Or.

t:;ETiN YETKiN

TURK HILK HAREKETLERi iE DEVRiMLER

MiLLIYET YAYIN A.;S. YAYINLARI Dizi DI:;?!

Tiirklye'de YaYIn Hakkr: Milliyet Yaymlarl A.$.

Blrinci baski : MaYIS 19t10 .

Dlzgl ~ Baskl : 6zdem Kardesler MatbaaSl

Bu Incelemeye katkilarr bulunan Dr Hasan ism!:'!. BIYlkll, Gtinaydm ErdogmUl;;. AYge Haci hasanogl u, Sa vas in cer. Prof. Dr. Nusret Htzir, Yalcm Kti~ilk, Dr. Alparslan NazllOgJu, Hasan Oskay ve Erol Toy'a tesekkurlertmi sunanrn.

Yardrm ve katkilarmi eslrgemls bulunsaydi bu calismamn eonuclandmlmast olanagmi bulamayacak oldugum dosturn Dr. Bozkurt Sural'e duydugum mlnnettarhgi ise acikca beltrtrneyl ayn ve zevkll blr bore bllmektevtm.

Dr. Cetln YE~TKi~

a. g. e. a. g. rn.

A. D. H. F.

A. D. ih\hiyat 11'.

B,T.T.D.

Bell, bkz, B~k.l@.

C.

Cev.

D. T. C. F. 1. A.

L D. H. F.

Int. f. -0-. Ed. F. i O. Eo_ F, T. D.

M. E. B. R. T. M_ a.

Tanz.

T. A. D, T. D.K.

T. H. i. T. M.

T, K.D, T. T. K. yd.

Yyn.

BiRiNCi KIT AP

KISALTMALAR

adi gecen eser adr gecen makate

Ankara Universitesi Hukuk Fakultesl Ankara UniversiLesi iliihiyat Fakiiltesi

Belgelerle TUrk Tarihi Vergisi

Belleten

Baklmz

Baskanhgi

Cilt

Qeviren

Oil ve Tarih Cografya Faktiltesi islam Ansfklouedtst

istanbul Universitesi Hukuk FakUltesi Ii1 ternatlonal, Internationale

Istanbul Universltesl Edebiyat Fakliltesi istanbul Universitesi Edebiyat Faktlltesi Tarlh DergiSi

Milli E1Htlm Bakanhgr Resiml1 Tarih Mecmuasi sayfa

ytlzUncti Yrlddntlrntl Mtlnasebetlyle Tanzlmat. M. E. E., Yayml, Istanbul 1940

Tarih Arasnrmalari Dergtst TUrk DII Kurumu

TUrk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuasl TUrk KOltUrU Dergtst

Tilrk Tartk Kurumu

ve devarm

yaym. yayml

AMAC KONU VB y6NTEM

«h rider tore kahr,» Eskl bir Turk sozii

KONU, AMAC VE YONTEM

ElInizdeki kltap, ahsilagelmls anlamda bir «tarth» arasnrmasi olarak dil$linOJmeml~tir. Konu, tarthsel verilere dayarularak tarlhln bellrll hir doneml tcmde, baska. blr devtsle de bir «zarnans boyutunu kapsamak uzere, «devlets ile etoplumsal SImilar) ve «y6neticiler» He qonetilenlen ili$kist aersmdan toplumsal alanda ele ahnrrnstir. Ne var kl, topIumsal olaylarm incelenmestnde ezaman» boyutunun kapsamh bir b!.;;imde gozonunde tututmasr, zorunlu olarak -tTarih» den yararlanmayi gerektirtr ; ge<;mi~te yer alrms alan toplumsal ve siyasal olavian blze «Tarih» tletecekttr, Bu nedenle de. tarthcl oimamakla birlikte, tarlhten yararlanma gtrtstminde bulunulmustur, Gene ayrn nedenle, ele alman olaylarm tarlhsel degerlendirmeleri degtl, toplumsai, sivasal ve ekonomlk degerlendlrmelert, 0 da ancak «devlet» olgusu acisindan yapIlmak is tenmisttr.

TUrk halk hareketlertne ve devrtmlerlne bu aeidan baktiii:l!mzcia, devlet karsrsinda TUrk toplumunun geclmlsl ile IIgili bazi yanll~, bilim - dlSl yargrlarrn bulundugunu gorUriiz. Btl gibi yargIlarm en basta gelenlerinden birl, TUrk halk cogunlugunun yetenekstz ve tlerlclllge karsi oldugunu one suren yargllardlr. 6rnegin :

«Memleketimizde faydali Islerin vapilmavrsma en birinci sebep halk oldugunda stiphe yoktur. Blzler hem cansmaviz. hem de havirh tslerden anlamadigumzt cok defa ispat etmrslzdir.s (1)

(1) AHl\tIED RAs:iM: Osmanh Tarihi:

Yyn., Hakkl Dursun YlldlZ: Meydan Yyn., 1967, s. 209.

Tiirkc;ele(ltlrerek istanbul, 1966-

1.1

Bun un tek bir ornek oldugu da sarnlmasin. Nitekim bu anIayisi oteki Seicukiu yazartarm kltaplarmda da gorebiliyoruz . (8) Kald; ki, BUytik Seicukiu ya da Anadolu Selcuklu DevletJertnde, Osmanh Devletinde de oldugu gtbt, TUrk halki yalmzca bu asagrlamaya ugramakla kalmamis, cogu kez Iklncr simr vatandas olarak da goril1mii~tilr. Her iki devlet de, Iranu, Slav, GUrcU v.b. gibi unsurlardan olusturduklari ordulara dayanrmslar ve TUrkmenlerl baskentlerlne sokmayarak «ucs lara surmuslerdir. (9)

Yalmz baslarma bu omekler dahl, Seleuklular donemtnminden baslayarak, Ttirkleriu devlet ictnde eztlen bir toptumsal unsur durumunda oldugunu gostermektedtr, Geli~im sureslne bagli olarak, Turk halki, Belcuklu ve Osmanh DevIctlertnde, etnlk yaplsl cercevesi ictnde ekonomik ve kulturel yonden kitlesel bir butunluk gostermistir. ~u halde, TUrk halkimn etnik bir Qzelligi sahip bulunmasi ve somurulen ekitlesels bir btitOn olmasi nedenlert bu Incelemenin konusunu bellrlemls bulunmaktadir. Bu durumu He konunun gercekte genet ctzgtleriyle butun 'I'urkleri kapsamasi gerekecegl dii~UntHebilir tse de gtlntimuz TUrkiyesinin sorunlari ve tarihi acismdan konu ele ahndigt icm BUytik SeJo;;uklu Devletl-Anadolu Seicuklu Devlett=-Osmanh Devleti icinde beliren tarihsel gelistm uzerinde durulacak ve Tilrklerin lclnde yer aldigi otekt tUke ve devlotler Inceleme alanumz dismda birakilacaktir.

Konumazun kapsamma grren devletler iclnde TUrklerin somuruien bir etnik grup oldugunu soylerken, kusku yok ki, egemen cevreler ve devlet orgutu lclnde TUrklerln bulunmadigim one surrntlyoruz. Ne var ki, bu glbl Ttirklerin kendi soylarma yabanctlastiklajj ve oteki etnik gruplarla kaynasip outunleserek, bunlarla birlikte TUrk halk eogunlugu uzerinde bir egemen kadro olusturduklari bu inceleme Ilerlsdtkce olay ve belgelertyle kamtlanacaktir. Burada ozelltkle uzerlnde durrnarmz gereken nokta, bu cahsmada «etnlk grup» dan soz ederken SQZ konusu olanm dar anlann ile «toplumsal-

gibl sfizler, bazr ay~m geCinenlerce dahi sik stk sfiylenir durur,

. me yandan, btreok tanheintn toplumsal olaylarm gelistmlenni ve nitellklerinl saptarken. Turk halkma, kendi snursal yap~.I~rI ve k:~~isel kaygllan sonucu, karst dusmtls olduklanm da gOl"tiyoruz. Ornegtn sercekte halkurnzm somUrUye kars) birer d~renmesi olan Anadolu baskaldlrmalarl konusunda belli bash blr kaynak olan Naima, «Tarlhbnde TUrk halki lein «nadan TUrk.l> (2), «~tr~k-i bl-tdrak (:::::idraksiz Tiirkler)>> (3), «TUrk-i b~d-hka ~.:::O;;lrkm surath Turk)» (4). «Coban kopegl ~ek1indc btr .. TUr~- ~ stlturk Idb (5). «hflekar TUrk» (6) v .b. demekted Ir. ;;Turk» lCm. ~oy!e dusunen hlr tarihGinin devlet ve TUrk halki arasmdakl l.h~klY.I, Tarihinde, gero;;ekr;i ve nesnel bir blclrnde yanslttlgl dii~UnUlcmeyeceg:ine gore, herseyden once bu gibi olaylarm gerr;ek toplurnsal ve siyasal nedenlerine inmek gerekmektedir.

Hemen hernen butun Osmanh tanncnertnin Ttirklere karst ~~tu~u budur ama bu tutum valms Osmanhlara Qzgti de d~glldIr. Nltekim Turk halkmm kar~lsmda yer alan yalmz Osmanhhk olmaml~tlr. Turkltlk duvgusunun cok daha aglr basmasi gerekcn ~eJo;uklularm bile, bir sure sonra Iranhlarm ve Arapla.rm etklsiyle, TUrk halkim nor gormeye baslarms olduklan bl.~ gercektir. Selcuklu vazar Aksarayh Kerimeddln Mahmud'un Turk halki icin hie; cektnmekststn siiyleyebildigi su sozler, Anadolu Insammn tallhsizligini beltrler :

«Hunhar TUrkler, kopek ve kurt gibidirler, ellerine nrsat ger;erse yag-maYl ganimet bilirler. fakat dusman kuvveth gelirse kacarlar.s (7)

(2) ~Ai~A MUSTAFA EFENDi: Tarih-i Nalrna (Razvat el-Httseyln fl hulasat ahbar el-hAfikayn; TUrkcle~tlrerek Yyn., Zuhuri Danrsman, Zuhuri Darusman Yyn. istanbul C I 1967

s. 169 ' , ., .

(3) NAiMA: a. g. e., C. I, s, 238

(4) NAiMA : a. g. e., C.II, 1968, s.536 (5) NAiMA : a.g.e., C. III, 1968 s. 1180 (6) NAiMA: a, g. e.. C. IV. 1968, s.169

(7) TOG~, Zekl Velidl: Umumi TUrk Tarlhine GIris, C. I. ~n Eskl Devirlerden 16. Asra Kadar, 2. Baskl, t.n. Ed. F. Yyn .. Istanbul 1970, s. 215'de. .

an Bkz : BUNDARi : Irak ve Horasan Selcukluian 'I'arlhi ; Cev. Klvameddin Burslan, T. T. K. Yyn., Istanbul, 1943, s. 151; iBN! BIBr : Anadolu Selo;uki Devletl Tarihl; cev. M. Nuri Gencosman, Ankara, 1941, s. 209

(9) TOG AN, . V. : a. g. e., S. 217

13

12

ekonomlk simr» deiHl, «etmk» bir kitle oldugudur, Bu yonden bakihnca konunun bir «halk sorunus olarak ele almdrgl antasilacaktrr.

. Gerek Secluklu ve gerekss Osmanli Devlett, kisa birer sure l\"inde birer Imparatorluk durumuna ulasmislardir. lmoaratorluklarm avmci ozelttktertnden en onemllsl Ise, olusturmus buIunduklart siyasal birllk Il,':lnde I,':e~itli etnlk topluluklarin yer almastdu. Aneak, bu etntk topluluklar icmden btrl, imparatorlukta ayricahkh blr durumdadir, yonetim onun elindedlr ve bu toplulugun uyelerl Imparatorlugun egemen cevreterint olustllrmak.tadlrlar. Ciinkfi bu etnik grup otekl etnlk gruplari egemenllgt altma alarak, devletlerinl imparatorluk yapmistrr. Rom~ Imparatorrugu, bu gellsimln en beltrgm ve actklayiet ornekIerlndendtr. Niteklm uygulamadaki bu durum Roma'da kesln hukukl terimierle de saptanrrns bulunmaktaydi. 'Roma vatandasi otabtlmek tcln «Romal!» olrnak gereklyordu. Bunun dismda, RoIna vatandaslik hukukuna sahtp otrnak cok siki kosuuara baglanrmatr. Seleuklu ve Osmanh lmparatortuklanm Ttirklertn kurduklari ve bu devletlertn f;e~itli etnlk topluluktari kapsadigr h~tlrlanarak, ilk anda, aym durumun bu lmparatorluklarda da Tilrkler i<:in soz konusu oldugu dusuntllehiltr. Ne var ki tarihsel r~eli~im iclnde TUrkler, slyasal iktidar odaklarmdan ~zakla~tlnlml.~l~r ve yalmzca bu imparatorluklar Ieinde ver alan ve baska etmk gruplarm egemenhgl alttnda bulunan ve somurtnen b!r -unsur» durumuna dusurutmusterdtr. Burada hernen belirtelim kl. bu eunsursu. «mtllet e uluss ve buna baltl! olarak d~ «milliyetl.;i1ik-ulusf;uluk» kavramlarr, Avrupa burjuvalari devrimler! He blrlikte geltsmls ve daha once bilinmeyen birer kavram olduklarmdan, ealrsmarmz bu tarihlere gelinceye ve bu ~Janda Osmanli'mn batrdan etkilenmesl baslayincaya degin.

}u anlamda «etnlk grup» ve «halk» terimlertnl «ulus» kavrami l:e karl strrmadan, ozdes tutrnadan degerlendirmek gerekece ktir.

bictmde kavranabilmesi icln, TIlrk halkmm de viet kar~lsmda etruk bir butunluk gostermi~ oldugunu bilmek gerekir. Boyle nir yakla~lm, TUrk halkma yabancl gelmls elan ve osmann tmparatorlugu egemen cevrelerlnee Kendi srmtsal Clkarlan yaranna girl~i1ml~ bulunan ",devrlm aldatmacalarl>nm 1c;yUzf1n.1l Oftaya koyacagl glbi cogu kez «e~klyalIk», «yapuleul uk», «gerictlik» v.b. gibi bil,':lmlcrle suclandtrllml~ bulunan gercek HalkCldevrimci eylem ve dU~tincelerin de anla~llmasllll saglayacaktlr.

Tarihlmlz ve toplumsal yapimiz lie ilgfll ve dana degi$lk hir plandaki baska bir yanh~ yargr da, devlet ile toplumsal Slmtlar arasmdaki i1I~kinin degerlendirilmesinde ve bu antavista olanlarca devletin slmfsal temeUerinden ayrr ve onlarm UsHinde oiarak ele almmasmda gorulrnektedir. omeztn Prof. Dr.

Mustafa Akdaa'm yargrsi sudur :

«TUrkiye'nin daha kurulu~unda devlet toplumun gtdtsatina gore biclmlenecek yerde, terstne toplum devletin elinde yugrulmu~, toplumsal smutaemavr gents c-apta siyasal gerekler bu sayede bh;imlendirebilmi!)tir. Demek ki. TUrk toplumunun suufsal ayrtsimmt yaratan fakLor dcvletln kendlsi olmus bulunmaktaydl.» (10)

Prof. Dr. Niyazi Berkes de «Osmanh dUzenl hangi simttara dayamyordu?» sorusuna. bu yargldan yana erkarak :soyle karst-

I:k vormektedir .

«Bu sisternde devlet ve nukumet halk slmfla l"llun Gllntrlanm veya isteklerini temsil etmez. Onun ie-in Osmanh sistemi hangl srruf'lara dayaruvor diye sormak abes. HieDir smira dayanmlyor, smrttart devlete dayandJrlyordu ... Zaten Osmanh devleti glbi devletjere devlet derken de sozUmiizil cok dikkatli kullanmaliylZ ... Asn onemll olan ~ey hiikUmdar veya onun adamlaridrr ... Deviet muessese degil, gUC sahtbinin bir sira-

ndir.» (I 1)

Bu gibl lmparatortuklar iclndekl bir etnlk grup, oteki etnl~ gruplari ekonomik acidan somurutecek bir alan olarak d::gerlendlrlr. Egemen etnik grup dismda kalanlarin tnsan gucunden. emeglnden yararlamlir, ona vergfler kon ulur. Tii rk halki, somurulen blr etnik grup olrnustur. Bu nedenle, tarthtmlzde yer alan devrimci halk glri~lmlerlnin veya devrlme varmayan halk direnmelerinin, simr mueadelelerinm gercekei bir

()O) AKDA(1. Mustafa: Tiirklye'nin Iktisadi ve tCtlmaI

'l'arihi; C. II, (1453-1559), A. U. D. T. C. F., Yyn., Ankara, 1971.

s. 90

(11) BERKES. Nlyazi: TlIrklye'nin iktisadi Tarin!, C. I.

Gereek Yaymevi, istanbul, 1969, s. 41

15

14

BlltQn bunlara karsihk, devletm, ancak toplumsal srrntlarm ortaya crkmasr lIe belirdliU ve simrsal temellerlnden avn dlllitinUlemeyecegi billmse1 bir gercektir. Devlet, soyut bir kavram degildir. Tersine siyasai yonden to plum ieindekt smirlardan blrmln orgOtlenmi!i gticiidilr. Bu nedenle herhangl btr yerde devietin, toplumsal smlflardan once varoldugu biclmdekl gorilli mantiki bir olanakaialiktrr.

Ililn gercegt aramrsa, bu gibi gorilliierin tine surulmelerintn nedent, TUrk halkirun srmrsal yaplsmm ve mticadelelerinin geregi gtbi ortava konulmarms bulunmasidir. Bu arasnrrnada llite bu ekstkhg! bir olcude gtdsrmege ve snursal olgular uzennde durmaga calisacagrz. 6zeUikie Osrnanh Devlett teinde egemen simr ya da bu simt Iclnde yer alan gruplarin cikarlarma kars; baz: list kademe bUrokratlarmca, giri~ilen her eylemin basansizhkla ve cogu kez bu burokratlann (hatta bazan padtsahtarm) canlarma mal olarak sonuclanrms bulunmasrmn olaylara ve belgelere dayamlarak aciklarnast bize egemen simtm yapisim gereekct bir blcimde gostermi.s nlacaktrr.

Konuya bu acidan bakihnca, aym zamanda gUnilmiizdeki toplumsal, ekonomik ve siyasat olaylari daha gercekci olarak kavramak olanagi da kendlllglnden ortaya cikacaktrr. Ctinkti surasi bir gercektir ki, Iclnde bulundugumuz toplumsal kosullar geemtstn birer urunudurter. Toplumumuzun bugunku yapisi, diinkti yaPlSlnlll gellslme ugramis dogal btr sonucudur. Olaylar, birbirlerini tllmleyen tarthsel birer geci!itil'. Bu nedenle dunun belirlenmest, bugunun anlastlmasmda cok onemll brr etkendir. Oercekten de, bir ulusun tarihi, tek tek olaylarrn kopuk kopuk hirbirini izledigi bir olaylar Ylgllll olarak dnsunutemez. Sozgelimi yiizYlllarca once tarih sahnesinde yer alan bir otaym, bugtin hali toplumumuzu etkneven yonlerl bulunmaktadir. Uluslar bugunu vasarken, diinil de birlikte vasarlar, Es\,i bir TUrk sozune gore, «II gtder, tore kahr.» (12)

Nitekim Orta Asya Tilrklerinin vasantuan, Selc;ukiularda, Anadolu TUrklerinde izlerini siirdiirUr gider, TemeUnde gocebe olan Selcuklularm yerlesik kilitUre gectikten sonra bile yapllarmda cadlr bic1mini kullanarak gecmist yasatmis otdul,Ian gtbl...

Uluslarin tarrhlertnde yer alan olaylar kesln ctzgllerle birblrlerine bagh butunmaktadirlar. Bu eahsmarnn kapsammm Orta Asya Tilrklerlne degin gecmlse uzanrnasmm nedentni de bu aciklama yeterlnce belirtmlli ve kamtlamis olsa gerektlr. (13)

Ote yandan, gUnUmUz Tiirkiyesinde hi~bir sorun somut nedenlere bagll olmaksizm bir anda ortava cikmadigina ve bu nedenler zaman bakimmdan «sorunedan daha once var olduklaima gore, Ttirk toplumunun «gecmi~i»nin gercekcl blr bielmde cozumlenmest, sorunlanmism anlasilip degerlendlrllmeslnde bir on-kosul olarak gorulmeltdir.

Konuya yaklasnnrrmzr bettrleyen stizlerimize, bu yaklasimdakl en onemli yonseme olarak sunu da ekleyellm ki, bir arastirmacimn da beltrttdgi gibi, tarlhsel yapinuzla ilgili tarnsmaJarm cogu bir terlmler kavgasmdan oteye gecemedigi icin yerstzdir, « ... gerekli olan olaylarr bulmakur. Olavlara sonradan hangt tertmt yaktstirtrsarnz yaktstmn, gercekler dcgiSmez.»

(13) Konu:;;tugu dH Tiirkce olan ilk topluluga VI. yUzyIlda rastlamaktaviz. Tiirkc;e konusan topluluklarin (kavlmlerln) tumune «TUrk~ adirun verilmesi ise Gokttirk donemindedlr. Turkler toplu olarak Sell;uklularm Anadolu kapilanru aemaIan uzerlne ilk kez Anadolu'ya gelmlsler ve cogunlugunu da Oguzlar olusturmuslardir, Togan'm deyi:;:iyle. iAnadolu Tiirk ekserlyetinin Tiirkmen-Oguz oldugu, buraya gelen her Turk'Un hatta zumre hallnde gelen Turk kitlelerlnln hemen Oguzlasrms otmalari lie sabtt.tir. Bu husus, halicrlik ve at terblyesl ananesinde de gorulnr» (TOGAN, Z. V. a.g.e., C. I, s. 218-219).

su halde, 'I'urkiye Tiirklerinin Qziinti Oguzlar nlusturmuslardrr. Oguzlarrn yirml dol't ooyundan birinln adi da Kayt'dlr. KaYl bovu XI. yUzytldan baslayarak Anadolu'ya yerlesmtstir. (rzerinde bazi tartismalar bulunmakla birlikte, Osmanh Devletr'nl kuranlarin Ogllzlarln Bozok dalmm Gunhan kolunun . Kayl soyundan olduklan genellikle kabul edilmektedtr. (Bu konuda bkz. : AKDAG, M. : a. g. e., C. I. (1243 - 1453), Ankara, 1959, s. 106 - 114; DEMiRTAS, Faruk: Osmanli Devrlnde Anadolu'da KaYllar, Bell., C. XII, savi 47, 1948, s. 575-613; ORKUN, Hiiseyin Namik: TUrk Tarihl, C. IV, Ankara, 1946. s. 136- 139: SUMER, Faruk: Osmanh Ttirklerinin Men!iei-KaYllar Ertug-rut Gazi ve Kara Kecili Oymag:l, R. T. M., C. II. sayi 22 Eklm

(12) OGEL, Bahattin : TUrk KiiltUrtinUn Geli!ime QagIan; M. E. B., Yyn., 1000 Temel Eser, istanbul, 1971, C. I, s. 38

16

17

(14) Bu nedenle, onemli olan, toplumsal olaylart ve bunlara iliijkin belgeleri belirtmek, bunlarm gellslmlni anlatmaktir. KUijkusuz blrtakirn deg-eriendirrneler ve yorumlar da yapllacaktlr. Ancak, beltrttldlg! gibi, olaylar bir kez saptandiktan sonra, gercekler artik degi~meyecektir. Bu nedenle, crkartlan sonuclar ne olursa olsun, tarusma Icin sag lam bir temel, bir kez konulmus olacaktir. 'I'oplumsal cansmalarm kronolojlk ve cozumse; sergilenmesi, catlsmanm tararlannr, nedenlertni ve en onemltsl de her cattsmamn hangl toplumsal ve ekonomik yapmm tcmde geliStigini beUrleyecektir.

Amacimiz, konumuzun cercevest tclnde, Tfirkiye'nin koklerl cok eskllere varan gerceklerrne inmek, bunlarm gunumuze etkilerini gosterebilmektlr. Ynksa, kuramsal tartismalar yapmak, bu tartismalar olgulara dayanmadikca, blr anlam tasimayacaktlr. Baska bir deyisle, siyasal alanda dtlnu bugune baglayan devletlerin yapilari Iclnde TUrklerin bir «halk sorunu» olarak gecirdi[~:i asamalari, bu nedenle de gosterdiklerl direnmelerl ve glrtstikleri devrimieri, bellrgtn ozelhklerlnt yukanda. Cizdigimlz yontemle Incelemegt amaehyoruz,

1951, s. 1014 - 1015; UZUNCARSILI, ismail Hakki : Osmanh Tarihi. C. I.. 3. Baslm T. T . K., Yyn., Ankara, 1972, s. 98 vd.) Fakat, KaYl soyundan olsun olmasm, Tfirkiye TOrkU'nlln kokentnm «Oguilar» oldugu tartismasiz blr gercekttr ve Anadolu TUrk toplumu ve dolayisr ile konumuz 1.;;ln de onemlt olan da budur.

(14) BERKES, N, : a. g, e. C. I, s, 22

18

GiRiS

ASYA'DATOPLUMSAL VE SiYASAL niciMLENi$

«Budun koy sam begt kOYClSl» Kutadgu Bilig'den

-1-

GOCEBELiK VE ETKiLERi I

Go.;;ebeHk, her toplumun gellsmeslnde bulunan bir asamadir, Baska bir deylsle, toplumlar yerleslk dUzeye ulasrnadan once, ya~ama kosullarmm bir geregi olarak gocebellkten gecerler. Ne var ki, gocebeltk TOrk toplumsal yasantisi baknnmdan, bu genel tablodan daha avn ve daha onemn blr gorunum I.;;inde beltrrnektedir. Gercekten de, Orta Asya'nm gocebelik uzertndeki etkisi, gents bozkirtari nedenlyie, daha kapsamh ve 0- nemli olmustur. (1) Uzun sUren bir donem i.;;inde bellren ve btr topluma ozgu bir nitelik durumuna gelen gocebehgtn ise, siyasal Ikttdarm olusumu, blelmi ve isleyisinln bellrlenmeslndekl rolll buyukttlr. ::}u halde, gocebellk, Tiirklerde yalmzca bir sects donemi oIarak kalmarms, ayrica siyasaI iktidan etkileyen btr varhk da kazanmistrr.

BIl nitellkteki blr gocebeligin ele aldigumz konuda yerini saptamadan once, zaman zaman one surulen yanhij bir karnyi duzeltrnek gereklyor. Bu kam, Orta Asya TOrklerlnin tamOyle

(1) RASONYi, Laszlo: Tarlhte Tfirkliik; T. K. A. E., yyn,~ Ankara, 1971, S. 2

19

go~ebe olduklari karnsidir. KuSku yok ki, got;ebelik TUrk toplumunun bu dcnemtnln bellrgtn ozetligtdlr. Ancak, bu toplumu, inceledigirnla donem Icinde, yalmzca ilkel ,go~ebe-~oban bir kavim olarak dusunmek buyuk blr yanhshktrr. Gerci hayvancihk bu toplumda ekonomtnln temelldlr, ne var ki, bazi 'i:;.Jin kaynaklarmm one sUrdugU gibl, Tilrklerin yalmzca «otlar l1e sulari takip ederek» (2) vasadiklanru one surmek olanaksizdir. Kaldi ki, goeebeier kl§ltk gereksrnmelertrn karsilamak icin tarimsal tiretlmde de bulunmak durumundadirlar, (3) Gereekte tse, gobece yasantilarim surdurmelennm yamstra TUrkler btrtakim kentier de kurrnuslardir. KaSgar'hnm belirtttgtne gore X. ylizYllda Sepren, Sug-nak, Karnak ve SltgUn baslrca Oguz kentleridlr. (4) Daha eski tarihlerde de yer\esik toplum diizenlnin belirtllerini gorebtlirta. (5) Ayrica, islimligm kabulttnu tzteven .ylllarda goeebellk oranmda bir azalma olmus ve yerleslk unsurlar t;ogalmlstlr.

,?u halde beltrg in ozellik gocebeltk oldugu halde, bunun yamsira yerlesik toplum yajnsr da kendtnl gosterrnektedtr. En eski donemlerden bert maden adlarmm Ttirkce olrnasi ve rnaden Islenmestntn bilinmesl, gdcebe bir toplulugun yazltlar ve anitlar dlkmesi, bu goeebeligin tlgine nltellglnl beUrtmektedtr, Bu ozelllk, daha sonraki yUzYlllarda, tiimUyle yerle~ik duruma gelmis bir TUrk devletlnln Iclnden bir kolun goe ederek

(2) OGEL, B. : a.g.e., C. II, s. 15

(3) EBERHARD, W. : Eski em KultUrU ve TUrkIer; D. T.

C. F. D., C. I, savi 4; Mayts-Haziran 1943, s. 2

(4) StiMER, F. : Oguzlar , s. 38-39

(5) Ornegin Rasonvl SU bilgiyl vermektedir; «TUrk kavimleri bu arada Macarlar da van gocebe hayatm ve tabiat sartlannm milsaadesi ntspetlnde ~iftt;:ilik ile mesgul olmusIardrr. Bu takdirde bir oymagin blr kisim halki, bilhassa kadmlar, Ihtlyarlar, bazi zanaatkartar ve estrrer yazm da kislakta kalarak c;.ift<;ilik lie mesgul olmuslardir, Bu usul gocebellge siki surette baS-II olanlar arasmda carl Id!. Mesela Goktiirklerin Kapagan - Kagan'l (Oin kaynaklarma gore: Mo-<;o) <;In salnamelerlns gore 699'da zaferle biten bir seferden soma, onlardan kUlliyetU mlktarda ham malzeme ve ipek kumastan baska harae olarak tohum ve ziraat aletleri almistrr.s RASONYi, L. : a. g. e., s. 50

20

baska blr stzasal birllk kurmasmm anlasnmasmda bize bUytlk kolaylik saglavacaktrr. Ne var kt, goeebe TUrk, yerle§ik TUrk'ii her zaman kueumsemts ve ona «yatub (=tembel) demisttr.

(6) istedllH kadar kent kursun, istedi€H kadar devlet olustursun, gocebelik: TUrk toplumlarmda etkisini her zaman duyurmustur. VI. yilzyllm Iklnel yarismda Klikiah Zemarkhos'un basmda bulundugu Bizans eleilertntn beltrttlgtne gore, goeebe TUrk hukumdarr sUsIU, altm Valdlzl1, muhtesem bir taht neerinde oturmaktadir ama, bu tahtm tekerleklerl vardir ve onune at kosulabtlmektedtr .. (7) VII. YUzyIlda Qin'de bulunan btr TUrk sehzadesl, kendisine vertlen sarayda degil, bu saraym bahcesine kurdurdugu blr cadlrda yasamaktadlr. (8)

Yukanda belirtUen orand a tarrmsal tlretimln vamsira bu go~ebe toplumda uretimln ve malvarligmm ozil hayvan sUrUleridlr. Cobanlik ve havvancrhgm gocebelikle birlikte slyasal yapmm olusumuna etkisl cok onemlldir. Goeebelik, gilt; kosullara uymayi va da bu kosullari venmegt gerektirlr. Bu nedenle de, gocebe blr toplumda toplumsal dayamstnantn daha yogun olmasi sonucu kendiltglnden dogar, Buna baglt olarak da toplumda askert nltelikteki iliskiler geltsir. (9) Baska blr deyisle, toplum Icinde «dlsiplinli btr diizen» olusur. (10) Siirekli hareket r,;:esltli catl$malarl dogurur. Herseyden once bu cansmalar toplumun askeri bir bicimde orgutlenmesme yol "acar, Eger kabilelerden birl siirekli olarak bu catismatardan galip eikarsa, o kabilenin baskam, btitUn kabilelertn «basbugu» olur. Boylelikle de gocebe devletlert olusur, Galip kahilenin baskam, yakmlarmi yenik kabilentn yonetimi lie gorevlendtrrr. Oatlsan kabilelerden birlnin ustunluk kurrnasi ile slyasal Iktldar daha kapsamli bir anlarnda olusur ve gelislr. Goktilrk ;yazltlarmdan alman 9U boliim bu geltstml somut olarak belgelevecekttr :

(6) SUMER, F. : oguzlar , s. 42

(7) LiGEI'i, L. : Bilinmeyen it;-Asya; Cev. Sadrettln Karatay, M. E. B., Yyn., 1000 Temel Eser, istanbul, 1970, C. I, s. 50 (8) SUMER, F : Tiirk Cadlrlan; R. T. M., C. V, savi 56, Agustos 1954, s. 3293

(9) Bkz. : OZKIRIMLI, Atilla: Ka~garh'ya gore TUrk-

Jerde Askerllk; TUrk Dill C. XXVII. sayi 253 Divanti Lugat-It TUrk Ozel saYIsI, Ekim 1972, s. 87-95

(0) OOEL, B.: a. g. e., C. II, s. 17

21

<Ben kendim hakan oldugumda etraftakl yerlere varrms olan kavim olii ve bitik bir halde yayan ve CIPlak olarak geri geldL Kavmi yUkselteyim diye yukarl Ogus kavmine karsi, Hen (sarkta) Kltan, Tatabl kavlmlerine karsi, beri (cenupta) Qlnlller'e karSI bUyUk ordu Ole) on ik! (deta) sefer ettim, muhabere ettlm. Ondan. sonra tann buyurdugu (ve) taliim oldugu iein, krsmetim oldugu icm olecek olan millett diriltip dogiulttum, Clplak kavmt elblsell, fakir kavmi zengtn kildim, ve, az kavml gok kildrm.v.» (11)

nin simrsiz olmasi, TUrk devlet anlaYIS ve gelenegtnln blr devami olmaktadir.

II

Bir ar~~tlrmacmm deyisiyle: « ... toplumlarda goc'un organlzasyonu onem kazanmakta ve gocebe devletlerin siyasal orgutlerinin blctmlenmeslnde ana etmen olmaktadir, Oguz devlet! bunun blr ornegtdlr. Koca bir toplulugu surulert ve mulkleriyle ve feti~ler yaparak bir yerden bir vere sUrekli goctilrebilecek devlet orgUtil despotlk bir btclrn kazanacaktir.» (12) Gercekten de, gocebe un sura dayali stvasat iktidarlarm askeri ve despotik ~ir nitelikte bulunduklari billnen bir gercektir. Bu glbi siyasal blrllklerde topluluk, bireylerden her zaman ustundtrr. Toplulugu ise, baskan temsil eder. I;lu haJde bireyler topluluk baskanina <t ••• koru kortlne boyun egmege ahsrms bulunmahdir ki, toplulugun hayati surebllsln.» (13) Uygulamaya go?: attrgrmlz~a da bu despotik ozelllklert hemen goruruz. Tilrkler, Kaganlan «gogiln yerdeki temsilclsi» glbl gorrnusler ve ona sensus bir iktidar tannmslardir. ~unu belirtelim ki, egemen ozell~gi gbcebellk olan eskl TUrk devletlnde stvasat otortte merkez~~esmiS olup, uygulamada srmrsiz bir ntteltktedtr, Bu duruma gore, Selcuklu ve Osmanll Devletlerinde, hukumdarm yetkileri-

Tiirklerln bir yandan yerle~lk ve blr yandan da gocebe bir kiiltilre sahip olmalari gerCegi ile bu durumu blrlikte dU~UnUrsek, gorilrilz kl, Tiirklerin en goo;ebe unsurlari silrekli olarak batiya kaYlp yeni devletler kurarlarken, otekt bdlilmtl yerleslk olarak yurtlarmda kalrmslardir. Bu yeni devletierin tse, gocebellk unsuru nedenlyle despotik blr nitelik tasiyacaklari aeiktir. Sel.-;uklu imparatorlugu go~ebe Oguzlarca kurulmus, Osmanll Devletinin kurulusunda da gocebe boylarm rolU buyuk olmustur. Ayrlca, Osmanhlar, Marmara Bolgesinin ve Rumeli'nin elde edilmeslnde de, bilnyeleri tctndeki gocebe unsurlardan son derece yararlanml§lardlr. (14) Bu duruma gore, gocebellgtn siyasal lktidar Uzerindeki etkileri, belirli olCulerde yenilenmlfj olmaktadir,

111

TUrklerdeki gocebeligtn TUrk devlet anlayisma onemll blr etkisi daha bulunmaktadir. Govebelikte, ya da yan gocebelikte toprak, «otlaks demekttr. Otlaklarm Ise kistlerln degil, fakat toplulugun mUlklyetinde olmasi gerekir. Ba~ka bir deyisle, kisilere alt navvan surulert iCin ortak otlaklara olan gereksmme kendillgtnden behrlr. Bu noktada, ayrn zamanda bir toprak parcasi demek olan otlagm topluluk siyasal hirhglnln millkiyetinde bulunmasi eoruntulusunun. TUrk toplumu yerleslk dilzene. gectlkten sonra, bu kez, topragm devlet mtllkiyetinde rmis gibi du~ilnt1lmesi geleneg ini dogurmus bulundugU11U soyleyebiliriz. «Mid toprak> anlayrsmm getismesinde, baska birtakim etkenlerln yarnsira, bu durumun da etktst bulunmus olsa

gerektir. (15)

(11) <?RKUN, Hilseyin Namik : Eski TUrk Yazrtlarr: T. D.

K., Yyn., Istanbul, 1936, C. I, s. 443

(12) BENCE.R, Oya : Ti.irk Toplumunun Tarihsel Evrirni; Habora Yyn. Istanbul, 1969, s. 16; Aym mahlyette, SENCER, Muzaffer; Dlnln Turk Toplumuna Etkileri, Ant Yyn., istanbul 1971, s. 35

(13) MEHIvIET ALi: I;lEVKi:; Osmanh Tarihinin Sosyal Binmte AClklanmasl, «Mehmet Ali I;levkl: Osmanh Tarihinln ~osyal Bllimle AClklanmasl ve 6teki Makaleleri.» Elif Yyn., Istanbul, 1968, s. 29

(14) SUMER, F. : Oguzlar ...... , «6nsoz»den.

US) TURAN, Osman: Turkiye Selo;:uklulan'nda Toprak Hukuku Min Topraklar ve Husust Mulkiyet $ekilleri; BelL C. XII sayi 47, 1948, s. 568-569.

23

22

SlrRSI gelmi$ken burada bir noktaya daha deginelim: Toprat uzertndekt miHkiyet hakkmm tek sahib! ilk bakista TUrk toplumlarmda devlet olarak gozukmekto ise de, (Ilerde inceleyecegtmrz giiniimiizdeki anlami ile kisisei toprak mulkiyetlnin varhgml bir yana biraksak bile I soyut mulkiyet kavrarm He mulkiyet hakkmm somut kullamlisi arasrndaki farki du~Onecek 0- lursak, durumun oyle samldrgi gibi kesin olarak «ozel toprak miilksuzIOgu;~ olmadigi ortaya crkar, Nitekim, gerek Oguz, gerek Selcuklu ve gerekse Osmanh donsmlermde kisilerce -mulk uzermde tasarruf'-ta bulunuldugunu biliyoruz. Ne var ki, Selcuklu ve Osrnanli Devletleri gibi surekli olarak toprak kazanarak olusan irnparatorluklarda, yeni elde edilen topraklar elbette ki devlet admadir, Bununla birlikte devlet (sultan) bu topraklarr dagrtir, Bu durumdan rnulk edinmenin yalmzca bu yolla oldugu sonucu da erkarrlmamahdir. COnkU mlras, sans, hll.~ v.b. gibi otekl mtllk edinme vontemrerl de bulunmaktadir, Onemli olan, yenl topraklarrn tek tek kl$ileree degtl, rakat bir

. birllk olarak elde edllmest ve bunun sonucu olarak da ou yenl elde edllmts topraklarrn sahibi olarak, bu blrtigtn (ya da blrligin temsileisi olan sultanrn) llan edilmesidir. Bu noktada yaplIaeak sey, bu gorOnii:;;O ele ahp bunun fizerinde durmak degtl, fakat kislnln bu topraklar Ozerinde tasarrur edip edemedlglntn saptanmasrdir.

luJuklann belirli bOlgelere sahip olmalarmm yamsrra gOQebeJikIerlnden biI"§ey yitinnedikleri de gorUlOyor,

Konunun acikhga kavusmasi rem burada $U soruyu sorahm:

Yerle$ik topluhiga aft unsurlarm bulunmasi ve en eski donemIerindenberi ancak sabit bir noktada yapilabileeek madenciligin hulunmasi ile go~ebelik nasll:.lZla:;;tmlaeaktlr? Bu sorunun kar~llIg1 su ger~ekte bulunmaktadlr: Her~eyden once TUrk topluluklan smirlari saptanmis belirli bir bolge -iQinde gocebe ya~antl bi¢mini siirdiirmu~lerdir. Zaman zaman bunIardan bin avr1 bir bolgeye gOQmu~tiir. Bunun da en belirgin ornegl AnadoIu SeJQuklu Devleti'nin kurulu$unda gorillmektedir.

Oguz Kagan (6) destanmdan aldlglmlz su satirlar,

ancak, toplumun belirli bir yerde bulunmus olrnasi He aciklana-

bilir:

IV

«Yine 0 zarnanlarda sag yanda Altun Kagan admda bir Kagan vardi;., Sol yanmda Urun adinda bir

Kagan vardi.» (7)

Beylenn belirli bolgelerde yerle~tlkleri ise su bolumlerden

anI~IImaktadlr :

«itH buyuk bir n-rnaktir. Oguz Kagan onu gordu, ve. turin suy unu nasrl geQeriz? dedi. Asker arasmda iyi bir beg vardi. Onun adi Ulug ordu Bey idi. 0 akilh ... bir erdi; gordii ki, bu yerde pek cok dal ve pek cok agac ... 0 agaclari ... kesti ve bu agaclara yattI. geQti. Oguz Kagan sevindi, giildD. ve: Sen burada bey 01; senin adm Klp~ak Bey olsun dedi. Yine ilerlediler ... (Yolda Oguz'un kacan atim bulup getiren beye) Oguz Kagan sevinQle giildii ve. sen buradaki beylere bas 01 ve senin adin ebediyyen

tleride yen geldikce uzerinde ayrmtih olarak duraca. glmlz bu konuyu burada brrakarak, goeebellk iIe dogrudan ilgisi bulunan baska bir konuya donelim. Gercekten de, g6- cebelik ile itretim tliskilerinin iIgisini ve buna bagh olarak da goc;ebelig:in Turk toplumunda slyasal iktidarm blcimlenistne eekisini bu acidan belirlemek Icin, bu gocebeligrn, suurlari belli bir bolge icmde sez konusu oldugunu onemlo ifade etmek gere-

~~ .

«G<lQebelik- kavrammdan genellikle anlasilan, bir toplulugun surekll olarak yer degtstirrnekte olmasrdir. Ozellikle Seleuklu ve Osrnanh Devltelerinin kuruluslarmda bu tip gOQebe TUrk toplulukIarmm roltl kesindir. Oysa, ote yandan Tilrk toplulukIarirun blrer yurtlarl oldugu da anlasilryor. Ne var kl, bu top-

(16) « diger Oguz dostam parcalari hep lslluniyetten

. sonraki devreye aHtir. Bunlardan yalmz Oguz Kagan Destanl tslAm.dan6nceki devreden kalan bir parca hiiviyetindedir ve bu baklmdan eldeki Oguz Destam malzemesi arasmda h~~u.Si bir yer tutar. OGUZ DESTANI, W Bang ve G. R. RlIhmetl nin «Oguz Kagan Destanl' <Istanbul. 1936) a~h asertnden. M. E. B., Yyn., 1000 Temel Eser, Istanbul, 1970, ~Ons6z~den. s. 11

(17) s. 6

25

24

Karluk olsun dedi. Ona cok miicevher bagl.'iladl ve ilerledl.s (18)

Ota yandan,

~Oguz Kagan yendi. Sayisiz esva, at aldi ve yurduna, evine dogru yola koyuldu, gltti.» (9)

sOzleri de Oguz Kagan'm beUrti bir yurdu oldugunu beltrlemektedir. (20)

• Selcuklu ve Osmanh Devletlerinin miri toprak duzenlnin gelismesinde ortaklasa kullamlan otlak (=toprak) anlayismm 6nemli etkileri bulunmaktadir .

• GO~ebe Turk toplumunda ilkel bir uretim lltskis! degll, fakat oldukca geli1imi.'i bir uretim diizeyi bulundugundan ele ahnan donem lc;inde. simtsal avnsim gercekle~m!lj ve bu nedenle de ilk Turk devletlarinin kurulmasi olasihk kazanrmstir .

Bu durum karsismda, Tiirk toplumunun gocebe olduguguna bakilarak ve go~ebeligi siirekli olarak bir yer degi1itinna gibi ele aho, bu donemde bastt go~ebe yasantismm gerektirdi~inden ote bir firetim llI~klsinin bulunmadiguu Heri silimek yanhs olacaktir. Niteklm, asa£l:tda Inceleyecegtmjz esimflasmas konusu, Turk toplumunun kendine ozgil goc;ebelHH tctnde, beUrli bir iiretim ihskisi diizeyine ulasrms oldugu olgusunun kavranmast He anlasilabilecektir.

v

:;;u halde, ilk Turk devletlerinin olustugunu ve daha sonraki yiizYlliarda bu de viet geleneglnin belirecek olan etkilerinin baslangic yeri oldugunu gordiigiimiiz Orta-Asva'da bu go~ebeligin devletin ve toplumsal srruflarm bicimlenisindeki rolii §oylece ozetleneblhr :

• Gocebelik nedeniyle asker! ve rnutlakiyetct bir devlet anlayis va gelenegi dogrnustur .

• Selcuklu ve Osmanh Devietlerinin kuruluslan blr oncekt toplumun en gocebe unsurunca basarrlrms ve bu da yukanda beltrttlen askeri ve mutlaklyetci devlet anlayrsrm canh tutan blr olay olmustur.

(lB) s. 8~ 10 (19) S. 12

(20) Bu konuda daha ayrintrh bilgi icln bkz, ruk Anadolu'ya, Yalmz Gocebe TUrkler mi C. XXIV, sayl 96, 19960, ozellikle S. 567 ~ 571.

st'lMER. FaGeld!?; Bell

26

27

-2-

I

anlasilmasmda btze yardimci olmaktadir. Kutadgu Bilig'de de aym durumu gbrmekteyts. Kutadgu Bilig'de sozU gecen ¢Ka· rabudunsu, Sadri MaksudI Arsal Iioyle aClkliyor: «Bunlar, muayyen bir sanati olmayan sehlr halki meslegt oimayan arneIe, sehir proleterL Bunlar hakkmda Kutadgu Bilig milelllfi pek yiiksek flklrde degtldlr. Oniar karmlanm ,doyurmaktan baska bir Iiey dusunmezler. Onlara fazla yUz vermes, onlarla cok konusmak taydastzdir, Bu kara halkm karm doydu mu dill acihr, Eger han onlan inzibat altmda tutmazsa onlar de!'hal simarrrlar ... » (5)

Barthold Ise, Orkun yazltlarmdan hareketle, TUrk toplumundaki simtsal aynligr ve simrlar arasmdakl kar~rtllgl gos· termektedlr. Barthold, yazrtlarda aristokrat ve halk tabakalari arasmda smitsat blr gergtnltgln bulundugunun anlasildtgim. bu gocebe toplumda suursat tarkhlasmadakt fazlahgm surtusmelere yol actlgml belirtmektedir. Ayrlca. yin egernenligt sirasmda TUrk aristokrasisinin, toplumsal durumunu ve halka karst olan eikarlarim korumak lcln, yin geleneklerini kabul etmeslnln halkta nerrot duygularrnm gelismestns yol actlgl da anlatilmaktadrr. (6)

Arlstokratlk TUrk toplumunda soylulara «Tarham denllmektedir. Bunlardan vergt ahnrnazdi ve onemlt gorevlere gene yalmz bunlar getirilirdi. Bununla birhkte, «halk» ve «soylular» arasmda kiiItilr ve ark bakimmdan blr baskalik degtl, toplumsal ve slyasal bir iistUnlUk soz konusudur. (7) Bu Ustiin1iik, baslangreta, gocebe toplulugun disa karst orgtltlendtrtlmest lle gorevlendlrtlen ktstlertn, bu gdrevlerlnl kurumlastrrmalarr ve yonetimi tumuvte ve kendileri tcm ele geeirmeleri, kabilenln titekl bireylerlnin emeklerl lie gectnlr duruma gelmeleri ile el· de edtlmlstir. Nitekim, bu ustunltlk ve avnsrm, giinlUk ya~antida da yansir. ornegtn. herkes eadmru toplum ic;lnde sahlp

SINIFLASMA VE ARtSTOKRASt

Arap geZginl ibn Fadlan k 1 I .

rtnt ortmek . . yo su 0 dugu tcm en glzli verle-

gordUgil il lcln bile bir parca bez bUlamayan bir Oguz kadint

IikJe Tii~k t:;::a~lkmhkla belirtir. (1) Gerc;ekte. bu gezgin boyle-

op umunun smrrsst yap d g

:~ea~~e~:k~ :rilrk .. yazltlarmdan to~~~n~un :b~%l:» b::u~hu:I~:

yazltlartnda ~~i: ic~~n:~~ OI~UgU anla~!Imaktadlr. (2) GOktiirk yani (kara _ _. u am an terlm. «Kara kamig buduns,

. - kemlkh millet» dir. Beyler ve kaIYanlar - Ak k

mlkli» dirler Ay . _ 0 Ise « e-

V k .: nea halk rem yaimzca ekara buduns 'da denir e « ara» sozcil IYii ge II' kl •

• 0 ne I e halk Ictn kUliamhrdl D d K

kut kltabmlU ba~langlC boliim" d . e e orna gem vu un eyer alan «Kara esek basi-

olmaz.s (3 )rs:~, .. k~ tlrj olrnaz, h izmet!;;iye elbise giydirsen hamm kokltl ld g zu .. op umdaki bu kesln bolUnmenin ne dejUn LUgat-~t ;il u~,u gosterdigi gibl, Ka~garlI Mahmud'un Divan-tJ

r e aldlgl blr ~iirde bir dilenciden v I

cak yardlm arasmda bu dilenet . _ e ona yapl a-

bUlunmaSlUdan scz edllmesl (41)m~rkdlalyanaCagl bir degnegin I asmanm kapsammm

(1) bGEL, B. : a.g.e .• C.1I s 73

(2 tJ ' .

sim, A~ar:~~60Colikun : Tilrk Hukuk Tarihi Derslerl; 3. Ba-

, ,s. 25.

(3) s, 2.

(4) KOYMRN Mehmet Alt . S 1

gore Tii·rkl l' av: e cuktu DevriQilrlerine

er n Kf1ltilr Se I " e , S 1 ~

gisl'nln 3 v y ssi: e cuklu Ara~tIrmalan Der-

. saYlslUdan azn basrm, Ankara, 1971. s, 122 _ 123

(5) ARSAL. Sadri Maksudl: Kutadgu Bilik: t.tr. H. F., Yyn., t. 0. H. F_ M. 1947, 2. Sayidan ayri basi. istanbul, 1947

(6) BARTHOLD, W. : Histoire des Turc d'Asie Centrale; Traduction: M. Donsklns, Maison Neuve, Paris, 1945, s. 9

(7) EBERHARD, W. : yin'in ~imal Kornsularr; Bir Kaynak Kitabl: yev. Nimet Ulug-tug, T. T. K" Yyn., Ankara, 1942 . s, 92 - 93

28

29

oldugu yere gore kurabilirdi bu, «orune den lIen siki bir diizene baghydi, Toplum l.-,;inde sahibinln tasidigt oneme gore, cadirlar tcten disa dog:ru halkalar olustururlardi, (8) Topluluk icmde, keslIen hayvanm eUnden hangi pareayi alacagt, ktstntn yerlne gore belli olurdu ve buna da .,ti1ii~» denilirdi. EbOJ Gazl Bahadrr Han, XVII. yilzyllda etkilerini hiilfl. silrdilren bu gelenegt ~tiyle anlatmaktadrr:

« ... stmdl biz 12 cadrrda kimlerln emevkis isgal ettiklerini, kimin ne gibi «tilti~» (::: kesilen hayvanm etinden pay) aldigim, klmin et dogradigun ve kimin atlar yamnda kaldigrm (::: sevlslik yaptIglm) stiyleyelim:

Altm cadirda, en serefli yerde (<<tur»de) GUn Han oturmustu. MiIletin en meshur olanlari, biltiln kavmln ittifakltizerine, koyunun basmi, sagrrsrm GUn Han'a takdim ettiler ve dediler ki, kim han olursa bu onun «Ulti~»ildilr (::: payidir). Kapl yanmda IrkIl-hoca oturrnustu: ona koyunun dtisi1ntl takdim etttler kt, kim vezir olursa bu onun hakkidir ... Sol tarafta ... Beslnct eadrrda Deniz Han oglu ]gdlr'l oturttular, ona kol kermgtnl verdiler. Bogduz dogradi, Karluk atiara baktr, Altinci cadira Ava oturdu, ona sol tarat ktirek kemlgtnt verdller. Kamk dogardr, KIPcak atlara bakti» (9) (10)

II

ve kesln bir duzene baglanmaml~ olmakla blrlikte, aile iCinde Irsi Idl. HUkumdarm basa gecmesinde halkm htcblr etkisi olamazdi ve halktan herhangi bir kimsenin hukumdar olmast da dtisUnUlemezdL QtinkU, devlett zaten zenrrn xoylu alleler kur-

mustu.

TUrk toplumunun simtsal ayrismava dayanan aristokratlk

yapisl silregelmis. halkm devlet Islerine karrsmarnasi ilkesi yakm zamanlara degtn gecerll kalrmstir. Halkm SU ya da bu bletmde, yardim olarak dahl devlet tslenne kartsmasi, SOYI~lar.m cok sert tepkilert ile karsilasrmstir. 6rnegin. Musa Qelebl de Siileyman celeb I arasmdaki catlsmada, Sille~man Qelebl k~carken ktiyliilerin Musa celebi yamm tutup Si1le~.ma.n ?eleblyi tildiirmeleri, bizzat Musa Qelebi tarafmdan, koyliilen~ .. bu eylemt hanedana sayglslzhk olarak dustinulerek, b~ koylul~r dirt dirt yaktmlrmslardir. Gene bunun gibl, II. Bayezld, kendisine karst ayaklanmis oldugu halde, Cem Sultan'a zorluk eikaranlari cezalandlrmlstlr. Yavuz Sultan Sellm'e karst ayaklanan agabeylsl Sultan Korkut'un MISlr'a kacmak uzere iken saklandigr yeri thbar eden TUrkmenler, gene bizzat Yavuz Sultan Selim tarafmdan Idam ettirilmlslerdir. ilginctlr ki, Sultan Korkut da tildilrUl mus tur.

m

:;;u halde, bu stiylenenlerl konumuz acismdan deg:erlendlrirsek SU olgularla karsilasms:

• Siyasal iktidarm ortaya erkmasi: i~ln toplum

tctnde srmflasma si1reclnin. ger~ekle~mesi gerexIi bulunduguna gore, Turk toplumundaki siyasal Iktidar da dogal olarak bu yolu Izlernlstlr.

• Ancak. toplumsal aynsmarun keslnllgt, slyasal iktidarm srrutsal mteligtnl daha kesln bir blcimde bellrlemlstir. Burada, TUrklerdeki gticebeligin siyasal iktidarm olusumuna da etktstni hatrrlarsak, TUrk devIet anlayismm ister istemez despotik bir nltelikte gelistlgl blr kez daha kendiliginden anlasihr.

'. Turk toplumunun egemen kadrosu, siyasal ve ekonomtk ClkariarmI, halkm dismda ele ahp dusilnmustilr.

6te yandan, soylularm cok zengtn olduklanm ve malvarliklarimn binlerce hayvaru buldugunu hlliyoruz, Devlet ytineUminl Ilg11endiren tilm gtirevler tse, soylularm elindeydl. Onemli askert gorevler cogunlukla babadan ogula gecerdi. Baskomutanhk demek olan «siibaSllIk» gorevi Irst id1. Oguzlar'> m yirmi dtirt boyunun basmda bulunan «beg»'Jer olunce, yerlerini ogullari alrrdt, «Yabgu»luk, yani hilkilmdarlIk da, belli

(8) 6GEL, B. ; a.g.e., C. II. s. 138

(9) iNAN, AbdUlkadlr: Orun ve OHl.~ Meselesl; T. H. t. T.

M., C. I.. 1931. s. 121 - 122

(10) 6rnegin, bu blclmde blr ayrrstm Iem (Toros'da Gavurdagi'nda bulunan Aydm asirett Ile i1gili olarak) bkz. : iNAN A. : a.g.e., s. 130-131

30

31

-3-

I

kltlelertnce kendlllglnden ve kapsamli olarak ozUmsendliU samlmamahdtr, Herseyden once sunu baltrtmek gereklr kl, TUrk halk kitles! islamtyett yer yer direnmeler gostererek yava$ y_aV'a§ bentmsemis ve gene de Islamt kisve altmda eskl geleneklerint ve dintnl yasatrmstir. M. F. Koprulu'nun de hukumlerini dlnlemek yerine, kendi ozanlarirun seslenlslne kulak vermegt yeg tutmuslardrr, (3) Aneak bu gereek, halk kitleleti tem sos konusudur, artstokrat zumre ve Ttlrklerm zengmlert Islamlyeti hevesle ve TtitklUgtinti unutacak blcude ben tmseylvermts tlr. Halk ve aristokrasl arasmdaki toplumsal aynsnn boylellkle, dinsel - Ideolojik bit nitelik de kazanarak kesklnlesmls ve genlslemisttr. Genis Turk halk kitieieri, samani Inamslarindan, tslamlyetl kabul etmls gorunmelertne ragmen, vazgecmemlslerdlr. Bunlar, dana cok, gocebelfklertnl btr olcude devam ettiten ve ulusal inane ve geleneklerinden tedakarlik etmeyen TUrklerdlr. iste bu nedenle <t ••• IsHimiyeti birblrlnden farkh bir sekilde anlayan ve kabul edan sehtrli unsurla bu gocebeler arasmda yasaYlS bakimindan otdugu glbl tnarns bakimmdan da bazt tezatiar vucuda gelmls ve bu. birtakim mucadelelere sebep olmustur.s (4)

iSLAMiYETiN KABULU

Ttirklerln islamhgl benimsemelerinln hem Turkler ve hem de Araplar acismdan kapsamn etkilerl olmustur. Ne var ki konu~a n~ yonden bakarsak bakahm, islamiyetin Turklerc~ ~abulu, Turk tarihinin bundan sonrakt donemlert 1000In onem- 11 sonuclar ortaya cikarrms bulunmaktadu-.

Tiirklerce tslarmyetrn kabulilnde aristokrat tabaka bakrmindan pratik ve ekonomik dusuncelertn etklsi oldugu sorutmektedlr. Bunula birlikte. bir oleiide de islamiyetin ecthad» «~~hltlik» glbi kavramlanmn, askeri vonu cok geli:;;mi:;; ola~ Turk toplumunun tlglsini eektlgt ve bir din oIarak cagmm i:iteki dlnle~lne ttstttn oIan islamivenn bu iistunlU~ilniin de pslko sosy.a.l yonde~ bazr cevrelerdekt gerekslnmeyi kar:;;lladlgl soylen.ebllir. (0 Nlteklm, VIII. Yii~Yllda Bilge Kagan, Buda dlnl tctn bir tapmak yaptirmak istedig·inde, veziri Tonvokuk'un «Sava:;;t ve hayvan kesmegt yasaklayan ve miskinllk telkin eden bir dinln kabulUniln 'I'urkler lcin Ielaket olacagrm s soyleverek (2) ~aga.n'l bu girlsimden dondurmest bu bakimdan oldukca 11- gmettr. Aneak, kabulU He birlikte bUtUn Turk kamusal ya!lautisiru derinden derine etklleyen ish\miyetln, gents TUrk halk

II

Olaym konumuzdaki yerlni belirleyebilmek tcm, sorunu Araplar ve Ttlrkler acismdan ayrr avn ele almak gereklr. Araplar aeismdan konuya degindtglmlzde, herseyden once Araplar'm TUrkIer'ln askeri niteliklerinden yararlanmayi dusundukIerinl ve bu amacla gents dinsel propaganda eylemlerine giri:;;tlklerini gormektevfz. Halifenin, asker gerekstnmeslni TUrkler'den karsiladrgi bilinen blr gercektir. (5) Bunlar arasmda baslangieta arlstokrat TUrk tabakasindan Balh, HuttaI, Sogd,

0) BARTHOLD. W. : Histoire des Ture d'Asie Centrale s. 57; DANII?MEND. IslmaiI: Tilrkliik ve Miislitmanllk TUrk Irkt Niein MiislUman olmusturv ; Okat Yyn.; Istanbul, 1959, s. 35, s. 5~ vd.: TORAN, Osman: Tilrkler ve IsHi.miyet; «Seicuklular ve Islarntyets , Turan Nesrtyat Yurdu Yyn., Istanbul, 1971, s. 1 - 31 arasmda eserln tumu, s, 14

(2) TURAN, 0.: Tiirkler ve Islamiyet, s. 15

(3) KOPR'OLU, Mehmet Fuad: Les Origines de Bektachlsme - Essal sur Ie devoloppement hlstorique de L'heterodoxie musulmane en Asle Mineur; Extratt des actes du Congree into o'hlstoire de religions tenu a Paris en Octobre 1923, Paris, 1926 s.1O

(4) TlJRAN, O. : Turkler ve ish\miyet, s. 28

(5) GROUSSET, Rene: Hlstoire de L'Asie; C. I. L'Orient; Les Editions G. Gnes _ Cle, Paris, 1921, S. 57

32

33

Esrwjene, Fergane, Curean beylerl lie Turgis, Efstn, AkhSld, Bayeur ogullari hulunuyordu. Bu Turkier Arap ordulartnda ceSltlt gorevler alrnislardir. (6) . .

Araplann Turkieri askeri gorevlsre almalarmm ~eSltll nedenieri vardir. 0 tarihlerde Araplar cagiarmm en Hen uygarhklarmdan birinin htda temsileisi oimakta devam. etmekle birlikte, artik asker! orgutlenrne gtlcierini ve asken eylemJere gtrtsme yeteneklerini buytlk til(,:Ude yitirmis nutunuvortardi. Islam dunvasi iclnde bu nedenle de anarsik bir durum nasgostermege naslarmsti. hte, dinarnik blr topluluk olan TUrklerin Arap devlettnln askeri gorevlerine aimmaian, bu durumun ortaya Clkardlgl bir sonuctur, (7)

ate yandan halifenin otortteslne karst sliler. bUyUk ca~ta saldinva gecmis bulunuvorlardi. SUnni halifen!n, henuz taratsiz hulunan TUrk guglerinin aleviler safmda ver almasma iI gtsiz kalmasi dusiiniilemezdL Qesitll gtrtsimler arasmda 921 vilmda hallte tarafmdan Oguz beylerine eleiler ve bunlarm ~liYle arrnaganlar ve mektup gondertlmesi, konuvu aydmlatacak niteliktedir.; (8) Aleviligtn gertlemestnde. bu bicimde ISlamiyeti kabul eden, askeri gorevrere giren aristokrat tabaka 'l'urklerlnin btiyOk etkileri olmustur. (9)

III

Gerek sunni Araplarin TOrklere olan eagnlan ve gerekse Tilrklerin aristokrat oianlarmm once tslamiyeti kabul etmele .. ri ve islamlyette de sunn iligi iJenimsemeleri otr rastlan tl de(U!dir ve konumuz acisindan da onemli sonuclar doguran ve ckonomlk yontl agll' basan bir olgudur,

Her ne kadar alevilik baslangicta turnuyle dinsel bir yapida ve yalruzca Hz. Ali tarattarhg; gorOni.i:;;lInde tse de. bit' sure sonra aristokrat Araplara ve toplumsal haksizliklara kar- 81 halk kitlelerindeki hcsnutsuzlugun bit' ifadesi olmustur. Gercekten de once yoksul Araplar, zengm Arapianl1 sunnlllgtne karst Siillgi blr kurtanci gibl gormuslerdlr-. Slinnilerin devJet

(6) TOG AN, Z. V. : a.g.e., C. I, s. 75

(7) GROUSSET, R. : a.g.e., C. I, s. 174 (8) TOGAN, Z. V. : a.g.e., C. I, s. 77 -78 «» OZTUNA, Y. : a.g.e., C. I, s. 211

34

aracIhg:J He SiHere kars; giri~tikleri baskr eylemleri lse, SiiUgin, egemen guclere karsi, blr yoksul simr ideolojlsi olarak gel19- mesine yol acnusnr. (0) ~iiligln dlnsel bir o~retl oldugu ol(,:Ude, slyasal btr dustmce akimi da oldugunu unutmamak gerekir. (11) Bu durumu ile stinnHIk. baslangicta, islam toplumu ictnde esemen gU~lerln bir ideolojisidir. En azmdan sunu keslnlikle belirtmek gerekir kl, 91ller, C .. asilzade ve dihkan sminrun ellerlnde ezilen sefll, ciplak halktan ve serserllerden faydatanmasim iyi bilen msanlardi. Bu mUnasebetle Batmi relslerlnin dini ve slyasi gayeler! esas olmakla beraber hareketlere istirak edenleri sevkeden iktlsadl amillert gozden uzak tutmak dogru degfldtr.» (12)

Iran'da Siiligin resmt devlet dini olmus bulunmasi blzl yamltmamalidir. Herseyden once Iran'm jeopolitik durumunun uzelligtni dusunmek gerekir. Konuya osmann, inl,ll m§kileri aeisindan bakarsak, Safevllerin iilkelerlnln hem dogusunda ve hem de batismda bulunan sunni devletlere karsr, Slillgl resnil bir ideoloji durumuna gettrmelerinm nedenleri kolayca anlaSlllr. (13) Kaldi ki, §iiligin iran'da daha onceden de geli§mi:,. »utunmasinm, bu jeopolitik durumdsn ayri nedenlerl vardrr, ve konumuz ic1n de onemll olan budur. QUnkil, Emevilertn yayihslari sirasmda emperyalist bir politlka gutmelerl ve Arap olmayan muslumanlan kole saymalari, silnni Bmevilere karsi, iran'in bir tepkl olarak siilesmeslne yoi aermsnr. (4) I:,te, bir:

(10) LEWIS, Bernard : The Arabs in History; Arrow Bo·· oks, London, 1953, s. 71 - 72; KIRK, George E. : A Short History of the Middle East; Methuen and Co. Ltd., London, 1948, s. 2L :;2

(11) TRITTON. A. S. : Muslim Theology; The Royal Asiatic Society, London, 1947, s. 20

(12) TURAN, O. ; Tilrkler ve isIamiyet, s. 20 - 21

(13) KOPRULU, M. F'. : «Barthold, W. : islam Medeniyeti Tarlhi (Diyanet i§leri Bsk. llgl Yyn .. 2. Baskl, 1962)'ne yaptl- 1;1 ek ve dUzeltmelerden, not 107, s. 278 ~ 279

(14) GOLPIN ARLI, . Abd illbaki: TUrkiye'de Mezhepler ,'2 Ta nkatler: Gercek Yaymevi, 100 Soruda Dlatst, istanbul, 1969, s. 39; Ayrica bkz. : WATT, W. Montgomery: Islam and the Integration of Society; London, 19tH, s. 108 • 109 ve NUTTING, Anthony; The Arabs A Narrative History from Mohammed to the Present, London, 1964, s. 154 - 155.

3S:.

ideolojl olarak, alevtltgtn bu nttehgtdtr ki, Anadolu TUrktlnli, oteki etkenlelin yamSlra, kendtstns cekmis, baglanns ve snnnt Selcuklu ve Osmanh ordulari karsisinda yer alan TUrk halk ~areketlerinln bir bolumunun Ideolollk yontinii olusturmustur. Ilerde bu olaylari Incelerken bu konuvu aynntilr olarak gorecegtz: ancak, burada sunni Osmanh hanedammn alevt Anadolu TUrkU tein ne dU$UndUgUnU beUrtmekte bir ornek olarak buraya Sultan II. AbdiUhamid'e 0 donemtn Ankara Valisinin verdigt rapordan birkac satrr aktaralim:

«saadetlu Efendim Hazretleri,

... Anadolu kitasmm vasatinda batil ve gafil ve cahil bayle nUfusu keslrentn kendl hallerine metruk olmalari her zaman korkune netlceler iras edecek-

tir bllahare slyast bir mesele Ihdas edebtleceglnl

ve blnaenaleyh bu babda gayet esaslt bir tedblrt lieii Ittthazmi luzumu sadakat hasebile slmdlden arza curet eyledim. 01 babda emir ve lrade Hazret! mellehtllemrindir.

16 I;!evval 1311 ~ 10 Nisan 1310 Yozgat Ankara Valls! Mehrnet Mahmut.» (15)

Buna karsihk, Anadolu halkmm tutumunu da, ornegfn milli miieadele sirasmda HaC! Bektas Veli Qelebisinin AnadoIu'dakl alevlIere yaymladlgl su genelgede anlayablliriz:

« ... Sizin saadetinizi dilsUnenler, slzt kolellktsn kurtaracak BUyUk Millet Meclisi Reisi ve cumlentzln btiyllgU Mustafa Kemal Pasa Hazretleridir.

1339,25 Nisan

Haci Bektas Veli Qeleblsl Vehyeddin Mllhiir» (6)

1921 Yllinda da, milli mUcadele srrasrnda Konya vallsine MeeitozU kavmakarm taranndan cekilen bir teigrafta ise. «Son gtlnlerde alevtlerln Btiytlk MllIet Meelisl Relsl Mustafa Kemal

(15) I;!APOLYO, Enver Behnan: Mezhepler ve TarikaUr-r Tarihi: Tilrkiye ¥aymevi, Istanbul. 1964, s. 280-281'de.

(16) 1]APOLYO, E. B. : a.g.e., s. 285'de.

a6

PaSa'Yl 'mehdr (= gercek kurtancr) diye anmaya ba~Iadlkla~ m bildirlliyordu. (17)

f;lu halde, Anadolu halkinm devrtmci mUeadeleslnde buyuk bir yer tutan alevillk. halk kitlelerlnce bentmsenmts 01- du~u 'halde. sUnnilik egemen "evrelerce bentmsenmts bulunmaktadir, Bu nedenle, nernen hemen bUtUn TUrk halk hareketlerinin ayrilmaz bir parcasi olan alevilik konumuzda onemIt bir yer tutacaktir.

Ancak, hemen belirtelim ki, alevtligtn bu nltellglne -tar9lhk, bUtUn sunni Ttirklerin mutlak olarak egemen sinit Ideolojlstnden yana oldugu samlmamahdir. «¥anetie! kadro» yonUn~ den sunniligtn niteligt, anlattignmz gibldir. Fakat genis stinni TUrk halk kitlesl de vardir ... KU9kusuz, bu genis sunni ha:k simtlarmm, sirt sunnt olmalan nedeniyle ilertci bir nitelikten yoksun bulunduklarr, tutucu olduklari sbylenernez. Hatta bir sure sonra tam tersine olarak, batici Osmanlihga karst sunniIlk de halkm sigmdigi otr inane oimustur. Emperyalist bat! devletlerinin somurgecillk politikalanna k09Ut olarak batihlasmayi bir devlet pohtikasi durumuna getiren Osmanlilara kar- 91, sunnt halkm, dinlerlne daha blr inane ve tutku ile sariIarak varlrgtrn korumaya callstlg"lm gareeeti:o;. Bu donemde, stlnni muslumannk. batrhlasrnayt ayru zamanda brr dinden eikma olarak goren halk Iem guvenecegl hemen hemen tek tutanak olmustur. BatllJla~ma maskesi arkasmda, ulkeyi somtirgelestlren ve uydulastrran Osmanlihgm karsismda halkm bu dtnsel tepkistnln yer aldlgl gorulmek tedir. S5mtirgele9me ~ uvdulasrna He ayrn tempoda geltsen batlclilk anlayrsinda, sunn! TUrk toplumunun geleneksel inanclannm hlce sayilmasrmn da bu gelislmde etkisi vardir. Ancak, btr donemde samantzmden sunnt muslumanhga gecen egemen eevreler, Avrupa endUstri kapitalizmi karsismda da bu kez batihlasmayi, «alatrangahlasma~Yl benlmsemlslerdir. Bunun nedenl, bu cevrelertn banh kapltalist cevrelerle btlttinle~mek istemeleridlr. Boyle bIr gersksmme, lstek ve eglllmde bulunmayan sunnl TUrk halkt Ise dinset manclarma bagh kalrmstir. Buna karsihk islam killtUrU ile htebtr IlISkisi olmayan, hirfstlyan killtQrUnden temel alan Av-

(17) BARDAKQI, Cemal (Esk! Konya Valls!): MIllI, Tarlhi, ictimai, Siyasl, iktlsadi ve idari Baklmiardan Alevilik, Ahi~ lik, Bektaslllk: 2. Basim. Ankara, 1950, s, 58

37

rupa kapltalizml He kaynasrnak isteyen Osmanh Devletlnln (kald; kl bu devletin XIX. YUzyIldaki kapltallst ya da varhkli simtmm bilytik ~o~unlukla gayrimtlsl1m Osmanlilardan otustugunu da gi:lreceglz) bu polttlkasi- en sert tepklyt sUnni muslumanlardan gorecekttr. Bu nedenle alevilik Uzerlne burada soylenenleri beUrU blr zaman surest tetn one sUrUyoruz. Nitekim. gerek Sel<;uklu Devletlerinde ve gerekse OsmanlI Devletinde halk hareketlerinde zaman yonllnden oncelik genelUkle alevl lerden gelmlstir. Buna karsihk, bir sure sonra sunnt egillmli halk hareketleri on plana gecmtsetr. f}u halde, konuvu zaman bakimtndan Ikl donem tctnde dil~tlnmek gerekmektedir.

IV

balarr He milnasebetlerlni kesmedikleri o;ok defa goHlldUgil ve samimi miisltlman olmak tctn uzun zaman gerektl~l halde, TUrkler musluman olduktan sonra muslumanliga oyJe sarihrlar kl, bir daha adlarmi, yerJerini ve yakmlarlUl hatarlamazlar ; hio; bir TUrk'Un Irtldat ettigi gorulmemlsttr.s (20)

MUsli.1man aristokrat Ttirklerln tslamlyett kabul etmemts olan soydaslarma karsi cephe almalarmda, Araplar He. ortak olan ticari eikarlarrnm etkisi bulundugu bir gercektlr, Nltekim, Arap tacirleri kendi tilkelerlnln otesine tasan bir oderne ve kredi sistem kurmayi basarmislardi. (21) Bu sisteme TUrk taclrlerl de gtrmlstl. Ttirklerin «Ortak. dedikleri bu sistem, hlr ce~it «:;;irket» nlteligmdeydi. (2;;1) Elbette ki zengln taclr TUrk, Araplarmki ile bir olan bu ticarl erkarlarrm, gerektiglnde kendi soydaslarma karst da savunacaktir ve ArapJar He eikarlari bir olan bu zumrenln. Araplarin bu ttcart ili~kilerinin hukuki nltellgtnl dtizenleyen dinini de kabul etmelerl dogal blr durumdur. Kaldi ki, XI. YiizYllda TUrk ~ Amp ticareti doruguna ulasmrs bulunuyordu. (23) f}unu da kaydedellm ki, tstamtvet. hem bu ticari yasantiyi ve hem de vertestk nitelik kazanrnava baslayan Turklerdekl tarrrnsal yasantiyi duzenlemest bakrmmdan valmz bir din oiarak degH, fakat blr hukuk sistemt olarak da bentrnsenmtsnr. islamiyetln blr din oldugu oletide, pollttk bir slstem de oldugunu unutrnamak gerekir. islamiyetl benlmsernekle, yonetlmlerini hem pratl.k ve hem de ideolojik yonden sagtarnlastrracaklariru anlavan egemen cevrelertn, bu nedenie tslamlyeti kabuuert ve arkaiarmdan kendUerine bagh olan halki suruklemelerl anlasihr blr durumdur, (24) Burada daha Halife EI-

Bu aciklarna cercevesl Iclnde dusunmek kosulu ile, alevil jgin Turk halkmm devrirncl tdeolojlslnln blr parcasi ntteliglnt kazanmasma karsrhk, stlnnlllgln egemen cevrelerln Ideolojisi olmasmm nedenleri ve kokleri, Ti1rklerln Islamlyeti kabullerlne rastlayan donemdekt ekonomik ortamda aranmahdrr. islirnlyetin kabuliine rastlayan gunlsrde, TUrk topl urnu Ictndekl f'arkhlasma sonucu, btr tactrler sirun ortaya cikmis bulunuyordu. Bu srrur mensuplarrrun artstokratlardan ve otekl varlikli klsllermden olustugunu blltyoruz. Bunun yams Ira bu zengtn Oguzlar ile islam dunyasi arasinda yogun blr ticaretin yer aldlgl gorulmek, tedir. Araplardan cagtn endtistri urunlertn; alan Oguzlar. buna karsilik koyun. keei v.b, gl.bi seyler satryorlardr. Curean, Sabaran, Cend, Huara gibl tlcaret merkezleri geltsmtstt. Hatta daha VI. ytizyllda bile Ttlrklerin Bizans He ttcart m~kner kurduklan blllnmektedir. (18) i~te tlcaretle ugrasan bu TUrkler de. mllslumanlarla olan ill~kileri sonucu Islarntyet! kabul ediyor ve islam dunvasim kendl soydaslarina karsi savunmaya bashyorlardi. (19) Fah reddin Mubareksah «Tarlh» lnde der kl :

«Ba~ka mllletlertn mustuman olup tekrar dinlerinden dondukler! ve muslnman Iken de ana, baba ve akra-

(20) FAHREDDtN MUBAREK~AH : Tarih-i Fahreddin Mil bareksah: D. Ross Yyn., s. 36. (TURHAN, Osman: Kerimtlddin Mahmud'un «Miisameret trl-ahbare min cevlrrsine yazdlgl Onsoz'den», T. T. K .. Yyn., Ankara, 1944. s. 8).

(20 LEWIS, B. : a.g.e., s. 91

(22) OZTUNA, Y. : a.g.e., C. I. s. 213 - 214

(23) HEYD, W. : Histoire du Commerce du Levant au Moyen - Age; C. II, Amsterdam, 1959, s. 231

(24) CAHEN, Claude : pre-Ottoman Turkey - A general survey of the material and spiritual culture and history, 1071- 1330, London 1968, s. 9

(18) CAHUN, Leon: Introduction a L'Historie de L'AsJe Turcs et Mongols des origines a 1405: Llbraire Armand Colin, Paris, 1886, s. 43

(19) MEVDUDi :Sel<;uklular Tarihi: Qev. A. Genceli, HILU Yyn., Ankara, 1971, C. I, s, 62 - 63

38

39

v

halkm da samantltkten sahip olduklari birtakim Metierin islam dlnlntn de kaidesi olarak trades! elbette bu gocebe unsurunu fethedecekti. Anadolu'da gorulen tarikat fa~liyetierini ve arasira bUyUk isyaniar sekllnde, devlete, yani sehirli _ medreseli styasi nizamma karst vukua gelen ayaklanmalan gozden geeirdlgtmlz zaman, bunu daha iyi anlariz.» (26)

Nlteklm, ornegtn goeebe TUrk toplumunda kadmm toplumsal ya;;antldaki yeri, btl gti~ebe ya;;antmm geregi olarak bUyilk bir onem tasimaktavcn. GCI(;ebe bir toplulukta boyle bir yasanti, gUnlilk tttskilerln ve toplumun maddi yaplSlnm sonucuydu. Oysa sunni, yanl ortodoks tslamhk bu ya$antlYI tumuvle yasakliyor, gCII;ebelikle davrams olarak uztasmasi otanaksiz siki ve sert kurallarin gecerll krhnmasi tctn zorlamada bulunuvordu, Buna karsilik aJevilik, gocebe yasantiyi hos goren ve ona uygun dusen blr ogreti ile Tilrkler'in karsisma Clklyordu. Eger tslamlyet kabul edtlecekse, ulusal geleneglne ve vasantisma bagh Tilrk, bu bakimdan da, aleviligt benimseyecekti. (27) TilrklUkten kopan ve yabanci egemen ticarl cevrelerle butunlesen TUrk Ise, adrm, dllint, gelenekleri ve ulusunu unutacaktr.

Me'mun d6neminde zengln ve bUyUk aHelere armaganlar g6ndE-rilerek ve eikarlar saglanarak, bu ailelerin tslamiyete baglanrms oldugunu ve EI - Mu'taSlm'm da bu polltikayr si1rdilrdUg-tinti belirtmeden geemeyellm. (25)

I;lu balde tslamtvettn kabultinde onculuk yaparak Islamtyetl ve sunntltgtnt benlmseyen Turkler'ln egemen gilC temsllcileri olmalarmin yamslra, Tilrk - Arap ortak ticari cikarlarmm nlteligt goz onune almdigmda, bunlarm fslamlyett ve sunnlllg! seemeleri~~n ne oletide dogal bir gellslm oldugu kendlligtnden anlasilrr. Ote yandan, TUrkler'de halk kttlelerinln genellikle aleviligi kabul etmelerinin nedeni de boylece genel avm olgu He aciklanmis olmaktadir, Ancak bu, soylenenlerm belirli blr tarth surest tctn genel hir eozUmleme oldugunu ve bu cozum iclnde atlplk durumlann bulunabtlecegtnl de unutmamak gerekir.

Prof. Dr. Mustafa Akdagm, buraya degtn soylenenlerin genel bir degerlendirmesi nitellgmde olan ,;;U sozlerinln burada aynen tekran, konuyu biraz daha acikhga kavusturacaktir.

«:isllim devletlerinde, medrese deninee, sadece ahiretle ugrasan din adam! olan bUrokrasi sirurnu da hazirlayan bir mektep anlasilmasi leap [ederJ ... Onun icin, hiikUmet nUfuzunu sehlrlt-medreseu blrIlgine dayayan devletierde din anlayisimn slinnilikten baska tUrlii olmasma lmkan yoktur. Anadolu TUrk cemiyetinl mazlntn boyle blr geltsmest lclnde mtitalaa edersek, BUyUk Selcukllerde, Anadolu Seleuktlerinde ve nihayet Osmanhlarda, medreselerln biirokraslye hakim olmalari sayesinde siyas! iktidarm dahi onlann nutuzunda olarak devam ettlgtn! gorurua ... Mahdut bUyUk ,;;eyhlerinin uzun gayretle elde ettlkleri feisefi gorusler] ve derin din bilgileri mUstesna, ,;;ii1lk - kizrlbashk, din anlayrsiru ve islam prensibini, bUyiik emekler ve gents bllgiler ocagt dsmek olan medrese muessesestntn akslne olarak, basitlige naklediyordu. «ogU TUrkmen clan go<;ebe

(25) KOPRULU, M. F. : Turk Edebiyatmda tu Mutasavviflar: 2. Basim Ankara, 1966, s 10

VI

Son olarak sunu da belirtmek gereklr ki, bu durumun kavranmasi, mezhep sorununa dayanan direnme ve cat1smalarm anlasnmasmda oldugu kadar, bugiin TUrkiye'de tartisma konusu yapllan ve <;ok eskllere degin geriye giden dil ve buna benzer otekt sorunlarm kokenintn ne oldugunun aerklanmasmda da bize yararh olacaktrr. ~ah ismall'in «Hatals adiyla Tiirkce yazmasma karsihk, Yavuz Sultan Sellm'in Farsea sltrler vasmasi ve Farsca divam bulunmasr bu sorunun acrklanmasmda goze carpici ijrneklerdendtr. ~ah Ismail yonetimlndekt aJevl TUrkleri'nin yenilglsine sevinen OsmaniI «:aydmu Hoca Saadettln Efendi'nln clava degtnlrken:

Basma tat; aldi Clkti 01 pelid Etti bl idrak etraki mUrid

(26) AKDAG, M. : a.g.e., C. I, s. 282 - 283

(27) KOPRULU, M. F. : Les Origines de Bektachime, s, 11 - 12 •

40

-demest ve TUrkler'i kUcUmSeyerek idraksiz olarak nitelendirmesl, calismamizm bu kestmlne degtn beltrtmege ugrasnklanmizr ozetlemekte ; ve ¢TUrklilk» konusu He toplumumuzun Orta Asya'dakl styasal ve toplumsal btclmlents! uzerrnde durrnarmztn nedenine blr baska aeidan isik tutmaktadir,

Buttin bu soylenenlert toparlarsak :

Bu aciklamalara gore; gocebeligin, T1lrk devlet anlayrsma daha once bellrtilen yondekt etkilerlnln ve TUrk top!umundaki kesln sirnrsal ayrismarun yamslra, Orta Asya'da Tiltklertn islamlyetin kabulunun devlet ve toplumsal sirurtar arasmdakt lliskilerln olusumuna etkllerin! ~oyiece ozetleyebiliriz:

• TUrk egemen cevrelert Islamlyett kendl istekleriyle ve Tfirklitklerlni unutacak i:ilcUde benimsemlsler ve islamlyette smirsat ve ekonom!k cikartari geregi olarak slnntllg! secmtslerdlr.

• Halk kltlelerl ise Islamlyeti egemen cevrelerin benimsemelerinden sonra kabul etmts ve aleviIHH sernlstlr.

• Alevilik. TUrk ulusal yapisina sun nilik ten daha uygun dU~mU~tilr.

• Boylece sUnnillk. egemen gticlerin islam!

devlet ideolojlst olurken, alevillk. halk kttlelerinln Ideolojis! olmus ve daha sonrakt strnrsal cansmaIarda ideolojik planda da sUnni - aJevl catisrnasr bclirmtsttr.

• islamiyetin blr din olmasmdan cok daha razlao bir devlet ve hukuk slsterm nltellglnl tasimasi, vukanda belirttlen olgularm, TUrk deviet yapisin 1 blctmlendlrmekte son derece btlyuk blr cnem kazanmasi sonucunu dogurmustur,

• Ancak, ozellikle batihlasma glrlslmler l 0.' blrlikte Osmanlt Devletinde, devletin bu pollttkasma karsr gene} olarak dinsel alanda bit tepki belirrnis ve bu politIka karsisinda stlnllik de ehalkcrblr gorUnUm kazanabllmlstlr,

Burada ele alinan konu acisindan, bundan sonrakl eagla r,da, devlet ve TUrk halk kltlesl arasindakt Illsktlerde gecerll olacak temeller. tarihsel gellstrn Icinde bu blclmde bellrmlslerdtr.

BtRtNet BOLUM

-1-

SEL~UKLULAR DONEMi

«Seleuklu TUrkmen bolub, karmtasumz teyip, Ilke ve halkina ratdcst tlgmedl.»

Ebiilgazi Bahadrr Han

TOPLUMSAL YAPI

I

Kabileler ya da siyasal birllkler ictnde olu~an. ~~tI~m.alar lJicimlnde degil de, dogrudan dog-ruya blr s~asal birltk telnde ekonomik ve toplumsal nedenlerle olusan dlrenme ve baskaldirma btetmtndekt belli bash ak mucadeleve once seltj~.kIUla~da rastltyoruz. Bu bakrmdan, bu di5nemin konumuzda ozel bir yeri bulunuyor. BUytlk Selcuklularda ve daha sonra Anadolu Sell;uklularmda artik Iyice blCirnlenen toplumsal cere eve , ~fi~i1~ muz oiaylarmm dE?gerlendlrllmeslnde btze l:;:lk tutacak niteltk-

tedlr.

Gercekte, Anadolu Selcuk1u devlet Otgtitfi, BUyfik seleuklu

deviet orgUUlniln bir devamldlr ve Anadolu Selcuklulan, blrlncisinin batldaki hlr koludur. (1) Bu nedenle, Selcuklu Devletl

(1) UZUNQAR$ILI. ismall Hakkl : Osmanh Devletl Te~ki ~ latina Medhal: 2. Basim. T. T. K .. Yyn., Ankara. 1970, S. 59

43

·,42

uzennde, toplumsal yapi aeismdan dururken, her Iklslni btrdsn ele alacagiz.

SelrUkiu devletleri, TUrk tarlhinde toplumsal yapmm kesin ve sert clzgilerle bellrdfgl devletlerdlr, DenilebUir ki, TOrk devletinin toplumsal yaplsl, Orta Asya'da atilan temeller uzertne, Seicuklu donemtndo belirgtn nltellglnl kazanmistir. Ounumuz sorunlarimn koklerlnin once Buyak Seleuklu Imparatorlugu'nda ve bunun vamsrra da Anadolu selcuklu Imparatorlugu'nda, gelistp TUrkiye topraklariru sardigi gortilmektedlr.

blzim mutkumuzdur, evlatlarumz blzden sonra vflrls olurlar. Qnun lcln biz de ernm olarak muharebe ederlz.» (4) XII. yazyddakl durumla ilgili olarak M. Akdag su aeiklamavi yapmakta.dir:

II

dkta sahipleri thtiyarfadrklart ve tiidUkleri zaman. evlatlanna ancak vazifeierinde ilk kademey! teskll etmts olan iktalar Intlkai etmekte. terfilerde kazandiklari kisimlar Ise miriye gecmekte, yahut 0 vazifeye yeni tavm olunana verllmekteydl. Devlet htzmetlerlnin. ikta la nm kendi namlarma tescU ettirmeier! Ictn bir tek yoJ kabyordu kl, 0 da vaztrelertne bagl; lkta arazlsini vakfettirmelerlydt. Sipahlar veya umera, vazttelert icabi favdalandiklari Ikta topraklanm vakfa bagladlklarl takdlrde, btr tarattan bir hayir muessesest kurmus olarak sevap I::;Iemekte, diger taraftan da, vakfm mutevelltllglni ve hasrlatmdan muavyen bir kisrrunt eoeuklarina birakmak suretlyle onlara geclm kapisi sagfamaktaydilar.s (5)

AyrIca, devlete att topraklarm ozel mulke donU~tUrUldugO de gorUlmektedlr. Ornegin, Mogollar zamanmda Ikt§. sahlplert, bu topraklari mi11k haline getlrmlslerdir. Ilhanhlar. bu toprakIan yeniden mtrt toprak durumuna getlrmege eahstilarsa da, mOlk sahlplerlnln direnmelerl lie karsrlastrklarindan, Gazan Han, bu topraklari 3.600.000 dirhem karsihgmda, millk olarak brrakilmasirn kabul etmek zorunda kalmistir. Bu toplam, iI~ hanhlarm kendUerlne bagh butun Anadolu'dan 33.000.000 dtrhem vergt aldiklarr dustinmurse. ozel mutk durumuna gecen mlri topragm tutan hakkmda blr fikir verebilir. Bu gelisimln sonucunda Anadolu'daki eogu topraklarin ozel rnttlke donU::;turUld[lgu belirtHmektedir. (6)

«Miilk arazt» tse, devlet tarafmdan, devlete yaptlklart 1::;-

SelCuklular'da gozlemledigimiz en onemll gellsrne, sirnrsal Iarkhlasmanm buvumest ve kestnlesmesidtr. Gercekten de, «x. Asirda ... uOyii!~ zengtnlsr He fakir kttleler arasmda husule ,,\:e~ len iktisadi tezat ve ucurumlar., birbirlne dusman zumreler

meydana cikarrms idi.» (2)

Smlfla::;mada ana etken alan tanmsal uretrmin ozunt; olus-

turan toprak sistemini Uzuncarsrli'nm sozlen He ozetleyellrn :

<!:SfJ<;uki devleti toprakiarmdaki halk, arazlnln idare tarzma gore ikta, rnutk ve vakil ror.yasi idtler ; bunlar o:jOr ve vergilerinl kimin reayasz Iseler ana verrrlerdi: toprak nereye aitse koylU de oramn reayasl sayillrdl. Toprak Ikta Ise ve 0 lktii. kime vertlmts ise orayr ekip bi<;e~ halk da 0 iktanm sahibinin reavasmdan addedilirdi. Toprak vakfa tahsts krhnm.s veya mi1lklyet Ilzere klme terkedtlmts ise reaya da oranm mail tdtler. Bir mulk arazl vakfa mtlkal etse veva blr lktii. mOlk olsa koylO de topragl lie beraber vaklf veya mulk ralyyeti oturdu.s (3)

IktaIar'da, millkiyet hakkmm sahibi devletrnts gibl gorulmekte Ise de, uygulamada lkta sahiblnln millkiyete benzer 'blr hakkr oldugu ve bu hakkinm kapsamim geni::;letmek tcm eareler aradlgl anlasilrnaktadir. Ornegln Meliki AdU Nureddin Mahmud'un askerlerlnln t;oyie dedikleri bilinmektedir: dktalar

(2) TURAN, Q. ; Sel~uklu1ar Tarihi"., s. 328 (3) UZUNQAReILI, 1. H. : a.g.e., s. 116

(4) UZUNCAR&ILI, t. H. ; a.g.e., s. 53

(5) AKDAG, Mustafa: Ttlrkiye'nin Iktisadi ve I~timai Tarlhl; C. I, 1243-1453, D, T. C. F. Yyn., Ankara, 1959, s. 25

(6) TURAN, Osman: TUrklye Sel~ukiularmda Toprak Hukuku-Miri Topraklar ve Hususl MUlkiyet $ekillerl; Bell., C. XII saYl 42, 1948, s. 556-557.

44

45

II]

let katSlligl v.b. gibi nedenlerle r;e~itli klstlere vertlrnis clan topraklardi. Bu topraklardan da bir btiH1mtl. «vakl!» otctmme dtinfi~rnil~ olrnakla blrlfkte geneUlkle tam bir rntllkiyet konusu olarak kalnuslardir. Bu r;e:'}lt topraklar: hibe, sans ve miras yolu ile baskasma devredlleblllrdi. Bu durum da, yeni mtilk sahlbi tam anlami i1e mtllkiye hakkirn kullanabilecegt ictn mtilkivenn yayginlasmasi sonucunu dogurmustur, (7)

Devlete hit mlri topraklarda gercekte ancak bazi haklar devletindL Toprag! tsleyen ve kullanan gene bireydL Aksshtr yoreslndekl Alp-saru koyunun sehzade Ebu'I-Muzaffer RQkncddin Kthcarslari'a temlikine iliskln bir beIge bu bakimdan Ilginr;tiro Belge, « ... mid topraktara dahll olmasi Jcabeden bu koyiin devIete alt hak (vergt) latin husust bir sahsa devredilmeslnden ibaretti ve blzzat toprak reayamn tasarrutunda bulunuyordu.s (8) Kaldi kt, koylerde miri topragrn yarubasmda alim-salima, Iaize konu olabllen tam btr kisisel millkiyet de bulunrnaktaydi, (9) Ktiylerdeki bu ozel toprak mtilkiyetl. Anadolu Selcuklularmda genls topraklara sahlp zengln blr koylti aga zurnreslnin gellsmesine yol acmisn. (10) .

~u halde ne gibi btr hukukl termmotojt kullanrlrrsa kullamlsm, miri toprak rejlmtnln varlrgt. genis ozel toprak mulkiyettnln gelismeslne engel olrnarms. belki fetih yolu ile elde edilen tcpraklarm ozel mulklyete devrlndekl gUo;lOgil azalirmstir. Bu konuvu, bir mulkivet sorunu yerlne. daha cok devletin vel"g-i politikasi ya da gelir olanaklari aeismdan degerlendirmek daha dogru olsa gerektlr.

Toplumsal srmnarm karsihkh olarak olusumunu etkileyen bir baska gellsim de nearer alarunda gorulmektedlr. Istamtvetin kabulli sorununu incelerken ne olcude yaygm olduguna kisaca degindigimlz ticaret, gerek rete ve gerekse dista BUytik Sslcuklu DevJetinde stirekll olarak gelismis, Anadolu Selr;ukluJarmda ise, devlet, r;a~mm bu alandakl en uert devletl durumuna erisrrustir. Ticaretin gelistirilmesi le1n Anadolu Seleuklu Devleti ozel bir caba gostermts ve devlet haztnestnden btiyUk harcamalarda butunmus tur,

Anadoludaki kervansaraylardan bazrlari, bu alanda devlet<;e yapilanlarm tastan btrer belges) olarak gtinUmtize degJn urasnnstir. XIII. Yuzyilm sonuna kadar olan 80 Yl1 tcinde Anddolu'da yaprlan kervansarav sayist 96'dlr, (11) Bu kervansaraylarda yolcular hayvanlari ile birlikte tiC gun parasiz olarak kalabillyor ve yemek yiyeblllyorlardr. (12) Her 18 milde bir, ticaret yollari uzerrnde, bir han ya da ksrvansaray yapnrmsti. Bu 18 mil olCtisti dove ile 9 saatte, baska bir deytsle de, blr gUn Icinde alinabileeek y'JJ uzuntuguna dayamyordu. Boylelikle kervanlarin yolculuk ettikleri sure boyunca her gunun aksami geceleyebileceklert ve gereksinmelerinl karsrlayablleceklert blr yer saglanrrus oluyordu. (13)

Ticf!.ret ve tacirler lehine devletce yapilanlar valrnz bu kadar da degildk Ticaret kerva nlarmm orgutlend irllmesi ke rvanlarm ve ticaret yolJarmm askert yond ell gtlvenllklerintn saglanmasi, taclrlerln ugrayacaklari cesltli zararlann devlet hazinesinden odenmesi ve kervanlara karst yapilacak herhangi btl" saldmya karst devletin seferler dUzenlemesl bu arada bellrtllmesi gsreken yardrmlardir,

DIS ttcarettn geli§tlrtlmesi tcm Anadolu Sel<;uklu Suttanlart, uluslararasi aianda bazi antlasmalar da yaprmslardir. Orne-

(7) UZUNQAR~ILI, i. H. : a.g.e, s. 115

(8) TURAN, Osman ; TUrkiye Sel~ulduiart Ho.kkmda RC';mi Veslkalar -Metin, Terci.ime ve Arastrrma-s- T. T, K. Yvr;.,

Ankara, 1958, S 32 ve Veslka. XXXI. .

(9) SOUR DEL, D. -SOURDEL- THOMINE, J. ; Un Acte de Vente Arabe Portant sur ia Region dAhlat au VII/XIII e Siccle :

T. A, Do, C. VI. sayi 10-11. s. 56 vd.: TURAN, Osman : Sc1GUldl~ Turktyesi'nde Faizle Para ikrazma Da i r Hukuki Bir vesika:

BelL, C, XVI, sayt 6t, 1952 s. 251-253

(10) KOPHULU, Mehrned Fuad : Les Origines de L'Empirs Ottoman; Pub lie par L'Institut Fran<;als D'Archeolcgie de Stamboul, Paris, 1935, s. 63

(11) ASLANPALA, Oktay ; Ortacagda Tiirklerin ileri Bir Sosyal Muessesesl : Karvansaraylar ; T. K. D., C, II, say: 5, 1963, s.23.

(12) TURAN, Osman : Sslcuklular Zamanmda Tilrkiye (Se!r;uklular ve isl:1mlyet'de), s. 66

(i3) RICE, Tamara Talbot : The Seljuks in Asia Minor; Thames and Hudson, Londra, 1961, s. 101.

47

46

gin Izzettin Keykavus'un Klbrls Krall Hugues He yaptrgi antlasmaya gore, Iki tarat tacir ve denizcileri serbest glriij-C;lkI§ hakkt elde edebillyorlar, yabanci tacirin olumunde mallarmm gerl verllmest kabul edlltyordu. (14) Alaaddln Keykfibad'm Venedikliler ile yaptrgl baska bir antlasmaya gore ise; serbest ticaret hakki, % 2'cten faala gOmriik ahnmarnasi ve Venedikli, Pisah ya da otekt Litinler arasmda bir anlasrnazhk c;lktlgmda bu uvusmazhgm IAtinierln kend! vasalanna gore kendilerlnce c;ozOmlenmesl, ticarl amaelarla ulkede bulunan Litinierce adam oldurme ve hrrsizhk suctan Islendlgtnde tse bu eylemlerin Seleuklu Devleti yargtsma bagh oldugu kabul edUmekle birlikte ser'j mahkemelerde degil, fakat orH dtivalara bakan mahkemelerde gorulmesl ong6rOlilyordu. (15) BU' gibi antlasmalar bu donemdeki ticaretln ne degtn gelismls oldugunu gostermek bakrmmdan onemli blrer belgedlrler. Nlteklm, ornegln Ankara keelst tiftitH XIII. YOzYIlda ingiltere ve Fransa'ya sattlabllivorduo (16) Ticaretle ilglll blrtalnm Italyanca sozcuklertn bu donemde Tilrkc;eye glrmls olmalari da bir rastlanti deglldlr. 6rneIUn enotar» (notatre) , Gilmrilk (commerctum). piyasa (plazza ::: meydan) sozcukleri bu donemln ilriinUdOrler. (17)

Bu donemde girlsilen savaslar da, rastgele ya da un ve onur elde etmek lcln degll, ttcart onemt bulunan yerlerin ele geetrllmest amaciyladir. Sinop'un, Antalva'nm tetht deniz ticaretlntn geltstirllmesl lie Ilgiltdir.

Ytizydda Blvas'in nurusunun 120,000 otdugu soylenmektedlr. (18) Malatya'da Ise 12.000 - 19.000 adet kumas tezgahi (navl) bulunuyordu. (19) Kentlerde «Pirincciler ham», «Meyve ham», ~Pamuk hams glbl adlar tasiyan yapilarda oturan tacirler, bu gibi mallarm alrm ve satirru Islerlyle ugrasryorlar ve koyIiller mattarirn satmak Il(ln bilytik kentlerdeki pazarJara getlrtyorlardi. (20) Sinop ve Antalya'mn fethlnden sonra da, Selc;uk sultanlari, bu kentlere zengln tacirlert yerlestlrmtsler ve onlara kapitallertni arttirrnaktan baslayarak cesitli yardimlarda bu'lunmuslardrr. (21) Kentlerde, basta yahudiler olrnak uzere cesiUi etmk guruplara ait mahalleler, konsolosluklar kurulmus- 1<1. Anadolu kentlert, btlnyclertnde I(esltli etnlk ve dlnsel guruplari barmdtran buvuk tlcaret merkeztertvdt. (22) Konumuz Icln nasil blr onern tasidtgmi Ilerde goreceglmfz iJginc; blr yon de. bu kentlerde muslttrnanlarm ve oLckl dinlere bagh olanIarin, din uvusrnazhklarma ve catismalara dusmeden, bir arada yasayabtlmls olmalaridir. (23) Bu arada bellrteltm ki kentlerde yasayan btitUn bu guruplar Icin toplumsal yasarrtt, maddi olanaklari ile orantin olarak, gilvencell ve tirgUtlUydO. (23-a) Itertde goreceg lmts k6yHl ve kentli arasmdakt eikar c;atlsmasmda bu gorunumtl gozden uzak tutmamak gerekmektedir.

v

IV

Bu gsltslm silrecine bagh olarak bUytik bir sengtnler simri ttlremistl. ornegtn, <;ankIrlh Nusrettiddln Celebi'nin malvarti- 3Inm -ta~mmaz mallar drsmda=- 10.000 koyun, 700 at ve 500,000

Anadolu'da btiyUk kentlerin va rl!g: I da toplumsal yajumrz uzerlne bnemll etkller olusturmustur. Konya, Kayserl, Sivas, Erzurum g ibl kentlerin nurusu yOzblni asmis bulunuyordu, XIV.

-~-.-.----

(18) TURAN, O. ; f:eh;uklular Zamanmda TUrklye (Selc;uklI.;lar ve Islam iyet'd",). s. 37

(9) TURAN. O. : S~lt;uklular Zamanmda Ttirkiye- ... Alp Arslan'dan Osman Gazl'ye .... s. 64

(2::1) AKDAG, M. : a.g.e., C. I, S. 20-22

(21) TURA..l\J, O. : Selo;uk Kervansaraylari (Selcuklular ve Islamlyet'del, s. 95

(22) KOPRULiJ, M. F. : Les Origines de L'Empire Ottoman, s.69

(23) K6PRULU, M. F. Les Origines ... , s. 70-71

(23-a) KentIere tliskin ayrmtih bilgt Icm bks, CAHEN,

p. : a.g.e., s. 18,9-202

(14) TURAN, O. : TOrkiye SeiC;uklularl Hakkmda Resmi Veslkalar s. 110-115 ve veslka LXVIII, LXIX. LXX. LXXII.

(15) TURAN, O. : Ttirlciye SeJcuklulan Hakkmda Resmi Ve~ikalar, s. 125-131 ve vesika LXXIII,

(16) TURAN, O. : Selc;uklular Zamanmda TUrklye (S£lc;uklular ve islamiyet'de), s. 67

(17) TURAN, Osman : Selcuklular Zamanmda TtirklyeSlyasi Tarih, Alp Asian'dan Osman Gazi'ya (1071-1318), Turan Nesriyat Yurdu, Istanbul, 1971. s. 305, not 83

48

49

dirhem nakit oldugu: Mogollar'm Harput KadlSl SeyyJd Mecdeddin'den 500,000 dtrhem, Aksarayli $eyh Haei Ham()s'dan otekl mallarmm vamsira 12000 altin aldrklarr biltnmektedir. Hoca Mecdeddin'ln bir kervandaki kumas yilklerinin 50.000 dirhem degerlnde olmasi, blr baska .I{ervanda Ise 300,000 yilk seker ile 100.000 altm bulunmasi bizl bu konuda aydmlatacak nltellktedir. Gene bunun glbi Kadz Sadrettln'in 20.000 dlnarhk bir malvarligr bulundugunu ve Sivas'da KIZII Sarraf'm 15.000 dlnarhk haveleyi odeyebildigini bilivoruz. (24), (25) iler! gelen devlct adamlarmin gelir ve rnalvarhklarmin da tacir ve zenginlerlnkinden hi~ a~agl kalmadigmr, belkl daha fazla oldugunu belirtmek gerekir. (26) Gercekte, blreylertn malvarhklari, onlarm

(24) TURAN, O. : Selcukiulal' TarihL.., s. 296-297

(25) Paramn satm alma gilcti ve degeri icin Osman Turan su bilglyi vermektedir ; «... el-Omari've gore beylikler zamanmda iyl bir koyun 12 dirhem, bir rrtl bal (takriben 1 kilogram) I/3 dirhem, Germiyan'da bir mud bugday 000-120 kilogram) 15 dtrhcrn flyatla satihvordu. Beylikler devri dlrhernlert Seleuk devri dirhemierine nazaran daha di.'!:]Hk oldugu goz orulne f-Ct:rllirse btl fiyatlan Sel(!ul{ devrtne nazaran blraz daha azaltmal: icabeder ... »

(26) Bu konuda bir fikir edinebilmek lc in .')1: aciklamaya bir goz atmak yetecektir : «Celaleddin Karatay Necmeddin !'~ahcivant'yl veairllge getlrmek Istedlg! zaman alim ve dinrla r kadi Necmeddin, devletin geo;:!rdig[ sarsmtr dolayisivla. rnaaslarr azaltmaya glrtsecegfnt ve bu sebeple kendistne de yrlltk 720 dirhem veteceglnt bildiriyor; Iakat devlet adamlarirnn bu kismtiya katlanamayacaklarr kendisine biidiriHnce SelQUk vezlrlertnin en mutevazllerrnden bulunan MtihezzebUd-din Att'nm aldr!!;I 40.000 dlrheml kabul edlvor: buna karst ikta gellrlnt almaya vanasmiyordu. Bu meblag bugtmku pararmzla takrlbcn 600.000 Ilra eder kt, devlet adamlarmm hayat seviyelerinl anlamak 10001n b1ze kifi bir flklr vertr..; Konyah vezlr sahip Fahreddin Ali muazzam bir servete sahlp Id]. Kendlslne. evlatlarina ve mensuplarma ait iktalar harte gUnltik iradt 7.000 dirhem tutuvordu. 200 hassa kolesi hizmetindeydi, Onu otagmda zlyaret eden Abdullah bin Abduzzahlr buyuk hukumda rlardan daha debdcball bir havat stirdugUnU, hay rat ve tylliginin cok oldugunu ve bununla sohret buldugunu sovter, 1285 (684) yilmda Karahisar

50

devlet Iclnde sahtp olduklan yere gore zerigtnllk gosterlyorduo (27), (28)

VI

Bu noktada cevaplandmlmasr gereken bir soru bulunuvor:

Ticari ve sinal kazanctan vergt altnmadigma, tersine tacirlerin zararlarr dahl devlet kesesinden odendigtne. ticaretin gelismesi icin karsihkstz yatmmlarda bulunulduguna gore devlet bu har"all1<llann! nasil karsihyordu? Kervansaraylarda konaklavan vorculara parasiz olarak saglanan bu hlzmetler i<.:in gereken para --1m yolcularm huyilk bir bolumttnun de yabanci oldugunu unutrnamak gerekir- nereden saglamyordu? Din adamlan her WdU verglden rnuaf tutulurken (29) ya da Meliksah'm gumruk "". ucaret vergllerinl kaldirmasmdan dolayi hazlnede otusan .-;00.000 diuarhk acik (30) kapatrlirken hang] gelir kaynaklarrna basvurul uyordu ?

( Afyon) da bul una n hazi neslnden 400.000 dirhem naki t Mog-ul ~ehz,.desi Geyhatu'ya gonderrnisti. ilhani hukumdarr Abaga'dan. musadero cdilen servettnt, btittin iktalarim ve eskt vezirlik makamiru gert aldiktan sonra bu hukumdara. sahsi hesabma, vilda il,1 tin biUi~ (120.000 dirhem) para ve her ytl Anadolu'dan gondertlecek mallarm nakll I{'!n de 700 at t.emin edtvordu, Beylerbeyi Seyfeddin Toruntay hayatmi kurtarabilmek lcln Abaga Hana 400.000 dirhem para, 2000 at, Mogul kumandanlarma kIY-melli hcdiyeler odeuns ve 1000 klsilik blr Mog-ul kitasinm kishk masrarmi uzerine alrmsti. Bu misaller yuksek devlet erkim;11ll ne azim bir <ervete mallk oldugunu gostermege kifldir. fTURAK, O. ; SeJ-;nk:ular TarihL. s. ~95-296. iBN! ntnt de "Anadolu Seicuki Devleti Tariilimde (Cev. M. Nurl Gencosman, Ankara, 1941) s. 10S'de ~oyle derasktedtr: «Buttanm mutbahmda hassa kullarr ve umum Saray halki Icln yevmiye otuz bas kovun sarfedllirken, Qa~nigir Seyfiiddin'in konaginda hergun seksen bas koyun keslllyordu»,

(27) AKDAG, M. : a.g.e., C. I, s. 6. «Mesela, blr sehirde, huktimet ricali ni teskil edenlerin alleleri zenginlikte de birtnclydller ... hem stvasi, hem lktisadl kudretler! Itibarr ile basta geJiyorlardi-, aym verden.

Bn harca malarrn, y ukarrda be lirtilen ve vergtlendirilmeven

51.

gelir kaynaklari drsinda kalan vergtlerle karsilanacagr dogaldir. Hamdullah Kazvtnr'nln verdigi rakkamlara gore buhranh blr doneme rastlayan 1336 vihnda bile Anadolu SeiCuklu Devletin!n vergilertnln ttl tan 17.000.000 dinara (altura) ulasiyord u k!, aym diinemde Fransa Kmlihgmm yilda 3.000.000, Ingiltere Ktralhgrmn Ise 4.000.000 altm vergl toplamts bulunmasi karstsinda, bu rakkamm I:-tiyUkltigU kolayca anlasilabilir. (31)

Belcuklu devletlnde, asked ve sivtt olmak uzere btittln devlet orgutunun gtderlert, tarimsal iiretime konan vergilerie sagIanmaktaydi.' (32) I$te bu vergi polttlkast nedenl tledtr kf, Akdag'm belirttigi gibl, « ... cemiyetimlzin tarihmde zrral isunsalin Ilerlerne V2 gerllemesi hukumet diizeni ve memtekettn slyasl havati Uzerin:1e tesirini derhal gostermesl Itibari He birlnci derecede ijnt.mli bl.r iktisadi l§letme boliimti teskil eder.s (33) Kaldl kl, Anadolu Seicukiu devlettndeki esas unsur koyliiydJ. ve bu koylU de Tiirkmendi. (34)

Biiyuk Sel~uklll Imparatorlugunda ve tizelllkle Anadolu Seicukiu imparatorlugunda, ttcarettekl gellsmeye karsihk ii1kede genel olarak bir voksultuzun hiikUm :;urdilg-u ve koylulcrin sue kosullar altinda bulunduklari gorulmektedlr. Devlet gellrinln bu yonde harcanmasi kusku yok ki tacirler sinin tle bunlarla tllskilt yuksek ycnlerdekl yonetictlert zenglnlestlrtyordu. Buna karsihk bu gellsmenln koylUye bir yaran dokunmadigi gibi, onu yoksullastmycrdu da. Bir de tthalatin ihracattan fazla olmasi ve luks mallarm ithal edlldigi gozdnune gettrtllrse bu ticurette kazancin belirll blr zumreve att olmasma karsihk, zararmrn koylunun emeginden odendig! anlasilacaktir. Ticaretteki gellsmemn ve biiyUk toprak sahlplerintn servetlerindekl arnsm yamsira, koyJUniin gelir dHzeyi hizla dusmektedtr ve buna sasmamak gerekir ... f'Ticarl kazanc ve servetlerin artmasl karst-

(2fl) Avrica baska ornekler tcln bkz. : TURAN, O. : Seleuklular Zamamnda Ttirkiye-... Alp Arslan'dan ... , s. 534-535, 626, 631 - 532.

(29) TURfu~, O. : Tiirkiye setcuklulan Hakkmda Resmf Vesikalar, s. 59 ve vesika LVI.

(30) TURAN, O. : setcuklular T{4rlhl..., s. 267

(31) TURAN, O. : Selcuklular' Zamamnda Ttlrklye rsetcuklular ve Islimiyet'deL s. 67-68

(32), (33) AKOAG-, M. : a.g.e., C. I, s. 18 (34) AKOAG, M. : a.s.e, C. I, a. 14

52

smda umumtyetle toprak gelirine dayanan vergller kifayetslz kalivor ve tettrnat adaletstzlige sebep oluyordu.i. Bu iktisadi inklsaf sayesinde biiyiik bir sermayedar ve zenglnler smm mevdana gelmls (to.1> (35) Bu srmf , Islamiyet faizle para vermezi yasaklaml;; oldugu halde, tUrlii ser'i hilelerle faizcilik yaplyor (36) ve dogrudan ya da dolayh yollarla koylUlerl ::::: Ttirkmenlert somurup sovuvordu.

(35) TURAN, O. : Selcuklular Tarlhl..., s. 267

(36) TURAN, O. : Seicukiu Tiirkiyesi'nde Faizle Para Ikrauna Datr Hukukt Bir Veslka, s. 251-252.

53

2-

dlgl» (2) bu devlette TUrkliik unutulup gldiyordu. ~Tarjh, hakim bir milletin devlet kurdugu ulkelerde vasavan dilleri benimseyerek, kendi ana dilini unuturcasma bu yent Ilsanlarla ilim ve ecleblyat esert vucuda gettrmege caustrgim hicblr zaman ve hi.Cblr yerde -bilhassa boyleslne genis olciide- kaydetrms degtldir.» (3)

tOo-uz» sozcugu zamanla «Tiirkmen» ve «TUrk» olarak amimaya ba$lamlS (4) ve buna kosut olarak da, Selcuklu devletlnin gelisip koklesmesl ve Seicukiu hanedan, aristokrat ve zenglnlerinin vabanci unsurlarla kaynasmasi sureci tcmde, Selcuklulal' kokenlerlnln Oguz Han'dan degil, iran tarrhlnln gecmiiJnde bulundugunu one siirmeye baslamislardir. (5)

II

TURKLER VE SEJ..f;UKLU DEVLETLERi

I

Goeebe btr topluluk olarak tarlh sahnesine cikan Oguzlar - In kurduklari BUYUk selcuklu Devlet.inin. yerleSik llert bir UJ'garhgin yer aldl~;t topraklar iizerinde gellsrnest ve koklesmesl, ayrica devlet y6neticilerinJn bu yerleslk uygarilgl benlmseyip. onun temsllcilert ile Isblrllgine gtrlsmelert, ulusal benliklermi yitlrmeyen TUrklerce hos karsilanmarms, direnmelere yoJ acmis. kisa hir sure Iclnde Turkler devlet lclnde ayn blr topluluk durumuna gelrnlslerdir. Yonetici durumunda olan Selcuklular. 01. dillerfni. dtnlertnt. ya~ayl,? bictmlerint unutup ozellikle Ira nlrlarla kader birligi vapar ve bunun nlmetlerlnden yarartarurIarken. bu durumda olmayan Ttirkler ulusal benliklerini surdiirmus, ancak surekll olarak da yoksullasrmslardir. SelCuklu Devleti kendini olusturan TUrk halkmdan 0 degin kopmustur ki. 8eh;uklu aydmlan «halktan ve halka alt sevlerden avntmavi kendtlerlna blr serer bilen» ki~iler olmuslardr, 0) Daha sonralari Anadolu'da murtdlerl deviete baskaldiran Baba ilyas'm soyundan gelen A$lk Pasa "Garibname» adh eserinde soyle diyeccktlr:

setcuklu devletini kuranlar Oguzlardir. Bu dovletin smn - larnu g entsletsnler de onlardir, Ne var kt, bir devlet kurup yasatrnamn nlmetlertnden yararlananlar Oguzlar olmamistir. Sel~uklu devletinm koyun, at ve benzerl gereksinmelertnt de onlar karsrlasrmslardrr, Buna karsrltk selcuklu Devletl, Oguzlart 0;:0- zumlenmesi gereken bir sorun olarak gormustur. Nltekim, 104! yrlmda Halite Kalm bi-Emrullah TUrkmenierl Tugrul Beye SIkayet ettig-incte TUg-rul Bey, haiifenln elcislne ~oYle dJyordu«Dog-ru hareket etmek icm ellrnden geIeni yapiyorum. Eger milletimden (TUl'kmenlerden) ac kalanlar kotultlk yapiyorsa, bu-

(2) $irvan 9ah1 $ah, sair Genceli Nizami'ye soylemlstrr.

BA_!'iARLI, Nihad 8ami: Resimli TUrk Edeblyatl Tarihi, istanbul, 1948?, s. 65.

(3) EANARLI, N. S. : a.g.c., s. 65

(4) Ell konuda ayrmnh bilgl icln bkz. : a- BAH'I'HOLD,

W. : A. History of the Turkman People; BARTHOLD. VI., :

Four Studies on the History of Central Asia, Translated from Russian by V. and T. Minorsky, Lelden, 1962, C. III, s. 78 vd

h ~ KAFESoGLU, ibrahinJ; TUrk Adi, Manasi ve Mahlveti: Jean Deny arrnagrmndan ayr: basim: TT. K. Yyn .. Ankara. 1958, s. 121-133.

(5) OGEL, Bahattin: TUrk Irkirun Tarih Derfnlertnde-.i GeliSmesine Genel Bir Bakis: Hammer tari_hinin Zuhuri Dameman taratmdan yaymlanan cevirisinde (Istr.nbul, C. I. 1972) ayrt not. s. 334 - 335

Turk diline kimesn€: bakmaz idi TUrklere her klz gontil akmaz ldi Turk dahl bilmez tdl bu dllleri Ince votu 01 ulu menzilleri

«Yilksek soydan olanlar ictn 'I'urkce konusmamn yakisik alma ..

(l) KOPRULU, M, F. ; TUrk Edeblyatmda Ilk MutasavvitIar, S. 199

54

55

na karst ben ne yapabilirim.» (6) Unlii BiiyUk Selo;;uklu veatrt Nlzam-'iU Miilk ~SiyasetmimE:sbnde «sorunus :;;tiyle kovmaktadir: SaYllaTi oldukea biiyUk olan Ttirkmenler devletln basma bircok gUcliikler ve sorunlar cikarrmslardir ama, devletln kurulusu sirasmda canla basla l;al1:;;tlklan, bircok eziyetlere katlandiklan ve akrabahk bagr lie de bagh bulunduklarl icin SelCUklll han edam ve devlett tizerinde onlarm da haklari vardrr. Soruo :;;oyle cozUmlenebillr: Ttirkmenlerin ogullarmdan bin kadarr kolellk (gOJa!11) yiinternine gore yeti:;;tirllmek Uzere aIm mal., bunlar devlet giirevlerinde kullamlmah, sarava girmelidirler. Boylelikle hanedana baglanrms ve devIetten de kendilerine dusen payl alrms olurlar. Bu da, Tiirkmenlerin devlete karst besledtklerl hosnutsuzluk ve nefret duygularmm kalkmasmi saglar. Bundan devlet de yararlanrms olur, cOnkU boylelikle Tiirkmenlerden 5.000 ya da 10,000 kadar «gO.lam» gibi egttlmlt ve iirgiitlU asker saglanrms olacakur. (7) Donerntn en yetklli devlet adarmmn bu sbzlert, konuyu avdinlatacak gereekleri ortaya kovmaktadir. Biiyii!{ bir sorun olusturan Turkmenler, devlete karst netret duygulari beslemektedlrler, devletl kuranlar ve zahrnetlne katlananlar onlardir ama devlettn nimetlerinden yararlanmamaktadirlar, bu saglamrsa =-Ntzam-uj Mtilk'e gore=- sorun cozttmlenebllecektir, ete yandan devlet yonettm btctml artik TUr:{ geleneglne gore de degildir.

Gercekten de Oguzlal' (TUkmenler), Se1cuklular'a, devletln en yftksek yerlerine vabancilan crkardiklan, geleneklerinden koptuklart, kendllerlnl stlrekli olarak 1UC» lara siirdiikleri 0 cloncme gore olagan bir kazane votu olan yagm2.CIilgml vasakladrklari ieln ktzivorlardt. «Ba~bug da torentn gerektlrdtgt bazi vaztteler! yapmakla mukenern. Bunlar yerine getlrilmedigf za-

man sayg; ve itaat da ortadan kalkiyor ve of key le atlarma brnen Oguslar avm alleye mensup bir baskasmm etrafma toplamyorlardi.s (8) I~te burada boylellkle, Selcuklu don8mindekl s,yaklanmalartn geUr daglllmmdaki adaletslzllgin yamba$mda yer alan en onemll nedenine deglnmls oluyoruz.

Sorunun oziinU «TUrkmen meselesis ba:;;hgl altmda Mehmet Altay Koymen ~oyle Ifade etmektedir:

'<Devlet, lcurulusundan sonra EocebeUkten Clkarak, yerlesik ~nedenlyetl temetl eden btr stvast tesekkul haline gelmesevdl, supheslz Tiirkmenler meselesl' 1:~ ye bir mt sele de ortaya crkmayacaktr.» \!,) «S€Icu]{Iular, tclnde yasadiklari tctimal muhltln ve hakim 01· duklari halk krtlelertnin -lsteyerek veyfl. istemeyerek- testrl altmda kalrmslardir. Bunun nettcesl olarak kurduklart devlet, tedricen yerleslk iran halkvom devleti haline gelmlstir.s (0) (1)

(8) St"MER, F. : Oguzlar (Turkmenler) ... , e. 105

(9) KOYMEN, Mehmet Altay: Scll;uklu Devri TUrk Tarihl; Ankara 1963, s. 158 - 159.

(10) r~OYMEN, M. A. : Selcuklu Devri Turk Tarlhl, s. 161- 162.

(1) <Du keyJ"iyet, ilk deta kendlslni, daha Dandanakan muharebesini hemen taklp eden zamanlarda gosterrnege basiarmstrr. Devlet tanzirn edilirken, Gaznelilerden Utica eden kurnandanlar nst;:-~rl. teskilat kadrolarma ahnrmslardir, Bu andan Itibaren devletln kurulusunda bashca unsur oldugunu gordUg-iimiiz Ttirkmenlerin Ikincl plana atlldlgl soylenebllir. Ciinku, zamarun klasik gulam sistemine gore yeti:;;tirilmi$ olan miHteci kumandantann. devlet teskIHitma resmen almdiktan sonra magrurlasmalarz ve dlger unsurlari - tabii: bu arada ernektar TUrkmenlerl - kilCiik gormelert baska tilrlil lzah ediJemez. Devlet kuruIduktan sonra umduklarirn bulamayan, killtetini cektiklerl halde nlmetinden baskalarmm istifade ettlGini goren Tilrkmenlerin daha bu andan itibaren deviete ve basmdaktlera gucenmts olduklarr rnuhakkaktrrs (KOYMEN, M. A.; Sel;uklu Devri TUrk Tarihi, s. 162).

(6) TURAN, O. : Selcuklular Zamanmda Tur!dye._. AIrArslan'dan ... s, 16

(7) NIZAM AL-MULK : The Book of Government or Rules for Kings (The Sfyasat-nama or Siyar al-muluk.) Ingilizceye cev. : Hubert Darke, Routledge and Kegan Paul, Lcndra, 1950, s. 105. Selcuklu vonettctlert buna benzer btr vonteme gercekten basvurmuslardir. TUrkmen kabile baskanlarmin vakinl:trml bir rehln gibl yanlartnda tutmustardir. (KOPRULU, M. F.; Les Origines de L'Empire Ottoman, s, 58 v CAHUN. L. ; a.g.e., S 182).

56

57

III

XIII. ve XIV. ytiZYlllarda Anadolu'da da aym bi~imde kendlsmt

gostermrstlr. (16) .

«iranlJla~ml~ seicukl u sui tanlari, Iran'r Ttirkie~tiremedl1er.

Zaten boyle bir nlyetIeri de yoktu. Tam terslne, kendl isteklertyle iranhla$ttlar ... ve iranltlan Oguziarm ya~malanna kar- 51 korumaya ~ah$tllar... Ote yandan TUrkmenler Anadolu'yu gercek aniaml ile TUrkle$tirdHer. i$te TUrkmenlerin Konya Sultanlarmdan Osmanhlar ve AtatUrk zamanma dejtin ulasan ve TUrk tarihini yaratan eserlerl budur.» (7)

Ti\rklerle Seit;;uklu devleti arasmdaki ilI$klyl daha teknik rerimlcrte ozetlersek, gozlertmtzln onunde belirecek tablo $U olacakt: r: Seleukl ularm «toplumsal yaplsl» nda deg:indlgimiz egemen cevreler He haIk kttlelerl arasmdaki gelir duzeyindekt fark cercevest lcinde. egemen guclerden uzaklastmlan TUrklerin ne gUr,; toplumsal ve ekonomik kO'lullar altmda bulunduklari ve ne c.entt goz kamastrrici bir ya:;;antIdan kendilerinin haksiz olarak voksun blraklldlklD.rmm ezikHgi lclnde otduktanm tartismasiz olarak goruruz.

TUrkmenler arttk, «nizami ihlal edict unsur hahne» gelmis-

lordlr. (18)

Qah$mamlZm «Girl:;;»' bolumunde ve ozelllkle «ish\miyetin KabulU» basligrru taswan ve avnca setcuktutann toplumsal yapilarma Illskln bir onceki keslmde bellrtllenler He blrllkte. Ttirklerin Selr,;uklu Devletl temde dustukler] bu durumu bir arada degerlendlrdlgimlzde, her sevden once Tugrul Beyin Arap iran alemine girdigi ol~itde, Oguz kabile baskam siratim terkederek, hir devlst baskarn statUsUne yukselmls oldugunu gorUrUz. Bu nedenie, Tugrul Bey, halifenin kizryla evlenmek istemis ve kendlsini 105S'de haliteye, dogunun ve batmm sultam olarak ilan etttrmtsttr. Bununla da yettnmeyerek natiremn resmt temsilcisi olarak da kendisini kabul ettirmlstt. Silnni muslumanlar onu hallf'enln kurtarrcisi, sunnillgln hamlsi olarak anmava baslamislardi. Boylece iran cevrelerl Ile biltilnle~en BtlyUi( Sel(,":uklu sultanlari stlnnlllgin. yant islam ortodoksisinin savunucusu durumuna gelmlslerdi. Mellk Eiah'm gercek ulusu olan Tilrklerin deviet lclnde nir rollerl bulunmasrm tstemtvorlar ve on ian yalmzca simrtarm koruvuculan durum una d usaruvorlardr, (12) Buna karsihk da Seleuklu sultanlari kendrlarmln TUrk olduklarim unutuyorlardi. (3) TOrk hanedarun sunntllg}. yani islam ortodoksisini savunmasi kendi cikarlari gereiU idi. Ancak TOrk halki islamhgl «islambgm Kabulils ba~ligl altmda bellrttlgtmlz blcimde benlms!yordu. (14) « ... btiyuk ~ii akrmlarmm TUrklerden destek ummasi (beklemelert) ve onlarm bUytik yardlmlanm gormesl, Safevi TUrklerlnln goeebe 0- guzlarin vardirm He :',!iilig:i blr devIet dinl hallne getlrmeler: basit bir tesadilfOn sonueu deg:ildir. ~ayet Oguzlarm lclnde yasadiklari ve cesttlt dlnlerle temasa geldikleri ortam goz onune ahrnr ve gocebe Tilrklerin dint gelenekleri hatrrlanirsa Oguz ayaklanmalarmm, Sei(,":uklu. Osmanh ve Timur soyunun islam ortodoksisinl ne pahasma olursa olsun koruma cabalarma ragmen, 'non - conformist islamhg: neden savunduklari anlasihr.» OS) Bu durum. Buyuk Sel(,":uklu Devlettnde boyle oldugu glbi

(12) GROUSSET, Rene: L'Empire des Steppes; Payot, Paris, 1939, s. 205-20S

(3) BARTHOLD, W. : Histoire des Turcs O' Asie Cent.rale. s.84

(14) KOPRULi,( M. F. : Les Origines de Bektachlme, s. S (15) KOPRULU, M. F. : Les Origines de Bektachisme, s. 13

(16) KOPRULU. M. F. : Les Origines de L'Empire Ottoman, .'3.5S

(17) GROUSSET, R. L'Emplre des Steppes, s. 219

(1S) KOYNIEN. M.A. : Selcuklu Oevri TUrk TarlhL s. 162

.58

59

-3-

]

«Girl~~ botumunde «Smlflasma ve Aristokrasb basllgl al~ tinda beltrtmege cah~tlglmlz gibi. TUrk toplumsal gelenegtnde hanedandan olmayan bir klstnin hUkUmdar olrnasi dU~UnU.le~ mezdL au olanaksizhk, geleneklerine bagh Oguzlarin dogrudan dogruya eyleme gtrismeslnl ontuvor, ancak ne zaman bir Selcuk soylusu ayaklansa onun yam basmda yer ahyorlardi. Nltekim, daha sonralari Sultan Sancar'a karst lsyan ve onu tutsak eden Oguzlarm. Sanear'l bu tutsakhk durumunda bile oncelert sultan olarak tammalari, en sonunda da kendllerine bas olaeak baska bir soylu aramalari hep bu toplumsal-styasal gelenegtn sonucudur. hte. bu nedenle, Kutalmis'm saltanat davasi, Ogualara devlete baskaldirma olanagmi yaratml~ oluyordu.

KUTALMI;i OLA VI

Yukanda cizmege calistlglmlz cerceve icinde, bilyUk Oguz isvamna gelineeye degin, en onemll Oguz _ Tiirkmen avaklanmasmi Kutalml~'m Tug rul'a ve Alparslan'a karst yilrilttilgil m~cadeleye Turkmenlerin katilmalarr sirasmda goruyoruz, Bu ~ucadele Kutalmis acrsrndan salt blr taht mucadelest gibi belirmekte Ise de, Turkmenler acismdan ekonomik ve toplumsal kapsarnh olarak slyasal lktldart paylasrna, hak ettiklert yert elde. etme cabasidir. TUrkmenler. bu amacla KutaImls'm vonett , rm altmda toplanmislardn-, Anonim blr SelCukll1 t<'rihi «TUrk askerleri de onunIa beraber oldular.» (1) dcrken, bir Turk devle~i olrak bilinen Buytlk Selo;;uklu Devlctln+n, Turklere karst Turk olmayan askerlerden olusan bir ordu ile savasacagrru Hade etmektedir. Tiirkmenler, BU.~'il!;: Sel~llkhl Devleti sultanlarrna baskaldiran hernen her soylu beyln vanrnda ver alrmslardir. Bu olgu da: Tfirkmenlerln devlctten ne degtn kopmus bulunduklarim sostenr, B u IIi tellktekt 02 ha oncckl TO rkrnen ayak - lanmalarmdanen onernltslm 1058 y.Iinda onIarm ibrahim Ylnal'm yanmda yer aldiklarmda gorHyoruz. (2)

Kutalml~, AJparslan'm baoasi Cagfl Beyin amcasi Arslan'm o[tludur. Arslan Bey, Gaznenilerce tutsak ahnrncaya degtn Selcuklu Devletinin basmda bulundugu ictn KutalmJ;l, SeIo;;uklu tahtmm kendisine alt bulundugu savmdaydi, Ancak, tahta Tug-

rul Bey gecmls bulunuyordu. '

II

Kutalrms, Buyilk Selcuklu Devleti tahtma sahip olmak IGIn ayaklanmca, Tugrul Bey, Kutalml!;l uzertne asker yolladi (NlsanMaYIS 1061). Yanmda Tilrkmenler bulunan Kutalmrs, Tugrul Beyln ordusunu once yenilglye ugratti, Kapanmis oldugu Girdkuh kalesini kusatan Humar Tekln'in kuvvetierini bozdu. Fakat, Mayts 1063'de Selcuklu vezlri Amidil'l-Mtilk Kundurl, onu Girdki'ih kaleslnde kusatti, Bu sirada Kutalmlfj'm yamnda 10.000 kiSilik blr kuvvet bulunuyordu, Kale her ne kadar almmasi gUO; blr yerde Idl Ise de, ylyecek ve su sikmnsi hafjgosterlnce Kutalml$ anlasmak yollarmi ararnaya basladr. Ne val" ki, bu srrada Sult.an Tugrul'uu olum haber! gelmce Kilndtiri baskent Rey'e donrnek zorunda kaldi.

Kutalrms bu durumdan yararlanarak kaleden inmekte ve 'Turkmenlerden yardirn istemekte gecikmedi. 50.000 ktstttk bir Tiirkmen ordusu kisa bir stlre lcinde Kutahm$'lll komutasinda toplarnverdl. I~te, mucadelesinln basmda da Tiirkmenlerden yararlanmis olmakla blrlikte, btl andan sonra KutaimlS olavi, nitelik ve nlcelik yonunden til" Ti.irkm~n-Oguz eyleml olarak gellsmeye baslarmstir.

Ordusu gtttlkce guclenen Kutalrms. baskent Rey'i kusatti (Kasirn 10(3). Kutalml§, Rey onunde, kendislne karst gelen bir orduyu daha yenilgtye ugratarak. komutanlan da dahil olmak uzere btrcok tutsak aldi. Kusatma suredururken, KundUri"nin daha onceden kendlsine haber yollavm. sultanhgtru tarndigr ve yardim istedigi Alp Arslan, baskentt kurtarmak uzere harekete

(1) ANONIM, Anadolu SelGuklu Devletf Tarihl' yaymlayan:

Feridun Natlz Uzluk, Ankara, 1952, s. 7 '

(2) Ibrahim Ymal'm bu olaylar srrasinda bir arahk Ba~~at'l ele geclrmesf ve burada ~iIIigi resmr din olarak Han etmesi konumuz acrsindan anlamh olsa gerektlr.

60

.. 31

III

Olavin bu yanG konumuz Icin onemlldlr. ilerde, Osmanu Devletinde de, iktidardan uzaklastmtan, ya da baska bir dcyi:?le devlet nimetlerinden yararlanmalan engellenen sirut ve liimrelerindevlete nasil baskaldirdiklarmi gorecegimiz gibi, daha onemlist, direnme ve devrimlertn hemen hemen tumune de 'rurkmenlenn kat!ldlklanm inceleyecegiz,

Ttirkmenlcrin Asya'da boylece baslayan bu eylemlerl Anadolu'da da gene somUliilmekten kurtulma <:abalan blciminde belirecektir, Bir yazarm deyisiyle, «Anadolu bastan basa ferdi ve tctimal Isttklalleri Icln carpisan Ttirklerin kemtkleriyle, kanIan lle doludur.. (7) Ancak, birazdan gorecegimiz gibi, Anadolu'daki Tiirkmen avaktanmalanndan once, BUyUk SelGuklular donemindeki ve Sel.;uk sultam Sancar'li1 dahl tutsak edildlgi Oguz ayaklanrnasi, bu mucadelede Ttirklerin basan sagladiklart bir asama olarak tarlhe geernisttr.

gecmlsti. Bunu duyan Kutalmrs vern kuvvet toplarnak amacr ile kusatrnavi kaldirdi, Yolda Alp Arslan'in onculertnden bir botumunu daha yenilglye ugratti tse de, Kutalmis, Alp Arslan lle yaptig: son savasta yenlk dusttl, kacarken atmdan dueerek bldH. (Arahk 1063)

Savasm bHiminde Alp Arslan pel, cok Ttirkmen'i bldtil'ttii ve onlardan cokca ganlmet aldi. (3) «Bu sirada Alp Arslan'm yarunda KUl-Sang, Pehllvan, Altun-Tah, Sav-Tegin, Buldacl, sunkurca, .AgaC! gibi emirler vardi ki, bunlann hepsi veya cog-u rnemluk mensett ldiler. Gerek Tugrul Beyin, gcrek Alp Arslanm biiytik ernlrlert arasinda birkac Tlirkmen beyinln gorulmemesi gercekten hayret veriei bir husustur .. ,~ (4) Ne var ki, burava degin soylenenler karsrsmda gercekte buna sasmamak gerekir.

KutalmH,l'm bu mucadelest srrasmda ve ozelliklo ney onlerinde Tlirkmenlerin blr Turk ulkeslnde degtl de, bir yabanci ulkedeymis gibl davranmalarr da konuyu aydmlatmak bakunmclan ilginQtir. Gcrcekten Turkmenler ulkey! yagrnalarmslar, tutsak ettikieri kadmlan oldltrmuslerdtr. (5)

Prof. Dr. Koymen, bu davrarnsin nedeninl, yukarida acikIanmava ~ah.']l!dlgl blcnnde !,loyle ozetlemektedtr:

'-,[Kutalml:?'m] yeni bir ttlke fetheder gibI cevrevi yag-malamasl. kadinlarr eslr etmesl ve oldurrnesi, yatniz hanedamn iki ezell raklbi arasindaki dusmanhkla izah edilernez, Bunda supheslz devletln kurulusu ndan sonra yerlestk halka ve gularn sisterni' ~ ne dayanan klasik bir islam devletl hallne gelmesl vuzunden kenarda kalan Tiirkmenlerin Intikam arzularimn da etktsl vardir.s (6)

,--,---------,

(3) BUNDARI : a.g.e., s. 27

(4) Si!.MER, F, : Oguzlar (Turkmenler) ...... , s. 107 (iJ) K?YMEN, M. A. : Seicukiular Devrl Tarilli, s. 64

(6) KOyr,JEN, Mehmet Alt.ay : Alp Arslan ve Zamal11: Basbakanhk Kliltur Mustesarhgi KUltUr YYI1., Istanbul. 1972. s. 8:_~$3

(7) TOKIN, Furuzan Ttirkiye'de Halk Hareketlerl, Istan-

buLl9G8, s. 60

62

63

I

let rlcaline emir verlp bu rlcale bll;aklattlrarak oldurtmti~tUr. Sultan'm bOyle gonul baglaYlp sonradan .oldUrttUgU otekt kol~., lerln adlari da «G@~kOlah Kaymaz» He «IhUyarUddln Cevheru-

tact-dlr. (3)

tste sancar'm saravimn rnuttak nazm (han-sal~.r) ge~e

koyunlan aup getirmesl ietn Oguzlara tahslldarl~! gonderdiglnde, bu tahsildarm Oguzlan aksilik t;lkarmasl, kotii davranmasi ve rusvet istemesl iizerlne, bu kez BiiyUk Sel!;uklu Devletlni Ylklilsa kadar goturen olaylar zmctrtntn ilk halkasmm patlak verdigini goruvoruz.

Belh yoresinde Hutteian otlaklarmda bulunan Oguzlar bu

tahsitdart oldilrdUler. Belh vallsi oIan imadiiddin Kamac, Merv'e suitanm yanma geldiginde, 0 ana degin Sancar''a duyurulmamrs otan bu olay: ona anlatarak, oguzrann bu eylemini d:vlete karsi olarak nitelendirdi ve bu konuda sultandan yetki aldr, Kamac, bu ek yetklyl ahrken Sancar'a, Oguzlardan 24.000 yerlne 30.000 kovun alacagmi vaadedtzordu.

Kamac. Belh'de once Oguzlardan, olen tahsildarm diyetlni istedl, Oguzlar reddettiler ve Kamac'm adamiru kovdular. Bunun Uzerine Kamac, bUyUk bir ordu lIe Oguzlar Uzerine yUrUdO, ancak Oguzlar Be yaptlgl savasta ordusu daglldl, oglu ve ken-

disi oldUrUidO.

-4-

BOYOK OGUZ AYAKLANMASI

Zaman zaman dlrenmeler gosterseler de, Ogualar, Sultan Sancar d6nemine degtn giiC kosullar altmda yasamaya devam edlyor, BUyUk Selcuklu Suitalllum mutragi tctn yilda 24.000 koyun verlvorlardi. Oysa Sultan Sancar bir keresinde bes gun durMadan sarap i(_'iyor, bu bss gUn tcmde «comertligin her cesidl» nl gosteriyor, hazlneden saga sola para daginvor ve yalmz altrn olarak dagrttigt para, bu sure lclnde 700,000 dlnara ulasiyorduo (1) Oguzlardan annan bu 24.000 kovunun tuketlldlgl sarayda Sultan Sancar TUrk geleneklerlnln hie de nos gormeyecegl bir yasanti sUrUyordu. Ornegin BUndari soyle diyor:

«Sancer'in adeti soyieydl. Begendlgi bir koley! satm alir. sonra ona 3..$lk olur ve onu sevmekle i~tihar eder, onunla unstvet etmege mettun olur, Mahrn ve camnr ona reda eder, ssbah sarabmi aksam sarabim onunIa leer, hiikmiinti onun eline verlr v e saltanatr ona tevdi eder, Fakat gecesi onun g linduzuntl sllip goturdukte ve meneksesi oriun nar I'l';egini kuBat.t1kta (teraveti gittikte) ondan goniU sogur ve ona b'uz eder, ondan ayrilir, ona b'uz etrnekle 0 raddeve varir ki, vuslattan onu terkctmekle iktifa etmez, mUsterih olmagi onu oldurmekte goi'iirdU.» (2)

Sultan Sancer «Sunkur» adh kole icin baslangicta yirmi gUn Icinde hazineden verllen cesltl! mailar dismda 700.000 dinar harcamrs, ancak iki Yll sonra Sunkur'dan bikinca onu, dev-

11

Vali ve oglunun {ildUrtilmesi ve bu yenilgi baskentte bUyUk tepkilere yol acti. Gercekten de, bu kez Oguzlar, kendi baslan~a devlet otoritesine karst gelmlslerdi. BUyUk Selcuklu Devleti burokrasisi ve sarav ricah Sultan Sancar'dan onun Oguz,lan siddetle cezalandlrmasml istiyorlardl, Bu Cevrelerin istegi Uzerine

Sancar, Oguzlar ustune setere I,;lkmaya karar verdt. (4) . v.

Ne var kl, bizzat Sultan Sancar'm kendi tizerlerine geldlglnl duyan Oguziar ona karsi gslmekten ceklndtler, Sancar'a. elcller g6nderdHer ve kendtlertne yapllan haksizhklari, bu naksizhklar karsisinda boyle davranmlS otduktanrn, Kamac'l oldfirmelerinin ve ordusunu bozmalarimn ise kadmlarllll, eocuklart-

(1) BUNDARi : a.g.e., S. 247 (2) BUNDARi : a.g.e., S. 244

(3) BUNDARi : a.g.e., s. 244-246

(4) KOPRULU, Mehmet FUad : Anadolu Sel~uklu Tarihinm Yerll Kaynaklan; Bell. C. VII, sayi 27, 1943, S. 481

65

64

m ve canlarim korumak tern oldugunu anlatmaya cahstilar. Kamac ve oglu Icm 100.000 dinar ve 1.000 kiHe verrnege hazrr olduklarim da bildirdiler. Sancar'm ordusu yaklasmca Oguzlar « ... kadm ve cocuklari onde olmak uzere Sultan Sanc.ar·I yalvararak karsiladrlar.s (5) Ne olursa olsun Sancar Tnrk 50- yundandl; kendlsinden merbamet dlIenen kendi ulusunun insanlarim katledemeyecekti. Bu nedenle Sancar, Oguzlarin onerlIerlni kabul ederek, gert donmek tstedt. Fakat, yamnda bulunan «saray adamlari» sultant zorladilar ve onu kandrrdilar. (6) Hatt1 basta Kamac'm da torunu olmak Uzere bazi devlet bUyUkleri, Oguzlann yalvarmaiarma dayanamayarak dcnecek olan Sultan'm atmm dlzglnlerinl tutarak onu Ttirkleri oldurmege zorladrlar. (7)

Caresizlik lctnde kalan Oguzlar, coluk eocuklari ile blrlikte savasi kabul etmek zorunda kaldrlar. Ne var ki, bir varlik-yokluk, oliim-kahm savasi yapacaklarmm bilincine ermts, daglarm, oval ann gU.;; kosullarimn sertlestlrdigl ve savaseihklarrndan ·hicbir sey yltlrmemts olan bu TUrkler, yerlesik Iran devletlnln ve saravimn ordusu durumurra gelmls bulunan Sultan San car ordusunu bozdular, hemen hemen ttlmtini.l yok ettller (Nisan 1153). Sultan San car , Oguzlann ellne di.lstiL

Oguzlar, kendflerlni hahl Bi.lyfik Selcuklu Devletinln egemen ulusu olarak goriiyorlardl. Onlara gore belkl sultan kandirilrmsti ama devJet kendllerinindL Bilndari. Sancar'm Oguzlarca tutsak edilmesi sahnesini sOyle anlatiyor:

«Guzlar I =Oguzlar] bunu kusattrlar, Sencer kendlsinl kusatan balka 1.;; in de dalrenln merkezt gibi kaldi ve cevr edici ellere dU~tu.

Guzlarm emir! atrndan lndi ve yer optil, inadi He Sencer'in atmm dizginlni tuttu. Sencer'e bol bol dua ettl ve senln kavmln eza ve cefaya basladi-

lar, tebaaya iyi bakmasirn bilmediler. i:;;te biz senin etrafmda hlzmetcilermtziz, senin sQztinU soylertz ve senin sozunu dinleriz, dediler.» (8)

II] .

Oguztar, kacmavi basarmcaya degln ile Yll siireyle Sancar'l yanlarmda dolastrrdilar. 6nceleri gcstermellk de olsa ona karsi saygida kusur etmlyorlardi, Hatta Sancar, ytizlerine karst sert sosler de sovlese, onlara hakaret de etse ses eikarmiyorlardi. (9) Ancak, gtinduzleri onu hukumdarhk makamma oturtmalanna karsilik, geceleri demir blr kafes iemde tutuyorlardi.

Yanlarmda boylece tutsak kalan Sancar ile birlikte OguzJar iran i.;;lerinde Ilertemese basladrlar, Merv. Tus, Meshedr, Nisapur ve Serahs kentlertnt yagmaladilar. Yagmalar srrasmda servetlerinin yerin! kendiliklerinden sovtemevenlere I!?kence ediyorlar, ele gecirdlkleri kentlerde camllert yaklyorlar, din adamlan i1e devlet memurlanru olduruyorlardi. Bu olaylar S1- rasmda Oguzlara «cemlyetin en alt tabakasrm teskil eden i!?siz gilCsiiz tabakasi da» kanlrmstr. Ayaklanma sonucunda, Oguzlarm kin gUttiigi.l bu suurtan her dort kl!?lden bir kl~1 oldilrtUmus bulunuyordu. (0)

Olaylann bu yonde gellsmesl, Oguzlartn belirli bir smu tarafmdan kendilerlne zorla kabul ettirilmek istenen ve toplumsal yajnlarma uymayan kurumlari nasil benimsememts olduklarmi kamtlar. BUytik Seicukiu Devletinin baskentl Merv'de, Oguz onderlertnden Bahtiyar'm tutsak sultandan buradan kendlsine iktada bulunmasini istemesi ve, Sancar'm baskentten herhangt bir kimseye lkta vertlmestntn dustmulemeyeceginl anlatmaya cahsmasi tizerine, 0 srrada Sultanm yanmda bulunan Oguzlarm bu sozlere kahkahalarla gUlmelerl bu gihi kurumlarm OguzJara ne denli yabancr bulundugunu ve 0 gU-

(5) K6YMEN, Mehmet Altay: Btiytik Selcuklu imparatorlugu Tarlht, C. II, ikinci imparatoriuk Devrl, T. T. K. Yyn., Aunkara, 1954. s. 410

(6) KOPRULU M. F. : Anadolu Selcukiulari Tarihinin YerIi Kaynaklan, s. 481-482

(7) Ko'YMEN, M. A. : BtiyUk Selcuklu lmparatortugu Tarihi, C. II, s, 455

(8) BUNDARi: : a.s.e., s. 253 : 254 (9) BUNDARi: : a.g.e., s. 254

(0) KOYMEN, M. A. : BUyi.lk Sel.;;uklu imparatorlugu, s. 437-440, 445

66

67

ne degin bu kurumun nasJl kotilye kul!amldlgml (ll) gosterse gerektir. (12)

Ne var kl, Sultan Sancar'l ellerinde tutmalanna ve Sancar'dan sonra da bastarma gectrecek bir hukumdar aramalarma ragmen Oguzlar, BUyiik Selr;uklu Devletinde iktidan ele alarak devletl yonetemedtler. KuSkuSllZ bunda, yerlesik Iran halkma kars: besiedlktert kin sonucunda Ylkici otr otctmde davranmaJannm etkisl bUytik Ise de, (13) gerek kendilerinln sahip bulundugu uretim duzey i ve gerekse Buyuk SeIcuklu Devletl iclnde gellslp yerlesmis uretim guelertni kendt hesaplarma orgUtlendirecek yerde, buna me onem vermemeleri ya da daha dogrusu onemmt kavrayamarnalart, sonuc olarak eylemlerintri dagihp parcalanmasma, kend! kendlni yitirmeslne yol acmisnr. Bununla birlikte, bu devtetln ekonomik yaptsim ve toplumsal yasantrsrIII da alt - list etmeleri de ote yandan bu devletin cokUstinil hazirlarmstrr. Kurduklan devletln kendtlerine yabancilasmasi uzerine kuruculan taranndan bu devletin vikrlmasi, belki de tarihm blr cllvesldtr.

-5-

BABAI EYLEMi

I

(11) Ornegtn Sancar, bahst gecen kolelerine ik talar verir-

BayUk Selcukiu Imparatcrtugunun ststemn polltikas; sonuen TUrkler batrya dogru savasa savasa gocerek kendllerine gecim olanaklan saglamak ictn Anadolu'yu yurt yaptrlar. Eurada Anadolu seleuklu Devleti kuruldu. Ne var ki, Turkler tctn geelm kosullari daha da guelesmis ve daha once belirttigimlz gibi toplumsal avnsim daha bir kristallesmtstl. Siirekll savaslarm mali yiikUnu halk eekivor, vergflerl halk odliyor, devlet orgiitil son derece koW cahsiyor, «bUWn sosyal smrflar durumdan $lkayet<;i» (1) bulunuvorlardi. Doguda geltsen MogoI tehltkesl karsismda Anadolu'ya yeniden Tiirkmenler doluyor ve bunlarin durumu vent sorunlar cikariyordu. 123Tde saltanat makanuna, kisilHHnde hUkUmdarhk nltellkleri bulunmayan II. Keyhusrev'In gecisl He daha da gellsen huzursuzluk son haddini bulmustur, (2)

Anadolu'dakl Ttlr,kmenier toplumsaI eglllmlerint terketmemi9 bulunduklari gibL yeni vent Anadolu'ya goeen TIirkmenler de, inane ve egllfmlermt daha canlI bJr bicimde birllkte getlriyorlardr, Ote yandan, devlet, bUtiin bu TUrkmenlere «yaIlliz istismar edilen unsur gozUyl€» bakiyordu. (3)

Milslurnanlrgr ancak toplurnsal yasantrlarma uvdugu olcude kabul eden, daha cok siillge egtllmlt ve ulusal benliklerini korumus bulunan bu Turkmenler, TiirkistanlI ~eyh Ahmed Yesevi'run ogretilerinde kaynagim bulan inanclarrmn, deviet egemen eevrelerlntn ideolojisine uvmadrgrrn gorUYOrlardl.' Tiirkmenler-

-dl.

(12) KOYMEN, M. A. rih!, C. II, 415

(13) KOYMEN, M.A. rih!, C. II, s. 433

: BuyUk SeIl,;uklu imparatorlugu Ta-

0) KOPRULU, M. F. : Les Origines de L'Emplre man, s, 60

(2) TURAN, O. : SelCuklular Tarihi ... , s. 228

(3) SOMER, F. : Oguzlar (Tlirkmenler)., .. S. 158

Otto-

; BUyUk Selcuklu Imparatorlugu Ta-

•

6S

69

in ieinde bulunduklan toptunrsal ve ekonomik kosullar onlarda Seleuklu Devletlnkinden bambaska bir Ideolojlnm geli~mesini gerekttrmistt.

selcuktu devletinin medrese kllitiiril, sUnnlli~in, arapea ve rarsca yazllml~ kltaplarin UrUnilydU, Oysa sUnnHik TUrk toplumsal ya~antlSll1<1, uvmadigi glbl, vazndiktan diU bile anlamadiklari kansrk bllgUeri aktaran kitaplar Tiirkmenlere bir sey Hade edemlyordu. (4) Oysa, Ahmed Yesevi (61J.m 1166) Tiirkistan'da ogretislni yayarken, gocebe ya da k6ylii Ttlrklerin anlavabneceklen bir dH ve anlatim kullarnyor, islamllg] bu Tilrklere anlatmaya calisirken. kendisi de ister Isternez bu cevrentn ctklsinde kalryordu. TUrkler, toplumsal yapilarr geregt, Islamlig: yiizeJisel bir blcimde anliyorlar ve onu kendl geleneklerlyle, samantst anlayrslarr ile kaynastmyorlardi. (5) TUrkler, saz sairlerlni eski samantanna benzettycrlardi. Ahmed Vesey! ise, saz sairteri Uzerinde derln etkiler yaratiyordu. (6) Fuat K6priilU'nun ozetle belirttigi glbi :

caruten bir avuc Insanin ar'!layabHdigi «kltabt Him'den ogrenl~ len din katdelert Mevlana devrtnln sem insarnna hie de teselh vernnvor ... (9), 0, anlayabildigi ve samant yonii aglr basan ve §eyhlerini eskl samanlan yerine koydugu bu «halkCl~ anlayisa tctnde bulundugu gUr; kosullarda son bir umutla sariliyordu. Bu nedenle dcvlet cevrelert islam ortodokslsme, sunntlige, siki sib haglamrken sikintr tetnde bulunan halk ile aralari daha da ar;lhyordu. hte bugun onemh blr sorunumuz olan «aydlm ve ehalks ikllesmeslnm, kopuklugunun kokent buradan bastasa gerektlr. Bu Ikilesrnenin temennde de gercekta srmtsal cikarlarin furkhligmdan baska bir ~ey bulunrnadrgmi da boylece gortlyoruz,

II

«islamiyet daireslne yeni glren ve felsen fikirlerin inceUklerinden henUz bir ~ey anlamayan basit ve sade bir cevrede, yine ayru mahlyette basit ve sade dlni ve ahlakt esaslari telkin eden. daha dogrusu dini ve ahlaki propaganda yapan bir tasavvuf mesleg inln bu basansi tabH tdi. Bllhassa Ahmed Yesevl. halka anladigi bir Iisan ve ahsmis oldugu ebedi ~ekillerle hitabediyordu; bundan dolayi basarisr bir kat daha bUyilk oldu.s (7)

Horasari'dan Anadoluya gelen ve Amasya'da verlesen Secaeddin Ebulbeka Baba ilyas admda blr alevi seyhi, babaUik tartkatini bu donemde ve bu kosullar altmda kurdu. Once Kayseri'de kadrlik yapti, daha sonra da Amasya'daki Mesudlye dergah seyhligine getlrlldl. (10) Bu sirada Baba ishak denllen bir dervts, Baba ilyas'm milrldleri arasma katrldi. Baba Ishak, kisa blr sure tetnde on plana gectl ve kendisini TUrkmenlere sevdtrmestnt bildi. Amasya valisi olan Hac} Tograk Bey de, babaillgl bentmsemtstt. Bu sayade Baba ishak'm ntifuzu daha da artti, Baba ishak, kl~isel eylemlerl He kendtslntn TUrkmenlerin gozUnde bir «veJi» gibi gtiriilmesine yol act!. TUrkmenler ona 'lBaba Resul Allah» diyerek peygamberlik mertebesme C1kardllar ve zikirde bulunurken «La Ilahe ill'allah Baba Resul Allah» demeye basladilar. (ll)

Baba iShak'm ogretisinl ~oyle ozetleyeblhrtz : Baba ishak, Turkmsnlere ugradiklari haksrzlrklari anlatrvor, buna karsilik Selcuk Devleti ileri gelenleri lIe zenglnlerlnin ahlak kurallarrndan ne denll uzaklastrklarint g6zler onune senvor, kendllerintn de, btitUn lnsanlarin da esit haklara sahlp olduklari halde, bu azmhk tarafmdan haklarirun gasp edllmls oldugunu biJdiriyorduo Baba Ishak, Selcuklu Devietinin yikilacagirn, yertne bu hak-

iste XIII. Yiizyllda Yesevilik, Anadolu'daki Babai tarrkattm dog uran en tinemli akimdir, (8) Gercekten de «MedreseJerde omur

(4) AKDAG, M. : a.g.e., 34-35

(5) KOPRULU, Mehmed Fuat : Ahmed Yesevi Barthold,

W. : islam Medeniyeti Tarlht (Dlyanet hlerl B~k.llgl Yyn., 2. Basim, Ankara, 1963) ne yazdlgl tzahlardan.e. 198, 1,92

(·6) KOPRULU, M. F, : Turk Edeblyatmda Ilk Mutasavwflar, S. 151

(7) KOPRULU, M. F. : TUrk Edebiyatmda Ilk Mutasavvitlar. s. 97

(to KOPRULU. M. iT. : Ahmed Yesevt. s. 194

(9) AKDAG, M. : a, g. e., C. I, S. 35 (10) TOKiN, F. H. : a. g. e., S. 20

(11) TURAN, O. : Selr;uklular Zamanlllda Tiirkiye, 3. 424

70

71

III

zandikca, Babailere katilanlar cogahyordu, Tilrkmenler, Tokat ve Arnasya'ya dogru Ilerlediler. Keyhtisrev baskentl birakip ka-

- carak btr adaya sigmdi. Bu srrada Baba Ishak, Amasya'da bulunuyordu. Ancak Keyhtlsrev'ln Amasya subasihg; He gorevlendirdigi Mubarizeddln Armagan-Bah, Baba1lerden once Amasva'ya ulasti ve Baba Ishak'i kale burcuna ash. Baba ishak'in 6Idilr11lmest, babaileri durduramadi ve Armagan-Sah iIe savasa girlseret Seil,;uklu ordusunu bozup Armagan-';;ah'J Old~rdIUer. Artlk Babailer Konya'ya dogru ilerllyorlardi. KeyhUsrev bUtUn Selcuklu kuvvetlerlni bir arava getlrdi ve60.000 kil}iyi bulan bu ordunun komutanugiru Necmeddin Behraml}ah'a verdi. Behramsah, once Seicuklu ordusunda bulunan hrrlstlyan askerlerl Babailer uzerine gonderdl. Babailer He son clarak yapilan savasta Frank askerlerinin oncUHlgU ve varduru lIe Seleuk ordusu, once Babailerden 4.000 ki~fyi ktnctan gecirdikten sonra ontan Imha etti. (17) «Ttirkmenlerin, .. erlert erenleri Oldilrilldil.» (18) < ... gene ya~ll hie krmseye aman verllmedl. Arkadan bUytik ordu yeti$tlgi zaman pistar kuvvetleri kumandanlari I~i bitlrmislerdt. ik! - tiC yasindaki cocuklardan baska htcbirlm sag birakmadilar.» (19) Keyhtlsrev, TUrkmenleri oldurtlp tmha ettikleri iein Frank askerlerine 300.000 florin altin vererek onlan mukaratlandtrdi. (20)

sizuklari giderecek yeni btr duzen kurulacagmi Tiirklere vaad edlvordu, (12) Ne var kl, bu dUzenln gerceklesmesinl saglamak icin bir Ihttlal yaptlmast gerekiyordu, bunun tctn de Tilrkmenler onun tsarettnt beklemeliydiler. Bu tiklrlertn kacimlmaz bir sonucu olarak Baba ishak, Tlirkmenler dismda kalan otekt etnlk V~ dinsel gruplara da cagrrda butunuvordu.

Baba ishak, beklenen i.'iaretini verlnce, aJevlenmek io;in yalmzca bir kivilcim bekleyen TUrkmenler, 50.000 ki$ilik bir kuvvet olarak toplandilar ve 3 Ag-ustos 1239·da Babailik, sozden eyleme gectt. Baba ishak'lll cagnsl ilzerine Anadolu halkr « ..• karinca ve ceklrgeler gtbi hemen ayaklanrms, sozlesttkleri gUn ve saatte isyan bayragm; kaldirrruslardrr.» (13) TQrkmenlerden baska bu eyleme «.,. her ulustan katisanlar vardi. Din, ulus avirt etmeksizin sumter oir yere geldiler.» (14) Tiirkmenler mallanru satrp, bunlarrn parasr ile stlahlanrruslardi. (15) TUrkmenler, gene eocuklari ve kadmlarz He birllkte bulunuyorlardi. Baba ishak, harekete gecis icm buzrugunu gelislguzel verrnemistl. Herseyden once halk kendl ogretisi ile yeter! kadar bllinclenmtsti ve asil onemltsl. II. Keyhtisrev taranndan Anadolu'dan suruten ve Halep lIe Antep yoresinde bulunan Harzem Turkmenlert ile anlasmisti, ayrica seleuklu ordulari da doguda bulunuyorlardi. (16)

Tiirkmenler; Stimeysat, Kahta ve Hlsn Mansur (Adryaman i I ele gectrdller, kendilerine uymayanlari katiettiler, znallarrm vagmaladilar, kendilertne katrlanlara ili$mediler, onlara aman verdlIer. Malatya subasisi Muzatereddin 'Ali-sir. Baballer uzerlne yo.riidii rakat yenUd!' SubaSl Malatya'da yeniden Kurtlerl ve Germtyanhlari silahlandirdi. fakat yeniden bozguna ugradi. BWlUn ilzerlne Babailer SivaS'l lsgal etttler, igqis-ba$l lIe devlet ileri gelenlerini oldiirUp, kenti yagmaladIiar. Eylem basari ka-

I.V

Baba ishak 61dOrUIdtigti halde, TOrkmenierin dap;Iimayarak llerJemeleri ve onun olurnune ragmen zaferler kazanmalarr bu eylemin Baba ishak'm degll, donernln ekonomik ve toplumsal kosullarimn bir tirtinU oldugunu kanitlar. Her ne kadar Tilrkmenler, Bab a ishak'm peygamber oldugu iein oldUrtilemeyecegine, olsa olsa onun Tann'dan yardirn gettrmege gttttgtne Inanm I slarsa da. baslarmda onderlart fiilen bulunmadng halde,' hat-

(I6) KOPRULU, M. F. : Les Origines de L'Emplre Ottoman, S.i 60-hI

(7) TURAN, o. : Seleukl;_jlar Zamanmda Tiirkiye, s. 422-

(12) TOKiN, F. H.: a. g_ e., 25-26; TORAN, 0.: Selcuklular Zamamnda TUrkiye, s, 421

(13) tnnt stnt : a. g. e., 208

(14) MUNECCiMBA~I : Muneccimbasrva gore Anadolu Seicukilerl, \lev. Hasan Fehml Turgal, istanbul, 1935, s. 59

(15) TURAN, 0, : Selcuklullar Zamanmda Tiirkiye, s. 422

424

(18) MUNECciMBA~I : a. g, e. s. 60 (19) tent ntnt : a. g. e., s. 210

(20) TURAN, 0, : seteuklular Zamanmda TUrkiye, s. 425

72

73

BOLUM t x t

ta daha bUyUk btr Inancla davalarma sarilmalarr ancak, onlan bu harekete iten kosullarin ne kadar aglr oldugunun anlasilmasi ile a9lklanabllir.

Buna karsilik, uzerlertne gonderrlen son btlyilk ordunun vurucu gUctlnii Frank askerierinin orusturmasi ise, Anadolu 8elcuktu Devletlnin kendl asil unsurundan nasll kopmus bulundu~unun ve bu devletin egemen zilmresinin Anadolu halkma nasil YabaneliastIgmm, devietin hangi gfi91erle, cevrelerte kavnastlgmm bit delllidir. (21) Fuat Koprillil'nUn bellrttlgl glbi. bu olcUde koklii ekonomtk ve toplumsal celiskUer icinde bulunan bu iki suur uzertnde dururken iburjuva yazarlan!n neden TUrkmenlere karst bu kadar sert 'suclamalarda ve hatta trtiralarda bulunduklarint anlamak hit; de gUt; degildir. (22) Baballik, o gttne degtn ilk orgiltlU, pIanll ve btllnclt halk harekettdir. Ayflea, daha sonrakl :seyh Bedreddln v.b, gibi hareketlertn bir baslangrci olarak beUrmektedir. (23)

-1-

OSMANLI DEVLETiNiN ,KURULU.!j DONE:wi

«Osman Gazi : 'Mihal'l cagrrahm. islama davet edelim. Onu mtisliiman edellm.,. Eger muslnman 01- mazsa once onun Illni vuraum' dedi.

Mihal'a adam gonderdller, 'iyi seterimiz vardrr.

Tez gel kl hazrr olup dururuz' dedller. Mihal haberi tsitince geldi. iYi a tlar ve kihelar bediye ettUer. El 6ptU ve hemen : 'Hamm! Beni musluman edln. Hazrett peygamberi dustlmde gordum. Bana tman arz krldi' dsdl. iman arzettiler. Kabul- etti. 0 batll dini terkedip halis musluman oldu ... "

A!;ilkpailaOglu Tarihi'nden

KURULU~T.'\ TOPLUMSAL DOKU

I

Anadolu Selt;uklu Devleti, Baba isbak avaklanmasim kanli bir bi<;imde bastirdr ama, bu ayaklanma devletln giit;sUzliigUnU gozler onune serdlg) glbl, bu gUCsUzla~u daha .da arttirdr, Baba ishak, doguda beliren Mogol tehltkesinden yararlanmak tstemistt. Mogollar Ise, Anadolu Sel<;uklularmm Icine dU$ttlgU bu kosullardan. sonueu elde edeeek bir bteimde yararlandilar ve kisa bir sure lclnde. Kosedag bozgunundan sonra Anadolu 8elcuklu Devleti bagrmsizhgtru yltirdl ve Mogollarrn egemenllgl altma dilStti. oereekten. BUytik 8el9uklu Irnparatortugu, Oguz

(21) KOPR'OLU, M. F. : Les Orlgine de L'Empire Ottoman,s. 59

(22) KOPR'OLU, M. F. : Les Origines ... s. 60

(23) KOPRULU. M, F. : TUrk Edebiyatmda ilk Mutasavviflar, s, 178-179.

74

75

ayaklanmasi sonucunda nasn ~oki1ntllye ugramissa, Anadolu Sel~uklu Devletinin Ylklli§mda da, dogrudan dogruya olmamak- 1a blrlLkte, Baba Ishak yonetimindeki Tilrkmen ayaklanmasinm bUyflk blr etktst oldugu gornlrnektedir. Anadolu sel~uk~ lularmm bu yenllglsi flzerlne Mogollara karst bagrmsiz mucadelesini «ucstarde bulunan Tllrkmen beyleri yilrUtttiler, Buna karsihk, Beleuklu sultanlan, Mo~ol ordulari He birlikte, onlarla yanyana, bu Ttirkmenler tlzerlne ytirtldiller, onlarla savastrlar .. , Anadolu Se1cuklu Devleti, bu kosullar altmda, yalmzca blr ad, iei bos bir gorUntti olarak, tUmUyle yok oluncaya degln bir sUre daha Anadolu'da Mogollarm vergt toplamak lcin ata~ diklari bir tahsil dar gtbl varhgmt surdurdu. Buna karsilik, oteki beyllkler arasmda Osman li Beyltg i de, siyasal bir birlik olarak btctmlenmege baslivordu.

Bu nedcnle Anadolu Sel,,;uklu Devleti donemlnt bu noktada geride birakarak bugUnkU Tiirkiye tcptumunun gecmlsini ve A~ nadolu halkinm kaderint, Osmanli Devlettntn ger;irdigi asamaJar iclnde lncelemege bashyoruz,

Ertugrul Gazi He blrlikte bir «a~iret» olarak slyasaJ alanda beltren, krsa blr sure sonra «beyUb ve daha sonra da «devletolusturan Osmanhlar, Istanbul'un fethi ile bu devtetl «impara~ torluk» durum~na donusturmuslerdtr. au ana degtn gecen donem, Osmanli Imparatorlugu'nun ekuruluse donermdlr. Iste., bu bolumde bu donemt konumuz acismdan ele alacagrz,

Bu devletln kurulusunun toplumsal ve siyasal yanden aciklanmasr, kurulus surectne bagh ve bu surec sirasmda olusan konumuzla ilgtli olaylarm kavranmasmda ve ozelllkle devlet ile toplumun daha sonraki geltsmis donemlerindeki niteliklerinin anlasilmasmda biiyilk bir varar saglayacaktir. Devletin kuruIus silreeine dogrudan dog ruya bagh ve konumuzu Ilgilendiren olaylar, fileyh Bedreddin ile Musa Celebi olaylaridir. Devletin egelismes donemtnde ise, Osmanh Devletlnin kurulus surecinln ve kosullarmin geregt gibi burada aelklanmlS olmasi, bu devlettn TUrk toplumuna yabancilasmasmdaki ana etrnenlerl blze gostermi~ olacaktir. Bu nedents bu boltlmde once Osmanl! Devletlmn kurulus sorunlan ve Musa Qelebl ile l;ieyh Bedreddln olaylari uzerinde duracagiz. Bundan sonrakt 'bolumde tse, kurulus sonunda artik bellrlenmis ve keslnlesmts olan toplumsal cerceve aeiklanmaya eahSllacaktlr. Baska bir deytsle, gells-

me donemlnde devlet it,;indeki sirufsal ayrrsim, ekonomik 'Ie toplumsal yapi llzerlnde !Conumuz at,;lsmdan durulacaktlr.

11

Osmanlilarm Anadolu'da egemen otmalarmdakt, Avrupa> yr ole geelrmelerlndeki ve devletlermt kurmalarmdaki basarilarmt. her seyden once. bu topraklan Osmaol!lara birakan Bizans imparatorlUgu'nun It,;inde butundusu toplumsal ve ekonomik kosullari gozon unde bluod urarak ar;lklamal{ gereklr. (1)

Osmanh Devleti'nin kurulusuna rastlayan donemde, Bizans, devlet orgUtU kanal! ile elde edilen gelirin yontemlt bir bir;imde bOlU~tUrUlmesi. kendt egemen t,;evrelerioe ulastirilma- 51 i$iOin iistesinden gelemeyecek bir duruma dusmus bulunuyorduo Temeldeki bu olguva bagh olarak, Ie savaslar, tdeolorlk kavgalar bitblrlnl tzlemeve baslarmstr. Ne var kl, bu eekisrnenin baslica yUkiinii halk ,,;ekiyor, ie savaslar sirasmda taratlar yabanci askerleri. iilkeye davet ediyorlar, halktan topladlklan paralarla bu askerleri besliyorlardl. (2) Blzans'm deniz ttcarett Litinlerin ellne geemistl. bu ise devletin gettrlerinden en onemltslnt yltirmesi demekti. au durumun dogal sonucu olarak, paramo degerl dti~llriilflyor ve halktan alman vergilerin yflkseltilmesi yoluna gldiltyordu. (3) Aristokrasinio halki somnrmestne killse de katilrms bulunuyordu. Bizans Devleti, illkeslnin stmrlarmda yerlesmls bulunan ve buralan sa vunan askerlerine (:;: akrital) maaslanm verememekle kalrmvor, ustellk onlarm vergl vermeme aynealIklanm da kaldmyordu. (4) Bulgarlar ve Slrplar tse, sUrekll akinlari He Bizans topraklarmt harabeze eeviriyor-

(1) VASILIEV, A. A.: Histoire de L'Empire Byzantin;

Traduction: Brodiuet Bourginia; Editon A. Picard, C. II. Paris, 1932, s. 307

(2) DIEHL, Charles : Bizans imparatorlug-u Tarihi; Cev.

T. BIYlklioglu, istanbul, 1938, S. 171-172 (3) DIEHL, C, : a.g.e., S. 175

(4) WITTEK, Paul : Mente§e BeylHl;i - 13-15 tnci asirda Garb! KUeiik Asya tarlhine ait tetkik: Cev. O.I;i. Gokyay, T. T. K., Yyn., Ankara, 1944 S. 15

76

77

tar, buna karsihk devlet olaylara seyircl kalmaktan baska blr sey yapamiyordu.

Imparatorluk Iclnde zaten sliregelmekte olan ortodokslukkatoliklik kavgasi. katolik Latlnler'In, katollkltgt Blzans halkma zorla kabul ettirmek Istemelert. Bizans'a mudahalelerl, kansikilk eikarmalari, ticaret yolu ile halkr somurmelert ve hatta dogrudan dogruya yagrnalarda bulunmalarr, halkin katoliklere ve batrya kars: dusrnanhgrm blr kat daha arttirmis bulunuyorduo (5)

Bizans'da devlet voneumi, yerini, anarsi benzerl bir dUzene birakrmstr. Gerek halk ve gerekse aristokrasinin biiyUk bir boltlmU devletten umudunu yltirmlsti. (6) GiiJbons'm deylsiyle, htcbtr sey Bizans toplumunun Ieinde bulundugu kosullardan daha kotii olamazdi. (7) Bizans, kendl coktisUnti gene kendlsi haztrhyordu. (8), (9)

Bir siyasal tktldar, belirli blr simrm egemenlik araci olrnasimn yam sira, aym zamanda 0 devletm cografl simrtan lcinde kamu duzentnt de sagtamak zorundadtr. KamusaI duzent saglamaksrzin yalmz bir baski araci durumuna dusen slyasal iktidarlar, devlet olrnak nlteligini yitirirler. Bunun dog-a I sonucu tse, siyasal otoritenin az ya da cok bir sure iclnde Ctizillil.p dagllmasldlr. Ne var ki, toplumlar anarst Ietnde ya:;:ayamayaeakIan icin, halk, kamu duzentnt saglayacak bir gtiC aravacaktrr.

hte, Blzans bu c;.okUntU sureci Icinde Iken, yepyeni, Mil, dirl!k dtizenlik getiren ve daha da tyismi vaad eden OsmanlJ siyasal gtl.cil Blzans'm karsisma cikrrns bulunmaktadir.

III

«Osman Gazi, kardesi GUndUz'ij cagirdi : 'Sen ne dersiri? Biz bu tilkeleri nasil fethedelim'? Nasil fethedelim ki etranmizda asker toplansm?' dedi. Kardesl : 'Civarlmlzda olan Illeri vuralim, bozahm.' dedi. Osman Gazl dedi ki : 'Bu dusunce yanlistir. I;l'.mdan dolaYI ki bu llIeri yaklp vrkmca bu Karaca Hi'Sar sehrfrnlz mamur olmaz. YRpllmasl gereken budur ki komsulanrmzla iyi geclnlp dostluk edenm.s (0)

ASlkpa:;:aoglu T"rihl'nden aldigrmtz bu satirlar, osmanh Devleti'nin kurulusunda geeerti bulunan retserevi ozlti olarak belirlemektedir. Yalmz bu «komsular:tm Bizans'a bagl: olan yarw lerde bulunduklanm hemen belirtmek gerekir : « ... Osman Gazt, babasmm yerine geclnce yakm komsu kAflrlerle iyl gectnmegc basladz. Faka t Germiyanoglu ile dtismanhga basladi,s (11) Osman Gazi'nin bu amacla dostluk kurdugu ilk tekfur, BUecik tekfurudur. Osman Gazt, yaylaya go~tugUnde geride biraktrgt maliru bu tekrura emanet ~decek ve yayladan dondtigUnde ana peynlr, hall, kllim ve kuzu armagan getrrecektir. Osman Gazi, savasla elde ettlgi yerlerde dahl, 0 yer halkma son derece iyi davraruyor, halkm yerinde yurdunda kalmasma cah:;:lyor, dinlerine ve geleneklerine lli:;:miyor, islami ilkelerin huyrugunun aksine onlari yalmzca, olusturmaga ~ahstlgl devletin elinden tutmasi gereken bir unsuru olarak goriiyordu. Osman Gazi'nin egemenligi altma glren yerlerde bir kamusal dUzen herkes Icln gereekleslvordu. 0 kadar ki, Osmanlt Devlett'ntn kurulus dtiile-

(5) Latlnlerln bu tutumu Icln bkz. : DIEHL, C. : a.g.e., s, 181-182. Bizans'dakl Bat! dusmanlrgi tcm Bkz. : TOYNBEE, Arnold J. : The Western Question in Greece and Turkey - A Study in the Contact of Civilisations; 3. Basrm, Howard Fertig, New York, 1970 S. 7 vd,

(6) GIBBONS, Herbert Adams : The Foundation of the Ottoman Empire - A History of the Osmanlls up to the Death of Beyaztt r, 1300-1403; 2. Baslm, London, 1968, S. 49, 63

(7) GIBBONS, H. A. : a.g.e., S. 79

(8) GmBON, Edward: Decline and Fall of the Roman Empire; Everyman's Library, C. VI, London, 1954, s. 295

(9) Blzans'm bu dtinemdekl durumu tern bkz. : DIEHL, C. : a.g.e., s. 170-182; OSTROGORSKY, George: History of the Byzantine State, Oxford, 1956. S. 415 vd.; RUNCIMAN, Steven :

The Fall of Constantinople, Cambridge University Press 1965, s.I-147.

(10) AI;lIKPA~AoGLU (Dervls Ahmed ASlki) : Asikpasaoglu Tarihl; Yaymlayan : Atsiz, M. E. B. Yyn., 1000 Temel Eser, Istanbul, 1970, s. 15-16 Aynca bkz. : MEHMED NE$Ri : Kitab-l NUma (Nesri Tarlhi); Yaymlayan : F. R. Unat - M. A. Ktiymen; T. T. K., Yyn., C. I, Ankara, 1949 s. 87

(11) Af;lIKPA.$AOOLU : a.g.e., S. 9

79

78

mini oblektlf olarak degerlendlrmege egilimli olmayan ve Bizans yanhsi bulunan tariheller bile tarihsel olgular karsismda bu gerceklert kabul etmek zorunda katmaktadrriar, (12) Nitekim, Osman Gazi'nln, «Bey» unvamm eJde ettikten sonra Ilk I~i, halk arasmda bellren uvusmazhklari cozumlemek uzere bir kadl atamak olmus ve Osman Bey, ulus ve din ayirirm gozetmekstzin pazarlarda duzeni kollamak gorevlnt de bu kadlya vermistiro Namik Kemai, «Osmanil 'I'arthlvnde. Osmanhlarm bu yabane: topraklar uzerlndok! basarrszru bu «yargl organ» nm kurulrnasma baglamaktadir ki, (13) otekl etkenlerin onemlni gozden uzak tutmamak kosuluyla kusku vok kl hukukun objektH gecerllgtntn saglanmasi bu konuda gercekten etkili otrnustur. Bu alanda tin salmis bir uygulama tarihiere gecrnts bulunmaktadir : otekt Anadolu Beylikleri uyruklarmdan baska hzristivanlarm da geldig! ve Eskll,lehir yoresinde kurulan pazarda bir hrrtstiyan lle Gerrniyanli bir TUrk arasmda cikan uyusmazhgr, 03- man Gazl hmstivanm lehine <;:ozUmlemi~, musltlmarn da cezalandirrmstir. (14) Ne var ki, bu olavi degertendtrtrken, temeIde yatan ekonomik otgulari da gozden uzak tutmamak gerektr, NItekim, Rumlar ile Osrnanli Beyligi uyruklan arasmda yogun bir tleari vasant: bulunuyor ve bu vasann her iki halk arasmda blr yakinlasmayi gerekttriyord u. (15)

Orhan Bey'ln ise, Osman Bey'in bu polttikasmi daha y6ntemll olarak surdurdugunu sorUyoruz. Orhan Bey, Tilrklerin yerli halkla kaynasmalari 1<;:ln de elmden galen] yaprms, Bt- . zans'a bagh halk, Osmanh egemenllgtm kabul ettigi an, toptumsat huzura kavusmustur. 1335'de Osmanlilara tutsak dilsen Selanik Basplskoposu Gregory Palamas'm mektuplan ve onun Orhan Bey'in istegiyle ulema He din konusu ilzerinde yaptlgl arastirmalar sirastnda gecen soaler musluman ve hrrtstlyanla-

rrn nasil btr uztasma havasi icinde bulunduklaruu gostermektedir. Ornegtn bu tartrsmalardan biri SU yargt He sonuelanmistir : «Bir zaman gelecek kl heplmts fikirlerlmlzde blrlesecegiz.» (16) ASlkpasaoglu tarlhlrun iznik'in fethine Hiskin su satirlarr da burada soylenenlert beIgeleyecek nlteilktedJr:

(12) Ornegln bkz. : PEARS, Edwip. :. The Destuctlon of the, Greek Empire and the Story of the Capture of Constantinople by the Turks; Greenwood Press Publishers, New York, 1968, S. 59 (13) NAMIK KEMAL : osmanh Tarlhi : Bugunktl dile aktaranlar : Ulvlye Ilgar - Hasan Ilgar; Hilrrlyet Yyn. Ian Tarih

Diztsl, Istanbul, C. I, 1971, S. 40 .

(14) ~IKP.AI;lAoGLU : a.g.e., s. 16; MEHMED NEI;lRI: a.g.e., C.!, S. 39,HAMMER : a.g.e., C. I, S. 73

(15) AKDAG, M. : a.g.e., C. I, S. 203-204

«0 Kara Tegln kl alrmslardi, iznlge havale ::llbi 01- mustu. Onun tcin ki bu Kara Tegin hlsari iGinde ola.n gaziler Iznigln kapisirn acurrnazlardi. Acuktan gayet bunalnuslardi. Onun tern ki memlekettekl koylerl miisltimaniara timar vermtslerdt, TUrkler de asia bu koylerin kaf lrlerlni incitmezlerdi. Onlar da hisardakllere yJyecek vermezlerdi. Vakit olurdu ki mtlsluma nlarla birlikte savasa glderlerdt. iznik halkma da : 'Gelin btcareler l Rahat olun ki rahat olduk' derlerdl. gehrln halkI da gale balIk avlarnaya cikarnaz olmustu. Bazi kafirler de gazilere gayet bunaldik diye haber verirlerdl... Orhan Ga:>:i'ye kaflrlerin hallerlnt blldtrdiler. 0 da iznik Uzerine geldl. Kattrler de bir gtlvendikleri kaftrl gonderdller ; 'Bizlmle anlasm kl blzl krrmayasrntz. Gidenimiz gitsin. Durarnrrnz dursun. Hlsari size teslim edeltrn. dedlier. Orhan Gazi dahl kabul etti. Onun lcln kl yigit!ik gazalarin en Iylsldir, dedtler. Hem de bu yig;itli!';i gortlnce ntceleri muslttman 01- duo Tekfurunu istanbul kaprsmdan Clkardllar. Kendisi ve halki beraber gittiler. Kalan sehir halki ve sipahrnln cogu gltmedHer ... (Orhan Gazl'yl] bu senrln kafirleri karsiladilar. Sanki padisahlarr (HmU~ de oglunu tahtma geetrir gibl oldu. Bilhassa kadml?.t cok geldHer. Orhan Gazi : 'Bunlarm erkekleri han!' dlve sordu. 'KlrIldllar. Kiml savastan, kiml 8<;:lIktan' diye cevap verdiler. Aralarmda pek gtizel olanlari coktu, Orhan Gazi bunlart gazllere paylastirdt, Emretti : 'Bu dul kadmlari nlkah €din, aIm' dedi. Gyle yaptrlar, ~ehrin mamur evIerl vardi, Evlenen gazllere verdHer. Hazlr kadm ve evler ala. Kim

(uD INALCIK, Halll : Fatih Devrl Uzerlne Tetklkler ve vestkalar, T. T. K., Yyn., Ankara, 1954, C. I, s. 143

80

81

kabul etmeye? Bu fethin tarlhl hlcretin 731 inde vaki oldu.s (17)

TUrklerin RumeU'ye ge~islerinl Ise Oruc Beg Tarlhlnd~n tzleveltm :

oI.Hemen birkac sal yaptllar. SUleyman Pa~ yetmts, seksen kisiyle sallara bindi. 6te yakaya geetiler. Bu kalir bunlari dogru Yl.mnik Kalesi'ne goturdtl. Hisara karsi Ylgllml$ terslik vardi, Hlsardan yUksekti. Kalenin 1~lnde de fazla ktmse yoktu, Harman vaktivdi ve bag vaktiydi. Hisar bostu. Gcceleyin 0 terslikten 0 kalentn Icine girdiler. Ama kiHlrlerinl inc1tmediler. Hatta ikramda bulundular. Ogullarma, kizlarma, maliarma el silrmediler ... Rumelt'ne geernege buradan baslandi, Hicretln 757'sinde oldu. Sonra 0 yorenin kafirlerlnl Incitmediler, gonUllerint aldilar. Katirler ernntvet Icinde oldular, HutunIarml, oglanlartm, krslarim gayet hos tuttular. gimnik Kalesl'nin kMirlerl bu gazllerle Ittifak ettiler. Isluna derlerdl, bir hisar vardi. Varrp 0 hlsan dahl aldilar, Ellerinde Ikl hisar oldu, Bunun halki He de banstilar.s (18)

Osmanhlar gercekte, Rumeli'ne geclp burada tlsrlernege basladiklannda. yerli hrristtyan halk karsismda. Anadolu hmstiyanlarma karst yUrUtttiklerl pollttkadan daha da hosgorulu, onlar tcm cok daha elvertslt bir polltlka lzlemislerdir. ASll onemllsi, silrekli olarak katoliklerden gelen baskilara hedef olan ve dlnlertne bagh bir ortodoks Rumelt halkim, katoliklere karst savunmus olmalaridir. (19) (20)

1. Murad'm da aym yolu izledigtni gortlyoruz. Avrica I.

Murad, ee:;;ltli TUrk beylikleri He dolu olan Anadolu'da dsvle-

(17) s. 45-46. Aynca bkz. MEHMED NE~Rt: a.g.e., C. I, s. 157-159.

(18) (EOiRNELi) ORU(l BEG: Orue Beg Tarihi; Yaymlayan: AtS1Z; TercUman 1001 Ternel Eser Yyn., Istanbul, 1073. s. 36 - 37: Avnca bkz. : MEHMEO NE~Ri: a.g.e., C. I. s. 175 (19) UZUNgAR.$ILI, t. H. : Osmanli .. Tarlhi.. .. C. I, s. 182 (20) Bu baski ve buna karst ortodokslarda bellren hos-

82

tlnln geli~emeyece~ini anlayarak, devletln kurulusunun Balkan yanrnadasmda gerceklestlrllmest tern cahsmisnr. OsmanhDevleU'nin bu Ilk donemlertnde topraklarim Anadolu'da gerltsietmek istedig-i takdirde, gtiClil blr dlrenisle kar:;;tlasacafn" aeik olan I. Murad, yukarida beUrtilen yontemle h.lristlyanyerli· halki bu vent devleUn yaplsl Ielnde erlttp, devtett gi1¢lestlrme~i yeg tutmustur. (21)

Qelebi Mehmet icin tseDukas, onun hiristiyanlara kar§l set-' kat besledlglnl. (22) II. Murad'm da hrrlstlyanlara ltitufkar : davrandrgrm (23) soylemektedlr.

Yildirim Bayeztd'tn.1202'de' Timnr ordnlarrna yenlk dilsme:: sl, Anadolu'nun bu ordularca Isgali ve bunu Izleyen yillarda' ~eh;o;udeler kavgasi sirasmda hiebir bagrmsizhk kazanma 'girl:;;l~ mi gdrulmsmesi, Osman II styasat gUcUnUn Rumell ve Mannara bdlgest Inrlsttyan yonetlcilertna kendtstnl ne denli k5klii ve vaygin olarak benimsetrnls bulundugunu kamtlamak ':baklmm:" dan llglnctlr, ASlkpasaog]u'nun, Silleyman Pasa'mn 'G6ynUk ve Mudurnu'yu ele ge~irdlgl siralar lein yazdlgl su satirlardakt ve hirfstlyan Bizans uyruklarmm agzmdan soylettigi sozler, blr vaktstirmayi degil. gercegt Ifade etse gerektir: « ... SUleyman Pasa dahl 0 kadar adalet gosterdl kl hiitUn 0 memleketlerln haikr derlerdi kl:, 'Ne olurdu? Eski zamandan bunlar bize be1!; olaydiIar'.» (24) Ibnl Batutanm bu GoynUk'den' seyahatnamestnrte ~oz ederken kasaba da yalmz bir TUrk mfislUman ailenin buluridugunu, buna karsilik kasabanm tnrtsttvan Rnmlar ile dolu 01- ... dugunu VB buranm Orhan Bey'ln ulkestntn simrlari iclnde bu-'

_ .. _-------_._--

-----_ .. _--_._._- ..

n u tsuzlu k, bir ha Ik t.Urk Usfinde sovle Hade edlllyor:

Kardeslm. Todor vovvoda, duyuyor musun, Bu gece ztndarundan <";lklver.

Fakat denlze dogru acilma,

CUnkU oralarda Lattn muhat rz dolu, Korkanm, sent gene hapsederler.

(FEKETE. L. ; TUrk Devrtnds Budin'de Latinle'l': VI. Til'.'k Tarlh Kongresi (1961), T. T. K., Yyn .. Ankara, 1967,·s. 277-27.'3) (21) GIBBONS, H. A. ; a.g.e .. s. 125

(22) (23) DUKAS ; Bizans Tarihi; (lev. VI. Mirmlroglu. Istan bul Fethi Derneg I Is tan but Ensti tusu Yy n., Istanbul, 1956. s. 75

(H) s.47

Iundugunu soylemesi (25) olaylarin bu aciklanisi tctnde buyuk bir anlam kazanmaktadrr. Osmanhlar hicbtr zarnan yerll hrristiyan halka karsi bazan one silrUidilgU gibi bir «killctan geelrme» poll tlkasi tzlememtsler, terslne hrristlyan egemen cevrelerl-

nl kendi egemen eevrelert ile buttlnlestlrrnlslerdir. .

Balkanlar'da soylu hmsttyanlar ve «asker! zumrejer». fHlrtst.lyan timar-erlert» olarak Osmanh DevIett icinde tirnar sahtbl yapilmislardrr. Bu konuda Dr. Halil Inalclk, belgelerden sap,adl~l su orneklert vermektedlr: 1. Murad'm ve Yildmm Bayezid'in ordularina hmstlyanlardan olusan vardunci kuvvetlerin bubmdugunu belirten Inalclk, Tlrhala Llvasr'na Uiijkin H. 859 (M. 'lAM - 1455) tarihli defterden, toplam 182 tirnardan 36'SIllI'1 Inrlsttyanlara ait oldugunu (26) (27) gene ayni yere ili$kin H.

(25) IBN BATIFTA : ibn Batuta Seyahatnfi.mesinden Secmeter: Ya~I!1layan Ismet Parmaksizoglu: M. E. B., Yyn., 1000 'I'emel Eser, Istanbul, 1971, s. 49

(26) INALCIK, Halil: Fatih Devri Uzerlne Tetkikler ve -Vesikalar, C. I, «Stefan Dusan'dan Osmanli Imparatorluguna .. _ba$IIgl altmda, s. 143 - 144

(27) Ornegin: «[Timur'a karst gtden l Bayezid'in kumandasi altmda bulunan Tilrk askerlerinin hepsi maasli olup, muhtelif clnslerden ve hrrtstlyanlardan ibaret ve mlktarlart on bini mntecavts ldb (DUKAS : a.g.e., s. 31). Ayrrca : ¢,Laz:uos'un oglu ve Bayezld'in kuymblraderi Stefanos. maglup oimamak Icin, bel;!bln mizrakh Slrp askerleri ile, Iskitler'e (Timur askerlerine l kars; cesaretle hUcum ettt.s (DUKAS : a.g.e., 5, 39). Blr baska olayi da gene Dukas sovle anlatryor: <t ••• muharebe Gellbolu'dan blr mil uzakta cerevan etrnlstl (1416), Venedlkltler aksarna dogI'U muharebeye son verdller ve 27 adet TUrk gemisini alarak, Bozcaada limanma glrdUer ve tahkikat yaparak ... ilcret ve diger menfaat temlnt maksadivle Ttirklerin hizmetine glrmis olanlarrm ,:::0 hmstlyanlarr] Bozcaada'da kazikladilar.» (s, 66- 67). Aym olayi HAM:MER. ~5yle anlatznaktadir: «1416 MaYlsmm virmt dokuzuncu gilnil ... Gellbolu deniz savasi oldu ... Ylrmlyedi gem! VenediklUerln elme dUijtti. Ertesi gun eslrler gozden geclrilerek, Osmanh kadrrgalarmda eslr olmayip da, kendi istekienvle hizmet eden hrrlstiyan gemicllerin hepsl (Ceneviz, Ka talan, Sicilyah, Fransiz. Giridll) gem! serenlerine asildrlar. Bir VenedikU hain amlral gemtslnln arka kasarasmda parcalan'1:11.. ,:I- (C. II. s. 158 - 159)

64

871 (M. 1466 - 1467) tar!hli defterden iSB 343 slpahtden 20'sinin nmsnvan bulundugunun anlasrldigmi gosterrnektedir, (28) II. Murad doneminde Ku~eva, Piriepe yoreslnde 90 timardan 26'51, (29) H. 859 (M. 1454-1455) tarihii ve Vllk vilfi.yetine llIskln derterde 170 timardan 27'si (30) hmsttyan slpahllere aittir. Novaberda kalestndekt 11 «topcu, Wfekel ve zemberekcldens yalmz hir i m iislti rna ndir ve bu hmstiyanlardan Bogosla v adim ta~ 1- yan 6288, Rados!av Ise 7505 akcahk buyuk trmar sahibidirler. (31) H. 872 (M. 1467-1468) tarihu Brani~eva derterine gore rnttsltlmanlarin 32 timarma karsilik mnsnvan sipahller 59 trmara sahipur. Aym bolgede Giigercinlik (:::oGoiubatz) kalesindekl 15 Lane turcnkcinin tumu de hn-isttyandrr. (32) (33) Tlmar ilzerinde tasarrut ve bunlarm intikalinde de din bakimmdan hleblr ayirim yapllmadlgl gorliimektedir. Tlmar, hrrtstiyan sipahinin mris tiyan Db: i..nJ. in uka I ede bildigi s ibi muslumandan 11 rrlst.iyaria. yb. do. hlr,sllyariti..ln s.ipah.nrn birt nnisluman biri hirtsuvan iki oglu olsa iklslne blrden gecebilmektedir. (34) (35)

il0rd8ki olaylarm IYl anlasrlabilmesl i<;in burada, Osmanu III ris uyan cevreleri ile b lit L r: J esen hmsuyanlann kendllerlnin de 0 yer ege.nen cevrelert-ioen olduklarim ozelllkre beltrtrnek gerekir. Gte yandan Osmanh'dan yana cikanlar «hfi.kim sinu» olarak kabul edilmislerdtr, ona karst koyanlar Ise «reaya» d-rrumuna sokulmuslardir. (313) vukanva aldigirmz son ornekle-t veren inalclk'm sozlertyle

(28) s. 145 - 146 (29) s. 150

(30) s. 151

(3l) s. 152

(32) s. 156

(33) Baska ornekler icin bkz. : s. 146 - 168 (34) s.166

(35) Bunlardan baska Yanbolu, Silistre, Nigbolu, Rakova, Pievne, Il'cava, Lorca, izladL Eskihlsar, Tirnova, ~umnu ve Hezargrad'da hirtsttyanlardan olusturulmus ve verglden muaf blr yardirnci asker! simt olarak Voynuklar da bulunmaktadir. (Bkz. :

SERTOGLU, Mithat : Osrnanli Imparatorlugu Devrinde Toprak Dirliklerln!n Ceilitli $ekilleri VI. Tiirk Tarlh Kongresi, (961), T. T. K. Yyn, Ankara, 1967, s. 287

(36) FEKETE, Lajos ; Macarlstan'da Ttirkler'ln mtilk sistenu: t. ti. Ed. F. T_ D., C. XII, sayi 16, Eylili 1961. s. 28

85

'I", OsmanlIlar aneak menseds asker! sitatim haiz ktmseten kendi tlma~~-klldrolar1na; dahll etmi~ier; I (,TaiyYetl, yani v~rgi- Odemekle m~l;E!uer. callpri te: bbaY1" ~~k~~ tM- . bu kadrolardae- mak tutmuslardn » , ,(37) {as} ,

IV

Osmanhlarrn yerli hlrlstlyan halkin adeta dinlertnl korumalarmm yam sirs bu konuda aym olaym ikl yonO dahabulunJ.maktadlr, Rum beylerinden baznannm kendiliklerinden milslil-

'IU,f\{l)lgl kabul ettiklerini ve Osmanh Devletl'nin kurulusuna bilyOk katkllarQa ',_IJulunduklarlm ve Osmanhlarm da doiayll yol!ardan hmsnvan halki, bunlann vtcdan 'ozg-il:rHlklerine dok:U!lp1.a.k~lzm, daha dogrusu dogrudan do~,ruya 'blr baski yap-

.' maksl.~l?-, bl,J;" ~e:rE;!cere" kadar milsltlmanla$tlrmaya cahsnkta-

rim goruyoruz. .- ,'" _", "', _ ' .

M. F. KoprUlU, Rum' v'e 6teki' hmstlyan arlstokratlarimn t;e$itli ekonomik ve psikolojik nedenterte mtlslumanhgj bentmsedlklerlnl, fakat bu olavm ancak XV, ve XVI. yUzYlliarda buvuk o!t;Ude gortildilgunU, XIV, yUzytlda ise, ,tihtldalan 10 bu 01- cude kapsamh bulunmadlg-lOl belirtmektedir. (39) Ne var ki

- Devlettn kuruiusunun Ilk Yillarmda musltlmanhgr kabul -eden ve Osmanh Devleti'nde onemlt gorevler yapan Rum arlstokratIarmm kurulusa .katkilari sercekten bUyUktUr ve bu kisilerln adlarinm bugUn dahl toplumumuzda yankilan bulunmaktadir. Bu aristo~ratlarm basinda Mihal Bey geUr. Yukarlda- soztlnii

(37) ayni yerde, s. 168

(38) «Yalmz Qsmanhlara baslangretan ltibaren Itaat ve sadakat sosteren senYQraileleri degll, Aranltf alleslnin de Itsy~nlarl He OsmanhPev~etlnl blr haylt Ugra$tlrml~ olan AramtL.] trmar alrms oldugunu gtirUyoruz ... Eskl senyortertn musluman olmus torunlarmm timar rertmtne umumtyetls ··bey sirnnnda bulunmaian keyfiyetine dikkatt cekertz.. Bu senvor eocuklanndan bircogu, Padlsahm saraymda l~-oglanlan olar~k yetistirildiktensonra memieketlerine gonderllmekte Idller.» (IN ALCIK, H. : aym yerde, s, 161-162).

(39) K6PRULtr, M. F. : Osmanh Devletl'nln Kurulusu, T. T. K .. Yyn., Ankara, 1959, s. 108.

86

ettlglmiz Bileclk tekfuru olan Mihal Bey, kendtllgtnden mUsIUmanhgi kabul etmts ve Mlhaiogullan ailest Osmanh tarthmde unutulmaz blr ad brrakrmstrr. Gene blr Rum olan Evrenos Bey. Osmanli Devlett'nin kurulusu He blrHkte hatirlanan bir baska addir, Evrenos Bey, Osmanhlar tern ealisirken bUyUk blr servet toplamis ve bu serveti lie de ayrrca On salnns blr klsldlr. Allesi de avm yolu tzleyerek Osmanh DevleU'ne bagli kalmis bulunuvor,

Gene Osmanh Devletl'nln kurulusuna bUyUk katkisi olan Lala Pa$a da htrlstryanhktan muslnmanltga gecmlstlr.

Bu yolla tek tek Osmanh yamna gecen lurtstiyanlardan baska, beylerinl izleyerek toptan musrumanhgi kabul edenler de olmustur, Bunun en tlnlU ornegi, Fatih Sultan Mehmet'in Bosna'yi tethettlginde Bogomll mezheblnde bulunan Bosna hirisyanlarmm toptan rnuslumanhga geemelerldir. ",Osmanh resmt vesikalarmda gormen ve dlger devsirmelers tercth edilen bu cocuklara Bogomillerin baska blr adt olan Pataren'den gaiat olarak Potur Ogullarr denilmlsttr.s (40)

Osrnanhlarm hrrlstlyanlan kendi tsteklert Be muslumanlasnrmalarmda basvurduklart yi)ntemlerin en onemhst kusku yok ki. yalmz hrrlstiyan uyruklardan alman vergtlerdlr. Bunun- 1a birlikte mttslumanlasmarun kirsal bolgelerde hemen hemen tam olarak gerceklesttgtnl, kentlsrde lse hrrlstlyanlarin dlnlerint genellikle devam ettlrdiklerlnl belirtmek gereklr,

Yenlcerlltk kurumunun baslangicta aym zamanda hirtstiyan halka muslumanhgt bentmsetmek 10;In brr arae olarak da kullamldigrm bellrten gorU!_llerin btlyUk bir gercek payi ta$ld~l muhakkaktrr. Orne gin Gibbons, yalmz hirlsttyan erkek eocuklanndan ve bu cocuklann her bakimdan en sacktnlerinden olusturulan Yenicert blrliklerlne ogullanmn almmasrm onlemet tctn btreok mrtstiyan allelerlnln mtlslumanhgi kabul etttklertm belirtmektedlr kl, kurulusunu izleyen yillarda yenieerilerln savismm cok az tutulmasi, bu gtlcUn askerl olmaktan cok boyle blr amaca hizmet ettlg:ini kamtlamaya elvertslt blr olgudur. (41)

Yontemlerl ne olursa olsun, Osmanlilarm fethettlklerl UIkeler halkim dogrudan dogruya zor kullanmadan muslttman-

(40) UZUNCAR$ILI, i. H. : Osmanh Tarlhl..., C. rr, s. 84 (41) GIBBONS, H. A.. : a.g.e .. s. 80

87

lastrrmak iCin ellertnden gelenl vaptiklari tartrsmasiz blr gercektlr. 1339 ve 1340 Ylllannda Patrik'in iznik halkrna iki kez "agnda bulunarak hrrfstlyanhgt brrakmamularrm tstemts bulunmasi, Osmanlilarm bu alandakl basarilannm gostergesi gibtdtr. (42)

gunlastmlmasi tcm yapllan calI~malar sirasmda, istanbuJ"a getirilen TUrk gor;menlerine verllen evlerln bu Tiirklerin ki!,lisel mulklert olmasmt onlernek Uzere bu evler! yeniden mukataaya haglatrnak rem vezir-i azam Rum Mehmed Pasa'mn ugrasmasi VB sonunda bunu sagtamasi da, kendlsi Rum donmest olan ou veztr-i azamm bu girlsimtnln nedenl TUrklerl istanbul' dan uzaklastirmak lstegt oIdugundan, htrlstiyanlarm musllunanlasmnlarinm dissa l btr gorUnil~ten oteye geemedigt antammi tasirnakt.adir. Ger:;el:ten de, Rum Mehmed Pasa Istanbul Rumlari'< 11m kl~'kJrtnlf'.Sl Ile bu yola basvurmustur, Nitekim Ne~ri, olaya d-:f!inirken, Rum Mehmed Pasa lcln: «Kendi ztra istanbul o!j:laruydrs der, (45)

Cercekte mrtstivan arna gori.inU~te mi.isli.iman oian Osman- 11 uyruklarinm bu durumlarrrn beltrleyen su kamt ve ornekler de aydinlatici olacaktir : 1557'de bir Ispanyo! taratrndan yazlJan aneak yazarmm kimllg! bilinmeyen ve «TUrkiye Seyahath adiyla yaymlanan bir sevahatnarnedekt su sozler de bu acidan ilgin.;tir ... Osmanlilara tutsak dusen yazar ~6yle diyor ;

Ne val' ki, ozelltkle devlettn geli~mi$ donemlcrmde gurecekimiz olumsuz bir gelislm de, bu muslumanlasma v€ OsmanlrIasma sUrecl ictnde, tster Istemez, varlik kazanmava baslarmstir. Ulus ve din aymrmmn bilincine varamarms ve galiplerin dlnlerlnin magluplarca kaoulttndekt art-nlyetlerl gereglnce de(~erlendirmemi!,l olduklari anlasilan Osmanhlarrn. devletlertni guclendlrmek rein bu zG.mreleri kendi egemen cevrelerl He kayn fl.:;,tIrma kIa, devlet.in asrl unsuru olmasi gereken Turk toplulu[{una gercekte ne buytlk bir darbe indirdiklerini bundan sonraki bolumlerde ayrmtih olarak Inceleyecegiz. Burada su kadanru be!irtelim kl, bu eskt hirtsttvan, yeni muslumanlarrn «Ima- 111} herhalds koklu olmanus, terslne pek yuzeysel bir gorunum kazunrmstir, Mihal Gazt ve Evrenos Gazt'nin musltlmanhgr benimsedik!eri halde, Rum adlarim birakmamalanrun blr anlarrn olsa gerektir. Glbbons'm yer!nde bir gozlernle, eski bir turkunun ~Bsn!m sevdicimde din var iman yok» dlztstni bu acidan de· gerlcndirmesi bu konuda l{UcUrnsenecek bir kamt degtldlr, (43) Evrenos Ga2.1'nin sehza deler kavgasi sirasmda gozlertntn gormedigmden soz ederek Musa Qelebi'nln vanmda yer almak istememesl Uzel'ine Musa QeJebi'nin Evrerios'un gorrne yetenegini ;7t'rvc!{ien yitirmi:;i olup olrnadigrm anlamak i<;!n ona yemekte en ':0;': sevdlgi yiyecek olan kurbaga bacagirn sotraya koymas. ve E<,TE'nOS'Un bu yernege Ilgi gosterecegtni dusunerek boylelikle onun gozlertntn gordUgi.inU anlayabtlecegtn! uman Musa Qelebi'n~n bu davranrn. Anadolu muslumantarinm bu gibi yiyeceklert agtzlarma silrmedikleri dU!,liiniHUrse gercekten Ilgtnclir. (44) Istanbul atzndiktan sonra, kentte bulunan ntifusun yo-

,(KUrek kisrmna ayrilmaktan kurtulmak i:::in muslumr.n olmus yasli blr tutsagin verdlgt ogUde uvarak, he>kiElim, dedim. Bunu biraz murekkep yalanus 01- makligrma guvenerek soyledlm, Cerrah nusm, dediler. Hayir deylnce az kalsin partlyi kavbedlyordum. Pae~.;:et versin lata sozU gecen kaptanlardan Durmus Reis karisti. Cenevizli donme Durrnus Refs, Idrar ve nabiz heklmldlr. cerrahtan daha faydalldlr. dedi. Ktirekt.en iste bu surette kurtuldum.» (46)

Ilerde ayru konuya donrnek uzere, Kanun! Sultan Siileyman donerninde lstanbul'a Avusturya Devletl'nin elclsl oIarak gelmis olan Busbecq'In sefaretnamesinden bu konuda goze carjnci nitelik tasivan bir boH.lmU de ouraya aktaralim :

(42) GIBBONS, H. A. : a.g.e., S. 63

(43) GIBBONS, H. A. : a.g.e., S. 81, not 3,

(44) 1. H. Uzuncarsih, kurbaga ettnin yeneeek bir ~eY olmad~!Olll dustinerek, Evrenos'un kor taklidi yaparak bu kurbaga y2meitlni yedill:ini ve boylelikle Musa Celebl'nin kuskularrrn gfderdiglnl soylUyor (1. A.) «E\'fenos Gazi'nin bu kurbagalari sonuna degln yedigi dusunutmez. Hammer'in daha yertnds ola-

rak belirtttgt gibi (C. I, S. 139), muslurnanlar dismda. hirtstlyan halk arasmda makbul bir vtvecek olan kurbaga etlne karst ve avrica da sevrneslnden dolaYI Evrenos Gazi'nin bu zaafmdan Musa Qelebi'nin yararlanmak istedigt aciktir.

(45) MERMED NE~Ri : a.g.e .. C. II, S. 711

(46) -- : Kanun!. Devrtnde istanbul: Yaymlayan: Fuad Carrm, Istanbul. 1964. S. 11

88

89

v

ret Icln f]ehremini (beledlye baskanr) tayin etmek istlyordu. ·'HB.tta bu konuda onunla konusmustu da.s (49)

Fatih: fethin ilk gtlnlerinde. daha once kacmis bulunan Patrtk vertne, GerihadloS:;U:ri getirilmeslnl tstemts ve Gennadios bu istoo. Uzer1ne patrik olarak sectlmls, bu seeimden :,onra Pattlk ve Padl~ah son derecetrt 1li~kiler kurmuslardir. Istanbul'da bulunan ortodokslara vtcdan ozgtlrlUgU ekstkstz olarak tamnrmstir. Fatih, 1456 yllmda bu Patrlk He htrlstiyanltk Uzerlne tartisrnalara girlserek, hirlsttyanhgm Ilkelerlnl Gennadlos'dan kendtstne yazlh olarak vermesini tstemts, l477'de de Patrlk III, Maxintos'dan buna benzer bit" tstekte daha bulunmustur. (50) au gellslm sunu gostermektedtr kl «Blzans halki ma~lup olmus, rakat magdur olmarmstis (51) Tam terstne, Rumlar, Fatih donemt lie baslayarak kapsarnli gellsme olanaklarina kavusmuslardir. (52) Fatlh'in devletln en yilksek gorevlerlne getlrdlgl Mahmud Pasa bile, gerek babasi ve gerekse annest yonilnden aristokrat bir Blzans aileslnden gelJyordu. (53)

Dr. Halll Irialcik'tn bellrttlglne gore, Fatlh, egemenllgtnl f_mesrula~tlrmab icin kendisinl eski Roma gelenegtnl bentmsemis olarak gosterrntsttr. (54) Bu nedenle l466'da Yorgi Trapezuntis, Fatih'e «Kimse §Uphe etmez kt, sen Romal!lar tmparatorusun. Imparatorluk merkezlnt hukuken ellnde tutan klmse imparatordur, Roma Imparetcrlugunun merkezl de istanbul'dun> dlyor ve ona «Romahlar ve dUnyamn lrnparatoru unvam-

« ... ladamlarmun l lelertnden bazrlari gezmek tctn karargahtan hartete, deniZ kiyisina gitml§lerdi. Yanlarmda (onlan korumakla gorevli] Ye:ni~eriler yoktu. Yalnrz mtlsltlmanlrgi kabul etmls bazi italyanlar bulunuyordu ... adamlanm karargahtan disan cikinca bazi yenlcertlerla karstlastllar... Yeniceriler adamlanma hrrtstlvan olduklarmdan dolaYI taarruz etmege basladuar ... Adamlarrm hakarete maruz kalinea, mukabeleve kalktilar, tahkirleri jade ettller. Nihayet l§ dovU§megE: dondu. Bahaetttgtm Itatvanlar da, benim adamlarim tarafmdan kavgaya i~tirsk ediyorlardu (47)

Osmanlrlarin istanbul'u .fethetmeleri He, Osmanli Devletl. bit: imparatorluk durumuna donU~mU~ ve "'kurulu~~ doneml sona ererek, ¢YUkselme, ya da !geljiiime~ donemt baslamrsnr, 6te vandan. istanb'll'un fethini izleyen gUnlerde, Fatth Sultan Mehmed tararmdan Runt ve otekl yabanel halka uygulanan polltlka ve bu politika sonucunda bu kentln beliren yenl cehrest, Anadolu TUrk toplumu tetn konumuz acismdan onemlt sonuelar dogurmustur.

Fetlhten sonra, istanbul'daki mrtsttyan din adamlanna vergi vermeme avncahgi tarnndtktan baska, (48) Fatlh, yeni blr patrlk atanmasi tslne glrl§mls ve Oalata'da oturan Latinlete tam blr serbesti vermlsttr. FaUh donemtnt yasamis olan tarlhct Kritovulos, Fatlh'ln Bizans arlstokrntlarmm durumlatim dUzeltmek tctn yaphklarml anlatIrken soyle demektedir :

¢Esart!t altmda bulunan Bizans tlert gelenlerlne gelince, Padisah Hazretlerl, bunlarm da colugu ile <;0- cugu ile ev bark sahib! olrnalarr Icln kendllerine evler vermek ve geetmlertnt sa~lamak Istlyordu. Hatta Notaras'l sehrln imar ve yerlest1r11mesine neza-

(49) KRITOVULOS : Tarlh-I Sultan Mehmed Han-l Sanl; Qev. Karolidl, Yeni hartlere cevtren ve TUrk~ele§tiren; M. Gokman, istanbul, 1967, s. 107. Aneak, bazi nedenlerle Notaras'm bOyle btr goreve getirllmesl gerceklesememts, ertest gUn II. Mehmed'in buyrugu He oldUrilImtl~ttlr.

(50) TEKiNDAG-, M. C. f]ehabettin : Patrik ve Patrlkhane Hakkmda Dtistmceler ; T. K. D., C. III, saYI 32, Hazlran 1965. s. 10-11

(51), (52) ONGUNSU, A. Hamid : BesyilzQneU Fetlh Ylh MUnasebetlyle Bazi DilsUnceler; t. t'1. Ed. F. T. D., C. IV, sayi 7 EyHil 1952, s. '9-10.

(53) KRITOVULOS : a.g.e., s. 114

(54) iNALCIK, Halil : Fatlh Sultan Mehmet, Istanbul'un Fethl ve Imparatorluk - istanbul'un Fethinin 511. ytldori.fimU

(47) BUSBECQ, [Ogier ChiseUn] : Turk Mektuplarl - Kanunt Sultan Stileyman zamanma alt blr !renk seyahatnAmesl; Qev. HUseyin Oahlt Yal~tn, Remzi Kltabevl, istanbul, 1939. S.207-208.

(48) VASILmV, A. A. : a.g.e., O. II, s. 375

90

c.

91

- ------ ----- ----

rnunasebett He:. T, K. D_. C. 1, SflYI 20. Haztran ! 964. ~.--9.- KO-;'ll~;~

la Ilg lli olarak rnalcik : «TUrk devletlerlnde Iethedilen bir mernlcketin slvasi ge\enegjn8 tevarus edllmesi. ortadan kaldirrlan hanedanlartrnn ananev: hak ve selahtyetlerinin benimsenmesi hir esas olarak g:orUlmektedir. Fethedilen memleketlsrtn aha lisi nazartnda haklmlyett mesrulasurmak kin de bu makul btr poltttka ldl.» dedlktcn scnra, .Fatth'In eski Rorna ananesinl benlmsemis gortinmesintn esas retth ve haklmivet gayeleri Ictn ne kadar ravdau. hatta za rnrl oldugunu anlarms olmasi d<> gozden uzak tutulmamalrdrr.» demektedir. (aym yerde).

(55) iNALCIK, H. : Fatlh Sultan Mehmet.. s. 9

(56) iNALCIK. H. : Fatth Sultan Mehmet. ._ s, 10

(57) «osmanh suttarn, istanbul'un fethinden soma ethansumul imparatorluk ides!ne vukselmts gorunmektedtr. Bunda. klml eskl TUrk Kaganhk (hanhk) telakktsint, kim! Roma ethansumut imparatorluk flkrinl bulabilir_ Oereekten, Fitlh binstivan aleml karsismdn bu son telakklyi bsnlmsemts olabilir. Btl stvasettn en acik tezahurtertnden birl patriklig!n thvasidir, de-ntleblllr.»

riNALCIK. H. : Fatih Sultan Mehmet ...... s. 10).

(53) TEKiNDAG, M.C. $ehabettin : Papa Pius II. un Fatih Sultan Mehmed'e Gonderdj£;1 Mektup Hakkmda Dusunceler : Fethin 511 tnct Yildonumu Konferanslan, tU.Yyn., istanbul, 1964, s. 48

(59) Bu mektubun bir tasavvurdan 6teye gecmedigt hakkmda bkz. : ADIVAR, A. Adnan : istanbul'un Fethl Slrasmda Bizans ve TUrk Kt1lttir Vaziyeti, i. U, Ed. F. T_ D., C. IV. sayi 9, Mart 1954.

icmde ezi!en ve somuruten bir unsur olmadlklanm, tersine devletin asli unsuru olarak bir yer kazannus olduklartm kamtlayacaklardir. Nitekim, devietin ba!,lkentinde nidUs dag-lhml Fatih donemi sonlarina dogru su gi:irUnOmdedir: istanbul kesiminde 8951 mUslUman haneve karsilik 3151 hmsttvan, 1647 yahudi hane: Galata'da ise 531 mUslOman haneye karsihk 592 rum ve 332 frenk hane sayilrmstir. (60) Bu duruma gore, istanbul nufusn tum olarak ele almdIgmda, musluman olmavanlarm musliiman nurusun U.;te ikislne yakla!,ltlgl gorUlecektir. l;Iunu da unutmamak gereklr kl, mUslUmanlar tclnde Turk olmayanlarm da sayisi bir hayli kabarik otmaudir. Asil 6nemlisi lse, ticaret mcrkest olan Galata'da mOslUmanlar azmlikta katmaktadirtar.

KuruluS d6naminln sommda, Osmanli Devleti'nin baskentinln bu gorUnUmii. bu devletln gitgide kazanmava basladl~1 kozmapolit niteliitinl aeikca belirl€mektedlr. (61)

m vertyordu.» (55) 1481 'de Fatih ir;in eikantan madalyada «Sultanl Mohammeth Othomanl uguU Bizantii Imperatorls 8u1tanus Mohamet Othomanus Turcorom imperaton sozlert auIunmaktadir, (56) (57)

Tstanbul'un fethini izleven donemds Fatth'In hmstryanlara karst hosgorulu ve onlari kayirici bu tutumu karsismda Papa II. Plus'un Fatih'e yazrms oldugu be!lrtilen bir mektupta, «hirkac damla su (:;:::aquae pauxllllvms) ile vaftlz edilmek suretiyIe, O'lU Jnrtsttvan dlninl kabule davet etmtsttr. (58) (59)

Ell gellstm bize, bu bolurnun basmdan bert soylenenler de hatrrlanrrsa. Rumlari n ve otekl hirlstlvanlann Osmanli Devleti

VI

«Osmanl! Devletinin Kurulu~u~ adli incelemesinde M. F.

KoprUlU, eOsmanlrs kavrarm 1<.;ln sbyle demektedir: «Etnik degil sadece politik bir tablr olan Osmanh kelimesi eski vak'anuvlslerde dalma 'devlet htzmetinde bulunan ve devlet butcesinden gcclnen hakim ve mUdir srruf" manasrm ifade eder.s (62) Yukanda bellrtilenler goz 6niinde tutulursa, bu tanimin gercegt tUmOyle yansittigr kendilHHnden anla$llaca.ktlr. 6te yandan, Osmanh Devletl'nin kurulusuna Illskin kitabi lIe buyUk bir yanki uvandiran Gibbons'm, osmanlnan r,;e$itli unsurlardan olusan «yeni» bir ulus olarak nltelendirmesi de (63)

(80) iNALCIK, H. : Fatih Sultan Mehmet s. 13. Ayn-

ca tum istanbul'da aym tarihte (= 1478) 434 Ermeni hane de bulunmaktaydL (LEWiS, Bernard : istanbul and the Civilization of the Ottoman Empire, University of Oklohoma Press,

1963, s. 101)

(61) WiTTEK, Paul : The Rise of the Ottoman Empire;

Published by the Royal Asiatic Society of Great Britain and England, London, 1963, s. 51

(62) KOPRULU, M. F. : Osmanh Kurulw}U, s. 5

(63) a.g.e., s. 5

93

92

ger~egi vansuan bir baska yargidir. (64) (65) (66) Gercekten, Toynbee'nin bellrttlgl glbl, ornegtn Fransrzca konusan .blr toplumun varhg; bir Fransiz devletinl: inglllzce'nin gecerlt dll 01- dugu bir toplurnun v~rhglbir -ingiliz .slyasal birllginin varhgim genellikle dU~UndUrUrse de, Osmanh Devleti bu genet kammn ttimUyle tersine otarak blrcok etnlk unsurlardan olusmus ve Osmanb slyasal birligi bu yolla varlrk kazanml~tlr, (67) Dukas, g6zlemledl~i bu oJaYl su cilmle He ifade etmektedir: 4 .•• bir klmse hangl tebaadan olursa olsun, dlger blr tabllyete gecerse ve eger tktnct tabilyetin basrnda Osmanogullarr stllatestnden birt var ise, vent tabiiyete daha kolay Intibak eder.s (68) :;lunn da unutrnamak gereklr ki, verlt halk ile nasil kayna§tli!;ma yukarida degindlgimlz Osmanlilar, sayica da bu yerli halktan cok az bulunmaktayditar (69) KU~kusuz, vern lurlsttyan halk da, Osmanhlarm etklsiyle -mUsli1mania~mak sureclnde gi:irdiigurntlz gibl- belirll kUltllrel degl§lkllklere ugranusnr. Ne var ki, Osmanli Devieti'nln TUrk kurucularmm ve egemen cevrelertnin bu kavnasma sonucunda daha cok etkilenmts bulunduklarr Ce:,ltli yi:inlerlyle soztemienen tarlhsel bir olgudur. (70)

Osmanhlarm, kaynastiklar; yerl1 lurlstlyan toptumlardan ne denll etktlenmts bulunduklannm en beltrgln omektertnl Osmanh Kanunnlmelerlnde gl:irUyoruz, Bu kanunnameler, egemen bir TUrk devletlnln tek diizen yasal ya§antlSl yertne, ele gecirtlen yerlerln eski duzenlerintn ana niteliklerini hemen hemen otdugu gibi yansitmaktadirlar. (71) O. L. Barkan'm belirttigi glbi, osmanu Imparaeortugunun kurulusunda, e.,; teerube ve goreneklerden mUlhem pratik blr duygu haktrn olmus ve bu sayede islam] renk ve Hl.flzlar aitmda tamamen yabancl devlet ananeierinin devam ettlrilmesi imkan dahillne glrrntstir.» (72) (73)

Buna karsihk, htristlyan halkm muslumanlasmasimn nasil yuzeysel olduguna ve bunun yalllSlta da hirtsttyan artstokrastnin dinlnden donmeden Osmanh egemen cevrelerl lIe nasil btltiinle~mi§ bulunduguna yukarida degtnmlstlk. Kurulu;i doneminde, devlettn yalmz btr TUrk artstokrasistne dayandlgl ve bu artstokrasmm kapsamli btr muslumanlastirma politlkasl fzledigi savlari, «realite He taban tabana zld iddialardlr., (74) Ger-

csseselerlnin Osmanhlar uzertndeki etkUerini gl:isteren yayrnlar icm bkz. : KOPRULU. M. F. : Bizans Muesseselerlntn Osmanh Milesseselerinde Tesiri Hakkmda Baz: MU1ahazaiar; T. H. t. T, M., C. 1,165 vd.i.

(71) Cesitli oruekler ictn bkz. : CAGATAY, Neset : Osmanli lmparatorlugu arazi ve reaya kanunnamelerinde, ilhak edtlen memleketlerin adet ve kanunlan ve rsnlalanmn tztert: III. TUrk Tarih Korigresi, 1948, s. 495 vd.

(72) BARKAN, omer LUtfi : XV ve XVI nCI asirlarda Osmanh Imparatcrlugunda zlrai ekonominin hukuki ve mali esaslari. C. I, Kanunlar, 1. U. Yyn" Istanbul, 1943, s. XVIII.

(73) Aym kamda H. inalclk: «: .•• Osmanh devletinin bW1- lann ["'" hrristtyan timarh slpahiler ve vovnuklar) eskt arazi ve siruf statusunu esas hatlarrnda muhafaza ettlgine isaret ettik. oSiiphesiz bu suretle btrcok Slav miiesseseleri Osmanh Imparatorluguna intikal etrnistir. Eski rnrtsuvan slpahllerln yerlerinde tnrakildiktan sonra hie olmazsa yerle§mi:;; blrtakim adet ve ananatda eski He birdenblre ve tamami He alakalariru kesmts olmalarr. .. »

(74) iNALCIK Halil : 1431 tarihli Tlmar deftermegore Fatih devrlnden once umar ststemi: IV. TUrk Kongresi. (948), T. T. K., Yyn., 1952, s. 139

(64) t. H. Uzuncarsih, Gibbons'un bll yargrsi tern « ... Gib~ bons'm Osmanliiardan bahsederken 'yent bir millet tesekktil edlyor' demesi cok yerlnde kullamlmis bir tevcih olup hadlseler de bu sozun ma'kestdtr». demektedir. (Osmanh Tarfhf ;.. C. II, s. 186).

(65) Gibbons'm bu eserlnln elestlrtsl tcln bkz. : 1 - KOPRULU; M. F. : Qsmanh Devletinin Kurulu§u, 2 - MEHMET ALi oSEVKI : Osmanli Imparatorlugunun Kurulu:;;u Konusu, -Osmanll Tarihinln Sosyal Bilimle Acrklanmasi ve Oteki Maka!elerl», nde, s. 105-136,

'. (66) Gibbons'm paralelinde olan yaymlar icln bkz. ; KOP-

RULU, M. F. : Osmanli Devletinin Kurulusu, s. 2 ve 18. (67) TOYNBEE, A. J. : a.g.e., s. 16 vd,

(68) DUKAS : a.g.e.is. 24

(69) TOYNBEE, A. J. : a.g.e., s. 111

(70) Bkz. : DIEHL, Charles ; Byzanca, Grandeur et Decadence: Paris, 1934, s. 325-326: GIBBONS, H. A. : a.g.e., s. 73:

MEHM.E1' ALI ~EVKi ; Osmanh Tarlhlnin Sosyal Bilimle Aeiktanmasi, s. 36; TOYNBEE, A. J. : a.g.e., s. 113-114, WiTTEK. P. : The Rise of the Ottoman Empire, s. 42; Aynca, Bizans mi-

94

95

cekte, Osmanh DevIetl, simrlari icinde bulunan hirlstlyanlarm gUcIenmeslne dahi yardlm etmlstir, Ortodokslart, katollklere kars; Osman hi arm koruduklanru ve Istanbul'un fethlnden sonra patrlkhanenin durumunu da yukarida bellrtmege cahsrms bulunuyoruz, Kurulan yenl dtizende cikarlarr aym yonde elanlar birlesmektedlrler. Ekonomik cikarlar gerektlrdigtnde, din ayrzhklarimn hemen ikincl plana itllmesl, blllmseI gercekler karsisinda sasitacak blr oIgu olmasa gerektir. Hammer'in su soZU, konuyu karara baglayan blr ozdeyls glbldtr: «Rum ve latlnter arasinda stiregelen din ayrurklarr tslamtvettn gelil}iyle sona ermls oldu: Tanndan baska tann yoktul'!~ (75)

$U haldo, Osmanil Devleti, once belirli bir ekonom!k bUtUnluk gosteren Marmara bolgeslnde kurulmaya baslarms, bu kurulus RumeU'de devam etmts ve ekonomik crkarlari ayrn yonde olan artstokrattk tabaka Osmanli Devleti'nin egemen kadrolarrnda yer almisnr. Bu durumu He. kurulan bu yeni devlet, Vasiliev'in deytstyle blr «Greko-Slavo-TUrb devleti nitellgtni kazanrmstrr. (76) Bu nitellgln olusumunu din, dil ve ulus ayrrlikIan hlcblr yonde engelleyememlstlr. Ne var ki, bu geltsime karsihk, TUrk unsuru Osmanh lmparatortugu Icinde blr azmlik durumuna dtlszneye baslamrstrr. (77)

Bu noktada, Osmanh Devlett'nin neden once Balkanlarda iyke guclendikten soma Anadolu'daki TUrk Beyliklerine karst toprak gentsletmesme gtrl$tigi sorusu kendrhgtnden karsrhgm: bulmaktadir, TarlhseI gellsirrn dU$Untirsek, Gibbons'm, Avrupa'dan Anadolu'nun fethedilebilecegt, fakat Anadolu'dan Avrupa'rnn herhangl bir parcasmm ele geclrllemeyeceg l blclmde ozetlenebilecek olan gorU"§tl.nU bu cerceve ictnde degerlendlrmek gereklr. (8B) (79)

Burada o!r an icin Sel~uklular donemtne gerlye gldersek, Anadolu'nun btiyUk bir botumunun daha 0 donemde Ttirkle~mls bulundugunu okuyucu hanrlavacaktir. ~u halde, yabanci unsurlarla butunlesen Osmanli Devieti'nin, Ttirkle$mi$ bulunan Anadolu'yu fethetmeslnin, Osmanli Devletl yontinden ekonomik acidan somurulecek yeni bir bOigeyi ele geelrdlgmi. Anadolu Tttrkli Icm tse bu devlet iclnde ilerdekl yillarda dtl$ecegi yoksullugu ve hor gorU I meg i ifade ettig ine; gellstmin kaeimlmaz sonucunun boylece bellrdlglne burada blze yalmzca lsaret etmek kaliyor. i:;;te bu nedenle iOsmanli~, «TUrb stizctigUnti bir hakaret sitati olarak kabuUenebilmek cesaretinl kendislnde bulahllmlsttr. Cilnkil, Osmanlz Devlet!. karisik egemen gtic;lerin

Anadolu TUrkU uzerlnde egemenligi demektlr. ;:_-

Bircoklarrrnn bugUn bile goremedigi bu gercegt Paul Wittek'In kesIn cizgtlerle bsltrleyen soalerlnt buraya aynen airnak zorunlulugunu duyuyoruz:

«Gocebe [Turk J unsurla r Osrnanh cemiyetine g J rmekle, bu cernlvette TUrk unsurunu devamli olarak kuvvetlendlrip yeniledller: fakat, koylii. olan ve Byle

rna maksadi ile vapilrms btr akin degil, planl; blr verlesme 01- dugu mutalaasi da cok hakhdir. (K6PRUL(r. M. F. : Osmanh Devletinln Kurulu:;;u, s. 33). Ayr!ca bkz. : TOYNBEE. A. J. : a.g.e , s. 115-116. Bu konuda Wittek btr baska aeidan sayle demek ted I r: «Bavezid taraf'mdan musl timan h UkUmdarlara r ;::;;Anadolu beyliklerlne] kabul edtlmls bulunan ceblr polttikast osmanu huktlmdarlartrun. kendi tebaasi kadar mUslUman dtlnvasi karsrsrnda da otorttestntn blrlnci derecede destegt olan 'Ga:r.iler Sultam' sitatiru p,"ittik~e karartmakta idl. Mukaddes sc vasm ve gan irnet umidinln cektl gl gazi ktl tlelerl, m nslumanlara kar$l. hem de yag-madan az cok kaemmak icabeden harblerde savasrnaya hie istek duymuvorlardi. Bu vaziyet.te Bayezid, bu harbleri muht.edi hrrtsttyanlardan mUrekkep yentcerilerlvle ve Slrplar. Yunanltlar gibl hrrlstlyan vassallarrnrn gdnderdlkIert kuvvetlerls yapmak zorunda kaldi. f;lu halde bu seferlerde 0, mtisiUmanlara karst k:Hirleri sevketmts oluvordu ki bu da biitiin tebaasi uzerinde fena bir teslr uyandrrmaktan hall kalamazdi. (Ankara Bozgullundan istanbul'un Zaptma- 1402-1455; Cev. Halil inalclk, Belleten, C. VII, sayi 27, Temmuz 1943, s. 557- 589.)

(75) a.g.e., C. n, s. 332.

(76) VASILIEV, A. A. : a.g.e., C. II, s. 283

(77) WITTER, Paul : Osmanh Imparatorlugunda TUrk Aslratlertntn RoIU; i. Ed. F. T. D., C. XIII, sayi 17-18, Mart 1962 EylUI 1963, s. 2M

(78) GIBBONS, H. A. : a.g.e., s. 125

(79) «[Gibbons'm] Osmanh Devleti'nin ancak Balkan varnnadasmdaki rutuhattan sonra Anadolu'dakl topraklarmi gentsleteblldlgt hakkmdakl flkrl eok dogrudur: Bunun gi bl, mesela OsmanlIlann Balkanlardaki fUtuhatmm tahrJp ve yag-

96

97

kalanlar mustesna, az veya cok zamanda 'OsmanliIasma' ya mahkum oldular, K{)ylUier btrbtrlerlnden ayn koylerde kendI aralarmda yasadiklarm - dan ve boylece yabancl tesirterden korunmus oiduklarmdan, go~ebe hayattan ciktiklan halde, TUrk karakterini bozulmadan muhafaza ettiler. Gocebeler bugUn TUrkiye'de ortadan kalkrmssa, bu muhakkak ki onlarin ziraatcl olarak iHkeye topyekun yeriesmesi sebebivledtr. DyIe kt, bugunku koylti suun gents capra, hatta muhtemelen cogunlukla. goo;;ebe menselldtr ve Anadolu itlraz kabul etmez bir surette TUrk topragi olmustur. imparatorlugun nlhai can ceklsmest hengamesinde anavatarun hurrlyettm kurtaran ve Yeni TUrkiye'yi dogurtan Iste bu tecanustur.» (80)

$u halde, Viyana kapilarma degln mutlak egemenligini kurmus olan Kanuni Sultan Stileymnn donemmde dahi, Tilrkii1g:Un ovunecegt anlar, Osmanh imparatorlugunun bu zaferlerlnden cok daha fazla, ayru Kanuni Sultan Stileyman ordularrrn, Anadolu halkmm Anadolu'da yenllglve ugrattJgl anlar 01- sa gerektir.

-2-

MUSA GELEBi

I

Egemen cevreleriru TUrk, Rum ve Slav artstokratlannm olusturdugu Osmanil Devlett'nde, bu gehslmln ka~lmlll{az blr sonucu olarak, halk da, gene aym uluslardan olusacakti. Anadolu'da arlstokrat TUrklerin hukmetttgi bir TUrk, onceden Bizans'a bagu olan topraklar uzerlnde simdt Rum arrstokratlannm hukmettig i blr Rum, Balkanlarda gene ayrn blclmde Slav artstokratlarmm hlikmettigi bir Slav toplumu, OsmanlI Devle-unln insan unsurunu olusturuyordu. Bu nedenle, Osmanil DevIet i'run kurulus surecinln Anadolu TUrkO. tern daha once degin-dlgtmlz olumsuz sonucunun yarusira. bu geltslmm, Osmanliiarm Anadolu dismdakt topraklarmda da, Slav ve Rum egemen cevrelere karsihk, gene Slav ve Rum halk kitletertnt birlikte getir-mistt.

Qe.sitli dtnsel ve etnik guruplarr, hem yonetlci ve hem de vonetllen olarak bunvestnde barmdiran OsmaniJ Devlett'ntn. kurulus ddnemlnde gOl'tHen toplumsal direnme ve eylemlerdekt musluman - hrristlyan isbirli£li ve dusunsel dayamsmasr, bazan one suruldugt; gibi, siyasal iktidara karsi cikan mustumantann, lnrtstlyanlari da kendl saflarma cekmek Icln basvurduklan birtaktik degtl, tam tersine, siyasal iktidarm bu kozmopolit yapismrn VB Osmanil Devleti uyruklarmm ~esl\:li etnik ve dinsel .~l'uplardan olusmus oulunmasmm bir sonucudur,

lste, Osmanli ordusunun Timur karsisrndaki 1402 Ankara bozgunundan sonraki donernde tarih sahneslnde yer alan kardesler kavgasi sirasmda Musa velebl - Mehmet Celeb! mucadelesi, Osman 11 Devlctln in bu ozelligi gaz on Iinde tutularak acikl::cnlr3u. toplumsal olaylarm gelislmt lcinde blr anlam kazanacaktir.

(80) WiTTEK, P. Osmanli Imparatortugunda Turk ASi-

retlerlnrn Rolii, s. 268

98

99-

II

BU mucadele sirasmda, Osmanh Devleti artstokratlarmin, aslmda mesru padtsah oldugu halde Musa celebl'yl birakarak Mehmet Celebi yanma geetlklertni gbruyorus. BUtUn beyler Musa'dan «yUz dondtlrmektesdtrler, (1)

Rumeli'de hukumranhgrni kabul etttrmts bulunan Musa Oelebi'nin istanbul'u kusatmaya baslamasi He onun temsll ettiilj toplurnsal akirn Ile Mehmet Celebi I_;evresinde toplananlann stnrfsal ozelltkleri: taraflarm din, d11 ve devlet aynhklarml bir yana birakarak acik btr earpismaya girtsmelerlni gerekttrmlsttr, ayle kl, Bizans tmparatoru, Musa Celebi'ye karst Mehmet Qelebi'yi yardima cagrrrrns, Mehmet celebi de lmparatorun bu cagrtsiru hemen kabul ederek istanbul'a gelmis ve Bizanshlarla eglence ile geeirllen U~ gtlnun sonunda, yanma bir Bizans blrllglm de alarak Musa Celebi Uzerine gltmlsse de Incevtz'de yenik dtismUs ve Anadolu'ya gerl donmiistiir. Mehmet Celebt, Anadolu'da yentden hazrrlanarak yenl bir serer yaprnak niyetindeydi, Niteklm, Dulkadtroglu ile Slrp kralmdan yardirn sagladrktan sonra RumeJi'ne geo;:tl. Kor oldugunu ilerl surerek Musa Qelebi'nin cagnsmi kabul etmemis bulunan Evrenos Bey, yanmda baska beyleri de surukteverek Mehmet Qelebi'ye katrldi. Daha oncekt catisrnada ise, Musa Celeb! safmda butunan Mihal Bey Oglu da blr hile He Musa'yl aldatarak Mehmet Celebi'nln yamna gecmis bulunuvordu. (2) Bu son olay srrasmda ayrica Pasa Yij!;it Bey, Burak Bey gibi beyler de Mehmet Celebi'nin ordusunu guclendirdtler. Evrenos Bey, Mehmet Celebl'ye ona katrlmadan once yazdig; mektupta J}oyle dlvordu:

«Sultan lutf ve kerem edip, Musa Bey'e ~lmdi bulusmayip, 01 ne yere varrrsa tecessus ettirlp, ondan trag olup. gelip Vlz-l.Une glrip, Derbsnt'de

(i) CRUe BEG: a.g.e., s. 70; A$IKPA$AOGLU ; a.g.e., s. 90 (2) «Mihal Bey Oglu, ceng tclnde Musa Beyln katma gelip, ·eyit,tj : 'Bana blrkac yarar yoldas kos-ki, vanp, karmdasm Sultarn blraz S!kIP, atemi gozune amn dar edellm' dedI. Musa Bey am gercek sandi, 'Sen hlllrsin' dedi. Meger anm bazi beylerle ittifakl var Idl, muradi onlarla bulusmakn., .» (NE$Ri : a.g.e., C. II, s. 493)

100

durup, Burak Beyi ve Pasa Yig:it'j ve Tlrhala Beyi Sman Bey kl, bunlar alay beyleridir, bunlari kendinize zapt etmek ardmca olasiz, In~allah Uiazlz, Musa Bey, birle bulusuncak, ben kutunuzu hizmette bileslniz ... Ve hem cumle Beyler karmdasindan netret etmisttr. Hemen siz! gozlerler.lo (3)

Boylelikle Mehmet Celebi'nln ordusu, Slrp Krall, Blzans imparatorlugunun ve Osmanh arlstokratJarmm katdmasl lie son derece guclenmls butunuyordu. Bu btr krallar, imparatorJar ve beyler ordusuydu. Bu ordu, Musa Celebl'yl en sonunda vcrulgtye ugrattr ve savasm sonunda Musa oldtlrUidti.

III

I

Konumuz acismdan onemh olan, bu krallar-Imparatorbeyler koalisyonunun ortaya O;:lkl§ nedentdtr. Hemen belirtellm

ki, her seyden once, egemen cevrelerin bu birligf, onlarm karsrsindakt giielerln halkci niteligini gostermektedlr. Nitekrm. Musa <;::£>lebi'nin bavragi altrnda toplananlar beylerinln baskrlarrndan bunalrms bulunan gerek musluman gerek nmsttyan fakir koylU ve halk kitlelertdir. Bu nttellgt ile Musa Qelebi'nin mtlcadelesi, bir halk hareketi olarak belirrnekte ve ona karst gereeklestirllen «kutsal Ittifabm, Musa Qelebl'nin bu mucadelesinin bu egemen I_;evreler lcm toplumsal bir tehllke olusturdugunu gostermektedir. (4) Oercekten de, Musa Celebi Iktldanm, otekl karde$lerinln tersine, toplumsal hosnutsuzluk lelnde bulunan halk kitlelerlnin destegt ile elde etmlsti ve gene halk kltlelertnin yardlml He mticadelesinl surdtlreblliyordu. i$te bu nedenle Musa Celebl «halker> btr evleme giri:;lmls bulunuyordu. (5) Bundan dolayidir ki, Musa eelebi'nin yanmda toplananlarm

(3) NE::}RI: a.g.e., C, n. s. 507

(4) LEWIS, B. : Istanbul and the Civilization of the Otto-

man Empire, s. 21 - 22

nedenle Musa Celebl ehalkers bir eyleme gtrlsmls bulunuyordu. (5) WITTEK, P. : Ankara Bozgunundan istanbul'un zap-

twa, s. 578

101

evlemteri i'ihtilalci blr hareket karakterie (6) tasiyordu. (7) Musa gelebi eylemlntn bu nitelilti Ne:;ri tarihtnde actkea be.lirtilmektedir.

«Rume}j beylertnden be-nam maldar beylert tutup. helak edip, malim alrnaga basladi. Hatta divanda otururksn maldar beylerden ve pa~aIardan klmesne gore, 'Sol arada filori kokar, deytp, BldllrUp malrm ahrdi;.. Ve etrafta olan beylere elr;iler gonderip, bazismdan harae talep edlp, dahl ana benzer LUrHi nesneler ett!. Hem istanbul tekfurundan dahl harac talep etmege atasimn vezirl, akil ve dAna. faZlI ve tuvana Ibrahlm Pasa 'Yl istanbul"a harac Isternege gonderdi. Ibrahim Pasa dahi cemt beylere darusrp. 'Bu ki$inin bed-hali var, giderek cemimizl oldurup, mahmizr ahr. Sultan'l davet etmek evladir: deytncek, cernt Beyler bu fikri savap gortip, 01 umuru Ibrahim Pasa'va ismarladitar. Andan Ibrahim Pasa, dahl istanbul'a vardig: gibi, fi'l-haJ Sultana haber sonderip, Musa gelebt"nln ef':H-i sentasim i'Iam edip. ve BeY:(;l'm a udan netrst etttgtnt bildirdi. Sultan Mehmet \;i1n bu haberi lstlrna ettL Ibrahim Pasa'nm 01- mektubunn iumad edip, vine Ibrahim Pasaya mektup ve hil:;t. gonderip. enva-i tazim blrie, am yaruna davet etti. Ibrahim Pasa daht tiavetini Icabet ed;p. hemen eglenmeylp Sultan taranna teveccUh ettt.s (S)

Niteklm, Musa Celebl"nin $cyh Bedreddin't kazaskerllge getirmest bir rastlanti olmadigi gfbi, (9) devletin ntme+Iertnde.i halktan olan kistlert yararlandirmasr da (l 0), onun topl umsal tutumunu belirlemektedlr. Bu nedenle de, eikarlari bu «kutsa.l ittifablll temsil ettigl cevreden yana clan tarihcller. Musa geIebi'yt zallm ve sert bir hUkOmdar olarak nitelendirmekle yetlnmlsler, onun toplumsal yanma hir; deginmernl~lerdir. (I1) Buna karsihk, orneg!n Hammer, Mebrnet gelebi'nin kisiliginden ;;(')z ederken soyle der:

1BOtUn hayati boyunca Blzans [mparatorunun sadik muttenkt, TUrkmen asllerlnln korkunc dusmam: Osmanlt saltanat tahtmm dayanagr.j'. Idb (12)

Musa gelebi"nin basarrsizhga ugramasmdan sonra, $eyh Bcdrerldinin bu eylerni dusunce planmda gelistirerek yeniden canlandirdigtrn birazdan incelevecegtz. Burada sunu belirtmek gerekir kt, $eyh Bedreddin'in Musa Qelebl uzermde bUyiik blr etkisi olmussa da, gercekte, daha once de yukarida degindiglmiz gibi. Musa Celebi'yi hukttmdarliga yilkselten halk kitlesrnin. onun dusuncelermin btctmlenmesrne zaten katkida bulunmus olmast dogaldir. Bu nedenle, $eyh Bedreddin dusunce ve eylemmin anlasilabtlmesi icin Musa QeJebi olaymrn geregt gibl kavranmasi gerekir.

Burada bir sorunun daha karsihgrm vermeliyiz : Basarrsrzhgm nedeni her seyden once, kusku yok ki. Musa Celebt'nin

(6) WITTEK, P. Ankara Bozgunundan ... , s. 585

(7) «Halkm, musluman ve hrristiyan kucuk koylulerin rnacera dolu iki YII lcinde iktldar mcvkiine cikardtklari bu slddetli, sert ve mutaassip adam. bUyUk feodal yahut zengin ulerna clan bu efendilerden anstokrattardan oldugu glbt netret etrnekte id!. .. I:;;te bu Musa, nihayet devlettn artstokrattan ve ytiksek mernurlart arasina haktki bir dehset saldi, bu efendiler Istanbul'a, Btrplarm yanma, hudutlarda keza kendilerlni tehdlt altmda hisseden buyuk gazi reislerinin yanma ve bilhassa 0 esnada bilyilk Anadolu eyaletIerini eline gecirmts alan Mehmed'in vanma kaernaga basladilar.s (WI'ITEK, P. : Ankara Bozgunundan ... , S. 573).

(8) NE$Ri: a.g.e., C. II, s. 491

(9) LEWIS, B. : Istanbul and the .... s. 22 (10) Kaygusuz. B N. : a.g.e., s. 63

(11) Bu gibi yorumlara blr ornek olmak ilzere gUnOmUz tarihcllermden Y. Oztuna'nm su satirlarim g5sterebillriz: ¢Musa gelebi iyl bir asker olmasma ragmen ... son derece sert, hatta zallm hareketlertyle blrcok kumandaru kendlslnden soguttu .. Bir akrnci beyinden beylsrbeyi, tanmmarms bir aclamdan veztr, bllyUk bir altm olmakla beraber aktdesl ve maksadi meskuk blr zat olan f;?eyh Bedreddin'den kazasker yapilmasi da Osmanil ulkelermde iyl karsrlanmadi.» (a.g.e., C. III: ISianbul'Un fethlnt: kadar Osmanh Imparatorlugu, s. 122),

(2) HAM:MER: a.g.e .. C. II, s. 148

102

103

karsrsma cikan asked gucun btlyilklUgUdQr: Ikinci olarak, Musa Celebj'nin RumeJi'de oulunmasr onun Anadolu TUrklerinden gere~ince yardim alamamasr demek olmustur. Musa Celebi, rnesru hukumdar olarak aym eylernl Anadolu'da gercekle~tirmis olsaydr, sonucun daha degj~ik olabllecegmi soylersek yarnlmrs olmayiz sarnyorua.

-3-

~El'H BEDREDDtN

I

Musa I;(elebl ile baslayan toplumsal gellslm, fjeyh Bedreddln'» in kl~iUginde ve ogretilerincte somutlasan ve onun adiyla amlan olaylar diztsl He daha bir blltnell olarak devam etmts ve Osmanti Devleti'ntn kurulusunda kendislni gecerll kilan aristokrasiye karst, Musa CeIebl'nin oldurulmestnden sonra da, haIk kitlelerinde belirrnts bulunan tepkt, bu artstokrasivl gUC durumlara dii~arma~tllr. Ne var ki, ~eyh Bedreddin eylemlnin bastmlmasmdan sonra, Osrnanh Devlet.i'nln egemen slyasal kadrosu. onundekl bu son engell de asmis olarak. devletln cograrl simrlan icmde orgutlenmesint raklpsiz blr blcimde butunlestlrmegi basarabilmistir, Bundan sonraki olaylar artik koklesmis ve hukuki gecerligtnl siyasal lktldara fIIlen ve kuvvetle tek basina sahlp olmasiyla genel olarak kabul etttrmts bir devlete karsr olacaktir. Oysa, Musa I;(elebi ve :Seyh Bedreddln olaylari, devletin kurulus sureci Iclndekl iktidar mucadetelertdlr. Bu mucadelelerin toplumsal nedenleri bir devletin yasannsr boyunca herzaman tern soz konusu bulunan nedenlerden olmakla btrlikte, ele aldignmz bu donemde bu iktidar kavgasmm slyasal blr gerekeest de bulunmaktadir, Bu gerekce de Timur ordularmm Anadolu'dan cekilmeslnden sonra olusan iktidar boslugudur, Boyle btr siyasal ortam icinde, ce~itli toplumsal guelerln ikUdan ele geelrrnege calismalarr dogal bir durumdur. (1) Bu neden-

(1) UUNQAR~ILI: «1;;ieyh Bedreddin'in bir isyanla hflkUmdar olmak Istemesinde Osmanh ordusunun parcalanmasmrn kendistnde blr timid uyandrrmis oldugunun testrt olabiltr.» (Osmanl! Tarihi. C. I, s. 366) derken, aynr slyasal gereeg! ditsO:nmtl$ elsa gerektlr,

104

lOS.

le, ornegln Musa Celebi - Mehmet Celebl arasmda blrcoklarmrn blr taht mucadelesi gibi gi:irdUkleri savaslarm, bu celebtler tek baslarma blrbirleri Be mtlcadele etrnedlklerine, tam terslne belirU toplumsal gU~lere dayandiklarina gore, si;)'..asal lktldara sahlp olmak amacma yi:inelmi,s blr toplumsal milcadele olduklarma yukarida deg:inmi~ bulunuyoruz. ~eyh Bedreddln'In ksndist tic etkilenmls olmakla birlikte, onun Musa Celebi oiaymdakl etklnltgtnl de krsaca soz konusu etmlstik, I]eyh Bedreddln'in MU38. Celebl'yi etklleyerek toplumsal bir devrlme yol acmak ve bunu kansiz bir blclmde gerceklesttrrnek lstedigt ortadadir. (2) Bu nedenle, Musa Qelebi'nin yenllglstnden sonraki mUcadeleleri. bunlar Mehmet Celebi'nln Iktldara tek basma sahlp oldugu doneme rastlasa da, oncektlerln blr devarm olarak dusunmek gereklr.

II

siz kalan TUrkmenier He Rumellye gecen TUrkler'in olusturdugunu ve RumeU'de nutus tazlahgi nedeniyle ts-darugmm bulundugunu belirtivor. (6) BiltUn bunlara karsihk, daha Yddlflm Bayezld donemmden baslayarak. devletln halka yabancrlasmasi ve yonetlcl kadronun kislsel ahla.k yonunden de bozulmasi halk kitlelerlni derinden derine etkilernege baslarmsti. Tarihlere gecen ve halk arasmda anlatliagelen rusvet ylyen kadllan Bayeztd'In gazabmdan blr soytarmm kurtarmasi olavi gerek rusvet ylyen- 1('1" ve gerekse boyle agrr ve toplumsal bir sucun baglslanmasmtb k i ha (if!ik yon unden OsmanH Devletlnln halk karsismdak i durumunu belirler: (7) ote yandan, Osmanh Saraymm, Avrupa Sa ray vasannsma ozlem duymasi ve onu taklide baslamasi da bu padisah donemlne rastlar. (8)

setcuktular donemt ve Osmanh Devleti'ntn kurulusu il,;in soylerienler hatrrlanacak olursa «Devlet-i AUyye-i Osmaniyye Tarihi»nde Hayrullah Efendi'nin ::;;eyh Bedreddin eylemlne kaulan TUrkleri -ridraksiz TUrkler» olarak nitelendirerek «Borkltlce Mustafa nam sahis Aydin tarafma geclp orada bulunan etrak-t bi-Idraki f,ieyh-i mezkfIrun meslek ve mezhebini tasdlke davet eyled i» (9) demesi karsisinda I]eyh Bedreddin eylernl, daha brr aniam kazanmaktadir. Osmanh Devletl'ne tekrar baskaldiran ve tekrar tekrar bagrslanan gerek lnrlstiyan ve gerek mi.i.slUman arlstokrat beylei'e ve fethedilen yen! il.lkelerin artstokratlarma gostertlen hosgorUye karsihk, Osmanh Devletr'nin

BUtUn bu olaylar sirasmda ozelltkle uzermds durulmasi gereken nokta, halk kitlelerinin bUytik bir seralet ve srkrnti iclnde bulunmus olduklaridn-. Tlmur ordulanrun Anadolu'yu yagma etmest, Bayezid'tn ogullarinm iktidar mucadelelert, Anadolu'daki beylerin kendl araIarmdak! catismalar ve bu anarslk durumda n y ararlanan eskivanm halka saldmlan, (3) za ten ezilmekte ola n halk kitleJerini bushutun maddi - manevi srkintr Icine dU~tirrnusttt. (4) Cemil Yener de, /?eyh Bedreddin'in yn;mdlgl eonem tcinde Osmanh hukumdarlarmin yUze yakin savas yaptiklanna deginmektedir. (5) Akdag, f;:eyh Bedreddin ayaklamsina katilanlarin bfiyUk l;ogunlugunun Batr Anadolu'da bulunan ve IS-

(6) AKDAG, M. : TUrkiye'nin Iktlsant ve ... C. I, s. 289

(7) Bu kadilarm yakrlmnsmi buyurrnus olan Bayezid'in yanma Kor Hasan, papaz giysileri ieinde gtder. Bayezid, bu krlrgin nedenini sorunca Kor Hasan, Evliya Celebi'nin kendine ozgi.i anlatrrrn lIe bellrttlglne gore, soyle der: «I.sittim kl..; atese yakacakrmssimz. Fetva verecek ulema kalmadigma gore elhette hrrtsttyan papaslarma muhtae olrnarmz tabildir. Elbette kirk clll papaz tstemsge bir kulunuzu gondereceksiniz, Barl kulunuzu bu kryaf'etle gondertmz ... » EVLIYA CELEBI: Seyahatname; Tlirkcele:;;tiren Zuhuri Darnsman: C. II, 1969, s, 320,

(8) Donemln toplumsal niteligi icln aynca bkz. : KAYGU-

SUZ, Seyh Bedreddin Simaveni; izmlr, 1957, s. 74-75 ,

(9) CERRAHOGLU, A. : I?eyh Bedreddtn: Clg: Yyn., Istanbul, 1966, s. 9'daki metinden,

(2) YENER, Cemll: $eyh Bedreddin «Va,'ida.tb cevlrrslnin basmdaki inceleme; Elif Yyn .. Istanbul, 1070, s. 25

(3) AKDAG, M, : Ttlrkiye'nin Ikttsadl ve ... , C, L s. 280-

281

(4) $ehzadeier kavgasinm halk uzertndekt 1,: ii ti.i ii:::eri

Anadolu'da uzun sUre surmustur. Orneg:in, Sultan Cem olayi sirasmda, Cem'e bagh kuvvetlerle htikUmete bagll ordu Bursa onlerine geldlklerinde, Bursa halki, bu kardesler kavgasi sirasmdal{i duruma yeniden dusmemek tcln her iki orduyu da. kentui kapilarrm kapiyarak icerlye almamislardir.

(5) YENER, C, : a.g.e., s, 34

106

107

Aydm ellerinde ceran gezerdl, Analar al ye~il tugra bezerdl, Bacilar tugraya seder dlzerdi, Sedel'in ilstiine ayet yazardr,

iri~ ptrtm irts, gdr ki olam, Kurtar muhanetten elde kalarn.

Basparrnak ilsti1nden bir butut agdi, Bulut degtldl de bir koea dagdr, Alazlarnp gelen btllah caragdr, Irahmet ceklldt, ok, erda yagdl,

iri~ koc yigidim ugrular geldi, Ugrunun solugu bagrrrm delut.,

Klli~ ti~iiriirdU, bevl, sultam, Atrrn kosturdu veztrt, ham,

Biz de helal ett!k bu kusca cam, And verdik yoluna, dokeriz kant,

irt!? Dede Sultan, kavgava Irls, Imdt can gUniidilr, gazaya glri!?", Aydm'da, Ortaklar, Karaburun'da, KIIIC ceran oldu, ovnuvor kmda,

Blr elim harmanda, blr elim kanda, Kanara kurariz biz de yakmda,

ti'i~ koc yig:idim er meydamna, Sultanm ettlgtn koma yamna", Sultanoglu, leskerlne buyurdu, Buyrugunu dort bir vana duvurdu, Kille caldi, ana, bebe savurdu, Yahm est! her'yanlarr kavurdu,

Vur yoldas vuralim, kavga gilnUdilr, Ahm evveli, gtne olUmdUr .. ,

Sultana pasadan mustu salmdt,

Lesker ortasmda ziller calmdi,

Dedemin basma rerman kihndi,

Bir seher vaktlydl kaddl ahndi,

Sesiml banlasam varabllmez.

Gayrl benlm yiiziim gulebnmez.i. (11)

her fIrsatta Tiirkmenler'e zallmce davranmis oldugu blr gercek-ttr, Bu donem lelnde Klzil Koca OguIlan Tllrkmenlerlne kendlsl bir donnie olan Yorgiic Pasa'nm reva gordiigil iskenceler ve zultlm, Anadolu Tllrkierinin hangl kosullar altinda bulundugunu belirtmek bakimmdan Ilglnctir. YorgUC Pasa, e~kiyallk ettlgl one suruten bu TUrkmenlerden dort kardest ve bunlarm dort ytiz kadar tarartanm, bir hile ile, dostluk kurmak bahanest ile, vakalatnus ve bu dort kardesi oldUrttilkten sonra, otektlert de blr magaraya kapatarak dumanla bogdurtmu~, daha sonra bu Turkmenlerln geride kalan erkek, kadrn vc cocuklanm oldiirUp ev mallarrm yagmaiamI§tlr (10) I§te bunun i~lndir kl, l;1eyh Bedreddin olayiart sirasinda oldiiriiIen Torlak KemaI Icln TilrkmenIer su agrdi vakrmsiardir.

Burada sunu da ozellikle belirtelim kl, l;1eyh Bedreddin'in musltlman olanlarla oImayanlar arasmda tam bir esitllk onermeslne karsm, Anadolu'daki ayaklanmaiara hrrlsttyanlarm k~nldiklarirn gosteren bir beIge ve karnt yoktur. (12) Uzun~ar!?Jh - nm da belirtttgt gtbl, gercekten de l;1eyh Bedreddin olayi, Baba jghak olayma benzemektedlr. (3) Bu benzeylstn temelinde 1se, her iki olaya yol acari nedenlerdeki benzerlik bulunsa gerektir.

(10) A!;lIKPA::?AoGLU bu olayi :soyle anlatiyor: « ... 0. dort kardestn baslarrm kestiler. Bu dortytiz kl~i, eli bagh. hepslnt bir zlndana gotUrdUler. BirbirIeri He tlzerine attilar. OldUIer. Tez olsun dlye duman yaptilar, Zindallin kapistm kapadilar. Zindamn icinde durnandan oldtller. Birlsl kurtulamadi, helak 01- duo Yorgiic, .. sabahleytn TUrkmenIerin evine sUrdil. Tllrkmenlerin evlerl dahi Oorum yoresine konrnustu. Evlerinl bash. Hay-It TUrkmen dahl kirdr, BUttin davarlanru ve mallarmi yaitma ettirdi. Gyle oldu ki bir koyun blr akcaya satrldi. KadmIarl ve cocuklan perisan oldular. Memlekette yoksul kaldliar ... » (a.g.e.. s. 119 - 120). Blr kOY1InUn bir akceye satilir olmasi ka t1iamm VE" yagmamn ne denU genl!? oldugunu kamtlamaktadlr.

(11) TOY, Erol : TUrk Gerilla Tarihl; Glray Yyn, Istanbul, S. l05'den.

(12) AKDAG, M. : Tiirkiye'nln iktisadi ve.... C. I, S. 281 (13) UZUNCAR~ILI, t. H, ; Osmanh Tarihi, C. I, s, 534

108

109

III

li rttig:! gi bi f;ley h Bedreddin, «". tekke ko~elel"inde post Us tund« oturan ~eYhlerden d",gildb {21}

Bizlm konumuz Iein onemli olan olay ve tarih, 1411'de f;leyh Bedreddin'in, Musa Celebi'nln Kazasker1 olmasidir. Musa Celebt'nln yenilg!Sinden sonra ise Bedreddln, 1413 ylimda Iznik'e kendisine 1000 akcellk bir ayhk baglanarak surgun edtlmtsttr. .';ieyh Bedreddtn, murtdlert olan Borkltiee Mustafa ve Torlak Ke.nal, Aydin ve Manisa yorelerlnde ayaklandtklarr srrada. :i:znik'de bulunmaktaydi.

Bir «engin hukuk btlglni» (4) olan f;leyh Bedreddin (Bedreddln Mahmud), Golpmarh'ya gore H. 760 (l358-1359)'da Simavna'da dogmus, H. 820 ya da 823 yrlmda Serez'de idam edilmlstlr. (15) Cemil Yener Ise bu tarthlerl, 1364-1365 ve 1420 olarak saptamaktadir. (16) Babasi Slmavna kadisi israil alan ve once Konya'da Feyzullah adli blrlnden ogretlm gordUkten sonra Mtsrr'a giderek f;leyh Ekmeleddin Babarti ve Mtibarek~ah-l Mantikiy vamnda egitimlni sUrdUren Bedreddin, burada Husayn-t Ahlatl'nin de yanmda bulunmustur, Golpmarli, Husayn-l Ahlati'nln tiP hakkmda bllgisi butundugunu ve $eyh Bedredd l'nin «akilaa dayanan dusuncetertntn btclmlenmesmde Husayn-t Ahla tl'nin etktsl olabllccegtnt bellrtmektedlr, (17) $eyh Bedreddtn'In bundan baska Abu'l Fath is-Saidi, $eyh Abu-Madran-i Magribt He de causngrm ve Konya'da bulundugu sirada da Hamid-I Veli ile gorG~tUgunU b1liyoruz. OS)

itni Arabsah, «819'd::t Bedreddint :i:sfendiyar bin Ebi Yezid nezdinde gtirup kendisiyle 11m! mtinasebette bulunduk» dedi k - ten sonra onun bllgeligtni belirtmek lein «Vtis'at·l Ilmlyyesinl d erya gibi pa.yanS1Z bU!d um- sozleri ni k u llanmakta dtr, (19) Id. rts-t Bitlls-i ise, onun icin : «Zamanede miitehayylz kadilar ve "tlimlerden biri ki fUvii.ki ulum-i ser'Iyye ve akliyye suabatmrla :v('gttne btr danisver ldl.» dtvor, (20) Ne var kl, Akdag'm da be-

IV

q"yh Bedreddin'in genei ogretlst iclnde gene «geneh olaruk konumuzu ilgilendiren dustmeelerrni, kendl kaleminden crkmanns olmakla birlikte onun dti~Uncelerinin bir derlemest niteligtnde olan «Varldat» adh kltapta buluyoruz. (22) Aneak, ;':?eyh Bedreddin'In kendlslnin de dttsuncelerint acrkca ortaya xoymarms oldugunu, acikca ortaya kovmus olsaydi cagmda olu."Clcak tepkilerden ceklndlgtnl, bunun Ictn asil onemlt dustmee \'C goruslerinl dinsel ve dolambach bir anlatim icinde halka ulastirmaga caustigrm su satirlar belirliyor:

.G'~r("ck tasavvuicu. hicbtr Insan goztlnun gorrne(jig-I. .. hicbir insan kulagimn i~itmedi~i, hlcbtr Insan gonlunun sezmedtgt ~eyleri billr. Onlari hal-

(I4) BABINGER, Franz; $eyh BedreddinIn Serez'deki TUrl.lesi: Der Islam C. XVII, 1923. s. 100-102. Cev. ; :i:smet Bungurbey; SUNGURBEY, :i:smet (Onsoz ve Ugili metlnlerin cevtrtsn -GOLPINARLt, Abdiilbaki (inceleme ve cevtrn : Simavna Kadlsioglu Seyh Bedreddin; Etl Yaymevi, istanbul, 1966 s. XXXI' den.

(5) SUNGURBEY, i. - GOLPINARLI, A. ; a.g.e., s. 2-3 (16) YENER, C. : a.g.e., s. 8-9,17

(17) SUNGURBEY,:i:. - GOLPINARLI, A. : a.g.e., s. 5 (8) Bkz. SUNGURBEY, i. - GOLPINARLI, A. : a.g.e., s.

5-6; YENER, C. ; a.g.e., s. 9,

(9) IBNi ARABf,;lAH : Ukudun - N aslh a: metin _ SUNGUREEY, :i:. - GOLPINARLI, A. : a.g.e., s. X.

(20) iDR:i:s-i BiTLISi: He~t Behist ; metin-SUNGURBEY. t. GOLPINARLI, A. : a.g.e., s. XVIII.

(21) AKDAG, M.: 'I'Ilrkiye'run Iktisadi ve ... , C, I, s. 285 (22) « .. :Viiridat' da daha otrcok cehsik dusunce ve gorU:jIer var, Biiytik bir bilg in ve dil~UnUr oldugu kabul edtlen .$eyh Bedreddin'!n elinden cikan, ya da onun taraf'mdan Incelenip dGzeltilen blr eserde boyle celtsmeler bulunamaz.

Eu cellsmelerden ve kltabin bircok yerlerinde tekrarlanan "I'anrr rahmet eylesln, dedi ki' sozunden anlasihyor ki Varldat, Bedreddin'ln 61UmUnden sonra yazrlmrs'trr ...

f,;leyhi yargilayanlarm eUnde Varidat yoktu. C;:Unkii f;leyh, yalmz sozlert ve eylemleri yi.iztinden sorguya cekilmi~tir. V.irid"t ellerinde olsaydi, yargl<;larm i~leri eok daha kolay olurdu ... [Fakat] Varidlit, dogrudan dogruya f;leyh Bedreddin'in esert olrnamakla hirltkte, onun d(j~unce ve goruslerlnden bircok ~eyler yansrtir .. J (YENER, C. : a.g.e., s. 44-45)

110

111

sa, kafalannm alabllecegi, uygun sekilde anlatir. Ama ashm i~lnde glzler. Eger halk bunlan ogrenll'se, kendlstnt oldururler.» (23) ¢Ara~tlrma yoluna sirenlerin cogunda, zatkisia arasnrrna yetenegl yoktur. Dolayisiyle, onlara gercekler hernen aciklarnrsa, tabiatlan onu kabul etmekten Urker; aciklaya nlara da sapik ve kattr gi:izUyle bakarlar.» (24)

$eyh Bedreddin'in bu aciklamasimn 1~lg] altmda dttsunursek, onun, matervallst anlayistm eagma gore cok rlert bir bictrnde beUrleyen su yargrszrun, felsefeslnln temel noktalartndan blr! oldugunu lIeri sUreblllriz;

«Insanlar, muslumanhktan once somut bir puta taparlardi, cagmnzda hayall blr puta tapiyorlar Belki bir gUn Hak, kendini gosterir de Hak olarak ana taparlar.s (25)

Cennet, cehennem v.b. ginl kavramtarm hayal urunu oldugUllU, maddi varhklari bulunmadigrm da :;;:eyh Bedreddln $oyle Hade ediyor:

«Hurl, koskler, irmaklar, agaclar, mevveler. .. v·~ benzerlerinin hepst hayalds gercekleslr, duyumlar· da degtl, Cln de oyledir ve adi bunu dogrular. CUnku duyumlardan glslenmlstir. Onu goren, dista gordugUni.i samr. Qysa hayal kuvvetlyte gormustur: gordtig-U gercek degtldtr.» (26)

ate yandan, $eyh Bedreddin, melek ve seytarun gercekte insamn maddi yapisi i<;-!nde bulundugunu, bu maddi yap! icinde birer ekuvvet» olduklariru soyleyerek, ornegin seytarun insanm ekandamarlarmda dolasan bir kuvvet» oldugunu beltrtmektedtr, (27) (28) Zamanmda gecerll olan anlayism tumuvle tersine, gene bilimsel ve materyal1st bir gorii$le olumden SO!l-

ra dirilme olmayacagim. insanlar oldtlkten sonra artIk cesetlerlntn bir daha canlandmlamayacagrrn da belirten Bedreddin, (29) ruhun maddeden baska bir $ey olrnadigmi da anlatiyor:

«Biitfln asamalar, cislmler aleminde toplanrmstir, Cisim ortadan kalkarsa, ne ruhlardan, ne de baska soyut varhklardan blr iz kahr.» (30) «Oz, suretstz kaIamaz: ~UnkU onsuz, belirgln duruma gelemez.s (31)

ete yandan:

«Sebepler varsa, iradenln kendmt gdstermeel kaeimtmaz olur: bu da eylemleri kacimlmaz kilar. Eylernlerin sahlbl. bunlari yapmayablleceglnt sarursa da gercekte buna gtlcu yetmez ... ~ (32)

stizleri ile determinizmi savunan Bedreddin, buna Tanri'nm bile engel olamayacaguu soyliiyor:

,IKar~athklar, Hak'tan dogar, Hak, bunlarm bir kisrnmdan hoslarnr, bir krsrmndan hoslanrnaz. Dogu$ian, ozu ve asamalari geregt oldugu icin. olusu durdurarnaz.s (33)

I;leyh Bedreddin'ln bu maddect ve pozitit (34) dusuncelert, dinei ve idealist goruslertn. sirasiyla aristokrasi ve burjuvaztnin Ideolojisl olrnasi gereegl karsisinda, toplumsal geltsme tctnde yerine oturmakta ve siyasal alandaki dusunce ve eylernlerlnln temellni olusturmaktadir.

Ie dlyor : « ... melek, cln ve sevtamn kuvvetlerden ibaret oldugunun tnsan ve hayvamn hayaline bagh bulundugunu, bunlarm avn, mtistakil varhklarr bulunmadtgirn bfldirmektedlr ki, taban tabana ser'I beyanlara ziddrr.» <SUNGURBEY, 1. GOLPINARLI. A. : a.g.e., s. 33).

(29) $EYH BEDREDDiN : Varidat, s. 62, 73 (30) :;;:EYH BEDREDDIN : Vt\ridit, S. 68

(31) a.g.e., s. 81

(32) a.g.e., s. 70

(33) Ayru yerde.

(34) ~eyh Bedreddln'in nasil bir hilimsel anlayis tcinde 01- dugunu, onun, gilntimiiztln blllmsel anlayisina cok yaktn olan ve rOyaYl yorumlayan soslert gereglnce kamtlayacak nlteltkte-

(23) $EYH BEDREDDIN : Varidat; Cernil Yener cevlrisi,

5.87

(24) $EYH BEDREDDlN ; Viridat; ayrn cevirl, s. 101 (25) I']EYH BEDREDDIN ; Vartdit, s. 77

(26) f$EYH BEDREDDIN : Varidil, s. 62-63 (27) $EYH BEDREDDIN : Varidat, s. 92

(28) Golpmarh. :;;:eyh Bedreddln'in bu dtisuncelerl icin $oy-

112

113

Vatidit'da r;;eyh Bedteddin'in siyasal felsefesinin QZU sa-

yabnecegtmtz su satrrlari da gorfiYCtuz;

«Insanlar btrbirlerme tapryorlar : ya da paralara. altinlara, yiyeceklere, line, sana., Bilmedik!eri lcln de, Yi.ice Tanrl'ya taptrktarrm samyorlar.e (35) «Ketamcilann: 'ytice Tanrl, kafirlerin kArlr; zal!mlerln de zalim olmasmi diledl' ... sozleri, dogru degildtr ... salt cahiIIiktir ve Hakk'l kavrayamamis olmaktan ilert gelir.· Yi.ice varhk zallmlerin ve sapiklarm si:iyledikletlnden armrmstrr.s (36) «Belki de Tanrr, bit sevln vatkm oldugu nlteliklere gate diler ve ona gore Iradestnl kullamr. anlammdadir.» (37)

~u halde $eyh Bedreddin, genel dii~tlncelerlne bagh kalarak, daha dogrusu bu dtlstlncelerinin bit uvgulamasr olarak, msamn lnsana tapmasma ve zaltmlerln zulmuns karst eikiyor. Bunlarm yeriIle nastl bir di.izen onerdtgtnt ise en acik olarak, olaylarm tarlhinl vazmrs olan Dukas'da gi:irtlyoruz. Dukas, $eyh Bedreddin'ln mtiridi Btitkltlce Mustara'yr soz konusu ederken bu eylemln tdeolonstnt $oyle aeikhyor:

« ••• Bu zat TUrklere faklrUgl yani mal ve mtllk sahlbi olmamayt tedris ettl. Kadmiardan baska her $eyin, yanl yiyecek. giyecek, eUt ve ekllmis tarlalarm insanlar arasmda musterek olrnasr aktdestni teikin

edlyordu. Ben senin evine kendi evim gtbt, sen de benim evime kendl evin gibi glrip eikarsin, kadmlar mustesnadir, d!yordu. Bu telkfnler He btltlln cahll halki igfal ederek kendl taranna eekiyordu. Hllekarhkla hmstiyanlarla da dostane munasebetler kurrnaya causizordu..; Bu tarlkatm murldleri bir lnrlstiyana tesadut ettlklert vaklt buna karsi dost muametest yaptiklari gibi kendisine Allahrn melegt glbi hUrmet edlyorlardi. .. hrrlstfyan dinine mensup olanlarla dint i~birllgl yapmaktan baska care olmadiginr soyIUyordu.;. (38)

Burada, Dukas'm objektif olmadigi gorttlmekte ise de, belirttigi gort1slerln oztinde $eyh Bedrerldln'in genel dtlsi.lnceicrine avkm olmadrgi ve hele Musa Celebi olaylari hatrrlamrsagercegi yanslttIgt anlasrlacaktrr. 6te yandan, $eyh Bedreddln'In idam edllmeden once kistsel mUlkiyeti kaldirmak istemek ve dlnler arasmda bir ayirrm olmadigmi one stirmekle suelannns bulunmasi da Dukas'r dosrutamaktadir. (39)

v

Gereekte, olaylarm baslangicmda $eyh Bedreddin, tarattarlarma kendlsi ayaklanma cagrismda bulunmamistn-, Tam tersine, 0 ana degtn yalmzca dUsilnce plamnda fikirletlni yaymakta olan ~eyh Bedrettln'in tarattarlanna karst Osmanh Devletl kendtsl kuvvete basvurmak yolunu secmts, dtisilnceyi zorla ezmek tstemtstir.

Bu amacla Mehmet Celebi, Saruhan valis! St1leyman Beye, asker toplayarak Aydm voreslnde bulunan $eyh Bedredd!n'!n murldl Borkluce Mustata Uzer!ne gttmesint buvurdu, Bunun uzerine Borkltice Mustafa $eyh'e inananlardan 6.000 ki~lIik blr gtl~ topladi. Kendilerini savunmak durmunda kalan Mustafa ve yanmdakiler, Stilarion dagl geeltlerinl tuttular ve bu gecitlerde Stileyman Bey ve ordusunu yenilgiye uzratarak oldtircttiler. Bu kez, Mehmet Celebi, Saruhan ve Aydm'a vali olarak atanmis alan All Beye aym gi:irevi verdi ise de gene ayni yerde bu ordu da yenildi ve Ali Bey az bir kuvvetle Manisa'ya zorlukia kaca-

dir: «Belki de duste gortilen Sey, gorenm dismda yoktur ve dilS, uykudakl hayallerdir..; Adam, uyamkken varhklari havalinde nasil canlandmyorsa, uykuda da oyle canlandmr.i.... Bunun Ielndlr ki, uyumakta olan blr kimse, dusunde ancak blldigt, gordUgU, isittlgi, uyamkken tasarladigt ya da bunlarla ilg ill {leyier gorur. Eger dtiS. ruhlarla sovut varhklarm baglantisr olsaydi, lnsarnn, duste gordMti seyler arasinda, hle gormedtgt ve hie i$itmedigi ya da hie tasarlarnadigr gtizelliklerin kendilerl, va da benzerleri bulunurdu. Oysa boyle sey olmaz: eunku gorunenler hayal edUenlerdit ... Klsacasl dti~,. uyuvanm sornutlasan hatirlamalandrr.s s. 74,

(35) s. 65 (36) S. 75-76 (37) s.76

(38) DUKAIS : a.g.e., s. 67-68 (39) YENER, C. : a.g.e., s. 16

114

115

bUd!. Bunun Uzerine Mehmet Celebi, henuz bir cocuk clan ve Amasva valisi olarak bulunan oglu Murad'm komutasma bUtUn Anadolu ve Rumel1 askerinl vererek bu orduyu Borkluce Mustafa Uzerine gonderdi: Ancak ger~ekte orduvu vezir-I azam Bayezid Pasa yOnetiyol'du. Bu ordu t ... yolda rastgeldlgt Ihtiyar ve 1i0- cuklan, erkek ve kadmlari, vas ve cins larkl gozetmekslzln. merhametsizce krlictan geclriyordu.» (40) Murad'm ve Bayezid Pasa'mn yonettrmndekl bu ordu, Borkluce Mustafa'Yl yendl, btreogunu oldurdu. Borkluce ile bazilari da tutsak edilerek Efes'e gotUrilldU, Burada Borkluce Mustata'ya bircok tskenceIer vapuarak inancmdan donmest lstendi ise de, 0, son una kadar dayandJ, inancmm dogrutugunu savundu. Bunun iizerlne once asrlarak Idam edildl, sonra da cesedl clvilerle carmrha gertldi, kentin lclnde boylece dolastmldr. BUrkliice Mustafa oJdtirUlmeden once, milridleri onun onunde idam edlliyorlardi. BunIar olurken valmzca «Dede Sultan eri:;» dediler ve Inanclarindan dcnmedtler. (41)

IJ'"

Bu basaridan sonra Osmanh ordusu Geyh Bedreddln'ln oteki mtiridi olan ve Manisa yoreslnde bulunan Torlak Kemal uzerine yilriidil. Yapilan zorlu blr savas sonucunda Torlak Kemal'in adamlarmdan eogu oldUrUidii ve Torlak Kemai de Manisa'da asildi. (1417) (42)

lak olarak asildi. Uzunca bir sure asih duran seyhlerlnln cesedini miirldleri daha sonra Indlrerek gomdiUer, (43)

Geyh Bedreddin, bir halk adami IdL Onun i~ln «Basma avarn-i nasdan btreok kimse toplandi.s (44) Ve gene aym nedenIe halk arasinda «Ben de halumcs Bedreddinems (45) sozti, bir ata sozU olarak giinilmiize degin geldi.

OIaylar patlak verdlgt sirada Ise Geyh Bedreddln'in Iznlk'den kactrgim goriiyoruz, Geyh Bedreddin, once isfendiyarogIU'nun yamna gltmts, ondan gordiig-u vardrmla da Efla.k'a geemlstir. Eflak Beyinin de kendisine yardimci olmasi uzerlne guelenmege baslayan Geyh Bedreddln, Mehmet Qelebi'nin ordusu ile blrUkte yakla~tlgl haberlni almca alevilerln cogunlukta bulundugu DeUorman bolgeslne geetl, Ancak burada bir baskm sonucunda yakalanan Bedreddin, yargtlanmak uzere Serez'e getirlldl. Alman fetva uzerlne Geyh Bedreddin 1420'de carsi I~inde CIP-

(40) DUKAS: a.g.e., S. 69. Dukas'm ayaklananlardan yana olmadigi dusunuturse, bu sozlerdekt gercek pay; daha iyi anla~lhl'.

(41) DUKAS: a.g.e., s. 69. Bu sozler, ¥unanca metlnde de Tilrkce olarak gecmektedlr.

(42) Kaygusuz, bu yorede bugun dahi bir «Torlak Pmari» bulundugunu beUrtlyor, (a.g.e., S. 91).

(43) «6ns5z»iinti i. Sungurbey'in yazdlgl A. Golpmarh'nm «Slmavna Kadlsloglu Geyh Bedreddln» adh kitabm bu onsozunde S. X ve XXV arasmda tarihierin bu olaya lllskin metinleri. ve S. XXXI lIe XXXVI arasmda Geyh Bedreddin'in turbesl ve mezan ile llgtll yazilar bulunmaktadir.

(44) ibni Arabsah : Ukudil'n Nasiha: metin - SUNGUR-

BEY, 1. - G6LPIN ARLI, A, : a.g.e. S. X '

(45) iZBUDAK, Veled: Atalar sesu: T. D. K. Yyn., 1936:

SUNGURBEY, t. - 06LPINARLI, A. : a.g.e. S. XXV'de.

116

111

Uc:;ONCU BOLUM

OSMANLI DEVLET DVZENiNiN GELi§Mi$ D()NEMi VE ANADOLU

HIZlr Pasa'nm zulmti var Ise

Ne yapaylm benim de bir amm var Senin tuglu Padisahm var lse

Benim arkam kalern bir Allamm var. 0$01 Icra Tantlsi yatmaz uyumaz Kimsenin hakkim kimsede komaz Hunkar saga olmus unumu duyrnaz Masumlar bogdurur padisahim var,

Pir Sultan Abdal

-1-

TOPLUMSAL YAPI

I

Kurulus soruntann; o;;ozilmleyen ve Istanburun fethl He devletlerini irnparatorluga dO.l1ti$ttirmegi basaran Osmanhlarm bu tarlhten soma en bslirgtn ve geltsmls-oturrnus blctrniyle gecerli kildiklarr toplumsal dUzende, toplumsal simflarm karsihk- 11 durumlanm ortaya koyabilmek lein, once, temel tire tim alarnrun tarim olmasi nedentyle, toprak miilkiyeti tizerinde durmamrz gerekmektedir,

119

«Kamu topraklarmrn (arz-: memleketrn) devlet haalneslne akmasi gereken gellrlerinln. hem de az ornekli olarak degil de, r;ogu zaman ozel klsllere, gorevleri bittlkten sonra da, kendilerlne ve cocuklarina kalrnak Uzere maltkane bir;iminde vertlip buradan, serlatca bir daha kurtartlmasi tmkaru bulunmayan vakitlara gecmesr oluntusu, hir;bir karsthk olrnadan, TUrk toplumunun iktisadi-sQsyal hayatmda kamu malirnn, ozel ktsilerce kullarnlmasiru olagan btr kural haUne getirmekle kalmamis, aynr zarnanda, kamudan hazlneye dolan geliri, en rahat bir yoldan, ernip duran «vakIflar» dedigtmtz kururnlar, toplum ir;inde, «murteztka» adi verllen btr zumreyi biiyUte biiyiite agirlastmp calisan halkm omuzuna yUklemi$tlr ... YiizYlldan yiizYIJa sayilarr kaba-

ran miirtezika dedigimlz yiyici kitle, toplumun urettli:U gellrl bu sayrda tiiketlp durmuseu ... » (2)

Kor;1 Bey Risalesinde ayrn durum :;;oyle saptannustir:

«... nice yiizYII tetholunmus memleketten devlet naatnesme alt birr;ok koy ve tarlalart btrer yolunu. bulup kendlsine ve evlatlarma miilk ettirse, sonra dlledikieri yeri vakfedip, bazrlarrm dahl vaklf adryla evlatlarina gelir sag-lay an mal ve yap! 'yaparsa, 0 cesit vakit nasil sahih olur? Ve onu blsmlllah dlye yemek nasil caiz olur?» (3)

lncetedigtmtz bu donemde aynca, toprak satin alan kistlere btl. topraklarm simrlart saptanmaksrzm verilen belgeler uzerine kadilar, ayrn yoUa simrlari belirsia «hucceuer» veriyorlardi, Bunun sonucunda Ise, bu kistler topraklarini, yoksu! halkin i$ledigi topraklari da kapsamak uzere gentsletebllmek olanagml bulablltyorlardr. (4) Ayrlca asagida Inceleyecegimiz murabahacihk, selern ve rehln glbt kurumlarm cokca i:;;letilmesi de bu gibi ktstlerin elinde bUyiik topraklarm topianmasma yoi ttc~ rmstr. (5)

Bu yollarla g enis topraklara sahlp cikanlar genelllkle asker ve slvll devlet gorevlilerldlr. Edirne bolgesi tereke derterlert uzerlne yaptrgr lncelemelerde bu konuda Omer Liitfi Barkan bfrcok ornekler ortaya cikarrmsnr. MUlkiyet konusu, topragm degeri, btlyo.kltigti ve maliklerfnfn kimltgl baktrmndan blr fiklr verebilmek Icln bazrlanru burava aktarahm: Ibrahim Pasa'mn Karacabey adh koydeki r;lftligi elli bin akeeve satrlmis, Ahmed Bey diye amlan bir baskasi Ise ikl yilz bin akceden fazla bir mtras birakrms, Hasan Aganm Daye Hatun koyUndeki r;iftllgi ve on iki donum bagi yirm! alti bin bes yitz akceys ahci bulmustur. Bunun gibi, Ahmed Qelebi'nln Koca HIZlr koyUndekl r;ift.Ii-

Daha once de deginrni.'} oldugumuz glb!, Osmanhlarda emlrf arazi» duzemmn bulunduguna bakarak, biiyiik kisisel topraklarin bulunmadigirn sanmak bUyiik bir yanhshktlr. Boyle blr yamlgl, Anadolu'da bellren direnmelerdeki smusat yapmm geregt gibi anlasrlmamasi demektir. Bu nedenle, hang! simtlann eikarlarmm catistrgrm anlayabUmek tern bu donerndekl «kavramsal- degll, fakat egercek» toprak mtilkiyet durumunun ne oldugu acikca belirtilmeJidir. Selr;uklu Devletl donemlnde Inceledigtmlz glbl, daha 0 donemden baslayarak «mtn toprak dttzenls sarsilrnaya baslamistir. (I) Gerr;ekte, «devlet» ka vrarnr aeismdan boyle bir gellsma, anlasilmasi kolay bir olgudur. Devlet egemen cevrelertntn belirli tarihsel zorunluluklardan dosmus bulunan bu dUzeni, klsisel miilkiyete donusturmemejert zaten beklenemezdL Bu gli:j:imde «vakrtlastrrmas run baslica yo! olduguna daha once degtnmts bulunuyoruz. I:;;te, Osmanli Imparatorlugu donemtnde Fatih Sultan Mehmet bu geli!';ime devlet hazlnesini dustinerek engel olmak istemls, ancak tarihsel gelisirne go.r;lii sultanlarm bile set eekmesi olanagt bulunmadigmdan, bunda basan saglayamaml:;;tl. Prof. Dr. Mustafa Akdagin deyl§iyle;

(1) AKDAG, Mustafa : TUrklye'nin Tarihsel Toprak Miilklyetl Dilzenl; Ozgiir insan D .. SaYl 2, Temmuz 1972, s. 27

(2) AKDAG, M. : Tiirkiye'nin Iktisadl ve ... , C. II, s. 269 (3) KOCI BEY; Koy! Bey Rtsalesl: sadelesttren, Zuhuri Damsrnan: M. E. B., Yyn .. Istanbul, 1972, s. 58

(4) AKDAG. M. : Osmanh Imparatorlu~unun Kurulu$ ve Inkl:;;af Devrlnde Ttirkiye'nin Iktisadi VazlyeU; a.g.e., de, s. 374 (5) AKDAG, M. ceisn Isyanlan 0550-1603), D. T, C. F., Yyn., Ankara, 1963, s. 41

120

121

gi otuz blr bin akceze satilrmstir. iHpahi Seyyid Ibrahim Aganm Clftllgi elli bin akee ba~agasl Ahmed Aga'nm her btr mlrascisma seksen sekiz bin alti yilzer akce dusmustur, (6)

Bu gelislm sonucunda zengln blr toprak agas; srmn ile bu snnf namma cahsan topraksiz koyltller (7) karsi karsiya gelmese baslarmstir. Burada tizerinde durulmasi gereken onemlt bir ozellik bulunmaktadir: Osmanh Devletl'nin asker kl~ileri ayrn zamanda gents topraklara da sahip Jlkarak, devletln madd! askeri gOcU olrnalanrnn yam stra, kendlleri de kist otarak egemen cevrelere katrlrms olmaktadirlar. btekl uretim alanlarmda da goreceglmlz bu geltslm, halkm, tarimsal alanda oldugu gibf, hem asker-burokrat ve hem de toprak agasi lie karsi karsiya gelmest demektir. Ancak, burokratlarm, klsiliklerlnde devlet gucuntl de somutlastrrmis olmalari. onlarm toprak agas: olrnak nlteliklertnt halkm gozunden uzaklastirmrstrr,

bte yandan, toplumsal acidan OsmanlI Devleti'nden soz edilirken bazan her nedense bu devletln Anadolu ve yakm cevreslndeki topraklari gozonUnde tutulur, buna karsihk, gents tmparatorluk topraklari tcindekt otekt 1Ukeler gozden kacar. brnegin Macaristan'l ele alahm: «Macaristan'da TUrkler'in Millk Sistemb adli yazrsmda Fekete Lajos, bu donemde Macarlstan'da ozel millklyetin bOyOk blr kapsarm oldugunu bellrttikten sonra, «Osmanli Devleti'nin arazt mtilkiyetini tarumadigr yolunda umumt bir kanaat oldugu tcm boyle bir kategorlnln mevcudiyetlni bHhassa tebariiz ettirmek Iazimdrrs (8) demektedir. Buna benzer bir baska ornegl de Bosna'da goruyoruz. Nlteklm Dr. Clro 'I'ruhelka, «Bosna'da Arazl Meseleierinin Tarih! EsasIarrs adh yaziamda bu konuda ayrmtih bllg] vermektedir. (9)

Bu duruma kosut olarak, Anadolu halk eylemierine katilan koylti, bazan one silriUdilgil glbi hukuken bir serf glbi topraga bagli btr ki~i deglldlr, Bu gerceglblze her seyden once bu doneme Iliskln ekanunnarnelere gostermektedlr. Ornegln koylli, topragtm Islemedtginde kendlslnden yalmzca «Clft bozan resmi»

alimrdi. Bu da edevletln osiirden ettigi zarara kars; bi~ tazminattan baska blr sey degildir.» (10) <tKanunname-i Llva-t K~ryesi»deki su htlkUmden de koyliinUn topragiru deglst1rebIldigi aClk9a anla~dabllmektedir:

« ... ~ol raiyyet kl eben-an-cOO Karacalar ve Bugurcular ve Karacadag yiirUkleri ve vakIf reayasi olmayip ahar sancakdan gelmls ve blr karyeden g&;ilp bir karyeye gelmls olan reayamn rusumtann mutemekkin oldugu karye sipahisine sabika yazllmadtgl ecilden harte amiller ahgelmlsler idi. HaUya temekkun I'ttbari He emr-I serif ve kanun-i mUnif muktezasmca mutemekkln olduklari karyelerde slpahiye riayet kaydolundu.i..» (II)

KUtahya Llvasi Kanununda da aym gercek gozlemlenmektedir:

« ... Fakr-U-faka urulize 9ift ve 9iHliginden giden reayadan resmi !;ift almak hayrdir ...

Timarlardan mUteferrlk olan reavari cem'ltmet kanun-i kadimdlr. Amma on bes ylldan ztyada bir yerde miltemekkln olam kaldirmak men olunnusdir. ~ehirde yigirmi ytldan fazla mUtemekkin ola"n 01 oturdugu ~ehre yazrlub Islarnbul'da on Ylldan zlyade mlitemekkin olan yaya ve mttsellem (t<lyifesi) yayahktan ve milesellimlikten halas oiub Islambut evl ola deyU buyurulnnsdrr.

Ik! onda sunm gtbt ralyyet almur kt kendi slpahlslnln trmarmdakl ClftUgl koyub gayri yerde ziraat ey1eye. Sipahisinin timarmda ekmege yarar yerl olmadugi takdirde gayri yerde eken reayadan ik! onda almak havt-i na-ma'rurdir.» (12)

(6) BARKAN, bmer Liltfi : Edirne Asked Kassa:ml'na ait Tereke Defterleri (1545-1659); Belgeler, C. III, say: 5-6, 1966, T. T. K .. Yyn., Ankara, 1968, s. 50-52

(7) BARKAN, b. L. : ... Tereke,., s. 48-49

(8) 1. U. Ed. F. D., C. XII, sayi 16, Eyliil 1961. S. 31 (9) T, H. 1. T. M., C. I, 1931, ozelllkle s. 64

(10) AKDAG. M. : Osmanli Imparatorlugunun KuruIu:;; ve ... , s. 350

(11) BARKAN. b. L. : XV ve XVI nCI Asirlarda Osmann imparatorlugunda Zlral Ekonomlnin Hukukt ve Mali Esaslarl, s. 22

(2) BARKAN. b. L. : ...... Zlrai Ekonominin Hukukl ve

Mali Esaslan. s. 22

122

123

II

(')rnegin, tarlhi ve gtdenlerln klmliklert belli oldutu j~ln blrcoklari arasmdan, 1589'da Saray adma Hasan ve Mehmeri adh iki ktslnm, karsihgrnda baska mallar almak ilzere 14,5 yilk ham ipekle Venedik'e gUmi:;; bulunduklarmi belirteIhn. (16) Venedlk ile yaprlan ticarette satrlan mallar hububat, baharat, yapag), ham ipek, pamuk, sot, deri. kUrk, sap, balmumu, kenevlr: satin annan maHar Ise yUnlil ve Ipekli kumaslar, kaglt, baku', kalay, cam esya gibl :;:eylerdir. (17)

ingilizler ile de tlcaret, ingilizlerin glrlslmi Uzerine ilk kez 1553 yrlinda baslarmstir, (18) Ancak, otekl bazi ulkeler He tlcaret tllskllcrt cok daha eskilere gltmektedir. 6rnegln 1481 yihndu DubrovnikElere bazi gumruk ayrtcaliklari tamnrmsti. Dubrovnlklllerin yalmz bir defada 840,000 akcellk mal getlrmts 01- duklan dusunulurse bu kUCUk iilke ile ticaretln oldukca geniljl kapsamli oldugu kendlligtnden anlasilabilir. (19) Ruslar He yapilan ticaret de XV, yUzyIlda baslamrs bulunmaktadir. (20) Bazr ... yasak» ve ... hukum-Ierden de hang! iIlkelerIe ne gibi kosullarla tlcaret yapIldlgl anlasilmaktadir. Nitekim «Bursa'da alan GiimrUk Yasagt Hilkmi»nde:

Kaldl ki bUytik clftliklerde iicretli i;SCi de calistmlmaktadir, Bu durumu belgelemek lcin buraya bu konuda yapllml$ bir i;S akdlnl alahm:

«Vech-i tahrtr sicil oldur kl, karve-t Buldu'da saki!"'! alan Ferhad Begin kethudast olan Mehmed Kethtida karye-l mezbtirede sakin alan Hamza'yt mezbur Ferhad Be~e uerete ilC yiiz akceye nefsini tcareye dutub kayd-I sleil olunrh.s (13)

Smtfsal avmsmu etkileyen bir baska alan da «tlcaret» ttr.

Bu alanda, Osmanhlarm SelC;uklulardan hie de asagr kalmadiklarmt gortlyoruz, Nitektrn Venedik'de bulunan «Fondaco del Turchi» adlt yap! (Fondaco:::Kervans'lray) tlcaret amaciyla Venedik'e gelmls alan TUrk tactrlerf nln kaldiklarr ve rnallarim depoladiklan bir yerdL Boyle blr yap:nm varhgr. blze, genelllk . Ie samldigr gibi, Osmanli illkelerine vabancilann gellp ticaret yaptiklari, ancak TUrklerin bu illkelere gitmedikleri gortlstlnun kuskuyla karsilanmast gerektlgint bellrttr. CilnkU bu yap!, Osmanli taclrlertnln. onemti bir tlcarst merkezt alan Venedlk'de yuzyillarca «blr koloni teskll ederceslne yasadiklarrm» (14) kanrtlamaktadir, i$in gert;egi boyle olmasavdi Venedik He yapllan 17 Ekim 1513 tarihU «ahitname»'de ;soyle denUmesine gerek duyulmazdi:

«", muslumanlardan ve haracguzardan ve Venedik'den ve Ceneviz'den ve Saklz'dan ve gayri yerlerden gelen tacir kartr getUrOp satduklari kurnasdan yiiz akca gUmri1k ala ve kurnasr satduktan sonra gerU

« ... ve Venedik'den bir ktrnse geliip benlm mernalik-i mahrusemde bir kimse ile satu-bazar etse, akeesln tamam eda etmedin hlyle ile kacup gider tse, 01 kimse bulunursa ki benim hukmt hUmayunumla varup talep oluna, satnbtne rizki alivereler ve bo nlm memank-t mahrusemdem bir klmse varup VBnedlk'de bir kimse ile satu-bazar IdUp akcesln ta mam ede, etmedin hiyle edtip kaeup geldilgti sabtt olur lse ben dahl ahvtrem.s (15)

(16) TURAN, f;, : Venedik'de TUrk, .. , s. 253 (17) TURAN,.s, : Venedlk'de TUrk ... , s. 254

(I8) Bu konuda bkz. : KURAT, Akdes Nimet : Ttirk-inglliz Mtlnasebetlerlnln Baslangtcr ve Gellsrnest (1553-1610) D. T. C. F" Yyn. Ankara 1953, s. 10 vd, ..

(19) DALSAR, Fahri : Bursa eer'! Mahkeme Sicillerine gl:\re Selim L'm Dubrovnik Cumhuriyeti lIe yaptlgl muahede; «Tarih Vestkalaris , C, II, savi 12, Nlsan 1943, Belgenin metni tetn bkz. s, 412-414

(20) Bu konuda bkz. AYDIN, Haki : XVI. Yilzylim Ikmct Yarlsmda Osmanlt - Rus Ticari ili:;:kiIeri; B, T, T. D., C. IV. saYl 20, s. 28 vd.,

(13) BARKAN, 6, L, : ...... Tereke ...... , s. 58. Ayrmtlll ::'iigi icin aym yerde s. 54'e bkz. ..

(14) TURAN, t;;erafeWn : Venedik'de TUrk 'I'Icaret Merkezi; Bell" C, XXXII, sayr 126, 1968, 5.247

(15) TURAN,.s, : Venedik'de TOrk ... , s. 250

124

125

alub gldecek olursa gerU yUz akcada ti~ akca gUmrUk ala ... ~ (21)

saravlar» ne Ise, Osmanli Ttirkiyesfnln iktlsadi hayatmda da ekanan hanlarr» odur.» (24) Bu hanlardan Bursa'da bulunan Seb;e Kapam 1485 yilmdan baslayarak lie YII lclnde bugUnkU raytc ile 4.000.000.- lira kira gettrmlstir kl bu kim miktari bu handaki tlcaretln kapsammm genisliglnl karntlar. (25)

Ticaret alamnrla da, toprak sahiplerml mcelerken gordugumuz gibl, asker kisllertn ve bunlann yamsira otek; devlet gorevlilerinin tacrrlesttklerl gozlemlenmektedlr. Nitekim D'Ohsson «tic aret- kon usuna degtntrken sbyle demektedir: « ... her sminn Herl !,cienJeri hep ticaretle ugrasir, Eger ielermde ttcaretle ugr;l~rll:IYI kli~:iimSeyenier, yahut tster cekingenlik, ister cehalet yU"Undcn olsun, tlcaretten anlamayanlar bulunursa, onlar da sormayelerinl bu tsten anlayan blrine emanet eder, bu suret~e yapilan ticaretten muayyen blr kar ahrlar.s (26) Yenieer1lerm ticaret ve endUstrl yasantrsmda ne gtbl bir rol oynadtklarma llerde Yenio;erlleri ayri bolum olarak Incelerken de~inece~iz. Bu nedenIe burada bu konu 1Ie Ilgill bazi gene! ornekler vermekle yetrnlyoruz. Ornegin f;leyh All Efendinin mallart arasinda sunlar bulunmaktadir: 126,5 kiyye kalb kahve, 19 klyye fmdik kahve, 113 kIyye duhan, 26,5 klyyE mazi, 6,5 klyye suker, 16 klyye arak sabunu, 1 klyye karanfli, 1 klyye timur-hindi, 200 dirhem kara gUnltik, 30 klyye hmna, 3 htizme cereeve k{lg:Idl.., Bu liste seyhin bir taclr oldugunu belgeleyecek niteUktedlr. (27) Uzuncaova Haskoyii kadisr Mehmed Efendinin malvarligr arasmda da bir ciftlik, 2 kantar sadeyag, 105 okka peyn1r vardrr (28) Asker bir kistolan Seyyid Hasan 597, 757 akce tutarmda . mlras birakmisnr. Bu tereke!cinde eesttll dtlkkAnlar, 61'1 kirmtzi ve 26'SI san sahttyan (kl 3,835 akee tutmaktadir) , der! I!;\leri ug rasan esnaftan 120.000 akce alacak, ve avnca blr 37,~00 akcellk baska bir alacak ... (2~) Mtlderri.<; Ahmed Efendi rse gereekten ilgme bir malvarhgi birakmis arkasmda (30)

(24) AKDAG, M. : TUrkiye'nln iktisadi..., C. II, s, 185-186 (25) AKDAG, M. : Tiirkiye'nin ikt!sadL.., C. II, s. 184 . (26) D'OHSSON, M. de M. : 18. YUzYll Ttlrklyesl'nde Ol!

ve AdetIer; Qev. Zerran Ytlksel, Terctlman 1001 Temel Eser, s. ]32

(27) BARKAN, O. L. : Tereke ... s, 61-62

(28) BARKAN, 6. L. : Tereke .. , s. ti2

(29) BARKAN, O. L. : Tereke s. 62

(30) BARKAN, O. L. : Tereke , s. 62

denilmektedir.

Ancak, bu belirtilenIerden daha onemllst ulke iclndekl tlcaretln ve ticaret amaci lie yapilan urettmln niteUk ve kapsarmdir, Ornegin daha XV. yUzYllm ortalarma dogru Bursa'da !OOO'e yakm Ipekli dokuma tezgahi bulundugunu billyoruz. Bu nedenle Bursa, uluslararast bir ticaret kent! durumunu alnusnr, Bursa'da lpek ahsverlstrnn yapIldlgl ve blr borsa yaprsi dlyebilecegtmlz Ce!;\itli hanlar kurulmustur, Ornegtn 1490'da II. Bayezid «Koza-Han» diye amian ham vapmisnr, Bu gibi hanlardan otekl unlu olanlari ise «ipek-Hanu, «Kapan-Hanu, «HaCI lvaz Ham), «Mahmud Celebi Ham», «osmanoiku Mehmed Pasa Kervansarayt». «Mahmud Pasa Hams'dir. Her YII t;eSltll kervanlar, Bursa'ya lslenmek ve satilmak uzere ipek getlrirlerdi. Bir fikir verebilmek Icln 1467'de $amAhili AbdUrrahim adh taclrin 1100 okka Ibrlsim getirmls oldugunu belirtelim. (22) Ayrica 1485 yih dolaylarmda Bursa'da ilt; yll Iclnde 1,010,526 kg. 336 gr:llk bir ibrlslm tlretlldigtnl blllyoruz. (23) Ipek sansi leln kurulan ve blr pazarlama yeri gorevi goren bu hanlar, «Kapan ham» adiyla arulrrdt ve herblr! beUrU blr malm toptan oIarak satismm yapIldIgl yerlerdl. Bu Hanlar, onlarr yaptrranlara bityUk gellrlsr saghyorlardi. Bu nedenle de varlikh ktstlerin yam sira basta padlsah ve vezlrler olmak uzere devlet bUyUkleri d·~ ~Kapan Hanlari» yaptlrffil~Iardl. Prof. Dr. Mustafa Akdag'm deylslyle, «Seleuki Ttirkiyesi"nin Iktlsadi yasantismda «kervan-

(21) ANHEG GER , Robert - iNALCIK, Halll : Kanunnilme-l Sultan!: Ber Mucebname ve Kanunnameler; T. T. K., Yyn., Ankara, 1956, s. 40-41. Buna benzer baska ornekler leln ozelllkIe bkz. : «f;lUnit'i gumruk-I istanbul hUkm-l snretb , s. 47; «istanbul ve Galata GUmrng! hitkm-l suretb , s. 49; «Kanunname-i gUmrtlk. fi senetl site ve sittln ve semamtme», s. 78, «Samsun ve Sinop tskelelert gUmriigiinit beyan eden, s. 80 ...

(22) INALCIK, Halil : XV. ASIr Sanayl ve Ticaret Tarlhll"!.e Da!r Vesikalar; Bell., C. XXIV, sayi 93, Ocak 1960, s. 50-54

(23) AKDAG M. : TUrkiye'nin iktisadi..: C. II, s. 188; Genel olarak, XV. ve XVI. yUzylilarda endtlstrlnln Avrupa'daklnden hie de a!;\agl kalmadigt hakkmda da bkz. s. 170 vd.

126

127

Nefti rerace, oa-post-i sammur, Siyah rerace, ba-post-i sammur, Ye:;,;U euka kUrdiye

Siyah terace ba-post-i sammur Altun kusak, 24 mlskal, n 205, Sof ma'a post-vassk

Kebir kaltce

Sim kine

Qatma yorgan

Yagmurluk ma'a kebe

695 slkke-I Hasene, fi 120 965 keblr gurus, fi 80

30 Zolata gurus, fi 50 Hurde akce

SahihU'l-'ayar Osmanl, fi 10 Der-ztmmet-t Ayi:;,;e Hatun Beyaz Urfa bezt

Krrrnrsi Dtyarbekir bezt Bursa catrnasr kumas

Bursa dolamasi kumas

AI ipek

Pengamlz Londra cuka Hav

~amatlr 10k

[II

degert 5.200 akce

» 6.350 »

» 1.000 »

» 4.600»

» 4.920 »

» 2.700 »

» 1.900»

» 3.000 »

» 3.300 »

» 1.000 )

» 83.400 » » 77.200 » ~ 1.500,. » 89.540 » » 85.600 » » 30.000 ,. » 5.000 ,. » 27.750 » » 8.260 » » 23.820 » :P 3.220» » 18.000 » » 20.900 »

,. 4.270 »(31) (32)"

Os:nanh Imparatorlugunda halki somurmenln bir baska vontemt de faizcilik ve bunun turevlert olmustur. Ellerinde kapita I toplanmrs kisllerln bu kapltallerinl faiz karsiligmda ya da otekt yollarla isletmege vermeleri, Islam dinlnin faizclllgi yasaklarrus olmasma ka rsm , yaygm bir uygulama alam bulmustur. BOyJelikle. zaten zenglnlesmis bulunan kapital sahlbi bir srrur. daha da zenginlesrnistir. Bu gibi klsrlerin e!lerinde blrlkrnis pnralaruu hlcbir emek sarfetmekslzin arttrrmalarirun basIlea ue biclmt bulunmaktadir,

[ - Falzle para vermek... Faize verilen ana para bore olaruk g6sterilmekte, ancak faiz tutari da, yapilan sozlesmede sanki satilnus bulunan bir maim bedeli Imts g ibl belirtilmektedir ve bu faiz soalesmelerl kadilarin araciligr He yapilmaktadir. OrneiHn faiz tutari vuzde yirmi olan tipik bir sozlesme Soyledir:

«Veehe-i tahrir oldur ki Kariye-I Esekvlranmdan Elhac Slnan Bin Kemal meclls-t ser'e bileslnee Kariye-I Kemerden Mehmed Bin isa Bezlrgam Izhar ediip Stiyle dedit kl sene 928 Oemazlytllahtrlntn gurreslnden (1522 Nisam 28'lnden) 8000 akee karzdan ve 1600 akce kumas pahasmdan akeem var, Bir YII vade ile tarih-i kitaptan dedikte merkum Mehmed mezbur Elha.;; Sinan'l kelarmnda tasdik edUp mezkur Elhhac Sinan talebiyle stclle kaydolundu.» (33)

2 - Baska bir ytintem de, kapitalin «miibadele»ye verllmcsiydl. Buna gore, kapltal sahlbl, parasiru, Isletecek birine kendisine de belirll bir oranda kar saglamasi ve ayrrca bir mtktar da faiz odenmest kosuluyla veriYordu. Ornegin. Tannverml!;loglu Hasan admda birl, Abdullah oglu Hasan admda baska birine bu yolla 17.000 akce vermtstt. Buna karsihk kendisine 6200 akceltk bir kar ve 1500 akee tutarmda da fatz Odenecektl kl, bovlece kapital sahibinin parasmi isleterek yuzde 45 oranmda bir eikar saglayan borclunun Ise, kendlslnln de kar etmesl Ietn bu kapitah yatlrdlgl yerden bir vurgun elde etmek Isteyecegi

Bu ornekler blze genis halk kitlelerl uzerlnde hangt sirurtan klsllertn bulundugunu gdsterrr, Burada dlkkat edecegtmiz nokta, bu donemde halkla ';;lkarlarI causanlann btr btilUmiinun asker-sivil biirokratiar oldugudur, Ne var kl, bu crkar cansmasr bu kisilerln biirokrat olmalarmdan degil, takat tactr ve eag-mm sanayicisi durumuna gelmts bulunmalarmdandir. Bu nedenle de aydm ve halk cehsktstntn uzak kokenlerl nasil aydmlarm sunnt tdeolojlye sahlp cikmalarinda bulunuyorsa, burokrat halk celtsklslnln kokenlert de biirokratiarm blr bolumunun tacirlerle bzdesmelerlnde bulunsa gerektir.

(31) BARKAN, 6. L. : ... Tereke ... , s. 63

(32) Buna benzer baska ornekler icin aym eserln s. 63 Yd. na bks, ..

128

(33) AKDAG, M. : Tilrklye'nln iktisadi ve ... , C. II, s. 207

129

ve bu amaela hareket edecegim avnca benrtmege gerek yoktur. (34)

Falzeilik, Osmanil dUzeninde gercekten karli bir i~ti. Ornegin Larende'de oncelert kasaphk yapan Moytapoglu Mehmed adh blri, sonralari falzle para vermege baslarms ve bu yolla 4.000,000 akeeye yaklasan bir kapltal elde etmistl. (35)

3 - Kapital sahiplerl, ayrica koylUntin parava en cok gereksinme duyduklari anlarda, yam harman zamanma degin olan donemde, kendilermt bore vermis gibi gostererek, bu koyluntin tirtintinti tarlada, bagda..; Iken ucuza kapatiyorlardi, Bu Islem, bore olarak gosterildigi i~in, eger bu arada urun teter olursa, koylti, bu parayi gene odemek zorunda kaliyordu. Bu yonteme ise «Seiem» denilmekteydt. Boylelikle koylU lki avn yolla sornurulmus oluyordu. (36)

Bu duruma gore, Ulke i~indeki ekonornlk iktldar bUy Uk toprak maliklerinin, tactrlerin, tefecilik v.b, gibl yoUarla paralariru isleten kapital sahtplerlnln elinde bulunuyordu, Siyasal iktidar ise, her nekadar belirli bir bUrokrat cevrenln elinde tmis gibi gozukmekte Ise de, blrcok bUrokratm toplum it;indekl gercek statusu onun toprak agahgl va da tacirhgt lIe behrledlgtnden, bu antamda dahl ekonomlk ve slyasal iktldar odaklan arasmda tam bir cakisma gorulmektedtr. Ne vat kl, ornegln «Tefect - Beztrganlik, altta guresen kurnaz pehllvan oldu. Devlet 'Hmflarmm [:::: bttrokrat suunn 1, eskls1 glbi, astiklari as tik, kestlklerl kestik gorunmelerlne ses cikarmadi.» (37)

bir vergllendirme duzent soz konusudur. Burada «gents anlam daki verg» derken, vasal olarak konulmus vergtterin vamsrra egemen cevrelerce halkt.an fiilen ve t;e!.'itli adlar altmda topla nan verg ilert soz konusu ediyoruz. Kaldl ki halkm vergt kar~t sindakt tutumu da bize reayada «tevlete vergt vermek inane vertne, ehl-i orfe soyulmak kanaatienm yerlesrnls bulundugum gosterrnektedir. (38) Ancak, haksizlik herseyden once kentli v' KoyWnUn, vergHendirilme bakrmmdan kar~llIkli durumlarindr gorililir, Koylli vasal olarak kazancimn en az yUzde 20'si ora runda vergt verirken, kentllnin en (,ok verecegt vergi yUzde 10'\ zocmtvorou. (39) i~letmel{ tcmverllen kapital tse hie vergilen (J i ri J In iyord u, TUrkl Uglinti ken tl intn terslne, nasil bozulmadar korumus olduguna daha once degtndtgtmlz Anadolu koyliisU kazuncrru egemen cevrelerle paylasmak bakrrmndan, gercekte bu haksizhgm olusturdugu kosullardan cok daha gUO; kosullai altmda bulunuyordu, Ornegin is t anoul , Edirne ve BUrsa gi!l bliyUk kentlerin ve saray ile kamkullarinm gida gerekslnmelerinl karszlarnak ve srk sik gorillen kltllklarda bir onleme olmah iizere kovlunun elinden tohumluk ve kendi klsisel gereksinmeslnln dl~mdaki butun bugdaya devtetce dil~tik fiyatla el 'konul· mast voluna gidilmesi genel blr uygularna durumundaydi, Ancak, bu el konulma sirasmda devlet gorevlilerlnin gorevlerin; kottiye kuUanmalan, rusvet almalarr, tiirlii yolsuzluklar yap· rnalarmm yam sira bu Jururndan blrtakrrn flrsat~l1arlli yarar·

IV

(38) AKDAG, M. : ceuu isyanlarl, s, 162

(39) «KoylU He sehirli arasmdaki bu esltstzligtn nedeni elbette insanhk tarihinln cok eskilerine kadar giden btr stvast dogus ve kurulus isldlr. Devleti ve hukumet idaresini sehir toplulugunun olusturmus bulunmasi, koy toplulugunun bu Iste ~ehlrden gelen slyasi gtice uvruk olma sekllnde boyun egmesi. koylUye 'raiyyet' adim taktirmis, onun 'sahib-I ralyyet'l, yani agasi (blr cesit patronu) tarihi cehrest lIe beliren sehtr giicU, kendi kosullarina gore yarattlgl siyasi duzentn yiirUtUcUsti 01- mustur. (AKDAG, M. : TUrkiye'nin iktlsadi ve .. ., C. II, s. 240- 241) .. Nitekim «TUrk k6yltisUnUn buyttk bir kisrm asirlardan beri actir. Ve ao;hgl bUtUn gavretlers ragmen henuz hanrtemts olmaktan uzak duruyor», (TANKUT, Hasan Resit: Koylerl~iz - Bugtin Nasildir? DUn Nasrldi? Yarm Nasil Olmalidrrj ; Istanbul, 1939, s. 5

Gelisrnis Osmanil toplum dilzeninde de, selo;uklular donemlnde oldugu gibl, vergllendirtlen en onemlt alan, tarimsal UI'~timdir. Bu noktadan baslamak uzere, Osmanillar'da once vergi dtizeninln kendi gereg:i nedeniyle ve sonra da gercektekl ve genis anlamiyla vergi uygulamasi yonunden bUyiik ol~ilde hakszz

(34) AKDAG, M, ; Tilrkiye'nin iktlsadi ve ... , C, II, s, 215-

216

(35) AKDAG, M, : CelaU isyanlarl, s, 37

(36) AKDAG, M, ; Tiirkiye'nin Ikttsadt ve ''', C. II, s. 216 (37) KIVILCIMLI, Hikmet : 27 Mayis ve Yon Hareketlnln

Sllltfsal Ele~tirisi; Ant Yyn., istanbul, Nisan 1970, s. 59

130

131

tanmatan koylflniln yoksullugunu daha da arttmyordu, ornegin XVI. yUzYllm sonlarina dogru Aksaray Sancak Beyinin. Qankm Sancagmda da kadilarm ve adamlarmm halki rusvet vermege zorlayarak az bugday topladiklarr yakmma konusu 01- mustur. Ya da halkm zaten kendi gerekslnmest olan bug-day da halktan almdiktan sonra halka daha yUksek bir Ilyatta gerlsin geriye satrlmaktaydz. (40) Halktan gercek fiyatm altmda ve zorla toplanan bu bugday ve bsnzeri esya Istanbut'a vardigmda ise . ernadrabazlarsm eline geciyor ve boylece yen! bir yolsuslugun konusu oluyordu, (41)

BUWn bu volsuzluklar islernp dururken halk achk ve yoksulluk iclndeydl. Ornegin 1564'de hUkilmete vertlen bir raporda halkm achktan «ot otladiklc n» belirtilmektedir. (42) Ayrica, Osmanll Devletinin silrekU olarak savas lcinde buluurnasr, savaslar sirasmda haiktan alman «avans vergtst» nln tutanm her gOn arttmvordu, Nlteklm bu 'vergi 1485 yilmda ..-hane» basma 15 akce lkcn, 1550'lerde yakla$lk olarak 80 akceye yOkseltilmtstlr, (43) Bu donemln ekonomik ve toplumsal yapismi belgelerden bUyilk bir titizlikle Incelemis bulunan Prof. Dr. Mustafa Akdag, olaylarin degerlendlrrnestnt yaparken sayle demektedir:

lHtini, gecmtste benzerl gortilmemls sekilde biiyil!{ yapl Islerine glrisildigini bilmekteylz. iran §alll Tahmasp'm §irvan valis! olan birader! Eikas Mirza, 1547'de TUrklye'ye srgmarak, istanbul'a geldlgind~, onun sereflne dUzenlenen torenlerde f,!llgmcasma su glbt dokulen akeeler karsismda, kend! osel yasantisi glbl devlet idaresinin de parasizliktan kivrandigmi bilen halk, bu derece israfl 'bu beyhude mesant neden Icabeder' dlye yermls, bu r;eki!,lmeler kendt kulagma kadar giden padlsah da karSlhk olarak : 'Biz saltanatm namusuna duseni ettik' demis Id1,) (44)

«Hazine surekll olarak bos kaldigi, hUkil.met harcamalan vllayetlerdekl mukataalardan, daha dogrusu il hazlnelerinden. toplanrmsmi - toplanmarrusim, son akcesine kadar, bag-Ira cagira getirterek karstlanacak duruma dU!,ltildUgU halde, bu kotii gldle-. careler arandigmda bile gereksiz yerlere para harcamaktan, ya da gellr kaynaklarrru hazinenin elinden erkarici davrantslardan kacirnldigtna delil olacak hareketler gorUlmeml!,ltir. Tersine, padisah haslarmdan blrcok koylerin vergilerinin vakitlara aktanlmasma Kanuni Sultan Siileyman'm devarn et-

Per;evi de bu tsrara degmmekte ve ornegin, « ... bir ziyafet. tertlp edUdi kl, bundan ustunu tasavvur edllernezdt.s demekte, ayrrca Elkas Mirza ve yanmdakllere verilen armaganlar Iem Ise ebunlar bir padlsaha vetecegtnden eok tazla idi» diye belirtmektedir. (45)

Vergi yolsuzluklarr ve vergilendirme y_olu He yapilan hakstzhklar, Osmanh iktidarma karsi Anadolu'da ee!,litli dlrenmelere yol acmistir, Bunlar ieinde ilerde Inceleyecegfrniz Baba ZUnn(in olay: en kapsamli olanlarmdandir. Bu gibi zulum ve haksizhklarrn halkta nasil bir tepki dogurmus bulundugunu belirtmek bakimmdan slmdiden bir tiklr verebllmek icin IU. Mehmet'!n 1596'da ordunun basmda kendisi oldugu halde serere eikmaga karar vermesl ve bu nedenle serer iein Anadolu'dan hayvan, hububat v.b. gibi seylerin toplaninak istenmesi uzerine Anadolu'nun her yanmda halkm ayaklanmis bulundugunu belirtmek yetecektir. Bu avaklanmalarm ilki Turguteli'nde Davutoglunun onderligl altmda eikrrus ve bunun yanmda toplanan halk, serer Icln el konulmus olan mallari geri almistir, §urasl Ilgtnctlr ki, bu ayaklanma sirasmda Davutoglu. Osmanhlarm zulumlert nedeniyle iktidarlarmm da mesrulugunu yitirdigini ve bu nedenle de Osmanh iktidarmm yikilmasi gerektrglnl one surrnustur. (45 - a)

(40) AKDAG, M. ; TUrkiye'nin iktisadl ve .... C. II, s. 392. 401.

(41) AKDAG, M. : CeliHi Isvanlan. s. 51

(42) AKDAG, M. : Osmanh imparatoriugunun Kurulus ve .... s. 396

(43) AKDAG. M. : TUrkiye'nin iktisadl ve ... , C. II, s. 359

132

(44) AKDAG. M. Tilrkiye'nln iktlsadi ve .... C. II, s. 360 (45) PEQEvi : a.g.e .. C. I. s. 145-156. Bu israflarla uem olarak aym yerde ayrmtih bUgl verilmektedtr.

(45 -- a) AKDAG, M. : Ce!<Ui isyanlarl, s, 162-163.

133

~urasl bir gereektir ki, yoneticilerin dogrudan dagruya mali yonden Anadalu halkmi somiirUp ezmelerlnin bir est daha, baska ulkelerde belkl de zor bulunabilir. Bu zulum 0 olr;Uye vatrmstrr kl, devletln kendtst bile bu durumu acikca itiraf etmek zorunda kalrmstir, Bu gereegi en acik blclmlyle Osmanli DevIettnin «adaletnamelers Inde gozlemleyeblllrtz. Bir cestt kanunname alan bu adaletnamelerde, once, yapllmakta alan zulum, daha baska bir deyisle eadaletslzllkler», tek tek saptanmrs ve sonra da bu glbi davramslartn ceaalandmlacagr ongorUimtistur, Prof. Dr. Halil Irtalcik'rn «Belgeler» dergtslnin II. cl1dinde asillari He blrlikte aciklamali olarak yaymlamlS butundugu bu adaletnamelere bir g6z atacak olursak, bu halkm ne gilC gunIer yasarms oldugunu hlcblr xuskuva yer birakmayacak bir blcimde goruruz. Ornegin XVII. yllzyrlda eikarilrms alan blr adaIetnarnede (46) once koylUnUn sipahilere kars: alan ve eadaletll» savilan bazi yuktlmlukleti siralanmakta, bundan sonra da bunlarin dismda sipahilerin baska Isteklerde bulunmamalan gerektlgt belirtilmektedir. K6yliiniin sipahilere karst yukumlilliiklerl olarak sunlar gi:isterilmistir : koylerine gelen sipahileri koyliiler Ucr':'~.iz olarak tiC gun sUre ile kanuk edip agrrlamalari. bu slpahl'ciln hayvanlarma bakip onlari beslemelert, slpahtnm buvrugunda bekleyip kend! ISlerine gitmemeleri gerekrnektsdir. Sipahl isterse, koylOler ona bir ev ve blr de ahir yapmahdrrlar. Tarlasirn da ekip blcmelldlrler. Avnca slpahlnln mallart Icin btr anbar yapilmasi. malmm pazara tasmmasi da zorunIudur. K6yIii bunlari yerine getlrrnezse slpahl ona dayak atabilecektir. Bu zorunluluklar yalruz kendi timarinda oturan sipahl tctn de degildir, burada herhangi bir sipah! soz konusudur. iste biltiin bunlar gecerll duzentn gerekleridir. takat slpahiler de koylerde lie glinden cok kalmamah, koylillerin evlerine zaria glrmemelldirler.

H. 947 tarihli bir baska adaletnameds ise (47) beylerbeyllerin, sancakbeylerinin, kadilann ve naiplerinin. voyvodalarin, trmar-zeamet sahiplerinin ve oteki mal-murk sahib! ktsllertn,

narh flyatmdan dustlk olarak odun, ya~, bal v.b. gibi mallari zorIa koylllIerden aldiklari anlasrlrnaktadir. H. 1005 tarihli blr baska adaletmirne (48) konuyu daha tyi aydmlatacak nitellktedir. Bu adaletname, Kapikulu Ocaklanndan sipahtoglanlari, yenicert v.b. gibl asker klsllerin, gorev ve sitatlanm koti1ye kullanarak koyleri dolasip k6ylUierden nasilzorla mal ve para tapladiklarim anlatrnaktadir. 1018 tarlhli adaletname lse (49) bu kapikullarrmn zulumlerint daha bir avnntih olarak aeiklamaktadrr: Kapikullari kenduertntn yolsuzluklarma karst koyan koylulere dayak atrnakta, grup grup topianarak koyltilerin evlorme zorla glrmekte, burada koyliilerin klZ ve oglan cocuklarrrn zorla yanlarma getirterek zevklerlne alet etmektedirler. Ute yandan adaJetl uygulamakla gorevll kadilarin ve bunlarm adamlarmm zulumleri Ise askerlermkinden hig de asagr kalmamaktadir, (50) (51) Yukarida sozli geeen adaletnamede bIr ver-

(46) :iNALCIK, Halil : BelgeJer D., C. II, sayi 3-4, T. T. K ..

Yyn., Ankara, 1965, s. 135 vd.nda belgenin tam metnl, s. 68- 69'da belgeye Iliskin aetklamalar.

(47) iNALCIK, H. : aym yerde, s. 110'da belgenin tam metnt, s. 70'de belgeye iHskin aciklamalar.

(48) iNACIK, H. : aym yerde, s. 121'de belgenln tam metni, s. 70-71'de belgeye ilisktn aciklamalar.

(49) iNACIK, H. : aym yerde, s. 70

(50) iNALCIK, H. : ayrn yerde, bu durumu belirten adaletname mettnlerl, s. 110, 123'de; aeiklamalar, s, 72-78'de.

(51) Kadllarm zulmiinil gosteren blr baska beige: {<Qarum kadisma bukum ki:

Sablkaa Takat kadisi sudde-t saadetime mektup gonderup darendegan-i terman-i humavun kasaba-i Tasya ehallsi meclls-I ser'e gelilp Tosya kadisi Hasan kendO hallnde olmayup zallm ve murtest olup hllaf-r ser' fukaranm kismet ve huccet ve sicil devu akcelertnl aldugundan gavn bundan akdem mlrliva alan Hasan lIe yekdil ve yekcihet olup be:;lyiizden zivade reavanrn katline bats olup ve fukaradan ilCytiz akce aldrrmaga bais olup ve nicesinl kendilsii alup ve Pmarbasi nam mahalde blr maktul bulunmagla kasaba-i mezbure Iclnde mahalle halkmdan keslf narmna elll bin akce alup ve Kazyakasr nam kariyede Seydi Ali nam klrnesnenln evi iizerlne yikilup hatunu fevt olmagla otuz kurusunu kendttsu ve yirm! kurusu ehl-i 6rfe aldirup ve Kitcflk nam klmesne fevt olup veresesl ciimle kibar olup kismet talep eylemezte iken cebren bin kirk akcelerini alup ve HacI Ibrabtm nam klmesneden hticcet tmzasicttn altlytiz akce alup ve Abdurrahman nam emred oglani baktre kis tasarruf etmlssln deyu sabit almadan yirml sekiz kurus alup ve Haci Fethullah nam

135

134

de ~oyle denilmektedir: « ... her dlyara beylerbeyi ve sancakbeyl nasb oiunuu her blrlne miistakil haslar tayin olunmaktan murad, vllayet uzerlne cikip cern' -i emval eyJeylp rnemleket ve vilayeti vtran etmek icm degtldlr.s

Kamu diizeninl kollamakla gorevll asker-slvll bOrokratlar, varhkli kimselerle brrleserek Anadolu halkma I~te bOyle zuli.im etmlslerdir. K6ylii, onlarm gozunde, kendileri gibl bir insan deglldlr. Q, kendistne ne yapilsa, bunlara katlanmasi gereken ve bir kole kadar bileInsan haktari tamnmarms bir varliktir, Boyle olmasavdi 1565 tarihli adatetnamede (52) «Kudretlo. olan klmselers ln koylulere kartlarim zorla bosattmp bu kadmlarz zorla gene baskalari lIe evlendirmelerinin soz konusu edilmesi baska nasil aerklanaoihr?

i§te, CIgmndan eikan bu durum karsismda XVI. yUzYllm so nunda hiikUmet, bu glbi yolsuzluklara karsi halkm dlrenme hakkmm otdugunu acikca bildirmek zorunda kalnnsnr. (53)

(54) Nitekim reaya, ktiylerine gelmek isteyen resmi klsllcre kar~l stlahla direnlyor ve onlan k6yierine sokmamaga cah~lyorduo (55) (56)

v

BUyUk toprak sahibi, tactr, faizci burokrat olarak halki 50- yan onun yoksullugunu dayarulmaz blr duruma getlren bu egemen suunn Uyelerlnin klslsel durum ve malvarhklarma bakarak. osmanti toplum di.izeninde Anadolu TUrk koyllisO ile halka

(54) «Osmanh Hukukunda Zulilm Kavramis adh denemesinde Dr. Ahmet Mumeu, «Zuliim Suclan»nm blr avmrmru yaprrusnr: A - Halktan kanunsuz maddt ctkar saglamak: a - Kanunsuz vergl toplamak, b - Oevre cikmak, B - Zor kullanmak, C - Sahteclltk ve dolandmcihk yoluyla zulum, 0 - E:;:klya ile isbirllgi, E - Irtikap yoluyla zulum, F - Zuliim suclarmin dlger r;e~ltleri. (A. "0. H. F. Yyn., Ankara 1972, s. 12-20.

(55) Boyle bir olay hakkmda bkz. AKOAG, M. : Celali isyanlari, s. 157

(56) KoylUnun bu donemdekt durumuna deglnirken Hasan Resit Tankut su gbzlemde oulunmaktadrr: «Kervan yollarirun Anadolu'yu birakmasr Anadolu kovlerl lein buytik blr felaketti. Fakat relaketm ondan daha btiyiigU 16. Asrr Osmanli rlcalinin beylnsjztiglnden gellyordu. Onlar ne yazIk kl, Sokullu (1547-1579) devri ricalmln kiymetmde degildi1er. Ne cogratvadan, ne tarihten. ne de ekonomiden anliyorlardt. Birer gtil gibl solrnaga baslarms olan sen, sakrak ve bahtiyar TUrk kovlerlnin derdine derrnan aramak hatirlarmdan bile gecmiyordu. Onlara para Iazimdi ve Anadolu artik para veremiyordu. Hazine bosaImca ilk tedbir olarak Anadolu tirnar ve zeametlerlnl zaptetmege basladilar ... BJl yUz bin slpahinin birdenblre basibozukIastrgiru ve artrk istihsali birakrms oIan koy halkma saldrrdigrm dU$Uni.lntiz. Dcer beser yiiz ath hahnde stpahi mntrezelen koylere dagihvor, evlere yerlesiyorlar, kovlunttn nzkma ortak oluyorlardi. Zaman, slpahlnln asil duygularmi, koyiUnun uliivvii cenabirn asmdirdi, KoylU verrnemege, 0 da zorla almaga basladi. Miicadele bidayette sessiz fakat cok feci Idi. Mukabil korunrna teskllati kuvvetJenlnce bu feeaat, derecesini arttmyor ... Slpahi, Levent, Saruca, Deli taltelert ile kaprdan olmus serseri

kimesnenln blr hUccet aukoyup lmza eyledum deyu alti yUz akeesini alup Karaterek nam karlyeden muteverra Haci Musanm veresesinden mukaddeme krsmet narmna altmis kurus kismet almisken haliy:'t cebren tic bin akcesini dahi alup ve Hac! Mahmut nam kimesneden kannaasm sabikaa vaSIZ imis deyu onbes kurusunu alup ve pazarbasi Ibrahtmden eksik satrrnssm deyu iit; bin akcesint alup ve Htzlr nam kimesne revt olah on ytl olup asker! iken resm-I kismet narnma UCyUz akce alup ve Kavak nam kariveden bir hatun Iki sagtre kizr ile cesmeden su anr iken yere yikihp fevt olrnagla keslt namma on bin akce kendU ve otuz bin akce ehl-i orr:e aldrrup ve ham basma reayadan beser kurus alup cern edUp ve rtlsvet almadan davaya mubaseret etmeyUp bundan akdern ayan-l vllavet mahzarlar gunderdlklerinde teftill edUp eshab-i hukuka haklarim ahverdikten sonra sicil edUp arzeyleyesin devu emir verllmls lken amel etrneyUp hakk-l fukara almmadugm arzeyledikte mukaddema vertlen ernri muclblnee amel edtip rukaramn hakkmz ahveresin dahi vukuu tlzertne arzeyleyesin devu Ahmed cavus mubaseretl lie hukrn-u serif yaztlrnistir. 15 zllkade 1008.» (AKDAG, M. ; caau Isyanlarl, s. 270-271 'de ).

(52) INALCIK, H. : avm yerde, s. 99'da belgenin tam metnl, s. 84'de belgeye Illskln aciklamalar.

(53) Bkz. AKDAG, M. : ceuu Isvanlan. s. 150-151.

136

137

yabanci bu egemen cevrelerm nasrl karsi kar§lya gelmls bulunduklanru daha iyf anlayabiliriz.

Ornegln, Kanuni Sultan SiUeyman doneminde Irak setertnde serasker kethudasi olarak bulunan iskender Celebi'nin 6200 kolesi bulunuyor ve bunlann giyimi Ietn her yil Trabzon'dan bir gemi yUkti bez getiriliyordu. Bu iskender Celebi, Irak seferine kendisinin tam olarak donattigi 1200 ktsllik blr kuvvetie katilrmstir. (57)

Vezlr-I azamliga 1540'de getirilen ve aslen Hirvat olan Rustern Pasa hakkmda Pecevi, «Bu devlette rusvet! ortaya koyan RUstem Pasadrr. Ama bir defi onun aldig: rusvet ve hedlyelerde defterine vazilan makam sahlplerl aztl ytizti gbrrnezdl. Rti§vet alanlartn da en insaflilarmdan blrl Idl. Bir defa Erzurum beylerbeyi (at bahasi) dive bes bin altin gonderdl. RUstem Pasa bunun tiC binini alarak Ikl blnlni geri cevlrdl ve (Erzurum beyliginin bundan fazlasma tahammtilU yoktur) dedt...» diye beltrtttkten sonra bu pasanin oldilgtinde gerlde biraktig; mallarmm SU hstestnt vermektedir:

Dtilbent KIymetli paralar GUmi.i.s eger Klymetli cevher

Anadolu ve Rumeli'ndeki C;lftlik

»

.. (adet)

"

»

80000 780000 500 33 1000 476 476 (58)

Astar-i dest »

earkh degirmen »

TAHMINt KIYMET 11,300,000

Burada rttsvetten soz aerlrmsken hernen belirtelim kl, Fuzulinln dahi, NlsanCl Celalziide Mustafa Qelebi'ye gonderdlgl slkayct mektuounda «Selam 'verdum rusvet degtlldur deyu almadilar. .. » diye yakmmis bulunmasi. Osmanh Devleti'nde rUsvet kurumunun yayginhguu gostermest vonnnden, hayli Ilgtnc deg il midir (59) (60)

Gtizel yazrlmis Kuran (adet) 8000
Bunlarm altm islemelisi » 130
<;esitli kltaplar » 5000
Kale .. 170
Atlar » 2900
Qesitli hilatlar » 5000
Altm lslemell uskus » 1100
Aba ve vunden yapilrms kumas YUk 2009
Altm uzengt (adet) 130
Qe~itll zrrhlar » 2000
Kulce ve ham gumus tahminen Yilk 2009
AltIU lslemell klhC; (adet) 860
Giimii~lii toIga .. 1500
Gtimti~ topuz » 1000
Yularh deve » 1160 .

Edirne SaraYI Bostancibasrst Sttleyman Aga, malvarligmdan, 8 MaYls 1605'de 1.000.000 akceyt, 19 MaYls'da da 50.000 ako;;eyi vakif ictn ayirtrmstir ki, bu asker klsinln ev ve Ciftlikleri de bulundugu (61) dusunulurse, ne btiyiik bir servete sahip 01- dugu anlasilir. ate yandan, 1550'lerde aslen Portekiz yahudisl

(58) PECEVi: a.g .e., C. I, s. 20 - 21. Pecevl bu listen in sonunda ayrica, «Kilim, minder, dosek gibl c;esitll dosemeter dana baska gi.izel esyalar, tuhaf ve kiymetll takimlar gibileri hesaba katilmarrustir.» demektedlr,

(59) Btl. «(;likiyetname»nin metln ve yorumu iein bkz. KARAMAN, AbdUlkadir: Fuzult - Muhiti, hayatt ve sahsiyet! to. Ed. F., Yvn., Istanbul, 1949, s. 199 vd ...

(60) Katip Qelebi de rusvettn yaygrnhgmdan yakmmaktadir: «~eriatca hararn oldugunun sabit otdugunda sUphe yok iken ve islm degii]tlrerek eskiden glzl! alnur iken 'bunun naztneve ravdasi vardir' deyti aciga vurdular» (DtisttirU'I-Amel-Llslahi'lHalei; Kutip Celebi'den Seo;;meler; Hazlrlayan - O. $. Gokyay, M.E.B., Yyn., Istanbul, 1968, s. 158). «Zamammlzda rusvet almaktan cekinen yoktur.» (MizanU'I-Hakk fI Ihtiyarl'l-Ehakk, 19 Bahis: ayni verde, s. 164). Rti§vet konusunda toplu bilg! icin bkz. :MUMCU, Ahmet; Osmanh Devletinde Rilsvet (azelUkle Adli Rilsvet) A.O.H.F .. Yyn., Ankara, 1969.

(61) BARKAN O. L. : ... Tereke ... s. 39-43

kopuk alaylart -iddialan ve davalari ne olursa olsun- bir noktad~ ittif3;k . edlyorlardi: koyleri basmak, koylliyii soymak.» (KOYLER~MIZ - Bugun Nasildir, DUn Nasildi. Yarm Nasil 01- mahdir?: Istanbul 1939, s, 21-23

(57) UZUNQAR$ILI, t. H. : Osmanh Imparatorlugu Tarihi

C II, S. 354; Ayrica bkz. PEC;EVi: a.g.e., C. I, s. 29 '

138

139

olan Joseph Nassi'nin elinde Ege adalarmdan on adedinin sarap baemm Iltizami bulunuyordu, (62)

Pecevi, Vezir Hasan Pa~aYl ~oyle anlatiyor:

«Vezir Hasan Pasa ... hentiz gene bir erkege gonul baglaml~ IdL Ona da kendt giydigi elblselert glYindirip, kendi bindigi at gibl bir ata bindirir takimlari da aym olur, beraber giderler ve baslarma birer selimi sank sararlardr.. Agalarmdan ve hazmedarhgrndan eikma ikl kapicibasi dahl kendtmn giyindig-i kumas, atlas, camba, seraser diba vahut her ne tse onlara da onu giydirir ... Egri metrtsinde defalarca gordum: kirrmzi atlas entari giyerek dort mu yoksa gaJiba bes mi altm Islernelt, iizerlerinde anka resmt vapnrms kaYI:;: bag-lard!. Bu da onun kendine mahsus bir hal ve klyafetti. Bunlardan heps!nden daha aeaytbl su idi ki; Bagdat Beylerbeyisi lken 40-50 kurusluk gumusten (Kah-I behtst .:::: Cennet Ko:;:kii) admda blr taht vapnrdr, Dzerine de yine ham gilmusten asaclar, yapraklar bahar ve turune gibi meyvalar kovdurmus ve oyle stislemisti ki akillar hayran olur.s (63)

«Al\l:alar Saltanatl» denilen donemin sonunda bu agalar devrilip mallarma e1 konuldug unda ise Yenieeri agasindar; soma gelen Kulkethiidasmda 2.000.000.000 degerinde altin ve gurnus bulunmustur. (64)

Anadolu avaklanrnatanm bastrrrnakla gi:irevlendirilen Nasuh Pasa tctn Nalma:

Zahireden bir dlyara blr senede birkae ae haklm vardikta, reaya ne hale varacagi malumdur.s (65)

demektedir ki, terekeslnden 1.000.000'nu askm duka altmi, blr o kadar kurus, 1058 adet susltt kIh~ (bunlardan yalmz biri 50.000 altm degertndeymls) , 1.100 at, 40 ~1ft som altm iizengi, 1800 deve, 4.000 vuk hayvam, 6.000 3kUz, 5.000 koyun vb. eikrmstir. (66)

Bu denli servet sahibi alan veztrler, pasalar, agatar' Be servet yarisma elkanlar gene resmt gorevi olmayan taetrler. tefecilerdir .. , Nitekim Yavuz Sultan Sellm'in MlSlr seren sirasmda, bir bezirgan, ordunun gereksinmelertni karsilamak tizere devlete 60.000 altin (fllori) bore verebtlmtsttr. (67) (68)

Bu smmn nasil zengtnlestlgtne Ilgine blr ornek de Gelibolu uzcrtnden Rumeli'nden Anadolu'ya yapilan koyun nakli ile llgtlldir. Geeirilecek kovun adedi belli bir kontenjana baglanrmsti ve bu izin ancak sozti gecen klmselere veriliyordu. Nitekim Fatih Sultan Mehmetin halasi Ttirkan Sultan 14.000 bas kontenjandan yilda 23.000 akeelik gelir saglarken, aym padtsahin bir baska halasi cia 40.000 akce kazanmis, oluyordu. 1516'da Ntsancr Bey Hazretlerine 5.000 koyun g ectrmek Icin kontenjan tamnI11I:;:tl. Kadl Vildanm kontenjam ise 3.000'df. (69) (70)

«Ve menasrbi (memuriyetlerl) kisa zamanda dunya garazi lcin tebdil ve vezirllgt srrasinda bazi rnanasibi (memurlyetl) on kere tahvil ettigi olmustur.

(65) NAiMA: a.g.e., C. II, s. 665

(66) Zuhurl Damsman'm, Nalma Tarihi'nin C. II. s. 662' dekl notu, Aym yerde Darnsman avnca :;:oyle demektedlr: eNasun Pasa Gumttlcine'de dogmustur. Yalancihgi, kan dokiicilltigU, yagmacrlrgi, rusvet ve irttkabt ile meshurdur, Rivayete nazaran, yerlne gecebilmek Icin sadrazam Kuyucu Murat Pasayi aehtrletmlstir. Mevki ve para Icln yapmayacagl cinayet yoktur. Birinci Ahmed'ln kizlarmdan Ay:;:e Sultan lie evlendikten sonra btisbiitiin gurura kapihp harsketlerlyle herkesi kendislne dusman etmistrr. Son zamanlarda saltanat makamma dahl goz diktHl:i anlasihyor».

(67) KOQi BEY: a.g .e., s. 43

(68) Buna benzer baska ornekler rem bkz. BELIN, M.

TUrkiye iktisadi 'i'arihi Hakkmda Tetkikler; Cev. M. Zlya, M. E.B., Yyn., Istanbul 1931, s. 131-132, 138, 149, 163.

(69) AKDAG, M. : TUrklye'nin ikt1sadi ve ... , C. II, s. 186-187.

(70) Pararun degerl hakkinda bir fikir verebilmek Icln

(62) BROCKELMANN, C. : islam Milletierl ve Devletleri Tarihi, C. I. 0-3. KlSlmlar); Cev. Ne:;:et Cagatay; A.D. ilahiyat F. Yyn., Ankara, 2. Basrm, 1964, s. 293

(63) PEQEVi: a.g.e., C. II, (1969), s, 289-290. ilginetir kl, bu vezfr Tokat'da Celalller taratmdan oldUrillmti:;:tUr.

(64) 6ZTUNA, Y. : a.g.e., C. IX, (XVII. Asir SonlarI), s, 151

141

140

<Nasrl SamUrUldlik? Sarraflan adh inceiemesinde, Neclbe Sevgen, tumu Yahudi ve Ermen! alan sarrafiann TUrk halkim sornurerek nasil buyuk serve tier edindiklerlnl belgelerle aciklamaktadir, Buraya yalrnzca bir Iki ornek aktarahrn: Darphanenln denetlmlne ilt::;kln bir raporda I?ayle deniimektedir: c .. Ev-

«1560 tari~inde Anadolu'da Yiyecek Maddelerl Fiyatlanm costeren Bir Iran EICilik Heyetl Masraf Defterhnden yarartanabiIlrlz:

velce Yahudi Benyarnin'in bir akce ve bir habbssi yokken, strndl blr - iki yilzbin akceye maltktlr.s (71) (72)

VI

En dil~Uk En razla Ortalama
Nevi Birimi (akee) (akce) (akee)
Ekmek CUt 0,50 1 0,666
Pirtnc batman 10 20 15
Yag batman 30 40 36
Bat batman 25 36 32
Kayun adet 15 40 32
Tavuk adet 2 3 2
Arpa kile 5 20 12
Balmumu adet 4 7 4-5
Clrakyagl akka 5 8 5 Bu -Osmanli DUzeni» Anadolu halkim gercekten pertsan etmtstt, Ce18Ji olaylari sirasmda Anadolu'da bulunan Kemahli rahlp Grigor, cag; tcm ::;oyle dlyor:

«Hak ve adalet ortadan kalkmis olup magdurlarm haklarim arayan ve soran yoktu. hte btitUn Anadolu'yu harabeys eevtren Celaliler ve ayaklanmalar bu padisahm zamarunda zuhur ettL Ve bu yOzden memleketl terkedenlerden sag kalanlanmrz 0 zaman, dan bert gurbetteyiz. Achk, olum, katUam ve yirticr hayvaniarm saldlrl$l glbl dort musibet blrden Erzurum'dan Kars'a ve Erivan'a kadar olan memleketieri istlla ederek istanbul' a kadar yayildr ve halki tarumar ve perlsan ettt.» (73)

1639'da 1. ibrahim'e, verilen Sadrazam Kernankes Kara MUstafa Pasa Lahiyasi'nda bu dlizenin niteltgt bellrtilirken denilmektedtr ki:

«Halen merhametlii padlsahima lazrrn olan reavanm tizerinde namakul tekalift kaldmp memalik-i mahruseys ferman-l humayun lIe tahrir gerek ve beylerbeyilere ve sancak beylerine muhkem tenblh lazimdir kl reaya uzermde devre ClklP kaftan baha

(TURAN, E;:erafettin: 1560 Tarlhtnde Anadolu'da Yiyecek Madde.leri Ftvatlartm Gosteren bir iran EICilik Heyeti Masraf Detterl: D.T.C_F.D., C. XXII, say; 3-4 Temmuz - Arahk 1964 s. 279). Dr. Akdag'dan aldigtmtz su paragraf da hem fly at artislarirn ve hem de degl~ik tarihlerde paramn degerinin ne oldu .. gunu gostermektsdtr ; « ... bir kile bugday (25.5 kg.) 1460'da 3-4 akce olup, 1500 yihnda ortalama rakkamla 6-7'yi bulmustur. 1540 ve I550'lerde 5-6 lken. 1560'larda artrk normal fiyat olarak 1?-12.'.ye ylikseldigi garillilyordu. Demek ki, bugdaYIll yilzyIlllk bir ~uredeki fiyat artisr % 200'tI bulmustu. Koyun satl$larmda da fiyat llerlemelerinin bugdaYlnkine benzedigi dikkat! cekivor. ?er~ekleyin, 1460'da bir koyunun ortalama bedeJi 15-20 akce lken, derece derece yukselerek, 1500'de 25-30'a, 1540'da 40-4S'e 1560'da ise. ytizyil oncesintn dort kat} demek olan 70-80 akceye ula$~u$tl ki, bu da % 300 blr artis demektir. I?eker satislarmda da fryat sevrt $oyle idi: 1460'da 17 ve 1490'da 18 Iken, 1500'de 1O-14'e dusmtis, 1520'de gene 20'ye crkrrns, 1550'de aynt kalrms, 1560'da onemll bir ytikselme He, 26-29'a cikrms idl kt, bunda da pahalrlasma % 70'i geCiyordu.» (Turkiye'nin ikt1sadi ve ... , C. II, s, 369). Aynca bkz. AKDAG, M. : Celfili isyanian, S. 21 vd ..

(71) SEVGEN, Necibe: Nasil Somiiriiidtik? sarranar; B.

T.T.D., C. III, sayi 3, s, 57: Derglnin sonraki sayilarmda avm konunun incelenrnestne devam edlimektedir.

(72) Konumuz acismdan Ilgtnctlr ki, yazar, bu zengtnlesmeierin nedenlne degtrurken «Reayanm, yabancliarm, devlet!n siyaset ve tkttsadiyatr uzerinde bu derece muessir olmalarimn sebeplerlnden bid de, hatta en onemltst, padtsah analarinm Cogunlukla yabanci. meseta Rus, Leh, Macar hatta Yahudi 01- rnalarrdtr.s (s.46)_

(73) ANDREASYAN, Hrand: Bir Ermeni Kaynagma Gore c-rau isyanian: tV-.Ed. F.T.D., C: XIII, savr 17-18, Mart 1962 - Eyltill963, s. 27 - 28.

142

143

ve selametlye ve nalbaha namlyle minba'd bir akce almayanlar dey tip etrar-i memlekete emr-i sertr gttmek lazlmdlr kl reava blr mlktar huzur ede. Reayamn hailed gayet mfikedderdilr. Vezir kuluna tenbih buyurun kl evu dlndar musluman adernler gonderup memalik-i mahruseyl bir hosca tahrtr eyleyup reaya uzermden zulum kalksm, ihmal etmevesun deyU Ikdam buyurun.» (74)

Katip gelebi de bu goriinilmu eizerken ~oyle diyor :

«Yil'mi seneve yakm zamanda tasralar busbutun berbat oldugu tevatUr haddine ermtstlr. Bu saskinligrn bir sebebl, blrkac kat alman vergllerdir. Ve en bfiyUk sebep budur ki, emanet ehline verllmek ve ehilyetsiz ve gaddarm hakkmdan gsltnrnek lazlm iken, butun mansiplar bol bol kim artinrsa ona satmak sekllnde olup, satin alan melunlar 01 maddeden verdigi pis parayt Iazlaslyle cikarup almaga cahsrrken, zaruret bahaneslyle blr baskasma dahl satup 01 vardikta dahl ziyade zulum ve tnsatsiznk eder. Reaya nkarasi iki kata t;lkal'llan agtr vergilertn uhdesinden gelemezter iken, zaUmlerin bu vechlyle zulmune, Insatsrzhgina takat geWrmeyUp alern harap olduguna suphe yoktur.s (75)

IV. Murat'a sundugu risalesinde Osmanh Devlet dilzenlnin ce$itli bozukluklarrru anlatirken, vergl veren halkin Icier acisr durumu icin xoci Bey:

« ... Bu zulme reaya nasrl dayansm? BUtlln millet bu haksizlrgi nice geelrsln? ," Velhasil simdtkl halde reaya rukarasma olan zulilm hlcbir tarihte hlcbrr Ikllrndehlebtr padisah memleketinde olmamistir.» (76)

diye yakmmakta ve sdevlet-I a.lIyyeye faydal! olam soylcmcmeL elimde deg:ib (77) demektedtr,

Belkl burada bu sozlere kanip KoCl Bey glbi «de viet bUyUk Ierts nin Anadolu TUrkilniin toplum dUzeninde hakettigl yel', alabilmesi Ietn t;alI§t1klan samlacaknr. Ne var ki, KoCI Bey glbiler Turk halki tcm gene Koel Beyi'in sozlerl lie $oyle dtl$i1n .. mektedlrler:

~ ... mezhebi bilimneyen sehir ogla01, TUrk, t;ingene tatar, kUrd, eenebt, laz, yorUk, katirci, deveci, hammal, ag:dacl, yolkesen, yankeslci ve diger Ce$itU kimseler ... :I> (78)

¢Harem-l humszuna kanuna avkm olarak TUrk vc yoruk, emgene, Yahudl, dlnsiz, mezhepsiz, nice kal .. 130$ ve ayya$ sehtr oglanlarl glrer oldu .• (79)

Unutulmasm kl, bu sozler bir TUrk olan IV. Murat'a yazlhp veri .. ltyor l Ama bir Arnavud donmest olan Kot;l Bey, aym yazldr ulusta$larma devlet-i aliyyeden dirlik isterken Arnavut halkm: bakmrz nasil ovUyor:

«Arnavut dlyarmda oyre adam vardir kl, onbes ylrml kilica gelir $ebbaz ve cesur evlatlarl vardir. Er kottlsune padlsah mifat edip dlrlik verse, insan yiyen bit arslan olur.» (80)

!ste, Anadolu TUrkUnUn sbmurulmesmi saglayan Osmanl duzent ve bu dilzenin egemen kisilerl, ana clzgileri He budur boyledir. Bu egemen klsller bUyUk bir Cogunlukla, hemen tii - muvle, TUrk degildir ve zamanla Tfirklesmemi$lerdlr de! (81 TUrk olanlan ise, TilrkHlklerini, padisah bile olsalar, unutu: gitmislerdir. ¢Osmanh Imparatorlugu iclnde Tiirklerln Yel'l baslrgnn tasiyan bundan sonrakl bol ilmde tste bu gercegln kamtlarrm beltrtecegtz.

(74) UNAT, Faik Resit: sadraeam Kemankes Kara Mustafa Pasa Lahiyasl; Tarih Vestkalarr. C. I, sar: 6, Nisan 1942, s.

449 .

(75) KATip CELEB!: Dll.stitril'I-Amel-Li-slahi'I-Halel· Sec-

meier, s. 157 '

(76) s. 47

(77) s. 70 (78) s. 43 (79) s. 23 (80) s. 73

(81) «Koo;i Bey'in kardesl HUrrem Bey, DordUneU Mehme' zamanmda Rusya'ya kaerp, Ukrayna'da yerlesmls, Irtidad etmi ve Andrey adint almrstrr.» Zuhuri Damsman, nsalentn basmda ki aciklama, s. IV,

144

I

koyW.sudUr, onlan somuren, onlara zulmedenlerse, bir oncekl keslmde gordilgumtiz, anahatlan He toplumsal kisiliklertnt etzmege I,;ah~tlglmlz k~ilerdlr. Bu ki~iler, Sir Paul Ryeaut'un gozlemlerlne day anarak belirtirsek, her ulustan ve al,;gozlUlflk vo kotulukte en onde gelen kimselerdir, eunktl OsmanlI Devleti bu gfbi klsilere kucagmi acmieur, (3) Osmanli devletintn stvli egemen cevrelerl kendlhglnden TUrk olmayan unsurlardan olus-

maya baslarken, gerek sivll ve gerekse askert yonetiei smir da, bilineli dlyebllecegtmiz bir poliUka ile, «yabanella~tmlmIstlr». Bu gelislrnln yontemli bir durum kazanmasr, Fatlh Sultan Mehrnct donemlne rastlamaktadir. FaUh Sultan Mehmet'in nuL ttmdarlrk doneml, devlet yonetiei sminmn Ttlrkler dismdan uzclllkle sectlmege baslandigr donemdtr. (4) Devlet yonetieileri

Enderun» dan alimyor. Enderun'a ise Turk oImayan, devstrme Kaplkuiu Ocaklarinin secklnleri glrebtllyorlardi. Padtsahtan sonra en yUksek gorev yert olan veztr-I azamhk, hemen hemen hop TUrk oImayanlarm eUndeydL Nitekim XV. yUzyll ortalarmdan, yani Fatih Sultan Mehmet d6neminden XVI. yUzYll ortaIarrna degln gorev yapan 48 vezlr-I azamdan yalmz 4'U TUrk'dur. Bu TUrk olanlari, Karamani: Mehmed Pasa, Qandarhzade Ibrahim Pasa, Piri Mehmed Pasa ve Manisall Lala Mehmed Pasadir. Buna karsilik TUrk soyu dismdan gelen veztr-t azamlara bIr goz atacak olursak SU goruntlm karsnmza elkacaktlr: Ishak Pasa, Eaderun'dan yeti~mistir. Mabmud Pasanm babasmm adi Mihail'dir, anasi SIrp'dir ve Kruseva~'da dogmustur, Rum Mehmed Pasa, daba once de degtndtghnlz gibl Rum'dur, Istanbul' un Turklestlrllmeslne engel olmak ve Karamanogullarr UIkesini ele geelrmege gonderlldlgtnde Turk halkma cok zulum yaprms 01- mak gibi de UnU vardir. Gedik Abmet Pasa, SIrp; Davut Pasa, Arnavut'dur, Hersek-zade Ahmet Pasa tse, Sente Saba Dukasi Istefan Vorlc~is Kosavic'In ogIu, Hersek Dukasi Ulric'ln karde-

-2-

OSMANLI iMPARATORLUGU i~iNDE TURKLERis YERi

Ulkemizin adi olan «TUrkiye», TUrk!;e de~i1, fakat bati dlllerinden aktarilnns bir sozctlkttlr: ve bu sozcuk, tarlhlmlzin ancak yenl sayllabllecek donemlerlnde, 0 da once Avrupalilarm kullanmasr tlzerine, dlllmize gtrrnis ve Ulusal kurtulus Savasi'ndan sonra, Italyanca «Turchi a) si:izctigu, «TUrkiye» bictmmde ulkemizln adi olarak benlmsenrntstlr. (1) Bunun nedenl acik ve kesindir: t;;:unku Osmanh egemen eevrelert, TUrk halkllli nasil ,~6mtlrdtlklerini gordtigUmUz bu egemen eevreler, Turklye'yi bir TUrk ulkesl gibi gormemislerdir. Kendlleri Turk 01- madiklarr ya da TUrklUkten koptuklan leln goremezlerdl de!

OsmanlI Imparatorlugunda, TUrk. bir «azllllik» tir. Ancak, blrtakim etnlk grup haklarma sahlp blr azmlik durumuna bile vukselmemtsttr. Osmanh Devletinln kurulusu sirasinda vonetteileree fzlenen tutum. TUrk halkrrn, TUrk olmayan cevrelerin somurduklert bir azinhk durumuna getirmlstlr. TUrk olmayanIar, Osmanli Imparatorlugu lein TUrk olmadiklari icin yilkselmisler, fakat. «Hicbir Turk, TUrk oldugu ic!n, Osmanh Devletl idaresinde htcbir Imtiyaza malik olamarmstir.s (2) Turk olmayan.ardan hieblrl bu yi1zden blr a~agI1amaya ugramaz, terslne salt bu nedenle itibar gorurken «TUrk» sozcUgu bir asagilama olarak kulla mlrmstrr, Boylece asagilamaya ugrayanlar Anadolu

(1) Bu konuda bkz. OZKAYA, Inayetullah C. ; Osmanhhk I~jnde ve Di1nya Milletleri Arasmda Turk Milletl (Tiirkiye Ttirlt-

lerinin Olusuna Dair Dustlncelerj : istanbul, 1952, s. 203 ve LEWIS, Bernard: The Middle East and the West; London, 1964, s.73

(2) OZKAYA, t. C,; a.g.e., s, 16

(3) RICAUT, Sir Paul: The History of the Present State of the Ottoman Empire ... , 6. Basnn, London, 1686. s. 147-148 (4) AKDAG, M. : Ti1rkiye'nin Iktisadi ve,." C. II, s. 86

146

147

!ildlr. Mesih Pasa, Rum'dur. Devslrme olarak yetl!itirilen Hadlm Ali Pasa, Saray _ Bosna'nm Drozgometva koytinde dogmustur. babasinin adi Dobrestn'dlr. Enderun'dan yeUsen Koca Mustafa Pasa, Frenk'tlr; Dukakinogtu Ahmed Pasa, Arnavut hanedamndan: Hadlrn Slnan Pasa, Dogu-Bosnalr Borovtnic adb soylu blr alledendir. ibrahlm Pasa, Rum'dur; ilginctir ki, bu ThrahIm Pasa Anadolu'dakl Kalender ayaklanmasmt bastirmakla gorevIendlrtlmistir, Ayas Pasa ve L(ltfl Pasa, Arnavut; Hadim SUleyman Pasa, akhadim atasl; R(lstem Pasa, Huvat'dlr. Semiz Ali Pasa Bosna'dakl Brazzo kasabasmm Bragt;lt; sovundandrr. Sokullu Mehmed Pasa 1se, Bosna'nm Visegrad ncest, Rudo bueagr SokkulovlCI koyUndendtr; asil adt Bayo'dur. DaYlsl Papaz oldugundan cocukken kilisede hizmet etmtsttr. (5)

Vezlr-l a.zamll8:a dahl b5ylece yabancllar getlrlldigtne gore, otekl devlet gorevlerlnln kimlerin elinde bulundugunu cikarmak kolavdrr. UIke tctnde durum bu oldug-u gtb], yabanci devletler l1e Illsktlertmlzde de gene TUrk soyu dismdakller gorsvlendlrtlmtsttr. Ornegln 1580 Ylhnda ingiltere krallcesl 1. EUzabeth'e padisahm bir namest fIe blrl1kte Garabit adh blr Erment gonderllmlstlr. ingiltere'ye yoIlanan ilk temsilci ise, Marsilyah d5nme Barthelemy de Coeurs adh biridlr. (6) SokulIu Mehmed Pasa'mn ozel hekimi olan Yahudi HahambaSl Salamon (= Nathan Aschmasl) 1573'de Venedikliler ile yapJ!an bans gorusmelertnde Osmanli delegesl olarak butunmustur. Bu hahambasmm Osmanit devlet buyuklerI lIzerlnde bilyUk blr etklnllgl bulunuvordu ve bu nedenle de bunu 5grenen InglIlz tlcarl temsilcisi WiWam Harborne, Tilrkiye'ye gellrgelmez, Dr. Salamon'u elde etmege bakrmstir. (7) Dr. Salamon'un bu durumu blr rastlantt degildlr, c;UnkU Koprillll, TUrklere guvenmtyordu, GUvensizli~inln en bellrgin ornegtm de, klsisel koruyuculari olarak TUrkler1

(5) UZUN<;ARl;lILI. t.a.. Osmanlt Tarlhi, C. II, s. 529-552 (6) KURAT, A.N. : a.g.e., s. 162-164

(7) KURAT, A.N. : a.g.e., s. 18-19

148

degll, kend! koylillerinden olusturdugu 2000 ki~ilik blr muhanz kltasi kullanmasidir. (8)

Ger<;ekte Osrnanll imparatorlugu'nda TUrkler koylerine slgmlrlarken, saraylar TUrk olmayanlarla doluyordu. Prof. Barkan'm Edirne bolgest tereke defterleri Uzerlnde yaptl~l ve daha once sozU gecen Ineelemeslne gore, saraz mensubu olanlarin yUzde 40.3'u 4Abdullah oglu» yam (Allahm kulus , baska bir deyi~le de, hiristiyan donemleridir. (9) Bunlar yalOlz kendtleri donme olanlardir. D5nme olanlarm ogullan, bu donme babalanmn adlarirn tasiyacagi ictn, bu oramn dismda olsalar gerektir.

Kanuni Sultan SUleyman'm, 1548 Nahclvan seferinden

sonra, 20.000 akes ve daha tazta geliri bulunan dlrliklerin yalmzca yenlc;erilere verilmesini kanunlastrrrms bulunmasi ise, TIlrklerin bu yolla toprak sahibi olmalari olanaklanm da kaldirrms oluyor, bu alam da TUrk olmayanlarin tekellne veriyordu. (9 - a)

HergUn daha cok ezilen TUrk halkr, bu gellslmln karsisma bazan mlzah duygusuyla, bazan da buttm nefret ve kini He t;lkrmsnr, Ornegin halk arasinda vezirlerin sUnnetsiz olduklarrna ve bu nedenle de savaslarda yenik dti~UldUgUne Iliskin, va da Kanun! d6neminde bir divan kAtiblnln divandan Clktlgmda eesir pazarmdan geltyorums dlyerek, tum dIvan Uyelerlnin TUrk olmayan kole k6kenli, yani devslrme olduklarmi irade eden esprlst, bu halk arasmda gUlUOI;lti nkralar olarak anlatilagelmistlr, (10) Ama, TUrk halkt c;ogu zaman Osmanlt'dan, camm hiee sayacak olc;Ude nefret etmtstir. Qrnegln Kanuni Sultan SiUeyman d6neminde TUrkiye'de bulunan el<;1 Busbecq'ln anlattrgl su olav bu nefretin ne degln k6klti oldugunu karutlar:

t:Istanbul'da hulundugu sirada, TUrk karargi'l.hmdan. yeni donmtis blr adam bana bir hiki'l.ye anlattr. Asyal: f= Anadolulu] kavlmlerln Osmanh dinini ve saltanatirn ne kadar sevmedlklerini gi:istermek

(8) RICAUT, P. : a.g.e., s. 379

(9) BARKAN, O. L. : ... Tereke s. 17

(9-a) silMER, F. : Ogllzlar , s. 183; AKDAG. M. : CelAU

Isyanlart, s. 132

(10) AKDAG, M. : Ttlrklye'nln Iktisadt ve. .. , C. II, s. 128,

not 2; s. 129, not 1.

II

Bir sure sonra lse, kaynaklarrn azalmasi sonueu, Imparator luk Iclnde bulunan httlstiyanlardan «Dev:;irme» yol una basvuruldu. (13) Devslrme 1:;1 «Devslrme Memurusnca yapihr ve bu sirada gene 20 yasma kadar olan lnrlstlyan erkek cocuktar topluluklarimn papazlart ve babalari l1e blrlikte blr yerde toplanirlardi. Devsirmede en cok yeglenen ya:;lar, 14 11e 18 ya:;lar arasiydt. (14) Bu yolla toplananlar pek kolay blr blclmde muslnman olurlardi: SaA" ellerinln sahadet parmagmi kaldmp kelime-i sahadot, gotlrtnee musluman olmus sayilirlardi. TabU, bir de bundnn sonra sunnet edillrlerdl (15) Bunlar, beltrlt egttlm dout-mlerlnden sonra yetenekierine gore Ce§itli gorevlere gettrlllr \'1' gene tclerlnden daha yetenekli olanlarr, gordOgtimiiz gibi vezlr-! azamhga kadar yOkselebilirdi. i:;te, rnceledigtmta donem lcinde. Osmanll imparatorlugl1nu yonetenler ve onun servetlerlnl kendilerlne mal edinip iUkeyl sornurenler bunlardir,

Bcylece yeti:;en bir devlet adammin ailesl lie ili:;I,Herl kopmus olsa bile, geemistnt unutmus oldugu gene de one sUriilebilecek bir sav deglldlr. Kaldt ki, Iclerinden btrcoklarmin ailelert lJe Illskllerlrrl sttrdilrdtikleri de brlinmektedlr. Sava;,;ta yenlk dil§mtis uluslara mensup atlelerln ogullan, kendilerlni yenen devleiL gene kendilerl ile iGli dish olarak vonetecek ... Nltekim Hersekl1 Ahmed Pasa (Herseldiler ona «Ahmed Pasa HercogovlC» dlvorlarmrs) hrrtstlvan kardeslert He Illskilerinl surdurmus ve onlari Osrnanh Devleti lclnde korumustur, «Hersek'in Bosna'dan birkac sene daha fazla Istikl:Uinl muhafaza etmesi onun niifuzu savesinde olrnustu.s (6) Padlsahm damadi da olan Ferhat Bey, kardesi Radlvo] He Iliskllerln! kesmcmis, tam tersine bir kereslnde Raguza'ya gitti!j;!ncle hrrtsttyan kardesi He babasim da yanina almts ve onlara da kendistns vapuan torent vapnmusn. Gazi isa Bey, blr msktupta DUk Stefan'dan kardesl, Voyvoda Pavlovlc'den de ye~enl olarak si:iz etmektedir. (7) Maearistan Llpve sancag; Beyi Mustafa Beyr. Frenk!stan'dan kardesleri gelip gormuslerdir. Kaptan-l Derya Qigalezade Sinan Pasa, Osmanli

tizere bunu Size hlkAye etmekten memnun olacagrm, Soylendlt:tlne gore StIleyman avdet ederken bu Asy~Ii'nm [:::: AnadolulU'nun1 evinde mtsartr olmus ve geeeyl orad a gectrmlsttr. Sultan gittlkten sonra ev sahtbt, boyle bir misaflr1n vucudu ile evinin murdar oldugunu dUstinerek onu sular, tUtsUler ve blrtaktm ayinlerle tathir etmtsttr, Bu, Stileyrnan'a hlkaye edlldig! zaman, adamm katledllmesini ve evinin koktinden Ylkllmaslm emreylemi:; ... » (11)

Burada bir soru akla gelebilir: KUCilk ya:;tan ailelerinin y~mndan almarak yetiStirilen bu donemlsr, sovlarim unutup muslttmanlasmrs ve hatta TOrkle:;ml:; deg-iller midir?

Osmanlr Devletil1in kurutus donemt ilzerinde dururken btl sorunun karSIlt(pna krsaea degtmmsttk, Aneak, burada bu musl~~anlastlrma ve Tiirkle:;tirme Islemlntn nasrl oldugunn beIirtirsek, bu soruya artik kesln olarak olumsuz bir karsrlik verilmesinln gerektigi acikca belirecektir.

Bu sirutm devlet gtirevierine almmalarmda en basta gelen kaynak «Kaplkulu Ocaklari» dir. Osmanh Devletlnin ilk donsm , Iertnde, eide edilen esirlerden beste blri Peneik oglani adtyla almtrdr ve bunlarm vaslanna da pek dikkat edilmezdi. Aneak. daha sonralari, 10-20 ya:;lan arasmda bulunan eslr erkek cocuklarm «~~emi Ocagrs na almmasma baslaruldi. Bnnlar, yeti:;tirllmek uzere Anadolu'ya gonderillrlerdi. (12) i~te, bu andan baslavaras. bu hirtsttyan cocuklar, ana ~ babalarlUtn ve evlerirun ozlemlnt cekmege baslarlar ve bunlardan bir bolumu de vurttarma kacmayi denerierdl. Burada dlkkat edilmesi gereken btr nokta da, yirmi ya:;larlUa kadar olan hlrlstlyanlardan alinan bu eocuklann, ve hatta yerine gore, «tenkantnars m, vas durumlari nedentyjs, OsmaniI Devleti bunveslne girdikleri anda kendt etnik gruplari ielnde zaten vetennce billnclenmi$ Olduk~ larmda kusku bulunmadlErldlr.

(11) BUSBECQ: a.g.e., s. 89

(2) UZUNQARE;:ILI, ismail HakkI; Osmanh Devietl Te~kiIatindan Kapikulu Ocaklarr, c. r, Acernl Ocag; ve Yenieeri Ocagl. T.T. K., Yyn, Ankara, 1943, s. 10-11

(13) UZUNQAR.$ILI, 1. H. : Kaplkulu Ocaklan, C. 1. s. 13

(14) UZUNQAR$ILI, t. H. : Kaplkulu Ocaklarr, C. I, s. 16

(15) UZUNQARE;:ILI, 1. H. : Kapikulu Ocaklari, C, I, s.

23

(16) TRUHELKA, C. : a.g.e., s. 58 (17) TRUHELKA, C. : a.g.e., s. 58

150

151

Jonanmaszm Meslna onune getlrdlg:inde, MessinalIlar, MessinalI r: Kaptan-l Deryaya armaganlar vermisler, QigalezMe Sinan ~ asa da bu kentte bulunan annesl He kizkardestnt zlyaret et:ni:jtlr, 1626 yilmda, vezir-i azam Halll Pasa ise, bIr seIer sira."nda ordunun dlnlenmeslnden yararlanarak, 0 sirada yakmda ,JUIUnan kOyttne giderek ziyarette bulunmustur, (18) Bu UnItt "!silerln yamslra srradan yeniCerllerin de, geemi§Ierlni cok Iyl :Ildlklerl, allelerl i~e lI~~kiler~ni kesmediklerinl, onlarr gorUp gosetttklertnt belirtehm. Ornegln, Yenfcerilige girmeden once cizye rerrnekle yttkiimlil olanlarin. bunlar Yenieerf olduktan sonra :a bazan yanlisltkla cIzye detterlnden kayrtlari slllnrniyor ve rendllert de yerlerlnde bulunamadrgi tern aUelerinden cfzye alrmyordu. iste bu durumun diizeltilmesl Ietn bir yentcerinfn yaptIg:1 basvurma ttzerine Tepedelen kadtsina yazilan hllkttmde §oy'e denilmektedlr:

<E:Tepedelen kadisina hUkUm yazlla kl:

Hally§. kapum Yenlcerllerlnden kutum Hasan kapuma geltp sabika ben Tepedelen kazasma tabl Toskos nam karyede sakln kaflrce lsmim Lagallk olup Acemi Oglani almdrgunda harae def terlnden Ihrae olunmamagm sal besal harae cern'ine varan haraccrlar tizerlme vaz olunan mezbur haraci anda olan akrabamdan talep ederler,. hayfdlr deyu bildirdl; tmdt buvurdum kl hukmu sertttrn vardrkta karvet mezburdan Acemi oglam alman bu IdUg:i varan haraceilar marifetiyle teftis edlp goresin; bu IdUg:i (. .......... ) bthasebts serif sabtt ve zahlr olursa Isml Uzerlne tsaret ttttrestn ki hUMI ser'l sertr mezbur harae, akrabasmdan talep olunmaya... Muharrem 8. 980.) (19)

Gene bunun glbt, aSII adi Yorgi Veldi Nikola olan, ama slmdi Yenieeri Ali dlye annan yenieeri de clzye durumunun dUzeltilmesi lein basvurmustur. (20)

Yenlcertlertn ve genel olarak kapikullarimn ve devstrmeden yetlSen devlet adamtanmn TUrk halkma ettlkleri zuliimler az deg-Udir.

m

Toplumsal ve ekonomlk durumuna bundan oncekl kesimde genel olarak degindigim!z Ttlrk halki, bu vabanci yoneticiler ve askerler elinde, kendl ulkeslnde, horlarnp durmustur. TUrkler, IHI durum karsismda bazen TUrk Safevi devletine umut baglamrslar. 0 zaman da Osmanhlar onlara hrrsizhk, §akllik gtbl suelar ytikleyerek Idam etmislerdir. Ya da Kibrts'a, daha baska yerlere surmuslerdir. (21) Divan-if HUmayun Mtihimme Defterlerinde Turkmenler lIe ilgtlt hilkilmlerin konulari hem bu bakim dan ve hem de TUrkmenlerin devlet Icindekl yerlerlnl bellrIernest bakimmdan oldukca ilgtncttr. Bunlardan btrkacmm yalmaca bashklarrnr buraya aktarmak bize blr flkir verebilecektir: «Kocacle yiirilkJerinin Rudnik madeni hlzmetine tayln olundukJanna dalr» (22) ~KocaCle Yilrtiklerinin hizmete gttmekten imtina ettikJerine dalr.» (23) .,Kiltahya'ya tabi Akkeceli ytirtikJerlnden rahat durmayanlarm Krbrrs'a surgttn edllmelerine dalrs (24) «Maden hizmetlnden kacan yUrtiklerln tecziyelerlne dair», (25) <E:Klr;:ehir'deki yUrilklerin tnttzamsizttklarma datr», (26) 4"Karahamzeler cemaatlnln sekavetine dalrs , (27) «Akbayrakli Ti.irkmenlerinin Baalbek'e hucum ettlklerine datrs ; (28) ~Karatay evkafmdan olan Karatay karlyyesine Ttlrkmenlerin tecavUz ettiklerine datr», (29) «Rakka'dakl aslretlertn se-

(18) UZUNQAR$ILI, t. H. 26-27

(19) UZUNQAR$ILI, 1. H.

Kajnkulu Ocaklan, C. I, s.

(21) K'UTUKoGLU, Bekir : Osmanh-Iran MUnasebetlerl, C. I, 1578-1590, 1. U. Ed. F., Yyn., istanbul, 1962, s. 9

(22) AHMET REFIK : Anadolu'da TUrk ~IretIeri ([H}

966-1200). istanbul, 1930, s. 14'de metln. (23) AHM:ET REFiK : a.g.e., s. 15 (24) Aym yerde, s. 15

(25) avm yerde, s. 24

(26) aym yerde, s, 27

(27) iLym yerde, s. 30

(28) aym yerde, s, 46

(29) avm yerde, s. 61

27-28 (20) UZUNQAR§ILI, t. H. : ... Kaplkulu Ocaklari, C. I, s. 28

Kaplkull,l Ocaklart, C. I. s,

152

153

{erden donen askerlere tecavuz ettiklerine datr», (30) «IskAn -edlleceklerl yerlere gltrneyen asiretlerln behemehal tskan edllmelerine dalr», (31) «Isyan eden asiretlerm tedlbf tern kadilara yazllan hilkilm», (32) «Ttirkmenlerln Anadoluda voyvodalan soyduklarma dair», (33) «Cuma pazarmda tahrirlertne mubaseret edilen yUrilklerln tsran ettlklerine dalr», (34) «Ie ll'den crkrp Alalyye'ye gelen vuruk taffelerinin tedlp ve iiikanma dalr», (35) «Zillkadrlye Tilrkmenlerinin sekavetle mesgul olduklarma, rusum vermedfklerine ve kendilerinin tedlp edilmelerlne dalr», (36) «Ytiriiklerin asrl vatam Ie if sancagmda Iskanlarma ve gekavetle mesgul olanlarin KlbrlS adasinda kalebend edllmelertne dalr», (37) «Yilriiklerin Kibrrs adasina silrgUn edtldtklertne dair», (38) «Klbns'a surulen yilrtiklerfn sertne relslerlni i:ildUrerek gemilerden firar ettiklerlne dalr», (39) «Danlsmendll Tilrkmenlerlnln mali mirl eda etmemek It;in sekavette bulunduklanna dair», (40) «Recepli arsari cemaatlnin ricalinden cog-unun idam editmelerine dairs. (41) ...

«Eshabma tlcaret ve sehir halkrna eiheti matset vakh olsun dlye Tiirkmenlerin ellnde bulunan zahlrenin alrnmasma llI-skln ve Krrkklllae kadisma yazIlan 975 tarlhll htlkrnun metnt de buraya degln si:iylediklerimizi, ozetleyebtlecek n I tellkted i r:

«Klrkilise kadisma hukum ki:

Tahtl kazanda bazi yiirUk ve miisellim ve cmgene ve gavrl kimesnelerde un vesair zehaire bulunup mahrnlyel Edirne aahlrest t;Un talep olundukta vlrmeyUp lnat ve muhalstet ettiklerl istlma olunmagrn buvur-

dum kl, vusul buldukca arun gibi tahtr kazundn zahire bulunan yerde eger yUrUk ve eger muselllm vreger cingene ve gayriden her kimde bulunursa tanllUI ettrrmeyub eger undur ve eger sair zehairdlr bulunan yirlerden vaflr ve mUstevfa tedarik edUp eshabi veva vekillerl He gonderesin ki eshabma ncaret ve sehtr halkma ciheti malset vakl ola Fi 25 cemadelevveI975.» (42)

'l'Hrkmenlerden dii-siik narhla toplanan koyunlarm Istanhul kent! 100In gonderilmesine Iliskln olarak da su belgeyi ornek

I '.'i:l tcrcblll rtz:

«Yenl it kadisma nukum ki mahrusei istanbul'da et babmda muzayaka olmagm ulus tatrestntn blcaga yarar erkek hayvanlart Istanbul'a getlrllmesf1n emir Idiip buyurdum ki Hlzlr Cavu:} varrcak tehlr etmeytip emrlm mucibince ulus taifesinin bleaga yarar koyunlarm sahipleri veya vekilleri Mahrusei Mezbureye gondersin ki narhi carl uzere sattlup sahiplerrne ticaret hasil olup Istanbul'da et babmda muzayaka 01- maya (Dlvarida Koyun eminine verrldt) Fi 15 m 986» (43)

(30) aym yerde, s. 62 (31) ayni verde, s. 97 (32) aynr yerde, s. 92 (33) avm verde, s. 98 (34) aym yerde, s. 106 «5) arm yerde, s. 118 (36) aym yerde, s. 134 (37) avm yerde, s. 140 (38) ayru yerde, s. 143 (39) aynlyerde,s.148 (40) ayru verde, s. 183 (41) arm yerde, s. 209

I!ite, butun Osmanil Imparatorlugu ulkest tcmde gerek asker! ve gerekse yiirtitme orgiitllnil ellerine geo;irmis bulunan «iimera»nm boyle TUrk sovu dl-smdan olmalari (44) buna karsilik TUrklerin bu devlet tcmde yalmzca horlanan ve sorntlrtllen bir azmlik durumuna diisUriilmU9 bulunmaial'l amasnmadan Anadolu halkmm, osmanli Devietine karst birbiri ustune giri-stlgi avaklanmalarm «Devrimci - Ulust;u> niteltginin kavranmasl olanaksizdir. Bu durum kavrandlgmda ise, Anadolu ayaklanmalanm «0smanh Imparatorlugunun kozmopolit blr karakter almasi ve hatta devletin temelinl teskil eden Tiirklerin slyasi haklarml ve iktisadi retahlanru kaybetmelert karstsmda TUrk

(42) AHMET REFix: a.g.e., s. 9-10 (43) AHMET REFIK : a.g.e., s. 32

(44) AKDAG, Mustafa: Osmanh Muesseselert Hakkmda Notlar; D. T. C. F. D., C. XIII, sayi 1-2, Mart - Haziran 1955, s.

35

154

155

halk, donmelere kars; ayaklanmislardir. .. Yanl Celftli isyanlarlrn mllllyet~l bir hareket olarak Izah ... l> etmel1dlr, blclminde belirleyen gtirtis (45) gerCeiHn tam bir anlatrmi olarak anlasilacaktlr. Gercekten de, Anadolu ayaklanmalan, Osmanlilarm dedJginln tam tersme, Anadolu Ttirk1intin «etrak-l bi-ldraks oJmadigmm karntlaridir, (46)

-3-

OSMANLI TOPLUM YAPISININ YAVUZ SULTAN SELlM DONEMiNDE KESiNLESEN DiNSEL IDEOLOJiK yONO

I

Anadolu TUrk halkt Uzerinde egemenligtnt hang! yontemterte gecerlt kildigrm incelemls bulundugumuz «Osmanla slyasal gucu, gerek kendi smtfsal Clkartarl ve gerekse imparatorlugun yapIsI nedeniyle «ehl-l sunnet-vel-cemaat» anlayisim s~vunmus ve bunu uygulamada gereeklestirrnistlr. «lslamiyetm Kabultil> bashgt altmda sunnt Ideoloji'nin ve medrese kulturtlnun Turk toplumu bakumndan ne gtbi olumsuz sonuelar ifade ettigine de.!Hnmistik. Niteklm, 1. Selim, sunnl ldeolojtyi, AnadoIu Ttirk1i ietn bir zulUm nedenl yaparken. kuskusuz, bu Ideolo[lnin «Osmanlihks acismdan devlete saglayacagi yararlarl degerlendirmlstlr. I. Sellm'ln sOnnilik adma Anadolu halkrm kit.le olarak yok etmege kalkismasimn buna kosut blr baska nedenl de, Osmanli imparatorlugunun dogu smirlarmda lnzla gellsen TUrk Safevi Devletintn. Anadolu TOrkU tctn Osmanli zulmune karst blr umut lSlgl olrnast ve Anadolu insanmm Osma,nli topraklarmdan kacmaga baslamasidir. ~u halde Osmanli Imparatorlugunun genel gelistrn clzglsl ictnde Anadolu TUrk halkt uzarlnde zaten blr somurunun ideolojlsi olan sUnnilik, doguda silnni ideolojiye karst bir TUrk devletinin beUrmesi ttzerine belirU bir anda, TUrk halkma karst ozellikle ezici ve saldtrgan olmak zorunlulugunda kalrmstrr. I. SeJim'in Osmanh gU~lerint batidan doguva kaydirmasmin temel nedenlerinden btrt budur. Prof. Dr. Akdag bu gereegt ~i:iyle saptivor: «Seleuk! dUzenligtntn tarihe karismasmdan bert yeniden dernesmeye eausan Osmanh Ttirkiyesl'l.Jn dogudakt eskt tarihi srmrlarma ka-

(45) AKDAG, Mustafa: CelAli isyanlannm Baslamasi, D.

T. C. 1". D., C. IV, 1946, S. 23: Akda~, ozellLkle daha sonra yaymlanan (CelAll isyanlarll>nda bu gortlse tam olarak kattlmamaktadir, Bu konunun tartismasr Herde bu blHOmUn sonunda yaptlacaktir,

(46) Bu konuda avnca M. Akdag'm ( ... Tiirkiye'nln iktlsadl ve ... > adh eserinde II. Ciltte a, 127-130 arasmda yer alan cDevletln imparatorlukcu Gidisatl tcinde Tfirk Halkl> adIt botame bakiruz.

156

157

vusma eabalarma ciddl bir engel olarak beliren kizrlbas _ Tilrkmen geliSmeslnin sosyal ana vapisi dlni yanden sOnn1lige (ve dogal olarak hanefillge) dayanan TOrk toplumuna epeylden bert kurmaya calistlgl yenl siyast diizen yi:inUnden bir tehlike yaratmakta bulundugunu en iy! anlayan Padisahin Yavuz Selim oldugunda sUphe yoktur.» 0) Biz Osmanh toplum vaprsrm Incelerken Osmanlmm ne gibl blr siYasal dUzen yaratmaga cahstlgml gormils bulundugumuza gore, bu konuya yeniden donmeden, Osmanh imparatorlugu Icln doguda gellssn btl tehllkeye kisaca bir goz atahm.

III

Bu gllClil TUrk devietlntn gellsip ki:iklesmesinln, s6mOrge olarak gorup degertendtrdtklerl Anadolu'nun elden eikmasi demek olacagmi anlayan osmanh ytinetlelleri, bu gellslmln avnca tek islam devleti kurma cabalarim da engelleyecek nitelikte oldugunu kavrarrnslardi: Ahmed Cevdet PaSa'nm sozleriyle:

II

«Devlet-r aUyenln asil barnum ve mavasr ilk baslangicta blr kablleden ibaret Ise de SelCuklu devletlnin batmasi sebebi ile Anadolu yakasmda bulunan TUrkler soybirligi lie hep bu hamura kartsip bu rnayaya donOp hepsi Osmanll oldugundan devlet-i aliyeye katilan TUrk topluluklari epeyee kuvvenenmts ve Osmanh devletl bUyiik blr Tiirk devleti olmustu halbuki ona musluman olanlardan 0 kadar insan katilnnsti ki, hakikate bakrhrsa Tiirk, Rum ve diger kavlmlerden karmakaristk btiyUk blr devlet olmustu. Sonra Yavuz Sultan SeUm Han hazretlert yukaridaki gibi hilafeti de uzerlne toplaymea btttun muvahldin. bu Islam devletinin ayn toplumlardan savilmak lazim geldl, Fakat :Sah ismaH karisikhgt cikmca islam millet! arasma ayrilik dtlserek, iran ahallsi bu toplumlarm dismda kaldiktan baska, Osmanli impa-

1. Selim'i dusunduren, buna kar§llik Anadolu' TurkO icm bir umut olan geltstm, Safevi Turk, devletinin :Sah Ismail tarafmdan gUclendlrilmesidir. :Sah ismail'in adi He birlikte amlan bu devlet, Osmanh Devleti'nden cok daha fazla blr TUrk devletidtr. (2) Kaldi ki, hu devlette devstrme sadrazamtaj-, pasalar, beyIer ve venicerner de bulunmuyordu. Tam tersine, bu devletin gerek nutus ve gsrekse asked gUciinii Anadolu Turkii olusturuyordu. $ah Ismall'ln devleti ozellikle Anadolu'dan kendisine kaulan Tiirkler ile gUcleniyordu. Ornegln yalmz Teke (Antalya) voresmden on bes bin ath, ailelert ile birlikte :Sah Ismatl'e katilrmsta. (3) iste bu nedenle, «Denilebilir ki Caldlran muharebesindeki Safevi ordusu kan bakrmmdan Osmanh ordusundan daha ziyade Turk olup bunlarm da kahir ekserlyett Antalya, Konya, io:;el, Antep, Halep, Maras, Sivas havalileriyle Erzincan, Erzurum ve Diyarbaklr gibl Dog:u Anadolu bijlgelerlndeki seeebe ve koylu Ttirklerden idller.» (4) (5)

125

(1) AKDAG, M. : Ti.trkiye'nin Iktisad] ve.i., C. II, s. 124-

oynamis ve gerek bu devlet zarnanmda ve gerek bundan sonra Kacarlar devrlnde Iran'da haklm ve Imtlyazh unsurlari onlar teskil etmlslerdlr. Bu hakim TUrk camlasi Icinde oynadiklari slyast roller ve miktarlarmm coklugu itibarlyle birinei mevkii .$amli, Ustach, Afsar, Ziilkadir, Tekell, Kao:;ar ve Rumlu glbi baslica yedi kablle lsgal edlyordu ki, bunlar derecesinde rol ovnamaga muvaffak olrnasi dolayisiyla TUrkmen kabileslnl de gruba dahil etmek gereklyor. Bayat, Baharli, Bozcah, Acurlu, Hmsli, Varsak ilh ... gibi kabileler iklncl grubu vUcuda getlnyorlardi, Gortililyor kl, bu kabile ve oymaklardan bazilarmm evleri, onlsrin cografi menselertntn Anadolu oldugunu acikca Hade etmektedlr ... Bu sec hareketlerinln vukuunda Osmanh devlet adamlarmm zulttm ve tedbirsizlikleri lIe gafletlerinin bUyiik bir rolu oldugu da unutulmamahdir.s (SUMER, F. : KIZllbashk ve Safevi Devleti, s, 1596 -1598).

vs,

(2) Bkz. UZUNQAR$ILI, 1. H.: Osmanh Tarihl, C. II, s. 224

(3) SUMER, F. : KlzllbaslIk ve Safevi Devletl, R.T.M., C. III, saYI 31, Temmuz 1952, s. 1596

(4) Aym yerde.

(5) « ..• Safevi devletini bir TUrk Devlett olarak kabul etmek lcln ortada reddolunamayacak derecede kuvvetu deliller vardir. Safevi Devletlnm kurulma ve idameslnde yegane rolii TUrkler

158

159

ratonugu lie MaverAUnnehir arasmda aYlrtCl bir hudud, 0 taratta bulunan sUnniler bu tarafa karismaktan uzak ve mahrum kaldilar. E}u halde devlet-i aliyyeYe gore yapllacak iiji Dogu'da, Batt'da, Hind'de ve Blnd'de hilafetin birlIgi gerekces1yIe asn topluluk olabllecek kuvvetiert bir araya getirmek suretlyIe kendi bUyUk kuvvetleri etklslnde bulundurmak sekllnden ibarettt. iijite Yavuz SUltan Selim Han Hazretlerinln fikirieri bu Idb (6)

Ne var kt, din ve millet! bir olarak degeriendiren bu politika, Anadolu halkmin Satev!: TUrk devletine gosterdilrl yakmIlk ve ona yaptlgl yard im karsismda, zaten daha once de TUrklen hor gorrne bletmlnde toaumlan attlrms bulunan dusmanhgr, Anadolu halkr tetn dayanilmaz blr duruma getirdi. Prot. Dr. Tankut'un deyiSiyle ( .. .Sira srra eellatlar, sUrU sUrU Tilrkmen dogramaga basladi. Zaten ta Fatlh bu tse Otlukbeltnden (1473) baslamisti. Sonralan serlatct zihniyet kuvvet bulunca, TUrkmen aleyhtarhgl kizastikca klZlijitI. Cihat rnerkezini Tuna bo:vundan. Toroslara ve Dicle bovlarina naklettller. Leon Cahun'un dedigi gibl «TUrkrnani zaiful Imam Osmanhmn zrddrna gldtvordu, Kuyucu MUrat Pasamn kuyuda binlercesini bunaltarak oldUrdUgii tnsantar bunlardi .• (7) Yavuz Sultan Selim hilafeti Abbast hallfeslnden kthc zorn lIe aldrktan sonra, iSla~ dinindekl Ictihat votunun H. III. yuzYllda kapanmis bulunmastyla tutucu bir niteli!!e burtmmus olan ve egemen cevrslerln ideolojisi olarak benimsenmts bulunan sUnni:!lk ve buna bag-II olarak, kahplasip kalrrus ve toplumsal geltsmeys .avak uvduramamis clan sertatcrhk, TUrk'Un anlayamadlg:t arap ve acem dill Anadolu'yu kestn olarak kaplamaya baslamrstr, Ancak, Anadolu'da yaygm bulunan alevilik, bu tdeolojlnin kabul edemeyecegi blrSeydl. :SU halde, Osrnanh devlettntn her sevden once, dogu sirnrindakt TUrk devletinl destekledigi ve sonra da genellikle alevi oldugu lcln Anadolu halkrm, Anadolu TUrkiinU yok etrnest gereklyordu. (8)

Bu nedenlerle Anadolu'da olduruten Tiirklerln 40.000 kadar oldugu belirtilmektedlr. Yavuz Sultan Selim, f:lah Ismail uzertno sefere eikarken, ordusunun arkasmda TUrk birakmak tstememtstir. Bu gercek Osmanh Imparatorlugunun. Ttirkltlkden koprnus oldugunun en acik karutlarmdandtr. (9) Ger~ekten. Osmanh Devleti taratmdan bUyuk TUrk c;:oguniuguna reva gorulenler, hakaretler, yUklenen suclar, Osmanhhgrn Ttirklilkten ne 61c;:iide ayrt ve ona dusrnan bir anlayis oldugu tcln baska bir kamt aramavi g-ereksiz kilmaktadir. 1. Selim, 40.000 TUrk'On kitle hallnde 61dlirOlmesini hakh Clkarmak Ictn Anadolu Turkune kadmlar: ortuklasa kullanrnak: kur'an-i, camllerl yakmak eylemlor lnl yiiklemekten kacmmarmstir, Bu nedenle Cernal Bardakci'> urn :;;u yargrsma katilmamak gi1c;: olsa gerektlr:

«Biz TUrkler butun Asya'ya, sonra Avrupa'va, Arrtka'ya uzun seneler, zamaniar hakim olduk. Qesitll milletlerl idaremiz altmda tuttuk. Kendileri ile hesapsiz savaslar yaptigirmz bu mtlletlerln bize rahmet okumavacaklari belirli bir seydlr. Nasil ki aleyhlmizde tiirlU Iftlralar uydurulmus, sayisrz kitaplar yazrlrmsnr, Fakat biltUn 0 mllletlerln lcinde btztm topluluk halinde tuhus yaptrgumzr Iddla eden tek ki,)i dahi crkrnarmst: .. r ... » (10)

(9) TUrk halkmm hicblr zaman bagislamamast gereken bu olav, devstrme, kozmopolit, cikarct Osmanli Devleti aeismdan bircok tarlhcilerlmfzce ya hartre ahnmis, va da «mazur» gosterilmege cahsilrmstir. Ornegln Prot. t. H. Uzuncarsih ~6yle demektedir: «Tarihi olavlari vestkalara dayanarak incelemeden hiikUm verenler Yavuz Sultan SeUm'in hukumdar olduktan ve sehzadeler meseleslni hallettikten soma f:lah ismail He muharebeden evvel Anadolu'daki azih kirk bin kizrlbasin Idam veya hapls olunmalarmi sebepslz bulurlar ve Sultan Selim'j muaheze ederler. Yukarldan berl vesikalarla g6sterUen olaylar g6z online almacak olursa padlsahm ne kadar lsabetll hareket ettigini ve butun bu islerde basrolu olan f:lah ismall iizerine giderken gerislndekl tehllkeyi bertaraf etmek Istedi~i gorUlllr.» (Osmanh Tarlhi, C. n, s. 256). Biz yukarida acikladigrmts nedenlerle ve Osmanlt toplum vapisimn nastl blr zuliim ve s6mUrU carki 01- dugunu gordilkten sonra 40.000 Anadolu msamnm 61dUrUlmesini «lsabetlt» bulmuyoruz.

(10) Milli, Tarlhl ... s. 105

(6) AHMED CEVDET PAqA : Tarih-i Cevdet: Sabah Gazetesi Yyn., istanbul. C. I, 1972, s. 64-65

(7) T ANKUT, H. R. : a.g.e., S. 27

(8) FIRAT, M. f:lerit : Dogu illeri ve Varto Tarlhi; 2. Basim M. E. B., Yyn, Ankara 1961 s. 75-78

160

161

TUrk halkrrun hakh tepkilerine yol acari bu durum karsismda, halktrruz bazan Osmanli 'ya karst dlrenmls, bazan da yerinl vurdunubirakro Osmanlr'dan kacmrs, gocm(l~tur ... hte, sosyo; ekonomik C:urumu bu ntteltklert ile saptadlglmlZda, bu toplumsal gerceklerln, dtzelerlnde yankilandigi Anadolu halk :;;Ilrleri ve tttrkulerindekt ezikligi daha gercekcl bir blcimde kavranz. Ne demlsti Pir Sultan Abdal:

IV

bir toplumsal cevre iclne de glrmlyorlardr, osmanu Dcvlcti tcmde onlari devIete baglayan tek :;;ey, klsisel eikarlanydr. Kistsel Clkarlarma rse, en uygun gelen ideoioji, ister istemez sunni Osmanll Devletl ideoloitsi olacakn. ~unu unutrnamak gerekir ki din sonradan Insan bilinclnde yer eder; etnik ozelhkler ise. o 'etnik grup teindc dogustan baslayarak geltstr, ete yandan bu donme egemen srnrt, kendinl Tiirk olarak goremezdi ama cesltli etnik unsurlardan olusan bir bUtlinli anlatan «osmant» olarak bu devlet icinde ayricahkli bir yer tutrnast pek dogaldr, Gerci I. selrm'tn kendlsi donrnelere kar$lydl, ancak daha da gellsmestne yol actig; TUrk dtlsmanhgi en basta, lmparatorlugu tumuvle ellertne geclrrnek tsteven hmstiyan donmelertnin tstne varamrstrr.

Burada hernen bellrtelim kl, Fatih Sultan Mehmet donemtne degtn. Osmanil Devietinde alevi: sunnt aynl!gl blr sorun olarak dogrnamrstir. Kaldi ki, Osmanll Sultanlan ilk donemlerinde alevi idiler. Osmanil Devletinin kurulus sUrecinde din actsmdan konumuzu Ilgflendiren tek yon, ~e~itli dlnsel ve etnlk gruplarm egemen cevrelerlnin kendileri Icin cok elvertsll kosullarla bu devletin olusumuna katilrms olmalaridrr. Ne var ki, II. Mehmet ile birlikte «lhya» olunan medreseve kosut olarak, sUnnillk, devlet dini, devlet ldeolojist olmak yolunda hizla Ilerlernege koyulmustur, ate yandan, daha once de degfndlgtmtz glbl, medrese yaimzca din adarm yeti~t!ren bir kurum degildir. Medrese, Osmanli Devletinin yonetici kadrosunun, Enderun'un yanlsrra, en onemlt kaynagrdir, Boylece iilke vonetimt. bir yandan devstrmelerln, blr yandan da medreseden vetlsen voneticnerm eline geemlstir. II. Mehmet, ecihansllmuls imparatorluk politikasi lcln siinniligi en elverislt ideoloji olarak gormils; bu politlkanm peklstirtlmesl 15e, I. SeHm'in hilafeti elde etmesiyie olmustur.

En ust dUzeyde dil:;;uniirsek, lslamtyet, herhangt bir ulusun degfl, tum insan toplumlarinm mutlulugunu amaclar, oysa blr ulusun bireylerlnin mutlulugu arnaelandigmda karsrrmza .. uluss cikar. (11) Bu acidan bakilmca, TUrk halkrrun mutlutugu one surulerek ecthansumut» Osmanh Imparatortugunun gerceklestlrilmeslndeki dilsunsel olanaksizhk kendtllgtnden anlasihr,

Bu Yll bu daglarm kart erimez

Eser bad-i saba yel bozuk bozuk Tlirkmen kalkip yaylasma' vurumez. YlkllmlS astret il bozuk bozuk,

KIZll Irrnak gibi cagladim aktim

EI vurdum gogsumlin bendini yiktim GUl yOzlii cerarun bagma crktrrn Girdim baeesine gul bozuk bozuk ..

Elim tutmaz gtillertni derrnege Dllim tutmaz hasta halin sormaga Dort cevabm manasrru vermege Sazlm diizen tutmaz tel bozuk bozuk

Pir Sultan'lm yaradildirn kul diye Zallm Pasa elinden ml 01 diye Dostum beni ismarlarms gel diye Gidecegim amma yol bozuk bozuk.

1. Selim ile blrllkte, din baska blr deyisle siinnilik, bu trnparatorlugun tlstyapl kurumlarmdan en kapsamhSl olarak boyIeee kesinlikle gtl~lli bir varhk kazannusnr.

Bu tdeolojlntn en coskun savunuculart Ise, cogunlukla, 0;manit imparatorlugu iclnde vonettct, durumuna gecen hrrlstlyan ve musevl donrneler olmuslardir. Bu duruma sasmarnak g ereklr: KuSkusuz, bu donemler, etnik olarak elde ed llebllen TurkItl~U bentmseyemealerdi, Bun larm, aile leri ve u lusl anile m~kilerlntn kopmamrs olduguna. tersine surup gitmckl,(' bulunduguna yukaIlda deginmi"?tik. Ustelik, donmeler, 'l'urklerden olusan

(11) HUSEYiN HUSAMETTiN: Amasya Tarihi, C. II, istan bul 1329 _ 1332, s. 69

162

163

Kaldl ki, Inceleyerek acikca gormu.i} bulundugumuz gibl, Anadolu, Osmanh Devlctl i\;ln bir somuru bdlgesldir ve vonettm artik Turk olmayanlarin cundedlr, 0 halde clhanstimul Osmanh Devlett ugruna varsm AnadoJu TUrk halki feda ediliversin.

bte yandan, bu tutucu dinsel ideolojl, Anadolu halkma zorJa benlmsettirtlmek. onun bHlncine zorla slndtrtlmek Istenmtstiro Ki$iyi, gereekltgl varsayilan almyazrsma, bu nedente de yoksullugun kader olduguna tanrirun yeryilzUndeki temsilcisi clmasi dolavisivle sultana kosulsuz boyun egmege zorlavan : boyle davranmayt kislnln psikoiojisinin bir ntteltg] durumuna gettren bu Ideolojl Osmanli'nm gercekten cok islne gelmistlr. Qilnkil, boylelikle halktan direnme gormekslzln, onun rahatlikla sornurulebllecegl saptanrmstir. Anadolu halki, dusurulmek Istendigi bu durumu kabul etrnenus, gucu yettigince dlrenmls, ancak basansrzhk ve somuru onu hergun daha da kottllesen ekonornlx kosullarm Iclne yuvarlarrustir. Osmanli toplum yapisinin yogun somurusu, Osmanh'mn Tiirk dusrnanhgr, Osmanli'rnn dinsel t utuculugu onu hergun blraz daha, butun direnmeierine karsm. gerek ekonomik alanda ve gerekse bireysel yapismda yoksullastrrrrusur.

$u halde Osmanli somurusu ve zulmU, Anadolu halki iize~ rinde; kendisinden oimayanlann, yan! TUrk olmayanlarm baskrst ve dlnsel baski olmak uzere !ki yonlil olarak sornutlasrmstir. Buna karsihk, etnlk cercevesi tctnde tek bir sornurulen kltle durumunu alan Anadolu TUrk halki bu somtlruye karsi bu iki yande tepki gostermistir. Bu nedenle bazi dlrenmeler Ilk bakista btr sUnnl; aievl, bazrlari ise blr devstrme - TUrk cansmasi go runumtlndedir. Bu gortlnum, son cozumlemede «biclmsel- 01- dugunu, temel nedenln Ise ekonomik bulundugunu unutmamak g erektigini ozelllkle belirtellm.

-4-

'AU.vt EGiLiMLi HALK HAREKETLERi:

~AH KULU, NUR ALi HALiFE, SEYH CELAL, BABA ZUNNUN VE KALENDER C;ELEBi AYAKLANMALARI

I

Osmanll'nm Anadolu TUrk halkim yalruzca somurulecek blr kitle o!arak gormesine karst en onemlt Ilk orgi.itlenrni$ tepkl, «f;jahku]u»nun cevresinde kumelenen ve onun iinderlik ettitH TUrk halkmm Osmanli Devletine bas kaldirrnasiyla 1511 vitmda sivasal ve eylemsel bir nitelik aldr.

i?ah Kulu avaklanmasi, $ah ismaH'de dayanak bulan bir alevi eylemldir. Ancak. daha once de bellrtttgfmiz gibi, bu olayi yalmzca dinsel acidan ele almak olanaksizdir. Sorunu Ahmet Ref lk'In soaleriyle ozetlersek, «f;jah isrnail'in zuhuru, raftztllg ln temayUlilnU barlz blr sekilde gosterdl. Fakat kabahat gene Osmancgullarmda Idl. Fatih, Anadolu'yu Osmanh ulkeslne katmisn. Fakat halk refah ve saadet nimetinden mahrumdu. Yiice daglar ortasmda «tekiUifi orfiyye ve sakka» He mustarlp olan halk, kendisine dlnde bir Iltlcagah buluyor. ~eyh Safi"nln neslinden iran'da saltanat suren i?ah ismall'ln istila hrrslvle mesbu dlni kudretlne Iman ediyordu.» (1) (2) Niteklm Osmanit dev-

164

(1) AHMET REFiK: On Altmci Asirda Rafrzlllk ve Bektalji1ik; istanbul, 11)32, S. 7

(2) Bu nedenle, «f;jah ismall'ln Anadolu'da ~ii ve Safevi propagandasma memur ettigi halltelerlnin basi, f;:ahkulu adrm tasiyan adamdir ... $ahkulu, Anadolu'da buytlk basari kazandi ve $ii propagandasma bircok ki:;;iy! avladi.s (bZTUNA, Y. : a.g.e., C. IV, S. 174) yollu yargrlar, gerceklerden soyutlanmis tek yanh yargilardrr.

165

let yonetiminin bu donemdekl haksizhgma ~ah kulu olayirn Osmanll Devleti adma incelemekle gorevh bit Osmanli'nm divana verdlgt raporda aeikca kabul edlldlglni gotUyotuz:

« .. .1;ag-uub soylerlermls ki: Bir dahi timar satarlar mi. Timanmizi satun all ali cernl nzknmz tUkendi T!mar almaga deve gerek, mal gerektir. Yoldasa trmar yoktul'. Nerede maldar etrak taifesi varsa, bezlrgan ogullari varsa, kadi ogullari, mtitevelli ogullari varsa cumlest ehl-i timar oldular. Padisahtn ne kadar ahcisi, seyisi, mehteri vesair huddarm varsa ctlmlest ehl-I timar oldular, votdasa dirlik kalrnadi. Gorsunler, imdi timan na-mahalle verlib Sipahl taifesini zulmetmekten ne fitneler zahir olsa gerektlr.s (3)

halki tirgUtleyip btlinclendtrecek bir onderin cevresinde kenetlenmek artik kacimlmaz blr durum nitehgtn! alrmsti. :;lah Kulu'nun yanmda yer alan bu son grup, trmarlarr kendHerinden almarak haksrzca baskalarma verllen ve ielermde cogunlugunu Teke-ili'uden olanlarm olusturdugu slpahllerdi. Hemen belirtelim ki, sipahilerin eUerinden boylece alman bu timarlar «kul Ulfesi»ne, baska bir deyisle saraym adamlarma veriliyordu.» (6)

~u durumda. i;:ah Kulu ayaklanmasi Icin, cogu kez yaptldigi gibi, bunun bir sunni-alevl mezhep cekl.',imesi oldugunu tine surmek, aievilerin mezhep dtlstincesiyle baskaldrrdrklarinr soylemek yanhs ve vuzevsel bir anlanmdir. Gerci, her ayaklanma ve devrimde onun dlisunce yonunu belirleven bir ideoloji vardir ve l;lah Kulu olavinda da bu Ideoloji aleviliktir, takat bu, son cozumle de gene bir ideolojidlr ve bu nedenle de boyle bir olaytn gercek nltellglnl saptayabilmek i~in bu ideolojlnln maddi, sosyo-ekonomit temellerini saptamak gerekir. Osmanh duzentnln genel nlteliklerl ve ~ah Kulu ayaklanmasirun Icinde geli~tlgi ozel toplumsal nitelikier, bize hlcblr kuskuya yer birakmayacak bir biclmde, bu baskaldrrrnamn ne denli skonomlk temelli oldugunu kamthyor,

Taril1lerde ,£arablYIkoglup ¢$eyhoglu~ ve «$eytan Kulup adlan ile de arnlan ~ah KuIu, $ah ismall'in babasi $eyh Haydarm hallfelertnden Hasan Halife'nin ogludur ve Korkudeli'nln Yahnn k6ytindendir, Hasan Hallfe bu bolgsde bir magarada tannva tapmmakla gUnlerini doldurmus ve bir sure sonra kendlsine oglu da katilnus her ikisinin bu yasantilari onlann halk arasinda bliyUk bir saygi kazanmalaruu saglarmstt. Hasan Halife olunce $:1h Kulu babasmm yerlne gecerek tigretilerini t.ck :)[Ell1a yayrnaya devam etmis ve cevredeki halkt tiimiiyle kendlslne baglamis bulunuyordu. $ah Kulu'nun ogretist temelde alevilik ve Anadolu'nun $ah Ismail'e baglanmasr yonundeydi. Ne var ki halk, lctnde bulunduklarr acikh durumdan kendlIertni ancak 9ah Kulu'nun kurtarabileceglne manmistr. (7)

Gte yandan, bu raporda da belirtildlgl gibi, bu evleme cok sayida ki~i katilrmstir. Ustelik bu eylem kendlliginden gellsl gtlzel bir tepki degfl, fakat 5rgiitlenmi~ bir baskaldrrmadir. G2rcekten, $ali Kulu, eyleme geerneden once, yandaslarrna ulaklar gondermls. hullkte ve bir anda davranmak Icln gerekli kosullari sagtarmstir. ('1) Bu tirgiltW eylemtn amaci, vatrnzca yerel bir direnme degildL ~ah KuIu, cabalanru dogrudan dogruya Osmanlr siyasal ikt;;l:,xmlU yikilmasma ve ele gecirtlmestne yoneltmtsti c,;:evreSinde toplananlara «Devlet VB saltanat bizimdir» dernekteydi. (5)

l;lah Kulu, ilk kez Toroslar bolgesinde dusuncelerinl y;lymaya baslamrstir ki, bu btilge Orta Asya'dan go<;en Tlirkmenlerin en yogun bulundugu yerlerdl. «isl.s.miyetin KabuJii» bashgtru tasiyan b6ltimde bellrtfldigi gibi alevi!ik gocebe, ya da varigocebe TUrk halkirnn toplumsal yapisina uvgun dusen bir dii.;;linii~to, Bu nedenle !.;lah Kulu'nun basarrsi icin toplumun dusunset yamsi da elverlsliyd}, Bunun yam srra ezilen koyluler, kendi yakm adamlarina verilmek Uzere Osmanil Devletincs topraklari ellcrlnden ahnmts olanlar lcln, Osrnanh 'run haksizhgina karsi

(3) imzaslz, tarihsiz arz: ULUc,;:AY, Cag-atay: Yavuz Sultan Sellm Nas!l Padl:;ah OIdu?; i. U, Ed, F. T, D, C. V. sayi 9 Hart 1954, s. - 55'de.

(4) ULUc,;:AY, 9, Yavuz Sultan Selirn ... , s. 62 (5) AHMET REFiK: On Altrnci Asirda ... , s. 8

(6) TEK:i:NDAG, ~ahabettin: E;;ah Kulu B~ba Tekeli isyam: B. T. T. D" C. I, sayi 3, s, 35; TANSEL, Selahattin: Yeni Vesikalar Kar.',ilSmda ikinci Beyazit Hakkmda Mtitalaalar. BELL, C, XXVII, sayl106, 1963, s. 228,

(7) QAGATAY, U, : Yavuz Sultan Selim ... , s. 62

166

167

:;;ah Kulu, Doseme Derbendinde kendisine inananlarla slk srk gizll toplantilar yaplyordu. Gerci cesitlt bolgelere adamlar ve mektuplar gondermi:;;tI, ancak, :;;ah Kulu ayaklanmasmm patlak vermesine, :;leyh Bedreddin'in olaymda oldugu gibl, gene Osmanhlar yol actr, :;:ehzade Sultan Korkud'a baglt Subasi Hasan Bey, I;;lah Kulu'nun gizli toplantrlar dilzenledigini haber alm, ea, sah Kulu ve adamlari Uzerine bir baskma giri:;;tl. Bu baskin SI':' rasmda $ah Kulu'nun adarnlarmdan oazilarr yakalandi tse de kendisi kacmayi basararak ona inananiarm, cevresmde blr araya toplanmalan tcln cagrida bulundu, Bu I;agn iizerlne timarlarr ellertnden ahnrms olan sipahilerle yoksul halktan bes bine yakm kist toplandi. Gah Kulu, bu srrada Sultan Korkut'un Manlsa'ya gitmekte bulunan adamlarma saldirma olanagrm ele geeclrlnce bu kez kendlsi blr saldrri dtizenledi ve bunda basarrh 01- du, Aneak, bundan sonra dogrudan dogruva Sultan'm otagma karsi saldmya gectiyse de otagr elde edemedi, Bu olaylar olurken Antalya Suba:;;lsl topladigr 3,000 ki~ilil{ blr kuvverle Korkut'un adamlarma yardima geldt. Fakat, sipahilerin VB halkin bir bolumunttn :;lah Kulu'nu tutrnalari Uzerlne Hasan Bey ve adarnlari yogun btr catrsrna sonunda yenilgtve ugrayarak Antalya kalesine sigmdilar. (29 Mart 1511) (8)

:;lah -Kulu'nun bu basansi uzertne. onun buvrugu altmda t"liiehirlerde, kasabat, kurada, cibalde. yaylaklarda ve obada ne deglU eslrra-I EtrUk ve ne miktar Levend varise .. ,~ topl=ndr. (9) Gercekten de, yoksul koylUler, stpahller ve nrnar erlert, gttgtde artan bir biclmde onun cevresinde kenetleniyorlardL (10)

Durumun istanbul'a yansittanlmasi uzerine Amasya

sancak beyi f;1ehzade Ahmet, ;..Jigde sancak beyi Sultan Mehmed ve Anadolu Bevlerbeyi Karagoz Ahmet Pasa, f;1ah Kulu eyleminl bastirmakla gorevlendlrlldllor, $ah Kulu, once Karagoz Ahmet Pasa'mn, Nokta adli bir adami komutasmda gonderdtgl kuvvetlerl Burdur yoreslnde bUyiik bir yenilgiye ugratt.i ve Burdur'u ele gecirdi (16 Nisan 1511), $ah Kulu burada durmayarak, 0 sirada Kutahva'da bulunan Karagoz Ahmet Pasa He kar-

silasmak uzere Ilerledi ve Kiitahya onunde her lkl tarat kuvvctlert kanh bir carpismaya girlstiler. Ne var kl, bu carpismada I;;lah Kulu yenildi, kacmak zorunda kaldi. Ancak, kale halki ve Osmanh askeri $ah Kulu ve adamlarimn kacarken geride biraktigt agirhklari yagmalamaya kalkrsttlar. Daga dogru cekllmis bulunan I;;lah Kulu bu karrsikhktan yararlanmakta geclkmeyerek tcparlandi ve yeni bir saldin dUzenledl. Biraz oncekl yenilgi, basariva donU~tU, Kacmak isteyen Karagoz Ahmet Pasa da yakalanarak katasi kestldt. (11) Ilgtncttr ki, bu savasta Tlirklerin at kullanrms olmalan karsismda blr Osman lt kaynagmda saskinhkla $oyle deniliyor:

« ... Iesker mUnhezim olicak, sol sath-i zeminin nutafmda doktill omrt piyactelikte g~mls agac ayaklu KIZllbaS TUrkleri erdUgi bedevi atiara birer IU'abla sah devub suvar uldular.» (12)

$ah Kulu, bundan soma Sultan Korkut kuvvetlerlne dogru yoneldl ve Sultan'm komutarn Hasan Agav), Alasehlr ovasmda yendi. Bu srrada isin gtttikce tehlikeli bir nitelik almasr karsisinda Sadrizam Ali Pa$2, :;;Jah Kulu iizerine hareket etmistl. $ah Kulu tse, Hasan AgaYI yendikten sonra Bursa Uzerine ilerlemege baslarms ve Marmara bolgestnt bir panik alip yUrilmUs bulunuyordu, (13)

Sadrazamm yanmda 4,000'j y-"ni<;eri ve 4,OOO'i de sipahl 01- mak uzere 8.000 klsillk bir kuvvet vardi. Bu kuvvet, $ehzade Sultan Ahmed'In kuvvetleri !Ie birlestl. Aynea btrtakim gonutHiler de bunlara katilrrns bulunuyordu, ,;lah Kulu, Sadrazamm uzerine dogru geldigtm ogrenince Konya'ya dogru cekllmis ve once bu kenti kusatrnts. fakat Osmanh ordusunun ilerlemesi uzerine kusatrnavi kaldrrarak, Klzllkaya bogazmi tutmustu, Burnda Osmanh kuvvetlerrnce bir aydan fazla suren bir r;;evirme tcine dusen $ah Kulu, en sonunda Doseme Derbendinde kayalar arasinda bir r;;1kl~ yolu buldu, Karaman Beylerbeyi Haydar Beyi bu noktada yenerek Beysehir online ulasti ve Sivas'a dogr:u cekildl. sadrazem Ali Pasa iki haftalIk bir izlemeden soma Sl-

(8) ULUC;AY, C.: Yavuz Sultan Selim. " , s. 63-64; TEKiN-

DAG, $,: $ah ~ulu.:" s. 37-38. , •

(9) CELAL-ZADE: Selim-name, 49/a (TEKINDAG, s.: $ah Kulu ... , s. 39)

(10) ULUCAY, C, : Yavuz Sultan Selim .. , s. 66

(11) ULUC;AY, C. : Yavm: Sultan Selim ... s, 68. (12) TEKiNDAG, f;1, : ~ah xuiu., s. 55

(13) u'LUCAY, C;, : Yavuz Sultan Sellm"., s, 69-70

168

169

vas ya!nnlanndaki Gedik - Ham voresinde $ah Kulu'na yetb,lti. Se!euklular zamanmdaki ayaklanmalarda oldugu gibi, $ah Kulu'nun cevrestnde toplananlar gene kadmlari ve cocuklan ile birlikteydller ve Osmanll Ordusu ile yaprlan savasa hap birlikte girdiler. Sadrazam All Pasa'mn da yaralanarak 61dUiW bu savasta Osmanll Ordusu gene bozuldu, ancak $ah Kulu da 6ldii, Bunun Uzerine cevresindekiler dagrldilar ve iran'a dogru cekllmege basladilar, Anadolu'da kalan Teke ve Hamid-ili'ndek! alevilerden bir bolumu Ise Koron ve Modon kalelerine surulduler. (14)

III

--_/

[[

Osmanhlar RumeIl'de zaferden zafere kosuyorlardi ama, Anadolu'yu yeniden fethetmek durumunda kalrmslardi. Ayaklanrnalarm ardr arkasr kesllmedlgtnden bunda basari da saglayarmyorlardi: $ah Kulu ve Nur HaUfe'den sonra bu kez lhtilal bayragtm ~eyh Celal'in yUkselttiglni goruyoruz.

BOlOk Tiirkmenlerinden olan ~eyh Celal (I 7) , Tokat'm bu tlcesindc bir magarada uzun 81r suredtr Itikafa cekllmls olarak vasrvordu. Bu yaSaYI:'; blcirnl ona da Tokat halki arasinda buvuk h ir saygl kazandirrmsti. ;;eyh Celal, halk iizerindeki bu etkinlig inden de vararlanarak eyoksul insaniarm, topraksiz koyHllerln, aglr vergtler altmda ezUenierin hayatrm duzeitmek, oniara mutluluk getlrrnek icin» (18) halki kendi cevresinde blrlssmese cagrrdi. Onu «I;leyh Veli» d!ye adlandiran halk, bu cagnya kosmakta gee ikmedi, kisa surede l;ieyh Celal'In vamnda 20.000'den cok kist toplamverdi, Ayaklananlara «Celali» adi verildl ve ):',1 tarthtcn SOY'''il~ Oq OS111a1111!ar. bu terimt ne turden olursa clsun butun 2Y2.!:lanQnlfll" i~il1 kuUanmaya basladilar,

$ah ismairo sigrnan Turkler. kacmalarinm nederunt $ah·a ~oyle aciklarruslardi:

i- Bayezld Han gayet pir ve zaif, sikeste mizac ve nahif olub pirllk afetin alnus ve tedbiri umurundan kalrrus ve stmamt devietl vtlzsrasma tesllm itmekle mernlekete ihtilal geiiib reaya ve beraya ayak altinda paytmal oldu, Zuliimierlne tehammiil idemlytib bu surett ihtiyar ltdik.»: (15)

Gercekten, ~ah Kulu ayaklanmasr bastmlrmstr ama, ayaklanmaya yo! acan nedsnler ortadan kaldmlmadrgmdan ve Osmanh toplurn yapisi lcinde kaldmlmalart da zaten olanaksiz bulundugundan, baska cnderterln buyrugu altmda alevllige dayanan halk evlemlert siirUp gidlyordu. Nitekim Nur Ali Halife Corum. Amasya, Yozgat ve Tokat yorelerlnde yeniden ayaklanan halkm basina g2<;:mi!}ti. Nur Ali, 1512'de Yular-Klstl Sinan Pasa'yr Kiztlhlsar'da bozdu, Ancak G6ksu·da Mehmed Agaya yenildi, bu venilgtnln ve Nur Ail Halite'ntn savasta olmesi iizerlne onun eevresinde toplanmrs olanlar da iran'a dogru kaetilar: (16)

i. Selim, $eyh Cel:'\l uzertne Rumell Beylerbeylsl Farhat Pa:;dYI scrdar 0121'2k gijnderdl. Ancak, $eyh Celal ve yarundakller, ,'j'"·."r:i Oernr nli ordusuna karsi koyamavacaklarim anlarmslardi, Bll nedenle onlar da iran's go~mek i.izere Vola koyuldular, d_Og,I?3 .yom,ldiler. Eu arada Dulkadir beyi 1.?ehsuvaroglu Ali Bey, Osrnanlrla ra yaranmak icin, Celaltleri izleyerek yeti$ti ve bozgU;:l[t l1[?;rattl. f')eyh Celal yakalanrh ve AU Bey onun .. her parestni kv.J'Jgmca itdi». cesedmt parcalatti. 0518-1519), (19)

IV

N~ var kt, Anadolu'yu cijh,eyip tigG.ten somilrii carkma kar§l, halk direnmekten donecek degtldi. Nitek!m, bu kez de, Bozok'da bulunan Turk oymagi Soklen Boy beyi Musa ile Dulkadlrli

(14) TEKiNDAG, E;. : f:?ah Kulu .... s. 56-59 (J 5) AHMET REFIK : On Altmct Asirda ... , s. 3

(16) AHMET REFiK : On Altrnci Asirda .. ., s. 9; ULUQAY, C. Yavuz Sultan Selim ... , s. 129-130; ASARKAYA, Halls: Tokat, 1941, s. 31

(17) S tiMER, F. ; Oguzlar (Tiirkmenier) ... , s. 171 (13) TLlKiN, F. H. : a.g.e., s. 40

(19) llHMET REFiK: On Altrnci Asirda ... , s. 9

170

171

soyundan Zunnun (20) 1525 tarlhinde yoksul k5yHHere dayanarak ayaklandilar. (21)

K5ylUIeri ezlp bitirmekte olan durum, Osmanh'nm bir koyHiye da vranrsmda somut bir nitelik kazanmistr: Sancakbeyl Hersekzads Ahmet Pa!?ao~lu Mustafa Bey'in buyrugu Ozerlne kadi Muslihllddln He ktHlbi Mehmet, sancagt dolasip vergt durumunu saptiyor ve kendllerlnce duzenlemeler yapiyorlardr. Bu arada Mustafa beyin adamtan Si.iglGn Keea adh bir koylUye fazladan Ikl yUz akca vergt vazduar. SUiVi.in Koea, bu vergtnln haksiz ve cok oldugunu one surdu. Bunun i.izerine Mustafa beyin adamlarr SUg-Iiin Koea'mn zorla sakalrru ve bIyIg-llli kestrler. GunUn kosullari tcinde. sakal ve biyigm bu bleimde kesilmestnin buyuk bir hakaret olmasmm yam sira bir kimsenin sakalSIZ ve biyiksiz olarak lnsan icine cikmasi da dusunulemezdi. Bu haksrzhk karsisinda Su~ltin Koea koyliiIerden vardim istedi ve isyana kalkisan k5yli.ilerin basina halkca sevilip sayilan Baba Zlinn(m gectt. (22), (23)

Baba zunnun ve koyluler, Sancak beyi Mustafa Beyin konagmi basarak kendisint. Bozok kadist Musllhuddtn't ve katibi Mehmet'i oldttrdtller. Bu olav istanbul'da her zamanklnden daha bUyUk bir tepkiye yol aeti. CunkO Mustafa Bey, Kanun!

Sultan Suleymari'rn hatasimn oglu oluyordu. (24) Kamman beylerbeylsi iskender Pa~a'nm oglu Hurrem Pasa, Baba /jilnllflll uzerine gondertldi. Kur!?unlu'da yapllan savasta, Hurrem Pasu. ote ki yerlere yardim Icln yollamis bui uJdUgU <;ag rilarin ka rsiIigini beklemeksizln saldmva ge~tigi i<;in, Osmanii ordusu bozuldu, Hurrern Pasa, i~eJ sancakbeyi Ali Bey basta olmak uzere zeamet ve timar sahiplerinden btrcoklan OldOriildO. (25)

Geli~en Baba zunnun eyleml ilzerlnde bu kez Rumeli beylerbeyisi HUseyin Pasa, Dulkadirli askerl, Maras haktmi Mahmut Bey gondertldi. Osmanh ordusu Sivas'da konakladi, Malatya sancakbeyi Yular-KlstlOglu iskender Bey bin ki$i1ik bir. kuvvet- 1('. Oaba Ziinnun'un durumunu saptamak tcln ilerledL Iskender BC'y Wlba Ztlnuri'u pusuya dusurmek istedl, aneak asker! korImp kaGtlgl icin yenllgtye ugradi. Pecevl, iskender Beyin venit~~;sini soyla anlatiyor:

«Iskender Bey eskiya ctvarma yaklasinca brr plan hazrrlamisti. Bu plana gore adamlari pusuya gtrecek, kendisi de yanmda bulunan adamlarla eskiyalara yaklasarak hiyle ile onlan pusuya C;ekmege Ca- lrsacak. Kendlsl bu tste iken pusuva koydugu askerler manasiz bir korkuya kapilmis pusudan pkarak kaermslardi. iskender Bey ise e~klyaya yaklasmis ve guya dayanamayarak kacar gibi davranmis. kendislni taklp eden eskiyayi pusuya cekmlsti. Bir de ne gorsun? Pusuya kovd ugu tnsanlar birakip kacmislar. Bu hal karsismda. beraberinde bulunan dort yuzden tazla seeme lnsan telef olmustur,» (26), (27)

Bonunda, Rumell beylerbeyisl HOseyin Pasa, HoyUklU yakrnmda, Baba ZUnnun yonetimtndekl koyllilerle savasa tutustu. Bu savasta Zurmun oldtl. Aneak aym gUntin aksami yenlden toparlanabilen koyltiler. geceyarist yenl blr saldrn duzenleverek HUseyln Pasayt oldurdUier ve ordusunu dagittilar. Baba

(20) SUMER, F. : Oguzlal' (Tiirkmenier) ... , s. 172 (21) TOKiN, F. H. : a.g.e., s. 49

(22) PECEVi : a.g.e., C. I, s. 67; TOKiN, F. H. : a.g.e., s. 43 (23) Pecevi'nln Murat Uraz tarafmdan bugUnkii dile cev-

rilerek yaymlanan Tarihinde s. 67'de Pecevi'nln All Efendi'den aktardigi bu olayla ilgili bolumde, Bug-IUn Koca'mn. Osmanli memurlarmm sakahru ve biyigim kestlrdlgl blclmtnde bir anla tim kullarnlrmstir. Gercekten olav, burada bel i rtildig! gibi, bu anlatimm tam tersicUr. Ali Efendi'nin soz konusu sozler! ise soyledir: «Mezktir SO~liin'iin tasarrutunda olan mezraasma iki yuz akce reslm yazariar, her cend kt yii.zii arrolunub yuzii ibka olunmak iltimas Ider, mUfid olmaz. Aktbet zemarn gazablarma rast geliib lclerlnden birinfn rtsl dlrazm kesub ukubet iderler. Reea ve tltimaslanna musaade olunmadigmdan gayri boyle bir ihanet dahi olunurlar. Bu sebebden huruc idub kendulere itaat ve dahlli cemlyyet olmuyanlari katil ve garet Iderlsr.» (Bkz. AHMET REFiK : On Alnnei Asirda ... s. 10. Ayrica bkz. TOKiN, F. H. : a.g.e., s. 49

(24) OZTUNA, Y. : a.g.e., C. VI, s. 173 (25) PECEVI : a.g.e., C. I, s. 67-68 (26) PEQEVI : a.g.e .. C. I, s. 68

(27) Hemen belirtelim ki, tam bir osmanh olan Pecevi de, bu halk hareketint, bir «e~klya» hareketi olarak nttelendlrrnekten kendisini alamamaktadir.

173

172

v

mar sahipleri de Kaiender gelebi'ye katrlarak devlete onun yiinetiminde baskaldirmislardi. (3~)

Kanuni Sultan Slileyman, sadrizam Ibrahim Pasa'yi 30.000 veniceri ve 2,000 sipahl lie birlikte Anadolu'ya gonderdi. Sadn1- zam'rn ordusuna Anadolu ve Karaman bevlerbevtlerl de ordulan He katildilar. Slvas yakmlarmda Sadrazam'm basmda bulunmadig; ordunun bir boltimti lie Kalender gelebi kuvvetleri arasinda yapilan savasta Karaman beylerbeyisf Mahmut Pasa, Alil.iyc beyl Sinan Bey, Amasya beyt Ko.;i Bey, Birectk beyl Mustafa Bey, Anadolu trmar defterdan Nuh ve Karaman defteri keth udasi $eyh Mehmet oldti ve Osmanh askeri bozguna ugradi. (34) Osrnanlt ordusunun bliWn a€tlrligl Kalender gelebi'nin cline ge<;ti. Turkmenler, «Uryan ve ptiryan iken giyintib kusandilar ve clblsei fahire lie donandilar.» (35)

Kendisinin basmda bulundugu Osmanlt ordusuna, bu bozulan ordudan hicblr askerln ahnmamasrm kararlastrran ve bovlece ordusunun diSipl!nin! ve savas gilctiniln kmlmasiru onleyen sadrazarn, (36) gene de, aeik bir savasta, birllk olarak savasan Anadolu halkrrn yenilgiye ugratarnayacagrm anlamisti. Bunun uzerme sadrazam Ibrahim Pasa, ayaklanmamn nedeninln bir mezhep cekismesl olmadigiru kavramis olmali kl, olavrn gercek nedenlertntn saptanrnasi icin sorusturrnaya glrtstl, Kalender Celebl kuvvetlerinin bilytlk bir cogunlugunun dirlikleri elle~inden ahnrms Ttlrkmen slpahtleri oldugunu anlavmca, Dulkadlrli oymaklarmdan Karacalu ve Dokuz boy beylerine gtzlice, dil'Uklerinl.n gert verilecegini bildtrdl. (37) Aynca, yolsuzluklarin duzeltllecegme dalr soz verdigini de yaydi, Boylece Isteklerinl elde ettlklerini sanan Ttlrkmenlerin eogu Kalender Celebl'den ayrildilar. Yanmda 400-500 ki:;:1lik bir kuvvetle kalan Kalender gelebi, Ba$saz denilen yerde Osmanli'ya yenik~ ~tistu, o lduruldu. Kalender Qelebi ve onun yanmdan sonuna degin aynlmarms bulunan Dulkadir beylerinden Veli DOndar'm b~.$larI kesllerek atlarm arkasma baglandi. (38) Kanuni Sultan suies-

Ziinnun olmtis bulunmasma karsin, varhgrm gene de surduren bu eylem, Diyarbakrr beylerbeyisl Husrev Pasa'nm yettsmest ve Ziinnun taraftarlanm yenilgiye ugratip krhctan gecirmest ile son buldu. (28) Fakat, Osmanoguliari ic;ln aruk Anadolu dahi bir savas alaru durumuna gelmistl, Gercekten de Prof. Dr, Faruk Bilmer'in Baba ZUnnii.n olaymdan soz ederken bellrttlgt gtbi, eMohac Bava~mm yaplldlgl giln Anadolu'da da kan govdey! goturuyordu.s (29)

Baba ZUnnun olayrrun hemen ertesmde, Adana'da Donuz Oglan'in Veil Hallf e'ntn ve Tarsus'da Yenlce Beyin Osmanhlar icm pek de bUyilk bir sorun dogurmayan tsyanlarmdan sonra, 1526'da, 0 gttne deg ln gerceklestlrllen ayaktanmalarin en kapsamlrsi ve Osmanh Devleti icln en tehllkeliSi (30) olan bir baska baskaldirma, Kalender Qelebi tsvam, Anadolu'yu sardi.

Kalender gelebi, naci Bektas Veli'nin soyundandi, (31) Gerek yoksul haiki gozeten sozlert ve gerekse ki:;:ili!H nedenivle halk arasmda bilyftk bir etkinligi bulunan Kalender Qelebi, isyan bayragrni aear acmaz cevreslnde kisa siirede 30.000 ki:;:i topIandi. Kalender gelebi ayaklanmasi, 0 gtlne degin Osmanh'ya karsi giri:;:ilen en bilyilk eylemdi. (32) Ttirkmenlerin hernen hemen tumu Kalender gelebi'nin yarunda yer alrmslardi, Aynca, daha once I. Selim'in Dulkadlr TUrkmen beyllg ine atamis bulundugu :;;ehsuvaroglu All Bey devlet tarafmdan oldilrtii.lmti.'1 ve bu vllayetteki (= Viliyet-i Tiirkman) eski nmartara devletce el konulmus bulundugundan, bu nedenle de buralardaki n-

(28) AHIv1ET REFIK : On Altmci Asirda..; g, 10-11 (29) SUMER, F, : Oguzlar (Tiirkrnenler) ... , s. 172 (30) SUMER, F. : Oguzlar (Turkmenler) , '" s. 172

(31) «Kalender, Hacl Bektas Veli'nin KadmClk anadan oz oglu olan Habib Etendi'nin soyundandrr, Babasi tarafmdan soyu Habib Efendi'ye soyle varmaktadrr: Kalender ibni Iskender, ibnt Balim Sultan, ibnl Resul gelebl, ibnl Habib Efendh (PECEvi : a.g.e., c. I, s. 69

(32) PEQEVi : a.g.e. c. I, s. 69

(33) UZUN9AR:;;ILI, t, H, : Osmanl1 Tarihl, c. II, s, 3-9-310 (34) PEQEVI : a.g.e., c. I, s. 69

(35) AHMET REFIK : On Altmct ASlrda,." s. 11 'de, (36) PEQEVI : a.g.e., c. I, s. 69

(37) SOMER, F, : Oguzlar (Tiirkmenler),,,, s. 172 (38) PEQEVi : a.s.e. c. I, s. 70

174

175

man, Anadolu'yu bovlece yeniden Osmanll devietine baglayan Sadrazam ibrahim Pasa'nm Yllhk odenegtnt. bir odiU olmak lizere, 1.200,000 akceden 2.000,000 akceye cikardr. (39)

VI

(41: Bu TUrkler, ya yakdarak, ya/cia ornegtn KlzllIrmak'a atrhp bogularak .. , tildi1IiilrnU~Ierdir, S6zgeliml, Amasya'da bulunan 8Uleyman Fakih'1n kimseye duvurulmaksizm gizlice KlZlhrmak'a atllarak bogdurulmas: ya da bu Silleyman'a i:;demedH!;t suclann yUkletilmeslni Amasya beylne duvuran Osmanli, bu buvrugunda ~6yle dlyor:

<'". toprak kadisi martrett lie mezkurlan husntt tedarik ile ele getiirUb dahl kimesne if~a evlemadiycn el altmdan Kizihrmaga lIetiib igrak eyliyesln, Ve yahud ahar vecih ve munasib gorUldiigU iizere hrrsrzJuk ve haramilik eyleduler deyu iddia eyieyiib haklarmdan gelesln. FI 22 rebinlevvel 976 '" (1568)>> (42)

Yaimz bu beIge dahl, Anadolu'dakt ayaklanmalarr eskiyaIlk olarak niteiendiren Osmanh'nm kendisinln ne denli iftiraCI oldugunu karntlasa gerektlr.

Buraya bir de saga sola gizIiden gtzhye adamlar, casuslar

salrp kitap toplatmaya Illskin bir beIge aktarahm:

«C;orum begine. Orta pare kadrsma h Ukiim ki Casus Kara Yakup bundan akdem rahzi ahzolunan fakih nam klmesne taratmdan arzuhal geturtib Orta pare kazasina tab! cernaattnden Velt Fakih nam kimesne (KIZll) basdan geldiigi zemanda otuz dort adet miicelled ratrzt kitaplan getiiriib benim yammda emanet koyub badehu fevt oidukta mezkur Kara Yakup beni tutub habs eyltyilb lakln zikrolunan kltablar simdlki halde benim yammda olrmvub yine cemaatJ mezbureden Egin Ozi nam kislada Selim Fakih nam klmesnlve viriib oldahi Yunusa ve Kilabiye virUb haIlya memleketi idlal etmek uzre olduklarm haber vermegin mezkurlar ve zlkrolunan kltablar hafiyyeten eJe getUriIi1b sUddei saadetime arz olunmasm emir idiib buyurdum kt..; Fi 19 ramazan 984 (1576h (43)

Kaiender C;eIebi oJaymdan sonra, sadrazarn Ibrahim Pasa, Osmanlt beylerine «bir bi:iIiik cmlcrplak» (40) Insan karsismda neden yenilgiye ugradrklarirn sormus: ote yandan, blraz yukarida da bellrttldtgt gibi bu cmlciplak tnsanlar ancak Osmanli ordusunu yenip onun agirhklarrm ele geclrince ustlerlne baslarma bir sevler giyebilmi~lerdir, Gene bu olayda Tiirkmenierc gecim olanaktanmn saglanacagr ve yoisuzluklarm onlenecegt soztl, ayaklanmanm Itlci gucuntl kirmisn. .sah Kulu olaymda timarlarm Anadolu halkmdan alimp ornegtn <sarav hademeIerl-ne vertlmest, Baba Zunnun ayaklanmasinda fazla vergi yazrlrnasi bu baskaldirmalarm ilk adimlarmi olusturrnustur. Ote yandan, Osmanh dUzeni, Anadolu uzerindeki egemenllglnl ancak bu vontemle, yarn sllah zoru He gecerli krlablimis ve her haksizlik kivrlcuru Anadolu halkmm yuregtnde zaten lein icln yanan isyan ve bu volta Insanca yasamak olanagirn elde etmek tutkusun u tutusturuvermtsttr.

Durum bu olunca, alevilerin g lrlstlkleri ayaklanmalarm nedeninln gercekte hie de aievilik olmadrg i, tam tersine sosyoekonomik kosullar oldugu kendillgtnden anlasilir. Kaldi kl, ister alevilik, Ister siinnilik olsun, hirer «neden» degil, birer «sonuc-tur: beUrH toplumsal durumlarm Ideolohsldirler. I:;:te gene aym nedenledlr ki, biraz asagtda inceleyecegtmiz glbt, bu azaklanmalardan sonra Osmanli Devleti, alevtllge dayanmayan Anadolu ayaklanmalariyle yenlden sarsrlmaya baslayacaktrr. Ne var ki, ortaya I;lkl:;:mda halkci bir temeie dayalt bulunan alevllik, belki de kendisi yonunden yalmzca bu acidan, Osmanh Devlet! yonunden ise karsilasugr sunni baskisi onunde isyan bayragim acmakta oncUHlk etmlsttr,

Bu gereegl pek iyi algrlarms bulunduklarrru soyleyeblleceg lmiz Osmanii yonettcileri, yi:intemli bIr bicimde Anadolu'da alevtlerl adim adim izleye1'ek yok etme polltlkasi Izlemislerdtr.

(39) 6ZTUNA, Y. : a.g.e, c. VI, s. 175 (40) PECEVI : a.g.e., c. I, s. 70

(41) GOLPINARLI, AbdUibakl ; «Klzllba~» maddesl, 1. A,. (42) AHMET REFIK : On Altmci Asirda ... , s. 26

(43) AHMET REFiK : On Altmci Aslrda"., s. 35~36, Yazarm bu eserinde buna benzer daha btrcok beige bulunmaktadir,

176

177

5,

Gizlice adam oldurten, iftlralarla sucsuzlan mahkum ettiren .. , Osmanh duzenintn niteligtne ve duzenin kahramanlarina ayrmnh bir biclmde deginmts bulunuyoruz. Burada blr hatirlatrna olmak uzere, daha once sozttnu ettigtmiz Rum Mehmet Pasa'nm II. Mehmet doneminde Karaman'a degm AnadoIu'da dayamlmaz zulum yapnns bulundugunu ve bu zulmtinden soa ederken, Fatih Sultan Mehmet'ln Yunanlstan'r ele geclrmls olmasma karsihk kendlslnln de «Padi~ahm bizim vatammiz hakktnda icra ettlgl hasaretln tnttkamirn Larende ulkeslnde tcrava muvaffak oldurn» dedigmi, (44) titeki Anadolu lsyanlarim Incelemeye geemeden once, kaydederek «Osmanli»Yl bir kez daha tamtahm.

ALEViLiK TEMEL!NE DAYANMAYAN BALK HAREKETLERiNtN BAtlLAMASI

KARAYAZICI ABDULHALiM BEY VE DELt HASAN BEY AY AKL1\NltIALARI

I

Daha oncekl ayakianmalarm hi~ olmazsa dusunsel planda alevillge dayanmalarma karsrlik, toplumsal adaletslzltgln iyiden iylye bi\tiin Anadolu'yu sarmast karsismda, ideolojlk planda da alevlltgln eercevest disma tasilrms, catisma Osrnanh Devieti tle turn Anadolu arasmda gellsmistlr. Bu nitellktekl bu donem halk hareketlertnln ilki de Karayazlcl AbdUlhallm Bevin onderlik ettigi ve XVI. Ytizyllm sonunda gellsen btiyuk «ceJAlb ayaklanmasidir,

(44) KEMAL PA,sA ZAnE TARIHt'nden naklcden, BARDAKCI, Cerna! : Anadolu tsyanlan, Istanbul, 1940, s. 25

AnadoJu halk hareketJerlnln gercek nltellglnl eksiksiz saptayabilmek tcln olaylarr, ekonomik temelleri ve cesitlt yonleriyIe kavramak gereklr. Olaylarm avnntili olarak ve hangt kosulIar Iclnde gellsmls bulundugunun incelenmesi, bizi zorunlu olarak, Osmanh Devleti icindeki TUrk unsurun, daha once de degtndlglmia glbi, etnik cercevest ielnde somurulen btr kitle olarak evrime ugrarrns bulundugu sonucuna gotOrmektedir. Yazlll kaynaklarda kendisi lcmde kesin ctzgtlerle simtlasrms olarak gordiigtimtiz aristokratik yapih Turk toplumunun egemen smifl, once islamtyetln bentmsenmesi srrasmda yabanci egemen cevrelerle outuntesmege baslarms, bu butttnlesme Selcuk!u devletIerinde daha yogunla~ml~, Osmanh Devletinin kurutus snre-

179

178

einde tse, bu kurma tstemt TUrk, Rum ve Slav aristokraslsince birlikte gerceklestlrllmistlr. Osmanh Devletlntn kurulus surecinin dogal sonucu «gell~mis Osmanh dilzenls olarak nitelendlrdtgimls devlet duzem olmus ve bu devlet egemen cevreleri cogunlukla TUrk olmayanlardan olusmustur. Bu durumda Anadolu TUrk halki, Osmanll Devleti lcinde bir azmltk olarak kalmtsnr,

HIC kuskusuz. blr azmllk olarak TUrk toplumu kendi Iclnde de simrsal avnsima ugramrstr. Ne val' ki, stmdl Inceledig lrnfz dtinemde her geo:;en gun bu toplumun btreylerlnln voksullukta blrlesmeslne do~ru atrlan bir adrm oldugu gibl, Osma.nh'rnn kendistnln Anadolu TUrkiinU tek bir kltle olarak gorrnest, Osmanli'run zulmUne karst onun da tek bir kltle olarak tepki gostermesini zorunlu klilyordu. BugUn dahi, Anadolu halkmdan soz ettigimizde, sovlenen, bavmdir topraklar Uzerlnde karm tok yasayanlar degtl, fakat gUC yasam kosullariyls bogusan TUrk koyltileridir.

Bu noktada Karayazici AbdUlhalim ayaklanmasmm niteltgi lIe Ilglll olarak one stirlilen karsrt gorUSlerin Goziimlenmesi, ele alman konuvu aydmlatmak ytiniinden buyuk yarar saglayacaktlr

Bu ayaklanrnayi tumtlyle «mill!» blr eylem olarak nitelendiren ve konu Uzerinde avrmtih bir Inceleme vaprms bulunan Huseytn HUsamettin'ln <;izdigi tablo sudur: Anadolu'da bUtUn timarlar ve zeamet TUrklere degil, fakat tmparatorlugun yonettmim eline geelrrnls bulunan ve TUrk soyu dismdan geienlere vertllyordu. Hele vezirlik TUrkler i~in sanki yasaklanrmstr. TUrkler ancak uzak ve onemsiz vtlayetlere beylerbeyi olabtltvorlard-. Divan-i numavun'da bir tek Turk yoktu. Imparatortuk iGinde Tiirklere Iliskin eesitli iftiralar. bictrnstz hlkaveler, «hezeyanlar» hep bu donmelerco uydurulmustu. Osmanh yoneticilertnln bir bolttrnu Ttirk<;e bile bllmlyordu. Anadolu vjJayet ve sancaklarma beyierbeyj ve sancakbeyi olarak. hie Ttlrkce bllmeyen, tslamhgin ilk kosullarindan bile haberslz devstrmeler atanmistr. QUnkU devstrme vezirler, kendl soy soplarim hemen bevlerbevt ya da sancakbeyi yapiyorlardr. Bu gibi beylerbeytleri ve sancakbeyleri Ulkeyi ancak muteselhrnler! He ybnetebihyorlardl. Bunlarm yaptiklari yolsuzluklar ise halkta ayrrca btr tepklye yol aciyordu, Hele zatmter ve sipahiler <;ogunlukla bi:iyleydi. Oysa timar ve zeamet Anadolu'da Tilrklere ozgil bir dlr-

\

IIkti. Bu yoneticller goztmde TUrk halkr, yalnizca «reaya» Idl, Bunlar, Tilrklere hasaret edlyorlar, onlari hor goruyorlardi. iste bu nedenle Anadolu'da TUrkler, bu yoneticilere karst ayaklamyorlardi, HUseyln Hiisarnettin'in kendi deyisiyle «TUrkler, gayritUrklere karsi tsvan etmisler, ihtil:U bayragiru aermslard1.» (1)

Bu gorUse tumuvle karst cikan Sovyet tarihclsl Tverltinova, «'I'urklye'de Karayazlcl ve Kardesi Deli Hasan isyam» adlI incelemesinde su yarglya ulasivor: Herseyden once, Hi1seyin Husamettin, Ttlrkleri tek, simrsie bir UlU8 olarak tammlarken, 81- mfsal avrrsrmm yerine ulus kavrarmru koymaktadir. Boyle bir konumun bentmssnmest olanaksrz oldugu gibi, bu. Osmanh tarrhmdekt tUm strut catismalarrm yok savmak demektir. (2) Oy!3f1, TUrk asker! prestijinin diiSiiS nedenlerini, bir yandan XVI. YU7.yIl Bati Avrupa devletlertnln kapttalist geltsmesmde ve merkeailesmelerlnde, bir yandan da Osmanli Devletinln temel gucunu olusturan asker! - feodal dfizenin tc ~ bunalmnnda aramak gerekir. (3) 'Gercekte Karayazlcl Abdulhalim ayaklanmasirun temel nedenlerl I - Osmanli devlet ekonomtslntn ve rnaliyesinin bozulmasi. Osmanh sultarnna ait topraklarin gelirlennm bUyiik bir bolumtlnun mutteztmlertn eline geemesl: 2 - XVI. Yiizyilin ikinci yarismdan baslamak uzero timar slstemlnin boaulmasi, kU~Uk captaki feodal beylerln yerini bityiik feodal beylerle sarav burokratlannm almasi: 3 - Osmanil Devletinin kar;;Ilastigl ekonomlk ve mali gur;IUklerin yUktlniin hemen hemen tumuvle ktiylUlerin sirtina binmesi, ornegln olCUsflz vel'gtler ve bu vergilerin toplanmasmdaki zulmun koylUy-U surekIi olarak voksultasurmasi: 4 "_ Osmanil Devletinin giristigi savaslarda esklsi gibl gantmet alamamasi ve bu durum karsismda devlet gelirlerinin azalrnasidir, (4)

Biz, bu ealismanm oncekl btiiUmlerinde de yer yer ayaklan-

(1) HUSEYiN HUSAMETTiN : a.g.e., c. III, s. 341-342

(2) TVERITINOVA, A. S. : TUrkiye'de Karavazrcr ve Kardest Dell Hasan isyam; Sovyetler Birlj~i iUmler Akademisi ~arkiyat EnstitUsU Yyn., 1946, s, 13 dlgili bolumler Yal<;m KitCil}( tarafmdan saptanmis ve AY$e Hacihasancglu tarafmdan bu eaIrsma tcln Rusca'dan Turkee'ye cevrilmistir).

{3} TVERiTiNOVA. A. S. : a.g.e., s. 23 (4) TVERiTiNOVA, A. S. : a.g.e., s 49

180

181

malarin nedeulerine deglnmls bulunuyoruz. Karayazlcl Abdulhallm olaymm nedenleri vonunden degerlendirmestne Ise olaYlU geltsiminl anlattiktan, ayaklanmaya kimlerln katrldiklanm gordukten sonra kisaca degtnecegtz. Burada sunu belirtmek istivorua: «Milliyetcilil{», daha sonrakl, yiizYlllarda ortava cikacak blr ideolojidir. Herseyden once bu nedenle, Anadolu ayaklanmalarina bu anlamda «rnlllt» denllmesi heniiz olanaksizdrr. i$te bu eahsmada bu karisikhga yol aemarnak icin «etnlk» sozcugunil kullanageliyoruz. ate yandan, Hiiseyin Hiisamettln'ln yukanda ozetlenen dusuncetert dlkkatlice bir kez daha okunur ve 'I'verttmova'mn yargrlart He karsrlastrrrhrsa, arada biiylik bir terrmnolojt avrihg: bulunmakla blrlikte, yer degistlren beyler vonunden ayaklanma noktasma ulasan silrecln gellsimtntn her ik! yazarca hemen hemen aym btclmde clztlrnls bulundugu goriiJecektir. Tverit.inova'mn biiyOk feodal beyleri ile saray burokraslsi, Hi.lseyin Hiisamettin'de «gayriti.lrk» olarak nitelendirilmtslerdir. Va tarlhsel bir gercek olarak da bunlar TUrk deglldirler, ate yandan binlerce klsiden olusan ikl kuvvetin karst karsiva gellp savasmasinda, bu kuvvetlerdsn birinin cogunlugu otr etnlk grnr>tan, otekl de bunun dismda bir gruptan olusuversa ve i\stelik bu bir ic savas tse, bu gercegt gorrnemcz.llk edemeylz, hele konuya blllmsel blr yaklasrmda bulunmak Istlyorsak bu durumu «tanhsel bir rastlantr» olarak adlandiramaviz ve ayni zamanda ou olayrn ekonomik temellt oldugunu unutam,.,y!Z. Nasil ki, alevl ayaklanmalari blr ekmek kavgasi ise.

o halde Karaya:>:!Cl AbdiHhalim ayaklanmasmm Incelenmeslnt bu ayaklanrnaya kirnlerm katilnus bulunduklarrru belirtmekle tcmellendirmek gerekiyor.

rayaztci Abdtilhalim'in adamlarmm yoksullugunu su sozlerle bellrtiyor:

"Asiler onceleri kendilerr ve hayvanIan- icm lizlm olan yiyecekten baska btr sey gasbetrnlvor, talan ve tahribat yapmiyorlardi. Qorum'a gelerek kislayan asller renahk yapmaktan ve savasmaktan ceklniyorlardi. Bazt Bayburtlu Ermen! tactrlerln blze anlattIklarma gore, Istanbul'dan donerlerken Asici'mn (Karayazicr'mn) ve adamlannm onunden gecmlsler, fakat onlar kendileri ile hie; konusmarmslar, diienciler gibi yolun uzertne mendlller sererek tathhkla sadaka tstemlslerdlr. Tilccarlar da kendi rizalari ile kudretlerine gore bir $eyler vererek yollarma devam etrnlslerdtr. Asiler fena bir soz soylernek stiyle dursun, biJalr!s tqckkil!' etrnlslerdlr.s (7), (8)

Gercekte, bu kitle Iclnde cogunlugu, her gecen giiniln onu b i raz daha yoksu Ilastirmis bulundugu koyluler olusturuyordu. 't'arihlcrde, ayakiananiarm bircogunda ne uzerlerlne giyecek bir f}ey, ne at ve ne de eilerinde bir lolig bulunmadtgtnm belirtlldlgi gorulmektedlr. Btl cyleme avrica, koyli1lerin yarnsrra, gogebe astretler, ikinci derccedeki beyler ve O..§.manli Ordusunu birakmts. t;lkafllml:;; ya da kapusuz kalmrs askerler de katilmtslardir. (9) Ayaklanan kitle arasmda «azlolunan umerarnn kapularmdan acikta kaian sekbanlarms ozel bir vert oldugu anlasilmaktadir (10) ki, bu sekbanlar da koyliidi.lrler. Ayrlca eylemin onderlerl arasmda bulunan Kfl.rayaZlCi'nm kardesi Del! Hasan Bey, Amasyalt Deli Zi.ilfikir, Kalendero~nu Mehmet, Karaka:;; Ahmet, Tekeli Mehmet, Bagda th Tavil Halll, Tokatil Agat;t?-n Firi, KRlmdudak lVTahmllt, Koprillii Sari ~aban, Hiiseyinoglu Is-

II

rs NAIMA : a.g.e., c. II, s. 534 ($) PEQEVI : a.g.e., c. II, s. 404

(7) ANDREASYAN, Hrand D. : I3ir Ermeni Kayna(pna gore, Cela.!i Isyanlan (Kemahll Rahip Giigor'un 1595-1640 senclerint ihtiva eden kronolousindem ; tEd.F.T.D., c. XIII, sayi 17-18 Mart 1962 - EylO.l 1963, s. SL

(8) Bu avaklanmaya «e:;klY<t» ayaklanmasl diyen Pecevi,

Nalma ve onun glbllerln, gercekleri nasit carpitmrs olduklari gercekten ilgmctlr.

(9) TVERITiNOVA, A. S. : a.g.e., s. 59, 71 (10) AKDAG, M. : ceisu IsyanIan, s, 191

Naima, Karayazict Abdttfhaltrn'In «evbas-i reavi kendine nerer edinlp», baska blr deyi~le, reavamn asagJ tabakasiru cevrcslnde toplayrp baskaldirdiguu (5): Pecevi i3e onun «e~k!yayl ve levendlert harekete geeirdigini» (6) yazmaktadir. 0 gtinlerde olaylarm iclnde vasamis olan Kemahh Rahip Gr lgor lse Ka-

183

182

hak gibi klsiletin hemen ttirntl dlrliklerl ellerinden aunrms olan sipahll erdlr. (11) Bu durumu ile bu ayaklanma tabarn yoksu! koyHlye dayanan ama yonetlclligini kiio;Uk captaki «bey»letin ya da eski subaylarin yaptlgl bit eylem gorunumundedir. BoyIeee tabani ve yoneticHeti He bu yonet1cilete yakm kimseler arasmda, pek keskln olmasa ve az olo;ude de olsa bile hit simtsal yarJ~lm vardir. Kendi io;lndekl bu simtsal avnsima karsm baslangtcta ou kitlenln Osmanh Devletlne karSI gene de ortak eyleme girlsmis bulunmasr, ancak kltle olarak onun Osmanh Devlett ile eikarlarrnm eansrms olmasi He aciklanabllir.

Karayazrer AbdUlhalim Beyin kendlslnln kiSiHgine gelince.

P~of. Dr. Mustafa Akdag SU samyi yUrtittiyor: e ... celali sefleri i~mde :n ?Ok tamnnus olan bu kimse, oyle anlasihyor kl, once, bir beyin kapusunda' sekban yahut boltlkbas: olarak oulunuyordu. Sonra, 0 zaman Anadolu'da moda oldugu uzere, bti!Qge gecerek, AItl-B51tlk halkmdan oldu ve Sam, yahut baska bir hudut kalesine muhanz olarak gtttl, Celali terrett baslavmea, Malatya taraflarma geldL Celii.lilere karst her taratta teskil olunan gtinUlIU btiliiklerden birtslnln basina aga oldu. KaplkuUugu srtat; dolayislyle, Ihtlmal bu arada btr beyin kayrnakamltg nu kabul ederek, bey sefere g lttlgrnde, sancagirnn tdareslnl eline aldi ve pek eok maiyyet memurlari gibi 0 da, devrive boltlgti tIe berab~t, herhangt btr hadlseyi bahane ederek ceHili oldu.» (l~) Prof. Ismail Hakki Uzuncarsrlr'ya gore de, Karayazrei AbdtilhaHm Bey, onceleri bevlerbeytler yanmda bazan sekbanlik ve bazan da subasrhk yapm1stlr. Aneak daha sonra Slvas'a bagll sancaklardan birinin miitesellimi olmus, bu sancak, baska bir sancak bevrne verillp ou bey kendi mtiteseIlimini sancaga gondertnce, Karayazlcl, bu mtiteselllrnl sancaga sokmamis ve bunun uzerlns sancaga gelen sancak beyi Ile koy!Ulerte bir olarak eatISIDlS, onu Oldiirmtis ve boylece celali olmustur, (3) HUseyin Htisamett1n Ise $U bilgiYi vertvor: «Urfa dahiIinde sakin Kihclu aslretl etrafmdan Ali'nin ogludur. sekoan bolUgUniln yaztcrsi oldugundan 'Karayazlcl' demekle meshur oldu, KethUdasl oldu-

gu gayritfirk beylerln ve pasalarm tahrlkati yiizunden basina topladrgi adamlan ile kryam etmtsti.e (14)

Oerek KarayazlcI'nm kendi ki$iliglnde ve gerekse ki:iylti 01- sun, asker olsun, ayaklanmaya katIlanlarda, ortak olan yon. Osmanll dUzenlnin dirlikleri kesmek ve verst yolu ile Anadolu'da gecerll klldlgl stimUrtiye son vermek tstegtdir. Bu tstegtn getceklesttrtlmest tern tsyancilar. Anadolu'dakl Osmanh egemenllgine son verrnek lstemlslerdir. I;lunu kesinlikle stiyleyebiliriz kl, ou isyan gellsirken amaei bu cestt somuruden armmis bagnnsiz' bir Anadolu TUrk devleti kurmaktr. Nitekim Karayazlcl, Kayserili Mehmet adii birine verdig:i bir «htikUm» de bu amaci «OsmanoguJlarmm eli Anadolu'dan kesilinceye degIn} olarak beIirlcmekte ve bu klstnln (Mehmet'inl vergiden beri tutuldugunu kaydetmekle de ayaklanmanm nasrl bir temele dayandigrni gostermektedir. Sl}z konusu «huknm» sudur:

«Kayserlye saklnlerlnden Isbu hamn-! hukrn-u serif Mehmed nam kimesne, biinayetiIlahi teah\ (::: AIIahin inayetiyle) munhezlm olan serdar HaCl ibrahim Pasa muharebeslnde, bu csntbe Kem:i1-i Ihlaasla (== samiml olarak) ltaat etmekle cern! tekallf ve rusumdan muar eyledim. Ve ellne bu hUkm-U numayunu verdim ve buyurdum ki dest-i Osmaniyan bu tataflatdan bilkiilliye munkatl ve saltanat bUti. niza bana mukarrer ve mukadder oldukta taranmdan taytn olunan emir ve hiikrniim muciblnce mezburu (= adt gscenf ) muaf ve mUsellem tutup rusum ve tekalif'ten bit nesne teklif etmeyeler. Her kim bu hUkme Itaat etmezse cezasi verllUr, Ve bu hUkm-i $erifi elinde ipka edip mazmun-t HUmayunu He amel eyleyeler. $tiyle bileler. Bin dokuz senesi RebilWi.h1r aYI ortalarmda yazrldr.» (15)

III

Karayazlcl eyleml 11k kez 1598 yIlI yazmda patIak verdi. (16)

(11) 6ZTUNA, Y.: a.g.e.;.c. VIII,s. 94 (12) Celali Isvanlan. s. 193

(13) UZUNQAReILI, t. H. : Osmanli Tarihi, c. III, s. 103

(14) HUSEyiN HUSAMETIiN : a.g.e., c. ill, s, 348 (5) NAIMA : a.g.e., c. I, s. 254-255

(16) AKDAG, M. : Celali isyanlatl, s. 195

184

185

Bu tarihlerde oncelerr Habe~ beylerbevtst olan Huseyin Pasa, Anadolu'da celali baslarmm olusturduklarr yerel ayaklanmalan sorusturmakla gorevlendlrtlrnlstl, (17) Devstrme olrnayan, TUrk olan Htiseyin Pasa, huzursuzlugu gtdermek io;in «gayriturk srpaht kodamanlanru, yeniceri azmanlarirn ve bunlara dayanan ve halka zulmeden ayanlarims (18) cezalandrrmak tstedL Ne var ki, btiylece HUseyin Pasa, daha 0 donemde, toplumsal duzenslzlig! dUzeItmenin halka dayanmaksrzm burokratca basarilabllecek bir i$ oldugu yamlgisma dusmus buIunuyordu. Ancak, egemen Anadolu cevrelerinin Bablali'yi etkilemeieri uzertne, Husevln Pasa gorevden alinarak Deli Ziilfikar Aga ile birllkte Amasya kalesinde tutuklandi. Bununia blrlikte her ikisi de kaleden kacmayi basardilar ve ver yer ayaklanmis bulunan celalllere katildilar. (19) Bu srralarda Karayazlcl zaten devlet otoritesine karst gelmis olarak Urrada bulunuyordu, ancak Osmanlr'dan henuz bir tepki gelmemlstl, Huseyln Pasa, Urfa'da Karayazici'ya, Mehmet Pasamn lizerierine serdar olarak atandigim ve Urfa kalesinde birllkte savunmaya gecmelerl gerektigtnt sahk verdi. (20) Blr beylerbcylsi oldugu icin Huseyin Pasa'run bu davramsi, Osmanh devlet yonetlcllerlnl endlselendirerek yontemli bit tepkl gosterrnelerlne yoi acta. (21) Mehmet Pasa (Slnanpasazade Mehrnet Pasa), Urfa'ya gelerek kaleyl kusatta (22). Daha tince stizii gecen ve olaylarla <;agda~ Ermeni lcavnagma gore:

«AzIC! (= Karayazlcl) once Urfa kaleslnds bir bucuk sene kapandi. Padisah tarafmdan pasalarm kumandasmda oldugu halde kendisine karsr sevkedtlen btiyUk kuvvetler uzun savaslara ragmen kalevt aaptedemedller. Askerler kalenin her tarafrna lagrmlar actilarsa da, asller geceleyin bunlan i<; taraftan kapivorlardt. Kaleyi zaptedemeyeceklerinl goren

askerler AZlcl'ya padisahtan kacarak kendisine sigmmis otan bir pasa (HUseyin Pasa) lade edlldigi takdtrde gerl gtdeceklerini soyledilerse de, AZlCl tince buna razi olmadi rakat achktan son derece sikrIan halkm rsrari lizerine istenllen adami ipie kaleden asagi sarkittr, askerler de onu alarak uzaklastrlar. Boyleltkle blr zaman lcln savas durmus oldu, AZlCl bu vakadan sonra padlsahm daha bflyUk bir ordu sevkedeceginden, sehrin aehkla kirilacagmdan korkarak kendiligmden drsari pktl ve butun askerlert ill' berabsr baska bit" yere glUt.» (23), (24)

Boylece Mehmet Pasa'va teslim edllen Huseyln Pasa istanbul'a getirildi, divanda el ve ayaklari kmldiktan sonra blr beygil' uzerinde sokaklarda dola~tltlilp istanbullular'a gosterlldt ve en sonunda da Odun Kapisi'nda cengele asildi. (25)

Nalrna, au kusatma srrasmda Karavazici ve adamlarmm bUyUk sikmn cektlklerinl ve hatta atacak kursunlari kalmadrgt ictn kuruslari ertttlklerml, bunlarm tlifeklerde kullamldigtm .\·" . .';l110 k!;:;.d rr, (2,;) Btl kusa tniada. Karayazrct 'run zorunluluk t::.r~!sm(lct runa n d~!~cl igi bellrHmektedlr. Gercekten de Mehi';C'c ;"'8::1 lilt :;f;;tr'': IJUJU;': bir LitizUkle hazirtanrms ve gtiClii bir c,c!l.1 cti.;~2n:emi:;li. Grncgin, Osrnanli askerlnin blrcogu 0 sirada /I..,rvp:'. Lt"J)rakiann.da sererde oulundugu ir;;in yeterll sayida as-

(23) ANDREASYAN, H. : Bir Ermeni Kayna~ll1a Gtire ceIa li Isvantari. S. 31. Ku~atma hakkmda aynnuh bilgi tern bkz. j,·f .• \KDAG : Celali :i:syanlan, S. 198-199

(24) 1\,1. Akdag, liUseyin Pasarun bu yolla Osmanli'ya tesEm edilmesini $oyle yorumlamaktadrr «Celaliler, kendilerine yabanci geldigt anlasilan «Celali Fetrethnin bu yegane pasasi- 01, Urfa kalesinde muhasara olunduklari vakit, hiikftmete teslim etmekten cekrnmedller.» (Ceiali isyanlan, S. 196). Hu.seyin Hilsamettin Ise: ~Hiiseyln Pasa gayet akil, miidebbir, nuruslu bir zat idl. Bunun erbabi Ihtilal lclnde vucudu Babialice ne kadar muzir telakkt edillyorsa. lhtilalcilertn basi olan Abdtuhalim icrn de 0 kadar muzirdi. QUnkli nyaset, HUseyln Pasaya intikal edecekti.» (a.g.e., c. III, S. 347) demektedlr.

(25) NAhvIA : a.g.e., S. 239-UO (2G) NAIM:A: a.g.e., C. I, S. 239

(17) NAiMA. : a.g.e., c. I, S. 239

(18) HOSEYiN HUSAMETTiN : a.g.e., C. III, s. 344 (19) HUSEyiN HUSAMETIIN : a.g.e., C. III, S. 354 (20) OZTUNA, Y. ; a.g.e., C. VIII, S. 95

(21) AKDA(;, M. : Ceiali isyanlatl, S. 196'da bu yarglYl «belkte kaydi ile belirtiyor.

(22) NAiMA : a.g.e., C. I, S. 239

186

187

ker toplamtsti. CelaJiler ile ililiikisi bulunmasm ve ve kendlslne bag:h olsun diye de Anadolu'dan hIe asker yazdlrmaml~tI. Mehmet Pasarun ordusuna bazr beyler de katilmis bulunuyorlardi. (27)

Urfa kusatmasi boyle blr uzlasma lIe sona erince, Karayazici'va once Amasya sonra Corum sancagi verlldl. (28) Bununla birllkte Mehmet Pasa, bahar ~eldiginde Karayasici'yi ortadan kaldirmak icln hazirlamyordu, (29) Ancak, ~eyhUlislam Sunullah Efendl'nln yegeni olan Corum kadisi Celebi kadi, ~eyhOli$lama bu srralarda mektuplar yazarak Mehmet Pasa'mn gercekte halka zulUm yaptigrm, devlet otortteslnl tammadrgrnr, devlet gorevlertni rilsvetie dagrttrgm}, halktan kendlsl Ictn zorla mal ve para aldigrrn, Karaya;ncl'mn lse kimseye bir kotillUgil dokunmadrgim biidirdi. Bunun ttzerine Mehmet Pasa gorevden ahndr. (30), (31)

Karayaztci AbdUlhal!m Bey, Corum'da Osrnanh dUzen!ne uvmadi. Cevres!ndekilerden gecim olanaklari bulamayan bir bir botumu de haiktan zorla mal ve para toplamaya baslarmslardt, Bu kez, Bagdat valtsi Sokulluza.de Hasan Pasa celalller ijzerine serdar oldu ve pasa da askerlertni cogunlukla gUneydedeki kurt ve araplardan dilzenledl. Bu bOlge astret beylerinin

yarnsrra Hasan Pasamn ordusuna katllmak iizere istanbul'dan da eskl Halep vallsl Hac! Ibrahtm Pasa gondertldt. Ancak Haci ibrahim Pasa, Hasan Pasarun ordusu!le birlesmeden Kayseri yoreslnde Karayazlcl lie savasmaya kalkl5tI ve yenilcti. Goksun'a dogru goeen Karayazicr, Hasan Pasa ile karslla5tlgmda ordusu bozuldu, bUyUk kayiplar verdi, bundan sonra da once Slvas'a, oradan da Canik daglarina ceklldi. Karayazlcl 0 k15, bu b5igede kendi eceliyle oldu, (32), (33) Peeevi'nin anlattrgma gore, Karayazrci'mn kethudasi :;\ahverdi, sonradan Osmanh hizmetine gtrmts ve Karayazrci'run cesedlnln kendi adamlarmca kirk elli parcaya bdlunup bunun her parcasmmayri bir yere gomUldiigtinO ve bunun da nedenlnin, sonradan Osmanlilar onun cesedinl bulurlarsa, cesedln hakarete ugramasim onlemek oldugunu anlatrmstir, (34)

IV

Karayazlcl'nm oluma uzertne yertne kardest Deli Hasan Bey gecti, Deli Hasan, ilk is olarak Tokat'da bulunan Hasan Pasa uzerine ytiriidii. Yardimci kuvvetlerl hentiz gelmemls 01- dugu Icin Hasan Pasa, Tokat kaleslne kapandr, Deli Hasan Ise kaleyi kusatti, Kusatrna sirasmda Hasan Pasa kalede her gUn aym saatte dlnlenmek icin bir yerde oturmaya baslarrusti. Natmanm deyisiyle «Kaleden bir TUrk bedbahtvm (35) celalilere gelerek bu durumu anlatmasi Uzerlne Hasan Pasa bu oturdugu yerdeyken tiifekle vurularak olduruldtt. (36) Tokat kalesl ele geclrildi. Hasan Pasa'mn Bagdat'tan gelen kervam da celallle-

(27) AKDAQ, M. : Celali Isvanlan, s. 197-198 (28) NAtMA : a.g.e .. c. I, s. 239

(29) AKDAG, M. : casu isyanlan, s. 199 (30) PEQEVI : a.g.e .. c. II, s. 404

(31) «Bazl vekayinamelertn tddlalarma gore, bu kadt amcast [= seyhullslam] narmna Yazici'dan 30 bin alttn rtisvet alrmsti.s (AKDAG, M. ; Celali Isyanlan, s. ]99). Akdag bu iddlalarin ver aldigt kaynaklar olarak Hasanbeyzade, Nuruosmaniye yazmasi. Nr. 3134, vaorak 545; Katip Qelebi, Fezleke, c. I, s. 186 ve Solakzade Tarihi, s. 662, 674'U gostertyor. (ayru verde, not 5). Naima da e. I, s. 240'da aym savi one stirmektedlr. Aneak, 5U da var ki Sivas Beylerbeyisi Mah:nut Pasa da serer tern istanbul'a geldlglnde «Mezbur sakt (yani Karayaztci) Itaat etmtsttr. Min ba'd (bundan sonra) fesattan el eekmlsttr. MUcerret Sinanpa:;;azil.de (Mehmet) 'In taaddlslnden korunmak Icin bir derbende tahassun etmistlr. Bliytik Islerds kullanrnaga Iil.Ylk klmsedlr.» dlye f;leyhUllslama ve kaymakarna soylernlstir. (Naima : a.g.e., c. I, s. 2(0).

(32) AKDAG, M. : ceuu Isyarilart, s. 199-200

(33) Hussyin HUsamettin, Karayazrci'run avaklanmarun otekt ondertertnt tammaz bir duruma geldigl, ayaklanmayi asrl amacmdan saptirarak kendi kistsel egemenhgtnl kurmak istedigi tern kendi aralarmda elkan bir catismada 5ldi1rUldUgUnU one sUrmektedir. (a.g.e .. c. III, s. 351). Pecevi ise Karayazrcr'« run ecellyle oldiigiinU belirtiyor. (a.g.e., II, s. 404)

(34) PEQEVi : a.g.e., c. II. s. 404; Nalma ; a.g.e., c. I, s. 305 (35) NAiMA: a.g.e., c. I, s. 305

(36) Blr devsirme olan bu Hasan Pasa'mn bazi «llglne huylarma hanrlanacagr Uzere BOlUm fie, S. 1, V'de degtnmtstrk.

188

.• '

189

rln eline dU!,ltii. Pecevi'nln yazdigma gore f;:ahverdi bu olayi Pecevl'ye soyle anlatmis:

dilar, (41), (42) Deli Hasan. 10.000 adarm He atandrgi yere gltti ve burada savasa katitdr. Ancak, otekl blrcok celali onderlerl Anadolu'da kalarak artrk nitellk degi!,ltirmege baslamis bulunan eylemlerlnl surdurduler. (43)

«Hazinesinde bulunan kiymetli mUeevherlerl, altunla islenmts kiymetlt takrrnlari eskiyamn lIerl gelen , ~.erine, cuha kumas ve kadite gibi kumaslari kihei ol~ii ederek ve paralan da degtrmt kalkanlar icinde b6lerek dagittrlar. Amma haremlne dokunulmamasi Icin munaraaasma adarnlar kovdular. Bir kimse 0 ta~~fa bakamadr, Onun altrn ve daha btrcok baska suslerlne de kimse el uzatmadt. Sonra haren:.ine adamlar kattilar. DivrifH ve Arapgir kaleslne sonderdner.s (37)

Del~ Hasan ve ~evresinde\{iler Tokat'dan sonra Sivas yoresine dogru lIerlediler, buralarr ve kenti yagmaladllar. (38) Bu srrada isyanCllarm sayisi 30.000'i asmis bulunuyordu. (39) Bundan sonra Qorum iizerinden Ankara'ya geJen Dell Hasan'a, Ank~rahlar 80.000 kurus vererek bu kentln yagmalanmasml onledl;er, (40) Saydan glttik~e artan ceialiIer artrk batUn AnadoIu ya yaYllml$ bulunuyorlardL

Ne val' kl, eelili eylemlerintn biitiin Anadolu'vu sardigi bu srralarda Deli Hasan'm, f;:ahverdi adlr kethudasim Istanbul'a yolladigrm, bagl'llanmasml ve kendlslne beyllk verilmeslni istedigini goriiyoruz. Dell Hasan'm bu istekleri kabul edildi ve kendlslne Bosna Beylerbeyli~i, bazi arkadaslarina saneakbeylikleri verndi ve 400 celali MltlkbaSlsl da Alti-Boltlk Slpahlllgine ann-

(37) PEQEvI : a.g.e., c. II, s. 404

(38) S!vas'da Celaltlsrtn biiyiik capta bir katllama gtrlstiklerlnl bellrten s5z"tlnU ettl~lmiz Rahip Grlgor'un ruznamestnde Dell Hasan ve adamlarimn kis ve kadmlara karst 'olan tutumIan (loyle anlatiliyor : «Onlar kendllerine verllen slddetl] emre uyarak hlcblr kiz cocuguna ve kadma el stlrmuyorlar, yalmz erkek cocuklari topluyorlardt. Bundan istifade ederek kiz glbl giy~ dlrilmek suretiyle bircok erkek cocuk kurtarrlmrstir. $ehlrde Klzlhrmak'm kiyrsmda blr ay kadar oturan asiler, yanlarrnda dolasan ve kmntnan ile karmlarim doyuran kizlara hl~ dokunmuyorlardi.s (s.32)

(39) AKDAG, M. : Celali Isyanlan, s. 211 (40) AKDAG, M. ; ceuu Isyanlarl, s. 212

v

Karayazici Abdlilhalim Bey He baslayan inceledtgtmtz bu eylernin slyasal amach ve duzenli bir bictmde gelistrken giderek amacmdan saptigr ve styasal nttellgini yltirdigl gozlernlenmektedir, Ozellikle Karayazrci'nm olumunden sonra bu durum bellrgin blr nitelik alrmstir, Hele Hasan'm devlet yamna geemest Uzerine Anadnlu'da kalan blrtakim celili kumelerlnln blr silre ictn bir cete durumuna dontl.stiikleri anlasilmaktadrr,

Bu gelislmt gercek yonUyle aciklayabtlmek icln bazr noktaIan saptamak gerekir. Once sunu belirtelim ki, hUkUmet kuvvetlerl ile halka zulum yaptig: sovtenen ve amacim yrtlrmis ceIAli gruplarimn davraruslan arasmda hemen hemen htebir tark yoktur. Prot. Dr. Akdag'm deylsiyle, «sancakbeylertnln veya beylerbeylerinln, avru suretle, biiyuk sekban kttlelerlyle, reaya uzertne eikarak, muhteltt bahaneler altmda, sekbanlann geetm zaruretleri rem soyguna kalkmalan, bu resmi hiiviyet sahibi sekban ~eflerinin hanglstntn celali, hangtsintn devlet kanunlarma sadakatlnl muhataza eden blr htikiimet adarm olarak kabul edtlebnecegt dusuncestnt eok defa gU~le'ltiriyor.» (44) Qte yandan, Deli Hasan, Osmanli Devleti ordusunda gorev aldiktan sonra Avusturyahlar He yapilan savasta 6.000 celalmtn kahramanes dovuserek olmest ya da Osmanh ordusu He birllkte iran savaslarma katrlan celAlilerin gosterdlkleri kahramanliklar karsisinda olayin aeiklanmasi gene Akdag'm SU sozten lle ozetlenebillr : «Burada ehemmiyeUe Uzerlnde durulacak mesele .. , celalt levendlerinin, Anadolu'dakl tahrlpkar ve gaddar ruhlariyIe dusman karsismdaki kahramanhklarimn blrbirlyle tezat tes-

(41) PEQEVi : a.g.e., c. II, s. 413

(42) Deli Hasan'tn bu ani kararmm istanbul'daki slpahilerin ayaklanmalari ve sadrazam degi!,likUgl He ilgisi hakkmda bkz, AKDAG. M. : Celati Isvanlari, s. 213-214

(43) Bkz. AKDAG, M. ceau Isyanlan, s. 214, 215 vd, (44) AKDAG, M. : Ceh11i isyanlan, s. 201

190

191

kil etmekte oldugudur, au hadlse ancak Anadolu'nun iktisadi setalett ile izah otunaontr.» (45) Gercekte b11 celalllertn r;ogunlugunu kcyluler olusturuyordu ve bu koyluler, « ..• pOJiltJeri (paIamurlarr) naraka-t kifaf ederlerdt. Anadolu vllayetlerinde ceramer ve sekbanlar her kazalarda \;iftlErini ve hlzmetlerlnl ve kurallarmr biragup vesvese-I ~eytan izlah ile turenklentp sekbanlara karisub seyyidi olurdu ve vllayett hali klyas He nikbetler esirra olub, kUr;UklU bUyliklU olurdu.» (46)

Bununla birlikte, bu eylems katilanlarm coguniugu yoksut koylillerse de, kuskusuz ki, eylemin yoneticileri lie tabarn olusturan kitlenin cikarlarr a rasmda aykmhklar bulunuyordu. Deli Hasan'in birdenblre Bosna Beylerbeyligint kabul edlp her :;;eyt yilziistii birakarak gitrnesi, Kendi kislsel cikarlanna uygun olsa bile, Anadolu koylusttne herhalde bir ihanet olarak yargilanmahdir. 6te yandan, dirliklerl kesllmls oldugu lcln avaklanmaya katrlrms olan blrtakim celallnln sonue oiarak kendHerinin yenlden Osmanli cevrelerlne ahnmalarmi saglarms olmalarr da onlar acismdan bit bakima amaclarma ulasmis olduklart biclmde degerlendirilebilir. (47) .su durum bize bir gercegt belirlemektedlr: Osmanli'run Anadolu uzertndeki baskisi uzertne Anadolu halki tek b!r k!tle olarak tepki gostermis, ancak Osmanu Devleti yonetictlerrnin ou baskiyi ayaklanmanm birtakim ondertert Uzerlnden kaldrrrnalari ve onlan yen!den kendi lclerl., ne almalari karsisinda ayaklanma, once amacmi yitirmi§ ve daha sonra da basansrzhkla sonuclanmrsnr. Tverltinova da, tncelemestntn sonucunda vaklastk oiarak bu sonuca varmaktadir ki, Osmanh Dev!etinln etn!k yapistru gozden uzak tutmamak kosulu ile, (48) bu gorii:;;un gercegt yansrttigtrn belirtmek gerekir.

Bu nedenlerle biz Akdagm, 1 ... celalt isyanlarr, kadronun yilzde doksan besl levend olrnasr itlbari lle, tam bir koylU isyam oldugu halde, gaye cihetlnden dU$UniHilnce, bu harekete asla

sosyal bir koylii hareketi denemez 8u bakrmdan, Rus muel-

!ifinln, bu hareketleri bir koyJU Isyaru saymasi tarnarniyle hatalidir.» (49) yargisma katilmak olanagirn bularmvoruz. Kaldi kl, bu yargisi i91nde dahi Akdag, ayaklananlarm yiizde doksan besinln koyU!' oldugunu kendlsi acikca soylemektedlr, Ne denh kottl ekonomik ve siyasal kosullar altmda kivrandiguu gordUgumuz Anadolu koylUsUnt'tn kitlesel olarak olusturdugu bu evlemlerin, koylU ayaklanmalari olmadiklarrru ve bu bUyiik kitlentn amacsrz olarak devlete baskaldrrdrgirn soylemek olanaksizdir . .suraSI blr gercektlr k!, bu eylemler, Osrnanli Devletinin Anadolu'da gecerlt kltdlgl duzene karsi olduguna gore, ayaklanan kltlenln, bu dilzenle catisan halk oldugu da aciktir. Bu nedenle, bu eylern bir Anadolu Turk halk hareketldir.

(45) AKDAG, M. : Celili Isyanlan, s. 215

(46) ABOULKAOiR : VekJ.yii Tarhiye, Silleymaniye Esat Efendi. No. 2151, s. 73-74 (nakleden Akdag, M. : CelAli isyanIarr, s. 212).

(47) TVERiTiNOVA, A. S. : a.g.e., s, 78

(48) Qah:;;mamlzda BolUm ikl, 1, VI,'ya bkz.

(49) AKOAG, M. CehlU Isyanlan, s. 250

193

192

-6-

KALENDEROGLUveCANBULADOGLU AYAKLANMALARI

I

Deli Hasan Beyin 1603 yllmda sahneden cekilmeslyle Anadolu'dakl kaynasma son bulamazdi. Bu ayaklanmalara yol acan nedenler oldugu glbi ortada duruvordu. Ancak, bu kez btrtakim celal! 6nderlerinin eevreslnde toplanrms olan ve kUC;Uk eaph sayllabilecek kumeler, slvasal k6kenl1 olmakla birllkte amacli eylemler durumuna erfsmekslzln Anadaoluda dolasivor ve Osman- 11 Devletinin bu topraklar Uzerindekl egemenligint gecerstz kiliyorlardi. Bu kf1meler aynt toplumsal ve ekonomlk kosullar lctnde olusmuslardi fakat eylemleri genellikle bilinesiz ve 6rgtitsf1zdU, (1) Yalnlz, bunlar lelnde geltsmeye baslayan Kalenderoglu ayaklanmasi kesm olarak siyasal blr amaca y6nelml~tl ve bu nedenle de Osmanhlar tetn en tehlikellsiydi. Nitekim, Kalendsroglu Osmanli'nm emutegallibes oldugu ve OsmanlI siyasaI gUcUnf1n Anadolu'dan atilmast gerektigi dusuncestndezdt. 6rnegm, Kalenderoglu gene bir cehUi onder! olan Muslu Qavu~'a yazdlgl mektupta dlyordu ki:

«B§'de'l-unvan, sergtlzestlm aleme malumdur. Fitneengiz (= fltne eikaran) ve ahldslken (=Soztlnde durmavan) Osmanyan, mtltegallibe (;;; zorba) 01- makla, gururlari kemale erip cevr-f1 cefaYI pi~e kil-

(1) Bu gibi kf1melenmeler Icln Bkz.: AKDAG, M.: CelAli Isyanlarl, s, 221 yd.

194

makla (= huy edlnmekle) taatlanndan yUz cevlrip izhar-l hUliis (:;;: samimiyet gostermegt) terk eyledikten soma, Mihalic ve Aydm ve Saruhan illerini yagrna ve tal§.n eyleyip ganavlm-I bi-stlmar ile (= saYlslz ganlmetle) donduk, Cemiyetimiz yevmen feyevmen (= gttnden gune) ziyade olup, Konya sehrine geldlglmlzde Karaman beylerbeylsi Dell-ZUlfikar pasa anda mevcut bulunup kaleye kapandi, 0- zerlne varilip etraf ve eknaf yagma olundu. Badehu (= sonra) go;;Up, Karaman'a nuzul eyledik.

Bu ane gellnce Al-I Osman tarafmdan min vech kat'l umtt eylemeyip (:::: Umlt kesmeyip) serkesllk olunmazdt, Canpolato~lu vak'asmdan sonra min ba'd (= bundan sonra) can tende oldukca serfUru eylemek (= bas egrnek) yoktur. Hak Teal§. muln olursa yammlzda olan bl-stlmar (= savtaiz) kArgfizar (= becerikli) dilliverle 01 koca tertutu (:::: bunagr, Kuyucu Murad Pa$aYJ) bertaraf eyleyip, Oskudardan berisim Osmanluya Ieragat ettirmek vardrr, Eger rirsat Kocanm olursa (= Kuyucu Murad Pasa galip gelirse) hod. bizim ettJgimiz isler diIlerde destan oldugu hemen blze ka.fidir.» (2)

Kalenderoglu'nun neyt amacladigmt actkca g6steren bu mektup, onun aym zamanda bir ddeal» ugruna eyleme glri~tip;ini de kamUayacak nlteliktedlr: 0, basarisrzhga ugrasa bile eekttklerl ihtIllil tohumtarrmn bir gUn gellp fillZleneceklerb umudundadir. (3)

«Kaienderoglu Pirb ve «Kalenderoglu Mehmeb de denilen Kalenderoglu, Ankara 'run MurtazaAbat ilceslnln Yasslviran k6- yUndendir, Onu, 1592'lerde yamnda toplanmrs olan seksen ki~t ile birlikte dUzene karst gelmls, «~ekavebe baslamrs olarak g6- rtlyoruz. Bir ara Osmanh Devletlnce bagl~lanan Kalenderogl11, bazt beylerbeytlert He sancakbeyilerine eavusluk, ketbf1dalIk ve miitesellimlik yapmis ve daha once de Karayazlcl Abdillhalim Beytn yamnda Cah~mlS bulunuyordu, Ancak, Cigahzade Slnan Pasamn kendlslne verdlgt sancak beyli~ini elinde tutamaymca

(2) NAiMA: a.g.e., c. n, s. 562

(3) BARDAKQI, C. : Anadolu tsyanlarl, s, 45

195

Kalenderoglu 1604'de bir kez daha tsvan bayrM~llll aemisnr. (4)

1606'da sadrazamliga getlrilen Kuyucu Murad Pasa, cslahler uzertne serere cikrrns, Anadolu'va gelmlstl. Kalenderoglu'nun Saruhan'da bulundugu duyulunca Murad Pasa, Anadolu beylerbeyisi Hiiseyin Pa~aYI, KalenderoiHu uzertrre g6nderdi. Nif yoresintie ikl tarat arasmdaki carprsmada Htlseyin Pasa, Kalenderoglu'na yenUctl ve Saruhan bolgesl ttimUyle Kalenderoglu'nun eilne gectl. (5) Saruhan'm (= Manlsa'nm) «avan» ve «e:sraf»l, Kalenderoglu'nun kentt yagmalamamasi tcm ona kirk dort ytik akce verrnegi kabul ettiler. (6)

Kuyucu Murad Pasa, bu sirada Canbuladoglu'nun ayakJanmasirnn bastmlmasina oncellk tarumis ve onun uzerlne giderken Kalenderoglu ile anlasmayi ve boylelikle ordusunun gertsinin gtlvenligtni saglamayi yegleml:stl. Bu nedenle Kalenderoglu'na Ankara sancak bey!iiH verlldl. Kalenderoglu Ankara'ya geldt. Fakat Ankara kadrsi Vildanz.ide Mevlana Ahmet Efendi'nln onavak olmasz sonucunda Ankaralilar, Kalenderoglu'nun adamlarmdan ceklndtklert lcln onu kente sokmadilar. Kadi Etendl, Kalenderoglu'na, adarnlarinm kentte de yagrna yapmalanndan Ankaralrlarin kuskulandiklarmi, onun Icln kente giremeyeceglnl, fakat KUYllCU Murat Pasa, Kalenderoglu'nu yamna setere caglrml$ bulunnugu lcln gerekli silah ve cephaneyi vereblleceklermt bildlrdi. Kalenderoglu bu duruma ses cikarmadi ve adamlanndan otuz ki:;:iyi bu sllah ve cephaneyl alip getlrmeleri icin Kadi Efendi ile birllkte gonderdt. Fakat Kadi Efendl'nin daha onceden dil$ilnmti:;: bulundugu plan gereglnce Kalenderoglu'nun bu adamlan ~e~ltli evlere ayri ayrr ve konuk olarak yerlestirtldiler. Geceleyin Kadr'nm verd!gi buyruk U7erine bu celaliler bulunduklarr evlerde ansizm tildiirUldiiler. (7)

(4) UZUNCAR$ILI, 1. H. ; Osmanll Tarihi, C. III, Bolum I, s. 110; ULUQAY, M. QAGATAY; Saruhan'da Eskiyalrk ve Ha1j( Hareketleri (XVII. Asirda) , Istanbul, 1944, s. 12; Ayrica bkz. NAiMA ; a.g.e., c. II, s. 535

(5) NAiMA ; a.g.e .. c. II, s. 540: ULUQAY, C. : Saruhan·d1. (XVII. Asrrda) , s. 14-15

(6) ULUQAY, Q. ; sarunan'da ... (XVII. ASH'da), s. 15

(7) NAiMA : a.g.e., c. II, s. 542-544. Nalma Ankara'da kente ahnan celaltlerin onderinin blr gence sarkmtihkta bulundugunu, bunun uzerlne halkin 0 celaliyl oldurmek lstediklerlnl ve

196

Kadl Efendl durumu blr mektupJa Kuyucu Murat! Pasaya blldirdl. Murat Pasa ise KadJ'ya verdlgt cevapta, Kalenderoglu uzerine asker gondsrmis otdugunu, cnu blrkac gun daha aldatIP oyalamaya cahsmasiru buyuruyordu. Mektubu gettren ki:si Kalenderoglu'nca yakalandi ve onu hem Kuyucu Murad Pa:sa'mn ve hem de Kadt Efendinin tam Osmanli bicimtnde aldatmts olduklari anlasildi. Bunun tlzerine Kalenderoglu Ankara'Yl kusatti. Ancak, bir Osmanli ordusunun yakla:stIi~:llll duyunca kusatmayr kaldirmak zorunda kaldi.' (8)

Kuyucu Mura t Pasarnn gOney illerlnde bulunmasmdan yararlanan Kalenderoglu. bu kez Bursa onlertne geldi ve kent! kusatn. Kentin dlf,\ mahallelerl ele ge!;irildi Ise de kale almarmyordu. HUkumct, Nakkas Hasan Pa:sayl deniz yolu tle, Yusuf Paf,\aYI da karayolundan Bursa'nm yardrmma gonderdl. Kalenderoglu gene cekilmek zorunda kaldi, Cekilme sirasmda, Osmanh ordusu Iclnde buluna n Silistre sancakbeyl Dalkrlic MirnaI' Ahmet Pasa kuvvetierini Manyasda yenerek Abrnet Paf,\a'Yl tiIdtirao.

Faknt Kl~YUCU Murat Pa~a, guneydek) ayaklanmalarr kont- 1'01 altma alnus ve Kalenderoglu uzertne, Araplardan topladigr askerlerden ve ycnicerllerden olusan ordusu ile ilerlemege baslamisti, Goksu yoreslnde celaliler Osmanhlar ile kar:;:lla:;:tllar. Bu kez. Kalenderoglu basarih otamadi. isyanctlar yenik dii:stttIer (5 M:ustos 1603). KfI.lendcroglu ve sag kalabilen 6teki celaIller. Anadolu'yu terkederek lran'a sigmdilar. (9)

Naima'nm dedigine gore cclaliler bu karsrlasmada «can ve oastan gecmisler» (10) cesine savasmislardt.

E~rl seferi SHasmda Avusturyahlar ile 1597'de Hacova

- kNI·'

bu olaym bu nedenle ortaya pktlglm soylUyor. Ar:ca, aima>

nm gene kendlsl Kadl Efendi'nin «hUsn-ii tedbir lle §eytand~n llert olan Kalencero~!u gibi naramzadeve hile ve ~~b-l harg-us (= tavsan uykusu) verip, 01 dahi adamlarm?an, bin otuz mlktari e:;:klya He» gonderdigini yaziyor. (NAIMA ; a.g.e., C. II. S. 543-544). au acik anlatirn karsismda sarklll.tl.hk savmm; bu hileyl hakli <;lkarmak ir;;in ortava atJldlgl kendliIg!nden aniasr-

hyor,

01) N.,\IMA : a.g.e .. C. II, S. 5:),4-545 (9) NAiMA: a.g.e., C. II, S. 563-5G6 (10) NAiMA: a. g. e ... C. II. S. 565

197

meydan savasmda once bozulan Osmanh ordusu, savasm sonuna dogru toparlamis ve Avusturyahlan yenilgiye ugratrmstr. Osmanll ordusu bosuldugunda savas alanmdan kaeanlarm arasinda Olgalazade Sinan Pasa da bulunuyordu. (11) Daha once bu bolumde «Osmanli imparatorlugu Iclnde Titrklerin Yeri» baslig: altmda da sozunu ettlgtmtz ve aS11 adi Eskiplon olan bu Slnan Pasanrrn babasi Cenevlz Kaptanlarmdan «Cicala» dir. Btr deniz savasmda Cicala, oglu Esklpion ile birlikte Plyale Pasava tutsak olmus, Eskipion, Osmanli sarayma ahnarak burada yettstirllmtstt. Adl Slnan'a cevrllen Eskipion, Kaptan-l DeryaIiga kadar yuksermts bulunuyordu. (12)

hte bu Cigalazade Sinan Pasa savasin hemen bltlmlnde herkesten once padlsahm yanma gldip Naima'nm deylsiyle: «Bu Ietih ve zatere kulunuz sebep oldum!» deyu Iftihar yollu btrcok ia! ve gtizaf edlp, Hoca Sadeddin Erendi He Gazenfer Aga dahl (Eger isteklerine musaade olunursa sadrazamhga laYlktlr) deyu imdat etmelerlyle, kenduye sadrazamhk mubru verll di.» (13 )

Cigalazade Sinan Pass bizzat kendisl savastan kacrms bulunmasma ragmen, Ilk i$ olarak savastan kaetrklari bahanesiyle once kendtstnln bu korkakliguu bilenlerJ oldtirtmege basladi. Baai TUrk sancakbeylerine kadin giys!Jeri giydj,rtip onlari ordu tctnde dolastirtti, hareketlerde bulundu. OldGrUlen 'I'iirk sancakbeyJerinin malvarhklarina da el konuyor, devsirmelere vertliyordu. I$te AnadoIu'da «ceLEb olarak gordugumuz ~bey!cr»ln eogunlugunu Sinan Pasadan kaerp kurtulabilenler otusturuvorduo (14) Karavazici ve Kalenderoglu avaklanmalarma katilan «oeyIer» in bUyilk otr b61Umit bunlardr. (15)

Daha sonra sadrazarnhktan azledllen Sinan Pasa. Tran serertno serdar olarak atandi. TUtumunu surdurerek Anadolu'da- 1,1 dtrltklerl kesen Slnan Pasa bu kez bir de Halep valist Can-

buladoglu Huseyin Pa$a·YI. nedenslz olarak oldtirdU. (16) Bunun tizerine Hilseyin Pasa'run yegenl.A_Ji Pasa ayaklandt, Canbuladoglu ayaklanmasi olarak adlandmlan bu eylem kisa zamandn geliserek Anadolu'nun guneyirn kapladi,

Aneak, celalller uzerine serdar bulunan Kuyucu Murat Pasa, Oanbuladoglu ayaklanmasrm bastrrmak icm buytlk blr kuvvetle gilneye yoneldi. Kuyueu Murat Pasa lIe Canbuladoglu Ali Pasamn ordulari Oruc Ovasmda karsilastrlar, Oanbuladog lu tutunamadi, yenlldl. Murat Pasa, bilyilk bir katllama glri~erek 26.000 kislnin basim kesurdt, bu baslar bir yere YIgIlarak buntardan blr tepe yaprldi (1607). (17) Aneak, Canbuiadoglu Ali Pa!;la, 2.000 kifSi iIe kacabilmlstt. Ali Pasa, Kalenderoglu'na kanldt. Fakat Kaienderoglu ile anlasamadigz leln bir gece adamIanni da birakarak kacn, Istanbul'a gitti. padlsahtan bagl!;lIanmasiru tstedt. istegi kabul edilen Pasa, Teme$var'a beylerbeyl olarak atandi ama bit YII sonra 160B'de orada oldtlruldu. (18)

(11) BARDAKC)r, eemal: Devrlsmelerle Slgmtllardan ve

Mtitegallibeden NeIer CekUk?, Bolu, 1942, s. 36 (22) a. g. e.

(13) NAiMA: a.g.e., c. I, s. 13a

(14) NAiMA ; a.s.e., e. I, S. 170-171; BARDAKCI, C_ Devsirmelerte ... , s. 33-39.

(15) ULUCAY ; Saruiranda ... (XVII. Asirda) , s. 11

(16) NAiMA : a.g.e., e. II, s. 538

(17) NAmA: a.g.e .. e. II, s. 546-548

OS) ULUQAY, 9. ; Saruhanda ... (XVII. Asrrda) , s, 18

198

199

-7-

I

o~lu, halk arasma karisarak, Osmanli Devletine karsi direnmede onlarla birlik olacagiru, ancak, balkm da kendlslnt tam anlarm lie desteklemesi gerektigini bildirdi. Halk da and it;erek Cennetoglu'na soz verdi. (3) Bunun uzerine Cennetoglu blr ordu dUzenIemek amaciyle, bulundugu yoredekl gerek balk ve gerekse avan ve esrartan «sekban akcesis adiyla vergi topladi ve ilk agizda 1,600 yaya ve l.000 athdan olusan bir kuvvet hazirladi. Bazi celaliler de kendisine katildilar. Cennetoglu, Uzerine yonelen ilk Osmanh kuvvettni Tire'de bozguna ugrattr ve Bursa, Saruhan ve tzmir yorelerinde egemen oldu. (4)

Bu durum karstsmda t;lkarlan bozulan Anadolu'dakl slpahller, Rum Mehmet'ln baskanhgrnda sadrasama gelerek, sOrtaya cikan oennetogtu. Aydm ve Saruhan dlyarlarim yagma ve emlik ve el?yaiarml talan ve nice zararlar vermektedir. Elbette Uzerine asker tayin olunup ha kkmdan gelinsln!» (5) dlye usteledller, Sadrazam da, KaniI Mehmet Pasa ile Dislek HUsey!n Pa~aya Cennetog lu uzerlne gitmelerini buyurdu.

ilk karsilasmada, Dislek HUsey!n Pasa, az da olsa bazi basarilar kazandi, Buna karsihk Cennetoglu, sahte bir ferman duzenleyerek bunu saneakbeyleri He kadllara gonderdt. Bunda HUseyin Pa$amn kendtslnln celall oldugu ve bu nedenle de onun buyruklarma uyulmamasi gerektigt bildlrlliyordu, Zor durumda kalan HUsey!n Pasa lstanbul'a yazarak durumu dttzeltttren termanlar getirttL (6)

Fakat sonucta Cennetoglu da basanh olamadi. 1625 yilmda Manlsa'da yapilan savasta, Hiiseyln Pa~aya yenUdi, once kacmavi basardt lse de Deniz!l'ye gecerken yalmlandl ve Blrgt'>

CENNETOGLU, KARA HAYD.\R OULU KATIRCIOGLU ve GURCt) ABDUNNEBt AYAKLANMASI

Naima'ya gore Csnnetoglu ;

«Kares! sancagi hududunda reayayt muhafaza bahanesiyls meydana eikrp ve zarnanla kuvvet bulup, itaatten cikip Ka,o;da!,p ve 01 havali TUrklerlnden pek cok irgat toplayip fesada basladigmdan, ortadan kaldirilmasi leap etmtstl.. (1)

Koyu bir Osmanh olan Natmanm $U blrkac sanrmdan bile, Oennetoglu avaklanmasi olarak arulan bu eylernt olusturanlarm yoksul TUrk halki oldugu kendlllginden anlasilrnaktadir. Gercekte artik halk kendlligtnden bir araya gellp toplantilar vapmaya baslamis ve Osmanh y6neticilerinln zulmunden nasil kurtulabileceklerint goriil?Up tartismaya baslamisti. Bu toplantilar sonunda da zuimedenlere karst ortaklasa olarak direnmeye karar verllrnlsti. Bu nlteltgi lle gercek bir balk hareketl olusturmaya baslarms bulunan topluluklarin basma Cennetoglu gectt, (2)

Bazi OsmaniI belgelerinde «CennetkarlOg1u~ adiyla da amIan oennetogtu. Cennet admdaki Belgell blr kadmm ogludur, Oennetcglu, bu olaylardan once trmarh bir slpa htydt. Cennet-

(1) NAiMA ; a.g.e., c. II, s, 912-913

(2) ULUQAY, Q, : Saruhan'da .. , (XVII, Asirda) , s. 31

(3) ULUQIRAY, Q, : Saruhan'da". (XVII, Asirda). s. 32, «Cennetoglu hakkmcta yazilan bUtUn ferman ve hukumler incelenecek olursa, hemen hepsinde de, Cennetoglu'nun halki kandirdlgl zlkredtlmektedir. Halbuki ne halk, ne de oennetogtu kandmlmis degtllerdlr, Beylerheyl V8 adarnlarrndan, halkm ne kadar Ienalik g6rmU~ olduklan, mkar edllmez bir hakikat balinde, anlasilaeaktrr.» (aym yerde,)

(4) ULUCAY, Q, : Sal'uh:?_n'!la". (XVII, Asirda) s. 32-33 (5) NAiMA : a.g.e. c. II, s. 913

(6) ULUQAY, Q. : Saruban'da." (XVII. Asrrda) , s. 34, Metin icln bkz, avni yerde s. 229.

200

201