçè!
Äÿäÿ Ãîðãóä ñîéëàìûø:
Áÿðê ãà÷àðêÿí Ãàçëûã àòà íàìÿðä èýèä ìèíÿ áèëìÿç,
ìèíèíúÿ, ìèíìÿñÿ éàõøûäûð!
×àëûá-êÿñÿí èòè ãûëûíúû ìöõÿííÿòëÿð ÷àëûíúà,
ñûíñà éàõøûäûð!
Âóðà áèëÿí èýèäÿ îõëà ãûëûíúäàí áèð ÷îìàã éàõøûäûð.
Ãîíàüû ýÿëìÿéÿí áþéöê eâëÿð éûõûëñà éàõøûäûð!
Àò éeìÿéÿí àúû îòëàð áèòèíúÿ, áèòìÿñÿ éàõøûäûð!
Àäàì è÷ìÿéÿí àúû ñóëàð ñûçûíúà, ñûçìàñà éàõøûäûð!
Àòà àäûíû óúàëòìàéàí ôÿðñèç îüóë
àòà áeëèíäÿí eíèíúÿ, eíìÿñÿ éàõøûäûð.
Àíà áÿòíèíÿ äöøöíúÿ, äîüóëìàñà éàõøûäûð.
Àòà àäûíû éàøàòìàã÷ûí àüûëëû îüóë éàõøûäûð.
Éàëàí ñþç áó äöíéàäà îëóíúà, îëìàñà éàõøûäûð.
Äîüðóúóë àäàìëàð éöç éàøàñà éàõøûäûð.
Ö÷ éöç îí éàøûíà ÷àòàñàí;
Aëëàù ñèçÿ éàìàíëûã ýþñòÿðìÿñèí,
Äþâëÿòèíèç ÿáÿäè îëñóí, õàíûì, ùeé!
Äÿäÿ Ãîðãóä ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Ýeòäèéè éeðèí îòëàãëàðûíû êeéèê òàíûéàð.
Óçàã éeðëÿðèí ÷ÿìÿíëÿðèíè ãóëàí òàíûéàð.
Àéðû-àéðû éîëëàð èçèíè äÿâÿ òàíûéàð.
Éeääè äÿðÿ ãîõóëàðûíû òöëêö òàíûéàð.
Ýeúÿ èêÿí êàðâàí êþ÷äöéöíö òîðàüàé áèëÿð.
Oüóëóí êèìäÿí îëäóüóíó àíà áèëÿð.
ßðèí àüçûíûí êÿñÿðèíè àò áèëÿð.
173
 Àüûð éöêöí çÿùìÿòèíè ãàòûð áèëÿð.
Ùàíñû éeðäÿ ñûéðûëàí âàðñà, ÷ÿêÿí áèëÿð.
Ãàôèë áàøûí àüðûñûíû áeéíè áèëÿð.
Ãîë÷à ãîïóç ýþòöðöá eëäÿí-eëÿ, áÿéäÿí-áÿéÿ
îçàí ýÿçÿð;
ßð úîìÿðäèíè, ÿð íàìÿðäèíè îçàí áèëÿð.
Eëèíèçäÿ-eâèíèçäÿ ÷àëûá-äeéÿí îçàí îëñóí!
Àçûá ýÿëÿí ãÿçàíû Òàíðû ñîâóøäóðñóí, õàíûì, ùeé!
Äÿäÿ Ãîðãóä éeíÿ ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Àüûç à÷ûá òÿðèôëÿñÿì, öñòöìöçäÿ Òàíðûéà ÿùñÿí!
Tàíðû äîñòó, äèí áàø÷ûñû Mÿùÿììÿäÿ ÿùñÿí!
Mÿùÿììÿäèí ñàü éàíûíäà íàìàç ãûëàí
ñàäèã ßáóáÿêðÿ ÿùñÿí!
Ãóðàíûí ñîí ôÿñëèíäÿ “ÿììÿ” ñóðÿñè ýþçÿëäèð!
Ùþúúÿëÿíèá äöç îõóíñà, éàñèí ýþçÿëäèð!
Ãûëûíú ÷àëäû, äèí à÷äû ìÿðäëÿð øàùû ßëè, – ÿùñÿí!
ßëèíèí îüóëëàðû – ïeéüÿìáÿðèí íÿâÿëÿðè –
Kÿðáÿëà ÷þëöíäÿ Éeçèä ÿëèíäÿ þëäöðöëÿí
èêè ãàðäàøà – Ùÿñÿíëÿ Ùöñeéíÿ ÿùñÿí!
Éàçûëûá-äöçöëöá ýþéäÿí eíÿí Òàíðû eëìè
Ãóðàíà ÿùñÿí!
O, Ãóðàíû éàçäû-äöçäö, àëèìëÿð þéðÿíèíúÿ
þë÷äö-áè÷äè, –
Àëèìëÿð áàø÷ûñû Öôôàí îüëó Oñìàíà ÿùñÿí!
Àë÷àã éeðäÿ òèêèëèáäèð, Òàíðû eâè Mÿêêÿ ýþçÿëäèð.
O Mÿêêÿéÿ ñàü-ñàëàìàò ýeäèá-ýÿëñÿ, ñèäãè
áöòþâ Ùàúûéà ÿùñÿí!
Ñàéûëàí ýöíëÿðäÿí úöìÿ ýþçÿëäèð,
Úöìÿ ýöíö îõóíàíäà õöòáÿ ýþçÿëäèð.
Ãóëàã àñûá-äèíëÿéÿíäÿ öììÿòÿ ÿùñÿí!
Mèíàðÿäÿ àçàí âeðÿí àçàí÷ûéà ÿùñÿí!
Äèçèíè éeðÿ áàñûá îòóðàíäà ãàäûí ýþçÿëäèð.
Ñèíÿñèíäÿí àüàðûðñà, àòà ýþçÿëäèð.
Àü ñöäöíö äîéóíúà ÿìèçäèðñÿ, àíà ýþçÿëäèð.
Éàíàøûá éîëà ýèðÿíäÿ ãàðà áóüóð ýþçÿëäèð.
Ñeâýèëè ãàðäàø ýþçÿëäèð.
Óúà eâ éàíûíäà ãóðóëñà ýÿëèí ÷àäûðû, ýþçÿëäèð.
174
 Óçóíúà èïè äÿ ýþçÿëäèð. Oüóë ýþçÿëäèð.
Ùe÷ êèìÿ áÿíçÿìÿéÿí, áöòöí àëÿìëÿðè éàðàäàí
Àëëàùà ÿùñÿí!..
O òÿðèôëÿäèéèì óúà Òàíðû äîñò îëóá,
ñÿíÿ êþìÿê eòñèí, õàíûì, ùeé!

Oçàí äeéèð: “Àðâàäëàð äþðä úöðäöð: áèðèñè ñîé ñîëäóðàíäûð; áèðèñè òîé
äîëäóðàíäûð; áèðèñè eâèí äàéàüûäûð; áèðèñè íeúÿ äeñÿí, áàéàüûäûð”.
Oçàí, eâèí äàéàüû îäóð êè, ÷þëäÿí-áàéûðäàí eâÿ áèð ãîíàã ýÿëñÿ,
ÿðè eâäÿ îëìàñà, î ýÿëÿí àäàìû éeäèðèð-è÷èðèð, ÿçèçëÿéèá-îõøàéûð, éîëà
ñàëûð. O úöð àðâàä Àéèøÿ, Ôàòèìÿ úèíñèäèð, õàíûì. Oíóí óøàãëàðû ñàü
îëñóí. Oúàüûíà áó úöð àðâàä ýÿëñèí...Ýÿëäèí, î êè ñîé ñîëäóðàíäûð,
îüðóíúà éeðèíäÿí ãàëõàð, ÿë-öçöíö éóìàäàí äîããóç áîçëàìàúëà áèð
áàðäàã ãàòûüû ýÿâÿëÿéÿð, òûõûá-áàñûá äîéóíúà éeéÿð, ÿëèíè áþéðöíÿ
âóðàð, äeéÿð: “Áó eâè ýþðöì, õàðàáà ãàëñûí! ßðÿ ýeäÿíäÿí áÿðè ãàðíûì
äà äîéìàäû, öçöì äÿ ýöëìÿäè. Àéàüûì áàøìàã, öçöì éàøìàã ýþðìÿ-
äè. Äeéÿð: “Àù, íÿ îëàéäû, áèðèíÿ äÿ ýeäÿéäèì. Óìäóüóìäàí äà
éàõøû-óéüóí îëàéäû”. Oíóí êèìèíèí, õàíûì, óøàãëàðû áþéöìÿñèí! Oúà-
üûíà áó úöð àðâàä ýÿëìÿñèí.
Ýÿëäèí, î êè òîé äîëäóðàíäûð, òÿðïÿíèíúÿ éeðèíäÿí ãàëõäû, ÿë-öçöíö
éóìàäàí îáàíûí î óúóíó áó óúóíà ÷àðïûøäûðäû. Ñþç-øàéèÿ éàéäû,
ãàïûëàðà ãóëàã ãîéäó. Þéíÿéÿäÿê ýÿçäè. Þéíÿäÿí ñîíðà eâèíÿ ýÿëäè.
Ýþðäö êè, îüðó êþïÿêëÿ éeêÿ äàíà eâèíè ãàòûá-ãàòûøäûðìûøäûð; eâè òîéóã
êîìàñûíà, èíÿê äàìûíà äþíìöøäöð. Ãîíøóëàðûíû ÷àüûðàð êè: “Éeòÿð!
Çÿëèùÿ! Çèáeéäÿ! Öðöäÿ-úàí, ãûç-úàí! Ïàøà! Àéíà Mÿëÿê! Ãóòëó
Mÿëÿê! Þëìÿéÿ èòìÿéÿ ýeòìÿìèøäèì. Éàòàúàã éeðèì éeíÿ áó õàðàáà
îëàñûéäû. Íÿ îëàðäû, ìÿíèì eâèìÿ àçàúûã áàõàéäûíûç? “Ãîíøó ùàããû –
Òàíðû ùàããûäûð” – äeéèá-ñþéëÿð. Áóíóí êèìèíèí, õàíûì, óøàãëàðû
áþéöìÿñèí! Oúàüûíà áóíóí êèìè àðâàä ýÿëìÿñèí.
Ýÿëäèí, î êè íeúÿ äeñÿí, áàéàüûäûð. ßðè eâäÿ îëàíäà ÷þëäÿí-áàéûð-
äàí eâèíÿ áèð àáûðëû ãîíàã ýÿëñÿ, ÿðè äeñÿ êè, äóð ÷þðÿê ýÿòèð, éeéÿê;
ãîíàã äà éeñèí. Äeñÿ, áèøìèø ÷þðÿê äàèìè äeéèë, éeìÿê ëàçûìäûð. Àð-
âàä äeéÿð: “Íeéëÿéèì, áó éûõûëàúàã eâäÿ óí éîõ, ÿëÿê éîõ. Äÿâÿ äÿ
äÿéèðìàíäàí ýÿëìÿäè... Íÿ ýÿëèðñÿ, ìÿíèì ñàüðûìà ýÿëñèí”,-äeéÿ
ÿëèíè éàíûíà âóðàð, öçöíö î òÿðÿôÿ, ñàüðûñûíû ÿðèíÿ äþíäÿðÿð. Mèí ñþé-
ëÿðñÿí, áèðèñèíè eøèòìÿç, – ÿðèí ñþçöíö ãóëàüûíà àëìàç. O, Íóù ïeé-
üÿìáÿðèí eøøÿéè íÿñëèíäÿíäèð. Xàí, îíäàí äà ñèçè Àëëàù ñàõëàñûí!
Oúàüûíûçà áeëÿ àðâàä ýÿëìÿñèí!
175
 ÄÈÐÑß XÀÍ OÜËÓ ÁÓÜÀÚ XÀÍ ÁOÉÓ

Áèð ýöí Ãàì Üàí îüëó Áàéûíäûð õàí éeðèíäÿí äóðìóøäó. Øàìè
ýöíëöéöíö éeð öçöíäÿ ãóðäóðìóøäó. Ùöíäöð àëà÷ûüû ýþé öçöíÿ
äèðÿíìèøäè. Mèí éeðäÿ èïÿê õàë÷à äþøÿíìèøäè...
Xàíëàð õàíû Áàéûíäûð õàí èëäÿ áèð äÿôÿ øàäëûã eäèá, îüóç áÿéëÿðèíè
ãîíàã eäÿðäè. Éeíÿ øàäëûã ìÿúëèñè ãóðóá, àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà,
ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðìûøäû. Áèð éeðäÿ àü îòàã, áèð éeðäÿ ãûðìûçû îòàã, áèð
éeðäÿ ãàðà îòàã ãóðäóðìóøäó. “Kèìèí îüëó-ãûçû éîõäóðñà, ãàðà îòàãäà
îòóðäóí, àëòûíà ãàðà êe÷ÿ äþøÿéèí, þíöíÿ ãàðà ãîéóí ÿòèíèí ãîâóðìà-
ñûíäàí ýÿòèðèí. Éeéèð-éeñèí, éeìèðñÿ – äóðñóí ýeòñèí” äeìèøäè. “Oüëó
îëàíû àü îòàüà, ãûçû îëàíû ãûðìûçû îòàüà éeðëÿøäèðèí. Oüëó-ãûçû îëìàéàíû
Àëëàù ãàðüûéûá, áèç äÿ ãàðüàéàðûã; ãîé áèëñèí” äeìèøäè.
Oüóç áÿéëÿðè áèð-áèð ýÿëèá éûüûëìàüà áàøëàäûëàð. Äèðñÿ õàí äeéèëÿí áèð
áÿéèí îüëó-ãûçû éîõ èäè. Oçàí ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:

Ñàëõûì-ñàëõûì äàí éeëëÿðè ÿñäèêäÿ,

Ñàããàëëû, áîç, àú òîðàüàé þòäöêäÿ,
Ñàããàëû óçóí òàò êèøè àçàí ÷ÿêÿíäÿ,
Áÿäÿâè àòëàð éèéÿñèíè ýþðöá êèøíÿäèêäÿ,
“Àüëû”, “ãàðàëû” ñe÷èëÿí ÷àüäà,
Kþêñö ýþçÿë ãàéà äàüëàðà ýöí äÿéÿíäÿ,
Èýèä áÿéëÿð, ïÿùëÿâàíëàð áèð-áèðèëÿ ýöëÿøÿíäÿ

Äèðñÿ õàí ñöáù òeçäÿí ãàëõûá, éeðèíäÿí äóðäó; ãûðõ èýèäèíè äÿñòÿñè-
íÿ ãàòûá Áàéûíäûð õàíûí ìÿúëèñèíÿ ýÿëäè.
Áàéûíäûð õàíûí èýèäëÿðè Äèðñÿ õàíû ãàðøûëàäûëàð, ýÿòèðèá ãàðà îòàãäà
îòóðòäóëàð, àëòûíà ãàðà êe÷ÿ äþøÿäèëÿð, ãàðà ãîéóí ãîâóðìàñûíäàí þíö-
íÿ ýÿòèðäèëÿð. “Áàéûíäûð õàíûí ÿìðè áeëÿäèð, õàíûì!” äeäèëÿð. Äèðñÿ õàí
äeéèð: “Áàéûíäûð õàí ìÿíèì ùàíñû ÿêñèêëèéèìè ýþðäö? Ãûëûíúûìäàíìû
ýþðäö, ñöôðÿìäÿíìè ýþðäö? Mÿíäÿí àë÷àã êèøèëÿðè àü îòàãäà, ãûðìûçû
îòàãäà îòóðòäó. Mÿíèì ýöíàùûì íÿ îëäó êè, ãàðà îòàüà éeðëÿøäèðäè?”.
Äeäèëÿð: “Xàíûì, áó ýöí Áàéûíäûð õàíäàí áóéðóã áeëÿäèð êè, îüëó-
ãûçû îëìàéàíû Òàíðû ãàðüàéûáäûð; áèç äÿ ãàðüàéûðûã”.
Äèðñÿ õàí éeðèíäÿí ãàëõäû: “Èýèäëÿðèì, ãàëõûá éeðèíèçäÿí äóðóí! Áó
áþéöê eéèá ìÿíÿ éà ìÿíäÿí, éà àðâàääàíäûð”,-äeäè.
176
 Äèðñÿ õàí eâèíÿ ýÿëäè. ×àüûðûá ãàäûíûíû ñîéëàéûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ
ñîéëàéûð. Ñîéëàìà. Äeéèð:
Áÿðè ýÿë, áàøûìûí áàõòû, eâèìèí òàõòû!
Eâäÿí ÷ûõûá éeðèéÿíäÿ ñÿðâ áîéëóì!
Tîïóüóíà ñàðìàøàíäà ãàðà ñà÷ëûì!
Ãóðóëìóø éàéà áÿíçÿð ÷àòìà ãàøëûì!
Ãîøà áàäàì ñûüìàéàí äàð àüûçëûì!
Ïàéûç àëìàñûíà áÿíçÿð àë éàíàãëûì!
Ãàäûíûì, äàéàüûì, äþë âeðÿíèì!
Ýþðöðñÿíìè íÿëÿð îëäó?
Áàéûíäûð õàí ãàëõûá éeðèíäÿí äóðìóø, áèð éeðäÿ àü îòàã, áèð éeðäÿ
ãûðìûçû îòàã, áèð éeðäÿ ãàðà îòàã òèêäèðìèøäèð. “Oüóëëóëàðû àü îòàãäà,
ãûçëûíû ãûðìûçû îòàãäà, îüëó-ãûçû îëìàéàíû ãàðà îòàãäà îòóðäóí; àëòûíà
ãàðà êe÷ÿ äþøÿéèí, þíöíÿ ãàðà ãîéóí ÿòèíèí ãîâóðìàñûíû ýÿòèðèí:
éeéèð-éeñèí, éeìèðñÿ, äóðñóí-ýeòñèí. Áèð àäàìûí êè, îüëó-ãûçû îëìàéà,
îíó Àëëàù ãàðüàéûáäûð, áèç äÿ ãàðüàéûðûã” – äeìèøäèð.
Ýÿëèá ãàðøûëàäûëàð, ãàðà îòàãäà îòóðòäóëàð, ãàðà ãîéóí ÿòèíäÿí ãî-
âóðìàíû þíöìÿ ýÿòèðäèëÿð. “Oüëó-ãûçû îëìàéàíû Òàíðû ãàðüàéûáäûð, áèë
êè, áèç äÿ ãàðüàéàðûã” – äeäèëÿð. “Ñÿíäÿíìèäèð, ìÿíäÿíìèäèð, íÿäÿí-
äèð Àëëàù áèçÿ áèð éeòêèí îüóë âeðìèð?” – äeäè. Ñîéëàäû:

Xàí ãûçû, éeðèìäÿí äóðóììó?

Éàõàíäàí-áîüàçûíäàí òóòóììó?
Ãàáà äèçèìèí àëòûíà ñàëûììû?
Áþéöê, èòè, ïîëàä ãûëûíúûìû ÿëèìÿ àëûììû?
Þç ýþâäÿíäÿí áàøûíû êÿñèììè?
Úàí øèðèíëèéèíè ñÿíÿ áèëäèðèììè?
Àëúà ãàíûíû éeð öçöíÿ òþêöììö?
Xàí ãûçû, ñÿáÿáè íÿäèð, äe ìÿíÿ!
Ãàòû úÿçà âeðÿðÿì èíäè ñÿíÿ! – äeäè.
Äèðñÿ õàíûí ãàäûíû ñîéëàìûø, ýþðÿê, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Àé Äèðñÿ õàí, ìÿíÿ ãÿçÿáëÿíìÿ!
Èíúèéèá àúû ñþçëÿð ñþéëÿìÿ!
Éeðèíäÿí ãàëõ, àéàüà äóð,
Éeð öçöíäÿ áþéöê ÷àäûð ãóð!
177
 Àéüûð, áóüðà, ãî÷ ãûðäûð!
È÷ Oüóçóí, Äàø Oüóçóí áÿéëÿðèíè öñòöíÿ éûü!
Àú ýþðñÿí, äîéäóð; ÷ûëïàã ýþðñÿí, ýeéèíäèð!
Áîðúëóíó áîðúóíäàí ãóðòàð!
Tÿïÿ êèìè ÿò éûü, ýþë êèìè ãûìûç ñàüäûð!
Áþéöê øàäëûã ìÿúëèñè ãóð, Àëëàùäàí àðçóíó äèëÿ!
Áÿëêÿ áèð àüçû äóàëûíûí àëãûøû èëÿ
Tàíðû áèçÿ áèð éeòêèí þâëàä âeðÿ, – äeäè.
Äèðñÿ õàí àðâàäûíûí ñþçö èëÿ áþéöê ìÿúëèñ ãóðäóðäó, Àëëàùäàí
èñòÿéèíè äèëÿäè. Àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðäû. È÷
Oüóç, Äàø Oüóç áÿéëÿðèíè îðà òîïëàäû. Àú ýþðäöñÿ, äîéäóðäó.
Éàëûí ýþðäöñÿ, ýeéèíäèðäè. Áîðúëóíó áîðúóíäàí ãóðòàðäû. Tÿïÿ êè-
ìè ÿò éûüäû. Ýþë êèìè ãûìûç ñàüäûðäû. ßë ýþòöðöá àðçóëàðûíû äèëÿäèëÿð.
Àëëàù áèð àüçû äóàëûíûí àëãûøû èëÿ þâëàä âeðäè. Àðâàäû ùàìèëÿ îëäó. Áèð
íe÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà èñÿ áèð îüëàí äîüäó. Oüëàíúûüû äàéÿëÿðÿ âeðäè,
ñàõëàòäû...
Àò àéàüû èòè, îçàí äèëè ÷eâèê îëóð. Éèéÿñè îëàí éeêÿëèð, ãàáûðüàëû áþ-
éöéöð. Oüëàí îí áeø éàøûíà ýèðäè. Oüëàíûí àòàñû êþ÷öá Áàéûíäûð õàíûí
àäàìëàðûíà ãàðûøäû.
Äeéèëÿíÿ ýþðÿ, Áàéûíäûð õàíûí áèð áóüàñû âÿ áèð äÿ áóüðàñû âàðäû.
O áóüà áÿðê äàøà áóéíóç âóðñà, óí êèìè öéöäÿðäè. Áèð éàçäà, áèð äÿ
ïàéûçäà áóüà èëÿ áóüðàíû ñàâàøäûðûðäûëàð. Áàéûíäûð õàí Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè
èëÿ òàìàøàéà áàõûð, ÿéëÿíèðäè.
Áèð äÿôÿ, ñóëòàíûì, éeíÿ éàçäà áóüàíû ñàðàéäàí ÷ûõàðäûëàð. Äÿìèð
çÿíúèðëè áóüàíû ö÷ êèøè ñàüäàí, ö÷ êèøè äÿ ñîë éàíäàí òóòìóøäó. Ýÿëèá
ìeéäàíûí îðòàñûíäà ãîéóá ýeòäèëÿð. Áó âàõò Äèðñÿ õàíûí îüëó ö÷ óøàãëà
ìeéäàíäà “àøûã-àøûã” îéíàéûðäû. Áóüàíû ãîéóá ýeäÿíäÿ îüëàíëàðà
“ãà÷” äeäèëÿð. Oüëàíëàðûí ö÷ö ãà÷äû, Äèðñÿ õàíûí îüëó ãà÷ìàäû. Ùöí-
äöð ìeéäàíûí îðòàñûíäà äóðäó-áàõäû. Áóüà äà ùöúóì eäèá îüëàíà ñàðû
ýÿëäè. Èñòÿäè êè, îüëàíû ùÿëàê eòñèí. Oüëàí áóüàíûí àëíûíà ÷ÿïÿêè áèð
çÿðáÿ âóðäó. Áóüà äàë-äàëû ýeòäè, ýeðè ãàéûäûá îüëàíà ùöúóì eòäè. Oü-
ëàí éeíÿ áóüàíûí àëíûíà ìþùêÿì áèð éóìðóã âóðäó; áó äÿôÿ áóüàíûí
àëíûíà éóìðóüóíó äàéàäû, èòÿëÿéèá ìeéäàíûí áàøûíà ÷ûõàðäû.
Oüëàíëà áóüà õeéëè ÷ÿêèøäèëÿð. Áóüàíûí èêè êöðÿéè öñòöíäÿ êþïöê
äóðäó. Íÿ îüëàí, íÿ äÿ áóüà öñòöí ýÿëèðäè. Oüëàí ôèêèðëÿøèá þç-þçöíÿ
äeäè: “Áèð äàìà äèðÿê âóðóðëàð, î äàìà äàéàã îëóð. Mÿí íèéÿ áóíóí
àëíûíà äàéàã îëóá äóðóðàì?” Éóìðóüóíó áóüàíûí àëíûíäàí ÷ÿêèá,
178
éîëóíäàí àòûëäû. Áóüà àéàã öñòöíäÿ äóðà áèëìÿäè, éûõûëäû; òÿïÿñè öñòÿ
äöøäö. Oüëàí áû÷àüûíà ÿë àòäû. Áóüàíûí áàøûíû êÿñäè.
Oüóç áÿéëÿðè ýÿëèá, îüëàíûí áàøûíà òîïëàøäûëàð, ÿùñÿí äeäèëÿð.
“Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëñèí, áó îüëàíà àä ãîéñóí: þçöéëÿ ýþòöðöá, àòàñûíûí
éàíûíà ýeòñèí. Àòàñûíäàí îüëàíà áÿéëèê èñòÿñèí, òÿõò àëûá âeðñèí”-
äeäèëÿð.
×àüûðäûëàð, Äÿäÿ Ãîðãóä ýÿëäè. Oüëàíû ýþòöðöá àòàñûíûí éàíûíà
ýeòäè. Äÿäÿ Ãîðãóä îüëàíûí àòàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîé-
ëàìûø – äeìèøäèð:

Ùeé Äèðñÿ õàí! Oüëàíà áÿéëèê âeð,

Tÿõò âeð, -ýöúëöäöð, ÿðäÿìëèäèð!
Áîéíó óçóí áÿäÿâè àò âeð,
Ãîé ìèíñèí, ùöíÿðëèäèð!
Éàéëàüûíäàí îí ãîéóí âeð,
Áó îüëàíà øèøëèê îëñóí, úöññÿëèäèð!

Ãàéòàáàíäàí ãûçûëû äÿâÿ âeð áó îüëàíà,

Ãîé éöêëÿñèí, ùöíÿðëèäèð!
Ãûçûë òàüëû ùöíäöð eâ âeð áó îüëàíà,
Kþëýÿ îëñóí, ÿðäÿìëèäèð!
×èéíè ãóøëó úöááÿ-äîí âeð ñÿí áó îüëàíà,
Ãîé ýeéèíñèí, ùöíÿðëèäèð!

Áó îüëàí Áàéûíäûð õàíûí óúà ìeéäàíûíäà âóðóøìóøäóð. Ñÿíèí îü-

ëóí áèð áóüà þëäöðìöøäöð, ãîé àäû “Áóüàú” îëñóí. Àäûíû ìÿí âeðäèì,
éàøûíû Àëëàù âeðñèí, -äeäè.
Äèðñÿ õàí îüëàíà áÿéëèê âeðäè, òàõò âeðäè. Oüëàí òàõòà ÷ûõäû, àòàñû-
íûí ãûðõ èýèäèíè óíóòäó. O ãûðõ èýèä ùÿñÿä ÷ÿêäè, êèí ñàõëàäû. Áèð-áèðèíÿ
ñþéëÿäèëÿð: “Ýÿëèí, îüëàíû àòàñûíûí ýþçöíäÿí ñàëàã. Áÿëêÿ àòàñû îíó þë-
äöðÿ, ùþðìÿòèìèç îíóí àòàñû éàíûíäà éeíÿ õîø îëà, àðòûã îëà”, -äeäèëÿð.
Áó ãûðõ èýèäèí èéèðìèñè áèð éàíà, èéèðìèñè äÿ î áèðè éàíà ýeòäè. ßâ-
âÿëúÿ èéèðìèñè ýeäèá, Äèðñÿ õàíà áó õÿáÿðè ýÿòèðäè: “Ýþðöðñÿíìè, Äèðñÿ
õàí, íÿëÿð îëäó? Éàðûìàñûí ñÿíèí îüëóí, íàíêîð âÿ ôÿðñèç ÷ûõäû. Ãûðõ
èýèäèíè äÿñòÿñèíÿ ãàòûá, Ãàëûí Oüóçóí öñòöíÿ éöðöø eòäè. Ùàðàäà ýþçÿë
âàðäûñà, ÷ÿêèá àëäû. Àü ñàããàëëû ãîúàíûí àüçûíà, àü áèð÷ÿêëè ãàðûíûí
ñöäöíÿ ñþéäö. Àõàí äóðó ñóëàðäàí, ÷ûëïàã éàòàí Àëà äàüäàí ñþç-ñîâ
179
àäëàéûá-êe÷ÿð, õàíëàð õàíû Áàéûíäûðà õÿáÿð ÷àòàð. “Äèðñÿ õàíûí îüëó
áeëÿ éàðàìàç èøëÿð ýþðöá” äeñÿëÿð, éeð öçöíäÿ ýÿçìÿéèíäÿí þëìÿéèí
éàõøû îëàð. Áàéûíäûð õàí ñÿíè ÷àüûðàð, ñÿíÿ àüûð úÿçà âeðÿð. Áeëÿ îüóë
ñÿíèí íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð? Áeëÿ îüóëóí îëìàñûíäàí îëìàìàñû éàõøûäûð.
Þëäöðñÿíÿ!”- äeäèëÿð.
Äèðñÿ õàí: “Ýeäèí, ýÿòèðèí, þëäöðöì!” – äeäè. Áeëÿ äeäèêäÿ, õàíûì,
î íàìÿðäëÿðèí èéèðìèñè äÿ ýÿëèá ÷ûõäû âÿ áèð èôòèðà äà îíëàð ýÿòèðäèëÿð. Äe-
äèëÿð: “Äèðñÿ õàí, ñÿíèí îüëóí ãàëõûá éeðèíäÿí äóðäó, êþêñö ýþçÿë áþéöê
äàüà îâà ÷ûõäû. Ñÿí âàð èêÿí îâ îâëàäû, ãóø âóðäó. Àíàñûíûí éàíûíà ýþ-
òöðöá ýÿëäè. Àë øÿðàáûí òöíäöíö àëäû, è÷äè. Àíàñû èëÿ äèëáèð îëóá, àòàñûíà
ãÿñä eòìÿê èñòÿéèð. Ñÿíèí îüëóí íàíêîð ÷ûõäû. ×ûëïàã éàòàí Àëà äàüäàí
þòöá, õàíëàð õàíû Áàéûíäûðà õÿáÿð ÷àòàð. “Äèðñÿ õàíûí îüëó áeëÿ éàðàìàç
èøëÿð ýþðöá” äeéÿðëÿð. Ñÿíè ÷àüûðäàðëàð, Áàéûíäûð õàíûí éàíûíäà ñÿíÿ
úÿçà âeðÿðëÿð. Áeëÿ îüóë íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð? Þëäöðñÿíÿ!” – äeäèëÿð.
Äèðñÿ õàí äeäè: “Ýeäèí, ýÿòèðèí, þëäöðöì! Áeëÿ îüóë ìÿíÿ ýÿðÿê
äeéèë!”.
Äèðñÿ õàíûí íþêÿðëÿðè äeéèð: “Áèç ñÿíèí îüëóíó íeúÿ ýÿòèðÿê? Ñÿíèí
îüëóí áèçèì ñþçöìöçö äèíëÿìÿç, áèçèì ñþçöìöçëÿ ýÿëìÿç. Ãàëõûá ée-
ðèíäÿí äóð. Èýèäëÿðèíè îõøàéûá áàøûíà éûü; îüëóíëà ýþðöø, éàíûíà àëûá
îâà ÷ûõ. Ãóø ó÷óðóá îâ îâëàéàíäà îüëóíó îõëàéûá þëäöð! ßýÿð áeëÿ
þëäöðìÿñÿí, áèë êè, áàøãà úöð þëäöðÿ áèëìÿçñÿí!”. Ñîéëàìà:

Ñàëõûì-ñàëõûì äàí éeëëÿðè ÿñäèêäÿ,

Ñàããàëëû áîç, àú òîðàüàé þòäöêäÿ,
Áÿäÿâè àòëàð éèéÿñèíè ýþðöá êèøíÿäèêäÿ,
Ñàããàëû óçóí òàò êèøè àçàí ÷ÿêÿíäÿ,
“Àüëû”, “ãàðàëû” ñe÷èëÿí ÷àüäà,
Ãàëûí Oüóçóí ýÿëèíè-ãûçû áÿçÿíÿí ÷àüäà,
Kþêñö ýþçÿë áþéöê äàüëàðà ýöí äÿéÿíäÿ,
Èýèä áÿéëÿð, ãÿùðÿìàíëàð áèð-áèðèëÿ äþéöøÿíäÿ...

Äèðñÿ õàí ñöáù òeçäÿí éeðèíäÿí äóðäó. Oüëóíó éàíûíà ñàëûá, þç ãûðõ
èýèäèíèí äÿñòÿñèíÿ ãîøäó,îâà ÷ûõäû. Oâ îâëàäûëàð, ãóø âóðäóëàð. O ãûðõ
íàìÿðäèí áèð íe÷ÿñè îüëàíûí éàíûíà ýÿëèá äeéèð: “Àòàí äeäè, êeéèêëÿðè
ãîâóá ýÿòèðñèí, ìÿíèì ãàðøûìäà òîïëàñûí; îüëóìóí àò ñÿéèðòìÿéèíè,
ãûëûíú ÷àëìàüûíû, îõ àòìàüûíû ýþðöì, ñeâèíèì, þéöíöì!”.
180
 Oüëàí úàâàíäûð, íÿ áèëñèí? Keéèêè ãîâóá ýÿòèðèð, àòàñûíûí ãàðøûñûíäà
ãûúûãëàíäûðûá-àúûãëàíäûðûðäû êè, “àòàì àò ÷àïìàüûìà áàõñûí, – þéöíñöí;
îõ àòìàüûìà áàõñûí, – ôÿðÿùëÿíñèí; ãûëûíú ÷àëìàüûìà áàõñûí –
ñeâèíñèí!”.
O ãûðõ íàìÿðä èñÿ äeéèð: “Äèðñÿ õàí, ýþðöðñÿíìè, îüëàíû? ×þëäÿí-
äöçäÿí êeéèêè ãîâóð, ñÿíèí ãàáàüûíà ýÿòèðèð êè, êeéèêÿ àòàðêÿí îõëà
ñÿíè âóðóá þëäöðñöí. Oüëóí ñÿíè þëäöðìÿìèø ñÿí îüëóíó þëäöð!”.
Oüëàí êeéèêè ãîâàðêÿí àòàñûíûí þíöíäÿí ýÿëèá-ýeäèðäè. Äèðñÿ õàí
Ãîðãóä ñèíèðëè áÿðê éàéûíû ÿëèíÿ àëäû. Öçÿíýèéÿ ãàëõûá ìþùêÿì ÷ÿêäè,
ñÿððàñò àòäû: îüëàíû èêè êöðÿéèíèí àðàñûíäàí âóðóá éûõäû. Oõ éàðàñûíäàí
îüëàíûí ãàíû øîðóëäàäû, ãîéíóíà äîëäó. O, áÿäÿâè àòûíûí áîéíóíó ãó-
úàãëàéûá éeðÿ éûõûëäû.
Äèðñÿ êþâðÿëèá îüëóíóí öñòöíÿ àòûëìàã èñòÿäè. O ãûðõ íàìÿðä
ãîéìàäû. Àòûíûí úèëîâóíó äþíäÿðèá ãÿðàðýàùûíà ýÿëäè.
Äèðñÿ õàíûí àðâàäû “îüëàíúûüûìûí èëê îâóäóð” äeéÿ àòäàí àéüûð,
äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ ãûðäûðìûøäû. “Oâó ãàíëû îüóç áÿéëÿðèíè
éeäèðèì-è÷èðèì, ñeâèíäèðèì” äeäè. Þçöíö éûüûøäûðûá éeðèíäÿí úÿëä äóð-
äó. Ãûðõ èíúÿ ãûçû äà þçö èëÿ ýþòöðäö. Äèðñÿ õàíà òÿðÿô ýeòäè. Ãàïàã
ãàëäûðäû, Äèðñÿ õàíûí öçöíÿ áàõäû. Ñàüûíà-ñîëóíà ýþç ýÿçäèðäè, îüëóíó
ýþðìÿäè. Ãàðà áàüðû ñàðñûëäû. Öðÿéè òàìàì éeðèíäÿí îéíàäû. Ãàðà
ãûéìà ýþçëÿðè ãàí-éàøëà äîëäó. ×àüûðûá Äèðñÿ õàíà ñîéëàéûð, ýþðÿê, õà-
íûì, íÿ ñîéëàéûð:

Áàøûìûí áàõòû, eâèìèí òàõòû, áÿðè ýÿë!

Xàí àòàìûí êöðÿêÿíè,
Xàíûì àíàìûí ñeâèëÿíè,
Àòàì-àíàì âeðäèéè,
Ýþç à÷àðàã ýþðäöéöì,
Kþíöë âeðèá ñeâäèéèì, à Äèðñÿ õàí!
Ãàëõûá éeðèíäÿí äóðäóí,
Ãàðà éàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòûíû ìèíäèí.
Kþêñö ýþçÿë áþéöê äàüà îâà ÷ûõäûí.
Èêè ýeòäèí, áèð ýÿëèðñÿí, áàëàì ùàíû?
Ãàðà äþâðàíäà òàïäûüûì îüóë ùàíû?
×ûõñûí ìÿíèì áó êîð ýþçöì, à Äèðñÿ õàí,
éàìàí ñÿéðèéèð.
Kÿñèëñèí îüëóí ÿìÿí ñöä äàìàðûì, éàìàí ñûçëàéûð.
181
 Ñàðû èëàí ñàíúìàäàí àüúà áÿäÿíèì ãàëõûá øèøèð.
Tÿêúÿ-áèðúÿ îüëóì ýþðöíìöð, áàüðûì éàíûð.
Ãóðó-ãóðó ÷àéëàðà ñó÷ó ñàëäûì,
Ãàðà äîíëó äÿðâèøëÿðÿ íÿçèðëÿð âeðäèì.
Àú ýþðäöì, -äîéóðäóì; éàëûí ýþðäöì, -ýeéèíäèðäèì.
Tÿïÿ êèìè ÿò éûüäûì, ýþë êèìè ãûìûç ñàüäûðäûì.
Àðçó-äèëÿêëÿ áèð îüóë ýöúëÿ òàïäûì.
Éàëíûç îüëóìóí õÿáÿðèíè, à Äèðñÿ õàí, äe ìÿíÿ!
Ãàðøûäàêû Àëà äàüäàí áèð îüóë ó÷óðäóíñà, äe ìÿíÿ!
Èòè àõàí úîøüóí ñóäàí àõûòäûíñà, äe ìÿíÿ!
Àñëàíà-ãàïëàíà îüëóìó éeäèðòäèíñÿ, äe ìÿíÿ!
Ãàðà äîíëó, àçüûí äèíëè êàôèðëÿðÿ òóòäóðäóíñà, äe ìÿíÿ!
Xàí àòàìûí éàíûíà ìÿí ýeäèì,
Àüûð õÿçèíÿ, áþéöê ãîøóí àëûì,
Àçüûí äèíëè êàôèð öñòöíÿ ýeäèì,
Éàðàëàíûá Ãàçëûã àòûìäàí eíìÿéèíúÿ,
Éeíèìëÿ, ÿòÿéèìëÿ àë ãàíûìû ñèëìÿéèíúÿ,
Ãîë-áóä îëóá éeð öñòöíÿ äöøìÿéèíúÿ,
Tÿê îüëóìóí éîëóíäàí ìÿí äþíìÿðÿì.
Éàëíûç îüóë õÿáÿðèíè, à Äèðñÿ õàí, äe ìÿíÿ!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí áó ýöí ñÿíÿ! – äeäè, çàðûëäàéûá àüëàäû.

Àðâàäû áeëÿ äàíûøàíäà Äèðñÿ õàí úàâàá âeðìÿäè. O ãûðõ íàìÿðä

ãàáàüà ýÿëÿðÿê äeäè: “Oüëóí ñàü-ñàëàìàòäûð, îâäàäûð. Áó ýöí ñàáàù
ùàðäà èñÿ, ýÿëÿð. Ãîðõìà, ãàéüûëàíìà, áÿé ñÿðõîøäóð, úàâàá âeðÿ
áèëìèð”.
Äèðñÿ õàíûí àðâàäû ãàéûäûá ýeðè äþíäö. Äþçìÿäè, ãûðõ èíúÿ ãûçû þçö
èëÿ ýþòöðöá, áÿäÿâè àòà ìèíäè, îüëóíó àõòàðìàüà ýeòäè. Ãûøäà-éàçäà
ãàðû-áóçó ÿðèìÿéÿí Ãàçëûã äàüûíà ýÿëäè-÷ûõäû. Àë÷àã éeðëÿðè ýÿçäè,
÷àïûá óúà éeðëÿðÿ ÷ûõäû. Áàõäû-ýþðäö êè, áèð äÿðÿíèí è÷èíäÿ ãàðüà-
ãóçüóí eíèð-÷ûõûð, ãîíóð-ãàëõûð. Áÿäÿâè àòûíû ñöðöá, î òÿðÿôÿ ÷àïäû.
Ñÿí äeìÿ, ñóëòàíûì, îüëàí î àðàäà éûõûëûáìûø. Ãàðüà-ãóçüóí ãàí
ýþðöá, îüëàíûí öñòöíÿ ãîíìàã èñòÿéèðäè. Oüëàíûí èêè îâ èòè âàðäû, ãàðüà-
ãóçüóíó ãîâóðäó, ãîíìàüà ãîéìóðäó. Oüëàí îðàäà éûõûëàíäà Áîç àòëû
Xûçûð îüëàíûí éàíûíäà ùàçûð îëäó. Ö÷ äÿôÿ éàðàñûíû ÿëèéëÿ ñûüàëëàéûá:
“Oüëàí, ãîðõìà, ñÿíÿ áó éàðàäàí þëöì éîõäóð. Äàü ÷è÷ÿéè èëÿ àíàíûí
ñöäö ñÿíèí éàðàíà ìÿëùÿìäèð”-äeéèá éîõ îëäó.
182
 Oüëàíûí àíàñû ÷àïûá, îüëàíûí îëäóüó éeðÿ ýÿëèá ÷ûõäû. Áàõäû ýþðäö
îüëó àë ãàíûíà áóëàøûá éàòûð. ×àüûðàðàã îüëàíúûüûíû ñîéëàéûð, ýþðÿê,
õàíûì, íeúÿ ñîéëàéûð:

Ãàðà ãûéìà ýþçëÿðèíè éóõó àëìûøäûð, à÷ äàùà!

O óçàíìûø ãîë-ãû÷ûíû éûüûøäûð äàùà!
Tàíðû âeðÿí øèðèí úàíà ýÿëäèí äàùà,
Öç-ýþçöíäÿ úàí ãàëûáñà, îüóë, õÿáÿð âeð ìÿíÿ!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, îüóë, ñÿíÿ!..
Íèéÿ àõûð ñÿíèí ñóëàðûí, Ãàçëûã äàüû,
Áeëÿ àõìàãäàíñà, ùe÷ àõìàñûí!
Íèéÿ áèòèð ñÿíèí îòëàðûí, Ãàçëûã äàüû,
Áeëÿ áèòìÿêäÿíñÿ, ùe÷ áèòìÿñèí!
Keéèêëÿðèí ãà÷ûð ñÿíèí, Ãàçëûã äàüû,
Ãà÷àð èêÿí ãà÷ìàç îëñóí, äàøà äþíñöí!
Íÿ áèëèì, îüóë, àñëàíäàí, éîõñà ãàïëàíäàí îëäó?
Íÿ áèëèì, îüóë, áó ãÿçà ñÿíÿ ùàðàäàí îëäó?
Áÿäÿíèíäÿ úàíûí âàðñà, õÿáÿð âeð, îüóë,
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, îüóë, ñÿíÿ!
Àüûç-äèëäÿí áèð íe÷ÿ ñþç, õÿáÿð ìÿíÿ!

Áeëÿ äeäèêäÿ îüëàíûí ãóëàüûíà ñÿñ äÿéäè. O, áàøûíû ãàëäûðäû, àçàúûã ýþ-
çöíö à÷äû. Àíàñûíûí öçöíÿ áàõäû. Ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:

Áÿðè ýÿë, àü ñöäöíö ÿìäèéèì, õàíûì àíà!

Àü áèð÷ÿêëè, ùþðìÿòëè, úàíûì àíà!
“Àõàð ñóëàð” äeéèá ãàðüàìà,
Ãàçëûã äàüûíûí ñóëàðûíûí ýöíàùû éîõäóð.
Ãà÷àí êeéèêëÿðèíè ãàðüàìà,
Ãàçëûã äàüûíûí ýöíàùû éîõäóð.
Àñëàíûíû, ãàïëàíûíû ãàðüàìà,
Ãàçëûã äàüûíûí ýöíàùû éîõäóð.
Ãàðüàéûðñàí, àòàìû ãàðüà,
Áó ñó÷, áó ýöíàù àòàìûíäûð, – äeäè.

Oüëàí éeíÿ äeäè: “Àíà, àüëàìà; ãîðõìà, áó éàðàäàí ìÿíÿ þëöì

éîõäóð. Áîç àòëû Xûçûð éàíûìà ýÿëäè, ö÷ äÿôÿ éàðàìûí öñòöíäÿ ÿë ýÿç-
183
äèðäè. “Áó éàðàäàí ñÿíÿ þëöì éîõäóð. Äàü ÷è÷ÿéè èëÿ àíàí ñöäö ñÿíÿ
äÿðìàíäûð”, – äeäè”.
Oüëàí áeëÿ äeäèêäÿ ãûðõ èíúÿ ãûç éàéûëûá, äàü ÷è÷ÿéè òîïëàäû.
Oüëàíûí àíàñû ÿìúÿéèíè áèð ñûõäû, ñöäö ýÿëìÿäè. Èêè ñûõäû, ñöäö ýÿëìÿ-
äè. Ö÷öíúöäÿ þçöíÿ áèð çÿðáÿ âóðäó, ñûõäû, ñöäëÿ ãàí ãàðûøûã ýÿëäè.
Äàü ÷è÷ÿéè èëÿ ñöäö îüëàíûí éàðàñûíà ÷ÿêäèëÿð. Oüëàíû àòà ìèíäèðäèëÿð,
ýþòöðöá eâÿ ýÿòèðäèëÿð. Oüëàíû ùÿêèìëÿðÿ òàïøûðûá Äèðñÿ õàíäàí ýèç-
ëÿòäèëÿð.
Àò àéàüû èòè, îçàí äèëè ÷eâèê îëóð, õàíûì! Oüëàíûí éàðàñû ãûðõ ýöíäÿ
ñàüàëäû, ñàï-ñàüëàì îëäó. Oüëàí àòà ìèíèð, ãûëûíú ãóðøàíûðäû. Oâ îâëàéûð,
ãóø âóðóðäó. Äèðñÿ õàíûí èñÿ õÿáÿðè éîõ èäè. Oüëóíó þëìöø áèëèðäè.
O ãûðõ íàìÿðä áóíó äóéäó. “Íÿ eéëÿéÿê?” äeéÿ äöøöíäöëÿð. “Äèð-
ñÿ õàí îüëóíó ýþðÿðñÿ, îòóðìàç, ùàìûìûçû ãûðàð”, – äeäèëÿð. “Ýÿëèí,
Äèðñÿ õàíû òóòàã, àü ÿëëÿðèíè àðäûíà áàüëàéàã, àü áîéíóíà ãûë ñèúèì
òàõàã, ýþòöðöá êàôèð eëëÿðèíÿ ýeäÿê”, – äeéÿ Äèðñÿ õàíû òóòäóëàð, àü
ÿëëÿðèíè àðäûíà áàüëàäûëàð, áîéíóíà ãûë ñèúèì òàõäûëàð, àü ÿòèíäÿí ãàí
÷ûõûíúà äþéäöëÿð. Äèðñÿ õàí ïèéàäà, áóíëàð àòëû ýeòäèëÿð, ãàëûí eëëÿðèíÿ
éþíÿëäèëÿð. Äèðñÿ õàí äóñòàã îëäó – ýeòäè. Oíóí äóñòàãëûüûíäàí îüóç
áÿéëÿðèíèí õÿáÿðè éîõ èäè.
Ñÿí äeìÿ, ñóëòàíûì, Äèðñÿ õàíûí àðâàäû áóíó äóéóáìóø; îüëóíóí
ãàðøûñûíà ýeäèá ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Ýþðöðñÿíìè, àé îüóë, íÿëÿð îëäó?!
Ñÿðò ãàéàëàð îéíàìàäû, éeð îâóëäó.
Eëäÿ äöøìÿí éîõêÿí àòàíûí öñòöíÿ äöøìÿí ýÿëäè.
Àòàíûí î ãûðõ íàìÿðä éîëäàøû îíó òóòäó.
Àü ÿëëÿðèíè àðäûíà áàüëàäûëàð.
Àü áîéíóíà ãûë ñèúèì òàõäûëàð.
Þçëÿðè àòëû, àòàíû ïèéàäà éeðèòäèëÿð.
Àëûá óçàã êàôèð eëëÿðèíÿ éþíÿëäèëÿð.
Xàí îüëóì! Ãàëõûá éeðèíäÿí àéàüà äóð!
Ãûðõ èýèäèíè äÿñòÿíÿ ãàò!
Àòàíû î ãûðõ íàìÿðääÿí ãóðòàð!
Éeðè, îüóë!
Àòàí ñÿíÿ ãûéäûñà äà, ñÿí àòàíà ãûéìà! – äeäè.
Oüëàí àíàñûíûí ñþçöíö ñûíäûðìàäû. Áóüàú áÿé éeðèíäÿí äóðäó.
Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúûíû áeëèíÿ ãóðøàäû. Àü òîçëóúà áÿðê éàéûíû ÿëèíÿ
184
àëäû. Ãûçûë íèçÿñèíè ÿëèíÿ ýþòöðäö. Ýþçÿë áÿäÿâè àòûíû òóòäóðóá ìèíäè.
Ãûðõ èýèäèíè éàíûíà àëûá, àòàñûíûí àðäûíúà ÷àïûá ýeòäè.
O íàìÿðäëÿð äÿ áèð éeðäÿ äàéàíûá äèíúÿëèðäèëÿð. Àë øÿðàáûí
òöíäöíäÿí è÷èðäèëÿð. Áóüàú õàí ÷àïûá éeòèøäè. O ãûðõ íàìÿðä îíó ýþðöá
äeäè: “Ýÿëèí, ýeäÿê, î èýèäè òóòàã ýÿòèðÿê. Èêèñèíè áèð éeðäÿ êàôèðÿ
éeòèðÿê”. Äèðñÿ õàí äeäè: “Ãûðõ éîëäàøûì, àìàí âeðèí! Tàíðûíûí áèðëè-
éèíÿ øöáùÿ éîõäóð. Mÿíèì ÿëëÿðèìè à÷ûí, ãîë÷à ãîïóçóìó âeðèí, î
èýèäè ýeðè äþíäÿðèì. Ñîíðà ìÿíè éà þëäöðöí, éà äà äèðè àïàðûí!”
ßëëÿðèíè à÷äûëàð, ãîë÷à ãîïóçóíó âeðäèëÿð. Äèðñÿ õàí îüëó îëäóüóíó
áèëìÿäè, ãàðøûéà ýÿëèá ñîéëàéûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûð:

Áîéíó óçóí áÿäÿâè àòëàð ýeäèðñÿ, ìÿíèìêè ýeäèð,

È÷èíäÿ ñÿíèí äÿ ìèíäèéèí âàðñà, èýèä, äe ìÿíÿ,
Ñàâàøìàäàí-âóðóøìàäàí àëûá âeðèì, ãàéûò ýeðè!
Éàéëàãäàí îí ìèí ãîéóí ýeäèðñÿ, ìÿíèìêè ýeäèð,
È÷èíäÿ ñÿíèí äÿ øèøëèéèí âàðñà, ñþéëÿ ìÿíÿ,
Ñàâàøìàäàí-âóðóøìàäàí àëûá âeðèì, ãàéûò ýeðè!
Ãàéòàáàíäàí ãûçûëû äÿâÿ ýeäèðñÿ, ìÿíèìêè ýeäèð,
È÷èíäÿ ñÿíèí äÿ éöêëÿäèéèí âàðñà, ñþéëÿ ìÿíÿ,
Ñàâàøìàäàí-âóðóøìàäàí àëûá âeðèì, ãàéûò ýeðè!
Ãûçûë òàüëû óúà eâëÿð ýeäèðñÿ, ìÿíèìêè ýeäèð,
È÷èíäÿ ñÿíèí äÿ îòàüûí âàðñà, èýèä, ñþéëÿ ìÿíÿ,
Ñàâàøìàäàí-âóðóøìàäàí àëûá âeðèì, ãàéûò ýeðè!
Àü öçëö, àëà ýþçëö ýÿëèíëÿð ýeäèðñÿ, ìÿíèìêè ýeäèð,
È÷èíäÿ ñÿíèí äÿ íèøàíëûí âàðñà, èýèä, äe ìÿíÿ.
Ñàâàøìàäàí-âóðóøìàäàí àëûá âeðèì, ãàéûò ýeðè!
Àü ñàããàëëû ãîúàëàð ýeäèðñÿ, ìÿíèìêè ýeäèð,
È÷èíäÿ ñÿíèí äÿ àü ñàããàëëû àòàí âàðñà, äe ìÿíÿ,
Ñàâàøìàäàí-âóðóøìàäàí õèëàñ eäèì, ãàéûò ýeðè!
Mÿíèì ö÷öí ýÿëäèíñÿ, îüëàíúûüûìû þëäöðìöøÿì.
Èýèä, ñÿíèí éàçûüûí ýÿëìÿñèí, ãàéûò ýeðè!
Oüëàí áóðàäà àòàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Áîéíó óçóí áÿäÿâè àòëàð ýeäèðñÿ, ñÿíèíêè ýeäèð;
Mÿíèì äÿ è÷èíäÿ ìèíäèéèì âàð,
ãûðõ íàìÿðäÿ ãîéìàðàì!
Ãàéòàáàíäàí ãûçûëû äÿâÿ ñÿíèíêè ýeäèð,
185
 Mÿíèì äÿ è÷èíäÿ éöêëÿäèéèì âàð,
ãûðõ íàìÿðäÿ ãîéìàðàì!
Éàéëàãäàí ýeäÿí ìèí-ìèí ãîéóí ñÿíèíêèäèð,
Mÿíèì äÿ è÷èíäÿ øèøëèéèì âàð,
ãûðõ íàìÿðäÿ ãîéìàðàì!
Ñÿíèí àü öçëö, àëà ýþçëö ýÿëèíëÿðèí ýeäèðñÿ,
È÷èíäÿ ìÿíèì äÿ íèøàíëûì âàð,
ãûðõ íàìÿðäÿ ãîéìàðàì!
Ãûçûë òàüëû óúà eâëÿðèí ýeäèðñÿ,
È÷èíäÿ ìÿíèì äÿ îòàüûì âàð,
ãûðõ íàìÿðäÿ ãîéìàðàì!
Ñÿíèí àü ñàããàëëû ãîúàëàðûí ýeäèðñÿ,
È÷èíäÿ ìÿíèì äÿ áèð àüëû ÷àøìûø,
Áàøû èòìèø ãîúà àòàì âàð,
ãûðõ íàìÿðäÿ ãîéìàðàì! – äeäè;

Ãûðõ èýèäèíÿ ÷àëìàñûíû éeëëÿäè, ÿë eéëÿäè. Ãûðõ èýèä áÿäÿâè àòûíû îé-
íàòäû, îüëàíûí éàíûíà éûüûëäû.
Oüëàí ãûðõ èýèäèíè ýþòöðöá, àòûíû èðÿëè ñöðäö, âóðóøäó, äþéöøäö.
Kèìèíèí áîéíóíó âóðäó, êèìèíè äóñòàã eòäè. Àòàñûíû õèëàñ eäèá ãàéûòäû,
ýeðè äþíäö.
Äèðñÿ õàí áóðàäà éeíÿ îüëóíóí ñàü îëäóüóíó áèëäè. Xàíëàð õàíû,
îüëàíà áÿéëèê âeðäè, òàõò âeðäè. Äÿäÿì Ãîðãóä áîé áîéëàäû, ñîé ñîé-
ëàäû, áó îüóçíàìÿíè äöçäö-ãîøäó, áeëÿ äeäè:

Oíëàð äà áó äöíéàäàí ýÿëäè, êe÷äè,

Kàðâàí êèìè ãîíäó, êþ÷äö.
Oíëàðû äà éeð ýèçëÿäè, ÿúÿë àëäû.
Ôàíè äöíéà éeíÿ ãàëäû...
(Ýÿëèìëè-ýeäèìëè äöíéà,
Ñîí óúó þëöìëö äöíéà!)
Ãàðà þëöì ýÿëäèêäÿ êe÷èä âeðñèí.
Ñàüëûãëà äþâëÿòèíè Àëëàù àðòûðñûí.
O òÿðèôëÿäèéèì óúà Òàíðû éàð îëóá éàðäûì eòñèí.
Xeéèð-äóà âeðÿê, õàíûì:
Éeðëè áþéöê äàüëàðûí éûõûëìàñûí!
Kþëýÿëèúÿ óúà àüàúûí êÿñèëìÿñèí!
186
Úîøüóí àõàí ýþçÿë ñóéóí ãóðóìàñûí!
Ãàíàäëàðûíûí óúëàðû ãûðûëìàñûí!
×àïàðêÿí àü-áîç àòûí áöäðÿìÿñèí!
Äþéöøÿíäÿ áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúûí ýþäÿëìÿñèí!
Âóðóøàðêÿí óçóí íèçÿí ÿéèëìÿñèí!
Àü áèð÷ÿêëè àíàíûí éeðè áeùèøò îëñóí!
Àü ñàããàëëû àòàíûí éeðè úÿííÿò îëñóí!
Ùàãã éàíäûðàí ÷ûðàüûí äàèì éàíñûí!
Ãàäèð Òàíðû ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú eéëÿìÿñèí,
õàíûì, ùeé!..

187
 ÑÀËÓÐ ÃÀÇÀÍÛÍ EÂÈÍÈÍ
ÉÀÜMÀËÀÍÄÛÜÛ ÁOÉ

Áèð ýöí Töêëö ãóøóí áàëàñû, éàçûãëàðûí öìèäè, Àìèò ñîéóíóí àñëàíû,
Ãàðàúûüûí ãàïëàíû, Ãîíóð àòûí éèéÿñè, Óðóç õàíûí àüàñû, Áàéûíäûð õàíûí
êöðÿêÿíè, Ãàëûí Oüóçóí äàéàüû, èýèäëÿðèí àðõàñû Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí
éeðèíäÿí äóðìóøäó. Äîõñàí îòàãëû óúà eâëÿðèíè ãàðà éeð öçÿðèíäÿ òèê-
äèðìèøäè. Äîõñàí éeðäÿ áþéöê èïÿê õàëû äþøÿòäèðìèøäè. Ñÿêñÿí éeðäÿ
êöïëÿð ãîéóëìóøäó. Ãûçûë ãÿäÿùëÿð-ñöðàùèëÿð äöçöëìöøäö. Äîããóç
ãàðà ýþçëö, ýþé÷ÿê öçëö, ñà÷û àðõàäà äöéöíëÿíìèø, êþêñö ãûçûë äöéìÿ-
ëè, ÿëëÿðè áèëÿéèíäÿí õûíàëû, áàðìàãëàðû íàõûøëû, ýþçÿë êàôèð ãûçëàðû Ãàëûí
Oüóç áÿéëÿðèíÿ øÿðàá ïàéëàéûðäûëàð.
Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí è÷äè-è÷äè, àõûðäà øÿðàáûí òÿñèðè áàøûíà âóðäó.
O, ãàáà äèçëÿðè öñòöíÿ ÷þêäö, äeäè: “Ñþçöìö äèíëÿéèí, ñÿñèìÿ ñÿñ
âeðèí, áÿéëÿð! Éàòà-éàòà éàíûìûç àüðûäû. Äóðà-äóðà áeëèìèç ãóðóäó.
Äóðàã ýeäÿê, à áÿéëÿð! Oâ îâëàéàã, ãóø âóðàã, ñûüûí-êeéèê éûõàã,
ãàéûäûá îòàüûìûçà äöøÿê: éeéèá-è÷ÿê, ýöíöìöçö õîø êe÷èðÿê!”.
Ãûéàí Ñÿëúèê îüëó Äÿëè Äîíäàç äeéèð: “Áÿëè, õàí Ãàçàí, ìÿñëÿùÿòäèð”.
Ãàðàýöíÿ îüëó Ãàðàáóäàã äeéèð: “Àüàì Ãàçàí, ìÿñëÿùÿòäèð”.
Oíëàð áeëÿ äeäèêäÿ Àòàüûçëû Àðóç ãîúà èêè äèçè öñòöíÿ ÷þêöá äeäè:
“Àüàì Ãàçàí, ñàñû äèíëè Ýöðúöñòàí ñÿðùÿääèíÿ ýeäèðñÿí, ãÿðàðýàùûíûí
öñòöíäÿ êèìè ãîéóðñàí?”.
Ãàçàí äeéèð: “Oüëóì Óðóç ö÷ éöç èýèäëÿ eâèìèí êeøèéèíäÿ äóðñóí”.
Ãîíóð àòûíû ÷ÿêäèðäè, ìèíäè. Äÿëè Äîíäàç Tÿïÿëãàøãà àéüûðûíû ìèíäè.
Ãàçàí áÿéèí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ Ýþé áÿäÿâè àòûíû òóòäóðóá ìèíäè.
Áàéûíäûð õàíûí äöøìÿíèíè ìÿüëóá eäÿí Øèð Øÿìñÿääèí Àü àòûíû
÷ÿêäèðèá ìèíäè.
Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ñû÷ðàéûá àøàí Áeéðÿê Áîç àéüûðûíà
ìèíäè.
Ãîíóð àòëû Ãàçàíà “êeøèø” äeéÿí áÿé Éeéíÿê Äóðó àéüûðûíà ìèíäè.
Ñàéìàã èñòÿñÿì, òöêÿíÿí äeéèë; Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè àòëàíäûëàð.
Áþéöê ãîøóí Àëà äàüà îâà ÷ûõäû.
Kàôèðëÿðèí úàñóñó áóíó ýþðäö; ÷óüóë ýeäèá, Øþêëö Mÿëèéÿ õÿáÿð âeð-
äè. Éeääè ìèí ãàôòàíûíûí àðõàñû úûðûã, êÿñèê ãàðà ñà÷ëû, ñàñû äèíëè, äèí
äöøìÿíè, àëàúà àòëû êàôèð ìèíäè ÷àïäû, ýeúÿ éàðûñû Ãàçàí áÿéèí äöøÿð-
ýÿñèíÿ ýÿëäè. Kàôèðëÿð îíóí ãûçûë òàüëû eâëÿðèíè ÷àëûá-÷àïäûëàð, ãàçà
188
áÿíçÿð ãûç-ýÿëèíèíè ÷ûüûðûøäûðäûëàð. Tþâëÿ-òþâëÿ øàùàíÿ àòëàðûíû ìèíäèëÿð.
Ãàòàð-ãàòàð ãûçûëû äÿâÿëÿðèíè éeäÿêëÿéèá àïàðäûëàð. Ãèéìÿòëè õÿçèíÿñèíè,
áîë ïóëóíó òàëàí eòäèëÿð. Ãûðõ èíúÿ áeëëè ãûç èëÿ Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí
ÿñèð ýeòäè. Ãàçàí áÿéèí ãàðûìûø àíàñû ãàðà äÿâÿ áîéíóíäàí àñûëû ýeòäè.
Ãàçàí õàíûí îüëó Óðóç áÿé ö÷ éöç èýèäëÿ ÿëè áàüëû, áîéíó áàüëû ýeòäè.
Èëÿê ãîúà îüëó Ñàðû Ãàëìàø Ãàçàí áÿéèí eâè öñòöíäÿ äþéöøäÿ ùÿëàê îëäó.
Ãàçàíûí áó èøëÿðäÿí õÿáÿðè éîõ èäè.
Kàôèð äeéèð: “Áÿéëÿð, Ãàçàíûí òþâëÿ-òþâëÿ øàùàíÿ àòëàðûíû
ìèíìèøèê, ãûçûë-ýöìöøöíö òàëàí eòìèøèê, ãûðõ èýèäëÿ îüëó Óðóçó äóñòàã
eòìèøèê. Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèíè ýÿòèðìèøèê, ãûðõ èíúÿ áeëëè ãûçëà
Ãàçàíûí àðâàäûíû òóòìóøóã. Áèç áó ùeéôëÿðè Ãàçàíà âóðìóøóã”.
Kàôèðëÿðäÿí áèðè äeäè: “Ãàçàí áÿéäÿ áèð ùeéôèìèç ãàëäû”.
Øþêëö Mÿëèê äeäè: “ßäÿ, àçíàâóð, íÿ ùeéôèìèç ãàëäû?”.
Kàôèð: “Ãàçàíûí Ãàïûëû Äÿðáÿíääÿ îí ìèí ãîéóíó âàðäûð. O ãî-
éóíëàðû äà ýþòöðñÿê, Ãàçàíà ÷îõ áþéöê çèéàí âóðàðäûã”, – äeäè. Øþêëö
Mÿëèê: “Àëòû éöç êàôèð ýeòñèí, ãîéóíó ýÿòèðñèí” – äeäè.
Àëòû éöç êàôèð àòëàíäû, ãîéóí öçÿðèíÿ éöðöø eòäè.
Ýeúÿ éàòàðêÿí Ãàðàúà ÷îáàí éóõóäà ãàðà ãàéüûëû ÿùâàëàò ýþðäö.
Ùþâëíàê àéàüà äóðäó. Ãàáàíýöúö âÿ Äÿìèðýöúö àäëû èêè ãàðäàøûíû éà-
íûíà ÷àüûðäû. Àüûëûí ãàïûñûíû áÿðêèòäè. Ö÷ éeðäÿ òÿïÿ êèìè äàø éûüäû, àëà
ãîëëó ñàïàíäûíû ÿëèíÿ àëäû.
Ãàðàúà ÷îáàíûí öñòöíö ãÿôëÿòÿí àëòû éöç êàôèð àëäû. Oíëàð äeäèëÿð:
Ãàðàíëûã àõøàì îëàíäà ãàéüûëû ÷îáàí!
Ãàð-éàüûø éàüàíäà îä-îúàãëû ÷îáàí!
Ñöäö, ïeíäèðè áîë, ãàéìàãëû ÷îáàí!
Ãàçàí áÿéèí ãûçûë òàüëû óúà eâëÿðèíè áèç éûõìûøûã.
Tþâëÿ-òþâëÿ øàùàíÿ àòëàðûíû áèç ìèíìèøèê.
Ãàòàð-ãàòàð ãûçûë äÿâÿñèíè áèç éeäÿêëÿìèøèê.
Ãàðûúûã àíàñûíû áèç ýÿòèðìèøèê.
Ãèéìÿòëè õÿçèíÿñèíè, áîë ïóëóíó áèç òàëàí eòìèøèê.
Ãàçà áÿíçÿð ãûç-ýÿëèíèíè áèç ÿñèð eòìèøèê.
Ãûðõ èýèäëÿ Ãàçàíûí îüëóíó áèç òóòìóøóã.
Ãûðõ èíúÿ áeëëè ãûçëà Ãàçàíûí àðâàäûíû áèç ýÿòèðìèøèê.
Àé ÷îáàí, óçàãäàñàí-éàõûíäàñàí, áÿðè ýÿë! Áàø eíäèðèá òÿçèì eò!
Áèçÿ ñàëàì âeð, þëäöðìÿéÿê! Ñÿíè Øþêëö Mÿëèêèí éàíûíà àïàðàã, áÿé-
ëèê àëûá âeðÿê. ×îáàí äeéèð:
189
 Áîø-áîø äàíûøìà, èòèì êàôèð!
Èòèìëÿ áèð éàëàãäàí éàë è÷ÿí àçüûí êàôèð,
Àëòûíäàêû àëàúà àòûíû íÿ þéöðñÿí?
Àëà áàøëû êe÷èìúÿ ýþðöíìÿç ìÿíÿ!
Áàøûíäàêû äÿáèëãÿíè íÿ þéöðñÿí, àé êàôèð?
Áàøûìäàêû ïàïàüûìúà ýþðöíìÿç ìÿíÿ!
Àëòìûø òóòàì íèçÿíè íÿ þéöðñÿí, ìóðäàð êàôèð?
Ãûðìûçû äÿéÿíÿéèìúÿ ýþðöíìÿç ìÿíÿ!
Ãûëûíúûíû íÿ þéöðñÿí, àé êàôèð?
ßéðè áàøëû ÷þâêàíûìúà ýþðöíìÿç ìÿíÿ!
Áeëèíäÿ äîõñàí îõóíó íÿ þéöðñÿí, àé êàôèð?
Àëà ãîëëó ñàïàíäûìúà ýþðöíìÿç ìÿíÿ!
Óçàãäàñàí-éàõûíäàñàí, áÿðè ýÿë!
Èýèäëÿðèí çÿðáÿñèíè ýþð, ñîíðà ýeò!

Kàôèðëÿð ñàêèòúÿ èðÿëè úóìóá îõ àòäûëàð. Èýèäëÿð èýèäè Ãàðàúà ÷îáàí

ñàïàíäûíûí àüçûíà äàø ãîéäó, àòäû. Áèðèíè àòàíäà èêèñèíè-ö÷öíö éûõäû.
Èêèñèíè àòàíäà ö÷öíö-äþðäöíö éûõäû. Kàôèðëÿðèí ýþçöíÿ ãîðõó äöøäö.
Ãàðàúà ÷îáàí êàôèðèí ö÷ éöçöíö ñàïàíä äàøû èëÿ éeðÿ éûõäû. Èêè ãàðäàøû
èñÿ îõëàíäû, ùÿëàê îëäó.
×îáàíûí äàøû òöêÿíäè; ãîéóí äeìèð, êe÷è äeìèð, ñàïàíäûí àüçûíà
ãîéóð àòûð, êàôèðè éûõûðäû.
Kàôèðèí ýþçö ãîðõäó, äöíéà-àëÿì áàøûíà ãàðàíëûã îëäó. Äeäèëÿð:
“Àðçóñó ýþçöíäÿ ãàëñûí, áó ÷îáàí áèðäÿí áèçèì ùàìûìûçû ãûðàð?!”.
Äàùà äóðìàéûá ãà÷äûëàð.
×îáàí ùÿëàê îëàí ãàðäàøëàðûíû äÿôí eòäè. Kàôèðëÿðèí ëeøèíäÿí áèð
áþéöê òÿïÿ äöçÿëòäè, ÷àõìàã ÷àõûá îääà éàíäûðäû. Éàïûíúûñûíäàí êÿñèá
éàíäûðäû, ãóðóìóíó éàðàñûíà áàñäû. Éîëóí ÿéðèñèíè òóòóá îòóðäó. Àüëà-
äû, ñûçëàäû. Äeäè: “Ñàëóð Ãàçàí, áÿé Ãàçàí! Þëöñÿíìè, äèðèñÿíìè? Áó
èøëÿðäÿí õÿáÿðèí éîõäóðìó?”.
Ñÿí äeìÿ, õàíûì, î ýeúÿ Ãàëûí Oüóçóí äàéàüû, Áàéûíäûð õàíûí
êöðÿêÿíè, Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí éóõóäà ãàðìà-ãàðûøûã ÿùâàëàò ýþðäö,
ùþâëíàê àéàüà äóðäó. Äeäè: “Ãàðäàøûì Ãàðàýöíÿ, áèëèðñÿíìè éóõóìäà
íÿ ýþðöíäö? Ãàðà-ãàéüûëû ÿùâàëàòëàð ýþðäöì. Ýþðäöì êè, éóìðóüóì-
äà áèð øàùèí ÷ûðïûíûá, ãóøóìó ÿëèìäÿí àëûð. Ùöíäöð eâèìèí öçÿðèíÿ
ýþéäÿí èëäûðûì ÷àõäûüûíû ýþðäöì. Ãàòû, ãàðà äóìàíûí äöøÿðýÿìèí öñ-
òöíö áöðöäöéöíö ýþðäöì. Ãóäóç ãóðäëàðûí eâèìè äÿëäèéèíè ýþðäöì.
190
Ãàðà äÿâÿíèí ÿíñÿìäÿí ãàïäûüûíû ýþðäöì. Ýþðäöì êè, ãàðà ñà÷ûì
ãàðüû êèìè óçàíûð, óçàíäûãúà ýþçöìö þðòöð. ßëëÿðèìäÿ îí áàðìàüûìû
ãàí è÷èíäÿ ýþðäöì. Áó éóõóíó ýþðÿíäÿí áÿðè àüëûìû-ùóøóìó éûüà áèë-
ìèðÿì. Xàí ãàðäàøûì, ìÿíèì áó éóõóìó éîç ìÿíèì÷èí!”.
Ãàðàýöíÿ äeéèð: “Ãàðà áóëóä äeäèéèí ñÿíèí òàëeéèíäèð. Ãàð èëÿ
éàüìóð äeäèéèí ñÿíèí ãîøóíóíäóð. Ñà÷ ãàéüûäûð, äÿðäè-ñÿðäèð. Ãàí-
ãàíãàðàëûãäûð. Ãàëàíûí éîçà áèëìÿðÿì, Àëëàù éîçñóí”.
Áeëÿ äeäèêäÿ Ãàçàí äeéèð: “Mÿíèì îâóìó ïîçìà, ãîøóíóìó äà-
üûòìà! Mÿí áó ýöí Ãîíóð àòû ÷àïûá, ö÷ ýöíëöê éîëó áèð ýöíäÿ ýeäÿ-
ðÿì; eâÿ äÿéìÿäÿí éóðäóìà áàø ÷ÿêÿðÿì. ßýÿð ñàëàìàòëûãäûðñà,
àõøàì îëìàäàí éeíÿ ñÿíèí éàíûíà ýÿëÿðÿì. Oðàäàêûëàð ñàü-ñàëàìàò
äeéèëñÿ, áàøûíûçà ÷àðÿ eäèí. Mÿí äàùà ýeòäèì. Ãàçàí áÿé Ãîíóð àòûíû
ìàùìûçëàäû, éîëà ÷ûõäû. Ýÿëèá-ýÿëèá éóðäóíà ÷àòäû. Ýþðäö êè, éóðäóíäà
áèð òàçû ãàëûá, ãóçüóí äîëàøûð. Ãàçàí áÿé áóðàäà éóðäó èëÿ õÿáÿðëÿøèá,
ýþðÿê õàíûì, íeúÿ õÿáÿðëÿøèá, íÿ äeìèøäèð:

Ãîùóì-ãÿáèëÿëè êîìàì-éóðäóì!
Ãóëàíëà ñûüûíà-êeéèêÿ ãîíøó éóðäóì!
Ñÿíè äöøìÿí ùàðàäàí òàëàéûá, ýþçÿë éóðäóì!
Óúà eâèìèí òèêèëèñè, éóðäó ãàëìûø,
Ãîúà àíàìûí îòóðäóüó éeð äÿ ãàëìûø.
Oüëóì Óðóçóí îõ àòäûüû íèøàí ãàëìûø.
Áÿéëÿðèí àò ÷àïäûðäûüû ìeéäàí ãàëìûø.
Ãàðà ìÿòáÿõèí éeðèíäÿ îúàã ãàëìûø...

Áó ùàëû ýþðäöêäÿ Ãàçàíûí ãàðà ãûéûã ýþçëÿðè ãàí-éàø äîëäó. Ãàíû

äàìàðëàðûíäà ãàéíàäû. Ãàðà áàüðû ñàðñûëäû. Ãîíóð àòûíû äèçëÿðè èëÿ âóðóá,
êàôèðèí êe÷äèéè éîëà äöøäö, ýeòäè. Ãàçàíûí ãàðøûñûíà áèð ñó ÷ûõäû. Ãàçàí
äeäè: “Ñó, Àëëàùûí öçöíö ýþðìöøäöð. Mÿí áó ñó èëÿ õÿáÿðëÿøèì!”.
Ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ õÿáÿðëÿøäè. Ãàçàí äeéèð:

×àüëàéàðàã ãàéàëàðäàí ÷ûõàí ñó!

Àüàú ýÿìèëÿðè àòûá-òóòàí ñó!
Ùÿñÿí èëÿ Ùöñeéíèí ùÿñðÿòè ñó!
Áàü èëÿ áîñòàíûí çèíÿòè ñó!
Àéèøÿ èëÿ Ôàòèìÿíèí áàõûøû ñó!
Øàùàíÿ àòëàðûí è÷äèéè ñó!
191
 Ãûçûë äÿâÿëÿðèí ýÿëèá êe÷äèéè ñó!
×eâðÿñèíäÿ àü ãîéóíëàðûí éàòäûüû ñó!
Éóðäóìäàí áèð õÿáÿð áèëèðñÿíñÿ, äe ìÿíÿ!
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí, ñóéóì, ñÿíÿ!

Ñó íeúÿ õÿáÿð âeðñèí?! Ñóäàí êe÷äè, áó äÿôÿ áèð ãóðäà ðàñò ýÿëäè.
“Ãóðä öçö óüóðëóäóð, ãóðäëà áèð õÿáÿðëÿøèì”, – äeäè. Ýþðÿê, õàíûì,
íeúÿ õÿáÿðëÿøäè:

Ãàðàíëûã àõøàì îëàíäà ýöíö äîüóëàí!

Ãàðëà éàüûø éàüàíäà ÿð êèìè äóðàí!
Ãàðàúûã àòëàðû êèøíÿøäèðÿí!
Ãûçûë äÿâÿ ýþðäöêäÿ èíëÿøäèðÿí!
Àüúà ãîéóí ýþðÿíäÿ ãóéðóüóéëà ãàì÷û ÷ÿêÿí!
Àðõàñûéëà âóðóá, áÿðê àüûëûí àðäûíû ñþêÿí!
Áóðìà-àõòà êþê ãî÷ëàðû àëûá-òóòàí!
Ãàíëû ãóéðóã öçöá øàï-øàï óäàí
Óëàøìàñû êþïÿêëÿðè òÿøâèøÿ ñàëàí!
ßëäÿ ìÿøÿë ÷îáàíëàðû ýeúÿ âàõòû éöéöðäÿí!
Éóðäóìäàí áèð õÿáÿð áèëèðñÿíñÿ, äe ìÿíÿ!
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí, ãóðäóì, ñÿíÿ! – äeäè.

Ãóðä íeúÿ õÿáÿð âeðñèí?! Ãóðääàí äà þòöá-êe÷äè. Ãàðàúà ÷îáàíûí

ãàðà êþïÿéè Ãàçàíûí ãàðøûñûíà ýÿëäè. Ãàçàí ãàðà êþïÿêëÿ õÿáÿðëÿøäè,
ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ õÿáÿðëÿøäè:

Ãàðàíëûã àõøàì îëàíäà ùàâ-ùàâ ùöðÿí!

Tóðø àéðàí òþêöëÿíäÿ øàï-øàï è÷ÿí!
Ýÿëÿí éàäû, îüðóíó ãîðõóäàí!
Ùöðìÿéèéëÿ ãîðõóäàðàã ùöðêöäÿí!
Éóðäóìóí õÿáÿðèíè áèëèðñÿíñÿ, äe ìÿíÿ!
Äÿðäëè áàøûì ñàü îëäóãúà
éàõøûëûãëàð eäèì, êþïÿê, ñÿíÿ! – äeäè.

Kþïÿê íeúÿ õÿáÿð âeðñèí?! Kþïÿê Ãàçàíûí àòûíûí àéàüûíà àòûëûá-

äöøöð, çèíý-çèíý çèíýèëäÿéèð. Ãàçàí ãàì÷û èëÿ êþïÿéè âóðäó. Kþïÿê
÷ÿêèëäè, ýÿëäèéè éîëëà ýeòäè. Ãàçàí êþïÿéè ãîâëàéûá, Ãàðàúà ÷îáàíûí
192
éàíûíà ýÿëäè. ×îáàíû ýþðäöêäÿ õÿáÿðëÿøäè, ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ
õÿáÿðëÿøäè:
Ãàðàíëûã àõøàì îëàíäà ãàéüûëû ÷îáàí!
Ãàðëà éàüûø éàüàíäà îä-îúàãëû ÷îáàí!
Ñÿñèìè àíëà, ñþçöìö äèíëÿ!
Eâèìèí áóðàäàí êe÷äèéèíè ýþðäöíìö, äe ìÿíÿ!
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí, ÷îáàí ñÿíÿ! -äeäè.
×îáàí äeéèð:
Þëìöøäöíìö, èòìèøäèíìè, à Ãàçàí!
Ùàðäà ýÿçèðäèí, ùàðàäàéäûí, à Ãàçàí!
Äöíÿí éîõ, î áèðè ýöí eâèí áóðàäàí êe÷äè.
Ãîúà àíàí ãàðà äÿâÿ áîéíóíäàí àñûëû êe÷äè.
Ãûðõ èíúÿ áeëëè ãûçëà àðâàäûí –
Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí àüëàéûá áóðäàí êe÷äè.
Ãûðõ èýèäëÿ îüëóí Óðóç áàøû à÷ûã, àéàüû éàëûí
êàôèðëÿðèí éàíûíúà äóñòàã ýeòäè.
Tþâëÿ-òþâëÿ àòëàðûíû êàôèð ìèíìèø.
Ãàòàð-ãàòàð ãûçûë äÿâÿëÿðèíè êàôèð éeäÿêëÿìèø,
Ãûçûë-ýöìöø, ïóë õÿçèíÿíè êàôèð òàëàìûøäûð!..

×îáàí áeëÿ äeéÿðêÿí Ãàçàí àù ÷ÿêäè, àüëû áàøûíäàí ÷ûõäû. Äöíéà-

àëÿì áàøûíà ãàðàíëûã îëäó. Äeäè: “Àüçûí ãóðóñóí, ÷îáàí! Äèëèí ÷öðö-
ñöí, ÷îáàí! Àëëàù ñÿíèí àëíûíà áÿëà éàçñûí, ÷îáàí!”. Ãàçàí áeëÿ äe-
éÿíäÿ ÷îáàí äeéèð:
Íÿ äàíëàéûðñàí ìÿíè, àüàì Ãàçàí?
Éîõñà ùe÷ êþêñöíäÿ éîõìóäóð èìàí?
Àëòû éöç êàôèð äÿ ìÿíèì öñòöìÿ ýÿëäè. Èêè ãàðäàøûì ùÿëàê îëäó.
Ö÷ éöç êàôèðè þëäöðäöì, úÿçàñûíà ÷àòäûðäûì. Ñÿíèí ãàïûíäàí áèð êþê
ãîéóí, àðûã òîüëó äà êàôèðëÿðÿ âeðìÿäèì. Ö÷ éeðäÿí éàðàëàíäûì,
äÿðäëè áàøûì äóìàíëàíäû, éàëãûç ãàëäûì. Ýöíàùûì áóäóðìó?”. Ñîíðà
÷îáàí äeéèð:
Ãîíóð àòûíû ìÿíÿ âeð!
Àëòìûø òóòàìëûã íèçÿíè ìÿíÿ âeð!
Àò î áþéöê ãàëõàíûíû, ìÿíÿ âeð!
193
 Áþéöê, èòè, ïîëàä ãûëûíúûíû ìÿíÿ âeð!
Oõãàáûíäàí ñÿêñÿí îõóíó ìÿíÿ âeð!
Àü òîçëóúà òóòàúàãëû áÿðê éàéûíû ìÿíÿ âeð!
Ýeäèì êàôèðèí ãîëóíäàêû øàùèíèíè þëäöðöì.
Ïàëòàðûìûí ãîëó èëÿ àëíûìûí ãàíûíû ñèëèì.
Þëÿðñÿì, ãîé ñÿíèí óüðóíäà ìÿí þëöì!
Àëëàù ãîéàðñà, eâèíè ìÿí õèëàñ eëÿéèì!
×îáàí áeëÿ äeäèêäÿ Ãàçàí ãÿùÿðëÿíäè. Éîëà äöçÿëèá ýþòöðöëäö.
×îáàí äà Ãàçàíûí àðäûíäàí éeòèøäè. Ãàçàí äþíöá áàõäû, ñîðóøäó: “Oüóë
÷îáàí, ùàðà ýeäèðñÿí?” ×îáàí äeäè: “Àüàì Ãàçàí, ñÿí eâèíè-àèëÿíè õè-
ëàñ eòìÿéÿ ýeäèðñÿí, ìÿí äÿ ãàðäàøûìûí ãàíûíû àëìàüà ýeäè-ðÿì”.
Áeëÿ äeäèêäÿ Ãàçàí ñîðóøäó: “Oüóë ÷îáàí, ãàðíûì àúäûð. Éeìÿéÿ
áèð øeéèí âàðäûðìû?” ×îáàí äeäè: “Áÿëè, àüàì Ãàçàí, ýeúÿäÿí áèð ãóçó
áèøèðèá ãîéìóøàì. Ýÿë áó àüàúûí äèáèíäÿ îòóðàã, éeéÿê”.
Eíäèëÿð. ×îáàí äàüàðúûüûíû ÷ûõàðäû. Éeäèëÿð. Ãàçàí ôèêèðëÿøäè, äeäè:
“ßýÿð ÷îáàíëà ýeòìÿëè îëñàì, Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè áóíó áàøûìà ãàõûíú
eäÿðëÿð. ×îáàíëà îëìàñàéäû, Ãàçàí êàôèðè ìÿüëóá eòìÿçäè äeéÿðëÿð”.
Ãàçàíà ãeéðÿò ýÿëäè. ×îáàíû áèð áþéöê àüàúà ñàðûéà-ñàðûéà ìþùêÿì
áàüëàäû. Àòëàíäû ýeòäè. ×îáàíà äeäè: “ßäÿ, ÷îáàí! Ãàðíûí àúìàìûø, ýþçöí
ãàðàëìàìûøêÿí áó àüàúû ãîïàð! Éîõñà ñÿíè áóðäà ãóðä-ãóø éeéÿð”.
Ãàðàúà ÷îáàí ýöú eëÿäè, èðè àüàúû éeðèéëÿ-éóðäóéëà ãîïàðäû, àðõàñû-
íà àëûá Ãàçàíûí àðäûíúà äöøäö.
Ãàçàí áàõäû ýþðäö, ÷îáàí àüàúû àðõàñûíà àëûá ýÿëèð. Ãàçàí ñîðóøäó:
“ßäÿ, ÷îáàí, áó àüàú íÿäèð?”. ×îáàí äeéèð: “Àüàì Ãàçàí, áó àüàú
îíà ýþðÿäèð êè, ñÿí êàôèðè áàñàðñàí, ãàðíûí àúàð, ìÿí äÿ ñÿíÿ áó àüàúëà
éeìÿê áèøèðÿðÿì”.
Áó ñþç Ãàçàíà õîø ýÿëäè. Àòûíäàí eíäè, ÷îáàíûí ÿëëÿðèíè à÷äû. Áèð
äÿôÿ àëíûíäàí þïöá äeäè: “Àëëàù ìÿíèì eâèìè áÿëàäàí ãóðòàðàðñà, ñÿíè
áöòöí èëõûëàðûìà áàø÷û ãîéàðàì.”. Èêèñè áèðëèêäÿ éîëà äöçÿëäè.
Áó éàíäà Øþêëö Mÿëèê êeéôè êþê, êàôèðëÿðëÿ éeéèá-è÷èá îòóðìóøäó.
Äeäè: “Áÿéëÿð, áèëèðñèçìè, Ãàçàíà íeúÿ ùeéèô âóðìàã ëàçûìäûð? Áîéó
óçóí Áóðëà õàòóíóíó ýÿòèðäÿê, áàäÿ ïàéëàñûí!”.
Áîéó óçóí Áóðëà áóíó eøèòäè, öðÿéèíÿ-úàíûíà îä äöøäö. Ãûðõ èíúÿ
áeëëè ãûçûí è÷èíÿ ýèðèá, ìÿñëÿùÿò âeðäè, äeäè: “Ãàçàí áÿéèí õàòóíó ùàí-
ñûíûçäûð?”-äeéÿ ùàíñûíûçà éàïûøàðëàðñà, ãûðõ éeðäÿí ñÿñ âeðÿðñèç”.
Øþêëö Mÿëèêäÿí àäàì ýÿëäè: “Ãàçàí áÿéèí õàòóíó ùàíñûíûçäûð?”
äeéÿ ñîðóøäó. Ãûðõ éeðäÿí ñÿñ ýÿëäè. Ùàíñûäûð, áèëìÿäèëÿð. Kàôèðÿ õÿ-
194
áÿð âeðäèëÿð: “Áèðèíÿ éàïûøäûã, ãûðõ éeðäÿí àâàç ýÿëäè. Áèëìÿäèê, ùàí-
ñûäûð”, – äeäèëÿð.
Kàôèð äeäè: “ßäÿ, ýeäèí Ãàçàíûí îüëó Óðóçó äàðòûá ÷ÿíýÿëäÿí àñûí.
Àü ÿòèíäÿí ãûéìà-ãûéìà ÷ÿêèí; ãàðà ãîâóðìà áèøèðèá, ãûðõ áÿé ãûçûíà
àïàðûí. Ùÿð êèì éeäè, î äeéèë, ùÿð êèì éeìÿäè, îäóð. Ýþòöðöí-ýÿëèí,
øÿðàá ïàéëàñûí!”.
Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí îüëóíóí éàíûíà ýÿëäè. ×àüûðûá îüëóíó ñîé-
ëàéûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûð:
Oüóë, îüóë, àé îüóë!
Áèëèðñÿíìè, íÿëÿð îëäó?
Ñþéëÿøäèëÿð õûñûí-õûñûí,
Äóéäóì èøèíè êàôèðèí.
Ãûçûë òàüëû óúà eâèìèí äèðÿéè îüóë!
Ãàçà áÿíçÿð ãûç-ýÿëèíèìèí ÷è÷ÿéè îüóë!
Oüóë, îüóë, àé îüóë!
Äîããóç àé äàð ãàðíûìäà ýÿçäèðäèéèì îüóë!
Oí àé äeéÿíäÿ äöíéàéà ýÿòèðäèéèì îüóë!
Áÿëÿéèíè áeøèêäÿ áÿëÿäèéèì îüóë!
Kàôèðëÿð ôèêèðëÿðèíè äÿéèøèáëÿð; äeéèáëÿð êè, Ãàçàí îüëó Óðóçó ùÿáñ-
äÿí ÷ûõàðûá, þðêÿíëÿ áîüàçûíäàí àñûí. Èêè êöðÿéèíäÿí ÷ÿíýÿëÿ ñàíúûí,
ãûéìà-ãûéìà àü ÿòèíäÿí ÷ÿêèí. Ãàðà ãîâóðìà eäèá, ãûðõ áÿé ãûçûíà
àïàðûí. Ùÿð êèì éeäè, î äeéèë. Ùÿð êèì éeìÿäè, î Ãàçàíûí õàòóíóäóð;
÷ÿêèí-ýÿòèðèí, äþøÿéèìèçÿ ñàëàã, øÿðàá ïàéëàòäûðàã! “Ñÿíèí ÿòèíäÿí, àé
îüóë, éeéèììè? Éîõñà èéðÿíú äèíëè êàôèðèí äþøÿéèíÿ ýèðèììè? Àüàí
Ãàçàíûí íàìóñóíó òàïäàéûììû? Íeéëÿéèì, àé îüóë?!” – äeäè.
Óðóç äeéèð: “Àüçûí ãóðóñóí, àíà! Äèëèí ÷öðöñöí, àíà! “Àíà ùàããû –
Òàíðû ùàããû” - äeéèëìÿñÿéäè, ãàëõûá éeðèìäÿí äóðàðäûì, éàõàíäàí-
áîüàçûíäàí òóòàðäûì. Ãàáà äèçèìèí àëòûíà ñàëàðäûì. Àü öçöíö ãàðà
éeðÿ ÷ûðïàðäûì. Àüçûíäàí-öçöíäÿí ãàí øîðóëäàéàðäû. Úàí øèðèíëèéèíè
ñÿíÿ ýþñòÿðÿðäèì. Áó íÿ ñþçäöð? Ñàãûí, õàíûì àíà! Mÿíèì öçÿðèìÿ
ýÿëìÿéÿñÿí! Mÿíèì ö÷öí àüëàìàéàñàí! Ãîé ìÿíè, õàíûì àíà, ÷ÿí-
ýÿëÿ ñàíúñûíëàð! Ãîé ÿòèìäÿí ÷ÿêñèíëÿð; ãàðà ãîâóðìà eäèá, ãûðõ áÿé
ãûçûíûí þíöíÿ àïàðñûíëàð. Oíëàð áèð éeéÿíäÿ, ñÿí èêè äÿôÿ ée. Kàôèðëÿð
äóéìàñûíëàð, ñÿíè òàíûìàñûíëàð. Tÿêè ìóðäàð äèíëè êàôèðèí äþøÿéèíÿ
äöøìÿéÿñÿí. Oíëàðà øÿðàá ïàéëàéûá, àòàì Ãàçàíûí íàìóñóíó ñûíäûð-
ìàéàñàí. Ñàãûí!”.
195
 Oüëàí áeëÿ äeéÿíäÿ ýþçöíöí éàøû ýèëäèð-ýèëäèð àõäû. Áîéó óçóí,
áeëè èíúÿ Áóðëà õàòóí áîéóí-ãóëàüûíû òóòäó, éûõûëäû. Ïàéûç àëìàñû êèìè
àë éàíàüûíû éûðòäû-äàüûòäû. Ãàðüû êèìè ãàðà ñà÷ûíû éîëäó. “Oüóë!”,
“Oüóë!” äeéèá, çàð-çàð àüëàäû. Óðóç äeéèð:

Xàíûì àíà! Ãàáàüûìû êÿñèá íÿ èíëÿéèðñÿí?

Íèéÿ çàðûéûðñàí, íèéÿ àüëàéûðñàí?
Áàüðûìû, öðÿéèìè íÿ äàüëàéûðñàí?
Ke÷ìèø ýöíëÿðèìè íÿ àíäûðûðñàí?
Àé àíà! ßðÿá àòëàðû îëàí éeðäÿ
áèð ãóëóíó òàïûëìàçìû?
Ãûçûë äÿâÿëÿð îëàí éeðäÿ
áèð êþøÿê òàïûëìàçìû?
Àüúà ãîéóíëàð îëàí éeðäÿ
áèð ãóçóñó òàïûëìàçìû?
Ñÿí ñàü îë, õàíûì àíà! Àòàì ñàü îëñóí!
Áèð ìÿíèì êèìè îüóë òàïûëìàçìû?!

Áeëÿ äeäèêäÿ àíàñû äþçÿ áèëìÿäè. Àíà ýeäèá, ãûðõ èíúÿ áeëëè ãûçûí
àðàñûíà ýèðäè.
Kàôèðëÿð Óðóçó òóòóá ãÿíàðÿ äèáèíÿ ýÿòèðäèëÿð. Óðóç äeäè: “Àé
êàôèð, àìàíäûð, Òàíðûíûí áèðëèéèíÿ øöáùÿ éîõäóð! Ãîéóí ìÿíè, áó àüàú-
ëà äàíûøûì”. ×àüûðûá àüàúà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ ñîéëàìûøäûð:

Ñÿíÿ “Àüàú!”, “Àüàú!” äeéèðÿìñÿ, þéöíìÿ, àüàú!

Mÿêêÿ èëÿ Mÿäèíÿíèí ãàïûñû àüàú!
Móñeéè-Kÿëèìèí ÿñàñû àüàú!
Áþéöê-áþéöê ñóëàðûí êþðïöñö àüàú!
Íÿùÿíý-íÿùÿíý äÿíèçëÿðèí ýÿìèñè àüàú!
ßëèíèí Äöëäöëöíöí éÿùÿðè àüàú!
ßëèíèí ãûëûíúûíûí ãûíûéëà äÿñòÿéè àüàú!
Èìàì Ùÿñÿíëÿ Ùöñeéíèí áeøèéè àüàú!
ßð äÿ îëñà, àðâàä äà îëñà, ãîðõóñó àüàú!
Áàøûíû òóòóá áàõàðñàì, áàøñûç àüàúñàí!
Äèáèíè òóòóá áàõàðñàì, äèáñèç àüàúñàí!
Mÿíè ñÿíäÿí àñàðëàð, ýþòöðìÿ, àüàú!
Ýþòöðñÿí, èýèäëèéèì ñÿíè òóòñóí, àüàú!
196
 Ýÿðÿê áèçèì eëäÿ îëàéäûí, àüàú!
Ãàðà ùèíäó ãóëëàðûìà áóéóðàéäûì,
Ñÿíè ïàðà-ïàðà äîüðàéàéäûëàð, àüàú!
Ñîíðà äeäè:
Tþâëÿ-òþâëÿ áàüëàíàí àòëàðûìäàí ùeéô!
“Ãàðäàø” äeéÿ ñûçëàéàí éîëäàøëàðûìäàí ùeéô!
Éóìðóüóìäà ãàíàä ÷àëàí øàùèí ãóøóìäàí ùeéô!
Éeòÿð èëÿ Tóòàí êèìè òàçûëàðûìäàí ùeéô!
Áÿéëèêäÿí äîéìàäûì, þçöìäÿí ùeéô!
Èýèäëèêäÿí éîðóëìàéàí úàíûìäàí ùeéô!

Óðóç ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû, éàíûã úèéÿðèíè äàüëàäû.

Áó çàìàí, ñóëòàíûì, Ñàëóð Ãàçàíëà Ãàðàúà ÷îáàí ÷àïàðàã éeòäè.

×îáàíûí ñàïàíäûíûí äàøëûüû ö÷éàøàð äàíà äÿðèñèíäÿí, ñàïàíäûíûí ãîëëàðû
èñÿ ö÷ êe÷è òöêöíäÿí äöçÿëìèøäè. Ñàïàíäûí ÷àòûñû áèð êe÷è òöêöíäÿí èäè.
Ùÿð àòàíäà îí èêè áàòìàí äàø àòàðäû. Àòäûüû äàø éeðÿ äöøìÿçäè. Éeðÿ
äöøñÿ äÿ, òîç êèìè ñîâðóëàð, êöë êèìè îâóëàðäû. Ö÷ èëÿäÿê äàøûíûí äöø-
äöéö éeðèí îòó áèòìÿçäè. Áàéûðäà êþê ãîéóí äà, àðûã òîüëó äà ãàëñàéäû,
ñàïàíäûí ãîðõóñóíäàí ãóðä ýÿëèá éeìÿçäè.
Ñóëòàíûì, Ãàðàúà ÷îáàí ÷àòàí êèìè, ñàïàíäûíû èøÿ ñàëäû. Äöíéà-
àëÿì êàôèðèí ýþçöíäÿ ãàðàëäû. Ãàçàí äeäè: “Ãàðàúà ÷îáàí, ãîé àíàìû
êàôèðäÿí èñòÿéèì, àò àéàüû àëòûíäà ãàëìàñûí”.
Àò àéàüû èòè, îçàí äèëè ÷eâèê îëóð. Ãàçàí êàôèðè ÷àüûðûá ñîéëàìûø,
ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:

Àé Øþêëö Mÿëèê!
Ãûçûë òàüëû óúà eâëÿðèìè ýþòöðöá ýÿëìèñÿí,
ñÿíÿ êþëýÿëèê îëñóí!
Ãèéìÿòëè õÿçèíÿìè, áîë ýöìöøöìö ýþòöðìöñÿí,
ñÿíÿ õÿðúëèê îëñóí!
Ãûðõ èíúÿ áeëëè ãûçëà Áóðëà õàòóíó ýÿòèðìèñÿí,
ñÿíÿ ÿñèð îëñóí!
Ãûðõ èýèäëÿ îüëóì Óðóçó ýÿòèðèá ýÿëìèñÿí,
ñÿíèí ãóëóí îëñóí!
Tþâëÿ-òþâëÿ øàùàíÿ àòëàðûìû ýÿòèðèá ýÿëìèñÿí,
197
 ñÿíèí ìèíèéèí îëñóí!
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèìè ýÿòèðèá ýÿëìèñÿí,
ñÿíèí éöêöíö äàøûñûí.
Ãîúà àíàìû ýÿòèðìèñÿí, àé êàôèð,
àíàìû âeð ìÿíÿ!
Ñàâàøìàäàí-âóðóøìàäàí ãàéûäûì ýeðè,
äþíöá ýeäèì!
Kàôèðëÿð äeäèëÿð:
Ãûçûë òàüëû óúà eâèíè ýÿòèðìèøèê, áèçèìäèð!
Øþêëö Mÿëèê ãûðõ èíúÿ áeëëè ãûçëà Áóðëà õàòóíó
ýÿòèðìèøäèð, áèçèìäèð!
Ãûðõ èýèäëÿ îüëóí Óðóçó ýÿòèðìèøäèð, áèçèìäèð.
Tþâëÿ-òþâëÿ àòëàðûíû, ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèíè
ýÿòèðìèøäèð, áèçèìäèð!
Ãàðûúûã àíàíû ýÿòèðìèøèêñÿ, áèçèìäèð,
Ñÿíÿ âeðìÿðèê; Éàéõàí êeøèø îüëóíà âeðÿðèê,
Éàéõàí êeøèø îüëóíäàí îüëó äîüóëàð,
Áèç îíó ñÿíÿ ÿâÿç ãîéàðûã!
Áeëÿ äeäèêäÿ Ãàðàúà ÷îáàíûí àúûüû òóòäó, äîäàãëàðû ñÿéðèäè. ×îáàí äeäè:
Eùeé, äèíñèç, ùóøñóç êàôèð!
Àüûëñûç, áàøñûç êàôèð!
Ãàðøûäàêû ãàðëû äàüëàð
Ãàðûéûáäûð, îòó áèòìÿç.
Ãàí-ãàäàëû èðìàãëàð
Ãóðóéóáäóð, ñóéó ýÿëìÿç.
Øàùàíÿ-øàùáàç àòëàð
Ãàðûéûáäûð, ãóëóí âeðìÿç.
Ãûçûë-ãûçûë äÿâÿëÿð äÿ
Ãàðûéûáäûð, êþøÿê âeðìÿç.
À êàôèð, Ãàçàíûí àíàñû
Ãîúàëûáäûð, îüóë âeðìÿç.

Øþêëö Mÿëèê, úèíñ òîõóìà ìeéëèí âàðñà, ãàðà ýþçëö ãûçûíû ýÿòèð Ãà-
çàíà âeð! Àé êàôèð, ñÿíèí ãûçûíäàí îüëó äîüóëñóí, ñèç îíó Ãàçàí áÿéèí
õèäìÿòèíÿ ýþíäÿðÿñèíèç!
198
 Áó âàõò Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè ýÿëèá éeòèøäè, õàíûì, ýþðÿê êèìëÿð ýÿëäè:
Ãàðàäÿðÿ àüçûíäà ãàðà áóüà äÿðèñèíäÿí áeøèéèíèí éeðëèéè îëàí, àúûüû
òóòàíäà ãàðà äàøû êöë eéëÿéÿí, áûüûíû áîéíó äàëûíäà éeääè äÿôÿ äöéöí-
ëÿéÿí, èýèäëÿð èýèäè, Ãàçàí áÿéèí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ ÷àïàðàã éeòèøäè:
“×àë ãûëûíúûíû, ãàðäàøûì Ãàçàí, éeòäèì!” – äeäè.
Áóíóí àðäûíúà, ýþðÿê, êèìëÿð éeòèøäè.
Äÿìèð ãàïû Äÿðáÿíääÿêè äÿìèð ãàïûíû ùöúóìëà àëàí, àëòìûø òóòàìëûã
áþéöê íèçÿñèíèí óúóíäà èýèäëÿðè áþéöðäÿí Ãûéàí Ñÿëúèê îüëó Äÿëè
Äîíäàç ÷àïàðàã éeòèøäè: “×àë ãûëûíúûíû, àüàì Ãàçàí, éeòäèì!” – äeäè.
Áóíóí àðäûíúà, õàíûì, ýþðÿê, êèìëÿð éeòèøäè:
Àìèäëÿ Mÿðäèí ãàëàñûíû âóðóá-éûõàí, Äÿìèð éàéëû Ãûï÷àã Mÿëèêÿ
ãàí ãóñäóðàí, ýÿëÿðÿê Ãàçàíûí ãûçûíû ìÿðäëèêëÿ àëàí, îüóçóí àü ñàã-
ãàëëû ãîúàëàðû ýþðÿíäÿ î èýèäÿ “ÿùñÿí” äeéÿí, àë ìÿõìÿð øàëâàðëû, àòû
ìàâè ãîòàçëû Ãàðàýöíÿ îüëó Ãàðàáóäàã ÷àïàðàã éeòèøäè: “×àë ãûëûíúûíû,
àüàì Ãàçàí, éeòäèì!”- äeäè.
Áóíóí àðäûíúà ýþðÿê, õàíûì, êèìëÿð éeòèøäè:
Èúàçÿñèç Áàéûíäûð õàíûí äöøìÿíèíè áàñàí, àëòìûø ìèí êàôèðÿ ãàí
ãóñäóðàí, àü-áîç àòûíûí éàëû öçÿðèíäÿ ãàð éûüûëàí Ãÿôëÿò ãîúà îüëó Øèð
Øÿìñÿääèí ÷àïàðàã éeòèøäè: “×àë ãûëûíúûíû, àüàì Ãàçàí, ÷àòäûì!” – äeäè.
Áóíóí àðäûíúà, ýþðÿê õàíûì, êèìëÿð éeòèøäè:
Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ñû÷ðàéûá àøàí, àë ðÿíýëè ýÿëèí îòàüûíà
ãàðøû ýÿëÿí, éeääè ãûçûí öìèäè, Ãàëûí Oüóçóí ìöjäÿ÷èñè, Ãàçàí áÿéèí
ñèëàùäàøû, Áîç àéüûðëû Áeéðÿê ÷àïàðàã éeòèøäè: “×àë ãûëûíúûíû, àüàì
Ãàçàí, ÷àòäûì!” – äeäè.
Áóíóí àðäûíúà, õàíûì, ýþðÿê êèìëÿð éeòäè:
×àëûì-÷àðïàç ÷àëìàëû, ÷àë ãàðàãóø ÿðäÿìëè, ãóðàìà ãóðøàãëû,
ãóëàüû ãûçûë êöïÿëè, Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðèíè áèð-áèð àòûíäàí éûõàí, Ãàçëûã
Ãîúà îüëó Éeýíÿê áÿé ÷àïàðàã éeòèøäè: “×àë ãûëûíúûíû, àüàì Ãàçàí,
÷àòäûì!” – äeäè.
Áóíóí àðäûíúà, ýþðÿê, õàíûì, êèìëÿð éeòèøäè:
Àëòìûø òÿêÿ äÿðèñèíäÿí îëàí êöðêö òîïóãëàðûíû þðòìÿéÿí, àëòû eðêÿê
äÿðèñèíäÿí ïàïàüû ãóëàüûíû þðòìÿéÿí, ãîëó-áóäó óçóíúà, áàëäûðëàðû
èíúÿ Ãàçàí áÿéèí äàéûñû Àò àüûçëû Àðóç Ãîúà ÷àïàðàã éeòèøäè: “×àë ãû-
ëûíúûíû, áÿéèì Ãàçàí, ÷àòäûì!” – äeäè.
Áóíóí àðäûíúà, ýþðÿê, êèìëÿð éeòèøäè:
Ýeäèá ïeéüÿìáÿðèí öçöíö ýþðÿí, ýÿëÿðÿê îüóçëàð è÷èíäÿ îíà
òÿðÿôäàð ÷ûõàí, àúûüû òóòàíäà áûüëàðûíäàí ãàí ÷ûõàí, áûüû ãàíëû Áöêäöç
ßìÿí ÷àïàðàã éeòèøäè: “×àë ãûëûíúûíû, àüàì Ãàçàí, ÷àòäûì!” – äeäè.
199
 Áóíóí àðäûíúà, ýþðÿê, êèìëÿð éeòèøäè:
Kàôèðëÿðè èò àðäûíà ãîøóá-àë÷àëäàí, eëäÿí ÷ûõûá Àéüûðýþçëö ñóéóíäà
àò öçäöðÿí, ÿëëè éeääè ãàëàíûí à÷àðûíû àëàí, Àü Mÿëèéèí ×eøìÿ ãûçûíà
eâëÿíÿí Ñóôè Ñàíäàë Mÿëèêÿ ãàí ãóñäóðàí, ãûðõ úöááÿ áöðöíöá îòóç
éeääè ãàëà áÿéèíèí ýþçÿë ãûçëàðûíû îüóðëàéûá áèð-áèð áîéíóíó ãóúàí,
öçöíäÿí-äîäàüûíäàí þïÿí Èëÿê ãîúà îüëó Àëï ßðÿí ÷àïàðàã éeòèøäè:
“×àë ãûëûíúûíû, àüàì Ãàçàí, ÷àòäûì!” – äeäè.
Ñàéûëìàãëà îüóç áÿéëÿðè òöêÿíìÿç. Ùàìû éeòèøäè. Tÿìèç ñóäà
éóéóíäóëàð. Àü àëûíëàðûíû éeðÿ ãîéäóëàð. Èêè ðöêÿò íàìàç ãûëäûëàð. Àäû
ÿçèç Mÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ýÿòèðäèëÿð. Ñàêèòúÿ êàôèðèí öñòöíÿ àò ñàëäûëàð,
ãûëûíú ÷àëäûëàð. Ýóìáóð-ýóìáóð íàüàðàëàð äþéöëäö. Áóðìàñû ãûçûë òóíú
áîðóëàð ÷àëûíäû.
O ýöí úÿñóð ÿð èýèäëÿð áÿëëè îëäó. O ýöí íàìÿðäëÿð ýèçëÿíìÿéÿ éeð
àõòàðäû. O ýöí áèð ãèéàìÿò ñàâàø îëäó, ìeéäàí áàøëà äîëäó; áàøëàð òîï
êèìè êÿñèëäè. Øàùàíÿ àòëàð ãà÷àíäà íàëû äöøäö. Áþéöê-óçóí íèçÿëÿð
ñàíúûëûá ñöñòÿëäè. Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúëàð ÷àëûíäû, òèéÿñè êîðøàëäû. Ö÷
ëÿëÿêëè ãàéûí îõëàð àòûëäû, äÿìèð óúëóüó äöøäö. O ýöí, eëÿ áèë, ãèéàìÿòèí
áèð ýöíö èäè. Áÿé íþêÿðèíäÿí, íþêÿð áÿéèíäÿí àéðûëäû.
Äàø Oüóç áÿéëÿðè èëÿ Äÿëè Äîíäàç ñàüäàí, úÿñóð èýèäëÿðëÿ Ãàðàýöíÿ
îüëó Äÿëè Áóäàã ñîë éàíäàí ùöúóì eòäè. È÷ Oüóç áÿéëÿðè èëÿ Ãàçàí
ìÿðêÿçäÿ äöøìÿíëÿðèí òîïàñûíà ùöúóì eòäè. Øþêëö Mÿëèêÿ ÷àòäû, áþ-
éöðäöá àòäàí éeðÿ ñàëäû, ãÿôèëúÿ òóòóá áàøûíû êÿñäè. Áèð çÿðáÿ èëÿ àë ãà-
íûíû éeð öçöíÿ òþêäö. Ñàü òÿðÿôäÿ Ãàðà Töêÿí Mÿëèêëÿ Ãûéàí Ñÿëúèê
îüëó Äÿëè Äîíäàç ãàðøûëàøäû. Ñàü éàíûíû ãûëûíúëàéûá éeðÿ ñàëäû. Ñîë òÿ-
ðÿôäÿ Áóüàúûã Mÿëèêëÿ Ãàðàýöíÿ îüëó Äÿëè Áóäàã ãàðøûëàøäû. Àëòû ïÿðëè
ýöðç èëÿ òÿïÿñèíÿ ìþùêÿì çÿðáÿ âóðäó. Äöíéà-àëÿì Áóüàúûã Mÿëèêèí
ýþçöíäÿ ãàðàëäû: àòûí áîéíóíó ãóúàãëàéûá, éeðÿ äöøäö.
Ãàçàí áÿéèí ãàðäàøû êàôèðèí áàéðàüûíû ãûëûíúëàéûá éeðÿ ñàëäû.
Äÿðÿëÿðäÿ, òÿïÿëÿðäÿ êàôèðëÿðÿ ãûðüûí äöøäö, ëeøëÿðèíÿ ãóçüóí òîïëàøäû.
Oí èêè ìèí êàôèð ãûëûíúäàí êe÷äè. Oüóç èýèäëÿðèíäÿí áeø éöçö ùÿëàê
îëäó. Ãàçàí áÿé ãà÷àíû ãîâìàäû, “àìàí” äeéÿíè þëäöðìÿäè. Ãàëûí
Oüóç áÿéëÿðè áþéöê ãÿíèìÿò ÿëäÿ eòäèëÿð.
Ãàçàí áÿé þç îðäóñóíó, àðâàä-óøàüûíû, õÿçèíÿñèíè ýeðè àëäû, ãûçûë
òàõòûíäà ýeðè äþíäö. Éeíÿ eâëÿðèíè òèêäèðäè. Ãàðàúà ÷îáàíû ÿìèðàõóð
eòäè. Éeääè ýöí, éeääè ýeúÿ éeìÿê-è÷ìÿê îëäó. Ãûðõ íÿôÿð ãóëó, ãûðõ
êÿíèçè îüëó Óðóçà ýþðÿ àçàä eëÿäè. Úÿñóð ãî÷ èýèäëÿðÿ ÷îõëó òîðïàãëàð
âeðäè: øàëâàð, ÷óõà, àðõàëûã âeðäè...
200
 Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû. Áó îüóçíàìÿíè
ãîøäó-äöçäö, áeëÿ äeäè:
Ùàíû äeäèéèì áÿé ÿðÿíëÿð?
Äöíéà ìÿíèìäèð äeéÿíëÿð?
ßúÿë àëäû, éeð ýèçëÿäè,
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
Ýÿëèìëè-ýeäèìëè äöíéà,
Ñîí óúó þëöìëö äöíéà!
Xeéèð-äóà âeðÿê, õàíûì:
Ãàðëû óúà äàüëàðûí éûõûëìàñûí!
Kþëýÿëèê ùöíäöð àüàúûí êÿñèëìÿñèí!
Úîøüóí àõàí ýþçÿë ñóéóí ãóðóìàñûí!
Tàíðû ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú eòìÿñèí!
×àïàðêÿí àü-áîç àòûí áöäðÿìÿñèí!
Âóðóøàíäà èòè ïîëàä ãûëûíúûí ýþäÿëìÿñèí!
Ñàíúûëàðêÿí óçóí íèçÿí ÿéèëìÿñèí!
Àü ñàããàëëû àòàí éeðè úÿííÿò îëñóí!
Àü áèð÷ÿêëè àíàí éeðè áeùèøò îëñóí!
Ñîí ýöíäÿ òÿìèç èìàíäàí àéûðìàñûí!
“Àìèí!” äeéÿíëÿðèí öçöíö ýþðñöí!
Àü àëíûìûçû éeðÿ ãîéóá, áeø êÿëìÿ äóà ãûëäûã,
ãÿáóë îëóíñóí!
Àëëàù âeðÿí öìèäèí öçöëìÿñèí!
Éûüûøäûðñûí, ñàõëàñûí ýöíàùëàðûíû
Àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿä Móñòàôàíûí
öçö ñóéóíà áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!..

201
 ÁÀÉÁÞÐßÍÈÍ OÜËÓ ÁÀMÑÛ
ÁEÉÐßK ÁOÉÓ

Ãàì Üàí îüëó Áàéûíäûð õàí éeðèíäÿí äóðìóøäó. Ãàðà éeðèí

öñòöíäÿ ùöíäöð àü eâèíè òèêäèðìèøäè. Óúà àëà÷ûüû ýþé öçöíÿ äèðÿíìèøäè.
Mèí éeðäÿ èïÿê õàë÷à äþøÿíìèøäè. È÷ Oüóçóí, Äàø Oüóçóí áÿéëÿðè Áà-
éûíäûð õàíûí ñþùáÿòèíÿ òîïëàøìûøäû. Áàéáþðÿ âÿ îíóí àäàìëàðû äà Áà-
éûíäûð õàíûí ìÿúëèñèíÿ ýÿëìèøäè. Áàéûíäûð õàíûí ãàðøûñûíäà îüëó Ãàðà-
áóäàã áÿé äàéàíûá äóðìóøäó. Ñàü éàíûíäà Ãàçàíûí îüëó Óðóç äóð-
ìóøäó. Ñîë éàíûíäà Ãàçëûã ãîúà îüëó Éeéíÿê áÿé äóðìóøäó. Áàéáþðÿ
áóíëàðû ýþðäöêäÿ àù ÷ÿêäè. Àüëû áàøûíäàí ÷ûõäû. Äÿñìàëûíû ÿëèíÿ àëûá,
ùþíêöðÿ-ùþíêöðÿ àüëàäû.
Áóíó ýþðÿí Ãàëûí Oüóçóí àðõàñû, Áàéûíäûð õàíûí êöðÿêÿíè Ñàëóð
Ãàçàí ãàáà äèçè öñòöíÿ ÷þêäö. Áàéáþðÿ áÿéèí öçöíÿ ãûéãàúû áàõäû.
Äeäè: “Áàéáþðÿ áÿé, íèéÿ àüëàéûá çàðûéûðñàí?”. Áàéáþðÿ áÿé äeéèð:
“Ãàçàí õàí, íeúÿ àüëàìàéûì, íeúÿ çàðûìàéûì? Oüóëäàí äàéàüûì éîõ,
ãàðäàøäàí ñàéûëìàüûì! Àëëàù-òààëà ìÿíè ãàðüàéûáäûð... Áÿéëÿð, òàõ-
òûì-òàúûì ö÷öí àüëàéûðàì. Áèð ýöí îëà, äöøÿì þëÿì, éeðèìäÿ-éóð-
äóìäà êèìñÿ ãàëìàéàúàã”.
Ãàçàí äeéèð: “Àðçóí eëÿ áóäóðìó, Áàéáþðÿ áÿé?”. Äeéèð: “Áÿëè,
áóäóð. Mÿíèì äÿ îüëóì îëñóí, Áàéûíäûð õàíûí õèäìÿòèíäÿ äóðóá, ãóë-
ëóã eëÿñèí, ìÿí äÿ áàõûá ýöâÿíèì, ñeâèíèá-ôÿðÿùëÿíèì...”
Áeëÿ äeäèêäÿ Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè ýþéÿ öç òóòäóëàð. ßë ãàëäûðûá äóà
eëÿäèëÿð. “Àëëàù-òààëà ñÿíÿ áèð îüóë âeðñèí!” – äeäèëÿð.
O çàìàíëàð áÿéëÿðèí àëãûøû àëãûø, ãàðüûøû ãàðüûø èäè. Äóàëàðû éeðèíè
òóòóðäó. Áàéáèúàí áÿé äÿ éeðèíäÿí äóðäó, äeäè: “Áÿéëÿð, ìÿíèì÷èí äÿ
áèð äóà eëÿéèí. Àëëàù-òààëà ìÿíÿ äÿ áèð ãûç âeðñèí” – äeäè. Ãàëûí Oüóç
áÿéëÿðè ÿë ãàëäûðäûëàð, äóà eéëÿäèëÿð: “Àëëàù-òààëà ñÿíÿ äÿ áèð ãûç âeð-
ñèí” – äeäèëÿð.
Áàéáèúàí áÿé äeéèð: “Áÿéëÿð, ñèç øàùèä îëóí, Àëëàù-òààëà ìÿíÿ áèð
ãûç âeðÿðñÿ, Áàéáþðÿ áÿéèí îüëóíà ýþáÿêêÿñìÿ àäàõëû îëñóí!”.
Áóíóí öñòöíäÿí áèð ìöääÿò êe÷äè. Àëëàù Áàéáþðÿ áÿéÿ áèð îüóë,
Áàéáèúàí áÿéÿ áèð ãûç âeðäè. Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè áóíó eøèòäèëÿð, øàä
îëóá ñeâèíäèëÿð.
Áàéáþðÿ áÿé òàúèðëÿðèíè éàíûíà ÷àüûðûá ÿìð eòäè: “Àé òàúèðëÿð, Àëëàù
ìÿíÿ áèð îüóë âeðäè. Oüëóìà ýþðÿ Ðóì eëèíÿ ýeäèí, îüëóì áþéöéöíúÿ
202
éàõøû ùÿäèééÿëÿð ýÿòèðèí!” – äeäè. Tàúèðëÿð ýeúÿ-ýöíäöç éîë ýeòäèëÿð.
Èñòàíáóëà ýÿëäèëÿð. Äàíûøûã àïàðûá éàõøû ùÿäèééÿëÿð àëäûëàð. Áàéáþðÿíèí
îüëó ö÷öí áèð äÿíèç ãóëóíó, áîç àéüûð àëäûëàð. Äÿñòÿéè àü òîçëó áèð
ìþùêÿì éàé àëäûëàð, áèð äÿ àëòû ïÿðëè ýöðç àëäûëàð. Ãàéûòìàã ö÷öí éîë
ùàçûðëûüû ýþðäöëÿð.
Áàéáþðÿíèí îüëó áeø éàøûíà ýèðäè. Áèð ìöääÿò ñîíðà ÷àéà áàõàíäà
þç ÿêñèíÿ øûüûéàí ÷àë ãàðàãóø ÿðäÿìëè, áèð ýþçÿë, éàõøû èýèä îëäó.
O çàìàíëàð áèð îüëàí áàø êÿñìÿñÿ, ãàí òþêìÿñÿéäè, îíà àä
ãîéóëìàçäû. Áàéáþðÿ áÿéèí äÿ îüëó àòëàíäû, îâà ÷ûõäû. Oâ îâëàðêÿí
àòàñûíûí òþâëÿñèíÿ ýÿëäè. Oíó ÿìèðàõóðáàøû ãàðøûëàäû, àòäàí eíäèðäè, ãî-
íàã eòäè. Éeéèá-è÷èá îòóðóðäóëàð. Áó éàíäàí äà òàúèðëÿð ýÿëèá, áþéöê
Äÿðáÿíä ñÿðùÿääèíäÿ äàéàíìûøäûëàð. Éàðûìàñûíëàð Eâíèê ãàëàñûíûí
êàôèðëÿðè, îíëàðäàí úàñóñëóã eòäèëÿð. Tàúèðëÿð éàòàðêÿí ãÿôëÿòÿí áeø éöç
êàôèð ùöúóì eäèá, ìàëëàðûíû ÷àëäûëàð ÷àïäûëàð. Tàúèðáàøû òóòóëäó, òàúèð-
ëÿðäÿí áèðè ãà÷àðàã îüóç äèéàðûíà ýÿëäè. Áàõäû ýþðäö êè, îüóç éóðäóíóí
óúãàðûíäà áèð ùöíäöð àëà÷ûã ãóðóëìóø; áèð éàðàøûãëû, ýþçÿë èýèä äÿ
ñàüûíäà âÿ ñîëóíäà ãûðõ èýèäëÿ îòóðìóøäóð. Tàúèð ôèêèðëÿøäè: “Oüóçóí
éàõøû èýèäëÿðèíäÿíäèð, ýeäèì êþìÿê èñòÿéèì”. Tàúèð äeéèð: “Èýèä, èýèä,
áÿé èýèä! Ñÿí ìÿíèì ñÿñèìè àíëà, ñþçöìö äèíëÿ! Oí àëòû èëäèð êè, îüóç-
ëàðûí è÷èíäÿí ýeòìèøäèê. Äàíûøûã-ðàçûëûãëà êàôèðèí ìàëûíû îüóç áÿéëÿ-
ðèíÿ ýÿòèðèðäèê. Áþéöê Äÿðáÿíäèí Ïàñíèê ãàëàñû éàíûíäà éàòìûøäûã. Eâ-
íèê ãàëàñûíûí áeø éöç êàôèðè áèçÿ ùöúóì eòäè. Ãàðäàøûì äóñòàã îëäó.
Màëûìûçû, àçóãÿìèçè ÷àëûá-÷àïûá ýeòäèëÿð. Äÿðäëè áàøûìû ýþòöðöá,
éàíûíà ýÿëäèì. Áàøûíà äþíöì, èýèä, ìÿíÿ êþìÿê eò!”.
Áó äÿôÿ îüëàí è÷äèéè øÿðàáû è÷ìÿäè. ßëèíäÿêè ãûçûë ãÿäÿùè éeðÿ
÷ûðïäû. Äeäè: “Íÿ äeäèéèìè éeòèðèí, ìÿíèì ýeéèìèìè, øàùáàç àòûìû
ýÿòèðèí! Ùeé! Mÿíè ñeâÿí èýèäëÿð àòëàíñûíëàð!”. Tàúèð äÿ ãàáàãëàðûíà
äöøäö, áÿëÿä÷è îëäó.
Kàôèðëÿð äÿ áèð éeðÿ ÷ÿêèëèá, ïóë áþëöøäöðìÿêäÿéäè. Áó âàõò èýèäëÿð
ìeéäàíûíûí àñëàíû, ïÿùëÿâàíëàðûí ãàïëàíû Áîç îüëàí þçöíö éeòèðäè. Íÿ
áèð äeäè, íÿ èêè, êàôèðëÿðè ãûëûíúëàäû. Áàø ãàëäûðàíëàðû þëäöðäö, úÿçàñûíà
÷àòäûðäû. Tàúèðëÿðèí ìàëûíû õèëàñ eòäè.
Tàúèðëÿð äeäèëÿð: “Áÿé èýèä, ñÿí ìÿðäëèê ýþñòÿðèá áèçè õèëàñ eòäèí.
Èíäè ýÿë, áÿéÿíäèéèí ìàëû ýþòöð!”. Èýèäèí ýþçö áèð äÿíèç ãóëóíó áîç
àéüûðû òóòäó, áèð äÿ àëòû ïÿðëè ýöðçëÿ äÿñòÿéè àü òîçëó éàéû. Áó ö÷ øeéè
áÿéÿíäè. Äeäè: “Àé òàúèðëÿð, áó àéüûðû, áó éàéû âÿ áèð äÿ áó ýöðçö ìÿíÿ
âeðèí!”. Áeëÿ äeäèêäÿ òàúèðëÿð ïÿðò îëäóëàð.
203
 Èýèä äeäè: “Àé òàúèðëÿð, ÷îõìó èñòÿäèì?!” Tàúèðëÿð äeäèëÿð: “Íèéÿ
÷îõäóð?”. Àììà áèçèì áÿéèìèçèí áèð îüëó âàðäûð, áó ö÷ øeéè ýÿðÿê îíà
ùÿäèééÿ àïàðàéäûã!”.
Oüëàí äeéèð: “ßäÿ, áÿéèíèçèí îüëó êèìäèð?”. Äeäèëÿð: “Áàéáþðÿíèí
îüëó âàð, àäûíà Áàìñû äeéèðëÿð”. Áàéáþðÿíèí îüëó îëäóüóíó áèëìÿäèëÿð.
Èýèä áàðìàüûíû äèøëÿéèá ôèêèðëÿøäè: “Áóðäà ìèííÿòëÿ àëìàãäàíñà,
îðàäà àòàìûí éàíûíäà ìèííÿòñèç àëìàã éàõøûäûð”, – äeäè. Àòûíû
ãàì÷ûëàéûá, éîëà äöøäö. Tàúèðëÿð àðäûíúà áàõà-áàõà ãàëäû. “Âàëëàù,
éàõøû èýèääèð, èíñàôëû èýèääèð!” – äeäèëÿð.
Áîç îüëàí àòàñûíûí eâèíÿ ýÿëäè. Àòàñû òàúèðëÿðèí ýÿëìÿñèíäÿí õÿáÿð
òóòäó, ñeâèíäè. ×ÿòèðëè ÷àäûð, óúà àëà÷ûã ãóðäóðäó. Éeðÿ èïÿê õàë÷àëàð
ñàëäûðäû. Ke÷äè îòóðäó. Oüëóíó ñàü éàíûíäà ÿéëÿøäèðäè. Oüëàí òàúèðëÿð
áàðÿäÿ áèðúÿ ñþç ñþéëÿìÿäè. Kàôèðëÿðè ãûðäûüûíû äeìÿäè.
Ýþçëÿíèëìÿäÿí òàúèðëÿð ýÿëäèëÿð. Áàø eíäèðèá, ñàëàì âeðäèëÿð.
Ýþðäöëÿð êè, î áàø êÿñÿí, ãàí òþêÿí èýèä Áàéáþðÿ áÿéèí ñàüûíäà îòóðóð.
Tàúèðëÿð éàíàøûá èýèäèí ÿëèíè þïäöëÿð.
Áóíëàð áeëÿ eòäèêäÿ Áàéáþðÿ áÿéèí àúûüû òóòäó. Tàúèðëÿðÿ äeäè:
“ßäÿ, ÿáëÿù îüëó ÿáëÿùëÿð! Àòà äóðà-äóðà îüóëóíìó ÿëèíè þïÿðëÿð?”
Äeäèëÿð: “Xàí, áó èýèä ñÿíèí îüëóíäóðìó?”. “Áÿëè, ìÿíèì îüëóìäóð!”
– äeäè. Äeäèëÿð: “Èíäèëèêäÿ ÿââÿëúÿ îíóí ÿëèíäÿí þïäöéöìöçäÿí
èíúèìÿ, õàí. ßýÿð ñÿíèí îüëóí îëìàñàéäû,áèçèì ìàëûìûç Ýöðúöñòàíäà
ýeòìèøäè. Ùàìûìûç äóñòàã îëìóøäóã”.
Áàéáþðÿ áÿé äeéèð: “ßäÿ, ìÿíèì îüëóì áàøìû êÿñèá, ãàíìû
òþêöá?”. “Áÿëè, áàø êÿñäè, ãàí òþêäö, àòäàí àäàì ñàëäû!” – äeäèëÿð. “Àùà,
áó îüëàí àä ãîéìàã ùÿääèíÿ ÷àòûáìû?” – äeäè. “Áÿëè, ñóëòàíûì, îíäàí
äà àðòûãäûð!” – äeäèëÿð.
Áàéáþðÿ áÿé Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðèíè ÷àüûðäû, ãîíàã eòäè. Äÿäÿì
Ãîðãóä ýÿëäè, îüëàíà àä ãîéäó. Äeäè: “Ñþçöìö äèíëÿ, Áàéáþðÿ áÿé!
Àëëàù-òààëà ñÿíÿ áèð îüóë âeðìèøäèð, ÿëèíäÿ ãàëñûí! Àüûð áàéðàã ýþòö-
ðÿíäÿ ìöñÿëìàíëàðà àðõà îëñóí! Ãàðøû éàòàí óúà ãàðëû äàüëàðäàí àøàðñà,
Àëëàù ñÿíèí îüëóíà êe÷èä âeðñèí! Úîøüóí ñóëàðäàí êe÷ÿðñÿ, êe÷èä âeð-
ñèí! Kàôèð ãîøóíóíà áàø âóðàíäà Àëëàù-òààëà ñÿíèí îüëóíà ôöðñÿò âeð-
ñèí! Ñÿí îüëóíó “Áàìñûì” – äeéÿ îõøàéûðñàí; îíóí àäû Áîç àéüûðëû
Áàìñû Áeéðÿê îëñóí! Àäûíû ìÿí äeäèì, éàøûíû Àëëàù âeðñèí!”.
Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè ÿë ýþòöðöá äóà eòäèëÿð. “Áó àä áó èýèä ö÷öí
óüóðëó îëñóí!” – äeäèëÿð.
Áÿéëÿð ùàìû îâ ö÷öí àòëàíäûëàð. Áeéðÿê Áîç àéüûðûíû ÷ÿêäèðèá ìèí-
äè. Áþéöê ãîøóí Àëà äàüà îâà ÷ûõäû. Áèðäÿí îüóç éóðäóíóí öçÿðèíÿ áèð
204
ñöðö êeéèê ýÿëäè. Áàìñû Áeéðÿê áèðèíè ãîâóá ýeòäè. Ãîâà-ãîâà áèð éeðÿ
ýÿëäè ÷ûõäû. Íÿ ýþðñÿ éàõøûäûð?! Ýþðäö êè, ýþé ÷ÿìÿíëèêäÿ áèð ãûðìûçû
÷àäûð ãóðóëìóøäóð. “Ýþðÿñÿí, áó îòàã êèìèí îëà?!” – äeéÿ ôèêèðëÿøäè.
Xÿáÿðè éîõ èäè êè, àëàúàüû àëà ýþçëö ãûçûí îòàüûäûð. Áó îòàüà ñàðû ýeò-
ìÿéÿ óòàíäû. Ñîíðà äeäè: “Íÿ îëóðñà-îëñóí, ùÿð ùàëäà ìÿí îâóìó òóò-
ìàëûéàì!”. Ýÿëèá ÷àäûðûí þíöíÿ ÷àòäû, êeéèêè ãûúûãëàíäûðäû. Áàõäû ýþð-
äö êè, áó îòàã îíóí ýþáÿêêÿñìÿ íèøàíëûñû-àäàõëûñû îëàí Áàíû÷è÷ÿéèí
îòàüûéìûø.
Áàíû÷è÷ÿê îòàãäàí áàõûðäû. Äeäè: “Àé äàéÿëÿð, áó ÿáëÿù îüëó ÿáëÿù
áèçÿ ýöúöíöìö ýþñòÿðèð? Ýeäèí îíäàí áèð ïàé äèëÿéèí, ýþðöí íÿ
äeéèð?” – Ãûñûðúà éeíýÿ äeéèëÿí áèð ãàäûí âàðäû. Èðÿëè ýeäèá ïàé èñòÿäè.
“Ùeé, áÿé èýèä, áèçÿ äÿ áó êeéèêäÿí ïàé âeð!” – äeäè. “Àé äàéÿ, ìÿí
îâ÷ó äeéèëÿì, ùàìûíûçûí áÿéèíèí îüëóéàì. Àììà ñîðóøìàã eéèá
îëìàñûí, áó îòàã êèìèíäèð?” – äeäè. Ãûñûðúà éeíýÿ äeéèð: “Èýèä áÿéèì,
áó îòàã Áàéáèúàí áÿéèí ãûçû Áàíû÷è÷ÿéèíäèð”.
Xàíûì, áóíó eøèäÿíäÿ Áeéðÿéèí ãàíû ãàéíàäû. ßäÿáëÿ éàâàø-
éàâàø ýeðè äþíäö. Ãûçëàð êeéèêè ýþòöðäöëÿð. Ýþçÿëëÿð øàùû Áàíû÷è÷ÿéèí
þíöíÿ ýÿòèðäèëÿð. Áàíû÷è÷ÿê áàõäû ýþðäö êè, áó áèð ñóëòàíà ëàéèã, êþê
ñûüûí-êeéèêäèð. Áàíû÷è÷ÿê äeéèð: “Àé ãûçëàð, áó èýèä íeúÿ èýèääèð?”.
Ãûçëàð: “Âàëëàù, ñóëòàíûì, áó èýèä öçö þðòöêëö éàõøû èýèääèð. Áÿé îüëó
áÿé èìèø”, – äeäèëÿð. Áàíû÷è÷ÿê äeéèð: “Ùeé, ùeé, äàéÿëÿð, àòàì ùÿìèøÿ
ìÿíÿ ñÿíè öçö íèãàáëû Áeéðÿéÿ âeðìèøÿì, äeéÿðäè. Oëìàéà, áó îëà.
×àüûðûí áèð õÿáÿðëÿøèì”,-äeäè.
×àüûðäûëàð, Áeéðÿê ýÿëäè. Áàíû÷è÷ÿê éàøìàãëàíäû, ñîðóøäó: “Èýèä,
ùàðäàí ýÿëèðñÿí?” Áeéðÿê äeéèð: “È÷ Oüóçäàí”. “È÷ Oüóçäà êèìèí
íÿéèñÿí?”. “Áàéáþðÿ áÿé îüëó Áàìñû Áeéðÿê äeäèêëÿðè ìÿíÿì”. Ãûç
äeäè: “Áÿñ íÿ ìÿãñÿäëÿ ýÿëìèñÿí, èýèä?”. Áeéðÿê äeéèð: “Áàéáèúàí
áÿéèí áèð ãûçû âàð, îíó ýþðìÿéÿ ýÿëäèì!”. Ãûç äeäè: “O eëÿ ãûç äeéèëäèð
êè, ñÿíÿ ýþðöíÿ! Àììà ìÿí Áàíû÷è÷ÿéèí äàéÿñèéÿì. Ýÿë èíäè ñÿíèíëÿ
îâà ÷ûõàã. ßýÿð ñÿíèí àòûí ìÿíèì àòûìû êe÷ñÿ, îíóí àòûíû äà êe÷ÿð.
Ùÿì äÿ îõ àòàã. Mÿíè êe÷ñÿí, îíó äà êe÷ÿðñÿí; ùÿì÷èíèí ñÿíèíëÿ ýö-
ëÿøÿê. Mÿíè áàññàí, îíó äà áàñìûø îëóðñàí”.
Áeéðÿê äeäè: “Éàõøû, èíäè àòëàíûí!”. Èêèñè äÿ àòëàíûá ìeéäàíà
÷ûõäûëàð. Àò ñöðäöëÿð. Áeéðÿéèí àòû ãûçûí àòûíû êe÷äè. Oõ àòäûëàð.
Áeéðÿéèí îõó ãûçûí îõóíó þòäö.
Ãûç äeéèð: “Àé èýèä, ùe÷ êèìèí àòû ìÿíèì àòûìû, êèìñÿíèí îõó
ìÿíèì îõóìó êe÷ìÿéèá. Èíäè ýÿë ñÿíèíëÿ ãóðøàã òóòàã!”. Áeéðÿê äÿð-
205
ùàë àòäàí eíäè. Ýöëÿøìÿéÿ áàøëàäûëàð; èêè ïÿùëÿâàí êèìè áèð-áèðèíÿ ñàð-
ìàøäûëàð. Ýàù Áeéðÿê ãûçû, ýàù äà ãûç Áeéðÿéè éeðÿ âóðìàã èñòÿéèð.
Áeéðÿê ñàðñûëäû, ôèêèðëÿøäè: “Áó ãûçà áàñûëñàì, Ãàëûí Oüóç è÷èíäÿ áàøû-
ìà ãàõûíú, öçöìÿ ðèøõÿíä îëàúàã”. Ãeéðÿòÿ ýÿëäè. Ãàðìàëàéûá ãûçûí
ñèíÿáàüûíû ÿëÿ êe÷èðäè. Äþøöíäÿí òóòäó. Ãûç ãóðúàíäû. Áó äÿôÿ Áeéðÿê
ãûçûí èíúÿ áeëèíäÿí éàïûøäû, ôûðëàäûá àðõàñû öñòÿ éeðÿ âóðäó. Ãûç äeäè:
“Èýèä, Áàéáèúàíûí ãûçû Áàíû÷è÷ÿê ìÿíÿì!”. Áeéðÿê ö÷ þïäö, áèð äèøëÿ-
äè, “äöéöí ãàíëû îëñóí, õàí ãûçû!” – äeéÿ áàðìàüûíäàí ãûçûë öçöéö ÷û-
õàðäû, ãûçûí áàðìàüûíà êe÷èðäè. “Áó öçöê àðàìûçäà íèøàí îëñóí, õàí
ãûçû!” – äeäè.
Ãûç äeéèð: “Áeëÿ îëäóñà, èíäè èðÿëè äóðìàã ëàçûìäûð, áÿé îüëó!”.
Áeéðÿê äÿ ùÿì÷èíèí: “Íÿ äeéèðÿì, õàíûì, áàø öñòÿ!” – äeäè.
Áeéðÿê ãûçäàí àéðûëûá, eâëÿðèíÿ ýÿëäè. Àü ñàããàëëû àòàñû ãàðøûñûíà
ýÿëèá äeäè: “Oüóë, áó ýöí îüóç éóðäóíäà íÿ ýþðäöí, íÿ eøèòäèí?”. Äe-
éèð: “Íÿ ýþðÿúÿêäèì, îüëó îëàí eâëÿíäèðìèø, ãûçû îëàí êþ÷öðìöøäöð...”
Àòàñû äeéèð: “Oüóë, éîõñà ñÿíè eâëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð?”. “Áÿëè, àü ñàã-
ãàëëû ÿçèç àòà, eâëÿíäèðìÿê ëàçûìäûð”-äeäè. Àòàñû äeäè: “Oüóçäà êèìèí
ãûçûíû àëûá âeðèì?”. Áeéðÿê: “Àòà, ìÿíÿ áèð ãûç àëûá âeð êè, ìÿí éeðèì-
äÿí äóðìàäàí î äóðìóø îëñóí! Mÿí ãàðàúûã àòûìà ìèíìÿäÿí î ìèí-
ìèø îëñóí! Mÿí äþéöøÿ ýeòìÿìèø î ìÿíÿ áàø ýÿòèðñèí! Àòà, ìÿíÿ áeëÿ
áèð ãûç àëûá âeð”, – äeäè.
Àòàñû Áàéáþðÿ õàí äeéèð: “Oüóë, ñÿí ãûç éîõ, þçöíÿ áèð éîëäàø-
ñèëàùäàø èñòÿéèðñÿíìèø. Oüóë, áÿëêÿ èñòÿäèéèí ãûç Áàéáèúàí áÿéèí ãûçû
Áàíû÷è÷ÿêäèð?”. Áeéðÿê: “Áÿëè, àü ñàããàëëû ÿçèç àòà, ìÿíèì èñòÿäèéèì
eëÿ îäóð”, – äeäè.
Àòàñû äeäè: “Àé îüóë, Áàíû÷è÷ÿéèí áèð äÿëè ãàðäàøû âàðäûð, àäûíà
Äÿëè Ãàðúàð äeéÿðëÿð. Ãûç èñòÿéÿíè þëäöðöð”. Áeéðÿê äeéèð: “Éàõøû, áÿñ
íÿ eäÿê?”. Áàéáþðÿ áÿé äeéèð: “Oüóë, Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðèíè eâèìèçÿ
äÿâÿò eäÿê, íeúÿ ìÿñëÿùÿò ýþðÿðëÿðñÿ, îíà óéüóí äà èø ýþðÿê”. Áöòöí
Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðèíè ÷àüûðûá, eâëÿðèíÿ éûüäûëàð. Çÿíýèí ãîíàãëûã âeð-
äèëÿð. Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè äeäèëÿð: “Áó ãûçû èñòÿìÿéÿ êèì ýeäÿ áèëÿð?”.
Mÿñëÿùÿò ýþðäöëÿð êè, Äÿäÿ Ãîðãóä ýeòñèí. Áó òÿêëèôÿ ãàðøû Äÿäÿ
Ãîðãóä äeéèð: “Äîñòëàð, ìàäàì êè, ìÿíè ýþíäÿðèðñèíèç, áèëèðñèç êè, Äÿ-
ëè Ãàðúàð áàúûñûíû èñòÿéÿíè þëäöðöð; Áàðû Áàéûíäûð õàíûí òþâëÿñèíäÿí èêè
øàùàíÿ éöéðÿê àò ýÿòèðèí. Áèð Ke÷è áàøëû Ke÷ÿð àéüûðû, áèð äÿ Tîüëó áàøëû
Äóðó àéüûðû. Áèðäÿí ãà÷-ãîâ îëàðñà, áèðèñèíè ìèíèì, î áèðèíè
éeäÿêëÿéèì”.
206
 Äÿäÿ Ãîðãóäóí ñþçö àüûëëàðûíà áàòäû. Ýeòäèëÿð, Áàéûíäûð õàíûí
òþâëÿñèíäÿí î èêè àòû ýÿòèðäèëÿð. Äÿäÿ Ãîðãóä áèðèíè ìèíäè, áèðèíè
éeäÿêëÿäè. “Äîñòëàð, ñèçè Àëëàùà òàïøûðäûì!” – äeäè, ýeòäè.
Ñóëòàíûì, áó âàõò Äÿëè Ãàðúàð äà þç óúà eâèíè, ùöíäöð îòàüûíû ãàðà
éeð öñòöíäÿ ãóðäóðìóøäó. Éîëäàøëàðû èëÿ íèøàí ãîéóá àòûðäû. Äÿäÿì
Ãîðãóä äà î éàíäàí ýÿëäè. Áàø eíäèðèá òÿçèì eòäè. Äèë-àüûç eäèá,
ùþðìÿòëÿ ñàëàì âeðäè. Äÿëè Ãàðúàð àüçûíû êþïöêëÿíäèðäè. Äÿäÿ Ãîðãó-
äóí öçöíÿ áàõäû. Äeäè: “ßëeéêÿññÿëàì! Àé ÿìÿëè àçìûø, éîëóíäàí
äþíìöø, ãàäèð Àëëàù àü àëíûíà ãàäà éàçìûø! Àéàãëûëàðûí áóðàéà ýÿë-
äèéè, àüûçëûëàðûí áóðàäàêû ñóäàí è÷äèéè éîõ èäè. Ñÿíÿ íÿ îëäó? ßìÿëèíìè
àçäû? Àüëûíìû àçäû? ßúÿëèíìè ýÿëäè? Áó àðàëàðäà íeéëÿéèðñÿí?”. Äÿäÿ
Ãîðãóä äeéèð:

Ãàðøû éàòàí óúà äàüûíû àøìàüà ýÿëìèøÿì.

Úîøóá äàøàí òÿìèç ñóéóíó êe÷ìÿéÿ ýÿëìèøÿì.
Ýeí ÿòÿéèíÿ, äàð ãîëòóüóíà ãûñûëìàüà ýÿëìèøÿì.
Tàíðûíûí ÿìðèéëÿ, ïeéüÿìáÿðèí ðÿéè èëÿ
Àéäàí àðû, ýöíäÿí äóðó áàúûí Áàíû÷è÷ÿéè
Áàìñû Áeéðÿéÿ äèëÿìÿéÿ ýÿëìèøÿì!

Äÿäÿ Ãîðãóä áeëÿ äeäèêäÿ Äÿëè Ãàðúàð äeéèð: “ßéÿ, íÿ äeäèéèìè

éeòèðèí, Ãàðà àéüûðû éàðàãëû ýÿòèðèí!”. Ãàðà àéüûðû éàðàãëû ýÿòèðäèëÿð.
Äÿëè Ãàðúàð àòëàíäû. Äÿäÿ Ãîðãóä öìèäèíè öçöá ýþçëÿìÿäè, ãà÷äû.
Äÿëè Ãàðúàð àðäûíúà äöøäö. Tîüëó áàøëû Äóðó àéüûð éîðóëäó. Äÿäÿ
Ãîðãóä Ke÷è áàøëû Ke÷ÿðÿ ñû÷ðàéûá ìèíäè.
Äÿäÿíè ãîâà-ãîâà Äÿëè Ãàðúàð îí îõ ìÿñàôÿñèíè êe÷äè, àðõàäàí
Äÿäÿ Ãîðãóäà ÷àòäû. Äÿäÿíèí éàääàøû úàíëàíäû, Àëëàùà ñûüûíûá, èñìè-
ÿçÿì îõóäó.
Äÿëè Ãàðúàð ãûëûíúûíû ÿëèíÿ àëäû. Ãîëóíó éóõàðû ãàëäûðûá ùöúóì eòäè.
Äÿëè áÿé Äÿäÿíè áèð àíäà âóðìàã èñòÿäè. Äÿäÿ Ãîðãóä äeäè: “Âóðñàí,
ÿëèí ãóðóñóí!”.
Àëëàùûí ÿìðè èëÿ Äÿëè Ãàðúàðûí ÿëè éóõàðûäàí àñûëû ãàëäû. Äÿäÿ
Ãîðãóä âèëàéÿòèí ðóùàíè àüàñû îëäóüó ö÷öí äèëÿéè ãÿáóë îëóíäó. Äÿëè
Ãàðúàð äeéèð: “Àìàíäûð, êþìÿê eò! Tàíðûíûí áèðëèéèíÿ øöáùÿ éîõäóð!
Ñÿí ìÿíèì ÿëèìè ñàüàëò; Òàíðûíûí ÿìðè èëÿ, ïeéüÿìáÿðèí ðÿéè èëÿ
áàúûìû Áeéðÿéÿ âeðèì”. Äeäèéèíè ö÷ äÿôÿ òÿñäèã eëÿäè. Ýöíàùûíà òþâáÿ
eòäè. Äÿäÿ Ãîðãóä äóà eéëÿäè. Àëëàùûí ÿìðè èëÿ äÿëèíèí ÿëè ñàï-ñàüëàì
207
îëäó. Äþíäö, äeäè: “Äÿäÿ, áàúûìûí éîëóíäà ìÿí íÿ èñòÿñÿì, âeðÿð-
ñÿíìè?”. Äÿäÿ äeéèð: “Âeðÿðèê, äe, ýþðÿê íÿ èñòÿéèðñÿí?”. Äÿëè Ãàðúàð
äeéèð: “Mèí áóüðà ýÿòèðèí êè, ìàéà ýþðìÿìèø îëñóí. Mèí äÿ àéüûð
ýÿòèðèí êè, èëõûéà ýèðìÿìèø îëñóí. Mèí äÿ ãîéóí öçö ýþðìÿìèø ãî÷
ýÿòèðèí. Mèí äÿ ãóéðóãñóç-ãóëàãñûç êþïÿê ýÿòèðèí. Mèí äÿ áèðÿ ýÿòèðèí
ìÿíÿ! ßýÿð áó äeäèéèì øeéëÿðè ýÿòèðÿðñèíèçñÿ, áàúûìû âeðäèì. Àììà
ýÿòèðìÿñÿí, áó äÿôÿ þëäöðìÿäèì, î âàõò þëäöðÿðÿì!”.
Äÿäÿ äþíäö, Áàéáþðÿ áÿéèí eâèíÿ ýÿëäè. Áàéáþðÿ áÿé äeéèð: “Äÿäÿ,
îüëàíìûñàí, ãûçìûñàí?”. Äÿäÿ “îüëàíàì!” – äeäè. “Áÿñ Äÿëè Ãàðúàðûí
ÿëèíäÿí íeúÿ õèëàñ îëäóí?”- äeäè. Äÿäÿ äeéèð: “Àëëàùûí êþìÿéè,
ÿðÿíëÿðèí ñÿéè èëÿ ãûçû àëäûì”.
Áeéðÿéÿ, àíàñûíà âÿ áàúûëàðûíà ìöjäÿ÷è ýÿëäè. Ñeâèíäèëÿð, øàä
îëäóëàð. Áàéáþðÿ áÿé äeéèð: “Äÿëè íÿ ãÿäÿð ìàë èñòÿäè?”. Äÿäÿ äeäè:
“Éàðûìàñûí Äÿëè Ãàðúàðû, ùe÷ ìöìêöí îëìàéàí ìàë èñòÿäè!”. Áàéáþðÿ
áÿé äeéèð: “Àõû, íÿ äèëÿäè?”. Äÿäÿ äeéèð: “Mèí àéüûð èñòÿéèáäèð êè, èëõûéà
ýèðìÿìèø îëñóí. Mèí äÿ áóüðà èñòÿäè êè, ìàéà ýþðìÿìèø îëñóí. Mèí äÿ
ãî÷ äèëÿéèáäèð êè, ãîéóí öçö ýþðìÿìèø îëñóí. Mèí äÿ ãóéðóãñóç-
ãóëàãñûç êþïÿê èñòÿéèá. Mèí äÿ ãàðàúà-ãàðàúà áèðÿëÿð äèëÿäè. “Áó øeéëÿðè
ýÿòèðñÿíèç, áàúûìû âeðÿðÿì. Ýÿòèðìÿñÿí, ýþçöìÿ ýþðöíìÿéÿñÿí, éîõñà
ñÿíè þëäöðÿðÿì!” – äeäè”. Áàéáþðÿ áÿé äeéèð: “Äÿäÿ, ìÿí ö÷öíö òàïàð-
ñàì, èêèñèíè ñÿí òàïàðñàíìû?”. Äÿäÿ Ãîðãóä “Áÿëè, õàíûì, òàïàúàüàì”
– äeäè. Áàéáþðÿ áÿé: “Èíäè, Äÿäÿ, êþïÿêëÿ áèðÿíè ñÿí òàï”,-äeäè. Þçö äÿ
òþâëÿ-òþâëÿ àòëàðû ö÷öí ýeòäè. Mèí àéüûð ñe÷äè. Äÿâÿëÿðèíèí àðàñûíäàí ìèí
áóüðà-íÿð ñe÷äè. Ãîéóí ñöðöëÿðèíäÿí ìèí ãî÷ ñe÷äè.
Äÿäÿ Ãîðãóä äà ìèí ãóéðóãñóç-ãóëàãñûç êþïÿêëÿ ìèí äÿ áèðÿ
òàïäû. Áóíëàðû ýþòöðöá Äÿëè Ãàðúàðûí éàíûíà ýeòäè. Äÿëè Ãàðúàð eøèòäè,
ãàðøûñûíà ýÿëäè. “Ýþðöì, äeäèéèìè ýÿòèðäèëÿðìè?” – äeäè. Àéüûðëàðû
ýþðÿíäÿ áÿéÿíäè. Äÿâÿëÿðè äÿ ýþðöá áÿéÿíäè. Ãî÷ëàðû áÿéÿíäè.
Kþïÿêëÿðè ýþðÿíäÿ ãàù-ãàù ýöëäö, äeäè: “Äÿäÿ, áÿñ ìÿíèì áèðÿëÿðèì
ùàíû?”. Äÿäÿ Ãîðãóä: “Ùeé, îüóë Ãàðúàð, î èòìèë÷ÿéè êèìè àäàìû äÿëè
eëÿéÿð. O áèð àúûãëû úàíëûäûð. Oíà ýþðÿ äÿ áèð éeðäÿ éûüûá ñàõëàìûøàì.
Ýÿë ýeäÿê, êþêöíö ýÿòèð, àðûüûíû ãîé ãàëñûí”, – äeäè.
Äÿäÿ Ãîðãóä Äÿëè Ãàðúàðû áèðÿ îëàí éeðÿ ýÿòèðäè. Äÿëè Ãàðúàðû
ñîéóíäóðóá àüûëà ñàëäû. Áèðÿëÿð Äÿëè Ãàðúàðûí áÿäÿíèíÿ äàðàøäûëàð.
Äÿëè Ãàðúàð ýþðäö áèðÿëÿðëÿ áàúàðìûð, äeäè: “Äÿäÿ, êþìÿê! Àëëàù
eøãèíÿ, èíñàô eëÿ! Ãàïûíû à÷, ÷ûõûì”. Äÿäÿ Ãîðãóä: “Oüóë, Ãàðúàð,
ãàðüàéûá eëÿìÿéÿñÿí, áó òàïøûðäûüûí øeéäèð, ýþòöð! Íÿ îëäó, áeëÿ
þçöíö èòèðäèí? Kþêëÿðèíè ñe÷, àðûüûíû ãîé!” – äeäè.
208
 Äÿëè Ãàðúàð äeéèð: “Âàé, Äÿäÿ ñóëòàí, Àëëàù áóíëàðûí êþêöíö äÿ
ýþòöðñöí, àðûüûíû äà! Áèð ìÿíè ãàïûäàí ÷þëÿ ÷ûõàð, êþìÿê eëÿ”. Äÿäÿ
ãàïûíû à÷äû. Äÿëè Ãàðúàð ÷ûõäû. Äÿäÿ ýþðäö êè, áèðÿëÿð Äÿëèíèí úàíûíà
êe÷ìèøäèð; áàøû-áÿäÿíè áèðÿäÿí ýþðöíìöð. Öç-ýþçö áÿëëè äeéèë. Äÿëè
Ãàðúàð Äÿäÿíèí àéàüûíà äöøäö: “Àëëàù eøãèíÿ, ìÿíè õèëàñ eò!” äeäè.
Äÿäÿ Ãîðãóä “Ýeò, îüóë, þçöíö ñóéà âóð!” – äeäè.
Äÿëè Ãàðúàð ãà÷àðàã ýeòäè, ñóéà äöøäö. Áèðÿäèð äÿ, ñóäà àõäû ýeòäè.
Ýÿëäè ïàëòàðûíû ýeéäè, eâèíÿ ýeòäè. Áþéöê òîé ùàçûðëûüûíû ýþðäö.
Oüóç çàìàíûíäà eâëÿíÿí ùÿð èýèä îõ àòàðäû. Oõó äöøÿí éeðäÿ äÿ
ýÿëèí îòàüû ãóðàðäû. Áeéðÿê õàí äà îõóíó àòäû, îõó ñàíúûëàí éeðäÿ îòà-
üûíû ãóðäóðäó. Àäàõëûñûíäàí áèð áÿéëèê ãûðìûçû ãàôòàí ýÿëäè. Áeéðÿê
ýeéäè. Áó èø éîëäàøëàðûíà õîø ýÿëìÿäè. Ïÿðò îëäóëàð. Áeéðÿê äeéèð:
“Íèéÿ ïÿðò îëäóíóç?” Äeäèëÿð: “Íeúÿ ïÿðò îëìàéàã? Ñÿí ãûðìûçû ãàô-
òàí ýeéèðñÿí, áèç èñÿ àü ãàôòàí!”. Áeéðÿê: “Áeëÿ øeéäÿí þòðö íèéÿ ùàëû-
íûçû ïîçóðñóíóç? Áó ýöí ìÿí ýeéìèøÿì, ñàáàù íàèáèì ýeéñèí. Ãûðõ
ýöíÿäÿê ñûðà èëÿ ýeéèíÿê. Oíäàí ñîíðà áèð äÿðâèøÿ âeðÿê!” – äeäè. Ãûðõ
èýèäëÿ éeéèá-è÷èá îòóðìóøäóëàð.
Éàðûìàñûí êàôèðèí úàñóñó, áóíëàðû ýþðöá, ýeòäè Áàéáóðä ùàñàðûíûí
áÿéèíÿ õÿáÿð âeðäè. Äeéèð: “Íÿ îòóðóðñàí, ñóëòàíûì, Áàéáèúàí áÿé î
ñÿíÿ âeðÿúÿéè ãûçû Áeéðÿéÿ âeðäè. Áó ýeúÿ ýÿëèí ýeäÿúÿêäèð”.
O ìÿëóí éeääè éöç êàôèðëÿ àòëàíûá éöðöøÿ ÷ûõäû. Áeéðÿê àï-àëàúà
ýÿëèí îòàüûíäà éeéèá-è÷èá õÿáÿðñèç îòóðìóøäó. Ýeúÿ éóõóñó âàõòû êà-
ôèðëÿð ùöúóì eòäè. Íàèá ãûëûíúûíû ñèéèðäè, ÿëèíÿ àëäû. “Mÿíèì áàøûì
Áeéðÿéèí áàøûíà ãóðáàí îëñóí!” – äeäè. Íàèá éàðàëàíäû, ùÿëàê îëäó.
Äÿðèíëèê ýèçëÿäÿð, ÷îõëóã ãîðõóäàð.
Àò èøëÿéÿð, ÿð þéöíÿð...
Àòñûç êèøèíèí öìèäè îëìàç.
Oòóç äîããóç èýèäëÿ Áeéðÿê äóñòàã ýeòäè. Äàí éeðè ãûçàðäû, ýöíÿø
äîüäó. Áeéðÿéèí àòàñû-àíàñû áàõûá ýþðäö êè, ýÿëèí îòàüû ýþðöíìÿç îë-
ìóøäóð. Àù-âàé eòäèëÿð, àüûëëàðû áàøëàðûíäàí ÷ûõäû. Ýþðäöëÿð êè, éóðääà
áèð ãóçüóí, áèð òàçû äîëàøûð. Oòàã éeðëÿ-éeêñàí, íàèá èñÿ ùÿëàê îëìóøäóð.
Áeéðÿéèí àòàñû áþéöê ÷àëìàñûíû ýþòöðöá éeðÿ ÷ûðïäû. Äàðòäû, éàõàñûíû
éûðòäû. “Oüóë, îüóë!” – äeéèá éöéöðäö, çàðûëäàäû. Àü áèð÷ÿêëè àíàñû àüëàäû,
ýèëäèð-ýèëäèð ýþç éàøûíû òþêäö, àü öçöíÿ àúû äûðíàã ÷àëäû. Àë éàíàüûíû
äàðòäû, ãàðüû êèìè ãàðà ñà÷ûíû éîëäó. Àüëàéûá-ñûçëàéûá eâèíÿ ýÿëäè.
Áàéáþðÿ áÿéèí ãûçûë òàüëû ùöíäöð eâèíÿ øèâÿí äöøäö. Ãûç-ýÿëèíèíèí
ãÿùãÿùÿëè ýöëöøö êÿñèëäè. Àü ÿëëÿðÿ ãûçûë õûíà éàõìàäûëàð. Éeääè áàúû
209
àü ÷ûõàðûá, ãàðà äîíëàðûíû ýeéäèëÿð. “Âàé, áÿé ãàðäàøûìûç! Móðàäûíà-
àðçóñóíà ÷àòìàéàí éàëãûç ãàðäàø!” – äeéèá ùþíêöð-ùþíêöð àüëàøäûëàð.
Áeéðÿéèí íèøàíëûñûíà õÿáÿð ÷àòäû. Áàíû÷è÷ÿê ãàðàëàð ýeéäè, àü
ãàôòàíûíû ÷ûõàðäû. Ïàéûç àëìàñû êèìè àë éàíàüûíû äàðòäû, éûðòäû. “Âàé, àë
äóâàüûìûí éèéÿñè! Âàé, àëíûìûí-áàøûìûí öìèäè! Âàé, øàù èýèäèì, øàù-
çàäÿ èýèäèì. Äîéóíúà öçöíÿ áàõìàäûüûì, èýèä õàíûì! Ùàðà ýeòäèí,
ìÿíè éàëãûç ãîéóá èýèä õàíûì?! Ýþç à÷àðàã ýþðäöéöì, êþíöë âeðèá
ñeâäèéèì, áèð éàñäûãäà áàø ãîéàúàüûì! Éîëóíäà þëäöéöì! Ãóðáàí îë-
äóüóì! Âàé, Ãàçàí áÿéèí äîñòó! Âàé, Ãàëûí Oüóçóí ñeâèìëèñè Áeé-
ðÿê!” – äeéèá çàð-çàð àüëàäû. Áóíó eøèäÿí Ãûéàí Ñÿëúèê îüëó Äÿëè
Äîíäàç àü ÷ûõàðäû, ãàðà ýeéäè. Áeéðÿéèí éàð-éîëäàøëàðû àü ÷ûõàðûá ãàðà
ýeéäèëÿð. Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè Áeéðÿê ö÷öí áþéöê éàñ òóòäóëàð.
Öìèäëÿðèíè öçäöëÿð.
Áó ùàäèñÿäÿí îí àëòû èë êe÷äè. Áeéðÿéèí þëö-äèðèñèíè áèëìÿäèëÿð. Áèð
ýöí ãûçûí ãàðäàøû Äÿëè Ãàðúàð Áàéûíäûð õàíûí äèâàíûíà ýÿëäè. Äèç ÷þ-
êöá äeäè: “Àüûëëû õàíûí þìðö óçóí îëñóí! Áeéðÿê äèðè îëñàéäû, îí àëòû
èëäÿí áÿðè ýÿëÿðäè. Áeéðÿéèí äèðè îëäóüó õÿáÿðèíè ýÿòèðÿí áèð èýèä îëñà,
ãûçûëû òèêèøëè, íàõûøëû ÷óõà, ãûçûë-ýöìöø âeðÿðÿì. Þëöì õÿáÿðèíè ýÿòèðÿ-
íÿ áàúûìû âeðÿðÿì”.
Áeëÿ äeäèêäÿ, ìóðàäû ýþçöíäÿ ãàëñûí, Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûü äeäè:
“Ñóëòàíûì, ìÿí ýeäèì, þëöñö-äèðèñè õÿáÿðèíè ýÿòèðèì!”.
Ñÿí äeìÿ, Áeéðÿê Éàëàí÷û îüëóíà áèð êþéíÿê áàüûøëàéûáìûø;
ýeéìÿéèá ñàõëàéûðìûø. Ýeòäè, ùÿìèí êþéíÿéè ãàíà-ìàíà áàòûðäû, ýÿòè-
ðèá Áàéûíäûð õàíûí þíöíÿ àòäû. Áàéûíäûð õàí äeéèð: “ßäÿ, áó íÿ êþé-
íÿêäèð?” Éàëûíúûã: “Áeéðÿéè Äÿðáÿíääÿ þëäöðìöøëÿð, áó äà íèøàíûäûð,
ñóëòàíûì!” -äeäè.
Áÿéëÿð êþéíÿéè ýþðÿíäÿ ùþíêöð-ùþíêöð àüëàøäûëàð, çàðûëäàäûëàð. Áà-
éûíäûð õàí äeéèð: “ßéÿ, íèéÿ àüëàéûðñûíûç, áèç áóíó òàíûìàðûã. Àäàõëûñûíà
àïàðûí, ýþðñöí. O éàõøû áèëÿð. ×öíêè î òèêèáäèð, éeíÿ î òàíûéàð”.
Ýeòäèëÿð, êþéíÿéè Áàíû÷è÷ÿéÿ àïàðäûëàð. Ýþðäö, òàíûäû. “Oäóð!”
äeäè. Äàðòäû, éàõàñûíû éûðòäû. Èòè äûðíàã èëÿ àü öçöíö àëäû-úûðäû. Ïàéûç
àëìàñû êèìè àë éàíàüûíû éûðòäû. “Âàé, ýþç à÷ûá ýþðäöéöì, êþíöë âeðèá
ñeâäèéèì! Âàé, àë äóâàüûìûí ñàùèáè! Âàé, àëíûìûí-áàøûìûí öìèäè,
Áeéðÿê õàí!” – äeéÿ àüëàäû.
Áeéðÿéèí àòà-àíàñûíà õÿáÿð ÷àòäû. Áàéáþðÿíèí áþéöê äöøÿðýÿñèíÿ
øèâÿí äöøäö. Àü ÷ûõàðäûëàð, ãàðà ýeéäèëÿð. Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè
Áeéðÿêäÿí áöòöí öìèäëÿðèíè öçäöëÿð.
210
 Éàëàí÷û îüëó êè÷èê íèøàíûíû eéëÿäè. Áþéöê òîé ýöíö ö÷öí âàõò
ãîéäó. Áeéðÿéèí àòàñû äà òàúèðëÿðè ÷àüûðäû, éàíûíà ýÿòèðèá äeäè: “Àé
òàúèðëÿð, ýeäèí èãëèì-èãëèì àðàéûí, Áeéðÿéèí õÿáÿðèíè ýÿòèðèá äeéèí,
ýþðöì, äîüðóäàíìû þëìöøäöð?”.
Tàúèðëÿð ùàçûðëûã ýþðäöëÿð. Ýeúÿ-ýöíäöç äeìÿéèá éîë ýeòäèëÿð.
Tÿñàäöôÿí Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíà ýÿëèá ÷àòäûëàð. Kàôèðëÿðèí øàäëûã
ýöíëÿðè èäè. Ùÿð áèðè éeìÿêäÿ-è÷ìÿêäÿ èäè. Áeéðÿéè äÿ ýÿòèðèá ãîïóç
÷àëäûðûðäûëàð. Áeéðÿê óúà ÷àðäàüäàí áàõäû, òàúèðëÿðè ýþðäö. Áóíëàðû
ýþðäöêäÿ õÿáÿðëÿøäè. Ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ õÿáÿðëÿøäè, íÿ äeäè:
Ùöíäöð-àë÷àã éeðëÿðäÿí ýÿëÿí êàðâàí!
Áÿé àòàìûí, õàíûì àíàìûí ñîâãàòû êàðâàí!
Àéàüû óçóí øàù àòûíà ìèíÿí ñàðâàí!
Ñÿñèìè àíëà, ñþçöìö äèíëÿ, ñàðâàí.
Ãàëûí Oüóç äèéàðûíäà Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàíû
Mÿí ñîðóøñàì, ñàüìû, ñàðâàí?
Ãûéàí Ñÿëúèê îüëó Äÿëè Äîíäàçû
Mÿí ñîðóøñàì, ñàüìû, ñàðâàí?
Àü ñàããàëëû àòàìû, àü áèð÷ÿêëè àíàìû
Mÿí ñîðóøñàì, ñàüìû, ñàðâàí?
Ýþç à÷àðàã ýþðäöéöì, êþíöëëöúÿ ñeâäèéèì
Áàéáèúàí ãûçû Áàíû÷è÷ÿê eâäÿìè, ñàðâàí,
éîõñà ýîðäàìû, ñàðâàí?
Äe ìÿíÿ,
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí, ñàðâàí, ñÿíÿ!
Tàúèð äeäè:
Ñàü-ñàëàìàòñàíìû, úàíûì Áàìñû!
Ãûéàí Ñÿëúèê îüëó Äÿëè Äîíäàçû ñîðóøóðñàí,
ñàüäûð, Áàìñû!
Ãàðàýöíÿ îüëó Áóäàüû ñîðóøóðñàí,
ñàüäûð, Áàìñû!
O áÿéëÿð àü ÷ûõàðûá ãàðà ýeéäè ñÿíèí÷èí, Áàìñû!
Àü ñàããàëëû àòàíû, àü áèð÷ÿêëè àíàíû ñîðóøóðñàí,
ñàüäûð, Áàìñû!
Àü ÷ûõàðûá ãàðà ýeéäèëÿð ñÿíèí÷èí, Áàìñû!
Éeääè áàúûíû éeääè éîë àéðûúûíäà
àüëàð ýþðäöì, Áàìñû!
211
 Ïàéûç àëìàñûòÿê àë éàíàãëàðûíû
éûðòàð ýþðäöì, Áàìñû!
“Ýeäèá ýÿëìÿéÿí ãàðäàø!” – äeéÿ
èíëÿéÿí ýþðäöì, Áàìñû!
Ýþç à÷àðàã ýþðäöéöí, êþíöë âeðèá ñeâäèéèí
Áàéáèúàí ãûçû Áàíû÷è÷ÿê
êè÷èê íèøàíûíû eéëÿäè,
áþéöê òîéó ö÷öí âàõò ãîéäó.
Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûüà ýeäÿí ýþðäöì,
õàí Áeéðÿê!
Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ñû÷ðàéûá àø,
Àï-àëàúà ýÿëèí îòàüûíà éeòèø, ýÿë!
Ýÿëìÿçñÿíñÿ, þç ñeâýèëèí Áàíû÷è÷ÿéè
Ùÿìèøÿëèê èòèðÿðñÿí, éÿãèí áèë!

Áeéðÿê ãàëõäû, àüëàéà-àüëàéà ãûðõ èýèä éîëäàøûíûí éàíûíà ýÿëäè. Èðè

÷àëìàñûíû ýþòöðöá éeðÿ ÷ûðïäû. Äeäè: “Ùeé, ìÿíèì ãûðõ éîëäàøûì!
Áèëèðñèçìè íÿëÿð îëóá? Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûã ìÿíèì þëöì õÿáÿðèìè
àïàðìûøäûð. Àòàìûí ãûçûë òàüëû ùöíäöð eâèíÿ øèâÿí äöøöá. Ãàçà áÿíçÿð
ãûçû-ýÿëèíè àü ÷ûõàðûá ãàðà ýeéìèøäèð. Ýþç à÷àðàã ýþðäöéöì, êþíöë âe-
ðèá ñeâäèéèì Áàíû÷è÷ÿê Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûüà ýeòìÿëè îëìóøäóð.
Áóíó eøèòäèêäÿ ãûðõ èýèä áþéöê ÷àëìàëàðûíû ýþòöðöá éeðÿ âóðäó,
ùû÷ãûðà-ùû÷ãûðà àüëàøäû, èíëÿäè.
Äeéèðëÿð êè, êàôèð áÿéèíèí áèð áàêèðÿ ãûçû âàðäû. Ùÿð ýöí Áeéðÿéè
ýþðìÿéÿ ýÿëèðäè. O ýöí éeíÿ ýÿëäè. Áàõäû ýþðäö Áeéðÿê ïÿðòäèð. Ãûç
äeäè: “Íèéÿ ïÿðòñÿí, õàí èýèäèì? Ùÿìèøÿ ýÿëÿíäÿ ñÿíè øÿí ýþðöðäöì.
Ýöëÿðäèí, îéíàðäûí. Èíäè íÿ îëäó ñÿíÿ?”. Áeéðÿê äeäè: “Íeúÿ ïÿðò
îëìàéûì? Oí àëòû èëäèð êè, ñÿíèí àòàíûí äóñòàüûéàì. Àòà-àíàéà, ãîùóì-
ãàðäàøà ùÿñðÿòÿì; áèð äÿ áèð ãàðà ýþçëö ñeâýèëèì âàðäû; Éàëàí÷û îüëó
Éàëàíúûã äeéèëÿí áèð êèøè âàð, ýeäèá éàëàíäàí ìÿíèì þëäöéöìö äeìèø,
ñeâäèéèì ãûç äà îíà ýeòìÿëè îëìóøäóð”.
Ãûç Áeéðÿéÿ àøèã îëìóøäó, îíà ýþðÿ äÿ äeäè: “ßýÿð ñÿíè ùàñàðäàí
þðêÿíëÿ àøàüû ñàëëàñàì, ñàü-ñàëàìàò àòà-àíàíûí éàíûíà ýeòñÿí, ìÿíè
áóðäà ýÿëèá ùàëàëëûãëà àëàðñàíìû? Áeéðÿê àíä è÷äè: “Oüóç éóðäóíà ñàëà-
ìàò ÷àòñàì, ýÿëèá ñÿíè ùàëàëëûãëà àëìàñàì, ãûëûíúûìëà äîüðàíûì! Oõó-
ìà ñàíúûëûì! Éeð êèìè ÷àòëàéûì, òîðïàã êèìè ñîâðóëóì!”. Ãûç äà þðêÿí
ýÿòèðèá, Áeéðÿéè ùàñàðäàí àøàüû ñàëëàíäûðäû. Áeéðÿê àøàüû áàõäû. Þçöíö
212
éeð öçöíäÿ ýþðäö. Àëëàùà øöêöð eòäè. Éîëà äöøäö. Ýeäÿíäÿ êàôèðèí
èëõûñûíà ýÿëäè. “Áèð àò òàïà áèëñÿì, òóòóì ìèíèì!” – äeäè. Áàõäû ýþðäö
þç äÿíèç ãóëóíó Áîç àéüûð áóðàäà îòëàìàãäàäûð. Áîç àéüûð äà Áeéðÿéè
ýþðöá äàéàíäû, øàùÿ ãàëõûá èêè àéàüûíûí öñòöíäÿ äóðäó, êèøíÿäè. Áeéðÿê
äÿ àòûíû þéöá-òÿðèôëÿìèø, ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ þéìöø, íÿ äeìèøäèð:

À÷ûã-à÷ûã ìeéäàíëàðà áÿíçÿð ñÿíèí àëíûí.

Èêè ýeúÿ ÷ûðàüûäûð ñÿíèí ýþçëÿðèí.
Éóìøàã èïÿéÿ áÿíçÿéèð ñÿíèí éàëûí.
Ãîøà ãàðäàøà áÿíçÿð ñÿíèí ãóëàãëàðûí.
Mÿðäè ìóðàäûíà ÷àòäûðàð ñÿíèí áeëèí.
Mÿí ñÿíÿ àò äeìÿðÿì, ãàðäàø äeéÿðÿì,
ãàðäàøûìäàí àðòûã!
Áàøûìà èø ýÿëÿíäÿ éîëäàø äeéÿðÿì,
éîëäàøûìäàí àðòûã!

Àò áàøûíû éóõàðû òóòóá áèð ãóëàüûíû ãàëäûðäû, Áeéðÿéèí ãàáàüûíà

ýÿëäè. Áeéðÿê àòûí êþêñöíö ãóúàãëàäû. Èêè ýþçöíäÿí þïäö. Ñû÷ðàéûá
ìèíäè. Ãàëà ùàñàðûíûí ãàïûñûíà ýÿëäè. Oòóç äîããóç éîëäàøûíû òàïøûðäû,
ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ òàïøûðäû:
Eé ìóðäàð äèíëè êàôèð!
Mÿíèì àüçûìà ñþéöá äóðäóí, àíëàìàäûì,
Ãàðà äîíóç ÿòèíäÿí õþðÿê éeäèðòäèí, äþçÿ áèëìÿäèì.
Àëëàù ìÿíÿ éîë âeðäè, ýeäÿñè îëäóì, àé êàôèð!
Oòóç äîããóç èýèäèì ÿìàíÿò ãàëñûí, àé êàôèð!
Áèðèíè ÿñêèê ýþðñÿì, éeðèíÿ îíóíó þëäöðÿðÿì.
Oíóíó ÿñêèê ýþðñÿì, éeðèíÿ éöçöíö þëäöðÿðÿì, àé êàôèð!
Oòóç äîããóç èýèäèì ÿìàíÿò îëñóí, àé êàôèð! –
áeëÿ äeéèá äàéàíìàäû, àòûíû ÷àïäû.
Ãûðõ íÿôÿð êàôèð àòëàíäû, àðäûíúà äöøäö; ãîâà-ãîâà ýeòäèëÿð, ÷àòà
áèëìÿéèá ýeðè äþíäöëÿð.
Áeéðÿê îüóç äèéàðûíà ýÿëäè. Ýþðäö áèð îçàí ýeäèð, äeäè: “Àé îçàí,
ùàðà ýeäèðñÿí?”. Oçàí äeéèð: “Áÿé èýèä, òîéà ýeäèðÿì”. Áeéðÿê äeäè:
“Kèìèí òîéóäóð?”. “Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûüûí”, - äeäè. “ßéÿ, êèìèí
ãûçûíû àëûð?”. Oçàí äeéèð: “Xàí Áeéðÿéèí àäàõëûñûíû àëûð”. Áeéðÿê äeéèð:
“Àé îçàí, ãîïóçóíó ìÿíÿ âeð, àòûìû ñÿíÿ âeðèì; ñàõëà, ýÿëèì, äÿéÿð-
213
èíè-ãèéìÿòèíè ýÿòèðèì, àëûì”. Oçàí äeéèð: “Àâàçûì ãûñàëìàäàí, ñÿñèì
áîüóëìàäàí áèð àòäûð ÿëèìÿ êe÷èá, àïàðûá ñàõëàéûì”. Oçàí ãîïóçó
Áeéðÿéÿ âeðäè. Áeéðÿê ãîïóçó àëäû, àòàñûíûí äöøÿðýÿñèíÿ éàõûíëàøäû.
Áàõäû ýþðäö êè, áèð íe÷ÿ ÷îáàí éîë àéðûúûíäà îòóðóá àüëàéûðëàð, ùÿì äÿ
äóðìàäàí äàø éûüûðëàð. Áeéðÿê äeéèð: “Àé ÷îáàíëàð, áèð àäàì éîëäà äàø
òàïñà, ÷þëÿ àòàð. Ñèç íèéÿ áó äàøû éîëà éûüûðñûíûç?”. ×îáàíëàð äeéèð: “Eù,
ñÿíèí àíúàã þçöíäÿí õÿáÿðèí âàð, áèçèì ùàëûìûçäàí õÿáÿðèí éîõäóð”.
“Ùàëûíûçà íÿ îëóá êè?”. ×îáàíëàð äeäè: “Áÿéèìèçèí áèð îüëó âàðäû, îí
àëòû èëäèð êè, þëöñö-äèðèñè õÿáÿðèíè êèìñÿ áèëìèð. Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûã
äeéèëÿí áèðèñè îíóí þëöì õÿáÿðèíè ýÿòèðäè. Àäàõëûñûíû îíà âeðìÿëè
îëäóëàð: Ãûç ýÿëèá áóðàäàí êe÷ÿúÿê. Äàøëàéàúàüûã îíó êè, Éàëàíúûüà
ýeòìÿñèí, òàéûíà-òóøóíà ýeòñèí”. Áeéðÿê äeéèð: “ßéÿ, öçöíöç àü îëñóí!
Àüàíûçûí ÷þðÿéè ñèçÿ ùàëàë îëñóí!”. Ñîíðà àòàñûíûí eâèíÿ ýÿëäè. Eâëÿ-
ðèíèí þíöíäÿ áèð áþéöê àüàú âàðäû, äèáèíäÿ äÿ áèð éàõøû áóëàã. Áeéðÿê
áàõäû ýþðäö êè, êè÷èê áàúûñû áóëàãäàí ñó ýþòöðìÿéÿ ýÿëèð, “Áeéðÿê,
ãàðäàøûì!” – äeéÿ àüëàéûá-èíëÿéèð. “Tîé-äöéöíöí ãàðà îëäó”, – äeéÿ
àüëàéûð.
Àéðûëûã Áeéðÿéÿ éàìàí òÿñèð eëÿäè, äþçìÿäè, ýþç éàøû ýèëäèð-ýèëäèð
àõäû. Áóðàäà ÷àüûðûá ñîéëàéûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûð; äeéèð:

Àé ãûç, “àüà” äeéèá íÿ àüëàéûá-èíëÿðñÿí,

Éàíäû áàüðûì, ýþéíÿäè è÷èì.
Éîõñà àüàí éîõà ÷ûõûá, þëöáäöð?
Öðÿéèíÿ ãàéíàð éàüëàð òþêöáäöð?
Ãàðà áàüðûí äèäèëèáäèð,
“àüà” äeéÿ íÿ àüëàéûá-èíëÿðñÿí?
Éàíäû áàüðûì; ýþéíÿäè è÷èì...
Ãàðøûäàêû óúà äàüû ñîðóøàðñàì,
éàéëàãëàðû êèìèíäèð?
Ñîéóã-ñîéóã ñóëàðûíû ñîðóøàðñàì,
áóëàãëàðû êèìèíäèð?
Tþâëÿ-òþâëÿ àòëàðûíû ñîðóøàðñàì,
êèìèí ìèíèéèäèð?
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿñèíè ñîðóøàðñàì,
êèìèí éöêëöéöäöð?
Éàéëàãëàðäà àü ãîéóíó ñîðóøàðñàì,
øöëÿíëèéè êèìèíäèð?
214
 Ãàðàëû-ýþéëö ÷àäûðëàðû ñîðóøàðñàì,
êþëýÿëèéè êèìèíäèð?
Þç äèëèíäÿ áèð õÿáÿð âeð, àé ãûç ìÿíÿ!
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí áó ýöí ñÿíÿ!
Ãûç äeéèð:
×àëìà, îçàí, äàíûøìà, îçàí!
Íÿéèíÿ ýÿðÿê ãàðà ýeéìèø áèð ãûçûí?!
Ãàðøû éàòàí óúà äàüû ñîðóøóðñàíñà,
Àüàì Áeéðÿéèí éàéëàüûéäû,
Àüàì Áeéðÿê ýeäÿíäÿí éàéëàã áèëìÿðÿì.
Ñîéóã-ñîéóã ñóëàðû ñîðóøóðñàíñà,
Àüàì Áeéðÿéèí è÷äèéè ñóäàíäûð.
Àüàì Áeéðÿê ýeäÿíäÿí î ñóëàðäàí è÷ìÿðÿì.
Tþâëÿ-òþâëÿ àòûíû ñîðóøóðñàíñà,
Àüàì Áeéðÿéèí ìèíäèéèäèð.
Àüàì Áeéðÿê ýeäÿíäÿí î àòëàðà ìèíìÿðÿì.
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðè ñîðóøóðñàíñà,
Àüàì Áeéðÿéèí éöêëÿäèéèäèð.
Àüàì ýeäÿíäÿí î äÿâÿëÿðè éöêëÿìÿðÿì.
Éàéëàãäàêû àü ãîéóíó ñîðóøóðñàíñà,
Àüàì Áeéðÿéèí øöëÿíèäèð.
Àüàì ýeäÿíäÿí øöëÿíëÿðäÿ øÿíëÿíìÿðÿì.
Ãàðàëû-ýþéëö ÷àäûðëàðû ñîðóøóðñàíñà,
Àüàì Áeéðÿéèíäèð...
Àüàì Áeéðÿêñèç î ÷àäûðëàðà êþ÷ìÿðÿì.
Ãûç éeíÿ äeéèð:
Àé îçàí! Ãàðøûäà óúà äàüëàðû
àøûá ýÿëäèêäÿ, êe÷äèêäÿ ñÿí
Áeéðÿê àäëû áèð èýèäëÿ ðàñòëàøìàäûíìû?
Äàøãûí-äàøãûí ñóëàðû
àøûá ýÿëäèêäÿ, êe÷äèêäÿ ñÿí
Áeéðÿê àäëû áèð èýèäÿ ðàñò ýÿëäèíìè?
Áþéöê, àäëû øÿùÿðëÿðäÿí ýÿëäèêäÿ ñÿí
Áeéðÿê àäëû áèð èýèäëÿ ðàñòëàøìàäûíìû?
Àé îçàí, ýþðäöíñÿ, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí, îçàí, ñÿíÿ!
215
 Ãûç éeíÿ äeéèð:
Ãàðøûäàêû óúà äàüûì éûõûëûáäûð,
Oçàí, ñÿíèí õÿáÿðèí éîõ!
Áèð êþëýÿëè óúà àüàúûì êÿñèëèáäèð,
Oçàí, ñÿíèí õÿáÿðèí éîõ!
Áó äöíéàäà áèð ãàðäàøûì òóòóëóáäóð,
Oçàí, ñÿíèí õÿáÿðèí éîõ!
×àëìà, îçàí, äàíûøìà, îçàí,
Íÿéèíÿ ýÿðÿê ãàðà ýeéìèø áèð ãûçûí?!
Èðÿëèäÿ òîé-äöéöí âàð,
Tîéà ýeäèá, îõó-÷àë!

Áeéðÿê êè÷èê áàúûñûíûí éàíûíäàí êe÷äè. Áþéöê áàúûëàðûíûí éàíûíà

ýÿëäè. Áàõäû-ýþðäö áàúûëàðû ýþé-ãàðà ýeéèíèá îòóðìóøëàð. Áeéðÿê ÷à-
üûðûá ñîéëàéûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûð; äeéèð:

Ñöáù òeçäÿí þç éeðèíäÿí äóðàí ãûçëàð!

Àü îòàãäàí ãàðà îòàüà ýèðÿí ãûçëàð!
Àü ÷ûõàðûá, ãàðà ïàëòàð ýeéÿí ãûçëàð!
Úèéÿð ðÿíýëè ñÿðíèúäÿ ãàòûã âàðìû?
Ãàðà ñàú àëòûíäà êþìÿúèíèç âàðìû?
Tàáàüûíûçäà ÷þðÿéèíèç âàðìû?
Ö÷ ýöíäöð éîëäàí ýÿëìèøÿì,
äîéóðóí ìÿíè.
Ö÷ ýöí êe÷ìÿñèí, Àëëàù ñeâèíäèðñèí ñèçè!

Ãûçëàð ýeòäèëÿð, éeìÿê ýÿòèðäèëÿð. Áeéðÿéèí ãàðíûíû äîéäóðäóëàð.

Áeéðÿê äeäè: “Ãàðäàøûíûçûí áàø-ýþçöíÿ ñÿäÿãÿ îëñóí, êþùíÿ áèð ãàô-
òàíûíûç âàðñà, âeðèí ýeéèì, òîéà ýeäèì. Tîéäà ÿëèìÿ ãàôòàí êe÷ÿð, ãàô-
òàíûíûçû ãàéòàðàðàì”.
Ýeòäèëÿð, áèð ãàôòàíû âàðìûø, ýÿòèðèá îíà âeðäèëÿð. Àëäû, ýeéäè. Áîéó
áîéóíà, áeëè áeëèíÿ, ãîëó ãîëóíà éàðàøäû. Áþéöê áàúûñû îíó Áeéðÿéÿ
áÿíçÿòäè. Ãàðà, ãûéûëìûø ýþçëÿðè ãàí-éàø äîëäó. Ñîéëàäû, ýþðÿê, õàíûì,
íÿ ñîéëàéûá äeäè:

Ãàðà ãûéìà ýþçëÿðèí ÷þêìÿñÿéäè,

“Àüàì Áeéðÿê” äeéÿðäèì, îçàí, ñÿíÿ!
216
 Öçöíö ãàðà ñà÷ûí þðòìÿñÿéäè,
“Àüàì Áeéðÿê” äeéÿðäèì, îçàí, ñÿíÿ!
ßòëè-úàíëû áèëÿêëÿðèí áîøàëìàñàéäû,
“Àüàì Áeéðÿê” äeéÿðäèì, îçàí, ñÿíÿ!
Èòè-èòè éeðèøèíäÿí,
Àñëàí êèìè äóðóøóíäàí,
Ãàíðûëàðàã áàõûøûíäàí
Àüàì Áeéðÿéÿ áÿíçÿäèðÿì, îçàí, ñÿíè!
Ñeâèíäèðäèí, ãÿìëÿíäèðìÿ, îçàí, ìÿíè!
Ãûç áèð äàùà ñîéëàìûø – äeìèøäèð:
Áeëÿ ÷àëìà-îõóìà, îçàí!
Áeéðÿê ýeäÿíäÿí áÿðè áèçÿ îçàí ýÿëìÿìèø.
ßéíèìèçäÿí ïàëòàðûìûçû àëìàìûø.
Áàøûìûçäàí ÷àäûðûìûçû èñòÿìÿìèø,
Áóéíóçó áóðìà ãî÷óìóçó àëìàìûø.

Áeéðÿê ôèêèðëÿøäè: “Ýþðäöíìö, ãûçëàð áó ãàôòàíäà ìÿíè òàíûäûëàð.

Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè äÿ òàíûéàðëàð. Ýþðÿê Oüóç éóðäóíäà ìÿíèì äîñ-
òóì, äöøìÿíèì êèìäèð?” – äeäè. Ãàôòàíû ñûéûðûá, ãûçëàðûí öñòöíÿ àòäû:
“Íÿ ñÿí ãàë, íÿ Áeéðÿê ãàëñûí! Áèð êþùíÿ ãàôòàí âeðäèíèç, ìÿíèì áàø-
áeéíèìè àïàðäûíûç”, – äeäè. Áèð êþùíÿ äÿâÿ ÷óâàëû òàïäû; äÿëäè, áîé-
íóíà êe÷èðäè. Þçöíö äÿëèëèéÿ âóðäó, òîé éeðèíÿ ýÿëäè. Ýþðäö êè, áóðàäà
êöðÿêÿí îõ àòûð. Ãàðàýöíÿ îüëó Áóäàã, Ãàçàí áÿéèí îüëó Óðóç, áÿé-
ëÿðáÿéè Éeéíÿê, Ãÿôëÿò Ãîúà îüëó Øèð Øÿìñÿääèí, ãûçûí ãàðäàøû Äÿëè
Ãàðúàðëà îõ àòûðäûëàð.
Áóäàã îõ àòàíäà Áeéðÿê “ßëèí âàð îëñóí!” – äeäè. Óðóç àòàíäà
“ßëèí âàð îëñóí!” – äeäè. Éeéíÿê äÿ àòàíäà “ßëèí âàð îëñóí!” – äeäè.
Øèð Øÿìñÿääèí àòäû, “ßëèí âàð îëñóí!” – äeäè. Eëÿ êè, êöðÿêÿí àòäû,
“ßëèí ãóðóñóí, áàðìàãëàðûí ÷öðöñöí, ùeé, äîíóç îüëó äîíóç, áó áÿé-
ëÿðÿ ãóðáàí îë!” – äeäè.
Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûüûí àúûüû òóòäó, äeäè: “ßäÿ, ÿáëÿù îüëó ÿáëÿù,
ìÿíÿ áeëÿ ñþçëÿð äeìÿéÿ ñÿíèí ùàããûí âàðìû? Ýÿë, ÿáëÿù îüëó, ìÿíèì
éàéûìû ÷ÿê, éîõñà èíäè áîéíóíó âóðàðàì!”.
Áeëÿ äeäèêäÿ, Áeéðÿê éàéû àëäû, ÷ÿêäè. Éàé äÿñòÿéèíäÿí èêè ïàðà
îëäó. Ýþòöðöá ãàáàüûíà àòäû. “Ãóðó éeðäÿ òîðàüàéà àòìàüà éàõøûäûð”,
– äeäè. Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûã éàé ñûíäûüû ö÷öí áÿðê ãÿçÿáëÿíäè. Äeäè:
217
“ßéÿ, Áeéðÿéèí éàéû âàðäûð, ýÿòèðèí!”. Ýeòäèëÿð, ýÿòèðäèëÿð. Áeéðÿê éàéû
ýþðäöêäÿ éîëäàøëàðûíû õàòûðëàäû, àüëàäû. Äeäè:

Íe÷ÿ-íe÷ÿ äþéöøëÿðÿ ýèðäèéèì,

Ùÿð éàðàãëû òîõàðëûíû45 ãîâäóüóì,
Äöøìÿí éîðäó ãûë êèøëè éàéûì,
Àéüûð úèíñëè àéüûð âeðèá àëäûüûì
Äÿñòÿéè àü òîçëó, ìþùêÿì éàéûì...
Áóüà âeðèá àëäûüûì áîüàí êèðèøèì,
Äàð éeðäÿ ãîéóá-ýÿëäèì ñèðäàøûìû, –
Èêè ñàðâàí, îòóç äîããóç éîëäàøûìû!
Áóíäàí ñîíðà Áeéðÿê äeäè: “Áÿéëÿð, ñèçèí eøãèíèçÿ áó éàéû ÷ÿêèá,
îõó àòûðàì”. Áó âàõò êöðÿêÿíèí öçöéöíö íèøàí àëûá àòûðäûëàð. Áeéðÿê
îõëà öçöéö âóðäó, ïàðàëàäû. Oüóç áÿéëÿðè áóíó ýþðÿíäÿ ÿë ÷àëäûëàð,
ýöëöøäöëÿð.
Ãàçàí áÿé áàõûá òàìàøà eäèðäè. Àäàì ýþíäÿðäè. Áeéðÿéè ÷àüûðäû.
Äÿëè îçàí ýÿëäè; áàø eíäèðèá òÿçèì eòäè, ñàëàì âeðäè. Áeéðÿê äeéèð:
Ñöáù òeçäÿí ñÿðò éeðäÿ ãóðóëìóø ùöíäöð îòàãëû,
Àòëàñëàðäàí òèêèëìèø ýþé ÷àðäàãëû,
Tþâëÿ-òþâëÿ ÷ÿêèëÿí øàùàíÿ àòëû,
×àüûðàíäà ùàéà éeòÿí éîëó ÷àâóøëó,
Éàü è÷èíäÿ éàéõàíàí, áîë íeìÿòëè!
Èýèäëÿðèí àðõàñû, éàçûãëàðûí öìèäè!
Áàéûíäûð õàíûí êöðÿêÿíè!
Töêëö ãóøóí áàëàñû, Töðêöñòàíûí äèðÿéè!
Àìèò ñîéóíóí àñëàíû, Ãàðàúûüûí ãàïëàíû!
Ãîíóð àòûí éèéÿñè, Óðóç õàíûí àòàñû!
Àé Ãàçàí õàí, ñÿñèìè àíëà,ñþçöìö äèíëÿ!
Ñöáù eðêÿí äóðìóøñàí, àü îðìàíà ýèðìèøñÿí.
Àü ãîâàüûí áóäàüûíäàí éûðüàëàíûá êe÷ìèøñÿí.
Äèðÿêëÿðè áàñäûðàðàã, îõ÷óí íèøàí ãîéìóøñàí.
Áÿé-ýÿëèí÷èí éàðàøûãëû, àäëû îòàã ãóðìóøñàí.
Ñàü òÿðÿôäÿ ÿéëÿøÿí ùþðìÿòëè áÿéëÿð,
Ñîë òÿðÿôäÿ ÿéëÿøÿí ãeéðÿòëè áÿéëÿð,
Eøèêäÿêè éàâÿðëÿð! Äèáäÿ îòóðàí äîñò áÿéëÿð,
Äþâëÿòèíèç ýöúëö îëñóí, óüóðëàð ñèçÿ!
218
 Áóíó ñþéëÿäèêäÿ Ãàçàí áÿé äeäè: “Àé äÿëè îçàí, ìÿíäÿí íÿ
èñòÿéèðñÿí? Àðçóí ÷ÿòèðëè ÷àäûðäûðìû? Ãóë-ãàðàâàøìû èñòÿéèðñÿí? Ãûçûë-
ýöìöøìö èñòÿéèðñÿí, âeðèì?”.
Áeéðÿê äeéèð: “Ñóëòàíûì, ìÿíè ãîéñàíà òîé ñöôðÿñèíèí éàíûíà
ýeäèì. Ãàðíûì àúäûð, äîéäóðñàíà!”. Ãàçàí äeäè: “Äÿëè îçàí, áÿõòèí
ýÿòèðäè. Áÿéëÿð, áó ýöíêö áÿéëèéèì áóíóí îëñóí. Ãîéóí ùàðàéà
ýeäèðñÿ-ýeòñèí, íeéëÿéèðñÿ, eéëÿñèí”.
Áeéðÿê òîé ñöôðÿñèíèí öñòöíÿ ýÿëäè. Ãàðíûíû äîéóçäóðäóãäàí ñîíðà
ãàçàíëàðû âóðäó-òþêäö, ÷eâèðäè. Ãîâóðìàíû êèìèíèí ñàüûíà, êèìèíèí
ñîëóíà àòûðäû. Ñàüäàí ýeäÿíè ñàüäàí, ñîëäàí ýeäÿíè ñîëäàí òóòóð, ùàã-
ëûéà òîõóíìóð, ùàãñûçû òÿùãèð eäèá àë÷àëäûðäû...
Ãàçàí áÿéÿ õÿáÿð ÷àòäû: “Ñóëòàíûì, áó äÿëè îçàí áöòöí éeìÿéè
òþêäö, – äeäèëÿð – èíäè äÿ ãûçëàðûí éàíûíà ýeòìÿê èñòÿéèð”. Ãàçàí äeéèð:
“ßéÿ, ãîéóíóç ãûçëàðûí éàíûíà äà ýeòñèí!”. Áeéðÿê ãàëõäû, ãûçëàðûí éàíû-
íà ýeòäè. Çóðíà÷ûëàðû ãîâäó, íàüàðà÷ûëàðû ãîâäó. Kèìèíè äþéäö, êèìèíèí
áàøûíû éàðäû, ãûçëàð îòóðàí îòàüà ýÿëäè; ãàïûíûí àüçûíû êÿñèá îòóðäó.
Áóíó ýþðÿí Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí ãÿçÿáëÿíèá äeäè: “ßäÿ, ÿáëÿù
îüëó, ñÿíÿ ëàéèãäèðìè ÷ÿêèíìÿäÿí ìÿí îëàí éeðÿ ýÿëÿñÿí? Áeéðÿê
äeéèð: “Xàíûì, ìÿíÿ Ãàçàí áÿé èúàäÿ âeðèá. Mÿíÿ êèìñÿ äÿéèá-äî-
ëàøìûð”. Áóðëà õàòóí äeäè: “Ãàçàí áÿé èúàçÿ âeðèáñÿ, ãîéóí îòóðñóí!”.
Éeíÿ äþíäö Áeéðÿéÿ, äeäè: “Àé äÿëè îçàí, áÿñ ìÿòëÿáèí íÿäèð?”.
Äeäè: “Xàíûì, ìÿòëÿáèì îäóð êè, ÿðÿ ýeäÿí ãûç ãàëõûá îéíàñûí, ìÿí
ãîïóç ÷àëûì”. Ãûñûðúà éeíýÿ äeéèëÿí áèð ãàäûí âàðäû, îíà äeäèëÿð: “Àé
Ãûñûðúà éeíýÿ, äÿëè îçàí íÿ áèëèð, äóð ñÿí îéíà!” Ãûñûðúà éeíýÿ äóðóá
äeéèð:”Àé äÿëè îçàí, ÿðÿ ýeäÿí ãûç ìÿíÿì!”. Oéíàìàüà áàøëàäû.
Áeéðÿê ãîïóç ÷àëäû, ñîéëàäû, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá äeäè:

“Àíä è÷ìèøÿì, ãûñûð àòà ìèíìèðÿì.

Ãûñûð àòûí áeëèíäÿ äþéöøëÿðÿ ýeòìèðÿì.
Eâèíèçèí àðõàñûíäà ñàðâàíëàð,
Ñÿíÿ áàõàð îíëàð.
Ýèëäèð-ýèëäèð ýþç éàøûí àõàð,
Ñÿí îíëàðûí éàíûíà ýeò,
Móðàäûíû âeðÿíëÿð ÷îõäóð!
Mÿíèì ñÿíèíëÿ èøèì éîõäóð!
219
 ßðÿ ýeäÿí ãûç ãàëõñûí,
ãîë ñàëëàéûá îéíàñûí,
ìÿí äÿ ãîïóç ÷àëûì.”

Ãûñûðúà éeíýÿ: “Áóé, áó çàâàëà ýÿëìèø äÿëè ìÿíè ýþðìöø êèìè

ñþéëÿéèð”, – äeäè. Ýeäèá éeðèíäÿ îòóðäó.
Áóíäàí ñîíðà Áîüàçúà Ôàòìà äeéèëÿí áèð ãàäûí âàðäû “Ãàëõ, ñÿí
îéíà!” – äeäèëÿð. “Eé, áó äÿëè ìÿí éàçûüà äà áèðäÿí î úöð ñþçëÿð ñþé-
ëÿéÿð” – äeéÿ ãîðõóäàí ãûçûí ãàôòàíûíû ýeéäè, “×àë, àé äÿëè îçàí, ÿðÿ
ýeäÿí ãûç ìÿíÿì, îéíàéûì!” – äeäè. Äÿëè îçàí äeéèð:

Àíä è÷èðÿì, áîüàç àòà ìèíìÿðÿì,

Mèíñÿì áeëÿ, äþéöøëÿðÿ ýeòìÿðÿì.
Eâèíèçèí àðäû äÿðÿëèê äeéèëäèìè?
Èòèíèçèí àäû Áóðàõ äeéèëäèìè?
Àäûí äà Ãûðõ îéíàøëû Áîüàçúà Ôàòìà äeéèëäèìè?
Äàùà äà eéáèíè à÷àðàì, éÿãèí áèë!
Mÿíèì ñÿíëÿ íÿ îéóíóì,
Ýeò áó ãàôòàíû ñîéóí,
ßðÿ ýeäÿí ãûç äóðñóí,
Mÿí ãîïóç ÷àëûì îíà,
Ãîë ñàëëàéûá îéíàñûí!

Áeéðÿê áeëÿ äeäèêäÿ Áîüàçúà Ôàòìà äeéèð: “Áóé, äÿëè áîüìà

÷ûõàðìûø íÿ ãÿäÿð eéáèìèç âàðñà, à÷ûá-òþêäö. Äóð, àé ãûç îéíàéûðñàí,
îéíà; îéíàìûðñàí, úÿùÿííÿìÿ îéíà! Áeéðÿêäÿí ñîíðà áàøûíà áeëÿ èø
ýÿëÿúÿéèíè áèëèðäèí”.
Áóðëà õàòóí äeäè: “Ãûç, ãàëõ îéíà, äàùà ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿð?”.
Áàíû÷è÷ÿê ãûðìûçû ãàôòàíûíû ýeéäè. Ýþðöíìÿñèí äeéÿ ÿëëÿðèíè è÷ÿðèéÿ –
ãàôòàíûíûí ãîëóíà ÷ÿêäè, îéóíà ýèðèá äeäè: “Àé äÿëè îçàí, äè ÷àë!”. Äÿëè
îçàí ÷àëûá äeäè:

Mÿí áó éeðäÿí ýeäÿëè äÿëè îëóáñàí, äÿëèì!..

×îõëó àüúà ãàðëàð éàüûá äèçÿ ÷ûõìûøäûð,
Xàí ãûçûíûí eâèíäÿ ãóë äà éîõà ÷ûõìûøäûð...
Ñÿùÿíý àëûá ñîéóãäà, ñóéà ýeòìèøäèð, –
220
 Oí áàðìàüû ñîéóãäàí äîíóá èòìèøäèð.
Ãûçûë-ýöìöø ýÿòèðèá, äûðíàã éîíóí ýÿëèíÿ,
Eéèáëè ÿðÿ ýeòìÿê eéèáäèð ÿð eâèíÿ.

Áóíó eøèòúÿê Áàíû÷è÷ÿê ãÿçÿáëÿíäè: “ßäÿ, äÿëè îçàí, ìÿí

eéèáëèéÿì êè, ìÿíÿ eéèá ãîøóðñàí?” – äeäè. Ýöìöø êèìè àü áèëÿéèíè
à÷äû, ÿëèíè ÷ûõàðòäû. Áeéðÿéèí êe÷èðäèéè öçöê ýþðöíäö. Áeéðÿê öçöéö
òàíûäû. Áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, íÿ äeìèøäèð:

Áeéðÿê ýeäÿëè Áàì-áàì òÿïÿéÿ ÷ûõìûñàíìû ãûç?!

Áîéëàíûá ùe÷ äþðä éàíûíà áàõìûñàíìû, ãûç?!
Ãàðüû êèìè ãàðà ñà÷ûíû éîëìóñàíìû ãûç?!
Ãàðà ýþçäÿí àúû éàøëàð òþêìöñÿíìè ãûç?!
Àëìà êèìè àë éàíàüûíû éûðòìûñàíìû ãûç!
Ñÿí ÿðÿ ýeäèðñÿí, ãûçûë öçöê ìÿíèìäèð,
ãàéòàð ìÿíÿ, ãûç!
Ãûç äeäè:
Áeéðÿê ýeäÿëè Áàì-áàì òÿïÿ áàøûíà ÷îõ ÷ûõìûøàì,
Ãàðüû êèìè ãàðà ñà÷ûìû ÷îõ éîëìóøàì.
Àëìà êèìè àü éàíàüûìû ÷îõ éûðòìûøàì.
Ýÿëÿíäÿí-ýeäÿíäÿí ÷îõ ñîðóøìóøàì.
“Ýeòäè, ýÿëìÿç áÿé èýèäèì, õàí èýèäèì
Áeéðÿê” – äeéÿ ÷îõ àüëàìûøàì.
Ñeâèøäèéèì Áàìñû Áeéðÿê ñÿí äeéèëñÿí.
Ãûçûë öçöê äÿ ñÿíèí äeéèëäèð.
Ãûçûë öçöéöí ÷îõ íèøàíû âàð
Ãûçûë öçöéö èñòÿéèðñÿí, íèøàíûíû äe!
Áeéðÿê äeéèð:
Xàí ãûçû, ñÿùÿð òeçäÿí éeðèìäÿí äóðìàäûììû?
Áîç àéüûðûí áeëèíäÿ îòóðìàäûììû?
×àäûðûíûí éàíûíäà áèð êeéèê éûõìàäûììû?
Ñÿí äÿ ìÿíè éàíûíà ÷àüûðìàäûíìû?
Áèç ñÿíèíëÿ ìeéäàíäà àò ÷àïìàäûãìû?
Ýöëÿøÿíäÿ ìÿí ñÿíè éûõìàäûììû?
Ö÷ þïöá-áèð äèøëÿéèá, ãûçûë öçöéö
221
 ñÿíèí áàðìàüûíà òàõìàäûììû?
Ñeâèøäèéèí Áàìñû Áeéðÿê ìÿí äeéèëÿììè?
Áeëÿ äeäèêäÿ ãûç òàíûäû-áèëäè êè, Áeéðÿêäèð. Úöááÿ ÷óõàñû ÿéíèíäÿ
Áeéðÿéèí àéàüûíà äöøäö. Äàéÿëÿð Áeéðÿéÿ òÿçÿ ãàôòàí ýeéèíäèðäèëÿð.
Áó àíäà ãûç ñû÷ðàéûá àòà ìèíäè, ÷àïàðàã ìóøòóëóã ö÷öí Áeéðÿéèí àòà-
àíàñûíà õÿáÿðÿ ýeòäè. Ãûç äeéèð:
Ñûðà äàüëàðûí éûõûëìûøäû, óúàëäû àõûð!
Àøûá-äàøàí ñóëàðûí àõìûðäû, ÷àüëàäû àõûð!
Áþéöê àüàúûí ãóðóìóøäó, ýþéÿðäè àõûð!
Ýþçÿë àòûí ãàðûìûøäû, ãóëóí âeðäè àõûð!
Äÿâÿëÿðèí ãàðûìûøäû, êþøÿê âeðäè àõûð!
Ãîéóíëàðûí ãàðûìûøäû, ãóçó âeðäè àõûð!
Oí àëòû èëëèê ùÿñðÿòèí – îüëóí Áeéðÿê ýÿëäè àõûð!
Ãàéûíàòà, ãàéûíàíà, íÿ ìóøòóëóã âeðÿðñèç ìÿíÿ?
Áeéðÿéèí àòà-àíàñû äeéèð:
Äèëèí ö÷öí þëöì, ýÿëèíúèéèì!
Éîëóíäà ãóðáàí îëóì, ýÿëèíúèéèì!
Éàëàíñà áó ñþçëÿðèí, ýeð÷ÿê îëñóí, ýÿëèíúèéèì!
Ñàü-ñàëàìàò ýÿëèá ÷ûõñà,
Ãàðøûäàêû äàüëàð éàéëàüûí îëñóí!
Ñîéóã-ñîéóã ñóëàð áóëàüûí îëñóí!
Ãóëóì-ãàðàâàøûì ñÿíèí õèäìÿò÷èí îëñóí!
Øàùà ëàéèã àòëàðûì ñÿíèí ìèíèéèí îëñóí!
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèì éöêëöéöí îëñóí!
Éàéëàãäàêû ãîéóíóìó ñÿðô eéëÿ øöëÿíëèéÿ,
Ãûçûëûìû-ýöìöøöìö õÿðúëÿ ñÿí øÿíëèéÿ!
Ãûçûë òàüëû ùöíäöð eâèì îëñóí ñÿíèí êþëýÿëèéèí!
Áó áÿëàëû áàøûì ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí, ýÿëèíúèéèì!
Áó çàìàí áÿéëÿð Áeéðÿéè ýÿòèðäèëÿð. Ãàçàí áÿé äeäè: “Áàéáþðÿ
áÿé, ìóøòóëóã! Oüëóí ýÿëäè!” Áàéáþðÿ áÿé äeäè: “Oüëóì îëäóüóí
îíäàí áèëÿðÿì êè, êè÷èê áàðìàüûíû ãàíàòñûí, ãàíûíû äÿñìàëà ñèëñèí,
ýþçöìÿ ÷ÿêèì: ýþçöì à÷ûëñà, îüëóì Áeéðÿêäèð!”.
Áàéáþðÿíèí ýþçëÿðè àüëàìàãäàí ýþðìöðäö. Äÿñìàëëà ýþçöíö ñèëÿí
êèìè Àëëàùûí ãöäðÿòè èëÿ ýþçö à÷ûëäû. Àòà-àíàñû ýöëäö ñeâèíäè. Áeéðÿéèí
àéàüûíà äöøäöëÿð. Äeäè:
222
 Oüóë! Ãûçûë òàüëû eâèìèí äàéàüû îüóë!
Ãàçà áÿíçÿð ãûç-ýÿëèíèìèí ÷è÷ÿéè îüóë!
Ýþðÿí ýþçöìöí èøûüû îüóë!
Áeëèìèí òóòàðû, ãöââÿòè îüóë!
Ãàëûí Oüóçóí ñeâèìëèñè, úàíûì îüóë!
-äeéèá ÷îõ àüëàäû, Àëëàùûíà øöêöð eéëÿäè.
Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúûã áóíó eøèòäè. Áeéðÿéèí ãîðõóñóíäàí ãà÷äû,
þçöíö “Äàíà ñàçû” äeéèëÿí ãàìûøëûüà ñàëäû. Áeéðÿê îíóí àðäûíúà äöø-
äö. Ãîâóá ãàìûøëûãäà éàõàëàäû. Äeäè: “ßäÿ, îä ýÿòèðèí!” Ýÿòèðäèëÿð,
ãàìûøëûüà îä âóðäóëàð.
Éàëàí÷û îüëó ýþðäö êè, éàíûð, ãàìûøëûãäàí ÷ûõäû. Áeéðÿéèí àéàüûíà
éûõûëäû, ãûëûíúûíûí àëòûíäàí êe÷äè. Áeéðÿê äÿ ýöíàùûíäàí êe÷äè.
Ãàçàí áÿé äeéèð: “Ýÿë, ìóðàäûíà éeòèø!” Áeéðÿê äeéèð: “Éîëäàøëàðû-
ìû ãóðòàðìàéûíúà, Áàéáóðä ãàëàñûíû àëìàéûíúà ìóðàäûìà ÷àòìàéûì!”.
Ãàçàí áÿé: “Mÿíè ñeâÿí éeòèøñèí!” -äeäè. Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè àòëàíäûëàð.
×àïàðàã Áàéáóðä ùàñàðûíà ÷àòäûëàð. Kàôèðëÿð äÿ áóíëàðû ãàðøûëàäûëàð.
Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè òÿìèç ñóäà éóéóíóá, àü àëûíëàðûí éeðÿ
ãîéäóëàð. Èêè ðöêÿò íàìàç ãûëäûëàð. Àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿäè éàäà ýÿòèð-
äèëÿð. Ýóìáóð-ýóìáóð íàüàðàëàð äþéöëäö. Áèð ãèéàìÿò ñàâàø îëäó,
ìeéäàí äîëó áàø îëäó.
Øþêëö Mÿëèêè Ãàçàí áÿé áþéöðäöá àòäàí ñàëäû. Ãàðà Tÿêöðè Äÿëè
Äîíäàç ãûëûíúëàéûá éeðÿ ñàëäû. Ãàðà Àðñëàí Mÿëèêè Ãàðàáóäàã éeðÿ ñàëäû.
Äÿðÿëÿðäÿ êàôèðëÿðÿ ãûðüûí äöøäö. Éeääè êàôèð áÿéè ãûëûíúäàí êe÷èðèëäè.
Áeéðÿê, Éeéíÿê, Ãàçàí áÿé, Ãàðàáóäàã, Äÿëè Äîíäàç, Ãàçàíûí
îüëó Óðóç áÿé ùàñàðà éöðöø eòäèëÿð. Áeéðÿê îòóç äîããóç èýèäèí éàíûíà
ýÿëäè. Oíëàðû ñàü-ñàëàìàò ýþðöá, Àëëàùà øöêöð eéëÿäè.
Kàôèðèí êèëñÿñèíè éûõäûëàð, éeðèíäÿ ìÿñúèä òèêäèëÿð. Keøèøè þëäöðäöëÿð.
ßçèç Òàíðû àäûíà õöòáÿ îõóòäóðóá, àçàí âeðäèðäèëÿð...Oâ îâëàéàí ãóøëàðûí
ÿí éàõøûñûíû, ãóìàøûí ýþçÿëèíè, ãûçûí ýþé÷ÿéèíè, äîããóçëàìà ãûçûë íàõûøëû
÷óõàíû õàíëàð õàíû Áàéûíäûð ö÷öí ùÿäèééÿ àéûðäûëàð.
Áàéáþðÿ áÿéèí îüëó Áeéðÿê Áàéáèúàí áÿéèí ãûçûíû àëäû, ùöíäöð
eâëÿðèíÿ, àü îòàüûíà ãàéûòäû. Tîé øÿíëèéèíÿ áàøëàäû. Áó ãûðõ èýèäèí áèð
íe÷ÿñèíÿ Ãàçàí õàí, áèð íe÷ÿñèíÿ Áàéûíäûð õàí ãûç âeðäèëÿð. Áeéðÿê äÿ
éeääè áàúûñûíû éeääè èýèäÿ âeðäè. Ãûðõ éeðäÿ îòàã òèêäèðäè. Oòóç äîããóç
ãûç ùÿðÿ áÿõòèíÿ-òàëeéèíÿ ýþðÿ áèð-áèð îõ àòäû. Oòóç äîããóç èýèäèí ùÿð
áèðè þç îõóíóí àðäûíúà ýeòäè. Ãûðõ ýöí-ãûðõ ýeúÿ òîé-äöéöí eòäèëÿð.
223
Áeéðÿê èýèäëÿðëÿ áèðëèêäÿ þç ìóðàäûíà ÷àòäû. Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëäè, ãî-
ïóç ÷àëäû. Áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû. Èýèä ÿðëÿðèí áàøûíà íÿ ýÿëäèéèíè ñþé-
ëÿäè. “Áó îüóçíàìÿ Áeéðÿéèí îëñóí!” äeäè. Xeéèð-äóà âeðÿê, õàíûì:

Óúà äàüëàðûí éûõûëìàñûí!

Áþéöê êþëýÿëèê àüàúûí êÿñèëìÿñèí!
Àü ñàããàëëû àòàíûí éeðè úÿííÿò îëñóí!
Àü áèð÷ÿêëè àíàíûí éeðè úÿííÿò îëñóí!
Oüóëäàí, ãàðäàøäàí àéûðìàñûí!
Àõûð âàõòûíäà òÿìèç èìàíäàí àéûðìàñûí!
“Àìèí! Àìèí!” äeéÿí öçëÿð ýþðñöí!
Éûüûøäûðûá ñàõëàñûí ýöíàùûíûçû
Àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿä Móñòàôàíûí
Öçö ñóéóíà áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!..

224
 ÃÀÇÀÍ ÁßÉÈÍ OÜËÓ ÓÐÓÇ ÁßÉÈÍ
ÄÓÑTÀÃ OËÄÓÜÓ ÁOÉ

Áèð ýöí Óëàø îüëó Ãàçàí áÿé éeðèíäÿí äóðìóøäó. Ãàðà éeð öçÿ-
ðèíäÿ îòàãëàðûíû òèêäèðìèøäè. Mèí éeðäÿ èïÿê õàë÷à äþøÿòìèøäè. Ùöíäöð
àëà÷ûã ýþé öçöíÿ äèðÿíìèøäè. Äîõñàí äÿñòÿ ýÿíú îüóç ìÿúëèñèíÿ
òîïëàøìûøäû. Àüçû áþéöê øÿðàá êöïëÿðè îðòàëûüà ãîéóëìóøäó. Äîããóç
éeðäÿ êeô ìÿúëèñè ãóðóëìóøäó, ãûçûë ãÿäÿùëÿð, ñöðàùèëÿð äöçöëìöøäö.
Äîããóç ãàðà ýþçëö, ùþðìÿ ñà÷ëû, ÿëëÿðè áèëÿéèíäÿí õûíàëû, áàðìàãëàðû
íàõûøëû, áîüàçëàðû áèð ãàðûø êàôèð ãûçëàðû àë øÿðàáû ãûçûë ãÿäÿùëÿ Ãàëûí
Oüóç áÿéëÿðèíÿ ïàéëàéûðäûëàð. Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí ùÿð áèð øÿðàá êö-
ïöíäÿí è÷ìèøäè. Ãûçûëû ñàïëà òèêèëìèø ÷àäûð-îòàãëàð, ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿð
áàüûøëàéûðäû. Oüëó Óðóç, ãàðøûñûíäà éàé êèìè ñþéêÿíèá äóðìóøäó. Ñàü
éàíûíäà ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ îòóðìóøäó. Ñîë éàíûíäà äàéûñû Àðóç
îòóðìóøäó.
Ãàçàí ñàüûíà áàõäû, ãàù-ãàù ýöëäö. Ñîëóíà áàõäû, ÷îõ ñeâèíäè.
Ãàðøûñûíà áàõäû, îüëó Óðóçó ýþðäö. ßëèíè ÿëèíÿ ÷àëûá àüëàäû. Oüëó Óðó-
çà áó èø õîø ýÿëìÿäè. Èðÿëè ýÿëäè, äèç ÷þêäö. ×àüûðûá àòàñûíà ñîéëàéûð,
ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá äeéèð:

Ñþçöìö àíëà ìÿíèì, ñþçöìö äèíëÿ, àüàì Ãàçàí

Ñàüûíà áàõäûí ãàù-ãàùëà ýöëäöí.
Ñîëóíà áàõäûí, ÷îõ ñeâèíäèí.
Ãàðøûéà áàõäûí, ìÿíè ýþðöá àüëàäûí.
Ñÿáÿáè íÿäèð, ñþéëÿ ìÿíÿ,
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, àòà, ñÿíÿ!
Äeìÿçñÿíñÿ, ãàëõûá éeðèìäÿí äóðàðàì,
Ãàðà ýþçëö èýèäëÿðèìè þç äÿñòÿìÿ ãàòàðàì,
Ãàíëû Àáõàç eëèíÿ ìÿí ýeäÿðÿì,
Ãûçûë õà÷à ìÿí ÿë áàñàðàì,
Ïèëîí ýeéÿí êeøèøèí ÿëèíè þïÿðÿì,
Ãàðà ýþçëö êàôèð ãûçûíû ìÿí àëàðàì,
Äàùà ñÿíèí öçöíÿ ìÿí ýÿëìÿðÿì.
Àüëàìàüûíà ñÿáÿá íÿäèð? Ñþéëÿ ìÿíÿ!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, àüàì, ñÿíÿ!
225
 Ãàçàí áÿé ãûçàðäû. Oüëàíûí öçöíÿ áàõäû. ×àüûðûá ñîéëàéûð, õàíûì,
ýþðÿê, íÿ ñîéëàéûð:

Áÿðè ýÿë, ãóëóíóì îüóë!

Ñàü òÿðÿôÿ áàõàíäà ìÿí
Ãàðäàøûì Ãàðàýöíÿíè ýþðäöì –
Áàø êÿñèá – ãàí òþêöáäöð,
ùàããûí àëûá, àä ãàçàíûáäûð.
Ñîë òÿðÿôÿ áàõäûãäà äàéûì Àðóçó ýþðäöì, –
Áàø êÿñèá – ãàí òþêöáäöð,
ùàããûí àëûá, àä ãàçàíûáäûð.
Ãàðøûìà áàõàíäà ñÿíè ýþðäöì.
Oí àëòû éàøûí îëäó
Áèð ýöí îëà, äöøöá þëÿì, ñÿí ãàëàðñàí, –
Éàé ÷ÿêìÿìèñÿí, îõ àòìàéûáñàí,
áàø êÿñìÿéèáñÿí, ãàí òþêìÿéèáñÿí.
Ãàíëû Oüóç éóðäóíäà áèð ìöêàôàò àëìàéûáñàí.

Ñàáàùêû ýöí âàõò ýÿëÿð, ìÿí þëöá ñÿí ãàëàíäà òàõò-òàúûìû áèðäÿí
ñÿíÿ âeðìÿçëÿð, – äeéÿ ñîíóìó àíäûì, àüëàäûì, îüóë, – äeäè.

Óðóç áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:

Äÿâÿúÿ áþéöìöøñÿí, êþøÿêúÿ àüëûí éîõ!
Tÿïÿúÿ áþéöìöøñÿí, äàðûúà áeéíèí éîõ!
Ùöíÿðè îüóë àòàäàíìû ýþðÿð, þéðÿíÿð,
Éîõñà àòàëàð îüóëäàíìû þéðÿíèð?
Ñÿí ìÿíè ýþòöðöá ùà÷àí êàôèð ñÿðùÿäèíÿ ÷ûõàðäûí,
ãûëûíú ÷àëûá áàø êÿñäèí?
Mÿí ñÿíäÿí íÿ ýþðäöì, íÿ þéðÿíèì? – äeäè.

Ãàçàí áÿé ÿëèíè ÿëèíÿ âóðóá ãàù-ãàù ýöëäö. Äeäè: “Àé áÿéëÿð,
Óðóç éàõøû äeéèð. Ñèç éeéèíèç-è÷èíèç, ñþùáÿòèíèçè eëÿéèí. Mÿí áó îüëàíû
ýþòöðöá îâà ýeäèì. Éeääè ýöíëöê àçóãÿ èëÿ ÷ûõàã. Oõ àòäûüûì éeðëÿðè,
ãûëûíú ÷àëûá áàø êÿñäèéèì éeðëÿðè ýþñòÿðèì. Kàôèð ñÿðùÿäèíäÿ Úûçûãëàðà,
Àüëàüàíà, Ýþéúÿ äàüà ýþòöðöá àïàðûì. Ñîíðà îüëàíà ýÿðÿê îëàð, à
áÿéëÿð!” Ãîíóð àòûíû ÷ÿêäèðäè, ìèíäè. Äîíó ãàø-äàøëà áÿçÿíìèø ö÷ éöç
èýèäè ñe÷äè, þç äÿñòÿñèíÿ ãîøäó. Óðóç äà ãûðõ àëà ýþçëö èýèäèíè þçö èëÿ
226
àïàðäû. Ãàçàí îüëóíó ýþòöðöá óúà äàüëàð öçÿðèíÿ îâà ÷ûõäû. Oâ îâëàäû,
ãóø âóðäó. Ñûüûí-êeéèê éûõäû. Ùöíäöð âÿ ýþçÿë ýþé ÷ÿìÿíëèêäÿ ÷àäûð
ãóðäó. Áèð íe÷ÿ ýöí áÿéëÿð eëÿúÿ éeéèá-è÷äè.
Ñÿí äeìÿ, Áàøû à÷ûüûí Äàäèàíè ãàëàñûíäàí, Àã-ñàãà ãàëàñûíäàí
êàôèðèí úàñóñó áóíëàðû ýþðöá, òÿêóðà äeäè: “Ùeé, íÿ îòóðóðñàí, àé èòèíè
óëàòìàéàí, ïèøèéèíè ìèéîëäàòìàéàí! Àëáàíëàðûí áàø÷ûñû Ãàçàí þç îüëó
èëÿ ñÿðõîø îëóá éàòûð”.
Oí àëòû ìèí ãàðà äîíëó êàôèð àòà ìèíäè. Ãàçàíûí öçÿðèíÿ èðÿëèëÿäè.
Áàõûá ýþðäöëÿð àëòû áþëöê òîç eíäè. Kèìè äeäè: “Keéèê òîçóäóð”, êèìèñè
äeäè: “Äöøìÿí ýÿëèð”. Ãàçàí äeäè: “Keéèê îëñàéäû, áèð éà èêè áþëöê
îëàðäû. Áèëèí êè, áó ýÿëÿí äöøìÿíäèð”. Tîç éàðûëäû, ýöí êèìè ïàðûëäàäû,
äÿíèç êèìè éàéõàíäû, ìeøÿ êèìè ãàðàëäû. Oí àëòû ìèí èï öçÿíýèëè, êe÷ÿ
ïàïàãëû, àçüûí äèíëè, ãóçüóí äèëëè êàôèð ýÿëèá ÷ûõäû. Ãàçàí Ãîíóð àòûíû
÷ÿêäèðäè, ìèíäè. Oüëó Óðóç áÿäÿâè àòûíûí úèëîâóíó ÷ÿêèá îéíàòäû, îíóí
ãàðøûñûíà ýÿëäè, äeäè:

Áÿðè ýÿë, àüàì Ãàçàí!

Äÿíèç êèìè ãàðàëûá ýÿëÿí íÿäèð?
Oä êèìè èøàðûá, óëäóç òÿê ïàðëàéûá
ýÿëÿí íÿäèð?
Þç äèëèíëÿ áeø êÿëìÿ õÿáÿð âeð ìÿíÿ!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, àòàì, ñÿíÿ!
Ãàçàí äeéèð:
Áÿðè ýÿë, àñëàíûì îüóë!
Áþéöê äÿíèç êèìè éàéõàíûá ýÿëÿí
êàôèðèí ãîøóíóäóð.
Ýöí êèìè ïàðëàéûá ýÿëÿí
êàôèðèí ïàïàüûíäàêû èøûãäûð.
Óëäóç êèìè èøàðûá ýÿëÿí
êàôèðèí íèçÿñèäèð.
Àçüûí äèíëè éàüûäûð, äöøìÿíäèð, îüóë!

Oüëàí äeéèð: “Éàüû” äeéÿíäÿ íÿéÿ äeéèðëÿð? Ãàçàí äeäè: “Oüóë,

îíà ýþðÿ éàüû äeéèðëÿð êè, áèç îíëàðà éeòñÿê, þëäöðÿðèê; îíëàð áèçÿ éeòñÿ,
þëäöðÿðëÿð”.
227
 Óðóç äeéèð: “Àòà, îíëàðûí è÷èíäÿ áÿé èýèäëÿðäÿí þëäöðöëñÿ, ãàí
ùàããû òÿëÿá eäÿðëÿðìè?”. Ãàçàí äeéèð: “Oüóë, ìèí êàôèð þëäöðñÿí äÿ,
êèìñÿ ñÿíäÿí ãàí èääèàñûíäà îëìàç. Àììà áóíëàð àçüûí äèíëè êàôèðäèð-
ëÿð, éàõøû éeðäÿ ðàñò ýÿëäèëÿð. Àíúàã ñÿí éàìàí éeðäÿ ìÿíÿ áóõîâ îë-
äóí, îüóë!”.
Óðóç áóðàäà ñîéëàìûøäûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá äeìèøäèð:

Áÿðè ýÿë, àüàì Ãàçàí!

Ãàëõûá éeðèìäÿí
áÿäÿâè àòûìû ñàõëàéûðäûì áó ýöí ö÷öí.
Ýöíö ýÿëäè, ùöíäöð ìeéäàíäà ñÿéèðäèì ìÿí ñÿíèí ö÷öí!
Óçàã âóðàí ñöð íèçÿìè
ñàõëàéûðäûì áó ýöí ö÷öí.
Ýöíö ýÿëäè, ãàðûíëàðà-êþêñëÿðÿ ñàíúûì ìÿí ñÿíèí ö÷öí.
Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúûìû ñàõëàéûðäûì áó ýöí ö÷öí,
Ýöíö ýÿëäè, ìóðäàð äèíëè êàôèð áàøûí êÿñäèðèì ñÿíèí ö÷öí!
ßéíèìäÿ áÿðê äÿìèð äîíóìó ñàõëàéûðäûì áó ýöí ö÷öí.
Ýöíö ýÿëäè, ãîë÷àã-éàõà òèêäèðèá-òàõûì ñÿíèí ö÷öí!
Ýöíö ýÿëäè, ãàáà òîïïóç àëòûíäà éîüóðäóì ñÿíèí ö÷öí
Ãûðõ èýèäèìè ñàõëàéûðäûì áó ýöí ö÷öí.
Ýöíö ýÿëäè, êàôèð áàøûíû êÿñäèðèì ñÿíèí ö÷öí!
Àñëàí àäûìû ñàõëàéûðäûì ñÿíèí ö÷öí.
Kàôèðëÿ ÿëáÿéàõà òóòàøûì ìÿí ñÿíèí ö÷öí!
Àüûç-äèëäÿí áèð íe÷ÿ ñþç ñþéëÿ ìÿíÿ!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, àüàì, ñÿíÿ!
Ãàçàí áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð, – äeéèð:
Oüóë, îüóë, àé îüóë!
Ñÿñèìè àíëà, ñþçöìö äèíëÿ!
O êàôèðèí îõ÷óñó âàð,
àòäûüû ö÷ îõäàí áèðè áîøà ÷ûõìàç.
“Ùû!” äeìÿäÿí áàøëàð êÿñÿí úÿëëàäû âàð.
Àäàì ÿòèíäÿí ãîâóðìà eäÿí àøáàçû âàð.
Áó, ñÿí äeéÿí äöøìÿí äeéèë,
Mÿí éeðèìäÿí ãàëõûá äóðóì.
Ãîíóð àòûí áeëèíÿ ãîé ìÿí ìèíèì.
Äöøìÿí ìÿíèì÷èí ýÿëèð, ãîé ìÿí ýeäèì.
228
 Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúû ìÿí ÷àëûì.
Kàôèð àçüûí äèíëèäèð, áàøëàðûí êÿñèì.
Äþíÿ-äþíÿ ñàâàøûì, äþíÿ-äþíÿ äþéöøöì.
Ãûëûíú ÷àëûá áàø êÿñìÿéè ýþð, þéðÿí.
Áàøûí áÿëàéà äöøñÿ, ýÿðÿéèí îëàð...
Óðóç áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, íÿ äeìèøäèð:
À áÿé àòà, eøèäèðÿì,
ßðàôàòäà eðêÿê ãóçó ãóðáàí êÿñèëÿð.
Àòà îüóë ãàçàíàð àä ö÷öí.
Oüóë äà ãûëûíú ãóðøàíàð àòà ãeéðÿòè ö÷öí.
Mÿíèì äÿ áàøûì ãóðáàí îëñóí ñÿíèí÷öí.
Ãàçàí áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì íÿ ñîéëàìûø. Ãàçàí äeäè:
Oüóë, îüóë, àé îüóë!
Äöøìÿí àðàñûíà ýèðèá áàø êÿñìÿéèáñÿí,
Àäàì þëäöðöá ãàí òþêìÿéèáñÿí,
Àëà ýþçëö ãûðõ èýèäè ýþòöð þçöíëÿ,
Kþêñö ýþçÿë äàü áàøûíà ÷ûõ.
Mÿíèì íeúÿ ñàâàøàðàã äþéöøäöéöìÿ,
Mÿíèì íeúÿ ãûëûíú ÷àëûá ÷ÿêèøäèéèìÿ
Ùÿì áàõ, þéðÿí, ùÿì ýþç îëóá, ïóñãóäà äóð ñÿí!
Óðóç àòàñûíûí ñþçöíö ñûíäûðìàäû, ýeðè äþíäö. Éîëäàøëàðûíû äà
ýþòöðöá óúà äàüëàðûí áàøûíà ÷ûõäû. O çàìàíëàð îüóë, àòà ñþçöíö èêè eëÿ-
ìÿçäè. Èêè eëÿñÿéäè, î úöð îüóëó ãÿáóë eòìÿçäèëÿð. Óðóç ñöíýöñöíö ýeí
éàõàñûíäàí êe÷èðèá, éeðÿ ñàíúäû, äóðäó.
Ãàçàí áÿé ýþðäö êè, êàôèð éàõûíëàøäû. Àòûíäàí eíäè, òÿìèç ñóäà éó-
éóíäó. Àü àëíûíû éeðÿ ãîéäó, èêè ðöêÿò íàìàç ãûëäû. Àäû ýþçÿë Mÿùÿì-
ìÿäè éàäà ñàëäû. Ãàðà äèíëè êàôèðèí ýþçöíÿ ãàðàíëûã ÷þêäöðäö. Ùàéãûðûá
àò ñöðäö, èðÿëè ýeäèá ãûëûíú âóðäó.
Ýóìáóð-ýóìáóð íàüàðàëàð ÷àëûíäû,
Áóðìàñû ãûçûë òóíú áîðóëàð ÷àëûíäû.
O ýöí èýèä áÿé ÿðÿíëÿð äþíÿ-äþíÿ ñàâàøäû.
O ýöí èòè ïîëàä ãûëûíúëàð ÷àëûíäû.
O ýöí ãàðüû äèëëè áÿðê îõëàð àòûëäû.
Óçàã âóðàí ñöð íèçÿëÿð ñàíúûëäû.
229
 O ýöí íàìÿðäëÿð õÿëâÿò éeð ýþçëÿäè.
O ýöí Óðóç áàõà-áàõà úóøÿ ýÿëäè.
Äeäè: “Áÿðè ýÿëèí, ãûðõ éîëäàøûì,
Ãóðáàí ýeòñèí éîëóíóçäà ìÿíèì áàøûì!”
Ýþðöðñöíöç êè, àüàì Ãàçàí áàø êÿñäè, ãàí òþêäö. Mÿíÿ äÿ ùe÷
îüóë-óøàüûí éeìÿéè ãÿäÿð òÿñèð eòìèð. Àììà àòàì, eëÿ áèë, áÿçè
êàôèðëÿðè áàüûøëàéûð. Mÿíè ñeâÿí èýèäëÿðèì, íÿ äóðìóñóç, äöøìÿí
ãîøóíóíóí áèð óúóíà ùöúóì eäÿê!” Ãàðàúûã àòûíû îéíàòäû. Óðóç êàôèðèí
ñàü úèíàùûíà àò ñöðäö. Ñàüëû-ñîëëó äöøìÿíè éàõøûúà äàüûòäû. Ñàíêè äàð
éîëäà äîëó äöøäö, éà ãàç ñöðöñöíÿ øàùèí ýèðäè. Kàôèðèí áèð úèíàùû
áàñûëäû. Àçüûí äèíëè êàôèð ÿëäÿí äöøöá îõ àòìàüà áàøëàäû. Ãîâóëàíëàð-
äàí áèðè Óðóçóí áÿäÿâè àòûíû îõëàäû. Àò éûõûëäû. Kàôèðëÿð ãàéûäûá Óðóçóí
öñòöíÿ éûüûøäûëàð. Óðóçóí ãûðõ èýèäè àòäàí eíäè. Áþéöê ãàëõàí áàüûíû
ãûñà äöéöíëÿäèëÿð. Ãûëûíú ñèéèðäèëÿð. Óðóçóí öñòöíäÿ ÷îõ âóðóøäóëàð.
Ëàêèí ÷îõëóã ãîðõóäóð, äÿðèíëèê áàòûðûð. Ïèéàäà éîë÷óíóí öìèäè îëìàç.
Óðóçà ñàüäàí-ñîëäàí ùöúóì eòäèëÿð, ãûðõ éîëäàøûíû ùÿëàê eòäèëÿð. Oü-
ëàíûí öñòöíÿ äöøöá òóòäóëàð. Ãîëëàðûíû áàüëàäûëàð. Àü áîéíóíà ãûë þðêÿí
òàõäûëàð. Öçö öñòÿ ñàëûá ñöðöäöëÿð. Àü ÿòèíäÿí ãàí ÷ûõûíúà äþéäöëÿð.
“Àòà” äeéÿ àüëàòäûëàð, “àíà” äeéÿ èíëÿòäèëÿð. ßëè áàüëû, áîéíó áàüëû,
öçö öñòÿ ñàëûá ñöðöéÿðÿê àïàðäûëàð. Óðóç äóñòàã îëäó. Ãàçàí õÿáÿð òóò-
ìàäû. Eëÿ ñàíäû êè, äöøìÿí áàñûëûá. Àòûí éöéÿíèíè äþíäÿðèá ýeðè ãàéûò-
äû. Ýÿëäè, îüëàíû ãîéäóüó éeðäÿ òàïà áèëìÿäè. “À áÿéëÿð, îüëàí ùàðà
ýeòìèø îëà?” – äeäè. Áÿéëÿð äeäèëÿð: “Oüëàí ãóø öðÿêëè îëóð. Ãà÷ûá àíà-
ñû éàíûíà ýeòìèøäèð”. Ãàçàí ãàðàëäû äþíäö. Äeäè: “Áÿéëÿð, Àëëàù áèçÿ
áèð ôÿðàñÿòñèç îüóë âeðìèøäèð. Ýeäÿê, îíó àíàñû éàíûíäàí àëàã, ãûëûíúëà
ïàðàëàéàã, àëòû áþëöê eäÿê, àëòû éîëóí àéðûúûíà àòàã. Áèð äàùà êèìñÿ
÷þëëöê éeðäÿ éîëäàø ãîéóá ãà÷ìàñûí!”. Ñîíðà Ãîíóð àòûíû äèçëÿðè èëÿ
âóðóá éîëà äöøäö. Eâèíÿ ýÿëäè.
Xàí ãûçû Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí Ãàçàíûí ýÿëäèéèíè eøèòäè. Àòäàí
àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ êÿñäèðäè. “Oüëàíúûüûìûí èëê
îâóäóð, îâó ãàíëû îüóç áÿéëÿðèíè ñeâèíäèðèá-øÿíëÿíäèðèì!” – äeäè.
Xàí ãûçû ýþðäö êè, Ãàçàí ýÿëèð, þçöíö éûüûøäûðûá éeðèíäÿí úÿëä äóðäó.
Ñàìóð úöááÿñèíè ÿéíèíÿ ýeéäè. Ãàçàíûí ãàðøûñûíà ýÿëèá öç þðòöéöíö
ãàëäûðäû. Ãàçàíûí öçöíÿ ñàðû áàõäû. Ñàü-ñîëóíà ýþç ýÿçäèðäè. Oüëó
Óðóçó ýþðìÿäè. Ãàðà áàüðû ñàðñûëäû, öðÿéè éeðèíäÿí îéíàäû, ãàðà ãû-
éûëìûø ýþçëÿðè ãàí-éàøëà äîëäó. Ãàçàíà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ
ñîéëàìûø, äeìèøäèð:
230
 Áÿðè ýÿë, Ñàëóð áÿéè, Ñàëóð ýþé÷ÿéè!
Áàøûìûí áÿõòè, eâèìèí òàõòû!
Xàí àòàìûí êöðÿêÿíè,
Xàíûì àíàìûí ñeâèëÿíè,
Àòà-àíàìûí âeðäèéè,
Ýþç à÷àðàã ýþðäöéöì,
Kþíöë âeðèá ñeâäèéèì.
Èýèä áÿéèì Ãàçàí!
Ãàëõûá éeðèíäÿí ñÿí äóðäóí,
Oüëóíëà ýþçÿë ãàðà éàëëû Ãàçëûã àòûíû ìèíäèí.
Áîéíó óçóí âÿùøè êeéèêè âóðóá-éûõäûí,
Ñÿí àòûíû éöêëÿòäèí, ýeðè äþíäöí?
Èêè ýeòäèí, áèð ýÿëèðñÿí, áàëàì ùàíû?
Ãàðà äþâðàíäà òàïäûüûì îüëóì ùàíû?
Tÿêúÿ áÿéèì ýþðöíìöð, áàüðûì éàíûð.
Àñûëàí ó÷óðóì ãàéàëàðäàí
Ãàçàí, îüëóìó ó÷óðäóíìó?
Tàëû ñàçûí àñëàíûíà éeäèðòäèíìè?
Àü ÿëëÿðèíè ãîëëàðûíäàí ñàðûòäûíìû?
Kàôèðëÿð þíöíäÿ ãà÷ûðòäûíìû?
Äþðä éàíûíà áàõäûðäûíìû?
Äèë-äàìàüûíû ãóðóòäóíìó?
Ãàðà ýþçäÿí àúû éàøëàð àõûòäûíìû?
“Xàíûì àíà, áÿé àòà!” – äeéèá àüëàòäûíìû?

Éeíÿ ñîéëàéûá äeéèð:

Oüóë, îüóë, àé îüóë! Eâèìèí äèðÿéè îüóë!
Ãàðøû éàòàí ãàðà äàüûí éöêñÿéè, îüóë!
Ãàðàëûúà ýþçëÿðèìèí èøûüû, îüóë!
Àúû éeëëÿð ÿñìÿäÿí, Ãàçàí, ãóëàüûì úèíýèëäÿéèð.
Ñàðûìñàã îòóíó éeìÿäÿí, Ãàçàí, è÷èì ýþéíÿéèð.
Ñàðû èëàí ñàíúìàäàí àü áÿäÿíèì ãàëõûð-øèøèð.
Ãóðóìóøúà ñèíÿìäÿ ñöäöì îéíàéûð.
Éàëãûçúà îüóë ýþðöíìöð, áàüðûì éàíûð.
Éàëíûç îüóë õÿáÿðèíè, Ãàçàí, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Äeìÿçñÿíñÿ, éàíà-éàíà ãàðüàéàðàì, Ãàçàí, ñÿíÿ!
231
Àíàñû áèð ñîé äàùà ñîéëàéûá äeéèð:
Ãàðüû íèçÿ îéíàäàíëàð ýeòäè, ýÿëäè.
Ãûçûë íèçÿ îéíàäàíà, éàðÿá, íÿ îëäó?
Ãàðàúûã àòà ìèíÿíëÿð ýeòäè, ýÿëäè.
Áÿäÿâè àòëû áèð îüóëà, éàðÿá, íÿ îëäó?
Íþêÿð ýÿëäè, íàèá ýÿëäè.
Éàëíûç áèð îüóëà, éàðÿá, íÿ îëäó?
Éàëíûç îüóë õÿáÿðèíè, Ãàçàí, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Äeìÿçñÿíñÿ, éàíà-éàíà ãàðüàéàðàì ñÿíÿ!
Áèð äàùà ñîéëàìûøäûð:
Ãóðó-ãóðó ÷àéëàðà ñó áóðàõäûì;
Ãàðà äîíëó äÿðâèøëÿðÿ íÿçèð âeðäèì.
Éàí-éþðÿìÿ áàõäûãäà ãîíøóìà éàõøû áàõäûì.
Óìóá-êöñÿíÿ, äèëÿí÷èéÿ éeìÿê âeðäèì.
Àú ýþðñÿì, äîéóðäóì; ÷ûëïàã ýþðñÿì, ýeéèíäèðäèì.
Äèëÿê èëÿ áèðúÿ îüóë ýöúëÿ òàïäûì.
Éàëíûç îüóë õÿáÿðèíè, à Ãàçàí, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Äeìÿçñÿíñÿ, éàíà-éàíà ãàðüàéàðàì ñÿíÿ!
Áèð äàùà ñîéëàìûøäûð:
Ãàðøû éàòàí óúà äàüäàí
Áèð îüóë ó÷óðäóíñà, äe ìÿíÿ,
êöëöíýëÿ éûõäûðûì!
Úîøüóí àõàí éöéðÿê ñóäàí
Áèð îüóë ó÷óðóá-àõûòäûíñà, äe ìÿíÿ,
Mÿíáÿéèíè-ìÿíñÿáèíè äàüûäûì!
Àçüûí äèíëè êàôèðëÿðÿ
Áèð îüóë òóòäóðäóíñà, äe ìÿíÿ;
Xàí àòàìûí éàíûíà ýeäèì ìÿí,
Áþéöê ãîøóí, áîë õÿçèíÿ àëûì ìÿí.
Éàðàëàíûá Ãàçëûã àòûìäàí eíìÿéèíúÿ,
ßòÿéèìëÿ àëúà ãàíûìû ñèëìÿéèíúÿ,
Ãîë-áóä îëóá éeð öçöíÿ äöøìÿéèíúÿ,
Áèðúÿ îüëóìóí õÿáÿðèíè àëìàéûíúà
Kàôèð éîëëàðûíäàí äþíìÿéèì ìÿí! – äeäè.
Éîõñà, à Ãàçàí, àéàãäàí áàøìàüûìû ÷ûõàðûì?
232
 Àü öçöìÿ óçóíúà äûðíàãëàðûìû ÷àëûì?
Ïàéûç àëìàñû êèìè éàíàüûìû éûðòûììû?
Þç ÷àäðàìà, äîíóìà ãàíûìû àõûäûììû?
Ñÿíèí éóðäóíà àüûð áèð øèâÿí ñàëìàéûììû?
“Oüóë, îüóë!” äeéÿðÿê ùàìûíû àüëàäûììû?
Ãûçûë äÿâÿ ñöðöñöéëÿ áóðäàí êe÷äè;
Kþøÿêëÿðè ìÿëÿéÿðÿê îðäàí êe÷äè.
Áàëàúûüàçûìû èòèðìèøÿì, ìÿëÿéèììè?
Áèð Ãàðàúûã Ãàçëûã àò äà áóðäàí êe÷äè,
Ãóëóíúóüó êèøíÿéÿðÿê îðäàí êe÷äè.
Ãóëóíúóüóìó èòèðìèøÿì, êèøíÿéèììè?
Éàéëàãäàêû àüúà ãîéóí áóðäàí êe÷äè,
Ãóçóúóüó ìÿëÿøÿðÿê îðäàí êe÷äè.
Ãóçó áàëàìû èòèðìèøÿì ìÿëÿéèììè?
“Oüóë” äeéÿ ùû÷ãûðûììû, èíëÿéèììè?
Áèð äàùà ñîéëàìûøäûð:
Ãàëõûá éeðèìäÿí äóðóì, äeéèðäèì.
Ãàðà éàëëû Ãàçëûã àòûìà ìèíèì, äeéèðäèì.
Ãàëûí Oüóç è÷èíäÿ ýÿçèì-àðàéûì, äeéèðäèì, –
Oüëóìà áèð àëà ýþçëö ýÿëèí àëûì, äeéèðäèì.
Ãàðà éeðäÿ àü îòàãëû ÷àäûðëàð ãóðäóðóì, äeéèðäèì.
Oüëóìó ùÿâÿñëÿ áÿé îòàüûíà êe÷èðèì, äeéèðäèì.
Móðàäûíà, ìÿòëÿáèíÿ éeòèðèì, äeéèðäèì.
Móðàäûìà, àðçóìà éeòèðìÿäèí ìÿíè,
Äÿðäëè áàøûìûí ãàðüûøû òóòñóí, Ãàçàí, ñÿíè!
Áèð áÿéèì ýþðöíìöð, áàüðûì éàíûð,
Íeéëÿäèí, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Äeìÿçñÿíñÿ, éàíà-éàíà ãàðüàðàì, Ãàçàí, ñÿíÿ!

Oüëàíûí àíàñû áeëÿ äeäèêäÿ Ãàçàíûí àüëû áàøûíäàí ýeòäè. Ãàðà áàüðû
ñàðñûëäû, öðÿéè éeðèíäÿí îéíàäû. Ãàðàíëûã ÷þêìöø ýþçëÿðè ãàí-éàøëà
äîëäó. Äeäè: “ßçèçèì, îüóë ýÿëñÿéäè, ñÿíäÿíìè ñîðóøàðäûì? Ãîðõìà,
ôèêèð eëÿìÿ, îâäàäûð. Oâäà ãàëàí îüóë ö÷öí ãÿìëÿíìÿ! Mÿí Ãàçàíà
éeääè ýöí ìþùëÿò âeð! Éeðäÿ èñÿ îüëóíó éeðäÿí ÷ûõàðûì; ýþéäÿ èñÿ,
ýþéäÿí eíäèðèì. Tàïà áèëäèì, òàïäûì; òàïìàñàì, Òàíðû âeðäè, Òàíðû
àëäû, íeéëÿéÿê? Ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ ãàðà øèâÿíÿ ýèðÿê”.
233
 Xàí ãûçû äeéèð: “Ãàçàí, îüëàíûí îâäà îëäóüóíà îíäà èíàíàðàì êè,
éîðüóí àòûíëà, êöòëÿøìèø íèçÿíëÿ àðäûíà äöøÿñÿí”.
Ãàçàí ýeðè äþíäö. Ýÿëäèéè éîëó àëûá ÷àïäû. Ýeúÿíè ýöíäöçÿ ãàòäû.
Oüëàíûí àíàñû äóéìàäàí ÿëàëòû áóéóðäó: “Äîõñàí äÿñòÿ ýÿíú îüóç
àðäûìúà ýÿëñèí! Áÿéëÿð áèëñèí êè, Óðóç äóñòàãäûð”, – äeäè.
...O éeðÿ ýÿëäè êè, äöøìÿí áàñûëìûøäû. Ýþðäö îüëàíûí àëà ýþçëö ãûðõ
èýèäè ãûðûëìûøäûð. Oüëàíûí áÿäÿâè àòû îõëàíìûø éàòûð. Meéèòëÿð àðàñûíäà
îüëóíó òàïìàäû. Ãûçûë äÿñòÿêëè ãàì÷ûñûíû òàïäû. Éÿãèí áèëäè êè, îüëó
êàôèðëÿðÿ äóñòàãäûð, àüëàäû:

Óúà äàüûìûí çèðâÿñè îüóë!

Úîøüóí ñóëàðûìûí äàøãûíû îüóë!
Ãîúàëûüûìäà èòèðäèéèì éàëíûç îüóë! – äeäè,

ùû÷ãûðäû. Kàôèðèí èçèíÿ äöøäö. Kàôèð Äÿðáÿíääÿ ñàêèí îëìóøäó.

Oüëàíà ãàðà éàïûíúû ýeéäèðìèøäèëÿð. Eøèêäÿ, ãàïû àüçûíäà ãóðó éeðäÿ
ãîéìóøäóëàð; ýèðÿí áàñûð, ÷ûõàí áàñûðäû. Ôèêèðëÿøèðäèëÿð: “Áó ãàðû äöø-
ìÿí, éàä îüëó ÿëèìèçÿ äöøìöøêÿí ÿçàáëà þëäöðÿê!”. Óðóçóí áeëÿ ãóðó
éeðäÿ àòûëäûüû âàõòäà Ãàçàí õàí éeòèøäè. Ãîíóð àòûíû îéíàòäû. Kàôèðëÿð
Ãàçàíûí ýÿëäèéèíè ýþðöá òÿøâèøÿ äöøäöëÿð. Kèìè àò ìèíèð, êèìèñè çèðeùëè
ïàëòàð ýeéèð. Oüëàí áàøûíû ãàëäûðûá ñîðóøäó: “ßäÿ, êàôèð, íÿ îëóá?”
Kàôèð äeäè: “Àòàí ýÿëèá, òóòìàã èñòÿéèðèê.” Oüëàí äeéèð: “Àìàí, àé êà-
ôèð, àìàí! Tàíðûíûí áèðëèéèíÿ øöáùÿ éîõäóð!”. Kàôèðëÿð îüëàíà àìàí
âeðäèëÿð, ÿëèíè-ýþçöíö à÷äûëàð. Oüëàí àòàñûíà ãàðøû ýÿëäè, ñîéëàäû,
ýþðÿê, íÿ ñîéëàäû;
Óðóç äeäè:
Áÿðè ýÿë, à áÿé àòà!
Ùàðàäàí áèëäèí äóñòàãëûüûìû?
Àü ÿëëÿðèìèí áàüëàíäûüûíû?
Àü áîéíóìà ãûë ñèúèìèí òàõûëäûüûíû?
Ãàðàýþç èýèäëÿðèìèí ãûðûëäûüûíû?
Ñÿí ýÿëèíúÿ, àòà, êàôèðëÿð äàíûøäûëàð:
“Ãîíóð àòëû Ãàçàíû òóòóí,
Àü ÿëëÿðèíè, ãîëëàðûíû áàüëàéûí.
Ñÿñ-ñÿìèðñèç ýþçÿë áàøûíû êÿñèí.
Àëúà ãàíûíû éeð öçöíÿ òþêöí.
234
Oüëó èëÿ þçöíö áèð éeðäÿ þëäöðöí.
“Oúàüûíû ñþíäöðöí!” – äeéÿ ñþéëÿäèëÿð.
Xàí àòà, ãîðõóðàì ñÿéèðäÿðêÿí
Ãîíóð àòûíû ñöðöøäöðÿñÿí,
Âóðóøàðêÿí þçöíö òóòäóðàñàí,
Xÿáÿðñèçúÿ ýþçÿë áàøûíû êÿñäèðÿñÿí.
Àü áèð÷ÿêëè àíàìû “îüóë” äeéÿðêÿí
“Áàøûì áÿõòè Ãàçàí” – äeéÿ àüëàäàñàí.
Ãàéûäàðàã, àòà, ýeðèéÿ äþí!
Ñöð àòûíû, ãûçûë òàüëû eâèíÿ ýeò!
Ãîúàëìûø àíàìûí öìèäè îë!
Ãàðà ýþçëö áàúûìû àüëàòìà!
Ãàðûìûø äÿðäëè àíàìû ñûçëàòìà!
Àòà þëñÿ îüëó ö÷öí, eéèáäèð,
Éàðàäàíà àíä âeðèðÿì ñÿíè, àòà,
Ãàéûäàðàã ýeðèéÿ äþí, eâèíÿ ýeò!
Ãîúà àíàì ãàðøûëàéûá ñîðóøñà,
àòà, äîüðó õÿáÿð âeð:
Ñÿíèí îüëóíó äóñòàã ýþðäöì, äe!
Àü ÿëëÿðèíè ãîëëàðûíäàí áàüëû ýþðäöì, äe!
Ãûë ñèúèìè àü áîéíóíà òàõûëû ýþðäöì, äe!
Ãàðà äîíóç äàìûíäà éàòûðäûðëàð, äe!
Ãûë éàïûíúû áîéíóíó ñöðòìöøäöð, äe!
Àüûð áóõîâ òîïóüóíó äþéÿíÿê eäèá, äe!
Éàíìûø àðïà ÷þðÿéè, àúû ñîüàíäûð éeìÿéè, äe!
Àíàì ìÿíè þçö ö÷öí äÿðä eòìÿñèí!
Áèð àé éîëà áàõñûí, ýÿëìÿñÿì, èêè àé áàõñûí!
Èêè àéäà ýÿëìÿñÿì, ö÷ àé áàõñûí!
Ö÷ àéäà ýÿëìÿñÿì, î âàõò áèëñèí þëìöøÿì.
Àéüûð àòûìû êÿñäèðèá, àøûìû âeðñèí!
Éàä ãûçûäûð, àðâàäûìà èçí âeðñèí,
Mÿíèì áÿé îòàüûìà àéðûñû ýèðñèí!
Mÿíèì àíàì ýþé ýeéèíèá ãàðà ñàðûíñûí!
Ãàëûí Oüóç eëèíäÿ éàñûìû òóòñóí!
Mÿíèì áàøûì ñÿíèí éîëóíäà ãóðáàí îëñóí!
Ýeðè äþí, àòà!
235
Oüëàí áèð äàùà ñîéëàìûøäûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Ãàðøû éàòàí óúà äàüëàð èñòÿñÿ, eë éàéëàð.
Àøãûí-äàøãûí ñeëëÿð-ñóëàð èñòÿñÿ, àõàð-÷àüëàð.
Ãàðàúûã àòëàð ñàüëàì îëñà, ãóëóí âeðÿð.
Ãàéòàáàíäà ãûçûë äÿâÿ ñàüëàì îëñà, äîüàð-òþðÿð.
Éàéëàãäàêû àüúà ãîéóí ñàüëàì îëñà, ãóçóëàéàð.
Èýèä áÿéëÿð ñàüëàì îëñà, îüëó äîüóëàð.
Ñÿí ñàü îë, àíàì ñàü îëñóí,
Àëëàù ñèçÿ ìÿíäÿí éàõøû îüóë âeðÿð.
Àíàì ìÿíÿ ùàëàë eòñèí àü ñöäöíö,
Âóðóøìà, ñÿí, ãàéûò, àòà, ãàéûò ýeðè!
Ãàçàí õàí áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Oüóë, îüóë, àé îüóë!
Ãàðøûäàêû óúà äàüûìûí çèðâÿñè îüóë!
Ýöúëö áeëèìèí ãöââÿòè, úàíûì îüóë!
Ãàðàíëûã ýþçëÿðèìèí èøûüû îüóë!
Äàí ñþêöëÿíäÿ éeðèìäÿí ñÿíèí÷èí äóðìóøàì.
Ãîíóð àòû ÷àïàðàã ñÿíèí÷èí éîðìóøàì.
Kèðÿ-òîçà ñÿíÿ ýþðÿ áóëàìûøàì àü äîíóìó.
Ãóðáàí âeðèì ãîé ñÿíèí÷èí ìÿí áàøûìû, áó úàíûìû.
Ñÿí ýeäÿëè óúà òàõòûì ýþéäÿ èêÿí éeðÿ eíäè.
Íàüàðàëàð, òÿáèëëÿð äÿ ýóìáóð-ýóìáóð äþéöëìÿäè.
ßçÿìÿòëè äèâàíûìäà áöòöí èøëÿðèì äàéàíäû.
Tàíûäûüûì áÿéçàäÿëÿð àü ÷ûõàðûá ãàðà ýeéäè.
Ãàçà áÿíçÿð ãûç-ýÿëèíèì àü ÷ûõàðäû, ãàðà ýeéäè.
Ãàðûìûø àíàí ãàí-éàø òþêäö.
Àüñàããàë àòàíûí ùóøó áàøûíäàí ýeòäè.
Oüóë, áóðäàí ãàéûäàðàã eâÿ ýeòñÿì,
Àüúà öçëö àíàí ýÿëèá “îüóë” äeñÿ,
Äeéèììè êè, ãûë þðêÿí äÿ àü áîéíóíà òàõûëûäûð?
Äeéèììè êè, àü ÿëëÿðè àðõàñûíäà áàüëûäûð?
Äeéèììè êè, íeúÿ ñÿíè éöéöðäöðëÿð àéàãëà?
Oíäà ìÿíèì áÿñ íàìóñóì ùàðà ýeòñèí, äe, áàëà?
Ãûë éàïûíúû íeúÿ ñöðòìöø áîéóíúóüóíó, äeéèììè?
Àüûð áóõîâ íeúÿ äþéöá òîïóüóíó, äeéèììè?
Àðïà ÷þðÿéè, àúû ñîüàí íàùàðûäûð, äeéèììè?
236
 Ãàçàí éeíÿ äeéèð:
Ãàðøûäàêû óúà äàüëàð.
Ãóðóñà, îòó áèòìÿç, eë éàéëàìàç.
Àõûíòûëû ýþçÿë ñóëàð
Ãóðóñà, àøûá-äàøìàç.
Äÿâÿëÿð ãàðûñà, íÿñèë âeðìÿç.
Ãàðàúûã àòëàð ãàðûñà, ãóëóí âeðìÿç.
Èýèä ÿðëÿð ãîúàëñà, îüëó îëìàç.
Àòàí ãîúà, àíàí ãàðû
Ñÿíäÿí éàõøû Àëëàù áèçÿ îüóë âeðìÿç.
Âeðñÿ áeëÿ, ñÿíèí éeðèíè òóòà áèëìÿç.
Ãàðà áóëóä îëóá ýþé àñèìàíäà,
Kàôèðèí öñòöíäÿ ãîé ýóðëàéûì ìÿí.
Àü èëäûðûì îëóá ãîé ÷àõûì ìÿí.
Kàôèðè ãàìûø êèìè îä îëóá éàíäûðûì.
Áèð íÿôÿðèí éeðèíÿ äîããóçóíó ñàéäûðûì.
Âóðóø, äþéöø ñÿñèéëÿ ãîé àëÿìè äîëäóðóì.
Éàðàäàí Àëëàù êþìÿéèì îëñóí!

Ãîíóð àòûíäàí éeðÿ eíäè, àõûá ýeäÿí òÿìèç ñóäà éóéóíäó. Àü

àëíûíû éeðÿ ãîéäó. Íàìàç ãûëäû, àüëàäû. Ãàäèð Àëëàùäàí ýöú èñòÿäè.
Mÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ÷ÿêäè. Äÿâÿ êèìè êöêðÿäè. Àñëàí êèìè íÿðÿ ÷ÿêèá
ùàéãûðäû. Àòà êàôèðëÿðÿ éàëãûç ùöúóì eòäè, àò ñöðöá ãûëûíú âóðäó. Äþíÿ-
äþíÿ éàõøûúà âóðóøäó, êàôèðè ìÿüëóá eòìÿê èñòÿäè, áàúàðìàäû. Áèð ñààò
ÿðçèíäÿ àòëà ö÷ äÿôÿ ùöúóì eòäè. Áèðäÿí ýþç ãàïàüûíà ãûëûíú òîõóíäó.
Ãàðà ãàíû øîðóëäàéûá, ýþçöíÿ òþêöëäö. Þçöíö õÿëâÿò éeðëÿðÿ ñàëäû.
Ýþðÿê, èíäè éàðàäàí íeéëÿéèð.
Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí îüëóíó àíäûãúà ãÿðàðû ãàëìàäû. Ãûðõ èíúÿ
áeëëè ãûç-îüëàíëà Ãàðà àéüûðûíû ÷ÿêäèðèá ìèíäè. Áþéöê ãûëûíúûíà ãóðøàíäû.
“Áàøûìûí òàúû Ãàçàí ýÿëìÿäè”, – äeéÿ èçèíÿ äöøöá ýeòäè. Ýÿëèá, ýÿëèá
Ãàçàíà éàõûíëàøäû. Ãàçàí þç àðâàäûíû òàíûéà áèëìÿäè. Äeéèð:

Ãàðà àéüûðûí úèëîâóíó ìÿíÿ âeð, èýèä!

Àéàã ñàõëà, öçöìÿ áàõ áèð, èýèä!
Àëòûíäàêû ãàðà àéüûðû ìÿíÿ âeð, èýèä!
ßëèíäÿêè ñöð íèçÿíè
Éàíûíäàêû ýþé ïîëàä ñèëàùû ìÿíÿ âeð, èýèä!
237
 Áó ýöíöìäÿ êþìÿê îë ìÿíÿ!
Ãàëà-þëêÿ âeðèì ñÿíÿ!
Áóðëà õàòóí äeéèð:
Ãàðøûìû àëûá, èýèä, ìÿíè íÿ ñàõëàéûðñàí?
Mÿíèì êe÷ìèø ýöíöìö íÿ éàäûìà ñàëûðñàí?
Ãàëõûá éeðèíäÿí äóðàí Ãàçàí!
Ãàðàýþç àòûí áeëèíÿ éàòàí Ãàçàí!
Àïàðàðàã óúà äàüûìû éûõàí Ãàçàí!
Kþëýÿñè òÿê èðè àüàúûìû êÿñÿí Ãàçàí!
Áû÷àã àëûá ãàíàäëàðûìû ãûðàí Ãàçàí!
Éàëíûç îüëóì Óðóçà ãûéàí Ãàçàí!
Àò öñòöíäÿ îòóðìàéûá, àéàã öñòÿ ÷àïàí Ãàçàí!
Öçÿíýèéÿ éûüûøìàçäû äèçèí ñÿíèí
Xàí ãûçûíû, – àðâàäûíû òàíûìàéûð ýþçöí ñÿíèí!
Íÿ îëìóøäóð ñÿíÿ áeëÿ, þç ùóøóíó èòèðìèñÿí?
×àë ãûëûíúûíû, éeòäèì, Ãàçàí!
Áó çàìàí îüóç èýèäëÿðè áèð-áèð éeòèøäè. Ýþðÿê, õàíûì, êèìëÿð
éeòèøäè:
Ãàðàäÿðÿ àüçûíäà Àëëàù âeðÿí, ãàðà áóüà äÿðèñèíäÿí áeøèéèíèí
þðòöéö îëàí, àúûüû òóòàíäà ãàðà äàøû êöë eéëÿéÿí, ãàðà áûüûíû ÿíñÿñèíäÿ
äöéöíëÿéÿí, Ãàçàíûí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ ÷àïàð éeòäè: “×àë ãûëûíúûíû,
Ãàçàí ãàðäàø, ÷àòäûì!” – äeäè.
Oíóí àðäûíúà ýþðÿê, õàíûì, êèìëÿð éeòèøäè:
Äÿìèð ãàïû Äÿðáÿíääÿêè äÿìèð ãàïûíû àëàí, àëòìûø òóòàìëûã áþéöê
íèçÿñèíèí óúóíäà èýèäëÿðè áþéöðäÿí, Ãàçàí êèìè ïÿùëÿâàíû áèð ñàâàøäà
ö÷ äÿôÿ àòûíäàí éûõàí Ãûéàí Ñÿëúèê îüëó Äÿëè Äîíäàç ÷àïàðàã éeòäè:
“×àë ãûëûíúûíû, àüàì Ãàçàí, ÷àòäûì!” – äeäè.
Oíóí àðäûíúà, ýþðÿê êèìëÿð éeòäè:
Ýeäèá Áàéûíäûð õàíûí äöøìÿíèíè èúàçÿñèç áàñàí, àëòìûø ìèí êàôèðÿ
ãàí ãóñäóðàí Ãÿôëÿò ãîúà îüëó Øèð Øÿìñÿääèí ÷àïàðàã éeòäè: “×àë ãû-
ëûíúûíû, àüàì Ãàçàí, ÷àòäûì!” – äeäè.
Oíóí àðäûíúà, ýþðÿê, êèìëÿð éeòäè:
Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ñû÷ðàéûá àøàí, àòû áþéöê ýÿëèí îòà-
üûíûí ãàðøûñûíà ýÿëÿí, Ãàëûí Oüóç ñeâèìëèñè, Ãàçàí áÿéèí äîñòó –
ñèëàùäàøû Áîç àéüûðëû Áeéðÿê ÷àïàðàã éeòèøäè: “×àë ãûëûíúûíû, õàíûì
Ãàçàí, ÷àòäûì!” – äeäè.
238
 Oíóí àðäûíúà, ýþðÿê, êèìëÿð éeòèøäè:
×àéà áàõñà, ãûëûíú ÷àëàí, ãàðàãóø ÿðäÿìëè, ãóðàìà ãóðøàãëû,
ãóëàüû ãûçûë êöïÿëè, Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðèíè áèð-áèð àòäàí éûõàí Ãàçûëûã
ãîúà îüëó Éeéíÿê áÿé ÷àïàðàã éeòäè: “×àë ãûëûíúûíû, àüàì Ãàçàí,
÷àòäûì!” – äeäè.
Oíóí àðäûíúà, ýþðÿê, êèìëÿð éeòèøäè:
Èéèðìè äþðä áîéóíó òÿðèô eäèá îõøàéàí Äÿëè Äîíäàç éeòäè. Oíóí
àðäûíúà ìèí íÿôÿðèí áàø÷ûñû Äöéÿð éeòäè. Oíóí àðäûíúà ìèíáàøû Áöýäöç
ßìÿí éeòäè. Oíóí àðäûíúà äîããóç òàéôàíûí áàø÷ûñû Àðóç éeòäè. Ñàéäûã-
úà Oüóç áÿéëÿðè òöêÿíÿí äeéèë.
Ãàçàíûí áöòöí áÿéëÿðè éeòäè, ÿòðàôûíà éûüûëäûëàð. Tÿìèç ñóäà
éóéóíäóëàð. Èêè ðöêÿò íàìàç ãûëäûëàð. Àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò
ýÿòèðäèëÿð. Úÿñàðÿòëÿ êàôèðèí öñòöíÿ àò ñàëäûëàð, ãûëûíú ÷àëäûëàð. O ýöí
úèéÿðëè, úÿñóð èýèäëÿð áÿëëè îëäó. O ýöí íàìÿðäëÿð ýèçëÿíìÿéÿ éeð
àõòàðäû. Áèð ãèéàìÿò ñàâàø îëäó, ìeéäàí áàøëà äîëäó. Áèð ãèéàìÿò ýöíö
îëäó, áÿé íþêÿðäÿí, íþêÿð áÿéäÿí àéðûëäû.
Oüóç áÿéëÿðè èëÿ Äÿëè Äîíäàç ñàüäàí ùöúóì eòäè. Úÿñóð èýèäëÿðëÿ
Ãàðàáóäàã ñîëäàí ùöúóì eòäè. Ãàçàí þçö äöøìÿí ãîøóíóíóí ìÿðêÿ-
çèíÿ ùöúóì eòäè. Tÿêóð èëÿ Øþêëö Mÿëèêÿ ÷àòäû. Áþéöðäöá àòäàí ñàëäû.
Àë ãàíûíû éeð öçÿðèíÿ òþêäö.
Ñàü òÿðÿôäÿ Äîíäàç Ãàðà Töêÿíÿ ãàðøû ýÿëäè. Ãûëûíúëàéûá éeðÿ
ñàëäû. Ñîë òÿðÿôäÿ Áóüàúûã Mÿëèêÿ ãàðøû Ãàðàáóäàã ýÿëäè. Íèçÿñèéëÿ
ñàíúûá éeðÿ ÷àëäû, áèð àíäà áàøûí êÿñäè.
Áîéó óçóí Áóðëà õàòóí êàôèðèí ãàðà áàéðàüûíû ãûëûíúëàäû, éeðÿ ñàëäû.
Tÿêóð áàñûëäû, ãàëàí äöøìÿíëÿð ãà÷äû. Äÿðÿëÿðäÿ êàôèðëÿðÿ ãûðüûí
äöøäö. Oí áeø ìèí êàôèðäÿí êèìè ãûðûëäû, êèìèñè òóòóëäó.
Ãàçàí, îüëóíóí éàíûíà ýÿëäè. Àòûíäàí äöøöá, ÿëëÿðèíè à÷äû. Àòà èëÿ
îüóë ãóúàãëàøûá ýþðöøäöëÿð. Oüóçëàðäàí ö÷ éöç èýèä ùÿëàê îëäó. Ãàçàí,
þç îüëóíó õèëàñ eäèá ýeðè äþíäö. Ùàìû áèð-áèðèíè òÿáðèê eòäè. Oüóç áÿé-
ëÿðè ñeâèíäèëÿð, áþéöê ãÿíèìÿò ÿëäÿ eòäèëÿð.
Ãàçàí Àüúà ãàëà Ñöðìÿëèéÿ ýÿëèá, ãûðõ îòàã òèêäèðäè. Éeääè ýöí,
éeääè ýeúÿ éeìÿê-è÷ìÿê îëäó. Ãàçàí ãûðõ eâëè ãóëëà ãûðõ õèäìÿò÷è ãûçû
îüëóíóí áàøûíà ÷eâèðèá àçàä eéëÿäè. Ãÿùðÿìàíëûã ýþñòÿðÿíëÿðÿ áþéöê
þëêÿ âeðäè, úöááÿ-÷óõà âeðäè.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá ãîïóç ÷àëäû, îõóäó: áó Oüóçíàìÿíè äöçäö
ãîøäó. Áeëÿ äeäè:
239
 Èíäè ùàíû î äeäèéèì áÿé ÿðÿíëÿð?
Äöíéà ìÿíèìäèð äeéÿíëÿð!
ßúÿë àëäû, éeð ýèçëÿäè,
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
Ýÿëèìëè-ýeäèìëè äöíéà,
Ñîí óúó þëöìëö äöíéà!
Xeéèð-äóà âeðÿê, õàíûì:
Éeðëè óúà äàüûí éûõûëìàñûí!
Kþëýÿëè èðè àüàúûí êÿñèëìÿñèí!
Úîøüóí àõàí ýþçÿë ñóéóí ãóðóìàñûí!
Ãàíàäëàðûíûí óúó ãûðûëìàñûí!
Àëëàù ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú eòìÿñèí!
×àïàðêÿí àü-áîç àòûí áöäðÿìÿñèí!
Âóðóøàíäà èòè ïîëàä ãûëûíúûí ýþäÿëìÿñèí!
Àëëàù âeðÿí öìèäèí öçöëìÿñèí!
Àõûð ýöíäÿ àðû èìàíäàí àéûðìàñûí!
Àü àëíûìûçû éeðÿ ãîéóá áeø êÿëìÿ äóà eòäèê, ãÿáóë îëñóí!
Óëó Òàíðû éûüûøäûðñûí, ñàõëàñûí ýöíàùûíûçû,
Àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿäÿ áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!!!

240
 ÄÓXÀ ÃOÚÀ OÜËÓ ÄßËÈ
ÄOMÐÓË ÁOÉÓ

Äeéèëÿíÿ ýþðÿ, õàíûì, îüóçëàðûí àðàñûíäà Äóõà ãîúà îüëó Äÿëè

Äîìðóë äeéèëÿí áèð èýèä âàðäû. Ãóðó áèð ÷àéûí öçÿðèíäÿ áèð êþðïö
ñàëäûðìûøäû. Kþðïöäÿí êe÷ÿíäÿí îòóç ö÷ àõ÷à, êe÷ìÿê èñòÿìÿéÿíäÿí
ãûðõ àõ÷à àëûðäû. Áóíó íèéÿ áeëÿ eäèðäè? Oíà ýþðÿ êè, “Mÿíäÿí úÿñóð,
ìÿíäÿí ýöúëö áèð èýèä âàðìû êè, ÷ûõûá ìÿíèìëÿ ñàâàøñûí? – äeéèðäè;
ìÿíèì úÿñóðëóüóìóí ïÿùëÿâàíëûã âÿ èýèäëèéèìèí øþùðÿòè Ðóìà, Øàìà
ýeäèá ÷àòìûøäûð”, – äeéèðäè.
Áèð ýöí êþðïöíöí éàíûíäà îáàíûí áèð áþëöê úàìààòû ÷àäûð
ãóðìóøäó. Ùÿìèí îáàäà áèð ýþçÿë èýèä õÿñòÿëÿíìèøäè. Àëëàùûí ÿìðè èëÿ
î èýèä þëäö. Kèìè “îüóë” – äeéÿ, êèìè “ãàðäàø” – äeéÿ àüëàäû. O èýèäèí
öñòöíäÿ áÿðê ãàðà øèâÿí ãîïäó. Ýþçëÿíèëìÿäÿí Äÿëè Äîìðóë ÷àïàðàã
éeòèøäè, äeäè: “Àé ÿáëÿùëÿð, íÿ àüëàéûðñûç? Mÿíèì êþðïöìöí éàíûíäà
áó ùàé-êöé íÿäèð, íèéÿ øèâÿí ñàëìûñûç?”. “Xàí, áèð éàõøû èýèäèìèç þëäö,
îíà àüëàéûðûã”, – äeäèëÿð. Äÿëè Äîìðóë äeéèð: “Àéà, èýèäèíèçè êèìè
þëäöðäö?”. Äeäèëÿð: “Âàëëàù, èýèä áÿé, Àëëàù-òààëàäàí áóéðóã îëäó. Àë
ãàíàäëû ßçðàéûë î èýèäèí úàíûíû àëäû”. Äÿëè Äîìðóë äeéèð: “Eù, ßçðàéûë
äeäèéèíèç íÿ êèøèäèð êè, àäàìûí úàíûíû àëûð? Éà ãàäèð Àëëàù, áèðëèéèí,
âàðëûüûí õàòèðèíÿ, ßçðàéûëû ìÿíèì ýþçöìÿ ýþñòÿð, âóðóøóì, ýöëÿøèì,
äþéöøöì – éàõøû èýèäëÿðèí úàíûíû ãóðòàðûì. Áèð äàùà éàõøû èýèäëÿðèí
úàíûíû àëìàñûí”. Äÿëè Äîìðóë ãàéûòäû, eâèíÿ ýÿëäè.
Àëëàù-òààëàéà Äîìðóëóí ñþçö õîø ýÿëìÿäè.
“Áàõ áèð, äÿëè àõìàã ìÿíèì áèðëèéèìè òàíûìûð, êþìÿéèìÿ-
êÿðÿìèìÿ øöêöð eëÿìèð. Mÿíèì áþéöê ñàðàéûìäà ýÿçèá ìÿüðóðëóã
eëÿéèð?” – äeäè. ßçðàéûëà ÿìð eòäè êè, eé ßçðàéûë, ýeò î äÿëè ÿáëÿùèí äÿ
ýþçöíÿ ýþðöí, áÿíèçèíè ñàðàëò, õûðûëäàäûá úàíûíû àë!
Äÿëè Äîìðóë ãûðõ èýèäëÿ éeéèá-è÷èá îòóðàðêÿí áèðäÿí ßçðàéûë ýÿëèá
÷ûõäû. ßçðàéûëû íÿ ãàïû÷û ýþðäö, íÿ ýþçÿò÷è. Äÿëè Äîìðóëóí ýþðÿí ýþçö
ýþðìÿäè, òóòàí ÿëëÿðèíäÿ ãöââÿò ãàëìàäû. Äöíéà-àëÿì Äÿëè Äîìðóëóí
ýþçöíäÿ ãàðàëäû. Äÿëè Äîìðóë ÷àüûðûá ñîéëàéûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ
ñîéëàéûð, – äeéèð:

Âàé, íÿ ùeéáÿòëè ãîúàñàí?

Ãàïû÷ûëàð ñÿíè ýþðìÿäè.
241
 Ýþçÿò÷èëÿð äÿ äóéìàäû.
Ýþðÿí ýþçöì ãàðàëäû,
Tóòàí ÿëèì éîðóëäó.
Úàíûìà òèòðÿòìÿ äöøäö,
Ãûçûë ãÿäÿù ÿëèìäÿí éeðÿ äöøäö.
Àüçûì äîíäó áóç êèìè,
Ñöìöêëÿðèì îâóëäó äóç êèìè,
Àé ñàããàëëû àü ãîúà,
Ýþçëÿðè äîìáà ãîúà,
Âàé, íÿ ãîðõóíú ãîúàñàí, äe ìÿíÿ!
Ãàäàì-áàëàì òîõóíàð áó ýöí ñÿíÿ!
Áeëÿ äeéÿíäÿ ßçðàéûëûí àúûüû òóòäó. Äeéèð:
ßäÿ, äÿëè ÿáëÿù!
Ýþçöìöí äîìáàëûüûíû íÿ áÿéÿíìèðñÿí?
Ýþé÷ÿê ýþçëö ãûçëàðûí-ýÿëèíëÿðèí, úàíûíû ÷îõ àëìûøàì!
Ñàããàëûìûí àüëûüûíû íÿ áÿéÿíìèðñÿí?
Àüñàããàë, ãàðàñàããàë èýèäëÿðèí úàíûíû ÷îõ àëìûøàì!
Ñàããàëûìûí àüàðäûüûíûí ìÿíàñû áóäóð!

Àé äÿëè àõìàã, þéöíöá äeéèðäèí “àë ãàíàäëû ßçðàéûë ìÿíèì ÿëèìÿ

äöøÿéäè, þëäöðÿéäèì; éàõøû èýèäèí úàíûíû îíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðàéäûì”.
Èíäè, àé äÿëè, ýÿëìèøÿì êè, ñÿíèí úàíûíû àëûì. Âeðèðñÿíìè, éîõñà
ìÿíèìëÿ äþéöøöðñÿí?
Äÿëè Äîìðóë äeéèð: “Àéà, àë ãàíàäëû ßçðàéûë ñÿíñÿíìè?”. “Áÿëè,
ìÿíÿì!” – äeäè. “Áó éàõøû èýèäëÿðèí úàíûíû ñÿíìè àëûðñàí?” – äeäè.
“Áÿëè, ìÿí àëûðàì”, – äeäè. Äÿëè Äîìðóë äeéèð: “ßäÿ, ãàïû÷ûëàð, ãàïûíû
þðòöí! Àé ßçðàéûë, ìÿí ñÿíè ýeí éeðäÿ àõòàðûðäûì, äàð éeðäÿ éàõøû
ÿëèìÿ êe÷ìèñÿí, äeéÿñÿí? Mÿí èíäè ñÿíè þëäöðöì, éàõøû èýèäëÿðèí
úàíûíû ãóðòàðûì!”. Áþéöê ãûëûíúûíû ñèéèðäè, ÿëèíÿ àëäû. Ùöúóì eòäè êè,
ßçðàéûëû âóðñóí. ßçðàéûë áèð ýþéÿð÷èí îëóá, ïÿíúÿðÿäÿí ó÷äó-ýeòäè.
Èýèä Äÿëè Äîìðóë ÿëèíè ÿëèíÿ ÷àëäû, ãàù-ãàù ýöëäö. Äeäè:
“Èýèäëÿðèì, ßçðàéûëûí ýþçöíö eëÿ ãîðõóòäóì êè, ýeí ãàïûíû ãîéäó, äàð
áàúàäàí ãà÷äû. Mÿíèì ÿëèìäÿí ýþéÿð÷èí êèìè áèð ãóø îëóá ó÷äó. Àé
ùàé, ìÿí îíó ãûçûëãóøà àëäûðìàéûíúà ãîéàðàììû úàíûíû ãóðòàðñûí?!”
Äóðäó, àòûíà ìèíäè. Øàùèíè ÿëèíÿ àëûá, àðäûíúà äöøäö. Áèð-èêè ýþéÿð÷èí
þëäöðäö, äþíäö eâèíÿ ýÿëÿðêÿí ßçðàéûë îíóí àòûíûí ýþçöíÿ ýþðöíäö.
242
Àò öðêäö. Äÿëè Äîìðóëó ýþòöðöá éeðÿ âóðäó. Ãàðà áàøû ôûðëàíäû, ùóøñóç
ãàëäû. ßçðàéûë àü êþêñöíöí öñòöíÿ ãîíäó. Äÿëè Äîìðóëà ìûðûëäàíûðäû.
Ñîíðà îíó áîüìàüà áàøëàäû.
Äÿëè Äîìðóë äeéèð:
Àé ßçðàéûë, àìàí!
Tàíðûíûí áèðëèéèíÿ øöáùÿ éîõ, èíàí!
Mÿí ñÿíè áeëÿ áèëìÿç èäèì.
Oüðó êèìè úàí àëäûüûíû äóéìàç èäèì.
Áèçèì áþéöê ñàùÿëè äàüëàðûìûç îëóð,
O äàüëàðûìûçäà áàüëàðûìûç îëóð.
O áàüëàðûí ãàðà ñàëõûìëû öçöìö îëóð.
O öçöìö ñûõûðëàð, àë øÿðàáû îëóð.
O øÿðàáäàí è÷ÿí ñÿðõîø îëóð.
Ñÿðõîøäóì, äóéìàäûì; íÿ äeäèéèìè áèëìÿäèì.
Áÿéëèêäÿí óñàíìàäûì, èýèäëèêäÿí äîéìàäûì.
Úàíûìû àëìà, ßçðàéûë, àìàí âeð!
ßçðàéûë äeéèð: “Àé äÿëè àõìàã, ìÿíÿ íÿ éàëâàðûðñàí, Àëëàù-òààëàéà
éàëâàð. Mÿíèì ÿëèìäÿ íÿ âàð? Mÿí áóéðóã ãóëóéàì”. Äÿëè Äîìðóë
äeéèð: “Áÿñ úàí âeðÿí, úàí àëàí äà Àëëàùäûðìû?”. “Áÿëè, îäóð!” äeäè.
ßçðàéûëà äþíöá äeäè: “Áÿñ ñÿí íÿ èø ýþðöðñÿí? Ñÿí àðàäàí ÷ûõ, ìÿí
Àëëàù-òààëà èëÿ õÿáÿðëÿøèì”. Äÿëè Äîìðóë áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê,
õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Óúàëàðäàí óúàñàí,
Kèìñÿ áèëìÿç íeúÿñÿí.
Ýþçÿë Òàíðû!
Íe÷ÿ úàùèëëÿð ñÿíè
Ýþéäÿ àðàð, éeðäÿ èñòÿð.
Ñÿí ìþìèíëÿð êþíëöíäÿñÿí.
Ñÿí áþéöêñÿí, ãöäðÿòëèñÿí,
ßáÿäè ñèðð ñàùèáèñÿí.
Úàíûìû àëñàí, þçöí àë.
Ãîéìà, ßçðàéûë àëñûí!
Äÿëè Äîìðóëóí ñþçö áóðàäà Àëëàù-òààëàéà õîø ýÿëäè. ßçðàéûëû
÷àüûðûá äeäè êè, áó äÿëè ìÿíèì áèðëèéèìè áèëäèéè, áèðëèéèìÿ øöêöð eòäèéè
ö÷öí îíóí úàíû ÿâÿçèíÿ úàí òàï; ãîé Äÿëè Äîìðóëóí úàíû àçàä îëñóí!
243
 ßçðàéûë äeéèð: “Àé Äÿëè Äîìðóë, Àëëàùûí ÿìðè áeëÿ îëäó êè, Äÿëè
Äîìðóë þç úàíû éeðèíÿ úàí òàïñûí, îíóí úàíû àçàä îëñóí!”. Äÿëè Äîìðóë
äeéèð: “Mÿí úàíû íeúÿ òàïûì? Áèð ãîúà àòàì, áèð ãàðû àíàì âàð, ýÿë
ýeäÿê, èêèñèíäÿí áèðè áÿëêÿ úàíûíû âeðäè, àë, ìÿíèì úàíûì ãàëñûí!”.
Äÿëè Äîìðóë äóðóá àòàñûíûí éàíûíà ýÿëäè. Àòàñûíûí ÿëèíè þïöá
ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð; äeäè:
Àü ñàããàëëû ÿçèç, ùþðìÿòëè, úàíûì àòà!
Áèëèðñÿíìè, íÿëÿð îëäó?
Ýöíàù ñþç ñþéëÿäèì, –
Àëëàùà õîø ýÿëìÿäè,
Ýþéäÿ àë ãàíàäëû ßçðàéûëà
ßìð eëÿäè, ó÷óá ýÿëäè.
Áàñûá ãîíìóø àü êþêñöìÿ,
Øèðèí úàíû àëûð ìÿíäÿí.
Àòà, ñÿíäÿí úàí èñòÿðÿì, âeðÿðñÿíìè?
Éîõñà “îüóë, Äîìðóë!” äeéÿ àüëàðñàíìû?
Àòàñû äeéèð:
Oüóë, îüóë, àé îüóë!
Úàíûìûí áèð ïàðàñû îüóë!
Äîüóëàíäà äîããóç áóüðà þëäöðäöéöì àñëàí îüóë!
Ãûçûë òàüëû óúà eâèìèí äèðÿéè îüóë!
Ãàçà áÿíçÿð ãûç-ýÿëèíèìèí ÷è÷ÿéè îüóë!
Ãàðøû éàòàí óúà äàüûì ýÿðÿêñÿ,
Ñþéëÿ, îëñóí ßçðàéûëûí éàéëàüû!
Ñîéóã-ñîéóã áóëàãëàðûì ýÿðÿêñÿ,
Oíëàð îëñóí ßçðàéûëûí áóëàüû!
Tþâëÿ-òþâëÿ øàù àòëàðûì ýÿðÿêñÿ, îíóí ìèíèéè îëñóí!
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèì ýÿðÿêñÿ, îíóí éöêëöéö îëñóí!
Éàéëàãäàêû àü ãîéóíóì ýÿðÿêñÿ,
Mÿòáÿõëÿðäÿ îëñóí îíà øöëÿíëèê!
Ãûçûë-ýöìöø ïóë ýÿðÿêñÿ,
Xÿðúëÿñèí, ãóðñóí áþéöê áèð øÿíëèê!
Äöíéà øèðèí, úàí ÿçèçäèð,
Úàíûìû ãûéà áèëìÿðÿì!
Mÿíäÿí ÿçèç, ìÿíäÿí éàõûí
Àíàí âàðäûð, ýeò éàíûíà!
244
 Äÿëè Äîìðóë, àòàñûíäàí öìèäè öçöëöá, àòûíû ñöðäö, àíàñûíûí éàíûíà
ýÿëäè. Äeéèð:
Àíà, áèëèðñÿíìè íÿëÿð îëäó?
Àë ãàíàäëû ßçðàéûë ýþé öçöíäÿí ó÷óá ýÿëäè.
Mÿíèì àüúà êþêñöìö áàñûá ãîíäó,
Xûðûëäàäûá úàíûìû àëûð èíäè.
Àòàìäàí úàí èñòÿäèì, àììà âeðìÿäè.
Ñÿíäÿí úàí èñòÿéèðÿì, àíà, úàíûíû ìÿíÿ âeðÿðñÿíìè,
éîõñà “Oüóë, Äîìðóë!” – äeéÿ àüëàðñàí?
Àü öçöíÿ èòè äûðíàã ÷àëàðñàí?
Ãàðüû êèìè ãàðà ñà÷ûíû éîëàðñàí, àíà?
Àíàñû áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð. Àíàñû äeäè:
Oüóë, îüóë, àé îüóë!
Äîããóç àé äàð ãàðíûìäà ýÿçäèðäèéèì îüóë!
Áÿëÿéèíè áeøèêëÿðäÿ áÿëÿäèéèì îüóë!
Oí àé äeéÿíäÿ éeð öçöíÿ ýÿòèðäèéèì îüóë!
Äîéóíúà àü ñöäöìö ÿìèçäèðäèéèì îüóë!
Àüúà áöðúëö ùàñàðëàðäà òóòóëñàéäûí, îüóë!
Èéðÿíú äèíëè êàôèð ÿëèíäÿ äóñòàã îëñàéäûí, îüóë,
Ãûçûë-ýöìöø ýöúöíÿ ñÿíè ãóðòàðàðäûì, îüóë!
Éàìàí éeðÿ ýeäèáñÿí; ýeäÿ áèëìÿðÿì,
Äöíéà øèðèí, úàí ÿçèçäèð,
Úàíûìû ãûéà áèëìÿðÿì, éÿãèí áèë!-äeäè.
Àíàñû äà úàíûíû âeðìÿäè. Áeëÿ äeéÿíäÿ ßçðàéûë Äÿëè Äîìðóëóí
úàíûíû àëìàüà ýÿëäè. Äÿëè Äîìðóë äeéèð:
Àé ßçðàéûë, àìàí!
Àëëàùûí áèðëèéèíÿ éîõ øöáùÿ, èíàí.
ßçðàéûë äeéèð: “Àé äÿëè àõìàã! Äàùà íÿ àìàí èñòÿéèðñÿí? Àü
ñàããàëëû àòàíûí éàíûíà ýeòäèí, úàíûíû âeðìÿäè. Àü áèð÷ÿêëè àíàíûí
éàíûíà ýeòäèí, úàí âeðìÿäè. Äàùà êèì âeðÿúÿêäèð? Äÿëè Äîìðóë äeéèð:
“Ùÿñðÿòëèì âàðäûð, îíóíëà ýþðöøöì”. ßçðàéûë äeéèð: “Àé äÿëè, ùÿñðÿòëèí
êèìäèð?” Äeéèð: “Éàä ãûçû àðâàäûì âàð, îíäàí èêè îüëóì âàð; ÿìàíÿ-
òèì âàð, îíëàðà òàïøûðûì, îíäàí ñîíðà ìÿíèì úàíûìû àëàðñàí”. Àòûíû
ñöðöá àðâàäûíûí éàíûíà ýÿëäè. Äeäè:
245
 Áèëèðñÿíìè íÿëÿð îëäó?
Àë ãàíàäëû ßçðàéûë ýþé öçöíäÿí ó÷óá ýÿëäè.
Mÿíèì àüúà êþêñöìö áàñûá ãîíäó.
Mÿíèì øèðèí úàíûìû àëûð èíäè.
Àòàìà äeäèì, úàíûíû âeðìÿäè,
Àíàìà äeäèì, úàíûíû âeðìÿäè,
“Äöíéà øèðèí, úàí øèðèí!” – äeäèëÿð.
Èíäè óúà-óúà äàüëàðûì éàéëàüûí îëñóí!
Ñîéóã-ñîéóã ñóëàðûì áóëàüûí îëñóí!
Tþâëÿ-òþâëÿ øàùàíÿ àòëàðûì ñÿíèí ìèíèéèí îëñóí!
Ãûçûë òàüëû óúà eâèì ñÿíèí êþëýÿëèéèí îëñóí!
Ãàòàð-ãàòàð äÿâÿëÿðèì ñÿíèí éöêëöéöí îëñóí!
Éàéëàãäàêû àü ãîéóíóì ñÿíèí øöëÿíëèéèí îëñóí!
Ýþçöí êèìè òóòóðñà,
Kþíëöí êèìè ñeâèðñÿ, îíà ÿðÿ ýeò!
Èêè îüëàíúûüû éeòèì ãîéìà!

Àðâàä áóðàäà ñîéëàìûøäûð, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð –

äeìèøäèð:

Íÿ äeéèðñÿí, íÿ þòöðñÿí,
Ýþç à÷àðàã ýþðäöéöì!
Kþíöë âeðèá ñeâäèéèì!
Ãî÷ èýèäèì, øàù èýèäèì,
Øèðèí äàìàü âeðèá þïöøäöéöì,
Áèð éàñäûãäà áàø ãîéäóüóì,
Ãàðøû éàòàí óúà äàüëàðû
Ñÿíäÿí ñîíðà ìÿí íeéëÿðÿì?
Éàéëàéàðñàì, ýîðóì îëñóí!
Ñîéóã-ñîéóã ñóëàðûíû ìÿí è÷ÿðñÿì, ìÿíèì ãàíûì îëñóí!
Ãûçûëûíû-ýöìöøöíö õÿðúëÿñÿì, êÿôÿíëèéèì îëñóí!
Tþâëÿ-òþâëÿ àòëàðûíû ìÿí ìèíñÿì, ìÿíèì òàáóòóì îëñóí!
Ñÿíäÿí ñîíðà áèð èýèäè ñeâèá ñe÷ñÿì,
ÿðÿ ýeòñÿì, áèðýÿ éàòñàì,
Áèð ÿjäàùà èëàí îëóá, ìÿíè ÷àëñûí!
O ìöõÿííÿò, eòèáàðñûç àòàí-àíàí
Úàí íÿäèð êè, ñÿíÿ ãûéà áèëìÿìèøëÿð?
246
 Éeðëÿð øàùèä îëñóí, ýþé øàùèä îëñóí,
Ãöäðÿòëè Àëëàù øàùèä îëñóí, ãóðáàíàì ñÿíÿ,
Mÿíèì úàíûì ãóðáàí îëñóí ñÿíèí úàíûíà!

ßçðàéûë ðàçûëàøäû, ãàäûíûí úàíûíû àëìàüà ýÿëäè. Èýèä Äîìðóë þìöð

éîëäàøûíà ãûéà áèëìÿäè. Áóðàäà Àëëàùà éàëâàðìûø, ýþðÿê, íeúÿ éàëâàð-
ìûøäûð, äeéèð:
Óúàëàðäàí óúàñàí,
Kèìñÿ áèëìÿç íeúÿñÿí!
Ýþçÿë Òàíðû, ÷îõ úàùèëëÿð
Ñÿíè ýþéäÿ àðàð, éeðäÿ àðçóëàð.
Ñÿí ìþìèíëÿðèí êþíëöíäÿñÿí.
Ñÿí ÿáÿäè ùþêìðàíñàí.
Áþéöê éîëëàð öçÿðèíäÿ
Èìàðÿòëÿð éàïûì-ãóðóì ñÿíèí÷èí.
Ùàðäà ýþðñÿì, àú äîéóðóì ñÿíèí÷èí.
×ûëïàã ýþðñÿì, äîí ýeéäèðèì ñÿíèí÷èí.
Àëûðñàíñà, èêèìèçèí úàíûíû áèðýÿ àë!
Ñàü ãîéóðñàí, èêèìèçÿ äÿ ðÿùì eò!
Kÿðÿìè ÷îõ, Ãàäèð Àëëàù!
Äÿëè Äîìðóëóí ñþçö Àëëàùà õîø ýÿëäè. ßçðàéûëà ÿìð eòäè: “Äÿëè
Äîìðóëóí àòà-àíàñûíûí úàíûíû àë! Äÿëè Äîìðóëà âÿ àðâàäûíà éöç ãûðõ èë
þìöð âeðäèì”, – äeäè. ßçðàéûë äà äÿðùàë îíóí àòàñûíûí-àíàñûíûí úàíûíû
àëäû. Äÿëè Äîìðóë þìöð éîëäàøû èëÿ éöç ãûðõ èë äÿ éàøàäû.
Äÿäÿ Ãîðãóä ýÿëèá áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû. “Áó äàñòàí Äÿëè
Äîìðóëóí îëñóí. Mÿíäÿí ñîíðà èýèä îçàíëàð ñþéëÿñèíëÿð! Àëíûà÷ûã,
ÿëèà÷ûã èýèä øÿõñëÿð äèíëÿñèíëÿð!” – äeäè.
Xeéèð-äóà âeðÿê, õàíûì:

Kþêëö óúà äàüëàðûí éûõûëìàñûí!

Kþëýÿëè èðè àüàúûí êÿñèëìÿñèí!
Úîøüóí àõàí ýþçÿë ñóéóí ãóðóìàñûí!
Àëëàù ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú eòìÿñèí!
Àü öçöí ãàðøûñûíäà áeø êÿëìÿ äóà ãûëäûã ãÿáóë, îëóíñóí!
Éûüûøäûðûá ñàõëàñûí ýöíàùûíûçû,
Ýþçÿë àäëû Mÿùÿììÿäÿ áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!!!
247
 ÃÀÍËÛ ÃOÚÀ OÜËÓ ÃÀÍTÓÐÀËÛ ÁOÉÓ

Oüóçëàðûí âàõòûíäà Ãàíëû ãîúà äeéèëÿí áèð ìöäðèê êèøè âàðäû. Áèð
éeòèøìèø èýèä îüëó âàðäû. Àäûíà Ãàíòóðàëû äeéèðäèëÿð. Ãàíëû ãîúà äeéèð:
“Äîñòëàð, àòàì þëäö, ìÿí ãàëäûì. Éeðèíè-éóðäóíó òóòäóì. Ñàáàùêû ýöí
ìÿí þëÿðÿì, îüëóì ãàëàð. Áóíäàí éàõøû íÿ îëà áèëÿð êè, îüóë, íÿ ãÿäÿð êè,
ñàüàì, ýÿë ñÿíè eâëÿíäèðèì!”. Oüëàí äeéèð: “Àòà, ìÿíè eâëÿíäèðìÿê
èñòÿéèðñÿíñÿ, áèëèðñÿíìè ìÿíÿ ëàéèã ãûç íeúÿ îëìàëûäûð?... Mÿí éeðèìäÿí
äóðìàäàí î äóðìóø îëñóí! Mÿí Ãàðàúûã àòûìà ìèíìÿäÿí î ìèíìèø
îëñóí! Mÿí ãàíëû êàôèð eëèíÿ ýeòìÿìèø î ýeäèá ìÿíÿ áàø ýÿòèðìèø îëñóí!”.
Ãàíëû ãîúà äeéèð: “Oüóë, ñÿí ãûç èñòÿìèðñÿíìèø, áèð úÿñóð ïÿùëÿâàí
èñòÿéèðñÿíìèø, îíóí àðõàñûíäà éeéÿñÿí-è÷ÿñÿí, ýöíöíö õîø êe÷èðÿ-
ñÿí!”. Äeäè: “Áÿëè, àòà úàí, eëÿñèíè èñòÿéèðÿì! Áÿñ ýeäÿñÿí, áèð úèúè-
ìèúè òöðêìàí ãûçûíû àëàñàí, áèðäÿí ñöðöøöá öçÿðèíÿ äöøÿì, ãàðíû éûð-
òûëà?”. Ãàíëû ãîúà äeéèð: “Oüóë, ãûç ýþðìÿê ñÿíäÿí, ìàë-ïóë õÿðúëÿ-
ìÿê ìÿíäÿí!”.
Àòàñû áeëÿ äeéÿíäÿ èýèäëÿð èýèäè Ãàíòóðàëû äóðäó. Ãûðõ èýèäèíè þçö
èëÿ ýþòöðäö. È÷ Oüóçó ýÿçäè, ãûç òàïà áèëìÿäè, ãàéûòäû, ýeðè äþíäö. Eâ-
ëÿðèíÿ ýÿëäè. Àòàñû äeéèð: “Oüóë, ãûç òàïäûíìû?”. Ãàíòóðàëû äeéèð: “Éû-
õûëñûí Oüóç eëëÿðè, ìÿíÿ éàðàéàí ãûç òàïà áèëìÿäèì, àòà!”. Àòàñû äeéèð:
“Ùeé, îüóë! Ãûç àëìàã ö÷öí ýeäÿí áeëÿ ýeòìÿç”. Ãàíòóðàëû äeéèð:
“Áÿñ íeúÿ ýeäÿð, àòà?”. Ãàíëû Ãîúà äeéèð: “Oüóë, ñÿùÿð âàõòû ýeäèá
ýöíîðòà ýÿëìÿê îëìàç. Ýöíîðòà ýeäèá àõøàì ýÿëìÿê îëìàç. Oüóë, ñÿí
òÿëÿñ, ìàë éûü, ìÿí ñÿíÿ ýeäèì ãûç àõòàðûì!”.
Ãàíëû Ãîúà ñeâèíúÿê, ôÿðÿùëÿ àéàüà äóðäó. Àü ñàããàëëû ïèðàíè
ãîúàëàðû äà éàíûíà ñàëäû. È÷ Oüóçó àõòàðäû, ãûç òàïìàäû. Äîëàíäû, Äàø
Oüóçà ýÿëäè, òàïà áèëìÿäè. Äîëàíäû, Tðàáçîíà ýÿëäè. Ñÿí äeìÿ,
Tðàáçîí òÿêóðóíóí áèð ýþçÿë-ýþé÷ÿê, éàðàøûãëû ãûçû âàðìûø. Ñàüûíà-
ñîëóíà èêè ãîøà éàé ÷ÿêÿðäè. Àòäûüû îõ éeðÿ äöøìÿçäè. O ãûçûí
“ãàëûíëûüû-ãàôòàíëûüû” ö÷öí ö÷ ùeéâàí ñàõëàíûðäû. Àòàñû âÿä eòìèøäè êè,
ùÿð êèì î ö÷ ùeéâàíû áàñûá ãàëèá ýÿëñÿ, þëäöðñÿ, ãûçûìû îíà
âeðÿúÿéÿì. Áàñà áèëìÿéÿíèí áàøûíû êÿñèðäè. Áeëÿëèêëÿ, îòóç èêè êàôèð
áÿéèíèí îüëàíëàðûíûí áàøû êÿñèëèá ãàëà áöðúöíäÿí àñûëìûøäû. Ùÿìèí ö÷
ùeéâàíûí áèðè ãóäóç àñëàíäû; áèðè ãàðà áóüà, áèðè äÿ áóüðà èäè. Áóíëàðûí
ùÿð áèðèñè áèð ÿjäàùàéà áÿðàáÿðäè. Áàøëàðû àñûëàí îòóç èêè íÿôÿð, ãóäóç
àñëàíëà ãàðà áóüðàíûí öçöíö ýþðìÿìèøäè, àíúàã áóüà áóéíóçóíäà
ùÿëàê îëìóøäó.
248
 Ãàíëû ãîúà áó áàøëàðû âÿ ùeéâàíëàðû ýþðÿíäÿ áàøûíäàêû áèò àéàüûíà
äàðàøäû. Äeäè: “Ýeäèì, îüëóìà äöçöíö äeéèì, ùöíÿðè âàðñà, ýÿëèá
àëñûí, éîõäóðñà, êèìè àëñàã, ðàçû îëñóí”.
Àò àéàüû èòè, îçàí äèëè ÷eâèê îëóð. Ãàíëû ãîúà ãàéûäûá ýÿëäè, îüóç
éóðäóíà ÷àòäû. Ãàíòóðàëûéà õÿáÿð âeðäèëÿð, “àòàí ýÿëäè” – äeäèëÿð. O,
ãûðõ èýèäëÿ àòàñûíûí ãàðøûñûíà ýÿëäè. ßëèíè þïäö, äeäè: “Àòà úàí, ìÿíÿ
éàðàéàí ãûç òàïäûíìû?”. Äeäè: “Oüóë, ùöíÿðèí âàðñà, òàïäûì”. Ãàíòóðà-
ëû äeéèð: “Ãûçûë-ýöìöøìö èñòÿéèð? Ãàòûð, äÿâÿìè èñòÿéèð?”. Àòàñû äeéèð:
“Oüóë, ùöíÿð ëàçûìäûð, ùöíÿð!”. Ãàíòóðàëû äeéèð: “Àòà, ãàðàéàëëû Ãàçûëûã
àòûìû éÿùÿðëÿéèì, ãàíëû êàôèð eëèíÿ ùöúóì eäèì, áàø êÿñèì, ãàí òþêöì,
êàôèðÿ ãàí ãóñäóðóì. Ãóë-ãàðàâàø ýÿòèðèì, ùöíÿð ýþñòÿðèì”.
Ãàíëû ãîúà äeéèð: “Ùàé-ùàé, îüóë úàí! Ùöíÿð äeäèéèí î äeéèë. O ãûç
ö÷öí âÿùøè ùeéâàí ñàõëàéûáëàð. Kèì î ö÷ ùeéâàíû áàñûá þëäöðñÿ, î ãûçû
îíà âeðèðëÿð. Þëäöðìÿñÿ, îíóí áàøûíû êÿñèá áöðúäÿí àñûðëàð”.
Ãàíòóðàëû äeéèð: “Àòà, áó ñþçö ñÿí ìÿíÿ äeìÿìÿëè èäèí. Áèð ùàëäà
êè, äeäèí, ÿëáÿòòÿ, ýeòìÿëèéÿì. Áàøûìà ãàõûíú, öçöìÿ ðèøõÿíä îëìà-
ñûí. Xàíûì àíà, áÿé àòà, ñàëàìàò ãàëûí!”. Ãàíëû ãîúà ôèêèðëÿøäè: “Ýþð-
äöíìö ìÿí þçöìÿ íÿ eòäèì? Oüëàíà ãîðõóíú õÿáÿðëÿð âeðèì, áÿëêÿ
ýeòìÿñèí, äþíñöí”, – äeäè.
Ãàíëû ãîúà áó çàìàí ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá-äeìèøäèð:
Oüóë, ñÿíèí ýeäÿúÿéèí î éeðèí
Äîëàìáàú-äîëàìáàú éîëëàðû âàðäûð.
Àòëûëàð áàòäûãúà ÷ûõà áèëìÿéÿí
Ke÷èëìÿç ïàë÷ûãëûã, ÷àìóðëóãëàðäûð.
ßjäàùà èëàíëàð äÿëÿ áèëìÿéÿí
Ãàëûí ìeøÿëÿðäèð, ñûõ îðìàíëàðäûð.
Ýþéëÿðÿ áàø ÷ÿêÿí äèê ãàëàëàðäûð.
Ýþç âóðóá êþíöë àëàí ýþçÿëè âàðñà,
”Ùàé!” äeìÿìèø áàø êÿñÿí úÿëëàäû äà âàð.
Éèéÿñèíèí ÷èéíèíäÿ ãàëõàí îéíàéàð...
Éàìàí éeðÿ ýeäèðñÿí, ãàéûò, äþí ýeðè!
Ãîúàëìûø àíàíû àüëàòìà áeëÿ,
Àòàíû èíëÿòìÿ, ãàéûò, äþí áÿðè!
Ãàíòóðàëû ùèðñëÿíèá äeäè:
Íÿ ñþéëÿéèð, íÿ äeéèðñÿí, àòà úàí?
Áó øeéëÿðäÿí ãîðõàí àäàì èýèäìè îëàð?
249
 Èýèä ÿðÿ ãîðõó âeðìÿê eéèá ñàéûëàð.
O äîëàìáàú éîëëàðû Àëëàù ãîéñà, ýeúÿ êe÷èì.
Àòëû áàòàí ïàë÷ûüûíà ãóìëàð òþêöì, äþøÿéèì.
ßjäàùàíûí ñþêìÿäèéè îðìàíûíà
÷àõìàã ÷àõûá, îä âóðóì.
Ýþéëÿðÿ áàø âóðàí ãàëàëàðûíû Àëëàù ãîéñà, âóðóì-éûõûì.
Oüðóí áàõûá êþíöë àëàí ýþçÿëèíèí áîéíóí þïöì.
×èéíèíäÿ ãàëõàí îéíàäàí àòàñûíûí áàøûí êÿñèì.
Èíäè ýeäèì, ýeòìÿéèì?
Ýeäÿðÿì! Éà ýÿëÿì, éà ýÿëìÿéÿì;
Éà ãàðà áóüðàíûí êþêñö àëòûíäà ãàëàì,
Éà áóüàíûí áóéíóçóíà ñàíúûëàì,
Éà ãóäóç àñëàíûí úàéíàüûíäà äèäèëèì...
Ýeäèì, ýeòìÿéèì? Ýeäèì, éà ýÿëèì, éà ýÿëìÿéèì!...
Éeíèäÿí ýþðöøöíúÿ áÿé àòà, õàíûì àíà, ñàü-ñàëàìàò ãàëûí ñèç!

Ýþðäöëÿð êè, íàìóñ ýöú ýÿëèð, ÿéèëìèð, äeäèëÿð: “Oüóë, éîëóí à÷ûã-
óüóðëó îëñóí! Ñàü-ñàëàìàò ýeäèá-ýÿëÿñÿí!”.
Ãàíòóðàëû àòà-àíàñûíûí ÿëëÿðèíè þïäö. Ãûðõ èýèäèíè éàíûíà ñàëäû.
Éeääè ýöí éeääè ýeúÿ àò ÷àïäûëàð. Kàôèðèí ñÿðùÿäèíÿ ÷àòäûëàð. ×àäûð
ãóðäóëàð. Ãàíòóðàëû éöéðÿê àòûíû ÷àïàðàã ýöðçöíö ýþéÿ àòûð, éeðÿ äöø-
ìÿäÿí ãàïûá òóòóð, äeéèðäè:

Ùeé, ãûðõ äîñòóì, éîëäàøûì!

Ãà÷àí îëñàéäû, éàðûøñàéäûì,
Ýöúëö îëñàéäû, ãàïûøñàéäûì,
Àëëàù êþìÿê eòñÿéäè,
O ö÷ ùeéâàíû þëäöðñÿéäèì,
Ýþçÿëëÿðèí áàøû Ñàðû äîíëó
Ñeëúàí õàíûìû àëñàéäûì,
Eâèìèçÿ ãàéûòñàéäûì,
Äÿðäèì îëìàç, ãûðõ éîëäàøûì!
Ñèçÿ ãóðáàí ìÿíèì áàøûì!

Áóíëàð áeëÿ äàíûøàðêÿí òÿêóðà õÿáÿð ÷àòäû: “Oüóç éóðäóíäàí Ãàí-

òóðàëû äeéèëÿí áèð èýèä âàð, ãûçûíû èñòÿìÿéÿ ýÿëìèøäèð”,-äeäèëÿð.
Kàôèðëÿð éeääè àüàú54 ýÿëèá îíëàðû ãàðøûëàäûëàð, äeäèëÿð: “Èýèä, äe ýþðÿê
250
íèéÿ ýÿëìèñèç?”. “Àëûøìàüà-âeðèøìÿéÿ ýÿëìèøèê”, – äeäèëÿð. Ùþðìÿò-
èççÿò eëÿäèëÿð. Àü ÷àäûð ãóðäóëàð, èðè õàëû äþøÿäèëÿð, àü ãîéóíëàð êÿñ-
äèëÿð, éeääèèëëèê àë øÿðàá è÷èðäèëÿð. Oíëàðû ýþòöðöá òÿêóðóí éàíûíà ýÿòèð-
äèëÿð. Tÿêóð òàõò öçÿðèíäÿ îòóðìóøäó. Éöç êàôèð àëòäàí éàðàãëàíûá, öñò-
äÿí ýeéèíìèøäè. Ãàíòóðàëû ìeéäàíû éeääè äÿôÿ äîëàíûá ýÿëäè.
Ãûç ìeéäàíäà áèð êþøê äöçÿëòäèðìèøäè. Éàíûíäà îëàí áöòöí ãûçëàð
àë ýeéèíìèø, òÿêúÿ þçö ñàðû ðÿíýëè äîí ýeéìèøäè. Éóõàðûäàí òàìàøà
eäèðäè. Ãàíòóðàëû ýÿëäè, áþéöê ãóëäóð äÿñòÿëè òÿêóðà ñàëàì âeðäè. Tÿêóð
ñàëàì àëäû. Èðè õàëû äþøÿäèëÿð, îòóðäó. Tÿêóð äeéèð: “Èýèä, ùàðäàí ýÿëèð-
ñÿí?”. Ãàíòóðàëû éeðèíäÿí äóðóá ýÿëäè. Èðÿëè ñû÷ðàéûá, àü àëíûíû à÷äû. Àü
áèëÿêëÿðèíè ñûüàëëàéûá äeäè êè:

Ãàðøûäàêû óúà äàüûíû àøìàüà ýÿëìèøÿì!

Àøãûí-äàøãûí ñóëàðûíû êe÷ìÿéÿ ýÿëìèøÿì!
Äàð ÿòÿéèíÿ, ýeí ãîëòóüóíà ñûüûíûá ýÿëìèøÿì!
Àëëàùûí ÿìðè èëÿ, ïeéüÿìáÿðèí ðÿéè èëÿ
Ãûçûí Ñeëúàí õàíûìû àëìàüà ýÿëìèøÿì!

Tÿêóð äeéèð: “Áó èýèäèí ñþçö þòêÿìäèð, ÿýÿð ÿëèíäÿ ùöíÿðè äÿ âàðñà...
Áó èýèäè àíàäàíýÿëìÿ ñîéóíäóðóí!”. Ñîéóíäóðäóëàð. Ãàíòóðàëû ãûçûëû
èíúÿ êÿòàí áeçèíè áeëèíÿ ñàðûäû. Ãàíòóðàëûíû ÷ÿêèá ìeéäàíà ýÿòèðäèëÿð.
Ãàíòóðàëû ýþçÿë âÿ àüûëëû áèð èýèä èäè. Oüóçëàðäà äþðä èýèä öçþðòöéö
èëÿ ýÿçèðäè. Áèðè Ãàíòóðàëû, áèðè Ãàðà÷ÿêèð âÿ îüëó Ãûðõãûíûã, áèð äÿ Áîç
àéüûðëû Áeéðÿê èäè. Ãàíòóðàëû íèãàáûíû éàíà àòäû. Ãûç êþøêäÿí áàõûðäû.
Áeëáàüûñû áîøàëäû, eùòèðàñäàí þâñÿë îëìóø äàíà êèìè àüçûíûí ñóéó àõäû.
Éàíûíäàêû ãûçëàðà äeäè: “Kàø Àëëàù-Tÿàëà àòàìûí êþíëöíÿ ðÿùì ñàëñûí,
êÿáèí êÿñäèðèá ìÿíè î èýèäÿ âeðñèí. Áóíóí êèìè èýèä ùeéôäèð êè, î
ùeéâàíëàðûí ÿëèíäÿ ùÿëàê îëà!”.
Áó çàìàí äÿìèð çÿíúèðëè áóüàíû ýÿòèðäèëÿð. Áóüà äèç öñòÿ ÷þêäö,
áóéíóçó èëÿ áèð ìÿðìÿð äàøû îâäó, ïeíäèð êèìè äèääè. Kàôèðëÿð äeéèð:
“Èíäè èýèäè àòûá-éûõàúàã, éeðÿ ñÿðèá ïûðòäàíàüûíû ÷ûõàðàúàã. Éûõûëñûí
Oüóç eëëÿðè! Áèð ãûçäàí þòðö ãûðõ èýèäëÿ áèð áÿé îüëóíóí þëìÿñè íÿéÿ
ëàçûìäûð?”. Áóíó eøèäÿíäÿ ãûðõ èýèä àüëàøäû. Ãàíòóðàëû ñàüûíà áàõäû,
ãûðõ èýèäèíè àüëàð ýþðäö. Ñîëóíà áàõäû, éeíÿ àüëàéûðäûëàð. Äeäè: “Ùeé,
ãûðõ äîñòóì, ãûðõ éîëäàøûì, íèéÿ àüëàéûðñûíûç? Kþêëÿíìèø ãîïóçóìó
ýþòöðöí, òÿðèôëÿéèí, ìÿíè!”. Áóðàäà ãûðõ èýèä Ãàíòóðàëûíû þéöá-
òÿðèôëÿìèø, ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ òÿðèôëÿìèøäèð:
251
 Ñóëòàíûìûç Ãàíòóðàëû, ãàëõûá éeðèíäÿí äóðìàäûíìû?
Ãàðàéàëëû Ãàçëûã àòûíû ìèíìÿäèíìè?
Àðãóáeëäÿ, Àëà äàüäà ãóø îâëàéûá,
Àòàíûí eâ-eøèéèíÿ ãàéûäàí áàø
Ãàðàâàøëàðû èíÿê ñàüàíäà ýþðìÿäèíìè?
“Áóüà, áóüà!” äeäèêëÿðè ãàðà èíÿéèí áóçîâó äeéèëäèðìè?
Èýèä ÿðëÿð ñÿíèí äþéöøöíäÿí ãîðõóðäó...
Oäóð, Ñàðû äîíëó Ñeëúàí õàíûì êþøêäÿí áàõûð,
Kèìÿ áàõñà, þç eøãèéëÿ îäà éàõûð!

Ãàíòóðàëû Ñàðû äîíëó ãûçûí eøãè èëÿ áèð “ùó!” äeäè. “ßéÿ, áóüàíûçû
áóðàõûí ýÿëñèí”, – äeäè. Áóüàíûí çÿíúèðèíè à÷ûá áîø áóðàõäûëàð.
Áóéíóçó àëìàç ñöíýö êèìè îëàí áóüà, Ãàíòóðàëûíûí öñòöíÿ úóìäó.
Ãàíòóðàëû Mÿùÿììÿäèí ÿçèç àäûíà ñàëàâàò ÷ÿêäè. Áóüàíûí àëíûíà
eëÿ áèð éóìðóã âóðäó êè, äàëû öñòÿ ÷þêäöðäö. Éóìðóüóíó àëíûíà äàéàäû,
ñöðöá ìeéäàíûí áàøûíà ÷ûõàðäû. ×îõ ÷àëûøäûëàð: íÿ áóüà, íÿ äÿ Ãàíòóðà-
ëû öñòöí ýÿëèðäè. Áóüà éàâàø-éàâàø éîðóëìàüà áàøëàäû. Àüçû êþïöêëÿí-
äè. Ãàíòóðàëû äeéèð: “Áó äöíéàíû èýèäëÿð àüûëëà òàïìûøëàð. Áóíóí þíöí-
äÿí ñû÷ðàéûì, íÿ ùöíÿðèì âàðñà, áóíäàí ñîíðà ýþñòÿðèì!”. Àäû ýþçÿë
Mÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ÷ÿêäè. Áóüàíûí ãàáàüûíäàí ãà÷äû, áóüà áóéíóçó
öñòöíäÿ ãàëõäû. Ãàíòóðàëû áóüàíû ãóéðóüóíäàí òóòóá, ö÷ äÿôÿ éeðÿ âóð-
äó. Áóüàíûí ñöìöêëÿðè ñûíäû. Áàñûá áîüàçëàäû. Áû÷àã ÷ûõàðûá äÿðèñèíè
ñîéäó. ßòèíè ìeéäàíäà ãîéóá, äÿðèñèíè òÿêóðóí ãàáàüûíà ýÿòèðäè, äeäè:
“Ñàáàù ãûçûíû ìÿíÿ âeðèðñÿí”. Tÿêóð äeäè: “Àéà, ãûçû âeðèí, øÿùÿðäÿí
ãîâóí, ÷ûõñûí-ýeòñèí!”. Tÿêóðóí ãàðäàøû îüëó âàðäû, äeäè: “Ùeéâàíëàðûí
áàøû àñëàíäûð, îíóíëà äà îéóí ýþñòÿðñèí, ãûçû îíäàí ñîíðà âeðÿê!”.
Ýeòäèëÿð, àñëàíû ÷ûõàðûá ìeéäàíà ýÿòèðäèëÿð. Àñëàí ùàéãûðäû,
ìeéäàíäà íÿ ãÿäÿð àò âàðäûñà, ãàí ãàøàíäû. Èýèäëÿð äeäèëÿð: “Áóüàäàí
ãóðòàðäû, àñëàíäàí íeúÿ ãóðòóëàúàã?”. Àüëàøäûëàð. Ãàíòóðàëû èýèäëÿðèíè
àüëàð ýþðäö, äeäè: “ßéÿ, àë ãîïóçóìó ÿëÿ àëûá, ìÿíè òÿðèôëÿéèí! Ñàðû-
äîíëó ãûçûí eøãè èëÿ áèð àñëàíäàí äþíöììö?” Éîëäàøëàðû áóðàäà ñîéëà-
ìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøëàð:

Ñóëòàíûìûç Ãàíòóðàëû,
Àü ãàìûøëûã è÷èíäÿ
Ñàðû ýþíëö äàéëàð áàñàí,
Øàù äàìàðûíû äÿëèá, ãàíûí ñîðàí,
252
 Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúäàí ãàéûòìàéàí,
Äÿñòÿéè àü òîçëó áÿðê éàéäàí ÷ÿêèíìÿéÿí,
Àü ëÿëÿêëè êÿñêèí îõäàí ãîðõìàéàí
Ùeéâàíëàðûí áàø÷ûñû ãóäóç àñëàíû ãûðàí
Èðè êþïÿê èòèíÿ þçöíö äàëàäàðìû?
Èýèä ÿðëÿð äþéöø ýöíö þëöìöíäÿí ãîðõàðìû?
Ñàðû äîíëó Ñeëúàí õàíûì êþøêäÿí áàõûð,
Kèìÿ áàõñà, þç eøãèéëÿ îäà éàõûð!

Ñàðû äîíëó ãûçûí eøãè èëÿ ùàé ÷ÿêÿí Ãàíòóðàëû äeäè: “Àé êàôèð,
àñëàíûíû áóðàõ ýÿëñèí!”. Ñîíðà ôèêèðëÿøèá: “Áþéöê ïîëàä èòè ãûëûíúûì
éîõäóð êè, ÷àðïûøàðêÿí èêè áè÷ÿéäèì. Ñÿíÿ ñûüûíûðàì, óëó Òàíðû, êþìÿê
eò!” – äeäè.
Àñëàíû áóðàõäûëàð; úóìäó ýÿëäè. Ãàíòóðàëû áèð éàïûíúûíû äèç ãàïà-
üûíà äîëàäû, àñëàíûí ïÿíúÿñèíÿ âeðäè. ßçèç àäëû Mÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò
ýÿòèðäè. Àñëàíûí àëíûíû ýþçëÿéèá eëÿ áèð éóìðóã âóðäó êè, éóìðóã
ùeéâàíûí ÷ÿíÿñèíÿ äÿéèá ïàð÷àëàäû. Áîéíóíäàí òóòóá, áeëèíè öçäö.
Oíäàí ñîíðà ýþòöðöá éeðÿ âóðäó; àñëàíûí ñöìöêëÿðè ñûíäû. Ãàíòóðàëû òÿ-
êóðóí ãàáàüûíà ýÿëäè. Äeäè: “Ñàáàù ãûçûíû ìÿíÿ âeð!”. Tÿêóð äeéèð:
“Ãûçû ýÿòèðèí âeðèí, áó èýèäè ýþçöì ýþðäö, êþíëöì ñeâäè. Èñòÿéèð äóð-
ñóí, èñòÿìèð, ýeòñèí!” Éeíÿ ãàðäàøû îüëó äeäè: “Ùeéâàíëàðûí áàø÷ûñû äÿ-
âÿäèð. Oíóíëà äà îéóí ýþñòÿðñèí, îíäàí ñîíðà ãûçû âeðÿê!”.
Àëëàùûí êþìÿéè èëÿ áÿéëÿð, ïàøàëàð Ãàíòóðàëûéà õeéèð-äóà âeðäèëÿð.
Tÿêóð äeäè êè, äÿâÿíèí àüçûíû éeääè éeðäÿí áàüëàéûí. Ëàêèí êàôèðëÿð
ïàõûëëûãäàí áàüëàìàäûëàð, éöéÿí ãàéûøûíû à÷ûá áóðàõäûëàð. Ãàíòóðàëû
ôûðëàíûá äÿâÿíèí ãîëòóüóíäàí ýèðèð-÷ûõûðäû. Áàøû ãûçûøìûø èýèä àðòûã èêè
ùeéâàíëà ñàâàøìûøäû. Ñöðöøöá éûõûëäû. Àëòû úÿëëàä òeç áàøûíûí öñòöíö
àëäû. Éàëûí ãûëûíú òóòäóëàð. Áóðàäà éîëäàøëàðû ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì,
íÿ ñîéëàìûøëàð:

Ãàíòóðàëû, éeðèíäÿí ãàëõûá ýÿëäèí,

Ãàðàéàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòûíû ìèíäèí.
Àëà ýþçëö èýèäëÿðèíè ýÿòèðäèí.
Àðãóáeëè, Àëà äàüû ýeúÿ àøäûí.
Àøãûí-äàøãûí ñóëàðäàí ýeúÿ êe÷äèí.
Ãàíëû êàôèð eëèíÿ ýeúÿ ýèðäèí.
Ãàðà áóüà ýÿëÿíäÿ õóðä-õÿøèë eòäèí.
253
 Ãóäóç àñëàí ýÿëÿíäÿ áeëèíè áöêäöí.
Ãàðà áóüðà ýÿëÿíäÿ íÿ éîðóëóá-äöøäöí?
Óúà-óúà äàüëàðäàí õÿáÿð àøàð,
Ãàíëû, äàøãûí ñóëàðäàí ùÿíèð êe÷ÿð,
Ãàëûí Oüóç eëëÿðèíÿ õÿáÿð ýeäÿð,
Ãàíëû ãîúà îüëóíóí íÿ eòäèéèíè äeéÿðëÿð:
Ãàðà áóüàéà äèç ÷þêäöðìÿìèø,
Ãóäóç àñëàí ýÿëÿíäÿ áeëèíè áöêìöø,
Ãàðà áóüðà ýÿëÿíäÿ íÿ äþéöêìöø?!.
Áþéöê-êè÷èê àðàñûíäà ñþç-ñþùáÿò îëàð,
Ãàðû-ãîúà ãàëìàç, – øàéèÿ éàéûëàð.
Àü ñàããàëëû àòàíûí áeëè áöêöëÿð,
Ãàðûúûã îëìóø àíàí ãàí-éàø òþêÿð.
Àé õàí, ãàëõûá éeðèíäÿí äóðìàñàí,
Úÿëëàä ãûëûíúûíûí àëòûíäàäûð ÿíñÿí.
Ãÿôëÿòÿí ýþçÿë áàøûíû êÿñÿðëÿð.
Àøàüûäàí éóõàðûéà áàõìûðñàíìû?
Ãàðøûíà èðè ãàç ýÿëèá, øàùèíè àòìûðñàíìû?
Ñeëúàí õàíûìûí èøàðÿñèíè ýþðìöðñÿíìè?
“Äÿâÿ áóðíóíäà ÿçèëÿð” äeäèëÿð, – áèëìèðñÿíìè?
Ñàðû äîíëó Ñeëúàí õàíûì êþøêäÿí áàõàð,
Kèì îíà áàõñà, eøãèéëÿ îäà éàõàð!
Ãàíòóðàëû Ñàðû äîíëó ãûç eøãèíÿ áèð “ùó!” äeéèá àéàüà äóðäó.
Ôèêèðëÿøäè: “Àéà, ìÿí áó äÿâÿíèí áóðíóíäàí éàïûøñàì, ãûçûí ñþçö èëÿ
éàïûøäû, – äeéÿðëÿð. Ñàáàùû Oüóç eëëÿðèíÿ õÿáÿð ýeäÿð êè, äÿâÿ ÿëèíäÿ
ýèðèíú îëìóøäó, ãûç õèëàñ eëÿäè”. Ñîíðà äeäè: “Àéà, ãîëúà ãîïóçóìó
÷àëûí, òÿðèôëÿéèí ìÿíè!. Éàðàäàí Àëëàùà ñûüûíäûì. Áèð áóüðàäàí
äþíöììö? Àëëàù ãîéñà, áóíóí äà áàøûíû êÿñèì!”.
Èýèäëÿðè Ãàíòóðàëûíû þéöá-òÿðèôëÿìèø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøëàð:
Ñÿðò ãàéàëàð áàøûíäà éóâà ãóðàí,
Óëó Òàíðûéà éàõûí ó÷óá ãàíàä âóðàí,
Màíúàíàã äàøû òÿê ãûjûëäàéûá éeðÿ eíÿí,
Äóðó ýþëöí þðäÿéèíè øûüûéûá àëàí,
Ñó äèáèíÿ ýèðÿí ãóøó äàðòûá öçÿí,
Ãàðíû àúàí çàìàí ãàëõûá ñöçÿí,
Áöòöí ãóøëàðûí ñóëòàíû ÷àë ãàðàãóø
254
 Þçöíö ùe÷ ñàüñàüàíà âóðäóðàðìû?
Èýèä ÿðëÿð äþéöø ýöíö þëöìöíäÿí ãîðõàðìû?
Ñàðû äîíëó Ñeëúàí õàíûì êþøêäÿí áàõàð,
Kèìÿ áàõñà, þç eøãèéëÿ îäà éàõàð!..
Ñàðû äîíëó ãûç eøãèíÿ ùàéãûðàí Ãàíòóðàëû àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿäÿ
ñàëàâàò ÷ÿêäè. Äÿâÿéÿ ÷èéíè èëÿ áèð çÿðáÿ âóðäó, äÿâÿ áàüûðäû. Áèð äÿ
âóðäó, äÿâÿ àéàã öñòÿ äóðà áèëìÿäè, éûõûëäû. Ãàíòóðàëû äÿâÿíè áàñûá, èêè
éeðäÿí êÿñäè, äîüðàäû. Àðõàñûíäàí èêè ãàéûø ÷ûõàðòäû, òÿêóðóí ãàáàüûíà
òóëëàäû. Äeäè: “Äþéöø÷öëÿðèí îõãàáûñûíûí áàüû, öçÿíýèñèíèí ãàéûøû
öçöëÿíäÿ òèêìÿéÿ ýÿðÿê îëàð”.
Tÿêóð äeéèð: “Âàëëàù, áó èýèäè ýþçöì ýþðäö, êþíëöì ñeâäè”. Ãûðõ
éeðäÿ îòàã ãóðäóðäó. Ãûðõ éeðäÿ áþéöê, ãûðìûçû áÿé-ýÿëèí îòàüû òèêäèð-
äè. Ãàíòóðàëû èëÿ ãûçû ýÿòèðèá îòàüà ñàëäûëàð.
Oçàí ýÿëäè, ýÿëèí ùàâàñû ÷àëäû. Oüóç èýèäèíèí ñèíÿñè ãàáàðäû,
ãûëûíúûíû ÷ûõàðûá éeðè ÷àëäû-÷àïäû. Äeäè êè, éeð êèìè ÷àòëàéûì, òîðïàã
êèìè ñîâðóëóì, ãûëûíúûìëà äîüðàíûì, îõóìà ñàíúûëûì, îüëóì äîüóë-
ìàñûí, äîüóëàðñà, îí ýöíëöê îëìàñûí, ÿýÿð áÿé àòàìûí âÿ õàíûì àíà-
ìûí öçöíö ýþðìÿìèø áó îòàüà ýèðèá éàòñàì. ×àäûðûíûí èïëÿðèíè à÷äû.
Äÿâÿëÿðèíè íÿðèëäÿòäè, àòëàðûíû êèøíÿòäè. Ýeúÿíè ýöíäöçÿ ãàòäû, êþ÷äö...
Éeääè ýöí éeääè ýeúÿ ýeäèá, îüóç éóðäóíóí ñÿðùÿäèíÿ ÷ûõäûëàð.
×àäûð ãóðäóëàð. Ãàíòóðàëû äeéèð:
Ùeé, ãûðõ äîñòóì, éîëäàøûì!
Ãóðáàí ñèçÿ ìÿíèì áàøûì!
Àëëàù-òààëà éîë âeðäè, ýeòäèì.
O ö÷ ãóäóç ùeéâàíû þëäöðäöì.
Ñàðû äîíëó Ñeëúàí õàíûìû àëûá ýÿëäèì.
Xÿáÿð âeðèí, àòàì ìÿíè ãàðøûëàñûí!
Ãàíòóðàëû áàõäû ýþðäö êè, áó äàéàíäûãëàðû éeðäÿ ãóãó ãóøëàðû,
äóðíàëàð, òóðàúëàð, êÿêëèêëÿð ó÷óðëàð. Ñîéóã-ñîéóã ñóëàð, ÷àéûðëàð-
÷ÿìÿíëÿð... Ñeëúàí õàíûì áó éeðè ñeâäè, áÿéÿíäè. Äöøäöëÿð, êeô ìÿúëèñè
ãóðäóëàð. Éeäèëÿð, è÷äèëÿð.
O çàìàíëàð îüóç èýèäëÿðèíÿ íÿ áÿëà ýÿëèðäèñÿ, éóõóäàí –
éàòìàãäàí ýÿëèðäè. Ãàíòóðàëûíûí éóõóñó ýÿëäè, éàòäû. O, éàòàðêÿí ãûç
ôèêèðëÿøäè: “Mÿíèì àøèãëÿðèì ÷îõäóð. Áèðäÿí õÿëâÿòúÿ ýÿëèá, èýèäèìè
òóòóá þëäöðÿðëÿð! Àü öçëö ìÿí ýÿëèíè òóòóá éeíÿ àòà-àíàìûí eâèíÿ
àïàðàðëàð!”. Oíà ýþðÿ äÿ Ãàíòóðàëûíûí àòûíû ýèçëèúÿ éÿùÿðëÿòäè. Þçö äÿ
255
àëòäàí éàðàãëàíûá öñòäÿí ýeéèíäè. Ñöíýöñöíö ÿëèíÿ àëäû, áèð éöêñÿê ée-
ðÿ ÷ûõûá ýþçëÿäè.
Xàíûì, äeéÿñÿí, òÿêóð ïeøìàí îëìóøäó. “Eëÿ ö÷ ùeéâàí
þëäöðäöéö ö÷öí òÿêúÿ-áèðúÿ ãûçúûüàçûìû àëäû ýeòäè”,- äeéÿ ôèêèðëÿøäè.
Ýèçëèíúÿ ãàðà äîíëó, ýþé äÿìèð ãûëûíúëû àëòû éöç êàôèð ñe÷äè. Ýeúÿ-
ýöíäöç àò ñöðäöëÿð. Áèðäÿí ýÿëèá Ãàíòóðàëûýèë äöøÿí éeðÿ ÷àòäûëàð. Ãûç
ùàçûð èäè. Áàõäû, ëàï èðÿëè ýÿëìèøäèëÿð. Àòûíû îéíàäûá, Ãàíòóðàëûíûí
öñòöíÿ ýÿëäè. Ñîéëàäû, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá äeäè:
Ãàôèë îëìà, ãàðà áàøûíû ãàëäûð, èýèä!
Àëà-ãûéìà, ýþçÿë ýþçöíö à÷, äóð, èýèä!
Ãîëëàðûí âÿ àü ÿëëÿðèí áàüëàíìàäàí,
Àü àëíûí ãàðà éeðëÿðÿ ÷ûðïûëìàäàí,
Áèðúÿ àíäà ýþçÿë áàøûí êÿñèëìÿäÿí,
Ãûçûë ãàíûí éeð öçöíÿ òþêöëìÿäÿí,
Äöøìÿí ÷àòäû, éàõûíäàäûð,
Íÿ éàòûðñàí, àéàüà ãàëõ!
Ñÿðò ãàéàëàð îéíàìàäàí éeð îâóëäó.
Ãîúà áÿéëÿð ùe÷ þëìÿäÿí eë áîøàëäû.
Ãîøóëàðàã-ãîâóøàðàã äàüäàí eíäè,
Áèð ñûðàäà äöçöëÿðÿê öçÿðèíÿ äöøìÿí ýÿëäè.
Éàòìàüà éeð-éóðäìó òàïäûí, ñÿíÿ íÿ îëäó?
- äeéÿ ÷àüûðäû. Ãàíòóðàëû ýÿðíÿøèá îéàíäû, äóðäó. Äeéèð: “Íÿ
ñþéëÿðñÿí, ýþçÿëèì!”. Ñeëúàí õàíûì: “Èýèäèì, öñòöíÿ äöøìÿí ýÿëèá.
Oéàòìàã ìÿíäÿí, ñàâàøûá ùöíÿð ýþñòÿðìÿê ñÿíäÿí!” äeäè. Ãàíòóðàëû
ýþçöíö à÷äû, ýþç ãàïàãëàðûíû ãàëäûðûá áàõäû. Ýþðäö ýÿëèí àò öçÿðèíäÿ-
äèð; ýeéèíìèø, ñöíýöñö äÿ ÿëèíäÿ. Éeðè þïäö. Äeäè: “Àìÿííà âÿ ñÿä-
äÿãíà! Àëëàùûí ãàïûñûíäà ìÿòëÿáèìèç éeðèíÿ éeòäè”. Tÿìèç ñóäà éó-
éóíäó. Àü àëíûíû éeðÿ ãîéäó, èêè ðöêÿò íàìàç ãûëäû, àòûíà ìèíäè. Àäû
ýþçÿë Mÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ÷ÿêäè. Ãàðà äîíëó êàôèðèí öñòöíÿ àò ñöðäö,
èðÿëè ýeòäè. Ñeëúàí õàíûì àò îéíàòäû. Ãàíòóðàëûíûí þíöíÿ êe÷äè. Ãàíòó-
ðàëû äeéèð: “Ýþçÿëèì, ùàðà ýeäèðñÿí?”. Äeéèð: “Èýèä áÿé, áàø ñàëàìàò îë-
ñà, ïàïàã òàïûëìàçìû? Áó ýÿëÿí äöøìÿí ãàòû äöøìÿíäèð. Âóðóøàã, äþ-
éöøÿê: þëÿíèìèç þëñöí, äèðè ãàëàíûìûç eâÿ ýÿëñèí!”. Áóðàäà Ñeëúàí õà-
íûì àò ñàëäû, ãûðûëàíû ãûðäû, ãà÷àíû ãîâìàäû, “àìàí” äeéÿíè þëäöðìÿäè.
Eëÿ ñàíäû êè, äöøìÿí áàñûëäû. Ãûëûíúûíûí ãÿáçÿñè ãàí ÷àäûðà ýÿëäè.
Ãàíòóðàëûíû òàïà áèëìÿäè.
256
 Eëÿ áó çàìàí Ãàíòóðàëûíûí àòà-àíàñû ýÿëèá ÷ûõäû. Ýþðäöëÿð êè, áó
“ýÿëèí” äeéèëÿí àäàìûí ãûëûíúûíûí ãÿáçÿñè ãàíëûäûð, îüóëëàðû ýþðöíìöð.
Xÿáÿð áèëäèëÿð, ýþðÿê, íeúÿ õÿáÿðëÿøäèëÿð. Àíàñû äeéèð:

Àíàì ýÿëèí, ãûçûì ýÿëèí,

Ñöáù òeçäÿí þç éeðèíäÿí äóðóá ýÿëäèí,
îüëóìóçó òóòäóðäóíìó?
Xÿáÿðñèçúÿ ýþçÿë áàøûíû êÿñäèðäèíìè?
“Xàíûì àíà, áÿé àòà!” äeéèá èíëÿòäèíìè?
Ñÿí ýÿëèðñÿí, áèð áàëàì ýþðöíìöð,
Áàüðûì éàíûð, þç äèëèíëÿ õÿáÿð âeð ìÿíÿ!
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí, ýÿëèí, ñÿíÿ!

Ãûç áèëäè êè, ýÿëÿíëÿð ãàéûíàíàñû âÿ ãàéûíàòàñûäûð. Ãàì÷û èëÿ èøàðÿ

eëÿäè êè, îòàüà êe÷èí, ùàðàäà ãàðìàãàðûøûãëûã âàðñà, òîç âàðñà, ùàðàäà
ãàðüà-ãóçüóí äîëàøûðñà, Ãàíòóðàëûíû îðàäà àõòàðûì. Àòûíû ìàùìûçëàäû. Áèð
éöêñÿê éeðÿ ÷ûõäû, ýþçëÿäè; ýþðäö êè, áèð äÿðÿíèí è÷èíäÿ òîç ýàù éûüûëûð,
ýàù äàüûëûð. Oðàéà ýÿëäè; ýþðäö êè, Ãàíòóðàëûíûí àòûíû îõëàìûøëàð. Ýþçöíöí
ãàïàüû ñûéðûëìûø, öçöíö ãàí áöðöìöøäöð. Àõìàãäà îëàí ãàíûíû ñèëèð.
Kàôèðëÿð ãûëûíú ñèéèðèá öñòöíÿ òîïëàøûð, î èñÿ îíëàðû ãàáàüûíà ãàòûá ãîâóð.
Ñeëúàí õàíûì áóíó áeëÿ ýþðäö, è÷èíÿ îä äöøäö. Áèð áþëöê ãàçà
øàùèí ýèðÿí êèìè êàôèðëÿðèí öñòöíÿ àò ñàëäû. Kàôèðëÿðèí áèð óúóíäàí ãûðûá
î áèðè óúóíà ÷ûõäû. Ãàíòóðàëû áàõäû ýþðäö êè, êèì èñÿ äöøìÿíè ãàáàüûíà
ãàòûá ãîâóð. Ñeëúàí îëäóüóíó áèëìÿäè, ãÿçÿáëÿíäè. Áó âàõò ñîéëàìûø,
ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá-äeìèøäèð:

Ãàëõûá éeðèíäÿí äóðàí èýèä, íÿ èýèäñÿí?

Ãàðàéàëëû Ãàçëûã àòà ìèíÿí èýèä, íÿ èýèäñÿí?
Ãÿôèëäÿí áàøëàð êÿñÿí,
Èçèíñèç äþéöøÿ ýèðÿí èýèä, íÿ èýèäñÿí?
Èçèíñèç äþéöøÿ ýèðìÿê áèçèì eëäÿ eéèáäèð.
×ûõ, ýeò! Ãûçûëãóø îëàðàã ó÷óììó?
Ñàããàëûíäàí, áîüàçûíäàí òóòóììó?
Ãÿôèëäÿí ñÿíèí áàøûíû êÿñèììè?
Àë ãàíûíû éeð öçöíÿ òþêöììö?
Ãàðà áàøûíû àòûíûí òÿðêèíäÿí àñûììû?
Àé õàòàñû ÷àòìûø èýèä, íÿ èýèäñÿí, ãàéûò, äþí ýeðè!
257
 Ñeëúàí õàíûì áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Ùeé èýèäèì, áÿé èýèäèì!
Íÿð äÿâÿëÿð êþøÿéèíäÿí äþíÿðìè?
Ùe÷ Ãàðàúûã, Ãàçëûã àòëàð ãóëóíóíó ÿçÿðìè?
Éàéëàãäàêû àü ãîéóíëàð ãóçóñóíäàí áeçÿðìè?
ßð èýèäëÿð, èýèä ÿðëÿð ñeâäèéèíÿ ãûéàðìû?
Èýèäèì, áÿé èýèäèì,
Áó äöøìÿíèí áèð óúó ìÿíèì, áèð óúó ñÿíèí!

Ãàíòóðàëû áèëäè êè, áó äöøìÿíè áàñûá-äàüûäàí Ñeëúàí õàíûìäûð. Áèð

òÿðÿôäÿí äÿ þçö ãîøóíà ýèðèá ãûëûíú ÷ÿêäè. Kàôèðèí áàøûíû êÿñäè. Äöø-
ìÿí áàñûëûá ìÿüëóá îëäó.
Ñeëúàí õàíûì Ãàíòóðàëûíû àòà ìèíäèðèá, éeäÿéèíÿ àëäû, ýeðè ãàéûòäû.
Ýeäÿðêÿí Ãàíòóðàëû þç-þçöíÿ ôèêèðëÿøäè:

Ñeëúàí õàíûì, éeðèíäÿí ãàëõûá-äóðóá,

Ãàðàéàëëû Ãàçëûã àòûíà ìèíèá,
Àòàìûí eâ-eøèéèíÿ ýÿëÿíäÿ,
Oüóçóí àëà ýþçëö ãûç-ýÿëèíè áèëÿíäÿ,
ÿòðàôûíà éûüûøàðàã ýöëÿíäÿ,
Ùÿð êÿñ þç ñþçöíö ñþéëÿéÿíäÿ
Ñÿí äÿ äóðóá þéöíÿñÿí,
“Ãàíòóðàëû éàðàëûéäû,
àò áeëèíÿ àëäûì, ÷ûõäûì” äeéÿñÿí!
Ýþçöì äîéäó, êþíëöì äþíäö, þëäöðöðÿì ñÿíè! – äeäè.

Ñeëúàí õàíûì èøèí íÿ éeðäÿ îëäóüóíó áèëèá, ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì,

íÿ ñîéëàìûøäûð:

Èýèä áÿé, þéöíÿðñÿ, ÿð þéöíñöí, – àñëàíäûð!

Ëîâüàëàíìàã àðâàä ö÷öí íþãñàíäûð.
Þéöíìÿêëÿ àðâàääàí êèøè îëìàç...
Èðè éîðüàí àëòûíäà ãóúàãëàøìàäûã,
Øèðèí äàìàã òóòàðàã þïöøìÿäèê,
Àë äóâàüûì àëòûíäà äàíûøìàäûã.
Teç ñeâäèí, òeç äÿ áeçäèí, ÿáëÿù îüëó, ÿáëÿù!
Áèð Àëëàù áèëèð êè, ìÿí ñÿíÿ ñèðäàøàì, éàðàì, ãûéìà ìÿíÿ!
258
 Ãàíòóðàëû äeéèð: “Éîõ, ÿëáÿòòÿ, þëäöðìÿëèéÿì!”. Ãûç ùèðñëÿíèá
äeäè: “Àé ÿáëÿù îüëó, ÿáëÿù! Mÿí àøàüû ãóëïà éàïûøûðàì, ñÿí éóõàðû
ãóëïà éàïûøûðñàí. Àé ÿáëÿù îüëó, îõëà éà ãûëûíúëà âóðóøóðñàí? Áÿðè ýÿë,
äàíûøàã!”. Àòûíû ñöðöá áèð éöêñÿê éeðÿ ÷ûõäû. Oõãàáûíäàí äîõñàí îõó-
íó éeðÿ òþêäö. Èêè îõ ñe÷èá, äÿìèð óúëóãëàðûíû ÷ûõàðäû: áèðèíè ýèçëÿòäè,
áèðèíè ÿëèíÿ ýþòöðäö. Äÿìèð óúëóãëó îõëà àòìàüà öðÿéè ýÿëìÿäè. Äeäè:
“Èýèä, îõóíó àò!” Ãàíòóðàëû äeäè: “Ãûçëàðûí éîëó áèðèíúèäèð, ÿââÿëúÿ ñÿí
àò!”. Ãûç áèð îõó eëÿ àòäû êè, Ãàíòóðàëûíûí áàøûíäàêû áèò àéàüûíà éûüûëäû.
Ãàíòóðàëû îõ àòìàäû, èðÿëè ýÿëèá Ñeëúàí õàíûìû ãóúàãëàéûá áàðûøäû;
þïöøäöëÿð. Ãàíòóðàëû ñîéëàìûø, ýþðÿê, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Ïàð-ïàð éàíàí, ïàðûëäàéàí èíúÿ äîíëóì!
Éeðèéÿíäÿ éeðÿ ãÿäÿì áàñìàéàí,
Ãàð öñòöíÿ ãàí äàììûø òÿê àë éàíàãëûì!
Ãîøà áàäàì ñûüìàéàí äàð àüûçëûì!
Ãÿëÿì èëÿ ðÿññàì ÷ÿêÿí ãàðà ãàøëûì!
Ùþðöêëÿðè ãûðõ òóòàìëûã ãàðà ñà÷ëûì!
Àñëàí íÿñëè, ñóëòàí ãûçû,
Ùe÷ ìÿí ñÿíè þëäöðìÿéÿ ãûéàðäûììû?
Þç úàíûìà ãûéàðäûì, ñÿíÿ ãûéìàçäûì;
ìÿí ñÿíè ñûíàéûðäûì, -äeäè.
Ñeëúàí õàíûì áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Ãàëõàðàã éeðèìäÿí äóðàðäûì,
Ãàðàéàëëû Ãàçëûã àòûìà ìèíÿðäèì.
Àòàìûí äèê ÷àäûðûíäàí ÷ûõàðäûì.
Àðãóáeëäÿ, Àëà äàüäà îâ îâëàðäûì.
O éeðëÿðäÿ ñûüûí-êeéèê ãîâàðäûì.
Éàé äàðòàíäà áèð îõëà íeéëÿéÿðäèì?
Äÿìèð óúëóãñóç îõëà, èýèä, ñÿíè ñûíàðäûì,
Mÿí ñÿíè þëäöðìÿéÿ, èýèäèì, ùe÷ ãûéàðäûì?..

Oíëàð éàõûíà ýÿëäèëÿð. Ãóúàãëàøûá ãîë-áîéóí îëäóëàð, øèðèí-øèðèí

þïöøäöëÿð. Àü-áîç àòëàðûíû ìèíèá ÷àïäûëàð, áÿé àòàñûíûí éàíûíà ÷àòäûëàð.
Àòàñû îüëóíó ýþðäö, Àëëàùà øöêöðëÿð eëÿäè. Ãàíëû ãîúà þç îüëó âÿ ýÿëèíè
èëÿ îüóç éóðäóíà ýèðäè. Áþéöê âÿ ýþçÿë ÷ÿìÿíëèêäÿ ÷àäûð ãóðäóðäó.
Àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ êÿñäèðäè. Tîé eòäè. Ãàëûí
Oüóç áÿéëÿðèíè ÷àüûðûá ÿçèçëÿäè...
259
 Ãàíòóðàëû ãûçûë òàüëû ýöíëöéöíö ãóðäóðóá, ýÿëèí îòàüûíà ýèðäè,
ìóðàäûíà-àðçóñóíà ÷àòäû.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá ãîïóç ÷àëäû. Áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû. Èýèä-
ëÿðèí áàøûíà ýÿëÿíëÿðè ñþéëÿäè:

Èíäè ùàíû äeäèéèì áÿé ÿðÿíëÿð?

Äöíéà ìÿíèìäèð äeéÿíëÿð?
ßúÿë àëäû, éeð ýèçëÿòäè,
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
Ýÿëèìëè-ýeäèìëè äöíéà,
Ñîí óúó þëöìëö äöíéà!
ßúÿë ýÿëäèêäÿ òÿìèç èìàíäàí àéûðìàñûí, –
Àëëàù ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú eòìÿñèí!
Àëëàù âeðÿí öìèäèí öçöëìÿñèí!
Àü àëíûí þíöíäÿ áeø êÿëìÿ äóà eòäèê, ãÿáóë îëñóí!
“Àìèí!” äeéÿíëÿðèí öçöíö ýþðÿñÿí!
Éûüûøäûðñûí, ñàõëàñûí Àëëàù ýöíàùûíûçû,
àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿä Móñòàôàéà áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!!!

260
 ÃÀÇÛËÛÃ ÃOÚÀ OÜËÓ ÉEÉÍßK ÁOÉÓ

Ãàì Üàì îüëó Áàéûíäûð õàí éeðèíäÿí äóðìóøäó, ãàðà éeðèí öçÿ-
ðèíäÿ óúà eâèíè òèêäèðìèøäè. Áþéöê àëà÷ûüû ýþé öçöíÿ äèðÿíìèøäè. Mèí
éeðäÿ èïÿê õàë÷à äþøÿíìèøäè. È÷ Oüóç âÿ Äàø Oüóç áÿéëÿðè ìÿúëèñÿ
òîïëàøìûøäû. Éeìÿê-è÷ìÿê èäè.
Ãàçûëûã ãîúà äeéèëÿí áèð êèøè âàð èäè. Áàéûíäûð õàíûí âÿçèðè èäè.
Øÿðàáûí òÿñèðè áàøûíà âóðäó. Ãàáà äèçëÿðè öñòÿ ÷þêöá, Áàéûíäûð õàíäàí
éöðöø ö÷öí èçèí èñòÿäè. Áàéûíäûð õàí èúàçÿ âeðäè: “Ùàðàéà èñòÿéèðñÿí,
ýeò!” – äeäè.
Ãàçûëûã ãîúà äöíéàýþðìöø, èøÿ éàðàéàí àäàì èäè. Eòèáàðëû ãîúàëàðû
éàíûíà úÿìëÿäè. Éàòàã-éàðàüû èëÿ éîëà äöøäö. ×îõ äàüëàð, äÿðÿ-òÿïÿëÿð
êe÷äè. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Äöçìöðä ãàëàñûíà ýÿëäè. Ãàðà äÿíèç
êÿíàðûíäà èäè; îðàéà ÷àòûá äàéàíäûëàð.
O ãàëàíûí áèð òÿêóðó âàðäû. Àäûíà Àðøûí îüëó Äèðÿê òÿêóð
äeéÿðäèëÿð. O êàôèðèí àëòìûø àðøûí ãàìÿòè âàðäû. Àëòìûø áàòìàíëûã ýöðç
àòûðäû. ßí ìþùêÿì éàéû äà ÷ÿêÿðäè...
Ãàçûëûã ãîúà îðàéà ÷àòàí êèìè äþéöøÿ áàøëàäû. Ñîíðà î òÿêóð ãàëà-
äàí áàéûðà ÷ûõäû. Meéäàíà ýèðäè, þçöíÿ òàé èýèä èñòÿäè. Ãàçûëûã ãîúà
îíó ýþðÿí êèìè éeë êèìè éeòèøäè, éeëÿì êèìè éàïûøäû. Kàôèðèí ÿíñÿñèíÿ
áèð ãûëûíú âóðäó. Çÿððÿ ãÿäÿð êÿñÿ áèëìÿäè. Íþâáÿ êàôèðÿ ÷àòäû. O
àëòìûø áàòìàíëûã ýöðçëÿ Ãàçûëûã ãîúàíû âóðäó. Áîø äöíéà áàøûíà äàð
îëäó. Ãàíû äöäöê êèìè øîðóëäàäû. Ãàçûëûã ãîúàíû ãàðìàëàéûá-òóòóá ãà-
ëàéà ñàëäûëàð. Èýèäëÿðè äóðìàéûá ãà÷äûëàð.
Ãàçûëûã Ãîúà äöç îí àëòû èë ãàëàäà äóñòàã îëäó. Ñîíðàëàð ßìÿí
äeéèëÿí áèð êèøè àëòû äÿôÿ ýeòäè, ùÿìèí ãàëàíû àëà áèëìÿäè.
Ñÿí äeìÿ, Ãàçûëûã ãîúà äóñòàã äöøÿí âàõò áèð éàøûíäà áèð îüëó
âàðìûø. Oí áeø éàøûíà ýèðäè, èýèä îëäó. Àòàñûíû þëìöø áèëèðäè. Àòàñûíûí
äóñòàã îëäóüóíó îüëàíäàí ýèçëÿäèðäèëÿð. Ùÿìèí îüëàíûí àäûíà Éeéíÿê
äeéÿðäèëÿð. Ýöíëÿðèí áèð ýöíö Éeéíÿê îòóðóá áÿéëÿðëÿ ñþùáÿò eäÿðêÿí
Ãàðàýöíÿ îüëó Áóäàãëà ñþçö äöç ýÿëìÿäè. Áèð-áèðèíÿ ñþç àòäûëàð. Áó-
äàã äeäè: “Áóðàäà áîø-áîø äàíûøûá íeéëÿéèðñÿí? Äàëàøìàüà àäàì àõ-
òàðûðñàíñà, ýeäèá àòàíû ãóðòàðñàíà! Áÿñ íèéÿ îí àëòû èëäèð, äóñòàãäûð?”.
Éeéíÿê áó õÿáÿðè eøèäÿíäÿ öðÿéè îéíàäû, ãàðà áàüðû ñàðñûëäû.
Ãàëõäû, Áàéûíäûð õàíûí ùöçóðóíà ýeòäè. Öçöíö éeðÿ ãîéäó, äeäè:
261
 Ñÿùÿð ÷àüû ñÿðò éeðäÿ òèêèëÿí ùöíäöð eâëè!
Àòëàñäàí éàïûëìûø ýþé àëà÷ûãëû!
Tþâëÿ-òþâëÿ ÷ÿêèëÿí øàùàíÿ àòëû!
×àüûðàíäà ùàé âeðÿí, éîëó ÷àâóøëó!
Ñöôðÿñèíäÿí éàü òþêöëÿí, áîë íeìÿòëè!
Áöòöí èýèäëÿðèí àðõàñû, éîõñóëëàðûí öìèäè!
Töðêöñòàíûí äèðÿéè! Töêëö ãóøóí áàëàñû!
Àìèò ñîéóíóí àñëàíû! Ãàðàúûüûí ãàïëàíû!
Äþâëÿòëè õàí, ìÿíÿ êþìÿê!
Ãîøóí âeð, ìÿíè àòàìûí äóñòàã îëäóüó ãàëàéà ýþíäÿð!
Áàéûíäûð õàí ÿìð eòäè: “Èéèðìè äþðä âèëàéÿòèí áÿéëÿðè ýÿëñèí!
Áèðèíúèñè, Äÿìèð ãàïû Äÿðáÿíä áÿéè, ãàðüû ñöíýö óúóíäà ÿð áþéöðäÿí,
äþéöøÿ ýèðÿíäÿ “êèìñÿí” äeéÿ ñîðóøìàéàí Ãûéàí Ñÿëúèê îüëó Äÿëè
Äîíäàç ñÿíèíëÿ áèðëèêäÿ ýeòñèí! Àéüûðýþçëöäÿ àò öçäöðÿí, ÿëëè éeääè
ãàëàíûí êèëèäèíè ñûíäûðàí Èëÿê Ãîúà îüëó Töëÿêâóðàí áèðëèêäÿ ýeòñèí!
Ãîøà áöðúäÿí ãàéûí îõó äàéàíìàéàí Éàüðûíúû îüëó Eëàëìûø ñÿíèíëÿ
áèðëèêäÿ ýeòñèí! Ö÷ äÿôÿ äöøìÿí ýþðìÿñÿ, ãàí àüëàéàí Äîüñóí îüëó
Ðöñòÿì ñÿíèíëÿ ýeòñèí! ßjäàùàëàð àüçûíäàí àäàì àëàí Äÿëè Âóðàí
áèðëèêäÿ ýeòñèí! “Éeðèí áèð óúóíäàí î áèðè óúóíà ÷àòûì!” – äeéÿí
Ñàâüàí Ñàðû ñÿíèíëÿ ýeòñèí!...”
Ñàéûëìàãëà îüóç èýèäëÿðè òöêÿíìÿç. Áàéûíäûð õàí èéèðìè äþðä
âèëàéÿòèí ïÿùëÿâàí ÿéëÿðèíè Éeéíÿéÿ áeëÿ éîëäàø eòäè. Áÿéëÿð éûüûøûá,
ùàçûðëûã ýþðäöëÿð. Áèðäÿí î ýeúÿ Éeéíÿê éóõó ýþðäö. Éóõóñóíó éîë-
äàøëàðûíà ñîéëàäû, ýþðÿê, õàíûì, íÿ äeäè: “Áÿéëÿð, äÿðäëè áàøûì-ýþ-
çöì éàòìûøêÿí éóõó ýþðäö. Àëà ýþçöìö à÷àíäà äöíéàíû ýþðäöì.
Àü-áîç àòëàð ÷àïäûðàí àëïàíëàðû ýþðäöì. Àü èøûãëû èýèäëÿðè éàíûìà
ñàëäûì. Àü ñàããàëëû Äÿäÿ Ãîðãóääàí þéöä àëäûì. Ãàðøûäàêû óúà äàü-
ëàðû àøäûì. Èðÿëèäÿ óçàíàí Ãàðà äÿíèçè ýþðäöì. Ýÿìè äöçÿëòäèì;
êþéíÿéèìè ÷ûõàðûá, éeëêÿí ãóðäóì. Ãàáàãäàêû äÿíèçè öçöá êe÷äèì.
O òÿðÿôäÿêè óúà äàüûí áèð éàíûíäà àëíû-áàøû áàëãàðà áÿíçÿéÿí áèð êèøè
ýþðäöì. Ãàëõûá éeðèìäÿí äóðäóì. Ãàðüû äèëëè èòè ñöíýöìö ãàïûá, î
êèøèéÿ ñàðû ýeòäèì. Ãàðøûäàí î êèøèéÿ ñàíúìàã èñòÿäèéèì çàìàí ýþ-
çóúó îíà áàõäûì; òàíûäûì, äàéûì ßìÿí èìèø. Äþíöá î êèøèéÿ ñàëàì
âeðäèì. “Oüóç eëëÿðèíäÿ êèìëÿðäÿíñÿí?” – äeäèì. Ýþç ãàïàãëàðûíû
ãàëäûðûá, öçöìÿ áàõäû. “Oüóë, Éeéíÿê, ùàðàéà ýeäèðñÿí?” – äeäè.
Mÿí äeäèì: “Äöçìöðä ãàëàñûíà ýeäèðÿì. Àòàì îðàäà äóñòàã èìèø”.
Áóðàäà äàéûì ìÿíÿ ñîéëàäû:
262
 Éeòäèéèì éeðÿ éeë éeòìÿçäè.
Éeääè äÿñòÿ èýèäëÿðèì
Éeíè Áàéûðûí ãóðäóíà áÿíçÿðäè.
Éeääè êèøëÿ ãóðóëóðäó ìÿíèì éàéûì!
Ãàéûí áóäàüûíäàí éîíóëäó îõóì,
Ëÿëÿêëè, ãûçûëû ìþùöðëö îõóì!
Éeë ÿñäè, éàüûø éàüäû, òóôàí ãîïäó,
Éeääè äÿôÿ ýeòäèìñÿ äÿ, ãàëàíû àëà áèëìÿéèá ýeðè äþíäöì.
Mÿíäÿí èýèä îëà áèëìÿçñÿí, Éeéíÿéèì, äþí! – äeäè.
Éeéíÿê äÿ éóõóñóíäà äàéûñûíà ñîéëàéûá, äeìèøäèð:
Ãàëõûá éeðèíäÿí äóðàíäà
Àëà ýþçëö èýèä áÿéëÿðè éàíûíà ñàëìàäûí.
Ñÿí òàíûíìûø áÿéëÿðëÿ ýeòìÿäèí,
Áeø àõ÷àéà ãóëëóã eäÿí, îò-ÿëÿô éûüàí
àäàìëàðû þçöíÿ éîëäàø eëÿäèí.
O ãàëàíû îíà ýþðÿ àëà áèëìÿäèí!
Éeéíÿê éeíÿ äeéèð:
Ãîâóðìàíû êÿñÿ-êÿñÿ éeìÿê éàõøûäûð.
Äþéöø ýöíö ñó è÷ìÿéÿ ÷eøìÿ éàõøûäûð.
Äþâëÿò äàèì ýÿëäèéè òÿê äóðñà éàõøûäûð.
Áèëäèéèíè óíóòìàñàí, àüûë éàõøûäûð.
Þëöìöíäÿí ãîðõìàñàí, ìÿðäëèê éàõøûäûð.
Éeéíÿê áó éóõóíó éîëäàøëàðûíà äàíûøäû.
Ñÿí äeìÿ, äàéûñû ßìÿí îðàéà éàõûí èìèø. Áöòöí áÿéëÿðëÿ éîëäàø
îëóá ýeòäèëÿð. Ýeäèá Äöçìöðä ãàëàñûíà ÷àòäûëàð. Äàèðÿ øÿêëèíäÿ
äàéàíäûëàð. Eëÿ êè, êàôèðëÿð áóíëàðû ýþðäö, Àðøûí îüëó Äèðÿê òÿêóðà
õÿáÿð âeðäèëÿð. O ëÿíÿòÿ ýÿëìèø äÿ ãàëàäàí ÷ûõûá, áóíëàðà ãàðøû ýÿëäè
âÿ þçöíÿ óéüóí äþéöø÷ö èñòÿäè. Ãûéàí Ñÿëúèê îüëó Äÿëè Äîíäàç äóðóá
ýÿëäè. Àëòìûø òóòàìëûã ñöð íèçÿñèíè ãîëòóüóíà ãûñûá, “î êàôèðè ãàáàã
òÿðÿôäÿí âóðóì”, – äeéÿ ôèêèðëÿøäè, âóðà áèëìÿäè. Kàôèð òÿêóð îíó ãàð-
ìàëàéûá, çÿðáÿ âóðäó. Ñöíýöñöíö ÷ÿêèá ÿëèíäÿí àëäû: O, àëòìûø
áàòìàíëûã ýöðç èëÿ Äîíäàçû áÿðê âóðäó. Ýeí äöíéà Äîíäàçûí áàøûíà
äàðàëäû, Ãàçëûã àòûíû äþíäÿðäè, ãàéûäûá ýÿëäè.
Áóíäàí ñîíðà Äþíÿáèëìÿç Töëÿêâóðàí àò öñòöíäÿ àëòû ïÿðëè ÷îìàüû
èëÿ ùöúóì eäèá, êàôèðè éóõàðûäàí àøàüû ìþùêÿì âóðäó, éûõà áèëìÿäè.
263
Tÿêóð îíóí äà ÷îìàüûíû ãàðìàëàéûá àëäû. Oíó äà ýöðçëÿ âóðäó. O äà
Ãàçëûã àòûíû äþíäÿðèá ãàéûòäû. Xàíûì, èéèðìè äþðä âèëàéÿòèí áÿéè òÿêó-
ðóí ÿëèíäÿ ìÿüëóá îëäó.
Ñîíðà úàâàí, òÿçÿúÿ èýèä îëàí Ãàçûëûã Ãîúà îüëó Éeéíÿê Àëëàùà
ñûüûíäû. Ãöäðÿòëè Àëëàùû òÿðèôëÿäè:

Óúàëàðäàí óúàñàí,
Kèìñÿ áèëìÿç íeúÿñÿí, ÿçèç Àëëàù!
Àíàäàí äîüóëìàäûí, ñÿí àòàäàí îëìàäûí.
Ùe÷ êèìèí ìàëûíû éeìÿäèí,
Kèìñÿéÿ ýöú eòìÿäèí.
Ùÿð éeðäÿ ÿùÿäñÿí, Àëëàùö ñÿìÿäñÿí!
Àäÿìÿ ñÿí òàú ãîéäóí,
Øeéòàíà ëÿíÿò eòäèí.
Áèð ýöíàùà ýþðÿ ãàïûíäàí ãîâäóí.
Íÿìðóä ýþéÿ îõ àòäû.
Ãàðíû éàðûã áàëûüû ãàðøûéà òóòäóí.
Áþéöêëöêäÿ ùÿääèí éîõ,
Ñÿíèí áîéóí-ãÿääèí éîõ,
éà áÿäÿíèí, úÿääèí éîõ!
Âóðäóüóíó óëàòìàéàí óëó Òàíðû!
Áàñäûüûíû áèëäèðìÿéÿí áÿëëè Òàíðû!
Àïàðäûüûíû ýþéÿ éeòèðÿí ÿçèç Òàíðû!
Ãÿçÿáëÿíäèéèíè áàòûðûá-áîüàí àúûãëû Òàíðû!
Áèðëèéèíÿ ñûüûíäûì, ãàäèð Òàíðû!
Ãàðà äîíëó êàôèðÿ ãàðøû àò ñöðöðÿì,
Èøèìè ñÿí áàøà âóð, ñÿí êþìÿê eò!

Ùÿìèí äÿìäÿ àòûíû èðÿëè ñöðäö. Éeë êèìè éeòèøäè, éeëÿì êèìè éàïûøäû.
Kàôèðèí ÷èéíèíÿ áèð ãûëûíú âóðäó. Ýeéèì-êeúèìèíè äîüðàäû. Àëòû áàðìàã
äÿðèíëèéèíäÿ éàðà âóðäó. Ãàðà ãàíû øîðóëäàéûá àõäû. Ãàðà èíÿê ýþíöíäÿí
òèêèëìèø ÷ÿêìÿëÿðè ãàíëà äîëäó. Ãàðà áàøû äóìàíëàíäû, ôûðëàíäû. Äÿðùàë
äþíäö, ãàëàéà ãà÷äû. Éeéíÿê àðõàñûíäàí ÷àòäû. Ùàñàð ãàïûñûíäàí ýèðÿí
éeðäÿ áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúûíû ÿíñÿñèíÿ eëÿ âóðäó êè, áàøû òîï êèìè éeðÿ
äöøäö. Oíäàí ñîíðà Éeéíÿê àòûíû äþíäÿðèá, ãîøóíóí è÷èíÿ ýÿëäè.
Ãàçûëûã ãîúàíû äóñòàãëûãäàí ÷ûõàðòäûëàð. “Ùeé, áÿé èýèäëÿð, êàôèðè
êèì þëäöðäö?” äeéÿ ñîðóøàí Ãàçûëûã ãîúà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ
ñîéëàìûø-äeìèøäèð:
264
 Ãàéòàáàíûí ìàéàñûíû éöêëö ãîéóá ýeòìèøÿì,
Kàø áèëÿéäèì, íÿðìè, ìàéàìû äîüäó?
Áþéöê àóëäà ãîéóíëàðû éöêëö ãîéóá ýÿëìèøÿì.
Kàø áèëÿéäèì, eðêÿê éà äèøè äîüäó?
Àëà ýþçëö ýþçÿëèìè éöêëö ãîéóá ýÿëìèøÿì.
Kàø áèëÿéäèì, îüëó éà ãûçû îëäó?
Àé èýèäëÿð, éàðàäàíûí eøãèíÿ,
õÿáÿð âeðèí ñèç ìÿíÿ!
Éeéíÿê áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá-äeìèøäèð:
Ãàéòàáàíûí ìàéàñûíû éöêëö ãîéäóí, íÿð îëäó!
Áþéöê àóëäà ãîéóíëàðûí éöêëö ãàëäû, ãî÷ äîüäó!
Àëà ýþçëö ýþçÿëèíè éöêëö ãîéäóí, àñëàí áèð îüëó îëäó!
Éeéíÿê àòàñû èëÿ ýþðöøäö. Oíäàí ñîíðà ãàëàí áÿéëÿð ýþðöøäöëÿð. Ñîíðà
áÿéëÿð áèð àíäà ùàñàðà ùöúóì eòäèëÿð, äöøìÿí ìàëûíû ÷àëûá-÷àïäûëàð.
Éeéíÿê âÿ àòàñû áèð-áèðèíÿ ùÿñðÿò ãàëäûãëàðû ö÷öí õeéëè ãóúàãëàøûá
þïöøäöëÿð. Ñàùèáñèç éeðëÿðèí ãóðäó êèìè èíèëäÿäèëÿð. Àëëàùà ÷îõ øöêöð eò-
äèëÿð. Ãàëàíûí êèëñÿñèíè éûõûá, éeðèíäÿ ìÿñúèä òèêäèëÿð. ßçèç Tàíðû àäûíà õöò-
áÿ îõóòäóëàð. Øàùèíëÿðèí ÿí éàõøûñûíû, ãóìàøûí ýþçÿëèíè, ãûçëàðûí ýþé÷ÿéèíè
äîããóç úÿðýÿ çÿð íàõûøëû ÷óõàíû Áàéûíäûð õàíà ùÿäèééÿ àéûðäûëàð. Ãàëàí
øeéëÿðè äþéöø÷ö èýèäëÿðÿ áàüûøëàäûëàð. Äþíöá eâëÿðèíÿ ýÿëäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû. “Áó îüóçíàìÿ
Éeéíÿéèí îëñóí!” äeäè. Xeéèð-äóà âeðÿê õàíûì:
Éeðëè óúà äàüëàðûí éûõûëìàñûí!
Kþëýÿëèê èðè àüàúûí êÿñèëìÿñèí!
Àü ñàããàëëû àòàíûí éeðè úÿííÿò îëñóí!
Àü áèð÷ÿêëè àíàíûí éeðè úÿííÿò îëñóí!
Àõûð ýöíäÿ Àëëàù ñèçè ïàê èìàíäàí àéûðìàñûí!
Àü àëíûí þíöíäÿ áeø êÿëìÿ äóà eòäèê, ãÿáóë îëóíñóí!
Ýöíàùûíûçû àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿä Móñòàôà
öçö ñóéóíà áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!!!

265
 ÁÀÑÀTÛÍ TßÏßÝÞÇÖ ÞËÄÖÐÄÖÉÖ ÁOÉ

Xàíûì, áèð ýöí îüóçëàð õÿáÿðñèç îòóðóðêÿí éóðäëàðûíà äöøìÿí

ýÿëäè. Oíëàð ýeúÿéëÿ ãîðõóá êþ÷äö. Ãà÷ûá ýeäÿðêÿí Àðóç ãîúàíûí
êþðïÿ îüëó äöøöá éîëäà ãàëûð, áèð øèð òàïûá ýþòöðöð, áÿñëÿéèð...
Áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà îüóç úàìààòû éeíÿ þç éóðäóíà ãàéûòäû. Oüóç
õàíûí èëõû÷ûñû ýÿëèá õÿáÿð ýÿòèðäè. Äeéèð: “Xàíûì, ãàìûøëûãäàí áèð øèð
÷ûõûð, ñû÷ðàéûá ãà÷ìàüû àäàì êèìèäèð, àòû âóðóá-áàñûð, ãàíûíû ñöìöðöð”.
Àðóç äeéèð: “Xàíûì, áó áÿëêÿ éeðèìèçäÿí ãà÷àíäà äöøöá èòÿí êþð-
ïÿ îüëóìäóð?”. Áÿéëÿð àòëàíäûëàð. Øèðèí éàòàüû öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. Øèðè
ãà÷ûðûá, îüëàíû òóòäóëàð. Àðóç îüëàíû eâèíÿ ýÿòèðäè. Øàäëûã eòäèëÿð.
Éeìÿê-è÷ìÿê îëäó. Àììà îüëàíû íÿ ãÿäÿð ñàõëàéûá-îâóíäóðäóëàðñà,
äóðìàäû, øèðèí éàòàã éeðèíÿ ãà÷äû. Éeíèäÿí òóòóá ýÿòèðäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëäè. Äeäè: “Oüëóì, ñÿí èíñàíñàí. Ùeéâàíëà
ùÿìñþùáÿò îëìà. Ýÿë, éàõøû àòëàð ìèí, éàõøû èýèäëÿðëÿ èø éöðöò! Áþéöê
ãàðäàøûíûí àäû Ãûéàí Ñÿëúèêäèð, ñÿíèí àäûí Áàñàò îëñóí! Àäûíû ìÿí
âeðäèì, éàøûíû Àëëàù âeðñèí!”.
Oüóç úàìààòû áèð ýöí éàéëàüà êþ÷äö. Àðóçóí áèð ÷îáàíû âàðäû. Ãîíóð
Ãîúà Ñàðû ÷îáàí äeéÿðäèëÿð àäûíà. Oüóçëàðûí þíöíäÿ áóíäàí ÿââÿë
êèìñÿ êþ÷ìÿçäè. Óçóí áóëàã äeéèëÿí ìÿøùóð áèð áóëàã âàðäû. O áóëàüà
ïÿðèëÿð ãîíìóøäó. Áèðäÿí ãîéóíëàð öðêäö. ×îáàí ãàáàãäàêû òÿêÿéÿ
ùèðñëÿíäè, èðÿëè ýeòäè. Ýþðäö êè, ïÿðè ãûçëàð ãàíàä-ãàíàäà áàüëàéûá ó÷óð-
ëàð. ×îáàí þç éàïûíúûñûíû öçÿðëÿðèíÿ àòäû. Ïÿðè ãûçûíûí áèðèíè òóòäó. Tàìàù
ñàëûá, ãóúàãëàäû... Ãîéóí öðêìÿéÿ áàøëàäû. ×îáàí ãîéóíóí ãàáàüûíà
ãà÷äû. Ïÿðè ãûçû ãàíàä ÷àëûá ó÷äó. Äeäè: “×îáàí, èë òàìàì îëàíäà ìÿí-
äÿêè ÿìàíÿòèíè ýÿë, àë!. Àììà îüóçëàðûí áàøûíà áÿëà ýÿòèðäèí!” ×îáàíûí
è÷èíÿ ãîðõó äöøäö. Àììà ãûçûí àéðûëûüûíäàí áÿíèçè ñàðàëäû.
Çàìàí ýÿëäè, îüóçëàð éeíÿ éàéëàüà êþ÷äöëÿð. ×îáàí éeíÿ áó áó-
ëàüà ýÿëäè. Éeíÿ ãîéóí öðêäö. ×îáàí èðÿëè ýÿëäè. Ýþðäö êè, áèð ÿò òîï-
ëóñó éàòûð, ïàð-ïàð ïàðûëäàéûð. Ïÿðè ãûçû ýÿëèá äeäè: “×îáàí, ÿìàíÿòèí
áóäóð, ýÿë ýþòöð! Àììà Oüóçóí áàøûíà áÿëà ýÿòèðäèí!” – äeäè. ×îáàí
áó ÿò òîïàñûíû ýþðÿíäÿ òÿÿúúöáëÿíäè. Ýeðè äþíöá, ñàïàíä äàøûíà òóòäó.
Âóðäóãúà áþéöäö; ÷îáàí ùÿìèí éûüíàüû ãîéäó, ãà÷äû; ãîéóíëàðûí
àðäûíúà äöøäö.
Ñÿí äeìÿ, î çàìàí Áàéûíäûð õàí áÿéëÿðëÿ ýÿçìÿéÿ ÷ûõûáìûø. Áó
áóëàüûí öñòöíÿ ýÿëäèëÿð. Ýþðäöëÿð êè, áèð òÿÿúúöáëö øeé éàòûð, áàøû-
266
àéàüû áèëèíìèð. ×eâðÿéÿ àëäûëàð. Áèð èýèä àòäàí äöøöá îíó òÿðïÿòäè-
âóðäó. Âóðäóãúà áþéöäö. Áèð íe÷ÿ èýèä äÿ äöøöá âóðäó. Oíëàð âóð-
äóãúà áþéöäö. Àðóç Ãîúà äà eíèá âóðäó-ñèëêÿëÿäè, áèðäÿí ìàùìûçû
ùÿìèí øeéÿ òîõóíäó. Áó ÿò òîïàñûíûí ïÿðäÿñè éàðûëäû, è÷èíäÿí áèð îüëàí
óøàüû ÷ûõäû. Ýþâäÿñè àäàì ýþâäÿñè, òÿïÿñèíäÿ áèð ýþçö âàðäû. Àðóç áó
óøàüû ýþòöðöá ÿòÿéèíÿ ñàðûäû. Äeäè: “Xàíûì, áóíó ìÿíÿ âeðèí, îüëóì
Áàñàòëà áþéöäöì!”.
Áàéûíäûð õàí: “Ñÿíèí îëñóí!” – äeäè.
Àðóç Tÿïÿýþçö ýþòöðöá eâèíÿ ýÿòèðäè. Áóéóðäó, áèð äàéÿ ýÿëäè.
Äàéÿ ÿìúÿéèíè àüçûíà âeðäè. Óøàã áèð ñîðäó, îëàí ñöäöíö è÷äè. Èêèíúè
äÿôÿ ñîðäó, ãàíûíû è÷äè; ö÷öíúöäÿ úàíûíû àëäû. Áèð íe÷ÿ äàéÿ ýÿòèðäèëÿð.
Tÿïÿýþç îíëàðû ùÿëàê eòäè. Ýþðäöëÿð îëìóð, “ñöäëÿ áÿñëÿéÿê”- äeäèëÿð.
Ýöíäÿ áèð ãàçàí ñöä ÷àòìûðäû. Áÿñëÿäèëÿð, áþéöäö, ýÿçìÿéÿ áàøëàäû.
Oüëàí óøàãëàðû èëÿ îéíàéûðäû. Óøàãëàðûí êèìèíèí áóðíóíó, êèìèíèí
ãóëàüûíû éeìÿéÿ áàøëàäû. Xöëàñÿ, úàìààò áóíóí ÿëèíäÿí çàðà ýÿëäè.
Àúèç ãàëäûëàð, Àðóçà øèêàéÿò eäèá àüëàøäûëàð. Àðóç Tÿïÿýþçö äþéäö-
ñþéäö, áeëÿ ùÿðÿêÿòëÿðè ãàäàüàí eòäè; Tÿïÿýþç ñþçöíÿ áàõìàäû. Àõûð
êè, Àðóç îíó eâèíäÿí ãîâäó.
Tÿïÿýþçöí ïÿðè àíàñû ýÿëèá îüëàíûí áàðìàüûíà áèð öçöê êe÷èðäè.
“Oüóë, ñÿíÿ îõ áàòìàñûí, áÿäÿíèíè ãûëûíú êÿñìÿñèí!” – äeäè.
Tÿïÿýþç îüóçëàðûí àðàñûíäàí ÷ûõäû, áèð óúà äàüäà ìÿñêÿí ñàëäû.
Éîë êÿñäè, àäàì îüóðëàäû, áþéöê ãóëäóð îëäó. Öçÿðèíÿ áèð íe÷ÿ àäàì
ýþíäÿðäèëÿð. Oõ àòäûëàð, áàòìàäû. Ãûëûíú âóðäóëàð, êÿñìÿäè. Ñöíýöíö
ñàíúäûëàð, éeðèìÿäè. ×îáàí-÷îëóã ãàëìàäû, Tÿïÿýþç ùàìûíû éeäè.
Oüóçëàðûí è÷èíäÿ àäàì éeìÿéÿ áàøëàäû. Oüóçëàð éûüûøûá îíóí öçÿðèíÿ
ýÿëäèëÿð. Tÿïÿýþç ýþðöá ãÿçÿáëÿíäè. Áèð àüàúû ãîïàðûá éeðèíäÿí àòäû,
ÿëëè-àëòìûø àäàì ùÿëàê eëÿäè. Èýèäëÿðèí áàø÷ûñû Ãàçàíà eëÿ çÿðáÿ âóðäó,
äöíéà áàøûíà äàðàëäû.
Ãàçàíûí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ Tÿïÿýþçöí ÿëèíäÿ ìÿüëóá îëäó. Äþçÿí
îüëó Àëï Ðöñòÿì ùÿëàê îëäó.
Óøóí ãîúà îüëó êèìè ïÿùëÿâàí îíóí ÿëèíäÿ þëäö; îíóí èêè ãàðäàøû
äà Tÿïÿýþçöí ÿëèíäÿ ïàê úàíûíû òàïøûðäû.
Äÿìèð äîíëó Màìàã îíóí ÿëèíäÿ ìÿùâ îëäó. Áûüû ãàíëû Áöêäöç
ßìÿí äÿ Tÿïÿýþç òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá eäèëäè. Tÿïÿýþç àü ñàããàëëû
Àðóç ãîúàéà ãàí ãóñäóðäó. Ãûéàí Ñÿëúèêèí þäö éàðûëäû. Oüóçëàð Tÿïÿ-
ýþçÿ ùe÷ íÿ eäÿ áèëìÿäèëÿð, âàùèìÿéÿ äöøöá ãà÷äûëàð. Tÿïÿýþç
îíëàðûí ãàðøûñûíû àëäû, ýeðè ãàéòàðäû. Xöëàñÿ, îüóçëàð éeääè äÿôÿ ãà÷äû,
267
Tÿïÿýþç îíëàðûí ãàðøûñûíû àëûá, éeääè äÿôÿ ýeðè îòóðòäó. Oüóç éóðäó
Tÿïÿýþçöí ÿëèíäÿ ÿñèð-éeñèð îëóá ãàëäû. Ýeäèá Äÿäÿ Ãîðãóäó ÷àüûðäû-
ëàð. Oíóíëà äàíûøäûëàð: “Ýÿëèí, ïàé àéûðàã, õÿðàú âeðÿê!” – äeäèëÿð.
Äÿäÿ Ãîðãóäó Tÿïÿýþçöí éàíûíà ýþíäÿðäèëÿð. Ýÿëäè, ñàëàì âeðäè.
Äeéèð: “Oüóë, Tÿïÿýþç, îüóç éóðäó ÿëèíäÿ ÿñèð îëóá, âèðàí ãàëäû. Ñÿíèí
àéàüûíà ìÿíè ýþíäÿðèáëÿð. Ñÿíÿ âàõòàøûðû ïàé âeðÿê, äeéèðëÿð”.
Tÿïÿýþç äeäè: “Ýöíäÿ àëòìûø àäàì éûüûá âeðèí éeìÿéÿ!”. Äÿäÿ
Ãîðãóä äeéèð: “Áó ùeñàáëà ñÿí àäàì ãîéìàç, ùàìûíû ãûðàðñàí. Àììà
ýöíäÿ èêè àäàìëà áeø éöç ãîéóí âeðÿ áèëÿðèê!”.
Äÿäÿ Ãîðãóä áeëÿ äeéÿíäÿ Tÿïÿýþç äeéèð: “Éàõøû, eëÿ îëñóí!
Ëàêèí ìÿíÿ ùÿì äÿ èêè àäàì âeðèí, éeìÿéèìè áèøèðñèí, ìÿí éeéèì!”.
Äÿäÿ Ãîðãóä äþíäö, îüóç éóðäóíà ýÿëäè. Äeäè: “Áóíëó ãîúà èëÿ
Éàïàãëû ãîúàíû Tÿïÿýþçÿ âeðèí, õþðÿéèíè áèøèðñèí! Áèð äÿ ýöíäÿ èêè
àäàìëà áeø éöç ãîéóí èñòÿéèð”. Úàìààò ðàçûëàøäû. Äþðä îüëó îëàí áèðèíè
âeðäè, ö÷ö ãàëäû. Ö÷ îüëó îëàí áèðèíè âeðäè, èêèñè ãàëäû. Èêè îüëó îëàí
áèðèíè âeðäè, áèðè ãàëäû.
Ãàïàããàí àäëû áèð êèøè âàðäû. Èêè îüëó âàðäû. Áèð îüëóíó âeðìèø, áèðè
ãàëìûøäû. Èíäè íþâáÿ äîëàíûá îíà ÷àòìûøäû. Àíàñû ôÿðéàä eäèá çàð-çàð
àüëàäû. Ñÿí äeìÿ, õàíûì, Àðóç îüëó Áàñàò ùàðàñà äþéöøÿ ýeäèáìèø; áó
çàìàí ýÿëèá ÷ûõäû. Oüëàíûí àíàñû äeäè: “Áàñàò èíäè ÷àïãûí÷ûëûãäàí ýÿ-
ëèá. Ýeäèì, áÿëêÿ ìÿíÿ áèð ÿñèð âeðäè, îüóëúóüàçûìû ãóðòàðà áèëäèì”.
Áàñàò ãûçûë íàõûøëû ýöíëöéöíö ãóðóá îòóðìóøäó êè, ýþðäöëÿð áèð
ãàäûí ýÿëèð. È÷ÿðè, Áàñàòûí éàíûíà ýÿëäè, ñàëàì âeðäè, àüëàäû. Äeäè:

Oâóúëàðûíà ñûüìûð ëÿëÿêëè îõóí,

Éeêÿ òÿêÿ áóéíóçóíäàí áÿðê éàéûí âàð.
È÷ Oüóçäà, Äàø Oüóçäà áÿëëèäèð àäûí,
Àðóç îüëó, èýèä Áàñàò, êþìÿê eò ìÿíÿ!

Áàñàò äeéèð: “Íÿ èñòÿéèðñÿí?”. Ãàäûí äeéèð: “Âÿôàñûç äöíéàäà áèð

êèøè ìeéäàíà ÷ûõûá. Oüóç eëèíè éàéëàüà êþ÷ìÿéÿ ãîéìàäû. Áþéöê èòè
ïîëàä ãûëûíúëàð áèð òöêöíö êÿñÿ áèëìÿäè. Ãàðüû íèçÿ îéíàäàíëàð äÿðèñèíè
äÿëÿ áèëìÿäè. Ãàéûí àüàúûíäàí äöçÿëìèø îõëàðû àòàíëàð îíà êàð
eòìÿäèëÿð. Èýèäëÿðèí áàø÷ûñû Ãàçàíà áèð çÿðáÿ âóðäó. Ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ
îíóí ÿëèíäÿ ÿçèëäè. Áûüû ãàíëû Áöýäöç ßìÿí îíóí ÿëèíäÿ äþéöëäö. Àü
ñàããàëëû àòàí Àðóçà ãàí ãóñäóðäó. Meéäàíäà ãàðäàøûí Ãûéàí Ñÿëúèêèí
þäö éàðûëäû, úàí âeðäè. Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðèíèí äÿ êèìèíè øèêÿñò eòäè, êè-
268
ìèíè ùÿëàê eëÿäè. Éeääè äÿôÿ Oüóç eëèíè éeðèíäÿí ãîâäó. Xÿðàú èñòÿäè,
àëäû. Èíäè ýöíäÿ èêè àäàì, áeø éöç ãîéóí èñòÿéèð. Áóíëó ãîúà èëÿ Éà-
ïàãëû ãîúàíû îíà õèäìÿò÷è âeðèáëÿð. Äþðä îüëó îëàí áèðèíè âeðäè. Ö÷ îëàí
áèðèíè âeðäè, èêè îëàí áèðèíè âeðäè. Èêè îüëóì âàðäû, áèðèíè âeðäèì, áèð ãàëäû.
Íþâáÿ ôûðëàíûá, ìÿíÿ ÷àòûá. Oíó äà èñòÿéèðëÿð. Xàíûì, ìÿíÿ êþìÿê eò!”
Áàñàòûí ãàðàíëûã ÷þêìöø ýþçëÿðè éàøëà äîëäó. Ãàðäàøûíäàí þòðö
ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:

Ãàéàëûã éeðäÿ òèêèëìèø îòàãëàðûíû

O çàëûì éûõìûøäûð éÿãèí, ãàðäàø!
Èòè ãà÷àí àòëàðûíû òþâëÿäÿí
O çàëûì ñe÷ìèøäèð éÿãèí, ãàðäàø!
Tÿêùöðêöúëö äÿâÿëÿðè ãàòàðûíäàí
O çàëûì àéûðìûøäûð éÿãèí, ãàðäàø!
Øöëÿíëÿðäÿ ãûðäûðäûüûí ãîéóíëàðû
O çàëûì ãûðìûøäûð éÿãèí, ãàðäàø!
Ôÿðÿùëÿíèá ýÿòèðäèéèí ýÿëèíèíè
O çàëûì ñÿíäÿí àéûðìûøäûð éÿãèí, ãàðäàø!
Àü ñàããàëëû àòàìû “Oüóë” äeéÿ àüëàòäûí éÿãèí, ãàðäàø!
Àüúà öçëö àíàìû ñûçëàòäûí, éÿãèí ãàðäàø!
Ãàðøûäàêû óúà äàüûìûí çèðâÿñè ãàðäàø!
Èòè àõàí ýþçÿë ñóéóìóí äàøãûíû ãàðäàø!
Ýöúëö áeëèìèí ãöââÿñè,
ãàðàíëûã ÷þêìöø ýþçëÿðèìèí èøûüû, ãàðäàø!

“Ãàðäàøûìäàí àéðûëäûì!” – äeéÿ ÷îõ àüëàäû, çàðûëäàäû. Áàñàò

ùÿìèí ãàäûíà áèð ÿñèð âeðäè. “Ýeò, îüëóíó õèëàñ eò!” äeäè.
Ãàäûí ÿñèðè ýþòöðöá ýÿëäè, îüëó éeðèíÿ âeðäè, ùÿì äÿ Àðóçó “îüëóí
ýÿëäè!” äeéÿ ìóøòóëóãëàäû. Àðóç ñeâèíäè. Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè Áàñàòû
ãàðøûëàäûëàð. Áàñàò àòàñûíûí ÿëèíè þïäö. Àüëàøäûëàð, ùþíêöðäöëÿð. Àíàñû-
íûí eâèíÿ ýÿëäè. Àíàñû îüëóíó ãàðøûëàéûá ãóúàãëàäû. Áàñàò àíàñûíûí ÿëèíè
þïäö. Ýþðöøöá-àüëàøäûëàð. Oüóç áÿéëÿðè òîïëàøäû. Éeìÿê-è÷ìÿê ìÿú-
ëèñëÿðè îëäó. Áàñàò äeäè: “Áÿéëÿð, ãàðäàøûìûí ãàíûíû àëìàã ö÷öí Tÿïÿ-
ýþçëÿ ãàðøûëàøìàã èñòÿéèðÿì. Íÿ äeéèðñèç?”
Ãàçàí áÿé áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ ñîéëàìûøäûð:

Áþéöê íÿùÿíý îëäó Tÿïÿýþç,

Ýþéäÿ ÷eâèðäèì, éûõà áèëìÿäèì, Áàñàò!
269
 Áþéöê ãàïëàí îëäó Tÿïÿýþç,
Óúà äàüëàðäà ôûðëàíäûã, éûõà áèëìÿäèì, Áàñàò!
Ãóäóç àñëàíà äþíäö Tÿïÿýþç,
Ãàëûí ãàìûøëûãäà éûõà áèëìÿäèì, Áàñàò!
Èýèä îëñàí, éàõøûäûð,
àììà ìÿí Ãàçàíäàí àðòûã îëìàçñàí, Áàñàò!
Àü ñàããàëëû àòàíû àüëàòìà!
Àü áèð÷ÿêëè àíàíû çàðûëäàòìà!
Áàñàò äeéèð: “Möòëÿã ýeäÿúÿéÿì!” Ãàçàí äeéèð: “Þçöí áèëÿðñÿí”.
Àòàñû àüëàéûá äeéèð: “Oüóë, îúàüûìû ñàùèáñèç ãîéìà, ðÿùì eëÿ, ýeòìÿ!”.
Áàñàò äeéèð: “Éîõ, àü ñàããàëëû ÿçèç àòà, ýeäèðÿì”. Àòàñûíû eøèòìÿäè, ïàë-
òàðûíûí ãîëóíäàí áèð òóòàì îõ ÷ûõàðäû, ãóðøàüûíà êe÷èðäè. Ãûëûíúûíû äà
ãóðøàíäû. Éàéûíû ãîëóíà ñàëäû. ßòÿêëÿðèíè éûüûøäûðäû. Àòàñûíûí-àíàñûíûí
ÿëèíè þïäö, ùàëàëëàøäû, “ñàëàìàò ãàëûí!” – äeäè. Tÿïÿýþçöí îëäóüó Ñàëà-
õàíà ãàéàñûíà ýÿëäè. Ýþðäö êè, Tÿïÿýþç àðõàñûíû ýöíÿ âeðèá éàòûð. Þç
áeëèíäÿí ÷ÿêèá áèð îõ ÷ûõàðäû. Tÿïÿýþçöí ÷èéíèíÿ áèð îõ âóðäó. Oõ
êe÷ìÿäè, ïàð÷àëàíäû. Áèð äÿ àòäû. O äà ïàðà-ïàðà îëäó. Tÿïÿýþç ãîúà-
ëàðà äeäè: “Áó éeðèí ìèë÷ÿéè áèçè äèëõîð eòäè!”. Áàñàò áèð äÿ àòäû. O äà
ïàð÷àëàíäû, áèð ïàð÷àñû Tÿïÿýþçöí ãàáàüûíà äöøäö. Tÿïÿýþç ñû÷ðàäû,
áàõäû. Áàñàòû ýþðäö, ÿëèíè ÿëèíÿ ÷àëûá ãàù-ãàùëà ýöëäö. Ãîúàëàðà äeäè:
“Oüóçëàðäàí áèçÿ éeíÿ áèð éeìÿëè-éeòèøìèø ãóçó ýÿëèá”. Áàñàòû ãà-
áàüûíà ãàòûá òóòäó. Áîüàçûíäàí éàïûøûá éàòàüûíà ýÿòèðäè. ×ÿêìÿñèíèí
áîüàçûíà ñîõäó. Äeäè: “Àé ãîúàëàð, ýöíîðòà öñòö áóíó ìÿíèì÷èí øèø-
êàáàá eëÿéèí, éeéèì”. Éeíÿ éóõóéà ýeòäè.
Áàñàòûí õÿíúÿðè âàðäû. ×ÿêìÿíèí áîüàçûíû éàðûá è÷èíäÿí ÷ûõäû. Äe-
äè: “Àé ãîúàëàð, áóíóí þëöìö íÿäÿíäèð?” Äeäèëÿð: “Áèëìèðèê. Àììà
ýþçöíäÿí áàøãà àéðû éeðäÿ ÿò éîõäóð”. Áàñàò Tÿïÿýþçöí áàøû óúóíà
ýÿëäè. Ýþç ãàïàüûíû ãàëäûðäû. Áàõäû ýþðäö êè, ýþçö ÿòäÿíäèð. Äeéèð: “Àé
ãîúàëàð, ñöíýöíö îúàüà ãîéóí, ãûçñûí!”. Ñöíýöíö îúàüà ñàëäûëàð, ãûçàðäû.
Áàñàò ÿëèíÿ àëäû. Àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ÷ÿêäè. Ñöíýöíö
Tÿïÿýþçöí ýþçöíÿ eëÿ áàñäû êè, ýþçö ìÿùâ îëäó. Tÿïÿýþç eëÿ íÿðÿ
÷ÿêäè êè, eëÿ ùàéãûðäû êè, äàü-äàø òèòðÿäè. Áàñàò ñû÷ðàäû. Màüàðàéà
ãîéóíëàðûí è÷èíÿ ýèðäè. Tÿïÿýþç áèëäè êè, Áàñàò ìàüàðàäàäûð. Màüàðà-
íûí ãàïûñûíäà äóðóá áèð àéàüûíû ãàïûíûí áèð éàíûíà, áèðèíè äèýÿð éàíûíà
ãîéäó. Äeäè: “Àé ãîéóíëàðûí áàø÷ûëàðû ÿðêÿúëÿð, áèð-áèð ýÿëèí, êe÷èí!”.
Áèð-áèð ýÿëèá êe÷äèëÿð. Ùÿð áèðèíèí áàøûíû ñûüàëëàäû. “Tîüëóúóãëàð, âàð-
270
äþâëÿòèì ãàøãà ãî÷, ýÿëèí, êe÷èí!” - äeäè. Áèð ãî÷ éeðèíäÿí ãàëõäû,
áóéíóçëàéûá èðÿëè úóìäó. Áàñàò áèð àíäà ãî÷ó áàñûá êÿñäè, äÿðèñèíè
÷ûõàðäû, ãóéðóüó èëÿ áàøûíû äÿðèäÿí àéûðìàäû; äÿðèíèí è÷èíÿ ýèðäè. Áàñàò
Tÿïÿýþçöí þíöíÿ ýÿëäè. Tÿïÿýþç áèëäè êè, Áàñàò äÿðè è÷èíäÿäèð. Äeéèð:
“Àé ãàøãà ãî÷, ìÿíèì ùÿëàê îëàúàüûìû ùàðàäàí áèëäèí? Eëÿ âóðóì ñÿ-
íè ìàüàðà äèâàðûíà êè, ãóéðóüóí ìàüàðàíû éàüëàñûí!”. Áàñàò ãî÷óí áà-
øûíû Tÿïÿýþçöí ÿëèíÿ óçàòäû. Tÿïÿýþç ãî÷óí áóéíóçóíäàí áÿðê òóòäó.
Ãàëäûðàíäà áóéíóçëà äÿðè ÿëèíäÿ ãàëäû. Áàñàò Tÿïÿýþçöí àéàãëàðû àðà-
ñûíäàí ñû÷ðàéûá ÷ûõäû. Tÿïÿýþç áóéíóçó ýþòöðöá éeðÿ ÷ûðïäû. Äeäè:
“Oüëàí, ãóðòóëäóíìó?” Áàñàò äeéèð: “Tàíðûì ãóðòàðäû”. Tÿïÿýþç äe-
éèð: “Àé îüëàí, àë áó áàðìàüûìäàêû öçöéö áàðìàüûíà òàõ, ñÿíÿ îõ âÿ
ãûëûíú êàð eéëÿìÿñèí”.
Áàñàò öçöéö àëûá áàðìàüûíà êe÷èðäè. Tÿïÿýþç äeéèð: “Oüëàí, öçöéö
àëûá òàõäûíìû?”. Áàñàò äeéèð: “Tàõäûì”. Tÿïÿýþç Áàñàòûí öçÿðèíÿ
àòûëûá, õÿíúÿðëÿ âóðóá-êÿñäè. Áàñàò ñû÷ðàéûá êÿíàðäà äóðäó, ýþðäö êè,
öçöê éeíÿ Tÿïÿýþçöí àéàüû àëòûíà äöøöá ãàëûá.
Tÿïÿýþç äeéèð: “Ãóðòóëäóíìó?” Áàñàò äeéèð: “Tàíðûì ãóðòàðäû”.
Tÿïÿýþç äeéèð: “Oüëàí, î ýöíáÿçè ýþðöðñÿíìè?”. Äeéèð: “Ýþðöðÿì”.
Tÿïÿýþç äeéèð: “Mÿíèì õÿçèíÿì âàð. Ýeò ìþùöðëÿ, î ãîúàëàð ýþòöð-
ìÿñèíëÿð!”. Áàñàò ýöíáÿçèí è÷èíÿ ýèðäè. Ýþðäö êè, ãûçûë-ýöìöø éûüûë-
ìûøäûð. Áàõàíäà ùÿð øeéè óíóòäó. Tÿïÿýþç ýöíáÿçèí ãàïûñûíû òóòäó.
Äeäè: “Ýöíáÿçÿ ýèðäèíìè?”. Áàñàò äeéèð: “Ýèðäèì”. Tÿïÿýþç äeéèð:
“Èíäè eëÿ âóðóì êè, ýöíáÿçëÿ áèð éeðäÿ äàðìàäàüûí îëàñàí”. Áàñàò
“ëàèëàùÿ èëëàëëàù, Mÿùÿììÿäÿí-ðÿñóëàëëàù!” – äeäè. Ùÿìèí àíäà ýöí-
áÿç éàðûëäû, éeääè éeðäÿí ãàïû à÷ûëäû. Áàñàò ãàïûëàðûí áèðèíäÿí ÷ûõäû.
Tÿïÿýþç ÿëèíè ýöíáÿçÿ ñîõäó. Eëÿ âóðäó êè, ýöíáÿç àëò-öñò îëäó.
Tÿïÿýþç äeéèð: “Oüëàí, ãóðòóëäóíìó?” Áàñàò äeéèð: ”Tàíðûì ãóðòàðäû”.
Tÿïÿýþç äeéèð: “Ñÿíÿ þëöì éîõìóø! O ìàüàðàíû ýþðöðñÿíìè? Áàñàò
äeéèð: “Ýþðöðÿì!”. Äeéèð: “Oðàäà èêè ãûëûíú âàð: áèðè ãûíëû, áèðè ãûíñûç.
Mÿíèì áàøûìû î ãûíñûç ãûëûíú êÿñÿð. Ýeò ýþòöð, ìÿíèì áàøûìû êÿñ!”.
Áàñàò ìàüàðà ãàïûñûíà ýeòäè. Ýþðäö áèð ãûíñûç ãûëûíú äóðìàäàí eíèð-
ãàëõûð. Áàñàò ôèêèðëÿøäè: “Áóíóíëà eùòèéàòëû îëìàëûéàì!”. Þç ãûëûíúûíû ÷û-
õàðäû, ãàðøûñûíà òóòäó. Ãûëûíúû èêè ïàðà îëäó. Ýeòäè, áèð àüàú ýÿòèðäè, ãûëûí-
úûí ãàáàüûíà òóòäó. Oíó äà èêè ïàðà eéëÿäè. Ñîíðà éàéûíû ÿëèíÿ àëäû. Oõëà
î ãûëûíú àñûëàí çÿíúèðè âóðäó. Ãûëûíú éeðÿ äöøöá êþìöëäö. Þç ãûëûíúûíû ãû-
íûíà ãîéäó. Ùÿìèí ãûëûíúûí äÿñòÿéèíäÿí áÿðê òóòäó. Ýÿëèá äeäè: “Àé Tÿ-
271
ïÿýþç, íeúÿñÿí?” Tÿïÿýþç äeäè: “Àé îüëàí, éeíÿ þëìÿäèíìè?”. Áàñàò
äeéèð: “Tàíðûì ãóðòàðäû”.Tÿïÿýþç äeäè: “ñÿíÿ þëöì éîõìóø!”.
Tÿïÿýþç ÷àüûðûá ñîéëàìûø, ýþðÿê, íÿ ñîéëàéûá äeìèøäèð:

Ýþçöì, ýþçöì, éàëíûç ýþçöì!

Ñÿí éàëíûç ýþçëÿ ìÿí îüóç éóðäóíó ÿñèð eòäèì!
Àëà ýþçöìäÿí àéûðäûí, èýèä, ìÿíè!
Øèðèí úàíäàí àéûðñûí Àëëàù ñÿíè!
Áeëÿ êè ìÿí ÷ÿêèðÿì ýþç äÿðäèíè,
Ùe÷ èýèäÿ âeðìÿñèí Àëëàù ýþç áó ýöíö!

Tÿïÿýþç éeíÿ äeéèð:

Ùàðäàí ýÿëäèí ñÿí èýèä, éeðèí íÿ éeðäèð?
Ãàðàíëûã ýeúÿäÿ éîë àçñàí, öìèäèí íÿéÿäèð?
Áþéöê áàéðàã ýþòöðÿí õàíûíûç êèìäèð
äþéöø ýöíö þíäÿ?
Àü ñàããàëëû àòàíûí àäû íÿäèð?
Èýèä ÿýÿð èýèä ÿðäÿí àä ýèçëÿòñÿ, eéèáäèð.
Àäûí íÿäèð, èýèä, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Áàñàò Tÿïÿýþçÿ ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Oëäóüóì éeð, éóðäóì ìÿíèì Ýöíîðòàúäûð!
Ãàðàíëûã ýeúÿäÿ éîë àçñàì, öìèäèì Àëëàùàäûð.
Áþéöê áàéðàã ýþòöðÿí õàíûìûç Áàéûíäûð õàí,
Äþéöø ýöíö þíäÿ ýeäÿí ãÿùðÿìàíûìûç Ñàëóð Ãàçàí.
Àíàìûí àäûíû ñîðóøñàí, – Ãàáà àüàúäûð!
Àòàìûí àäûíû ñîðóøñàí, – õàãàí àñëàíäûð!
Mÿíèì àäûìû ñîðóøóðñàí, – Àðóç îüëó Áàñàòäûð!

Tÿïÿýþç äeéèð:
“Ñöä ãàðäàøûéûã, ãûéìà ìÿíÿ!”.
Áàñàò äeéèð:
Àé ÿáëÿù, àü ñàããàëëû àòàìû àüëàäûáñàí,
Àü áèð÷ÿêëè ãîúà àíàìû èíëÿäèáñÿí.
Äîüìà ãàðäàøûì Ãûéàí Ñÿëúèêè þëäöðìöøñÿí.
272
 Àüúà öçëö ýÿëèíèìèçè äóë eòìèøñÿí.
Àëà ýþçëö óøàãëàðûíû éeòèì ãîéìóøñàí.
Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúûìû ÷ÿêìÿéèíúÿ,
Ãàôàëû-ïàïàãëû áàøûíû êÿñìÿéèíúÿ,
Àë ãàíûíû éeð öçöíÿ òþêìÿéèíúÿ,
Ãàðäàøûì Ãûéàíûí ãàíûíû àëìàéûíúà
ãîéàðàììû ñàü ãàëàñàí, -ãîéìàðàì!
Tÿïÿýþç äÿ áóðàäà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Äeéèðäèì êè, ãàëõûá éeðèìäÿí äóðóì,
Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðèéëÿ ÿùäèìè ïîçóì,
Ãîëëàðûíäà øàùèíëÿðè þëäöðöì.
Áèðúÿ äÿôÿ àäàì ÿòèíäÿí äîéóì.
Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè öñòöìÿ ýÿëñÿ,
Äeéèðäèì êè, ãà÷ûá Ñàëàõàíà ãàéàñûíà ýèðèì.
Màíúàíàãëà àüûð äàøëàð àòûì, -äeéèðäèì.
Ýþéäÿí áàøûìà äöøÿí äàøëà þëöì, -äeéèðäèì.
Àëà ýþçäÿí ìÿùðóì eòäèí, èýèä, ìÿíè!
Øèðèí úàíäàí ìÿùðóì eòñèí Àëëàù ñÿíè!
Tÿïÿýþç áèð äàùà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Àü ñàããàëëû ãîúàëàðû ÷îõ àüëàòìûøàì,
Àü ñàããàëûí ãàðüûøûìû òóòäó îëà, ýþçöì ñÿíè?
Àü áèð÷ÿêëè ãàðûëàðû ÷îõ àüëàòìûøàì,
Àíàëàðûí ýþç éàøûìû òóòäó îëà, ýþçöì, ñÿíè?
Áûü éeðè òÿðëÿìèø úàâàíëàðû ÷îõ éeìèøÿì,
Úàâàíëûãëàðûìû òóòäó îëà, ýþçöì, ñÿíè?
ßëëÿðè õûíàëû ãûçúûüàçëàðû ÷îõ éeìèøÿì,
Oâóúëàðû-ãàðûøëàðû òóòäó îëà, ýþçöì, ñÿíè?
Áeëÿ êè ìÿí ÷ÿêèðÿì ýþçöìöí ýþéíÿìèíè,
Ùe÷ êèìÿ âeðìÿñèí Àëëàù ýþç éöêö, ýþç ãÿìèíè!
Ýþçöì, ýþçöì, àé ýþçöì! Éàëíûç ýþçöì!
Áàñàò ùèðñëÿíäè, éeðèíäÿí äóðóá ýÿëäè. Tÿïÿýþçö íÿð äÿâÿ êèìè
äèçè öñòöíÿ ÷þêäöðäö. Tÿïÿýþçöí þç ãûëûíúû èëÿ áîéíóíó âóðäó. Áàøûíû
éàéûí êèðèøèíÿ òàõäû, ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ìàüàðà ãàïûñûíà ýÿëäè.
Áàñàò Áóíëó ãîúà èëÿ Éàïàãëû ãîúàíû îüóç eëèíÿ ìóøòóëóã÷ó ýþíäÿðäè.
Oíëàð àü-áîç àòëàð ìèíèá ÷àïäûëàð. Ãàëûí Oüóç eëëÿðèíÿ õÿáÿð ÷àòäû.
273
 Àò àüûçëû Àðóç ãîúàíûí eâèíÿ ÷àïàð ýÿëäè. Oíà Áàñàòûí ñeâèíú
õÿáÿðèíè âeðäè: “Móøòóëóã! Oüëóí Tÿïÿýþçö þëäöðäö!”.
Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè éeòèøäèëÿð. Ñàëàõàíà ãàéàñûíà ýÿëäèëÿð.
Tÿïÿýþçöí áàøûíû îðòàéà ýÿòèðäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá øàäëûã ùàâàñû ÷àëäû. Mÿðä èýèäëÿðèí áàøûíà íÿ
ýÿëäèéèíè äeäè-äàíûøäû. Eëÿúÿ äÿ Áàñàòà õeéèð-äóà âeðäè:
Ãàðà äàüà éeòÿíäÿ ñÿí, êe÷èä âeðñèí!
Àøãûí-äàøãûí ñóëàð êe÷ñÿí, êe÷èä âeðñèí! Èýèäëèêëÿ ãàðäàøûíûí
ãàíûíû àëäûí. Ãàëûí îüóç áÿéëÿðèíè ôÿëàêÿòäÿí ãóðòàðäûí. Ãàäèð Àëëàù
öçöíö àü eòñèí, Áàñàò! -äeäè.
Ñèçÿ äÿ õeéèð-äóà âeðÿê, õàíûì:
Þëöì ýÿëäèêäÿ ñèçè ïàê èìàíäàí àéûðìàñûí!
Ýöíàùûíûçû àäû ÿçèç Mÿùÿììÿä Móñòàôàéà
áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!

274
 ÁßKÈË OÜËÓ ÈMÐÀÍ ÁOÉÓ

Ãàì Üàí îüëó Áàéûíäûð õàí éeðèíäÿí äóðìóøäó. Éöêñÿê eâèíè ãàðà
éeð öçÿðèíäÿ óúàëòìûøäû. Ùöíäöð àëà÷ûüû ýþé öçöíÿ äèðÿíìèøäè. Mèí éeðäÿ
èïÿê õàë÷àëàð äþøÿòäèðìèøäè. È÷ Oüóç âÿ Äàø Oüóç áÿéëÿðè òîïëàøìûøäûëàð.
Äîããóç òöìÿíëèê Ýöðúöñòàíûí õÿðàúû ýÿëäè: áèð àò, áèð ãûëûíú âÿ áèð
÷îìàã ýÿòèðäèëÿð.
Áàéûíäûð õàí áÿðê äèëõîð îëäó. Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëäè, øàäëûã ùàâàñû
÷àëäû. “Xàíûì, íèéÿ ãàíûí ãàðàëûá?” – äeäè. Äeéèð: “Íeúÿ ãàðàëìàñûí,
ùÿð èë ãûçûë-ýöìöø ýÿëèðäè, úàâàíëàðà-áÿéëÿðÿ âeðèðäèê, õàòèðëÿðè øàä
îëóðäó. Èíäè áóíëàðû êèìÿ âeðÿê êè, îíóí÷óí õîø îëñóí?”.
Äÿäÿ Ãîðãóä äeéèð: “Xàíûì, áóíóí ö÷öíö äÿ áèð èýèäÿ âeðÿê, îüóç
eëèíÿ ãàðàâóë ÷ÿêñèí!”. Áàéûíäûð õàí “Kèìÿ âeðÿê?” – äeäè, ñàüûíà-
ñîëóíà áàõäû. Ùe÷ êèì ðàçû îëìàäû. Áÿêèë äeéèëÿí áèð èýèä âàðäû. Oíà
áàõäû, äeäè: “Ñÿí íÿ äeéèðñÿí?” Áÿêèë ðàçû îëäó. Ãàëõäû, éeðè þïäö.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿòèðèëÿí ãûëûíúû îíóí áeëèíÿ áàüëàäû. ×îìàüû ÷èéíèíÿ
ñàëäû, éàéû ãîëóíà êe÷èðäè.
Áÿêèë øàùàíÿ àéüûðû ÷ÿêäèðèá ìèíäè. Ãîùóì-ÿãðÿáàñûíû àéûðäû, eâ-
eøèéèíè éûüûøäûðäû, îüóç eëèíäÿí êþ÷äö. Áÿðäÿéÿ, Ýÿíúÿéÿ ýeäèá
ìÿñêÿí ñàëäû. Ýeäèá äîããóç òöìÿíëèê Ýöðúöñòàí ñÿðùÿääèíäÿ ÷àäûð
ãóðäó. Ãàðàâóë÷óëóã eëÿäè. Áóðàëàðà éàä êàôèð ýÿëñÿ èäè, áàøûíû îüóç
eëèíÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿðÿðäè. Èëäÿ áèð äÿôÿ Áàéûíäûð õàíûí äèâàíûíà ýeäèðäè.
Áèð äÿôÿ éeíÿ Áàéûíäûð õàíäàí àäàì ýÿëäè êè, òeç ýÿë. Áÿêèë äÿ ýÿëäè.
Ùÿäèééÿëÿðèíè éeðÿ ãîéäó, Áàéûíäûð õàíûí ÿëèíè þïäö. Xàí äà Áÿêèëè ãîíàã
eòäè. Éàõøû àò, éàõøû ãàôòàí, áîëëóúà õÿðúëèê âeðäè. Ö÷ ýöí òàì ÿçèçëÿäè,
ùþðìÿò eòäè. “Áÿêèëè ö÷ ýöí äÿ îâ ÿòè èëÿ ãîíàã eëÿéÿê, áÿéëÿð!” – äeäè.
Oâà ùàçûðëûã ö÷öí úàð ÷ÿêèëäè. Eëÿ êè, îâ ùàçûðëûüû òàìàì îëäó, êèìè
àòûíû, êèìè ãûëûíúûíû, êèìèñè äÿ éàé ÷ÿêèá îõ àòìàüûíû òÿðèôëÿäè. Ñàëóð
Ãàçàí íÿ þçöíö, íÿ àòûíû òÿðèôëÿäè. Àììà áÿéëÿðèí ùöíÿðèíäÿí äàíûøäû.
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû èýèä îâà àòëàíñà, êeéèê öçÿðèíÿ éöðöø îëñà, Áÿêèë
éàé ãóðìàç, îõ àòìàçäû. Eëÿ éàéû áèëÿéèíäÿí ÷ûõàðûá, áóüàíûí-ñûüûíûí
áîéíóíà àòàðäû, ÷ÿêèá äóðüóçàðäû. Àðûã îëñà, ãóëàüûíû äÿëÿðäè êè, îâäà
áÿëëè îëñóí. Àììà êþê îëñà, áîüàçëàéûá êÿñÿðäè.
Áÿéëÿð, ãóëàüû äeøèê êeéèê îâëàéàíäà “áó, Áÿêèëèí íèøàí eòäèéèäèð”,
– äeéÿ îíà ýþíäÿðèðäèëÿð.
275
 Ãàçàí áÿé äeäè: “Áó ùöíÿð àòûíäûð, éà èýèäèíäèð?”. Äeäèëÿð: “Xà-
íûì, èýèäèíäèð!”. Xàí äeäè: “Éîõ, àò èøëÿìÿñÿ, ÿð þéöíìÿç. Ùöíÿð
àòûíäûð”. Áó ñþç Áÿêèëÿ õîø ýÿëìÿäè. Äeäè: “Èýèäëÿð è÷èíäÿ áèçè áÿäíàì
eäèá, ãóøãóíóìóçàäÿê ïàë÷ûüà áàòûðäûí”. Áàéûíäûð õàíûí ùÿäèééÿñèíè
þíöíÿ ãîéäó; õàíäàí êöñäö, äèâàíäàí ÷ûõäû. Àòûíû ýÿòèðäèëÿð. Àëà ýþç-
ëö èýèäëÿðèíè äÿ ýþòöðöá eâèíÿ ýÿëäè. Oüëàíëàðû ãàðøûñûíà ýÿëäè, îíëàðû
îõøàìàäû. Àü öçëö õàíûìû èëÿ äàíûøìàäû. Ãàäûí áóðàäà ñîéëàìûø, ýþ-
ðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Ãûçûë òàõòûìûí éèéÿñè, èýèä áÿéèì!
Ýþç à÷àðàã ýþðäöéöì,
Kþíöë âeðèá ñeâäèéèì,
Ãàëõàðàã éeðèíäÿí äóðóá ýÿëäèí.
Àëà ýþçëö èýèäëÿðèíè éàíûíà ñàëäûí.
Àðãóáeëäÿí, Àëà äàüäàí ýeúÿ àøäûí.
Úîøüóí àõàí ýþçÿë ñóäàí ýeúÿ êe÷äèí.
Àü àëûíëû Áàéûíäûð õàíûí äèâàíûíà
ýeúÿ ýeòäèí, áÿéëÿð èëÿ éeäèí-è÷äèí.
Ùÿðÿ þç ãîùóì-ãàðäàøû èëÿ äeéèá-ýöëäöìö?
Ãÿðèáëèêäÿ òÿêëÿíìÿê õÿòðèíÿ äÿéäèìè?
Ùàíû, õàíûì, àëòûíäà éàõøû àòûí éîõäóð!
Àëíûíû þðòÿí ãûçûë èøûãëû çèðeùèí éîõäóð!
Àëà ýþçëö áÿéëÿðèíè îõøàìûðñàí,
Àüúà öçëö ñeâýèëèíëÿ äàíûøìûðñàí,
ùàëûí íèéÿ áeëÿäèð?
Áÿêèë ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Ãàëõàðàã éeðèìäÿí äóðóá ýeòäèì,
Ãàðàéàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòû ìèíäèì.
Àðãóáeëäÿí, Àëà äàüäàí ýeúÿ êe÷äèì.
Úîøüóí àõàí ýþçÿë ñóäàí þòöá-êe÷äèì.
Àü àëûíëû Áàéûíäûðûí äèâàíûíà ÷àïàð éeòäèì.
Àëà ýþçëö áÿéëÿðëÿ éeäèì-è÷äèì.
Ùÿð êÿñè þç ãîùóì-ãàðäàøûéëà ìeùðèáàí ýþðäöì.
Áèçäÿí òàìàì öç äþíäÿðèáäèð õàí, ýþðäöì.
Eëèìè-ýöíöìö êþ÷öðöá ýÿëèí,
Äîããóç òöìÿíëèê Ýöðúöñòàíà ýeäÿê,
Oüóç eëèíäÿí öç äþíäÿðäèì, ãÿòè áèëèí!
276
 Àðâàäû äeéèð: “Èýèäèì, áÿé èýèäèì! Ïàäøàùëàð Àëëàùûí êþëýÿñèäèð.
Ïàäøàùûíà àü îëàíûí èøè äöç ýÿòèðìÿç. Tÿìèç öðÿêäÿ ïàñ îëñà, øÿðàá
à÷àð. Ñÿí ýeäÿëè, õàíûì, ÷ûëïàã ãàëàí óúà äàüëàðûí îâëàíìàéûáäûð. Oâà
àòëàí ÷ûõ, êþíëöí à÷ûëñûí!”
Áÿêèë ýþðäö êè, àðâàäûí àüëû-áàøû éàõøûäûð. Ãàçëûã àòûíû ÷ÿêäèðèá
ìèíäè. Oâà ýeòäè.
Oâ îâëàéûá ýÿçÿðêÿí ãàáàüûíà áèð éàðàëû êeéèê ÷ûõäû. Áÿêèë îíóí
öñòöíÿ àò ñàëäû. Áóüàíûí àðõàñûíäàí éeòèøäè. Éàé êèðèøèíè áîéíóíà àòäû.
Áóüà àúûãëàíìûøäû. Þçöíö óúà áèð éeðäÿí àòäû. Áÿêèë àòûí úèëîâóíó
ñàõëàéà áèëìÿéèá, êeéèêëÿ áÿðàáÿð ó÷óíäó. Ñàü îéëóüó ãàéàéà òîõóíóá
ñûíäû. Áÿêèë àéàüà äóðóá àüëàäû. Äeäè: “Áþéöê îüëóì, áþéöê ãàðäàøûì
äà éîõäóð!..” Ñîíðà ïàëòàðûíûí ãîëóíäàí áeç ÷ûõàðûá, àòûíûí òÿðêèíäÿêè
ãàéûøëàðû äàðòûá ãûðäû. Ãàôòàíûíûí àëòûíäàí àéàüûíû àòà áÿðê ñàðûäû. Âàð
ãöââÿñè èëÿ àòûíûí éàëûíà ñÿðèëäè. Oâ÷óëàðäàí àéðû äöøìöø Áÿêèëèí ñèíÿ-
áàüûñû ñöðöøöá áîüàçûíà êe÷äè. Éàøàäûüû ñàùÿéÿ éàõûíëàøäû. Oüëó Èì-
ðàí ïÿùëÿâàí àòàñûíûí ãàðøûñûíà ýÿëäè. Ýþðäö áÿíèçè ñàðàëìûøäûð, ñèíÿ-
áàüû áîüàçûíà êe÷ìèøäèð. Oüëàí áóðàäà Áÿêèëèí éîëäàøëàðûíû ñîðóøóá
ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Ãàëõàðàã éeðèíäÿí äóðóá ýÿëäèí,
Ãàðà éàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòûíû ìèíäèí.
Éàë÷ûí óúà äàüëàð ÿòÿéèíÿ îâà ýeòäèí.
Ãàðà äîíëó êàôèðëÿðëÿ ðàñòëàøäûíìû?
Àëà ýþçëö èýèäëÿðèíè ãûðäûðäûíìû?
Þç äèëèíëÿ áèð íe÷ÿ ñþç ñþéëÿ ìÿíÿ!
Ãàðà áàøûì ãóðáàí îëñóí, àüàì, ñÿíÿ!

Áÿêèë îüëóíà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, äeìèøäèð:

Oüóë, àé îüóë!
Ãàëõûá éeðèìäÿí äóðäóì, ýÿëäèì.
Óúà äàüëàðûí äþøöíÿ îâà ÷ûõäûì.
Ãàðà äîíëó êàôèðëÿðÿ óüðàìàäûì.
Àëà ýþçëö èýèäëÿðèìè ãûðäûðìàäûì.
Ñàü-ñàëàìàòäûð, èýèäëÿðèì, ãÿìëÿíìÿ!
Ö÷ ýöíäöð êè, ÿùâàëûì éîõ, õÿñòÿéÿì!
Oüóë, àò öçÿðèíäÿí ýþòöð ìÿíè, éàòàüà ñàë! äeäè.
277
 Àñëàí áàëàñû éeíÿ àñëàíäûð. Àòàñûíû àòûí öñòöíäÿí ãàìàðëàéûá òóòäó,
éàòàüûíà ýÿòèðäè; úöááÿñèíè öçÿðèíÿ àòäû. Ãàïûíû þðòäö.
Áó éàíäàí èýèä áÿéëÿð ýþðäöëÿð êè, îâ ïîçóëìóøäóð; ùÿð áèðè þç
eâèíÿ ýÿëäè.
Áÿêèë áeø ýöí þç äèâàíûíà ÷ûõìàäû. Àéàüûíûí ñûíäûüûíû êèìñÿéÿ
äeìÿäè. Áèð ýeúÿ äþøÿê öñòöíäÿ áÿðê-áÿðê èíëÿäè, àù-âàé eòäè. Àðâàäû
äeäè: “Èýèä áÿéèì, ñöðö èëÿ äöøìÿí ýÿëñÿéäè ãîðõìàçäûí. Àòûíà èòè îõ
äÿéñÿéäè, ÿéèëìÿçäèí. Àäàì þç ãóúàüûíäà éàòàí àðâàäûíà äà ñèððèíè
äeìÿçìè? Ñÿíÿ íÿ îëóá? Áÿêèë äeäè: “Ýþçÿëèì, àòäàí äöøäöì, àéà-
üûì ñûíäû”.
Àðâàä ÿëèíè ÿëèíÿ âóðóá ãàðàâàøà õÿáÿð âeðäè. Ãàðàâàø äà ÷ûõûá
ãàïû÷ûéà ñþéëÿäè. Oòóç èêè äèøäÿí ÷ûõàí ñþç áöòöí úàìààò àðàñûíäà
éàéûëäû: “Áÿêèë àòäàí éûõûëûá, àéàüû ñûíûáäûð...”
Äeéèëÿíÿ ýþðÿ, êàôèðèí úàñóñó âàðäû. Áó õÿáÿðè eøèäèá ýeòäè, òÿêóðÿ
õÿáÿð âeðäè. Tÿêóð äeéèð: “Ãàëõûá éeðèíèçäÿí äóðóí, éàòàí éeðäÿ Áÿêèë
áÿéè òóòóí! Àü ÿëëÿðèíè ãîëëàðûíäàí áàüëàéûí. Ýeúèêìÿäÿí ýþçÿë áàøûíû
êÿñèí. Àë ãàíûíû éeð öçöíÿ òþêöí. Eëèíè-éóðäóíó ÷àïûá òàëàéûí. Ãûç-
ýÿëèíèíè ÿñèð eäèí!”.
Áÿêèëèí äÿ îðàäà úàñóñó âàðäû. Áÿêèëÿ õÿáÿð ýþíäÿðäè. Äeäè: “Áà-
øûíûçà ÷àðÿ eéëÿéèí, öñòöíöçÿ äöøìÿí ýÿëèð”. Áÿêèë éóõàðû áàõäû; “Ýþé
óçàã, éeð äÿ áÿðê!” äeéÿ äöøöíäö. Oüëóíó éàíûíà ÷àüûðûá ñîéëàìûø,
ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá, äeìèøäèð:

Oüóë, îüóë, àé îüóë!

Ãàðàíëûã ÷þêìöø ýþçöìöí èøûüû îüóë!
Ýöúëö áeëèìèí ãöââÿñè îüóë!
Ýþð àõûðäà íÿëÿð îëäó,
Mÿíèì áàøûìà íÿëÿð ýÿëäè.
Oüóë, ãàëõàðàã éeðèìäÿí äóðóá ýeòäèì,
Áîéíó ñûíñûí, î ýþçÿë Àë àéüûðû ìèíäèì,
Oâ îâëàéûá ãóø âóðàðêÿí éîðóëäó,
ñöðöøÿðÿê ìÿíè éeðÿ âóðäó.
Ñàü îéëóüóì ñûíäû.
Ýþð, áÿëàëû áàøûìà íÿëÿð ýÿëäè.
Óúà äàüëàðäàí õÿáÿð àøìûøäûð,
Àøãûí-äàøãûí ñóëàðäàí õÿáÿð êe÷ìèøäèð.
Äÿìèð Ãàïû Äÿðáÿíääÿí õÿáÿð ýeòìèøäèð.
278
 Àëúà àòëû Øþêëö Mÿëèê áÿðê ïóñãó ãóðìóøäóð.
Ïóñäóüó âàõòäàí óúà äàüëàðà äóìàí äöøìöøäöð.
“Éàòäûüû éeðäÿ Áÿêèë áÿéè òóòóí!” – äeìèøäèð,
“Àü ÿëëÿðèíè ãîëëàðûíäàí áàüëàéûí!” – äeìèøäèð.
“Ãàí òþêöá éeðèíè-éóðäóíó ÷àïûí!” – äeìèøäèð.
“Àü öçëö ãûç-ýÿëèíèí ÿñèð òóòóí!” – äeìèøäèð.
Oüóë, ãàëõàðàã éeðèíäÿí äóð ýÿë!
Ãàðàéàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòûíû ìèí!
Éàë÷ûí ãàéàëû Àëà äàüû ýeúÿéëÿ àøûá,
Àü àëûíëû Áàéûíäûð õàíûí äèâàíûíà ýeò!
ßäÿá-ÿðêàíëà Áàéûíäûð õàíà ñàëàì âeð!
Áÿéëÿð áÿéè îëàí Ãàçàíûí ÿëèí þï!
“Àü ñàããàëëû àòàì õÿñòÿäèð”, ñþéëÿ,
Ãàçàí áÿé ìöòëÿã ìÿíÿ éeòèøñèí, ñþéëÿ!
Ýÿëìÿñÿí, éóðäóìóç òàëàíäû, ñþéëÿ!
Ãûç-ýÿëèíèì ÿñèð ýeòäè þçýÿ eëÿ!
Áó éeðäÿ îüëàí àòàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø-äeìèøäèð:
Àòà, íÿ ñþéëÿéèð, íÿ äàíûøûðñàí?
Öðÿéèìè, áàüðûìû íÿ äàüëàéûðñàí?
Ãàëõàðàã þç éeðèìäÿí ÷îõ äóðìóøàì,
Ãàðàéàëëû Ãàçëûã àòûìà ÷îõ ìèíìèøÿì.
Àðãóáeëè, Àëà äàüû îâ õÿòðèíÿ àøìàìûøàì.
Àü àëûíëû Áàéûíäûðûí äèâàíûíà ýeòìÿìèøÿì.
Ãàçàí êèìäèð? Mÿí îíóí ÿëèíè þïìÿìèøÿì.
Àëòûíäàêû Àë àéüûðûíû ìÿíÿ âeð,
Eëÿ ÷àïûì, áàññûí îíó ãîé ãàí-òÿð!
ßéíèíäÿêè äÿìèð äîíóíó ìÿíÿ âeð,
Ãîë÷àã, éàõà òèêäèðèì ìÿí ñÿíèí÷èí!
Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúû ìÿíÿ âeð,
Áèðúÿ àíäà áàøëàð êÿñèì ñÿíèí÷èí!
Ãàðüû áóäàüûíäàí îëàí ñöíýöíö âeð ìÿíÿ,
Ñàíúûì îíó ìÿí ñÿíèí÷èí äöøìÿí êþêñöíÿ!
Àü ëÿëÿêëè èòè îõóíó âeð ìÿíÿ,
Àòûá ñàíúûì èñòÿäèéèí äöøìÿíÿ!
Àëà ýþçëö ö÷ éöç èýèä ãîø ìÿíÿ,
Áó äþéöøö ùÿñð eëÿéèì Mÿùÿììÿäèí äèíèíÿ!
279
 Áÿêèë äeéèð: “Þëöì àüçûí ö÷öí, îüóë! Áÿëêÿ äÿ ìÿíèì êe÷ìèø
ýöíëÿðèìè õàòûðëàòìàéàúàãñàí...Àéà, ýeéèìèìè ýÿòèðèí, îüëóì ýeéñèí!
Àë àéüûðûìû ýÿòèðèí, îüëóì ìèíñèí! Eë âàùèìÿéÿ äöøìÿìèø îüëóì ýe-
äèá äþéöø ìeéäàíûíà ýèðñèí!”.
Oüëàíû ýeéèíäèðèá-êeúèíäèðäèëÿð. Ýÿëèá àòà-àíàñû èëÿ ýþðöøäö. ßëëÿ-
ðèíè þïäö. Ö÷ éöç èýèäè éàíûíà ñàëûá, äþéöø ìeéäàíûíà ýeòäè.
Àë àéüûð äöøìÿí ãîõóñó ùèññ eäÿíäÿ àéàüûíû éeðÿ äþéÿðäè, òîçó
ýþéÿ ÷ûõàðäû.
Kàôèðëÿð äeäè: “Áó àò Áÿêèëèíäèð, áèç ãà÷ûðûã”. Tÿêóð äeäè: “ßäÿ,
éàõøû áàõûí. Áó ýÿëÿí Áÿêèëñÿ, ñèçäÿí ÿââÿë ìÿí ãà÷ûðàì”.
Ýþçÿò÷è ýþçëÿäè. Ýþðäö êè, àò Áÿêèëèíäèð, àíúàã Áÿêèë öçÿðèíäÿ äe-
éèë. Àòûí áeëèíäÿêè ãóø êèìè áèð îüëàíäûð. Ýÿëèá òÿêóðà õÿáÿð âeðäè. Äe-
éèð: “Àò, éàðàã âÿ èøûãëû çèðeù Áÿêèëèíäèð, Áÿêèë è÷èíäÿ äeéèë!”. Tÿêóð
äeéèð: “Éöç àäàì ñe÷èí, ýóðóëòó ãîïàðûá ùàé-êöé ñàëûí, îüëàíû ãîðõó-
äóí. Oüëàí ãóø öðÿêëè îëàð, ìeéäàíû ãîéóá ãà÷àúàã”.
Éöç êàôèð ñe÷èëèá îüëàíûí öçÿðèíÿ ýÿëäè. Kàôèð îüëàíà ñîéëàìûø, ýþ-
ðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Oüëàí, îüëàí, àé îüëàí,
ùàðàìçàäà îüëàí!
Àëòûíäà Àë àéüûðû àðûã îüëàí.
Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúû ýþäÿê îüëàí!
ßëèíäÿêè ñöíýöñö ñûíûã îüëàí!
Äÿñòÿéè àü òîçëó éàéû íàçèê îüëàí!
Áèëÿéèíäÿ äîõñàí îõó ñeéðÿê îüëàí!
Éàíûíäàêû éîëäàøëàðû ÷ûëïàã îüëàí!
Ãàðàíëûã ÷þêìöø ýþçëÿðè ÷þêöê îüëàí!
Øþêëö Mÿëèê ñÿíè ìþùêÿì ïóñìóø,
Meéäàíäàêû î îüëàíû òóòóí, äeìèø,
ßëëÿðèíè-ãîëëàðûíû áàüëàéûí, äeìèø,
Áèðúÿ àíäà ýþçÿë áàøûí êÿñèí, äeìèø.
Àë ãàíûíû öçöíÿ àõûäûí, äeìèø...
Àü ñàããàëëû àòàí âàðñà, àüëàòìà!
Àü áèð÷ÿêëè àíàí âàðñà, èíëÿòìÿ!
Éàëãûç èýèä àëï îëìàç,
Éîâøàí äèáè áÿðê îëìàç.
ßúÿëè ÷àòìûø ÿáëÿù îüëó ÿáëÿù,
Ãàéûäûá, äþí áóðäàí ýeðè!
280
 Oüëàí äà áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, íÿ ñîéëàéûá, äeìèøäèð:
Eé èòèì êàôèð, ùÿðçÿ-ùÿðçÿ äàíûøìà!
Àëòûìäà Àë àéüûðûìû íÿ áÿéÿíìèðñÿí?
ñÿíè ýþðöá îéíàéûð.
ßéíèìäÿêè äÿìèð äîíóì ÷èéíèìè ãûñûð.
Áþéöê èòè ïîëàä ãûëûíúûì ãûíûíû äîüðàéûð.
Ãàðüû áóäàüûíäàí ñöíýöìö íÿ áÿéÿíìèðñÿí?
Kþêñöíö äÿëÿðÿê ýþéÿ ôûðëàäàð.
Äÿñòÿéè àü òîçëó áÿðê éàéûì çàð-çàð èíëÿéèð,
Oõëàðûì þç ãàáûíûí êèøèíè äÿëèð.
Éàíûìäà èýèäëÿðèì äþéöø èñòÿéèð.
Èýèä àäàìà ùÿäÿ-ãîðõó ýÿëìÿê eéèáäèð.
Àé êàôèð, áÿðè ýÿë, äþéöøÿê!

Kàôèð äeéèð: “Oüóçóí àðñûçû òöðêìàíûí äÿëèñèíÿ áÿíçÿéèð, áóíà áàõ

à!...” Tÿêóð äeéèð: “Ýeäèí ñîðóøóí, îüëàí Áÿêèëèí íÿéèäèð?”. Kàôèð ýÿ-
ëèá îüëàíà ñîéëàìûø, ýþðÿê, íeúÿ ñîéëàìûøäûð:

Áèëèðèê êè, àëòûíäàêû Àë àéüûð Áÿêèëèíäèð,

Áÿêèë ùàíû?
Áþéöê, èòè ïîëàä ãûëûíúûí Áÿêèëèíäèð,
Áÿêèë ùàíû?
ßéíèíäÿêè äÿìèð äîíóí Áÿêèëèíäèð,
Áÿêèë ùàíû?
Éàíûíäàêû èýèäëÿðèí Áÿêèëèíäèð,
Áÿêèë ùàíû?
ßýÿð Áÿêèë áóðäàäûðñà,
ýeúÿéÿäÿê áèç âóðóøàã,
Äÿñòÿéè àü òîçëó îëàí
áÿðê éàéëàð äàðòûøäûðàã.
Àü ëÿëÿêëè êÿñêèí, èòè
îõëàðëà áèç àòûøàã.
Ñÿí Áÿêèëèí, äe, íÿéèñÿí,
òeç îë, ñþéëÿ áèçÿ, îüëàí!
Áÿêèëèí îüëó áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûø, äeìèø-
äèð: “Àé êàôèð, ñÿí ìÿíè òàíûìûðñàíìû? Àü àëûíëû Áàéûíäûð õàíûí áÿé-
281
ëÿðáÿéèñè Ñàëóð Ãàçàí, îíóí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ ÷àïàðàã éeòèøäè. Äþíÿ-
áèëìÿç Töëÿê Âóðàí, Äþçÿí îüëó Àëï Ðöñòÿì, Áîç àòëû Áeéðÿê áÿé
Áÿêèëèí eâèíäÿ éeéèá-è÷èðäèëÿð; úàñóñ ñÿíäÿí õÿáÿð ýÿòèðäè. Àëòûíäàêû
Àë àéüûðà Áÿêèë ìÿíè ìèíäèðäè. Áþéöê èòè ïîëàä ãûëûíúûíû ãöââÿò ö÷öí
âeðäè: ãàðüû áóäàüûíäàí îëàí ñöíýöñöíö ãeéðÿò ö÷öí âeðäè; ö÷ éöç
èýèäèíè ìÿíÿ éîëäàø êèìè ãîøäó. Mÿí Áÿêèëèí îüëóéàì, àé êàôèð! Áÿðè
ýÿë, äþéöøÿê!”.
Kàôèð òÿêóð äeéèð: “Ùÿëÿ áèð äþç, ÿáëÿù îüëó, ìÿí ñÿíÿ ýÿëèì
÷àòûì!” Àëòû ïÿðëè ýöðçöíö ÿëÿ àëûá, àòûíû îüëàíûí öçÿðèíÿ ñöðäö. Oüëàí
ãàëõàíûíû ýöðçöí ãàáàüûíà òóòäó. Kàôèð éóõàðûäàí àøàüûéà äîüðó îüëàíû
áÿðê âóðäó: ãàëõàíûíû îâäó, äÿáèëãÿñèíè ÿçäè, öç-ýþçöíö ñûéûðäû, àíúàã
îüëàíû ìÿüëóá eäÿ áèëìÿäè. Ýöðçëÿ äþéöøäöëÿð, èòè ïîëàä ãûëûíúëà âó-
ðóøäóëàð, àòûëà-àòûëà ìeéäàíäà ãûëûíúëàøäûëàð; ÷èéèíëÿðè äîüðàíäû, ãûëûíú-
ëàðû îâóëóá òþêöëäö, áèð-áèðèíÿ öñòöí ýÿëÿ áèëìÿäèëÿð. Ãàðüû áóäàüûí-
äàí îëàí ñöíýöëÿðëÿ ÷àðïûøäûëàð, ìeéäàíäà áóéíóçëàðûíû áèð-áèðèíÿ
ñàíúìàã èñòÿéÿí áóüàëàð êèìè äþø-äþøÿ ýÿëäèëÿð; ñöíýöëÿðè ñûíäû, áèð-
áèðèíè òÿñëèì eäÿ áèëìÿäèëÿð. Àò öçÿðèíäÿí áèð-áèðèëÿ ãàïûøûá-äàðòûøäû-
ëàð. Kàôèðèí ýöúö ÷îõ èäè, îüëàí ÿëäÿí äöøäö. Àëëàù òààëàéà éàëâàðûá
ñîéëàìûø, ýþðÿê, íeúÿ ñîéëàìûøäûð:
Óúàëàðäàí óúàñàí, óúà Òàíðû!
Kèìñÿ áèëìÿç íeúÿñÿí, ýþçÿë Òàíðû!
Ñÿí Àäÿìÿ òàú âeðäèí,
Øeéòàíà ëÿíÿò eòäèí.
Áèð ýöíàùäàí þòðö ãàïûíäàí ãîâäóí.
Èáðàùèìè òóòäóðäóí.
Xàì ýeíÿ áöðöäöí.
Ýþòöðöá îäà àòäûðäûí.
Oäó ýöëøÿíÿ äþíäÿðäèí
Áèðëèéèíÿ ñûüûíäûì, ÿçèç Àëëàù,
ìÿíÿ êþìÿê eò!
Kàôèð äeäè: “Oüëàí, ìÿüëóá îëàíäà Àëëàùûíàìû éàëâàðûðñàí? Ñÿíèí
áèð àëëàùûí âàðñà, ìÿíèì éeòìèø èêè áöòõàíÿì âàð!” Oüëàí äeéèð: “Eé
ëÿíÿòÿ ýÿëìèø àçüûí, ñÿí áöòëÿðèíÿ éàëâàðûðñàí, ìÿí âàðëûãëàðû éîõäàí
âàð eäÿí Àëëàùûìà ñûüûíûðàì”.
Àëëàù òààëà Úÿáðàéûëà ÿìð eòäè êè:”Eé Úÿáðàéûë, ýeò, î ãóëóìà ãûðõ
êèøè ãöââÿñè âeðäèì”.
282
 Oüëàí êàôèðè ýþòöðöá éeðÿ âóðäó. Áóðíóíäàí ãàíû äöäöê êèìè øî-
ðóëäàäû. Èìðàí ñû÷ðàéûá êàôèðèí áîüàçûíû øàùèí êèìè ÿëÿ êe÷èðäè.
Kàôèð äeéèð: “Èýèä, àìàí âeð, ñèçèí äèíèíèç ùàíñûäûð? Ãÿáóë eäèðÿì”.
Áàðìàã ãàëäûðûá øÿùàäÿòèíè ñþéëÿäè, ìöñÿëìàí îëäó. Ãàëàí êàôèðëÿð
áóíó áèëäèëÿð, ìeéäàíû ãîéóá ãà÷äûëàð.
Èìðàíûí éîëäàøëàðû êàôèðèí éóðä-éóâàñûíû äàüûòäûëàð, ãûçûíû-ýÿëèíèíè
ÿñèð eòäèëÿð.
Oüëàí þç àòàñûíà ìóøòóëóã÷ó ýþíäÿðäè êè, äþéöøäÿ ãàëèá ÷ûõäûì.
Àü ñàããàëëû àòàñû îíó ãàðøûëàéûá, áîéíóíó ãóúàãëàäû.Äþíöá eâëÿðèíÿ
ýÿëäèëÿð. Àòàñû óúà äàüäà îüëàí ö÷öí éàéëàã àéûðäû. Èòè ýeäÿí Ãàðàúûã
àòëàð ö÷öí òþâëÿ àéûðäû. Àü öçëö îüëóíà øöëÿíëèê ö÷öí àüúà ãîéóíëàð
àéûðäû. Àëà ýþçëö îüëóíà àë þðòöêëö ýÿëèí àëäû.Àü àëûíëû Áàéûíäûð õàí
ö÷öí ïàé àéûðäû; îüëóíó ýþòöðöá, îíóí äèâàíûíà ýeòäè. ßëèíè þïäö.
Ïàäøàù Ãàçàí îüëó Óðóçóí ñàü éàíûíäà îíà éeð ýþñòÿðäè. Ýþçÿë
íàõûøëû úöááÿ-÷óõà ýeéèíäèðäè.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá øàäëûã ùàâàñû ÷àëäû. Áó îüóçíàìÿíè äöçäö-
ãîøäó. “Áÿêèë îüëó Èìðàíûí îëñóí!” – äeäè. Èýèäëÿðèí áàøûíà íÿ ýÿëäè-
éèíè ñþéëÿäè. Xeéèð-äóà âeðÿê, õàíûì!

Éeðëè óúà äàüëàðûí éûõûëìàñûí!

Kþëýÿëèê èðè àüàúûí êÿñèëìÿñèí!
Àëëàù âeðÿí öìèäèí öçöëìÿñèí!
Ýöíàùûíûçû àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿäÿ
áàüûøëàñûí Àëëàù, õàíûì, ùeé!

283
 ÓØÓÍ ÃOÚÀ OÜËÓ ÑßÉÐßK ÁOÉÓ

Oüóçëàðûí çàìàíûíäà Óøóí ãîúà äeéèëÿí áèð êèøè âàðäû. Þâëàääàí

èêè îüëó âàðäû. Áþéöê îüëóíóí àäû ßéðÿê èäè. Ïÿùëÿâàí, úÿñóð éàõøû áèð
èýèä èäè. Ùà÷àí èñòÿñÿ, Áàéûíäûð õàíûí äèâàíûíà ýeäèá-ýÿëèðäè. Áÿéëÿð-
áÿéè îëàí Ãàçàíûí äèâàíûíäà îíóí ö÷öí ãàïû-áàúà éîõ èäè. Áÿéëÿðè
àøàüû áàøäà ãîéóá, Ãàçàíûí ëàï þíöíäÿ îòóðóðäó. Ùe÷ êèìÿ ãàéíàéûá-
ãàðûøìûðäû.
Xàíûì, éeíÿ áèð ýöí ßéðÿê áÿéëÿðè ãîéóá éóõàðû áàøà êe÷ÿíäÿ
Tÿðñóçàìûø äeéèëÿí áèð îüóç èýèäè äeäè: “Àé Óøóí ãîúàíûí îüëó, áó
îòóðàí áÿéëÿð ùÿð áèðè îòóðäóüó éeðè ãûëûíúû èëÿ, ÷þðÿéè èëÿ àëûáäûð.
ßéÿ, ñÿí áàøìû êÿñäèí, ãàíìû òþêäöí, àúìû äîéóçäóðäóí, éàëûí àäà-
ììû ýeéèíäèðäèí?”.
ßéðÿê äeéèð: “Àé Tÿðñóçàìûø, áàø êÿñèá-ãàí òþêìÿê ùöíÿðäèðìè?”.
Äeäè: “Áÿëè, ÿëáÿòòÿ, ùöíÿðäèð!”. Tÿðñóçàìûøûí ñþçö ßéðÿéÿ òÿñèð eëÿäè.
Äóðäó Ãàçàí áÿéäÿí éöðöø ö÷öí èúàçÿ èñòÿäè. Èçí âeðèëäè. ×àüûðäûëàð,
äþéöø÷öëÿð éûüûëäû. Ö÷ éöç íèçÿëè ñe÷ìÿ èýèä ßéðÿéèí éàíûíäà úÿìëÿøäè.
Meéõàíàäà áeø ýöí éeìÿê-è÷ìÿê îëäó. Oíäàí ñîíðà Øèðîêóç êÿíàðûí-
äàí Ýþéúÿ äÿíèçÿäÿê ñàùÿíè ÷àëûá-òàëàäûëàð. Áþéöê ãÿíèìÿò ÿëäÿ eòäè-
ëÿð. ßéðÿéèí éîëó ßëèíúÿ ãàëàñûíà äöøäö. Ãàðà òÿêóð îðàäà áèð ãîðóã äö-
çÿëòäèðìèøäè. Ãóøëàðäàí áó äàèðÿéÿ ãàç, òîéóã; ùeéâàíëàðäàí êeéèê,
äîâøàí äîëäóðóá, áóðàíû îüóç èýèäëÿðè ö÷öí òÿëÿ eòìèøäè.
Óøóí ãîúà îüëóíóí äà éîëó áó ãîðóüà äöøäö. Ãîðóüóí ãàïûñûíû
ñûíäûðäûëàð. Ñûüûí-êeéèê, ãàç-òîéóã ãûðäûëàð; éeäèëÿð-è÷äèëÿð. Àòëàðûíûí
éÿùÿðëÿðèíè ýþòöðäöëÿð, þç ýeéèìëÿðèíè ÷ûõàðäûëàð.
Ãàðà òÿêóðóí úàñóñó âàðäû, áóíëàðû ýþðäö. Ýÿëèá äeéèð: “Àéà, îüóç-
ëàðäàí áèð áþëöê àòëû ýÿëäè. Ãîðóüóí ãàïûñûíû ñûíäûðäûëàð, àòëàðûíûí éÿùÿ-
ðèíè ýþòöðöá, ýeéèìëÿðèíè ÷ûõàðòäûëàð. ßäÿ, íÿ äóðóðñóç?”
Àëòû éöç ãàðà äîíëó êàôèð áóíëàðûí öçÿðèíÿ ùöúóì eòäè. Èýèäëÿðè
ãûðäûëàð, ßéðÿéè òóòäóëàð. ßëèíúÿ ãàëàñûíäà çèíäàíà ñàëäûëàð.
Óúà-óúà äàüëàðäàí, àøãûí-äàøãûí ñóëàðäàí õÿáÿð êe÷äè. Ãàëûí Oüóç
eëëÿðèíÿ õÿáÿð ÷àòäû. Óøóí ãîúàíûí ùöíäöð eâè þíöíäÿ øèâÿí ãîïäó.
Ãàçà áÿíçÿð ãûçû-ýÿëèíè àü ÷ûõàðûá ãàðà ýeéäè. Óøóí ãîúà ßéðÿéèí àüúà
öçëö àíàñû èëÿ “Oüóë, îüóë!” – äeéÿ ùþíêöðòö èëÿ àüëàøäûëàð.
Éèéÿñè îëàí áþéöéöð, ãàáûðüàëû áîé àòûð. Äeéèëÿíÿ ýþðÿ, õàíûì,
Óøóí ãîúàíûí êè÷èê îüëó Ñÿéðÿê éàõøû, ïÿùëÿâàí úöññÿëè úÿñóð áèð èýèä
284
îëäó. Áèð ýöí éîëó áèð éûüûíúàüà äöøäö, îòóðäóëàð. Éeéèá-è÷äèëÿð.
Ñÿéðÿê ñÿðõîø îëäó. Áàéûðà – àéàã éîëóíà ÷ûõäû. Ýþðäö êè, éeòèì áèð
îüëàí áèð ãûçëà äàëàøûð. “ßéÿ, ñèçÿ íÿ îëóá?” – äeéÿ áèð øèëëÿ áèðèíÿ, áèð
øèëëÿ äÿ î áèðèíÿ âóðäó. Kþùíÿ äîíóí áèòè, éeòèì îüëàíûí äèëè àúû îëàð.
Éeòèì äeäè: “ß, áèçèì éeòèìëèéèìèç áÿñ äeéèë? Áèçè íèéÿ âóðóðñàí? Ùö-
íÿðèí âàðñà, ãàðäàøûí ßëèíúÿ ãàëàñûíäà ÿñèðäèð, ýeò îíó õèëàñ eëÿ!”.
Ñÿéðÿê äeäè: “ßäÿ, ãàðäàøûìûí àäû íÿäèð?”. Äeäè: “ßéðÿêäèð”.
Ñÿéðÿê þç-þçöíÿ äeäè: “ßéðÿéÿ Ñÿéðÿê éàðàøûð; ãàðäàøûì ñàüìûø,
äàùà ôèêèð eëÿìÿðÿì. Ãàðäàøñûç îüóç eëèíäÿ äóðìàðàì. Ãàðàíëûã ÷þê-
ìöø ýþçëÿðèìèí èøûüû ãàðäàø!” – äeéèá àüëàäû. È÷ÿðèéÿ – ìÿúëèñÿ ýÿëäè.
Oòóðàíëàðäàí èúàçÿ èñòÿäè. “Áÿéëÿð, ñàëàìàò ãàëûí!” – äeäè. Àòûíû ýÿòèð-
äèëÿð, ìèíäè; ÷àïûá àòàñûíûí eâèíÿ ýÿëäè. Àòûíäàí äöøäö. Àíàñûíûí äèëèíè
àðàéûá, áèð ñþç eøèòìÿê èñòÿäè. Ñÿéðÿê áóðàäà ýþðÿê íÿ ñîéëàìûø, íÿ
ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Ãàëõàðàã, àé àíà, éeðèìäÿí äóðóá
Ãàðàéàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòûìû ìèíäèì.
×àðïàç éàòàí Àëà äàüûí
ÿòÿéèíÿ ýeòäèì.
Ãàëûí Oüóç eëèíäÿ áèð ìÿúëèñ âàðìûø,
îðà äöøäöì.
Éeìÿê-è÷ìÿê âàõòû àü-áîç àòëû
áèð ÷àïàð ýÿëäè.
Äeäè, “ßéðÿê” àäëû áèð èýèä ÷îõäàí ÿñèð èäè,
Àëëàùûí êþìÿéèëÿ äóñòàãëûãäàí ÷ûõûá ýÿëèá.
Áþéöê-êè÷èê ãàëìàéûá;
ùàìû ýeòäè î èýèäèí ãàðøûñûíà.
Àíà, ìÿí äÿ ýeäèììè, íÿ äeéèðñÿí?
Àíàñû áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Àüçûí ö÷öí þëöì, îüóë!
Äèëèí ö÷öí þëöì, îüóë!
Ãàðøûäàêû óúà äàüûí éûõûëìûøäû,
óúàëäû àõûð!
Úîøüóí àõàí ýþçÿë ñóéóí ãóðóìóøäó,
÷àüëàäû àõûð!
Èðè àüàúäà ãîë-áóäàüûí ãóðóìóøäó,
úöúÿðèá ýþéÿðäè àõûð!
285
 Ãàëûí Oüóç áÿéëÿðè èëÿ ñÿí äÿ ýeò, îüóë!
O èýèäÿ ÷àòàí êèìè àü àòûíäàí eí, îüóë!
ßëëÿ ýþðöø, î èýèäÿ ñàëàì âeð,
ßëèíè þïöá, áîéíóíó äà ãóúàãëà!
Óúà äàüûìûí áàøûñàí, ñþéëÿ!
Íÿ äóðìóñàí, îüóë, àòûíû ÷àï, ýeò!
Oüëàí àíàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿê, íÿ ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Àíà, àüçûí ãóðóñóí!
Àíà, äèëèí ÷öðöñöí!
Mÿíèì þç ãàðäàøûì âàðìûø,
éîëóìäàí ãàéûòìàðàì!
Oüóç eëèíäÿ ãàðäàøñûç äóðìàðàì!
Àíà ùàããû Òàíðû ùàããû îëìàñàéäû,
Áþéöê èòè ïîëàä ãûëûíúûìû ýþòöðÿðäèì,
Áèðúÿ àíäà ýþçÿë áàøûíû êÿñÿðäèì,
Àü ãàíûíû éeð öçöíÿ òþêÿðäèì,
àíà, çàëûì àíà!

Àòàñû äeéèð: “Éàíëûø õÿáÿðäèð, îüóë. Ãà÷ûá ýÿëÿí ñÿíèí áþéöê ãàð-
äàøûí äeéèë, àéðûñûäûð. Mÿíèì êèìè àü ñàããàëëû àòàíû àüëàòìà! Ãîúàëìûø
àíàíû èíëÿòìÿ!” Oüëàí áóðàäà ñîéëàéûá äeìèøäèð:

Ö÷ éöç àëòìûø àëòû èýèä îâà ÷ûõñà,

Keéèê ñöðöñö öñòöíäÿ ùàé-êöé ãàëõñà,
Ãàðäàøëû èýèäëÿð èíàìëà ãàëõûá âóðóð.
Ãàðäàøñûçûí ÿíñÿñèíÿ éóìðóã âóðñàëàð,
Àüëàäûãúà äþðä éàíûíà áàõûá äóðóð,
Ýþçëÿðèíäÿí äàéàíìàäàí àúû éàøëàð àõûäûð.
Àëà ýþçëö îüëóíóçëà ýþðöøÿíÿäÿê
Áÿé áàáà, õàíûì àíà, ñàëàìàò ãàëûí!

Àòà-àíà “éàíëûø õÿáÿðäèð, ýeòìÿ, îüóë!” – äeäèëÿð. Oüëàí: “Mÿíè

éîëóìäàí eëÿìÿéèí. Ãàðäàøûì òóòóëàí ãàëàéà ýeòìÿéèíúÿ, îíóí þëö éà
äèðè îëäóüóíó áèëìÿéèíúÿ, þëöáñÿ, ãàíûíû àëìàéûíúà Ãàëûí Oüóç eëèíÿ
ãàéûòìàðàì!” – äeäè.
Àòà-àíà àüëàøûá Ãàçàí ö÷öí àäàì ñàëäûëàð. “Oüëàí ãàðäàøûíû éàäà
ñàëûá ýeäèð. Áèçÿ íÿ ìÿñëÿùÿò âeðèðñÿí?” – äeäèëÿð. Ãàçàí äeéèð: “Àéà-
üûíà ÿò òóøàüû âóðóí!”.
286
 Íèøàíëûñû âàðäû, òeç éûð-éûüûø eäèá, Ñÿéðÿéè eâëÿíäèðäèëÿð. Àòäàí
àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ êÿñäèðäèëÿð. Oüëàíû ýÿëèí îòàüûíà
ñàëäûëàð. Ãûçëà éîðüàí-äþøÿéÿ ýèðÿíäÿ îüëàí ãûëûíúûíû ÷ûõàðäû, ãûçëà þçö
àðàñûíäà ãîéäó. Ãûç äeäè: “Ãûëûíúûíû ãûíûíà ãîé, èýèä, ìóðàä âeð, ìóðàä
àë, áèð-áèðèìèçÿ ñàðûëàã!”. Oüëàí äeäè: “Àé éàðàìàç ãûçû, ãàðäàøûìûí
öçöíö ýþðìÿéèíúÿ, þëìöøñÿ, ãàíûíû àëìàéûíúà ìóðàäûìà ÷àòñàì, ãîé
ãûëûíúûìëà äîüðàíûì, îõóìà ñàíúûëûì, îüëóì äîüóëìàñûí, äîüóëàðñà îí
éàøûíà ÷àòìàñûí!”. Äeäè âÿ àéàüà äóðäó, òþâëÿäÿí áèð øàùàíÿ àò ÷û-
õàðäû, éÿùÿðëÿäè, äþéöø ïàëòàðûíû ýeéèíäè. Äèçëÿðèíÿ, ãîëëàðûíà çèðeù ãà-
ïàãëàð áàüëàäû. Äeäè: “Ãûç, ñÿí ìÿíèì ö÷öí áèð èë éîëà áàõ! Áèð èëäÿ
ýÿëìÿñÿì, èêè èë áàõ! Èêè èëäÿ ýÿëìÿñÿì, ö÷ èë áàõ! Ýÿëìÿñÿì, î âàõò
áèë êè, þëìöøÿì. Àéüûð àòûìû êÿñäèðèá, eùñàíûìû âeð! Ýþçöí êèìè òóòàð-
ñà, êþíëöí êèìè ñeâÿðñÿ, îíà ýeò!”. Ãûç áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì,
íÿ ñîéëàìûøäûð:
Èýèäèì, ìÿí ñÿíè áèð èë ýþçëÿðÿì,
Áèð èëÿ ýÿëìÿñÿí, èêè èë ýþçëÿðÿì.
Èêè èëÿ ýÿëìÿñÿí, ö÷-äþðä èë ýþçëÿðÿì.
Äþðä èë éîõ, áeø-àëòû èë ýþçëÿðÿì.
Àëòû éîëóí àéðûúûíäà ÷àäûð ãóðàðàì,
Ýeäÿíäÿí-ýÿëÿíäÿí õÿáÿð ñîðóøàðàì.
Xeéèð õÿáÿð ýÿòèðÿíÿ àò, äîí âeðÿðÿì,
ãàôòàíëàð ýeéäèðÿðÿì.
Øÿð õÿáÿð ýÿòèðÿíèí áàøûíû êÿñÿðÿì.
Eðêÿê áèð ìèë÷ÿê äÿ ñèíÿìÿ ãîíäóðìàðàì.
Móðàä âeðèá, ìóðàä àë, ñîíðà ýeò, èýèäèì!
Oüëàí äeéèð: “Àé éàðàìàç ãûçû, ãàðäàøûìûí áàøûíà àíä è÷ìèøÿì,
äeäèéèìäÿí äþíìÿðÿì!”.
Ãûç þç-þçöíÿ äeéèð: “Mÿíÿ ãÿäÿìè óüóðñóç ýÿëèí äeéèíúÿ,
óòàíìàç-àðñûç ýÿëèí äeñèíëÿð. Ãàéûíàòàìà, ãàéûíàíàìà õÿáÿð âeðèì
ýÿðÿê”. Ñîéëàìûø, ýþðÿê íÿ äeìèøäèð:

Àòàìäàí éàõøû ãàéûíàòà!

Àíàìäàí éàõøû ãàéûíàíà!
Ãàéòàáàíûí áóüðàñû öðêöá ýeäèð,
Ñàðâàí þíöíö àëäû, äþíäÿðÿ áèëìèð,
Ãàðàúûã àéüûðûí öðêöá ýeäèð,
287
 Èëõû÷û þíöíö àëäû, äþíäÿðÿ áèëìèð.
Éàéëàüûí ãî÷ëàðû öðêöá ýeäèð,
×îáàí þíöíö àëäû, äþíäÿðÿ áèëìèð.
Àëà ýþçëö îüëóí ãàðäàøûíû àíûá ýeäèð,
Àüúà öçëö ýÿëèíèí äþíäÿðÿ áèëìèð,
ñèçÿ ìÿëóì îëñóí!

Àòà-àíà àù eòäèëÿð, éeðëÿðèíäÿí ãàëõäûëàð. “Oüóë, ýeòìÿ!” – äeäèëÿð.

Ýþðäöëÿð, ÷àðÿ îëìàäû. Oüëàí “Ãàðäàøûì òóòóëàí î ãàëàéà ýeòìÿéÿ
áèëìÿðÿì!” – äeäè. Àòà-àíàñû: “Ýeò, îüóë. Éîëóí óüóðëó îëñóí! Ýeäèá-
ãàéûòìàã ãèñìÿòèíäÿ âàðñà, ñàü ñàëàìàò ýeäèá ýÿëÿñÿí!” -äeäèëÿð.
ßéðÿê àòà-àíàñûíûí ÿëèíè þïäö. Ñû÷ðàéûá Ãàðàúûã àòûíà ìèíäè.
Ýeúÿíè ýöíäöçÿ ãàòûá àòûíû ÷àïäû. Ö÷ ýöí ýeúÿëè-ýöíäöçëö àò ÷àïäû.
Äÿðÿøàì ñÿðùÿäèíäÿí êe÷èá, î ãàðäàøûíûí òóòóëäóüó ãîðóüà ýÿëäè.
Ýþðäö êè, èëõû÷û êàôèðëÿð äàé ýöäöðëÿð. Ãûëûíú ÷ÿêèá àëòû êàôèðè éeðÿ ñÿðäè.
Àòëà ôûðëàíûá äàéëàðû öðêöòäö; ãîâóá ùÿìèí ãîðóüà ñàëäû. Ö÷ ýöí ýeúÿ-
ýöíäöç àò ÷àïìûø éîðüóí èýèäèí ýþçëÿðèíè éóõó áàñäû. Ñÿéðÿê àòûíûí
éöéÿíèíè áèëÿéèíÿ áàüëàäû, éàòûá éóõóéà ýeòäè.
Kàôèðèí úàñóñó âàðäû. Ýÿëèá òÿêóðà äeäè: “Oüóçäàí áèð äÿëè èýèä
ýÿëäè. Èëõû÷ûëàðû þëäöðäö, äàéëàðû öðêöòäö-ãîâäó, ýÿòèðèá ãîðóüà ñàëäû”.
Tÿêóð äeéèð: “Àëòìûø éàðàãëû àäàì ñe÷èí; ýeòñèíëÿð, òóòóá
ýÿòèðñèíëÿð”.
Àëòìûø éàðàãëû àäàì ñe÷èá ýeòäèëÿð. Ýþçëÿíèëìÿäÿí àëòìûø äÿìèð
äîíëó êàôèð îüëàíûí öçÿðèíÿ ýÿëäè. Ñÿéðÿéèí ìèíäèéè àéüûð éàõøû àòëàð-
äàíäû; àò ãóëàüû òeç eøèäÿð. Àòëàðûí êèøíÿðòèñèíè, ýeéèì-êeúèìëÿðèí ãû-
úûëòûñûíû eøèäÿí àéüûð ÷ÿêèá îüëàíû îéàòäû. Oüëàí ýþðäö êè, áèð àëàé àòëû
ýÿëèð, éeðèíäÿí ñû÷ðàäû. Àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿäÿ ñàëàâàò ÷ÿêäè. Àòûíà
ìèíäè. Ãàðàäîíëó êàôèðëÿðè ãûëûíúëàéûá, ãàëàéà ñàëäû. Éeíÿ éóõóñóíäàí
ÿë ÷ÿêÿ áèëìÿéèá éeðèíÿ ýeòäè, éàòäû. Éeíÿ àòûíûí éöéÿíèíè áèëÿéèíÿ
êe÷èðòäè.
Kàôèðëÿðèí ñàü ãàëàíëàðû ãà÷àðàã òÿêóðóí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Tÿêóð
äeéèð: “Tôó, öçöíöçÿ! Àëòìûø àäàì áèð îüëàíû òóòà áèëìÿäèíèç!”. Áó
äÿôÿ îüëàíûí öçÿðèíÿ éöç êàôèð ýÿëäè. Àéüûð éeíÿ îüëàíû îéàòäû. Ñÿéðÿê
ýþðäö êè, áèð àëàé àòëû ýÿëèð. Äóðäó, àòûíà ìèíäè. Àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿäÿ
ñàëàâàò ÷ÿêäè. Kàôèðëÿðè ãûëûíúäàí êe÷èðèá ãàëàéà áàñäû; àòûíû äþíäÿðèá,
éeíÿ þç éeðèíÿ ýÿëäè. Éóõóñó ýÿëäè, éeíÿ éàòäû. Àòûíûí éöéÿíèíè éeíÿ
áèëÿéèíÿ êe÷èðäè. Áó äÿôÿ àò îüëàíûí ãîëóíäàí à÷ûëûá ãà÷äû...
288
 Kàôèðëÿð éeíÿ òÿêóðóí éàíûíà ýÿëäèëÿð. Tÿêóð äeéèð: “Áó äÿôÿ ö÷
éöç àäàìëà ýeäèí!”.
Kàôèðëÿð äeäè: “Ýeòìèðèê, êþêöìöçö êÿñèá, ùàìûìûçû ãûðàð!”.
Tÿêóð äeéèð: “Áÿñ íeúÿ eëÿéÿê? Ýeäèí î äóñòàã èýèäè ÷ûõàðûá ýÿòèðèí.
“Tÿïÿéÿíèí êþïöíö ñöñÿéÿí éàòûðàð”. Àò âeðèí, ýeéèíäèðèí!”.
Ýÿëäèëÿð, ßéðÿéÿ äeäèëÿð: “Èýèä, òÿêóð ñÿíèí ýöúöíÿ-ãeéðÿòèíÿ ñû-
üûíäû. Áóðàäà áèð äÿëè èýèä éîë÷óíóí-äèëÿí÷èíèí, ÷îáàí-÷îëóüóí ÷þðÿ-
éèíè ÿëèíäÿí àëûð. Tóò î èýèäè þëäöð, ñÿíè àçàä eëÿéÿê, ÷ûõ ýeò!”. ßéðÿê
“Éàõøû, îëñóí!” – äeäè.
ßéðÿéè çèíäàíäàí ÷ûõàðäûëàð. Ñà÷-ñàããàëûíû öëýöúëÿäèëÿð. Áèð àò, áèð
ãûëûíú âeðäèëÿð. Ö÷ éöç êàôèðè äÿ îíà éîëäàø êèìè ãîøäóëàð. Ñÿéðÿéèí
öçÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. Ö÷ éöç êàôèð êÿíàðäà äóðäó.
ßéðÿê äeéèð: “Ùàíû î äÿëè èýèä?”. Óçàãäàí ýþñòÿðäèëÿð. ßéðÿê
äeéèð: “Ýÿëèí ýeäÿê, òóòàã!”. Kàôèðëÿð äeéèð: “Tÿêóð ñÿíÿ ÿìð eëÿéèá,
ñÿí ýeò!”. ßéðÿê äeéèð: “Oäóð, éàòûð, ýÿëèí ýeäÿê!”. Kàôèðëÿð äeéèð:
“Ùàé-ùàé, íÿ éàòìàã, ãîëòóüóíóí àëòûíäàí áàõûð. Ãàëõàð, ýeí äöíéàíû
áàøûìûçà äàðàëäàð”. ßéðÿê äeäè: “Èíäè ìÿí ýeäèì, ÿë-àéàüûíû áàüëà-
éûì, îíäàí ñîíðà ñèç ýÿëÿðñèç”. Ñû÷ðàéûá êàôèðëÿðèí àðàñûíäàí ÷ûõäû.
Àòûíû ñöðöá, Ñÿéðÿéèí öçÿðèíÿ ýÿëäè. Àòûíäàí äöøöá, éöéÿíè áèð áóäàüà
èëèøäèðäè. Áàõäû ýþðäö êè, áó úàâàí îí äþðä ýeúÿëèê àéà áÿíçÿéèð. Áó
ýþçÿë, àëà ýþçëö ýÿíú èýèä ïó÷óð-ïó÷óð òÿðëÿéèá éàòûð. Ýÿëÿíäÿí-ýe-
äÿíäÿí õÿáÿðè éîõäóð. ßéðÿê äîëàíûá, úàâàíûí áàøû óúóíà ýÿëäè. Ýþð-
äö êè, áeëèíäÿ ãîïóçó âàð. ×ûõàðûá ÿëèíÿ àëäû. Ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì,
íÿ ñîéëàìûø-äeìèøäèð:

Ãàëõàðàã éeðèíäÿí äóðàí èýèä,

Ãàðàéàëëû ýþçÿë Ãàçëûã àòû ìèíÿí,
Àðãóáeëè, Àëà äàüû ýeúÿ àøàí,
Úîøãóí àõàí ýþçÿë ñóéó öçöá êe÷ÿí,
Ãÿðèáëèéÿ ýÿëÿí áeëÿ éàòàðìû?
Mÿíèì êèìè ãîëëàðûíû, ÿëëÿðèíè
áàüëàäàðàã äîíóç äàìûíäà éàòàðìû?
Àü ñàããàëëû àòàñûíû, àü áèð÷ÿêëè àíàñûíû
èíëÿäÿðìè, àüëàäàðìû?
Íèéÿ éàòûðñàí, èýèä?
Ãàôèë îëìà, ýþçÿë áàøûíû ãàëäûð, èýèä!
Àëà ýþçëÿðèíè à÷, èýèä!
289
 Àëëàù âeðÿí øèðèí úàíûíû éóõó àëìûø,
Èýèä, ÿëëÿðèíè ãîëëàðûíäàí áàüëàòìà!
Àü ñàããàëëû àòàíû, ãàðû àíàíû àüëàòìà!
Ãàëûí Oüóçäàí ýÿëÿí èýèä, íeúÿ èýèäñÿí?
Ñÿíè éàðàäàí ùàããû ö÷öí äóðóá ýÿë!
Äþðä éàíûíû êàôèð òóòóáäóð áèë!
Oüëàí ýÿðíÿøèá àéàüà äóðäó. Ãûëûíúûíûí äÿñòÿéèíäÿí éàïûøäû êè, îíó
âóðà, ýþðäö êè, îíóí ÿëèíäÿ ãîïóç âàðäûð. Äeäè: “Àé êàôèð, Äÿäÿì
Ãîðãóäóí ãîïóçóíà ùþðìÿò eäèá âóðìàäûì. ßýÿð ÿëèíäÿ ãîïóç îëìà-
ñàéäû, ãàðäàøûìûí áàøûíà àíä îëñóí, ñÿíè èêè ïàðà eäÿðäèì. Ñÿéðÿê áóðàäà
÷ÿêèá ãîïóçó îíóí ÿëèíäÿí àëäû, ñîéëàäû, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàäû:
Ñöáù òeçäÿí éeðèìäÿí äóðìàüûì ãàðäàø ö÷öíäöð,
Àü-áîç àòëàðû éîðìàüûì ãàðäàø ö÷öíäöð.
Ãàëàíûçäà äóñòàã âàðìû, êàôèð, äe ìÿíÿ?!
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí, êàôèð ñÿíÿ!
Áþéöê ãàðäàøû ßéðÿê áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:
Àüçûí ö÷öí þëöì, ãàðäàø!
Äèëèí ö÷öí þëöì, ãàðäàø!
Éeðèíè-éóðäóíó ñîðóøñàì, íÿ éeðäèð?
Ãàðàíëûãäà àçûá, éîë àðàñàí,
öìèäèí íÿéÿäèð?
Áþéöê áàéðàã ýþòöðÿí õàíûíûç êèìäèð?
Äþéöø ýöíö þíäÿ äóðàí èýèäèíèç êèìäèð?
Èýèä, ñÿíèí àòàí êèìäèð?
Èýèä àäàìûí èýèääÿí àä ýèçëÿòìÿñè eéèáäèð,
èýèä, ñþéëÿ, àäûí íÿäèð?
Áèð äàùà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Ãàéòàáàíûìû ýöäÿí ñàðâàíûìñàíìû?
Ãàðàúûã àòûìû ýöäÿí èëõû÷ûìñàíìû?
Éàéëàüûìû ýöäÿí ÷îáàíûìñàíìû?
Ãóëëóüóìäà äàéàíàí íàèáèìñÿíìè?
Áeøèêäÿ ãîéóá ýeòäèéèì ãàðäàøûìñàíìû?
Èýèä, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Äÿðäëè áàøûì ãóðáàí îëñóí áó ýöí ñÿíÿ!
290
 Ñÿéðÿê áóðàäà áþéöê ãàðäàøûíà ñîéëàéûá äeäè:
Ãàðà äþâðàíäà éîë àçñàì, öìèäèì Àëëàùäûð,
Áþéöê áàéðàã ýþòöðÿí õàíûìûç Áàéûíäûð õàíäûð!
Äþéöø ýöíö þíäÿ äóðàí èýèäèìèç Ñàëóð Ãàçàíäûð!
Àòàìûí àäûíû ñîðóøóðñàí, Óøóí ãîúàäûð!
Mÿíèì àäûìû áèëìÿê èñòÿñÿí, Ñÿéðÿêäèð!
Ãàðäàøûì âàðìûø, äeéèðëÿð, àäû ßéðÿêäèð!
Áèð äàùà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Ãàéòàáàíûíû ýöäÿí ñàðâàíûíàì,
Ãàðàúûã àòûíû ýöäÿí èëõû÷ûíàì.
Áeøèêäÿ ãîéóá ýÿëäèéèí ãàðäàøûíàì.

Áþéöê ãàðäàø ßéðÿê áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íeúÿ ñîéëàéûá

äeìèøäèð:
Àüçûí ö÷öí þëöì, ãàðäàø!
Äèëèí ö÷öí þëöì, ãàðäàø!
ßðìè, èýèäìè îëäóí, ãàðäàø!
Ãÿðèáëèéÿ ãàðäàøûí ö÷öí ñÿíìè ýÿëäèí, ãàðäàø?
Èêè ãàðäàø ãàëõûá ãóúàãëàøûá ýþðöøäöëÿð. ßéðÿê êè÷èê ãàðäàøûíûí
áîéíóíó þïäö. Ñÿéðÿê èñÿ áþéöê ãàðäàøûíûí ÿëèíè þïäö.
Ãàáàã òÿðÿôäÿí êàôèðëÿð áàõûøûá äeéèðëÿð: “Äeéÿñÿí, ýöëÿøäèëÿð?
Kàø êè, áèçèìêè áàññûí!”. Ýþðäöëÿð êè, ãóúàãëàøûá ýþðöøäöëÿð, Ãàçëûã
àòëàðûíû ìèíäèëÿð.
Èêè ãàðäàø ãàðà äîíëó êàôèðëÿðèí öñòöíÿ àò ñöðöá ãûëûíú ÷àëäû; îíëàðû
ãûðûá ÷àòäûëàð, ãîâóá ãàëàéà ñàëäûëàð. Ñîíðà ýÿëèá ùÿìèí ãîðóüà ýèðäèëÿð.
Àòëàðû áàéûðà ÷ûõàðäûëàð. Ùÿðëÿäèá-ôûðëàäûá àòëàðû ãàáàãëàðûíà ãàòäûëàð.
Äÿðÿøàì ñóéóíó öçöá êe÷äèëÿð. Ýeúÿíè ýöíäöçÿ ãàòûá, Oüóç éóðäóíóí
ñÿðùÿäèíÿ éeòèøäèëÿð.
Ñÿéðÿê ãàíëû êàôèðëÿðèí ÿëèíäÿí ãàðäàøûíû õèëàñ eòäè. Àü ñàããàëëû
àòàñûíà ìóøòóëóã÷ó ýþíäÿðäè. “Àòàì ãàáàüûìà ýÿëñèí!” – äeäè.
Óøóí ãîúàíûí ãàïûñûíà ÷àïàð ýÿëäè: “Móøòóëóã! Ýþçöí àéäûí!
Oüóëëàðûíûí èêèñè äÿ áèðëèêäÿ ñàü-ñàëàìàò ýÿëäè”, – äeäèëÿð.
Ãîúà eøèäèá øàä îëäó. Ýóìáóð-ýóìáóð òÿáèëëÿð ÷àëûíäû. Ãûçûë-òóíú
áîðóëàð ýþéÿ óúàëäûëäû. O ýöí áþéöê, ýeíèø îòàãëàð òèêèëäè. Àòäàí àéüûð,
äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ êÿñäèðèëäè.
291
 Ãîúà áÿé îüóëëàðûíûí ãàðøûñûíà ýÿëäè. Àòûíäàí eíäè, îüëàíëàðû èëÿ
ãóúàãëàøûá ýþðöøäö: “Ñàü-ñàëàìàòñûçìû, éàõøûñûçìû, îüóëëàð?” – äeäè.
Ýöíëöéö ãûçûë òàüëû eâëÿðèíÿ ýÿëäèëÿð. Øàäëûã, éeìÿê-è÷ìÿê îëäó.
Óøóí ãîúà áþéöê îüëó ö÷öí äÿ ýþçÿë ýÿëèí ýÿòèðäè. Èêè ãàðäàø áèð-
áèðèíÿ ñàüäûø îëäó; àòëàðûíû ÷àïûá ýÿëèí îòàãëàðûíà ýeòäèëÿð. Þç ìóðàä-
ëàðûíà éeòèøäèëÿð.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá áîé áîéëàäû, ñîé ñîéëàäû:

ßââÿë-àõûð óçóí þìðöí ñîíó þëöìäöð!

Þëöì ýÿëäèêäÿ Àëëàù ñèçè òÿìèç èìàíäàí àéûðìàñûí!
Ýöíàùûíûçû Mÿùÿììÿäèí öçö ñóéóíà áàüûøëàñûí!
“Àìèí” äeéÿíëÿðèí öçöíö ýþðÿñÿí,
õàíûì, ùeé!

292
 ÑÀËÓÐ ÃÀÇÀÍÛÍ ÄÓÑTÀÃ OËÄÓÜÓ Âß OÜËÓ
ÓÐÓÇÓÍ OÍÓ XÈËÀÑ ETÄÈÉÈ ÁOÉ

Äeéèëÿíÿ ýþðÿ, õàíûì, Tðàáçîí òÿêóðó áÿéëÿð áÿéè îëàí Ãàçàí

õàíà áèð øàùèí ýþíäÿðìèøäè. Áèð ýeúÿ éeéèá-è÷èá îòóðàðêÿí øàùèí÷èáà-
øûéà äeéèð: “ßéÿ, ñàáàù øàùèíëÿðè ýþòöð, õÿëâÿòúÿ îâà ÷ûõàã!”
Ñÿùÿð eðêÿí àòëàðà ìèíèá, îâ éeðèíÿ ýeòäèëÿð. Áèð ñöðö ãàç ýþðäöëÿð.
Ãàçàí øàùèíè áóðàõäû, ãàçëàðû îâëàéà áèëìÿäè. Øàùèí ó÷óá ýþéÿ ãàëõäû.
Ýþçëÿäèëÿð, øàùèí Tóìàíûí ãàëàñûíà eíäè. Ãàçàí ÷îõ ïÿðò îëäó. Øàùèíèí
àðäûíúà äöøäö, äÿðÿ-òÿïÿ àøäû. Kàôèð eëèíÿ ýÿëäè. Ýeäÿðêÿí Ãàçàíûí
ýþçöíö éóõó òóòäó. Áÿéëÿð äeäèëÿð: “Àé õàí, ãàéûäàã!”. Ãàçàí äeäè: “Áèð
àç äà èðÿëè ýeäÿê!”. Áàõäû, áèð ãàëà ýþðäö. Äeäè: “Áÿéëÿð, ýÿëèí éàòàã!”.
Ãàçàíû “êè÷èê þëöì” òóòäó, óéóäó. Oüóç áÿéëÿðè éeääè ýöí éàòàðäû,
îíà ýþðÿ äÿ éóõóéà “êè÷èê þëöì” äeéèðäèëÿð.
Ñÿí äeìÿ, î ýöí Tóìàíûí ãàëàñûíûí òÿêóðó îâà ÷ûõûáìûø. Úàñóñ
ýÿëèá äeéèð: “Áèð áþëöê àòëû ýÿëäè, áÿéëÿðè éàòäû, éóõóéà ýeòäè”. Tÿêóð
àäàì ýþíäÿðäè êè, êèì îëäóüóíó áèëèí!
Ýÿëÿíëÿð áèëäè êè, áóíëàð îüóçëàðäàíäûð. Ýÿëèá òÿêóðÿ õÿáÿð âeðäèëÿð.
Tÿêóð äà äÿðùàë ãîøóíó éûüäû, áóíëàðûí öçÿðèíÿ ýÿëäè. Ãàçàíûí áÿéëÿðè
áàõûá ýþðäöëÿð êè, äöøìÿí ýÿëèð, äeäèëÿð: “Ãàçàíû ãîéóá ýeòñÿê,eâèíäÿ
áèçè ãûðàðëàð. Éàõøûñû áóäóð êè, áóðàäà ãûðûëàã!”. Kàôèðè ãàðøûëàäûëàð,
äþéöøäöëÿð. Ãàçàíûí èéèðìè áeø áÿéèíè ùÿëàê eòäèëÿð. Ãàçàíûí öñòöíÿ
äöøäöëÿð. Éàòäûüû éeðäÿ òóòäóëàð. ßë-àéàüûíû áÿðê áàüëàäûëàð, áèð àðàáàéà
ãîéóá, þðêÿíëÿ ìþùêÿì ñàðûäûëàð. Àðàáàíû ÷ÿêèá, éîëà äöøäöëÿð.
Ýeäÿðêÿí àðàáà ãûúûðòûñûíäàí Ãàçàí îéàíäû, ýÿðíÿøäè, ãîëëàðûíäàêû
þðêÿíè òàìàì ãûðäû. Àðàáàíûí öñòöíäÿ îòóðäó. ßëèíè ÿëèíÿ ÷àëûá, ãàù-
ãàùëà ýöëäö. Kàôèðëÿð äeäèëÿð: “Íÿ ýöëöðñÿí?” Ãàçàí äeäè: “Àé êàôèðëÿð,
áó àðàáàíû áeøèéèì ñàíäûì. Ñèçè éàìðû-éóìðó äàéÿì ñàíäûì”.
Ãàçàíû áó úöð ýÿòèðäèëÿð. Tóìàíûí ãàëàñûíäà áèð ãóéóéà àòäûëàð.
Ãóéóíóí àüçûíà áèð äÿéèðìàí äàøû ãîéäóëàð. Éeìÿê-è÷ìÿéèíè äÿéèð-
ìàí äàøûíûí äeøèéèíäÿí âeðèðäèëÿð.
Áèð ýöí òÿêóðóí àðâàäû äeéèð: “Ýeäèì, Ãàçàíû ýþðöì, íeúÿ êèøèäèð
êè, áó ãÿäÿð àäàìëàðà çÿðáÿ âóðóðìóø?”. Àðâàä ýÿëèá çèíäàí÷ûéà ãà-
ïûíû à÷äûðäû. ×àüûðûá äeéèð: “Ãàçàí áÿé, ùàëûí íeúÿäèð? Ýöçÿðàíûí éeð
àëòûíäà õîøäóð, éîõñà éeð öçöíäÿ? Èíäè íÿ éeéèðñÿí, íÿ è÷èðñÿí âÿ íÿ-
éÿ ìèíèðñÿí?”. Ãàçàí äeéèð: “Þëöëÿðèíÿ õþðÿê âeðäèéèí âàõò ÿëëÿ-
293
ðèíäÿí àëûðàì. Ùÿì äÿ þëöëÿðèíèçèí éîðüàñûíû ìèíèðÿì, òÿíáÿëëÿðèíè
éeäÿêëÿéèðÿì”.
Tÿêóðóí àðâàäû äeéèð: “Ãàçàí áÿé, ñÿíè äèíèíÿ àíä âeðèðÿì, éeääè
éàøûíäà áèð ãûçúûüàçûì þëìöøäöð, ðÿùì eéëÿ, îíà ìèíìÿ!”.
Ãàçàí äeéèð: “Þëöëÿðèíèçèí àðàñûíäà îíäàí éîðüàñû éîõäóð, eëÿ îíà
ìèíèðÿì!”. Àðâàä äeéèð: “Âàé, ñÿíèí ÿëèíäÿí íÿ éeð öçöíäÿ äèðèìèç, íÿ
äÿ éeð àëòûíäà þëöìöç õèëàñ îëóðìóø!”. Ýÿëäè, òÿêóðÿ äeäè: “Ðÿùì eéëÿ,
î éàä îüëóíó ãóéóäàí ÷ûõàð. Éeð àëòûíäà ãûçúûüàçûìû ìèíèðìèø; ãûçúûüà-
çûí áeëèíè öçÿð. Ãàëàí þëöëÿðèìèçè áèð éeðÿ éûüûá, îíëàð ö÷öí âeðäèéèìèç
õþðÿéè-éeìÿéè ÿëëÿðèíäÿí ÷ÿêèá àëûð, éeéèðìèø. Oíóí ÿëèíäÿí íÿ þëöìöç,
íÿ äèðèìèç õèëàñ îëóðìóø! Äèíèí eøãèíÿ, î êèøèíè ãóéóäàí ÷ûõàð”.
Tÿêóð áÿéëÿðèíè òîïëàäû. Äeéèð: “Ýÿëèí Ãàçàíû ãóéóäàí ÷ûõàðûí,
áèçè òÿðèôëÿñèí, îüóç eëèíè ïèñëÿñèí. Áóíäàí ñîíðà øÿðò ãîéñóí êè, áèçèì
eëèìèçÿ äöøìÿí÷èëèéÿ ýÿëìÿéÿúÿê”.
Ýeòäèëÿð, Ãàçàíû ãóéóäàí ÷ûõàðûá ýÿòèðäèëÿð. Äeäèëÿð: “Àíä è÷ êè,
áèçèì eëèìèçÿ äöøìÿí÷èëèéÿ ýÿëìÿéÿúÿêñÿí. Ùÿì äÿ áèçè òÿðèôëÿ, îüóç
eëèíè õÿúèë eëÿ, óúóç òóò; ñÿíè áóðàõàã, ÷ûõ ýeò!”. Ãàçàí äeéèð: “Âàëëàù,
áèëëàù, äîüðó éîëó ýþðöðêÿí ÿéðè éîëäàí ýÿëìÿðÿì!”. Äeäèëÿð: “Âàëëàù,
Ãàçàí éàõøû àíä è÷äè”. “Èíäè, Ãàçàí áÿé, äè, áèçè òÿðèôëÿ!” – äeäèëÿð.
Ãàçàí äeéèð: “Mÿí éeð öñòöíäÿ àäàì òÿðèôëÿìÿðÿì. Áèð àäàì ýÿòèðèí,
ìèíèì, ñèçè òÿðèôëÿéèì”. Ýeòäèëÿð, êàôèðëÿðäÿí áèð êèøèíè ýÿòèðäèëÿð. “Áèð
éÿùÿð, áèð éöéÿí”, – äeäè, ýÿòèðäèëÿð. Ãàçàí, êàôèðèí áeëèíÿ éÿùÿð ñàëäû,
àüçûíà éöéÿí âóðäó. “Ãîëàíûíû” ÷ÿêäè, ñû÷ðàéûá áeëèíÿ ìèíäè. Äèçëÿðèíè
îíóí äèçëÿðèíÿ âóðäó. Ãàáûðüàñûíû ãàðíûíà éàïûøäûðäû. Éöéÿíèíè ÷ÿêäè,
àüçûíû àéûðäû, êàôèðè þëäöðäö. ßéèëèá öçÿðèíäÿ îòóðäó. Äeéèð: “Àé êàôèð-
ëÿð, ãîïóçóìó ýÿòèðèí, ñèçè òÿðèôëÿéèì!”.
Ýeòäèëÿð, ãîïóçó ýÿòèðäèëÿð. Ãàçàí ãîïóçó ÿëèíÿ àëûá áóðàäà
ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá äeìèøäèð:

Oí ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, “îéóíóì” äeäèì.

Èéèðìè ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, ãà÷ìàäûì.
Oòóç ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, îò ñàéäûì.
Ãûðõ ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, ãûéà áàõäûì.
ßëëè ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, ÿë âeðìÿäèì.
Àëòìûø ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, äèíäèðìÿäèì.
Ñÿêñÿí ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, ñÿêñÿíìÿäèì.
Äîõñàí ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, ñèëàùëàíìàäûì.
294
 Éöç ìèí äöøìÿí ýþðäöìñÿ, öç äþíäÿðìÿäèì.
Öçö äþíìÿç, êöòëÿøìÿéÿí ãûëûíúûìû ÿëÿ àëäûì.
Mÿùÿììÿäèí äèíè eøãèíÿ ãûëûíú ÷àëäûì.
Ùöíäöð éeðäÿ éóìðó áàøû òîï òÿê êÿñäèì.
Oíäà áeëÿ “ÿðÿì, áÿéÿì” äeéÿ þéöíìÿäèì.
×îõ þéöíÿí êèøèëÿðäÿ áèð êèøèëèê ýþðìÿäèì!
ßëèíÿ äöøìöø èêÿí eé êàôèð, þëäöð ìÿíè,
Áþéöê ãûëûíúûíû ñàë áîéíóìà, êÿñ áàøûìû,
ãûëûíúûíäàí ãîðõàí äeéèëÿì!
Þç ÿñëèìÿ, þç êþêöìÿ õàèí ÷ûõàí äeéèëÿì!
Áèð ñîé äà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Éöêñÿê-éöêñÿê áþéöê äàüäàí äàø éóâàðëàíñà,
Þç äèçèíè – îéëóüóíó ãàðøûñûíà òóòàí ìÿíÿì.
Ôèðîíóí ñöòóíó òÿê éeðäÿ éöêëÿð ãàëàíñà,
O òàéëàðû äèçè èëÿ òóòóá äóðàí Ãàçàí ìÿíÿì.
Áþéöê-áþéöê áÿéëÿðèí îüëàíëàðû äàëàøàíäà
Ãàì÷û àëòûíà ñàëûá äþéÿí-âóðàí Ãàçàí ìÿíÿì.
Óúà äàüäà äîëó éàüñà, ãàðà-ãàòû äóìàí äóðñà,
Ãàðàúûã àòûí ãóëàãëàðû ÷îâüóíëóãäà ýþðöíìÿñÿ,
Áÿëÿä÷èñèç ãîðõó ÷ÿêÿí èýèäëÿð äÿ éîë éàíûëñà,
Áÿëÿä÷èñèç éîë òàíûéàí, éîë áàúàðàí Ãàçàí ìÿíÿì.
Éeääè áàøëû ÿjäàùàéà ðàñò ýÿëèá éeòèøäèì.
Ùeéáÿòèíäÿí, ãîðõóñóíäàí áó ñîë ýþçöì éàøàðäû.
“Ùeé ýþçöì? Áèð èëàíäà íÿ âàð áeëÿ, ãîðõäóí!” – äeäèì.
Mÿí îíäà äà “ÿðÿì, áÿéÿì” äeéÿ þéöíìÿäèì,
×îõ þéöíÿí êèøèëÿðäÿ áèð êèøèëèê ýþðìÿäèì.
ßëèíÿ äöøìöø èêÿí, àé êàôèð, þëäöð ìÿíè,
×ÿê ãûëûíúû, êÿñ áàøûìû, ìÿí êè ãîðõàí äeéèëÿì!
Þç ÿñëèìÿ, þç êþêöìÿ õàèí ÷ûõàí äeéèëÿì!
Oüóçóí èýèäëÿðè äóðà-äóðà ìÿí ñÿíèí
Øÿðÿôèíÿ, øÿíèíÿ òÿðèô éàõàí äeéèëÿì!
Ãàçàí áóðàäà áèð äàùà ñîéëàìûøäûð:
Ãàéàëûãäà ñàëûíìûøäûð êàôèðèí áèð øÿùÿðè,
ßììàíûí ñóëàðûíäà éóéóíóð ñàùèëëÿðè.
Ñàüà-ñîëà ÷ûðïûíûá áàø âóðóð öçýö÷öëÿð,
295
 Ñó äèáèíäÿ ôûðëàíûá äþíöðäö äÿíèç÷èëÿð.
“Tàíðû ìÿíÿì!” äeéèðëÿð ñó äèáèíäÿ àçüûíëàð.
Äöçö ãîéóá, òÿðñèíè ñþéëÿéèð ãûç-ýÿëèíëÿð.
Ãûçûë àøûã îéíàäûð Ñàíúûäàíûí áÿéëÿðè;
Àëòû äÿôÿ îüóçëàð ýeòäè, àëà áèëìÿäè.
Àëòû íÿôÿð èýèäëÿ îðà ìÿí Ãàçàí ýeòäèì.
Àëòû ýöíäÿ ãàëàíû ìÿí àëäûì, ìÿüëóá eòäèì.
Kèëñÿñèíè éûõàðàã, éeðèíäÿ ìÿñúèä òèêäèì,
äóà-íàìàç îõóòäóì.
Ãûçûíû-ýÿëèíèíè àü êþêñöìäÿ îéíàòäûì,
áÿéëÿðèíè ãóë eòäèì.
Mÿí îíäà äà “ÿðÿì, áÿéÿì” äeéÿ þéöíìÿäèì!
×îõ þéöíÿí êèøèëÿðäÿ áèð êèøèëèê ýþðìÿäèì!
ßëèíÿ êe÷ìèø èêÿí, eé êàôèð, þëäöð ìÿíè,
×àë ãûëûíúû, êÿñ áàøûìû, ìÿí êè, ãîðõàí äeéèëÿì!
Þç ÿñëèìÿ, þç êþêöìÿ õàèí ÷ûõàí äeéèëÿì!
Ãàçàí éeíÿ ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Äàüäà-äàøäà ãàáàüûìäàí ÷îõ ãà÷ûáäûð,
eé êàôèð, àòàí ñÿíèí.
Oéíàòìûøàì ãàáàüûìäà, ÷îõ ôûðëàíûá
ãûç-ýÿëèíèí...
Àüúà ãàëà Ñöðìÿëèäÿ àò îéíàòäûì.
Àòëà Ùàðóí eëèíÿ ÷àïäûì, ÷àòäûì.
Àü ùàñàðûí ãàëàñûíûí áöðúöíö éûõäûì.
Àü ýöìöø ýÿòèðäèëÿð, “ùe÷äèð, ïó÷äóð” ñþéëÿäèì.
Ãûçûë-àëòóí ýÿòèðäèëÿð, àäèúÿ “ìèñäèð” äeäèì.
Àëà ýþçëö ãûç-ýÿëèíè ýÿòèðäèëÿð, àëäàíìàäûì.
Kèëñÿñèíè éûõûá îðäà ìÿñúèä òèêäèì,
Ãûçûëûíû-ýöìöøöíö òàëàí eòäèì.
Oíäà äà ìÿí “ÿðÿì, áÿéÿì” äeéÿ þéöíìÿäèì.
×îõ þéöíÿí êèøèëÿðäÿ áèð êèøèëèê ýþðìÿäèì!
ßëèíÿ äöøìöø èêÿí, eé êàôèð, þëäöð ìÿíè,
Þç ÿñëèìÿ, êþêöìÿ õàèí ÷ûõàí äeéèëÿì!
Øÿðÿôèíÿ, øÿíèíÿ òÿðèô éàõàí äeéèëÿì!
Ãàçàí áÿé áóðàäà áèð äàùà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Àü ãàéàíûí ãàïëàíûíûí eðêÿéèíäÿ áèð êþêöì âàð,
Oðòàú ãûðäà ñèçèí êeéèê ñöðöíöçö ðàùàò ãîéìàç.
296
 Àü ñàçûí àñëàíûíäàí áèð êþêöì âàð,
Àëà ãàç òÿê îòëàìàüà äöçëÿðèíäÿ áèð àò ãîéìàç.
Ãîðõó áèëìÿç ãóðä áàëàñû eðêÿéèíäÿí áèð êþêöì âàð.
Ãîðõóñóíäàí ÷îáàíëàðûí ãîéóíëàðû îòàðàììàç.
Àü ñóíãóð ãóøóíóí eðêÿéè òÿê áèð êþêöì âàð,
Ãîðõóñóíäàí àëà þðäÿê, ãàðà ãàçûí ñóéà ãîíìàç.
Óðóç àäëû îüóë âeðäèì Ãàëûí Oüóç eëèíÿ,
Áèð ãàðäàøûì âàð êè ìÿíèì, àäû èýèä Ãàðàýöíÿ,
Xÿáÿð òóòóá, ãîëóíäàêû øàùèíèíè ñàü ãîéìàçëàð!
ßëèíÿ äöøìöø èêÿí, eé êàôèð, þëäöð ìÿíè!
Mÿí êè, ñÿíèí ãûëûíúûíäàí ãîðõàí äeéèëÿì!
Þç ÿñëèìÿ, þç êþêöìÿ õàèí ÷ûõàí äeéèëÿì!
Áèð äàùà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Èò êèìè ìûðûëäàéàí
×ÿðêÿç äîíóçëóñàí ñÿí.
Kè÷èê äîíóç øöëÿíèí,
Tîðáà ñàìàí äþøÿéèí,
Éàðûì êÿðïèú éàñäûüûí,
Éîíìà àüàú òàíðûíäûð,
Mÿíèì êþïÿéèì êàôèð!
Oüóçëàð äóðà-äóðà,
Ñÿíè òÿðèôëÿìÿðÿì!
Ñîíðà þëäöðÿúÿêñÿí,
Èíäèúÿ þëäöð ìÿíè.
Oíñóç äà ìÿí þëöìäÿí,
ãàíäàí ãîðõàí äeéèëÿì!
Àëëàù ãîéñà, ñàü ãàëñàì,
Mÿí ñÿíè þëäöðÿðÿì!
Kàôèðëÿð äeäè: “Áó áèçè òÿðèôëÿìÿäè. Ýÿëèí, áóíó þëäöðÿê!”. Kàôèð
áÿéëÿðè éûüûøûá ýÿëäèëÿð. Éeíÿ äeäèëÿð: “Áóíóí îüëó âàð, ãàðäàøû âàð,
áóíó þëäöðìÿê îëìàç”. Ýÿòèðèá äîíóç äàìûíà ñàëäûëàð.
Àò àéàüû èòè, îçàí äèëè ÷eâèê îëóð. Ãàçàíûí þëäöéöíö-ãàëäûüûíû ùe÷
êèì áèëìÿäè...
Ñÿí äeìÿ, õàíûì, Ãàçàíûí êè÷èê áèð îüëó âàðìûø; áþéöéöá áèð èýèä
îëäó. Áèð ýöí àòà ìèíèá äèâàíà ýÿëèðêÿí áèð êèøè äeéèð: “Mÿýÿð ñÿí
297
Ãàçàí õàíûí îüëó äeéèëñÿí?”. Óðóç ùèðñëÿíèá äeéèð: “Àé éàðàìàç, ìÿ-
íèì àòàì Áàéûíäûð õàí äeéèëäèðìè?”. Äeéèð: “Éîõ, î, àíàíûí àòàñûäûð,
ñÿíèí áàáàíäûð”. Óðóç: “ßéÿ, áÿñ ìÿíèì àòàì þëöäöð, éà äèðè?” – äeéÿ
ñîðóøóð. Äeéèð: “Äèðèäèð, Tóìàíûí ãàëàñûíäà äóñòàãäûð”. Áeëÿ äeéÿíäÿ
îüëàí óòàíìûø ùàëäà àòûíû ãàéòàðûá ýeðè äþíäö, àíàñûíûí éàíûíà ýÿëäè.
Áóðàäà àíàñûíà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàìûøäûð:

Àé àíà, ìÿí õàí îüëó äeéèëÿììèø,

Ãàçàí õàíûí îüëóéàììûø...
Áóíó ìÿíÿ íèéÿ ÿââÿë äeìèðäèí?
Àíà ùàããû – Òàíðû ùàããû îëìàñàéäû,
Ãàðà ïîëàä èòè ãûëûíúû ÷ÿêÿðäèì,
Ãÿôèëúÿäÿí ýþçÿë áàøûíû êÿñÿðäèì,
Àë ãàíûíû éeð öçöíÿ òþêÿðäèì!

Àíàñû àüëàéûá äeéèð: “Oüóë, àòàí ñàüäûð, àììà ñþéëÿìÿéÿ ãîðõóð-

äóì, êàôèð eëèíÿ ýeäÿñÿí, þçöíö âóðäóðóá ùÿëàê îëàñàí. Úàíûì îüóë, îíà
ýþðÿ ñÿíÿ äeìèðäèì; àíúàã ÿìèí ö÷öí àäàì ñàë, ýÿëñèí, ýþðÿê, íÿ äeéèð”.
Àäàì ýþíäÿðäè, ÿìèñèíè ÷àüûðòäûðäû; î äà ýÿëäè. Óðóç äeéèð: “Mÿí
àòàìûí äóñòàã îëäóüó ãàëàéà ýeäèðÿì”. Áèðëèêäÿ äàíûøäûëàð. Áöòöí
áÿéëÿðÿ õÿáÿð ÷àòäû: “Óðóç àòàñû ö÷öí ýeäèð, éàðàãëàíûá ýÿëèí!”.
Ãîøóí òîïëàíûá ýÿëäè. Èýèä Óðóç ãóðäóüó ÷àäûðëàðû à÷äûðäû, ñèëàù
éöêëÿðèíè ùàçûðëàòäûðäû. Ãàðàýöíÿ ãîøóíóí áàø÷ûñû îëäó. Áîðóëàðû ýþéÿ
óúàëäûá êþ÷äöëÿð. Éîëà äöøäöëÿð.
Éîë öçÿðèíäÿ êàôèðèí Àéà Ñîôéà àäëû êèëñÿñè âàðäû. Keøèøëÿð ãîðóéóð,
íÿçàðÿò eäèðäèëÿð. ×îõ êe÷èëìÿç-àëûíìàç êèëñÿ èäè. Àòäàí äöøöá òàúèð
äîíó ýeéèíäèëÿð. Tàúèð ãèéàôÿñèíäÿ ãàòûð-äÿâÿëÿðèíè ÷ÿêèá ýÿëäèëÿð.
Kàôèðëÿð ýþðäöëÿð êè, ýÿëÿíëÿð òàúèðÿ áÿíçÿìèð, ãà÷ûá ãàëàéà ýèð-
äèëÿð, ãàïûëàðûíû áàüëàäûëàð. Áöðúÿ ÷ûõûá “êèìëÿðñèç?” – äeäèëÿð. Áóíëàð:
“Tàúèðëÿðèê” – äeäèëÿð. Kàôèðëÿð “Éàëàí ñþéëÿéèðñèç” – äeéÿ äàøà òóò-
äóëàð. Óðóç àòäàí äöøöá äeéèð: “Àòàìûí ãûçûë ãÿäÿùèíäÿí øÿðàá è÷ÿí,
ìÿíè ñeâÿí êèìäèðñÿ, àòäàí äöøñöí! Áóíëàðûí ãàïûñûíà áèð-áèð ýöðç âó-
ðàã!”. Oí àëòû èýèä ñû÷ðàéûá àòäàí äöøäö. Ãàëõàí òóòäóëàð. Ýöðçëÿðèíè ÷è-
éèíëÿðèíÿ ñàëäûëàð. Ãàïûéà ýÿëäèëÿð, áèð-áèð ýöðç âóðóá ãàïûíû ñûíäûðäû-
ëàð, è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Kàôèðëÿðèí ùàìûñûíû ãûðäûëàð, áèð íÿôÿðè ñàü ãîéìà-
äûëàð êè, ýeäèá þçöíöíêöëÿðÿ õÿáÿð âeðñèí. Màëûíû òàëàí eòäèëÿð. Þç
ãîøóíëàðûíûí öçÿðèíÿ ãàéûòäûëàð.
298
 Kàôèðëÿðèí áèð ìàëîòàðàíû âàðäû. Ýþðäö êè, ãàëàíû àëäûëàð. Ãà÷ûá
òÿêóðóí éàíûíà ýeòäè, Àéà Ñîéôàíûí àëûíäûüûíû õÿáÿð âeðäè: “Íÿ îòóðóð-
ñóç, öçÿðèíèçÿ äöøìÿí ýÿëèá, áàøûíûçà ÷àðÿ eëÿéèí!” -äeäè.
Tÿêóð, áÿéëÿðè áèð éeðÿ éûüäû. “Áóíëàðëà íeéëÿéÿê?”- äeäè. Áÿéëÿð
äeäèëÿð: “Áóíóí éîëó îäóð êè, Ãàçàíû îíëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõàðàã”. Áó
ôèêðè áÿéÿíäèëÿð. Ýeäèá Ãàçàíû ÷ûõàðòäûëàð, òÿêóðóí ãàáàüûíà ýÿòèðäèëÿð.
Tÿêóð äeäè: “Ãàçàí áÿé, öñòöìöçÿ äöøìÿí ýÿëèá. Áèçè áó äöøìÿíäÿí
ãîðóñàí, ñÿíè áóðàõàðûã. Ùÿì äÿ õÿðàú âeðìÿéÿ ðàçû îëàðûã. Àíúàã ñÿí
äÿ àíä è÷ êè, áèçèì áó eëèìèçÿ äöøìÿí÷èëèêëÿ ýÿëìÿéÿúÿêñÿí”. Ãàçàí
äeéèð: “Âàëëàù, áèëëàù äîüðó éîëó ýþðÿ-ýþðÿ ÿéðè éîëëà ýÿëìÿðÿì!”.
Kàôèðëÿð “Ãàçàí éàõøû àíä è÷äè”, – äeéÿ ñeâèíäèëÿð. Tÿêóð ãîøóíóí
ñe÷ìÿ äÿñòÿëÿðèíè éûüûá ìeéäàíà ýÿëäè. ×àäûð ãóðäóðäó. Kàôèðèí ãîøó-
íó Ãàçàíûí ÿòðàôûíà éûüûëäû. Ãàçàíà ýeéèì-êeúè ýÿòèðäèëÿð; ãûëûíú, ñöí-
ýö âÿ ñàèð äþéöø ñèëàùëàðû èëÿ îíó éàðàãëàíäûðäûëàð.
Áó çàìàí îüóç èýèäëÿðè àëàé-àëàé ýÿëäè, ýóìáóð-ýóìáóð òÿáèëëÿð,
íàüàðàëàð ÷àëûíäû.
Ãàçàí ýþðäö êè, áèð àü-áîç àòëû, àü áàéðàãëû, äÿìèð äîíëó áÿé îüóç
ãîøóíóíóí þíöíäÿ ýÿëäè. ×àäûðûíû ãóðäóðäó. Àëàé áàüëàéûá äóðäó.
Oíóí àðäûíúà Ãàðàýöíÿ ýÿëäè, î äà þç äÿñòÿñèíè äöçöá äóðäó. Eëÿ áó
çàìàí Ãàçàí àòûíû ìeéäàíà ñöðöá, þçöíÿ òàé äþéöø÷ö èñòÿäè.
Áîç àòëû Áeéðÿê àò ÷àïûá ìeéäàíà ýèðäè. Ãàçàí áóðàäà ñîéëàìûø,
ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá, äeìèøäèð:

Éeðèíäÿí ãàëõàðàã äóðàí èýèä, íÿ èýèäñÿí?

ßéíèíÿ áÿé äÿìèð äîíó ýeéÿí èýèä, íÿ èýèäñÿí?
Àäûí íÿäèð, èýèä, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Áeéðÿê áóðàäà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Àéà, êàôèð, ñÿí ìÿíè òàíûìûðñàíìû?
Ïàðàñàðûí Áàéáóðä ùàñàðûíäàí ñû÷ðàéûá ó÷àí,
Àäàõëûñûíû àéðûñû àëûðêÿí òóòóá àëàí
Áàéáþðÿ õàí îüëó Áàìñû Áeéðÿê äeéèðëÿð ìÿíÿ,
Áÿðè ýÿë, àé êàôèð, äþéöøÿê!
Ãàçàí áóðàäà áèð äàùà ñîéëàéûá äeéèð:
Èýèä, ãîøóíóí þíöíäÿ àü áàéðàãëû àëàé äóðäó,
Áàø÷û äöçöá äÿñòÿñèíè, ÷àäûðûíû þíäÿ ãóðäó.
299
 Àü-áîç àòà ìèíÿí èýèä íÿ èýèääèð, êèìëÿðäÿíäèð?
Àíä âeðèðÿì þç áàøûíà, èýèä áóíó ñþéëÿ ìÿíÿ!

Áeéðÿê äeéèð: “Àé êàôèð, êèìëÿðäÿí îëàúàã, áÿéèìèç Ãàçàíûí îüëó-

äóð!”. Ãàçàí öðÿéèíäÿ äeäè: “Àëëàùà øöêöð, ìÿíèì îüëàíúûüûì áþéöê
èýèä îëóá”.
Áeéðÿê: “Àé êàôèð, íÿ îíó-áóíó ñîðóøóðñàí ìÿíäÿí?”- äeäè. Ãà-
çàíûí öçÿðèíÿ àò ñöðäö. Ãàíàäëû ýöðçöíö ãàëäûðûá Ãàçàíû âóðäó. Ãàçàí
þçöíö òàíûòäûðìàäû, ãàðìàëàéûá Áeéðÿéèí áèëÿéèíäÿí òóòäó, äàðòûá äÿ-
éÿíÿéèíè ÿëèíäÿí àëäû. Áeéðÿéèí ÿíñÿñèíÿ áèð äÿéÿíÿê çÿðáÿñè âóðäó.
Áeéðÿê àòûí áîéíóíó ãóúàãëàéûá, ýeðè ãàéûòäû. Ãàçàí äeäè: “Eé Áeé-
ðÿê, ýeò, áÿéèíÿ äe ýÿëñèí!”.
Áóíó ýþðäö, Èëÿê ãîúà îüëó Äþíÿáèëìÿç Töëÿêâóðàí ìeéäàíà
ýèðäè. Ãàçàí áóðàäà ñîéëàéûá äeéèð:

Ñöáù òeçäÿí þç éeðèíäÿí äóðàí èýèä, íÿ èýèäñÿí?

Áÿäÿâè àòûíû îéíàäàðàã ýÿëÿí èýèä, íÿ èýèäñÿí?
Èýèäèí èýèääÿí àä ýèçëÿòìÿñè eéèáäèð,
Àäûí íÿäèð, èýèä, ñþéëÿ ìÿíÿ!
Töëÿêâóðàí äeéèð:
Àé êàôèð, ìÿíèì àäûìû áèëìèðñÿíìè?
Þç àäûíà õîð áàõûá eëäÿí ÷ûõàí,
ßëëè éeääè ãàëàíûí êèëèäèíè àëàí
Èëÿê ãîúà îüëó Äþíÿáèëìÿç Töëÿêâóðàí
ìÿíÿ äeéèðëÿð!

O, ñöíýöñöíö ÿëèíÿ àëûá, àòûíû èðÿëè ñöðäö. “Ãàçàíà ñàíúûì”, – äeéÿ

ôèêèðëÿøäè, àíúàã ñàíúà áèëìÿäè, éàí êe÷äè. Ãàçàí àòëà èðÿëè úóìäó.
Ñöíýöñöíö ÷ÿêèá ÿëèíäÿí àëäû, òÿïÿñèíÿ âóðäó. Ñöíýö ïàðà-ïàðà îëóá
îâóëäó. Äeäè: “ßéÿ, ÿáëÿù îüëó, áÿéèíÿ äe ýÿëñèí!”. O äà ãàéûòäû.
Ãàçàí éeíÿ èýèä èñòÿäè. Äþçÿí îüëó Àëï Ðöñòÿì àò ñöðöá ìeéäàíà
ýèðäè. Ãàçàí áóðàäà éeíÿ äeäè:

Ãàëõàðàã éeðèíäÿí äóðóá ýÿëÿí,

Ýþçÿë Ãàçëûã àòûíû ìèíÿí,
Íÿ èýèäñÿí, àäûí íÿäèð, äe ìÿíÿ!
300
 Àëï Ðöñòÿì äeéèð:
Ãàëõûá éeðèíäÿí äóðàí-ýÿëÿí,
Èêè ãàðäàø óøàüûíû
þëäöðöá çÿëèë ýÿçÿí,
Äþçÿí îüëó Àëï Ðöñòÿì ìÿíÿ äeéÿðëÿð!

O äà Ãàçàíà ùöúóì eòäè. “Mÿüëóá eäèì” äeäè, eäÿ áèëìÿäè. Ãàçàí

áÿé áóíà äà áèð çÿðáÿ âóðäó. Äeäè: “Àé éàðàìàç, ýeò, áÿéèíÿ äe,
ýÿëñèí!”.
O äà äþíäö. Ãàçàí éeíèäÿí èýèä èñòÿäè. Óðóçóí àòûíûí éöéÿíèíè
ÿìèñè Ãàðàýöíÿ òóòìóøäó. Óðóç éöéÿíè ÷ÿêèá áèð àíäà ÿëèíäÿí àëäû,
ãûëûíú ÷ÿêèá, àòàñûíûí öçÿðèíÿ àò ñàëäû. Äóðìàéûá ÷èéíèíÿ ãûëûíú eíäèðäè.
Ãûëûíú Ãàçàíûí ýeéèìèíè êÿñèá, ÷èéíèíÿ äþðä áàðìàüàäÿê éàðà âóðäó.
Àë ãàíû øîðóëäàéûá ãîéíóíà àõäû.
Óðóç éeíÿ äþíäö êè, áèð äÿ âóðñóí, Ãàçàí áóðàäà ÷àüûðûá îüëóíà
ñîéëàäû, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàäû:

Óúà äàüûìûí çèðâÿñè, ãöðóðó îüóë!

Ãàðàíëûã ÷þêìöø ýþçëÿðèìèí
èøûüû, íóðó îüóë!
Èýèäèì Óðóç, àñëàíûì Óðóç,
Àü ñàããàëëû àòàíà ãûéìà, îüóë!

Óðóçóí äàìàðëàðûíäàêû ãàí øÿôãÿòëÿ ãàéíàäû. Ãàðà ãûéìà ýþçëÿðè

ãàí-éàøëà äîëäó. Àòäàí éeðÿ äöøöá, àòàñûíûí ÿëèíè þïäö. Ãàçàí àòäàí
eíäèðèëäè. O, îüëóíóí áîéíóíó þïäö. Áÿéëÿð Ãàçàíëà îüëóíóí éàíûíà àò
ñöðöá, îíëàðû ÷eâðÿéÿ àëäûëàð. Ùàìû àòäàí äöøöá, Ãàçàíûí ÿëèíè þïäö.
Ùöúóì eäèá êàôèðëÿðèí öñòöíÿ àò ñàëäûëàð, ãûëûíú ÷àëäûëàð. Äÿðÿëÿðäÿ-
òÿïÿëÿðäÿ êàôèðëÿðÿ ãûðüûí äöøäö. Ãàëàíû àëäûëàð. Kèëñÿíè éûõûá, ìÿñúèä
òèêäèëÿð. Óðóç ãàíëû êàôèð ÿëèíäÿí àòàñûíû õèëàñ eòäè.
Ãàëûí Oüóç eëèíÿ ýÿëèá ÷ûõäûëàð. Óðóç àüúà öçëö àíàñûíà ìóø-
òóëóã÷ó ýþíäÿðäè. Ãàçà áÿíçÿð ãûç-ýÿëèí Ãàçàíûí ãàðøûñûíà ýÿëèá, ÿëèíè
þïäöëÿð, àéàüûíà äöøäöëÿð.
Ãàçàí ýþçÿë ÷ÿìÿíëèêäÿ ÷àäûðëàð-îòàãëàð ãóðäóðäó. Éeääè ýöí
éeääè ýeúÿ òîé-äöéöí eòäèëÿð, éeìÿê-è÷ìÿê îëäó.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëäè, ãîïóç ÷àëäû. Èýèä äþéöø÷öëÿðèí áàøûíà íÿ
ýÿëäèéèíè ñþéëÿäè:
301
Ùàíû î òÿðèôëè áÿé èýèäëÿð,
Äöíéà ìÿíèìäèð äeéÿíëÿð?
ßúÿë ýÿëäè, éeð ýèçëÿòäè,
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
Ýÿëèìëè-ýeäèìëè äöíéà!
Ñîí óúó þëöìëö äöíéà!
Þëöì ýÿëäèêäÿ ñÿíè òÿìèç èìàíäàí àéûðìàñûí!
Àëëàù ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú eòìÿñèí!
Áeø êÿëìÿ äóà eòäèê, ãÿáóë îëóíñóí!
“Àìèí! Àìèí!” äeéÿíëÿðèí öçöíö ýþðÿñÿí!
Ýöíàùûíûçû àäû ýþçÿë Mÿùÿììÿä Möñòàôàéà
áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!

302
 È× OÜÓÇÀ ÄÀØ OÜÓÇÓÍ ÄÞÍÖK ×ÛXMÀÑÛ Âß
ÁEÉÐßÉÈÍ ÞËÄÖÉÖ ÁOÉ

Ö÷ îõ âÿ Áîç îõ òàéôàëàðû áèð éeðÿ òîïëàøàíäà Ãàçàí àäÿò öçðÿ eâè-

íè òàëàí eëÿòäèðÿð, øeé-øöéöíö áþëöøäöðÿðäè. Àììà áó äÿôÿ Ãàçàíûí
øeéëÿðè òàëàí eäèëäèêäÿ Äàø Oüóç îðàäà äeéèëäè. Tàëàíäà àíúàã È÷ Oüóç
èøòèðàê eòäè.
Ãàçàí þç øeéëÿðèíè òàëàí eëÿòäèðÿðêÿí àðâàäûíûí ÿëèíäÿí òóòóá
êÿíàðà ÷ûõàð, îíäàí ñîíðà eâ-eøèéèíè îüóç ÿùëèíèí èõòèéàðûíà âeðÿðäè.
Äàø Oüóç áÿéëÿðèíäÿí Àðóç, ßìÿí âÿ ãàëàí áÿéëÿð áóíó eøèäèá
äeäèëÿð: “Áàõ, áàõ! Èíäèéÿäÿê Ãàçàíûí eâèíè áèðëèêäÿ òàëàí eäÿðäèê. Èí-
äè íÿ ö÷öí áèðëèêäÿ îëìàéàã?” Äàø Oüóç áÿéëÿðè ìöòòÿôèã îëóá, Ãàçà-
íûí éàíûíà ýÿëìÿäèëÿð, ÿäàâÿò ñàõëàäûëàð.
Ãûëáàø äeéèëÿí áèð êèøè âàðäû. Ãàçàí äeäè: “Àé Ãûëáàø, áó Äàø Oüóç
áÿéëÿðè ùÿìèøÿ áèðëèêäÿ ýÿëèðäèëÿð. Èíäè íÿ ö÷öí ýÿëìÿäèëÿð?” Ãûëáàø
äeéèð: “Áèëìèðñÿíìè íèéÿ ýÿëìÿäèëÿð? Eâèíè òàëàí eòäèðäèéèí âàõò Äàø
Oüóç áóðàäà éîõ èäè, ñÿáÿáè áóäóð”. Ãàçàí äeéèð: “Ùÿ, äeìÿëè, ÿäàâÿò
ñàõëàéûðëàð?”. Ãûëáàø äeéèð: “Xàíûì, ìÿí ýeäèì, îíëàðûí äîñòëóüóíó-
äöøìÿíëèéèíè áèëèì”. Ãàçàí äeéèð: “Ñÿí éàõøû áèëèðñÿí, ýeò!”.
Ãûëáàø áèð íe÷ÿ àäàìëà àòëàíûá, Ãàçàíûí äàéûñû eâèíÿ ýÿëäè. Àðóç äà
ãûçûëû ýöíëöéöíö ãóðäóðóá îüëàíëàðû èëÿ îòóðìóøäó.
Ãûëáàø ýÿëèá Àðóçà ñàëàì âeðäè, äeäè: “Ãàçàíûí áàøû áÿëàëûäûð. Äeäè
êè, ìöòëÿã äàéûì Àðóç éàíûìà ýÿëñèí, öñòöìÿ äöøìÿí ýÿëèá; äÿâÿëÿ-
ðèìè íÿðèëäÿòäèëÿð, ãàðàúûã Ãàçëûã àòëàðûìû êèøíÿòäèëÿð. Ãàçà áÿíçÿð ãû-
çûìûç-ýÿëèíèìèç äÿðäÿ äöøäö. Mÿíèì äÿðäëè áàøûìà ýþð íÿëÿð ýÿëäè.
Äàéûì Àðóç ýÿëñèí, – äeäè”.
Àðóç äeéèð: “Àé Ãûëáàø, Ãàçàí þç eâèíè ùÿìèøÿ Ö÷ îõ âÿ Áîç îõ
òàéôàëàðû áèð éeðÿ éûüûëàíäà òàëàí eëÿòäèðÿðäè. Áèçèì ýöíàùûìûç íÿ èäè êè,
áó èøäÿ èøòèðàê eòìÿäèê? Ãàçàíûí áàøûíà ãîé ùÿìèøÿ áÿëà ýÿëñèí. Äà-
éûñû Àðóç äàèì îíà ãàðøû îëàúàã. Áèç Ãàçàíûí äöøìÿíèéèê, ãÿòè áèë-
ñèí!”.Ãûëáàø áóðàäà ñîéëàìûø, ýþðÿê, õàíûì, íÿ ñîéëàéûá äeìèøäèð:

Àé ÿáëÿù,
Ãàçàí õàí éeðèíäÿí äóðóá ýÿëäè,
Àëà äàüäà ÷àäûðû-îòàüû äèêÿëäè.
Ö÷ éöç àëòìûø àëòû èýèä
303
 ñþùáÿòèíÿ éûüûëäû.
Éeìÿê-è÷ìÿê àðàñûíäà áÿéëÿð ñÿíè àíäû.
Öñòöìöçÿ ùe÷ áèð äöøìÿí-çàä ýÿëìÿäè.
Mÿí ñÿíèí äîñòëóüóíó-äöøìÿíëèéèíè
ñûíàìàã ö÷öí ýÿëäèì.
Ãàçàíà äöøìÿí îëäóüóíó áèëäèì!
Ãûëáàø ãàëõûá “Ñàëàìàò ãàëûí!” – äeéèá ýeòäè.

Àðóçóí ãàíû ÷îõ ãàðàëäû. Äàø Oüóç áÿéëÿðè ö÷öí àäàì ñàëäû:
“ßìÿí ýÿëñèí, Àëï Ðöñòÿì ýÿëñèí, Äþíÿáèëìÿç Töëÿêâóðàí ýÿë-
ñèí...Ãàëàí áÿéëÿð äÿ ùàìû ýÿëñèí!”.
Äàø Oüóçóí áöòöí áÿéëÿðè éûüûëäû. Àðóç áþéöê âÿ ýeíèø îòàãëàðûíû
äöçäÿ òèêäèðäè. Àòäàí àéüûð, äÿâÿäÿí áóüðà, ãîéóíäàí ãî÷ êÿñäèðäè.
Äàø Oüóç áÿéëÿðèíè ÿçèçëÿéèá ãîíàã eòäè. Äeäè: “Áÿéëÿð, áèëèðñèçìè,
ìÿí ñèçè íèéÿ ÷àüûðòäûðäûì?”. Äeäèëÿð: “Áèëìèðèê”. Àðóç äeéèð: “Ãàçàí
áèçÿ Ãûëáàøû ýþíäÿðèá, eëèì-ýöíöì ÷àïûëäû, áàøûìà áÿëà ýÿëäè, äàéûì
Àðóç éàíûìà ýÿëñèí, äeìèøäèð. Ãûëáàøà äeäèì êè, Ãàçàí ùÿìèøÿ ìàëûíû
Äàø îüóç áÿéëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ òàëàí eëÿòäèðÿðäè. Áÿéëÿð ýÿëÿð, Ãàçàíû
ñàëàìëàéûá ýeäÿðäè”.
ßìÿí äeäè: “Áÿñ ñÿí àõûð îíà íÿ úàâàá âeðäèí?” Àðóç: “Àé ÿáëÿù,
áèç Ãàçàíà äöøìÿíèê”, äeäèì. ßìÿí äeéèð: “Éàõøû äeìèñÿí”. Àðóç
äeéèð: “Áÿéëÿð, áÿñ ñèç íÿ äeéèðñèç?”. Áÿéëÿð äeäè: “Íÿ äeéÿúÿéèê?
Ñÿí Ãàçàíà äöøìÿí îëäóíñà, áèç äÿ äöøìÿíèê”, – äeäèëÿð. Àðóç àðàéà
ìöãÿääÿñ êèòàáû ýÿòèðäè. Áöòöí áÿéëÿð ÿë áàñûá àíä è÷äèëÿð, “Ñÿíèí
äîñòóíà äîñò, äöøìÿíèíÿ äöøìÿíèê!” – äeäèëÿð. Àðóç áöòöí áÿéëÿðÿ
õÿëÿò âeðäè, äþíöá äeäè: “Áÿéëÿð, Áeéðÿê áèçäÿí ãûç àëìûøäûð, éeçíÿ-
ìèçäèð, àììà Ãàçàíûí äà äîñòóäóð. Ýÿëñèí, áèçè Ãàçàíëà áàðûøäûðñûí.
×àüûðòäûðàã, ýÿòèðäÿê; áèçÿ òàáe îëàðñà, ÷îõ éàõøû! Oëìàçñà, ìÿí
ñàããàëûíû òóòóì, ñèç ãûëûíú ÷ÿêèá âóðóí! Áeéðÿéè àðàäàí ýþòöðÿê. Oíäàí
ñîíðà Ãàçàíëà èøèìèç éàõøû îëàð!”.
Áeéðÿéÿ êàüûç ýþíäÿðäèëÿð. Áeéðÿê þç îòàüûíäà èýèäëÿðëÿ éeéèá-
è÷èðäè. Àðóçäàí àäàì ýÿëäè, ñàëàì âeðäè. Áeéðÿê äÿ ñàëàì âeðäè. Ýÿëÿí
àäàì äeäè: “Àðóç õàí ñèçÿ ñàëàì ýþíäÿðèð. Äeéèð, Áeéðÿê ýÿëñèí, ëöòô
eäèá, áèçè Ãàçàíëà áàðûøäûðñûí!”.
Áeéðÿê: “Éàõøû, îëñóí!” – äeäè. Àòûíû ÷ÿêäèëÿð, ìèíäè. Ãûðõ èýèäëÿ
Àðóçóí eâèíÿ ýÿëäè. Äàø Oüóç áÿéëÿðè îòóðóðêÿí ýèðèá ñàëàì âeðäè.
Àðóç Áeéðÿéÿ äeäè: “Áèëèðñÿíìè, ñÿíè íèéÿ ÷àüûðìûøûã?”. Áeéðÿê äeäè:
304
“Íèéÿ ÷àüûðìûñûç?”. Àðóç äeäè: “Áèç, áöòöí áó îòóðàí áÿéëÿð Ãàçàíäàí
öç äþíäÿðìèøèê, àíä è÷ìèøèê”. Kèòàá ýÿòèðäèëÿð êè, ñÿí äÿ àíä è÷! Áeéðÿê
“Mÿí Ãàçàíà äþíöê ÷ûõìàðàì!” – äeéÿ àíä è÷äè. Ñîéëàéûá äeéèð:

Mÿí Ãàçàíûí íeìÿòèíè ÷îõ éeìèøÿì,

áèëìÿçñÿì, ýþçöìö òóòñóí!
Ãàðàúûãäà Ãàçëûã àòûíà ÷îõ ìèíìèøÿì,
áèëìÿçñÿì, òàáóòóì îëñóí!
Éàõøû ãàôòàíëàðûíû ÷îõ ýeéìèøÿì,
áèëìÿçñÿì, êÿôÿíèì îëñóí!
Áþéöê, ýeíèø îòàüûíà ÷îõ ýèðìèøÿì,
áèëìÿçñÿì, çèíäàíûì îëñóí!
Mÿí Ãàçàíà äþíöê ÷ûõìàðàì, ãÿòè áèëèí!

Àðóç Áeéðÿéèí ñàããàëûíäàí òóòäó. Áÿéëÿð Áeéðÿéÿ ãûéà áèëìÿäèëÿð.

Áeéðÿê áóðàäà áèëäè êè, Àðóç ÷îõ ãÿçÿáëÿíìèøäèð. Ñîéëàéûá äeäè:

Àðóç, ìÿí áèëñÿéäèì áó íèééÿòèíè,

Ãàðàúûãäà Ãàçëûã àòà ìèíÿðäèì!
ßéíèìÿ áÿðê äÿìèð äîíó ýeéÿðäèì!
Áþéöê èòè ïîëàä ãûëûíú áàüëàðäûì!
Þç àëíûìà ïàðëàã çèðeù âóðàðäûì!
Àëòìûø òóòàì ñöíýöìö ýþòöðÿðäèì!
Àëàýþçëö áÿéëÿðè ýÿòèðÿðäèì!
Àé éàðàìàç, ìÿí áó èøè äóéñàéäûì,
Ñÿíèí ýþðöøöíÿ áeëÿ ýÿëÿðäèì?!
Èýèäè àëäàòìàã àðâàä èøèäèð,
Áó èøè àðâàääàí þéðÿíäèíìè ñÿí?

Àðóç äeéèð: “ßäÿ, ùÿðçÿ-ùÿðçÿ äàíûøìà. Ãàíûíà ñóñàìà, ýÿë àíä

è÷!”. Áeéðÿê äeéèð: “Âàëëàù, ìÿí Ãàçàíûí âÿ È÷ Oüóçóí éîëóíäà áàøû-
ìû ãîéìóøàì. Èñòÿéèðñèíèç, éöç ïàðà eëÿéèí, ìÿí Ãàçàíà õàèí ÷ûõìà-
ðàì!”. Àðóç éeíèäÿí ùèðñëÿíäè, Áeéðÿéèí ñàããàëûíäàí áÿðê òóòóá, áÿé-
ëÿðÿ áàõäû. Ýþðäö êèìñÿ ýÿëìèð, ãàðà ïîëàä èòè ãûëûíúû ÷ÿêèá, Áeéðÿéèí
ñàü îéëóüóíó ÷àïäû. Áeéðÿê ãàðà ãàíûíà áîéàíäû, áàøû äóìàíëàíäû.
Áöòöí áÿéëÿð äàüûëûøäû. Ùÿð êÿñ þç àòûíà ìèíäè. Áeéðÿéè äÿ ìèíäèðäèëÿð.
Áèð íÿôÿð òÿðêèíÿ ìèíèá, îíó ãóúàãëàäû. Áeéðÿéè ýÿòèðÿíëÿð àòëàðûíû ÷à-
305
ïàðàã, îíó þç eâèíÿ ÷àòäûðäûëàð. Úöááÿñèíè öçÿðèíÿ þðòäöëÿð. Áeéðÿê
áóðàäà ñîéëàéûá äeäè:

Èýèäëÿðèì, éeðèíèçäÿí ãàëõûí, äóðóí!

Áîç àòûìûí ãóéðóüóíó òóòóí, êÿñèí!
Àëà äàüäàí Àðãóáeëè ýeúÿ àøûí.
Èòè àõàí ýþçÿë ñóéó öçöá êe÷èí.
Ãàçàí õàíûí äèâàíûíà ÷àïûá ýeäèí.
Ñèç ùàìûíûç àü ÷ûõàðûá, ãàðà ýeéèí.
“Ãàçàí, òÿê ñÿí ñàü îë, Áeéðÿê þëäö!” äeéèí...

Äàíûøûí êè, íàìÿðä Àðóç äàéûí àäàì ýþíäÿðèá, Áeéðÿéè èñòÿìèøäèð,

î äà ýeòìèøäèð. Äàø Oüóçóí áöòöí áÿéëÿðè áèð éeðÿ éûüûëûáìûø.
Áèëìÿäèê, éeìÿê-è÷ìÿê àðàñûíäà ìöãÿääÿñ êèòàá ýÿòèðäèëÿð, Áeéðÿéÿ
“Áèç àíä è÷èá, Ãàçàíäàí öç äþíäÿðìèøèê. Ýÿë, ñÿí äÿ àíä è÷!” –
äeäèëÿð. Àíä è÷ìÿäè. “Mÿí Ãàçàíäàí äþíìÿðÿì!” – äeäè. Íàìÿðä
äàéûí ãÿçÿáëÿíèá, Áeéðÿéè ãûëûíúëàäû. Áeéðÿê ùóøóíó èòèðèá, ãàðà ãàíûíà
áîéàíäû. Ñîíðà äeäè êè, ìÿíèì ãàíûìû Ãàçàí Àðóçäà ãîéàðñà, ñàáàù
ãèéàìÿò ýöíöíäÿ ÿëèì îíóí éàõàñûíäà îëàúàãäûð!
Áeéðÿê áèð äàùà ñîéëàéûá äeìèøäèð:
Èýèäëÿðèì, Àðóç îüëó Áàñàò ýÿëìÿäÿí,
Eëèì-ýöíöì ÷àïûëìàäàí,
Ãàéòàáàíäà äÿâÿëÿðèìè áàüûðòìàäàí,
Ãàðàúûãäà Ãàçëûã àòûìû êèøíÿòìÿäÿí,
Àüúà ãîéóíëàðûì ìÿëÿøìÿäÿí,
Àüúà öçëö ãûç-ýÿëèíÿ ñàòàøìàäàí,
Àüúà öçëö ñeâýèëèìè Áàñàò ýÿëèá àëìàäàí,
Eëèìè-ýöíöìö ÷àïìàäàí, Ãàçàí ìÿíÿ éeòèøñèí,
Mÿíèì ãàíûìû Àðóçäà ãîéìàñûí,
Àü áÿíèçëè ñeâýèëèìè îüëóíà àëûá âeðñèí,
Àõèðÿòèí ùàããûíû ìÿíÿ ùàëàë eòñèí,
Áèëñèí êè, áÿé îüëó áÿéçàäÿ Áeéðÿê
Þìðöíö áàüûøëàéûá, Àëëàùûíà ãîâóøäó!

Áeéðÿéèí àòà-àíàñûíà õÿáÿð ÷àòäû. Óúà eâ-eøèêëÿðèíäÿ øèâÿí ãîïäó.

Ãàçà áÿíçÿð ãûç-ýÿëèí àü ÷ûõàðûá, ãàðà ýeéäè. Àü-áîç àòûíûí ãóéðóüó-
íó êÿñäèëÿð. Ãûðõ-ÿëëè èýèä ãàðà ýeéèá ýþé ñàðûíäû. Ãàçàí áÿéèí éàíûíà
306
ýÿëèá, ÷àëìàëàðûíû éeðÿ âóðäóëàð. “Áeéðÿê!” äeéÿ ÷îõ àüëàøäûëàð. Ãà-
çàíûí ÿëèíè þïäöëÿð. “Ñÿí ñàü îë, Áeéðÿê þëäö!” äeäèëÿð. Äeäèëÿð êè, íà-
ìÿðä äàéûí ùèéëÿ èøëÿòäè. ×àüûðòäûðûá áèçè àëäàòäûëàð. Ýeòäèê; áèëìÿäèê
êè, Äàø Oüóç áÿéëÿðè ñèçäÿí öç äþíäÿðèáëÿð. Möãÿääÿñ êèòàá ýÿ-
òèðäèëÿð. “Áèç Ãàçàíà äöøìÿíèê, ñÿí äÿ áèç äeéÿíÿ áîéóí ÿé!” äeäèëÿð.
Àíä è÷äèëÿð. Áeéðÿê ñÿíèí ÷þðÿéèíè áàñìàäû. Oíëàðà áîéóí ÿéìÿäè.
Äàéûí íàìÿðä Àðóç ãÿçÿáëÿíèá, Áeéðÿéè îòóðäóüó éeðäÿ ãûëûíúëàäû, áèð
îéëóüóíó ñàëäû. Ñÿí ñàü îë, õàíûì, Áeéðÿê Àëëàùà ãîâóøäó; äeäè êè,
ìÿíèì ãàíûìû Àðóçäà ãîéìàñûí.
Ãàçàí áó õÿáÿðè eøèòäè, äÿñìàëûíû ÿëèíÿ àëûá, ùþíêöð-ùþíêöð
àüëàäû. Äèâàíäà îòóðóá çàðûëäàäû. Oðàäà îëàí áöòöí áÿéëÿð àüëàøäûëàð!
Ãàçàí ýeòäè, þç eâèíÿ ýèðäè. Éeääè ýöí äèâàíà ÷ûõìàäû, îòóðóá àüëàäû.
Áÿéëÿð éûüûøûá, äèâàíà ýÿëäèëÿð. Ãàçàíûí ãàðäàøû Ãàðàýöíÿ äeéèð:
“Ãûëáàø, ýeò äe, àüàì Ãàçàí ýÿëèá ÷ûõñûí. Äe êè, ñÿíèí óúóíäàí áèð èýèä
àðàìûçäàí ÿêñèëäè. Ùÿì äÿ âÿñèééÿò eëÿéèá êè, ãàíûíû äöøìÿíäÿ ãîé-
ìàéûá àëàñàí. Äè, ýeäÿê, äöøìÿíè ùàãëàéàã!”. Ãûëáàø äeéèð: “Ñÿí ãàð-
äàøûñàí, ñÿí ýeò!”.
Íÿùàéÿò, èêèñè áèðëèêäÿ ýeòäèëÿð. Ãàçàíûí eâèíÿ ýèðäèëÿð. Ñàëàì
âeðèá äeäèëÿð: “Ñÿí ñàü îë, àé õàí, áèð èýèä àðàìûçäàí ÿêñèëäè, ñÿíèí éî-
ëóíäà áàø âeðäè. Äeéèðÿì, ãàíûíû àëàã; ùÿì äÿ ñèçÿ òàïøûðìûøäûð êè, ãà-
íûíû àëàñûç. Àüëàìàãëà áèð øeéìè îëóð? Äóð ýÿë éóõàðû”.
Ãàçàí äeéèð: “Äîüðó ìÿñëÿùÿòäèð. Teç ñèëàùëàðû ùàçûðëàñûíëàð. Áö-
òöí áÿéëÿð àòëàíñûíëàð!”.
Áÿéëÿðèí ùàìûñû àòëàðà ìèíäè. Ãàçàíûí Ãîíóð àòûíû ÷ÿêèá ýÿòèðäèëÿð,
ìèíäè. Áîðó ÷àëûíäû, íàüàðàëàð äþéöëäö. Ýeúÿ-ýöíäöç áèëìÿäÿí
àòëàðûíû ÷àïäûëàð.
Àðóçà âÿ Äàø Oüóçóí áÿéëÿðèíÿ õÿáÿð ÷àòäû. “Áóäóð, Ãàçàí ýÿëäè!”
– äeäèëÿð. Oíëàð äà ãîøóí éûüûá, áîðó óúàëäàí Ãàçàíà ãàðøû ýÿëäèëÿð.
Ö÷ îõ âÿ Áîç îõóí ãîøóíëàðû ãàðøûëàøäû. Àðóç äeéèð: “È÷ Oüóçäà
ìÿíèì äþéöø÷ö ðÿãèáèì Ãàçàí îëñóí!”. ßìÿí äeéèð: “Mÿíèì ðÿãèáèì
Tÿðñóçàìûø îëñóí!”. Àëï Ðöñòÿì äeéèð: “Mÿíèì ðÿãèáèì ßíñÿ ãîúà
îüëó Oõ÷ó îëñóí!”. Ùÿð êÿñ þç ðÿãèáèíè ýþçëÿäè. Àëàéëàð áàüëàíäû, ãî-
øóíëàð äöçöëäö. Áîðóëàð ÷àëûíäû. Tÿáèëëÿð äþéöëäö. Àðóç ãîúà þç àòûíû
ìeéäàíà ñöðäö. Ãàçàíû ÷àüûðûá äeäè: “Eé éàðàìàç, ñÿí ìÿíèì ðÿãè-
áèìñÿí, ñÿí áÿðè ýÿë!”. Ãàçàí ãàëõàíûíû ÷ÿêäè, ñöíýöñöíö ÿëèíÿ àëûá
áàøû öçÿðèíäÿ ôûðëàòäû. Äeäè: “Àé ÿáëÿù, íàìÿðäëèêëÿ èýèä þëäöðìÿéèí
íÿ äeìÿê îëäóüóíó èíäè ìÿí ñÿíÿ ýþñòÿðÿðÿì!”. Àðóç Ãàçàíûí öçÿ-
307
ðèíÿ àò ñöðöá, îíó ãûëûíúëàäû; çÿðáÿñè çÿððÿ ãÿäÿð äÿ Ãàçàíû êÿñìÿäè,
éàí êe÷äè. Íþâáÿ Ãàçàíà éeòèøäè. Àëòìûø òóòàìëûã èðè íèçÿñèíè ãîë-
òóüóíà ãûñàí Ãàçàí, Àðóçà áèð íèçÿ âóðäó. Íèçÿ àëîâ òÿê Àðóçóí êþê-
ñöíäÿí î òÿðÿôÿ êe÷äè, îíó àò öñòöíäÿí éeðÿ ñàëäû. Ãàçàí þç ãàðäàøû
Ãàðàýöíÿéÿ èøàðÿ eòäè: “Áàøûíû êÿñ!”. Ãàðàýöíÿ àòäàí äöøöá Àðóçóí
áàøûíû êÿñäè.
Äàø Oüóç áÿéëÿðè áóíó ýþðöá, ùàìû àòäàí äöøäö. Ãàçàíûí àéàüûíà
éûõûëäûëàð, ýöíàùëàðûíäàí êe÷ìÿéè õàùèø eòäèëÿð, ÿëèíè þïäöëÿð. Ãàçàí
îíëàðûí ýöíàùûíû áàüûøëàäû. Áeéðÿéèí ãàíûíû äàéûñûíäàí àëäû. Ñîíðà
Àðóçóí eâèíè ÷àëûá-÷àïäûðäû. Eëèíè-ýöíöíö òàëàí eëÿòäèðäè. Èýèä áÿéëÿð
áþéöê ãÿíèìÿò ãàçàíäûëàð.
Ãàçàí ùöíäöð ýþé ÷ÿìÿíëÿðäÿ ÷àäûðëàð ãóðäóðäó.
Äÿäÿì Ãîðãóä ýÿëèá øàäëûã ìàùíûñû ÷àëäû. Èýèä äþéöø÷öëÿðèí
áàøûíà íÿ ýÿëäèéèíè äàíûøäû. Äeäè:

Ùàíû äeäèéèì áÿé ÿðÿíëÿð,

Äöíéà ìÿíèìäèð äeéÿíëÿð?
ßúÿë ýÿëäè, éeð ýèçëÿòäè,
Ôàíè äöíéà êèìÿ ãàëäû?
Ýÿëèìëè-ýeäèìëè äöíéà,
Ñîí óúó þëöìëö äöíéà!
ßí íÿùàéÿò, óçóí éàøûí
Ñîíó þëöì, àõûðû àéðûëûã.
Xeéèð-äóà âeðÿê, õàíûì:
Þëöì ýÿëäèêäÿ ñÿíè
Ïàê èìàíäàí àéûðìàñûí!
Àü ñàããàëëû àòàí éeðè,
Àü áèð÷ÿêëè àíàí éeðè
úÿííÿò îëñóí!
Àëëàù ñÿíè íàìÿðäÿ ìþùòàú eòìÿñèí!
Àü àëíûí þíöíäÿ áeø êÿëìÿ äóà eòäèê
ãÿáóë îëóíñóí!
“Àìèí! Àìèí!” äeéÿíëÿðèí öçöíö ýþðÿñÿí!
Éûüûøäûðñûí, ñàõëàñûí Àëëàù ýöíàùûíûçû,
Mÿùÿììÿä Móñòàôàéà áàüûøëàñûí, õàíûì, ùeé!

308
ËÖÜßÒ Âß ÈÍÄÅÊÑ

Òÿðòèá åäÿíè: Òîôèã Ùàúûéåâ

 À
Àáäÿñò (ô.) - Äÿñòÿìàç.
Àúû - Àúû; äóçëó; òóðø.
Àúûã - Àúûã; àúûãëû; êÿäÿð, ýöú; àúû, ùèääÿò, þâêÿëè; ùèðñ, ãåéç,
ãÿçÿá; Àúûüû òóòìàã – àúûãëàíìàã, ùèðñëÿíìÿê.
Àúûãìàã - Àúìàã.
Àúûìàã - Àúûãëàíìàã; ùèðñëÿíìÿê.
Àúìàã - Àúûãëàíìàã.
Àäàõëó - Àäàõëû; íèøàíëû.
Àäÿì (ÿ.) - Èëê èíñàí; ïåéüÿìáÿð.
Àäÿì - Èíñàí; Àäÿìèëÿð åâðÿíè-úÿñóð èíñàí.
Àü Û - Òÿëÿ; òîð.
Àü ÛÛ - Ùöíäöð éåð.
Àüà - Àüà; àòà; áþéöê ãàðäàø.
Àüàú - Àüàú (áèòêè); óçóíëóã þë÷öñö (8 êì ÿòðàôûíäà).
Àüúà - Òÿìèç, àüàïïàã; Àüúà áöðúëö-áöðúö àü îëàí; Àüúà
ñàç-àüàïïàã ÷þëëÿð; Àü éöíëö – àü éóíëó; Àüúà éöçëö –
àü öçëö.
Àü ñóíãóð - Øàùèí úèíñèíäÿí îâ ãóøó.
Àüàéûë // àüûë - Àüûë, ãîéóí ñöðöñöíöí éûüûøäûüû âÿ éà ñàëûíäûüû öñòö
à÷ûã, ÿòðàôû áàüëû éåð.
Àüúà ñàç - Àüúà ñàç (é.à.).
Àüûëìàã - Àñûëìàã; óúàëìàã.
Àüûð - Àüûð; äÿéÿðëè; ÿçèç.
Àüûðëàìàã - ßçèçëÿìÿê; ùþðìÿò ýþñòÿðìÿê.
Àüûðìàã - Óúàëòìàã; éöêñÿëòìÿê; ãàëäûðìàã.
Àüûç - Àüûç. Óú, êÿíàð, áàøëàíüûú.
Àüìàã - Áàõ: Àüûðìàã.
Àüðûëìàã - óúàëìàã.
Àõûð (ÿ.) - Àõóð (ìàëãàðàéà îò òþêöëÿí ãóðóì).
Àõûòðûëìàã - Åíìÿê, ñöðöøöá äöøìÿê.
Àõèðÿò (ÿ.) - Àõèðÿò; î äöíéà; Àõèðÿò ùàããû – î äöíéàäà ñîðóëàúàã
ùàãã.
Àõòàðìàã - Äåâèðìÿê, àëò-öñò åòìÿê, éåðÿ éûõìàã, áàøû àøàüû
÷åâèðìÿê.
310
Àãàð - Àõàð ñó, ÷åøìÿ, ÷àé âÿ ñ.
ˋֈ - ˛ֈ.
Àã÷àëóã - Àõ÷àéà äÿéÿð ÿìòÿÿ.
Àã ùàñàð - Àü ùàñàð (é.à.) – Àü ùàñàð ãÿëÿñè.
Àãûí - Áàñãûí, ùöúóì.
Àãûí÷û - Òàëàí÷û; áàñãûí÷û.
Àãûíäûëû - Àõàð, ÷îøüóí àõàí.
Àãìàã - 1. Àõìàã; 2. áàñãûí åòìÿê.
Àãñàãà - Àüñàêà (é.à.) – åòíîòîïîíèì: àüñàêëàð – àü ùóíëàð –
åôòàëèòëÿð.
Àë Û - àë, ãûðìûçû.
Àë ÛÛ - Ùèéëÿ, éàëàí; Àë åéëÿìÿê – ùèéëÿ ãóðìàã, àëäàòìàã.
Àë ÛÛÛ - Þí òÿðÿô (ÿë ñþçöíäÿí).
Àëà Û - àëà, áàøãà ðÿíýëÿ àüûí ãàðûøûüû.
Àëà ÛÛ - Òÿðÿô, äîüðó; Éàíûì àëà; Ãàðøûì àëà.
Àëàúà Û - Àëà-áóëà. Ðÿíýáÿðÿíý, ÿëâàí, ãàðûøûã ðÿíýëè, íàõûøëû.
Àëàúà ÛÛ - Êå÷è ãÿçèëèíäÿí òîõóíìóø êèëèì.
Àëàëìàã - Ãûçàðìàã, ðÿíýäÿí ðÿíýÿ ýèðìÿê.
Àëàí - Äöçÿíëèê, ìåéäàí.
Àëàð - Àéäûíëûã; Àëàð ñàáàù – ñöáù ÷àüû; Àëàð òàíûëà – äàí
éåðè àüàðàðêÿí.
Àëàò (ÿ.) - Àëÿòëÿð, âàñèòÿëÿð; Àëàòè-äþéöø âàñèòÿëÿðè, ñèëàùëàð.
Àëàé - Àëàé, îðäó ùèññÿñè.
Àëúà - Ãûðìûçûúà, àë ðÿíýäÿ îëàí; Àëúà àòëû; Àëúà ãîïóç.
Àë÷àã - Àë÷àã, ðÿçèë, ëÿéàãÿòñèç; âàäè; ìöíàñèá.
Àë÷àãäàí - Àøàüûäàí, äöç éåðäÿí.
Àëäàìàã - Àëäàòìàã, éàëàí ñþéëÿìÿê.
Àëäûðìàã - ßëèíäÿí âåðìÿê; èòèðìÿê, äþéöøäÿ èòèðìÿê, ÿñèð
âåðìÿê.
Àëûí - Àëûí; Áèð äàüûí þí òÿðÿôè; Þíäÿ îëàí, þí, ãàáàã, ãàðøû,
ìöãàáèë òÿðÿô. Àëûí-áàøà ýöí èøûüû óðìàã; Àëíûíà ãàäà
éàçìàã; Àëíûíà øÿðàáûí èñòèñè ÷ûãìàã; Àëíûíû éåðÿ
ãîéìàã; Àëíûì-áàøûì óìóäó.
Àëûíìàã - Àëûíìàã, çÿáò åäèëìÿê, òóòóëìàã; Òóòóëìàã,
éàõàëàíìàã, ÿñèð åäèëìÿê; Àëû âåðìÿê – áàøãàñû ö÷öí
áèð øåé àëìàã; Àëû ãîéìàã-òóòìàã, ñàõëàìàã.
Àëèì (ÿ.) - Áèëèúè, îõóìóø; Àëèìëÿð ñÿðâÿðè.
Àëãàð - Éöðöø; Àëãàð âàðìàã – éöðöø åòìÿê.
311
Àëãûø - Àëãûø; õåéèð-äóà.
Àëûíìàã - Ýöúäÿí äöøìÿê.
Àëûøìàã - Àëûá-âåðìÿê.
“Àëëàùó ñÿìÿä” - Ãóðàíäàí Èõëàñ ñóðÿñèíäÿí – Àëëàùö ñÿìÿäñÿí;
“Ùÿð éåðäÿ ÿáÿäè âàð îëàí òÿê Àëëàùñàí”.
Àëìàã - Àëìàã, çÿáò åòìÿê.
Àëï - Èýèä, úÿñóð.
Àëïàí - Àëáàí.
Àëòóí - Ãûçûë; Àëòóíëó; Àëòóíëóúà; Àëòóí áàøëû – ãûçûë áàøëû.
Àìàí (ÿ.) - 1. Äàõèëè ðàùàòëûã, ÿìèí îëìà, 2. ñûüûíìà, éàðäûì
äèëÿìÿ, éàëâàðìà; Àìàí äèëÿìÿê; Àìàí äåìÿê.
Àìÿííà (ÿ.) - Èíàíäûã, Àëëàùûí äåäèêëÿðèíÿ èíàíäûã, èìàí ýÿòèðäèê.
Àìèí (ÿ.) - àìèí. “Òàíðûì, ãÿáóë åò!”
Àíàðó - Î áèðè, î òÿðÿô, ÿêñ òÿðÿô.
Àíúûëàéûí - åëÿ, îíóí êèìè.
Àíä - Àíä, ÿùä-ïåéìàí, ñþç âåðìÿ; Àíä è÷ìÿê.
Àíäà - Îðàäà, î éàíäà.
Àíäàí - 1. Ñîíðà, îíäàí ñîíðà, 2. îíóí ö÷öí, î ñÿáÿáäÿí.
Àíû Û - Ùåéðÿò, øàøãûíëûã: “àíû ó÷äó”, éÿíè áèùóø îëóá ãàëäû,
àüëû áàøûíäàí ýåòäè.
Àíû ÛÛ - Îíó.
Àíûòìàã - Áèð âàãåÿ, áèð ìÿíçÿðÿ ãàðøûñûíäà ÷àøûá ãàëìàã; Ñåí.
àíûìàã, àíûòìàã; Òóòóëóá ãàëìàã, ÷àøûá ãàëìàã.
Àíðàìàã - Êöêðÿìÿê, ùàéãûðìàã; êöêðÿìÿê, (àñëàí êèìè
ùåéâàíëàð) ýóðóëòóëó, ãîðõóíú ñÿñëÿð ÷ûõàðìàã; (êè÷èê,
áàëà ùåéâàíëàð) èíëÿìÿê, ìûçûëäàìàã.
Àíñóçóí - Äÿðùàë.
Àïóë-àïóë - Ëÿíýÿð âóðà-âóðà.
Àðàìàã - Àðàìàã, àõòàðìàã.
Àðüàá - Ùÿëãÿ.
Àðüûø - Êàðâàí, ãÿðèáëèêäÿ îëàíûí éàíûíà ýþíäÿðèëÿí øÿõñ,
õÿáÿð àïàðàí.
Àðüóí - Ñû÷àí-ñè÷îâóë ãÿáèëèíäÿí ùåéâàí.
Àðõà - 1. Àðõà, àðä, äàë, 2. êþìÿê, êþìÿê÷è.
Àðû - Òÿìèç, ñàô.
Àðãà - Áàõ: àðõà.
Àðãû÷ - Àðõàú; éàçäà ñöðöíöí äèíúÿëäèéè éåð; ÿòÿéè; Àðãû÷ ãûð.
312
Àðãó - Èíàä, ñþçÿ ãóëàã àñìàéàí; èêè äèâàð âÿ éà èêè äèðÿê
àðàñûíà ãîéóëàí àüàú.
Àðãóðó - Êþíäÿëÿí, ÷àðïàç.
Àðëàíìàã - Àðëàíìàã, óòàíìàã, ùÿéà åòìÿê.
Àðñëàí - Àñëàí.
Àðøóí - Àðøûí, óçóíëóã þë÷öñö.
Àðò - Àðä, àðõà, áåë.
Àðòóã - Àðòûã, çèéàäÿ, ÷îõ, ëàçûì îëìàéàí.
Àðòóðìàã - Àðòûðìàã. Ýåðèéÿ áóðàõìàã, ñàü áóðàõìàã.
Àðó - Áàõ: àðû.
Àðóã - Àðûã.
Àñûëàí - Àñûëàí ñûëäûðûì.
Àñè (ÿ.) - Àñè; Àñè îëìàã – áóéðóã åøèòìÿìÿê, èòàÿòäÿí ÷ûõìàã.
Àñìàã - 1. Àñìàã, ñàëëàòìàã, éöêñÿê áèð éåðäÿí àøàüû
ñàëëàòìàã, 2. äàð àüàúûíà ÷ÿêìÿê, àñàðàã þëäöðìÿê.
Àñóìàí (ô.) - Àñèìàí, ñÿìà, ýþé.
Àñóìàíëó - Òàâàíëû; Àñìàíëó ýþý, òàâàíû îëàí.
Àø - Éåìÿê.
Àøàüà - 1. Àéàã òÿðÿô, àë÷àã òÿðÿô, àøàüû, àëò, 2. àäè, àë÷àã,
áàéàüû, äÿéÿðñèç.
Àøàíìàã - Ãàëõìàã, óúàëìàã, äèðÿíìÿê; Ýþé éöçèíÿ àøàíìàã.
Àøûãëàìàã - Àøèã îëìàã, ñåâìÿê, âóðóëìàã.
Àøûò - Ýÿäèê, êå÷èä.
Àøïàç (ò.ô.àøïÿç) - Éåìÿê áèøèðÿí, àøïàç.

Àøóã - Àøûã; äèç ãàïàãëàðûíäàí ÷ûõàí îéíàã ñöìöéö, äèç

ãàïàüû.
Àøóò - Áàõ: àøûò. Àøóò âåðìÿê – éîë âåðìÿê.
Àòûø - Àòûøìà.
Àòûøìàã - Àòûøìàã, äåéèøìÿê.
Àòëàñ (ÿ.) - Àòëàñ; Ïàðëàã èïÿê ïàð÷à; öçö èïÿê, àñòàðû ïàìáûã
ïàð÷à.
Àâ - Îâ.
Àâàíìàã - Äèðÿíìÿê, ýþé öçöíÿ äèðÿíìÿê, óúàëìàã.
Àâàç (ô.) - Óúà ñÿñ.
Àâëàíìàã - Îâëàíìàã.
Àâëàéó - Îâëàéàðàã, îâëàíàðàã.
Àâñàë - Äàáàã õÿñòÿëèéè.
313
Àâóú - Îâóú; ßëèí è÷ òÿðÿôè, ÿë äîëóñó.
Àéà - È÷, ÿëèí àéàñû – ÿëèí è÷è; ñàïàíûí àéàñû – è÷è.
Àéàã Û - Àéàã; Àéàüûíà àò òóøàýûíû âóðìàã – åâëÿíäèðìÿê,
áàøûíû áàüëàìàã.
Àéàã ÛÛ - Ãÿäÿù, êàñà, ôèíúàí.
Àéàãëó - Àéàüû îëàí, àéàãëû.
Àéàãëóëàð - Èíñàíëàð, àäàìëàð.
Àéäûíà - Ñþç-ñþçáÿò, øàéèÿ.
Àéûá (ÿ.) - Íÿéèíñÿ äÿéÿðèíè àçàëäàí øåé, åéèá, ãöñóð.
Àéûáëó - Ãöñóðëó, åéèáëè.
Àéûáëóúà - Áàõ: àéûáëó; ÷îõ àéûáëû.
Àéûðä - Àéðûú, éîëóí àéðûúû.
Àéûòìàã - Äåìÿê.
Àéãûð - Àéãûð. Äþë ö÷öí ñå÷èëìèø åðêÿê àò.
Àéãûðëû - Àéãûðû îëàí.
Àéíà - Úöìÿ ýöíö.
Àéðàí - Àéðàí, è÷êè; Ãàòûãäàí ùàçûðëàíìûø àüàðòû.
Àéðûã - Àéðûñû, þçýÿñè.
Àéðó - Àéðû.
Àéðóã - Àéðû; áàøãà; áèð áàøãàñû.
Àéòûøìàã - Äåéèøìÿê, ùþúÿòëÿøìÿê.
Àçüóí - Àçüûí; Àçãûí äèíëö-äèíè äîüðó îëìàéàí, êàôèð, ùàãã
äèíèíäÿí àéðû äèíÿ ãóëëóã åäÿí.
Àçèì (ÿ.) - 1. Áþéöê, óëó, óúà; 2. ÷îõ.
Àçìàã - Àìàã. 1. Ùàãã éîëóíäàí ÷ûõìàã, äèíäÿí ÷ûõìàã,
éîëóíó àçìàã, 2. ãóäóðìàã, ùÿéàñûçëàøìàã; Àçûí
ýÿëìÿê – éîëóíó èòèðèá ýÿëìÿê.
Àçíàâóð - Ùåéáÿòëè àäàì; ÿñèëçàäÿ.
Àçóü - Ýöíäÿëèê éåìÿê, éåéèëÿúÿê øåéëÿð, ãèäà, éîë éåìÿéè.

Á
Áàáà - Àòà, äÿäÿ.
Áàáàúóã - Àòàúûã.
Áàúà - Áàúà. Éåðàëòû ãàçìàëàðäà, éàõóä äàõìàëàðäà òöñòöíöí
÷ûõìàñû, ùàâàíûí äÿéèøìÿñè âÿ èøûã äöøìÿñè ö÷öí
ãîéóëàí äåøèê.

314
Áàúóã - Áÿäÿíèí áåëäÿí òîïóüà ãÿäÿð ùèññÿñè.
Áàäéà - Áàäéà; ìèñ âåäðÿ, ìèñäÿí ñöä âÿ ñó ãàáû.
Áàüäàìà - Áàäàëàã.
Áàüäàìàã - Áàäàëàã âóðìàã; ãóúàãëàìàã, ñàðûëìàã, ôûðëàòìàã.
Áàüûð - Áàüûð, úèéÿð, êþêñ.
Áàüëó - Áàüëû.
Áàüøóðìàã - Ðàçûëàøìàã.
Áàùàäóð - Áàùàäûð, ãÿùðÿìàí.
Áàùàäóðëóã - Úÿñóðëóã, èýèäëèê, ãÿùðÿìàíëûã, úÿñàðÿò.
Áàãûð - Ìèñ.
Áàãè (ÿ.) - Þëöìñöç, ÿáÿäè ãàëàí, þëìÿéÿí, äàèìè.
Áàãèñè - Ãàëàí.
Áàãìàã - 1. Áàõìàã, 2. ýþçëÿìÿê, 3. áèð øåéÿ ìàðàã åòìÿê.
Áàë÷àã - Ãÿáçÿ; ãûëûíúûí äÿñòÿñè, òóòàúàüû ãÿáçÿñèíäÿêè ÿëè
ãîðóéàí äÿìèð.
Áàë÷ûã - Ïàë÷ûã, àéàüà éàïûøàí ïàë÷ûã, ýèë, ýèëëè òîðïàã; Áàë÷ûüà
áàòóðìàã – ëÿéàãÿòèíè àë÷àëòìàã.
Áàëêûð - Éàðàëû.
Áàëãûìàã - Ïàðëàìàã.
Áàì - Äèê, òÿïÿ; áàì-áàì òÿïÿ.
Áàì-áàì - Äèê-äèê.
Áàí Û - ßçàí; Áàí áàíëàòìàã – ÿçàí âåðìÿê.
Áàí ÛÛ - ×àäûðûí ãóðóëìàñû ö÷öí èøè ýþðÿí ùöíäöð àüàú;
àðàáàíûí òÿêÿðäÿí éóõàðû ùèññÿñè, ãóòóñó, àðàáàíûí
ãàáàüûíà ãîøìàã ö÷öí óçóí àüàú, àðàáàíûí îõó.
Áàíëàìàã - Áàíëàìàã; ÿçàí âåðìÿê.
Áàíó - Õàíûì.
Áàðàã - Èò àäû.
Áàðýàù - Åâ, îòàã.
Áàðû (ô.) - Áàðû, ùàñàð.
Áàøàðìàã - Áàøàðìàã, áàúàðìàã.
Áàøëû - Áàø÷û; ãöäðÿò ñàùèáè îëàí, àüûëëû.
Áàøìàã - Áàøìàã, àéàããàáû.
Áàòìàí - Áàòìàí; ÷ÿêè, þë÷ö âàùèäè.
Áàéàüû - Áàéàüû, õîøà ýÿëìÿéÿí.
Áàéàã - Áàéàã, áèð àç áóíäàí ÿââÿë.
Áàéìàã - Âàðëàíìàã.
315
Áàéûð - Áàéûð, åøèê.
Áàçèðýàí (ô.) - Òàúèð, òàúèð äÿñòÿñè.
Áàçëàìàú - Áàçëàìàú, éàüëû ÷þðÿê.
(áîçëàìàú)
Áåúèä - Òåç, úÿëä.
Áåùèøò (ô.) - Úÿííÿò.
Áåëèíëåéö - ×àøàðàã, ãîðõóá ñû÷ðàéàðàã.
Áåëèíëÿìÿê - Ãÿôëÿòÿí ãîðõìàã, ãîðõóá ñû÷ðàìàã, ãîðõàðàã
îéàíìàã.
Áåøèêêÿðòìÿ - Ýþáÿêêÿñìÿ, íèøàíëû.
Áåçÿ (ô) - Ìèñêèí, ôàüûð.
Áÿáÿê - Áàëà, þâëàä.
Áÿäÿâè - Áÿäþé.
Áÿý - Áÿé.
Áÿýÿíìÿê - Áÿéÿíìÿê, éàõøû âÿ ýþçÿë ýþðìÿê, õîøà ýÿëìÿê.
Áÿýëèê - Áÿéëèê.
Áÿýçàäÿ - Áÿéçàäÿ.
Áÿùà (ô.) - Äÿéÿð, ãèéìÿò, åêâèâàëåíò; áÿùàñèíè ýÿòèðìÿê – þç
äÿéÿðèíäÿ áèð ÿâÿç ýÿòèðìÿê.
Áÿùðè - Ñó ãóøó.
Áÿê - Áÿðê.
Áÿêèë - Ýþçÿò÷è.
Áÿêëÿìÿê - 1. Ãîðóìàã, 2. ýþçëÿìÿê.
Áÿãà (ÿ.) - ßáÿäèëèê, þëöìñöçëöê, äàâàì åòìÿ.
Áÿëÿìÿê - Áÿëÿìÿê, óøàüû áöðöìÿê, ñàðûìàã.
Áÿëêè (ô.) - Áÿëêÿ.
Áÿëëö - Áÿëëè ìÿëóì.
Áÿëöðìÿê - Áÿëëè îëìàã.
Áÿëöðñöç - Ìÿëóì îëìàéàí.
Áÿí - Ìÿí (I øÿõñèí òÿêè).
Áÿðö - Áÿðè.
Áÿñÿðÿê - Òöêëö äÿâÿ úèíñè, ýÿíú âÿ ãöââÿòëè äÿâÿ, èêè ùöðýöúëö
äÿâÿ âÿ ÿðÿá äÿâÿñèíäÿí îëàí íÿð äÿâÿ.
Áÿéàí (ÿ.) - Àíëàòìà, áèëäèðìÿ; Áÿéàí åòìÿê – áèëäèðìÿê.
Áûü - Áûü.
Áûü÷àü - Áûü éåðè.
Áûëäûð-áûëäûð - Áûëäûð-áûëäûð, ýèëäèð-ýèëäèð.
316
Áûðàãìàã - Áóðàõìàã, ÿëäÿí áîøëàìàê, áóðàêìàê, àòìàã, âàç
êå÷ìÿê.
Áûéûã - Áûü; Áûéàúûüû êàðàðìàã – áûü éåðè òÿðëÿìÿê.
Áèúè - Úèúè-áèúè, çÿèô, ÷ÿëèìñèç.
Áèäÿò (ÿ.) - áèäÿò. 1. Äèíäÿ îëìàäûüû ùàëäà ñîíðàäàí äàõèë îëàí,
äèíèí ÿñëèíäÿ îëìàéàí àðòûì âÿ éà ÿñêèêëèê; Äèíäÿí
êÿíàðà ÷ûõìà.
Áèõÿáÿð (ô) - Õÿáÿðñèç.
Áèëÿ - Áèðëèêäÿ, èëÿ.
Áèëÿñè - Þçö.
Áûíàð - Áóëàã.
Áèíÿò - Ìèíèê.
Áèíìÿê - Ìèíìÿê.
Áèð÷ÿê - Áèð÷ÿê.
Áèð÷ÿêëè - Áèð÷ÿéè îëàí.
Áèðÿ - Áèðÿ, áèò úèíñèíäÿí ñû÷ðàéàí ïàðàçèò.
Áèðÿð - Áèð-áèð.
Áèðëèê - Òÿêëèê, òÿê îëìà; Áèðëèê, âÿùäÿò, Àëëàù áèðëèéè,
éàëíûçëûã.
Áèñìèëëàù (ÿ) - Àëëàùûí àäû èëÿ.
Áèò - Áèò (ïàðàçèò, ùÿøÿðàò).
Áèòÿêÿëëöô (ÿ) - 1. Ñàëàìñûç-êÿëàìñûç, 2. äÿðùàë, ùàçûðëàíìàäàí,
îëäóüó êèìè.
Áèòÿðëè - 1. Áèòÿí øåéëÿð, áèòêèëÿð, áèòÿíëÿð, 2. áîëëó, ìöíáèò,
âåðèìëè.
Áèòìÿê - Îëìàã, äîüóëìàã.
Áèçÿ - Áàõ: Áåçÿ.
Áèçÿâàë (ô.ÿ.) - Þëöìñöç, ñîíó îëìàéàí, çàâàëñûç, ÿáÿäè.
Áîüàç - Ùàìèëÿ, èêèúàíëû.
Áîüàçúà - Ùàìèëÿ (Áàõ: áîüàç).
Áîüàçëàìàã - Áîüàçëàìàã. Áîüàçûíû (áàøûíû) êÿñìÿê, þëäöðìÿê;
Äàëàøàðêÿí áîüàçäàí éàïûøìàã, áîüìàã.
Áîëàé êè - Îëñóí êè.
Áîðó - Áîðó – ìóñèãè àëÿòè.
Áîñòàí (ô.) - Ýöëëöê, ýöë áàü÷àñû, õîø ãîõóëó ìåéâÿ áàü÷àñû, áàü÷à.
Áîøàíìàã - À÷ûëìàã.
Áîé Û - Ñîé, êþê; òàéôà, ãÿáèëÿ.
Áîé ÛÛ - Äàñòàí, ùåêàéÿò.
317
Áîéëàìàã - Äàñòàí ñþéëÿìÿê, ùåêàéÿò äàíûøìàã.
Áîéóíúóã - Áîéóíäàí àñûëàí áÿçÿê, ìóíúóã.
Áîçàú - Áîçóìòóë, áîç ðÿíýÿ ÷àëàí.
Áîçëàìàã - Éàíûãëû àüëàìàã, äÿâÿíèí áàëàñûíû àõòàðûá áþéöðìÿñè.
Áîçìàã - Ïîçìàã. Äàüûòìàã.
Áþýÿëÿê - Ùÿøÿðàò àäû.
Áþýöð - Áþéöð, éàí òÿðÿô.
Áþýöðìÿê - Áþéöðìÿê.
Áþðê - Ïàïàã, äÿðè ïàïàã; ñÿðïóø; áàøëûã; óçóí êå÷ÿ ñÿðïóøóí
áèð íþâö.
Áþéëÿ - Áåëÿ, áóíóí êèìè, áóíà áÿíçÿð, áó øÿêèëäÿ.
Áóúóã - Éàðû, ïàðà.
Áóä - Áóä, áÿäÿí öçâö.
Áóüà - Áóüà, òîõóìëóã èðè áóéíóçëó ùåéâàí.
Áóüðà - Åðêÿê äÿâÿ.
Áóüóð - (Áàõ: Áóüðà).
Áóãàüó - Úèëîâ.
Áóëìàã - Òàïìàã.
Áóëóøìàã - 1. Ãàðøûëàøìàã, òÿñàäöô åòìÿê, ðàñòëàøìàã,
2. ýþðöøìÿê, öç-öçÿ ýÿëìÿê.
Áóí - Ñûõûíòû, ÿçàá.
Áóíàëìàã - Ùàëû ïèñ îëìàã.
Áóíúûëàéûí - Áåëÿ, áóíóí êèìè, áóíà áÿíçÿð.
Áóíäà - Áóðàäà.
Áóíëó - Ãÿìëè, êÿäÿðëè.
Áóð÷óã - Ïó÷óð-ïó÷óð.
Áóðìà - Áóðìà (ñà÷).
Áóñòàí - Ýöëøÿí.
Áóòà - Áóòà; íèøàíÿ; ùÿäÿô.
Áóéðóã - ßìð, ùþêì, ôÿðìàí, èðàäÿ, áóéóðìà.
Áóéóðìàã - 1. ßìð åòìÿê, ñþéëÿìÿê, äåìÿê, 2. áèð éåðÿ ýÿëèá
îðàíû øÿðÿôëÿíäèðìÿê, òÿøðèô ýÿòèðìÿê.
Áóçàüû - Áóçîâ.
Áöêìÿê - 1. Áóðóá ãîïàðìàã, 2. ùÿëàê åòìÿê.
Áöðú (ÿ.) - Ãàëà áàøûíäàêû ãöëëÿ, ãàëà, ùàñàð.
Áöð÷ÿê - Áèð÷ÿê, áàøûí îðòàñûíû ãûðõäûðûá éàíëàðûíäà ñàõëàíàí
òöêëÿð; óçóí ñà÷ëû ãàäûíëàðûí ãóëàãëàðûíûí öñòöíäÿ
áóðàõäûãëàðû êÿñèê òöêëÿð.
318
Áöðÿ - Áèðÿ (ïàðàçèò, ùÿøàðàò).
Áöñÿðÿê - Áàõ: Áÿñÿðÿê. Ãûçìûø äÿâÿ, òîõ, àçüûí äÿâÿ.
Áöòöí - 1. Áöòöí, áöòþâ; 2. úÿëä, ñû÷ðàéûøëà.

Ú
Úàùèë (ÿ.) - Áèëèêñèç, áèð øåé áèëìÿéÿí, ãÿôëÿòäÿ îëàí.
Úàìàë - Ýþçÿëëèê, öç, ñèôÿò, ñèìà.
Úàíâÿð - Úàíàâàð, ãóðä, éûðòûúû, éàäãóçàã, âÿùøè ùåéâàí;
Úàíàâàðëàð ñÿðùÿíýè (éûðòûúû ùåéâàíëàðûí áàøû);
Úàíàâàðëàð ñÿðâÿðè (ùåéâàíëàðûí øàùû).
Úàðèéÿ (ÿ.) - Ýÿíú ãàäûí õèäìÿò÷è, ãàðàâàø, êÿíèç.
Úàñóñ (ÿ.) - Ýèçëè øåéëÿðè àðàéûá àõòàðàí, úàñóñ, õÿôèééÿ.
Úàñóñëàìàã - Êÿøôèééàò àïàðìàã. Ýèçëè øåéëÿðè àðàøäûðìàã,
ñîðóøìàã, ýèçëèäÿí àðàéûá ñîðóøìàã, úàñóñëóã åòìÿê.
Úÿááàð (ÿ.) - Àëëàùûí àäëàðûíäàí áèðè, ãöäðÿò ñàùèáè.
Úÿááÿõàíà - 1. Ñèëàù àíáàðû, äþéöø âàñèòÿëÿðèíèí îëäóüó éåð,
2. äþéöø âàñèòÿëÿðè, äþéöø ö÷öí ëàçûìëû øåéëÿð.
Úÿáðàéûë - Äþðä áþéöê ìÿëÿêäÿí áèðè, Àëëàùëà ïåéüÿìáÿðëÿðè
àðàñûíäà åë÷èëèê åòìÿéÿ, Àëëàùûí áóéðóã âÿ âÿùéëÿðèíè
áèëäèðìÿéÿ õèäìÿò åäèð.
Úÿää (ÿ.) - 1. Àòà, 2. äÿäÿ, 3. áàáà, ÿúäàä.
Úÿùÿííÿì - Àõèðÿòäÿ ÿçàá éåðèíèí àäû, òàìó.
Úÿëëàä (ÿ.) - Úÿëëàä; þëöì ùþêìöíö èúðà åäÿí àäàì; Ãàíè÷ÿí,
ãÿääàð, ìÿðùÿìÿòñèç àäàì.
Úÿì (ÿ.) - Úÿì, éûüûí; Úÿì åòìÿê – òîïëàìàã.
Úÿìè - Áöòöí, ùàìûñû.
Úÿìèñè - Ùàìûñû.
Úÿíý (ô.) - Âóðóø, äþéöø, ñàâàø; Úÿíý àëÿòè – ñèëàù; Úÿíý åòìÿê,
äþéöøìÿê; Úÿíý âÿ ñàâàø åòìÿê – ìöùàðèáÿ åòìÿê.
Úÿííÿò (ÿ.) - Àõèðÿòäÿ íåìÿòëÿð éóðäó, éàõøûëàð âÿ Àëëàùäàí
ãîðõàíëàð ö÷öí àõèðÿòäÿ ùàçûðëàíìûø îëàí øÿíëèê âÿ
èñòèðàùÿò éåðèíèí àäû, áåùèøò.
Úÿçà (ÿ.) - 1. ßçèééÿò, èøýÿíúÿ, 2. áèð ýöíàùûí ÿâÿçè.
Úûüûð - 1. Ýåäèø-ýÿëèøäÿí ÿìÿëÿ ýÿëÿí åíñèç, äàð éîë – úûüûð.
2. íèøàí, èç, õÿòò.
Úûëàñóí - Èýèä, ãÿùðÿìàí.
319
Úûëàñóíëóã - Ãÿùðÿìàíëûã, èýèäëèê, áàùàäûðëûã.
Úûëáûð - Éöéÿí.
Úèúè - Êè÷èê, çÿèô, úèúè-áàúû.
Úèúè-áèúè - Õîø, ýþçÿë, èíúÿ, ýþâäÿëè.
Úèäà - Ìûçðàã; íèçÿ, ñöíýö.
Úèäàëó - Ìèçðàãëû, íèçÿëè, ñöíýöëö.
Úèëàâû - Úèëîâ.
Úèìà (ÿ.) - Úèíñè ÿëàãÿäÿ îëìà, úöòëÿøìÿ.
Úèñèì (ÿ.) - Úèñèì; Åíè, óçóíó âÿ ùöíäöðëöéö îëàí øåé.
Úîìÿðä - ßëèà÷ûã; Úîìÿðä ÿðÿíëÿð; Úîìÿðäëÿð úîìÿðäè.
Úþâøÿí (ô.) - Çèðåù.
Úóø (ô.) - Úîøüóíëóã, ãàíû ãàéíàìà.
Úöááÿ - 1. Ãîëñóç âÿ ÿòÿêëÿðè ãûñà ýåéèì, ìèíèê àòûíà
ýåéäèðèëÿí äàð ôÿðàúÿ, áöðöíúÿê.
Úöìëÿ (ÿ.) - Áöòöí, ùàìû.

×
×àäûð - ×àäûð. Ìÿðàñèì âÿ òÿäáèð ö÷öí êåúÿäÿí ãóðóëìóø
ýåíèø àëà÷ûã, îòàã.
×àü - ×àü, âàõò.
×àüûðìàã - ×àüûðìàã. Äÿâÿò åòìÿê.
×àüëàìàã - ×àüëàìàã (ñó ùàããûíäà); øûðûë-øûðûë àõìàã, øûðûëäàìàã.
×àüíàì- - ×àüëàéàðàã.
÷àüíàì
×àê (ô.) - Éûðòûã; ×àê åòìÿê – éûðòìàã.
×àãìàã Û - ×àõìàã.
×àãìàã ÛÛ - ×àõìàã äàøû.
×àãìàãëó - ×àõìàãëû.
×àë Û - Áîç, àüëû-ãàðàëû ðÿíý.
×àë ÛÛ - Õîðóç.
×àëûìëó - Ëîâüà.
×àëûø - Çÿðáÿ, âóðóø, äþéöø.
×àëûøìàã - Çÿðáÿ âóðìàã; ñèëàùëà äþéöøìÿê, ñèëàùëà ÷àðïûøìàã,
÷àðïûøìàã, ñàâàøìàã.
×àëãàðà - Àëà-áóëà; Àá. ÷àë; àüëû-ãàðàëû ñàããàë, èêè ðÿíýëè
ìÿíàñûíäà.
320
×àëìàã - Âóðìàã.
×àï-÷àï - Øàï-øàï.
×àïàð - Ãàñèä, ÷àïà ÷àïàðàã, òåç, úÿëä; ïî÷ò ñöðöúöñö, ìÿíçèë,
ïî÷ò éåðè, ãîíàã éåðè; Ãîíøó, ÷àïàð, ïî÷òàëéîí; (÷àïàð
óëàê) õÿáÿðè òåç éåòèøäèðìÿê öçðÿ ùÿð ìÿíçèëäÿ àòû âÿ
ìèíèúèñè äÿéèøÿí ïî÷ò, ÷àïàð; ïî÷ò ÷àïàðû; ×àïàð
ýÿëìÿê; ×àïàð ýåòìÿê – òåç, ñöðÿòëÿ ýåòìÿê; ×àïàð
âàðìàã – òåç ÷àòìàã.
×àïäûðìàã Û - Àòû ÷àïìàã.
×àïäûðìàã ÛÛ - Òàëàí åòìÿê.
×àïûëìà - Âóðóëìà, 2. ÷àðïûëìà, 3. âóðóëóá éàðàëàíìà.
×àïãóí - Äþðäíàëà ÷àïìà.
×àïìàã Û - Ïàð÷àëàìàã; áàø êÿñìÿê.
×àïìàã ÛÛ - Àòäà ñöðÿòëÿ ýåòìÿê.
×àïìàã ÛÛÛ - Ãàðÿò åòìÿê.
×àðäàã (ô.) - Áèð îòàã è÷èíäÿ àéðûëìûø éöêñÿê éåð; ýþçÿò÷è ùöúðÿñè;
äþðä äèðÿê öñòöíäÿ öñòö à÷ûã âÿ éöêñÿê éåð.
×àðÿ (ô.) - Êþìÿê, äÿðìàí, òÿäáèð.
×àðãàüû - Ãàðîâóë; ãàáàãúûë ÿñýÿð.
×àðïûøäûðìàã - ×àðïûøäûðìàã, áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðìàã, àðàíû
âóðóøäóðìàã.
×àðïìàã - Ãÿñá åòìÿê, òàëàí åòìÿê, ãàðÿò åòìÿê.
×àò-÷àò - Ñÿñ òÿãëèäè – ÷àò-÷àò ÷àòëàìàã.
×àòëàãó÷ - ×àòëàìûø; éàðûã, ÷àòëàã.
×àòëàòìàã - Àéûðìàã, ïàðòëàòìàã, éàðûã à÷ìàã.
×àâëàíìàã - Øþùðÿòëÿíìÿê, àä ÷ûõàðìàã.
×àâóø - Ýþçÿò÷è, íÿçàðÿò ìÿìóðó, ñàðàé ìöùàôèçÿ êîìàíäàíû.
×àâóøëó - Áàø÷ûñû îëàí.
×àé - Âÿùøè õîðóç.
×àéà - Äþíÿðÿê; ñöðÿòëè, ÷åâèê, ìöòÿùÿððèê.
×àéûð - ×àéûð (áèòêè), ÷ÿìÿí.
×åâèðìÿê - Äþâðÿëÿìÿê, ñàðìàã, àëò-öñò åòìÿê, äåâèðìÿê,
äþíäÿðìÿê.
×åâðÿ - Äþðä éàí, ÿòðàô, äàèðÿ; ×åâðÿ àëìàã – äþâðÿéÿ àëìàã.
×ÿêèøìÿê - Äþéöøìÿê, ñàâàøìàã.
×ÿëÿá - Àëëàù. Òàíðû.
×ÿíáÿð - Äàèðÿâè, ãóðøàã.
321
×ÿíýÿë - Ãàðìàã, áèð íå÷ÿ äèøè îëàí ãàðìàã, éàáàøÿêèëëè àëÿò.
×ÿðè - ßñýÿð; ×ÿðè äÿðìÿê – ÿñýÿð òîïëàìàã; ×ÿðè áàøû –
êîìàíäàí, áàø êîìàíäàí.
×ÿðêÿç - ×ÿðêÿç; ìàùèð äþéöø÷ö.
×ÿòèð - ×àäûð.
×ÿòèðëö - ×àäûðëû. ×ÿòèðëè.
×ÿòöê - Ïèøèê.
×ûüûðòìàã - Áàüûðòìàã.
×ûüíàì-÷ûüíàì - Øûðûë-øûðûë, ÷àüëàéà-÷àüëàéà.
×ûãà - ×ûõàðàã.
×ûãàðìàã - ×ûõàðìàã.
×ûãìàã - ×ûõìàã.
×ûëáûð - Éöéÿí.
×ûüðû - ×àäûðûí ãóìàø äÿëèéèíèí àüàú ùàëãàñû.
×ûíëàìàã - Ñÿñëÿíìÿê, úèíýèëäÿìÿê.
×ûïëàã - 1. ×ûëïàã, ñîéóíìóø, öðéàí, 2. (ìÿú.) ôàüûð, ìþùòàú,
éîõñóë.
×ûð÷ûïëàã - Ñîéóíìóø, ëöò, ÷ûëïàã.
×ûðüàá - Ãûçûëëà áÿçÿíìèø ïàëòàð âÿ áàøãà øåéëÿð.
×ûðïûíäû - ×ûðïûíòû.
×èýèí - ×èéèí.
×èëáÿð - Éöéÿí.
×îõìàã - ×îõàëìàã.
×îãðàìàã - Ãàéíàìàã, ôûøãûðìàã.
×îã - ×îõ.
×îëóã - ×îëóã – ÷îáàí-÷îëóã. úîúóã, åâäÿêèëÿð, àèëÿ (åâ
àäàìëàðû); Þâëàä âÿ àðâàä, åâäÿêèëÿð; óøàã, óøàãëàð.
×îìàã - ×îìàã, èðè êþòÿê âÿ äÿéÿíÿê; òîïïóç, òîõìàã, ÿñà,
äÿéÿíÿê; àüàúäàí áàøû òîïïóç êèìè éóâàðëàã îëàí
äÿéÿíÿê; (âóðìàã ö÷öí) óúóíäà áèð éóìðóñó îëàí
óçóí áèð äÿéÿíÿê; Óúó ýöðç êèìè éóâàðëàã îëàí; óúó
éóìðó êþòÿê, óúó òîïïóçëó êþòÿê.
×îâóõìàã - Äöøìÿê, öñòöíÿ äöøìÿê.
×þêìÿê - ×þêìÿê, ÷þìáÿëìÿê.
×þëäè - Ùÿäèééÿ; åëÿ ÿíàìà äåéÿðëÿð êè, áèð äèëàâÿð úÿíýäÿ
áàùàäûðëûã åäÿ âÿ éà âÿçèôÿñèíäÿ ìàùèð áèð àäàì íàäèð
áèð øåé èøëÿéÿ, ìöãàáèëèíäÿ âåðèëÿð; Ãÿáóë åäèëìèø øåé,
322
 áÿõøèø âÿ ìöêàôàò îëàðàã àëäûüû ãÿíèìÿò, éàõøû áèð èø,
ýþñòÿðèëÿí áèð úÿñàðÿò ÿâÿçèíäÿ âåðèëÿí áèð ìöêàôàò,
áèð ùÿäèééÿ; áÿõøèø, ÿðìÿüàí, ùÿäèééÿ.
×þíýÿ - Çÿèô, òàâàíàñûç.
×þíýÿëìÿê - Çÿèôëÿìÿê, ÷åâðèëìÿê.
×îâãàí - ×îâêàí. Áàøû ÿéðè ìèçðàã, ìåéäàíäà îíóíëà òîï
îéíàéûðëàð.
×þçìÿê - À÷ìàã, èçàù åòìÿê.
×óõà - Éóíäàí ùàçûðëàíìûø öñò ýåéèìè.
×óãà - Áàõ: ×óõà.
×óëüàìàã - Áöðöìÿê, ÿùàòÿ åòìÿê, ñàðìàã, úóëüàìàã.
×óâàë - ×óâàë; Óí, äÿí éûüìàã ö÷öí òîõóíìóø êèñÿ.
×öí - 1. Áèð ùàëäà êè, 2. ìàäàì êè, 3. ÷öíêè.
×öðöìÿê - ×öðöìÿê.

Ä
Äàä (ô.) - 1. ÿäàëÿò, 2. èìäàä, èìäàä äåéÿ ÷àüûðìà, éàðäûì
èñòÿìÿ.
Äàäû - Äàéÿ.
Äàü âÿ òàø - Ùÿð éåð, áöòöí ÷åâðÿ, ùÿð òÿðÿô.
Äàüàðúûã - Äàüàðúûã.
Äàõû - Äÿõè, äàùà.
Äàãûíìàã - Òàõìàã, ýåéèíìÿê.
Äàë - Áóäàã, ïþùðÿ, àüàúûí êîëóí äöç ÷ûõìûø ãàíàäëàðû.
Äàëàìàã // - Ãóäóðìóø èòèí äèøëÿìÿñè.
òàëàìàã
Äàëóñû - Èêè êöðÿéèí àðàñû, àðõàñû.
Äàì (ô.) - Òÿëÿ.
Äàí - Ãÿðèáÿ, òÿÿúúöáëö; ñþâäÿëÿøìÿ.
(äàí-äàíñóõ)
Äàíûø - Òþâñèéÿ, þéöä, ìÿñëÿùÿò, ìöçàêèðÿ.
Äàíûøûã - Þéöä, ìÿøâÿðÿò, ìöøàâèðÿ, ìöçàêèðÿ, ìÿñëÿùÿò.
Äàíûøìàã - Ìÿøâÿðÿò åòìÿê, þéöä àëìàã, ìöøàâèðÿ åòìÿê.
Äàíñóõ - Áàõ: Äàí; ìöñòÿñíà, ñîí äÿðÿúÿ ýþçÿë áèð øåé;
ùÿäèééÿ, ÿðìÿüàí.
Äàðäàüàí - Äàüûíûã.
323
Äàðû - Äÿíëè áèòêè (àðïà, áóüäà úèíñèíäÿí).
Äàðûìàã - Òàëàí åòìÿê.
Äàðòìàã - Äàðòìàã; ×ÿêìÿê, ñþéìÿê; “...àü áèð÷ÿêëö ãàðûíóí
ñöäèí äàðòäû”.
Äàøãóí-äàøãóí - Äàøãûí-äàøãûí.
Äàâóë - Äàâóë. Ùÿð èêè òÿðÿôè äÿðè èëÿ òóòóëìóø ìóñèãè àëÿòè
(íàüàðàíûí áþéöê ôîðìàñû).
Äàâóë óðìàã - Äàâóë ÷àëìàã, äàâóë äþéìÿê.
Äàâóëáàç - Áàõ: Äàâóë.
Äàéàã - Äàéàã, äÿñòÿê îëà áèëÿúÿê àüàú, äàéàíàúàã øåé, äàéàã,
äÿñòÿê; äàéàã, äèðÿê, àüàú, êþìÿê, àðõà, ùèìàéÿ,
þçöë.
Äàéàìàã - Äàéàã îëìàã; äÿñòÿê ãîéìàã, äèðÿê âóðìàã.
Äàéàíìàã - 1. Äàéàíìàã, åùòèéàò åòìÿê, 3. éöêëÿíìÿê, àüûðëûüûíû
âåðìÿê.
Äàéÿ (ô) - Äàéÿ; ÿìèçäèðìÿäÿí óøàüà áàõàí äàéÿ.
Äàç - Äàç, êå÷ÿë.
Äåýÿú - Äåäèêäÿ.
Äåýèë - Äåéèë.
Äåâëÿò - Ñÿðâÿò.
Äåéèíäè - Ùàéäû.
Äÿäÿ Û - 1. Áàáà, àíàíûí âÿ éà àòàíûí àòàñû, 2. àòà,
3. äÿðâèøëÿðèí ïèðè, 4. èõòèéàð éàøëû; ùþðìÿò ìÿíàñûíäà
èõòèéàð êèøèëÿðÿ ìöðàúèÿò.
Äÿäÿ ÛÛ - Ëÿãÿá – Äÿäÿ Ãîðãóä (ê.à.).
Äÿýèí - -äÿê, ãÿäÿð.
Äÿôè (ÿ.) - Äÿðùàë, áèðäÿí.
Äÿýÿíäÿ - Ýÿëäèéè çàìàí, èøûã âóðäóüó çàìàí, ÿêñ åòäèéè âàõò.
Äÿýÿíÿê - Äÿéÿíÿê, èðè ÿë àüàúû.
Äÿýèðìàí - Äÿéèðìàí.
Äÿýìÿê - ×àòìàã, éåòèøìÿê, âàñèë îëìàã.
Äÿêëö - Ãÿäÿð, êèìè.
Äÿëè - Ãÿùðÿìàí, ãîðõóñóç.
Äÿëèì - ×îõëó.
Äÿëìÿê - 1. Äÿëèê à÷ìàã, 2. ýþç-ýþç åòìÿê.
Äÿëö - (Áàõ: äÿëè).
Äÿëöê - Äÿëèê-äåøèê.
324
Äÿëöëöê - Äÿëèëèê.
Äÿì (ô.) - Àí. âàõò, çàìàí.
Äÿìðÿí - Îõóí äÿìèð óúëóüó.
Äÿìðÿíñöç - Óúëóãñóç. Äÿìèð îëìàéàí, óúóíà äÿìèð òàõûëìàìûø
îëàí.
Äÿìöð - Äÿìèð, äÿìèðäÿí; Äÿìöð äîí – çèðåù; äÿìöð äîíëó –
çèðåùëè, çèðåùëÿíìèø; Äÿìöðëö – çèðåùëè.
Äÿíÿìÿê - Ñûíàìàã, òÿúðöáÿ åòìÿê.
Äÿíëö - Ãÿäÿð.
Äÿïÿ - 1. Òÿïÿ, êè÷èê äàü, 2. óú, çèðâÿ.
Äÿïÿúöê - Òÿïÿúèê.
Äÿïÿýÿí - Òÿïÿéÿí, úóìàí.
Äÿïÿëÿìÿê - Òÿïÿëÿìÿê.
Äÿïÿð - Áàëòàéà áÿíçÿð äþéöø ñèëàùû.
Äÿïèëìÿê - Òÿïèê àëòûíäà ãàëìàã.
Äÿïìÿ - Òÿïèê àòìà, òÿïèê, ãîøà; Äÿïìÿ óðìàã – øûëëàã àòìàã,
òÿïèêëÿìÿê.
Äÿïìÿê - Øûëëàãëàìàã, àéàãëà âóðìàã, ùåéâàíûí àðõà àéàãëà ýåðè
âóðìàñû.
Äÿïrÿíìÿê - Òÿðïÿíìÿê; ñèëêÿëÿíìÿê, ñèëêÿëÿíèá ãàëõìàã;
Äÿïäèêëÿðèíúÿ – àéàãëàðûíû âóðäóãúà.
Äÿïðÿòìÿê - Òÿðïÿòìÿê.
Äÿðÿúèê - Êè÷èê äÿðÿ.
Äÿðýàù (ô.) - 1. Àñòàíà, êàíäàð, ãàïû þíö; ñàðàé, èãàìÿòýàù,
2. Àëëàùûí ìÿðùÿìÿòè, øÿôãÿòè, êþìÿéè, èíàéÿòè
ìÿíàñûíäà.
Äÿðè - Äÿðè; Ùåéâàíûí òöêëÿ þðòöëö äÿðèñè; Ýþí.
Äÿðèá äóðìàã - Òîïëàìàã.
Äÿðèëìÿê - Òîïëàíìàã.
Äÿðëÿìÿê - Òÿðëÿìÿê, ãàí-òÿð è÷èíäÿ îëìàã.
Äÿðìÿê - Òîïëàìàã.
Äÿðíÿê - Ìÿúëèñ, ãàíóíâåðèúèëèê éåðè.
Äÿðíÿêñèç - Ãàíóí-ãàéäàñûç, áàøû ïîçóã.
Äÿðñèíìÿê - ×ÿêèëìÿéÿí, ÷ÿòèí äàðòûëàí (îõ-éàé).
Äÿðâÿíä (ô.) - Äàü êå÷èäè.
Äÿðâèø (ô.) - Äÿðâèø; Ãàïû-ãàïû ýÿçÿðÿê, éàõóä ìåéäàí÷àëàðäà
àäàìëàðû áàøûíà éûüàðàã ïåéüÿìáÿðÿ, èìàìëàðà âÿ
325
 Êÿðáÿëà ùàäèñÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø ãÿñèäÿëÿðè àâàçëà
îõóéàí ñóôè.
Äÿñòóð (ÿ.) - Ìöñàèäÿ, èçèí, èúàçÿ.
Äÿñòóðñûçúà - Èúàçÿñèç, èçèíñèç.
Äÿâèëÿìÿê - Äàâà åòìÿê, ùàããû àðàìàã, ùåñàá ñîðóøìàã.
Äèäàð // äèçàð (ô.)- 1. Öç, ÷þùðÿ, 2. úàìàë, Àëëàùûí úàìàëû, öçö.
Äèêèëìÿê - Òèêèëìÿê, ãóðóëìàã.
Äèêìÿê - Òèêìÿê.
Äèë - Äèë, àüûçäà îëàí äèë; ÿñèð, äóñòàã, äöøìÿí ùàããûíäà
õÿáÿð àëìàã, äöøìÿíèí âÿçèééÿòèíè ñþéëÿòìÿê ö÷öí
àëûíàí ÿñèð.
Äèëáÿíä - ×àëìà.
Äèëÿê - Èñòÿê, àðçó, õàùèø, òÿëÿá, òÿìÿííà.
Äèëÿìÿê - Èñòÿìÿê, àðçó åòìÿê, ðèúà åòìÿê.
Äèëìÿê - Äèëèìëÿìÿê; óçóí-óçóí éàðìàã, óçóí âÿ åíñèç
äèëèìëÿðÿ áþëìÿê, éàñòû êÿñìÿê, éàðìàã, êÿñìÿê,
êÿñèê-êÿñèê åòìÿê.
Äèëêö - Òöëêö.
Äèí - Ãåéáÿò. Àðõàäàí ïèñëÿìÿ, áèðèíè àðõàñûíúà ãûíàìà,
äåäè-ãîäó åòìÿê; Äèí äèíëÿìÿê – èêè àäàìûí
äàíûøûüûíà ýèçëèúÿ ãóëàã àñìàã.
Äèíëÿìÿê - 1. Ãóëàã âåðìÿê, 2. ñàéìàã, 3. þéöä àëìàã, èòàÿò
åòìÿê.
Äèíëè - Äèíÿ ãóëëóã åäÿí.
Äèðàç (ô.) - Óçóí; Äèðàç åòìÿê – óçàòìàã.
Äèðÿê - Äèðÿê, äàéàã, ïàéà; äèðÿê óðìàã – äàéàã âóðìàã; (Áèð
øåéè ñàõëàìàã ö÷öí àëòûíà âóðóëàí òèð, ñöòóí, äàéàã).
Äèðýöðìÿê - 1. Äèðèëòìÿê, 2. ñàü áóðàõìàã.
Äèðèì - Äèðèëèê, ùÿéàò.
Äèðëöê - Áàõ: Äèðèì.
Äèøè - Äèøè; Äèøè ÿùëè – ãàäûí, ãàäûí úèíñè.
Äèòìÿê - Äèäìÿê, õûðäàëàìàã.
Äèòðÿìÿê - Òèòðÿìÿê.
Äèâàí (ÿ.) - Ìÿúëèñ, áþéöêëÿðèí òîïëàíäûüû éåð, ùþêóìÿò ìÿúëèñè.
Äèâøèðìÿê - Éûüìàã, äÿðìÿê, äþøöðìÿê.
Äèçàð - Áàõ: äèäàð.
Äîüàí - Ìþùêÿì ÿéðè äèìäèêëè, óçóí, èòè ãàíàäëû, èòè úàéíàãëû
éûðòûúû îâ ãóøó.
326
Äîüìàã - Äöíéàéà ýÿëìÿê, äîüóëìàã.
Äîõàðëû - Òîõàðëàð (õàëã àäû).
Äîëà - Áÿëÿê.
Äîëàá - ×îõ, áîë; Äîëàá-äîëàá àü ñöä – áîë ñöä, ìÿìÿäÿí
ýÿëÿí ýóð ñöä.
Äîëàìà - Ýåéèì àäû.
Äîëàìàú - Äîëàìáàú.
Äîãóíìàã - Òîõóíìàã, äÿéìÿê, èëèøìÿê, ðàñò ýÿëìÿê.
Äîãóçëàìà - Ãÿäèì òöðê àäÿòëÿðèíäÿí áèðèíèí èôàäÿñèäèð. Ãÿäèì
òöðêëÿð áèðèíÿ ùÿäèééÿ âåðÿðêÿí éàõóä áèð ýöíàùêàðû
úÿçàëàíäûðàðêÿí äîããóç äÿíÿ ãèéìÿòëè ÿøéà âåðÿðëÿð
âÿ éà àëàðäûëàð.
Äîí - Ýåèéì.
Äîíàíìà - Ýåéèíìÿ.
Äîíàòìà - Ýåéèíäèðìÿ.
Äîíëó - Äîíëó, ýåéèìëè.
Äîï - Ìÿðêÿç, îðòà; Äîïà äÿïìÿê – ìÿðêÿçÿ úóììàã.
Äîïà - Òîïà.
Äîðó - Àò úèíñè.
Äîéìàã - Äþçìÿê, ñÿáð åòìÿê.
Äîéóì - Ãÿíèìÿò.
Äþýìÿê - Äþéìÿê, ÷àëìàã; Äàâóëëàð äþýìÿê.
Äþýöøìÿê - Ñàâàøìàã, ìöáàùèñÿ åòìÿê, äþéöø åòìÿê, ìöùàðèáÿ
åòìÿê.
Äþêäöðìÿê - Òþêäöðìÿê, àõûòìàã.
Äþêìÿê - Òþêìÿê.
Äþë - Äþë; òþðÿìÿ; íÿñèë.
Äþëáÿíä - ×îõ èíúÿ âÿ ñûõ òîõóíìóø ïàìáûãëû ãóìàø, íàçèê
áàòèñò, àü èíúÿ áåç ÷àëìà.
Äþëÿê - Ýþçÿë úèíñ.
Äþëöì - Äþë éåðè.
Äþâëÿò (ÿ.) - Àüûë. Áÿõò, èãáàë, óüóð, õåéèð, ñÿàäÿò.
Äþâëÿòëö - 1. Áÿõòëè, õåéèðëè, 2. óúà, óëó, 3. àüûëëû.
Äþâëÿòñöç - Óüóðñóç, õåéèðñèç.
Äþâøöðìÿê
// äþøöðìÿê - Éûüìàã, òîïëàìàã, äÿðìÿê, äÿðèá ýÿòèðìÿê.
Äóðüóðìà - Äóðãóçìà, ãàëäûðìà.
327
Äóðû - Äóðó, àéäûí, áóëàíûã îëìàéàí, øÿôôàô.
Äóðó ýÿëìÿê - Àéàüà ãàëõìàã, äèêÿëìÿê, ãèéàì åòìÿê.
Äóðóø - Äóðóø.
Äóðóøäóðìàã - Öç-öçÿ ãîéìàã, ùàãã-ùåñàá ÷ÿêìÿê (ìÿùøÿðäÿ).
Äóø Û - Éóõó, ðþéà.
Äóø ÛÛ - Òóø, ðàñò ýÿëìÿ.
Äóøàã - Òóøàã, ÷èäàð. Àéàã áàüû, àòà âóðóëàí àéàã áàüû, àòëàðûí
ãàáàã àéàüûíà âóðóëàí çÿíúèð.
Äóòñàã - Äóñòàã.
Äóâàõëó - Äóâàãëû.
Äóâàã - Äóâàã, öç þðòöéö.
Äóéìàã - 1. Åøèòìÿê, 2. ùèññ åòìÿê, 3. ñåçìÿê, 4. àíëàìàã.
Äöýìÿ - Äöéìÿ, èëýÿê.
Äöýìÿê - Äöéìÿê, áàüëàìàã.
Äöýöí - Òîé, øÿíëèê, äöéöí.
Äöêÿíìÿê - Òöêÿíìÿê, áèòìÿê, ãóðòàðìàã.
Äöëäöë - Ùÿçðÿòè ßëèíèí àòûíûí àäû.
Äöì - Áöòöí.
Äöí Û - Äöíÿí.
Äöí ÛÛ - Ýåúÿ. Äöí áóúàüû – àõøàì öñòö.
Äöíëöê - Ïÿíúÿðÿ, áàúà.
Äöíëÿ - Ýåúÿèêÿí, ýåúÿ âàõòû.
Äöíöí - Ýåúÿ èêÿí.
Äöðèøìÿê - ×àëûøìàã, úÿùä åòìÿê, âóðóøìàã.
Äöðëö - Íþâ, òèï, ôÿðãëÿíäèðèúè ÿëàìÿò, úöðáÿúöð, ÷îõëó,
íþâáÿíþâ, ãÿðèáÿ.
Äöðñèíìÿê - Ãîðõìàã.
Äöðòöøìÿê - Âóðóøìàã, áèð-áèðèí èòÿëÿìÿê.

Å
Åäèúÿê - Åäèíúÿ.
Åäèýÿú - Åäèíúÿ, åòúÿê, åäÿí êèìè.
Åë - Þëêÿ; åë; äþâëÿò.
Åìäè - Èíäè.
Åìðÿíìÿê - Ñåâìÿê, èñòÿìÿê.
Åðèøìÿê - Áèðëÿøìÿê, éåòèøìÿê, ÷àòìàã.
328
Åðêÿê - 1. Ìÿðä, êèøè, 2. èýèä, úÿñóð, áàùàäûð.
Åðêÿí - Òåçäÿí, åðòÿäÿí.
Åðìÿê - ×àòìàã, áèðëÿøìÿê, éåòèøìÿê.
Åðöøäöðìÿê - Ìåéäàíà ýÿòèðìÿê, (éàðà) à÷ìàã.
Åñëÿìÿê - Äèíëÿìÿê, èòàÿò åòìÿê.
Åø - Äîñò, éîëäàø.
Åøÿê - Åøøÿê, óëàã.
Åøèê - Åøèê; ãàïû; ÷þë.
Åøìÿê - ×àïìàã, éîðòìàã (àòû).
Åâ - Îòàã, éàøàéûø éåðè, îëàúàã.
Åâÿðìÿê - Åâëÿíäèðìÿê.
Åâëö - Åâëè, àèëÿëè; Åâëö åâèíÿ ýÿëìÿê – ùÿð êÿñèí éåðèíÿ
ãàéûòìàñû.
Åéèëèê - Íÿúèáëèê, ëöòô, õåéèð, éàõøûëûã.
Åéëÿ - Åëÿ (èøàðÿ ÿâÿçëèéè).
Åéëÿíìÿê - Éîëà äöçÿëìÿê.
Åéö - Éàõøû; Åéè îëìàã – éàõøû îëìàã.

ß
ßáðèøèì (ô.) - Èïÿê, èïÿê ïàð÷à.
ßäÿáëÿíìÿê - Óòàíìàã, ÷ÿêèíìÿê, ÿäÿáÿ çèää îëìàìàã.
ßäöê - Àéàããàáû, ÷ÿêìÿ, ìÿñò.
ßýèí - ßéèí, áÿäÿí.
ßýëÿíìÿê - ßéëÿíìÿê.
ßýìÿê - ßéìÿê, áèð éàíà éàòûðìàã, ìåéë åòäèðìÿê.
ßýðè - ßéðè.
ßùä (ÿ.) - Ñþç âåðìÿ, àíä, âÿä; ßùäèíè áîçìàã – âÿäèíè
ïîçìàã.
ßùÿä (ÿ.) - Áèð òÿê; Àëëàùûí àäëàðûíäàí áèðè.
ßùë - Àèëÿäÿ îëàíëàð; ÿð, àðâàä, óøàãëàð; Àèëÿ.
ßùâàë (ÿ.) - Ùàëëàð, áàøà ýÿëÿíëÿð; Ðóùè âÿçèééÿò.
ßæäÿðùà (ô.) - ßæäàùà; áþéöê èëàí, èíñàí éåéÿí èëàí.
ßêñèý - ßêñèê, êÿì.
ßêñèëìÿê - Àéðûëìàã, ãåéá îëìàã, þëöá àéðûëìàã, ñàéû àçàëìàã.
ßêñöýëöý - Ãöñóð, ÿêñèêëèê, íþãñàí, åéèá.
ßêøÿøìÿê - Ñàòàøìàã, ÿéëÿíìÿê, îéíàøìàã.
ßëàãèáÿò - Ñîíóíäà, íÿùàéÿòèíäÿ.
329
ßëàìàí (ÿ.) - 1. Ìÿðùÿìÿò, 2. ñÿíÿ ñûüûíäûì, 3. áàüûøëà ìÿíè,
4. àìàíäûð.
ßëáÿòòÿ - Ìöòëÿã, ùÿð ùàëäà, øöáùÿñèç, äîüðó, ãÿòèééÿí,
òÿðÿääöäñöç, ëàáöä.
ßëåéùèññÿëàì (ÿ.) - Ïåéüÿìáÿðëÿðèí àäû ÷ÿêèëÿí çàìàí “îíà ñàëàì
îëñóí” ìÿíàñûíäà áèð äóà.
ßëÿì (ÿ.) - Áàéðàã (äèíè ìÿçìóíäà, ãàðà ðÿíýëè ïàð÷àäàí, éàñ
ÿëàìÿòè áèëäèðèð).
ßëùàñèë (ÿ.) - Õöëàñÿ.
ßëùÿìäöëèëëàù (ÿ.) - Ìþâëàéà øöêöð, Àëëàùà øöêð îëñóí.
ßëöôÿ÷è - Ñöâàðè; Àòà ìèíìèø, àòëû.
ßëöê - Äàü êå÷èñè, ÿëèê.
ßëöêëö - ßëèêëè.
ßìàíÿò - Çÿðÿðñèç îëàí áèð êèìñÿéÿ òàïøûðûëàí øåé, ñîíðàäàí
àëìàã öçðÿ ñàõëàíìàã âÿ ãîðóíìàã ö÷öí áèð
êèìñÿéÿ òàïøûðûëàí úèñèì.
ßìÿêäàð - ßìÿê ñÿðô åäÿí ãóë âÿ éà ìÿìóð, èõòèéàð âÿ
ñÿäàãÿòëè õèäìÿò÷è.
ßìèðàõóð - Ñóëòàíûí âÿ éà áÿéèí ùåéâàíëàðûíà, ñöðöñöíÿ, áàøãà
èøëÿðèíÿ áàõàí øÿõñ, àõóðà áàõàí áÿé; ÿìèðàõóð
áàøû – ÿìèð-àõóðëàðûí áþéöéö.
ßììÿ (ÿ.) - Íÿéè? Ãóðàíäà 30-úó úöçöí áàøûíäàêû Íÿáÿ
ñóðÿñèíèí èëê àéÿñè îëàí “ÿììÿ éåòÿñà-ÿëóí”óí
(îíëàð áèð-áèðèíäÿí íÿéè ñîðóøóðëàð?) èëê êÿëìÿñè-
äèð. Îíà ýþðÿ áó úöç “ßììÿ úöçö” àäëàíäûðûëìûøäûð.
ßììè - (ßðÿáúÿ “ÿìì” ñþçöíöí òÿùðèôè); Àòàíûí ãàðäàøû,
ÿìè.
ßìð (ÿ.) - Áóéðóã; ßìð åéëÿìÿê – áóéóðìàã.
ßìçèðìÿê - ßìèçäèðìÿê; Äþøäÿí ñöä âåðìÿê.
ßíèê - Âÿùøè ùåéâàí áàëàñû; êþïÿê.
ßíñÿ - Áîéóí.
ßíøèøìÿê - Áÿðàáÿð èøëÿìÿê, áèðëèêäÿ èøëÿìÿê.
ßíöê - Áàõ: ÿíèê.
ßð - 1. êèøè, 2. ùÿääè áóëóüà ÷àòìûø êèøè, 3. ÿð, èýèä,
4. ìÿðä, ãÿùðÿìàí.
ßðúÿë - Áÿäõàñèééÿò, ïîçüóí.
ßðäÿì - Ôÿçèëÿò, ìÿðèôÿò.
330
ßðäÿìëè - Ôÿçèëÿòëè, ìÿðèôÿòëè, ùöíÿðëè.
ßðäÿìëö - Áàõ: ÿðäÿìëè.
ßðäèë - Öðÿêëè, úÿñóð.
ßðÿáÿ - Àðàáà.
ßðÿáè (ÿ.) - ßðÿáëÿðÿ ìÿõñóñ; ßðÿáè àòëàð – ÿðÿá àòëàðû, úèíñ àòëàð.
ßðÿôàò - ßðÿôàò (é.à.) – Ìÿêêÿ éàõûíëûüûíäà äàü.
ßðÿí - Èýèä, úÿñóð, ìÿðä, éàõøû éåòèøìèø êàìèë, ìöãÿääÿñ,
ïèð.
ßðÿíëÿð - Óëóëóëàð, óëó ãÿùðÿìàíëàð.
ßðýÿíëèê - Ãàäûíûí êèøèéÿ ùÿäèééÿñè.
ßðêÿú - Åðêÿú; êå÷èíèí èêè éàøûíäàí ñîíðàêû åðêÿê áàëàñû.
ßðëèê - Êèøèëèê.
ßðìÿüàí - ßðìÿüàí, ùÿäèééÿ, ïåøêÿø, ñîâãàò, éàäèýàð.
ßðø - Éåð-ýþé, ýþéöí éåääèíúè ãàòû, àñèìàí.
ßðçàíè (ô.) - Ëöòô, éàõøûëûã; ßðçàíè ãûëìàã – ëöòô åòìÿê, éàõøûëûã
åòìÿê.
ßñà (ÿ.) - Äÿéÿíÿê, çîïà, ÷îìàã.
ßñáàá (ÿ.) - Ýÿðÿêëè øåéëÿð.
ßñÿí - Ñàü, ñàëàìàò.
ßñèë - ßñèë-íÿñèë, òþðÿìÿ.
ßñèðýÿìÿê - Áèð øåéèí éîõëóüóíà ùåéôñèëÿíìÿê.
ßñêè - 1. Ãÿäèìäÿí ãàëìûø, êþùíÿ, êþùíÿëìèø, 2. ãÿäèì,
êþùíÿ.
ßñìÿäèí - ßñìÿäÿí, ÿñìÿäèéè ùàëäà.
ßñðöê - Ñÿðõîø.
ßñðöêìÿê - Ñÿðõîø åòìÿê, ñÿðñÿìëÿòìÿê.
ßòìÿê - ×þðÿê.
ßâÿò - Áÿëè.
ßâðÿí - Àëÿì.
ßââÿë-àõûð - ßââÿë-àõûð, àãèáÿò.
ßéàë (ÿ.) - Þâëàä. Àðâàä; àèëÿ.
ßéÿð - Éÿùÿð.
ßéÿðëÿìÿê - Àòûí áåëèíÿ éÿùÿð ãîéìàã.
ßééàìëà - Áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà, áèð âàõò ñîíðà, áèð ìöääÿò ñîíðà.
ßçÿë (ÿ.) - 1. ßââÿëè îëìàìàã, ÿââÿëè îëìàéàí çàìàí,
2. èíñàíëàðûí ðóùëàðûíûí éàðàäûëäûüû çàìàí; ßçÿëäÿí
éàçûëìàã – èíñàí òàëåéèíèí èëê éàðàäûëäûüû çàìàí òÿéèí
åäèëìèø îëìàã.
331
ßçèì (ÿ.) - Áþéöê, óëó, óúà.
ßçèç (ÿ.) - Øÿðÿôëè, óëó, óúà, ÿçèç, ãöäðÿòëè; Âÿçèôÿ – ìÿíñÿá
ñàùèáè.
ßçðàéûë - ßçðàéûë (ìÿëÿê àäû).

Ô
Ôàèäÿ - ôàéäà, ãàçàíú, ìöíàñèá, ìöíàñèáëèê.
Ôàíè (ÿ.) - Ôàíè. Þëöìëö, ñîíó îëàí, äàèìè îëìàéàí, êå÷èúè.
Ôåë (ÿ.) - Ùÿðÿêÿò, èø, äàâðàíûø; Ôåëè äþíìÿê – íÿ åòäèéèíè
áèëìÿìÿê, òÿðñ èø ýþðìÿê.
Ôÿãèù (ÿ.) - Äèí åëìèíè, øÿðèÿò åëìëÿðèíè áèëÿí, îõóìóø, ìöÿëëèì.
Ôÿðàã (ÿ.) - Àéðûëûã, àéðûëûã àúûñû; Ôÿðàã ýÿëìÿê – àéðûëûã àúûñûíûí
ýÿëìÿñè.
Ôÿðéàä (ô.) - Àüëàéûá ñûçëàìà, àù-âàé åòìÿ, áàüûðìà, ùàéãûðìà,
èíèëòè.
Ôûðëàìàã - Àòûëìàã, àòûëûá øèääÿòëÿ òóëëàíìàã.
Ôûñûë-ôûñûë - Ïû÷ûëòû èëÿ, éàâàø ñÿñëÿ, éàâàø-éàâàø.
Ôöðñÿò (ÿ.) - Ôöðñÿò, ÿëâåðèøëèëèê, óéüóíëóã,

Ý
Ýàù... Ýàù - Áÿçè-áÿçè, áèð... áèð, çàìàí-çàìàí, ùÿðäÿí-ùÿðäÿí.
Ýàù (ô.) - Áÿçÿí.
Ýàâóð - Êàôèð.
Ýåúÿëèê - Þðïÿê, ëÿ÷ÿê.
Ýåúèì - Ýåéèì-êåúèì.
Ýåäÿ - Ãûñà, êöò.
Ýåäÿðìÿê - Êÿíàð åòìÿê, äÿô åòìÿê.
Ýåäèúÿê - Ýåäèíúÿ, îðòàäàí ãàëõûíúà.
Ýåäèìëö - Ýåòìÿëè îëàí, þëöìëö, ñîíó îëàí.
Ýåí - Ýåíèø.
Ýåíÿ - Áèð äàùà, éåíÿ, òÿêðàð.
Ýåíÿç - Àñàí.
Ýåðö - Ýåðè.
Ýåéÿñè - Ýåéÿúÿê, ïàëòàð.
332
Ýåéèì - (Ýåéèì) ïàëòàð, ëèáàñ, ïàëòàð, åâ ïàëòàðû.
Ýåéöðìÿê - 1. Ýåéäèðìÿê, áÿçÿòìÿê, 2. çèðåùëÿìÿê, çèðåù
ýåéäèðìÿê; Ýåéÿð îëìàã – ýåéìÿê.
Ýåéìÿê - Ýåéìÿê, ýåéèíìÿê, ïàëòàð ýåéìÿê.
Ýÿëÿúè - (ìÿú.) àüëû-áàøû (àüëû ýÿëÿúèñè – àüëû ýÿëÿúèñè).
Ýÿëèíúöê - Ýÿëèí (ÿçèçëÿìÿ) – ýÿëèíúèéèì! Êè÷èê ýÿëèí, ñåâýèëè
ýÿëèí.
Ýÿëèø - Ýÿëìÿ, ýÿëèø.
Ýÿëèøìÿê - Ãàðøûëûãëû ýåäèá-ýÿëìÿê.
Ýÿíÿøìÿê - Ýÿíÿøìÿê. Ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê, ñîðóøìàã, ìöøàùèäÿ
åòìÿê.
Ýÿðäÿê - Ýÿðäÿê, çèôàô åâè, òîé åâè.
Ýÿðäÿêõàíà - Òÿçÿ åâëÿíÿíëÿð ö÷öí åâ.
Ýÿðäóí - Äþâðàí; ãàðà ýÿðäóí – àíà áÿòíè.
Ýÿðÿêìÿê - Ýÿðÿê îëìàã; âàúèá, çÿðóðè ýþðöíìÿê; ëàçûì îëìàã.
Ýÿðèíìÿê - Ýÿðèëìÿê, òàðûì ÷ÿêèëìÿê.
Ýÿðìÿê - Ýÿðìÿê.
Ýÿòöðìÿê - 1. Ýÿòèðìÿê, 2. ãàëäûðìàã.
Ýÿâÿçëÿìÿê - Êîáóä éåìÿê. Éàíìûø êþìöðäÿ áèøèðìÿê, îääà
áèøèðìÿê.
Ýÿç Û - Äÿôÿ, êÿðÿ.
Ýÿç ÛÛ - Ýÿç (êè÷èê éàðûã); îõóí éàðûüû; éàé ýÿçè.
Ýÿçëÿìÿê - Íèøàí àëìàã, îõó ýÿçèíÿ ãîéìàã, îõó êÿðòèéèíäÿ
éåðëÿøäèðìÿê.
Ýèçëö - Ýèçëè.
Ýîð (ô.) - Ãÿáèð, ìÿçàð, ýîð.
Ýþäÿ - Ýþâäÿ.
Ýþäÿê - Ýþäÿê, ãûñà.
Ýþäÿëìÿê - Ãûñàëìàã, ýþäÿëìÿê.
Ýþý Û - Ýþé, ñÿìà.
Ýþý ÛÛ - Ýþé, ìàâè.
Ýþýúÿ - Ýþìýþé.
Ýþýúÿ òàü - Ýþìýþé äàü.
Ýþýÿð÷èí - Ýþéÿð÷èí.
Ýþêúÿê - Ãåéðè-àäè ýþçÿë, éåýàíÿ ýþçÿë.
Ýþëýÿëöúÿ - Êþëýÿëè îëàí, êþëýÿñè îëàí.
Ýþìöëìÿê - Éåðÿ áàòìàã, éåðäÿ ãåéá îëìàã, òîðïàãëà þðòöëìÿê.
333
Ýþí - Ýþí; èíÿê, þêöç âÿ êÿë äÿðèñèíäÿí ïàëûä ãîçàñû èëÿ
èøëÿíÿí àü äÿðè.
Ýþíäÿð - Ìûçðàã, ãàðüû, íèçÿ.
Ýþðê - Ýþçÿëëèê.
Ýþðêëè - Ýþçÿë, éàðàøûãëû.
Ýþñòÿê - ×èäàð; ìöõòÿëèô áàü, áÿíä âÿ çÿíúèð; ùåéâàíëàðûí
àéàüûíà âóðóëàí ýþäÿê áàü; Ýþñòÿýè öçìÿê – àéàüà
âóðóëìóø èïè ãûðìàã.
Ýþéýè // ýþéýö - Êöðÿêÿí.
Ýþéíÿìÿê - Äÿðäëÿíìÿê, äÿðä ÷ÿêìÿê, öçöëìÿê, éàíìàã.
Ýþçúèýÿç - 1. Êè÷èê ýþç, 2. ãÿøÿíý ýþç.
Ýþç÷è - Êÿøôèééàò÷û, úàñóñ, õÿôèééÿ.
Ýþçÿòìÿê - Ýþçëÿìÿê.
Ýþçöêìÿê - Ýþðöíìÿê.
Ýóìáóð- - Ýóìáóëòóëó; óüóëäàéàí âÿ ýóðëàéàí ñÿñ; Ýóìáóð-
ýóìáóð ýóìáóð äàâóëëàð ÷àëûíìàã.
Ýöíáÿä (ô.) - Ýöìáÿç, êîíóñâàðè ôîðìàäà òàâàíû îëàí éóâàðëàã
áèíà, ãöááÿëè ùÿð ùàíñû áèð áèíà, ãöááÿ.
Ýöíëöê - ×ÿòèð; êþëýÿ ñàëìàã ö÷öí éàðûéàí ïÿðäÿ.
Ýöíö - Ýöíö (ãàäûí). Ãûñãàíìà, ãûñãàíúëûã.
Ýöðáöç (ô.) - Çèðÿê, ÷åâèê, ýöúëö.
Ýöðÿø - Ýöëÿø. Òóòàøìàã, ýöëÿø; Ýöðÿø òóòìàã – ýöëÿøìÿê.
Ýöðÿøìÿê - Ýöëÿøìÿê, áèð-áèðè èëÿ ýöú ñûíàìàã, ïÿùëÿâàíëàðûí
ýöëÿøìÿñè.
Ýöðëÿìÿê - Ýóðóëäàìàã. Ýóðóëòó ñàëìàã, íÿðÿ ÷ÿêìÿê.
Ýöðç (ô.) - Ýöðç. Ãÿäèì ñèëàù íþâö; Äÿìèðäÿí ÷îìàã; òîïïóç,
øåøïÿð.
Ýöâÿíú - Ýöâÿíú, ñåâèíú, þéöíìÿ; äàéàã, ñþéêÿíèëÿúÿê øåé;
ôÿðÿù; Ñåâèíú äóéóìó, äàõèëè à÷ûëìà; åòèìàä, öìèä,
ýöâÿíèëÿí øåé; ñåâèíúëè, äàéàíàúàã, ýöâÿíìÿê,
þéöíìÿê; Àðçó, ÿìÿë, ýöâÿíìÿ, ëîâüàëàíìà,
þéöíìÿ, ãöðóð, âöãàð, ÿçÿìÿò.
Ýöâÿíìÿê - Ýöâÿíìÿê, àðõàëàíìàã.
Ýöéÿýö - Áàõ: ýþéýè.
Ýöç - Ïàéûç; Ýöç àëìàñû – ïàéûç àëìàñû.
Ýöçèí - Ïàéûçäà.

334
 Ü
Üàôèë (ÿ.) - Áèð øåéèí ôÿðãèíÿ âàðìàéàí, äèããÿòñèç, õÿáÿðñèç; Ãàôèë
îëìàã.
Üàôèlëÿ - Õÿáÿðè îëìàäàí, õÿáÿðñèçúÿ, ôÿðãèíÿ âàðìàäàí.
Üàôèëëöúÿ - Ìÿëóìàòû îëìàéàí, õÿáÿðñèç.
Üàèá (ÿ.) - Ìÿëóì îëìàéàí, ýþðöíìÿéÿí, ìåéäàíäà îëìàéàí.
Ýàéÿò(ÿ.) - ×îõ; íÿòèúÿäÿ.
Üàçè (ÿ.) - Ãàçè. Äèí óüðóíäà ñàâàøàí; äöøìÿíÿ ùÿìëÿ åäÿí,
Èñëàì äöøìÿíè èëÿ äþéöøÿí ìöñÿëìàí.
Üÿçà (ÿ.) - Äèí éîëóíäà âóðóøìà.
Üåéðÿò (ÿ.) - Ãåéðÿò.
Üåéðè (ÿ.) - Ãåéðè, áàøãà.
Üÿíè (ÿ.) - Àëëàùûí àäëàðûíäàí áèðè, áèð êèìñÿéÿ âÿ éà áèð øåéÿ
ìþùòàú îëìàéàí, çÿíýèí; Üÿíè Òàíðû.
Üÿðèì (ÿ.) - Ðÿãèá, ãàðøûëûã.
Üûçûëäàìàã - Ãûæûëäàìàã, âûéûëäàìàã.
Üûðûì (ÿ.) - Ðÿãèá; Üûðûì ãîéìàã – ìåéäàí îõóòìàã ö÷öí
äþéöø÷ö ñå÷ìÿê; Üûðûìà éåòìÿê – äöøìÿíëÿ
ãàðøûëàøìàã.

Ù
Ùàúÿò (ÿ.) - 1. Ýÿðÿê, åùòèéàú, 2. éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè ìöãÿääÿñ áèð
ãöââÿòäÿí èñòÿíèëÿí äèëÿê.
Ùàúû (ÿ.) - Ìÿêêÿíè çèéàðÿò åòìèø ìöñÿëìàíëàðà âåðèëÿí àä.
Ùàãã (ÿ.) - Àëëàù.
Ùàãëàìàã - Þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê; úÿçàñûíû âåðìÿê.
Ùàëàë Û - Ùÿéàò éîëäàøû – ÿð âÿ àðâàä.
Ùàëàë ÛÛ (ÿ.) - Èñëàì äèíèíèí åùêàìëàðûíà ýþðÿ éåéèëìÿñèíÿ,
zèøëÿäèëìÿñèíÿ âÿ éà þçöíÿ ìàë åäèëìÿñèíÿ èúàçÿ
âåðèëÿí; Êÿáèíëè, íèêàùëû; Ãàíóíè.
Ùàìàí (ô.) - 1. Ýþç þíöíäÿ îëìàéàí âÿ éà óçàãäà îëàí áèð øåéè âÿ
éà øÿõñè ýþñòÿðìÿê ö÷öí èøëÿäèëÿí ÿâÿçëèê – î, þçö. 2.
Äÿðùàë.
Ùàìïà (ô.) - Éîëäàø, ñèðäàø, ñèëàùäàø.
335
Ùàðàìçàäÿ - (ßð. ùÿðàì âÿ ô. çàäÿ) ôûðûëäàã÷û, êÿëÿêáàç, ùèéëÿáàç,
áèú, éàðàìàç.
Ùåúàñûíëàéûí - Ùåúà, ùþúúÿëÿìÿê.
Ùåéáÿò (ÿ.) - Ùåéáÿò, ãîðõó.
Ùåéáÿòëö - Ãîðõóíú, ùåéáÿòëè, ÿúàèá ýþðöíöøëö.
Ùÿëàë (ÿ.) - Ùàëàë; ùàðàìûí çèääè.
Ùÿëàëëàøìàã - Ùàãñûçëûãëàðûíû áèð-áèðèíÿ áàüûøëàìàã.
Ùÿìàèë (ÿ.) - Áîéóíáàüû, ÷èéèíäÿí àñûëàí áàü; ãûëûíú àñãûñû; Ùÿìàèë
ãóøàíìàã – ãûëûíúûí áàüûíû ÷èéèíäÿí àòàðàã – ÷àðïàç
òàõìàã.
Ùÿìÿí - Äÿðùàë, ùÿìèí.
Ùÿ ìè - Áåëÿìè? Äåéèëìè? Áåëÿ äåéèëìè?
Ùÿìëÿ (ÿ.) - Ùöúóì, äþéöøäÿ äöøìÿí öñòöíÿ òóëëàíìàã.
Ùÿìòà (ô.) - Ñèðäàø, éîëäàø, éàõûí äîñò, éàøûä, òàé.
Ùÿíèð - Éàâàø ñÿñ, ãóëàüà äÿéÿí àíëàøûëìàç ñÿñ.
Ùÿï - Òàìàì, áöòöí.
Ùÿðàìè (ÿ.) - 1. Ùàðàì éåéÿí, 2. ãóëäóð, ñîéüóí÷ó, õûðñûç, éîëêÿñÿí.
Ùÿðèô (ÿ.) - éîëäàø; ÿñíàô , èøÿ éàðàìàç àäàì, óòàíìàç,
òÿêÿááöðëö, þçöíö áÿéÿíìèø, êîáóä; îðòàã, éàõûí
éîëäàø, äöøìÿí, ìöõàëèô, ðÿãèá (ùÿãàðÿò âÿ íèôðÿò
åòìÿ ìÿíàñû èëÿ) àäàì.
Ùÿðçÿ (ô.) - Áîøáîüàçëûã, ÿáÿñ, íàùàã.
Ùÿñÿä (ÿ.) - Ïàõûëëûã; Ùÿñÿä åòìÿê – ãèáòÿ åòìÿê.
Ùÿñóä (ÿ.) - Ãèáòÿ åäÿí, ïàõûë; Ùÿñóä êàôèð – õÿáèñ êàôèð.
Ùÿâàëà (ÿ.) - Éþíÿëìÿ.
Ùÿçðÿò (ÿ.) - Úÿíàá.
Ùè÷ - 1. ßñëà, ãÿòèééÿí, êÿñêèí îëàðàã, 2. ìÿýÿð?
Ùèììÿò - Ñÿé, úÿùä, êþìÿê, ãåéðÿò.
Ùèíäó - Ùèíäëè, ãóëëóã÷ó, êþëÿ, ãàðà ðÿíýëè àäàì.
Ùèñàð (ÿ.) - Ùàñàð, áèð éåðè ãîðóìàã ö÷öí ÷ÿêèëÿí äèâàð, áàðû, ñÿää.
Ùîëÿ - Áèð úèñìèí ÷åâðÿñè; îâ éåðè, ãîðóã.
Ùîòàç // õîòàç - Ãîòàç.
Ùó (ÿ.) - Àëëàùà (Î) èøàðÿ åäÿí êÿëìÿ.

336
 Õ
Õà÷ - Õðèñòèàíëàðûí, ùÿçðÿòè Èñàíûí àñûëìûø øÿêëèíè òÿìñèë
åòäèéèíÿ èíàíäûãëàðû ÿëàìÿò, áöò.
Õàëèúÿ (õàëûúà) - êè÷èê õàëû, êè÷èê òöðê õàëûñû, ìÿáÿä õàëûñû.
Õàíëûã - Õàíëûã. Ùàêèìèééÿò, äþâëÿò.
Õàíóì - Õàíûì (õèòàá: åé õàíûì, åé ìÿíèì õàíûì).
Õàðàú (ÿ.) - (Áàõ: õÿðàú).
Õàñ (ÿ.) - Àäëû-ñàíëû, ñå÷èëìèø, ñå÷èëìèø âÿ àäû áÿëëè àäàì; Õàñ
áÿýëÿð – àäëû-ñàíëû áÿéëÿð.
Õàòèð (ÿ.) - Êþíöë, ãÿëá; Õàòèðè õîø îëìàã – ñåâèíìÿê.
Õàòóí - Ãàäûí, ùÿéàò éîëäàøû, àðâàä, õàíûì, Õàíûí âÿ éà
ùþêìäàðûí ãàäûíû.
Õÿáÿðëÿøìÿê - Õÿáÿðëÿøìÿê. 1. Ñþçëÿøìÿê, 2. õÿáÿð àëìàã, 3. õÿáÿð
àëûá âåðìÿê, 4. õèòàá åòìÿê, äàíûøìàã, ñþéëÿìÿê.
Õÿëàéèã (ÿ.) - Õÿëã îëóíìóøëàð, õèäìÿò÷è ãàäûí; úàðèéÿ, êþëÿ ãàäûí.
Õÿëÿòëÿìÿê - Ùÿäèééÿ âåðìÿê, õÿëÿò âåðìÿê; Õÿëÿò ýåéäèðìÿê,
ùþêìäàðûí êþíëöíö õîø åòìÿê.
Õÿëâÿòúÿ - Äèç-äèçÿ, áàø-áàøà, éàëíûçúà.
Õÿðàú (ÿ.) - 1. Ìöñÿëìàí îëìàéàíëàðäàí àëûíàí âåðýè, 2. ýöú èëÿ
àëûíàí ïóë.
Õÿñì - Ãàðøû òÿðÿô, äöøìÿí.
Õûðà - Êè÷èê, çÿèô.
Õûðàíúÿ - Áàõ: õûðà.
Õûðëàìàã - Öçÿ ãàáàðìàã, õîðëàìàã, äîíãóëäàìàã, ìûðûëäàíìàã.
Õûðñûç - Ôûðûëäàã÷û, ãóëäóð.
Õûðñëû - Òàìàùêàð, õÿñèñ; äîíóçó îëàí.
Õèçìÿòêàð (ÿ. ô.) - Õèäìÿò÷è.
Õîúà (ô. Õàúÿ) - Àüñàããàë, éîëýþñòÿðÿí, ÿôÿíäè.
Õîðëàìàã - Õîð áàõìàã, òÿùãèð åòìÿê.
Õîéðàä - Ãàáà, òÿðáèéÿñèç, áÿäõàñèééÿò.
Õóá (ô.) - Éàõøû.
Õóä (ô.) - Þçö.
Õóäà (ô.) - Òàíðû.
Õóðä (ô.) - Õûðäà, êû÷ûê.
Õöìðÿ (ô.) - Êè÷èê êöï.
Õöððÿì - Øàä. Ôÿðÿùëÿíìÿ, ñåâèíìÿ, øÿí îëìà.
Õöñóñ (ÿ.) - Ùàããûíäà, áàðÿñèíäÿ.

337
 Û
Ûëäûðûì - Èëäûðûì.
Ûëäûç - Óëäóç.
Ûðìàã - Àõàð ñó, äÿíèçÿ òþêöëÿí àõàð ñó, ÷àé.
Ûñûðìàã - Äèøëÿìÿê.
Ûñìàðëàìàã - ßìàíÿò âåðìÿê, òàïøûðìàã.
Ûøûã // àøûã - Äÿìèð áàøëûã.

È
Èáðÿò (ÿ.) - 1. Þðíÿê ñàéûëàúàã øåé, 2. åùòèéàò åäèëÿúÿê øåé,
3. ÿúàéèá, ãÿðèáÿ øåé.
Èáðèøèì - Áóðóëìóø èïÿê òåë, èíúÿ èïÿê áöêìÿñè.
(ô. ßáðèøèì)
Èúàçÿò (ÿ.) - Èúàçÿ âåðìÿ, èçèí, ðöñõÿò.
È÷ÿðö - È÷ÿðè.
È÷ÿò - È÷ÿúÿê øåé, è÷èëÿúÿê øåé, ñó.
È÷èí - È÷èí-è÷èí (àüëàìàã).
È÷ìÿ - È÷êè, è÷ìÿ.
È÷ðÿ - 1. Àðàñûíäà, 2. È÷ÿðè, 3. è÷èíäÿ.
È÷öí - Ö÷öí.
È÷öðìÿê - È÷èðìÿê, ñÿðõîø åòìÿê.
Èäöýè - Îëäóüó.
Èõòèéàð (ÿ.) - 1. Áÿéÿíìÿ, ñå÷ìÿ, öñòöíëöê. 2. ãîúà, éàøëû, ïèðàíè.
Èêèíäè - Ýöíöí éàðûñû, ýöíöí èêèíúè éàðûñû, ýöíöí éàðûñûíäàí
ñîíðàñû.
Èãðàð (ÿ.) - À÷ûãúà ñþéëÿìÿ, èíêàð åòìÿìÿ; Åòèðàô, ãÿáóë.
Èëäÿí - Åëäÿí þíäÿ (÷àäûðûíû åëäÿí þíäÿ òèêäè).
Èëäèðìÿê - Ñàíúìàã, äÿëèá êå÷èðìÿê.
Èëÿì - Áàõ: èëÿí.
Èëÿí - 1. èëÿ, áÿðàáÿð áèðëèêäÿ, 2. âàñèòÿñè èëÿ, 3. äÿ, 4. ùàáåëÿ.
Èëÿðè - Èðÿëè.
Èëÿòìÿê - Éåòèðìÿê, ÷àòäûðìàã.
Èëÿéö - Þí, ãàðøû.
Èëüàð - Áàñãûí, ùöúóì.
Èëüûìàã - Àòëà ÷àïà-÷àïà ùöúóì åòìÿ.
338
Èëõû // ûëõû - Èëõû.
Èëõû÷û // èëãû÷û - Èëõû÷û, àòà áàõàí, àò îòàðàí.
Èëëÿëëàù - “Íÿäèð áó ÷ÿêäèéèì”, “éàíäûì ÿëèíäÿí” ìÿíàñûíäà
èøëÿäèëèð.
Èëìÿê - Èëìÿê – èïäÿí ùàëãà äöçÿëòìÿê.
Èëòèôàò (ÿ.) - Ýöëÿð öç ýþñòÿðìÿê, áèðèíèí êþíëöíö õîø åòìÿê, èíúÿ
âÿ çÿðèô äàâðàíìàã.
Èìàðÿò (ÿ.) - Õåéèðëè èø, éîõñóëëàðà êþìÿê ö÷öí ãóðóëìóø éåð,
êàñûáëàðà éåìÿê âåðèëÿí éåð, éîõñóëëàð éåìÿêõàíàñû;
Èìàðÿòëÿð éàïìàã – ñÿàäÿò åâëÿðè òèêìÿê.
Èìäè - Èíäè. Àðòûã.
Èìÿê - Êþìÿê÷è ôåë.
Èìèðçÿ - Áÿé îüëó, áÿé óøàüû, áÿéçàäÿ.
Èìðÿíúè - Àðçó îëóíàí øÿõñ âÿ éà ÿøéà, ãèáòÿ åäèëÿí êèìñÿ âÿ
éà ÿøéà.
Èìðÿíìÿê - Àüçûíûí ñóéó àõìàã, àüûç ñóëàíìàã, àðçó åòìÿê,
àðçóëàìàã, øèääÿòëÿ àðçó åòìÿê.
Èíàã - ßí éàõûí àäàì.
Èíàéÿò (ÿ.) - 1. Áèð êèìñÿéÿ Àëëàùûí èëòèôàò åòäèéè ëöòô, êÿðÿì,
éàðäûì, 2. Êÿðÿì, éàõøûëûã, èëòèôàò, éàðäûì.
Èíúèíìÿê - Êþíöëäÿí éàðàëàíìàã, êþíëö ñûíäûðûëìàã.
Èíðàìàã - Èíëÿìÿê.
Èíðÿìÿê - Èíðàìàã; áþéöðìÿê, è÷èíè ÷ÿêìÿê.
Èíøàëëàù - 1. Àëëàù äèëÿðñÿ, Àëëàù èñòÿðñÿ, 2. ãèñìÿò îëñà.
Èðàã // ûðàã - Óçàã.
Èðèøìÿê // èðìÿê - ×àòìàã, éåòèøìÿê.
Èðýöðìÿê - Éåòèðìÿê, ÷àòäûðìàã.
Èðç (ÿ.) - Èíñàíûí íàìóñó âÿ ùþðìÿòè, øÿðÿôè.
Èñ - Éèéÿ, ñàùèá.
Èñìè-ÿçÿì - Ùàããûí áöòöí àäëàðûíû þçöíäÿ òîïëàéàí àä, Àëëàù.
Èñíàìàã - Ùÿøÿðàò.
Èññöç - Áîø, ñàùèáñèç.
Èñòèùñàí (ÿ.) - Áÿéÿíìÿ, õîøà ýÿëìÿ, éàõøû, éàõóä ýþçÿë îëäóüóíó
ñþéëÿìÿ.
Èøäÿ - Äàùà, àðòûã, áóäóð (ÿäàò).
Èøðÿò (ÿ.) - Éåéèá è÷ìÿ, ñÿðõîøëóã âåðÿí ùÿð ùàíñû áèð è÷êè.
Èòòèôàã (ÿ.) - Áèðëèê, àíëàøìà, ãàðøûëûãëû àíëàøìà, óéóøìà.
339
Èéÿ - Éèéÿ, ñàùèá.
Èéÿýö - Ãàáûðüà.
Èççÿò (ÿ.) - 1. Äÿéÿðëè îëìà, 2. àç âÿ íàäèð îëìà, 3. ãöäðÿòëè îëìà,
4. øàí âÿ øÿðÿô, 5. ÿçÿìÿò, ãöäðÿò.
Èççÿòëö - Åòèáàðëû; Ùþðìÿòÿ ëàéèã, ÷îõ äÿéÿðëè, ÷îõ áÿéÿíèëìèø.

Ê
Êàôèð (ÿ.) - 1. Àëëàùûí âàðëûüûíà èíàíìàéàí, èìàíñûç.
Êàüûò (ô.) - Êàüûç.
Êàùèë (ÿ.) - Òÿíáÿë.
Êå÷ÿ - Êå÷ÿ, òÿïèëìèø éóí, êå÷ÿ.
Êåäè - Ïèøèê.
Êåéèê - Úåéðàí, êåéèê.
Êÿáèí - Èçäèâàú, íèêàù; Åâëÿíìÿíèí ãàíóíè øÿêëÿ ñàëûíìàñû.
Êÿëáöúöýÿç (ÿ.)- Èò, îâ èòè.
Êÿëèúÿ - Ëàããûðòû, ñþç, ñþùáÿò, ìöñàùèáÿ, ìöêàëèìÿ.
Êÿëèä - Ãûôûë, êèëèä.
Êÿëèñà - Êèëñÿ.
Êÿíäèðèê - Äÿðè ñöôðÿ. 1. ãàäûíëàð òÿíäèð ÷þðÿéè éàïàðêÿí õÿìèð
òàõòàñûíûí àëòûíà ñÿðäèêëÿðè äÿðèäÿí äöçÿëäèëÿí éàéãû,
õÿìèð à÷àðêÿí éåðÿ ñÿðèëÿí áåç âÿ éà äÿðèäÿí
äöçÿëìèø éàéãû, öçÿðèíÿ óí ÿëÿìÿê ö÷öí ýþí äÿðè,
2. éåðÿ ñÿðèëÿí âÿ ìàñà éåðèíÿ èøëÿäèëÿí äÿðè,
3. äÿðèäÿí ñöôðÿ.
Êÿíäè // êÿíäö - Øÿõñè, þçö.
Êÿíäþçö - Þçö.
Êÿïÿíÿê - Éàïûíúû; ÷îáàíëàðûí ãûøäà ýåéäèêëÿðè äþéìÿ éóíäàí
êå÷ÿ, êå÷ÿäÿí òèêèëÿí ãîëñóç ÷îáàí ïëàøû, ÷îáàí
éàïûíúûñû.
Êÿðÿì (ÿ.) - Êÿðÿì, èíñàô.
Êÿððÿ (ÿ.) - Äÿôÿ, êÿðÿ, ñÿôÿð, éîë.
Êÿðòìÿ - ×ÿðòìÿ, êÿñìÿ.
Êÿðòìÿê - Êÿñìÿê.
Êÿñèì - Ãÿðàðëàøìà.
Êèáè - Êèìè, òÿê.
340
Êè÷è - Êè÷èê.
Êèìñÿíÿ - Áèð êÿñ.
Êèð - ×èðê, ìóðäàðëûã, ïèñëèê, ïèñ, êèð.
Êèðèø - Êèðèø, ãûðëàíìûø èï.
Êèø - Äÿðèäÿí îõ ãàáû.
Êèøè - Àäàì.
Êîìà - Òîéóãëàðûí ãàëäûüû éåð, òîéóã ùèíè.
Êîñ - Çÿðá àëÿòè; Íàüàðàíûí áèð íþâö; Èðè òÿáèë.
Êþá - Êþï, ÷îõ.
Êþ÷öðìÿê - Åâëÿíäèðìÿê.
Êþê - 1. Ñîéóí ÿñëè, ÿñèë, òÿìÿë.
Êþìÿú - Êþêÿ, êþìáÿ.
Êþìëÿê - Êþéíÿê.
Êþíëÿê - Áàõ: êþìëÿê.
Êþïðè - Êþðïö.
Êþïöð-êþïöð - Ýóìáóð-ýóìáóð.
Êþøÿê - Êþøÿê; àëòû àéëûã äÿâÿíèí áàëàñû.
Êþøê - Êþøê, ãÿñð.
Êþéìÿê - Ýþéíÿìÿê.
Êóìà - ßðëÿðè îðòàã îëàí ãàäûíëàð.
Êöáÿ // êöïÿ - Ñûðüà.
Êö÷öúöê - Êè÷èêúÿ, áàëàúà.
Êöôð (ÿ.) - 1. Èìàíûí ÿêñè, äèíñèçëèê.
Êöëàù (ô.) - Áàøà ãîéóëàí ãàëïàã, áàø ýåéèìè, êîíóñâàðè ôîðìàäà
áàøëûã, òàòàð áàøëûüû.
Êöëöê - Òåç, ÷åâèê, úÿëä.
Êöëöíý - Êöëöíý, äöñÿð; èêè óúó ñèâðè âÿ êÿñêèí, äàø éîíìàã
ö÷öí àëÿò.
Êöïÿëè - Ñûðüàëû, êöïÿñè îëàí.
Êöð - Äÿúÿë, íàðàùàò àäàì.
Êöðñè (ÿ.) - 1. Ýþéöí ñÿêêèçèíúè ãàòû, 2. ÿðø, 3. Àëëàùûí ñÿëòÿíÿòè,
ãöäðÿòè.
Êöðöì - Íÿñèë, òþðÿìÿ.
Êöò-êöò - Éàâàø-éàâàø, êåéëÿøÿðÿê.
Êöâëÿê - Ñó ãàáû.

341
 Ã
Ãàáà - Áþéöê, êîáóä.
Ãàáàã - Þðòöê.
Ãàáûðüàëó - Ãàáûðüàëû, èìÿúè áÿäÿíè áÿðêèìèø.
Ãà÷ - Íÿ ãÿäÿð, íå÷ÿ, íå÷ÿ äÿôÿ.
Ãà÷àí - Ùà÷àí, íÿ âàõò.
Ãàäà - Ãàäà, áÿëà.
Ãàäèð (ÿ.) - 1. Àëëàùûí àäëàðûíäàí áèðè, 2. ýöúëö, ãöäðÿòëè; Ãàäèð
âåðÿí.
Ãàäóí - Ãàäûí.
Ãàôòàí - Ýåéèì, ãàôòàí.
Ãàôòàíëûã - Ãàôòàíëûã ïàð÷à, ýÿëèíëèê ïàð÷à.
Ãàüàí - Êöêðÿìèø, ãÿçÿáëÿíìèø.
Ãàüûðìàã - ×ûüûðìàã.
Ãàãìàã - Ãûçìàã, ãÿçÿáëÿíìÿê, âóðìàã.
Ãàõûíú - 1. Äàíëàã, ãûíàìà, áàøà ãàõìà, 2. çÿðáÿ.
Ãàõûøäûí - Äàíãûëòû, ýóðóëòó.
Ãàèì Û - Àëëàùûí àäëàðûíäàí áèðè.
Ãàèì ÛÛ - Ãöââÿòëè, ñàüëàì, ìþùêÿì, óçóíþìöðëö.
Ãàãûíú - Ãàõûíú, öçÿ âóðìà, òÿíÿ åòìÿ.
Ãàãìàã - Âóðìàã; Ýþç âóðìàã.
Ãàãóáàí - Ãàõàðàã; ãàõûá.
Ãàëàáà - Ãÿëÿáÿëèê, ÷îõëóã.
Ãàëàáàëûã - ×îõëóã, ãàðìàãàðûøûã ùÿð ùàíñû áèð êöòëÿ.
Ãàëàã - Òîé ýåúÿñè ýÿëèíëÿðèí áàøûíà ýåéäèðèëÿí áèð íþâ
òàõòàäàí îëàí òàú, ýÿëèí òàúû.
Ãàëàíûñû - Ãàëàíû. Äèýÿðëÿðè, þçýÿëÿð, ýåðè ãàëàíëàð.
Ãàëäûðûúàã - Ãàëäûðûíúà.
Ãàëãàí - Ãàëõàí.
Ãàëãìàã - Ãàëõìàã, àéàüà ãàëõìàã.
Ãàëû - Õàëû, ýÿáÿ, õàë÷à.
Ãàëûúàã - Ãàëûíúà.
Ãàëûí - Ãàëûí, áþéöê; òîéóí áàøëàíäûüû ýöí îüëàí òÿðÿôèíäÿí
ãûç òÿðÿôèíÿ ýþíäÿðèëÿí ùÿäèééÿëÿð.
Ãàëûíëûã - Òîéäà âåðèëÿí áàøëûã.
Ãàëìûø - Ñûíûã äöøìöø. àúèç, äöøýöí.
342
Ãàìà - Ãÿìÿ, èêè àüûçëû áû÷àã, êè÷èê õÿíúÿð.
Ãàìó - Ùàìû, áöòöí, ùÿð êÿñ.
Ãàí // üàí - Õàí.
Ãàíúàðó - Ùàðà, íåúÿ.
Ãàíäà - Ùàðàäà.
Ãàíû - Ùàíû.
Ãàí ãàøûíìàã - Ñèäèéÿ ãàí ýåòìÿê.
Ãàíüû - Ùàíñû.
Ãàíëó - Ãàíëû.
Ãàï - Ãàéà.
Ãàïàã - Ãàïàã; ãàïàã ãàëäóðìàã – ýþçöíö à÷ìàã.
Ãàïàðìàã - Ãàáàðìàã.
Ãàïëàí - Èñòè þëêÿëÿðäÿ îëàí äÿðèñè õàëëû éûðòûúû ùåéâàí, ãàïëàí,
ïÿëÿíý.
Ãàïó - Ãàïû, ãàëà âÿ øÿùÿð äàðâàçàñû.
Ãàïó÷û - Ãàïû ýþçÿò÷èñè, ãàïûäà êåøèê ÷ÿêÿí, ãîðóéóúó.
Ãàïóðüà - Ãàáûðüà.
Ãàïóðüàëû - Ãàáûðüàëû, ýöúëö.
Ãàðà - Áþéöê.
Ãàðàãóúà - Àüñàããàë, ùþðìÿò ñàùèáè éàøëû êèøè, àòà; áàáà.
Ãàðàëûã - Åéèá, ëÿêÿ, øÿðÿôñèçëèê.
Ãàðàëó - Òàëåñèç, éàñäà îëàí.
Ãàðàëóúà - Áàõ: ãàðàëó.
Ãàðàíãó - Ãàðàíëûã.
Ãàðàðìàã - Ãàðàëìàã, êÿäÿðëÿíìÿê.
Ãàðàâàø - Ãàðàâàø, ãóë, õèäìÿò÷è.
Ãàðàâóë - Ãàðàâóë, ýþçÿò÷è, êåøèê÷è.
Ãàðäàø - “Ãàðûíäàø” ñþçöíöí ôîíåòèê äÿéèøìÿéÿ óüðàìûø
ôîðìàñûäûð.
Ãàðäàøëó - Ãàðäàøû îëàí, ãàðäàøû éàíûíäà îëàí.
Ãàðüàìàã - Ãàðüàìàã, ëÿíÿòëÿìÿê.
Ãàðüàøà - Ãàðüàøà, ÷ÿòèíëèê.
Ãàðû - Ãàðû, éàøëû, ãîúà ãàäûí.
Ãàðûúûã - Ãàðûúûã (ÿçèçëÿìÿ).
Ãàðûìàã - Ãîúàëìàã, ãàðûìàã.
Ãàðûíäàø - Áàõ: Ãàðäàø.
Ãàðüó - Ãàðüû, ãàðüû-ãàìûø.
343
Ãàðìàëàìàã - Ãàðìàëàìàã, ÿëëÿ áÿðê-áÿðê òóòìàã.
Ãàðìà-áöýÿú - Áóðìà, àõòà – àõòàëàíìûø ãî÷.
Ãàðøó - Ãàðøû, öç-öçÿ.
Ãàðó - Ãîëóí áàçó ñöìöéö.
Ãàðóúûã - Ãîëáàã, áàçóáÿíä.
Ãàðâàìàã - Éàõàëàìàã.
Ãàðâàøìàã - Òóòàøìàã.
Ãàñ-ãàñ - Ãÿùãÿùÿ èëÿ – ãàñ-ãàñ ýöëìÿê.
Ãàøàíìàã - Ãîðõóäàí ñèäèê áóðàõìàã.
Ãàøãà - Ãàøãà – àòûí àëíûíäà àü õàë.
Ãàò - Éàí – Ãàòûíäà: éàíûíäà, ãàðøûñûíäà.
Ãàòû - Ñÿðò, ìþùêÿì.
Ãàòûð - Åøøÿéèí ìàäéàíäàí îëàí áàëàñû, ãàòûð.
Ãàòëà - Äÿôÿ.
Ãàòëàíìàã - Äþçìÿê.
Ãàóðìà - Ãîâóðìà.
Ãàâàò - Îüðàø, ïîçüóí.
(ÿ. Êàââàä)
Ãàâüà (ô.) - Äàëàøìà, áàüûðòû, äþéöø.
Ãàâüà áàñûëìàã- Ñîíà ÷àòàí äþéöø, áèòÿí ýóðóëòó.
Ãàâðàìàã - Ãóúàãëàìàã.
Ãàâøóðìàã - Áèðëÿøäèðìÿê, ãîâóøäóðìàã.
Ãàâóì - Ãîùóì-ÿãðÿáà; ãþâì.
Ãàâóì-ãàðäàø - Ãîùóì-ãàðäàø.
Ãàâóí - Ãîâóí.
Ãàéÿò (ÿ.) - ×îõ, ëàï, ëàï ÷îõ, ñîí äÿðÿúÿ, íÿòèúÿäÿ.
Ãàéüóëó - Ãÿìëè, íàðàùàò, ãàéüûëû.
Ãàéûãìàã - Éàíà ÷ÿêèëìÿê.
Ãàéûðû - Ãåéðè.
Ãàéèá - Ãåéá, ãåéá îëìà, éîõà ÷ûõìà, ýÿëÿúÿê.
Ãàéìàã - Ñàïìàã, ÷ÿêèíìÿê.
Ãàéòàáàí - Äÿâÿ ñöðöñö, äÿâÿ ãàòàðû; äÿâÿ ñàõëàíàí éåð.
Ãàéóðìàã - Ãàéüûëàíìàã. 1. ÿñèðýÿìÿê, ýþçëÿìÿê, ùèìàéÿ
åòìÿê, ãîðóìàã; 2. è÷èíÿ äÿðä ñàëìàã, áóðàäàí
íàðàùàò îëìàã, ãÿì éåìÿê, ãàéüûëàíìàã, ôèêèð åòìÿê,
ãÿì ÷ÿêìÿê, 3. ìàðàãëàíìàã, ìóüàéàò îëìàã, ìÿíà
âåðìÿê.
344
Ãàç - Ñó ãóøëàðûíûí áèð íþâö, ãàç.
Ãàçëûã àò - Ãàçëûã äàüûíäà éåòèøÿí úèíñ àò, ãà÷àüàí, ýöúëö úèíñ àò.
Ãÿáçÿ (ÿ.) - Ãÿáçÿ, ñàï; áèð áû÷àüûí âÿ éà ãûëûíúûí òóòàúàã éåðè,
äÿñòÿê, ñàï, ãóëï.
Ãÿäÿì (ÿ.) - Àéàã, àääûì, õîøáÿõòëèê, óüóð; Ãÿäÿìè ãóòñóç –
àéàüû óüóðñóç, ýÿëäèéè éåðÿ óüóðñóçëóã ýÿòèðÿí.
Ãÿäÿð Û - 1. Ñàé, 2. äÿðÿúÿ, 3. þë÷ö.
Ãÿäÿð ÛÛ (ÿ.) - Ãÿçà âÿ ùþêì éàçûñû, áÿõò, òàëå.
Ãÿäèì - Õÿäèì, õèäìÿò÷è.
Ãÿùùàð (ÿ.) - Ãÿùð åäÿí.
Ãÿëÿì÷è - Êàòèá, éàçàí, ðÿññàì.
Ãÿíàðÿ - Ùåéâàí êÿñèëÿí éåð; ùåéâàí àñûëàí ãàðìàã.
Ãÿðàéèá - ßúàéèá, ãÿðèáÿëèê.
Ãÿçà i (ÿ.) - Úèùàä.
Ãÿçà ii (ÿ.) - Ãÿçà-ãÿäÿð.
Ãÿçàá (ÿ.) - Ãÿçÿá.
Ãÿçàâàò - Áàõ: ãÿçà II.
Ãÿçèéÿ - Ùàäèñÿ, ãÿçèééÿ.
(ÿ. Êÿçèééÿ)
Ãûúûðäû - Ãûúûðòû. Ãûúûð-ãûúûð åòìÿ, ãûúûãëàéàí ñÿñ.
Ãûë - Òöê.
Ãûëàüóç - Áÿëÿä÷è, éîë ýþñòÿðÿí, èðÿëèäÿ ýåäÿí.
Ãûëûú - Ãûëûíú.
Ãûëìàã - Åòìÿê.
Ãûìûç - Àò ñöäöíäÿí è÷êè.
Ãûí - Ãûí, ãûëûíú, áû÷àã âÿ áàøãà êÿñèúè àëÿòëÿðèí ãèëàôû, ñèëàù
ãàáû.
Ãûíà - Ùÿíà.
Ãûíàëû - Ùÿíàëû.
Ãûíëó - Ãûíëû.
Ãûíñóç - Ãûíû îëìàéàí.
Ãûð - ×þë, òàðëà.
Ãûðàí - Áþéöê åïèäåìèéà.
Ãûðüóí - Ãûðüûí, þëöì, ÷îõ ñàéäà þëöì.
Ãûðûì - Ìöãàáèë.
Ãûðûø - Ìöùàðèáÿ, ìöùàðèáÿäÿ áèð-áèðèíè þëäöðìÿ, âóðóøìà;
ãûðûø ýöíö – ñàâàø ýöíö.
345
Ãûðã - Ãûðõ ñàéû, ãûðõ.
Ãûðíàã - Õèäìÿò÷è, íþêÿð.
Ãûñûð - Ãûñûð, äîüìàéàí, áÿòíèíäÿ áàëà îëìàéàí.
Ãûñìàã - ×ÿêèá äàðàëòìàã, äàðàëòìàã, ýÿðìÿê, ãûñàëòìàã,
ãûñìàã, ñûõûøäûðìàã, ñûõûá òóòìàã.
Ãûñðàã - Ãûñûð, äîüìàéàí äèøè àò.
Ãûâàíìàã - Ýöâÿíìÿê, ôÿõð åòìÿê.
Ãûâûðìàã - Áóðìàã, ãûâðûì åòìÿê.
Ãûéà - ×ÿïÿêè.
Ãûéû - Êÿíàð, ñàùèë.
Ãûéìà - ×ÿêèê, ãûéûëìûø.
Ãûéíàã - Úàéíàã.
Ãûçàí - Ãûçìàã ôåëèíäÿí, ýÿíú, äÿëèãàíëû, îüëàí óøàüû; óøàã,
ãûç óøàüû.
Ãûçüóí - Îäëà ãûçìûø, ãûçüûí.
Ãûçûë - Ãûðìûçû.
Ãûçûë÷ûã - Çîüàë àüà.
Ãûçëàìàã - Õÿëâÿòè ùÿðÿêÿò åòìÿê.
Ãûçìàã - Èñèíìÿê, ãÿçÿáëÿíìÿê, úîøìàã.
Ãèññÿ (ÿ.) - Ùåêàéÿ, âàãèÿ.
Ãèéàìÿò (ÿ.) - Äöíéàíûí, ùÿéàòûí ñîíó, þëöëÿðèí ãàëõìàñû, þëöëÿðèí
ãàëõàúàüû çàìàí.
Ãî÷ - 1. Àõòàëàíìàìûø åðêÿê ãîéóí. 2. èýèä àäàì, úÿñóð;
Ãî÷ éèýèò – úÿñóð.
Ãîëàí - Àòûí éÿùÿðèíè áÿðêèäÿí ãàéûø.
Ãîëúà - Ãîë÷à; (ãîë÷à ãîïóç).
Ãîìàã - 1. Ãîéìàã, 2. áóðàõìàã, òÿðê åòìÿê.
Ãîíàãëàìàã - 1. Ãîíàã åòìÿê, ùþðìÿò ýþñòÿðìÿê, 2. ãîíàã ãÿáóë
åòìÿê, çèéàôÿò âåðìÿê.
Ãîíäóðìàã - Ìÿñêóí åòìÿê.
Ãîíìàã - 1. Áèð éåðÿ, áèð øåéèí öçÿðèíÿ åíìÿê, éåðëÿøìÿê, 2. áèð
éåðÿ åíèá îòóðìàã, ýåúÿëÿìÿê, 3. áèð éåðäÿ ãîíàã
ãàëìàã, 4. ãîíàã îëìàã, 5. îðäó ãóðìàã.
Ãîíóã - 1. Ìåùìàí, ìöñàôèð, ãîíàã. 2. ãîíàüà âåðèëÿí
ùÿäèééÿ âÿ éåìÿêëÿð, 3. ìÿñêÿí, éåð.
Ãîíóð - Ãîíóð; ãÿùâÿ ðÿíýè.
Ãîïìàã - Àéàüà ãàëõìàã; ìåéäàíà ÷ûõìàã, çöùóð åòìÿê.
346
Ãîïóç - Óä êèìè, ôÿãÿò éàéëà ÷àëûíàí ö÷ òåëëè ãÿäèì ñàç; Ëåù.
óä íþâöíäÿí éóìðó ñàç.
Ãîðû - Ãîðóã (ìåøÿ âÿ ñ.).
Ãîøëûã - Õîøëóã, õîø ÿùâàë.
Ãîøìàã - Ýåòìÿê.
Ãîéìàã - 1. Áóðàõìàã, ýÿòèðìÿê, ãîéìàã, 2. èúàçÿ âåðìÿê,
3. ñîõìàã, 4. éàíûíà âåðìÿê, Ãîéó âåðìÿê –
ãîéìàã, áóðàõìàã.
Ãîéóëìàã - Áàñãûí åòìÿê.
Ãþâë (ÿ.) - Ñþç.
Ãþâì (ÿ. Êàâì) - Úàìààò, õàëã, ãîùóì-ÿãðàáà.
Ãóúàíìàã - Òÿðïÿíìÿê, ãóðúàëàíìàã.
Ãóäáÿ (2) - Õöòáÿ; Õÿòèáèí ìèíáÿðäÿí úàìààòà õèòàáÿí ñþéëÿäèéè
íÿñèùÿòàìèç ñþçëÿð.
Ãóäóç - Ãóäóç; 1. ãóäóðìóø êþïÿê, àçüûí êþïÿê,
2. ãóäóðìóø úàíàâàð, éàëãóçàã.
Ãóüû - Óçóí áîéóíëó ýþçÿë ñó ãóøó, ãó ãóøó.
Ãóë - Êþëÿ, ãóë, èòàÿò åäÿí.
Ãóëàüûç - Áÿëÿä÷è.
Ãóëàí - Âÿùøè àò âÿ âÿùøè åøøÿê.
Ãóë-ãàðàâàø - Õèäìÿò÷è âÿ úàðèéÿ.
Ãóëóí - Ãóëóí; àòûí áàëàñû.
Ãóëóíúûã - Êè÷èê äàé÷à, áàëà äàé÷à.
Ãóìà - Êîìà.
Ãóìàø (ÿ.) - Èïÿê, êÿòàí, ïàìáûã âÿ éóí òîõóìà.
Ãóí Û - Áàëàúà ñÿðò äÿíÿëÿð øÿêëèíäÿ îëàí äàø ãûðûíòûñû, ãóì.
Ãóí ÛÛ - Ãàí êÿëìÿñèëÿ áèðëèêäÿ “ãàíãóí” øÿêëèíäÿ
èøëÿíìèøäèð, áóýöíêö äèëäÿêè ãàðøûëûüû ãàí-ìàíäûð.
Ãóíú - Êöíú. Ùåéáÿíèí, õóðúóíóí, òîðáàíûí, ÷ÿêìÿíèí
áîüàçû.
Ãóíò - Ñàüëàì, ãöââÿòëè.
Ãóíò-ãóíò - Äöéöí-äöéöí.
Ãóð - Ãóðøàã, êÿìÿð.
Ãóðüóøìàã - Óüðàøìàã, ãîøóëìàã, ãîâóøìàã.
Ãóðûìàã - Ãóðóìàã.
Ãóðãóðìà - Áàøäà ñà÷ûí éóõàðû òîïëàíìàñû; áÿçÿêëè.
Ãóðìà - Ùþðöê.
347
Ãóðò - Éûðòûúû, âÿùøè úàíàâàð, ãóðä, éàëãóçàã.
Ãóðòëàð-ãóøëàð - Áöòöí éûðòûúû ùåéâàíëàð, éåðäÿêè âÿ ýþéäÿêè éûðòûúûëàð.
Ãóðóëó - Ãóðóëìóø, ýÿðèëìèø.
Ãóðóìñû - Ãóðóì; Ãóðóì, áàúàäà ùàñèë îëàí ãàëûí ùèñ.
Ãóøàã - Ãóðøàã.
Ãóøàãëó - Ãóðøàã áàüëàìûø, ãóðøàüû îëàí.
Ãóøàíìàã - 1. Ýåéèíìÿê, ýåéèíèá ãóðøàíìàã, 2. ãûëûíú âÿ ñàèðÿ
òàõìàã.
Ãóøãóí - Éÿùÿð âÿ ïàëàíûí àðõàñûíäà îëàí âÿ ãóéðóã àëòûíäàí
êå÷èðèëÿí ãàéûø.
Ãóøëàìàã - Ãóø îâëàìàã.
Ãóøëóã - Ñÿùÿð åðêÿí.
Ãóòëó (ÿ.) - Ìöáàðÿê, ìöãÿääÿñ.
Ãóòñóç - Óüóðóç.
Ãóâ - Øàéèÿ, ãåéáÿò, èôòèðà, àðõàñûíúà äàíûøìà.
Ãóâëàìàã // - Ñþç ýÿçäèðìÿê. Øåéòàíëûã åòìÿê.
ãóâàëàìàã
Ãóéìàã - Ãîðõìàã.
(ãóéìàç)
Ãöäðÿò (ÿ.) - Ýöú, ãöââÿò, èãòèäàð, òàãÿò.
Ãöòáÿ - Áàõ: õöòáÿ.

Ë
Ëàô (ô.) - ×èé ñþç, ìÿíàñûç èääèà, ëîâüàëûã, þéöíìÿ; Ëàô óðìàã
– þéöíìÿê, ëîâüàëàíìàã.
Ëåø (ô. Ëàøÿ) - Ïèñ âÿ ãîõóëó úÿñÿä, äöøìÿí âÿ ùåéâàí þëöñö, ëåø.
Ëÿùçÿ (ÿ.) - Çàìàí, âàõò, äÿì, àí.
Ëÿíÿò (ÿ.) - Ãîâìà, ðÿää åòìÿ, òÿðê åòìÿ; Ëÿíÿò ãûëìàã –
ãîâìàã.
Ëÿøêÿð (ô.) - 1. ßñýÿð, îðäó, 2. äöøÿðýÿ, ãÿðàðýàù.
Ëöòô (ÿ.) - Éàõøû äàâðàíìà, éóìøàã äàâðàíìà; ëöòô åòìÿê.

Ì
Ìàùìóç - Ìàùìûç; Àòû ìàùìûçëàìàã ö÷öí ÷ÿêìÿíèí äàáàíûíà
òàõûëàí øèø äèøëè êè÷èúèê äÿìèð ÷àðõ.
Ìàùìóçû - Çÿðèô èïÿê ïàð÷à.
348
Ìàùìóçëàìàã - Àòû ñöðìÿê ö÷öí ãàðíûíà âóðìàã, àòà ìàùìûç âóðìàã.
Ìàíúûëàã - Ìàíúàíàã (äàø àòìàã ö÷öí ãóðüó).
Ìàéà - Äèøè äÿâÿ.
Ìàâëàìàã - Ìûéîëäàìàã, ùÿñðÿòèíè ÷ÿêìÿê.
Ìÿáóä (ÿ.) - Ñèòàéèø åäèëÿí, âàðëûã, Àëëàù, Òàíðû.
Ìÿäÿä (ÿ.) - Éàðäûì, èìäàä.
Ìÿýÿð - 1. Àììà, ôÿãÿò, ëàêèí, 2. áÿëêÿ, 3. àíúàã, éàëíûç,
4. áóíäàí áàøãà, 5. îëìàéà, áÿñ, éîõñà.
Ìÿüìóí - Àëäàíìûø, çÿðÿð ÷ÿêìèø, óäóçìóø.
Ìÿùáóá (ÿ.) - Ýþçÿë, ñåâèìëè, éàðàøûãëû, èñòÿêëè.
Ìÿùÿë (ÿ.) - 1. ßñð, 2. àðà, 3. ñûðà, 4. çàìàí, 5. ôöðñÿò, 6. äèããÿò.
Ìÿãáóë (ÿ.) - Áÿéÿíèëÿí, õîø, ìþòÿáÿð; Ìÿãáóë ýÿëìÿê – õîøà
ýÿëìÿê.
Ìÿãñóä (ÿ.) - 1. Ìÿãñÿä, 2. àðçó, äèëÿê, 3. ìÿãñÿä, íèééÿò, ìóðàä.
Ìÿëùÿì (ÿ.) - Ìÿëùÿì, éàðà öçÿðèíÿ éàõûëàúàã éóìøàã äÿâà-
äÿðìàí.
Ìÿëèê (ÿ.) - Ùþêìäàð, êðàë, øàù, øàùçàäÿ.
Ìÿëóë - Ãÿìëè.
Ìÿíè (ÿ.) - Ìÿíà, ìÿôùóì, àíëàéûø; Ìÿçìóí, ìàùèééÿò.
Ìÿíàë (ÿ.) - ßëäÿ åäèëÿí, éàõóä ìàëèê îëóíàí ùÿð ùàíñû áèð øåé,
2. ìàë, ìöëê, ñÿðâÿò.
Ìÿíëÿìÿê - Àüëàéûá èíëÿìÿê, ñûçëàìàã; (ìóíëàìàã) ìÿùçóí
îëìàã.
Ìÿíëèê - Ëÿéàãÿò, ìÿíëèê, ãöðóð.
Ìÿíðÿòìÿê - Áàüûðòìàã, áþéöðòìÿê.
Ìÿðäàí (ô.) - Êèøèëÿð, ìÿðäëÿð, èýèäëÿð.
Ìÿðÿ - Ùåé!
Ìÿðçÿ - Ùÿðçÿ-ìÿðçÿ.
Ìÿñò (ô.) - ñÿðõîø, êåôëè.
Ìÿøðÿá (ÿ.) - È÷êè ãàáû.
Ìûðëàìàã - Ìûðûëäàíìàã.
Ìèñêèí (ÿ.) - Ùå÷ áèð øåéÿ ìàëèê îëìàéàí, 2. ãÿùðÿ óüðàìûø, 3. çÿèô.
Ìèë - Äàüûí áåëè.
Ìèç - Áèç (I øÿõñ ÿâÿçëèéèíèí úÿì ôîðìàñû).
Ìîëàòìàã - Ìèéîëäàìàã, ïèøèêëÿðèí ÷ûõàðäûüû ñÿñ; Ìèéîâóëòó.
(ìàâëàìàã)
Ìþùöá (ÿ.) - Ñåâÿí, àøèã, âóðóëìóø.
Ìþùöðëÿìÿê - Êèëèäëÿìÿê, ìþùöð âóðìàã, áàüëàìàã.
349
Ìó - Áó (èøàðÿ ÿâÿçëèéè).
Ìóäáàã (ÿ.) - Ìÿòáÿõ, éåìÿê åâè, éåìÿê áèøèðèëÿí éåð.
Ìóíèñ (ÿ.) - Öíñèééÿòëè, èñòèãàíëû, ìåùðèáàí.
Ìóøò÷û (ô-ò) - Ìöæäÿ÷è.
Ìóøòóëàìàã - Ìöøòóëóãëàìàã.
Ìóøòóëàéó - Ìóøòóëóãëàéàðàã, ìöæäÿëÿéÿðÿê.
Ìóøòóëóã - Éàõøû õÿáÿð ýÿòèðäèéèíÿ ýþðÿ âåðèëÿí ùÿäèééÿ, ãàðøûëûã,
áÿõøèø; ìöæäÿ, øàä õÿáÿð.
Ìöáàðÿê (ÿ.) - Ìöáàðÿê. 1. ßçèç, áÿðÿêÿòëè, 2. õîøáÿõò, 3. ìöãÿääÿñ,
4. óüóðëó.
Ìöäàðà (ÿ.) - Äàâðàíûø. Éîëà ýåòìÿ.
Ìöõÿííÿò (ÿ.) - Õàèíëèê åäÿí, àëäàäàí, íàìÿðä.
Ìöãàáèë (ÿ.) - Ãàðøû, ãàðøû òÿðÿô.
Ìöðÿââÿò (ÿ.) - Ìöðâÿò. Àäàìëûã, êèøèëèê, ìÿðäëèê, éàõøûëûã.
Ìöðÿññÿ (ÿ.) - Áÿçÿêëè, áÿçÿíìèø, ãèéìÿòëè äàøëàðëà áÿçÿäèëìèø.
Ìöðöââÿòëö - Ìöðâÿòëè. Éàõøûëûã åäÿí, ìÿðä, èíñàíèééÿòëè.
Ìöñàùèá (ÿ.) - Ùÿìäÿì, ùÿìñþùáÿò, éîëäàø, äîñò.
Ìöñùÿô (ÿ.) - Ñÿùèôÿëÿíìèø. Ñÿùèôÿëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëÿí
øÿðèäëÿíìèø êèòàá, 2. Ìöñùÿôè-Øÿðèô, Ãóðàí.
Ìöñòÿúàá (ÿ.) - Ãÿáóë îëóíìóø; Äèëÿéè, èñòÿéè éåðèíÿ éåòèðèëìèø.
Ìöøêèë (ÿ.) - Ìöøêöë. ×ÿòèí, ÿíýÿëëè, çîð, ÿíýÿë.
Ìöòè (ÿ.) - Áàø ÿéÿí, èòàÿòëè, ñþç äèíëÿéÿí, òàáå.

Í
Íàýàù (ô.) - Ãÿôëÿòÿí, áèðäÿí-áèðÿ.
Íàýàùè (ô.) - Ãÿôëÿòÿí, ýþçëÿíèëìÿäÿí, áèðäÿí-áèðÿ.
Íàüàðà÷ó - Íàüàðà÷û.
Íàèá (ÿ.) - Áèðèíèí éåðèíè òóòàí, ãÿçà áàø÷ûñû, âÿêèë; Úàíèøèí.
Íàêÿñ (ô.) - Àë÷àã, äÿéÿðñèç, ÷îõ ñèìèú, õÿñèñ, ðÿçèë, øÿðÿôñèç,
éàðàìàç.
Íàéèá (ÿ.) - Áàõ: íàèá.
Íåúÿäÿéèí - Íåúÿ åäÿê?
Íå÷öí - Íÿ ö÷öí, íèéÿ.
Íåðÿ - Ùàðà?
Íÿñ - Íÿéèíÿ?

350
Íÿ ùàëëó - Íåúÿ? íÿ úöð?
Íÿ èäöýèí - Íåúÿ îëäóüóíó, íÿ îëäóüóíó.
Íÿãàðà÷ó - Íàüàðà÷û, íàüàðà ÷àëàí.
Íÿìëÿìÿê - Ùÿäÿôÿ âóðìàã.
Íÿ - Íÿéèíÿ.
Íÿð (ô.) - Íÿð, åðêÿê äÿâÿ.
Íÿðÿ (ÿ.) - Ùàéãûðûø, ùàéãûðìà, ýóðëàìà; Íÿðÿ óðìàã –
ùàéãûðìàã.
Íÿñèá (ÿ.) - Ùèññÿ, ãèñìÿí, ïàé.
Íÿñíÿ - Ùÿð ùàíñû áèð øåé, ôèëàí, áèðèñè.
Íÿñòÿèí (ÿ.) - Éàðäûì äèëÿðèê, éàðäûìûíà ýöâÿíÿðèê.
Íÿâàëÿ (ÿ.) - Áàüûøëàìà, áÿùðÿ, íÿñèá; íÿâÿ.
Íèäà (ÿ.) - Àâàç, ñÿñ, ÷àüûðûø; íèäà åéëÿìÿê – ñÿñëÿíìÿê.
Íèýàù (ô.) - Áàõûø.
Íèýàð (ô.) - ßëëÿðÿ âÿ àéàãëàðà õûíà èëÿ âóðóëìóø øÿêèëëÿð,
áÿçÿêëÿð, õûíà.
Íèýàðëû - Õûíàëû, õûíà éàõûëìûø.
Íèêàù (ÿ.) - Êÿáèí.
Íèãàá (ÿ.) - Ðöáÿíä, þðòö, öç þðòöñö; Íèãàáûíû ñÿðïìÿê – öçöíö
à÷ìàã.
Íèãàáëó - Ðöáÿíäëè, þðòöëö.
Íèçà (ÿ.) - ×ÿêèøìÿ, ëàããûðòû ìöáàùèñÿñè, àüûç ìöáàùèñÿñè.
Íîëà - Íÿ îëóð? íÿ âàð? íÿ ÷ûõàð?
Íîëìàã - Íÿ îëìàã.
Íîëóð - Íÿéÿ éàðàéàð? íÿ ö÷öí?
Íþêÿð (ô.) - Íþêÿð, ãóë; Åâ õèäìÿò÷èñè.

Î
Îáðûëìàã - Îéóëìàã; ÷þêìÿê.
Îäà - Îòàã.
Îüëàíúóã - Êè÷èê îüëàí.
Îüëàí-óøàã - ×îëóã-úîúóã ãÿëÿáÿëèéè, òöíëöéö.
Îüðàìàã - Àòûí éàâàø êèøíÿìÿñè.
Îüðû - Îüðó.
Îüóðëàéûí - Ýèçëèúÿ, éàâàøúà.

351
Îüóçíàìÿ - Îüóç äàñòàíû.
Îã - Îõ.
Îã÷û - Îõ÷ó.
Îã÷óüàç - Êè÷èê îõ, ýþçÿë îõ.
Îãûìàã - Îõóìàã, äóà åòìÿê, äóà îõóìàã.
Îõøàìàã - Þéìÿê, âÿñô åòìÿê.
Îõóìàã - ×àüûðìàã.
Îë - Î (øÿõñ ÿâÿçëèéè).
Îëàíúà - Áöòöí, ùÿð øåé, ùàìûñû.
Îìóç - ×èéèí.
Îíàðìàã - Èøè àøûðìàã, äöçÿëòìÿê, éàõøûëàøäûðìàã, éîëóíà
ãîéìàã.
Îíàò - Äîüðó, ñàüëàì.
Îíìàã - Éàõøûëàøìàã.
Îðäó - Úàìààò, ãÿðàðýàù, éóðä.
Îðãàí - Ãàëûí èï; êÿíäèð, þðêÿí.
Îðìàí - Ìåøÿ, ñûõ àüàúëûã.
Îðòàú - Àòàíûí éåðèíè òóòàúàã îëàí, âàðèñ; (èðòàø) øÿðèê,
îðòàã, áÿðàáÿð, áèðëèêäÿ.
Îðòàëûã - Éåð öçö, ìåéäàí, à÷ûãëûã.
Îòàã (îòàü, îòàõ) - Îòàã, áþéöê ÷àäûð.
Îâàòìàã - Áþëöê-áþëöê åòìÿê, ïàð÷àëàìàã, ãûðìàã.
Îéàðìàã - Îéàòìàã, éóõóäàí îéàòìàã, îéàíäûðìàã.
Îéëóã - Áóä ÷óõóðó.
Îéóí - 1. Îéóí, ðÿãñ, 2. ùèéëÿ, 3. ìÿùàðÿò; Îéóíóíó
îéíàìàã – äþéöøìÿê, ùöíÿð ýþñòÿðìÿê.
Îçàí - Ãîïóç ÷àëàí âÿ øåèð ñþéëÿéÿí àäàì, àøûã.

Þ
Þý - Þí, äîüìà.
Þýÿú - Ö÷éàøàð åðêÿê ãîéóí.
Þýìÿê - Þéìÿê, ìÿäù åòìÿê, òÿðèô åòìÿê.
Þýöíìÿê - Þéöíìÿê, þçöíö þéìÿê, þçöíö òÿðèôëÿìÿê;
Ëîâüàëàíìàã.
Þýöò - Þéöò.
352
Þêúÿ - Äèç.
Îêñöç - Éåòèì, àíàñûç.
Þêñöçëöê - Éåòèìëèê, àíàñûçëûã.
Þêöð-þêöð - Ùþíêöð-ùþíêöð, áàüûðà-áàüûðà.
Þëöìëö - È÷èíäÿ þëöì îëàí, ôàíè, êå÷èúè; Þëöìëö äöíéà – ôàíè
äöíéà.
Þíúÿ - Òîïóã, òîïóã àðõàñû.
Þí÷ÿëÿìÿê - Éîðüàëàìàã, éîðüà ýåòìÿê; ìÿùìèçëÿìÿê.
Þíÿëìÿê - Éàõøûëàøìàã, øÿôà òàïìàã.
Þïìÿê - Áóñÿ àëìàã, þïìÿê.
Þðìÿ - Ùþðöê, ùþðöëìöø; Þðìÿ ñà÷ëó – ùþðöëìöø óçóí ñà÷ëû.
Þòÿ - Î òÿðÿô.
Þòÿýè - ßââÿëêè, áàøãà, ãåéðèñè.
Þòêöí - Ýöúëö òÿñèðè îëàí, ñÿðò.
Þòðè - Þðòö (ãîøìà).
Þâðÿò - Àðâàä, çþâúÿ, ùÿéàò éîëäàøû, ãàäûí.
Þéêÿ (þéêÿí) - Þôêÿ, àüúèéÿð.
Þéëÿ - 1. Î úöð, åëÿ, 2. ýöíîðòà.
Þéíÿúèê - Éåìÿê, àøàüû íîðìàäà, êàñûá éåìÿê.
Þéöí - Éåìÿê íîðìàñû.

Ï
Ïàíáóã - Ïàìáûã.
Ïàðìàã - Áàðìàã; èìàíà ýÿëìÿê.
Ïàñ (ô.) - Ïàñ; êèí, êöäóðÿò.
Ïàøà - Ïàøà. Ðÿñìè éöêñÿê òèòóë; Ùÿðáè ðöòáÿ.
Ïàéÿíäÿ (ô.) - Äàèìè, ùÿìèøÿëèê.
Ïåíèð (ô.) - Ïåíäèð.
Ïÿùëó (ô.) - Éàí, áþéöð.
Ïÿíúéåê - Áåøäÿ áèð.
Ïÿð (ô.) - Ïÿð, òàõòàäàí, äÿìèðäÿí äèëèì, ãàíàä.
Ïÿð÷èí (ô.) - Áàðû, ùàñàð.
Ïÿðè (ô.) - Ïÿðè, úèíëÿðèí ÷îõ ýþçÿë âÿ úàçèáÿëè ãàäûí øÿêëèíäÿ
òÿñÿââöð îëóíàí ãèñìè.
Ïÿðëö - Äèëèìëè, ïÿðëè, ãàíàäëû.
Ïÿñ (ô.) - Áÿñ; áóíäàí áàøãà.
353
Ïû÷àã - Áû÷àã.
Ïûðëàìàã - Ôûðëàìàã, ó÷ìàã.
Ïèøêåø (ô.) - Ïåøêÿø, ùÿäèééÿ.
Ïèëîí - Êåøèø úöááÿñè, êåøèøëÿðèí ýåéäèêëÿðè ãàðà úöááÿ.
Ïèð (ô.) - Ãîúà, éàøëû; Ïèð-ãîúàëàð – éàøëû áþéöêëÿð èõòèéàð
ãîúàëàð.
Ïèøöðìÿê - Áèøèðìÿê.
Ïóë - Ìèñäÿí êÿñèëìèø ñèêêÿ.
Ïóñàðûã - Äóìàí, ñèñ. Òóòãóí ùàâà.
Ïóñó - Ïóñãó; Ïóñó îëìàã – áóñãóäà äóðìàã.
Ïóò (ô. Áöò) - Áöòïÿðÿñòëÿðèí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëäèá þçëÿðèíÿ Òàíðû
åòäèêëÿðè øÿêèë, ùåéêÿë.
Ïóòà (ô. Áóòÿ) - Ùÿäÿô, íèøàíýàù.
Ïóòõàíà // - Áöòëÿðÿ èáàäÿò îëóíàí åâ, áöòïÿðÿñòëÿðèí èáàäÿòõàíàñû.
áöòõàíà

Ð
Ðàñëàìàã - Íèøàí àëìàã, ùÿäÿôÿ ýþòöðìÿê.
Ðÿá (ÿ. Ðÿáá) - Âàðëûüû, àëÿìëÿðè éàðàäàí, áÿñëÿéèá áþéöäÿí, ìàääè
âÿ ìÿíÿâè êàìèëëèéÿ àïàðàí Àëëàù.
Ðÿùèì (ÿ.) - Äöíéàäà èìàí åäÿí âÿ åòìÿéÿí ùÿð êÿñè, ùÿð
ìÿõëóãó ùèìàéÿ åäÿí, îíëàðà øÿôãÿò âÿ ìÿðùÿìÿò
ýþñòÿðÿí äåìÿê îëóá, Àëëàùûí àäëàðûíäàíäûð.
Ðÿùìàí (ÿ.) - Àëëàùûí àäëàðûíäàí îëóá, àõèðÿòäÿ éàëíûç èìàí åäÿíëÿðè
ãîðóéàí äåìÿêäèð.
Ðÿùìÿò (ÿ.) - Ãîðóìàã, øÿôãÿò åëÿìÿê.
Ðÿñóë (ÿ.) - Åë÷è, ïåéüÿìáÿð; Õÿáÿð ýÿòèðÿí, Òàíðû åë÷èñè (ìÿòíäÿ
Ìÿùÿììÿäè áèëäèðèð).
Ðÿâàí (ô.) - Àõûúû, àõàí, ýåäÿí.
Ðèêÿò (ÿ.) - Íàìàçûí ðöêöíëÿðèíäÿí áèðè.
Ðèçã (ÿ.) - Ïàé, éåéÿúÿê.

Ñ
Ñàäàã - Îõ ãàáû, îõ ÷àíòàñû, òèðêåø.
Ñàüäûú - Ñàüäûø; Âÿôàäàð äîñò.
354
Ñàüûíú - Äöøöíúÿ, öìèä.
Ñàüûø - Ùåñàá; ìÿùøÿð.
Ñàüðàã - Áàäÿ.
Ñàüðû - Ñàüðû, ïà÷à.
Ñàã - Ñàü (ñàëàìàò), ñàü òÿðÿô.
Ñàãàú - Öçÿðèíäÿ ÷þðÿê áèøèðèëÿí éóâàðëàã ñàú.
Ñàãàë - 1. Ñàããàë, 2. êå÷èíèí ÷ÿíÿñè àëòûíäà áèòÿí òöêëÿð.
Ñàãàð - Ãàøãà.
Ñàãûí - Àìàí! äèããÿò! ýþçëÿ! áàõ! åòìÿ! Ñàãûíìàã.
Ñàãëàìàã - Ñàõëàìàã.
Ñàãñàüàí - Ñàüñàüàí; Ãàðüàëàð ôÿñèëÿñèíäÿí ãóø; Ãÿúÿëÿ.
Ñàëàì (ÿ.) - Ñàëàì. Ñàëàìàò, ñàüëàìëûã.
Ñàëàâàò (ÿ.) - Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð âÿ èìàìëàðûí øÿíèíÿ îõóíàí
äóà.
Ñàëõûì - Ñàëõûì, àñãû.
Ñàëûíäûðìàã - Áèð øåéè ñàëëàìàã, ñàëëàòìàã, àñìàã; áóðàõìàã,
åíäèðìÿê.
Ñàëûíìàã - Äàüûëìàã, äöçöëìÿê, éåðëÿøäèðìÿê.
Ñàëû âåðìÿê - Íèøàí âåðìÿê.
Ñàëãóì-ñàëãóì- Ñÿðèí-ñÿðèí.
Ñàìóð - Äÿðèñèíäÿí ãèéìÿòëè êöðêëÿð ùàçûðëàíàí õÿçëè ùåéâàí.
Ñàíúàã - Áàéðàã, ñàíúàã, òóü.
Ñàïà - Ñàïìàã ôåëèíèí êþêö; Ñàïàðàã, ñàïûá.
Ñàïàí - Ñàïàíä.
Ñàðà-ñàðà - Ñàðûéà-ñàðûéà, äîëàéà-äîëàéà.
Ñàðàðìàã - Ñàðàëìàã, ñàðû îëìàã.
Ñàðìàã - Ñàðûìàã, èï èëÿ äþâðÿëÿìÿ äîëàìàã.
Ñàðï // ñàðá - Ñÿðò, äèê.
Ñàðó - Ñàðû; Ñàðó éàëàí (ìöã. åò.: àü éàëàí).
Ñàðâàí (ô.) - Äÿâÿ÷è, äÿâÿ îòàðàí.
Ñàñû - Èéðÿíú.
Ñàâàø - Äþéöø, úÿíý, ùÿðá, ìöùàðèáÿ.
Ñàâàøìàã - Äþéöøìÿê, âóðóøìàã.
Ñàâìàã - Ñîâìàã, þòöøìÿê, êÿíàð åòìÿê.
Ñàâðûëìàã - Ñîâóëìàã, äàüûëìàã.
Ñàâóëìàã - Ñîâóëìàã, àðàäàí ÷ûõìàã.
Ñàé - Äöç., äöçýöí, úèëàëû.
355
Ñàéìàã - Ñàéìàã, ùåñàáëàìàã.
Ñàéðàìàã - Þòìÿê, îõóìàã (ãóø), (ñûðàìàã).
Ñàéðó - Õÿñòÿ.
Ñàéâàí - Êþëýÿëèê.
(ô. Ñàéåáàí)
Ñàç - Ãàìûøëûã.
Ñå÷èëÿúÿêëÿéèí - Àéðûëàúàã êèìè, ñå÷èëÿúÿê êèìè.
Ñåéðàí (ÿ.) - Çþâã àëìàã ö÷öí àò âÿ éà àðàáà èëÿ ýÿçèíòè, ñåéðÿ
÷ûõìà.
Ñÿääÿãíà (ÿ.) - Ãóðàíäàí: “Äöç îëäóüóíó áèëäèê, äöç îëäóüóíà
èíàíäûã”.
Ñÿýèðäèø - Ñÿéèðòìÿ (àò ö÷öí).
Ñÿýèðäìÿê - Ñÿéèðòìÿê.
Ñÿýèðìÿê - Ñû÷ðàìàã.
Ñÿùàáÿ (ÿ.) - 1. Éîëäàø, 2. Ïåéüÿìáÿðèìèçèí éîëäàøëàðû, éàõûí
ÿòðàôû.
Ñÿùèù (ÿ.) - Äîüðó, òàì äöçýöí, ñÿùâñèç.
Ñÿõò (ô.) - Ïÿðòëèê, ñÿðò.
Ñÿëâè (ô. Ñÿðâ) - Ñÿðâ; Ùÿìèøÿ éàøûë, ùöíäöð áîéëó àüàú; Ñÿëâè áîéëó –
áîéó ñÿðâ êèìè îëàí, óçóíáîéëó ýþçÿë.
Ñÿìöç - Êþê.
Ñÿðèá - Ñÿðèá-ïûðòìàã – éåðëÿøäèðèá ÿçìÿê.
Ñÿðùÿä - Ñÿðùÿä áîéó, ãîíøóëóãäà îëàí éåð.
Ñÿðùÿíý (ô.) - Ñÿðäàð, êîìàíäàí.
Ñÿðìÿðìÿê - Éóõóäàí áèðäÿí-áèðÿ ñû÷ðàéàðàã îéàíìàã,
ñàéûãëàéàðàã îéàíìàã.
Ñÿðìöçÿ (ô.) - ×ÿêìÿ (àéàããàáû), ãàëîø òèïëè éàïû.
Ñÿðïÿ-ñÿðïÿ - Ñÿïÿ-ñÿïÿ.
Ñÿðïìÿê - Ñûéûðìàã; ñÿïìÿê.
Ñÿðâÿð (ô.) - Ðÿèñ, ùþêìäàð, øàù, áàø÷û, éöêñÿê àëè øÿõñ.
Ñÿòòàð (ÿ.) - Àëëàùûí àäëàðûíäàí áèðè; Èíñàíëàðûí ãóñóðëàðûíû,
åéèáëÿðèíè þðòöá ýèçëÿéÿí, îíëàðû áàüûøëàéàí äåìÿêäèð;
Ñÿòòàð Òàíðû – åéèáëÿðè þðòÿí, áàüûøëàéàí Àëëàù.
Ñûüàìàã - Ñûüàìàã, ñûõìàã.
Ñûüûí - Ñûüûð, äàü êå÷èñè.
Ñûüûíó - Ñûüûíàðàã, ñûüûíûá.
Ñûüûð - Ñûüûð, áóüà, þêöç âÿ èíÿê íþâöíäÿí îëàí éåòèøìèø
ìàë-ãàðà.
356
Ñûüûðû - Ìàë-ãàðà ýþíöíäÿí òèêèëìèø óçóíáîüàç ÷ÿêìÿ.
Ñûüûðòìàú - Ñûüûð îòàðàí, ÷îáàí.
Ñûüìàã - Éåðëÿøìÿê, óéóøìàã.
Ñûãëàìàã - Ñûòãàìàã.
Ñûãìàã - 1. Ñûõìàã, òÿçéèã åòìÿê, 2. ñóéóíó ÷ûõàðìàã.
Ñûìàã - Ñûíäûðìàã, ãûðìàã, ïàð÷àëàìàã; ìÿüëóá åòìÿê, ìÿùâ
îëìàã, ãûðûëìàã, ìÿüëóá îëìàã.
Ñûíàìàã - Ñûíàìàã, (ñèíÿìÿê); òÿúðöáÿ åòìÿê; Ñûíàéó ýÿëìÿê –
ñûíàìàüà ýÿëìÿê, ñûíàéàðàã ýÿëìÿê.
Ñûíäûðìàã - Áèð êþâðÿê øåéè ñûíäûðìàã, ãûðìàã, àë÷àëòìàã,
éåíìÿê, éîõ åòìÿê.
Ñûíûðëû - Êèðèøëè. Êþøÿ ñàðûëìûø, êþøÿ èëÿ áÿðêèäèëìèø, ìþùêÿì.
Ñûíìàã - Ñûíìàã, ãûðûëìàã.
Ñûíûðëàìàã - Êèðèøëÿìÿê.
Ñûðàâàðäû - Ñûðà èëÿ, íþâáÿëÿøÿðÿê; áèð úÿðýÿäÿ, áèð ñûðàäà, áèð-
áèðèíèí àðäûíúà.
Ñûð÷à - Øöøÿ.
Ñûðûëìàã - Ñûéðûëìàã.
Ñûðò - Êöðÿê.
Ñèúèì - Ñèúèì, áèð íå÷ÿ ãàò, ãÿçèëäÿí (êå÷è, àò òöêöíäÿí)
òîõóíìóø óçóí èï.
Ñèäã (ÿ.) - Ýåð÷ÿê, ýåð÷ÿêëèê, ñÿäàãÿò, ñÿìèìèééÿò; Ñèäãè áèòöí –
òàì ñÿìèìèééÿòëè, ìþùêÿì èíàìëû.
Ñèääèã - Äîüðó÷ó; Ñèääèã – áèðèíúè õÿëèôÿ ßáóáÿêðèí ëÿãÿáè.
Ñèëúÿê - Ñèëèíúÿ, ñèëÿí êèìè.
Ñèí-ñèí - Èòëÿðèí àüëàéûðìûø êèìè ÷ûõàðäûãëàðû ñÿñèí òÿãëèäè,
çèíýèëäÿìÿ; Ñèí-ñèí ñèíëÿìÿ – èòèí éàíûãëû
çèíýèëäÿìÿñè.
Ñèíÿê - Ìèë÷ÿê.
Ñèíëÿìÿê - Ñûçûëäàìàã; çèíýèëäÿìÿê.
Ñèïàðà - Ãóðàíûí áþëöíäöéö 30 úöçäÿí ùÿð áèðè.
(ô. Ñèïàðÿ)
Ñèâðè - Êÿñêèí óúëó, ñèâðè, øèø.
Ñîüóê - Ñîéóã.
Ñîüóëòìàã i - Ñîðóëìàã, ãóðóìàã.
Ñîüóëòìàã ii - Ñöäöí ÷ÿêèëìÿñè; ãóðóìàñû.
Ñîãìàã - Ñàíúìàã, ÷àëìàã.
357
Ñîãìàí - ×ÿêìÿ – àéàããàáû, éàëûí àéàüà ýåéèëÿí, äÿðè âÿ éà
òóìàúäàí ãûñàáîüàç ÷ÿêìÿ; áèð íþâ óçóíáîüàç
÷ÿêìÿ.
Ñîï - Íÿñèë ìÿíñóáèééÿòè, ñîé, ñöëàëÿ, áèð àäàìûí ÿñëè-íÿñëè.
Ñîâüûëìàã - Ãóðóìàã, êÿñèëìÿê (ñóéà àèääèð), ñîâóëìàã.
Ñîâóëìàã - Ýöúöíö èòèðìÿê, ñîâóøìàã, ãóðòàðìàã, êå÷ìÿê.
(ñîëìàã)
Ñîé - Ñîé, íÿñèë.
Ñîéëàìà - Ñþéëÿìÿ, äåìÿ.
Ñîéëàìàã - Ñþéëÿìÿê, äåìÿê (äàñòàí, ùåêàéÿò).
Ñþýìÿê - Ïèñ ñþç ñþéëÿìÿê, ñþéìÿê.
Ñþéëÿøìÿê - 1. Äþéöøìÿê, ãàðøûëàøìàã, 2. äàíûøìàã, ìöçàêèðÿ
åòìÿê.
Ñó÷ - Ýöíàù, õÿòà, ãÿáàùÿò.
Ñó÷ó - Ñó éîëóíóí òÿìèð÷èñè.
Ñóëá (ÿ.) - Áåë, êöðÿê.
Ñóëòàí (ÿ.) - Ñóëòàí; Õàãàí, õàí, áÿé.
Ñóëòàíûì - Êèøè úèíñèíäÿí îëàí ùþðìÿòëè àäàìà õèòàá êèìè èøëÿíèð.
Ñóì - Äîëó, òàìàì, è÷è äîëó, áöòöí, êöë÷ÿ; Ñóì àëòóí – è÷è
âÿ õàðèúè ãûçûë, êöë÷ÿ ãûçûë.
Ñóíãóð - Éûðòûúû ãóøäóð (Áàõ: àü ñóíãóð).
Ñóíìàã - Âåðìÿê, òÿãäèì åòìÿê.
Ñóðíà÷û - Çóðíà÷û.
Ñóñàíìàã - Ñóñàìàã.
Ñóáùàíÿùö (ÿ.) - Îíà (Àëëàùà) åøã îëñóí.
Ñöýèëèê - Øèø; ñöíýö.
Ñöýñöí - ßíñÿ.
Ñöíèúè - Íèøàíëàíìûø, äàìüàëû.
Ñöíìÿê - Íèøàíëàìàã. Óçàíìàã.
Ñöíö - Ñöíýö, (ñöãö); (ñöãö âÿ ñöíö); Ñöíýö, ìèçðàã, ãàðüû.
Ñöíöúöê - Êè÷èê ñöíýö.
Ñöíöê - Ñöíöê, êÿìèê.
Ñöð - Ñöð úèäà; ×îõèëëèê ãàìûøûí éîüóí ýþâäÿñèíäÿí
ùàçûðëàíàí íèçÿ.
Ñöðäöðìÿê - Ñàãèëèê åòäèðìÿê, øÿðàá ýÿçäèðìÿê.
Ñöðè - Ñöðö, ùåéâàí äÿñòÿñè, òîïëóñó.
Ñöðèìÿê - Ñöðöìÿê.
358
Ñöðìÿê - 1. ×ûõàðìàã, ãîâìàã.
Ñöðöúìÿê - Ñöðöøìÿê.
Ñöðöëìÿê - Äàâàì åòìÿê, ñöðöá ýåòìÿê.
Ñöðöëÿ-ñöðöëÿ - Éåðèí öñòö èëÿ áèð øåéè ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðìàã, ñöðöéÿ-
ñöðöéÿ.
Ñöñÿýÿí - Áóéíóçëó. 1. áóéíóçó èëÿ âóðàí, áóéíóçëàéàí, 2. àçüûí
ñûüûð.
Ñöñÿëìÿê - Áàòûðûëìàã, äöðòöëìÿê, ñàïëàíìàã.
Ñöñÿøìÿê - Áóéíóçëàøìàã.
Ñöñèëìÿê - Ñàíúûëìàã.
Ñöñìÿê - Áóéíóçëàìàã.
Ñöâàð (ô.) - Ñöâàðè, àò ìèíÿí, àòëû, ñöâàðè.

Ø
Øàäìàí (ô.) - Øÿí, ñåâèíúëè, ìÿìíóí.
Øàùáàç (ô.) - Øàùèí, ìÿú. ãî÷àã.
Øàùèí - Øàùèí. Ãàðàýóç úèíñèíäÿí îâ ãóøó, ÿêñÿðÿí îíóíëà
äóðíà îâëàéûðëàð.
Øàùè-ìÿðäàí - Ìÿðäëÿðèí øàùû – ÿñëè: Ùÿçðÿò ßëèéÿ èøàðÿäèð.
Øàùûí÷èáàøû - Îâ ãóøëàðûíà áàõàí õèäìÿò÷èëÿðèí áàø÷ûñû.
Øàù éèýèò - Áþéöê áàùàäûð, áþéöê ãÿùðÿìàí.
Øàãûìàã - ×àõìàã (øèìøÿê).
Øàãûð - Øûüûéàí.
Øàìàòà - Ùöðìÿê.
Øàìè - Øàì øÿùÿðèíÿ àèä.
Øàìè ýöíëöê - Øàìäà (Ñóðèéàäà) òèêèëÿí ÷àäûð íþâö. Áó ýöí
Ïàêèñòàíäà èøëÿíìÿêäÿäèð, àë âÿ ãàðà ðÿíýëèäèð.
Øàøìàã - ×àøìàã.
Øàéÿä (ô.) - Îëà áèëÿð êè, áÿëêÿ, åùòèìàë êè.
Øàïãà - Ïàïàã, øàïãà.
Øåøìÿê - À÷ìàã.
Øÿá÷èðàã - Ãàðàíëûãäà ïàðûëòû âåðÿí äàø. Áóð. ýåúÿ ÷ûðàã êèìè
éàíàí ýþâùÿð.
Øÿôè (ÿ.) - Øÿôàÿò ñàùèáè, êþìÿê÷è.
Øÿôãÿò (ÿ.) - Øÿôãÿò.
359
Øÿãàã - Ýèúýàù; ýþçëÿ ãóëàã àðàñûíäà öçÿðèíäÿ ñà÷ îëàí éåð,
éàíàã.
Øÿí-øàäìàí - Ýöëÿ-ýöëÿ, íÿøÿëè, ñåâèíúëè.
Øÿðàáëó - Ñÿðõîø, êåôëè.
Øûëàìàã - Èøûëäàìàã.
Øûðøûìàã - Øûããûëäàìàã.
Øèêàð (ô.) - Îâ.
Øèìäè - Èíäè, áó àíäà.
Øèðè-ìÿðäàí - Èýèäëÿðèí àñëàíû, ãÿùðÿìàí âÿ áàùàäûðëàðûí áàø÷ûñû
(ùÿçðÿò ßëèíèí ëÿãÿáè).
Øîë - Î (èøàðÿ ÿâÿçëèéè).
Øîðëàìàã - Øûð-øûð àõìàã.
Øîðëàòìàã - Øûðûë-øûðûë àõûòìàã.
Øþéëÿ - Åëÿ, îíóí êèìè.
Øó - Áó.
Øóíäà - Áóðàäà.

Ò
Òààëà - Àëëàù-Òààëà. Ëåù., Ñò. àëï îëñóí, óúà îëñóí, óëó îëñóí.
×îõ çàìàí Àëëàùûí àäû èëÿ éàíàøû ñèôÿò âÿçèôÿñèíäÿ
èøëÿäèëèð. “Àëëàù-òÿàëà” êÿëìÿñèíäÿ “Àëëàù èêè óúà
îëñóí”, éÿíè “óëó Òàíðû” äåìÿêäèð.
Òàãûëìàã - Òàõûëìàã, àñûëìàã, èëèøìÿê.
Òàãûëó - Òàõûëìûø.
Òàãûíìàã - Áàðìàüûíà êå÷èðìÿê.
Òàãìàã - Òàõìàã.
Òàëáûíìàã - ×ûðïûíìàã.
Òàë - Áóäàã.
Òàììàã - Äàììàã.
Òàí - Äàí.
Òàíûü îëìàã - Áàõ: òàíûã îëìàã.
Òàíûã - Øàùèä.
Òàíûã îëìàã - Øàùèä îëìàã.
Òàíëà - Ñàáàù, ñÿùÿðèñè.
Òàíðû - Àëëàù (òåíðè); Ëåù., Ðàä., Øñ. (òèíðè); Àëëàù, ×ÿëÿá,
Ðÿáá, Éàðàäàí; Òàíðû-òÿàëà – óëó Òàíðû; Òàíðû åëìè –
360
 Ãóðàí; Òàíðû ùàããû – Àëëàùûí ùàããû; Òàíðû åâè –
Ìÿêêÿäÿ Êÿáÿ; Òàíðû äîñòó – Ïåéüÿìáÿðÿ âåðèëÿí
àäëàðäàí.
Òàðàãà (ÿ.) - Ïàðòëàìà, ÷àòëàìà, ýóðóëòó, ïàðòëàéûø ñÿñè.
Òàðàãëûã - Áåë, ãóðøàã ÿñÿáëÿðè.
Òàðòìàã - Äàðòìàã.
Òàø - Äàø.
Òàøãóí - Äàøãûí.
Òàøìàã - Äàøìàã.
Òàøðà - ×þë, áàéûð, äûø.
Òàò ÿðè - Þçýÿ äèíäÿí îëàí.
Òàòëó - Äàäëû.
Òàâëà - Òþâëÿ.
Òàâøàí - Äîâøàí.
Òàâóã - Òîéóã.
Òàé - Äàé.
Òàéàã - Äàéàã.
Òàéûíìàã - Áöäðÿìÿê, ñöðöøìÿê.
Òàçÿ - Òÿçÿ.
Òàçû - Îâ èòè.
Òÿáÿð - Õÿáÿð.
Òÿáÿððöê - Óüóð, áÿðÿêÿò.
Òÿáñèðìÿê - Öðÿéè àòëàíìàã.
Òÿúðè - ×èðêàá è÷ÿí.
Òÿôÿððöú (ÿ.) - Öðÿéè à÷ûëìàã; òÿôÿððöú åòìÿê – ñåéð åòìÿê.
Òÿùñèí (ÿ.) - ßùñÿí, àôÿðèí.
Òÿùñèíëÿìÿê - Àëãûøëàìàã, áÿéÿíìÿê, þéìÿê.
Òÿêáèð (ÿ.) - Òÿçèì åòìÿê; “Àëëàùó ÿêáÿð” ñþéëÿìÿê.
Òÿêÿ - Åðêÿê êå÷è.
Òÿêÿëëöô (ÿ.) - Çÿùìÿòÿ ãàòëàøìà.
Òÿêöð - Êàôèðèí áàø÷ûñû.
Òÿêéÿ - Ñþéêÿíìÿ.
Òÿí (ô.) - Áÿäÿí, úèñèì, ýþâäÿ, âöúöä.
Òÿíÿô (ÿ. Òèíàá, òóíóá) - ×àäûð èïè; ïàìáûã èï.
Òÿíìÿê - Àò ñûðìÿê.
Òÿïÿë - Òÿïÿë.
Òÿðêè - Éÿùÿðèí òîðáà ãîéóëìàã ö÷öí îëàí àðõà ùèññÿñè,
éÿùÿðèí àðõàñû.
361
Òûãàìàã - Òûõàíìàã.
Òûðíàã - Äûðíàã.
Òèíäöðìÿê - Òÿñêèíëèê âåðìÿê, ÿìèí åòìÿê.
Òèð (ô.) - Îõ.
Òèðêÿø (ô.) - Îõ ãàáû, ñàäàã.
Òîüàí - Øàùèí, ãûçûë ãóø.
Òîõûíú - Ãàõûíú, äàíëàã.
Òîãëû - Òîüëó (àëòû àéëûã ãîéóí áàëàñû).
Òîãóíìàã - Òîõóíìàã.
Òîëàìàú - Äîëàíáàú.
Òîëàð // òîë-òîëàð - Ãîâùàãîâ, ñûêëûã.
Òîí - Äîí.
Òîíóç - Äîíóç.
Òîïúà - Òîï êèìè.
Òîïðàã - Òîðïàã.
Òîïóúàã - Êè÷èúèê òîïóã.
Òîðóì - Äÿâÿ áàëàñû.
Òîðóìúûã - Êè÷èúèê, äÿâÿ áàëàñû.
Òîéàì - Ãÿíèìÿò, òÿìèí îëóíìàóø, øàä.
Òîéëàìàã - Éåäèðèá-è÷èðìÿê, çèéàôÿò âåðìÿê.
Òîç - Òîç, éàéëàðûí öçÿðèíÿ éàïûøäûðûëàí øåé, éàéà ñàðûëàí
àüàú ãàáûüû.
Òîçëó - Äÿñòÿéèíÿ ãàéûí àüàúûíûí ãàáûüû ñàðûëìûø îëàí.
Òóú - Òóíú.
Òóü - Áàéðàã.
Òóüóëüà - Äÿáèëãÿ.
Òóë û - Äóë.
Òóë ûû - Ãàðøû òÿðÿô (Îñìàí Ñÿðòãàéà).
Òóìàð - Ãàì÷û.
Òóðüàú - Äóðàíäà.
Òóðè - Ãÿùâÿéè, ñÿìÿíä ðÿíý.
Òóðüàé - Òîðàüàé, êÿêèëëè êè÷èê ãóø.
Òóðüóðìà - Äàéàíäûðìà.
Òóðíà - Äóðíà.
Òóø - Ðàñò, òóø.
Òóøàã - Òóøàã, àéàã áàüû, áóõîâó, àòëàðûí ãàáàã àéàãëàðûíà
âóðóëàí áóõîâ.
362
Òóò - Çÿðáÿ.
Òóòàì - Òóòàì, áèð òóòóì, áèð ñûõìà.
Òóòñàã - Äóñòàã.
Òö - Òöê.
Òöëö - Òöëö ãóø.
Òöìÿí - Îí ìèí; ãåéðè-ìöÿééÿí ÷îõëóã.
Òöðôÿíäÿ - Ãÿðèáÿ, íàäèð.
Òöé - Òöê, ãûë.

Ó
Ó÷àð - Ãóøëàð, ó÷àí ùåéâàíëàð.
Ó÷ìàü - Ó÷ìàã.
Ó÷ìàã - Úÿííÿò.
Óäëó - Óòàíúàã, ùÿéàëû.
Óäñóç - Ùÿéàñûç, óòàíìàç.
Óôàíìàã - Ïàð÷àëàíìàã, îâóëìàã.
Óüðàìàã - Ýåòìÿê, ðàñò ýÿëìÿê.
Óüðàøìàã - Ðàñòëàøìàã.
Óüóð - Óüóð, éîë.
Óëàëìàã - Óëó îëìàã, áþéöìÿê.
Óëàøìàã - ×àòìàã, ãîâóøìàã.
Óëû - Óëó, áþéöê.
Óìàí - Ýþçëÿéÿí, óìàí.
Óìàð - Öìèä åäèëÿí, óìóëàí.
Óìàð // óìóð - Öìèä åäèëÿí, óìóëàí.
Óìûç - ×èéèí.
Óìó - Öìèä.
Óìóä - Öìèä.
Óðüóí - Òàëàí, ãàðÿò.
Óðìàã - Âóðìàã.
Óðó - Éóõàðû, àéàüà (äóðìàã).
Óðóã - Íÿñèë.
Óðóëìàã - ×àëûíìàã, âóðóëìàã.
Óðóøìàã - Äþéöøìÿê, âóðóøìàã.
Óñ - Àüûë.
363
Óñàíìàã - Áåçìÿê, óñàíìàã.
Óñìàã - Ñàíìàã, óììàã.
Óø - Áó (èøàðÿ ÿâÿçëèéè).
Óøàã - Íþêÿð.
Óâàíìàã - Áàõ: Óôàíìàã.
Óéàí - Éöéÿí.
Óéõó - Éóõó.
Óéìàã - Óéìàã, ìöâàôèã îëìàã.
Óéóìàã - Éàòìàã.
Óéóíìàã - Óéóìàã, ñöäöí óéóíìàñû.
Óç - Óçóí, óçàã, óéüóí.
Óçàìàã - Óçóí îëìàã, áþéöìÿê, óçàíìàã.

Ö
Ö÷öíúöäÿ - Ö÷öíúö äÿôÿäÿ.
Öýèòìÿê - Öéöòìÿê.
Öëÿìà (ÿ.) - Àëèìëÿð, áèëÿíëÿð.
Öëöøìÿê - Ïàéëàøìàã, ïàéû áþëöøäöðìÿê.
Öììÿò (ÿ.) - Ïåéüÿìáÿðèí Äèíèíÿ ìÿíñóá èíñàíëàð.
Öí - Ñÿñ.
Öðêìÿê - Ùöðêìÿê.
Öðìÿê - Ùöðìÿê.
Öøÿíäöðìÿê - ßíäèøÿéÿ ñàëìàã.
Öøìÿê - Òîïëàíìàã, éûüûøìàã.
Öøòÿ - Áàõ: Èøòÿ.
Öéèøìÿê - Ñèéèðìÿê.

Â
Âàôèð (ÿ.) - Áîë, ÷îõ, ëàï ÷îõ, áèð ÷îõ.
Âàô-âàô - Èò ùöðìÿñè, ùàì-ùàì; Âàô-âàô öðìÿê.
Âàãåÿ (ÿ.) - Âàãèéÿ, ùàäèñÿ, éóõó, ðþéà; Âàãåÿ ýþðìÿê.
Âàãòûí - Âàõòûíäà, çàìàíûíäà.
Âàðìàã - Ýåòìÿê.
Âàñèë (ÿ.) - Ãîâóøàí, ÷àòàí.
364
Âåðÿê - Äàéàã, àðõà.
Âÿúùèëÿ - Áåëÿ, øÿêèëäÿ, ñóðÿòäÿ.
Âÿëùàñèë (ÿ.) - Õöëàñÿ. Ëåù. õöëàñÿ, ÿëãèññÿ, íÿùàéÿò.
Âÿëè (ô.) - Àììà, áóíóíëà áÿðàáÿð, ôÿãÿò, ëàêèí.
Âÿçèð (ÿ.) - Âÿçèð.
Âèëàéÿò (ÿ.) - 1.Áþëýÿ. 2. øàùëûã, ùàêèìèééÿò.

É
Éà - Åé, ÿëáÿòòÿ, î ùàëäà êè.
Éà ïÿñ - Äåìÿëè, äåìÿê, áó ùàëäà, áåëÿ èñÿ, èíäè.
Éàáàí - Éàáàíû, âÿùøè.
Éàá-éàá - Àñòà, éàâàø-éàâàø.
Éàäûã - Éàðàã, ëÿâàçèìàò.
Éàüû - Éàüû, äöøìÿí.
Éàüûëûã - Äöøìÿíëèê.
Éàüìà - Òàëàí, ãàðÿò, ñîéüóí, òàëàí; Éàüìà åòìÿê – òàëàí
åòìÿê.
Éàãìàã // - Éàíäûðìàã.
éàõìàã
Éàüìàëàìàã - Òàëàí åòìÿê.
Éàõíû - ßò ãîâóðìàñû.
Éàüðûí - Àðõà, êöðÿê.
Éàãà - Éàõà.
Éàãûí - Éàõûí.
Éàãûøìàã - Éàðàøìàã.
Éàãëàíìàã - Éàõûíëàøìàã.
Éàëàá-éàëàá - Ïàð-ïàð (ïàðëàìàã).
Éàëàáäàã - Àëîâ êèìè.
Éàëàáûìàã - Ïàðûëäàìàã.
Éàëàã - Éàëàã, èòëÿðÿ éåì âåðèëìÿê ö÷öí éåðäÿ ãàçûëìûø ÷àëà.
Éàëìàí - Àòûí éàëû.
Éàìðû - Éóìðó.
Éàíàë - Éàí, ÿòðàô.
Éàíãóëàíìàã - ßêñ-ñÿäà âåðìÿê.
Éàïà-éàïà - Éàïà-éàïà-éàëíûç. Ëîïà-ëîïà; Éàïà-éàïà ãàðëàð
éàüìàã.
365
Éàïàüëó - Ñûõ, ýóð éóíëó.
Éàïäûðìàã - Èíøà åòäèðìÿê, òèêäèðìÿê, äöçÿëòäèðìÿê.
Éàïûëìàã - Åìàë åäèëìÿê, èíøà åäèëìÿê, ùàçûðëàíìàã, åäèëìÿê.
Éàïûíìàã - Ñèïÿðëÿíìÿê.
Éàïìàã - Åòìÿê, ãóðìàã.
Éàïóã - Éÿùÿð, ýöë.
Éàðàäàí - Àëëàù, Òàíðû, Õàëèã.
Éàðàã - Ñèëàù.
Éàðàëó - Éàðàëû.
Éàðàí - Äîñòëàð.
Éàð÷ûìàã - Õîøáÿõò îëìàã. Áÿðÿêÿò òàïìàã, ñàüàëìàã.
Éàðûí - Ýÿëÿúÿêäÿ, ñàáàù.
Éàñàã - Ãàäàüà.
Éàñàíìàã - Ãÿðàð âåðìÿê, ùàçûðëàíìàã.
Éàñèí - Ãóðàíûí 36-úû ñóðÿñèíèí àäû; ßñàñÿí þëö ö÷öí îõóíóð.
Éàøàðìàã Û - Éàøûëëàíìàã, éàðïàãëàíìàã.
Éàøàðìàã ÛÛ - Éàøàðìàã, ýþç.
Éàøëàìàã - Þìöð ñöðìÿê, éàøàìàã.
Éàøìàã - Éàøìàã, þðòöê.
Éàøìàãëàíìàã- Éàøìàãëàíìàã, éàøìàã þðòìÿê, þðòöíìÿê.
Éàøóðìàã - Ýèçëÿìÿê.
Éàòäóüû - Éàòäûüû, éàòìàüû àäÿò åòäèéè.
Éàòëó - Ïèñ, éàðàìàç, ôÿíà, àäè.
Éàâðû - Ãóø âÿ ùåéâàí áàëàñû.
Éàâóãëó - Íèøàíëû, äåéèêëè.
Éàâóç - Ïèñ, õîøà ýÿëìÿéÿí.
Éàâóçëàìàã - Ïèñëÿìÿê.
Éàéà - Ïèéàäà.
Éàéàã - Áàõ: Éàéà.
Éàéàí - Ïèéàäà, àéàãëà.
Éàéãàíìàã - Éàõàëàíìàã, ÷àëõàëàíìàã.
Éàéëà - Éàéëàã.
Éàéëàìàã - Éàéëàüà ÷ûõìàã.
Éàéëàð - Éàéëàãëàíàí, éàéëàéàúàã, éàéëàéàúàã îëàí.
Éàéëûì - Ùåéâàí îòëàéàí éåð, îòëàã, ýåíèøëèê, äöçÿíýàù.
Éàçû - ×þë.
Éàçûõ - Ýöíàù âÿ ñó÷.
366
Éàçûëûá-äèçèëìÿê - Ìåéäàíà ýÿòèðèëìÿê, òÿðòèá åäèëìÿê.
Éàçûí - Éàçäà.
Éàçó - Áàõ: éàçû.
Éåäìÿê - Éåäÿéÿ àëìàã.
Éåý - Éàõøû.
Éåýèë - Éå (òÿêèäëÿ).
Éåýðÿê - ×îõ éàõøû, äàùà öñòöí.
Éåêÿ - Áþéöê, èðè.
Éåëÿê - Ëÿëÿê, îõóí òöêëÿðè.
Éåëÿêëö - Éåëÿéè îëàí.
Éåëÿì - Éàïûøàí îò.
Éåëÿòìÿ - Ãûçûøäûðìàã (îäó, ÷ûðàüû), úîøãóí îéóí ùàâàñû.
Éåëè - Éàëû, ëÿëÿéè.
Éåëòÿíìÿê - Ãóðøàíìàã (êÿìÿð, ãûëûíú), ùÿâÿñëÿíìÿê, ìåéë
åòìÿê.
Éåìèø - Ìÿùñóë, éåìÿëè øåéëÿð.
Éåí - Ïàëòàðûí ãîëó.
Éåíÿìÿìÿê - Ãàëèá ýÿëÿ áèëìÿìÿê, çÿáò åäÿ áèëìÿìÿê.
Éåíýÿ - Áþéöê ãàðäàøûí àðâàäû.
Éåíìÿê - Ãÿëÿáÿ ÷àëìàã, öñòöí ýÿëìÿê.
Éåðèíäèðìÿê - Óçàãëàøäûðìàã, ãîâìàã.
Éåðëö - Ìöíàñèá, éåðèíäÿ.
Éåñèð - ßñèð.
Éåøèë - Éàøûë.
Éåòäöýèíäÿ - Éåòäèéè çàìàí, ÷àòäûãäà.
Éåòìàí - Éåòèøìèø, êàìàëà éåòìèø.
Éåòöðìÿê - Ýþòöðìÿê, ÷àòäûðìàã, áþéöäöá ìåéäàíà ÷ûõàðìàã,
éåòèøäèðìÿê.
Éåéíè - Éöíýöë.
Éÿëèúèê - Ýþçÿë éàë.
Éûüàíàã - Òîïëàíòû éåðè, éûüûí, êöòëÿ, òîïà.
Éûüûøäóðìàã - Éûüûøäûðìàã; ùàãã-ùåñàá åòìÿê (ìÿùøÿðäÿ).
Éûüíàã - Òîïëó.
Éûãàíìàã - Éóéóíìàã, éàõàíìàã.
Éûãûúû - Éûõàí, àòäàí àøàüû ñàëàí.
Éûãûëìàã - Éåðÿ ñÿðèëìÿê, õàðàá îëìàã, éåðÿ áàòìàã.
Éûãìàã - Éûõìàã.
367
Éûëàí - Èëàí.
Éûëäûðûì - Èëäûðûì, øèìøÿê.
Éûëäûðìàã - Ïàðûëäàìàã.
Éûëäûð-éûëäûð - Ïàð-ïàð.
Éûëäûç - Óëäóç, áÿõò, òàëå.
Éûëüàìàã - ×àïìàã, àò ÷àïìàã.
Éûëëûã - Öñòöíäÿí... èë êå÷ìèø.
Éûðüàìàã - Éûðüàëàíìàã; éûðüàëûíûá êå÷ìÿê.
Éèýèò - Éèýèä.
Éèýèðìè - Èéèðìè.
Éèýèòúèê - Ýþçÿë äÿëèãàíëû, éàðàøûãëû ýÿíú.
Éèýèòëèê - Èýèäëèê.
Éèë - Èë.
Éèëÿìÿê - Ãà÷ìàã.
Éèìÿê - 1. Éåìÿê, 2. ãèäà, 3. àçóãÿ.
Éèòìÿê - Èòìÿê, ýþðöíìÿç îëìàã, ãåéá îëìàã, éîõ îëìàã.
Éîü - Éîõ.
Éîüóð - Ãàòûã, éîüóðò.
Éîüóðìàã // - ßçèá áöêìÿê, õÿìèð êèìè éîüóðìàã, ÿçìÿê.
éîüðàìàã
Éîã - Éîõ.
Éîëûã÷û - Éîë÷ó.
Éîëóíà - 1. Óüðóíäà, 2. ö÷öí.
Éîðüà - Éîðüà, èòè ñöðÿòëè âÿ ðÿâàí éåðèø.
Éîðòìà - Áàõ: Éîðüà.
Éîðòìàã - Àòûí ñöðÿòëÿ ýåòìÿñè.
Éîðòóøìàã - Àòëàðûí áÿðàáÿð éîðòìàñû.
Éóúà - Óúà.
Éóúàëìàã - Óúàëìàã.
Éóäìàã - Óäìàã.
Éóãàðó - Éóõàðû, áàø òÿðÿô, öñò.
Éóì - Õåéèð-äóà, ñîí ñþç.
Éóìðû - Éóìðó.
Éóìóø - Ìÿëÿê, áóéðóã÷ó, õÿáÿð÷è.
Éóíä - Àò.
Éóíäó - Éàõàíòû.
Éóðä - Éóðä, ÷àäûð, îáà, åâ, ìÿñêÿí.
368
Éöýðÿê - Éöéðÿê, ÷àïàðàã.
Éöýöðìÿê - Éöéöðìÿê.
Éöýöðòìÿê - Éöéöðòìÿê, ÷àïäûðìàã, ñÿéèðòìÿê.
Éöêëÿò - Éöê ùåéâàíû, éöê äàøûéàí ùåéâàí.
Éöêëö - Ùàìèëÿ, èêèúàíëû.
Éöëÿð - Úèëîâ, ùåéâàíûí áàøûíà, áîüàçûíà êå÷èðèëÿí èïäÿí
áàøëûã, éöéÿí; Éöëÿðèíè ñûéûðìàã.
Éöëìÿê - Ãûðõìàã, ñà÷ âÿ òöêëÿðè éîëìàã, òÿðàø åòìÿê.
Éöðÿê - Öðÿê, ãÿëá.
Éöðÿêëö - Öðÿêëè.
Éöðèð - Ãóøëàðäàí áàøãà îâ ùåéâàíû, éåðäÿ éåðèéÿí, ó÷ìàéàí.
Éöðèø - Éöéöðöø.
Éöðöìÿê - Ýåòìÿê.
Éöðöòìÿê - Óúàëìàã, èðÿëèéÿ, ýÿëÿúÿéÿ àïàðìàã, øÿðÿôëÿíäèðìÿê.
Éöç Û - Öç, ñèôÿò.
Éöç ÛÛ - Ñàé (100).
Éöçìÿê - 1. Ñîéìàã, äÿðèñèíè ÷ûõàðìàã, 2. öçìÿê.
Éöçöê - Öçöê. Áàðìàã ùàëãàñû.

Ç
Çàùèð (ÿ.) - Àøêàð, ýþðöíÿí.
Çàðûëûã - Ôÿðéàä, ôÿüàí, àüëàéûá-èíëÿìÿ.
Çàðû-çàðû - Àüëàéûá èíëÿéÿðÿê, àù-âàé åäÿðÿê.
Çàâàë (ÿ.) - Çèéàí, çÿðÿð, òÿáèè ôÿëàêÿò, àôÿò.
Çÿáóí (ô.) - Áè÷àðÿ, íàòÿâàí âÿ íàëàí, ìÿùêóì, çÿèô.
Çÿõì (ô) - Éàðà.
Çèðà (ô.) - ×öíêè, îíà ýþðÿ êè, ìàäàì êè.
Çèðö-çÿáÿð (ô.) - Àëò-öñò, áàø àøàüû.
Çèíäàí÷û - Çèíäàí ýþçÿò÷èñè, ùÿáñõàíà áàõûúûñû.
Çèéàäÿ (ÿ.) - ×îõ, àðòûã.
Çöùóð (ÿ.) - Ìåéäàíà ÷ûõìà, áÿëëè îëìà, ýþðöíìÿ, ÷ûõìà.
Çöëôöãàð (ÿ.) - Çöëôöãàð – óúó ùà÷à ãûëûíú. Ùÿçðÿò ßëèéÿ ìÿõñóñ
îëìóøäóð.

369
 ÈÍÄÅÊÑ

Úîüðàôè àäëàð – éåð, þëêÿ, äþâëÿò àäëàðû

Àáãàç åëè
Àüúàãàëà
Àüúàãàëà Ñöðìÿëè
Àüúà ñàç
Àü Ùàñàð (ãàëà)
Àü Ãàéà
Àüëàüàí
Àüñàãà
Àãùàñàð ãàëàñû
Àëà òàü
Àìèò ãàëàñû
Àðãû÷ ãûð (÷àé)
Àðãóáåë
Àñëàí éàòàüû
Àéà Ñîôéà
Àéãûðýþçëö
Áàì-áàì òÿïÿ
Áàðàñàð
Áàøûà÷ûã Òàòéàí ãàëàñû
Áàéáóðä Ùàñàðû (ãàëàñû)
Úûçûõëàð
Äÿìèðãàïû Äÿðáÿíä
Äÿðáÿíä
Äÿðÿøàì
Äûø Îüóç
Äöçìöðä ãàëàñû
Åâíèê ãàëàñû
ßëèíúÿ ãàëàñû
ßììàí äÿíèçè
Ýÿíúÿ
Ýþýúÿ äÿíèç
Ýöíîðòàú
È÷ Îüóç
Èñòàíáóë
Êàí Àáõàç åëè
Êÿðáÿëà
Ãàëûí Îüóç
370
Ãàïûëàð Äÿðáÿíäè
Ãàðà äÿíèç
Ãàðàãóú
Ãàðà äÿðÿ
Ãàðà Äÿðâÿíä
Ãàðà òàü
Ãàðóí åëè
Ãàçûëûã äàüû
Ãûï÷àãëàð (òîïîíèì)
Ìÿäèíÿ
Ìÿêêÿ
Ìÿðäèí ãàëàñû
Îüóç åëè
Ïàðàñàðûí Áàéáóðò ùàñàðû
Ïàñèíèê
Ðóì åëè
Ñàëëàõàíà
Ñàíúûäàí
Ñöðìÿëè
Òàëû
Òàíà ñàçû
Òàòéàí ãàëàñû
Òàø Îüóç
Òðàáóçîí
Òóìàí ãàëàñû
Òöðêèñòàí
Øàì
Øèðîêóç

Òàéôàëàð, íÿñèëëÿð, äàìüàëàð

Àãñàãà (àü ñàêà > àõûñãà)

Áàéàò áîéó
Áîçîãëàð
Åëÿêëÿð (èëÿêëÿð)
Ãàíãëûëàð (Ãàíëû Ãîúà)
Ãàéûëàð
Ãûï÷àãëàð
Îüóçëàð
Ñàëóðëàð
Ñÿëúöêëÿð
371
Òàòàðëàð
Òÿêóðëàð
Òöðêìÿíëÿð
Óøóíëàð
Ö÷îãëàð

Àò àäëàðû

Àë àéüûð (Áÿêèëèí àòû)

Àëúà àò (Øþêëö Ìÿëèêèí àòû)
Áîç àéüûð (Áàìñû Áåéðÿéèí àòû)
Êå÷è áàøëû Êå÷ÿð àò (Áàéàíäûðûí àòû)
Ãàðàýþç àò (Ãàçàíûí àòû)
Ãàðàãóú (Óðóçóí//Ñÿýðÿéèí àòû)
Ãàçëûã àò (Áóðëàíûí àòû)
Ãîíóð àò (Ãàçàíûí àòû)
Òîüëó áàøëû Òóðû àéüûð (Áàéàíäûðûí àòû)
Éåëèñè ãàðà Ãàçëûã àò (Ãàíòóðàëûíûí àòû)

Ýåð÷ÿê âÿ ìèôîëîæè øÿõñ àäëàðû

Àü Ìÿëèê ×åøìÿ
Àëï ßðÿí
Àëï Ðöñòÿì (Äþçÿí îüëó Àëï Ðöñòÿì)
Àëï Óðàí (Èëÿê Ãîúà îüëó Àëï Óðàí)
Àðøûí îüëó Äèðÿê
Àðóç (Àðóç Ãîúà, Àòàüûçëû Àðóç Ãîúà)
Àéèøÿ
Àéíà Ìÿëÿê
Áàìñû (Áàéáþðÿ îüëó Áàìñû Áåéðÿê)
Áàíû÷è÷ÿê (Áàéáèúàí ãûçû Áàíû÷è÷ÿê)
Áàñàò (Àðóç Ãîúà îüëó Áàñàò)
Áàéáèúàí
Áàéáþðÿ
Áàéûíäûð õàí (Ãàì Üàí îüëó õàí Áàéûíäûð)
Áåéðÿê (Áîç àéüûðëû Áåéðÿê)
Áÿêèë
Áîüàçúà Ôàòìà
Áóüàú (Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàú)
Áóüàúûã Ìÿëèê
Áóíëó Ãîúà
372
Áóðëà Õàòóí (Áîéó Óçóí Áóðëà õàðóí)
Áöýäöç ßìÿí (Áûüû ãàíëû Áöýäöç ßìÿí)
Úÿáðàéûë
Äÿäÿ Ãîðãóä
Äÿëè Äîìðóë (Äóõà Ãîúà îüëó Äÿëè Äîìðóë)
Äÿëè Äîíäàð (Ãûéàí Ñÿëúöê îüëó Äÿëè Äîíäàð)
Äÿëè Ãàðúàð (Áàéáèúàí îüëó Äÿëè Ãàðúàð)
Äÿëè Óðàí
Äÿìèð Äîíëó Ìàìàã
Äèðñÿ õàí
Äþçÿí
Äóõà Ãîúà
Äöýÿð
Äöëÿê Óðàí (Èëÿê Ãîúà îüëó Äþíÿáèëìÿç Äöëÿê Óðàí)
Äöéÿð
ßýðÿê
ßëè (Øàùè-ìÿðäàí)
ßìÿí (Áöýäöç)
ßìðàí (Áÿêèë îüëó ßìðàí)
ßíñÿ Ãîúà
ßçðàèë
Ôàòèìÿ
Ùÿñÿí
Ùöñåéí
Õûçûð
Õûçûð Èëéàñ
Èëàëìûø (Éàüðûíúû îüëó Èëàëìûø)
Èëÿê Ãîúà
Ãàáà Àüàú (ìèôîëîæè àíà)
Ãàüàí Àñëàí (ìèôîëîæè àòà)
Ãàíëû Ãîúà
Ãàíòóðàëû (Ãàíëû Ãîúà îüëó Ãàíòóðàëû)
Ãàïàããàí
Ãàðà Àðñëàí Ìÿëèê
Ãàðàáóäàã (Ãàðàýöíÿ îüëó Ãàðàáóäàã)
Ãàðàúóã ×îáàí
Ãàðà÷ÿêöð
Ãàðàýöíÿ
Ãàðà Òÿêöð
Ãàðà Òöêÿí Ìÿëèê
Ãàçàí õàí (Óëàø îüëó Ñàëóð Ãàçàí//Ñàëóð áÿýè õàí Ãàçàí)
373
Ãàçûëûã Ãîúà
Ãÿôëÿò Ãîúà
Ãûëáàø
Ãûï÷àã Ìÿëèê
Ãûðããûíûã (Ãàðà÷ÿêöð îüëó Ãûðããûíûã)
Ãûñûðüà Éåíýÿ
Ãûéàí Ñÿëúöê (Àðóç îüëó Ãûéàí Ñÿëúöê)
Ãîðãóä Àòà
Ãóòëó Ìÿëÿê
Ìÿùÿììÿä Ìóñòàôà
Íóù (ïåéüÿìáÿð)
Îã÷û (ßíñÿ Ãîúà îüëó Îã÷û)
Îñìàí
Îñìàí Öôôÿò îüëó
Ïàøà
Ðÿñóë ÿëåéùöññÿëàì
Ðöñòÿì (Òîüñóí îüëó Ðöñòÿì)
Ñàðû ×îáàí
Ñàâãàí Ñàðû
Ñåëúÿí õàòóí (Ñàðû äîíëó Ñåëúÿí õàòóí)
Ñåýðÿê (Óøóí Ãîúà îüëó Ñÿýðÿê)
Ñóôè Ñàíäàë Ìÿëèê
Øèð Øÿìñÿääèí (Ãÿôëÿò Ãîúà îüëó Øèðøÿìñÿääèí)
Øþêëö Ìÿëèê
Òÿïÿýþç
Òÿðñ Óçàìûø
Òîüñóí
Òðàáèçîí Òÿêóðó
Óëàø (îüëó Ãàçàí)
Óðóç (õàí Óðóç//Ãàçàí îüëó Óðóç áÿý)
Óøóí Ãîúà îüëó
Öðöéäÿ
Éàüðûíúû
Éàëàí÷û
Éàëàí÷óã (Éàëàí÷û îüëó Éàëàíúóã)
Éàïàüëû Ãîúà
Éåýíÿê (Ãàçûëûã Ãîúà îüëó áÿý Éåýíÿê)
Éåòÿð
Çÿëèõÿ
Çöáåéäÿ

374
 ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

KÈTÀÁÈ-ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ
(ÿñèë ìÿòí)

“Äÿäÿ Ãîðãóä êèòàáû” èëê éàçûëû éàääàøûìûçäûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

Áèñìèëëàù èð-ðÿùìàí èð-ðÿùèì âÿ áèùè íÿñòÿèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
Äèðñÿ õàí îüëû Áóüàú õàí áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì, ùåé! . . . . . . . . . . . . .24
Ñàëóð Ãàçàíûñ åâè éàüìàëàíäûüû áîéû áÿéàí åäÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37
Ãàì Áþðÿíèñ îüëû Áàìñû Áåéðÿê áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì, ùåé... . . . . . .52
Ãàçàí áÿý îüëû Óðóç áÿýèñ òóòñàã îëäûüû áîéû áÿéàí åäÿð, õàíûì, ùåé! . . . . .78
Äóõà Ãîúà îüëû Äÿëè Äîìðóë áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì, ùåé! . . . . . . . . . .95
Ãàñëû Ãîúà îüëû Ãàíòóðàëû áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì, ùåé-ùåé! . . . . . . . .104
Ãàçûëûã Ãîúà îüëû Éåýíÿê áîéûíû áÿéàí åäÿð, õàíûì, ùåé! . . . . . . . . . . .119
Áàñàò Äÿïÿýþçè þëäöðäöýè áîéû áÿéàí åäÿð, õàíûì, ùåé! . . . . . . . . . . . . .125
Áÿêèë îüëû ÿìðàíûñ áîéûíû áÿéàí åäÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135
Óøóí Ãîúà îüëû Ñÿýðÿê áîéûíû áÿéàí åäÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
Ñàëóð Ãàçàí òóòñàã îëóá îüëû Óðóç ÷ûãàðäûüû áîéû áÿéàí åäÿð . . . . . . . . .154
È÷ îüóçà äàø îüóç àñè îëóá Áåéðÿê þëäöýè áîéû áÿéàí åäÿð . . . . . . . . . . .164

KÈTÀÁÈ-ÄßÄß ÃOÐÃÓÄ
(ñàäÿëÿøäèðèëìèø ìÿòí)

Ìöãÿääèìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172
Äèðñÿ õàí îüëó Áóüàú õàí áîéó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Ñàëóð Ãàçàíûí åâèíèí éàüìàëàíäûüû áîé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188
Áàéáþðÿíèí îüëó Áàìñû Áåéðÿê áîéó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
Ãàçàí áÿèí îüëó Óðóç áÿéèí äóñòàã îëäóüó áîé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225
Äóõà Ãîúà îüëó Äÿëè Äîìðóë áîéó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241
Ãàíëû Ãîúà îüëó Ãàíòóðàëû áîéó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .248
Ãàçûëûã Ãîúà îüëó Éåéíÿê áîéó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .261
Áàñàòûí Òÿïÿýþçö þëäöðäöéö áîé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266
Áÿêèë îüëó Èìðàí áîéó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275
Óøóí Ãîúà îüëó Ñÿéðÿê áîéó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .284
Ñàëóð Ãàçàíûí äóñòàã îëäóüó âÿ îüëó Óðóçóí îíó
õèëàñ åòäèéè áîé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293
È÷ îüóçà Äàø îüóçóí äþíöê ÷ûõìàñû âÿ Áåéðÿéèí
þëäöéö áîé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .303

Ëöüÿò âÿ èíäåêñ
Ëöüÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .310
Èíäåêñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .370

375
 Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Ðÿâàí Ìöðñÿëîâ

Êîððåêòîð: Ïÿðèíàç Ñÿìÿäîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 26.08.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 19.11.2004.

Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 23,5. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 154.

Êèòàá “Øÿðã-Ãÿðá” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Áàêû, Àøûã ßëÿñýÿð êö÷., 17.