BLENT ECEVT

ORTANIN SOLU
BLENT ECEVT
ORTANIN SOLU
EDTR: LEVENT CNEMRE
GRSEL YNETMEN: BROL BAYRAM
GRAFK-TASARIM-UYGULAMA
TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

Bu kitabn tm yayn haklar sakldr.

Tantm amacyla, kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda gerek metin, gerek grsel malzeme
hibir yolla yaynevinden izin alnmadan oaltlamaz, yaymlanamaz ve datlamaz.

TRKYE BANKASI KLTR YAYINLARI

istiklal caddesi, no: 144/4 beyolu 34430 istanbul
Tel. (0212) 252 39 91
Fax. (0212) 252 39 95
www.iskultur.com.tr
 Mustafa Blent Ecevit
28 Mays 1925te stanbul Beiktata dodu.
stanbul ve Ankara Konservatuarlarnda retmenlik yapm olan annesi Fatma Nazl
Hanm, Trkiyenin ilk profesyonel kadn ressamlarndandr.
Babas Ahmet Fahri Ecevit, Ankara Hukuk Fakltesinde adli tp profesrl
yapm, 1943te CHPnin Kastamonu milletvekili olmutur.
Liseyi Robert Kolejde, edebiyat kolunda okuyan Ecevit, 1944te bu okulu bitirdi.
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesine bir sre devam etti. Hint ve
Dou felsefesiyle ilgileniyordu.
1944te Basn Yayn Genel Mdrlnde evirmen olarak balad alma
hayatna, 1946da Trkiyenin Londra Elilii Basn Ataelii Katibi olarak devam etti.
22 Austos 1946 tarihinde Zekiye Rahan Aral ile evlendi.
ngilterede bulunduu yllarda Londra niversitesine kayt yaptran ve burada
ngiliz dili ve edebiyat, Sanskrite, Bengalce ve sanat tarihi zerine eitim ald ancak
eitimini tamamlamad.
Katiplik grevinden 1950 ylnda ayrld ve ayn yl Cumhuriyet Halk Partisinin
kartt Ulus gazetesinde ie balad. Bu gazetenin kapatlmas zerine Ecevit, Halk
gazetesinde, Forum dergisinde ve Yeni Ulus gazetesinde yaz ileri mdrl grevini
stlendi, ayn zamanda bu gazetelerde yazlar da yazyordu.
Ulus gazetesinde balayan siyaset ilgisi, onu 1954 ylnda CHP ankaya Ocana
kaydolmaya itti. Bu srada gazetecilik grevine devam eden Ecevit, 1954 sonlar ile
1955 balar Amerikann Kuzey Carolina eyaletine bal Winston-Salemde The
Journal and Sentinel adl gazetede konuk gazeteci olarak almaya balad.
1957de kazand bursla Harvard niversitesinde sekiz ay boyunca Ortadou tarihi
ile sosyal psikoloji alt. Ayn yl CHPden milletvekili olarak aktif siyaset hayatna
adm att.
1957den 1980e kadar Ankara ve Zonguldaktan CHP milletvekili seilen Ecevit, 12
Ocak 1959da smet nnnn listesinden CHP Parti Meclisine girdi.1960ta Kurucu
Meclis yesi, 1961de smet nn hkmetinde alma Bakan oldu. Bakanlk
grevini 1965e kadar srdrd. Ecevitin alma Bakanl dneminde toplu
szleme ve grev hakk yasalat, sendika zgrl saland, genel olarak alma
haklar ve sosyal gvenlik geniletildi.
1965te Ecevitin Zonguldak milletvekili seildii seimde CHP muhalefet partisi
oldu. Bu tarihten sonra Blent Ecevit, ortann solu fikrini benimsemeye ve bu akmn
ncs olmaya balad. 18 Ekim 1966da CHPde balayan demokratik sol hareketle
birlikte Genel Sekreterlie seildi.
12 Mart 1971 Muhtrasndan sonra oluturulan hkmete CHPnin de katkda
bulunmasna kar karak 21 Mart 1971de Genel Sekreterlik grevinden istifa etti.
Ecevit, 1972 ylnda yaplan 5. Olaanst Kurultayda CHP Genel Bakan seildi.
1973 seimlerinde en ok oyu ald halde hkmet kuramayan Ecevit, 6 ubat 1974
ylnda CHP-MSP koalisyonunda ilk kez babakan oldu. Ayn yl 20 Temmuz 1974
tarihinde Kbrs Bar Harektn gerekletirdi. Bu dnemde haha ekimi yasa,
yasad kullanm nleyici tedbirler alnarak kaldrld, Trkiyenin Egedeki haklar
gndeme getirildi, ak yksek renim balatld.
5 Haziran 1977 seimlerinde CHPnin ald yzde 41.4lk oy oran ile 213
milletvekili karan Ecevit, Trk siyasetinde sol bir partinin ald en yksek oy oran
olarak tarihe geti. Ecevit 21 Haziran 1977de aznlk hkmeti kurdu ama gvenoyu
alamad.
1978de kurduu hkmette 21 ay babakanlk grevini yrtt.
12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda, askeri darbelerin antidemokratik olduunu
dnerek kar kt askeri ynetim tarafndan kez hapse mahkum edildi ve bir
sre cezaevinde yatt. Birok siyaseti ile birlikte 10 yl sreyle politikadan
uzaklatrld dnemde siyasal almalarn srdrd iin hakknda yaklak 130
dava ald.
21 ubat 1981de Aray Dergisini kartmaya balad ancak dergi askeri ynetim
tarafndan kapatld.
1985 ylnda Hamburg niversitesinde bir smestr ders verdi. Yasakl olduu bu
dnemde ve daha sonraki tarihlerde Avrupa niversitelerinde,1988 ve 1992 ylnda ise
muhtelif Amerikan niversitelerinde konferanslar verdi.
14 Kasm 1985 ylnda Demokratik Sol Parti, Ecevit siyasi yasakl olduu iin ei
Rahan Ecevitin bakanlnda kuruldu.
1987de siyasi yasaklarn referandumla kaldrlmas zerine 13 Eyll 1987 tarihinde
DSPnin bana geti. Ancak ayn yl yaplan seimlerde partisi baraj aamaynca
siyasetten ekilme karar ald.
1989da tekrar siyasete dnerek partisinin genel bakan oldu.
20 Ekim 1991 seimlerinde Zonguldaktan milletvekili seildi.
 1995 seimlerinden sonra DSP, yzde 14.6 oy oranyla solun en byk partisi
konumuna geldi. 30 Haziran 1997de kurulan 55. hkmette babakan yardmcs, daha
sonraki 11 Ocak 1999da kurulan 56. aznlk hkmetinde 4. kez babakan oldu.
1999 seimlerinde yzde 21.7 oy oranyla partisini birinci parti haline getiren Ecevit,
28 Mays 1999da kurulan 57. hkmette 5. kez yklendii babakanlk grevini 2002
ylna kadar srdrd.
24 Temmuz 2004de DSP 6. Olaan Byk Kurultaynda genel bakanlk grevinden
ayrld.
Bu tarihten sonra Ulusal Uzmanlar Kurulu adnda bir dnce grubu kurarak lke
gndemiyle ilgili almalarna devam etti.
Blent Ecevit, 18 Mays 2006 tarihinde geirdii beyin kanamas sonucunda Ankara
Glhane Askeri Tp Akademisinde tedavi altna alnd. Yaklak 6 ay boyunca tedavi
grd bu hastanede 5 Kasm 2006da, 81 yanda hayata veda etti. 11 Kasm 2006da
Devlet Mezarlna defnedildi.
Siyasi hayat boyunca kendisine alt kez suikast giriiminde bulunulan Ecevit,
drstl, nazik kiilii ve ei Rahan Ecevit ile geirdii mutlu evlilikle daima
kendisinden sz ettirmitir.
1973 ylnda, CHPnin seim kampanyas srasnda Trk siyasi sahnesinde
Karaolan olarak anlmaya balanan Ecevit, ak gvercin, mavi gmlek ve enitesi
smail Hakk Okdayn hediyesi olan Erika marka daktilosu ile adeta simgelemitir.
Asl mesleini hep gazetecilik olarak dile getiren Ecevitin siyasi yaam yannda air
ve yazard. Yazarla sanat yazlar ile balamt.1950li yllarda ada sanat
akmlarn tantmak zere kurulan Helikon derneinin kurucular arasnda yer ald ve bir
sre Sanat Eletirmenleri Derneinin genel sekreterliini yapt. Sanskrit, Bengal ve
ngilizce dillerinde almalar yapm olan Ecevitin lise yllarnda Rabindranath
Tagoredan evirdii iki kitap yaynlanmtr. Bunun dnda T. S. Eliotun iir dram
Kokteyl Parti ile Ezra Pound ve Bernard Lewisin yaptlarn Trkeye evirdi. iirleri,
Ich Meisselte Lich Aus Stein (I Tatan Oydum) adyla Almancaya evrildi. iirler,
Elelele Byttk Sevgiyi ve en son olarak da 17 ya iirlerini de ieren Bir eyler
Olacak Yarn isimli iir kitaplar vardr. Ecevitin iirleri Sovyetler Birlii,
Yugoslavya, Romanya, Danimarka ve sve gibi lkelerde yaynlad. Edebiyat
dnyasna Hep Bu Topraktan dergisindeki iirleriyle giren, Milliyet gazetesinde gnlk
yazlar yazan Ecevit, siyaset ve iir kitaplarnn dnda zgr nsan (1972), Aray
(1981), gibi dergiler kartmtr.
eitli konulardaki gr ve konumalar da kitapklar halinde yaynlanmtr.
Ecevitin baz eserleri yledir:
Ortann Solu, Bu Dzen Deimelidir, Atatrk ve Devrimcilik, Kurultaylar ve
Sonras, Demokratik Sol ve Hkmet Bunalm, Demokratik Solda Temel Kavramlar ve
Sorunlar, D Politika, Trkiye/1965-1975, Umut Yl: 1977, 1980lere Girerken
Trkiye ve Dnya, 10 Yl nce 10 Yl Sonra 24 Ocak Kararlar, 1991 Sonunda TBMM
Konumalar, 1996 Sonunda Trkiye, Azerbaycan ve Bat Trakya Olaylar, Bamszlk
ve zgrlk, Babakan Ecevitle Sohbet, Babakan Ecevit Ekonomiyi Glendirme
Programn Anlatyor, Bozuk Dzeni Deitireceiz, Blge Merkezli D Politika,
Blent Ecevitin Kurultay Konumalar 1988, CHPnin Dzen Deiiklii Programnda
alanlarn Haklar ve Etkinlii, Deien Dnya ve Trkiye, Demokratik Sol ve
Hkmet Bunalm, Demokratik Solda i Kyl Elele, D Politika, D Sorunlar, D
lkelerdeki ilerimizin Sorunlar, Dounun Kalknmas, Ecevit Kbrs ve Helsinki
Gerei, Ecevitin Aklamalar 1976, Ekonomimizin Durumu ve Glendirilmesi,
Kar Anlar, Kendi Dncemi Desteklemem Yasaklanamaz, Kbrs Gerei ve Irak
Sorunu, Krfez Bunalmnn ncesi Sonras, Mithat Paa ve Trk Ekonomisinin
Tarihsel Sreci, Perdeyi Kaldryorum, Siyasal Yaam Tkanklktan Kurtarma Yollar,
Smr Dzeninde Yeni Aama, Toplum Siyaset Ynetim, Toplumsal Kltrn Trk
Siyasal Yaamna Etkisi, Uygulamada Demokratik Sol.
 Beinci Bask in nsz
1968de drdnc bask iin yazdm nsz okuyanlar, o srada kendimi ar
iyimserlie kaptrm olduunu dnebilirler. Ortann solu hareketi btn engelleri
aarak, parti iinde kesin baarya ulat demiim. Oysa daha sonra Parti iinde adeta
yeni bir sava kt bu konuda.
Kitabn, parti ii tartmalarla ilgili blmleri, siyasal tarihimizin artk kapanm bir
aamas olarak okunmaldr demiim. Oysa kapanm dediim tartmalar, ok daha
iddetli olarak yeniden ald sonradan.
Ama yine de ben iyimserliimi ar saymyorum. CHPdeki yeni hareket ylesine
glyd ki bu hareketin nne yeni engeller karabilmesi ve parti iinde bu konudaki
tartmalarn yeniden alabilmesi ancak demokrasiye ara verildiinde mmkn oldu.
Daha nemlisi de u ki demokrasiye ara verilmi bir dnemde, stelik partideki
yenilemeyi engellemek isteyenlerin bu ara rejimle salanan olanaklardan yararlanarak,
hkmete de arlklarn koyduklar bir dnemde bu tartmalar tekrar ald ve
partideki hareketin nne yeni engeller karld halde, parti ii tartmalar ortann
solunda bir insanlk anlayn yrekten benimseyenlerin kesin zaferi ile sonuland.
ylece kitabn yazlndan bu yana geen yllarda bu yeni hareket etin bir snavdan
daha baaryla gemi oldu.
1966da yazdm Ortann Solu kitabnda CHPnin belirli bir yrngeye girmekte
olduunu yazmtm. Alt yl sonra CHP iinde baz kiiler CHPyi eski yrngesine
oturtacaz, slogan ile kar ktlar buna. Fakat ne oldu? Halkn ve rgtn gc ve
kararll karsnda onlar yenilip gittiler; CHP yeni yrngesine eskisinden daha
tutarl ve gl olarak yerleti.

1973
BLENT ECEVT
 Drdnc Bask in nsz
Bu kitabn ilk basks 14 Ekim 1966da yaynlanmt.
O zamandan beri Cumhuriyet Halk Partisinin iinde byk gelimeler oldu. Ortann
Solu hareketi, btn engelleri yenerek, parti iinde kesin baarya ulat. Cumhuriyet
Halk Partisi, devrimci bir parti olarak, kendi kendini yenileme yeteneini bir kez daha
ortaya koydu.
O bakmdan kitabn, parti ii tartmalarla ilgili blmleri, siyasal tarihimizin artk
kapanm bir aamas olarak okunmaldr.

1968
BLENT ECEVT
 nsz
Bu, bir bilim eseri deildir.
Bu, bir insanlk anlaynn ve o insanlk anlayna dayanan bir siyasal davrann
aklanmas ve gerekesidir.
Kitapta, byle bir anlay ve davran asndan Trkiyedeki siyasal ve sosyal ortam
deerlendirilmeye, Trk toplumunun sorunlar zmlenmeye ve bu sorunlara tutarl
zm yollar gsterilmeye allmtr.
Bu anlay ve davrann Trkiyede ncln yapan partinin, Cumhuriyet Halk
Partisinin durumu, tutumu, dev ve sorumluluklar incelenmitir.

Kitapta bu anlay ve davranla ilgili olarak belirtilen dncelerin olumasnda

byk katks bulunan ve kitabn baz blmlerini okuyarak, dinleyerek, eletirerek bana
k tutan lkdalarma teekkr ederim.
Fakat kitabn eksiklik ve yetersizliklerinden yalnz benim sorumlu olduumu da
itenlikle belirtirim.

1966
BLENT ECEVT
 Giri
Bir insann dncesi basklardan kurtulabilir ve kiilii serbeste geliebilirse,
eilim ve yeteneine gre eitim grebilirse eriebilecei bir dzey vardr.
Herkesin o dzeye erimesine imkn vermeyen bir devlet ve toplum dzeni insanla
aykrdr.
Baz insanlarn o dzeye erimelerine imkn verip bazlarn bundan alkoyan bir
devlet ve toplum dzeni ise hem insanla hem adalete aykrdr.

Bir ky kahvesine gidersiniz Devlet ilerini nice aydnlardan daha derinliine

eletirebilen baz okuma-yazma bilmeyen kyllerle karlarsnz Bir ii
toplantsna katlrsnz Bilim adamlarnn yazdklarn alacak bir kavrayla
deerlendiren baz okul grmemi iilere rastlarsnz Bir yol st lokantasna
urarsanz Duvarda, belki bir araba boyacsnn yapt resimde, kimliini ortaya
karamam, yarm kalm, olamam bir byk sanatnn fra izlerini grrsnz
Byle durumlar karsnda gsterilen ilk tepki, Bizde ne kyller, ne iiler, ne halk
sanatlar var! diye arp vnmek olabilir.
Baz ok ileri toplumlarda, yle deerlendirme veya eletiriler yapabilen kyl veya
iilere bu kadar sk rastlanamayacan; hemen hibir araba boyacsnn yle bir duvar
resmi yaratamayacan bilecek kadar dnya grm bir kimse, Bizim cahil halkmz
onlarnkinden daha stn de biz niin byle geri kalmz? diye, kendi toplumunun
durumunu yadrgayabilir.
Oysa ortada ne vnlecek ne de yadrganacak bir durum vardr. Ky kahvesindeki
eletirisiyle, ii toplantsndaki szleriyle, yol st lokantasnn duvarndaki tablosuyla
sizi artan kimseler, o daha ileri -ama sosyal adalette de daha ileri- toplumlarda
bulunsaydlar, belki de karnza birer byk bilgin, devlet adam veya sanat olarak
karlard. nk eilimleri ynnde ve yetenekleri lsnde eitilip yetime imknn
bulmu olurlard.

Ortann Solu Tabiat

Eer bu imkn bulamam olmalarna, hem o kimselerin kendileri hesabna hem de
toplum ve insanlk hesabna isyan edebiliyorsanz, bunu insanlk iin bir yoksunluk ve
hakszlk olarak grebiliyorsanz; toplumda bu yoksunluu ve hakszl douran
adaletsizlikleri ve tutukluklar gidermek zere bir eyler yapma gdsn, isteini
duyabiliyorsanz, ortann solunda bir insansnz demektir.
 *

Ders alaca saatte veya ocuk iin ders kadar gerekli oyun saatinde, omzunda
boyundan byk bir sandkla ev ev dolaan ayakkab boyacs ocuun acsn; Anayasa
herkes iin ilk renimi gerekli ve parasz kld halde, yaayabilmek ve evindekileri
yaatabilmek iin o yata almak zorunda kalan ve okula gidemeyen ve birok
yetikinlerin bile tayamayacaklar bir hayat ykn ufack omuzlarndaki kfede
tayan; insan olarak eriebilecei dzeye mr boyunca eriememeye daha
ocukluunda mahkm olan bir hamal ocuun yoksunluklarn, o ocuktan daha ok
duyabiliyorsanz ve onun bedenini ykten, kiiliini zincirlerden kurtarma
sorumluluunu kendinizde grebiliyorsanz, ortann solu tabiatnda bir insansnz
demektir.
Yeryznde ekecek veya yetecek topra olmad iin yerin yzlerce metre altnda,
varlkl kiilerin bir n yemekte verdikleri bahi kadar paraya alan ve pek az
emeklilik ayl alabilecek kadar yaayan maden iilerinin strabn, sobanza her
kmr atta duyabiliyor ve -onlar size oy vermeseler de- onlarn strabn
azaltabilmek, onlarn yaantsna biraz k katabilmek, onlar insanca yaama olanana
kavuturabilmek iin uramaya kendinizi devli sayabiliyorsanz, ortann solu
tabiatnda bir insansnz demektir.

Baz kimseler, byle duygu ve isteklerin kendilerine ykledii sorumluluk ve devi

hayr ileriyle, sosyal yardm almalaryla yerine getirmeye urarlar.
Bu trl almalar saygdeerdir ve bir ihtiyatan doduuna gre yararldr. Ama
asl gerekli olan o ihtiyac kaldrmak, baz insanlar hayr derneklerinin ilgisine, sosyal
yardma muhta olmaktan kurtarmaktr.
Sosyal yardm, insanca duygulardan doduu yerde, asil bir abadr. Ama asl gerekli
olan, sosyal yardma ihtiya duyurmayacak bir sosyal gvenlik ve sosyal adalet dzeni
kurmaktr.
Merhamet; duyarl insanlarn, iyi insanlarn, bakalarn dnebilen insanlarn
duyabilecekleri bir duygudur.
Ama asl gerekli olan, toplumda, sosyal adan merhamet duygular uyandracak
durumda insan brakmamaktr.
Hayr ileri, sosyal yardm, merhamet Bunlar asil davranlardr. Ama kurtarmak
ve yceltmek istediiniz insanlarn onuruna asl saygl davran, onlarn dertlerini,
sknt ve yoksunluklarn temelinden giderebilecek davran, onlar bu trl yardm ve
ilgilere, kiisel merhametlere ihtiya duymayacaklar bir toplum dzenine ulatrmaktr.
Ortann Solu Siyaseti
te, ortann solu tabiatnda insanlar, ilerindeki insanlk duygularn ve insanlk
bilincini, byle bir toplum dzeni kurmak iin bir siyasal hareket haline geirdikleri
vakit, o siyaset, ortann solunda bir siyasettir.
Byle bir siyasetin kesin bir ilkesi, insan dncesini bask altnda tutmamaktr.
nk insann en byk gcn, insan insan yapan gc, dnme gcn bask
altnda tutmak, insanla kar en byk gnah ve ihanettir ve insan kiiliinin
gelimesine, insanln ilerleyip ycelmesine en byk engeldir.
Ortann solu insan, zgr insandr.
zgrln, insanln yararna, insanln ycelmesi uruna kullanan insandr.
Kendi onur ve mutluluunu btn insanlarn onur ve mutluluunda arayan insandr.
Ortann solu siyaseti, byle bir insan lksne ynelir.
I
 YELPAZE
Ortann Solu ve CHP
Cumhuriyet Halk Partisinin 1965 Milletvekili Seimlerine ortann solunda
olduunu belirterek girmesi, baz tartma ve kaynamalara yol at.
Cumhuriyet Halk Partisi kimliini, ynn m deitiriyor diye soranlar oldu.
Ortann solu, solun ortas gibi tekerlemelerle zihinleri kartrmaya, ortann solu,
Moskova yolu gibi talamalarla kafalarda kukular uyandrmaya uraanlar kt.
Seimlerden sonra da Cumhuriyet Halk Partisi ortann solunda olduunu syledii
iin bu yenilgiye urad diyenlere rastland.
Oysa toprak reformu yapacan aka syleyerek byk toprakllar rkten; vergi
reformlarna girierek, kolaylkla vergi karmaya veya hi vergi dememeye alm
olan baz bol gelirlilerin cann skan; iiye btn demokratik haklar tanyarak, ii
smrmeyi bir hak sayanlarn huzurunu bozan; ulusal yararmz ve onurumuzu koruyucu
baz d politika deiikliklerine balayarak birtakm byk devletleri gocunduran;
ulusal petrol davasn benimseyerek de devletler st dev petrol ortaklklarn
gcendiren bir parti, ortann solundaym deil de ortann sandaym demi
bulunsayd, sonu gene de baka trl olamazd.
Gerekte Cumhuriyet Halk Partisine kar son seimlerde beliren tepki, bu partinin,
halk veya devleti smrmeye alm baz evreleri tedirgin edici reformlara ve sosyal
adalet tedbirlerine girimi olmasndan douyordu.
Cumhuriyetin ilk yllarndaki devrimler, toplum yaantmz, dnya grmz
temelinden deitirecek nitelikte idi. Ama o devrimler -dinden veya saraydan maddi
kar salayanlar dnda- hibir zmrenin maddi karlarna dokunmuyordu. rnein
apka Devrimi yaplnca, fes tccar, apka ticaretine geerek de hayatn kazanabilirdi.
Fakat 1945de Cumhuriyet Halk Partisi ilk toprak reformu denemesine giriince,
Cumhuriyet Halk Partisi iindeki devrimci unsurlardan bile bazs byk grlt
kopardlar. nk bu reform birok kimselerin maddi karna dokunuyordu. Demokrat
Partiyi kuranlardan bazs, Cumhuriyet Halk Partisi iinde toprak reformuna muhalefet
edenlerdendi.
1961den sonra ise Cumhuriyet Halk Partisi, yurt iindeki ve dndaki eitli
zmrelerin maddi karlarn sarsc reform ve deiikliklere girimiti. Elbette bunlar
yaygn ve youn tepkilere yol aacakt. Cumhuriyet Halk Partisi ortann solundaym
dese de demese de bu tepkiler olacakt.
Ortann solunda szyle Cumhuriyet Halk Partisi, ancak 1965 siyasal ortamnda,
seimlere giren alt parti arasnda, bulunduu yeri drste, aka tanmlayp sylemi
oluyordu.
Bu tanmlamay yaparken de Cumhuriyet Halk Partisi, ok partili demokrasilerde,
partiler yelpazesindeki dilimlerden birini -kendi program ve tutumuna en uygun olan-
anlatmak iin kullanlan bir deyimi kullanmt.
Baz Bat parlamentolarnda, tutucularn (muhafazakrlarn), bakana gre sada;
liberal olsun, radikal olsun, sosyalist olsun, toplumda baz deiiklikler yapmak
isteyenlerin de bakana gre solda oturmalarndan km bir deyimdi bu.
amzdaki birok parlamentoda oturu dzeni baka trl olsa da partiler
yelpazesinin dilimlerini sadan sola sralayarak tanmlamak, demokrasilerin evrensel
bir gelenei olmutu.
Ama demokratn demirkrat haline getirilip, ondan da kratn retildii;
referandumun halka, dardan gelecek bir gvur papaz diye tantld bir ortamda,
bir ortann solu deyiminin de veya ayn anlam vermek zere kullanlacak baka
herhangi bir deyimin de bana her ey gelebilirdi.
Fakat Cumhuriyet Halk Partisi bundan ylmad.
Batnn demokratik parlamento dzenini alp da o dzene dinamizm katan, o dzende
serbeste tartlan dnce ve siyaset akmlarn ve o akmlarn geleneksel veya
bilimsel adlandrln, yasaklar, tabular halinde tutmak, zaten mmkn de olmazd. Bu
deyim ve terimleri Cumhuriyet Halk Partisi kullanmasa, Cumhuriyet Halk Partisi
hakknda bakalar kullanrd.
Nitekim 27 Mays 1960 Devrimiyle byk lde genileyen zgrlk ortamnda bu
akmlar, yurdumuzda eskiden grlmemi bir aklkla tartlmaya, bu akmlarn adlar
sylenmeye baland. Cumhuriyet Halk Partisinin programn ve bu program daha
akla kavuturan 1965 Seim Bildirgesini inceleyen veya genel tutumunu
deerlendiren aydnlar ve bilim adamlar, yazarlar ve siyaset adamlar, kendiliklerinden
partinin yerini tanmlamaya alyorlard. O srada, kendi gr alarna ve llerine
gre Cumhuriyet Halk Partisine komnist diyen de ar solda diyen de ortann
solunda, orta yolcu, sac, tutucu diyen de kyordu.
Kamuoyu nnde tutum ve durumu bu terminoloji ile tartlan bir partinin kendisi
nerede olduunu aka sylemezse; herkes onu kendi asndan deerlendirmeye devam
ederdi ve halk gznde Cumhuriyet Halk Partisi imaj bsbtn bulanklard.
 stelik sada bulunanlar, sac olmayan her partiyi veya dnr, ar solcu diye
tanmlyorlard. Buna kar, Cumhuriyet Halk Partisi, solun ayrtlarnn anlatlmasna
yardmc olmaz ve kendisinin ne lde solda olduunu belirtmezse, ar sol
damgas, haksz olarak, geree aykr olarak stnde kalabilirdi.
Onun iin programyla, 1965 Seim Bildirgesiyle, genel tutum ve eimiyle ortann
solunda olan Cumhuriyet Halk Partisi bunu ak ak sylemeliydi ve syledi.
Genel Bakan Sayn smet nn, 29 Temmuz 1965 gn Milliyet gazetesinde
yaynlanan demecinde, CHPnin ortann solunda olduunu syleyerek bu devi yerine
getirdi ve Trkiyenin partiler yelpazesinde CHPnin yerini belirledi.
Yelpazenin Dilimleri
ok partili dzenin partiler yelpazesinde, partilerin durumu, sadan sola yle
sralanr:
Ar sa, ortann sa, orta -veya merkez-, ortann solu, ar sol.
Ar sa
Ar sada, toplumu varm olduu noktadan geriye doru ekmeye uraanlar vardr.
Bunlar gericilerdir. Bazs, sadece duygusal nedenlerle gemiin zlemi iindedirler.
Fakat birou da halk topluluklarn taassubun karanlnda tutmak, sosyal ve ekonomik
haklardan yoksun brakmak; ylelikle halk bir avuluk egemen ve gl zmrenin
basks altnda kle gibi altrmak istedikleri ve eski toplum dzenini bu isteklerine
daha elverili bulduklar iin gemii zlerler.
Byleleri oklukla, demokrasiden huzursuzluk duyarlar. Demokrasiyi, ancak
zledikleri dzeni yeniden kurmay kolaylatrd l ve biimde isterler ve ellerine
frsat geince demokrasiyi sona erdirirler. Demokrasinin halk uyandrmasndan, halkta
zgrlk ve deiiklik, eitlik ve adalet, duygu ve isteklerini krklemesinden
korkarlar. Bu korkularnda da kendi alarndan hakldrlar. nk byle duygular kendi
kurmak istedikleri dzeni engeller. Onun iin halk, ya bir sac diktatrlk altnda
yaatmaya ya da ekonomik ve sosyal bakmndan ezilen, gsz braklan ve bu yzden
iradesini serbeste kullanamayan halk, biimsel ve kksz bir demokrasiyle avutmaya
alrlar.
zel teebbslk, zel mlkiyetilik maskesi altnda, retim aralarn ve i
hayatn, smrc zmrelerin, byk sermaye veya toprak sahiplerinin tekellerine veya
kontrolne brakmak; devleti ve hukuku da bunun aralar olarak kullanmak isterler.
Eski imparatorluklar yeniden canlandrmak; dinsel taassuba veya rklk temeline
dayanan bir toplum ve devlet dzeni kurmak gibi hayaller besleyenler byle gericiler
arasndan kar.
Faizm de -sosyalizm szn srf kamuflj iin kullanan- nasyonal sosyalizm de
ar sa akmlarn ada trleri arasndadr.
Ortann sa
Ortann sanda tutucular (muhafazakrlar) vardr. Bunlar, toplum yapsnda
deiiklikler olmasndan rkerler. Her eyin olduu gibi kalmasn isterler. Kimi
doutan tutucu olduu iin kimi de var olan durumu gl ve egemen zmrelerin
karlarna uygun bulduu ve o karlarn bozulmasn istemedii iin her trl yenilie,
devrime, reforma kardr.
Sosyal adaleti, ekonomi iin gereksiz bir yk, kalknma iin bir engel, en azndan
geciktirici bir etken sayarlar.
Devletin, ekonomik ve sosyal hayatta fazla bir rol oynamamasn, oynayaca roln de
daha ok aznlktaki egemen zmreleri, glleri koruyucu, daha da glendirici ynde
olmasn isterler. Teebbs zgrlnde her trl ksnty, mlkiyet hakknda her trl
snrlamay reddederler.
Demokrasiyi, teebbs zgrl urunda isteyebilir, ancak bu zgrl
snrlamayacak biimde olursa kabul edebilirler.
Toplumu bulunduu noktadan daha geriye ekmeye almadklar iin ar
sadakilerden bir adm ileri saylrlar. Fakat yeniliklere, hatt toplumun tabii
tekmlne, evrimine kar onlar da ar sadakiler kadar, gericiler kadar direnirler.
Orta veya merkez
Ortadakiler veya merkez partisi denenler, toplumun zamanla deimesini, toplum
yapsnda halk yararna baz deiiklikler olmasn isteseler de istemeseler de tabii
karlarlar. Hatt halkn basks altnda, yzeyde kalan reformlar yapmaya, istemeyerek
de olsa katlanrlar.
Ama devrimci deildirler. Toplum yapsnn, zaman iinde evrim yoluyla
kendiliinden deimesini beklemeyi uygun grrler. Onun iin de kkl reformlar ok
zorlanmadka yapmaktan kanrlar.
Ksacas, yenilie, deimeye kar bir direnileri yoktur. Ama bu ynde bir
eilimleri de yoktur. Pasiftirler. Tutucu da ilerici de deildirler. Durucudurlar. leri
oluruna brakrlar.
Demokrasiyi isterler.
 Sosyal adalete az ok deer verirler. Fakat gerek ekonomide, gerek sosyal adalet
salamada, devletin fazla dev yklemesinden holanmazlar. Bunlarn da geni bir
teebbs zgrl ve tabii olu iinde gereklemesini isterler. zel sermaye birikimi
desteklenmezse kalknma olamayacan dnrler.
Oysa zellikle snailemeye balayan bir toplumda iler oluruna braklrsa, zel
sermaye birikimi ylesine tekelcilie ynelir, belirli ellerde toplanan servet ylesine
byr ki sosyal adalet de demokrasi de imknszlar.
Genellikle plnlamaya da yatkn deildirler.
Ancak artlarn zorlanmasyla, dzenleyici ve yol gsterici, gevek bir plnlamay
benimseyebilirler.
Ortann solu
Ortann solundakiler insancdrlar. nsana en stn deeri verir. nsan kiiliinin
serbeste geliebilmesini, herkese bu bakmdan imkn eitlii tannmasn; devlet ve
toplum dzeninin, bu serbestlii ve imkn eitliini salayacak biimde olmasn
isterler.
Ortann solundakiler halkdrlar. Geni halk topluluklarnn yararn, dar zmrelerin
karlarna stn tutarlar. Halkn kkl snf duvarlaryla blnmesini, insanlk onuruna
ve toplumun esenliine aykr sayarlar. Ama bunun iin bir snfn baka snflar yok
etmesini deil, gelir dalmnda denge ve adalet salanarak, insanla ve topluma
yararl btn ilere saygnlk (itibar) kazandrlarak, her trl ayrcalklar (imtiyazlar),
her trl frsat ve imkn eitsizlikleri kaldrlarak ve btn smrme kaplar
kapanarak, snflar arasnda kaynama olmasn, snf ayrlklarnn bu yoldan
eritilmesini isterler.
Ortann solundakiler bu bakmlardan, sosyal adaleti ve sosyal gvenlikidirler.
Sosyal adalet ve gvenlik salamay, insan onuruna uygun, insan yeteneklerinin ortaya
kp gelimesine elverili ve gelecee ait gvenlik kayglarnn insanl bencillie,
smrcle ve srtmeye itmesini nleyici bir toplum dzeni kurabilmenin kesin
art sayarlar.
nce dar bir zmrenin serbest teebbs yoluyla veya devlet desteiyle varln
artrmasn ve o zmrenin yatrm ve abalaryla toplumun zaman iinde kalknmasn,
ancak bunun sonucu olarak halkn refah ve gvenlie kavumasn beklemeyi uygun
grmezler. Bunu, halkn refah ve mutluluunu gereksiz biimde erteleyici, toplumda
ahlk ve uyumu engelleyici sayarlar ve adaletsiz bulurlar.
Onun iin ortann solundakiler ilerici, devrimci ve reformcudurlar.
 Toplum yapsn mmkn olan en yksek hzla deitirerek, kendi insanlk ve halklk
anlaylarna uygun duruma getirmek; toplumun manevi ve maddi gcn artrmak
isterler. Ekonomik, sosyal ve kltrel kurumlarn dzelmesini, topluma, zellikle dar
gelirli halka daha yararl hale gelmesini oluruna ve zamana brakmaz, bunu devrim ve
reformlarla abuklatrmak isterler.
Ortann solundakiler devletidirler. Devletilikleri halk gzeticidir. Halk devletin
hizmetinde deil, devleti halkn hizmetinde saycdr.
Ortann solundaki devletilik, iktisadi faaliyetin ve retim aralarnn tm ile
devletletirilmesini, teebbs zgrlnn yok edilmesini isteyen bir devletilik
deildir. Bu, kamu kesiminde olsun, zel kesimde olsun, iktisadi hayatn, her trl
iktisadi faaliyetin devlete toplum yararna dzenlenmesini ve sosyal adalet ilkelerine
uygun olarak yrtlmesini, retim aralarnn toplum yararna kullanlmasn,
tasarrufun ve yatrm kaynaklarnn devlet mdahalesi veya devlet iletmecilii
yollaryla da arttrlmasn ngren bir devletiliktir. Devlet teebbs yannda, zel
teebbse de alma hakk tanr. Devlet mlkiyeti veya sosyal mlkiyet yannda, zel
mlkiyete de geni yer brakr. Fakat zel teebbsten, topluma kar baz dev ve
sorumluluklar bekler ve zel mlkiyetin, kamu yararyla att durumlarda,
snrlanabileceini kabul eder. Bireysel (ferdi) teebbsten ok, halk teebbslerinin
gelimesine yardm dev bilir. Ksacas, teebbs zgrl ile zel mlkiyeti, toplum
yarar ve sosyal adalet snrlar iinde tutmay ister.
Ortann solundakiler, bunlar salayabilmek iin plncdrlar.
ktisadi ve sosyal gelimeyi tesadflere brakmazlar. Amalar belli, o amalara nasl
ve ne zaman varlaca belirli ve btn iktisadi faaliyeti toplum yararna ynlendirip
sosyal adalete uygun olarak dzenleyici bir plnla, imknlar en iyi deerlendirmek ve
gelimeyi hzlandrmak isterler.
Ortann solundakiler zgrle baldrlar. ktisadi ve sosyal amalarna zgrlk
iinde, demokratik dzen iinde ulamak isterler. Bunu, o amalara eriebilmenin en
gvenilir ve en insanca yolu sayarlar.
nsana ve insanla saygldrlar. Gelecek kuaklarn mutluluu gerekesiyle de olsa,
insan hak ve zgrlklerini ksmay reddederler.
nsanlardaki alma istek ve gcnn, insanlardaki yaratcln, sosyal sorumluluk
ve dayanmann, en ok demokratik dzende ortaya kabileceine inanrlar.
Ortann solundakiler sosyal demokrasiden yanadrlar. Halkn irade serbestlii
ekonomik ve sosyal basklardan kurtulmadka, demokrasinin halk yararna
ileyemeyeceini bilirler. Onun iin demokrasinin biimsel yn kadar sosyal zne de
nem verirler.
Ar sol
Domalara, kat doktrinlere bal kalan, komnizme kadar varan ar sol, ortann
solundan birok noktada ayr ve uzaktr.
Ar sol, teebbs zgrln ve zel mlkiyeti reddeder. htillci ise bunlar
balangtan reddeder. htillci deilse zaman iinde ve sonu olarak bu zgrlk ve
hakkn kaldrlmasn ngrr.
Tpk ar sadakiler gibi ar soldakiler de demokrasiye, ancak kendi amalarna
yararl olduu srece, o l ve biimde ve kendi sistemlerinin snr iinde raz
olurlar.
Ar sol, demokrasiyi her zaman aktan reddetmese bile, btn iktisadi hayat
devletletirilince, teebbs zgrl tm ile ortadan kaldrlnca ve ylelikle devlet,
nnde durulmaz, kar gelinmez bir g kazannca, denetlenemeyecek,
snrlanamayacak duruma gelince, demokrasi kendiliinden lr; zgrlk iin nefes
alma alan kalmaz.
Geri ar solda, devleti eriterek tam bir halk egemenlii salama lksne
balananlar da vardr. Fakat uygulamada, bunu kendi formlleriyle salamann yolunu
bulamamlardr.
nsanlarn gelecekteki iyiliini isterler. Fakat isteklerinin dogmatik yol ve yntemleri
urunda, insanlar, yaayan kuaklar feda etmekten, kle durumuna getirmekten
kanmazlar.
Ar solun ve ar san tehlikelerine kar ortann solu
Halk adaletsizlikten, yoksulluktan, baskdan kurtarc ve toplumu sosyal adalet iinde
kalkndrc tedbirler alnmazsa, ezilen, yoksulluk eken insanlarda birikecek isyan
duygular, kabarp tama noktasna varabilir. Snailemeye balam toplumlarda bu
tehlike daha da byktr. te o zaman ar sol akmlar, bu isyan duygusunu, ykc ve
yaygn bir sel haline getirebilir.
Ortann solu, bu sele kar en salam duvar, en etkili settir. Sadakiler, ar bir
komnizm korkusuyla veya karc duygularla, bu duvar, bu seti ykarlarsa, komnizme
meydan bo brakm, ar sol akmlarn seline en elverili ortam hazrlam olurlar.
Sac veya ar sac akmlarn, toplumu olduu yerde tutmasna veya geriye
ekmesine; sosyal zden yoksun, biimsel bir demokrasi oyunu ile halk oyalayp
aldatmasna ve smrmesine kar da en yeterli engel, gene ortann soludur.
 zellikle, Trkiye gibi ada uygarlk dzeyine ulaabilmek iin hzla gelimesi
gereken bir lkede, orta (veya merkez) partilerinin duruculuu, pasiflii, byle bir
gelime hzn salayamaz; gelimeyi hzlandrc en basit reform tedbirlerini bile
nlemeye kalkan, gerek demokrasiyi ve sosyal adaleti engelleyen tutucu ve gerici
glerin bask ve etkisinden toplumu kurtaramaz. Bu glere kar en yeterli sava
izgisi, ortann solundadr.
Hangi Parti Hangi Dilimde
Bugnn Trkiyesinde ar sadan ar sola doru alan partiler yelpazesinde,
hangi partiler hangi dilimlerde yer almaktadr?
Bugn Millet Meclisinde gruplar bulunan alt partiden, ancak nn yeri az ok
kesinlikle belirlenebilir. Bunlar, sadan sola doru srasyla; Adalet Partisi, Cumhuriyet
Halk Partisi ve Trkiye i Partisidir.
Adalet Partisi
Adalet Partisi, programna gre ortann sanda saylabilir. Bu partinin yetkilileri
de tutucu (muhafazakr) olduklarn sylemektedirler. Ama gitgide daha aka
grlyor ki henz yeri yn iyice belli olmam bu parti, ortann sandan balayp
ar saa kadar, ar san en u noktasna kadar giden bir alan kapsamakta ve srekli
olarak programnn sana kaymaktadr.
Ekonomik ve sosyal anlaylaryla Atatrk devrimleri karsndaki, din konusundaki
tutumlaryla veya genel dnya grleriyle, en gerici, en sac akmlar, bu parti iinde
yuvalanmlardr. Bu en sac akmlar temsil edenler, aktivist topluluklar halindedirler.
Onun iin aznlkta da olsalar, Adalet Partisine yn verebilecek gtedirler.
Trkiyede, halkn karanlkta tutulmasna ve smrlmesine daha elverili bir ortam
arayan yerli- yabanc baz sermaye evrelerinin tertipleri ve destei de onlarn gcn
artrmaktadr.
Ortann sandaki baz yneticilerin veya ortada saylabilecek az saydaki baz
Adalet Partili aydnlarn ar tavizcilii veya gszl yznden Adalet Partisi,
Demokrat Partiden daha ok saa kaymaktadr. nsaf ile sylemek gerekir ki (ngilizce
lunatic fringe deyiminden evirerek) san kak ular diye tanmlayabileceimiz
en sac ve en gerici unsurlarn, Demokrat Parti kendi iinde barndrmam, ancak ok
zayflad son yllarnda, ylana sarlr gibi bu unsurlarn bazsndan destek arama
yoluna gitmiti.
Oysa Adalet Partisi, ar san btn bu kak ularn imdiden, yani en gl
zamannda bile kendine ba tac etmektedir.
 imdi Adalet Partisinin sa kanadnda, baz ekime ve elikenlikler de
belirmektedir. Mlkiyet ve miras haklarn ve teebbs zgrln temelinden ve
metafizik gerekelerle reddeden; ama halk smrclnn ve zmre tahakkmnn
balca arac durumundaki din yobazln da krkleyen; Batcl ve Bat
smrcln reddeden; ama Bat smrclnn baz d politika oyunlarn da
destekleyen sesler, bu kanattan duyulmaya balanmtr. Bu sesleri ykseltenler,
dtkleri elimelerin farkna vardka, ar sadan ar sola m srayacaklardr
(nitekim Adalet Partisi parlamento grubunda bylelerini, ar sa ve ar sol ularn
birlemesine rnek diye gsterenler kmtr) yoksa daha lml bir noktada m
durulacaklardr, bu imdiden kestirilemez.
Cumhuriyet Halk Partisi
Cumhuriyet Halk Partisi ortann solundadr. Programyla ve tutumuyla, bu parti teden
beri ortann solunda saylrd. Ama itiraf etmeli ki bilinli ve tutarl (insicaml) olarak,
kesinlikle ortann solunda yer al, daha ok son yllardadr.
Byle kesinlikle ortann solunda yer al, bu partinin kendi programn ama deil,
kendi programna her noktada ulama hamlesidir.
Cumhuriyet Halk Partisi ne kadar sola gidebilir?
Trkiyede devrimlerin ve reformlarn ncs ve yapcs olan Cumhuriyet Halk
Partisi, demokrasinin de kurucusu ve inanl koruyucusudur. Onun iin Cumhuriyet Halk
Partisinin demokrasiye ball, bu partinin soldaki snrn izer.
Devrimci, ilerici bir parti olarak Cumhuriyet Halk Partisi, bu snr amaya niyetli
veya raz olsayd, demokrasiyi kurup da kendi kendine o snr izmezdi.
Cumhuriyet Halk Partisi, ancak demokrasiyle, zgrlkle badaabilecek lde sola
gidebilir.
Trkiye i Partisi
Trkiye i Partisi, kukusuz Cumhuriyet Halk Partisinin daha solundadr. Ama ne
kadar daha solunda? Henz bu konuda bir yargya varmak iin zaman erkendir. Nasl,
Adalet Partisinde ortann sandan, hatt ortadan, ar saa kadar unsurlar yer
alyorsa, Trkiye i Partisinde de Cumhuriyet Halk Partisinin sol snrndan, ar
sola kadar uzanan unsurlar yer almaktadr.
Bu gen parti henz bir olu ve yerine oturu, daha dorusu yerini aray
dnemindedir. Ar solcu unsurlarla, demokratik sosyalizm snrlar iinde kalan
unsurlarn atma veya uzlamas, zamanla bu partinin yelpazedeki yerini daha
kesinlikle belli edecektir.
 Anadolu halkyla daha yakndan temas ve parlamento ii siyaset tecrbesinin, bu
partideki ar ve sivri ular trpleyip, yumuatc etkiler gstermesi beklenebilir.
imdiden bu ynde belirtiler grlmeye balanmtr.
Fakat henz szclerinin konumalar, yazlar arasndaki elimeler, ilerici ve sosyal
adaleti olmakla beraber demokrasiye de bal bulunanlarn bu parti zerindeki
tereddtlerini devam ettirecek nitelik ve ldedir.
Yeri belli olmayanlar
Geriye kalan partinin; Millet Partisi, Yeni Trkiye Partisi ve Cumhuriyeti Kyl
Millet Partisinin yelpazedeki yerlerini tanmlamak henz mmkn grnmemektedir.
Bunlardan Yeni Trkiye Partisinin arlk noktas ortada, merkezdedir. Fakat
ortann solunda baz unsurlar da barndrmakla beraber, bu parti, san eritici, kendine
ekici etkilerine aktr. O yzden bu partinin, ortada kalp kalamayaca, hatt
varln koruyup koruyamayaca belirsizdir. Orta veya merkez partileri, Trkiye gibi
hzla gelimesi gereken bir lkeyi, tutucu ve gerici glerin bask ve etkisinden kolay
kurtaramazlar. Yeni Trkiye Partisinin, bu bask ve etkiden kendi kendini bile
kurtarabilecei phelidir.
Millet Partisinde, ortann solunda yer alan baz aydn ve uyank kiilerle, saa
eilimli kimseler yan yana yer almaktadrlar. imdilik bu parti iindeki tek balayc
unsur, nderdir. Parti, yaama gcn bile nderinin kiiliinden almaktadr. Sosyal ve
ekonomik konularla pek az ilgilenen bu nder, 1966 Bte grmelerinde, partisinin
mutedil sosyal liberal olduunu sylemitir. Fakat bu pek karma deyimin ne anlama
geldii kestirilememektedir.
Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi ise ynetici kadrolarndaki kesin deiiklikten
sonra henz sonucu alnamam bir metamorfoz iindedir. Zaten ok dar olan yeni
ynetici kadrosunda, sacs da solcusu da ar sala sol arasnda bocalayan da
vardr. Baz szcleri, bu partiyi demokratik milliyeti toplumcu olarak
tanmlamaktadrlar. Nasyonal sosyalistin Trkesi olan milliyeti toplumcu
sznn olumsuz armlar, bu partinin zerinde, hakl veya haksz, kuku bulutlar
meydana getirmektedir. Bir bakma da Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi son
zamanlarda, Adalet Partisinin ar sa kanadnn bir blmnde dank olarak beliren
ar saar sol elikenliini, daha younlam olarak yanstyor saylabilir.
Genel grn
Ksacas, imdi Trkiyede genellikle btn partilerde, bilinli veya bilinsiz, tutarl
veya tutarsz, sola alma eilimleri grlmektedir. Adalet Partisinde ve Cumhuriyeti
Kyl Millet Partisinde bu eilimler, koyu bir karanlk ve sert bir elikenlik
iindedir. Millet Partisi ve Yeni Trkiye Partisinde danktr. Trkiye i
Partisinde, demokrasiyle badaabilecei pheli, ar llere varmaktadr. Ancak
Cumhuriyet Halk Partisi ortann solunda bir noktada, tutarl, belirli ve bilinli bir
durulua erimektedir.
II
SOL BASINLAR ALTINDA
 TRKYE
Drt Ynl Basn

Trkiye, ynl bir sol akmlar basnc altndadr:[1]

1. Kuzeyden gelen sol basn:
Bu, Rusyada ve Rusyay izleyen baz Dou Avrupa lkelerinde oluan ar sol
akmlarn basncdr.
2. Gneyden gelen sol basn:
Bu, baz Arap lkelerinde, zellikle Msr ve Suriyede oluan sol akmlarn
basncdr.
3. Batdan gelen sol basn:
Bu, demokratik Bat lkelerinde oluan sosyal demokrasi hareketlerinin basncdr.

Corafi bakmdan uzaklna ramen bunlara, imdi bir drdncs de eklenebilir:

4. Uzak Doudan gelen sol basn:
Bu da Komnist inin, Rusyadaki ve -Arnavutluk hari- Dou Avrupa lkelerindeki
komnizm gelimelerini revisionist[*1], hatta deviationist[*2] bularak ktleyen,
daha dogmatik bir komnizm anlaynn (fakat hzl bir nfus artnn glkleri
altnda ezilen az gelimi lkelerin daha ok ilgisini ekebilecek bir komnizm
anlaynn) basncdr.
Sadaki Solcular
Drt yanndan, deiik l ve anlamlarda sol basnlarla evrili Trkiye gibi
gelime dnemindeki bir yoksul lke, elbette bu basnlarn etki alan dna kamazd.
Kald ki Kurtulu Savayla balayan ve Cumhuriyetle oluan Trk devrim
hareketinin kendisi de bir sol hareketti.
Nitekim ite aka muhafazakr (tutucu) olduunu syleyen, gerekte baz
bakmlardan, tutucunun da tesinde gerici olan bir parti bile, Adalet Partisi bile bu
basnlarn etkisinde kalmakta; bu partinin baz bakmlardan (zellikle din ve ahlk
anlay bakmndan) ar sada yer alan veya yle grnen unsurlarndan bir ksm
dinsel bir slpla -onun iin de baz halk topluluklarna, imdilik devrimci ve ilerici
aydnlarnkinden daha etkili olabilecek bir slpla- ar solda dnceler yaymaya
balam bulunmaktadrlar.
AP iinde bu dnceleri benimsemeye ve yaymaya balayanlar; din ve ahlk
anlaylar bakmndan ok sada bulunmakla beraber, yoksul halkn ektiklerini
yakndan bilen ve duyan, halkla ilikilerini yitirmemi, halkla duygu balarn
koparmam kimseler olabilirler. Eer yle iseler, ekonomik ve sosyal grlerinin,
birdenbire herkesi artacak kadar sola kaymasna, Adalet Partisinin halk nasl
aldatp ezdirdiini, bu partinin iinden grmenin kendilerinde uyandrd tiksinti,
vicdan azab ve tepki sebep olsa gerekir.
Yok, eer bu kimseler, gerici ve tutucular destekleyen bir ksm halkta bile bilinli
veya bilinsiz olarak gl sol eilimler baladn sezmilerse, ekonomik ve sosyal
grlerinin birdenbire bu lde ar sola kaymas, o eilimlere uyma veya hakim
olma isteinden ileri geliyor olabilir.
imdilik bu sadaki solcular, ancak komnizmin materyalizmini reddettikleri iin
komnizme kar grnebilmektedirler; sosyal ve ekonomik grlerini sac olarak
nitelendirmeyi ancak bu gerekeye dayandrabilmektedirler. Fakat Marxn
materyalizminin, halk arasnda -hatt birok aydnlar arasnda- sanldndan
bambaka bir felsefi anlama geldii (herhalde maddi zenginlik ve zevklere ar
ballkla hibir iliii bulunmad) renildike, byle bir gerekeden de yoksun
kalacaklardr.

Bu durum bir tehlikeyi gstermektedir:

Aldatlan, ezilen ve smrlen halk topluluklar, aldatldklarnn, ezildiklerinin,
smrldklerinin farkna varnca, duyacaklar onur krgnl ve isyan duygusu ile
kendileri bile farkna varmadan, anszn ar sola kayabilirler. Bunun dinsel ve
metafizik gerekelerini de ada baz Arap dnce akmlarnda ve siyasal
eylemlerinde bulabilirler.
Bize mmetilik Arap leminden geldiine gre, bize milliyetilik Arap leminden
geldiine gre, bize komnizmin de Arap leminden gelmesi mmkndr.
Yargtay Bakan Sayn mran ktemin, 1966 Adalet Yln A Konumasnda, bu
konuda yapt uyar, bu bakmdan ok yerinde ve gerekidir.[2]
Sac Materyalizm
 Yukarda szn ettiimiz -yeni ortaya kan- sadaki solcular dnda birok
saclar, o arada birok APliler, imdilik yoksul halk, kendisinin ezilmesine ve
smrlmesine sebep olan dzen ve ortam desteklemeye ikna edebilmek iin yle bir
taktik kullanmaktadrlar: Yoksullara, kendilerini ezenler, smrenler kadar varlkl ve
gl olma heves ve hayalini alamak istemekte; bu heves ve hayalle, halk, yapan
yapsn, geen gesin felsefesine dayanan vurgunculuk imknlarndan yararlanmaya
zendirmekte; bylece gya Marxist materyalizmle mcadele iin yoksul halkta,
maddi zenginlik ve zevklere ar lde nem verme ve zenme anlamnda bir
materyalist eim (temayl) tahrik etmeye, byle bir eimi toplumda yaygnlatrp
iddetlendirmeye almaktadrlar. Baz saclar, o arada baz APliler ise bu
dnyadaki maddi nimetlerin deersiz ve geici olduunu; bu dnyada o nimetlerden
yoksun kalmann, teki dnyada en geni maddi nimetlerle telfi edileceini telkin
ederek, yoksullar, bir teki dnya materyalizmi ile (gene maddi zenginlik ve zevklere
ar lde nem verme ve zenme anlamnda bir materyalizmle) avutmaya
almaktadrlar.
Fakat yeryznde yitirebilecekleri hibir maddi varlklar bulunmayan; kendilerini
smrenlerin zihinlerine aladklar kapitalist olma, zengin olma, bu dnyada
olmazsa br dnyada beyler gibi yaama hayalleri dnda, kapitalizmle hibir menfaat
ilikileri bulunmayan yoksul insanlar, yle hayallerle oyalanamaz duruma geldikleri
anda, komnizmin kucana atlmaktan, hem de bugn komnist lkelerde uygulanan ve
Marxist felsefenin olumsuz bir ynde ok tesine giden bir komnizmin kucana
atlmaktan, hangi maddi veya manevi gle alkonabilirler?
Ya Uyanrlarsa?
Gene bir ksm saclar, o arada bir ksm APliler de baz karc smrc
evreleri kayglandran sosyal adalet tedbirlerini nleyebilmek iin btn bu tedbirlerin
komnistlik anlamna geldii iftirasn yaymakta, komnistliin ise din, aile, ahlk
tanmadn iddia etmektedirler.
Daha Adalet Partisinin bir kanadndaki rtl ar sol eilimlerin belirmedii bir
srada, bir gn, ak grnl bir gen Adalet Partili milletvekiliyle, bir tren
koridorunda konuuyordum. Adalet Partili milletvekili, kayglarn yle dile getirdi:
imdilik dedi, bizim halkmz, komnist lkelerde din serbestlii olmad, aile
messesesi ve ahlk olmad iddialaryla komnizmden koruyabiliyoruz. Fakat gnn
birinde, komnist lkelerde dinin de ailenin de ahlkn da bulunduunu renirse, bu
yoksul ve aldatlan halkn son bir umutla komnizme sarlmasn nasl nleyebiliriz?
Tehlike
Trkiyede kamuoyu yle hzl bir gelime iindedir ki bir yl nce Cumhuriyet Halk
Partisini komnist diye sulayanlar arasndan, bir yl sonra yeteri kadar solda
deil diye Cumhuriyet Halk Partisini knayacak kadar solun ilerilerine kayan kimseler
kmaktadr. Bylelerine, aydnlar arasnda da ii, esnaf, kyl arasnda da
rastlanmaktadr.
AP iktidarnn, sosyal grten yoksun, halk yararna aykr ekonomik tutumu ile
kamuoyundaki kaynama gnden gne iddetlenecektir. Varlkly daha varlkl, yoksulu
daha yoksul yapc bu tutum, toplumdaki uurumlar genilettike; bilinleme,
haberlemedeki gelime ve kylerden kentlere akn, bu uurumlarn farkna varanlarn
saysn arttrdka; imdiki skntlar veya hakszlklar, eyrek yzyl ncenin yeil
ekin hikyeleriyle izah ve mukayese edebilme kolayl ortadan kalktka; aldatlp
ezilenlerin ve smrlenlerin tepkisi ve isyan yaylacak ve bilenecek; en sadan en
sola srama eilimi oalacaktr.
Bu eilim, toplumda iddetli sarsnt, hatt patlamalar dourabilir. Bu eilim,
demokrasiyi ykabilir. Bu eilim, Trkiyeyi en karanlk bir dneme sokabilir.
Demokratik Sol
Bu tehlikeleri nlemenin yolu, ortann solu yoludur.
Ortann solu, bizi drt yanmzdan saran sol basnlarn, Batdan gelenidir.
Demokrasiyle badaabilenidir. Dnce zgrlne yer vereni, insan onuruna deer
verenidir; en bars, en gveniliridir.
Trk toplumu, solla sa arasnda veya solla orta arasnda bir seme yapmak
durumunda deildir. nk sa semek gerilemektir, ortay semek duralamaktr; Trk
toplumu ise ilerlemektedir, ilerlemek zorundadr. Onun iin solla sa arasnda veya
solla orta arasnda deil, sol akmlar arasnda bir seme yapmak durumundadr.
Demokrasiyi, dnce zgrln ve insanlk onurlarn -geici bir sre iin de
olsa- feda edemeyecek kimselerin, seecekleri sol da ortann suludur. CHPnin temsil
ettii, temsil etmesi gereken, 27 Mays Anayasasnn gerei olan ve amzn sosyal
demokrasi anlamna uyan, demokratik soldur.
III
 NEDEN DEMOKRAS?
Ortann solunu, ar soldan ayran balca unsur; ortann solunun Batl anlamda
demokratik[3] oluudur.
Ortann solu ile ar sol akmlar arasndaki baka ayrlklar da bu unsurdan doan
veya demokrasiye balln gerei olan ayrlklardr.
rnein ortann solu ar soldan farkl olarak, her toplumun zelliklerine gre
deiebilecek l ve snrlar iinde teebbs zgrlne, mlkiyet ve miras haklarna
yer verir. nk bunlara bir lde yer vermek, demokrasiyi yaatabilmenin gereidir.
Teebbs zgrlnn ve mlkiyet ve miras haklarnn tmyle kaldrld
toplumlarda demokrasinin yaad grlmemitir. nk btn ekonomik faaliyetlerin
devlet elinde topland, kiisel mlkiyetin btn btn ortadan kalkt, herkesin
yaayabilmek iin devlet kapsna bavurmak zorunda olduu ve devleti ynetenlere ho
grnmek mecburiyetinde bulunduu toplumlarda devlet, denetlenemeyecek kadar,
karsnda hak aranamayacak kadar, zgrl ve kiilii ezecek kadar g kazanr.
Byle bir devletin sfat ii diktatrl de olsa halk demokrasisi de olsa, o
diktatrlk veya demokrasi en bata iileri ve tmyle halk ezebilir.
Ne Servet, Ne Devlet Diktas
Ama bu demek deildir ki teebbs zgrl ile mlkiyet ve miras haklarnn olduu
yerde mutlaka demokrasi olur! Eer teebbs zgrl ile mlkiyet ve miras haklar
babo kalrsa, demokrasi o zaman da yaayamaz, halk o zaman da ezilir.
Ortann solu anlayna uygun ve demokrasiyle badaabilen teebbs zgrl,
mlkiyet veya miras hakk, Anayasamzn da belirttii gibi kamu yarar ile snrldr;
mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olmamaldr ve zel
teebbsn, milli iktisadn gereklerine ve sosyal amalara uygun yrmesi devlete
salanmaldr.[4]
Ortann solunda bir devletilik anlay, ekonomik gelimeyi, ulusal kalknma
amalarna ve sosyal adalet ilkelerine uygun olarak hzlandrmann gerektirdii lde
devlet iletmeciliini ngrr. Trkiyede de bu l, gelimi lkelerdekinden daha
yksektir. Ama ortann solunda bir devletiliin asl devi, devlet kesimiyle, zel
kesimiyle, btn ekonomik faaliyetleri toplum yararna dzenlemek, ynlendirmek, her
iki kesimde de bu faaliyetlerin sosyal adalet iinde ve halk denetiminde yrmesini
salamaktr.
 CHPnin de devletilii bu anlam ve lde bir devletiliktir.
Bu anlam ve lnn tesine geen ve teebbs zgrln tmyle yok eden bir
devletilik, demokrasiyi ykp devlet diktatrln getirir.
Ama ortann solunda bir devletilik anlaynn izdii snrlar iine girmeyen,
babo kalan bir teebbs zgrl de servet diktatrl[5] yaratr.
Ortann solu, devletten de servetten de gelebilecek diktatrle kardr. Her
ikisinden de gelebilecek diktatrlk tehlikesini, halk ezme veya smrme tehlikelerini
nlemek iin gerekli btn tedbirleri alacak kadar halkdr ve demokrasiye baldr.
Devlet Diktas Neden Olmaz?
Geri kalm toplumlarn, gelimi lkelerle aralarndaki akl kapatabilmek iin
kkl tedbirler ve dnmlerle kalknmalarn hzlandrabilmek iin ve sosyal
adaletsizleri yok edebilmek veya nleyebilmek iin bir sre, komnist lkelerdeki gibi
bir devlet diktatrlne katlanmalarnda fayda grenler bulunabilir. Byle bir gr,
baz toplumlar iin geerli de olabilir.
Ama Trk toplumu iin geerli deildir.
Neden deildir?
nk Trk tarihini yzeyden inceleyenlerin sanlarnn tersine, Trk halknn
karakteri, baz bakmlardan demokratik saylabilecek gelenekler iinde olumutur.
Trkiyede mutlakiyet, ancak Tanzimatla, hatt daha ok Merutiyetle, hatt ondan
da ok Osmanl Devletinin en son yllarndaki, politikac-asker karm ynetimle
kurulmutur.
Daha nceleri, padiah ve vezirlerinin yetkileri, tarihte baka pek az lkede
grlebilecek lde snrl idi. Siyasal demokrasinin unsurlarndan biri olan iktidar
snrll Osmanl dzeninde fazlasyla vard. Devlet kuruluu federatif, toplum yaps
plralistti. Federatif nitelikteki devlet kuruluu iinde, cemaatlerin (veya milletlerin)
geni zerklikleri vard. Kesin baz dokunulmazlklar vard. Plralist nitelikteki toplum
dzeninde, loncalarn geni yetkileri vard. Yarg organnn, ilmiye snfnn, ordunun
gc ve yetkileri padiahn da hkmetin de kontrol dnda idi ve onlar deta kska
iine alrd.
te yandan, Osmanl Trk toplum dzeninde asalet yoktu, imtiyaz yoktu.
Kuvvetler ylesine dalm, merkezi ynetim ylesine snrlanmt ki devlet ve
toplum, sonunda, deta hareketsizlie varan bir dengeye ulam, kprdanamaz,
ilerleyemez, kendi kendini yenileyemez olmutu.
 Bu yzdendir ki o dzeni deitirmek gerekiyordu. Fakat deitirilemeyecek kadar
tutucu duruma geldii iin de dzeni ykmaktan baka are kalmamt.
Devlete Ks
Ama dzen ykldktan sonra Trk halknn demokratik alkanlk ve eilimleri ile
yeni ortaya kmaya balayan snrsz iktidar arasnda bir badamazlk, bir geimsizlik
balad. Devletle halkn aras aldka ald. Devlet halka yukardan bakar oldu. Halk,
devletten soudu, devlete kst.
Bunda, Osmanl ann son dneminde beliren ve iktidarn snrlln sona erdiren
devlet dzeninin halk bir felsefeye dayanmay da ve ynetici kadronun eskisi kadar
halktan -tabandan- gelmeyii de rol oynamt. Yneticiler artk halktan iyice
kopuktular; halk aa gryorlard; halk sr, kendilerini de halkn gdcs
sayyorlard.
Oysa snrl iktidar gelenei iinde yetimi Trk halknn onuru bu duruma
katlanamazd.
Osmanl ann son dneminde ynetici kadrolara yerleen ve halk devlete kstren
bu davran alkanlklar, Cumhuriyetle de yklamad. Bu alkanlklar ykabilmek
iin Cumhuriyetin kurulu safhasnda dnlen, memurlar halka setirmek gibi bir
sre Byk Millet Meclisine sokmamak gibi tedbirler[6] gereki olmad iin
uygulanamad; daha gereki ve etkili tedbirler de bulunamad.
Ksknln stismar
Ancak ok partili demokratik dzene geilince, iktidar yeniden snrlanabilmeye ve
ynetici kadrolarn, memurlarn, halka bask yapma veya tepeden bakma eimleri bir
lde yumuamaya balad.
Fakat o zaman da Demokrat Parti, halkn devlete kar, ynetici kadrolarn meydana
getirdii devlet imajna kar ksknln ve tahammlszln, byk bir
sorumsuzlukla istismar etti. O imaj ykmaya almas gerekirken, devleti ykmaya ve
yama edip ettirmeye kalkt. Memurun halk stndeki basksn krp, onu halka daha
iyi ve daha alakgnll olarak hizmete yneltmesi gerekirken; memur zerinde devlet
haysiyeti ile ve hukuk devleti anlayyla badaamayacak lde bir parti basks
kurmaya alt. Ayn istismarc, ayn sorumsuz eim ve aba, imdi Adalet Partisi
iktidarnda da grlmektedir.
Fakat devleti ykp yama ederek, devlet haysiyetini ve hukuk devleti dzenini
ineyerek, toplum ynetilemezdi. Nitekim gitgide devlet otoritesinin yklmaya
balamasyla meydana gelen boluu, sorumsuz ve taraf tutan bir parti otoritesi
doldurmaya balad. Snrsz devlet otoritesi yerine, DP iktidar zamannda, snrsz
parti otoritesi kurulmak istendi. imdi Adalet Partisi de bu istekle kvranmaktadr;
hukuk devleti kavramn reddedici lye varan iktidarn dedii olur nazariyesi,
APdeki bu istein belirtisidir. Fakat yeni Anayasann diktii engeller yznden, AP
iktidar henz bu isteini tam gerekletirme frsatn bulamamaktadr.
Halkn Devleti
Devleti ykp yama ederek halk ynetilemezdi. Devletsiz toplum olamazd. Hner,
demokratik bir i disiplinin kurallar iinde, devlet yetkilerini ve sorumluluunu, tedrici
olarak ve mmkn olduu kadar geni lde halka databilmekti. Bylelikle bir halk
devleti ynetimi kurabilmek; halkn benim devletim diyebilecei bir devlet imaj,
kendinden sayarak ve gnlnden gelerek hizmet edecei bir devlet kavram
yaratabilmekti.
Trk halk, -baz bakmlardan- demokratik gelenekler iinde yetimi, karakteri byle
gelenekler iinde olumu bir halktr. Gene Trk halk, ll ve snrl olmak,
kendisine saygl davranmak art ile devlette otorite ve nderlik de araya gelmi, byle
bir devlet anlay ve aray iinde karakteri olumu bir halktr.
Bu halk, devletsiz yapamaz. Ama devlete gnlsz de hizmet edemez. Bu halk,
kendisini ezen veya hor gren bir devlet ynetimine boyun eemez; boyun emi
grnse bile yle bir devlet ynetimi ile ibirlii yapamaz. Osmanl Trk tarihi, d
savalarla dolu bir tarih olduu kadar, devlete bask eiliminin ba gsterdii anlarda
veya devletin halka yararl olamad, gerei gibi nderlik edemedii devrelerde kan
i savalarla, i isyanlarla da dolu bir tarihtir.
Halk olarak kendi bandaki yneticilere veya hakim zmrelere veya ulus olarak
baka uluslara klelik gelenei, boyun eme alkanl olan toplumlar, diktatrle de
katlanabilirler. Snrsz bir otoriter devlet ynetimi altnda da belki alabilir, verimli
olabilir, devlete hizmet edebilirler. Ama Trk halk, halk yararna da olsa, bir
diktatrle, ar lde otoriter bir snrsz ynetime katlanamaz. yle bir ynetimle
ibirlii yapamaz. O trl ynetilen bir devlete boyun eip destek olamaz.
Kald ki byle bir ynetimin kendi yararna olabileceine de inandrlamaz. nk
yz yldr ynetici kadrolar dolduran aydnlar, genellikle halka yararl olma, hizmet
etme, hele scak davranma ynnden, baarl bir snav verememilerdir.
Halk ve Toplumculuk
Trkiyede baz aydnlar, -kendileri ynetime hakim olmak artyla- diktatrlk
isteyebilirler. lkenin yararn bunda grebilirler. Ama halk bunu istemez. stememekte
de kendi tecrbeleri asndan hakldr.
 Trk halk onun iin devlet diktatrlne yol aabilecek, aydn brokratlara, devlet
memurlarna ar yetki ve bask gc salayabilecek nitelikte grd baz toplumcu
akmlar kuku ile karlamaktadr.
Onun iin Trkiyede toplumculuun tutunmas ve halk tarafndan benimsenmesi de
ancak gerek bir demokrasiyle badaacak nitelikte olmasna ve yle olduuna halkn
inanmasna baldr.[7]
Onun iin Trkiyede kalknma hamleleri ancak demokrasiyle baarl olabilir, hatt
sadece normal devlet ynetimi bile Trkiyede ancak demokrasiyle yrtlebilir.
Onun iin Trkiyede demokrasi gereklidir.
Ama bunun da biimsel demokrasi deil, yalnz siyasal demokrasi deil, ayn
zamanda sosyal temele dayanan, sosyal z bulunan bir demokrasi, sosyal demokrasi
olmas gereklidir.
IV
 NEDEN SOSYAL DEMOKRAS?
Demokrasinin, zellikle Trkiyede demokrasinin, biimsel demokrasi deil, yalnz
siyasal demokrasi deil, ayn zamanda sosyal temele dayanan, sosyal z bulunan bir
demokrasi olmas neden gereklidir?
nk Trk halknda devlet gcnn snrlanmas anlamnda geleneksel bir
demokratik eilim olduu kadar, geleneksel bir eitlik ve adalet eilimi ve duygusu da
vardr.
nk Trk halknda, klelik gelenei de asalet gelenei de yoktur. Tarih boyunca,
Trk toplumunda, snflar aras byk akkanlk (seyyaliyet) olmu, snf ayrl
bilinci gelimemitir. Onun iin hibir Trk, bakalarnn kendisinden daha imtiyazl
olmasn veya grnmesini tabii saymaz, kabul etmez.[8]
Osmanl toplum dzeninde, kuaktan kuaa aktarlabilen, devamllk tayan, byk
apta zel servet birikimleri olmay, hatt toprakta zel mlkiyet bulunmay da bu
eitlik duygusunu kkletirmeye yardm etmitir.
Geleneksel olarak Trk halk, devlet diktatrlne olduu kadar, asalet veya servet
diktatrlne de tahammlszdr.
Gelimi lkelerle aramzdaki akln kapatlmasn hzlandrc kkl tedbirler
alabilmek, dnmler yapabilmek gerekesiyle Trk halkn, -geici bir sre de olsa-
devlet diktatrlne raz edebilmek ne kadar imknszsa; gene bu akln hzla
kapatlabilmesi bakmndan gerekli zel sermaye birikimini hzlandrma gerekesiyle,
Trk halkn bir sre servet diktatrlne raz edebilmek de o kadar imknszdr.
Her ikisi de Trk halknn geleneklerine ve bu gelenekler iinde olumu tabiatna
aykrdr. Her ikisi de bu tabiat zorlamak olur ve Trk halknn alma g ve hevesini
ksar.
Onun iin Trk halknn karakterine, eilimlerine en uygun rejim, siyasal ve biimsel
unsurlar kadar sosyal z de bulunan bir demokrasidir. Trk devleti ancak byle bir
rejimle ynetilebilir. Trk toplumu ancak byle bir rejimle kalkndrlabilir.
arklar Tersine leyen Demokrasi
1950 sonrasnn tecrbeleri de hele Trkiyede sosyal zden yoksun bir demokrasinin
dzgn ve srekli ileyemeyeceini, iledii srece de topluma yararl olamayacan
ve halk tarafndan yeteri kadar benimsenemeyeceini gstermitir.
 Bu tecrbelerle grlmtr ki sosyal zden yoksun bir demokrasinin arklar tersine
ilemekte, toplumu ileri deil, geriye gtrmektedir.
Demokrasi arklarnn tersine ilemesi yznden devlet ve toplum dokumuz, gz
korkutucu bir hzla zlmektedir.
Devlet ynetiminde zlme vardr.
Demokrasi arklarnn tersine ilemesi, devletin deta yama edilmesine, hukuk
devleti otoritesi yklarak, onun yerini hukuk d bir parti otoritesinin almasna yol
amaktadr.
Trkiye Cumhuriyetinin can kayna olan devrimlerde zlme vardr.
Liklikte zlme vardr.
Devletimizin temel ilkelerinden biri olan din ve devlet ayrl ilkesini ykmaya
ynelmi akmlar, demokrasinin tersine ileyen arklarndan yararlanmaktadr.
Lik eitim kurumlarnn retimiyle, saylar gitgide artan dinsel eitim kurumlarnn
retimi arasndaki elikenlik, toplum yaantsnda, ulusal kltrde, insan
dncesinde, tehlikeli ikilikler dourmaktadr.
Bu yzden genlik ikiye blnmektedir.
Bu yzden ulusal birliimizde zlme vardr.
Trklerin insanlk ve milliyet anlaylarna aykr rk ayrmlar, ieriden ve dardan
krklenerek de ulusal birliimizdeki bu zlme hzlanmaktadr.
En kts, ulusal bamszlmz gitgide artan tehlikelerle kar karya kalmaktadr.
nk baz yabanc gler, bu trl ileyen bir demokrasiyi, Trkiyeye szabilmek iin
bir ak gibi kullanabilmektedir.
Demokrasi arklarnn tersine ilemesi yznden, ekonomik gelime de aksamaktadr.
Salanabildii kadaryla da ekonomik gelime, toplumdaki dengesizlik ve gerginlii
bsbtn arttrmaktadr.
Demokratik mekanizmann kendisi bile zlp dalma tehlikesiyle kar karyadr.
arklar tersine ileyen, sosyal zden yoksun bir soyut demokrasinin kendi kendini nasl
zp yok ettii 1960ta grlmt. 1960tan sonra yeni batan kurulan demokratik
mekanizmadaki zlp dalma ise imdilik, ancak yeni Anayasann eskisinden daha
dayankl olmasyla nlenebilmektedir.
Ama kt stndeki bir belgenin bu dalmay ne kadar sre nleyebilecei
kestirilemez.
Kendi kendini bile koruyup yaatabilecei pheli bir demokrasiye nasl gvenilebilir
ve ulusun kaderi byle bir demokrasiye nasl balanabilir?

Nitekim demokrasiye gvensizlik gitgide artmaktadr. Bu gvensizlik, rtl-ak

trl belirtilerin yan sra, seimlere ilginin hzla azalndan da bellidir.
Oysa demokrasiyi yaatmak ve ne yaplacaksa demokratik dzen iinde yapmak
gerekir. nk demokrasiden vazgemek, sonu belirsiz bir serven olur. Demokrasinin
yerine ne trl bir dzen gelecei bilinemez. stelik bizdeki uygulamasnn btn
aksaklklarna ramen demokrasi, gene de insan onuruna en saygl dzendir ve onur
duygusu ok gl olan, stelik baz kkl demokratik gelenekleri de bulunan Trk
halknn, bunca alkanlktan sonra artk bu dzenden yoksun yaayabilmesi de
beklenemez.
Sosyal z
Demek ki Trk toplumu bugn, ne demokrasi ile ilerleyebilir ne de demokrasiden
dnebilir durumdadr. Ne demokrasiyi yaatabilmekte, ne de demokrasisiz
yaayabilmektedir.
Bu kmazdan nasl kurtulunabilir?
Bu kmazdan kurtulmann yolunu yeni Anayasamz gstermektedir.
Ancak o yolda yryebilmek iin nce Anayasay kt stnde bir belge
durumundan kurtarmak; Anayasay btn ekonomik ve sosyal ilke, koul ve kurullaryla
canlandrmak; bu ilke, koul ve kurallaryla, Anayasann toplum dokusuna kk
salmasn, o dokuyla kaynamasn, o doku iinde canllk kazanarak o dokuya g
katmasn salamak gerekir.
te o zaman demokrasimiz, sosyal ze kavumu olacaktr.
O zaman demokrasimiz, parlamento koridorlarnda veya partilerin il ve ile
rgtlerinde oynanan soyut bir siyasal oyun olmaktan karak somutlaacak, gereklik
ve ie yararlk kazanacaktr.
Ksacas, demokrasimiz o zaman, siyasal olduu kadar sosyal demokrasi de olacaktr.
Anayasa Gerei
Demokrasimizin, siyasal olduu kadar sosyal demokrasi de olmas, Anayasa
gereidir.
Anayasamz, 2. Maddesinde, Trk Devletinin, demokratik ve sosyal olduunu
syler. Bunun anlam aktr:
Devletimiz, sosyal devlet olduuna gre bu devletin demokrasisi de tabiatyla,
sosyal demokrasi olacaktr. yle olmaldr.
Sosyal yn kadar demokrasi yn de gerek ve gl olan bir sosyal
demokrasiye, komnist lkelerdeki gibi demokrasi yn szde kalmayan, halka geni
zgrlk, serbest seim hakk ve iktidar snrlayp denetleyebilme yetkisi tanyan bir
sosyal demokrasiye, Anayasamzn gerekli kld bir demokrasiye, ancak ortann
solunda bir yoldan ulalabilir.
Bu bakmdan, Cumhuriyet Halk Partisindeki ortann solu hareketi, bir Anayasa
hareketidir. Anayasay kt stnden kurtarma, toplum dokusuyla kaynatrarak
canlandrma, halka yararl klma ve siyasal alanda olduu gibi sosyal ve ekonomik
alanda da Anayasay gerekletirme hareketidir.
Mlkiyet ve miras haklarn tanyan, ama bu haklarn toplum yararna aykr
olamayacan da belirten; toprakta da zel mlkiyeti esas tutan, ancak bu mlkiyet
hakkndan, geimi topraa bal herkesin yararlanabilmesi iin bireylerin elindeki
toprak geniliinin snrlanabileceini syleyen; zel teebbse serbestlik tanyan, hatt
gvenlik salayan, ancak zel teebbs milli iktisadn gereklerine ve sosyal amalara
uygun yrmeye mecbur tutan; yatrmlarda toplum yararn ncelikle gzetmeyi
emreden; cret adaletini ve btn halk iin sosyal gvenlii gerekli klan; renimde
frsat ve imkn eitliini art koan; kooperatifiliin gelitirilmesiyle devleti grevli
klan; tarmda emein deerlendirilmesini isteyen; doal servet ve kaynaklar, devletin
hkm ve tasarrufu altnda tutan Anayasamzn btn bu ilke, koul ve kurallar,
drste ve tavizsiz yerine getirilmedike, Anayasamz kt stnde bir belge olarak
kalacak, toplum yapmzla kaynap canlanm olamayacak; halkmz yoksulluktan,
toplumumuz adaletsizlikten ve demokrasimiz, arklar tersine ileyen, toplumu ileri
deil, geriye gtren bir siyasal oyun olmaktan kurtulamayacaktr.
Demokrasi ve Reformlar
Cumhuriyet Halk Partisinin, son iktidar srasnda bir lde yapabildii ve daha
yapmak istedii, zellikle 1965 Seim Bildirgesinde belirttii reformlar, ite bu
Anayasa ilke, koul ve kurallarn gerekletirecek olan reformlardr.
Cumhuriyet Halk Partisi, Trk demokrasisinin kurucusu ve balca koruyucusu ve yeni
Anayasamzn da balca hazrlaycs olarak bu reformlar ve ayn yndeki baka
reformlar, demokratik dzen iinde, halkn onay ve destei ile yapmaya kararl ve
mecburdur.
Ayn zamanda bu reformlar yapmak, demokrasiyi yaatabilmenin, ie yarar
klabilmenin, demokrasi arklarn tersine, halk ve toplum aleyhine ilemekten
kurtarmann da gereidir.
Bu reformlar yaplmadka, insan kiilii, gerek bir sosyal demokrasinin gerekli
kld lde eit gelime imknlarna kavumu olmayacaktr.
Bu reformlar yaplmadka, halkn iradesi, ekonomik ve sosyal basklardan
kurtulamayacak ve demokrasi, sosyal ze ve salam sosyal temellere kavuamayacaktr.
Bu reformlar yaplmadka, demokrasi, halk ezen karc glerin yararna, halkn
zararna ileyecek; baz yurt d gler bile halkmz smrmek ve bamszlmz
ksmak iin demokrasiden yararlanabilecek; o yzden de halk, belirtileri imdiden
grld gibi, demokrasiye gvenini gitgide yitirecektir.
stelik bu reformlar yaplmadka, karc veya tutucu evreler halk rahata
smrebilmek iin onun din duygularn da smrmeye devam edebilecek ve devletin
temelindeki liklik her gn biraz daha ryecektir.
Ve bu reformlar yaplmadka, sosyal dengesizlik ve adaletsizlikleri istismar eden
komnizmle, gericilii yanna mttefik diye alan faizmin, Trk toplumunu ele geirmek
iin giriecekleri meydan sava tehlikesi gnden gne byyecektir.
Halk Evet Dedi
Oysa Trk halk, btn bu reformlar gerekli klan, emreden Anayasaya, her trl
olumsuz propagandaya ramen, byk ounluuyla evet demi olan halktr.
Anayasaya evet diyenlerin says, APye oy verenlerin saysndan ok fazladr.
Byk ounluuyla halk, bu reformlar yapacana, ama demokratik dzen iinde ve
ksntsz yapacana, kendisini inandracak olan bir partiden desteini esirgemeyecek
kadar uyank ve saduyuludur.
Cumhuriyet Halk Partisi iin imdi mesele, bu reformlar geitirici biimde deil,
gerek anlamda yapmaya kararl olduu inancn halka verebilmektir.
Cumhuriyet Halk Partisinde balayan yeni hareket, ite bu inanc verebilme
hareketidir.
Cumhuriyet Halk Partisi bu inanc verebilmek iin kendi iindeki kararszlk ve
ekingenlikten, davranndaki elikenliklerden, tutumundaki tutuculuk eilimlerinden
hzla kurtulmak, daha ak ve cesur, daha kesin ve tutarl olmak ve konumak
zorundadr.
 Ksacas, ortann solu yolunda, ardndaki kprleri ykarak, kukusuz yrmek
zorundadr.
O zaman hareket baarya ulaacaktr. Ulamaldr.
Hareket Baarya Ulamaldr
Bu hareketin baarya ulamas, halk ezilmekten, devlet ve toplum dzenini
zlmekten, Cumhuriyet Halk Partisini erimekten korumann gereidir.
Bu hareketin baarya ulamas, demokrasiyi kurtarmann ve halka yararl
klabilmenin gereidir.
Her eyin stnde, hareketin baarya ulamas, demokrasiyi yaatmann ama
Trkiyeyi de yaatacak bir demokrasi haline getirerek yaatmann; demokrasimizi,
yabanc bask ve nfuzuna Trkiyeyi aan bir kap olmaktan karmann; amzda
uygulanan dolayl saldr veya dolayl smrgecilik usulleriyle halkmzn ve doal
kaynaklarmzn smrlmesini, bamszlmzn kemirilmesini, ulusal varlmzn,
birliimizin ve onurumuzun zedelenmesini nlemenin gereidir.
Hareket onun iin baarya ulamaldr. Onun iin baarya ulaacaktr.
V
DEMOKRATK GELENEMZN EKSK KALAN
YN:
 DNCE VE VCDAN ZGRL
Neden Demokrasi? balkl blmde, Trk halknn, bir l ve anlamda (iktidarn
snrll anlamnda) demokratik bir gelenekten geldiini; Neden Sosyal Demokrasi?
balkl blmde de gene Trk halknn geleneksel bir eitlik ve adalet duygusuna sahip
olduunu belirttim ve onun iin Trk halknn, siyasal ve sosyal ynleriyle demokratik
olmayan bir devlet dzenine katlanamayacan, byle olmayan bir devlet dzeniyle
yeteri kadar ibirlii yapamayacan ve kalknamayacan ne srdm.
ne srdm bu iddia yle rtlmek istenebilir: Bu iddia doru olsayd,
Merutiyet ve Tanzimattan nceki toplum ve devlet dzeniyle Trkler kalknabilirdi
denebilir.
Fakat o dzenle, Trk devleti ve toplumu bir ara dnyann en gl devleti, en canl
toplumu olabilmi, iki- yz yl yle kalabilmitir.
Ancak bir sre sonra zayflamaya, gerilemeye balamtr.
Bunun balca nedeni, Osmanl Trk toplumunun demokratik geleneinde bir temel
unsurun eksik kalm olmasdr: O da dnce ve vicdan zgrldr.
Dnce ve vicdan zgrl olmakszn -sadece iktidarn snrlanmas ile-
demokrasi kurulmu olamazd; devletin gll ve toplumun canll, kendi kendini
yenileyebilme yetenei uzun sre devam ettirilemezdi.
Osmanl demokratik gelenei, seim serbestlii unsurundan da yoksundu. Bu da
phesiz, dnce ve vicdan zgrlnn bulunmay kadar byk bir yoksunluktu,
demokrasi bakmndan o kadar byk bir eksiklikti. Fakat seim serbestlii ksa
zamanda kurulabilecei ve halk bu serbestlie ksa bir bocalama ve tecrbe
dneminden sonra alabilecei halde, dnce ve vicdan zgrlnn bir topluma
yerleebilmesi daha uzun zaman ister.
Basknn Kayna
Osmanl dzeninde, dnce ve vicdan zgrln ksan, siyasal iktidardan ok
toplumun baz kesimleri idi. Daha dorusu, bir ksm kamuoyunu yakndan etkileyen
ilmiye snfnn ve din adamlarnn ounluu idi.
Osmanl Devletini ve Osmanl Trk toplumunu, dnyadaki yenilik ve deimelere
ayak uydurabilir duruma getirici yeni dnceler, yeni hamle istekleri, hemen daima
batakilerden, padiahtan veya onun yakn evresindeki baz yksek yneticilerden
gelirdi. Fakat ulemadan ounun ve baka din adamlarnn etkiledii, bask altna alp
kkrtt baz evreler tarafndan, o arada zellikle askeri g (Yenieri) tarafndan
nlenirdi.
Aasz Meyva
Batda, nce dnce ve vicdan zgrl geliip yerlemi, sonra bu zgrln
tabii sonucu olarak demokrasi olumutur. Eer Bat dnyas, Ortaada dnce
alannda bir rnesans, din alannda bir reform hareketi geirmi olmasayd, Batda
demokrasi kurulamaz ve yaayamazd.
Bat demokrasisi, yzyllar nce dikilen dnce ve vicdan zgrl aacnn
meyvesidir.
amz Trkiyesinde ise Batl anlam ve lde bir demokrasi kurmaya alrken
bir dnce ve vicdan zgrl geleneimiz olmad iin Batdan birka kez
demokrasi meyvesi alnd; ama bu meyveyi yetitiren aa, dnce ve vicdan
zgrl aac, Trkiyede olmad iin her seferinde meyve ksa zamanda tkendi.
1876da, 1908de byle oldu; 1925de, 1930da ve 1945-60 arasnda byle oldu.
Demokrasimizin verimli ve mrl olamaynn bir nedeni, Neden Sosyal
Demokrasi? balkl blmde gstermeye altm gibi sosyal zden yoksun kal
ise en az onun kadar nemli bir baka nedeni de bu idi: Bir dnce ve vicdan
zgrl geleneine dayanamay idi.
Zaten demokrasimize sosyal z katabilmenin gl de sosyal sorunlar tartp
zebilmek iin gerekli dnce zgrl ortamnn bulunmayndan douyordu.
zgrlk Ortamnn Hazrlan
Cumhuriyet hareketinin nderleri, zellikle Atatrkle nn, bu eksiklii ve aksakl
grmlerdir. Onun iin de Trkiyede dnce ve vicdan zgrlne elverili bir
ortam kurmaya almlardr.
Kafalar ada dnya grne ve ada dnceye amaya ve altrmaya yardm
edici devrimler, Trk halkn Batnn dnce zgrln benimseyebilir duruma
getirmek iindi. Liklik, Trk toplumunda, Batdaki vicdan zgrln ve geni
grrl gelitirebilmek iindi. Kadn-erkek eitlii bile demokratik dnce
zgrlnn ve genigrrln, evlerde, aile ocaklarnda yeermeye ve yeni
yetiecek kuaklarda filiz vermeye balamasn salamak iindi.
Btn o n hazrlklarn ve 1950-60 arasnda yaplan mcadelenin sonucu olarak,
Trkiyede demokrasiyi yaatabilmek iin gerekli dnce ve vicdan zgrln, bu
zgrlklere dayanan genigrrl, kafalarna, ilerine sindirebilen insanlar
yetimitir. Fakat toplumumuzda genigrrlk, henz demokrasiyi gvenlik altnda
saymamza yetecek kadar yaygnlam ve kklemi deildir.
Basky Kkrtanlar
Trkiyede hl dnce ve vicdanlara kar, devletten ok toplumun baz
kesimlerinden gelen -daha dorusu, halkn aydnlanp uyanmasn nlemek iin baz din
adamlarnn ve baz karc evrelerin toplumda kkrtp krkledii- bir bask ve
direni vardr.
Gerek demokrasilerde olaan saylabilecek durum, muhalefetin iktidardaki
genigrrl, iktidar tarafndan dnce ve vicdan zgrlne gsterilen saygy
yetersiz bulmasdr. Muhalefetin, iktidar, dnce akmlarna ar derecede msamaha
gstermekle sulandrmas gibi dnyann hibir gerek demokrasisinde rastlanamayacak
bir ters durum, ancak 1962-65 arasnda, CHP iktidar zamannda Trkiyede
grlmtr. O yllarn ana muhalefet partisi olan AP, her vesilede CHP iktidarn, ar
hrriyetilikle, dnce ve yayn hayatna ar msamaha gstermekle sulamtr;
dnce zgrlne kar bask tedbirleri almaya, bask kanunlar kartmaya tevik
etmitir.
Havasz Demokrasi
Bugn, sylemek istediiniz baz basit dorular, baz bilimsel gerekleri, kanun
yasaklad iin deil, devlet nleyebilecei iin deil, toplumda uyandrabilecei
tepkiden ekindiiniz iin syleyemiyorsanz Halk yararna grdnz hem de
Anayasaya uygun baz zm yollarn, bir ksm halkn basksndan rktnz iin
aklayamyorsanz, Trkiye henz, demokrasinin havas demek olan dnce ve vicdan
zgrlnden yoksun demektir.
Bu havaszlkta, demokrasinin nefessiz kalmasndan, daha nceki denemelerde olduu
gibi ksa zamanda, gene gp gitmesinden tabii bir ey olamaz.
Oysa Trk halk kendi haline braklsa, dnyann en geni grl, dnce ve vicdan
zgrlne en yatkn ve saygl halkdr. Ama bir ksm halk oyunu etkileyebilen
karc evreler, o arada baz din adamlar ve imdi de o evrelerden ve o din
adamlarndan kuvvet almaya alan birtakm politikaclar; trl oyunlarla,
demagojilerle ve basklarla, bir ksm halk da baskcla yneltmeye uramaktadrlar.
Bir lde de bunu baarm gibi grnrler.
Tarikatlardan birou, gemite bu trl din adamlarnn basksna kar, halkn
genigrrlk arayndan, zgrlk zleminden domutu. Ama gitgide o tarikatlarn da
ou, dnce ve vicdan zgrln kendi karlarna aykr grenlerin basks altna
girmiti.
 Demokrasiyi yaatabilmek iin yzeysellikten, biimsellikten kurtarabilmek iin,
gereklie kavuturabilmek iin nce Trk toplumunda dnce ve vicdan zgrln
kkletirebilmek gerekir. Demokrasi, ancak kklemi bir dnce ve vicdan zgrl
aacnn dalnda olursa tabii olur, yaar ve ie yarar.
Basknn stne Yrnmelidir
Bunu salayabilmek iin bazen, elbette basklarn, tepkilerin stne yrnecektir.
Trkiyede hak ounluu sollu szleri hazmedemezmi de onun iin CHP, ortann
solunda olduunu sylememeli imi!
Eer Trkiye, ortann solunda bir partinin ortann solunda olduunu sylemekten
ekinecei kadar dnce zgrlnden, genigrrlkten yoksun bir lke ise o lkede
demokrasinin yaamasn beklemek bounadr.
CHPnin, programyla, kendisini balayan baka belgeleriyle ve genel tutum ve
eilimiyle, ortann solunda bulunduu, bir bilimsel gerek olacak, fakat CHP bunu
sylemekten ekinecek
Anayasa ortann solunda bir Anayasa olacak ve ortann solunda bir parti, ortann
solundaym demekten rkecek
Eer Trkiye bu durumda ise Anayasamzn ngrd toplum dzeninin
gereklemesini ummak bounadr.
Eer Trkiye bu durumda ise ve CHP demokrasiye ballkta samimi ise CHPye
den dev, her eyden nce Trkiyeyi, ortann solunda bir partinin hi korkmadan
ORTANIN SOLUNDAYIM diye haykrabilecei bir lke haline getirmektir.
Eer halk ounluu bunun ne demek olduunu anlamyorsa, yaplacak ey, halk
anlamaz deyip susmak deil, halka bunu anlatmaktr.
Siyasal ve sosyal yn ve eim ifade eden kavramlarn, terimlerin bilinmedii,
anlalmad bir toplumun, o bilgisizliine tevekklle boyun emek deil, o bilgisizlii
gidermeye almak gerekir.
Melekler ve eytanlar
Yok, eer bunlar yaplamayacaksa ortann solunda bir parti ortann solundaym
demekten korkacaksa, aka ve drste, Trkiyede bu i yrmez deyip,
demokrasiden umut kesilmelidir.
Hele birtakm politikaclar kacaklar, hem de halkn nnde, efendim, ortann
solundayz ama bizim halk bunu anlamaz, nk bizim halk, melekleri sa omuzda,
eytanlar sol omuzda bilir. Onun iin ortann solunda olduumuzu sylemeyelim,
halkn hissiyatna sayg gsterelim! diyecek ve halk da bylece, o politikacnn
kendisine sayg gsterdiini sanacak
Eer byle oyunlarla, byle kandrmacalarla, byle melek-eytan hesaplaryla
demokrasimizi yrtmeye kalkacaksak, bu sevdadan imdiden vazgeilmelidir.
rmcek Alar
Demokrasiyi yaatmaya, demokratik bir Anayasa ile o Anayasay koruyucu ve
iktidar snrlayc birka zerk kurum yetse idi, her lkede demokrasi yaayabilirdi.
Oysa dnyann dnce ve vicdan zgrl gelenei bulunmayan btn lkelerinde
grlyor ki yalnz kt stnde, anayasalarda ve yasalarda salanan gvencelerle
demokrasi yaayamamaktadr.
Deil mi ki Trk halk demokrasisiz yaayamaz duruma gelmitir, yleyse
demokrasiyi yaatmaya yetecek kadar, dnce ve vicdan zgrlne sayg
gsterecektir.
stelik bu, Trk halk iin grnd kadar g de deildir. nk gerekte
genigrrlkten yoksun olan, dnce ve vicdan zgrlne tahammlsz ve saygsz
olan Trk halk deil; bu halkla zgr dnceliler arasnda rmcek alar rmeye
alan birtakm karclar ve o rmcek alarna taklp kalan birtakm basit ve gsz
politikaclardr.
Nefesliler
Bu alar, bir gl nefesle datlabilir.
Yeter ki Trkiyenin hi deilse bir ksm dnrlerinde ve politikaclarnda o nefes
olsun!
Nitekim o nefes, artk Trkiyenin pek ok dnrnde, pek ok politikacsnda,
daha da nemlisi zerk kurumlarn ynetenlerden birounda vardr.
te, vicdan zgrln rtmek isteyen rmcek a, bir Yargtay bakannn gl
nefesiyle dalmaya balamtr.
Dndn, doru bildiini sylemekten ekinmeyi, insanlk onuruna yediremeyen
bir drst kuak yetimitir.
Trkiyede demokrasiyi kkletirmek iin bunca aba gsteren, bunca fedakrla
katlanan, demokrasi iin gerekli ortam hazrlayacak devrimleri yapan parti de
Cumhuriyet Halk Partisi de ne olduunu, yolunu ve ynn, ad ile san ile ak ak
syleyebilmelidir ve sylemektedir.
CHPnin Gerek Sesi
CHP iinde bunu syleyenlerin sesi, bazlarnn iddia ettikleri gibi atlak ses deil,
CHPnin, bu devrimci ve demokratik partinin gerek sesidir.
Bu parti Halk Frkas olarak, cumhuriyetiyim dedii gnlerde, Trkiyede
cumhuriyeti olduunu syleyebilmek, bugn ortann solunda olduunu
syleyebilmekten ok daha gt.
Bu parti, hilfeti kaldrp da lik olduunu syledii gnlerde, lik olduunu
syleyebilmek, gene bugn ortann solunda olduunu syleyebilmekten ok daha gt.
Krk ksur yl nce saltanata kar cumhuriyeti olduunu, Hilfete kar lik olduunu
sylemekten ekinmeyen bir parti, imdi tutuculua ve gericilie kar, i ve d
smrcle kar, faizm ve komnizme kar, ortann solunda olduunu sylemekten
ekinemez ve ekinmemektedir.
Bundan ekinen bir parti, Trkiyede demokrasinin kuruculuu ile vnemez.
Bundan ekinen bir parti, gerekleri grp renenlere gven veremez, inan
veremez.
CHP, kurucusu olduu Trk demokrasisini yaatabilmek iin onun yaayabilmesi ve
halka yararl olabilmesi bakmndan muhta bulunduu sosyal ze ve zgrlk ortamna
kavuturabilmek iin devrimci tabiatnn ve geleneinin gerektirdii kadar cesur ve ak
szl olmak zorundadr.
VI
 DEMOKRAS, DRSTLK VE DEVRMCLK
Ortann solu, eer CHPnin 1965 seim yenilgisinde rol oynad ise daha ok
kapsad veya kapsayabilecei reformlar dolaysyla oynamtr.
Bir sz tek bana ne seim kazandrr ne seim kaybettirir. Ama bir szden dnmek,
bir partiye ok ey kaybettirebilir:
CHP ortann solu tutumundan, bu tutum gereince yaplacak reformlardan
vazgemesin ama bu reformlar tanmlayan szden vazgesin!
O zaman, hem bu reformlar dolaysyla karsna geen karc zmreler gene
karsnda kalr hem de bu reformlar dolaysyla CHPyi destekleyenlerden veya
destekleyebilecek olanlardan ou, partiye gvenini yitirir.

Mademki oy getirmiyor, yleyse CHP, reformcu tutumundan da vazgesin!

O zaman da CHP kimliini ve Trk toplumundaki anlamn yitirir.
Elbette bir parti yeterince oy alp seim kazanarak iktidara gelebilmeyi ister,
istemelidir. Ama iktidara gelmeyi belirli eyler yapabilmek iin istemelidir.
Partiler iin seim kazanp iktidara gelmekten baka bir ama bulunmasayd,
yaplacak ey pek basit olurdu: Her parti, semen ounluunun hangi tutum ve
grlere daha kolaylkla oy verdiini tespit eder ve o tutum ve grleri benimserdi.
Btn partiler, o tutum ve grler ynnden birbirleriyle yara girerlerdi.
Fakat o zaman demokratik toplumlar ilerleyemezdi.
nk halk, birok konularda, bir sre iin tutucudur. Kendi karlar mevcut durumun
muhafazasna bal olanlar, halkta tutuculuu krklerler. Onun iin halk, kendisine
yararl olacak deiiklik ve yenilikleri bile biraz ge ve g benimser.
Ge ve g, ama eninde sonunda benimser. Yeter ki bu deiiklik ve yeniliklerin niin
gerekli, niin yararl olduunu halka sabrla anlatacak, bu deiiklik ve yenilikleri kendi
karlarna aykr bulanlarn engellemelerine kar ylmadan mcadele edecek nc
kiiler ve topluluklar bulunsun.
Demokrasinin stnlklerinden biri, halka bunlarn serbeste anlatlabilmesine,
tutuculukta ve gericilikte karlar bulunanlara kar mcadelenin zgrlk iinde ve
bar yoldan yaplabilmesine imkn vermesidir.
 Bu imkn kullanacak karakterde partiler ve politikaclar, seim yenilgisinden
ylmazlar;
Halk ounluu bizim tutumumuzu, bizim ilke ve lklerimizi benimsemedi, yleyse
onlardan vazgemeliyiz! demezler.
Bir partinin, topluma yararszln anlad bir tutumda, srf oy getiriyor diye
direnmesi, drstle ne kadar aykr ise topluma yararl olduuna inand bir
tutumdan, oy getirmiyor diye vazgemesi de drstle o kadar aykrdr.
Eer bir lkede byle bir drstlk kuraln benimseyen partiler bulunmazsa, o lkede
demokrasi, hibir reformun, hibir yeniliin yaplmasna elvermez. O zaman da
demokrasi, toplum iin bir canllk unsuru, bir gelime etkeni olmaktan kar. Aydn ve
uyank gler demokrasiden umut keserler. Aydn ve uyank glerin umut kestii bir
demokrasi de ya ger gider ya da tutucularn, gericilerin ve karlar mevcut durumun
srp gitmesine bal smrc zmrelerin, halk uyuturma ve soyma arac haline
gelerek soysuzlar. Hele geri kalm lkelerin, geri kalmlktan demokrasi ile
kurtulabilmeleri imknsz olur.
Siyasette drstl btn kurallarn stnde tutan nn, 1965 seimlerinden sonra,
ln etmi olduumuz prensiplerin hibirinden vazgemeyiz demitir. Niin
vazgemeyiz? Bu bir inat meselesi deil. Bizim prensiplerimizin memleket ihtiyacna
tamamyla mutabk olduu kanaatinde samimiyiz.[9]
Ayn konumasnda nn, CHPli genlere unlar da sylemitir:
Seimi u meseleden veya bu meseleden kaybettik diye bir zntye kaplmayn.
Vazifesini bilen bir siyasi parti olarak biz vazifemizi yaptk Eer biz, memleketin
byk meselelerini, esas meselelerini, anladmz gibi ve memleketin hayrna,
faydasna hangi yolu tutmak lzm geldiini sylememi bir parti olsak, ciddiyetimizi
kaybederiz.
Amalar ve Aralar
CHP asl dncelerini bir sre sakl tutup, semen ounluunun destekledii
dnceleri benimser grnsn; o ekilde ounluun oylarn alp iktidara geldikten
sonra asl dncelerini gerekletirmek, asl istediklerini yapmak frsatn bulur!
diyenler de olabilir.[*3]
Fakat byle bir davran, hem ahlka uymaz hem de sakncalarla doludur.
Amalarn aralar hakl klmadn, tarih trl rnekleriyle gstermitir. Baz
politikaclarn, belki de baz yce amalara abuk ulaabilmek iin syledikleri
yalanlar, sonra onlarn ayaklarna dolanmtr; onlar amalarndan, lklerinden
uzaklatrmtr. Tutumlarnn karakteri, kendi karakterlerini de etkilemitir.
Politikada, tutuma gre yol izlenir ve ancak o yolun gtrebilecei yere gidilir.
Tutum, varlmak istenen lkye uygun olmazsa, izlenecek yol da politikacy ve partiyi,
o lkye ulatrmaz.
Kltc aralarla, yceltici amalara eriilebildii grlmemitir.
CHP, elbette iktidara gelmek iin uramaldr. Ama byk bir devrimci stratejiyi
kk taktiklere feda etmeden, buna uramaldr.
CHPnin amac, her ne pahasna olursa olsun iktidar deildir. yle olsa idi, CHP
kendisini iktidardan hukuki bir ekilde indirebilecek demokratik mekanizmay kendi
isteiyle ve kendi eliyle kurmazd.
CHPnin ncl
CHP bir nc partidir. Tarihin her anda, btn toplumlarda her nc kiinin ve
rgtn karlat glk ve engellerle karlamas da olaandr.
CHP, nc olarak ve nclk deviyle domutur. Bazen bocalad, kendi iinde
elimelere dt, yolunda ksa srelerle duralad olmu, fakat nclk devinin
izdii karaktere daima bal kalmtr.
CHP iin bu karakterini deitirmeye kalkmak, kendisini canl tutan unsurlarn inan
ve desteini ve kendi kimliini yitirmek olur.
CHPnin devrimcilii, yaplm devrimlerle snrl deil, srekli devrimciliktir.
Onun iin her hamlesini bir baka hamle izlemitir. Bir hamleden tekine geite de
kendi dnda veya iinde baz tepkilerle karlam; her yeni hamle noktasnda,
iindeki baz unsurlarn tereddtler geirdii, direndii, hatt kopup gittii olmutur.
Kopup gitmi, hatt CHPnin karsna gemilerdir.
nemli olan, CHP iinde her yeni hamle safhasnda, byle tepki ve direnilerin
grlmesi ve bu tepki ve direnilerin, parti iinde ksa sreli bocalama, duralama veya
ekimeleri dourmas deil; CHPnin bu tepki ve direnileri daima yenip aabilmi
olmasdr.
Devrimci bir partide, ileri atllara ayak uyduramayanlar elbette bulunabilir.
CHPnin gc ve bugne kadar gl bir parti olarak yaayabilmi olmasnn srr,
bylelerinin tutuculuundan, geriye ekiciliinden, hz kesiciliinden, zamannda
silkinip kurtulabilmesindedir.
 Kurtulutan sonra alt yz yllk bir saltanatn yerine Cumhuriyeti kurabilmek, bir
byk devrimdi. CHP iinde bu devrime kar direnenler kmt. Eer CHP birlii
sarslmasn diye, bylelerine boyun ese idi, kendisi de kurmaya alt devlet de
daha o gnlerde kp giderdi.
Cumhuriyetten sonra yzlerce yllk teokratik dzenden kopup lik dzene
geebilmek de en az o kadar g bir devrimdi. Parti iinde bu devrimi de istemeyenler
vard. Eer CHP birlii sarslmasn diye liklikten vazgeseydi, CHP de Cumhuriyet de
yaayamazd. CHP, liklie direnii iinde tutmaktansa karsna ald ve lik dzeni
ancak yle kurabildi. Cumhuriyet de CHP de o sayede ayakta durabildi.
Liklii baka devrimler izledi. Bunlar, Trk toplumu ile ada uygarlk ve dnya
gr arasndaki duvarlar ykc devrimlerdi. ada dnce akmlarna kafalarn
kepenklerini aan devrimlerdi. CHP iinde bu devrimlerden de rkenler vard. Eer
CHP birlii sarslmasn diye, bu devrimlerden vazgeseydi, kendisi de Trkiye de
bugne eriemezdi.
kinci Dnya Savandan sonra CHP Atatrkn de vasiyetine uyarak,[10] toprak
reformuna giriti. Baz karlara dokunan bu devrime kar, CHPnin iinde byk
direni belirdi. Demokrat Parti o direniten dodu. Eer CHP, birlii sarslmasn diye,
bu yzden karsnda bir baka parti kurulmasn diye, o direni nnde eilseydi, ok
partili dzene gemekten ekinseydi, Demokrat Partiyi ldren zehir, CHPnin iinde
kalp onun bnyesini kemirir ve CHP de Demokrat Parti gibi kp gidebilirdi. stelik
CHPnin k, devlet dzeninin de k olabilirdi.
Sosyal ve Ekonomik Reformlar Dnemi
imdi CHP, o zamanlar yarm kalm toprak reformu ile birlikte, halk tutumunun
gerei olan btn sosyal ve ekonomik reform ve devrimleri gerekletirme
dnemindedir.
Ortann solu, bu dnemde CHPnin tutum ve davrann doru olarak anlatan,
tanmlayan bir szdr.
CHP, ortann solunda olduunu belirtecek noktaya, bilinsiz olarak, gereksiz olarak
veya programna aykr olarak gelmi deildir.
27 Mays 1960 Devrimi, Trkiyede bir sosyal uyan ve deiim dnemi amt. Bu
dnem, CHP ilkelerinin ve programnn sosyal ynn n plna karyordu.
CHP Genel Bakan Sayn smet nn, partinin TBMM grubunda yapt bir
konumada bu gerei yle belirtmitir:
Ortann solu, krk ksur yllk muhtelif tatbikat safhalaryla ve bundan sonraki
hedefleriyle programmzn vasfn ifade eder. imdi programmzn sosyal slhat devri
iindeyiz. Bunu takip ediyoruz.[11]
te ortann solu, CHPnin, bu nc ve devrimci partinin, eitli uygulama
safhalarndan, gerekleme devirlerinden gemi programnn, imdi iinde bulunduu
sosyal slahat devriyle ortaya kan belirgin duruma gelen vasfdr.
Ortann solu CHP iin kendi program ve kimliini, sosyal slhat alannda idrak
editir. Bunun dile getiriliidir.
Bu dnemde yaplacak devrim ve reformlar, bir bakma gemite yaplanlarn
biroundan daha etindir. nk bunlar, devleti soymay ve halk aldatarak smrmeyi
verimli bir kazan yolu olarak grenlerin olanca gleriyle kar koyacaklar reform ve
devrimlerdir. nk bunlar, Trkiye gibi az gelimi bir lkeyi iktisadi smrge
durumuna getirmek iin oyunlar evirenlerin bu oyunlarn bozacak; Kurtulu
Savanda topraklarmzn stnden kovulan karc glerin, imdi topraklarmzn
altndan yurda szmalarn nleyecek reform ve devrimlerdir. Onun iin byle devrim
ve reformlara kar, yerli smrclerin yurt iinde kuracaklar cephe, yurt dndan da
desteklenir.
imdi, CHP gene bir kesin karar ve hareket noktasndadr.
Bu devrim ve reformlar demokratik dzen iinde gerekletirebilmenin, bu devrim ve
reformlar tutarl, sistemli olarak yapabilmenin yolu olan ortann solu yolunda cesaretle
yryecek midir; yoksa tutucu, kendisini ileri atlmaktan alkoyucu birtakm glere
boyun emek veya birtakm yanl birlik ve tesant hesaplarna girmek yznden
duralayacak mdr?
Ortann Solunda Direni
Elbette duralamayacaktr!
29 Ekim 1965 tarihli Parti Meclisi Bildirisiyle, ondan daha ak olarak, parti
rgtnn grlerini yanstan l Bakan ve temsilcilerinin 20 Aralk 1965 tarihli
Bildirisiyle, 23 Aralk 1965 tarihli Grup Bildirisiyle ve Genel Bakan Sayn smet
nnnn szleriyle[12] CHP, duralamayacan, ortann solunda yrdn ve
yryeceini, seimler ertesinde de kesinlikle aklamtr.
Geri, 1966 Senato Seimlerindeki tutumu, bu bakmdan bir kararszlk ve duralama
izlenimi uyandrmtr. Ama parti iinde sonraki tartma ve gelimeler, CHPde ortann
solu hareketinin daha da glendiini ve bilenip bilinlendiini, tekiltta daha geni
lde yaylp kkletiini ortaya karmtr.
12 Austos 1966 tarihli Parti Meclisi Bildirisi, CHPnin ortann solu tabiatnda bir
parti olduunu, kukuya yer brakmayacak bir aklkla belirtmitir.
Genel Bakan Sayn nn de 24 Eyll 1966 gn, CHP stanbul l Kongresinde, bu
akl ve kararll daha da kesin bir ifade ile belirten u szleri sylemitir:
Ortann solu deyimi, CHPnin bilinen yazl programnn, seim beyannameleriyle
ald vaziyetin ilim lisanndaki addr. Byle bir adn konmas, ar sa ve ar sol
tarafndan CHPye yneltilen haksz isnat ve ithamlar karsnda elzem hale gelmitir.
Partimiz, memleketin btn ilerici ve reformcu unsurlar iin tek mit olarak
kalacak ve btn ar cereyanlara, ar sola ve saa kar denge unsuru olacaktr. yi
anlamamaktan bunda tereddt edenler olabilir. yi anladklar halde aslnda bizim
programmzdaki ve seim beyannamelerimizdeki elzem sosyal ve ekonomik reformlara
kar bulunduklarndan dolay anlamak istemeyenler, artk parti bnyesindeki rollerini
kaybedeceklerdir. Parti program ve seim beyannamelerimizdeki bu reformlar kabul
etmeyenlerin, ortann solu deyiminde sol kelimesi olduunu bahane ederek, vaziyet
almalar asla mazur grlemez.
Harekette Birlik
CHP, ortann solu yolunda duralamayacaktr.
Bir devrimci parti duralarsa yklr. Bir devrimci partide birlik ve tesant, ancak
hareketsizlikle veya ar tereddtle bozulur.
Onun iin CHP, bu yolda cesaretle yryecektir.
Cesaretini de her eyden nce yrd yolun adn syleyerek gsterecektir ve
gstermektedir.
Bu yolun ad, ortann solu yoludur.
Tutumunun adn koymaktan, yolunun ynn aklamaktan ekinen bir parti, o adn
veya ynn belki bir sre iin uyandrabilecei phelerden ok daha arlarn zerine
ekmi olur. stelik o ynde yrmek isteyenlerin inancn, gvenini yitirir.
Devrimci bir partinin yeleri olarak CHPliler, bu partinin yalnz gemite yaptklar
zerinde birleerek birlik ve tesant salayamazlar. Halkn mutluluu ve lkenin
gelecei iin bundan byle yaplmas gerekenlerde de birlemelidirler.
Atatrkn gerekletirmeye vakit ve imkn bulabildii byk devrimlerde birlemek,
elbette Cumhuriyet Halk Partililiin temel artdr. Ama tek art deildir. Yalnz
Atatrk devrimlerini benimsemek, yalnz Atatrk devrimlerinde birlemek, Atatrkn
devrimciliinden ayrlmak olur. [*4] Bu, Atatrk eer yaasa idi, baka hibir devrim,
hibir hamle yapmayacak kadar tutucu sanmak olur.
 Devrimci bir parti, ancak harekette birlik salayabilir.
Ortann solu hareketinin CHPyi blebileceinden kayglananlarn kaygs yersizdir.
Bir parti, kimliini deitirmek isterse, yolundan ayrlrsa blnebilir.
Oysa CHPdeki hareket, CHPnin kimliinden, karakter ve tabiatndan, tarihi
devinden doan bir harekettir.
Kurucusu olduu Trk Devletini, Trk demokrasisini ve lksn belirttii Trk
toplumunu yaatmak, gelitirmek, o lkye doru ilerlemek iin gerekli devrim ve
reformlar yapabildii lde, CHP kimliini ve karakterini, birliini ve canlln
koruyabilir.
ken Taban
Trkiye, ada uygarlk dzeyine ve gelimi lkeler hizasna eriebilmek iin
devrimci atllarn srdrmek zorundadr. Trkiyede, bu zorunlulua uymayan hibir
parti uzun mrl olamamtr ve olamayacaktr. Bu zorunlulua uymayan partiler, her
devrimci atla kar toplumda geici olarak domas tabii olan muhalefet ve
direnilerini bir sre iin temsil edecekler, fakat devrimler tutunup kkletike, o
muhalefet ve direnilerle birlikte kendileri de kp gideceklerdir.
Demokrat Partinin k bir tesadf deildi. Bu kuraln mantki ve kanlmaz
sonucu idi. htill olmasayd da Demokrat Parti kmekteydi.
Onun yerini almaya alan Adalet Partisi de gnden gne ken bir taban zerinde,
Demokrat Partiden daha byk bir hzla erimektedir.
1954e gre semen says, 1965de 3.500.000 artt halde, 1965de Adalet Partisi,
Demokrat Partinin 1954de aldndan 230.000 eksik oy almtr.
1965de tm semen saysnn, ancak te birinin desteiyle iktidara gelebilen Adalet
Partisinin, 1966 Senato Seimlerindeki destei drtte bire dmtr. Adalet
Partisine oy veren semenlerden ok daha fazla sayda semen, hibir partiye oy
vermemitir.[13]
Ksen Oylar
Seimlerde hibir partiye oy vermeyen semenlerin oylar, yzen oylar deil, daha
ok ksen oylardr. Yzen oylar olsalard, bir kyya yanar, bir partiye
ynelirlerdi.
Oy kullanmayanlar arasnda, ilgisizler, sorumsuzlar vardr. Partilerden parti
beenmemeyi bir stnlk kompleksi haline getirenler vardr. Demokrasiden umut
kestikleri iin oy kullanma zahmetine katlanmayp, seim gn evde pijamalaryla
oturarak bir eyler olmasn bekleyenler vardr.
Fakat oy vermeyenlerden bir byk topluluk da CHPye ksen, ama bir baka partiye
de gitmeyenlerdir.
CHPye ksen oylar gruba ayrlabilir:
1. CHPnin yapt veya yapaca reformlarla kendi durumlar bir lde
sarslabilecek olan baz CHPlilerin oylar Toprak reformuyla bir ksm topraklar
alnabilecek baz byk toprakllar; tarmsal gelir vergisiyle, ilk defa vergi demeye
balayan baz yksek gelirli iftiler; vergi aklamas dolaysyla ok vergi demek
zorunda kalanlar, bu arada saylabilir.
2. CHPnin yapt veya yapaca reformlarla durumlar sarslmayaca, hatt belki
daha iyileecei halde, i ve d karc evrelerden gelen yalan ve olumsuz
propagandalarn etkisinde kalarak, yersiz kukulara kaplan baz CHPlilerin oylar.
3. CHPyi ortann solu yolunda, reformculukta, yeteri kadar cesur, kararl ve ileri
grmeyen baz CHPlilerin oylar.

Bu gruptan, sayca en kk olan birinci gruptur.

Kald ki CHPnin yapt veya yapaca reformlarla durumlar sarslabilecek olan bu
CHPlilerin hepsi de partiye ksm ve ondan oylarn esirgemi deildir. Baz byk
toprak sahipleri, toprak reformuyla topraklarnn bir lde eksilebileceini bildikleri
halde, bunu doru bulduklar, toplum yararna grdkleri iin CHPye bal
kalmlardr. Baz yksek gelirliler, kazanlar orannda vergi demeyi bir yurttalk
devi saydklar iin vergi reformlarna ramen CHPyi desteklemilerdir.
Bylelerinin CHPyi desteklemeye devam etmeleri, kendileri adna da CHP adna da
insanlk adna da vnlecek bir lkclk ve sosyal sorumluluk rneidir.
Ama elbette her varlkldan, her byk toprakldan bu lde bir lkclk ve sosyal
sorumluluk beklenemezdi.

kinci gruptakilerin saylar daha oktur. Bunlar, haksz olarak CHPden kukulanm
ve oylarn esirgemilerdir.
Byleleri arasnda baz sanayiciler vardr, baz esnaf ve sanatkrlar vardr, baz
kyller vardr.
Bunlarn kukular, bir lde yalan ve olumsuz propagandalardan, bir lde de
CHPnin, kendini yeteri kadar aklkla anlatamamasndan ileri gelmektedir.
CHP son iktidar dneminde, zel kesim sanayicilerine, daha nce grlmemi lde
kredi kaynaklar ve kolaylklar salamtr. Sanayicileri Gider Vergisi yknden
kurtarmtr. Dsatm maddelerine giren ham maddeler iin gmrk drm hakk
tanmtr. Pln erevesine giren yatrmlar iin vergi bakl messesesini
kurmutur. Plnla, zel yatrmlarn da gvenliini artrmtr.
CHP son iktidar dneminde, esnaf ve sanatkrlarn da kendi kaynaklarn geni
lde artrmtr. Meslek kanunlarn kartmtr. Sanayi arlar yapmn
hzlandrmtr. Byk sanayi ile kk sanayi ve atlyeler arasnda bir ibirlii ve
dayanma dzeni kurmaya balamtr. Esnaf ve sanatkrlar da Sosyal Sigortalar
kapsamna almak, ylelikle onlar, hem sosyal gvenlie hem de Sosyal Sigortalar
Kurumunun sanayi kredisinden yararlanma imknlarna kavuturmak iin kanun
hazrlklarn yapmtr.
Gene son iktidar dneminde CHP, kyl rnlerinden birounun deerini byk
lde ykseltmitir. Kyl, rnlerinin karlnda hem daha ok para kazanm hem
de kazand parann satn alma gc artmtr. Kye her zamankinden daha ok hizmet
gtrlmtr. Tohumluk ve suni gbre mmkn olan en iyi artlarla en uzak yerlere
kadar ulatrlmtr. Nihayet, topraksz veya az toprakl kyly yeterli topraa
kavuturmak iin verimli iletmecilik imknlarna ve gl kooperatiflere kavuturmak
iin bir toprak reformu hazrlanmtr. Kylnn, kendi rnlerini kendi kooperatifleri
yoluyla da satabilmesi, ylelikle byk araclardan kurtulabilmesi iin hazrla
balanmtr.
Bu zmrelerden hibirinin, CHPden kukulanp rkmeleri iin sebep yoktu, tersine
CHPyi desteklemeleri iin sebepler vard.
Ama onlar da yalan propagandalarn, karlar sarslabilecek baz evrelerden yaylan
olumsuz havann etkisinde kalmlardr.

nc gruptakilerin hem saylar oktur hem de bunlar CHP gibi devrimci bir
partinin dinamik gcn tekil ettikleri iin desteklerini esirgemekle CHPye
verebilecekleri zarar, saylaryla hesaplanamayacak kadar byktr.

*
 CHP, birinci gruptaki ksen oylar geri kazanabilmek iin ortann solu tutumunun
znden veya sznden dnerse, hem onlar yapt dne kolay kolay inandramaz
hem de nc grubun oylarndan ve desteinden btn btn ve daha geni lde
yoksun kalr. Devrimci bir parti olma niteliini ve kimliini yitirir. Erir gider.
Ama devrimci olduu kadar ak szl de olursa, btn yeleri bir dili konuursa,
nc grubun desteini ve oylarn yeniden kazanaca gibi reformculuunun gerek
anlam ve lsn youn bir abayla anlatarak, ikinci gruptakilerin yersiz ve haksz
kukularn da giderebilir ve onlar da kendine yeniden balayabilir. stelik bylelikle,
demokratik dzende devrim ve reform yaplabileceinden, memlekete iyi ve drste
hizmet edilebileceinden umut kestikleri iin demokrasiye ksenlerin ve o sebeple oy
kullanmayanlarn -seim gn evlerinde oturup bir eyler olmasn bekleyenlerin- de
gven ve oylarn byk lde kazanabilir.
Btn bu evrelerden alabilecei oylar da CHPyi rahat bir ounlukla iktidara
getirmeye yeter.
AP Oylar m, Ksen Oylar m?
CHPnin iktidara gelebilmek zere APden oy almak iin zel bir aba gstermesine
hi ihtiya yoktur.
nk AP oylar, daha nce de belirttiimiz gibi baka partilerin oylarna gre
yksek grnmekle beraber, gerekte eski DP oylarna gre dmektedir. Tm semen
oylarnn ancak te biriyle (1965de seime katlan yzde 71,26 semenin, yzde
52,87sinin oylar ile) iktidara gelebilen APnin 1966da oy gc drtte bire inmitir.
Bu durumda, CHPnin APden hi oy almakszn iktidara gelmesi mmkndr.

CHP, hem APye oy verenlerden hem de CHPye veya demokrasiye ksenlerden oy

almaya alsn diye de dnenler olabilir.
Fakat bu dnceye uygun, tutarl ve baarl bir politika izlenemez. nk APye
giden oylardan elmek iin izlenecek tutumla, ksen oylar kazanmak iin izlenecek
tutum birbirinden 180 derece ayrdr.
Birincisi iin izlenecek tutum, tavizci olacaktr: Atatrklkten taviz verecektir
Devrimcilikten, liklikten tviz verecektir 27 Mays ktleyecektir Halk
kurtarmaya deil, halk aldatmaya alacaktr.
Birincisi iin izlenecek tutum, CHPyi CHP olmaktan karacaktr.
 Ama ikincisi iin ksen oylardan bir ksmn alabilmek iin izlenecek tutum, ak
szlle, drstle dayanan bir tutum olacaktr. Devrimci, reformcu olacaktr.
Atatrk, 27 Mays olacaktr. Halk olacaktr. Lik olacaktr.
Ksacas, biri ortann iyiden iyiye sanda, br de ortann solunda tutum olacaktr.
CHPnin geleneine, tarihi devine, program ve kimliine uygun tutum, phesiz
ikincisidir.
Kald ki Adalet Partisini destekleyen baz halk topluluklar arasnda sosyal uyan ve
bilinleni olduka, bu ikinci tutumla, Adalet Partisi oylarndan da bir ksm,
kendiliinden CHPye gelebilecektir.
Bu tutum; hem CHPyi daha kolaylkla iktidara getirmesi mmkn olan, hem CHPye
yaraan, hem de memlekete ve halka yararl olan tutumdur.
Gven Buhran
Bugn oy kullanmayan ve saylar gitgide artan yurttalardan ou, gven buhran
iinde kimselerdir. Partilere gvenlerini, demokrasiye gvenlerini yitirmi veya
yitirmektedirler.
Kendilerine k, kendilerine umut, kendilerine yeterince gven verecek bir parti
beklemektedirler. Kendilerine bir ileri Trkiye lks gsterecek ve o lkye giden
yolda hedefini, ynn bilerek cesaretle yryecek; demokratik dzen iinde Trk
toplumunun sorunlarn zebilecek bir parti beklemektedirler.
Bu kimselerdeki gven buhran, ancak CHPnin ortann solunda tutumuyla ve bu tutum
etrafnda yaratlacak inan ve heyecanla giderilebilir.
Yol Kava
Byle kimselerin, nmzdeki yol kavanda bekledikleri parti, Cumhuriyet Halk
Partisi olabilir. nk onlarda o bekleyii uyandran, Cumhuriyet Halk Partisidir.
Onlar bu devrimci ve lik, bu devleti ve halk, bu cumhuriyeti ve milliyeti partinin
Trkiyede at yeni rn, Trkiyeye getirdii yeni dnya grnn yetitirdii
kuaklar, etkiledii yurttalardr. Onun iin o yol kavana varmlardr.
O yol kavanda iki yol ayrlr: Bu yollardan biri umut, br umutsuzluk yoludur.
Biri, demokrasi iinde halk yararna devrimler, reformlar yaplabileceine, hzl
kalknma salanabileceine inananlarn aydnlk yolu; br, bu inanc yitirerek
demokrasiden umut kesenlerin, uurumlarla dolu, sonu belirsiz ve karanlk yoludur. Biri
ortann solu, br faist veya komnist diktatrln yolu
Cumhuriyet Halk Partisi, o yol kavanda o insanlar yalnz ve umutsuz brakamaz.
 ktidardaki Muhalefet Partisi
Trkiyenin kesinlikle muhta olduu devrimci atllar reddeden partilerin, ancak
her devrimci atla kar domas tabii olan geici muhalefet ve direnileri bir sre
iin temsil edebileceklerini, fakat devrimler tutunup kkletike, o muhalefet ve
direnilerle birlikte kp gideceklerini sylemitim.
Adalet Partisi, bugn ite byle bir muhalefet ve direnii temsil etmektedir.
Onun iindir ki Adalet Partisi, imdilik eklen iktidarda olsa da bir muhalefet partisi
davran ve kimliinden kurtulamamaktadr.
Adalet Partisi iktidardadr; fakat bu Devleti ayakta tutan, bu Ulusu bir ve diri, bu
toplumu canl tutan her eye muhaliftir.
Adalet Partisi iktidardadr; fakat kendisine iktidar yetkisi veren Anayasaya kardr.
Adalet Partisi iktidardadr; fakat bu Anayasann kayna olan 27 Mays devrimine
kardr.
Adalet Partisi iktidardadr; fakat bu Anayasann kurduu ve devletin ve toplum
dzeninin ynetiminde geni yetkiler tand btn bamsz kurumlara kardr
Dantaya kardr Yargtaya kardr Devlet radyosuna, Trk niversitelerine
kardr.
Adalet Partisi iktidarda ve Cumhuriyet Hkmetinin bandadr. Fakat Cumhuriyete
kar olanlar, Cumhuriyetin temel direklerinden biri olan liklii ykmaya alanlar,
siyasal gcnn balca dayanaklarndan saymaktadr.
Adalet Partisi iktidardadr; fakat iktidarn dedii olur gerekesiyle, beenmedii ve
gcnn yettii btn kanunlar ineyecek kadar, hukuk dzenine kardr.
Halk smrmek isteyenlere kul kle olacak, kendinden nce tannm ii haklarn
frsat dtke ayaklar altna alacak kadar halka kardr.
Adalet Partisi iktidarda ve memleketin bandadr; fakat memleketin yeralt
kaynaklarn yabanc smrclnden korumak isteyen yurtsever insanlar ilerinden
atacak kadar memlekete kardr.
Bir avu karcya devleti soyduracak kadar, devlete kardr.
Yeni an yeni smrgecilik usllerine kar bamszlmz korumaya alanlar
ihanetle sulayacak kadar bamszla ve milliyetilie kardr.
ktidarda tutunabilmek urunda, parti ve mezhep ayrlklarn, ulusal birlii bozacak
llere vardracak kadar, ulusal birlie kardr.
Kendi memurlarna kardr Subaylara kardr retmenler ve rencilere
kardr.
Bir devleti ayakta tutan, bir ulusu ulus yapan, bir toplumu canl klan her eye kar,
her eye muhalif bir kurulu, uzun sre iktidarda kalamaz.
Sonunda ya devlet, ulus ve toplum yklr, ya da o siyasal kurulu yklr.
Yklacak olan, elbette, nice etin snavlardan gemi bu Devlet, bu Ulus, bu toplum
deildir. Yklacak olan, Adalet Partisidir. Adalet Partisi yklacak ve ykldktan
sonra da belki yok olup gidecektir. nk dnyann ve halk ounluundaki uyann bu
kadar gerisinde, devletin, ulusun ve halkn bu kadar karsnda yer alan bir parti, deil
iktidarda, muhalefette bile uzun sre yaayamaz.
Devletin ve demokrasinin kurucusu olarak Cumhuriyet Halk Partisine den dev,
iktidardaki bu muhalefet partisinin mukadder yklnn demokratik yntemler iinde
olmasn salamaktr; bu partinin kendisi yklrken, demokratik rejimi de birlikte
ykmasn; devletin, ulusal bamszlk ve birliin, toplum yapsnn ve esenliinin fazla
rselenmesini nlemektir.
Bunun iin CHP, tahrip edilmek istenen btn ulusal, toplumsal ve kurumsal varlk ve
deerlere, muhalefette iken de gerek bir iktidar sorumluluu ile sahip kmaldr.
Kulbeyi Yakmadan
Ne diye ortann solundayz gibi rktc szler syleyelim; ne diye yapacamz
reformlar aklayarak baz karc evreleri karmza alalm? AP nasl olsa bu gidi
ile halk yle skntya drecek, memleketi ylesine felketin eiine srkleyecektir
ki halk, sonunda gene bize umut balayacak, bize oy verecektir. O zaman iktidara gelir,
istediklerimizi yaparz!
Byle dnenler de belki bulunabilir.
Bu da ok yanl ve yakksz bir dnce tarzdr; yakksz ve yararsz bir taktiktir.
AP iktidarnn, memleketi felketin eiine kadar srklemesine rejim dayanamaz. O
zamana kadar demokratik rejim kp gidebilir.
Kald ki bir partinin iktidara gelme ans, baka bir partinin memleketi batrmasna,
felkete doru srklemesine bal olmamaldr.
Bir parti, daha az kt grnd iin deil, daha ok umut ve gven verdii iin
ounluktan oy alabilmeli ve iktidara gelebilmelidir.
 Demokrasi ancak yle yaayabilir.
Demokrasi memlekete ancak yle yararl olabilir.
kinci Dnya Sava sonunda ngilterede i Partisi, Muhafazakrlar memleketi
felakete srkledikleri iin iktidara gelmemiti. Muhafazakrlar ve Muhafazakr Parti
nderi Churchill, ngiltereyi felakete srklemek yle dursun, byk bir zafere
ulatrmt.
i Partisi, o tarihte Muhafazakrlardan daha iyi, daha yapc ve tutarl bir bar
dnemi programyla ortaya kt iindir ki itibarlarnn en yksek olmas gereken bir
dnemde, Muhafazakrlardan daha ok oy alm ve iktidara gelebilmiti.

Evvel zaman iinde, inde, bir yoksul kylnn, bir kulbesiyle bir de kuzusu
varm. Kuzuyu kulbenin iinde brakp da tarlaya gittii bir gn, kulbe de kuzu da
yanm. Kyl, yangn yerinde zntsnden alarken, yank kuzudan ho bir koku
gelmeye balam. Parman dedirip tadna bakm, pek beenmi. Rivayet olunur ki
inde, frnda kuzu yemei byle bulunmu. Sonra bir sre, inde frnda kuzu
yemek isteyenler, bir kulbenin iine bir kuzu balayp, kulbeyi yakmay det
edinmiler. Fakat zamanla, kulbe yakmadan da frnda kuzu yemenin mmkn olduu
renilmi.

CHP de Trkiyede demokrasiyi yaatabilmek ve demokrasiyi memlekete ve halka

yararl klabilmek iin iktidardaki parti memleketi felketin eiine srklemeden,
rejim yanp gitmeden, yurttalara gven ve umut verip iktidara gelebilmenin yolunu
bulmaldr.
Baka trl ne demokrasi, ne CHP, ne de Trk Devleti yaayabilir.
Koruyucular
Ne mutlu ki imdi, tahrip edilmek istenen deer ve varlklarn koruyuculuu yalnz
CHP gibi siyasal kurululara da kalmamaktadr.
Bugn artk devlet dzeninin temeline ynelen tehlikelere kar en gl ve etkili ses,
bamsz adaletin bandakilerden gelebilmektedir.
Liklik, devrimler veya zgrlkler tehlikeye dnce, zerk niversiteler, nnda,
topluca seslerini ykseltebilmektedir.
 Bugn artk yalann, halk aldatma abalarnn karsnda, bir ulusal radyonun tarafsz
ve yalansz sesi vardr.
Anayasa Mahkemesi ile, Yargtay ile, Dantay ile bamsz mahkemeleriyle,
niversiteleri ve radyosu ile Anayasann zerklik ve bamszlk verdii kurumlar,
kt stnde kalmayan canl birer varlk olarak koruyuculuk devlerini yapmaktadrlar.
Bir gazetecinin urad saldr, btn haysiyetli basnn ve basn kurulularnn
protestolaryla karlamaktadr.
Bugn artk, haklar urunda ala katlanan, lm bile gze alan iiler vardr.
Sorumsuz davranlara ve kanunsuz ilemlere kar yksek sesle uyarda bulunabilen,
gerekince iktidardakilere hukuk devleti dersi verebilen sendikaclar vardr.
Bundan alt yl nce, bir rejim buhrannda, demokrasiye bal ordusundan baka
rgtl bir koruyucu g bulamayan Trk Ulusu, imdi, btn bu gl ve bilinli
kurum ve kurulularn koruyuculuuna kavumaktadr.
Fakat sonunda, demokrasiyi yaatacak ve demokrasi iinde devleti ynetecek olanlar,
halkta ve bu kurum ve kurulularn yelerinde demokrasiye ball devam ettirecek
olanlar, gene de siyasal partilerdir.
Onun iin CHP muhalefette iken de btn bu kurum ve kurululara gven, halka umut
ve inan verebilmelidir.
Halk, CHPnin devrimci yolunda kendi dertlerinin, sorunlarnn zmn
grebilmeli ve CHPnin bu yolda inanla ve azimle yrdne inanabilmelidir.
Halka Gitmek
CHP bunun iin halka gitmelidir.
Kendini halka daha iyi anlatabilmeli; halkta kendi gerek kimliine daha uygun bir
CHP imaj yaratabilmelidir. Brokratik ve souk yzl devlet imajn; Osmanl
Devletinin knt dnemindeki aydn-halk ikiliinden kalma, halktan uzaklk imajn
stnden atabilmelidir.
Muhalefette olmak, yani devletin banda bulunmamak, bu imaj deiimi iin frsattr.

CHP halka gitmelidir.

Ama halka gittiinde, yalnz uzatacak eli deil, syleyecek sz de olmaldr. Halkta
bir umut , bir inan atei yakabilmelidir. Halk iin yapacaklarnn dorusunu, bu
konuda sylenen yalanlardan daha inandrc bir davran ve dille anlatabilmelidir.

CHP halka gitmelidir.

Ama her yesi ayr bir trk tutturarak deil, uyumlu bir koro halinde, bir insanlk ve
toplum lksyle halka seslenebilmelidir. Halkta, kendi haklarnn bilincini
uyandrabilmelidir.
Halk Gnllleri
Genlik ve Kadn Kollarndan yararlanarak, CHP bir Halk Gnllleri rgt
kurmaldr. Bu rgtle, daha muhalefette iken sosyal hizmet almalarna balamaldr.
Sosyal yardm deil, sosyal hizmet CHP halka, yardmn da tesinde, hizmet
ruhu ile gitmelidir.
CHPnin Halk Gnllleri, dar gelirli halk topluluklarna, geim zorluklarn
azaltabilmeleri iin daha verimli retim yollar bulabilmeleri iin toplu abalaryla ve
dayanma yoluyla, smrc zmrelerin elinden kurtulabilmeleri ve kalknabilmeleri
iin meslek eitimlerini ve kltrlerini gelitirebilmeleri iin hizmet etmeli, bilgi
vermeli, yol gstermelidir.
Amerikadan gelen Bar Gnlllerinin yaptn, kurslar dzenlenerek
yetitirilecek Halk Gnllleri ok daha iyi, ok daha baarl ve Trkiyeye ok da
yararl bir ekilde ve daha fazlasyla yapabilirler.
imdiye kadar daha ok devlet gcyle halka hizmet gtrd iin devlet imaj ile
kartrlan Cumhuriyet Halk Partisi; imdi muhalefette iken devlet gcn
kullanmakszn, devlete srtn dayamakszn, halkn hizmetine giderse ve gerektiinde
haksz veya kt bir ekilde kullanlan devlet gcne kar, halkla birlikte, halkn
iinde, meru yollardan vaziyet alrsa, halkn barnda lyk olduu yeri de bulabilir.
Halk Desteiyle Devrimcilik
Demokrasiye geiten nce CHPnin tek parti olma tabiatndan doan bir zaaf, her
devrimci hareketi merkezden evreye doru yaymaya almasyd.
Fakat demokraside devrimcilik, merkezden evreye olduu kadar (ve gerektiinde
gene merkezden balamakla beraber), evreden merkeze doru da ileyen bir hareket
niteliini kazanmaldr.
Onun iin yaplacak devrim ve reformlar halka benimsetilmelidir.
 Devrimler, reformlar, hele Trk toplumu gibi (III. Blmde deindiimiz nedenlerle)
baskya gelmeyen bir toplumda, ancak halk benimseyip destekledii lde baarl ve
kkl olur. Devrimlerin halka en gvenilir ekilde benimsetilebilecei dzen de
demokratik dzendir.
ktidarda deilken, srtn devlet gcne dayamakszn, halk yararna devrimlerin,
reformlarn ncs olarak halka gidecek bir CHP, muhalefet yllarn en verimli
biimde deerlendirmi ve ksaltm olacaktr.
1965 seimlerinde, reformlar dolaysyla oylarn CHPden esirgeyenlerin byk
ksm, o reformlardan zarara urayacaklar iin deil, o reformlar hakkndaki yalanlara
kanarak yersiz kuruntulara dtkleri iin yle davranmlard.
CHP muhalefet dnemini iyi deerlendirirse, bu kuruntular giderebilir. Ortann
solunda direnmekle, Trk halknn geleneklerine, tabiatna, ihtiyalarna en uygun bu
insanlk anlayn ve toplum lksn daha muhalefette iken halka benimsetebilir.
Bunu baarrsa, CHP, en salam bir zemin zerinde, en elverili bir ortam iinde,
devrim ve reformlar halkn desteiyle gerekletirme gcn edinmi olarak iktidara
gelebilir.
Sz ve Sz
Bazlar derler ki,
Mesele szde deil, zdedir CHP, ortann solunda olduunu sylemeden de bu
szn zne, muhtevasna bal kalabilir, reformcu olabilir.
Bu tez, inandrclk asndan da dil ve dnce ilikileri asndan da doru
deildir.
CHP, ortann solunda olduunu syleyerek 1965 seimlerine girmitir. Urad seim
yenilgisi stne bu szden dnerse, kendisine bilinli olarak balanan veya umut
balayanlardan byk bir ksm zerindeki inandrcln yitirir.
CHP yeniden iktidara gelince, toprak reformu yapacan sylemektedir. Ama iktidara
gelmeden, bu konudaki itenliini (samimiliini) yeterince ispat edemez.
CHP yeniden iktidara gelince, petrol kademeli olarak milliletireceini
sylemektedir. Ama iktidara gelmeden, bu konuda da itenliini yeterince ispat edemez.
Fakat eer CHP yapaca reformlar tm olarak tutarl bir dnce sistemi iinde ve
kesin bir yn gstergesiyle anlatan bir sz, seimde oy kaybettirdii iddialarna
ramen, cesaretle ve inanla sylemekte direnir ve akla kavuturursa, o zaman
iktidara gelmeden de devrimcilikteki, reformculuktaki itenliinin, gvenilir, inanlr
bir belgesini vermi olacaktr.

Bir nl dilci,

Dil, bilinler arasnda bir balantdr, der.[14]

CHPde de bilinler aras balant, en sk ve kkl biimde, ortann solu sz ile
kurulmaktadr.
1965 sonunda Ankarada toplanan CHP il bakan ve temsilcilerinin konumalar,
bunun ak belirtisi idi.
Ortann soluna bilinli ve inanl olarak balananlardaki kadar tutarl ve uyumlu bir
dn ve davran, belki de imdiye kadar CHPde grlmemiti.
Btn CHPliler her zaman lik ve devrimci idiler Btn CHPliler her zaman
halk ve devleti idiler Ama btn CHPlilerin her zaman bu kavramlardan ayn
eyi anladklar, bu ilkelere ayn deeri verdikleri sylenemezdi.
nemli memleket sorunlar karsnda, elikenlie varacak kadar ayr dnen, ayr
tutum izleyen CHPliler, ister istemez, bazen sorumlu mevkilerde yan yana veya birbiri
ardndan grlebilirdi.
Fakat imdi, ortann solu benimsenip bilinletike pek ok CHPlinin eitli
sorunlara baklar bir ada birlemeye balamtr.
Yan yana, fakat bazs ayr ynlerde insanlardan kurulu bir birliin yerini, imdi, yan
yana ve bir ynde insanlarn gerek ve dinamik birlii almaktadr.
Yrnge
CHP, artk dnsel danklk ve tutarszlklardan kurtularak, belirli bir yrngeye
girmektedir.
Belki dncelerini bu yrngeye uyduramayanlar olacaktr. Fakat Genel Bakan
nnnn deyiiyle, yleleri, Parti bnyesindeki rollerini kaybedeceklerdir.[15]
ylelerinin, parti bnyesindeki rollerini kaybetmeleri, CHPnin hareket gcn ve
inandrcln artracaktr.
Ortann solu ekimiyle CHP yrngesine katlacak olanlar, ylelerinin yerini
fazlasyla dolduracaklardr.
 Birtakm kk hesaplarla veya ar rkeklik ve kuruntularla, ortann solunu
brakmak veya brakm grnmekse, CHPyi yrngeden karp bolua frlatmaktan,
zp datmaktan, Trk toplumundaki oluun ve uyann uzana atmaktan baka sonu
vermeyecektir.
Cumhuriyet Halk Partisi, ortann solunun artk ne znden ne sznden dnebilir.
Cumhuriyet Halk Partisi, kendi kaderiyle birlikte Trkiyenin de kaderini, ortann solu
anlaynn, bu insanlk nn yrngesinde izmektedir.
Byk Trk Devrimi
Baz kimseler, ortann solu iin bu bir deyimden, kelimeden ibarettir diyerek,
CHPde yeni bir ey olmad havasn vermeye almaktadrlar.
Oysa CHPde yeni bir ey vardr. CHPdeki yenilik, Trkiyedeki yenilii de
yanstmaktadr.
Kurtulu Savanda bamszlmz salanm; fakat Trkiyeyi yaatmaya yalnz
bamszln yetmeyecei grlmtr.
Devrimci atllar yaplm; fakat Trkiyeyi kalkndrmaya yalnz o atllarn
yetmedii grlmtr.
Demokrasi ve zgrlk sava kazanlm; fakat halk yoksulluktan kurtarmaya ve
mutlu klmaya, yalnz demokrasi ve zgrln yetmedii de grlmtr.
imdi, sosyal adalet ve sosyal demokrasi sava verilmekte; kalknmamzn sosyal
adalet ve sosyal demokrasi iinde hzlandrlmas savunulmaktadr. Bundan nceki
zaferler, ancak bu sava da kazanlmakla teminata kavumu, amacna ulam olacaktr.
Trkiyedeki yenilik, ite bu savan bilinli olarak alm bulunmasdr. Bundan
ncekilerde olduu gibi bu yeni savata da nclk, CHPye dmektedir.
Ortann solu hareketi, bu yeni savan addr. Bu hareket, CHP Programndan ayrl
anlamna gelmez, fakat bu programn yeni ve ileri bir uygulama dnemine girildiini
ifade eder.
Ortann solu hareketi baarya ulamadka, byk Trk Devrimi tamamlanm
olmayacaktr.
VII
 TEMEL LKELER
nsan en deerli varlktr.
Parayd, mlkt Mevkiydi, nd nsan olmann deeri, btn bu katma
deerlerden stndr.
Eer bir toplumda bu katma deerler, baz insanlar baka insanlardan stnm gibi
gsteriyor, daha gl klyorsa eer bu katma deerlerden aldklar gle, baz
insanlar baka insanlar ezebiliyor, bakalarnn insanlk deerini glgeleyebiliyorsa
o toplumdaki dzen insanln dengi deildir.
Bir toplum dzeni, insan kiiliinin gelimesini, insanlarda sakl manevi ve maddi
gcn ortaya kmasn ve insanlk veya toplum uruna deerlendirilmesini
engelliyorsa, o dzende tutukluk var demektir.
Bu tutukluk, maddi nedenlerden de manevi nedenlerden de olsa giderilmelidir.
Maddi ihtiyalarn tatminle yetindii ve yle bir maddeci tatmin duygusuyla uyutuu
iin dnce ve kiiliini gelitiremeyen insan, maddi ihtiyalar yeteri kadar
karlanamad iin dnce ve kiiliini gelitiremeyen insan kadar eksik kalm
insandr. Bu eksiklikten kurtarlmak zere, insan yaants, maddi imknlarla olduu
kadar, dnce ve kiiliin gelimesine yardm edici manevi imknlarla da eitim ve
kltrle de zenginletirilmelidir.
Her insan, insanca yaayabilmelidir. Her insan, kiiliini serbeste
gelitirebilmelidir. Her insann dncesi, duyarl, bilinci, eriebilecei en yce ve
aydnlk dzeye eriebilmelidir. Her insann manevi ve maddi gc, insanlk ve toplum
yararna ve insanln dengi bir toplum ve dnya dzeni uruna harekete
geirilebilmelidir.
nsanlar arasnda bu bakmdan imkn eitsizlikleri varsa, o toplumda adalet yok
demektir. Bu adaletsizlik giderilmelidir.
nsanlar, bu ynde birbirlerini kstekler deil, destekler duruma getirilmelidir.
nsanlar bu ynde engelleyen balar varsa, o balar koparlmak; basklar varsa o
basklar kaldrlmak gerekir.
nsanlar, yaama ve alma artlarnn hakimi deil de tutsa iseler, o toplumda
zgrlk yok demektir. nsan, yaama ve alma artlarna yn verecek ve hkmedecek
kadar zgr olabilmelidir.
 *

Ortann solu, bir bak asdr. Bu adan bakanlarn insanlk anlay, toplum lks
budur; zgrlk ve adalet lleri, byle bir anlay ve lkye gredir.
zgrln Koullar
Ortann solunda bir insanlk anlayna uygun zgrlk, ancak baz siyasal, sosyal,
ekonomik ve kltrel koullar bir arada yerine getirilmekle gerekletirilmi olur.
Birbirini tamamlayan bu koullar yle sralanabilir:
1. Bir toplumdaki insanlarn zgr olabilmeleri iin toplumun kendisi zgr olmaldr.
Bu da ancak ulusal bamszlkla salanr.
2. Bir toplumdaki insanlarn zgr olabilmeleri iin ulusal bamszlk gereklidir,
ama tek bana yeterli deildir. Bir ulus bamsz olsa da o ulusun bireyleri (fertleri)
zgr olmayabilir. Bireylerin de zgr olabilmeleri iin temel koullardan biri, ulus
ynetiminin eit oy hakkyla ve serbest seimlerle beliren halk iradesine ve halk
egemenliine dayanmasdr.
3. Halk iradesinin tam olarak ve serbeste belirebilmesi iin bireylerin iradeleri
serbest olmaldr. Bunu salamak zere insan dncesi her trl siyasal, sosyal,
ekonomik veya kltrel bask ve engellerden kurtarlmal; insan kiilii herhangi bir
bask ve engelle ksteklenmeksizin serbeste geliebilmelidir.
4. Bu basklar;
a) Devletten gelebilir,
b) Baz rgtlerden gelebilir,
c) Baz zmrelerden gelebilir,
d) Baz kiilerden gelebilir.
Onun iin devlette veya herhangi bir rgtte, herhangi bir zmre veya kimsede,
insanlar ezebilecek, dnce zgrln ve irade serbestliini engelleyebilecek kadar
g toplanmamaldr.
Bunu nleyebilmek zere de;
a) Halkn devlet ynetimine eit hak ve imknlarla ve mmkn olan en geni lde
katlmas ve ynetimi etkili olarak denetleyebilmesi; demokratik, bamsz ve zerk
kurulularn iktidar halk yararna snrlayabilmesi salanmaldr.
 b) Teebbs zgrl ve mlkiyet hakk bulunmal; ancak gelir veya mlk dalm,
belirli zmre veya kimselerde dengesiz maddi veya manevi g toplanmasn imknsz
klacak kadar dil olmaldr.
c) nsanlar, btn toplumu kapsayan sosyal gvenlik tedbirleriyle, gelecek
kaygsndan kurtarlmaldr.
d) nsanlar, alma hayatnn klesi deil, efendisi olmaldr; alma dzeni insan
kiiliini eritici nitelikte olmamaldr.
5) Herkes iin beden almas, insan dnce ve kiiliinin gelimesini
ksteklemeyip destekleyecek nitelik ve lde olmaldr; herkes, insan dncesinin ve
kiiliinin gelimesini gletirici maddi skntlardan kurtarlmaldr.
Bunu salamak zere, ekonomik gelime hzlandrlmal, toplumun gc bu yolda
seferber olmaldr. Ancak ekonomik gelimeyi hzlandrma uruna zgrlkten, sosyal
adalet ve gvenlikten fedakrlk edilmemeli; gelir ve mlk dalmnda dengesizliklere
meydan verilmemelidir.
6. Eitimde tam imkn eitlii salanmal; btn insanlarn maddi ihtiyalar kadar,
manevi ve kltrel ihtiyalar da karlanmaldr.
7. Snf ayrlklarna dayanan ve para veya mlke, mevki veya ne gre beliren itibar
llerinin yerini, emee, yararla, reticilik ve yaratcla dayanan itibar lleri
almal; insanlar, bu itibar llerini benimseyecek ynde eitilip yetitirilmelidir.

Ortann solunda bir insanlk anlayna uygun zgrlk, siyasal ve sosyal eitlikle,
sosyal ve ekonomik adaletle badak ve birleik bir zgrlktr.
Dnce zgrl
nsann en byk gc, dnme gcdr.
nsan, kendi insanlnn bilincine dnme gcyle varabilir.
Bu g ve bu gc kullanma zgrl; ne bir lk uruna, ne toplum veya devlet
uruna, ne de din adna kslabilir. Hele baz insanlarn karlar uruna hi kslamaz.
Bir lk uruna da olsa dnme gc ve zgrl kslmamaldr. nk insanlarn
dnme gc kslarak varlacak bir lk, insanla uygun olamaz.
Toplum veya devlet uruna da olsa dnme gc ve zgrl kslmamaldr.
nk insanlar, topluma veya devlete en ok dnme gleriyle yardm edebilirler.
 Din adna da olsa dnme gc ve zgrl kslmamaldr. nk insanlar
Tanry ancak dnme gleriyle idrak edebilirler. Bu idraki engelleyen bir din
tutumu, insanlar Tanrya yaknlatramaz.
Dnme gc, hele baz insanlarn karlar uruna hi kslmamaldr. nk bu,
insanln en byk gcn bir ka insana feda etmek olur.
Onun iin ortann solunda bir insanlk ve zgrlk anlay, en geni anlam ve lde
dnce zgrln gerektirir.
Siyasal dzen, sosyal ve ekonomik dzen ve eitim siyaseti, btn insanlar iin bu
anlam ve lde dnce zgrln salayacak nitelikte olmaldr.
Tutum ve Davran Kural
nsanca lklere, insanca yollardan eriilir.
Ortann solu lks ne kadar insanca ise bu lkye ulamak zere izlenecek tutum ve
davran da o kadar insanca olmaldr.
Ortann solunda bir tutum ve davran, bu kurala uymaldr.

Ortann solunda tutum ve davran;

nsanlar zerinde her trl basky reddettii, insanlar kendi yaama ve alma
artlarnn hakimi klmak istedii iin demokratiktir,
nsanlar, imkn eitsizliinden ve yaama artlarnda adaletsizlikten kurtarmak
istedii iin sosyal adaletidir,
nsanlarda sakl btn manevi ve maddi gc harekete geirmek, insanlar, yaama
ve alma artlarna yn verici duruma getirmek istedii iin de devrimcidir.
Sadan Ayrmlar
Ortann solunda tutum ve davran, sandaki akmlardan ayrdr. nk ortann
solunun devrimciliine karlk, ar sa gericidir; sa, tutucudur; orta, durucu veya
evrimcidir.
Ortann solunda tutum ve davran, sosyal adaletilii ile de sandaki akmlardan
ayrlr. nk bu akmlar, baz insanlarn, para veya mlkten, mevki veya nden
aldklar gle, baka insanlar ezip smrmelerine, baka insanlardan stnm gibi
grnmelerine imkn verirler.
 Ortann solunda tutum ve davran, demokrasiye ball ile de sandaki akmlardan
ayrlr. nk bu akmlar, biimsel bir demokrasiyi benimsedikleri zaman bile insan
dnce ve iradesini bask altnda tutan, dnce zgrln ksan, ekonomik veya
sosyal, kiisel veya dinsel glere dayanrlar.
Ar Soldan Ayrm
Ortann solunda tutum ve davran, ar soldan da baz keskin izgilerle ayrlr ve
sandaki btn akmlarn olduu kadar, ar solun da karsndadr.
stelik toplumun ar sola kaymasn nlemede, sandaki btn akmlardan daha
etkilidir.

Ortann solunu, ar soldan, komnizmden ayran balca unsur, demokratik oluudur.

Demokrasinin siyasal unsurlar arasnda yer alan dnce zgrl olmakszn,
seim serbestlii olmakszn, halkn ve zerk kurumlarn iktidar snrlama yetkisi ve
gc olmakszn, insanlar zgr saylamazlar ve insan kiilii serbeste geliemez.
Ar solda bu unsurlar yoktur. Ortann solunda bir siyasal dzen ise bu unsurlara en
geni lde yer verir.

Ar sol, gelecek kuaklarn mutluluu ve zgrl gerekesiyle yaayan kuaklarn

mutluluunu ve zgrln erteler. Bu gerekeyle devlete, bir sre iin de olsa (o sre
henz hibir komnist lkede sona ermemitir ve sona erecek gibi de
grnmemektedir), halk ezme, halk kle gibi altrma yetkisini tanr.
Ortann solunda bir devlet anlayna gre ise devlet, yaayan insanlar da gelecek
kuaklar kadar gzetir ve sayar.
Ar solda, devletin; ortann solunda ise halkn egemenlii vardr.
Ortann solu anlayna uygun devlet, gerek bir halk devletidir.
Byle bir devlette halk, devletin ynetimine ve denetimine en geni lde katlr ve
demokrasi kurallar alma hayatnn btn kesimlerine uygulanr.

Demokrasiye ballk, siyasal alanda olduu gibi ekonomik ve sosyal alanda da ar

soldan ayr bir tutum gerektirir.
Demokrasiyi yaatabilmek iin devletin insanlar ezebilecek, zgr dncelileri
alma serbestliinden veya yaama hakkndan yoksun brakabilecek kadar g
kazanmas nlenmelidir.
Bunu nlemenin arelerinden biri, ar soldan farkl olarak, teebbs zgrlne ve
zel mlkiyete yer vermektir.
Fakat teebbs zgrl ve mlkiyet hakk olan yerlerde mutlaka demokrasi olmaz.
Ortann solunda bir insanlk anlay, insann devlete de belirli ellerde toplanacak
servete de kle olmasn kabul etmez.
Ortann solunda tutum ve davran, teebbs zgrl ve mlkiyet hakk urunda
demokrasiye bal deil; fakat demokrasi urunda teebbs zgrlne ve mlkiyet
hakkna saygldr ve bu sayg, sosyal adalet ve toplum yarar ile insanlk onuru ve
demokrasi ile badaabilecek ller iindedir.
Ama bu ller iinde srekli ve kesindir.

Teebbs zgrlnn ve mlkiyet hakknn bu llere uygun olabilmesi iin;

alanlarn haklar ve gvenlii korunmaldr,
alanlar, kendi tasarruflaryla toplu yatrmlara yneltilmeli ve bu yatrmlarla
kurulacak halk teebbsleri, zel kesimin hakim unsuru olmaldr,
reticiler, kendileriyle halk ve esnaf arasnda arac zmrelere ihtiya kalmayacak
biimde rgtlenmelidir,
Vergi ve kredi siyasetiyle ve balayc bir plnla, zel teebbs kamu yararna
ynlendirilip denetlenmelidir,
Devlet kesimi, halk bir ekonomik ve sosyal politikaya nderlik edebilecek ve
kalknmann hzlanmas iin gerekebilecek lde gl olmaldr,
Tabiatn snrlad ve alan halk topluluklarnn geimlerinin bal bulunduu
toprakta ve suda, mlkiyet ve tasarruf hakk belirli ellerde toplanmamal; dengeli ve
dil olarak, o halk topluluklar arasnda dalmaldr,
Toplum iin nem tayan tabii kaynaklarda, mlkiyet ve tasarruf hakk, halk adna
devlette olmaldr.
 Snf Gr
Ortann solunda bir insanlk anlay, sandaki btn akmlardan ve ar soldan, snf
konusunda da ayrlr.
Ortann solunda bir ekonomik ve sosyal siyasetle;
Gelirler arasnda dengesiz ve adaletsiz llere varan byk farkllamalar
giderilecei ve nlenecei iin snflar aras duvarlar alalr,
alanlar ayn zamanda toplu yatrmlar yapacaklar iin bu duvarlar alarak,
snflar aras kaynama salanr,
Her insann emei, insanla ve topluma yararl ile ve kendisine ykledii maddi
veya manevi ykle orantl olarak deerlendirilecei iin snf kavramndan doan ve
insanlk onuruyla badamayan itibar llerinin yerini emee, yararla, reticilik ve
yaratcla dayanan itibar lleri alr.

Ortann solunda bir insanlk anlaynn; snf ayrlklarn, demokratik, bar ve

halk yollardan bylece eritmek ve toplum yapsn, snf ayrlklarndan daha salam,
daha birletirici ve daha insanca bir temele dayandrmak istemesine karlk; ar sol,
bir snfn baka snflar ykp yok ederek hakim duruma gelmesini salamaya alr.
Sadaki akmlar, snflamaya ve snflar aras srtmeye imkn ve hz vermedikleri
iin ar solun istedii snf atmasna zemin hazrlam, yol am olurlar.
Ortann solu ise bu yolu kapatr.
Onun iin dnyann her yerinde, ar soldakiler ortann solunu, kendilerine en byk
engel olarak, bir oyunbozan olarak grrler.
Sonu
Ortann solu, insana en stn deeri veren; insan kiiliinin gelimesini her trl
bask ve engellerden kurtarmak isteyen; insanlarn manevi ve maddi gcn imkn
eitlii iinde harekete geirmeyi salayan; insanlk onuruyla, zgrlkle, sosyal
adaletle badaamayacak etkenleri ve yntemleri reddeden ve maddi yoksulluun da
manevi yoksunluun da herkes iin sona erecei, insanca bir toplum dzenini insanca
usllerle kurmaya alan bir tutum ve davrantr.
VIII
 UYGULAMA
Temel lkeler blmnde belirtilen ortann solunda bir insanlk anlayn
yanstacak; o blmde gsterilen toplum lksne ynelecek ve o blmde belirtilen
ilke, kural ve koullara uyacak bir tutum, uygulamada nasl tedbir, reform ve devrimler
gerektirir?
Bu tedbir, reform ve devrimler, hangi amalar gerekletirecek nitelikte olmaldr?
CHP Program ve -CHP ortann solunda olduunu syledikten sonra aklanan- 1965
Seim Bildirgesi, bu konudaki dnce ve nerilere kaynak olabilecek nitelikte ve
dolgunluktadr. Bu kaynaklardan esinlenerek, bu belgelere dayanarak ve Trk
toplumunun zellik ve ihtiyalar gz nnde tutularak hazrlanm baz nerileri
aada sunuyorum.
I.
 Herkes zgr Olmaldr. Herkesin Dnce ve Kiiliini Gelitirmesi, Yapc ve
Yaratc Gcn nsanlk ve Toplum Yararna Deerlendirmesi, Siyasal, Sosyal,
Ekonomik ve Kltrel Basklardan ve mkn Eitsizliklerinden Kurtarlmaldr.

Bu amala:
1. Siyasal bask ve engelleri kaldrma yolunda, yeni Anayasa ile ve bu Anayasaya
gre kurulan baz kurumlarla, zaten ileri admlar atlmtr.
Ancak, yurttalarn gerek demokrasi iin dnce ve kiiliklerini serbeste
gelitirebilmeleri iin gerekli zgrle, irade serbestliine ve imknlara kavumalar,
yalnz siyasal tedbirlerle salanamaz.
Sosyal ve ekonomik basklarn sebep olabilecei korkular, ekingenlikler,
bamllklar, bu siyasal tedbirleri geni lde etkisiz ve yararsz brakabilir.
rnein, bir partizan ynetimin, devlet iletmelerindeki basks veya kayrcl, o
iletmelerde alan ii ve memurlarn irade serbestliini ksabilir.
Bir eyhin, ekonomik gcne veya halktaki batl inanlara dayanan nfuz ve etkisi,
baz yurttalar, gerek bir demokrasi iin gerekli dnce zgrlnden ve irade
serbestliinden yoksun tutabilir.
Dar gelirli kylleri kendisine borlandran bir tefeci veya arac, o kylleri
kendisine ylesine baml klabilir ki kyller kendilerini bamllktan kurtaracak,
refah ve zgrle kavuturacak tedbirler lehinde oy verebilecek kadar bile irade
serbestlii edinemeyebilirler.
Geimleri bir byk toprak sahibinin insaf ve takdirine bal kyller, o toprak
sahibinin istemedii ynde oy kullanmakta ok glk ekebilirler.
Bir sermayedar, geimleri iin kendisine muhta durumdaki iiler, irade serbestliini
ksc basklar yapabilir.
Gerek bir demokrasi kurabilmek, demokrasiyi gerekten halkn serbest iradesine
dayandrabilmek ve halk yararna iler duruma getirebilmek iin yurttalarn irade
serbestlii zerinden bu trl basklar kaldrc sosyal ve ekonomik devrim veya
reformlar sratle yaplmaldr.
2. rade serbestliinin ve insan kiiliini gelitirebilmenin temel art olan dnce ve
vicdan zgrl, yalnz bu trl devrim ve reformlarla veya anayasa ve yasalarla da
salanamaz. Batl inanlar, nyarglar ve cehalet, bir toplumun, kendi dnce
zgrln kendiliinden ksmasna sebep olabilir.
 Onun iin batl inanlar, nyarglar ve cehaleti devam ettirmekte karlar olanlarn,
bu karlarn sona erdirici ekonomik ve sosyal tedbirler alnmakla beraber; bir yandan
da halkn bilgi ve kltr dzeyini ykseltmek; insanlarda genigrrl, bakalarnn
dncesine saygy, eitim ve sanat yoluyla gelitirmek gerekir.
3. Vicdan zgrl, insan dncesini ve kiiliini gelitirmenin ve demokrasinin
kesin bir art olduu kadar; insanlardaki doal din duygusunun serbeste
geliebilmesinin de ve dinin tutucu bir etken olmaktan kp -Mslmanln
douundaki gibi- hamleci, topluma canllk ve dinamizm katc bir g haline
gelebilmesinin de kesin artdr.
Trk toplumunda vicdan zgrln, tarihimiz boyunca devlet deil, baz din
adamlar ksmlardr. Osmanl anda olsun, Cumhuriyet anda olsun, devlet, halkn
din duygusuna veya din adamlarna bask yapmam; tersine, baz din adamlar devlete
ve halkn din duygusuna bask yapmlardr.
Trkiyede likliin zmesi gereken sorun, sona erdirmesi gereken bask budur. Trk
toplumunda gerek din ve vicdan zgrl, ancak bu sorun zlebildii, bu bask
sona erdirilebildii lde gereklemi olacaktr. Trk toplumunda din, ancak o
lde adalama, insanlara ve topluma canllk ve g katma olanana kavumu
olacaktr.
Onun iin bu basky sona erdirici, yurttalarn din ve vicdan zgrln, devletten
olduu kadar yobaz veya karc evrelerden de gelen basklara kar koruyucu
tedbirler alnmaldr.
Din eitimi, istee bal ve lik eitimle badak olarak verilmelidir. Eitim
sisteminde, gnden gne byyen ve ulusal birliimizi sarsc, dnsel ve manevi
alanda toplumu tehlikeli elikenliklere drc ikilik sona erdirilmelidir.
Din hizmetleri, Anayasaya da din adamlnn bir meslek haline gelmesini reddeden
Mslmanla da uygun bir anlayla dzenlenmelidir.
Din, douunda olduu gibi topluma canllk katc ve insanlarn dnce ve
idraklerini gelitirerek Tanrya yaknlamalarn kolaylatrc bir etken haline
gelmelidir. Toplumu bu ynde aydnlatp eitmek zere, din konusunda olduu kadar,
edebi ve felsefi konularda, sosyal ve ekonomik alanda ve olumlu bilim alannda da
geni ve derin kltr ve dnya gr olan din bilgileri, yeteri sayda ve yksek
renim dzeyinde yetitirilmelidir.
4. Dnyadaki dnce ve sanat akmlarnn ve yaynlarn Trkiyede serbeste
izlenebilmesini engelleyen ve sansr nitelii tayan yasa hkmleri ve uygulamalar
kaldrlmaldr.
 5. Herkes, kendi eilimine en uygun alanda, yetenek veya bilgisinin ve alma
gcnn elverdii oranda ilerleyebilmelidir. Bunun iin partizanlk, dostluk veya aile
yaknl gibi nedenlerle yaplabilecek kayrma ve hakszlklar nlemek zere, her
kesimde ve alanda alanlarn ie alnmalar, ykselmeleri ve terfileri, yasalarla, dil
ve objektif kural veya snavlara balanmaldr.
6. Eitim alannda imkn eitsizlikleri tmyle ortadan kaldrlmaldr. Her ocuk,
eilim ve yetenei lsnde eitim grebilmek iin ailesinin maddi gcyle veya
evresinin artlaryla snrl olmayan imknlara kavuturulmaldr.
Bunun iin;
a) Btn ky ocuklarnn yeterli temel eitim grebilmelerini salamak zere, kyler
gruplara ayrlarak, her ky grubu iin ulatrma kolayl bulunan yerlerde yatsz,
ulatrma kolayl bulunmayan yerlerde yatl okullar almaldr. Bu okullar
bitirenler, istek ve eilimlerine gre renimlerini ilerletebilmelidirler.
b) niversitelere veya yksek okullara girite, daha nceki renim ve yetime
artlarndaki veya ailelerin maddi imknlarndaki farkllklardan doan eitsizlikler
giderilmelidir.
c) Kltr hareketlerinden ve gzel sanatlarn eitici, insan yaantsn zenginletirici,
insanlk duygularn, anlay ve hogrrl ve yaratclk gcn gelitirici
niteliklerinden[16] yalnz mutlu aznlklarn deil, yalnz baz blgelerdeki halkn deil,
her blge ve evredeki yurttalarn dengeli olarak yararlanabilmelerini salamak zere;
her trl siyasal baskdan uzak, yaygn ve halk bir kltr ve sanat faaliyeti program
hazrlanp uygulanmal, yurdun her kesinde yeterli kitaplklar ve kltr merkezleri
kurulmaldr.
d) Eitim, kltr ve sanat ara ve gerelerinin oalmas, ucuzlamas ve btn yurda
dengeli olarak dalm iin her trl siyasal baskdan uzak bir dzen kurulmaldr.
Maddi gc olmayan ocuklarn eitim ara ve gereleri devlete salanmaldr.
7. retmenlik meslei, maddi ve manevi ynleriyle daha ekici duruma getirilerek
ve retmenler bilgilerini srekli gelitirme olanana kavuturularak, sayca ve bilgice
yeterli bir retmen kadrosu yetitirilmelidir. retmenler, toplum kalknmas ve sosyal
hizmetler alannda da evrelerine nderlik etmelerini salayc bilgi ve yetkilerle
donatlmaldrlar. retmenlere, Anayasa snrlar iinde geni retim zgrl
tannmal; retmenlerin atanma, yer deitirme ve ykselmeleri, siyasal etkiler dnda,
objektif kurallara balanmaldr.
8. Kitle eitimini hzlandrmak ve retmen saysndaki yetersizlii karlamak zere,
ada eitim teknolojisinin imknlarndan en geni lde yararlanlmaldr.
 9. Btn halk, belirli bir ksa sre iinde okur-yazar durumuna getirebilmek iin
yeterli eitim grm kadn-erkek yurttalarn ibirliinden de yararlanlarak, youn bir
okur-yazarlk seferberlii almaldr. Okuma-yazma renenlerin bu renimlerini
unutmayp ilerletebilmeleri, kendi zihni veya mesleki gelimelerinde ve toplum yararna
deerlendirebilmeleri iin imkn ve ortam hazrlanmaldr.
10. ocuklara, genlere ve yetikinlere, demokratik, ekonomik ve sosyal hak ve
zgrlklerinin bilincine varmalarn ve bu hak ve zgrlkleri gerei gibi
kullanabilmelerini salayc eitim verilmelidir.
11. Yasalarla kadnlara salanan eitlie ramen, gerekte kadn yurttalarmzn
ounluu kiiliklerini, bilgilerini ve dnsel yeteneklerini serbeste gelitirebilme,
yapc ve yaratc glerini gerei gibi deerlendirebilme imknlarndan yoksundur.
Kadnlarn bu yoksunluu, ocuk kiiliinin gelimesinde annenin etkisini de zayf
tutmaktadr.
Gene, kadnlarn ounun bu durumda oluu, kadn yurttalarmzdan byk bir
ksmnn, seimlerde, irade serbestliini engellemektedir.[17]
Bu durumu dzeltmek iin kz ocuklarn ve yetikin kadnlarn eitimine zel bir
nem verilmelidir.
Kadnlarn, toplum yaantsnda daha etkili olabilmeleri, meslek kurulularnda ve
toplum kalknmas almalarnda daha geni lde grev ve yetki alabilmeleri iin
ortam hazrlanmal, eitici ve zendirici tedbirler uygulanmaldr.
12. Eitimle, toplum yarar ve kalknma isterleri arasnda balant kurulmaldr.
Bunun iin;
a) Kalknma Plnnn eitilmi insan gc ihtiyalarna uygun bir eitim siyaseti ve
program izlenmelidir.
b) Byle bir programn gerekletirilebilmesi iin kalknmamz ynnden daha ok
eitilmi insana ihtiya gsteren alanlarda -zellikle teknik alanlarda- yeteri kadar insan
yetimesini salayacak zendirici tedbirler alnmaldr.
c) Bilimsel ve teknik aratrmaclk gelitirilmeli ve kalknma isterleriyle ve
hamleleriyle balantl olmaldr.[18]
d) ada dnyadaki gelimelerin ve plnl kalknmann gerekli kld teknolojik
deiikliklere ve nceliklere uygun meslek eitimi ve i banda eitim, devlet
kesiminin ve zel kesimin btn ikollarnda uygulanmaldr.
 e) Ky ocuklarnn temel eitiminde, kendilerine, kyl yaantsnda gerekli
ekonomik, sosyal ve kltrel deiimleri hzlandrabilmeleri iin ve toplum kalknmas
almalarna nderlik edebilmeleri iin gerekli bilgi ve beceri verilmelidir. Ancak
baka konularda ky ocuklarna verilecek bilgi, kentli ocuklara verilenden az
olmamaldr. Ky ocuklarnn mrleri boyunca kye balanma zorunda olmadklar
gz nnde tutularak, kentli yaantsna kolaylkla uyabilmelerini salayc bilgi ve
grglerle de donatlmalar salanmaldr.
II.
 Her nsann Emei, nsanla ve Topluma Yararl le ve Kendisine Ykledii Maddi
veya Manevi Ykle Orantl Olarak Deerlendirilmelidir.

Herkes, Kendi Yetenek ve Bilgisini nsanln ve Toplumun Yararna Kullanmay

dev Sayacak Bir Anlayla Yetitirilmelidir.
Bu amalarla:
1. Ortann solunda bir insanlk anlaynn ve toplum grnn deer llerine
uygun, insanln ycelmesini, toplumun yararn, reticilik ve yaratcln, insan
emeinin ve salnn nemini gz nnde tutan bir i deerlendirmesi yaplmal ve
kazanlarda bu deerlendirmeye gre adalet ve denge salanmaldr. Bunu bir hamlede
baarmak g de olsa, bu lkye ynelen bir gelir siyaseti hazrlanp izlenmelidir.
2. Byle bir deerlendirmenin insaniliini ve doruluunu benimseyecek; insanla ve
topluma yararl, toplum iinde saygnln (itibarn) ls sayacak anlayta
yurttalar yetitirmeyi ngren bir eitim ve kltr siyaseti uygulanmaldr.
3. zel karlar toplum yararna aykr olmamaldr. Herkes, her kurulu veya zmre,
kendi karn topluma daha ok yararl olmakta grebilmelidir. Ulusal gelimemize
yeterince katkda bulunmayan veya topluma yararl olmayan i ve yatrmlarn kr
getirmesi nlenmelidir.
Bunlar salamak zere;
a) Ekonomik dzende, reticilerle halk ve esnaf arasnda arac zmreye ihtiyac
azaltc deiiklikler yaplmaldr.
b) Bankaclk, sigortaclk ve ticaret, zel karlardan ok toplum yararna iler
duruma getirilmelidir. Vergi ve kredi siyaseti, ekonomik gelimemizi plna uygun
olarak hzlandrc verimli yatrmlar, zellikle sanayii tevik edecek ve halk toplu
yatrmlara ve kooperatifilie zendirecek ynde olmaldr.
c) Kiisel tasarruflarn arsa ve yap gibi tanmaz mallara ve verimsiz alanlara
yatrlmas bir kazan yolu olmaktan karlmaldr. Tanmaz mallarn deerinde, kamu
yatrmlar dolaysyla meydana gelecek artlar kamunun olmaldr.
d) Btn spekltif kazan kaplar kapanmaldr.
III.
 Herkes nsanca Yaayabilmelidir. Gelir Dalmnda veya nsan Yaantlar Arasnda,
nsan Onurunu ncitecek veya Snf Ayrl Bilincini Yaratacak,

mkn Eitlii Salanmasn Gletirecek Dengesizlik ve Adaletsizlikler

Giderilip nlenmelidir.
Bunlar Salayacak Sosyal Adalet ve Sosyal Gvenlik Tedbirleri, mkn
Orannda, Ekonomik Gelimeyi de Hzlandrc Nitelikte Olmaldr.
Bu amalarla:
1. Btn alanlarn insanca yaayabilmeleri iin gerekli creti almalar garanti
edilmelidir.
2. sizlere ve gizli isizlere, insan gcne dayanan altyap ve toplum kalknmas
ilerinde alma imkn ve bu almalar karlnda, insanca yaayabilmeleri iin
gerekli cret salanmaldr.
3. ada teknolojideki gelimelere zamannda uyma gerekliliinin dourabilecei
geici isizlikleri, mmkn olduu kadar nleyici ekonomik, sosyal ve eitsel tedbirler
alnmaldr. Teknolojik gelimeler veya ekonomik dalgalanmalar dolaysyla isiz
kalacak olanlarn, yeni i buluncaya kadar geimlerini salayc bir sigorta
kurulmaldr.
4. Baz ileri yapabilecek durumdaki sakatlarn ve eski hkmllerin i bulmalar ve
meslek eitimleri salanmaldr.[19]
5. retim ve geimleri doal artlara bal olanlarn geimleri gvenceye
balanmaldr.
Bunun iin;
a) Kyller, geimleri tek rne bal olmaktan kurtarlmal; yresel (mahalli)
artlarn elverdii baka tarm faaliyetlerine de ynelmeleri veya baka i ve kazan
imknlarna kavumalar desteklenmelidir.
b) Kyl ve iftilerin, doal felketler yznden rnlerini yitirmeleri durumunda
decekleri geim skntsn giderici bir tarm sigortas kurulmaldr. Bu sigorta,
kyly kooperatifilie zendirici ynde olmaldr.
6. Herkesin gc orannda prim deyerek katlaca, btn yurttalar kapsayan
yallk ve salk sigortalar kurulmaldr. Prim deme gcne erien btn yurttalar bu
sigortalarn kapsamna alnmaldr. Bylelikle, hem sosyal gvenlik yaygn duruma
getirilmeli hem de toplumun tasarruf hacmi ve yatrm kaynaklar gelitirilmelidir.
Bu sosyal sigortalara, her sigortal, dedii prim orannda hissedar olmal ve sosyal
sigortalar iin kurulmu veya kurulacak kamu kurulularnn ynetim ve denetimine
sigortal halk topluluklar da etkili biim ve lde katlmaldr. Bylelikle, sosyal
sigorta kaynaklarnn, mnferit sigortallar, yneticiler veya devlet tarafndan israf, i
denetim yoluyla nlenmelidir.
Prim deyemeyecek durumdaki yurttalarn salklar devlete korunmaldr.
7. Geliri olmayan ve bakacak kimsesi bulunmayan, alamayacak durumdaki yal
veya sakatlarn huzur ve esenlik iinde yaayabilmeleri gvenceye balanmaldr.
8. Btn yurttalarn beden, ruh ve zihin sal ynnden gerekli biim ve lde
beslenebilmeleri iin aratrmalar yaplmal; maddi imknlar salanmal; halk bu ynde
eitilmelidir. Halkn bu anlamdaki beslenme ihtiyacn karlayacak nitelikte besin
maddelerinin yeteri kadar retimi ve ucuza salanabilmesi iin gerekli tedbirler
alnmaldr.
9. Btn yurttalarn yararlanabilecei ucuz, temiz ve gzel dinlenme yerleri
kurulmal; yurdun doal gzellik ve zenginliklerinden yararlanmada tekelci durumlar
kaldrlmaldr.
10. cretliler, gelirin belirli bir orann amayacak dk kiralarla oturabilecekleri
veya gelir durumlarna uygun taksitlerle sahip olabilecekleri shhi ve huzur verici
konutlara kavuturulmaldr. Konut yapmnn bir kazan yolu olmas nlenerek ve lks
konut yapm gletirilerek, konut yapmna ayrlacak yatrm kaynaklarnn, sosyal
amalara uygun ve ekonomik ekilde deerlendirilmesi salanmaldr.
11. Anneleri alan veya annesiz babasz ocuklarla, dar gelirli aile ocuklarnn,
beden ve ruh shhati salayc artlarla mutlu bir ocukluk geirebilmeleri iin gerekli
tedbirler alnmal; bunu salamak zere, btn yurda yaygn olarak ocuk yuvalar ve
tatil kamplar kurulmaldr. Okuma andaki ocuklarn ve genlerin bo zamanlar,
zihin ve beden gelimelerine yardmc olacak ynde deerlendirilmelidir. Okuma
andaki genlerin bo zamanlarndan, sosyal hizmetler veya toplum kalknmas
alannda, sosyal sorumluluk duygularn ve insanlk anlaylarn gelitirici biimde de
yararlanlmaldr.
12. Devletin, iilerin ve iverenlerin ibirliiyle, sosyal adalete uygun, enflsyonu
nleyici ve kalknmay hzlandrc bir gelir politikas tespit edilip izlenmelidir.
Gelirler arasnda, toplumu snf ayrlklar bilinciyle blecek lde dengesizlik ve
adaletsizlikler nlenmelidir.
 Belirli llerin stnde zel kazanlarn tketimden ok yatrma ynelmesini
zendirici tedbirler alnarak; hem kalknma hzlandrlmal hem de gelirler arasndaki
farklarn yaama seviyelerinde ar farkllklar meydana getirmesi nlenmelidir.
13. Vergi siyaseti, kamu hizmeti iin devlete gelir salama dnda sosyal adaleti
gelitirmenin ve tasarruflar verimli ve topluma yararl alanlara yneltmenin de bir
arac olmaldr.
IV.
 nsan nsan, Zmre Zmreyi, Kiiler veya Yabanclar lkeyi Smrememelidir.

Bu amala:
1. Btn alanlarn haklar en geni lde korunmaldr. O arada, tarm iilerinin
gvenlik ve haklarndaki eksiklikler veya -toplu szleme, grev, sendikaclk gibi-
tannm haklarn kullanabilmelerindeki glkler giderilmelidir.
2. Toprak reformu ile toprakta zel mlkiyet daha yaygn, daha dil ve dengeli duruma
getirilmelidir.
3. Kyller, topraktan en yksek verimi elde edebilmek iin gerekli maddi ve teknik
imknlara ve rgtlere kavuturulmaldr.
Bunun iin;
a) zellikle az toprakl iftilerin, tarm makinelerinden ortaklaa yararlanabilmek;
ihtiyalarn en ucuz ekilde salayabilmek, rnlerini topluca ve en krl ekilde
pazarlayabilmek zere, kooperatifler kurmalar desteklenmelidir.
b) Devlet iftliklerinin ve tarm aratrma istasyonlarnn deney ve bulgularndan,
eitim ve aratrma imknlarndan, iftiler daha geni lde yararlanabilmelidir.
c) Ziraat Bankas yalnz iftilere kredi vermelidir; az toprakl kyllerin, zellikle
kooperatifleen kyl ve iftilerin, yeterli kredi alabilmeleri salanmaldr. Ziraat
Bankas kredileri, verimli tarm iletmeciliini ve kooperatifiliini destekleyici ynde
datlmal ve demokratik bir ekilde kontroll olmaldr.
4. Tarm Odalarnda kylnn hakimiyeti ve en geni lde demokratik denetimi
salanmaldr.
5. Su kaynaklarndan, ihtiyac olanlar dil llerle yararlanmaldr.
6. reticilerin emeinden ve halkn veya devletin srtndan, retici olmayanlarn
byk kazan elde etme yollar kapanmaldr.
Bunu salamak zere:
a) Devlet iletmeleri, kendi rettikleri mallarn dsatmn ve ihtiyalarnn dtan
almn kendileri yapmaldrlar. eride, retimlerini, esnafa veya ihtiya sahiplerine
dorudan doruya ulatrmaldrlar. Devlet iletmeleri, kendi ilerini, imkn orannda,
kendileri yapmaldrlar.
b) Tarmda ve sanayide zel teebbs ve iletmecilik, kamu yarar ve sosyal adalet
erevesi iinde desteklenip gelitirilmekle beraber, bu trl retici faaliyetten
bakalarnn kazan salama imknlar kslmaldr. reticiler ve tketiciler,
ihtiyalarnn alm ve satmn mmkn olduu kadar az arac ile yapabilecek yolda
rgtlenmelidirler. Bylelikle, hem reticilerin kazanc ve yatrm gc artm, hem de
tketiciler daha ucuz yaama ve daha ok tasarruf yapma imknna kavumu
olacaklardr.
Balca tarmsal rnlerin dsatmn kyl ve iftiler adna dorudan doruya
yrtecek byk kooperatifler kurulmaldr. Sanayiciler, mallarnn dsatmn aracsz
yrtebilecek, ihtiyalarn dardan aracsz getirebilecek ynde rgtlenmelidirler.
Sanayi Odalar, Ticaret Odalarndan ayrlmaldr.
Halk topluluklarnn byk tketim kooperatifleri kurmalar desteklenmeli ve bu
kooperatiflerin krlarnn belirli oranlarda verimli yatrmlara ynelmesi de
salanmaldr.
7. Doal kaynaklar, toplum yararna devlete iletilip deerlendirilmelidir.
Ancak doal kaynaklar israf etmeyen, alanlarn sosyal haklarn ve can gvenliini
korumada ve iletmecilik ve verimlilikte devletin llerine uyan baz zel maden
iletmelerinin edinilmi (mktesep) haklar, sk devlet kontrolne bal olmak zere
korunabilir.
Petrol ve stratejik madenler ve enerji kaynaklar kesin olarak devlet eliyle iletilip
deerlendirilmelidir. Petrolde devleti gereksiz tazminat yk altna sokmamak iin
devletin koyaca l ve koullara uyacak ve verimli iletmecilik yapacak yabanc
iletmelerin, ruhsat sreleri sona erinceye kadar, edinilmi haklar korunabilir. Fakat bu
alanda yabanc ve zel sermayeye hibir yeni ruhsat verilmemeli ve sreleri biten
ruhsatlar yenilenmemelidir.
8. Yerli yatrmla yaplabilecek ilerde yabanc yatrmna yer verilmemelidir.
Yabanc sermayeye tannacak haklar, lkenin ve halkn yararna aykr olmamaldr.
V.
 Devlet Ynetiminde, Toplum Dzeninde ve Ekonomisinde Halkn Yetkileri Mmkn
Olan En Geni lye Varmal; Halk Bir Devlet Ynetimi,

Halk Bir Adalet, Halk Bir Toplum Dzeni ve Halk Bir Ekonomi
Kurulmaldr.
Bu amala:
1. Devlet dairelerindeki alma artlarnn dzenlenmesinde personelin yetkileri ve
devlet personelinin almas zerinde de halkn denetimi artrlmaldr.
Bunun iin;
a) Devlet personeli sendikalarna daha ok yetki tannmal,
b) Devlet hizmetinde verim artndan personel yararlandrlmal,
c) Halkla dorudan doruya temas eden memurlarn halka kar kiisel sorumluluklar
arttrlmal,
d) Mahalli idari mahkemelerle, halkn idareye kar haklarn koruyabilmesi
kolaylatrlmal,
e) Devlet dairelerinde glnn veya paralnn genel olarak halktan farkl muamele
grmesi ve menfaat, rvet karlnda i yaplmas, kesin ve ar meyyidelerle
nlenmeli,
f) Mahalli idarelerin yetkileri ve halkn mahalli idareler zerinde etki ve denetimi
geniletilmelidir.
2. Kamu hizmetlerinde grev almak zere yetien genler, halkla ilikiler konusunda
eitilmeli; kendilerinde halka hizmet ruhu gelitirilmelidir. zellikle emniyet
kuvvetlerinin halka iyi davranmasn salayc eitime ve meyyidelere nem
verilmelidir.
3. Adaletin daha sratli ilemesini ve yurdun her kesindeki halka ulamasn
salayc tedbirler alnmaldr.
4. Devlet kesimindeki iyerlerinde iilerin ynetime ve kra katlma, verim
artndan hisse alma haklar daha salam ve yeterli esaslara balanmaldr.[20]
zel kesimdeki iletmeleri de byle bir snai demokrasi dzenine zendirici tedbirler
alnmaldr.
 ilere bu dzende salanan yetki ve imknlardan gerei gibi yararlanabilmeleri iin
iletmecilik ve verimlilik konularnda temel eitim verilmelidir.
5. Ulusal gelir siyasetini devlet, iilerle ve iverenlerle birlikte tespit etmelidir.
6. Kalknma Plnnn hazrlanma ve uygulanmasna halkn daha geni lde
katlmas salanmaldr.
VI.
 Ekonomik Gelime, Devletin de Servetin de Ezici G Kazanmasn ve Toplumun
Snf Duvarlaryla Blnmesini nleyici Yntemlerle, Kamu Yararna ve Sosyal
Adalete Uygun Ynde Hzlandrlmaldr.

Bu amala:
1. Ekonomide devlet kesimi, halk bir ekonomik ve sosyal politikaya nderlik
edebilecek ve pln amalarnn gereklemesi, kalknmann yeterli hza ulamas iin
gerekebilecek kadar gl olmaldr; ancak bu gcn halk ezebilecek, halk iradesinin
serbeste belirmesini nleyebilecek, zgrl tehdit edebilecek ve kiilerdeki
teebbs ve yaratclk ruhunu sndrebilecek lye varmamas gerekir.
2. Devlet iletmelerinde, siyasal iktidarn kstekleyici veya partizanca mdahalelerini
kesin olarak nlemek ve verimlilii artrmak zere etkili tedbirler alnmaldr.
3. Teebbs ve yaratclk eilim ve yetenei olan veya yatrm gc bulunan
kimselerin, bu eilim, yetenek veya glerini ekonomi alannda deerlendirebilmeleri
iin geni serbestlik ve imkn salanmaldr.
Ancak bu serbestlik ve imkn, toplum yararna, plna ve sosyal adalete uygun biimde
kullanlmal; servete ezici g kazandrarak demokrasiyi tehlikeye drc llere
varmamal ve snf blnmelerine yol amamaldr.
Bunun iin:
a) zel sermayeyi plna uygun yatrmlara yneltmek zere zendirici ve gereken
lde de balayc tedbirler alnmaldr.
b) alanlarn haklar korunmal -bu blmn V. Maddesinin 4. fkrasnda da
deinildii gibi- iilerin ynetime ve kra katlmalarn, verim artndan hisse
almalarn salayc snai demokrasi tedbirleri tevik edilmelidir.
c) zel teebbsn yaayp geliebilmesi iin gerekli zel sermaye birikiminin, kamu
yararna, ahlka ve sosyal adalete aykr yollardan, ar veya spekltif kazanlardan
meydana gelmesi nlenmeli; bunun yerine meru ve kamuya yararl kazanlardan ve dil
bir gelir politikasnn btn yurttalarda artraca tasarruf gcnden meydana gelmesi
salanmaldr.
Bunun iin cretlilerin gelirlerindeki artlar, kendi ynetim ve denetimleri altnda
yrtlecek ortaklaa yatrmlarla deerlendirebilmeleri tevik edilip desteklenmelidir.
Bylelikle, fert veya aile teebbslerinden meydana gelen zel teebbsle devlet
teebbs arasnda, bir halk teebbs alan oluturulup gelitirilmelidir ve bu halk
teebbs alan, zel kesimin hakim unsuru durumuna gelmelidir.
Bu yoldan, ulusal ekonomide devlet diktatrln de servet diktatrln de
nleyecek bir tampon blge meydana gelmi; servetin belirli ellerde birikmesi
nlenmi; snflar aras kaynama hzlandrlm olacaktr.
Gene bu yoldan, kiisel tasarruflarn, ar tketime ynelme veya ada dnya
llerine gre verimli olamayacak kadar kk iletmelere skp kalma eimi de
nlenmi olacaktr.
zellikle ii sendikalarnn, byk bir yatrm bankas veya ortakl kurarak, bu
harekete nclk etmeleri; yurt dndaki iilerin tasarruflarnn da byle bir rgt
aracl ile deerlendirilmesi desteklenmelidir.
d) Kk esnaf ve sanatkrlarn daha verimli retici faaliyet gsterecek ynde
ibirlii yapmalar ve mmkn olduu kadar bir araya gelerek daha byk iletmeler
halinde rgtlenmeleri desteklenmelidir.
e) Trst nleyici tedbirler alnmaldr.
f) Ulusal ekonomik gelimeye yeterince katkda bulunmayan veya topluma yararl
olmayan i ve yatrmlar krsz hale getirmek iin -bu blmn II. Maddesinin 3.
fkrasnda belirtilen- tedbirler alnmaldr.
g) Devlet yatrmlar kadar zel yatrmlarn da yurtta blgeler aras adaleti
gerekletirecek ynde dalmn salayacak zendirici tedbirler alnmaldr.
7. Btn snai iletmelerin ve atlyelerin tam kapasite ile almalar salanmaldr.
8. Atlyelerle ve kk sanayi ile byk sanayi arasnda verimli bir ibirlii ve
dayanma dzeni kurulmaldr.[21]
9. Verimlilii artrc tedbirlerde ve aratrmalarda devlet nclk ve nderlik
yapmaldr.
10. Vergi dzenindeki boluklar ve kaak kaplar, sosyal adalete uygun olarak ve
dolaysz vergilere arlk verilerek kapatlmal; bylece yatrm kaynaklar
artrlmaldr.
11. Gnll toplum kalknmas almalar, devlete teknik ve maddi yardmlarla
desteklenmelidir.
12. Her alanda halk kooperatifilii desteklenmelidir.
Bunun iin;
 a) Kooperatifilii kstekleyen hukuki glkler giderilmeli,
b) Halk kooperatiflerine verilen kontroll krediler artrlmal,
c) Halk kooperatiflerine tanmaz mal karlnda deil, emek ve retim karlnda
kontroll kredi verilebilmeli,
d) Halkla ilikiler konusunda yeterli eitimden gemi, demokratik anlayta ve bilgili
kooperatif nder ve yneticileri yetitirilmelidir.
VII.
 Ortann Solunda Bir nsanlk Anlayna Uygun Toplum Dzenine Eriilmesi, Reform
ve Devrimlerle abuklatrlmaldr.

Ancak Bu Reform ve Devrimler Demokratik Rejim inde ve Halkn Rza ve

Destesteiyle Yaplmaldr.
Bu Reform ve Devrimlerin Gei Dneminde, Allm Geim mknlar veya
Edinilmi Gvenceleri Sarslabilecek Olanlarn Durumlar Devlete Gzetilmelidir.
1. Ortann solunda bir insanlk anlayna ve toplum grne uygun bir dzen
kurulmas ve byle bir dzen iin gerekli ekonomik, sosyal ve kltrel gelimenin veya
deiikliin gerekletirilmesi, oluruna ve zamana braklamaz. Bu dzenin, evrimci
yoldan, kendiliinden gelimesi beklenemez.
nk;
a) Bu insanca yaama ortamna toplumu bir an nce ulatrmak bir insanlk devidir,
b) leri toplumlar, az gelimi lkelerin evrim yoluyla yetiemeyecekleri kadar hzl
ilerlemektedirler.
Onun iin kurulmas gereken dzen, devrim ve reformlarla abuklatrlmaldr.
2. Ancak bu devrim ve reformlar, insanlk onuruna en uygun ve insanlarn yaratc ve
yapc gcn en ok destekleyip deerlendiren, insan kiiliinin gelimesine en ok
elveren bir siyasal rejimle, demokratik rejimle gerekletirilmelidir.
Bu mmkndr, nk yaplmas gerekecek devrim ve reformlarn hepsi halk
yararnadr. Mesele, halka bunlar anlatp benimsetebilmekte; karc veya tutucu
evrelerin bu devrim ve reformlar hakknda halk yanltmalarn nleyebilmektedir.
Demokrasinin salad anlatm ve tartma zgrl bunu gletirmez, kolaylatrr.
Ancak devrimci aydnlar, halka giderek, halka kendilerini sevdirerek, halk kendilerine
inandrarak, demokrasinin salad zgrlkleri halk yararna deerlendirmesini
bilmelidirler; bunun zahmetine katlanabilmelidirler.
3. Halk bu ynde yanltabilecek evreler iine, geim ve karlar kurulu dzenin
srp gitmesine bal bulunan, yaplacak devrim ve reformlarla, geim yollarnn
kapanabileceini, gvencelerinin kalkabileceini dnen baz dar veya orta gelirli
kimseler de girebilirler. ylelerinin bu devrim ve reformlardan zarar grmelerini geni
lde nleyici -veya grecekleri zarar karlayc- tedbirleri de birlikte ve ayn anda
almak gerekir.
VIII.
 Savunma Siyaseti, Bamszlk ve Gvenliimizi Hereyin stnde Tutmal; Dnya
ve Blge Barna Hizmeti Kendi Gvenliimizin de Gerei Sayan Bir Ulusal D
Siyasete Dayanmal; Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Gelimemize Yardmc Olmaldr.

Bunun iin:
1. Toplu gvenlik amacyla kurulan d balantlar, kendi ulusal savunma siyasetimize
aykr, bamszlmz snrlayc, gvenliimizi zayflatc nitelikte olmamaldr.
2. Topraklarmzda, kendi Silahl Kuvvetlerimizin tam hkimiyet ve denetimi altnda
olmayan askeri s veya tesisler bulunmamaldr.
3. Silahl Kuvvetlerimizin eitim ve donatm iin alnacak d yardmlar, bu
kuvvetlerin ulusal karar ve hareket serbestliini ksabilecek nitelik ve lde
olmamaldr.
4. Ulusal sava sanayiimiz, bar bir savunma siyasetinin gerektirdii ve maddi
imknlarmzn elverdii lde gelitirilmelidir. Yurtta retilen ve retilebilecek
stratejik madenler ve petrol, kendi ulusal gcmzle iletilip deerlendirilmeli ve
ihtiyac karlar duruma getirilmelidir.
5. Ekonomide, bilimde ve teknikte gl olmayan bir ulusun, gvenlii ve
bamszl da salam olamayaca gz nnde tutularak, savata ve barta
varlmzn en byk gvencesi olan Silhl Kuvvetlerimiz, ekonomik gelimemizi
destekleyip hzlandrc almalarna, asli grevleri ile atmayacak biim ve lde
nem vermelidir. Esasen bu ynde olumlu ve ileri hamleler yapm olan Silahl
Kuvvetlerimiz, teknik aratrma ve eitim iin daha geni imknlarla donatlmal;
Kalknma Plnnn insan gc hedeflerine uygun meslek eitimi programlar
uygulamaldr. Erlerin askerlik devi srasnda edinecekleri meslek bilgisinin, sivil
hayata dnlerinde, ekonomik kalknmamz ynnden gerei gibi deerlendirilebilmesi
iin tedbirler alnmaldr.
6. Devrimlerin halka yaylmasnda ve benimsetilmesinde, demokratik anlay ve
davrann gelitirilmesinde ve devrimci toplum kalknmas nderleri yetitirilmesinde
Silhl Kuvvetler eiticilik ve nclk devini daha etkili ve geni lde yapabilme
olanana kavuturulmaldr.
IX.
 D Siyasetimiz, Trkiyenin Yararn, Btn nsanln Bar ve zgrlk inde
Ykselmesinde ve Mutluluunda Gren Bir nsanlk lksne Dayanmaldr.

Dnyada Ulusal Onur ve Bamszlmzn Korunmas, Trk Toplumunda

nsanlk Onurunu ve Kii zgrln Koruyabilmenin Temel Kural Saylmaldr.
Bunun iin:
1. Ulusal gvenliimiz, dnya ve blge barna hizmet yoluyla salanmaya
allmaldr. Btn d balantlarmz Yurtta bar, cihanda bar ilkesine uygun
olmaldr.
2. Uluslararas ilikilerde ve her ulusun i dzeninde, Birlemi Milletler ilkelerine
ve lksne uygun davranlmas iin Trkiye, kendine deni ve kendi gcnde olan
yapmaldr.
3. D ilikilerde, Trk Ulusunun bamszln ksc veya onurunu krc taviz veya
imtiyazlar verilmemelidir.
4. amzda gelien ekonomik smrgeciliin szma yntemlerine kar uyank
bulunmal ve halk uyarlmaldr.
5. Yabanc devletlerle, uluslararas ekonomik ve mali rgtlerle veya yabanc
teebbslerle ekonomik, mali ve ticari ilikilerimiz, Trkiyenin siyasal veya ekonomik
bamszln dolayl da olsa ksc, kaderini bir tarafa balayc veya i siyasetini
etkileyici nitelikte olmamaldr.
6. gvenliimizin salanmasnda yabanc gvenlik rgtleriyle ibirlii
yaplmamaldr.
7. Devlet veya kamu kurulularnda, yabanc uzman veya danmanlara gereinden ok
yer verilmemeli ve bu uzman veya danmanlara ynetim yetkisi veya ilere mdahale
imkn tannmamaldr.
8. Demokrasi, yabanc glerin Trkiyeye szmas iin bir ak kap haline
getirilemeyecei gibi dardan bu yolda basklar gelmesi, demokrasiden vazgemek
veya gerilemek iin gereke de saylmamaldr.
X.
 Ulusal Benliimiz ve Kltrmz, Trk Toplumunda nsan Kiiliinin, Dnce ve
Yaratclnn En leri lde Geliebilmesini ve nsanln Ycelmesine Trk
Ulusunun Katkda Bulunabilmesini Salayc Ynde Glendirilmelidir.

Bu amala:
1. Ulusal benliimiz ve kltrmz, bizi yabanc nfuzu altna sokabilecek, kendimize
gvenimizi ve yaratc gcmz ksabilecek, Trk toplumunda insan kiiliini
sndrebilecek biim ve lde d etkilerden korunmal; ancak bizi ada dnyadaki
gelimelere yabanc brakacak, dnce hayatmz ksrlatracak, tutucu ba ve
etkilerden ve iine kapallktan da saknlmaldr.
2. Ulusal benlik ve kltrmz, ileri bir insanlk anlayna ve demokratik bir dnya
grne uygun bir ynde gelitirilmelidir.
3. zerinde yaadmz topraklarn ada dnya uygarlna ve kltrne kaynaklk
etmi -birok ynleriyle de Trk kylsnn bilinaltna, sanat ve trelerine ilemi-
zengin kltr mirasn benimseyerek milliletirme ve halk sanatlarmz evrensel bir
sanat anlayyla badak olarak ve tam bir zgrlk iinde gelitirip deerlendirme
esasna dayanan bir Trk kltr rnesans, Atatrkn gsterdii ynde
gerekletirilmelidir.
Byle bir rnesans, ulusal benliimizi daha belirli klmaya; ada evrensel uygarlk
ve kltrle daha shhatli ve salam balar kurabilmemize ve bu uygarlk ve kltre daha
geni katkda bulunabilmemize; Trkiyede demokrasi iin gerekli genigrrlk
ortamnn gelimesine; Trk Ulusunun zerinde yaad topraklara daha ok kk
salm bir tarih gr ve bilincine kavumasna yardm edecektir.
 [1] Bu ynl basn zmlemesi, CHP Manisa Milletvekili Sayn Mustafa Okun
bir konumasndan yararlanlarak yaplmtr.
 [2] Dindar grnmenin komnizmi nleyecei iddias da botur. Milyonlarca koyu
Mslman topluluunun demir perde gerisinde yaad bir hakikattir. Fakat millet
duygusunun zayflamas, milli btnln zlmesi, ister rk, ister din, ister servet
bakmndan olsun herhangi bir sebeple vatandalar arasnda ikilik uurunun
uyandrlmas, fukaralk ve zaruretin artmas, cehalet, komnizm iin en msait bir
ortamdr. Bu artlar haiz ve fakat ounluu dindar insanlarn tekil ettii ortama
komnizm din kl altnda nfuz etmeye alr. Bunu hi unutmamak lzmdr.
 (Adalet Yln A Sylevi, 6 Eyll 1966 -Yargtay Birinci Bakan mran ktem-
Trk Hukuk Kurumu Yaynlarndan, No.112, sayfa 15, Ankara 1966).
 [3] Komnist lkelerin kendi llerine gre demokratik dedikleri rejimlerde,
demokrasinin seme serbestlii, dnce ve anlatm zgrl ve iktidar snrlama ve
denetleme imkn gibi siyasal artlar yoktur veya (bu ynlerde nispeten en ileri gitmi
komnist lke saylabilecek Yugoslavya da bile) yok denebilecek kadar yetersizdir. O
lkelerde demokrasinin ancak baz sosyal artlar bulunabilir. Fakat sosyal yn
olmayan demokrasi kadar siyasal yn olmayan demokrasi de gdktr. Onun iin
komnist lkelerin rejimlerine demokratik denemez.
[4] Anayasann 36 ve 40. Maddeleri.
 [5] Servet diktatrl deyimi, CHPnin servet dman deil, servet
diktatrlnn dman olduunu belirten bir ifade iinde, 1966 Cumhuriyet Senatosu
seim sonularyla ilgili TBMM grup grmeleri srasnda, CHP Tunceli Milletvekili
Sayn Hasan nl tarafndan kullanlmtr.
 [6]Sabahattin Selekin Anadolu htilali adl eserinden Cilt II, sayfa 118-119, stanbul,
1965.
 [7] Trk halknn aydnlara, memurlara gvensizlii ve onlara geni yetkiler
tanyabilecek nitelikteki baz toplumcu akmlara direnii, Milliyet gazetesinin 19-20
Mays 1965 gnk saylarnda kan Aydn Toplumculuu ve Halk ve Halkn
Toplumculuu balkl yazlarmzda, daha etraflca zmlenip anlatlmaya
allmtr.
 [8] Baz saclar ve o arada baz Adalet Partililer, ikinci blmde belirttiimiz gibi
yoksul halka, kendisini ezenler, smrenler kadar varlkl ve gl olma heves ve
hayalini alamaya alrken Trk halknn bu niteliinden yararlanabileceklerini, bu
nitelii halk aleyhine, halk hayallerle oyalamak zere istismar edebileceklerini
ummaktadrlar.
 [9]CHP Genel Bakan smet nnnn 15 Kasm 1965 gn Ankarada CHP Genlik
Kolu toplantsnda yapt konumadan.
 [10] 1 Kasm 1936da, TBMM Beinci Dnem kinci Toplanma Yln aarken; 1
Kasm 1937de Beinci Dnem nc Toplanma Yln aarken verdii sylevlerde,
Atatrk, Toprak Reformu yaplmas gerekliliini aka belirtmitir. Yeni Anayasamzn
bu konudaki hkmleriyle ve nc nn Hkmetinin TBMMne sunduu Toprak
Reformu tasars ile Atatrkn bu sylevlerinde ortaya koyduu ilkeler arasnda byk
uyarlk vardr. (Sylevler iin baknz: Atatrkn Sylev ve Demeleri Cilt 1, sayfa
374, 379-380, stanbul, 1945, Maarif Matbaas).
 [11]smet nnnn, 16 Aralk 1965 gn CHP, TBMM Grup Toplantsnda yapt
konumadan.
 [12] smet nnnn, 15 Kasm 1965 gn Ankarada, CHP Genlik Kolu
Toplantsnda; 16 Aralk 1965 gn CHP TBMM Grup Toplantsnda; 17 Aralk 1965
gn Ankarada CHP il bakan ve temsilcileri toplantsnda yapt konumalar.
 [13]10 Ekim 1965 Milletvekili Seimlerinde, seime katlma oran yzde 71,26dr;
AP yzde 71,26nn yzde 52,87sini almtr. 5 Haziran 1966 Senato Seimlerinde ise
seime katlma oran yzde 56,20; AP oylar ise bunun yzde 56,42sidir. 1966da hi
oy kullanmayanlarn says (2.393.891), APye oy verenlerin saysndan (1.688.316),
705.575 daha fazladr.
 [14]svireli dilci Walter Porzigin sz. (Baknz: Wilhelm Von Humboltdda Dil-
Kltr Balants Yazan: Dr. Bedia Akarsu, sayfa 29, stanbul Matbaas, 1955).
 [15] smet nnn, 24 Eyll 1966 gn CHP stanbul l Kongresindeki
konumasndan.
[16] CHP XVII. Kurultay Bildirisi: leri Trkiye lkmz, sayfa 16.
 [17] 1961de kylerde yaplan geni bir bilimsel anket, okur-yazar kadnlardan yzde
14nn, okur-yazar olmayan kadnlardan da yzde 54nn hibir parti ad
bilmediklerini; 50 yan akn ve okur-yazar olmayan kadn semenlerden yzde 90
oy kulland halde, bunlardan ancak yzde 44nn herhangi bir parti adn bildiklerini
ortaya karmtr.
 [18] Aratrmacla verilen nem, teknik ve bilimsel ilerlemenin bir ls haline
gelmektedir. Rusya, GSMHnin yzde 3,7sini, Amerika yzde 3,6sn, ngiltere
2,7sini, Fransa 1,4n aratrmaya ayrmaktadr.(Is Franca a Backward Country? -
Barbara Bray- The Listener dergisi, sayfa: 371, Londra, 15 Eyll 1966).
 [19]nc nn Hkmetince TBMMne sunulan ve grlmesi tamamlanmakla
beraber, usl ynnden veto edildii iin henz yrrle giremeyen yeni Kanunu,
bunu bir lde salayc hkmler tamaktadr.
 [20] nc nn Hkmeti zamannda, 1964de karlan 440 Sayl Kanun bu
dzeni kurmakla beraber, uygulama yollarn gstermek zere, yeni hkmete
deitirilerek 9 Austos 1966 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan tzk, baz noktalarda
kanunun amacna aykr, anti-demokratik hkmler tamaktadr.
 [21] nc nn Hkmeti zamannda Gaziantep ve Kayseride bu ynde
almalara balanmt.
 [*1] Deimemesi gerektiine inanlan baz temel ilkeleri deitirmeye alan kii,
revizyonist. e.n.
[*2] Ortodoks politikadan sapan kii. e.n.
 [*3]Bu cmlenin, semen ounluunun destekledii dnceleri benimser grnsn
ksm son baskda yer almamaktadr. e.n.
 [*4]Bu cmlenin, Yalnz Atatrk devrimlerini benimsemek ksm son baskda yer
almamaktadr. e.n.