6 VWO

biologie voor jou

uitwerkingenboek

BIOLOGIE VOOR DE BOVENBOUW

vwo

auteurs
ARTEUNIS BOS
MARIANNE GOMMERS
ARTHUR JANSEN
ONNO KALVERDA
THEO DE ROUW
GERARD SMITS
BEN WAAS
REN WESTRA

VIJFDE EDITIE
MALMBERG S - HERTOGENBOSCH
www.biologievoorjou.nl

544184_BW.indd 1 09/01/15 15:08

 4
THEMA

Bescherming
BASISSTOF
1 De huid en bescherming 33
2 Afweer 33
3 Immuniteit 35
4 Transplantatie en bloedtransfusie 36

DIAGNOSTISCHE TOETS 37
EINDOPDRACHT 38
VERRIJKINGSSTOF 38
1
Uitgeverij Malmberg
De huid en
bescherming
opdracht 1
1 Bij een ontstekingsreactie verwijden de bloedvaten
zich, waardoor de huid roder wordt.
2 Door ontstekingen zijn de bloedvaten verwijd.
Daardoor verliezen ze warmte.
3 Doordat de huid overmatig schilfert, kunnen er
openingen in de huid ontstaan waardoorheen ziekte-
verwekkers kunnen passeren.
opdracht 2
1 Huidbacterin helpen bij de bescherming van de
gastheer tegen ziekteverwekkers.
2 De controlegroep werden met een steriel wattenstaafje
(zonder huidbacterin) bestreken.
3 Uit zweet, talg, dode huidcellen.
4 Mutualisme. De bacterie heeft voordeel, doordat het
voedsel en onderdak krijgt. De mens heeft voordeel,
doordat hij beter is beschermd tegen ziekteverwekkers.
opdracht 3
1 Door bij een hoge omgevingstemperatuur wijd
uitgespreid te gaan liggen, wordt het lichaamsopper-
vlak zo groot mogelijk gemaakt. Hierdoor kan zweet
sneller verdampen. Door bij een lage omgevings-
temperatuur in elkaar te kruipen, wordt het lichaams-
oppervlak zo klein mogelijk gemaakt. Hierdoor wordt
een minimum aan warmte via de huid afgegeven.
2 In afbeelding 9.1 zijn de aders die aan de oppervlakte
liggen, vernauwd. De ader die dicht langs de slagader
loopt, is verwijd. In afbeelding 9.2 is dit juist
omgekeerd.
3 In afbeelding 9.1 is de warmte-uitwisseling tussen het
bloed in de slagader en het bloed in de ernaast
gelegen ader het grootst.
4 In afbeelding 9.1 is de omgevingstemperatuur het
laagst. In een koude omgeving wordt de warmteafgifte
van het lichaam beperkt. Doordat er weinig bloed vlak
onder het lichaamsoppervlak stroomt, wordt er weinig
warmte aan de omgeving afgegeven.
opdracht 4
1 Evolutie ontstaat door mutaties en recombinatie van
genen die van ouders aan kinderen worden door-
gegeven. Alleen genen die tot meer nakomelingen
leiden, verspreiden zich over de bevolking. Huidkanker
ontstaat meestal pas nadat mensen zich hebben
voortgeplant.
2 Mensen met een zwarte huidskleur zijn beter
beschermd tegen uv-straling, waardoor minder
schade ontstaat aan foliumzuur.
3 Doordat bij een zwarte huidskleur minder schade
ontstaat aan foliumzuur, leidt dit tot de geboorte van
gezondere kinderen, die op hun beurt het gen voor
33
BASISSTOF thema 4 Bescherming
een zwarte huidskleur weer doorgeven aan hun
kinderen.
4 Mensen met minder pigment maakten meer vitamine D
aan, waardoor zij in een betere conditie verkeerden
om kinderen te baren. Deze kinderen gaven het gen
voor minder pigment op hun beurt door aan hun
kinderen.
2
Afweer
opdracht 5
1 Doordat we de ziekten hebben overleefd, hebben we
waarschijnlijk een betere weerstand tegen deze
ziekten.
2 Mensen woonden dicht bij elkaar, waardoor ze elkaar
snel besmetten. (Er was ook geen kennis van hygine.)
3 De zomers van 1845 tot 1849 waren koud en
vochtig.
Aardappelplanten stonden dicht op elkaar,
waardoor de schimmel gemakkelijk van plant op
plant kon overspringen.
Er was geen middel om de schimmel te vernietigen.
4 Doordat deze ziekteverwekkers al lang in Europa
voorkwamen, waren veel Spanjaarden door evolutio-
naire selectie weerbaar voor deze ziekteverwekkers
(ze waren immuun geworden).
opdracht 6
1 Mechanische afweer en chemische afweer behoren
tot de aspecifieke afweer, doordat ze zijn gericht tegen
vele verschillende typen ziekteverwekkers.
2 In het slijmvliesweefsel van de luchtwegen komen
relatief veel macrofagen voor, doordat via de lucht-
wegen veel soorten ziekteverwekkers het lichaam
proberen binnen te dringen.
3 Door het gebruik van paracetamol worden de sympto-
men van de verkoudheid onderdrukt, waardoor de
persoon zich beter zal gaan voelen. De rillerigheid zal
verdwijnen, doordat paracetamol koortsverlagend
werkt.
4 Door koorts wordt de ontwikkeling van ziekteverwek-
kers tegengegaan en worden de afweerreacties in het
lichaam versneld.
5 Grafiek 5 geeft het verloop aan. Pas na enige tijd
neemt het aantal levende bacterin af, doordat er
bacterin sterven.
6 Dit is geen verstandig besluit. Dat er geen ziekte-
verschijnselen meer zijn betekent niet dat alle
bacterin dood zijn. Deze kunnen zich weer delen
waardoor Sanne opnieuw ziek wordt.
opdracht 7
1 Met de darmflora worden de bacterin in de darm
bedoeld die daar permanent aanwezig zijn.
2 In ziekenhuizen of bij dokters komen vaker schadelijke
bacterin voor doordat ze door patinten worden
 Uitgeverij Malmberg BASISSTOF thema 4 Bescherming

bezocht. Ook kan het komen na een antibioticumkuur, 8

waarbij goede bacterin worden gedood en de patint
kwetsbaar wordt voor Clostridium difficile.
3 Hoe langer een antibioticum wordt gebruikt, hoe
groter het deel van de bacteriepopulatie wordt dat
resistent is voor dat antibioticum.
4 Met poep van andere mensen kunnen ook schadelijke
virussen of bacterin worden overgebracht.
5 Antibiotica dunnen het aantal goede bacterin die in
de darmen leven uit. Daardoor kunnen andere
bacterin, zoals C. difficile, hun kans grijpen,
waardoor er diarreeklachten kunnen ontstaan.

opdracht 8
1 Lichaamscellen kunnen lichaamsvreemde antigenen
herkennen, doordat receptoreiwitten (die voorkomen
op de celmembranen van alle lichaamscellen) een
binding aangaan met de antigenen.
2 Het lichaam maakt zon groot aantal verschillende
lymfocyten, doordat een lymfocyt slechts voor n
type antigeen een receptor heeft.
3 Een antigeen-presenterende cel (APC) is een
macrofaag met een lichaamsvreemd antigeen aan het
MHC-II-molecuul op het celmembraan.
4 Na een infectie zijn er B-geheugencellen en
T-geheugencellen ontstaan, waardoor bij een tweede
infectie een snellere afweerreactie optreedt.
5 De receptoreiwitten van macrofagen behoren tot de
opdracht 9
groep van MHC-II-eiwitten.
6 Dat hangt samen met het feit dat plasmacellen snel 1 Is er een verband tussen de toename van het aantal
grote hoeveelheden antistoffen kunnen produceren. gevallen van waterwratten en het groeiend aantal
Antistoffen zijn eiwitten (immunoglobulinen). mensen dat hun schaamhaar scheert?
Ribosomen hebben een functie bij de synthese van 2 Schaamhaar scheren leidt tot een grotere kans op het
deze eiwitten. Het endoplasmatisch reticulum heeft krijgen van waterwratten.
een functie bij het transport van eiwitten. 3 Twee grote groepen mensen van hetzelfde geslacht.
7 De ene groep scheert regelmatig zijn schaamhaar af
en de andere groep scheert zijn schaamhaar niet. Na
een jaar (of langer) worden beide groepen onderzocht
op de aanwezigheid van het virus en worden de
resultaten genoteerd.
4 Scheren leidt tot huidbeschadiging, waardoor het
virus zich makkelijker kan nestelen in de huidcellen.
5 Het afweersysteem heeft tijd nodig om het virus te
herkennen en te onthouden. Als je het voor die tijd
weg haalt, loop je een grotere kans om het later weer
te krijgen, doordat er geen geheugencellen zijn
gevormd.

34
 Uitgeverij Malmberg BASISSTOF thema 4 Bescherming

2 Doordat ziekteverwekkers van typische kinderziekten

opdracht 10
veelvuldiger voorkomen dan andere ziekteverwekkers,
1 In je schema moet minstens het volgende zijn wordt vrijwel iedereen al op jonge leeftijd besmet met
verwerkt: deze ziekteverwekkers. Vrijwel iedereen wordt al op
jonge leeftijd immuun voor deze ziekteverwekkers.
Cellulaire afweer
Daardoor komen deze ziekten bij volwassenen vrijwel
virusantigeen niet meer voor.
3 Deze antistoffen kunnen daar terecht zijn gekomen via
de placenta (tijdens de zwangerschap) of via de
antigeen-presenterende cellen: moedermelk.
binden virusantigeen
4 Omdat de antistoffen niet door het afweersysteem
activeren T-lymfocyten
van de zuigeling zijn gemaakt, maar door het afweer-
T-lymfocyten
systeem van de moeder. Via placenta en moedermelk
delen veelvuldig
komen de antistoffen op natuurlijke wijze in het
T-helpercellen lichaam van de zuigeling terecht.
+
stimuleren 5 Uit het feit dat de antistoffen tegen koepokken ook
cytokinen ontwikkeling cytotoxische T-cellen: doden werkzaam zijn tegen (mensen)pokken kun je conclude-
genfecteerde lichaamscellen ren dat de antigeenmoleculen van koepokken en die
en virussen van (mensen)pokken veel overeenkomst vertonen.
6 De muis wordt actief gemmuniseerd. De muis wordt
Andere schemas zijn ter beoordeling aan je docent. ingespoten met antigeen en gaat daardoor antistof
2 In je schema moet minstens het volgende zijn maken.
verwerkt: 7 Er is sprake van passieve immunisatie. Er worden geen
geheugencellen gevormd tegen de ziekteverwekker.
Humorale afweer De immuniteit is dus van korte duur.
antigeen 8 B-lymfocyten. Uit B-lymfocyten ontwikkelen zich twee
typen dochtercellen: plasmacellen en B-geheugen-
cellen. De plasmacellen vormen antistoffen tegen
macrofagen: binden antigeen antigenen.

antigeen-presenterende cellen opdracht 12

activeren T- en B-lymfocyten 1 Geloofsovertuiging.
2 Het percentage niet-gevaccineerde personen was zo
T-lymfocyten delen veelvuldig
klein dat het virus zich niet kon verspreiden onder
T-helpercellen B-lymfocyten delen veelvuldig niet-gevaccineerde personen.
+ 3 Antistof IgG wordt sterk vergroot. IgA wordt niet
cytokinen stimuleren gevormd bij vaccinatie met het Salk-vaccin.
ontwikkeling 4 In het bloed van een foetus van 7 maanden kan
antistof IgG voorkomen. Deze antistof kan door de
plasmacellen placenta heen.
5 Doordat een serum antistoffen tegen een bepaalde
ziekteverwekker bevat. Deze antistoffen werken als
antistoffen: maken antigenen onschadelijk
antigeen en worden afgebroken. Bovendien worden
er geen geheugencellen gevormd tegen de ziekte-
Andere schemas zijn ter beoordeling aan je docent. verwekker.
6 Doordat het immuunsysteem van de patint antistof-

3
fen heeft gemaakt tegen de lichaamsvreemde stoffen,
met name tegen de eiwitten (antigenen) in het
Immuniteit paardenserum.
7 Geheugencellen.
8 Als het niet is opgenomen, is de kans dat je mazelen
krijgt groter. Krijg je mazelen, dan moet je opnieuw
opdracht 11
worden gevaccineerd tegen de kinderziektes van het
1 Doordat na de primaire reactie T-geheugencellen en Rijksvaccinatieprogramma.
B-geheugencellen aanwezig zijn die bij een nieuwe 9 In beide gevallen komen dezelfde virussen/antigenen
infectie de ziekteverwekker herkennen. in het lichaam, waartegen dezelfde antistoffen worden
gevormd.

35
4
Uitgeverij Malmberg BASISSTOF thema 4 Bescherming

Transplantatie en opdracht 15
bloedtransfusie Bloedgroep AB
antigeen: A en B
opdracht 13 antistof:
1 Lymfocyten kunnen bij een transplantatie eigen cellen
Bloedgroep A Bloedgroep B
van lichaamsvreemde cellen onderscheiden door de
eiwitten (antigenen) van het HLA-systeem die voor- antigeen: A antigeen: B
komen op de membranen van vrijwel alle cellen. antistof: anti-B antistof: anti-A
2 Nee, want het HLA-systeem is op alle lichaamscellen
van de patint identiek. Bloedgroep 0
3 Bij een broer of zus komt het HLA-systeem deels
overeen waardoor minder afstotingsreacties optreden. antigeen:
4 Zijn immuunsysteem werd verzwakt om afstotings- antistof: anti-A
verschijnselen te onderdrukken. en anti-B
5 Afstemming op weefseltypering betekent dat een
donororgaan een zo groot mogelijke overeenkomst
opdracht 16
heeft met de acceptor. Dit wordt HLA-matching
genoemd. 1 Het bloed van deze jongen bevat geen antiresus. De
6 Door cytotoxische T-cellen. jongen maakt pas antiresus als zijn bloed in contact
7 De kans is (25%). Er zijn vier haplotypen, twee van komt met bloed waarbij op de celmembranen van rode
de moeder en twee van de vader. De kans dat beide bloedcellen het resusantigeen voorkomt.
meisjes hetzelfde haplotype van de moeder krijgen, is 2 Ja.
en van de vader ook . De kans dat ze zowel van 3 Doordat de jongen bij een eerste transfusie niet in
hun moeder als van hun vader dezelfde krijgen, is dus staat is voldoende antiresus te maken tegen het
= . resusantigeen.
4 Doordat de vrouw dan niet in staat is voldoende
antiresus te maken tegen het resusantigeen in het
opdracht 14
bloed van het kind.
1 Patint met bloedgroep A: bloedgroepen A en 0. 5 Doordat het afweersysteem van het kind pas na enkele
Patint met bloedgroep B: bloedgroepen B en 0. maanden actief wordt. Eventuele rode bloedcellen
Patint met bloedgroep AB: bloedgroepen A, B, AB en (met resusantigeen) van de moeder die bij de geboorte
0. in het bloed van het kind terecht kunnen zijn
Patint met bloedgroep 0: bloedgroep 0. gekomen, zijn dan al afgebroken.
2 Van bloedgroep 0 kun je bloed aan patinten van alle 6 Uit het feit dat een moeder met bloedgroep A zonder
bloedgroepen geven, doordat bij deze bloedgroep problemen zwanger kan zijn van een kind met
geen antigenen aan de rode bloedcellen zitten. bloedgroep B kun je concluderen dat de antistoffen
3 Een patint moet bloedgroep AB hebben om bloed van van het AB0-bloedgroepensysteem de placenta niet
alle bloedgroepen te kunnen ontvangen. Bij deze kunnen passeren.
bloedgroep bevat het bloedplasma geen anti-A en
geen anti-B.
4 Bloedgroep 0 noemt men de algemene donor, omdat
van deze bloedgroep bloed kan worden gegeven aan
patinten met alle bloedgroepen.
5 Bloedgroep AB noemt men de algemene acceptor,
omdat patinten met bloedgroep AB bloed van alle
bloedgroepen kunnen ontvangen.
6 Katten hebben geen antistoffen tegen de antigenen
die in hondenbloed voorkomen.

36
 Uitgeverij Malmberg DIAGNOSTISCHE TOETS thema 4 Bescherming

Diagnostische toets DOELSTELLING 5

1 B.
2 D. (MHC-eiwitten van de donor worden door
DOELSTELLING 1 MHC-I-receptoreiwitten van de acceptor herkend als
1 
Doordat bij deze patinten de opperhuid en lichaamsvreemde antigenen.)
lederhuid kapot zijn, biedt hun huid geen bescher- 3 B.
ming meer tegen ziekteverwekkers. 4 B.
2 
Doordat de opperhuid en lederhuid zijn beschadigd, 5 B. (Na menging met rode bloedcellen treedt klonte-
kan de huid de verdamping minder goed reguleren, ring op als de donor bloedgroep AB bezit en geen
waardoor een vochttekort kan ontstaan. klontering als de donor bloedgroep A bezit. Daaruit
3 
Doordat de kiemlaag kapot is, kan het lichaam geen blijkt dat persoon P anti-B bezit, maar geen anti-A.
nieuwe huid meer aanmaken. Persoon P kan resuspositief zijn, maar ook resus-
4 
Bij deze brandwondenpatinten is de lederhuid negatief als persoon P nog geen bloedtransfusie
beschadigd, waardoor ze daar geen zweetklieren en heeft gehad.)
haartjes meer hebben. 6 B. (Bloedgroep 0 bevat anti-A en anti-B, het bloed
van de moeder bevat wel antiresus. Het zoontje
vertoont namelijk de verschijnselen van een
DOELSTELLING 2 resuskindje. Bloedgroep AB RH+ bevat geen anti-
1 
Juist. (Door de bouw van de maag wordt het binnen- stoffen.)
dringen van ziekteverwekkers bemoeilijkt en door
het maagsap worden bacterin gedood.)
2 Onjuist.
3 Onjuist.
4 Juist. (Monocyten verplaatsen zich van het bloed
naar de weefsels.)
5 Juist.
6 Juist.
7 Juist. (Diagram 1 is van persoon P. Bij verwonding
komt PDGF vrij uit de cellen, dit veroorzaakt de
stijging van PDGF. Als je verwonding genezen is en
het virus onschadelijk is gemaakt, komt er geen PDGF
meer vrij en daalt de concentratie PDGF weer.

Diagram 2 is van persoon Q. Bij verwonding komt
PDGF vrij uit de cellen, dit veroorzaakt de stijging van
PDGF. Doordat fibroblasten (die uit de genfecteerde
fibroblasten zijn ontstaan) PDGF blijven vormen, blijft
de concentratie PDGF hoog.)

DOELSTELLING 3
1 A.
2 A.
3 B.
4 B.
5 D.
6 B.
7 A.
8 A.
9 C.

DOELSTELLING 4
1 D.
2 D.
3 B. (Als antistof wordt genjecteerd, worden de koeien
passief gemmuniseerd.)
4 C.

37
 Uitgeverij Malmberg EINDOPDRACHT thema 4 Bescherming

Eindopdracht
opdracht 1
Ter beoordeling aan je docent.

macrofaag
antigeen
fagocyteert en plaatst
op
ziekteverwekker
MHC-II-receptor-
eiwit

en wordt

antigeen-
presenterende cel stimuleert
T-lymfocyt

en vormt en vormt
en vormt

B-lymfocyt T-helpercel T-geheugencel

cytotoxische T-cel
stimuleert geeft af leert
stimu

j
bi
herkent betrokken bij

en
kk
en vormt en vormt

tro
cytokinen

be
genfecteerde cel

celullaire afweer
aan
plasmacel B-geheugencel

viraal antigeen
betrokken bij

vormt
betrokken bij geplaatst op

MHC-I-receptor-
antistof
eiwit
betrokken bi
j humorale afweer

opdracht 2
2 Voorbeeld van een juiste beschrijving:
1 Voorbeelden van aspecifieke afweer in het maagdarm- 1 Het virus is een gastheercel binnengedrongen en
kanaal: wordt daar vermenigvuldigd.
Lysozymen in speeksel tasten bacterin aan. 2 In de gastheercel worden nieuwe onderdelen
De slijmlaag in de maag beschermt tegen (antigenen) van virussen geproduceerd.
bacterin. 3 Een virusantigeen vormt een complex met een
Enzymen in de maag verteren bacterin. klasse I MHC-molecuul, dat in het celmembraan
De lage pH/de zoutzuurproductie doodt bacterin. wordt opgenomen.
2 B. 4 De receptor en het CD8 van een cytotoxische Tc-cel
3 Voorbeelden van een juiste route: vormen een binding met het (klasse I)
De bacterie uit de feces kan bij onvoldoende MHC-antigeencomplex.
hygine/na toiletbezoek via de handen terecht- 5 De geactiveerde cytotoxische T-cel geeft perforine-
komen in de mond/in het darmkanaal van een moleculen af, waardoor porin in de gastheercel
ander. ontstaan.
Bacterin uit de maag komen bij hoesten in de 6 Daardoor gaan ionen en water de genfecteerde
mond en worden overgedragen door zoenen/op cel in die door lysis te gronde gaat.
een (gemeenschappelijk) drinkglas. Opmerking: de verdeling van de beschrijvingen over
de zes stappen mag afwijken, als de onderlinge
volgorde maar juist is.
opdracht 3
3 Uit het antwoord moet blijken dat T-helpercellen:
1 Het is positieve feedback, want door de productie van (cytotoxische) T-cellen activeren, die zorgen voor
interleukine-2 worden T-helpercellen extra geactiveerd cellulaire afweer / voor het opruimen van virus-
(met als gevolg de vorming van meer T-helpercellen en genfecteerde cellen;
een nog grotere productie van interleukine-2). B-cellen
 activeren, die zorgen voor humorale
immuniteit / die virusantistof vormen.
38
 Uitgeverij Malmberg VERRIJKINGSSTOF thema 4 Bescherming

Verrijkingsstof

1 Vaccinatie tegen
baarmoederhalskanker

opdracht 1
1 Voorbeelden van argumenten:
En iemand is te weinig om een conclusie aan te
verbinden.
Het is niet zeker of het vaccin de oorzaak is.
2 Voorbeeld van een argument:
Door de vaccinatie ben je tegen de meest voorkomen-
de vorm van baarmoederhalskanker beschermd. De
kans op andere vormen van baarmoederhalskanker
zijn veel kleiner.
3 Voorbeelden van argumenten:
Uitstrijkjes zijn ook effectief in het vroeg opsporen
van baarmoederhalskanker.
Je kunt iemand niet verplichten zich in te enten,
want iedereen is zelf de baas over zijn lichaam.
4 Voorbeeld van een argument:
Dit verandert de kans niet dat je genfecteerd raakt
met een schadelijke variant.
5 Voorbeelden van argumenten:
HPV kan in de loop van de tijd muteren, waardoor
de vaccinatie niet meer werkt tegen de gemuteerde
virussen.
Het is nog niet duidelijk hoe lang het vaccin werkt,
maar waarschijnlijk niet levenslang.
6 Voorbeeld van een argument:
Een vaccin kan kanker voorkomen en een uitstrijkje
niet (bij geconstateerde baarmoederhalskanker moet
dan tot behandeling worden overgegaan).

39