You are on page 1of 24

 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR

LuaNova:RevistadeCulturaePoltica 6HUYLFHVRQ'HPDQG
PrintversionISSN01026445
$UWLFOH
LuaNovano.2829SoPauloApr.1993
$UWLFOHLQ[POIRUPDW
http://dx.doi.org/10.1590/S010264451993000100006
$UWLFOHUHIHUHQFHV
ESTADO,REFORMASEDESENVOLVIMENTO
+RZWRFLWHWKLVDUWLFOH

$XWRPDWLFWUDQVODWLRQ

OEstadocomoproblemaesoluo* 6HQGWKLVDUWLFOHE\HPDLO

,QGLFDWRUV

&LWHGE\6FL(/2

$FFHVVVWDWLVWLFV
PeterEvans

ProfessordoDepartamentodeSociologiadaUniversidadedaCalifrnia,
5HODWHGOLQNV
Berkeley
6KDUH

0RUH

0RUH
Ateoriadodesenvolvimentonopsguerrainiciounosanos50e60coma
premissadequeosaparelhosdeEstadopodiamserusadosparapromover
3HUPDOLQN
amudanaestrutural 1.0principalencargodoEstadoeraacelerara
industrializao,mastambmseesperavaquedesempenhasseumpapel
namodernizaodaagriculturaenofornecimentodainfraestruturanecessriaurbanizao.Aexperincia
dasdcadassubseqentesaviltouaimagemdoEstadoenquantoprincipalagentetransformador,produzindoem
seulugarumaimagemdeespelhodoEstadocomooobstculoprimeirododesenvolvimento.Nafricaat
observadorescomplacentesnoconseguiamignorarapardiacrueldasesperanaspscoloniaisimplantadas
nocontinentepelamaioriadosEstados2.AparelhosdeEstadoinchadostambmseconvertiamemobjetosde
estudoevidentesparalatinoamericanosquetentavamcompreenderasrazesdaestagnaoeivadadecrises
comquesedefrontavam3.

AnovaimagemdoEstadoenquantoproblemasurgiuempartedevidoaoseufracassoemrealizarastarefas
estabelecidaspelaagendaanterior,masnoapenasporestemotivo.Pelomenosemalgunscasos,oEstado
havia,defato,promovidosubstantivamudanaestrutural,abrindocaminhorumoaummaiorapoioproduo
industriallocal.Tambmsealteraraadefiniocorrentedemudanaestrutural.Odecrscimonocrescimento
docomrciomundialnosanos70,associadoimpressionanteelevaodastaxasdejurosreaisdefinsdesse
perodoeoenxugamentodosemprstimoscomerciaisdoinciodosanosoitenta,obrigouospasesem
desenvolvimentoaseconcentraremdenovonosajustessrestriesimpostaspelaconjunturainternacional
daamudanaestruturalpassaraserdefinidabasicamenteemtermosde"ajusteestrutural".

Alteraesreaisnaagendadodesenvolvimentoeavaliaesnegativasdeantigosdesempenhosinteragiram
commudanasnoclimaideolgicoeintelectualparatrazeraocentrododebatesobreodesenvolvimentoa
questodesaberseoEstadodeveriamesmotentarserumagenteeconmicoativo.Teoriasminimalistasdo
Estadoqueenfaticamentelimitavamombitodaaoefetivadesteaoestabelecimentoemanutenode
relaesdepropriedadeprivadavoltavamaentraremvoga,defendidasporumnotvelaparelhoanaltico"neo
utilitarista".Almdomais,asteoriasneoutilitaristasdoEstadoerambemadequadasaoreceiturioeconmico
ortodoxoparaotratamentodeproblemasdeajusteestrutural.Emmeadosdosanosoitentaacombinaoera
quaseirresistvel.

Comoamaioriadascorrentespolticasemodasintelectuais,osurtodeortodoxianeoutilitaristaeraauto
limitante4.Problemascomaimplementaodeprogramasdeajusteestruturalenovasdvidasacercadeseo
ajusteestruturalerasuficienteemsimesmoparaassegurarocrescimentofuturolevounovamentease

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
repensaropapeldoEstado.Aofimdosanosoitenta,comeavaasecristalizaruma"terceiraonda"dereflexo
sobreopapeldoEstado.

Paracomear,analistascomoKahlerressaltavamqueasrecomendaesdapolticaortodoxa,apesardeseu
desprezopelasabedoriadospolticos,continhamaexpectativaparadoxaldequeoEstado(araizdoproblema)
dealgummodoseriacapazdesetornaroagentequeiniciariaeimplementariaprogramasdeajuste(dese
tornarasoluo).Nosetrataapenasdequeessaexpectativafosseempiricamenteirrealista.

Namedidaemquealiberalizao,privatizaoeoutraspolticasassociadasaoajusteestruturaltinhamsidode
fatoempreendidas,osadministradoresdoEstadohaviamdesempenhadoumpapeldevanguardaaoinicilas.
Contudo,issonoeraconsistentecomocomportamento"orientadoparaarenda"previstopelateorianeo
utilitaristadoEstado.

Gosteseouno,oEstadopermanececentralaoprocessodemudanaestrutural,mesmoquandoamudana
definidacomoajusteestrutural.OreconhecimentodacentralidadedoEstadoinevitavelmenteremetedenovoa
questessobreacapacidadedeaodoEstado.Nosetrataapenasdeumaquestodesercapazdeidentificar
polticascorretas.Aaplicaoconsistentedequaisquerpolticas,quervisem"corrigirpreos"ouimplantar
indstrialocal,exigeainstitucionalizaopermanentedeumconjuntocomplexodemecanismospolticose,
comosalientouvigorosamenteSamuelHuntingtonhumagerao,talinstitucionalizaonopodedeforma
algumasertidacomocerta.Aofinaldosanosoitenta,atantigosexpoentesdaortodoxia,comooBanco
Mundial,estoagoradispostosaconsiderarapossibilidadedequeosproblemasdeseusclientespossamsurgir
noapenasdemspolticas,masdedeficinciasinstitucionaiscorrigveisapenasnolongoprazo5.Aresposta
noestnodesmantelamentodoEstado,massimnasuareconstruo.

OreconhecimentodaimportnciadacapacidadedeaodoEstadonoapenasnosentidodaperciae
perspicciadostecnocratasnointeriordoaparelhodeEstado,mastambmnosentidodeumaestrutura
institucionalquesejadurveleefetivacaractersticada"terceiraonda"depensamentosobreoEstadoeo
desenvolvimento.AsexpectativasotimistasirrealistasrelativasaoEstadoenquantoinstrumentode
desenvolvimento,quecaracterizarama"primeiraonda",foramexorcizadas,mastambmoforamasvises
utpicasdequeopapeldoEstadopodiaselimitaraopoliciamentoparaimpedirviolaesdedireitosde
propriedade.Entreosquetrabalhamcomproblemasdeajuste,Callaghy6umbomexemplodessaterceira
onda.Suaanlisedoprocessodeajusteadmitequeacapacidadedelidarcomproblemasespecficoscomoa
estabilizaoeoajusteestenraizadanascaractersticasgeraisdifusasdoaparelhodeEstadoesuarelao
comestruturassociaiscircundantesequeestas,porsuavez,soconseqnciasdeprocessosdemudana
estruturaldelongoprazo.

Aanliseapresentadaaseguirumatentativadecontribuirparaaterceiraonda.Suabaseempricanoa
anlisedarelaoentreacapacidadedeaodoEstadoeaimplementaobemsucedidadeprogramasde
ajusteestrutural.Emvezdisso,elareexaminaopapeldoEstadonaagendadesenvolvimentistaanteriora
transformaoindustrialetentafornecerumretratoanalticodascaractersticasinstitucionaisque
distinguemosEstadosdemaioremenorxitonessatarefa.

Aestratgiadedarumpassoatrseexaminarpadresanterioresdetransformaoindustrialnodeveser
tomadacomoumaafirmaodequeacriaodeinstituiesestataiseficazesinvarianteaolongodas
agendaseconmicas.Algumasdascaractersticasinstitucionaisquefacilitaramocrescimentodaindstrialocal
podematserdisfuncionaisadoodeumaagendadeestabilizaoeajuste.Contudo,existeumaaparente
correlaoentredesempenhodoEstadoemtornodeumaagendadetransformaoindustrialedesempenho
emtornodeumaagendadeajuste.Estadosafricanosquefracassaramemimplantarindstriaslocaistambm
fracassaramemgarantirocrescimentopormeiodeprogramasdeajusteestrutural.OscasosdoLesteasitico
queforammaisbemsucedidosnaimplementaodeprogramasdetransformaoindustrialtambmforamos
maisbemsucedidosnotratamentodequestesdeajuste.OsEstadoslatinoamericanossesituamemalgum
pontointermedirionodesempenhocomrelaoaambasasagendas.Constataressacorrelaogenricaest
longedeserumademonstraodequeexistemimportantesaspectosinstitucionaisquefacilitamambosos
conjuntosdeincumbncias.Massugerequeumacompreensodatransformaoindustrialpodenoser
irrelevanteelaboraofinaldeumaanlisedopapeldoEstadonoajustebemsucedido.

AcorrelaogenricaentredesempenhosdoEstadoemrelaoadiferentesincumbnciassugeretambmo
questionamentodeconceituaesneoutilitaristasqueconcebemasexignciasinstitucionaisdeimplementao
demedidaseconmicasortodoxascomoantitticasquelasexigidasparafomentaraindustrializaolocal.
Casosejamnecessriosmelhoresfundamentostericos,podefazersentidorevisarasperspectivas
institucionalistasclssicasdeWeber,Gerschenkron,Hirschmaneoutros,emlugardeseconfiarapenasno
"novoinstitucionalismo".

Tantoareformulaoconceituaicomoaanlisehistricacomparativaseroaquiempreendidas.Emprimeiro
lugar,examinoalgumasdasinconsistnciasdavisoneoutilitaristadoEstado.Emseguida,examinoalgunsdos
insightsdaliteraturaclssicainstitucionalistacomparativaembuscadeindciosquepossamajudaraelaborar
umaanliseacercadeestruturasdeEstadoeficazes.Amaiorpartedoensaioconsistenumaanliseindutiva
comparativadeEstadoscommaioroumenorxito.Ofocodessaanlisecomparativanoseencontrana
estabilizaoeajustedosanosoitenta,esimnascampanhasdefomentotransformaoindustrialnocursodo
perodopsSegundaGuerraMundial.Diversoscasossoexaminados.OZairesobogovernodeMobutu

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR

tomadocomoexemplodeum"Estadopredatrio"quasepuro.TrscasosdoLesteasiticoJapo,Taiwane
Coriasoutilizadosparainvestigarascaractersticasdo"Estadodesenvolvimentista".Emseguida,esses
casossocomparadoscomdoisEstadosquealcanaramconsidervelxitoemalgunssetoresedurantecertos
perodosdetempomasquefracassaramemserconsistentementedesenvolvimentistasBrasilendia.Por
fim,tentareitiraralgumasliesanalticasdessaanlisecomparativaeespecularsobresuaimportnciaem
relaoaproblemasdeestabilizaoeajuste.

PERSPECTIVASSOBREOESTADO
AantipatiaemfacedoEstadoenquantoinstituiotemmuitasrazes,comobemnotaqualquerumquejtenha
esperadonumafilainterminvelemumaagnciadeserviosouquetenhasedefrontadocomumfuncionrio
pblicointransigente.Oataqueda"segundaonda"aoEstadoobtevesustentaoapartirdetaisantipatias,bem
comodaevidnciabviademaldesempenho.AevoluodasperspectivastericassobreoEstadotambm
desempenhouumpapelimportantenageraoda"segundaonda".

Mesmoasteoriasdedesenvolvimentoqueprivilegiamomercadoenquantoinstituiosemprereconheceram
que"aexistnciadoEstadoessencialaocrescimentoeconmico"7,masoEstadoessencialeraumEstado
mnimo,"queselimitavaemgrandeparte,senointeiramente,proteodosdireitosindividuais,pessoase
propriedades,eexecuodecontratosprivadosvoluntariamentenegociados"8.Emsuaformaneoclssica
minimalista,oEstadoeraencaradocomouma"caixapreta"exgenacujasfunesinternasnoconstituam
assuntoadequadooudignodeanliseeconmica.Oseconomistaspolticosneoutilitaristas,contudo,
convenceramsedequeasconseqnciaseconmicasnegativasdaaodoEstadoeramimportantesdemais
paraquesedeixasseacaixapretafechada.Paradesemaranharsuasoperaes,aplicavamos"instrumentos
padrodaotimizaoindividual"anlisedoprprioEstado9.

ArelaodetrocaentreocupantesdecargoseapoiadoresaessnciadaaodoEstado.Osprimeiros
necessitamdeapoiadorespolticosparasobrevivereosltimos,porsuavez,devemreceberincentivos
suficientesparaevitarqueoapoioquetmsedesvieparaoutros.Osocupantesdecargospodemdistribuir
recursosdiretamenteaosapoiadores,oramediantesubsdios,emprstimos,empregos,contratosouo
fornecimentodeservios,orausandosuaautoridaderegulamentadoraparacriarrendasparagrupos
privilegiadospelarestriodacapacidadedeatuaodasforasdemercado.Ocontrolesobreocmbio,as
restriesentradanomercadopelocredenciamentodeprodutoresepormeiodetarifas,ourestries
quantitativassobreimportaessoformasdegerarrendas.Osocupantesdecargospodemtambmcobrar
umaparceladarendaparasiprprios.Defato,existeahiptesedequea"competiopeloingressonoservio
governamental,emparte,umacompetioporrendas"10.Naeconomiacomoumtodo,altosretornos
originadosdeatividades"lucrativasdiretamenteimprodutivas"desestimulamoinvestimentoematividades
produtivas.Declinamaeficinciaeodinamismoeconmicos.

AfimdefugiraosefeitosnocivosdaaodoEstado,aesferadestedeveriaserreduzidaaummnimo,eo
controleburocrtico,semprequepossvel,substitudopormecanismosdemercado.Ombitodasfunesde
Estadoconsideradasconversveisaomercadovarivel,masalgunsautoresespeculammesmosobrea
possibilidadedeutilizar"prmios"eoutrosincentivosparainduzir"privatista?eoutroscidadosprivadosa
financiarempelomenospartedadefesanacional 11.

Seriatolicenegarqueaconceponeoutilitaristacaptaumaspectosignificativodofuncionamentodamaioria
dosEstadosetalvezoaspectodominantedofuncionamentodealgunsdeles.A"orientaoparaarenda",
conceituadaemtermosmaisprimrioscomo"corrupo",temsidosempreumafacetabemconhecidada
operaodosEstadosdoTerceiroMundo.AlgunsaparelhosdeEstadoconsomemoexcedentequeextraem,
incentivamatoresprivadosasemudaremdeatividadesprodutivasparaaimprodutiva"orientaoparaa
renda"efracassamemfornecerbenscoletivos.Nopossuemmaisnenhumrespeitoporsuassociedadesdo
queumpredadorporsuapresaesolegitimamentechamados"predatrios"12.

Devidosuareintroduonapoltica,aconceponeoutilitaristadeveriamesmoserconsideradaum
aperfeioamentodaconceponeoclssicatradicionaldoEstadocomorbitroneutro.Defato,asuposiode
queaspolticasdeEstado"refletemcapitalinvestidonasociedade"13recuperaparcialmentealgunsdos
discernimentosoriginaisdeMarxdosviesesquecaracterizamapolticadeEstado.Enquantoexplicaodeum
padrodocomportamentodoocupantedecargos,quepodeounoserdominanteemumdeterminadoaparelho
deEstado,opensamentoneoutilitaristaumacontribuiovaliosa.Enquantoteoriamonocausalsuperior
aplicvelgenericamenteaosEstadosoqueaconceponeoutilitaristatendeasetornarnasmosdeseus
adeptosmaisdedicados,omodeloneoutilitaristaproblemtico.

Emprimeirolugar,seosfuncionriospblicosestobasicamenteinteressadosemrendasindividuais,difcil
explicarporquenosotodosfreelancers.Algicaneoutilitaristaoferecepoucoesclarecimentosobreoque
levaosocupantesdecargosindividuaisatrabalharemjuntosenquantocoletividade.Sepostulamosquede
algummodooEstadoresolveseuprprioproblemadeaocoletiva,noexistemotivoalgumnalgicados
argumentosneoutilitaristasparaaquelesquedispemdeummonopliodeviolnciasecontentarememser
guardasnoturnosetodososmotivosparaquetentemexpandirnichosderendas.Emsuma,aadesoestritae

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR

umalgicaneoutilitaristatornadifcilexplicaraexistnciadoEstadoetornaoEstadoguardanoturnoquase
umaimpossibilidadeterica14.

Aomesmotempo,apremissaneoutilitaristadequeasrelaesdetrocaso"naturais",ouseja,
epistemologicamenteanterioresaoutrostiposderelaessociais,noseapiaemevidnciaemprica.Estudos
minuciosossobreprocessosreaisdetroca(quandocomparadosaresumosanalticosdesuasconseqncias)
descobremqueosmercadosapenasfuncionambemquandoapoiadosporoutrostiposderedessociais15.No
bastaumarede"eficiente"derelaesdepropriedade.Aoperaofluentedatrocaexigeoclimadensoe
profundamentedesenvolvidodeconfianaeentendimentosculturalmentepartilhados,sintetizadosporDurkheim
naexpressoenganosamentesimples"elementosnocontratuaisdocontrato".

Maloubem,osmercadosestosempreinextricavelmenteinseridosemumamatrizqueabrangeaomesmo
tempoentendimentosculturaisesistemassociaiscompostosdelaosindividuaispolivalentes.Emcertoscasos
oapoiosrelaesdetrocapodesergeradoporinteraoinformal.Emoutros,organizaesformais
hierrquicaspodem"internalizar"relaesdetroca16.Seosmercadosdevemestarenvolvidosporoutrostipos
deestruturassociaisafimdefuncionar,entoastentativasneoutilitaristasde"liberar"omercadodoEstado
podemterminarpordestruirosapoiosinstitucionaisquepossibilitematroca.claroqueestaaposioda
tradioclssicadosestudosinstitucionalistascomparativosqueenfatizavamacomplementariedadeessencial
entreestruturasdeEstadoetrocademercado,particularmentenapromoodatransformaoindustrial.

Essatradiosemprefoicrticadaafirmaodequeatrocaumaatividadenaturalqueexigeapenasosmais
reduzidosapoiosinstitucionais.HquarentaanosPolanyiafirmava:"Ocaminhorumoaolivremercadoestava
abertoesemantinhaabertoporumaumentoenormenointervencionismocontnuo,organizadoecontrolado
centralmente"17.Desdeoprincpio,segundoPolanyi,vidadomercadofoientretecidanoapenascomoutros
tiposdelaossociais,mascomasformasepolticasdoEstado.

Considerandoassociedadescommercadosconsolidados,Weberavanounessalinhaderaciocnioaoafirmar
queaoperaodaempresacapitalistadegrandeescaladependiadadisponibilidadedotipodeordemque
apenasomodernoEstadoburocrticopoderiaoferecer.Comoafirmouele,"Ocapitalismoeaburocraciase
encontrarameseunemintimamente"18.claroqueapremissaweberianadarelaontimabaseavaseem
umaconcepodoaparelhoburocrticodoEstadoqueeraaimagemespeculardaconceponeoutilitarista.Os
burocratasdeWeberestavamenvolvidosapenasnaexecuodesuasatribuiesenacontribuioao
cumprimentodasmetasdoaparelhocomoumtodo.Ousodasprerrogativasoficiaisparaamaximizaode
interessesprivadosera,paraWeber,umacaractersticadeformasprburocrticasanteriores.

ParaWeber,oEstadoeratilquelesqueoperavamnomercadoexatamenteporqueasaesdeseus
encarregadosobedeciamaumalgicacompletamentediferentedalgicadatrocautilitarista.Acapacidadedo
Estadodeapoiarosmercadoseaacumulaocapitalistadependiadeaburocraciaserumaentidade
corporativamentecoerente,naqualosindivduosencaramaimplementaodemetascorporativascomoo
melhormeiodemaximizarseuprpriointeresseindividual.Acoernciacorporativaexigequeemalguma
medidaosencarregadosindividuaissejamisoladosdasdemandasdasociedadecircundante.Oisolamentopor
suavezampliadoatravsdaatribuiodeumstatusdistintivoerecompensadoraosburocratas.A
concentraodecompetnciatcnicanaburocraciapelorecrutamentomeritocrticoepelaofertade
oportunidadesdelongoprazoderecompensaparacarreirastambmerafundamentaleficciadaburocracia.
Emsuma,Weberconcebiaaconstruodeumaestruturaslidaecompetentecomoumprrequisito
necessrioaofuncionamentodomercado.

ObservadoresposterioresampliaramaconcepoweberianadopapeldoEstado.Acapacidadedeimplementar
normasdemodoprevisvel,emborasejanecessrio,nosuficiente.OtrabalhodeGerschenkronsobreos
pasesdedesenvolvimentotardiocomplementaWeberaoseconcentrarsobreascontribuiesespecficasdo
aparelhodeEstadonasuperaodeproblemascriadosporumadisjunoentreaescaladeatividade
econmicanecessriaaodesenvolvimentoeoalcanceefetivodossistemassociaisexistentes.19Pasesde
industrializaotardia,quesedepararamcomtecnologiasdeproduoexigindomaiscapitaldoqueos
mercadosprivadoseramcapazesdeacumular,foramobrigadosasevalerdopoderdoEstadoparamobilizar
osrecursosnecessrios.Emvezdesimplesmentepropiciarumambienteadequado,comoocorrianomodelode
Weber,oEstadoagoraorganizavaativamenteumaspectocrucialdomercado.OargumentodeGerschenkron
levantatambmumanovaquestooproblemadeassumirriscos.Oxisdaquestoenfrentadaporpasesde
industrializaotardiaquenoexisteminstituiesquepermitamadistribuioderiscosgrandesporuma
amplarededeacionistas,eoscapitalistasindividuaisnosocapazesnemseinteressamemassumilos.Em
taiscircunstncias,oEstadoprecisafuncionarcomoumempresriosubstituto.

Hirschmanassumecomprecisomuitomaioressanfasenacapacidadeempresarialcomooingredienteque
faltaaodesenvolvimento.Baseandoseemsuasobservaessobreos"ltimosdosltimos"pasesde
desenvolvimentotardiodoTerceiroMundonosculovinte,Hirschmanafirmaqueo"capital",nosentidodeum
excedentepotencialmentepassveldeinvestimento,nooprincipalingredientequeestfaltandoaospases
emdesenvolvimento.Oqueestfaltandoiniciativaempresarialnosentidodadisposiodearriscaros
excedentesdisponveisnoinvestimentoematividadesprodutivasou,nassuasprpriaspalavras,"apercepo
dasoportunidadesdeinvestimentoesuatransformaoeminvestimentosreais".Se,comoafirmaHirschman,
induziradecisesdemaximizaoforachave,entoopapeldoEstadoenvolveumgrauelevadode

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
"responsividade"aocapitalprivado.OEstadodevepropiciarincentivosdesequilibradoresparainduziros
capitalistasprivadosainvestireaomesmotempoestarprontoaaliviargargalosqueestejamcriando
desincentivosaoinvestimento.

OsEstadosqueconseguemempreenderastarefasqueGerschenkroneHirschmandelineiam,bemcomo
aquelasestabelecidasporWeber,solegitimamentechamados"desenvolvimentistas"20.Extraemexcedente
mastambmfornecembenscoletivos.Fomentamperspectivasempresariaisdelongoprazoentreelites
privadasmedianteoaumentodeincentivosaoengajamentoeminvestimentostransformadoreseareduodos
riscosenvolvidosemtaisinvestimentos.Podemnoestarimunes"orientaoparaarenda"ouutilizaode
partedoexcedentesocialparaosfinsdosocupantesdecargoseseusamigos,enoparaosdacidadaniacomo
umtodo.Noentanto,nofimdascontas,asconseqnciasdesuasaesantespromovemqueimpedemo
ajusteeconmicoeatransformaoestrutural.

Emgeralsereconheceaexistnciade"Estadosdesenvolvimentistas".Defato,algunsargumentariamqueeles
foramoingredienteessencialaodesenvolvimento"tardio"ou"tardiomaistardio".WhiteeWadeafirmam,por
exemplo,que"ofenmenododesenvolvimentotardiobemsucedido...deveriasercompreendido...comoum
processonoqualosEstadosdesempenharamumpapelestratgiconocontroledasforasdemercadointernas
einternacionaisenasuautilizaoemfavordeuminteresseeconmiconacional"21.Identificaras
caractersticasestruturaisquepermitemaessesEstadosseremdesenvolvimentistas,noentanto,umatarefa
maiscontrovertida.

Naconcepogerschenkroniana/hirschmaniana,orelacionamentoentre"capacidade"e"insulamento"(ou
"autonomia")doEstadomaisambguodoquenumaperspectivaestritamenteweberianaou,aesserespeito,
numaperspectivaneomarxista22.ParaqueoEstadoinsuladosejaeficaz,anaturezadeumprojetode
acumulaoeosmeiosparaimplementlodevemserimediatamentevisveis.Numcenriogerschenkroniano
ouhirshmanianodetransformao,omoldedeumprojetodeacumulaodeveserdescoberto,quase
inventado,esuaimplementaoexigeestreitosvnculoscomocapitalprivado.Umaburocraciadeestilo
prussianopoderiasermesmoeficaznaprevenodaforaedafraude,masotipodeempreendimento
substitutoaqueGerschenkronserefere,ouotipodeespertezasutildainiciativaprivadaenfatizadapor
Hirshman,exigiriammaisdoqueumaparelhoadministrativoinsuladocorporativamentecoerente.Exige
intelignciaacurada,inventividade,repartiesgeiserespostaselaboradasaumarealidadeeconmica
mutvel.TaisargumentosexigemumEstadoquemuitomais"inserido"nasociedadequeinsulado23.

QuaisquerquesejamascaractersticasestruturaissubjacentescapacidadedoEstado,osargumentosemfavor
dopapelcentraldoEstadoaplicamsecommaisvigorasituaesnasquaisatransformaoestruturalestna
ordemdodia.Aindustrializao,queofocodosestudosdecasoapresentadosaseguir,oexemploclssico
dessetipodetransformao,masoajusteestruturalexigetambmmaisdoqueumamudanagradual.
tambmquandoatransformaoestnaagendaquemaisnitidamenteserevelaocontrasteentreoEstado
predatrioeodesenvolvimentista.ComodestacaCallaghy,aexistnciapotencialdeumpapelpositivodo
Estadonocriaqualquernecessidadelgicaderealizaodessepotencial.Sociedadeseeconomiasque
"necessitam"deEstadosdesenvolvimentistasnoosobtmnecessariamente,comoamplamenteodemonstrao
casodoZaire.

ZAIRE:UMCASOEXEMPLARDEPREDAO
DesdequeJosephMobutuSeseSekoassumiuogovernodoZaireem1965,eleeseucrculontimonointerior
doaparelhodeEstadozairianotmextradoenormesfortunaspessoaisdasreceitasgeradaspelaexportaoda
impressionanteriquezamineraldopas.Duranteestesvinteanos,oPNBpercapitadoZairedeclinouauma
taxaanualde2,1%aoano,levandoopaspoucoapoucoparaoltimolugarnahierarquiamundialdasnaes
edeixandoapopulaodopasnumamisriaigualoupiordoqueasofridaduranteoregimecolonialbelga.24
OZaire,emsuma,umexemplodemanualdeum"Estadopredatrio"noqualapreocupaodaclasse
polticacomabuscaderendaconverteuasociedadeemsuapresa.

NalinhadeWeber,CallaghyenfatizaasqualidadespatrimoniaisdoEstadozairiano,amisturade
tradicionalismoearbitrariedadequeWeberafirmavaretardarodesenvolvimentocapitalista25.Fielaomodelo
patrimonialista,ocontroledoaparelhodeEstadocabepordireitoaumpequenogrupodeindivduosvinculados
emtermospessoais.Nopinculodopoderesta"panelinhapresidencial",queconsistede"cinqentaetantos
parentesdamaiorconfianadopresidente,ocupandoasmaisimportanteselucrativasposies,taiscomoas
chefiasdoConselhoJudicirio,polciasecreta,MinistriodoInterior,gabinetedoPresidenteeassimpor
diante"26.Seguindoseaestasha"IrmandadePresidencial"quenoconsistedeparentes,mascujoscargos
tambmdependemdeseuslaospessoaiscomoPresidenteesuapanelinhaedeseuslaosmtuos.

UmdosaspectosmaischocanteseirnicosdoEstadozairianoaextensoemqueasrelaesdemercado
dominamocomportamentoadministrativo,novamentequaseumacaricaturadaimagemneoutilitaristado
provvelfuncionamentodeaparelhosdeEstadocriadoresderenda.Umarcebispozairianodescreveuissoda
seguinteforma:

"Porqueemnossostribunaisaspessoasapenasobtmseusdireitosmediantegenerosopagamento
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 
 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
aojuiz?Porqueosprisioneirosvivemesquecidosnasprises?Nodispemdeningumquepossa
pagarojuizqueestdepossedeseusdossis.Porqueemnossasrepartiesadministrativas,
comoosserviospblicos,pedesespessoasparaquevoltemdiaapsdiaparareceberoque
lhesdevido?Senopagaremaofuncionrio,noseroatendidas".27

OprpriopresidenteMobutucaracterizouosistemaquasedamesmaformadizendo:

"Tudoparavender,tudocompradoemnossopas.Enessetrfico,possuirqualquerfatiade
poderpblicoconstituiumverdadeiroinstrumentodetroca,quepodeserconvertidoemaquisio
ilcitadedinheiroououtrosbens."28

Avignciadeumatalticaperfeitademercadopoderiaprimeiravistaparecerinconsistentecomoque
Callaghy29caracterizacomoum"incipienteestadoabsolutistamoderno",masnaverdadeinteiramente
consistente.Opersonalismoeosaquedacpuladestroemqualquerpossibilidadedecomportamentoorientado
pornormasnosnveisinferioresdaburocracia.Almdomais,amercantilizaodoaparelhodeEstadotorna
quaseimpossvelodesenvolvimentodeumaburguesiavoltadaparaoinvestimentoprodutivodelongoprazo
devidocorrosodaprevisibilidadedeaodoEstado.

ApersistnciadoregimeemsimesmopodeserencaradacomoevidnciadequeMobutunomnimoconseguiu
construirumaparelhorepressivodotadodoteormnimodecoernciacorporativanecessriaarechaar
potenciaisconcorrentes.Nemmesmoissocerto.ComorudementeafirmaGould,"aburguesiaburocrtica
devesuaexistnciaaumapoioexternoantigoecontnuo"30.TantoaajudadoBancoMundialcomodenaes
ocidentaisisoladasdesempenhamumpapelimportante,masapresenadetropasfrancesasebelgasem
momentoscrticos(como,porexemplo,emShaba,em1978)temsidocondiosinequanondamanutenode
Mobutunopoder 31.Dessaforma,Mobutuofereceapenasumafrgilprovadoslimitesnosquaispodesemanter
aorientaoparaarendasemminaroaparelhorepressivonecessriosobrevivnciadoregime.32

OZaireconfirmaclaramentequenotantoaburocraciaqueimpedeodesenvolvimento,masaausnciade
umaparelhoburocrticocoerente.OEstado"cleptopatrimonialista"zairianoumamescladepersonalismoe
aparelhoadministrativocompletamentemercantilizado33.precisamenteotipodeEstadodominadopelatroca
queosneoutilitaristaspostulametemem,masosresultadosnoseresumembuscaferozderendaea
incentivosdistorcidos.Afragilidadedocentrodosistemapolticoeconmicosolapaaprevisibilidadedapoltica
necessriaaoinvestimentoprivado.OEstadofracassaatemfornecerosmaisbsicosprrequisitosparao
funcionamentodeumaeconomiamoderna:cumprimentoregulardecontratosfornecimentoemanutenode
infraestrutura,investimentopblicoemsadeeeducao.

OZairecolocatambmalgunsproblemassconcepesconvencionaissobreaimportnciadaautonomiado
Estadonaformulaodeestratgiascoerentesdeajusteedecrescimento.Porumlado,umavezqueoEstado
enquantoentidadecorporativaincapazdeformulareimplementarmetascoerenteseumavezqueas
decisespolticassotomadasemfavordeelitesprivadas,oEstadopoderiaserconsideradocomo
inteiramentedesprovidodeautonomia.Essafaltadeautonomiaoquepermiteoprevalecimentodaorientao
contagianteparaarenda.Aomesmotempo,noentanto,impressionantecomooEstadozairianono
controladopelasociedade.Ele"autnomo"nosentidodequesuasmetasnoderivamdaagregaode
interessessociais.Essa"autonomia"noampliaacapacidadedoEstadodeadotarsuasprpriasmetas,esim
afastareaessociaiscrticasasuadominaoarbitrria.Ocasozairianosugerequeorelacionamentoentrea
capacidadedeaoeaautonomiadoEstadoprecisaserrepensadoissosetornaaindamaisevidenteno
examedos"Estadosdesenvolvimentistas"doLesteasitico.

ESTADOSDESENVOLVIMENTISTAS
EnquantoEstadoscomoodeMobutuofereciamdemonstraesprticasdasperversesprevistaspelas
concepesneoutilitaristasdoEstado,umconjuntodiferentedenaesameiocaminhoaoseuredorestava
escrevendoregistroshistricosqueconfirmavamasexpectativasinstitucionalistas.Aofimdosanossetenta,o
sucessoeconmicodosnovospasesindustriais(NPIs)doLesteasitico,CoriaeTaiwan,eracadavezmais
interpretadocomodependentedoativoenvolvimentodoEstado34,mesmoporobservadoresdotadosdeuma
inclinaoneoclssica35.OscasosdoLesteasiticonosoapenasimportantesporquesugiramqueos
encravesinstitucionaisdaagendaanteriordetransformaoindustriallocalnopodiamserirrelevantes
execuobemsucedidadeumaagendadeajuste.TaisEstadosconstituem,acimadetudo,oscasos
paradigmticostantodarpidaindustrializaolocalcomodeajusteamercadosinternacionaismutveis.

OModeloJapons.Aoprocurarbasesinstitucionaissobreasquaispromoveraindustrializaorpida,osNPIs
doLesteasiticoadotaramomodeloregionaldoEstadoativooJapo.Anlisesdocasojaponsoferecemum
timopontodepartidaparaacompreensodo"Estadodesenvolvimentista".OrelatodeChalmersJohnson
sobreosanosdouradosdoMITI(MinistriodoComrcioInternacionaledaIndstria)36forneceumdos
melhoresquadrosdoEstadodesenvolvimentistaemao.Suadescrioparticularmentefascinanteporque
correspondedemodoinequvocoaoquepoderiasernaprticaumaacuradaimplementaodasidiasde
GershenkroneHirschman.

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
NosanosdeescassezdecapitalqueseseguiramSegundaGuerraMundial,oEstadojaponsfuncionavacomo
substitutodemercadosdecapitalpoucodesenvolvidos,aomesmotempoque"induzia"mudanasnasdecises
deinvestimento.AsinstituiesdeEstado,desdeosistemadecaptaodepoupanaviaCorreiosatoBanco
deDesenvolvimentodoJapo,foramcruciaisnaobtenodocapitalnecessrioaoinvestimentoindustrial.A
centralidadedoEstadonofornecimentodenovoscapitais,porsuavez,fezcomqueoMITIassumisseumpapel
centralnapolticaindustrial.DadoseupapelnaaprovaodeemprstimosdeinvestimentodoBancode
DesenvolvimentodoJapo,suaparticipaonaalocaodedivisasparafinsindustriaiselicenasde
importaodetecnologiaestrangeira,suacapacidadedefornecerisenesfiscaisesuacapacidadedearticular
"cartisdeorientaoadministrativa"queregulamentariaaconcorrnciaemumsetor,oMITIestavaem
perfeitascondiesde"maximizaroprocessoinduzidodedeciso".37

AlgunspodemacharexageradaacaracterizaoqueJohnsonfazdoMITI,"indubitavelmenteamaior
concentraodecapacidadecerebraldoJapo",maspoucosnegariamofatodequeatrecentemente"os
rgospblicosatraemosmaistalentososgraduandosdasmelhoresuniversidadesdopas,eoscargospblicos
demaiornvelnessesministriosforameaindasoosmaisprestigiososdopas".38

Portanto,existeumaspectonitidamenteweberianonoEstadodesenvolvimentistajapons.Osfuncionrios
contamcomostatusespecialqueWeberconsideravaessencialaumaverdadeiraburocracia.Seguemcarreiras
delongoprazonointeriordaburocraciaeatuamgeralmentedeacordocomregrasenormasestabelecidas.
Taiscaractersticasvariamumpouconaburocraciajaponesa,masosrgosmenosburocrticosemais
clientelistas,comooMinistriodaAgricultura,emgeralsoencaradoscomo"bolsesdebviaineficincia"39.
SeoJapoconfirmaasdeclaraesweberianasrelativasnecessidadedeumaburocraciacoerente,
meritocrtica,indicatambmanecessidadedeiralmdetaisprognsticos.TodasasdescriessobreoEstado
japonsenfatizamocarterindispensveldesistemasinformais,tantointernoscomoexternos,ao
funcionamentodoEstado.Sistemasinternosparticularmenteo"gakubatsu",queconsisteemlaosentre
colegasdeclassenasuniversidadesdaelitedeondeserecrutamosfuncionriossocruciaiscoernciada
burocracia.40Taisredesinformaisconferemburocraciaumacoernciainternaeidentidadecorporativaque
porsisameritocracianopoderiaoferecer.Ofatodequeacompetnciaformal,enooslaosclientelistas
oulealdadestradicionais,sejaorequisitoprimeiroparaoingressonaredetornamuitomaisplausvelqueo
desempenhoeficazpasseaserumatributovalorizadoentremembrosleaisdosdiversos"batsu".Oresultado
geralumaespciede"weberianismoreforado",noqualos"elementosnoburocrticosdaburocracia"
reforamaestruturaorganizacionalformal,damesmaformaqueos"elementosnocontratuaisdocontrato"
deDurkheimreforamomercado.41

Redesexternasquevinculamosetorestatalaoprivadosoaindamaisimportantes.ComoafirmaChieNakane,
"ateiaadministrativatecidademodomaisacabadonasociedadejaponesadoquetalvezemqualqueroutra
sociedadedomundo"42.ApolticaindustrialjaponesadependefundamentalmentedoslaosquevinculamoMITI
eosmaioresgruposindustriais.43Laosentreaburocraciaeopoderprivadosoreforadospelopapel
contagiantedosexalunosdoMITI,que,atravsdosamakudar(a"geraodocu"deaposentadoriaprecoce),
acabamocupandoposieschavenoapenasemempresasindividuais,mastambmnasassociaes
industriaiseorganizaessemigovernamentaisquecompem"olabirintodeorganizaesintermediriase
redespolticasinformais,ondeocorregrandepartedodemoradotrabalhodeformaodeconsenso".44

AcentralidadedoslaosexternoslevoualgunsaafirmarqueaeficciadoEstadoprocede"nodesuaprpria
capacidadeinerentemasdacomplexidadeeestabilidadedesuainteraocomatoresdomercado".45Essa
perspectivaumcomplementonecessrioadescriescomoasdeJohnson,masimplicaoperigodeconceber
asredesexternaseacoernciacorporativainternacomoexplicaesalternativasopostas.Emvezdisso,a
coernciaburocrticainternadeveriaserconsideradacomoprcondioessencialefetivaparticipaodo
Estadoemredesexternas.SeoMITInofosseumaorganizaoexcepcionalmentecompetenteecoesa,no
poderiaparticiparemredesexternasdaformacomoofaz.SeoMITInofosse"autnomo"nosentidodeser
capazdeformularsuasprpriasmetasdemodoindependenteedeconfiarqueseusfuncionriosiroencarara
implementaodesuasmetascomoimportantetambmparasuascarreirasindividuais,poucoteriaentoa
ofereceraosetorprivado.A"autonomiarelativa"doMITIoqueviabilizasuadedicaoaosproblemasde
aocoletivadocapitalprivado,ajudandoocapitalcomoumtodoaencontrarsoluesquedeoutraforma
seriamdifceisdealcanar,mesmonointeriordoorganizadssimosistemaindustrialjapons.

A"autonomiainserida"oinversodadominaoabsolutistaincoerentedoEstadopredatrioeconstituiachave
organizacionalparaaeficciadoEstadodesenvolvimentista.Essaautonomiadependedeumacombinao
aparentementecontraditriaentreisolamentoburocrticoweberianoeinserointensanaestruturasocial
circundante.Aformadeseobtertalcombinaocontraditriadepende,claro,tantodocarterhistoricamente
determinadodoaparelhodeEstadocomodaestruturasocialnaqualestinserida,comoilustrauma
comparaoentreoJapoeosNPIsdoLesteasitico.

CoriaeTaiwan.ACoriaeTaiwanpossuemdistintasestruturasdeEstadoassociadasadiferentesbases
sociaisdesustentao,padresdeorganizaoindustrialeestratgiaspolticas46.Apesardisso,compartilham
caractersticascruciais.Emambosospases,asiniciativaspolticasquefacilitaramatransformaoindustrial
estavamenraizadasemumaorganizaoburocrticacoerenteecompetente.EmboraambososNPIsdoLeste
asiticopareammaisautnomosqueoEstadojapons,exibemelementosda"autonomiainserida"quefoi
crucialaosucessodoJapo.
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 
 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
Aocompararaburocraciacoreanacomamexicana,KimByungKookressaltaqueenquantooMxicoaindatem
deinstitucionalizarorecrutamentoporconcursoparaosetorpblico,noEstadocoreanoasprovas
meritocrticasparaoserviopblicovmsendorealizadaspararecrutarencarregadosdesde788D.C.,por
maisdemilanos47.AdespeitodacaticahistriapolticadaCorianosculovinte,aburocraciatemsido
capazdeescolherseustaffentreosmaistalentososmembrosdasmaisconceituadasuniversidades.Dados
sobreaseletividadedosexamesparaoserviopblicosuperiorsoquaseidnticosaosoferecidosporJohnson
paraoJapo.Apesardonmeroanualderecrutadosparaoserviopblicosuperiorteraumentadosetevezes
entre1949e1980,apenascercade2%daquelesqueprestamoconcursosoaprovados.48

Juntocompadressimilaresderecrutamentovemainculcaaodeuma"culturacorporativa"particular.A
discussodeChoi 49sobreoDepartamentodePlanejamentoEconmico,porexemplo,observaomesmotipode
confianaeespritocorporativoquecaracterizaoMITInadescriodeJohnson.Porfim,comonoJapo,o
recrutamentomeritocrticoviauniversidadesdeeliteeaexistnciadeumforteethosorganizacionalcriamo
potencialparaaconstruoderedesdesolidariedadeinterpessoaldetipo"batsu"nointeriordaburocracia.
Examinandoosaprovadosnoconcursoaoserviopblicode1972,Kimdescobriuque55%eramgraduadospela
UniversidadeNacionaldeSeule,destes,40%eramgraduadosporduasconceituadasescolassecundriasde
Seul.50

Emboraaburocraciacoreanapareaumarqutipo,aexperinciadaCoriamostratambmainsuficinciade
umatradioburocrtica.Nosanoscinqenta,nogovernodeRheeSyngman,oconcursoaoserviopblicofoi
amplamentedispensado,eapenascercade4%daquelesqueocupavamcargosdenvelsuperioringressaram
viaconcurso.Tampoucoaquelesqueentraramnoserviopblicosuperiorpodiamcontarcomascensoa
escalesmaiselevadosatravsdeumprocessopadrodepromoointerna.Emvezdisso,osescales
superioreserampreenchidosprincipalmentenabasede"indicaesespeciais"denaturezapoltica.51

OcarterdaindicaoepromooburocrticasnogovernodeRhee,naturalmente,inteiramentecoerente
comocarterdeseuregime.EmboraRheegovernassemedianteumacertadosedeindustrializaopor
substituiodeimportaes,seuregimeeramaispredatrioquedesenvolvimentista.AajudamassivadosEUA,
naverdade,financiavasubstancialcorrupogovernamental.Dependendodedoaesdosetorprivadopara
financiarsuadominaopoltica,Rheeficavamercdelaosclientelistascomhomensdenegciose,como
eradeesperar,"asatividadesvoltadasparaarendaeramgeneralizadasesistemticas".52

Semumatradioburocrticaarraigada,plenamentedesenvolvida,nemareformulaodeplanosdecarreiras
burocrticasdoregimedeParknemsuareorganizaodoaparelhodeplanejamentopolticoeconmicoteriam
sidopossveis.SemumapoderosabaseadicionaldecoesonosescalessuperioresdoEstado,atradio
burocrticateriacontinuadoineficaz.Semacombinaodeambasteriasidoimpossveltransformararelao
doEstadocomocapitalprivado.

Somentecomaascensoaopoderdeumgrupocomfortesconvicesideolgicaseestreitoslaospessoaise
organizacionaisoEstadoseriacapazde"reconquistarsuaautonomia".53Osfuncionriosjunioresenvolvidosno
golpelideradoporParkChungHeeeramunidostantoporconvicesreformistasquantoporestreitoslaos
interpessoaisdesenvolvidossimultaneamentenaexperinciadetrabalhoeemestreitoslaosderedetipo
"batsu"originriosdaacademiamilitar.54Asuperposiodessanovamarcadesolidariedadeorganizacionalpor
vezesaviltavaaburocraciacivildoEstadonamedidaemquemilitareseramaladosacargosdecpula,mas
emgeralosmilitaressevaliamdainflunciafornecidaporsuaprpriasolidariedadecorporativaparafortalecer
eaomesmotempodisciplinaraburocracia.NogovernodeParkaproporodecargosdenvelsuperior
preenchidosporaprovadosemconcursosquintuplicou,eapromoointernaseconverteunoprincipalmeiode
preenchertodososescalesacimadeles,comexceodasindicaesparaoscargospolticosmaiselevados.55

UmadascaractersticasdarevitalizaoburocrticadoEstadofoiaposiorelativamenteprivilegiadamantida
porum"rgopiloto"isolado,oDepartamentodePlanejamentoEconmico(DPE).Dirigidoporumdeputadoe
primeiroministro,oDPEfoiescolhidoporParkparaserum"superrgo"dareaeconmica.56Seupoderde
coordenarapolticaeconmicamedianteocontroledoprocessooramentrioampliadopormecanismos
comooComitConsultivodosMinistrosEconmicosepelofatodequeseusdirigentescostumamser
promovidosacargosdelideranaemoutrosministrios.57Comonocasojapons,aexistnciadeum"rgo
piloto"nosignificaqueaspolticasnosejamcontestadasnointeriordaburocracia.ODPEeoMTI(Ministrio
doComrcioedaIndstria)freqentementeseencontramemfortesdesavenassobreapolticaindustrial.58
Apesardetudo,aexistnciadeumdeterminadorgodotadodelideranageralmentereconhecidanarea
econmicapossibilitaaconcentraodetalentoeespecializaoeconferepolticaeconmicaumacoerncia
quefaltaaumaparelhodeEstadodeorganizaomenosdefinida.

QuandooregimedeParkassumiuopoder,seuobjetivopareciasernoapenasisolarsedocapitalprivado,
masdominlocompletamente.Processoscriminaiseconfiscodebensforamusadoscomoameaas,eos
lderesdaindstriacaminhavampelasruas,desonradoscomoparasitascorruptos.Essequadrologomudouna
medidaemqueParkpercebeuquenecessitavaaproveitarainiciativaprivadaeaperciagerencialpara
alcanarsuasmetaseconmicas.59Comotempo,eparticularmentenosanossetenta,oslaosentreoregime
eosmaioreschaebol(conglomerados)tornaramsetoestreitosqueeconomistasvisitantesconcluamque
"CoriaS.A."erasemdvidaumadescriomaisadequadadasituaonaCoriadoque"JapoS.A."60

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
TalcomonocasodoJapo,arelaosimbiticaentreoEstadoeoschaebolestavafundadanofatodequeo
Estadotinhaacessoaocapitalnumambientedeescassezdecapital.61Atravsdesuacapacidadedealocar
capitaloEstadopromoviaaconcentraodopodereconmico.nasmosdoschaebole"orquestrava
agressivamente"suasatividades.62Aomesmotempo,oregimedeParkdependiadoschaebolpara
implementaratransformaoindustrialqueconstituaseuprojetoprincipaleabaseparasualegitimao.

AinserodoEstadocoreanoduranteogovernodeParkeraumassuntomuitomais"dacpulaparabaixo"do
queoprottipojapons,carecendodeassociaesintermediriasbemdesenvolvidaseconcentrandosenuma
quantidadebemmenordeempresas.Otamanhoeadiversificaodosmaioreschaebolrealmentelhes
conferiaminteressesqueeramrelativamente"abrangentes"63emtermossetoriais,deformaqueopequeno
nmerodeatoresnolimitavaoalcancesetorialdoprojetocomumdeacumulao.Ademais,oEstadocoreano
nopodiareivindicaramesmarelaoinstitucionalgeneralizadacomosetorprivadoqueosistemaMITI
fornecia,enuncaconseguiuevitarinteiramenteoperigodequeinteressesparticularistasdefirmasindividuais
pudessemlevlodevoltarumoimprodutivaorientaoparaarenda.Pelomenoseraessaapercepodos
tecnocratas"dissidentes"doDPEquesentiam,noinciodosanosoitenta,quejestavamaisdoquenahorade
oEstadocomearasedistanciardasdemandasderecursosdosmaioreschaebol 64.

ACoriaestforandooslimitesnosquaisainseropodeseconcentraremunspoucoslaossemse
degenerarempredaoparticularista.Oriscooposto,deenfraqueceroslaoscomocapitalprivado,
ameaandoacapacidadedoEstadodegarantirinformaesplenasedecontarcomosetorprivadoparasua
efetivaimplementao,representadopelasegundadiscpularegionalproeminentedomodelojapons,
Taiwan.

EmTaiwan,comonaCoria,oEstadotinhasidocentralaoprocessodeacumulaoindustrial,drenandocapital
parainvestimentosderisco,ampliandoacapacidadedeempresasprivadasenfrentaremmercados
internacionaiseassumindofunesdiretamenteempresariaisatravsdeempresasdepropriedadeestatal.Em
Taiwan,comonaCoria,acapacidadedeoEstadodesempenharessepapeldependiadeumaburocracia
weberianaclssica,derecrutamentomeritocrata,crucialmenteconsolidadaporformasorganizacionaisextra
burocrticas.TalcomonocasodoEstadocoreano,oregimedoKMT(Kuomintang)baseiasenumacombinao
entretradiopereneetransformaoradical,masdiferenasnaexperinciahistricadosdoisEstados
levaramapadresmuitodiferentesderelaescomosetorprivadoe,conseqentemente,apadresmuito
diferentesdeiniciativaestatal.AtransformaodoEstadodoKuomintangqueacompanhousuachegadaa
TaiwantoimpressionantequantoasmudanasocorridasentreosgovernoscoreanosdeRheeePark.No
continente,oregimedoKMThaviasidoamplamentepredatrio,crivadopelaorientaoparaarendaeincapaz
deevitarqueinteressesparticularesdeespeculadoresprivadosminassemseusprojetoseconmicos.Nailha,o
partidoserecomps.Liberadodesuavelhabaselatifundiriaeamparadopelofatodequeosmembros"mais
notoriamentecorruptosenocivos"daelitecapitalistanoacompanharamChiangKaiShekparaailha65,oKMT
foicapazdereestruturarcompletamenteseuslaoscomocapitalprivado.Umaorganizaopartidriacorrupta
echeiadefacespassouaseaproximardoEstadopartidoleninistaquehaviaaspiradoserdesdeocomeo66,
dotandoassimaburocraciadeEstadodeumafontereforadoradacoesoecoernciaorganizacionaismais
poderosaeestveldoqueaqueteriasidopropiciadaapenaspelaorganizaomilitar.

Dentrodoaparelhogovernamentalconsolidado,oKMTreuniuumpequenoconjuntodeorganizaesdaelite
polticoeconmicacomamplitudeeperciasimilaressdoMITIdoJapo,oudoDPEdaCoria.67OConselho
dePlanejamentoeDesenvolvimentoEconmico(CPDE)acorporificaoatualdoladoplanejadordo"staff
econmicogeral".Noumrgoexecutivomas,"emtermosjaponeses,situaseemalgumpontoentreoMITI
eaSecretariadePlanejamentoEconmico".68ODepartamentodeDesenvolvimentoIndustrial(DDI)do
MinistriodeAssuntosEconmicosocupadobasicamenteporengenheirosedesempenhaumpapelmaisdireto
empolticassetoriais.Ambososrgos,talcomoseuscorrelatosnaCoriaenoJapo,tmtradicionalmente
obtidosucessonaatraodos"melhoresemaisbrilhantes".OstafftendeasertantodemembrosdoKMT
comodegraduadospelaUniversidadeNacionaldeTaiwan,daelitedopas.69

SemnegaratransformaofundamentalnocarterdoaparelhodoKuomintang,tambmdignodenotaque,
talcomonocasodaCoria,aexistnciadeumaantigatradioburocrticapropiciouaoregimeum
fundamentosobreoqualseconsolidar.Nosetratavaapenasdeumaorganizaodepartidoquepropiciava
coesopolticanacpula,mashaviatambmumaburocraciaeconmicacomconsidervelexperincia
gerencial.AComissoNacionaldeRecursos(CNR),porexemplo,fundadaem1932,dispunhadeumstaffde12
000funcionriosem1944eadministravamaisde100empresaspblicascujocapitalconsorciadorepresentava
metadedocapitaltotaldetodasasempresaschinesas.Eraumailhaderecrutamentorelativamente
meritocrticonointeriordoregimecontinental,eseusexintegrantespassaramposteriormenteadesempenhar
umpapelcapitalnaadministraodapolticaindustrialdeTaiwan.70

Aexperinciaadversadeseraviltadapelosinteressesparticularistasdeespeculadoresprivadosnocontinente
levoulideranapolticadoKMT,bemcomoaosexintegrantesdaCNR,adepositarumadesconfianabsica
nocapitalprivadoealevarasriooselementosanticapitalistasdospronunciamentosideolgicosdeSunYat
Sen.Taispredileeseramreforadaspelofatopragmticodequeofortalecimentodecapitalistasprivadosem
Taiwanenvolviaoaumentodopoderdeumaeliteprivadaetnicamentedistintaepoliticamentehostil.Portanto,
dificilmentesurpreendequeemvezdepassaraspropriedadesjaponesasparaosetorprivado,como
recomendavamseusconselheirosamericanos,oKMTmanteveocontrole,gerandoumdosmaioressetores
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 
 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR

estatizadosnomundonocomunista.71OquesurpreendentequeasempresasestatizadasdeTaiwan(EEs),
aocontrriodopadrodeineficinciaedficitfinanceiroqueemgeralseconsideraintrnsecooperaode
taisempresas72,eramemsuamaiorpartenoslucrativascomoeficientes.

EmTaiwan,asEEstmsidoinstrumentoschavedodesenvolvimentoindustrial.Almdosetorbancrio,quefoi
estatizadotalcomonaCoriapsRhee,asempresasestatizadaseramresponsveispelamaiorparteda
produoindustrialnosanoscinqentae,apsteremdeclinadoumpouconosanossessenta,suaparticipao
expandiusenovamentenosanossetenta74.AsEEssoparticularmenteimportantesnossetoresbsicose
intermedirios.AChinaSteel,porexemplo,tempossibilitadoaTaiwanconseguirsobrepujartodosos
exportadoresdeaodaOECDnomercadojapons.75OsetorempresarialdoEstadonoapenasofereceuma
contribuioempreendedoradireta,mastambmumcampodetreinamentoparalideranaeconmicana
burocraciacentraldoEstado.76Dessaforma,aformaoempolticaeconmicaemTaiwancresceapartirde
"umapoucocompreendidamasaparentementevigorosaredepolticaquevinculaosgabineteseconmicos
centraissempresas(e)bancospblicos..."77

OquechocanacomparaodeTaiwancomaCoriaeoJapoamedidanaqualosetorprivadotaiwans
temestadoausentedasredesdepolticaeconmica.Aindaqueatendnciaatualseja"expandire
institucionalizarelementosdetomadadedecisovindosdeindustriais,financistaseoutros"78,asrelaes
histricasentreoEstadodoKMTeocapitalprivado(principalmentetaiwans)tmsidosuficientemente
distantesparaqueselevanteaquestodesabersea"insero"realmenteumcomponentenecessriodo
Estadodesenvolvimentista.

OEstadotaiwansinquestionavelmenteoperadeformaeficazcomumconjuntomenosdensodelaosderede
pblicaprivadadoqueasversescoreanaejaponesadoEstadodesenvolvimentista.Apesardetudo,suafalta
deinseronodeveserexagerada.Nofcilisollodosetorprivado.

Golddemonstrouasestreitasrelaesqueexistiamentreogovernoeonascentesetortxtilnosanos
cinqenta,bemcomoopapelintermedirioqueogovernodesempenhounodesenvolvimentodaindstriade
semicondutoresnosanossetenta.WadeobservaquefuncionriosdoDDIgastamumafraosubstancialdeseu
tempovisitandoempresaseestoengajadosemalgumacoisamuitosemelhante"orientaoadministrativa"
doMITI79.EsseautorapresentaumexemploesclarecedordantimainteraodoEstadocomocapitalprivado
emsuadiscussosobreasnegociaesentreprodutoresdematriaprimaeascompanhiastxteisnosetorde
fibrassintticas.Enquantoasnegociaesformaisenvolviamaassociaoindustrial(Associaodos
FabricantesdeFibras)jusanteeomonopliointerno(umajointventureentreEstadoeoMNC)montante,os
administradoresdoEstadosempreestiveramenvolvidos80.Aoseengajarnestetipodenegociao,os
administradoresdoEstadogarantemquenemosesforosdopaspelaretrointegraoemprodutos
intermediriosnemacompetitividadeexportadoradeseusprodutorestxteissejamameaadosporconflitos
privadosnoresolvidos.Asredesinformaisentreopblicoeoprivadopodemsermenosdensasdoquenos
outrosdoiscasos,massonitidamenteessenciaispolticaindustrialdeTaiwan.

Almdedefiniroslimitesaosquaissepodereduzirainsero,ocasotaiwansressaltaarelaosimbitica
entreautonomiadoEstadoeapreservaodacompetiodemercado.OpapeldaautonomiadoEstadona
preservaodasrelaesdemercadotambmcrucialnaCoriaenoJapo,masmaisevidentenocasode
Taiwan.81

Aevoluodaindstriatxtilrepresentaomelhorexemplo.82Noinciodosanoscinqenta,K.Y.Yin,opondose
sabedoriadoseconomistaseducadosnosEUAqueaconselhavamseugoverno,decidiuqueTaiwandeveria
desenvolverumaindstriatxtil.Oresultadofoio"programadetrustificao"txtilque,aofornecerum
mercadoseguroematriasprimas,minimizavaoriscodoempreendimentoenvolvidoemingressarnosetore
conseguiainduzircomxitooingressodecapitalprivado.Nessafaseinicial,oEstadoerapatrocinadornuma
perspectivahirschmanianaclssica,induzindodecisesdeinvestimentoeestimulandoaofertade
empreendimentos.83

Oprogramade"trustificao"emsimesmoincomumapenasatopontoemqueoEstadosedispunhaa
participarafimdegarantirqueainiciativafossepromissoracasocontrrio,eramuitoparecidacomas
polticasdamaioriadospaseslatinoamericanosnasfasesiniciaisdeindustrializao.Oqueincomumque
oprogramadetrustificaonosetornouuminstrumentodosempresriosqueohaviagerado.Emvezdisso,o
regimedoKMTprogressivamenteexpsseus"capitalistasdeestufa"aosrigoresdomercado,tornandoascotas
deexportaodependentesdaqualidadeepreodosprodutos,poucoapoucodesviandoincentivosparaas
exportaesefinalmentediminuindoaproteocomopassardotempo.84Dessaforma,oEstadofoicapazde
propiciarosurgimentodeum"livremercado"emvezdepermitiracriaode"abrigosrentveis".Sema
autonomiaviabilizadaporumpoderosoaparelhoburocrtico,teriasidoimpossvelimporoincmododalivre
competioaumtalconjuntoacomodadodecapitalistas.

OexemploreforaopontoanteriormentelevantadoemrelaoinseroeautonomianoJapo.Ocapital
privado,principalmenteaqueleorganizadoemestreitasredesoligopolistas,notendeaserumaforapoltica
emfavordemercadoscompetitivos.TampoucopodeumEstadoqueumcontadorpassivodetaisinteresses
oligopolistasdaraelesaquiloquenoestodispostosaoferecerporsimesmos.ApenasumEstadoque

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR

capazdeagirdemodoautnomopodeforneceressebemcoletivoessencial.Ainseronecessriapara
informaeseimplementao,massemautonomiaainseroirdegenerarseemumsupercartelvoltado,
comotodososcartis,proteodeseusmembroscontramudanasnostatusquo.

Umaltimacaracterstica,igualmenteimportantedoEstadodesenvolvimentistatambmilustradapelocaso
taiwans.Emboraogovernotenhaseenvolvidoprofundamenteemumasriedesetores,oEstadotaiwans
extremamenteseletivoemsuasintervenes.Aburocraciaopera,naspalavrasdeWade85,comoum
"mecanismofiltrante",concentrandoaatenodosplanejadorespolticosedosetorprivadoemprodutose
processoscruciaisaofuturocrescimentoindustrial.ComoamaiorpartedaestratgiataiwanesadoKMT,a
seletividadeemparteeraumareaoexperinciaprvianocontinente,tendopassadopelosdesastresdeum
aparelhodeEstadosuperdilatado,oKMTestavadeterminadoapreservarsuacapacidadeburocrticanonovo
ambiente.86Contudo,aseletividadepareceserumacaractersticageraldoEstadodesenvolvimentista.
Johnson87descrevecomooEstadojapons,tendoexperimentadointervenodiretaeminuciosanoperodo
prSegundaGuerraMundial,limitouseaselecionarestrategicamenteoenvolvimentoeconmiconops
guerra,eOkimoto88chegaaopontodeobservarque,emtermosdeseutamanhoglobal,oEstadojapons
poderiaserconsiderado"minimalista".

ADinmicadoEstadosDesenvolvimentistas.AscaractersticasestruturaissalientesdoEstado
desenvolvimentistadevemagoraseresclarecidas.Acoernciacorporativaconfereaelesacapacidadede
resistiraincursespromovidaspela"moinvisvel"damaximizaoindividualporburocratasinternamente,
predominamcaractersticasweberianas.Altamenteseletivos,orecrutamentomeritocrticoeasrecompensas
decarreirasdelongoprazocriamcompromissoeumsensodecoernciacorporativa.OsEstados
desenvolvimentistastmsebeneficiadodeextraordinriascapacidadesadministrativas,mastambm
restringemsuasintervenessnecessidadesestratgicasdeumprojetotransformador,utilizandoseupoder
paraseletivamenteimporforasdemercado.Ontidocontrasteentreocarterprburocrtico,patrimonialista
doEstadopredatrioeocartermaisestreitamenteweberianodosEstadosdesenvolvimentistasdeveria
provocardvidasnaquelesqueatribuemaineficciadosEstadosdoTerceiroMundosuanaturezaburocrtica.
Afaltadeburocraciapodeestarmaisprximadodiagnsticocorreto.

Aomesmotempo,aanlisedoscasosdoLesteasiticosublinhaofatodequeos"elementosnoburocrticos
daburocracia"podemsertoimportantesquantoos"elementosnocontratuaisdocontrato"89.Redes
informaisderazeshistricas,ouorganizaespartidriasoumilitaresdemalhaapertada,ampliarama
coernciadasburocraciasdoLesteasitico.Quersejamesseslaosbaseadosemcompromissocomuma
instituiocorporativaparalelaouemdesempenhodosistemaeducacional,reforammaisocarteraglutinante
daparticipaonaestruturaformaldeorganizaodoqueoaviltamentoproduzidonopadropredatriopelas
redesinformaisbaseadasemparentescoouemlealdadesgeogrficasparoquianas.

Tendoconseguidolimitarcomxitoocomportamentodosocupantesdecargosbuscademetascoletivas,o
Estadopodeatuarcomalgumaindependnciaemrelaoapressessocietaisparticularistas.A"autonomia"do
Estadodesenvolvimentista,contudo,deumcartercompletamentediferentedadominaodesorientada,
absolutistadoEstadopredatrio.Nosetrataapenasde"autonomiarelativa"nosentidoestruturalmarxistade
serconstrangidopelasexignciasgenricasdaacumulaodecapital.umaautonomiainseridaemum
conjuntoconcretodelaossociaisqueamarraoEstadosociedadeefornececanaisinstitucionalizadosparaa
contnuanegociaoerenegociaodemetasepolticas.

Afimdecompreendercomosurgiuessafelizcombinaodeautonomiaeinsero,necessriocolocaro
Estadodesenvolvimentistanocontextodeumaconjunturadefatoresnacionaiseinternacionais.OsEstados
desenvolvimentistasdoLesteasiticoiniciaramoperodopsSegundaGuerraMundialcomheranasdeantigas
tradiesburocrticaseconsidervelexperinciaprguerraemintervenoeconmicadireta,naCoriae
Taiwansobcolonialismojapons.ASegundaGuerraMundialesuasconseqnciasdotaramtodosessesEstados
deambientessociaisincomuns.Aselitesagrriastradicionaisestavamdizimadas,gruposindustriais
desorganizadosedescapitalizadoseosrecursosexternosseescoavampeloaparelhodeEstado.Oresultadoda
guerra,incluindo,ironicamente,aocupaoamericananoJapoenaCoria,90aumentouqualitativamentea
autonomiadessesEstadosemfacedaselitesnacionaisprivadas.Acombinaodacapacidadeburocrtica
historicamenteacumuladacomaautonomiageradaconjunturalmentecolocavaosemumasituao
historicamenteexcepcional.

Aomesmotempo,aautonomiadoEstadoerarestringidapelocontextointernacional,tantogeopolticoquanto
econmico.EssesEstadoscertamentenoestavamlivresparafazerahistriacomoquisessem.Ocontexto
internacionalexcluaaexpansomilitar,masgeravaclarasameaasexternas.Aexpansoeconmicanoera
apenasabasedesustentaodalegitimidade,mastambmdemanutenodecapacidadesdefensivasemface
detaisameaas.Ahegemoniaamericana,deumlado,eoexpansionismodocomunismoasitico,poroutro,
nolhesdeixavamuitaescolhaanoserconfiarbasicamentenocapitalprivadoenquantoinstrumentode
industrializao.Oambienteconspirouparacriaraconvicodequeaindustrializaorpidaevoltadaao
mercadoeranecessriasobrevivnciadoregime.OtamanhoreduzidodessesEstadosesuafaltaderecursos
tornavabvioopapeldacompetitividadeexportadoranaindustrializaobemsucedida.

OcompromissocomaindustrializaomotivavaessesEstadosapromoverocrescimentodocapitalindustrial
local.Suaexcepcionalautonomialhespermitiadominar(pelomenosinicialmente)aformaodoslaosque

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
uniamocapitaleoEstado.Apartirdessaconjunturasurgiuotipode"autonomiainserida"quecaracterizou
essesEstadosduranteosperodosmaismarcantesdeseucrescimentoindustrial:umprojetopartilhadoporum
aparelhoburocrticoaltamentedesenvolvidoeumconjuntorelativamenteorganizadodeatoresprivadosque
podiafornecerinformaesteiseimplementaodescentralizada.

DesenvolvimentosrecentessugeremqueaautonomiainseridanoumacaractersticaestticadoEstado
desenvolvimentista.EmcontrastecomadominaoabsolutistadoEstadopredatrio,quepareceserauto
consolidante,aautonomiainseridatemsido,numaextensosurpreendente,seuprpriocoveiro.Oprprio
sucessodoEstadodesenvolvimentistanaestruturaodaacumulaodecapitalindustrialalterouanatureza
dasrelaesentreocapitaleoEstado.Namedidaemqueocapitalprivadosetornamenosdependentedos
recursosfornecidospeloEstado,diminuiarelativapredominnciadeste.AinflunciadoMITInosanosoitenta
nopodesercomparadacomaeradeourodosanoscinqentaedoinciodossessenta.Oschaebolcoreanos
atualmentepodempenetrardiretamentenosmercadosinternacionaisdecapital 91,eacapacidadedoEstadode
vetarseusprojetosconseqentementetemsedesgastado.92

AcapacidadedosaparelhosdeEstadodecomandaraslealdadesdosmaistalentososgraduadosdasmelhores
universidadestambmcomeouasedesgastarnamedidaemqueascarreirasprivadaspassaramasermais
compensadoras.Wade93observa,porexemplo,queaproporodemestresePhDsqueingressamnoservio
governamentalemTaiwantmdecrescidosubstancialmenteenquantoseelevaacotadosqueingressamno
setorprivado,oquenodeadmirardadoocrescimentodiferencialdossalriosentreosetorpblicoeo
privado.Restasaberseocorporativismotradicionaleacoernciacorporativadaburocraciapodesermantida
emfacedetaistendncias.Demodoaindamaisfundamental,ocrescimentoeconmicotornoumaisdifcil
legitimarumprojetonacionalqueseconcentreestritamentenaacumulaodecapital.Orenascimentode
demandasdistributivistas,tantoemtermospolticoscomoeconmicos,noseadaptademodoharmoniosocom
asredesdaeliteeasestruturasburocrticasquefomentaramoprojetooriginaldeacumulaoindustrial.94

NoexistemotivoparasuporqueoEstadodesenvolvimentistapermanecernaformaqueaquifoidescrita.
TampoucopodemospresumirquesetaisaparelhosdeEstadopersistissemnaformaatualiriampromovera
satisfaodefuturasmetassociais.Elessemostraramterrveisinstrumentosdeincentivoacumulaode
capitalindustrialmas,comtodaaprobabilidade,terodesetransformarafimdedarcontadeproblemase
oportunidadescriadaspelosucessodeseuprojetoinicial.

BRASILENDIA:CASOS"INTERMEDIRIOS"
Depoisdecaracterizarocontrasteentrea"autonomiainserida"doEstadodesenvolvimentistadoLesteasitico
eoabsolutismoincoerentedoregimepredatriozairiano,horadeexaminarcomooselementosdessesdois
tiposideaispodemsecombinardediferentesformasparaproduzirresultadosquenemsopuramente
predatriosnemconsistentementedesenvolvimentistas.OBrasileandiaoferecemamplailustraodecomo
oselementosdotipodesenvolvimentistaidealpodemsecombinarcomcaractersticasquenegamoisolamento
weberianoereduzemainsero.

AmbososEstadosfomentaramsignificativastransformaes.Pasdeimpossvelsegmentao,abrigodeuma
enormepopulaodeagricultoresextremamentepobrescujafontederecursosestseexaurindorapidamente,
apesardetudo,andiaconseguiuumaindustrializaosubstancialeconsiderveistaxasdecrescimentonos
anoscinqentaeinciodossessenta.Depoisdecambalearnosanossetenta,opascresceudenovo
rapidamentenosanosoitenta.OBrasilmantinhaaltastaxasdecrescimentoduranteocursodoperodops
SegundaGuerraMundialeexperimentouumsurto"milagroso"deindustrializaonosanossetenta.A
deterioraodo"milagrebrasileiro"nosanosoitentareduziusuapretensodeserum"Estadodesenvolvi
mentista",masaCoriaatpoderiainvejarosmassivosexcedentescomerciaisquesuaindstriacontinuavaa
produziraofinaldosanosoitenta.

Brasil.UmaabundnciadepesquisashistricasecontemporneasesclareceasdiferenasentreoBrasileo
tipoidealde"Estadodesenvolvimentista".95Asdiferenascomeamnasimplesquestodecomoaspessoas
obtmcargosnogoverno.BarbaraGeddes96historiaadescomunalextensodospoderesdeindicaopolticae
aconseqentedificuldadequeoBrasiltemexperimentadonainstitucionalizaodeprocedimentosde
recrutamentomeritocrtico.BenSchneider 97destacaqueenquantoosprimeirosministrosjaponesesindicam
apenasdziasdefuncionrioseospresidentesnorteamericanoscentenas,ospresidentesbrasileirosindicam
milhares.CausapoucaespciequeoEstadobrasileirosejaconhecidocomoummassivo"cabidedeemprego"
preenchidomaisnabasedecontatospessoaisquedecompetncia.

Asconseqnciasnegativasdoapadrinhamentosoexacerbadaspelocarterdospadresdecarreiraqueum
talsistemapromove.Emvezdeseremafinadoscomosganhosdelongoprazoviapromoesbaseadasem
desempenhoorganizacionalrelevante,osburocratasbrasileirosenfrentamcarreirasemstaccato,pontuadas
pelosritmosdemudananalideranapolticaeagestaoperidicadenovasorganizaes.Umlevantamento
feitoporSchneider(1987)entre281burocratasbrasileirosdescobriuquemudavamdergoacadaquatroou
cincoanos.Considerandoquequatrooucincoescalessuperioresdamaioriadasorganizaessoindicadasde
foradoprpriorgo,ocompromissodelongoprazocmorgotemapenasumretornolimitado,sendo

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR

difcilaconstruodeumethosedeumaperciaorganizacionalepoliticamenterelevantes.Dessaformaexiste
poucacoisaarestringirestratgiasvoltadasaoganhoindividualepoltico.98

Incapazdetransformaraburocraciacomoumtodo,oslderesbrasileirostentaramcriar"bolsesdeeficincia"
nointeriordaburocracia99,modernizandooaparelhodeEstadoantesporacrscimodoqueatravsdeuma
transformaomaisampla.100OBNDE(BancoNacionaldeDesenvolvimento),privilegiadoprincipalmentepor
Kubitschekenquantoinstrumentodeseudesenvolvimentismonosanoscinqenta,era,atbempoucotempo,
umbomexemplode"bolsodeeficincia".101AocontrriodamaiorpartedaburocraciadoBrasil,oBNDE
oferecia"umplanodecarreirabemdefinido,encargosdesenvolvimentistaseumaticadoserviopblico".102
Noinciodesuavidainstitucional(1956),oBNDEimplantouumsistemadeconcursospblicospara
recrutamento.Desenvolveramsenormascontraareversoarbitrriadasavaliaesdopessoaltcnicodo
Banco("opiniodotcnico")pelossuperiores.Umamaioriaconsistentedosdiretoreserarecrutada
internamenteedesenvolviaseumclaroespritocorporativonointeriordoBanco.103

NodeadmirarquergoscomooBNDEsejammaiseficazesemtemosdesenvolvimentistasdoqueos
componentestradicionaisdaburocraciabrasileira.104SegundoGoddes105,osprojetosdoPlanodeMetasde
Kubitschekqueestiveramsobajurisdiosejadegruposexecutivosoudegruposdetrabalhoesoboabrigo
financeirodoBNDEcumpriram102%desuasmetas,aopassoqueosprojetosqueeramderesponsabilidadeda
burocraciatradicionalatingiramapenas32%.DevidoaofatodeoBNDEtersidoumaimportantefontede
financiamentosdelongoprazo,seuprofissionalismoeraumestmulomelhoriadedesempenhodeoutros
setores.106Tendlerobserva,porexemplo,queanecessidadedeconcorrerafundosdecrditofoiumestmulo
importanteaoaperfeioamentodepropostaspelascompanhiasdegeraodeenergiaeltricadoBrasil.107

Infelizmenteaestratgiade"bolsesdeeficincia"apresentaumasriededesvantagens.Namedidaemque
os"bolsesdeeficincia"estocercadosporummardenormasclientelistastradicionais,dependemde
proteopessoaldospresidentes.Geddes108,porexemplo,historiaodeclniodaeficciadoDepartamento
AdministrativodoServioPblico(DASP)criadoporVargasem1938comopartedo"EstadoNovo"apartir
domomentoemquenosedispunhamaisdaproteodaquelepresidente.Willis109enfatizaadependnciado
BNDEemrelaoaoapoiopresidencial,tantoemtermosdadefiniodesuamissocomoemtermosdesua
capacidadedemantersuaintegridadeinstitucional.

Oincrementalismo,oureformaporacrscimo,provavelmenteresultaemexpansodescoordenadaedificulta
muitomaisaexecuodaseletividadeestratgica.Tendoassumidoopodercomaintenodeencolhero
Estadoempelomenos200000cargos,osmilitaresbrasileirosacabaramcriando"centenasdenovosrgose
empresas,muitasvezesredundantes"eampliandoaburocraciafederalde700000para1600000cargos.110
Tentarmodernizarpormeiodeacrscimogradativotambmreduzacoernciaorganizacionaldoaparelhode
Estadocomoumtodo.Namedidaemquenovasunidadessoacrescentadas,surgeumaestruturamaiore
aindamaisbarroca.Oaparelhoresultantetemsidocaracterizadocomo"segmentado"111,"dividido"112ou
"fragmentado"113.umaestruturaquenosomentedificultaacoordenaopoltica,comoestimulaorecursoa
soluespersonalistas.

TalcomoaestruturainternadoaparelhodeEstadobrasileirolimitasuacapacidadedeigualarodesempenho
dosEstadosdesenvolvimentistasdoLesteasitico,ocarterdesua"insero"atrapalhaaconstruodeum
projetodetransformaoindustrialemconjuntocomaselitesindustriais.EmboraoEstadobrasileirotenhasido
umaconstanteepoderosapresenanodesenvolvimentoeconmicoesocialdopasdesdeostemposcoloniais,
importanteteremmenteque,comotmdestacadoFernandoUrichochea,JosMurilodeCarvalhoeoutros,"a
eficinciadogoverno...eradependente...dacooperaodaoligarquiaagrria".114Apesardoaumentodopeso
docapitalindustrialnaeconomia,aheranapersistentedopoderruralcontinuaamoldarocarterdoEstado.
Hogopian115afirmaqueaselitesruraiscontemporneastmcadavezmaissevoltadotentativadeutilizaro
Estadocomouminstrumentodereforodesuasredesclientelistastradicionais.Dessaforma,emlugardeser
capazdeseconcentraremseurelacionamentocomocapitalindustrial,oEstadotevesempredeseconfrontar
simultaneamentecomaselitestradicionaisameaadaspelatransformaoconflitivadasrelaesdeclasse
rurais.

Aomesmotempo,asrelaescomocapitalindustrialtmsidocomplicadaspelaantigaemassivapresenado
capitalfabriltransnacionalnomercadointerno.116Aameaadedominaoporcorporaestransnacionais
(CTNs)gerouumclimadenacionalismodefensivoetornoumaisdifcildisciplinarocapitalinterno.muito
maiscomplicadoobrigarocapitalindustrialaenfrentaromercado,comofezK.Y.Yincomaindstriatxtil
taiwanesa,quandoocapitaltransnacionaloprovvelbeneficiriodequalquer"vendavaldedestruio
criativa".

Problemasgeradospordivisesentreaseliteseconmicasdominantesforamagravadospelanaturezadas
estruturasdoEstado.Afaltadeumaestruturaburocrticaestveltambmcomplicaoestabelecimentodelaos
regularescomosetorprivadodotipo"orientaoadministrativa"ejogaainteraopblicoprivadoparacanais
individualizados.Mesmooregimemilitar,quetinhaomaiorpotencialestruturalparao"isolamento"de
pressesdientelistas,mostrouseincapazdeconstruirumarelaode"orientaoadministrativa"comaelite
industriallocal.117Oregimeera"altamentelegtimoaosolhosdaburguesialocal,aindaquenosevinculasse

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR

aelepornenhumsistemadearticulaobeminstitucionalizado".118Emvezdeseinstitucionalizarem,as
relaesseindividualizaram,assumindoaformadoqueCardoso119chamou"anisburocrticos":pequenos
conjuntosdeindustriaisvinculadosaigualmentepequenosconjuntosdeburocratas,emgeralatravsda
articulaodealgumdetentordecargopblico.ComoressaltaSchneider 120,ocarteradhoc,personalizado,
detaisvnculostornaosaomesmotempoindignosdopontodevistadosindustriaisearbitrriosemtermosde
seusresultados.Emsuma,constituemoexatoopostodotipodelaosEstadosociedadedescritospor
SamuelseoutrosemsuasdiscussessobreoEstadodesenvolvimentista.

Emtermosgerais,essaleituradaestruturainternaedoslaosexternosdoEstadobrasileiroconsistentecom
aqueixadeSchneiderdeque"aestruturaeoperaodoEstadobrasileirooimpedematdecumprirfunes
mnimasdegoverno"121.MasimportantesublinharqueapesardeseusproblemasoEstadobrasileirofoi
eficazemtermosdeempreendimentoemumadiversidadedereasindustriaisequeestassemdvida
contriburamparaocrescimentoeindustrializaodelongoprazo.Taisxitos,comosepoderiaesperar,
encontramseemreasemqueasorganizaesrelevantesdoEstadodispunhamdeexcepcionalcoernciae
capacidade.TaisorganizaescoerentesdoEstado,porsuavez,tambmseapoiavamemumconjuntode
vnculoscomosetorprivado,maiseficazemtermosinstitucionais,exatamenteopadrovisvelnosEstados
desenvolvimentistasdoLesteasitico.

AdiscussodeShapirosobreopapeldoGrupoExecutivoparaaIndstriaAutomobilstica(GEIA)na
implantaodaindstriaautomotivabrasileira,duranteofinaldosanoscinqentaeinciodossessenta,um
bomexemplo.Elaconcluiqueemgeral"aestratgiabrasileirafoiumsucesso"equeacapacidadede
planejamentoeossubsdiosfornecidospeloEstadoatravsdoGELAforamcruciaisinduodosinvestimentos
necessrios122.OGEIAfuncionoucomoum"minirgopiloto"setorialmenteespecfico.Umavezque
articulavaasrepresentaesdetodososdiferentesrgosquenecessitavamaprovarplanos,"podia
implementarseuprogramaindependentementedofragmentadoorganismodedecisopoltica"quecontaminava
ogovernocomoumtodo.123Suacapacidadedetomardecisesprevisveiseoportunasera"crticaparareduzir
riscos"namedidaemqueenvolviamasCTNsqueestavamsendoconvidadasainvestir.Almdisso,etambm
demodomuitoparecidocomoMITIouoDDI,desempenhava"umpapelcrticodecoordenaoentreas
montadoraseosfabricantesdepeas".124

Odesenvolvimentoposteriordaindstriapetroqumicasemostrouumavarianteaindamaispoderosade
autonomiainserida.125Trebat126concluiqueoinvestimentocomandadopeloEstadonosetorpetroqumico
poupoudivisaseeraeconomicamentejustificvel,dadososcustosvigentesdeoportunidadedocapital.127No
coraodainiciativaestavaaPetrobrs,amaisautnomaecoerenteorganizaoemtermoscorporativosno
interiordosistemadeempresasestatais.Tambmcrucial,contudo,aocrescimentoexplosivodacapacidade
petroqumicadoBrasilnosanossetentafoiadensarededelaosqueseconstruramparavincularosistema
Petrobrsaocapitalprivado,tantointernocomotransnacional.

ApartirdessesexemplossetoriaisemergeumantidadiferenageralentreosEstadosbrasileiroe
desenvolvimentistaarquetpico.Aautonomiainseridaumatributomaisparcialqueglobal,queselimitaa
certos"bolsesdeeficincia".Apersistnciadecaractersticasclientelistasepatrimoniaistemimpedidoa
construodacoernciacorporativaweberiana.Acomplexaecontenciosaestruturadaelitebrasileiratorna
aindamaisproblemticaainsero.Nodeadmirarqueaautonomiainseridapermaneaparcial.

ndia.OEstadoindianoestsituadodemodoaindamaisambguoqueobrasileironoespaoentreopredatrio
eodesenvolvimentista.Suaestruturainterna,pelomenosnoseupice,assemelhasenormaweberiana,mas
suarelaocomaestruturasocialconvulsivadopaslimitademodomaisglobalsuacapacidadedeagir.Seus
crticosmaissperosconsideramnocomonitidamentepredatrioeencaramsuaexpansocomotalvezamais
importantecausaisoladadeestagnaodandia128.Outros,comoPranabBardhan,assumemopontodevista
quasecontrrio,afirmandoqueoinvestimentoestatalfoiessencialaocrescimentoindustrialdandianosanos
cinqentaeinciodossessentaequeoafastamentodoEstadodeumaposturadesenvolvimentistamais
agressivafoiumfatorimportantenocrescimentorelativamentelentodandianosanossessentaesetenta.129

Napocadaindependncia,oServioPblicoIndiano(SPI)eraopicedeumaburocraciarespeitvel.Eraa
culminaodeumatradioqueremontavanomnimoaoimprioMughal.130Seus1100membrosformavam
umaeliteprestigiosa,fornecendo"aestruturadeaodoimprio"porduzentosanos.131Seusucessor,o
ServioAdministrativoIndiano(SAI),continuouatradio.Oingressosedbasicamenteviaumconcursode
mbitonacionalque,pelomenoshistoricamente,temsidotocompetitivoquantoseuscorrelatosdoLeste
asitico.132Emboraosistemaeducacionalnoseconcentreemumanicauniversidadenacionaldaforma
comoacontecenoLesteasitico,redessolidriascriamsepelofatodequecadaclassedecandidatosconvive
duranteumanonaAcademiaNacionaldeAdministrao.133Apesardeumatradiohistoricamenteenraizada
deburocraciaestatalslida,astradiescoloniaisherdadaspeloSAIdeformaalgumaconstituemuma
vantagemsemambigidadedopontodevistadodesenvolvimento.Aassimilaodaculturaimperialedeum
ensinohumanistaeraumcritrioimportantedeadmissoaoSPI.Mesmodepoisqueosinglesesseforam,as
provasaoSAIaindaconstamdetrspartes:ingls,redaoeminglseconhecimentosgerais.134claroque
umgeneralistainteligentepoderiaterbomdesempenho,seospadresdecarreiraoferecessemaoportunidade
paraaaquisiogradualdeconhecimentosehabilidadestcnicasrelevantes.Infelizmente,ospadresde

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
carreirageralmentenooferecemessetipodeoportunidade.Ascarreirassecaracterizampelomesmotipode
rotaorpidadepessoasemcargosquecaracterizaaburocraciabrasileira.RudolfeRudolf 135relatam,por
exemplo,queasprincipaischefiasnosetorpetroqumicoapresentamumaduraomdianocargodecercade
quinzemeses.AlmdosproblemasdatradiodoSAIemsimesmo,questionaseatquepontoa"estrutura
deao"permanecentegra.OsRudolfs136afirmamquehouveum"desgastedasinstituiesdoEstado",pelo
menosdesdeamortedeNehru,eestudosdecampo137contemporneosconstataramqueacorrupono
apenasendmicamasirresistvel.Podeserqueodesgastesedevaemparteaproblemasinternos
burocracia,masasdificuldadesdeestabelecerconexescomaestruturasocialenvolventeparecemseracausa
maisgravedodesgaste.Emum"Estadosubcontinental,multinacional"comoandia,asrelaesEstado
sociedadesoqualitativamentemaiscomplexasdoquenoscasosdoLesteasitico138.Dadasasdeseconomias
deescalainerentessorganizaesadministrativas,serianecessrioumaparelhoburocrticodecapacidade
realmenteextraordinriaparaproduzirresultadoscomparveisaoquepodeserobtidoemumailhade20
milhesdepessoasouumapennsulade40milhes.Divisesdeclasses,tnicas,religiosaseregionais
constituemobstculosadministrativos.

Apartirdapocadaindependncia,asobrevivnciapolticadosregimesindianosexigiusimultaneamente
agradarumaclasseproprietriaruralpermanentementepoderosaeumconjuntomuitoconcentradode
capitalistasindustriais.Osinteressescomunsdegrandesproprietriosdeterraeosmilhesde"novilhos
capitalistas"nazonaruralconferemaestegrupoumpesopolticoassustador.Aomesmotempo,asgrandes
casascomerciaiscomoasTataseBirlasdevemsermantidasabordo.140Umavezqueascasascomerciaise
osproprietriosdeterranocompartilhamqualquerprojetodesenvolvimentista"abrangente",aelitedividida
seconfrontacomoEstadoembuscadevantagensparticulares.NaspalavrasdeBardhan,constituem"uma
frgileheterogneacoalizodominantededicadaaumaorgiadepilhagemanrquicadosrecursospblicos".141

AmicropolticadeinteraesEstadosetorprivadodiminuiaindamaisapossibilidadedeoEstadoconduzirum
projetodesenvolvimentistacoerente.Historicamente,oesteretipodoveteranodoSAIeraodeumbrmane
anglfilocomemprstimosideolgicosdosocialismofabiano.Oscapitalistascomquemelelidava
provavelmenteeramdecastainferior,possuamdiferentesprefernciasculturaiseideologiaoposta.
Entretanto,essesesteretipostmsealteradogradualmentecomopassardotempo.Muitasvezesaindafaltaa
comunhodediscursoseconcesses,sobrecujabaseseriapossvelelaborarumprojetocomum,eanica
alternativaaoimpassehostilcontinuaaseratrocadefavoresmateriais.Noexistemredespolticasque
permitamaosperitosemindstrianointeriordoaparelhodeEstadocaptaredisseminarinformaes,construir
consenso,tutelareadular.Tampoucoencontramosredessetorialmenteespecficascomparveisquelasque
vinculamoEstadoeocapitalprivadonaindstriapetroqumicabrasileira.AocontrriodosEstadosdesenvolvi
mentistas,oEstadoindianonopodecontarcomosetorprivado,sejaenquantofontedeinformaessobreo
tipodepolticaindustrialqueir"decolar",sejaenquantoinstrumentoeficazparaaimplementaodapoltica
industrial.

SeriainjustoeincorretodizerqueoEstadoindianonotemdadoqualquercontribuiodesenvolvimentista.O
investimentoestataleminfraestruturabsicaebensintermediriosfoiumelementocapitalnamanutenode
umataxarespeitveldecrescimentoindustrialnosanoscinqentaeinciodosanossessenta.AtDeepakLaI
admitequeinvestimentoseminfraestruturaeoaumentonataxadepoupanainterna,ambasasquais
dependeramemgrandepartedocomportamentodoEstado,foram"asduasmaioresrealizaesdandiaps
independncia".142OinvestimentodoEstadoeminsumosagrcolasbsicos,principalmenteirrigaoe
fertilizantes,desempenhouumpapelimportantenoaumentodaproduoagrcola.Mesmoquedeformanem
sempreeficiente,143oEstadoteminvestidodemodoeficazemindstriasbsicaseintermedirias,como
siderurgiaepetroqumica,eatemindstriasmaisousadasemtermostecnolgicos,comoafabricaode
equipamentoseltricos.144

Infelizmente,emgrandepartesorealizaesdopassado,dosanoscinqentaeinciodossessenta.Cadavez
mais,afaltadeseletividadenaintervenodoEstadosobrecarregaaburocraciaeajudaaimpulsionara
"erosodasinstituiesdoEstado".A"licena,autorizao,quotaraj."procurareforarocontroleminucioso
sobreaproduofsicadeumaamplagamadebensmanufaturados.145Aomesmotempo,oEstadoest
diretamenteenvolvidonaproduodeumavariedadedebensmaiordoqueaensaiadaporEstadosat
relativamenteexpansionistascomoobrasileiro.Asempresasestataisindianasnoapenasproduzem
computadoresmastambmtelevisores,noapenasaomastambmautomveis.146AparticipaodoEstado
emativosempresariaiselevousedeumsextometadeentre1962e1972147,eonmerodeempresas
estataiscresceude5,em1951,para214,em1984.148Dadasasdemandasinsuperveisgeradaspelasimples
tarefadepropiciaratumgovernominimalista,oenvolvimentoestatalnoseletivosimplesmente
insustentvel.

ComrelaoaoBrasil,poderseiaargumentarqueandiasofredeautonomiaexcessivaeinseroinadequada
e,conseqentemente,temmaisdificuldadeemexecutarotipodeprojetossetoriaisaquienfocados.Aomesmo
tempo,ograuemquea"estruturadoao"aindaretmalgumacoernciaresidualpodecontribuirparaa
capacidadedeandiaevitarosdesastrososexcessosdosquaisoBrasiltambmfoivtima.

Dadassuasescalascontinentais,oBrasileandiapodemparecersuigenerisedelimitadaimportncia
comparativa.Noentanto,seusEstadospartilhammuitosproblemasiguais,tantodeumparacomooutrocomo

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
demuitosdospasesemdesenvolvimentoderendamdia.Suasburocracias,quenosocaricaturas
patrimoniaisdeestruturasweberianascomonocasopredatrio,aindacarecemdacoernciacorporativadotipo
desenvolvimentistaideal.Escalasconsistentesdecarreiraqueatamoindivduosmetascorporativas,eao
mesmotempopermitemqueeleadquiraapercianecessriaaodesempenhoeficaz,aindanoestobem
institucionalizadas.Andiapossuiumaestruturaorganizacionalmaisacabadaemtermosweberianos,mas
carecedoslaosquepoderiamhabilitlaaelaborarumprojetocomumcomgrupossociaisinteressadosna
transformao.

Comumacapacidadeburocrticamenosdesenvolvida,essesaparelhosintermedirioscontudoenfrentam
estruturassociaismaiscomplexasedivididas.Suacapacidadedeelaborarumprojetodeindustrializao
especialmentecomplicadapelamanutenodopodersocialdaselitesagrrias.Nocasobrasileirooproblema
complicadoaindamaispelaimportnciahistricadefirmasestrangeirasnoncleodoestablishmentindustrial.
NocasoindianoexacerbadopeladivergnciaculturalentreadministradoresdoEstadoecapitalistas.Em
ambosospases,oEstadotemtentadofazercoisasdemais.Temsidoincapazdeselecionarestrategicamente
umconjuntodeatividadesalturadesuacapacidade.Amenorcapacidadeeumconjuntomaisexigentede
tarefassecombinamparaimpossibilitara"autonomiainserida".

ESTRUTURASDEESTADOEAJUSTE
Essaanlisecomparativareforabastanteaidiadequetantoosquefazemapolticacomoostericospodem
sebeneficiarda"terceiraonda"depensamentosobreosEstadoseodesenvolvimento.Asindicaes
comparativastrabalhambastanteemfavordeseconcentraraatenosobrea"capacidadedoEstado",
enquantofatorimportantenadecisoenosresultadospolticos,econtribuirparaesclarecerasestruturase
processossubjacentes"capacidade".Emtermosmaisespecficos,essaanlisequestionaatendnciadese
equipararcapacidadeainsulao.Sugereantesqueacapacidadedetransformaoexigeumacombinaode
coernciainternaeconexoexternaquepodeserchamadade"autonomiainserida".

Aprimeiraemaisbvialioasertiradadessescasosqueaburocraciaestemescassezdeofertaenoem
excesso.EstenoumproblemaqueselimitassociedadespscoloniaisnosubSaara.Mesmoempases
comooBrasil,quedesfrutamdeestoquesrelativamenteabundantesdemodeobratreinadaeumalonga
tradiodeenvolvimentodoEstadonaeconomia,dificilmenteseencontramburocraciasweberianasprevisveis
ecoerentes.Apercepousualdocontrriodissofluiapartirdatendnciacomumdasorganizaes
patrimoniaisemsedisfararemdeburocraciasweberianas.Existeumaabundnciadeorganizaes
regulamentadorasouadministrativas,masamaiorianodispenemdacapacidadedeadotarmetascoletivas
deumaformaprevisvelecoerentenemdeuminteresseemfazerisso.Weberdesorientouseussucessoresao
insistirqueaburocraciavarrerianaturalmentetodasasoutrasformasanteriores.Talcomoosmercadosso
menos"naturais"doqueSmithterianoslevadoacrer,assimtambmasburocraciasnecessitamdemais
incentivodoqueWebernoslevouaesperar.

Asegundalioumaextensodaprimeira.AcapacidadedoEstadodedesempenharfunesadministrativas
eoutrasdeveserabordadacomoumbemescasso.AsprimeirasconcepessobreoEstadodesenvolvimentista
pareciamsuporqueosrecursosnecessriosaempreendernovastarefasseriamgeradosautomaticamentepelo
desempenhodasprpriastarefas,damesmaformaqueaexpansodasvendasdeumaempresageram
recursosparamaisproduo.Aanalogiafalsa.Aexpansoinsensatadomenudeincumbnciaslevacom
demasiadafreqnciaaumcrculovicioso.AcapacidadedoEstadocrescedemodomaislentoqueaexpanso
dastarefas.Deseconomiasadministrativaseorganizacionaisdeescalaedeoportunidadelevamaodeclniodo
desempenho.Odesempenhoinadequadoaviltaalegitimidadeedificultaareivindicaodosrecursos
necessriosaaumentaracapacidade.Oabismoentrecapacidadesnecessriaedisponvelseescancara
chegandomesmoaameaaraexecuoeficazdastarefasde"guardanoturno".

QuasetodososEstadosdoTerceiroMundotentamfazermaisdoquesocapazes.oquerevelaadisparidade
dobalanoentrecapacidadeeincumbnciasqueseparaandiaeoBrasildosEstadosdesenvolvimentistasdo
Lesteasitico.OsEstadosdesenvolvimentistasnosomentedispunhamdegrausmaiselevadosdecapacidade
comoexerciammaiorseletividadenasincumbnciasqueseatribuam.Concentravamsenatransformao
industrialesuasestratgiasdefomentoindstriaeramconcebidasparapouparrecursosadministrativos.

Aexignciadeseletividadeestemperfeitoacordocomosargumentoslevantadosnaliteraturasobre
estabilizaoeajuste.Umadasvirtudesprimeirasdeprogramasdeajustequesomuitoseletivosna
capacidadequedemandam.Umavezqueseconcentramnarecalibragemdeumasrierelativamentepequena
devariveismacroeconmicas,tornampatenteanecessidadedomassivoaparelhoregulamentadorexigidopor
estratgiasmenosadaptadasaomercado,paranofalardaconstruoinstitucionalexigidapelastentativasdo
Estadodeassumirumpapeldiretamenteprodutivo.

Aomesmotempo,contudo,grandepartedaliteraturasobreajustespartilhadaperspectivada"segundaonda"
desuspeitardacapacidadedoEstado,umtemorimplcitodequeoaumentodacapacidadedoEstadolevaa
ampliarseupapeledequeisto,portanto,umacoisaruimemsimesma.Oargumentoqueaquiselevanta
bemdiferente.AfirmaquemesmoqueoEstadoaceiteumrepertriomaislimitado,asdemandasdeao
estatalexcederooquepodeserfornecidopelascapacidadesexistentes.Mesmocommaiorseletividade,
necessrioofortalecimentodacapacidade.Oqueestnaordemdodiaareconstruoenoo
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 
 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
desmantelamento.

Oargumentoqueaquisedesenvolvedevetambmserdistinguidodosargumentosnaliteraturasobre
estabilizaoeajustequeseconcentramnainsulao.149Enfatizarainsulaoimplicaque,naausnciade
"pressopoltica",osocupantesdecargostecnicamentetreinadostomaroeimplemantarodecisespolticas
economicamentecorretasequetaisdecisesconstituemumabasesuficienteparaosucessodaestabilizaoe
doajuste.Garantiraostecnocratasaproteocontrasuasclientelaspolticasapresentadocomocondiosine
quanondaaoeficaz.Supeseimplicitamentequeostecnocratasencarregadosdisponhamaomesmotempo
deconhecimentosuficienteparafazerasescolhaspolticascorretasedosincentivosparatal.

Anfasesobreacoernciacorporativaeaautonomiadaoargumentoumsabordiferente.Oqueestem
questoaconstruodeumaorganizaoautodirigidaquepossagerarincentivossuficientesainduzirseus
membrosindividuaisaadotarmetascoletivaseassimilarsuficienteinformaoquelhespermitaescolher
metasdignasdeperseguir.Capacidadeimplicaorganizaescapazesdeaocoletivasustentvelenoapenas
liberdadeparaaquelesquetomamasdecisesseguiremalgicaobjetivadasituaoeconmica.

EssaanliseofereceentoumcomplementodiscussodeWaterburysobre"equipesdemudana".Waterbury
seconcentraprimordialmentenosurgimentoesobrevivnciadaequipedemudana.Seprojetamosaagenda
deajustemovendonosparadiantenumabasedeprazomaislongo,aquestodacapacidadedoEstadodeve
serintroduzidanoquadro.Umavezqueconquistehegemonia,umaequipedemudanadevedispordeum
aparelhoparaefetuaranecessriatransformaopoltica.Aexperinciadetecnocratasafricanossugereque
umaequipesemumaparelhoprovavelmentenocapazdesereficazalmdocurtoprazo.Inversamente,a
experinciadosNPIsdoLesteasiticocertamentesugerequeWebernoestavainteiramenteequivocadoao
consideraracapacidadeburocrticacomopermutvelentreasdiferentesorientaespolticas.Aparelhosque
forameficazesnaimplementaodatransformaoindustriallocalsemostraram(verdadequeapslutas
intestnasdegrausvariados)instrumentosteisnaimplementaodeumaagendadeajuste.

Aautonomiaeacoernciacorporativas,comooinsulamento,certamenteestonatradioweberiana.A
nfasena"insero"enquantocomplementonecessrioautonomianoapenascontradizanoodequea
insulaoacaractersticamaisimportantedacapacidade,comotambmderivadeumaperspectiva
weberiana.Ainserorepresentaumasoluodiferentecarnciadecapacidade.Ainseronecessria
porqueaspolticasdevemresponderaosproblemasdetectadosnosatoresprivadosedependemnofinaldestes
atoresparaasuaimplementao.UmaredeconcretadelaosexternospermiteaoEstadoavaliar,monitorare
modelarrespostasprivadasainiciativaspolticas,demodoprospectivoeapsofato.Elaampliaainteligncia
doEstadoeaumentaaexpectativadequeaspolticasseroimplementadas.Admitiraimportnciadainsero
colocadepernasparaoarosargumentosemfavordainsulao.Asconexescomasociedadecivilsetornam
partedasoluoemvezdepartedoproblema.

Aquestobvia:"Porquea'insero'noevoluiparaodientelismoecorrupoenodesgastaaeficcia
doEstado?"Amaiorpartedarespostaresidenofatodequesesupequeainserotenhavalorapenasno
contextodaautonomia.Naausnciadeumtipoweberianodeestruturaadministrativa,coerenteeauto
orientada,ainseroterquasecertamenteefeitosnocivos.Umavezqueamaioriadoscasosdefracasso,na
literaturasobreestabilizao,carecedasestruturasburocrticasnecessrias,noadmiranemumpoucoque
aquelaliteraturaenfatizaainsulao.Quandoasubordinaoalaosclientelistasoprocedimentooperacional
padronaadministrao,aobtenodemaiorinsulamentoumaprioridadelegtima.Eacombinaode
inseroeautonomiaquefuncionaenocadaumaporsimesma.

Aeficciadaautonomiainseridadependedanaturezadaestruturasocialabrangente,bemcomodocarter
internodoEstado.ComonoslembraMigdal 150,improvvelqueconectaroaparelhodeEstado,atodetipo
coerente,aumconjuntofragmentadodedetentoresdopodersemqualquerinteresseprprionatransformao
consigaaumentarsuacapacidadededesencadearmudanas.Comoindicouadiscussoanteriorsobrea
dinmicahistricadosEstadosdesenvolvimentistas,osEstadoseasestruturassociaisdevemseranalisados
emconjunto.provvelqueconstruirlaoscomasociedadecivil,seminterlocutoresprivadosadequados,seja
umatarefainfrutfera,masoEstadomaisqueumcomponentepassivonainteraocomaestruturasocial.

Aestruturadeclassesdeveserencarada,aomenosemparte,comooprodutodaaodoEstado.Nofoi
apenasporacasoquegruposdeempreendedoresnoJapo,naCoriaeemTaiwansurgiramdeumaformaque
tornoueficazaautonomiainserida.AsclassesindustriaiscontemporneasdosEstadosdesenvolvimentistasso
emgrandemedidaprodutosdaaodoEstado.Nemelasteriamassumidosuaformaatualnaausnciado
Estadonemesteteriasidocapazderealizarsuasmetassemelas.

Emgrandepartedaliteraturasobreestabilizao,apenassereconheceosentidonegativodopapeldoEstado
naformaodocarterdocapital.Supesequeelepossacorromperocapitalaocriaroportunidadespara
nichosrentveismas,naausnciade"distores"induzidaspeloEstado,esperasequeocapitallocalreajana
formadeempreendedoresschumpeterianos,assumindoriscos,fazendoinvestimentosdelongoprazoem
atividadesprodutivaseaproveitandoasoportunidadesinerentesaosmercadosinternacionais.Sefosseesteo
caso,umaparelhodeEstadoinsuladopoderiasersuficientemas,comosugeremasqueixasdoBancoMundial
emrelao"lentarespostadeoferta",emgeralumretratoirreal.Amaioriadasclassesindustriais
emergentesexigemaisapoioativoeenvolvimentodoEstado,oquequerdizeralgumaformadeautonomia
inseridaenosimplesmenteinsulao.

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
UmaretomadaesquemticadoprogramadetrustificaodeK.Y.Yindeverajudaraconcretizaresses
argumentos.AcriaodeumgrupodeempresriostxteisdependiadeumaparelhodeEstadocoerentee
autnomocapazdetomariniciativas.Semumgrupodecapitalistaspotenciaisoprogramanoteriadadocerto,
massemainiciativaeapoiodoEstadotaiscapitalistaspotenciaisnoteriamocupadoessenichoindustrial
especfico.Osegundoestgio,aexposiodetaisrecmcriadosgruposindustriaissintempriesda
competiointernacional,exigiaautonomianosentidodeinsulamento,talcomofazemosprogramasde
estabilizao.Eranecessrioresistirpressoquevisavamanterumancoradouroconfortvel.Masexiste
tambmoterceiroestgiodoprocesso,quemaisbemdescritoporWadeemrelaoaocasotaiwans.Os
empreendedoresquesedispemaenfrentarasintempriesdacompetionecessitamdeinformaes,
aconselhamentoeajudaocasionalaplicadademaneiraestratgica,afimdequepossamsobreviver.Isso
tambmoquesenecessitaparaestimulara"respostadeoferta"emumprogramadeajuste.Ainsero,eno
oinsulamento,quefazcomqueesteltimoestgiofuncione.

ExistetambmumainteressanteinterseoentreessesargumentoseaqueleslevantadosporWaterbury.Ele
observaqueaconfiguraode"ajusteprestrutural"deinteresseseconmicosnoscasosqueexaminapode
atsemostrarmenosresistentesforasdemudanadoquesupunhamasanlisesanterioressobre"coalizes
voltadasparaarenda".Contudo,bvioqueosucessodeumaagendadeajustesermaisnecessriaqueo
colapsodavelhacoalizo.Namedidaemqueequipesdemudanaconseguemdesalojaraselitesindustriais
existentes,esteseremsimesmoumexemploradicaldaformapelaqualosEstadosremodelamasestruturas
sociais,mascomopassardotempodeveaumentarasimilaridadeentreoprojetodasequipesdemudanade
Waterburyeosprojetosquesoaquidescritos.Atarefadereconstruirumaeliteempresarialquesejacapaz
noapenasdesobrevivermasdeprosperaremumambientemaisabertodeveocuparocentrodopalco,e
provvelqueessatarefaapresentealgumasfortessemelhanascomovelhoprojetodetransformao
industrial.

Umproblemaimportanteresidenanoodeinserotalcomotemsidoaquiapresentada.Emfunodeos
EstadosexcludentesdoLesteasiticoteremsidousadoscomobaseempricaparaodesenvolvimentodo
conceito,elafoidefinidademaneirademasiadoestreita.Noexistenenhumarazodeprincpioparaqueotipo
deredesqueconectamoEstadoeocapitalnoscasosdoLesteasiticonopossaserconstrudoemrelao
modeobraeoutrosgrupossociais.Naverdade,existemfortesrazesparasesuspeitarquetalconstruo
possaserumanecessidadenamaioriadospases.

Ocrescimentoexcepcional,noapenasdeproduomastambmdesalriosreais,possibilitouqueainsero
restritasedisfarassecomoumaespciedehegemoniagramsciananoLesteasitico.OutrosEstadosno
podemesperarosmesmosresultados.Mesmooajusteestruturaleficaznoirproduzirtaxasdecrescimento
doLesteasiticonamaioriadospasesdoTerceiroMundo.Naausnciadetalcrescimento,dificilmentese
chegarlegitimao.Emtemposdifceisemqueasquestesdistributivasestomenosfacilmente
subordinadasacumulao,ainseroembasesmaisamplas,comoaquelaretratadaporKatzensteinemsua
anlisedaspequenasdemocraciasdaEuropaOcidental,podeserumaapostamelhor.Contudo,deveseaqui
enfatizarnovamentequeaautonomiainseridaumconceitorelacionai.EstruturaseestratgiasdeEstado
exigemcontrapartessociaiscomplementares.Construirospartidosemovimentosoperriosqueformemabase
deumaautonomiainseridamaisamplaumprojetoaindamaisdifcilqueconstruirumaclasseindustrial
schumpeteriana.

ImplementarodiagnsticoquefluiapartirdeumaanlisecomparativadeEstadosemudanasestruturais
nitidamentemaiscomplicadoqueimplementarreceitasda"segundaonda".Namedidaemqueofocoesteja
simplesmentenamenorintervenodoEstado,metasemeiossofceisdecompreender.Emcompensao,
reconstruiroEstadoumatarefaamorfaefrustrante,umprojetoparadcadas,senoparageraes.Apesar
disso,acapacidadeampliadadoEstadocontinuaaserumaexignciadapolticaeconmicaeficaz,inclusivedo
ajusteestruturalsustentvel.Buscaroutraalternativaseriaumaformaperigosadeutopismo.Transformaro
EstadodeproblemaemsoluodeveserumitemcentralemqualqueragendapolticarealistaparaoTerceiro
Mundo.

*Evans,Peter."Thestateasproblemandsolution:predation,embeddedautonomyandstructuralchange",in
StephanHaggart/RobertKaufrnan(cds.).PoliticsofEconomicAdjustmentPrincetonUniversityPress,1992.
[Links]TraduodeCidKnipelMoreira.
1EstetextoconsistenaapresentaofinaldeumconjuntodeidiassobreaanlisecomparativadoEstadodo
TerceiroMundo,inicialmentepublicadacomoDocumentodeTrabalho11dasriesobreDesenvolvimento
ComparadoeditadapeloCentrodeEstudosdeDesenvolvimentoComparadodaUniversidadedeBrownem1989.
GostariadeagradeceroapoiodeumabolsadeestudosdaGuggenheimeumabolsadoCentrodeEstudos
AvanadosemCinciasdoComportamento,semasquaisesteartigonopoderiatersidoescrito.
2Ver,porexemplo,PiotrDutkiewiczeGavinWilliams,"AlltheKing'sHorsesandalltheKing'sMenCouldn'tput
HumptyDumptyTogetherAgain",1DSBulUtin18,n3(Julhode1987).[Links]
3HernandodeSoto.TheOtherPath:TheInvisibleRrvoluonintheThirdWorldQAovnYork:HarperandRow,
1989).[Links]provavelmenteomaisconhecidomanifestoindgenadedesiluso.
4VerMilesKahler,"OrthodoxanditsAlternatives:ExplainingApproachestoStabilizationandAdjustment"injoan
Nelson,org,EconomicCrisisandPolicyChoice:ThePolitiaofAdjustmentintheThirdWorld(Princeton:Princeton
KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 
 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
UniversityPress,1990),pp.3361.[Links]
5ThomasCallaghycitaoBancoMundialcmseurelatriosobreajuste,de1989,quetomacomoexemploda
novanfaseeminstitucionalizao"TowardStateCapabilityandEmbeddedLiberalismintheThirdWorld:
LessonsforAdjustment",pp.115138inJoanNelson,org.,FragileCoalitions:ThePoliticsofEconomic
Adjustment(OverseasDevelopmentCouncilUSThirdWorldPolicyPerspectives12)(NewBrunswick,NJ:
TransactionBooks,1989),p.133.[Links]
6Callaghy,"TowardStateCapability",pp.117,1312.[Links]
7DouglasNorth,StructureandChangeinEconomicHistory(NovaYork:Norton,1981),p.20.[Links]
8JamesM.BuchananRobertD.TollisonGordonTullock,eds.TowardaTheoryoftheRentSeekingSociety
(CollegeStation:TexasA&MUniv.Press,1980),p.9.[Links]
9T.N.Srinivasan,"NeoclassicalPoliticalEconomy,theStateandEconomicDevelopment",AsianDevelopment
Review,n2,pp.3858(1985).[Links]Entreostericosdaprefernciapblica,oslaureadoscomo
prmioNobelJamesBuchananeseuscolaboradorersTollisoneTullocksoosmaisconhecidos(verBuchanan,
TollisoneTullock,TowardaTheoryoftheRentSeekingSociety).[Links]OutrosincluiriamWilliamA.
Niskanen,BureaucracyandRepresentativeGovernment(Chicago:AldineAtherton,1971)[Links]
RichardD.AustereMorrisSilver,TheStateasFirm:EconomicForcesinPoliticalDevelopment(TheHague:
MartnusNijhoff,1979),[Links]etc.Oressurgimentorecenteda"economiapolticaneoclssica"
representaumaperspectivasimilar,aindaqueusualmentemenosextrema.VerDavidC.Colander,ed.,
NeoclassicalPoliticalEconomy:AnAnalysisofRentseekingandDUPActivities(Cambridge:Ballinger,1984).
[Links]Elementosdaconceponeoutilitaristasoapresentadostambmemperspectivasde"ao
coletiva"como,porexemplo,MarcurOlson,TheRiseandDeclineofNations(NewHaven:YaleUniv.Press,
1982),[Links]eda"novaeconomiainstitucional"queenfatizaosdireitosdepropriedade,como,por
exemplo,DouglasNorth,StructureandChangeinEconomicHistory.[Links]
10AnneO.Krueger,"ThePoliticalEconomyoftheRentSeekingSociety",AmericanEconomicReviewCA,n3,
pp.291303(Junhode1974),p.293.[Links]
11AustereSilver.TheStateasFirm,p.102.[Links]
12importanteobservarqueestaforma"vernacular"deconceituaro"Estadopredatrio"bemdistintada
formaemqueotermoempregadoporseusadeptos.DeepakLal,TheHinduEquilibrium,vol.I.Cultural
StabilityandEconomicStagnation,ndiac.l500A.C.1980(Oxford:ClarendonPress,1988),[Links]e
MargaretLevi,OfRuleandRevenue(Berkeley:Univ.ofCaliforniaPress,1988)equiparamcomportamento
"predat[Links]rio"acomportamentodemaximizaoderenda.NosentidoempregadoporLevi,os
Estadospodemmaximizararendaatravsdeformasquepromovamodesenvolvimentoouqueoimpeam.
Portanto,otermo"predatrio"talcomoelaoempreganotemnecessariamenteimplicaes
desenvolvimentstas.Estadosqueoutroschamamde"desenvolvimentistas"poderiamfacilmenteserrotulados
comopredatriosnadefiniodeLevi.Lalestmaisconvictodarelaonegativaentremaximizaoderenda
edesenvolvimento.Paraele,comoparaosneoutilitaristas,aalternativaao"Estadopredatrio"oEstado
"guardanoturno"mnimoenoexistequalquerespaoanalticoparaumEstadodesenvolvimentista.
13Colander,NeoclassicalPoliticalEconomy,p.2.[Links]
14importanteobservarqueestacrticaestvoltadaadestacaralgunsdosproblemasinerentesao
pensamentoquesustentavaaabordagemradicalda"segundaonda"paraoEstado,enosetratadeuma
revisodagrandevariedadedeliteraturaacercadoEstadoquetemaparecidosobarubricageralde"escolha
racional".ParaumatalrevisoverLevi,OfRuleandRevmue,Apndice.
15VerMarkGranovetter,"EconomicActionandSocialStructure:TheProblemofEmbeddedness",American
JournalofSociology91,n3(novembrode1985),pp.481510.[Links]
16Cf.OliverE.Williamson,MarketsandHierarchics:AnalysisandAntitrustImplications(NovaYork:Free
Press,1975).[Links]
17KarlPolanyi,TheGreatTransformation(Boston:BeaconPress,<1944>1957),p.140.[Links]
18MaxWeber,EconomyandSociety,(ed.).GuenterRotheClausWittich(NovaYorkBedminsterPress,1968
<19041911>),p.1395,n14.[Links]
19AlexanderGershenkron,EconomicBackwardnessinHistoricalPerspective(Cambridge:Belknap,1962).
[Links]
20OtermoEstadodesenvolvimentista,talcomootermoEstadopredatrio,empregadoemdiversas
acepes.PiotrDutkiewiczeGavinWilliamsem"AlltheKing'sHorses",porexemplo,aplicamotermoa
qualquerEstadoqueprofesseuminteressenodesenvolvimento,independentementedeexistirounoum
argumentoplausveldequeasaesdoEstadotenhamquaisquerconseqnciasdesenvolvimentistaspositivas,
ou,aesserespeito,quehajaumargumentoplausveldequeointeresseprofessadosejamaisqueretrico.
Dessaforma,osEstadosdesenvolvimentistasdeDutkiewiczeWilliamsnosedistinguemanaliticamentedos
Estadospredatrios.MeuempregodotermosimilaraodogrupoIDScomo,porexemplo,GordonWhitee
RobertWade,"DevelopmentalStatesandMarketsinEastsia:AnIntroduction"emWhite,ed.,Developmental
StatesinEastAsia(Londres:Macmillan,1988)eChalmersJohnson,[Links]etambmguarda
semelhanafamiliaraoqueRaymondDuvalleJohnFreemanchamaEstadoempreendedorem"TheTechno
bureaucraticEliteandtheEntrepreneurialStateinDependentIndustrialization",AmericanPoliticalScience
Review77(133):56987.[Links]
21WhiteeWade,"DevelopmentalStates",p.1.[Links]
22Osargumentosneomarxistaspelanecessidadedeautonomiarelativaemrelaosdemandas
particularistasdecapitalistasindividuaisreforamaidiadeumarelaopositivaentrecapacidadee
autonomia.Cf.DietrichRueschemeyerePeterEvans,"TheStateandEconomicTransformation:Towardan
AnalysisoftheConditionsUnderlyingEffectiveStateIntervention",inPeterEvans:DietrichRueschemeyer
ThedaSkomol,eds.,BringingtheStateBackIn(NovaYork:CambridgeUniversityPress,1985),pp.477.

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
[Links]
23Cf.Granovetter,"EconomicActionandSocialStructure"paraumadiscussodainsero.
24BancoMundial,WorldDevelopmtntReport,1991,NovaYork,OxfordUniversityPress,1991,p.204.
[Links]
25ThomasCallaghy,TheStateSocietyStruggle:ZaireinComparativaPerspective,NovaYork,Columbia
UniversityPress,1984,pp.3279.[Links]
26DavidGould,"TheAdministrationofUnderdevelopment",inGuyGran,ed.,Zaire:ThePoliticalEconomyof
Underdevelopment,NovaYork,Praeger,1979,p.93.[Links]
27CitadoemCallaghy,TheStateSoetyStruggle,p.420.[Links]
28CrawfordYoung,"Zaire:TheUnendingCrisis",ForeignAffairs57,n1,(outunode1978):172.
[Links]
29Callaghy,TheStateSoetyStruggle.[Links]
30Gould,"TheAdministrationofUnderdevelopment",p.93.[Links]
31GallenHull,"ZaireintheWorldSystem:InSearchofSovereignty",inGran,ThePoliticalEconornyofUnder
development,pp.26383.[Links]
32Obviamente,umaanlisecompletatantodocarteroriginaldoregimequantodesuapermannciarequer
umaatenomaisacuradanaturezadaestruturasocialdoZaire.Paraumaabordagemgeraldaquestodo
Estadoedodesenvolvimentoquecomeaporumaanlisedaestruturasocial,verJoelMigdal,StrongSocieties
andWeakStates:StateSocietyRelationsandStateCapabilitiesintheThirdWorld,Princeton:Princetn
UniversityPress.[Links]
33AconjunoentreoLeviateamoinvisvelnotocontraditriacomopoderiaparecer,mas,defato,
bastantecomum.NaverdadeelaassumeformasdiferentesconformeosEstados.Nosregimesmilitaresmenos
corruptoscomoosdaArgentinaeChile,porexemplo,ocontrolebrutal,detipoLeviat,sobreadissidncia
polticasecombinavacomumaferozimposioderelaesdemercadosobreasociedadecircundante.
34AliceArsden,"Taiwan*sEconomicHistoiy:ACaseofEtatismeasaChallengetoDependencyTheory",
ModemChina5,n3(1979):34180.[Links]
35Porexemplo,LeroyJoneseSakongII,GovernmentBusinessandEntrepreneurshipinEconomic
Development:TheKoreanCase.StudiesinModernizationoftheKoreanRepublic,19451975,Cambridge:
HarvardUniversityPress,1980.[Links]
36ChalmersJohnson,MITIandtheJapaneseMiracle:TheGrowthofIndustrialPolicy,19251975,Stanford:
StanfordUniversityPress,1982.[Links]
37Ver,porexemplo,adescriofeitaporJohnsonsobreasustentaodaindstriapetroqumicapeloMITInos
anos$0e60,MITIandtheJapaneseMiracle,p.236.
38Johnson,MITIandthejapaneseMiracle,p.26,20.[Links]Johnsonrelataqueem1977apenas1300
dentre5300foramaprovadosnoconcursoaoscargospblicosdealtonvelecitaumareprovaogeralde
90%paraosanosde192843(p.57).
39DanielI.Okimoto,BetweenMITIandtheMarket:JapaneseIndustrialPolicyforHighTechnology,Standford:
StandfordUniversityPress,1989,p.4.[Links]
40Em1965umespantosondicede73%deburocratasdealtonveleramgraduadospelaEscoladeDireitoda
UniversidadedeTquio.
41Cf.RueschemeyereEvans,"TheStateandEconomicTransformation".
42CitadoporOkimoto,BetweenMITIandtheMarketp.170.[Links]
43Okimoto,BetweenMITIandtheMarket,p.157,[Links]calculaqueumdiretoradjuntodeum
escritriosetorialdoMITIpodegastaramaiorpartedeseutempocomrecursoshumanoschavedaempresa.
44Okimoto,op.cit.,p.155.
45RichardJ.Samuels,TheBusinessofthejapaneseState:EnergyMarketsinComparativeandHistorical
Perspective,Ithaca:CornellUniversityPress,1987,p.262.[Links]
46Cf.TunjenCheng,"ThePoliticsofIndustrialTransformation:TheCaseoftheEastsiaNICs",tesede
doutorado,DepartamentodeCinciasPolticasdaUniversidadedaCalifrnia,1987.[Links]
47KimByungKook,"BringingandManagingSocioeconomicChange:TheStateinKoreaandMexico",
dissertaodedoutorado,DepartamentodeGoverno,UniversidadedeHarvard,1987,pp.1012.[Links]
48Kim,"BringingandManagingSociocconomicChangc",p.101.[Links]
49ChoiByungSun,"InstitutionalizingaLiberalEconomicOrderinKorea:TheStratcgicManagementof
EconomicChange",dissertaodedoutorado,KennedySchool,UniversidadedeHarvard,1987.[Links]
50Kim,op.cit.,p.101.
51Ibid.,pp.1012.
52Cheng,"ThePoliticsoflndustrialTransformation",p.20.[Links]
53lbid.,p.203.
54Vcr,porexemplo,adescriofeitaporKang(1988)sobreoclubeHanabo,fundadopormembrosdadcima
primeiraturmadaacademiamilitar.
55Kim,"BringingandManagingSocieconomicChange",pp.1018.[Links]
56Ibid.p.115.
57SegundoChoi,porexemplo,em"InstitutionalizingaLiberalEconomicOrder",p.50,"quatrodentrecinco
ministrosdoMinistriodaIndstriaeComrcioentredezembrode1973emaiode1982eramexviceministros
doDPE".
58Cheng,"ThePoliticsofIndustrialTransformation",pp.23132,[Links]afirmaquefoioMTIenoo
DPEquedominavaapolticaindustrialnoinciodosanos70maspertodofimdosanos70oDPEtornouse
novamentedominante.
59VerKimEun,"FromDominancetoSymbiosis:StateandChaebolintheKoreanEconomy",tesededoutorado,

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
DepartamentodeSociologia,UniversidadedeBrown,1987,[Links]KimMyoungSoo,"TheMakingofthe
KoreanSociety:TheRoleoftheStateintheRepublicofKorea",tesededoutorado,Departamentode
Sociologia,UniversidadedeBrown,1987.[Links]
60Masonetal.tTheEconomicandSocialModernizationoftheRepublicofKorea,Cambridge,HarvardUniversity
Press,1980,[Links]citadoporBruceCumuings,"TheOriginsandDevelopmentoftheNorthern?Asian
PoliticalEconomy:IndustrialSectors,ProductCyclesandPoliticalConsequences",inF.Deyo,ed.,ThePolitical
EconomyoftheNewAsianIndustrialis,IthacaCornellUniversityPress,1987,P.73.[Links]
61Aimportnciadaajudaexternae,emseguida,deemprstimosestrangeiros,ambososquaiseram
canalizadosatravsdoEstadoeporelealocados,eraumapedraangulardocontroleestatalsobreocapital.
VerKim,"FromDominancetoSymbiosis",WooJungen,RocetotheSwift:StateandFinanceinKorean
Industrialization,NovaYork,ColumbiaUniversityPress,1991,[Links]eBarbaraStallings,"TheRoleof
ForeignCapitalinEconomicDevelopment",inGuyGereffieDonaldL.Wy,orgs.,ManufacturingMiracles:Paths
ofIndustrializationinLatinAmericaandEastsia,Princeton,PrincetonUniversityPress,1990,pp.5589.
[Links]
62RobertWade,ConcerningtbeMarket:EconomicTheoryandtheRoleofGovernmentinEastAsian
Industrialization,Princeton,PrincetonUniversityPress,1990,p.20.[Links]
63Cf.MancurOlson,TheRiseandDeclineofNations.[Links]
64VerStephanHaggardeChunginMoon,"InstirutionsandEconomicPolicy:TheoryandaKoreanCaseStudy",
WorldsPolitics42,n2(janeirode1990):21037.[Links]
65TomGold,StateandSocietyintheTaiwanMiracle(NovaYork:M.E.Sharpe,1986),[Links]p.
66Cheng,"ThePoliticsofIndustrialTransformation",p.97.[Links]
67AdiscussoaseguirsebaseiaprincipalmenteemWade,GoverningtheMarket.
68Wade,op.cit.,p.198.
69Ibid.,p.217.
70ScgundoWade,GoverningthtMarket,pp.27273,aescoladetecnocratasdaCNRforneceu,entreoutros
eminentesburocrataseconmicos,oitodentrecatorzeministrosdaEconomia.
71VerCheng/ThePoliticsofIndustrialTransformation",p.107,[Links]Wade,GoverningtheMarket,p.32.
[Links]
72Cf.Waterbury,captulo4.
73Wade,op.cit.,p.78.Mesmonosanosoitenta,oEstadoeraresponsvelporquaseametadedacomposio
docapitalinternobrutodeTaiwaneasempresasestatais,pordoisterosdaparticipaodoEstado(Cheng,op.
cit.,p.166).
74Ibid.,p.97.
75P.Bruce,"WorldSteelIndustry:TheRiseandRiseoftheThirdWorld",FinancialTimes(Londres,22de
novembrode1983),[Links]citadoporWade,op.cit.,p.99.
76SegundoWade,op.cit.,p.275,"amaioriadosministrosdareaeconmicaocuparamcargosdegerncia
emempresaspblicas".
77Wade,op.cit.,p.295.
78Ibid.,p.293.
79Ibid.,p.284.
80Ibid.,p.281.
81Cf.StephanHaggard,PathwaysfromthePeriphery:ThePoliticsofGrowthintheNewfyIndustrializing
Countries(Ithaca,N.Y.:CornellUniversityPress,1990),pp.4445.[Links]
82Cf.PeterEvanscChinglcuoPang,"StateStructureandStatePolicy:ImplicationsoftheTaiwaneseCaseon
NewlyIndustrializingCountries"(DocumentoapresentadoConfernciaInternacionalsobreTaiwan:UmPas
RecmIndustrializado,UniversidadeNacionaldeTaiwan,35desetembrode197.)
83VerGold,StateandSocietyintheTaiwanMiracle,p.70[Links]PangChienKuo,"TheStateand
EconomicTransformation:TheTaiwanCase"(tesededoutorado,DepartamentodeSociologia,Universidadede
Brown,1987),pp.16769.[Links]
84Amesmaestratgiacontinuaaserutilizada.Wade,GoverningtheMarketpp.2078,[Links]refere
sescampanhasdoDDIparainduziraproduolocaldevideocassetesnoinciodosanos80.Aprincpio,duas
companhiaslocaisreceberamummonoplio,masquando,apsumanoemeio,aindanoestavamfabricando
produtosinternacionalmentecompetitivos,permitiusequefirmasjaponesasentrassemnomercado(com
parceiroslocaisemjointventures),apesardosprotestosdasestreantesoriginais.
85Ibid.,p.226.
86VerdiscussodocasojaponsporJohnsonparaobservaosemelhante.
87Johnson,MITIandthejapaneseMiracle.
88Okimoto,BetweenMITIandlheMarket,p.2.[Links]
89Cf.RueschemeyercEvans,"TheStateandEconomicTransformation".
90VerJohnson,MITIandtheJapaneseMiracle,Pang,"TheStateandEconomicTransformation".
91VerWoo,RocetotheSwift.
92Ver,porexemplo,Kim,"FromDominancetoSyrmbiosis",sobreainteraoentreoEstadoeochaebolna
indstriaautomobilsticanoinciodosanos80.
93Wade,GoverningtheMarket,Tabela7.1,p.218.[Links]
94ComoafirmamRueschemeyercEvans,"TheStateandEconomicTransformation",p.53,acapacidade
necessriaaoEstadoparaimplementarpolticasdistributivistastalvezsejasignificativamentemaiordoquea
necessriaaimplementarpolticasvisandoacumulao,complicandoaindamaisasperspectivasdexito.
95Entreosestudoshistricos,osdeJosMurilodeCarvalho,"EliteandStatebuildinginBrazil"(tesede
doutorado,DepartamentodeCinciaPoltica,UniversidadedeStanford,1974),[Links]eFernando

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
Uricoechea,ThePatrimonialFoundationsoftheBrazilianBureaucraticState(Berkeley:UniversityofCalifornia
Press,1980),[Links]soparticularmenterelevantesnestadiscusso.Importanteserecentesestudos
contemporneosincluemSrgioAbranches,"TheDividedLeviathan:TheStateandEconomicPolicyMakingin
AuthoritarianBrazil"(tesededoutorado,DepartamentodeCinciaPoltica,UniversidadedeCornell,1978)
[Links]MichaelBarzelay,ThePoliticizedMarketEconomy:AlcoholinBrazilsEnergyStrategy(Berkeley:
UniversityofCalifrniaPress,1986)[Links]FrancesHagopian,"ThePoliticsofOligarchy:The
PersistenceofTradicionalElitesinContemporaryBrasil"(tesededoutorado,DepartamentodeCinciaPoltica,
MIT,1987)[Links]BarbaraGeddes,"EconomicDevelopmentasaCollectiveActionProblem:Individual
InterestsandInnovationinBrazil"(AnnApore:UniversityofMichiganMicrofilms,1986)[Links]Silvia
Raw,"ThePoliticalEconomyofBrazilianStateOwnedEnterprises"(tesededoutorado,Departamentode
Economia,UniversidadedeMassachusetts,1986)[Links]BenR.Schneider,"PoliticsWithintheState:
EliteBureaucratsandIndustrialPolicyinAuthoritarianBrazil"(tesededoutorado,DepartamentodeCincia
Poltica,UniversidadedaCalifrnia,1987)[Links]BenR.Schneider,"FramingtheState:Economic
PolicyandPoliticalRepresentationinPostAuthoratianBrazil",inJohnD.Wirth,EdsondeOliveiraNunese
ThomasE.Bogenschild,eds.,StateandSocietyinBrazil:ContinuityandChange(Boulder:WestviewPress,
1987)[Links]HelenShapiro,"StateInterventionandIndustrialization:TheOriginsoftheBrazilian
AutomotiveIndustry"(tesededoutorado,DepartamentodeEconomia,UniversidadedeYale,1988)
[Links]eElizaJ.Willis,"TheStateasBanker:TheExpansionofthePublicSectorinBrazil"(tesede
doutorado,UniversidadedoTexasemAustin,1986).[Links]Adiscussoqueseseguebaseiase
principalmenteemSchneider.
96Geddes,EconomicDevelopmentasaCollectiveActionProblem.[Links]
97Schneider,"PoliticsWithintheState",pp.5,212,644.[Links]
98Ibid.,p.196.ComoressaltaSchneider,existemcaractersticaspositivasenegativasnessepadro.
Desestimulaperspectivasorganizacionalmenteparoquiaisegeraumarededelaosinterorganizacionaisentre
osindivduos.Oprincipalproblemadessespadresdecarreiraqueoferecemcontrapesoinsuficiente,sejaao
processodecisrioidiossincrticoporpartedalideranapolticamaiorsejastendnciasrumobusca
individualizadaderenda.
99Geddes,EconomicDevelopmentasaCoectiveActionProblem,p.105.[Links]
100VerPhilippeSchmitter,InterestConflictandPoliticalChangeinBrazil(Stanford:StanfordUniversityPress,
1971)[Links]Schneider,"PoliticsWithintheState",p.45.[Links]
101OBNDEmaistardeseconverteunoBNDES(BancoNacionalparaoDesenvolvimentoEconmicoeSocial).
SuahistriadiscutidatantoporGeddescomoporSchneider,masasdiscussesmaiscompletasseencontram
emLucianoMartins,EstadoCapitalistaeBurocracianoBrasilPs64(RiodeJaneiro:PazeTerra,1985)e
Willis,[Links]"TheStateasBanker".[Links]
102Schneider,op.cit.,p.633.
103Willis,"TheStateasBanker",pp.6126.[Links]
104EntreasinstituiesdestacadasporGeddes,EconomicDcvelopmentasaCoectiveActionProblem,p.117,
[Links]estooBNDE,aCACEX,aSUMOC,oDASP,oItamaraty,GruposExecutivoseGruposde
TrabalhodeKubitschekeodepartamentodecomrciointernacionaldoBancodoBrasil.
105Geddes,EconomicDevelopmentasaCoectiveActionProblem,p.116.[Links]
106SegundoWillis,"TheStateasBanker",p.4,[Links]obancotem"praticamentemonopolizadoo
fornecimentodecrditodelongoprazonoBrasil,sendoresponsvelemgeralporatdezporcentoda
composiodocapitalinternobruto".
107JudithTendler,ElectricPowerinBraziLEntrepreneurshipinthePublicSector(Cambr\dge:Harvard
UniversityPress,1968).VertambmSchneider,"PoliticsWithintheState",p.143.[Links]
108Geddes,op.cit.,p.97.
109Willis,op.cit.
110Schneider,"PoliticsWithintheState",pp.109,575,44.[Links]EsteeraoobjetivodeRobertoCampos
(p.575).
111Barzelay,ThePoliticizedMarketEconomy.[Links]
112Abranches,"TheDivideLeviathan".[Links]
113Schneider,op.u
114Uricoechea,ThePatrimonialFoundations,p.52.[Links]
115Hagopian,"ThePoliticsofOligarchy".[Links]
116VerPeterEvans,DependentDevelopment:TheAllianceofMultinationalStateandLocalCapitalin
Brazil(Princeton:PrincetonUniversityPress,1979),[Links]paraumadiscussodasconseqnciasdo
capitalescangeironoBrasil,"ReinventingtheBourgeoisie:StateEntrepreneurshipandClassFormationin
DependentCapitalistDevelopment",TheAmericanJournalofSociology88(Suplemento1982):S21047.
[Links]ParaumacomparaomaisgeralentreaAmricaLatinaeoLesteasiticoverPeterEvans,
"Class,StateandDependenceinEastsia:SomeLessonsforLatinAmericanists",inF.Deyo,ed.,The
Poltica/EconomyoftheNewAsianIndustrialism(Ithaca:CornellUniversityPress,1987)[Links]
Stallings,"TheRoleofForeignCapitalinEconomicDevelopment".[Links]
117Namedidaemqueumgrupocorporativocoesocujafaltadeoportunidadesdecombatetrouxecritrios
tecnocrticos(isto,educacionais)demobilidadeinternaparaoprimeiroplano,osmilitaresbrasileirosse
aproximaramdeumreforoinstitucionaldaburocraciadeEstadonoestilodoKMT.VerAlfredStepan,The
MilitaryinPolitics:ChangingPatternsinBrazil(Princeton:PrincetonUniversityPress,1971),[Links]e
prncipalmenteGeddes,EconomicDevelopmentasaCollectiveActionProblem,captulo7.
118Evans,"ReinventingtheBourgeoisie",p.S221.[Links]
119FernandoHenriqueCardoso,AutoritarismoeDemocratizao(RiodeJaneiro:PazeTerra,1975).

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR
[Links]
120Schneider,"FramingtheState",pp.23031.[Links]
121Schneider,"PoliticsWithintheState",p.4.[Links]
122Shapiro,"StateInterventionandIndustrialization",p.57.[Links]
123Ibid.,p.111.
124Ibid.,p.58.
125VerEvans,DependentDevebpment,"ReinventingtheBourgeoisie","Class,StateandDependenceinEast
sia"e"CollectivizedCapitalism:IntegratedPetrochemicalComplexesandCapitalAccumulationinBrazil",in
ThomasC.ePhilippeFaucherBruneau,eds.,AutboritarianBrazil(Boulder:Westview,1981).[Links]
126ThomasTrebat,Brazil'sStateOwmedEnterprises:ACaseStudyoftheStateEntrepreneur(Cambridge:
CambridgeUniversityPress,1983).[Links]
127VerEvans,"CollectivizedCapitalism".[Links]
128Porexemplo,Lal,TheHinduEquilibrium[Links]
129PranabBardhan,ThePoliticalEconomyofDevelopmentinndia(Coord.:BasilBlackwell,1984).
[Links]
130VerLloydI.RudolfeSusanneHoeberRudolf,ThePursiotofLakshmi:PoliticalEconomyoftheIndianState
(Chicago:UniversityofChicagoPress,1987).[Links]
131RichardP.Taub,BureaucraticsUnderStree:AdministratorsandAdministrationinanIndianState
(Berkeley:UniversityofCaliforniaPress,1969),p.3.[Links]
132Taub,BureaucratsUnderStress,p.29,[Links]relataqueem1960onzemilgraduandos
universitrioscompetiamporcemvagas.
133UmexemplodasolidariedadecriadaodepoimentodeumdosinformantesdeTaub(op.cit.,p.33)deque
podia"iraqualquerlugarnandiaeseinscrevercomumcolegadeturma(membrodesuaturmanoSAI)",
umapossibilidadedequeoinformanteconsideravaadmissvelemtermosderelaesnormaiscompessoas
noaparentadas.
134ConsidereseporexemploaquestocitadaporTaub(op.cit.,p.30):"Identificarosseguintes"Vnusde
Milo,MonaLisa,OPensador,WilliamFaulkner,Corbisier,KarenHantzeGusman,MajorGhermanTitov,Ravi
Shankar,Disneylndia".
135RudolfeRudolf,InPursuitofLakshmi,p.34.[Links]
136Ibid.,captulo2.
137Porexemplo,RobertWade,TheMarketforPublicOffice:WhytheIndianStateisNoBetterat
Development",WorldDevelopment13,n4(1985):46797.[Links]
138RudolfeRudolf,InPursuitofLakshmi.[Links]
139Ibid.
140DennisEncarnation,DisbdgingtheMultinaronais:ndiasStrategyinComparativePerspective(Ithaca:
CornellUniversityPress,1990),p.286.[Links]
141Bardhan,ThePolircalEconomyofDevebpmentinndia,p.70.[Links]interessantecompararesta
visocomumdilemasocialestruturalcompletamentediferente,igualmentecomplicadoparaumaspirantea
Estadodesenvolvimentista.NaanlisedoChilefeitaemMauriceZeitlineRichardE.Ratcliff,Landlordsand
Capitalists:TheDominantClassofChile(Princeton:UniversityPress,1988),[Links]osautoresno
encontraramumaeliteseparadamasumaquecongregavainteressesagrrioseindustriais,garantindoassim
queaelitecomoumtodopudesseresistirtransformaodosetoragrrioeaotipodeenfoqueunidirecional
daindustrializaoquecaracterizouoscasosdoLesteasitico.
142Lal,TheHinduEquilibrium,p.237.[Links]
143ParaumaboadiscussodosproblemasdaineficinciadosinvestimentosdoEstadoemtermosdos
coeficientesextraordinariamenteelevadosderendimentodocapital,etc,verIsherudgeAluwalia,Industrial
Growthinndia:StagnationsincetheMidSixties(Delhi:OxfordUniversityPress,1985).[Links]
144RaviRamamurti,StateOwnedEnterprisesinHighTechnobgyIndustries:StudiesinndiaandBrazil(Nova
York:Praeger,1987)[Links]
145VerEncarnation,DislodgingtheMultinationals.[Links]
146Essafaltadeseletividadenemsempreevidenteemcomparaesagregadas.Adistribuiodeempresas
pblicas,porexemplo,naCoriaenandia,pareciamuitosimilarquandoLeroyJoneseEdwardS.Mason,
"RoleofEconomicFactorinDeterminingtheSizeandStructureofthePublicEnterpriseSectorinLess
developedCountrieswithMixedEconomies",inJones,orgs.,PublicEnterpriseinLessDevelopedCountries
(NovaYork:CambridgeUniversityPress,1982),p.22,[Links]consideravamosetorfabrilemconjunto
emvezdedesagreglo.
147Encartation,DislodgingtheMultinationals,p.288.[Links]
148Lal,TheHinduEquilibrium,p.257.[Links]
149JoclMigdal,StrongSocietiesandWeakStates.
150JoelMigdal,op.cit.

Allthecontentsofthisjournal,exceptwhereotherwisenoted,islicensedunderaCreativeCommonsAttributionLicense

R.AirosaGalvo,64guaBranca
05002070SoPauloSPBrasil
Tel.:+551138712966
Fax:+551138712123

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 


 2(VWDGRFRPRSUREOHPDHVROXomR


luanova@cedec.org.br

KWWSZZZVFLHOREUVFLHORSKS"VFULSW VFLBDUWWH[W SLG 6 

You might also like