768

YAYIN NU:
KULWR SERiSi: 396

1. Basm: 2009
2. BASIM

T.C.
KLTR ve T URZM BAKANLIGI

SERTIFIKA NUMARASI
16267

ISBN 978-975-437-723-1 '

TKEN NERYAT A..

stiklal Cad. Ankara Han 65/3 34433 Beyolu-stanbul
Tel: (0212) 251 03 50. (0212) 293 88 71 Faks: (0212) 251 00 12

Ankara irtibat brosu:

Yksel Caddesi 32/ 4 Kzlay - Ankara
Tel: (0312) 431 96 49
nternet: www.otuken.com.tr

E-posta: otuken@otuken.com.tr

Kapak Tasarm: GNG Tantm

Dizgi - Tertip: tken
Kapak Basks: Yeditepe Ofset
Bask: Yaylack Matbaas(0212)6125860
Maltepe mah. Litros yolu Fatih Sanayi Sitesi No: 12/197-203
Topkap-Z.eytinburnu
Cilt: Yedign Mcellithanesi
stanbul-ubat 2013


iNDEKLER

ON saz 1
..

........... . . ............. ......... . . . . . ...........................................

BRNC BLM
GEREKLERN EG YA DA
GEREKLERE G R

TANRl'YI ULUI.AMA 13 . . . . ....... . . . . . ........... ........ . . ........... . . . . .. ........

PEYGAMBERE OVGU 14
DOR'I" SAl-IABE"'E OVGU
. . . . . . . . . .................................................

14
BYK EMR MUHAMMED DAD SPEHSALAR BEY'E
................................ ....................

OVGU 16
K TABIN YAZILMASI HAKKINDA
. .. . .............. . . . . . . . . . .. . . . . . . ......... . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . ..........

17
BLGNN YARARI BLGSZL GN ZARARI
. . . . . . . . . ................... . . ...........

18
DiL.iNi KORUMA.K
. . .......................

19
DUNYA BiR KONAK YERiDiR
. . . . . . . . . . ................ . . . . . ...................................

:........... 21
CMERTLK VE CMRLK
........ . . . . . . . ............ . . . . . . .

23
ALAK GNLLLK VE KB R
...... .............. . . . . . . . . . . . . . . . .................

24 .......... . . . . ....... . . . .................

HIRS 25
YARDIMSEVERLK, UYSALLIK VE DGER YLKLER
................................................. ................ . . . ..................

26 .........

GNMZ DZENNN BOZUKLUGU 28

KiTAP SAHiBiNDEN OKUYUCUYA
........... . . . .................

31
ED B AHMED HAKKIN DA -1-
.......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

'
32
EDiB AHMED HAKKINDA -il-
. . ....... . . . . . . . ............ . . . . . . ......... . . . .

32
EDB AHMED HAKKINDA -111-
....... . . . . . . . . ...... . . . . ................ . . . . .

32 . . . . ......... . . . . . ....... . . . .

.
6 ______ GEREKLERN EIGi

KNC BLM
ATEBET'L-HAKAYIK HAKKINDA

ATEBEr'L-HAKAYIK ve YAZARI . . . . . . . . . . . . . . . . ...................... 37

Atebet'1-Hakayk' n Anlam 45
48
........... . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . ...............

..

Konusu ve Ozellikleri .................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .................

Atebet'l-Hakayk'n Nshalan . . . . . . . . . . . . . . . .......... . . . . . . . ........... 52

NC BLM
ATEBEr'L-HAKAYIK NSHALARINDAN
ORNEKSAYFALAR
..

55

KA E5:5
IN'DI::
.......................................... ................ ...................

 On Sz

inde bulunduumuz aa "bilgi a" adn takanlara

hak vermemek mmkn deildir. Bilgiye ulasma, bilgi
edinme kolaylat ve edinilenleri kullanma yollan da alabil
diine oald. Bu edinme kolayl ve kullanma yntemle
rindeki okluk, insanlk iin pek ok sorunu da beraberinde
getirdi. Onu insanln hayrna kullanmak isteyen kadar,
kt amalarna alet etmeye kalkan da dolu.
Getiimiz yzyl iinde teknolojide ileri olmak veya i
lerlemek gzde bir hedef iken, bugn ister istemez bilgi e
dinme hz nem kazand. nk bilgi olmadan tekniin
kullanm mmkn grlmyor. Bilgiye ne kadar hzl ula
lrsa teknik de o kadar ilerlik kazanyor. te yandan bilgiye
de tekniin verileri ile ve teknik sayesinde abuklukla ula
ma imkanna sahibiz. Biliimin ana kayna teknik, tekniin
ki de biliim ve bilgiye ulama hz. Birbiri ile karlkl des
tekleme ve gdleme ilikisi iindeler. Ne biri, ne de teki
'

tercih sebebi. Bir madalyonun iki yz gibi ayrlmaz ikili

durumunda. uras da kesin, bilgi olmadan teknoloji yeterli
olmuyor.
8 ------ GEREKLERiN EIGI

Bilgi ann nimetlerinden st dzeyde yararlanmasn

becerebilen lkeler bilgi ve teknolojide stnlk salam
durumdalar. Bu stnlkleri onlara hem dnya ekonomisi
ni, hem dnya kltrn, hem de dnya siyasetini ellerinde
bulundurra hakkn salam gibi grnyor.
Szn ettiimiz bilgiye ulam kolayl sayesinde
dnyann br ucundaki yaynlara ulamak iten bile deil
artk. Yalnz bu yaynlar arasndan zararl olanlar ayklamak
ve zararl grlenlere kar herhangi bir yasaklama da getir
mek olduka zor. Bu i iin kl krk yar1ak gerek. Bu kl
krk yaracak olan beyinlerin ncelikle kendi deerlerini,
kendi bilgi kaynaklarn tanm, grn ve zmsemi ol-
,

mas gerekiyor. Yoksa bu ayrmn baarmak hi mi hi

kolay deil. Bu yzden genlerimizin nce milli deerlerimizi
yanstan eserleri tanyp bilmeleri gerekir.
Bilginin ve bilgi edinmenin erdemi hakknda hem dini,
hem de milli kaynaklarmz az deildir. Lise yllarmda yl
boyunca okuduumuz Dilbilgisi kitabmzn imdi hangi
konuyla ilgili olduunu hatrlamadm bir yerinde, sonra
dan Kutadgu Bilig'den alnma olduunu rendiim bir
drtlk vard:

"bilig bil zngke orun kl tre

"bilig bilse zke icJi berk tura
"biligsiz yrek til negke yarar
"bilig birle suv teg mulca yara"

Bu szler beni ok etkilemiti. Bilginin insana salad

maddi stnlkler ve manevi yceliklerden sonra asl hedef
gsteriliyordu. Edindiin bilgilerle "su gibi" herkese yararl
 9
ATEBET'L-HAKAYIK
.
_______

ol, diyordu. Demek ki bilg)den ama yararl olmak, bilgi

edinmenin en st hedefi ise herkese yararl olmak. Halkmz,
kendisine bir bardak su ikram edene "Su gibi aziz ol!" dua-
snda bulunmazlar m?
Kendi kltr dnyamzda, bin yl ncesinden bilginin
erdemi ve kullanl ile ilgili baz ipular verilmi, bu amala
ciltlerle eserler yazlmtr. '

Bu kitaplardan birisi de Atebet'l-Hakyk'tr.

Onceki yllarda ayn amala Kutadgu Bilig'i genlerimi-

zin okuyup anlayabilmesi iin "gnmz Trkesi"ne ak
tarntm. Grd ilgi, byle bir almann hedefine ula
tnn belgesidir.

imdi de Kutadgu Bilig'den yarm yzyl kadar sonra

kaleme alnarak, yine Kutadgu Bilig gibi yrenin yneticisi
ne sunulmu bir ahlk ve t kitab olan Atebet'l
Hakyk' gnmz Trkesine aktardm. Bu aktarmay
yaparken serbest davrandm, ama zne sadk kaldm. O
nun szlerini kelimesi kelimesine evirmedim. nk bura
da bir bilimsel inceleme yapmaktan te genlerimizin
Atebet'l-Hakyk'la yz yze gelmelerini amaladm. Aka
demik olarak Arat hocamz ok gzel bir inceleme sergile
mitir. Eer bilimsel aray sz konusu ise Arat hocamzn
kaynaklarda verdiim kitabna ve dierlerine bavurulabilir.
Byle bir eserin varlndan ve znden haberdar olmalar
iin genlere olduka yararl olaca kanaatindeyim. Onlar
Atebet'l-Hakdyk'n konusunu ve zn tanm olacaklar
dr. Zaten bu kitabn amac, okuyan genci eserin aslna yn
lendirmektir.

Bu tr kitaplarda allm olan bir yntem vardr. nce

eser ve yazan tantlr. Sonra esere geilir. Ben bir takm
10 ______ GEREKLERN EG

aratr11a notlar arasnda genlerin sklmamas iin nce

eviriyi verdim. Daha sonra da eser, yazan ve devri hakkn
da mevcut bilgileri kitabn sonuna ekledim.
Gnmz Diliyle Atebet'l-Hakayk umarm "bilgi a"
koturn1acasnda, "bi/gi"yi "erdem"e yolda klmann insan
lk hayrna bir gayret olduunu kavramada yardmc olur.

Ske, 24 Kasm 2008 Yaar AGBAYIR



BiRiNCi BLM
GEREKLERN EG
YADA
GEREKLERE GR

 Bismillahi'r-rahmani'r-rahfm
o RaJwn "lan Mal aJU/la

Tanr'y Ululama

Yarab, ben sana ok hamd eder, kurtuluu ancak senin

rahmetinden beklerim. Allah'm sen her trl vg ve takdi
rin stnde bir kudrete sahipsin. Senin bu stnlA\in
hibir dil ifadeye muktedir deilken benim bu dilim mi seni,
sana layk bir ekilde sena edebilecek? Ben bu dilimin, her
trl vg ve takdirin stnde bir kudret sahibi Rabb'im
olan seni gereince vmeye yetmeyeceini biliyorum. Ama
yine de btn gcmle seni vmek istiyorum. Gcmn
yettii kadar syleyebilmem iin bana yardm et Yarab.
Canl ve cansz, yryen ve uan her ey senin varl
nn tandr.
Senin birliine delil aramaya kalkan kimse kck ve
tek bir nesnede bile binlerce delil bulur. Ben una kesin
olarak inandm: Yok iken beni yarattn gibi yok eder ve
sonra diriltirsin.
'

Ey phe yolunda koan kii, uyan artk; gel, lmeden

nce kendini ateten kurtar. O Kadir-i Mutlak'n senin iin
yaratt gece ile gndz birbiri ardnca bir uyum iinde gelir
14 ______ GEREKLERN EIGI

gider durur. Kadir Mevla gndz giderip geceyi kondurur,

geceyi giderip tekrar tan yerini aartr.
lden diri, diriden de ly karr1; baknca bunu

ok iyi anlarsn. O, kudret sahibi yce bir Allah'tr. Olleri

diriltmek ona ok kolay gelir.

Peygambere vg
imdi de o sevgili peygamberin erdemlerinden bir ka
sz dinle. Akln etin, zekan keskin eyle ve szm iyi anla.
O, kullarn en sekini ve risaletle ereflendirilen en mutlu kii
olarak yaratlmlarn iinde onun bir ei daha yoktur. Resul
ler birer beyaz yz ise o, bu ak yzlere gzdr. Eer onlar al
yanak ise, o da bu al yanakta bir bendir. Onun adn anmak
ve vmek eker erbet olmal ki dilim adn andka azm
tatlanyor. Bugn benden salavat ulasn ki yarn bunalt
beni sardnda elimden tutar olsun.

Drt Sahabeye vg
Yine onlar anmaktan hibir zaman, usan duymadan
peygamberin drt arkadana da selam gnderirim. Atik2

1 Ayetin tamam yledir: "phesiz Allah, tohumu ve ekirdei yara

tandr, lden diriyi karan, diriden de ly karandr. te Allah
budur. O hdlde (haktan) nasl dnersiniz?'' [Sure 6 (En'am) a. 95]
2 Atik1, [Ar. ctl.c (eskilik)> catiJ.c] (ati:k, k kaln sylenir) sf 1. Es
ki zamanlardan kalna; eski; an. 2. Antika deerinde; kymetli. 3.
Gemi; kadim.
Atik2, [Ar. cutJ.c (gzellik) > cat ] (ati:k, k kaln sylenir) sf 1.
(Kz iin) gzel ve gen. 2. Soylu; asil. 3. Klelikten km olan;
azat edilmi; azatl.
ATEBET'L-HAKAYIK _______ 15

unvanl Ebubekir ile Fan1k3 lakapl mer, ncs iki kere

nurlanm4 Osman; onlarn drdncs ise kahraman ve
yiit Ali'dir5. Kim bu drt kii hakknda kt dnrse ona
benden binlerce lanet olsun.
Allah'm, sen ok balayan Rabb'imsin; senin karn
da ben ne kadar gnahkar bir kul isem de beni affet. Bana
fazlndan ularsa nefsim kurtulur; yoksa adalet tam yerini
bulsun dersen felaketim olur.

Hz. Peygamber, kayn pederi (Peygamberimizin elerinden Hz. Ay

e, Hz. Ebu Bekir'in kzdr) ve en sadk dostu olan bu sahabeye "ce
hennemden kurtulmu" olduunu beyanla "klelik zincirinden kur
tulan" kiinin durumuna benzeterek "Atik" lakabn vermitir.
3 Faruk, [Ar. far > fiiru JJJl;] is. 1. Hakly hakszdan tam olarak
ayrt edebilen kimse. 2. Keskin. 3. kinci halife Hz. mer (Mekke
591-Medine 644)'in lakabdr. Hz. mer daha Mslman olmadan
nce yabanclara eli olarak gnderilir, kabileler arasndaki anla
mazlklarda hakem veya arabulucu olarak grevlendirilirdi. Verdii
kararlar ve syledikleri doru kard. Mslman olduktan sonra
lnceye kadar slam'a hizmet etti. Cennetle mjdelenen (aere-i
mbeere) on kiiden biridir. Kz Hafsa (RA)'y Peygambere vere
rek onun kayn pederi de olmutur.
4 Hz. Osman, nce Hz. Peygamberin kz Rukiye ile, onun lm

zerine dier kz mm Glsm ile evlenerek iki kere peygambere

damat olmasndan dolay iki kere nurlanm saylarak Zinnureyn
lakab verilmitir.
5 Drdnc halife, Hz. Ali (598-661) peygamberin damad (Hz. Fat
ma'nn ei) ve amcas Ebutalib'in olu. Mslmanl kabul eden ilk
drt kiiden biridir. Aere-i mbeeredendir (Cennetle mjdelenmi
on kiiden biri). Peygamberin kz Fatma ile evliliinden olan Hasan
ve Hseyin, peygamberin soyunu devam ettiren torunlardr. Kendi-
,

sine, savalarda gsterdii karamanlklardan dolay "Allah'n asla-

n" unvan verilmitir. Kahramanl kadar edebiyat, tasavvuf ve
bilime byk deer vermesi tannmtr. Fkh konularnda da sz
sahibidir.
16 - ------ - ----- -GEREKLERN EG

Byk Emfr Muhammed Ddd

spehsalar Bey'e vg
Ey dilim, vgler dktr, yle gzel szler sun ki ben
de onlar sultanma armaan edeyim. Sultanmn vgleri
ile ssl bu kitab okuyan kiinin ii alsn. Onun iyilii,
cmertlii ve bataki lszl, vg szlerine yabanc
ve vg nedir bilmez kiiyi bile dillendirir, vgy retir.
O, akl, anlay, bilin ve zeka yurdu olan sultan, ayn
zamanda bilgi madeninin oca ve erdem kaynadr. O, .

himmeti Baak Burcunun en parlak ve yksek yldzlarndan

olan Simak6 yldzndan daha yksek tutar. Ba ve cmert
lii onun cana can katan iki sfatdr. Halkna kar ok seve
cen, drst ve tatl dillidir. Ancak fkelenirse aslan kesilir.
G ve kuwete Hz. Omer' e, cmertlik ve bata ise H.

Osman'a denktir. Aklca Ayas'7 getii gibi adalet ve hak

gzetmede Nuirevan8 bir hi kalr. Onun bahi yamurun-

6 Simak, [Ar. simak L...] is. 1. Bir eyi ykseltecek, kaldracak ara.
2. Balklar, anlamna gelen bu kelime ile ilgili olarak iki ayn yldz
bulunmaktadr: a. Simak-i a'zel, Baak burcundaki en parlak yld
zn ad; alfa Virgo. b. Simak- rimih, oban Takmyldznn en
parlak yldz; Arcturus; alfa Botes.
7 Emevi halifesi mer bin Abdlaziz (Medine 638 - Halep 720)'in ha

lifelik (717-720) zamannda Basra'da kadlk yapm olan yas bin

Muhammed (664-740). Zeka ve sezgisi ile tannm olup hikayeleri
El-Medani tarafndan derlenmitir. Bu hikayeler halk tarafndan be
enilerek okunduu gibi Arap edebiyatnn da aheserlerindendir.
8 Araplarn Nirevan- adil veya Kisra, ranllarn "lmez ruhlu,,

anlamna gelen Nirevan dedikleri Pers Kral Hsrev 1. Anorarvan

(531-579). Bizansllarla yapt savalarda byk baarlar kazand.
Gktrklerin yardm ile Eftalitleri yenerek dou snrn kz'e

kadar geniletti, Yemen'i ald (570). Adalet, iffet, cmertlik ve ho-

ATEBET'L-HAKAYIK _______ 17

dan bulutlar utanr. B u szn doruluunu dmanlar bile

dorulamtr. Ey Sultanmn erdemlerini saymaya kalkan
akn, ldeki kumlan, kk talan saymak mmkn olur
mu? Ynetim, siyaset, uyanklk ve eli aklk, bir de adaleti
ekle; btn bunlarn ne demek olduunu iyi dn. Bunlara
bir de onur, insanlk, mertlik ekleyip hepsini Kadir Mevla'm
sultanma balam. Bulut kk bir damlack su bile hedi
ye etse deniz, bunu az veya ok demeden kabullenir. Sulta
nm keremce denizden bin kat daha ileridedir. Benim u
kk hediyemi kabul etmek h1tfnde bulunursa buna a
mamak gerekir.

Kitabn Yazlmas Hakknda

.

Dad lspehsalar Beyin ad, yeryznde srekli kalsn di-

ye ben bu kitab yazdm.
Kitabm gren ve iiten herkes sultanm dua ile ansn
diye...
Onun sevgisi ile gnller cosun, onun ans ile yeryz
dolsun diye...
Gelecek kuaklar arasnda onun adnn yce ve deerli
bulunarak anlmasn diledim.
Bakan da, okuyan da yararlansn diye kitabm az bu
lunur fakat deerli szlerle ssledim.
Dn sahibi e ve dostlarn unutmadn belirtmek i-
.

in onlara davetiye yerine belik (hediye) gnderir. Akrabalar

da geline sevgi ve ballklarn ifade iin belik verirler. Ozel-

likle damat en gzel, en deerli belii sunar. Bylece onun
gnlnde derin bir yer etmeyi umarlar.

gr sahibi olduu iin byk bir n kazandt. Gktrk kaan stemi

Han'n damad olup Kayan ile evli idi.
18 ______ GEREKLERiN EGI

Ben de sevgili sultanma sevgimi ve ballm belge

lendirmek iin u szlerimi yazp hediye ediyorum.

Bilginin Yarar
Bilgisizliin Zarar
Benim szlerimin temelinde bilgi vardr. Ey dost sen de
gnln bilgi sahibi kiilere bala. Mutlulua giden yol bilgi
ile bulunur. Mutlulua ulaabilmek iin sen de bilgi edin.
Bilgili insan, deerli para gibidir. Cahil ve bilgisiz insan
ise deersiz bir puldur. Bilgili ile bilgisiz denk olur mu? Nice
bilgili kadn, bilgi sayesinde erkekten stn; nice bilgisiz er
kek, kadndan daha zayf kald.
Kemik iin ilik ne kadar gerekli ise insan iin de bilgi o
kadar gereklidir. nsann yakkll akldan, kemiinki de
ilikten gelir. Bilgisizin hali iliksiz kemik gibidir; etsiZ iliksiz
kemie kimse rabet etmez.
Bilgili kii varln belli eder. Bilgisiz hayatta olsa biie
yitik saylr. Bilgi sahibi kendi lse de ad lmez. Bilgisizin ise
daha salnda ad unutulur.
Bilginin deerini bilen kimse iin bilgi sahibi birisi, bin
bilgisize denktir. Bilginin deerini, onu snayanlar lt.
imdi deneyerek, lp tartarak evrene bir bak; bilgi kadar
yararl baka bir ey bulabiliyor musun?
Bilginler yukarlara bilgi sayesinde ykseldiler. Bilgisizlik
yznden kimi insan da aalara dt. Bilgiyi aramaktan,
edinmekten usanma. Allah'n resul "Bilgi in'de olsa da siz
arayn. '19 diye buyurdu.

Bilgili bilgiyi arar, nk bilgiyi arayan bilgili olur. Ey

9 Bu hadis mevz'dur.
ATEBET'L-HAKAYIK _______ 19

dost, bilginin tadna ve zevkine ancak bilgi sahipleri varr.

unu ok iyi bil ki bilginin deeri de ancak bilgi sayesinde
anlalr. Bilgiyi, odun gibi bilgisiz biri ne yapsn?
Bilgisize gerek sz yavan gelir. Ona t ve tavsiye ya
rar salamaz. Nice kirli eyler ykamakla temizlenir de cahil
lik ykanrnakla temizlenmeyecek kadar berbat bir kirdir. .

Buyruldu ki "Allah hibir zaman bilgisiz/ii yce/tmemitir. "

Syleyen doru buyurmutur.

Bilgiliye bak, her iin zamann bilerek giriir ve iini bi
lerek yapar; sonunda da piman olmaz. Her ne i olursa
olsun bilgisizin ksmetine pimanlk kar. nk onun bun
dan baka bir ksmeti yoktur.
Bilgili kii ancak ok gerekli olan syler. Gereksiz olan
sz iinde tutar, gizler. Cahil syledii btn szleri anla
madan, dnmeden syler ve kendi dili ile kendi ban
derde sokar. Buyrulmutur ki, "nsann lm iki enesi
arasndadr."
Yaratan Mevla, ancak bilgi ile bilinir. Bilgisizlikten bir
hayr gren var mdr? Bilgisizlik yznden, z eliyle put
yapp ve sonra bu yaptna "Rabb'im budur!" diyen o ka
dar ok insan var ki.
Bilgilinin sz t, nasihat ve edepten ibarettir. ster
Acem, ister Arap olsun, bilgiliyi, btn milletler vd. Bilgi,
mal olmayan iin tkenmez bir servettir. Bilgi, soysuz iin
bile ayplanamaz bir soydur.

Dilini Korumak
' Dinle, bilgi sahibi neler diyor neler: "Edebin en banda
gelen, dilini gzetmektir". Dilini mahfazasnda tut ki diin
krlmasn. Eer dilin mahfazasndan karsa diini krar.
20 ______ GEREKLERiN EIGf

Dnerek, tasarlayarak syleyen adamn sz, szlerin

en iyisidir. Yanak (geveze) dil, yenilmez bir dmandr.
Szlerini babo salma, dilini salam tut. Dilin baboluu
bir gn olur tahamml snrna dayanverir.
Dili babo adam akll m olur? Boboaz szleri, ok
balar yedi. Birini dil ile yaralama; bil ki ok yaras kapanr
da dil yaras kapanmaz.
Dncesiz adamn dili, kendi bana dmandr. Pek
ok kimsenin kan sadece dilleri yznden dklmtr.
ok konuanlar arasnda piman olan oktur ama dilini
korumasn bilenlerden hi piman olan var m?
nsana ne gelirse dilinden gelir. Dili yznden kimi iyi,
kimi kt olur. u sz inanarak dinle, beden her sabah
kalkp eilerek dile yalvarr.
Eer bir kiide u iki ey bir araya gelmise, onda in
sanlk yolu benmitir10: lki, gereksiz yere gevezelik ederek
yanar11; ikincisi ise o kii konutuunda dili yalan syler.
Dili yalana alm insandan uzak dur, ondan kan.
Sonra kendin de mrn doruluk iinde geir. Azn da,
,

dilin de btn gzellii ve ss doru szdr. Sylediklerini

doru de, dilin de szlerin de sslensin.
Dilini gzet, gel szn ksa tut. Dilini gzeten kendini
gzetmi olur. Allah'n Resulu, "nsan yzkoyun atee atan
dilidir." dedi12. Dilini sk tut, yzkoyun atee gitmekten
kendini koru.

o Tkanma, kapanma (ounlukla arkta akan su, yataa giden koyun

srlerinin hareketi gibi hallerde, akp gitme iinin durmas).
11
Taklit, gevezelik gibi hareketlerle gereksiz szler sarf etmek.
12
Muaz bn Cebel (r.a.) anlatyor: "Bir seferde Resllullah'la bera
berdik. Bir gn yaknna tesadf ettim ve beraber yrdk.
ATEBET'LHAKAYIK ------- 21

Doru sz, bal gibidir, yalan sz ise ac soan. Soan

yiyip de azn actma, sen bal ye. Yalan sz hastalk, doru
sz ise ifadr. Bu sz eskilerin bir ataszdr.
Doru ol, doruluk yap ki adn da doruya ksn. n
sanlar seni doru olarak bilsin. Erilikleri brak da doruluk
elbisesini giyin. Giyeceklerin en iyisi doruluk elbisesidir .

Srrn iyi gizle, kimseler duymasn; sznden zne

pimanlk gelmesin. Btn gizli ilerin aa kp da bunu
duyan ve grenler sana glmesin.
Ne kadar yakn ve gvenilir bir arkadan olsa bile dos
tuna gvenerek srrn aklama. Dn ki, smn senin iinde
sabretmez ve gizlenemezse, arkadanda sabredebilir mi?

Dnya Bir Konak Yeridir

Bu dnya, konup glen bir konaklama yeridir. insan

konak yerine geip gitmek iin iner. G kervannn bakan
kalkm ve yola dmtr; ba kalkm olan g daha ne
kadar oyalanabilir?

-'Ey Allab'n Resul, dedim. Beni cehennemden uzaklatrp cenne

te sokacak bir amel syle!'
-... 'Bu dinin ba slam'dr, direi namazdr, zirvesi cihattr!'
Sonra yle devam buyurdu:
-'Sana btn bunlar (tamamlayan) ba amili haber vereyim mi?'
-'Evet, ey Allah'n Resul!' dedim.
-'una sahip ol!' dedi ve eliyle dilini iaret etti.
Ben teltrar sordum:
,
-'Ey Allab'n Resul! Biz konutuklarmzdan sorumlu mu olaca-
z?'
-'Anasz kalasca Muaz! nsanlar yzlerinin stne -veya burunla
rnn stne dedi- atee atan, dilleriyle kazandklarndan baka bir
ey midir?' buyurdular." (Tirmizi, iman 8)
22 ______ GEREKLERN EIGi

Bu dnyann peinden gitmek niye? Cimri, mal yzn

den dnya peine der. Sen kendini tut. Mala mlke gnl
balamak neden? Bu mal sabah gelir, akam gider.
Mal mlk hrsn gnlnden at; giyim ve karn tokluu
ile yetin. Yoksulluk, yarnn azk yokluudur. Mal mlk yok
luuna yoksulluk deme.
Bu dnya malndan yiyecek ve giyecek kadarn al.
Daha ounu isteme, nk bu fazlalk insana ykmllk
getirir. Dnya iin "Tarladr.". buyrulmutur. Tarlada iyilik
tarm yapmak iin al, abala.
Bu dnyann lezzeti kalc deildir. Zevk alma zaman
yel gibi geer gider. Gen, ihtiyarlar; yeni eskir; gl ker,
kuweti gider.
Dnya mal, bugn var yarn yok olur. Bugn benim
dediin mal yarn b'akalarnn ksmeti olur. Dolan her ey
mutlaka azalr, tam olan da eksilir. Her mamur ey sonunda
harap olur.
Nice geni lkeler vard; insanlar kalabalk. O lkelere
samaz kalabalklar gitti, yalnz yerleri kald; oralar imdi
insansz, kupkurudur. Ne kadar ok bilgin, ne kadar ok
bilge vard. Hani, nerede onlar? Binde biri bile grnmyor.
Dnya insana bazen glmser ve hemen ka atp aln
buruturur. O, bir elinde bal tutarken dier elinde a sunar.

nce baldan bir para tathrarak azn sulandrr, sonra da

kadehine zehir koyarak sunar. ,
Eer tatlnn tadna baktn ise ardndan acya hazr ol.
nk rahat ve huzur birer birer gelirse, zahmet onar onar
gelir. Ey iine hi gam karmam sevin uman kii, bu
dnya ne zaman mit yeri olmutur?
Bu dnya ylan gibidir, ylan ldrrek gerekir. nk

o el ile yoklanrsa yumuak grnr ama ii zehir doludur.

 ATEBET'L-HAKAYIK ------ 23

Ylan kendisi yumuak olduu halde insana ktlk yapar;

ondan uzak durnal ve yumuaklna aldanp sarlmamal
dr.
Bu dnyann dtan grn de gzeldir, fakat iinde
binlerce irkinlik vardr. D ssne bakp da ona gnl ba
lamak, bil ki hatalarn badr.
Dnya bazen peesini kaldrr ve yzn aar; kucakla
yacak gibi kollarn aarak durur, fakat hemen kaar. Mutlu
luk yaz bulutu gibi abuk gelir geer. Veya rya gibi botur;
ku gibi uar gider.

Cmertlik ve Cimrilik

Ey dost, bilgi sahibinin izinden yr. Eer konuursan,

szn bilerek syle. Cmert adam v, eer veceksen.
Cimriye ise en sert yay ile okunu nian al.

Btn diller cmert adam vmtr. Cmertlik btn

ayplarn kirini temizler. Cmert ol ki sana bir kem sz, sv-

g gelmesin. Svg gelecek yollar cmertlik kapatr.

'

Eilmez gnlleri cmert kii eer. Eriilmez muratlara

cmert kii eriir. Cimrilii ven dil var m? Hani nerede?
Cmertlii sade vatanda, sekin btn halk ver.

Bak, bilgiyi ancak cmert kii yedebildi. Maln bilgi ile

sath ve ok vld. Muhtalarn yardmcs olarak yaad ve
dnyada, grdn gibi, iyi bir ad brakarak gitti.
Cimrinin toplad gm ve altnn ou haramdr. O
,

topladklarnn gnahn yklenerek ve arkasndan beddua

alarak gitti. Mal bakalar arasnda paylald. Onun payna
da sadece pimalk kald.
24 ______ GEREKLERiN E

Ey mal sahibi cmert ve iyi insan, Allah sana verdiyse

sen de ver. Yerilip svlen kimse, toplayp toplayp verne
yendir. Topladklarndan verirsen, toplayabildiin kadar top
la.
Tabiatn en iyisi, alkanlklarn ayplanrnayan cmert
liktir. Cimrilik tabiatn en irkinidir. Ellerin kutlusu veren el
dir. En kutsnu da alp alp vermeyen eldir.
Cimrilik hastaln iyiletirecek bir ila bulunmamtr.
Cimrinin eli verrekten yana smskdr. Agzl cimrinin
gnl toplamakla doymaz. O malna kul, mal da ona ege
men olur.
Bu halkn en iyisi cmerttir. Cmertlik eref, ikbal ve

gzellikleri arttrr. insanlar arasnda sevilmek dilersen c-

mert ol, cmertlik seni sevdirir.
Cimri, -halden anlamaz alak- ancak malnn obandr.
Toplar, yemez imez ve bakasna da verneden smsk

elinde tutar. Salnda dostuna tuz bile tatttnaz. Olne

mal kalr, onu da dman yer.

Alak Gnlllk ve Kibir

Sana yine ok gerekli bir szm daha var, bana kulak
ver onu sylyorum imdi. O sz udur: Kibri yere at, alak
gnllle sarl, onu sk tut.
Kibir, btn dillerde yerilen bir huydur. Huylarn en iyi
si alak gnlllktr. Bir kimse ki byklk taslad, bencil
lik ettiyse onu ne Allah sever, ne de kul.
Dnya mal kal.ananlarn hepsi, yiyemeden gitti; du
rumlarn gr: Kars bir baka erkee vard, onunla yatarak
bedenini ona teslim ediyor.
Byklenme elbisesini giyindin ise hemen zerinden
ATEBET'L-HAKAYIK _______ 25

karp at. Halka kar kibirle gs kabarttnsa, dilini hemen

dzelt. Allah'n varlna ve birliine inancn belirtisi alak
gnll olmaktr. Eer sen de mmin isen alak gnll ol.
Allah, alak gnll olan yceltir, kibirliyi de aalara

drr. Sakn byklk taslama, gerek ulu, yalnz Al-

lah'br. Allah, "Ululuk bana mahsustur, onu siz zerinize
alnmayn." dedi.

Byklenmen, bykle uzanman eer zenginlikten

dolay ise, plak giderken maln sana ne yaran olacak der
sin? Kasan ve czdann burada kalacak.
Eer byklenen kii, kendisinin soylu olduunu syl
yorsa ben ona kesin cevab vereyim: nsanlar balangta
ana ve baba bir kardetir; iyice aratrrsan aralarnda ne
gibi farklar bulabilirsin?

Hrs
Gel sana yine bir t daha vereyim, dinle: Fazla emel
'

besleme; ecel, emelin arasnda sakldr. Ey dostum, emel

denilen ey uzun (vadeli) dnmektir. Dnceyi uzun
tutma; ii, almay ok tut.
Diyorsun ki insana giyecek, yiyecek ve iecek gerekli.
Hatta ok mal, ok ii ve kadn... Eer mr boyu yetecek
kadar mal topladnsa bile, balk giyebilmek iin insana
nce bir ba gerektir.
Hrs insan iin kt bir huydur. Hrsn sonu znt,
pimanlk ve zlem olur. Zenginlik de yoksulluk da Allah'n
'

verdii ksmettir. Hrs ise insan iin yalnzca bo bir zahmet-

tir.
Hrs sahibi dnyann maln toplasa doymak bilmez.
26 _______ GEREKLERN EG
.
.

Kendisi ihtiyarlad halde, iindeki hrs hi yalanmaz. Hrsl

adam, hrsn ancak toprak altna girdiinde terk edebilir.
Hrs sahibi kimse mal mlk edinmekten yorulmaz ve
bundan hi usanmaz. Bu hastaln ilacn henz bulan ol
mad. Bir sz vardr: "Eer bir kimseye iki vadi dolusu altn
para verilse, o bunlar yetersiz bulup nc vadiyi de is
ter. ,,13

Ey hrsl kii, de bana: Hrsl davranmann ne gerei

var, bu kadar hrs neye yarar? ster dar, ister geni, senin
rzkn yazlmtr; hrslanmak acaba bunu daha iyi yapar m?

Yardmseverlik,
Uysallk ve Dier yilikler

Kk (soyu) gzel olann kendi de gzel huylu olur. Bu

gzel huylu adama gnl balanr. Adamdan adama fark
oktur, ama grnte hepsinin banda balk vardr.

insanlarn btn davranlarn ve hareketlerini ok iyi

incele; kim yardmsever ise ona insan de. Yardmseverlik
duygusu tamayan insan meyvesiz aa gibidir. Meyvesiz
aac kesip odun yapmaktan baka neye yarar?
Mslman'a kar sevecen ve merhametli ol. Kendin i
in dndklerini dier Mslmanlar iin de dn. Sana
cefa edene vefa ile karlk ver. Ne kadar ykarsan yka, kan
kan temizlemez. (Kan, kan ile yunmaz.)

13 Bu hadis, kitaplarda yle gemektedir: Enes'ten rivayet. Resflullah

(sav) buyurdular ki, "Ademolu iin iki vadi dolusu mal olsayd, mut-
....

laka bir ncy isterdi. Ademolunun i boluunu ancak toprak

doldurur. Allah tevbe edenleri affeder." (Buhiri-Hrs Blm,
1668)
ATEBET'LHAKAYIK ______ 27

Elinde yenebilecek ne varsa, a insan doyur. Giyilebi

lecek elbise bulursan, pla giydir. Sen bakalarna zorluk
karr1a, zahmet ektirme. Eer sana bakasndan eziyet
gelirse, tahamml gster (dayan).
Ktlk yapan adama sen iyilik yap, balamann ilk
art budur, bunu iyi bil. Eer bir kimseden iyilik grrsen
ona vg ile hayr dua et.
Kusurlu adamn kusurunu affet, dmanln kkn

kaz ve ortadan kaldr. Ofke ve dmanlk atei alevlenirse,

zerine yumuaklk suyunu dk ve o atei sndrmeye bak.
Yardmseverlik bir binadr, uysallk da onun temelidir.
Arballk bir bahe, ba ise o bahede biten krnz gl
dr..Eilene destek ver (bklmesin); kesileni ekle (yklma
sn). Byle bir insana hr kimseler minnet duyar.
Ey dost, byklerin hakkn gzet. Gereksiz mizahtan
ve yersiz mcadeleden sakn. Bu tr mizah byklerin sana
kar olan hiddetini artrr. Kkler de sana kar kstahlk
etmeye hak kazanrlar. Bunlarn-gerekliine inan.
Bana bir bela gelirse, ondan kurtulu gnn sabrla
bekle. Yani zerindeki bela ve zahmeti yok etme alarak
rahata ermeyi bekle. Sknt yangnlar sner, sknt bir n
bet gibidir, geer gider; sabr sahibinin bundan kazanc se
vap almak olur.

Bykle eriirsen, asln arma. Atlas giyersen, bez

giydiin zamanlan unutma. Ykseldike daha ok yumuak
huylu ol. Bye ve ke tatl dil kullan.
Szn aklnla tartarak syle, dnmeden acele ko-
'

numa. Sonra ban korumak iin saklanacak yer aramak-

tansa batan szn sakla. Binlrce dostun olsa bile ok
sayma; dmann bir tek olsa bile azmsama.
28 ______ GEREKLERiN EIGI

insan ne kadar dikkatli olsa da yanllk yapabilir. Ne

kadar usta olursa olsun, bir kusuru bulunabilir. Byle bir

kusurdan dolay ba kesen, yaamak iin dnyada adam
bulamaz.

iyi davran, gnl alarak yaa; kendini ktlkten bir

baka yana ek. Bir i yapacaksan dnp tanarak ger
ekten gerekli olduunu bilerek yap.

Yapacan ii' ok iyi incele, iin ban ve sonunu d

n. Sonunda sevin gelecekse yle gnl bala, pimanlk
getirecekse nceden sakn.
'

insanlarn iyilik ve ktlkleri, arzu etmekle gemez. iyi

iin de kt iin de karl gecikmez. Ey ktlk yapp da
iyilik uman kimse, unu iyi bil, diken eken zm bimez.

Arkada iyi olann kendisi de iyi olur. insan, arkada-

nn iyi olmasndan dolay ok hayr grr. Ktye yaklama,
ktnn sohbeti seni hemen kt yapar.

Gnmz Dzeninin Bozukluu

Dostluk yalan oldu, gerek dostluk nerede hani? Binler
ce dosttan bir tek doru dost bulunmaz. Birok insan gr
nte gerek dost gibiyse de iten vefaszdr. Bunu bil.

Bugnlerde dnya insanlnn durumu ok ktdr.

Yazk, insanlk nereye gitti? Vefa glnn suyu ekildi, kay
naklar kurudu. Cefa, doldu tab, denizden de enginleti.

Hani szn tutmak, emapeti korumak; hani iyilik?

Korkarm, sonunda hayrl iler de ortadan kalkacak. iyiliin

ba gitti, elbette sonu da gidecektir. Ktln n geldi,
sonu da gelecektir.
ATEBET'L-HAKAYIK _______ 29

Dnya dmanlk, eziyet ve cefa ile doldu. Hani bir ve

fal? Varsa ara, bakaym. Sen bozuksun, onun iin dnya da
bozuldu. Niin bu dnyaya sitem ediyorsun?
slam garip idi yine garip oldu. 14 ibadet riya, abid me
caz oldu. Meyhane mahallesi bayndr; mescit harap oldu.
Halk beynamazdr imdi.
...

Bilgin uygulamay, zahit takvay brakb. Arif, dans icat

edip ho sema ediyor. Bid'atten men eden insan kalmad.
Onun iin bu bid'at her gn artrnaktadr.

Hani emri maruf klan iyi adam? iyi insann duraca

yerin kendisi nerede? insan bir yana brakp sen zaman

ktlersin. Zaman yerme, insanlar ktle.
Kim ikiyzlyse saygn adamdr. Kendine rabet edil
mesini dilersen git ikiyzl ol. Hakl olana, hakkn kullanma
yollar tkanmtr. Haksz olana ise btn yollar gergenitir.
Ey ahlaksz kii, sevinle dola. Bu senin zamanndr, is-

terliini yap. istediin gibi rahat ve kaygsz yaa. Seni hangi

yerde engellediler; sana hangi szlerle engel kt?
Utanma kayboldu; aratrsan kokusunu bile bulamaz
sn. Helal yiyen kalmad, helalin vcudu yle dursun eseri
bile grnmyor. Haram yiyen, yediini haram saymyor.
Halk zengin olan kimseye ynelip hr olan nefislerini
ona kul yapyor. Paras olmayan grnce balarn evirip
gzlerini yumarak geip gidiyorlar.

14 Arapa' dr. Hadisin tamam yledir: Amr bnu Avf (r.a.) anlatyor:
"Resulullah (s.a.s) buyurdular ki: 'Bu din Hicaz'a ekilecek. Tpk
,
ylann deliine ekildii gibi. (Allah'a kasem olsun)! Yaban keisi-
nin dan tepesine snmas gibi, din de Hicaz'a snacaktr. Bu
din garip olarak balad, tekrar gariplie dnecektir. Gariplere ne
mutlu. O garipler ki, benden sonra insanlarn snnetimden bozduk
lar eyi slah edecektir. (Tirmizi, man 13, 2632)
"
30 _______ GEREKLERN EG

Ey mala kar hrsl adam, unun gerek olduunu bil ki

bu zenginlik bugn iin kayg ve dncedir. Yarn ise bir
yk, bir vebaldir. Haram maln sonunda azap, helal maln
da sonunda hesap vermek var.
Nefsin mala kar niin bu kadar hrsl davranmaktadr?
Gnlnde mal znts, dilinde hep maln sz vardr.
Kendin gidersin, bu mal da dmana kalr. Sarnacak (ke
fen) bezini bile utandklar iin verirler.
Senin asl maln, br tarafa geirebildiindir. Elinde
tuttuun da ancak bir zlemdir Bugn iin toplamak insana
'

haz verebilir, ancak yarn brakp gitmek ok acdr.

Bu dnyann lezzeti bir terkiptir. Eziyeti ok, tad azdr.
Bal nerede ise ar da oradadr. Baln tadndan nce arnn
zehrini tatmak gerekir.
Dnya hner ve erdem sahibi kiilere ok daha vefa
szdr. Hnersizler daha az cefa eker. Erdem ile talihin bir
araya gelmesi ise bulunmaz nadirden daha nadirdir.
Erdem sahibi bu dnyada nasl bir kusur ilemitir de
bu dnya neden ona durnadan eziyet ektirir? Cimrileri
ykselterek kymetlileri yere vuruyor. Her halde bu kutsuz
dnya artk ihtiyarlayp bunad.
Ey dnya zerinde egemen olup dnyay bazen vp
bazen de yeren kii, bil ki her gelen i, o Kadir-i Mutlak olan
Allah' n hkmdr; insann her karlat ey onun emri
iledir.
Dnyaya bu trl svme ve azarlama nedendir? Kaza
ve kaderi yrten, dzenleyen Allah'tr. Ayaa diken kader
ile batar. Geyii tuzaa dren kaderdir.
Baa gelen her ey kaderdendir. Anlayszlar ise onu
sebepten bilirler. Havada uan kular kader ile bazen kafe
se, bazen de kola konarlar.
ATEBETL-HAKAYIK ______ 31

Koann koamayaca mukadder ise, vursan da ko

maz. Kuwetli yay kurnakla kader geri evrilmez. Sana st
rap, ona hazine balayan Allah'tr. Ey mustarip kimse,
'

straptan ikayet etme.

Kitap Sahibinden

Okuyucuya

Bu kitab tler eklinde yazdm. Onu okuyan dil bal

yemi gibi lezzet bulur. Kim bu sz baka szlerle karlat
rrsa gerei kalpyla mukayese etmi olur.
Adm Edib Ahmed, szm edep ve tten. ibarettir.
Vcudum gider szm burada baki kalr. Bahar geer, gz
gelir; mr biter. Bu gelip geen bahar ve gzler benim
mrm tketir.
Onun iin ite bu Trke kitab kardm. Ey dost bunu
ister yeterli bul, ister ilaveler yap. Eer kendim gidersem
szm kalsn diye bu nadide ve zarif szleri yazdm.
Onun iin bu gzel bir kitaptr. Szlm bir kitaptr.
Szleri seerek getirdim, rm, zlmleri attm. Tu
tarsz sz ok, fakat nadir ve szlm sz ok az bulunur.
Srral atlas az bulunur, deersiz olana bez denir.
Ey benden sonra gelen, bunu okursan beni duada u
nutma. Sen de bana dua edersin diye bu nadide szleri
sana hediye ettim.

J
32 ______ GEREKLERN EIGI

Kitaba So,,radan Yaplan Ekler

Edib Ahmed Hakknda

-1-

Edibin, anadan doma gz grmezdi. Szlerini on

drt blm iinde tamamlad. Bu szler o kadar deerlidir ki
ona ancak bir fil yk altn denktir.
{Yazar mehul)
'

Edib Ahmed Hakknda

-11-
Edipler edibi, erdemliler ba akl ile mcevherden sz
ler sylemi. Bu szler btn szlerin badr. Allah ona
imdi rahmet etsin; yarn kalktnda da yaranlar ei olsun.
{Emir Seyfeddin)
..

Edib Ahmed Hakknda 15

-111-
Edib Ahmed'in doup byd yer Yknek'tir. Oras
gnl ac, gzel ve ho haval bir yerdir.
Babasnn ad Mahmud Ykneki'dir. Hi phesiz Edib
Mahmud'un oludur.

15 Metinde balk Arapa olarak yledir: Allah'n rahmet ve nzas

zerine olas, gr ve bilgi sahibi byk Emir Hoca Tarhan 'n
rahmete gark, topra bol, mezar nur olas Hoca Edib 'e dair sy
lediklerinden.
 ATEBET'LHAKAYIK _______ 33

Kitabn ad Atebet'l-Hakayk'tr. Bu tamamlama Arap

a' dr.
Eserin btn Kagar dili iledir. Edib Ahmed bunu g
nl incelii ile sylemitir.
Kagar dilini bilen herkes Edib Ahmed'in ne sylediini
anlar.

insan bir dili bilirse anlamn da bilir. Kendi bilmediine

bilirim demesi ok ayptr.
Birok kimseleri gryoruz ki Edib Ahmed'in dilini bil
medikleri iin zlrler.
Biroklar da yanl anlam verirler ve halk arasnda u

tanlacak duruma derler.

Bundan dolay kitab yazdk, ister kabul et, ister ho
gorme.

Edib Ahmed'in szn kim tutarsa, halk iinde kendi

itibarn ykseltir.
(Byk Emir Arslan Hoca Tarhan)

A Nshasnn sonundaki mstensih kayd:

Bu nshay Semerkant ehrinde Nebiyy-i Mustafa'nn
hicretinin sekiz yz krk sekiz senesi Cemaziyelahnnda yazp
ssledim. Yazc, Allah'n fazlnn bolluuna gvenen fakir,
kusurlu Zeynelabidin bin Sultanbaht Crcani Hseyni. Ya
Rab, bana, ana babama ve btn Mslmanlara mafiret
A

eyle. Buna "Amin!'' diyen kulu Allah affetsin.16

16
Arapa'dr.
 KNC BLM
ATEBET'L-IIAKAYIK
HAKKINDA
 ATEBET'L-HAKAYIK
ve
YAZARI

Atebet'l-Hakayk, Trklerin slaml benimsedik

ten sonra kurduklar ilk Mslman Trk Devletlerinden
olan Karahanllar zamannda meydana getirilmi olup da
bugn elimize ulaabilen ikinci (birincisi Kutadgu-Bilig)
nemli eserdir. Manzum olup 1 2. yzyln ilk yarsnda
yazld sanlmaktadr. (Kabakl 1966: 41) Yazar Edib
Ahmed bin Mahmud Ykneki'dir. Edib Ahmed, 1 1 . yz
yln sonlar ile 12. yzyln ilk yarsnda yaam, Arapa
.

ve Farsay renmi, tefsir, hadis gibi dini bilimleri de

tahsil etmi takva sahibi, bilgin ve erdemli bir Trk airi
dir. (Ercilasun 1985:158/ 1994:42 1)
Edib Ahmed'in yaad devir, evresi ve hayat hak
knda yeterli bilgi yoktur. Kitaba mehul biri tarafndan
sonradan eklenmi bir drtlkte, yazarn anadan doma
'

kr olduu yazldr. Timur devri emirlerinden Emir Sey-

fettin' e ait baka drtlkte de "edipler edibi, erdemliler ba".
olduundan sz edilir. Yine Timur devri emirlerinden

38 ______ GEREKLERN EIGI

Arslan Hoca Tarhan adnda birine ait olan on beyitlik ek

lemede Yknek'in ok gzel bir yer olduundan, yazarn
babasnn, Mahmud Ykneki adyla bilindiinden, Ate
bet'l-Hakayk'n "KQ.gar Dili "nde kaleme alndndan
sz edilir. (Arat 1992:6) Fuad Kprl'nn belirttiine g
re:

"Arslan Hoca Tarhan, airleri himaye eden, Hibet al

Hakayk gibi eski Trk eserleriyle alakadar olan, Edib Ahmed
gibi eski Trk airleri hakkn4aki rivayetleri bilen ve ara sra
kendisi de iir yazan kltr sahibi bir kumandan, bir emfrdir.
Esasen o sralarda, millf dile ve milli edebiyata hususi kymet
vermek cereyan kuvvetlenmiti; ite, bunun tesiriyle 1 4. asr
balannda, milli kltre kymet veren ve eski edebi an'aneleri
himaye eden baz byk kumandanlara tesadf olunuyor. . " .

(Kprliizade 1934:100)

Ali ir Nevai, onun hakknda 15. yzyl air ve bilgi

ni Molla Cami'nin Trkistan ve Hint mutasavvflarna
ilikin Nefahat'l-ns adl eserinin Trke evirisi ile baz
eklemelerden oluan Nesaim'l-Muhabbe adl eserinde o
nun hakkndaki u sylentiyi aktaryor:

"Edib Ahmed aslen Trk'm ve Trkler arasnda -Nevaf

zamannda bile- ona dair birok menkbeler anlatlrm. Anla
tldna gre doutan krm. Fakat ok zekf, dindar ve g
nah ilemekten ok saknan bir insanm. Oturduu yer, Ba
dat'tan birka fersah, -bazlarna gre drt fersah- mesafedey-
. ...

mi. Her gn bu uzun yolu yryerek, Imam- A 'zam'n dersine

gelir ve bir mes'ele renirmi ve meclisin en gerisinde oturur
mu.
. ...

Anlatldna gre bir gn lmam- A 'zam'dan sormular:

 ATEBET'L-HAKAYIK ------ 39

-'mam Muhammed, mam Ebu Yusuf ve benzerleri akirt

leriniz de dahil olmak zere en ok kimden honutsunuz?' de
miler.
. ....

lmam- A 'zam u cevab vermi:

-'Hepsi iyidir, ama o drt fersahlk yoldan bir mes'ele
renmek iin gelen ve en arkada oturan kr Trk, akirtlere r
nektir. '''

"Edib Ahmed, Trk dili ile, vaaz ve nasihat yolunda baz

iirler sylermi; bu iirler Trk ubelerinin (uluslannn, toplu
luklannn) biroklar arasnda yaylm ve hret kazanm."
(Kprlzade 1934: 69-70)

Fuat Kprl, bu sylence dzeltilmeye muhtatr,

. ,.

der. nk Imam- A'zam (699-767), Edib Ahmed'den

drt asr nce yaamtr. Ayrca Ykneki'nin dili 8. asr
Trkesi deildir. Ayn zamanda Kprl'nn belirttii
gibi kullanlan vezin yani ehname vezni olan feuln,
feln, feuln, feul vezni henz teekkl etmemitir. (Kp

rlzade 1934: 71) (Kabakl 966:41) Sipehsfilar unvannn

teekkl de en erken Gazneliler veya Seluklular dne-
- ,.

mindedir. Bu yzden Edib Ahmed, Imam- A'zam dne-

minde yaamamtr. Zaten Ali ir Nevai naklettii bu
bilgilerin sonunda Jw '"' "el-'lm 'indallah te'ala"
(=bilgisi Allah katndadr / dorusunu Allah bilir) ifadesini
kullanmtr. Ancak, Ali ir Nevai'nin verdii dier bilgiler
. "

dorudur; Edib Ahmed, Imam- A'zam mezhebini gden

bilgindir. Syledii dini, ahlaki hikmetlerle Trk illerinde bir
'

din by sfatyla tannmtr. Aynca doutan kr oluu

halkn, kendisine yaknlk ve gven duymasna yol amtr.
(Banarl 1971: 241 ) Neva!'nin verdii rnekleri alm olduu
. 40 ______ GEREKLERiN EIGI

Atebet'l-Hakayk nshalarnn elimizde bulunanlardan daha

farkl olduu anlalyor. Ve onun eserinin pek ok yerde ve
pek ok defa kopya edildii kanaatini uyandryor. Bu da
onun tannm olmas yannda sevildiinin de belirtisidir.
Nevafnin naklettii drtln onun elimizdeki eserleinde
mevcut olmay, Edib Ahmed'in baka eserlerinin de bulu
nabilecei, ancak gnmze ulamam olduu kanaatini
uyandryor. (Kprlzade 1934:73 / 79) Kendisine verilen
veya kendinin ald ''edib" unvan, hakknda yeteri kadar
tarihi bilgi bulunmayan yazarn ''mutasavvf-air" olarak
itibar grd; "eitici'' nitelikteki eserleri, "hikmet"leri
veya edibane eserleri bulunduu kolayca tahmin edilebi
lir. Bu durum Atebet'l-Hakayk'tan nce de edebi eserler
verdiini dndrmektedir. (Arat 1992:5) (Ercilasun 1977:
450) Ama bugne kalabilen veya ele geen tek eseri bu
dur.

Son zamanlara kadar, Yknek kasabasnn yeri hak

knda da kesin bilgi yoktu. (Banarl 1971:241) Ancak '']y
nek'in tannmamasnn sebebini Sovyetler dneminin da ok
sk kapal rejim'' uygulamasnda yattn belirten Ege
niversitesi Emekli Trk Dili Okutman Seluk Uysal,
Kazakistan'n Trkistan (Yese) ehrinde Ahmed Yesevi
niversitesi'nde alrken, hem Edib Ahmed'in mezar-
.

n, hem de Yknek'i grdn, orada ilgililerden bilgi

aldn kaydediyor. (Uysal 2007: 198) Kprl, ''Bugn
Evliya Ata ehrinde Dad Big sfehsalar mezar diye anlan bir
mezar mevcuttur. " dedikten sonra bu mezarn Atebet'l
Hakayk'n sunulduu kiinin veya ayn ad tayan baka
bir beyin mezar olduunu belirtir. (Kprlzade 1934: 9S -
ATEBET'l-HAKAYIK _______ 41

96) O zamanki bilgilere gre Edib Ahmed'in doum yeri

olan Trkistan'da gzel bir kent olduu, hatta Dad s
pehsalar Beyin banda bulunduu beyliin bakenti ol
duu tahmin ediliyordu. Uysal'n yapt aratrma ve in
celeme sonucunda bu tahminin yerinde olduu grl
mektedir. Uysal'n tespiti yle:

''Trkistan'dan (Yese) 1 5-1 7 km. kuzey-batdaki bu

yma tepenin yolu zerinde bat cephesindeki levhada u
yaz okunuyor:
''Jynek Tbe, bul jerde Xll. gasr akn, filozof
Ahmet Jyneki mr srgen."
Mezar olduu sylenilen tepeciin batsndaki avulun
(ky) ad da ]ynek, yani Yknek. Mehmet Bey'in ve oraya
yakn bir kyde oturan Nadircan Bey'in ifadelerine gre
]ynek ky eski bir ky olup, bu ismi sonradan almam.
Arslan Hoca Tarhan'n idari merkezi Sabran iin verilen
tarif de ]ynek'e uymakta. u kadar var ki Nadircan Bey,
ky imamnn sylediklerine dayanarak Edib Ahmed'in
gerek mezarnn bu.y ma tepe olmadn, mezarn gene
buraya yakn ayn bir yerde olduunu, ocukken imamn
kendilerini oraya gtrdn sylemektedir. Mezar ister o
yma tepe olsun, isterse yaknda bir yer olsun bizi
ncelikle ilgilendiren yerleim birimi olarak Yknek'tir ve
Yknek, Sabran iin verilen yer tarifine uygundur. Reit
Rahmeti Arat, Arslan Hoca Tarhan'n ahsiyetini arat
rrken onun 1 42 5 ylnda Moollara kar alan savaa
' katldn ve hi deilse o dnem iin idare merkezinin
Sabran olduunu ifade ediyor. Sabran'n corafik mevkii
iin de u aklama veriliyor:
 42 ______ GEREKLERN EIGf

"Sr-Derya havzasnda, Trkistan (Yese) ehrinin

imal-i garbisinde bulunan bu eski Ouz ehri (bk.
Kakari, Trk. Trc. I, 436: Sahran ve Sahran) Sama
niler devrinde bir hudut ehri idi (bk. Barthold, Orta
Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, s. 127) (Arat 1992:
1 9)
Buradaki Sr-derya, Trkistan (Yese) ve Sahran mevki
lerinin ]ynek yani Yknek'e yaknl dikkat ekiyor. Bi
zim szn ettiimiz ]ynek de Yese'nin kuzey-batsnda
dr ve Sabran'n corafi hudutlarna uymaktadr ve denil

diine gre ad da deimemi olup ]ynek'tir." (Uysal,

a.g.e.)

Bu bilgiler nda, Edib Ahmed bin Mahmud Yk

neki'nin doum yerinin, bugn Kazakistan'n Trkistan ya
ni Yese (Yesi)'nin kuzeybatsndaki Yynek/]ynek (= Yk
nek) olduu anlalm bulunmaktadr.
* * *

Edib Ahmed'in bu eseri manzum olmakla birlikte

airane yn yoktur. Onun msralarnda
''... Kuru, en mtevaz duygu parltlarndan uzak, kendi
iini bilen ve vazife-iniis bir ahlak hocas gibi malum bir prog
ram sonuna kadar takrir eden sert ve bir dereceye kadar kaba
ve cansz bir ifade tarz" (Arat 1992:6)
ile karlalmaktadr. Edebi kiilie sahip olmaktan daha
ok onun, bir retiyi manzumenin nimetlerinden yarar
lanarak benimsetme gayretini n planda tuttuu gzlenmek
tedir.
Atebet'l-Hakayk' Reit Rahmeti Arat Hoca yle
deerlendirmektedir:
ATEBET'l-HAKAYIK ______ 43

"Atebet'l-Hakayk, ayn blm balklarndan da

anlald gibi, Trk-slam evresinin kltr erevesi iin
de, bireylerin eitimi iin dzenlenmi olan esaslar, olduu
gibi, Trke ve manzum olarak tekrarlayan bir ahlak kita
bdr. Eserdeki fikirler ok defa ayet, hadis veya baka A
rapa beyitler ile kantlanm.aktadr; bir zahmetle, iaret e
dilmemi olanlar iin de ayn alanda benzer rnekleri bul.,
mak mmkndr. Yazar burada, fikir bakmndan, kendi
itihadndan ziyade, bilinen esaslar gzel bir Trke ile i
fade etmekle yetinmitir. Eserin yazld tahmin edilen de
virlerde bu esaslar, her okuyann kolaylkla anlayabilecei
ve hafzasnda tutaca bir tarzda, ak bir dil ile ve man
zum olarak neretmenin bu yolun yolcular iin bir gaye ol
duu dnlrse, Edib Ahmed'in bu ii mkemmel bir e
kilde baarm olduunu kabul etmek lazm gelir. Ate
bet'l-Hakayk'n ne kadar byk bir ihtiyac karlam
olduu eserin yazld tarihten epey bir mddet sonra dahi
bunun yeniden tanzimi ve neri ile uralm olmasndan,
pek ok yazarn, gerek yazann kendisinden ve gerek eserin
den takdir ile bahsetmelerinden ve nihayet Trk lkesinin
deiik ksmlannda yazlm olan nshalarndan iyice an
lamlktadr. " (Arat 1992:8)
* * *

Kitabn sunulduu hkmdar olan Muhammed Dad

spehsalar Bey'in de kim olduu bugne kadar belirlenmi
deildir. Atebet'l-Hakayk'n Ayasofya Ktphanesi
(4757) ve stanbul Topkap saray Ktphanesi (35552)
nshalar olarak adlandrlanlarnn ba tarafnda yer alan
Arapa "Trk ve Acem hkmdar, uluslarn efendisi yce emir
Muhammed Dad spehsalar Bey'' eklinde geen ifadeden,
44 GEREKLERiN ElI
.

______________

Bat Trkistan'da bir beyliin hkmdar olduunu anl

yoruz. (Banarl 1971: 242)

. /. .

o
/. o /q o

fi medbi emiri'l-ecell dad sibehsalar /isbehsalar big

'

'aleyhi'r-ral)neti I r$net ve'l-ufranu

/I"' 19/,./

' .. u
. .
. ""----"
.
.
..
. .J:
,
Ayasofya 4757 ve Topkap Saray 35552 nshalarndaki Muhammed Dad
ispehsilar Beyin adnn getii Arapa ifade (Byk emir Muhammed
Dad lspehsalar Beyin (ra) medhi hakknda) (Arat 1992:44 LXVIII ve -

CXXII)

..

1 -

fi medbi emiri '1-a' meliki't:trki ve 'acem maliki rikabi '1-

?
f '..
$ '4

nem mubammed diid ispehsiilir big rabnet'llahi 'aleyhi

Semerkand nshasnn 9. sayfasnda yer alan Muhammed Did lspehsilar
Beyin adnn getii Arapa ifade {Trk ve Acem hkmdar, milletlerin
efendisi, yce emir Muhammed Dad lspehsalar Beyin (ra) medhi hakk.n
da) (Arat 1992:44 ve iV)
ATEBET'LHAKAYIK ______ 45

Atebet'l-Hakayk'n Anlam
Kitabn ad zerinde epey ok tartma olmutur.
Necip Asm'n Hibet'l-Hakayk (Gereklerin Ba) okudu
u bu kitaptan bahsederken Fuad Kprl ''daha doru
okunu tarzyla Aybet al-Hakayk (Gereklerin Heybesi) diye
sz eder. (Kprlzade, 1934:95/1 1 1 ) Baz dilci ve aratr
maclarn da Haybet'l-Hakayk (Gereklerin Anlamszl),
Gaybet'l-Hakayk (Gereklerin Kayb / Bilinmezlii / Gizlili
i) eklinde okuyanlar da olmu, fakat bunlara Jean Deny
kar kmtr.

Ayasofya Ktphanesi (4012) (Semerkand) Nshasnn 1. sayfa
snda yer alan "Atebet'l-Hakdyk Kitab" ad.

1i 4.t
.
. .., . . J . _...
.
...
. ? 1

.lm . .

. JL
N?"

!Sil 'o mar:sz

..__ zt_u
s: ......,..
-" ...

k7 .
- ...
,
,. "o

t
-

Ayasofya Ktphanesi (4012) (Semerkand) Nshasnn 1 19. say-

fasnda yer alan "Atebet'l-Hakdyk" ad.

,. .. '#\ .
1.v:,.. '(9 J. 1 .
.,
# ..

..-. ..St.>

.. t ' _.,.

. ,.
. .
s

.
...
,- J'- v.:,..
!
a.
.
: J v ....
; /
. 3. ,.
,. . .
, .
.
.
-

1..,...
.
""' .

'='
'
- 41
5

....

b.
. i .

A ,;,

'

"'.
..... .Jt rl
.,; "-7
#
;
..
. . ...
"" 7
. "
o.>. ':--- P'
,. .. ._
- -- --

Ayasofya Ktphanesi 4757de kaytl eserin 52. sayfasnda yer

alan "hibet'l l)aay" ad.
46 ______ GEREKLERN EiGi

.. '

-?! -- -U
- ..
J .,. ., \ &..rJ.....,
.

, o .,,...... \ -
... .....
v' . .s c.. . .,
, ,
,
.....,, { ....
:,. r
.,,.

- '- .__... -
,.,.. e. ..J - ""
_ , v- ..

---!>
. ..

,
.
. ..

Topkap Saray Ktphanesi (35552)'ndeki eserin 48. sayfasnda

yer alan "hibet'l-I:aJ.cay" ad.

Bu adlarn, kitabn zne ters dtn syleyen

Reid Rahmeti Arat, Uygur harfleri ile yazlm bulunan
ve mevcut nshalarn en eskisi (H. 848 / M. 1444) say
lan Ayasofya Ktphanesinde bulunan Semerkand ns
hasnda "hattat eli ile yazlm, byk ve gzel Uygur harfleri"
ile ak ve net bir ekilde Atebet'l-Hakayk Kitab eklinde
yazl olduunu ve kitabn asl adnn bu olduunu belirt
tikten sonra szn ettii nshada "bulunan '9l#a"' ta
biri ise, 'bab' ve 'kap' ile alakal 'eik' anlam ile, bu e
sere daha uygun bir isimdir." der. (Arat 1992:9} Buna

gre, Atebet'l-Hakiiyk'n anlam "Gereklerin Eii" de-

mektir. Kitabn adnda yer alan 'atebe'nin sonraki istin
sa11larda "hibe''ye evrildii anlalyor.
Biz de bu eserimizde Arat'n kulland ismi yani
Atebet'l-Hakiiyk' tercih ettik. Bununla beraber alntlar
da ve kaynaklarda, alnt ve kaynak sahibinin kulland
ismi olduu gibi kullanmay daha doru bulduk.
A tebet'l-Hakiiyk' ilk defa bilim dnyasna tantan
A

Necib Asm Balhasanolu (Yazksz) olmutur. O, Istan-

bul Darlfnun (stanbul niversitesi) retim grevlisi
iken 1906 ylnda Ayasofya Ktphanesinde bulduu (B)
nshasn Un texte ouigour du xe siele adyla metnin bir
ksmn yaynlamtr. Daha sonra da biri fotokopi, dieri
ATEBET'LHAKAYIK ______ 47

de metin, eviri ve aklama olmak zere iki ksm olmak

zere Hibet'l-Hakayk adyla (19 18} yaynlamtr. Ta
mamen Uygur harfleri ile yazl bir baka nsha da yine
ayn ktphanede Kilisli Rifat (Bilge) tarafndan bulun
mutur. 1925 ylnda da bu nsha ile A nshasn kar
latran ''Uygur Yazs ile Hibet'l-Hakayk'n Dier Bir Ns
has" adl makalesini yaynlamtr. (N. Asm 1925}
M. Fuat Kprl, J. Deny, T. Kowalski ve W. Rad
loff gibi Trkololar tarafndan incelenen ve ilenen Ate
bet'l-Hakdyk, Reid Rahmeti Arat tarafndan mevcut b
tn nshalar taranarak karlatrmal, tenkitli basm ve
tercmesi yaplarak 19 51 ylnda yaynlanmtr.
Atebet'l-Hakayk Trkiye'den baka zbekistan'da
da olduka ilgi grmtr. Aybek, S. Muttalibov, N.
Mollayev, . K. Mahmudov gibi zbek bilim adamlar tara
fndan aratrlp incelenmitir. Atebet'l-Hakayk'tan baz
paralar "zbek Edebiyeti Tarih? Hrestomatiyasi" (1940),
"zbek Poeizziyasining Antologiyasi11 (1948) "zbek Edebi
yeti" ( 1960}, "zbek i'riyeti Antologiyasi"(l96l)'nda yayn
land grlr. 1971 ylnda K. Mahmudov'un, elyazma
larn esas alarak hazrlad tenkitli basm G. Gulam ya
ynlar arasnda kmtr. 1972 ylnda da ayn yazarn
"Ahmed Ygnekiyning 'Hibetl Hakayik' Eseri Hakida" adn
daki kitab Fen Neriyat arasnda yaynland. Bu alma
daha da geni tutulmu olup "Giri, Fonetik, Morfoloji,
Tenkitli Metin, Transkripsiyon, erh ve Szlk" blm
lerini ihtiva etmektedir.
'
48 ______ GEREKLERiN EIGI

Konusu ve zellikleri
Erdemli olmann yollarn reten Ate
bet'l-Hakayzk, 1 2. Asrn balarnda ya
zlmaya balanm ve Trle illerinde a
zdan aza dolaan bir tname ol-
mutur.
(Sevin okum)

A tebet'l-Hakiiyk, Klasik Trk edebiyatnda grlen

dzene sahiptir. Eserin ba tarafnda besnele ile bala
yan 10 beyitlik bir ''tahmid" .(Allah'a vg), ardndan 5
beyitlik ''na't" (Peygamberi vme) ve 5 beyitlik ''Drt Saha
benin vgs" yer almaktadr.
Kitabn ithaf edildii ve sunulduu Byk Emir Mu
hammed Dad spehsalar Beyin methiyesi 1 4 beyit tutmakta
dr.
Beinci blmde yazar, kitabn niin yazdn an
latmaktadr. Bu blm 6 beyittir.
Bundan sonra asl konuya geilmektedir. air d
ncelerini blmler halinde aktarmaktadr. Her bl
mn bal Arapa ile yazlmtr. Ayrca manzumenin
biimi deimektedir. Buraya kadar olanlar, beyitler ha
linde iken bundan sonras drtlklerle yazlmtr. Bu
blmler unlardr:
a) Bilginin yarar ve bilgisizliin zarar hakknda ( 12
drtlk)
b) Dilin muhafazas hakknda (12 drtlk)

c) Dnyann dneklii hakknda (12 drtlk)

d) Cmertliin methi, hasisliin zemmi hakknda
(10 drtlk)
.

e) Tevazu ve kibir hakknda (7 drtlk)

ATEBET'L-HAKAYIK ____--------- 49 .

f) Harislik hakknda (6 drtlk)

g) Kerem, hilm ve dier iyilikler hakknda (16 drt
lk)
h) Zamanenin bozukluu hakknda (21 drtlk)
) Kitap sahibinin zr hakknda (5 drtlk)

Atebet'l-Hakayk, airi tarafndan, 5 blm beyitler

le, 9 blm de drtlklerle olmak zere 14 blm ola
rak dzenlenmitir. Ad bilinmeyen bir air tarafndan
kitabn sonuna eklenmi bulunan drtlkte de bu teyit
edilmektedir.
Kitabn btn, 40 beyit ve lo drtlk olmak zere
484 msra tutmaktadr.
Ba tarafta yer alan ve beyitlerle yazlm be bl
mn konu ve manzume biimi gz nne alnd zaman
Klasik edebiyatmzn ilk divan rneklerinin yerlemeye
baladn aka grebiliriz. Daha sonra gelen asl b
lmn ise drtlklerle meydana getirilmi olmas, Trk
iir zevkinin temel biimlerinin henz terk edilemediini
gstermektedir. Bu konuda Nihat Sami Banarl u tespit
te bulunmaktadr:

"Bunlar ve bunlar takip edecek daha baka eserler aka

gstermitir ki slamlktan nce Trk Edebiyatnda ekil bak:.
mndan klasik ehre alm ve an'anelemi bir milli syleyi
zevki vardr. Bu zevk, slamlktan sonra, ortak slam edebiya
tn ok kuvvetli 've hakim tesirlerine ramen, kolay kolay sn-
,

memi ve devam etmitir." (Banarl 1971: 243)

50 ______ GEREKLERN EiGI

Atebet'l-Hakayk, drtlkler halinde yazlm olma

sna ramen ls aruz'dur. Araplarn mte'arib adn
verdikleri ve ehname vezni olan 1'feuln feuln feuln feul"
vezni ile yazlmtr. Bu kalp Trklerin yaygn olarak
kullandklar 1 1 'li hece lsne ok uygun dmektedir.
airin aruz tekniini ustaca kulland sylenemez.

1Vezne uygun gelmeyen msralar ok azdr... ptidailik ve

kusurluluk, eserde batanbaa ve sarahatle gze arpmaktadr;
mesela, Arap ve Acem kelimelerinin uzun heceleri burada ok
defa ksa okunmakta ve Trke ksa heceler de ok defa vezin
zaruretiyle uzatlmaktadr... Henz arz kalplanna yeni yeni
almaya balayan Trkenin... bundan daha muvaffakiyetle
kullanlmas esasen imkanszd. Yani bu iptidailik Edib
Ahmed'de deil, dilin ve nazm tekniinin umumi tekamlne
aittir. '' (Kprlzade 1 934: 104)

Beyitlerle yazldn belirttiimiz ilk be blmn

be ayr gazelden ibaret olduunu syleyebiliriz. Bunlar,
Tanrya mnacat, Peygamberin, Drt sahabenin ve Mu
hammed Dad Sipehsalar Bey'in vgs ile kitabn yazl
gayesini aklayan ksmdr. Buras mesnevi tarzndadr.
Bu ksm toplam olarak seksen beyit tutmaktadr. Biim
olarak farkl dzenlenmi olan bu ksma kitabn giri
blm gzeyle baklabilir.
Asl blm olan ve drtlklerle yazl ksm, kafiye
dzeni bakmndan mani tarzndadr: a-a-b-a.
11Her ikisi de Karahanl devrine ait olan Atabet'l-Ha
kaayk ile Kutadgu Bilig'i birbirinden' ayran en nemli zellik
budur. Kutadgu Bilig'in beyitler halinde ve mesnevi tarznda

 51
'

ATEBET'L-HAKAYIK _______

yazlmasna mukabil Atabet'l-Hakaayk drtlkler halinde

ve manilerin kafiye dzeninde yazlmtr. Ancak Kutadgu Bi
lig'de aralarda zikredilen drtlklerin hem vezince, hem de
kafiye dzeni bakmndan Atabet'l-Hakaayk ile ayniyet gs
termesi ilgi ekicidir." (Ercilasun 1985: 158)

Konu, yap, telif gayesi ve dil bakmndan da Kutadgu

Bilig'e benzemekle beraber tasavvufi ve dini adan
Ahmed YeseVi'nin "Hikmet''leri etkisinde kald anla
lan Atebet'l-Hakayk, geni bir yaylm sahas bulmutur.
Hatta bu yzden birbirinden farkl adlar yaktrlmtr.
(Caferolu 1984:75)
Atebet'l-Hakayk'ta iirsel bir zellik aramak bou
nadr. O bir ahlak ve t kitabdr. Bu yoldaki tlerini
halkn kolayca hatrda tutabilmesini salamak amacyla
air, manzumenin gcnden yararlanmay tasarlamtr.
Manzumeyi, dncelerinin insanlara ulatrlmasnda
bir ara olarak grmtr. Bu haliyle o, ahlaki tler,
ibretli bilgiler veren didaktik manzumeler yazcsdr.
lim, cmertlik ve fazilet zerine kalem oynatan Ykneki,
kendisi bir itihat ortaya koymamtr. Bireylerin eiti
mini amalayan air, Trk tresi ile slam'n emirlerini sen
tezleyerek bir. dnya gr olgunlatran Mslman Trk top
lumunun, o gn iin var olan kltrel deerlerini naklet
mekle yetinmitir. Var olan esaslar manzum olarak
sunmaya alm, dncelerini ayet ve hadislerle, za
man zaman da Arapa beyitlerle destekleme yoluna git
mitir. Kendisi geni hayalli, ince duygulu bir air deil
dir. Onun iin, airane duygular deil reticilik nemli
dir.
52 ______ GEREKLERiN EIGI

Atebet'l-Hakiiyk, yazld dnem, dili, muhtevas

bakmndan, bir yandan gemi Trkistan ve genel Trk
medeniyeti, dier yandan da zellikle Trk dnyas ede
biyat, Trk dili asndan olduka deerlidir. Eser, din ve
dnyann ancak bilimle renilebileceini savunur. Tan
ry, insan, dnyay bilmenin sadece bilim yoluyla olabi
leceini air tekrar tekrar syler.
zetle, Atebet'l-Hakiiyk dini, ahlaki bakmdan ta
d nemin yan sra, bugn iin Trk dili aratrnacla
rna nemli bir kaynaklk da etmi bulunmaktadr.
Atebet'l-Hakiiyk'ta, Arapa ve Farsa kelime says,
Kutadgu Bilig'e oranla olduka fazladr. Aratrmaclar
bunu, eserin dini muhtevasna balamaktadrlar. nk
Trklere slamiyet Arap, edebiyat ise ran yoluyla ula
mtr. Eserde yer alan Arapa ve Farsa kelimeler Trk
syleyiine uygun olarak kullanlmlardr.

Atebet'l-Hakayk'n Nshalar
'

A tebet'l-Hakiiyk'n elde tam metin halinde bulunan

ayr nshas vardr:

1.Ayasofya Ktphanesi (Semerkand) 4012 Nshas:

Mevcut nshalar iinde en iyi ve en doru olandr. Kita
bn sonundaki ketebeden anlaldna gre, Zeynelabidin
adnda Semerkandl bir hattat tarafndan istinsah edil
mitir. Hattat bu kopyay 848 Hicri senesinin Cemaziyel
ahirinde (= Eyll 1 444) bitirdiini yazmaktadr. Bu tarih
lerde Trkistan'da parlak bir kltr hayatn balatan,
ATEBET'L-HAKAYIK ______ 53

Timur'un en kk olu ahruh (1407-1447) hkm

srmektedir. (Akar: 1 84) Bu kitap Uygur harfleri ile ya
zlmtr. Blm balklar, ayet ve hadisler, bakalarna
ait beyitler Arap harfleri ile yazlm olup Arapadr.
Hem Arap, hem de Uygur harflerinin yazlnda hattatn
ustal gze arpar. Arap yazsnn ekillerinin etkisinde
kalarak geliip gzellemi bulunan sluplu bir Uygur
hatt grlen eser yer yer altn yaldzlarla sslenmitir.
Reid Rahmeti Arat'n A Nshas diye adlandrd bu
yazma imdi Sleymaniye Ktphanesinin Ayasofya Ki
taplar blmndedir.

2.Ayaso.fYa Ktphanesi 4757 Nshas: Baka bir

Trke yazmann ba tarafnda bulunmaktadr. Kete
besinden anlaldna gre eyhzade Abdrrezzak Bah
tarafu1dan 1 7 Zilkade 884 (30 Ocak 1480) tarihinde s
tanbul'da yazlp bitirilmitir. Uygur yazs ile siyah m
rekkeple yazlan her satrn altnda ayn ifadeler bu kez
krmz mrekkeple Arap harfleri ile ilenmitir. Hem
Uygur, hem de Arap harfleri sadan sola doru yazld
,

iin kelime kelime Arap harfleri ile takipte herhangi bir

zorluk olmamaktadr. Fatih devrinde stanbul'da Uygur
yazsnn kullanlm olduunu gsteren belgeler mev
cuttur. Uygur yazsn bilmeyenlerin de istifade edilebil
mesi iin byle bir yol gdld dnlebilir. Arat
Hocann B Nshas olarak adlandrd bu yazma da im
di Sleymaniye Ktphanesinin Ayasofya kitaplar b
lmnde bulunmaktadr. (Glensoy 2000:270)
1

3.
Topkap Saray Ktphanesi 35552 Nshas: Bu
nsha da baka bir elyazmasnn iinde yer almaktadr.
54 _______ GEREKLERN EiGi

Mstensihin ad ve istinsah yeri, tarihi belli deildir.

Eser Arap harfleri ile yazlm ve harekelenmitir. Bu
mecmuann Atebet'l-Hakayk'tan sonra gelen blmnn .
ilk iki sayfasnda Sryani harfleri ile karl olan Arap
harfleri verilmitir. Belki de mparatorluk iinde bulunan
dier unsurlara bu kitaplar okumalar iin bir klavuz
olarak konulmu olabilir. Bu eserin imlasndan stan
bul'da istinsah edildii anlalmaktadr. Halen Topkap
Saray Ktphanesinin Hazine Kitaplar arasnda bulun-
maktadr. ,
Bunlardan baka Fuat Kprl'nn bahsettii eksik
sayfalar olan Seyid Ali Ktphanesi Nshas (sonradan
kaybolmu) ile baz. eserler arasnda yer alan Atebet'l
Hakayk'a ait drtlk, Berlin Prusya Akademisinde Trk
e metinler arasnda bir varak olarak mevcuttur. (Arat
1992: 32-37)
 UNC BLM

ATEBET'L-IIAKAYIK
NSHALARINDAN
RNEK SAYFALAR

'


'

;, / ,,, , ,,,,,
-'J'

'

\ ,,
.,

( ('

,."'-,

. \
:> .,, c.,5\0 . jA

(

"'"-I .,,,4
1
.P
. .. .\ ... ,,,
..
O. '. .
.-.JJ' ' ;, ,;
_,
.
' ...

. ..
: : J '
.

.,

)
.

-
,J
.

. .. . .

Atebet'l-Hakayk'tan bir sayfa. (C-1-8)

Istanbul Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya Blm Nr. 4 757'de
 57
.. ,.

ATEBETU'LHAKAYIK _______

BismillAhi'r-rahnAni'r-rAhim

ilahi k 1,1.amd ayur men sena

senin ral,.metindin umar men ona

(Allah 'm, ok hamd ederim ben sana;

Senin rahmetinden umarm hayr.

enamu ayugay seza bu tilim

unara ayayn yar bir mana

(Vmeye g yetiremez bu dilim;

Gcmce veyim yardm et bana.)

senin barlgnga tanuglul.c birr

cumat canver ugan ygrgen nene

(Senin varlna tanklk verir;

Canl cansz; uar, yrr ne varsa.)

senin birliginga delil arlcagan

Bulur bir nen ire deliller mine

(Senin birliine kant arayan

Bulur bir nesnede binlerle kant.)

nceki sayfada yer alan metnin okunuu ve dil ii evirisi.

'
58 ______ GEREKLERiN EiCi

'

. ,,

', I. J "'

' &.at

.,.,. ..r . IJM.I .,;\...-

1

Jt\ ,.
...Jd
'
1

\. ..
. ;

1
.
(J .1 " dl.J,
' ' ' > ;;;;.

"

.. ..
,,. , ,
ATEBET'L-HAKAYIK ------ 59

(C 89-96)

sngekke yilig teg erenke bilig

eren krki cal ol slleknin yilig
biligsiz yiligsiz sngek teg gali
yiligsiz sngekke sunulmas elig

(Kemikte ilik gibidir insana bilgi,

insanlarn ss akldr, kemiinki ilik.
Bilgisiz, iliksiz kemik gibi bombo,
iliksiz kemie sunulmaz el.)

bilig bildi bold eren belglg

biligsiz tirigle yitik krglg
biliglig er ldi at lmedi
biligsiz isen irken at lg

(Bilgi sahipleri belli olur

Bilgisiz, saken yok grlr
Bilgili insan ld, ad lmedi
Bilgisiz sa iken, ad ldr.)
60 ______ GEREKLERiN EIGI

'
,


'

Wl 7 lla 15
2o..
d
r

'

.._
.,.
,+
)
,),i

'

t,
'

_.

2
-
.
.
..s
..

l1

.a

" 7zl1I
2

'

"

-
! 1',,

''''b
1
' ' . .

?:
:-1r1s; __ ..
.-.
. .
..

7 ""

,, 'c
sJ ' aa"
2lA

tv

7
, ,, ,

.
,, e
m 2 .
.
!
< \

"

22,t

) ., .. ne a
. , ...,..\
.)

I'- ,.,...t .u
t '

\: 7 t ,
22
72 1. ... 7 1
:t"
rJ'
\

..:f":J ''

EK
\
.

A 97-104

ATEBET'L-HAKAYIK _______ 61

( A 97-104)

biliglig birille biligsiz minggin

tenggegli tenggeti biliglig tenggin
baa krgil emdi ua snayu
ne neng bar bilig teg asglg nggin

(Bilgilinin birine, bilgisizin binini

Deneyen denedi bilgili dengini,
Bak da gr imdi anlayp snayarak
Hangi ey var bilgi gibi yararl en bata.)

bilig birle calim yoar yolad

biligsizlik imi kerti od
bilig yind usanma bil ol l: resul
bilig inde erse siz arall teti

(Bilgi ile bilgin yukarlara ykseldi

Bilgisizlik adam drd aa,
Bilgiyi ara, usanma bil k i o Hakk Rasul
Bilgi in'de ise de siz arayn dedi.)
62 _- GEREKLERN EiGi

"

/
o

u
c, .
'

I
-

..

J , :
I

'> .
"
.

/
, .

f'o-;J...........
"

N"""..a.:I
D

'5 J w

' I
I
''

, ''\!;;

... , ..

-
'. o' "''"" I "
_... 7

1 ..
-
/..
,
-
-

, '
'
)Jjt. .M
'te 't-
..;.
'... ... t-t-o
,,,. .

'o ) -r .... Ib. u
--
.
... ==

/
,

l>f
Oj.J !
/
,.

''
W" ,.
.
.
_,
' ' '

\ ..

44l t? '
;
. .

,.,, I1c
b

UV
-' IP
:

.}" ., i f /
/
1"' fJ
.V 'i &::
1

.
.. / .

B 105-112

ATEBET'L-HAKAYIK _______ 63

(B 105-112)

biliglig biligni elergen bolur

bilig tatgn ay dost biliglig bilr
bilig bildrr erke bilig l.adrini
biligni biligsiz adn ne lur

(Bilgili, bilgiyi arayan olur,

Bilginin tadn, ey dost, bilgili bilir.
Bilgi bildirir, iyi bil, bilginin deerini,
Bilgiyi bilgisiz, baka ne eder.)

biligsizke 1,al. sz tatsz irr

ala pend nail)at asgsz irr
ne trlg argsz arra yudise
cahil yup armaz argsz irr

(Bilgisize doru sz tatsz olur,

Ona, t, nasihat yararsz olur.
Ne trl, kirli arnr ykaynca;
Cahil ykanp arnmaz, kirli olur.)
64 ______ GEREKLERN EIGI

it;\

(D 485-488)

toga knnez erdi edibni% kzi

tkedi bu on trt bab ire szi
yagan bolsa yglg zesinde zer
anng tu bolgay bu szn az

(Doutan grmez idi edibin gz

Tketti bu on drt blmde sz
Fil olsa ykl, zerinde altn
Onun benzeri olur bu sz en az)

NOT: Bu blmdeki rneklerin tm ARAT'tan alnmtr.

 KAYNAKLAR

AKAR, Do. Dr. Ali (2006) Trk Dili Tarihi, tken Neriyat
yay. stanbul.
ARAT, Reid Rahmeti (1992) Atebet'l-Hakayk. Ankara, TDK
BANARLI, Nihad Sami (1971) Resimli Trk Edebiyat Tarihi -1.
stanbul: MEB yay.
CAFEROGLU, Prof. Dr. Ahmet (1984) Trk Dili Tarihi 1-11.
stanbul, Enderun Kitabevi.
OKUM, Sevin "Ellerin En Kutlusu" Halka ve Olaylara Terc
man, 18.01.2006

Dergah Yaynlar, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 1. stan

bul, 1 977
ERCLASUN Dr. Ahmet B. ( 1977) "Edib Ahmed b. Mahmud
Ykneki" Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c. 2. stanbul,
Dergah yay.
ERCUSUN, Dr. Ahmet B. ( 1985) "Edib Ahmed Ykneki ve
Atabet l Hakaayk" Balangcndan Gnmze Kadar Byk
Trk Klasikleri-Tarih, Antoloji, Ansiklopedi c. l, s.158-1 64,
tken Neriyat, stanbul.
. "

ERCILASUN, Dr. Ahmet B. (1991) "Atebet'l-Hak yk", Trk.i-

ye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi c. 4, s. 50-1, stanbul.
ERCLASUN, Prof. Dr. Ahmet B. (1993) "Edib Ahmed
Ykneki ve Atabetii'l-Hakayk", Balangcndan Gnmze
Kadar Trk Edebiyatlar Antolojisi. c. 1 , s. 1 14-1 1 8, Kltr Ba
kanl, 1993, Ankara.
66 ______ GEREKLERiN ElI

ERCLASUN, Prof. Dr. Ahmet B. (1994) "Edib Ahmed

Ykneki", Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi c. 10, s.
421-422, stanbul.
GLENSOY, Prof. Dr. Tuncer (2000) Trke El Kitab, Ankara,
Aka yay.
KABAKLI, Ahmet (1966) Trk Edebiyat c. 2. stanbul: Trk Ed.
Vakf Yay.
Kowalski T. (1928) "Hibat-ul-Haqa'iq" Krsi Csoma-Archivum I
s. 5 (Trke ev. Kprlzade Ahmed Cemal) Trkiyat Mec.
JJ 546-549
A

KOPRULU, Fuad, (1923) "imam Azam Talebesinden Bir Trk

airi" Tevhid-i Efkar, 20 Birinci Ktlnun.
KPRL, Fuad, (1925) "'Aybet'l-Hakayk'a Dair" Trkiyat
Mecmuas 1. s. 255-257

KPRL, Fuad, (1926) Trk Edebiyat Tarihi. stanbul.

KPRL, Fuad, ( 1 928) "Hibet'l-Hakayk'a Ait Yeni Malu
mat" Trkiyat Mecmuas 11, s. 546-549, stanbul. .

KPRL, Fuad, (1934) "Hibet al-Hakayk Tetkiklerinin Bu

gnk Hali" Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, s.
91-1 12, stanbul, Kanaat yay.
KPRL, Fuad, "Hibet'el Hakayk Hakknda Yeni Bir Vesi
ka". Millf Tetebbular Mecmuas. s: 5, 369-380
KPRLZADE, Ord. Prof. Dr. Fuad, (1 934) "Hibet al
Hakayk Hakknda Yeni Bir Vesika Daha" Trk Dili ve Edebi
yat Hakknda Aratrmalar, s. 84-90, stanbul, Kanaat yay.

KPRLZADE, Ord. Prof. Dr. Fuad, (1 934) "Hibet al

Hakayk Hakknda Yeni bir Vesika" Trk Dili ve Edebiyat
Hakknda Aratrmalar, s. 74-83, stanbul, Kanaat yay. (Tr-
kiyat Mecmuas C. il (1928) s. 546-549'daki makale olup

baz ilaveler yaplmtr.)

ATEBET'LHAKAYIK _______ 67

KOPRULUZADE, Ord. Prof. Dr. Fuad, (1934) "Hibet al-

Hakayk" Trk Dili ve Edebiyat Hakknda Aratrmalar, s. 45-

67, stanbul. stanbul Kanaat Yay. (Milli Tetebbular Mec
muas S.V.1331/1332 s. 369-380'deki makale)
KPRLZADE, Ord. Prof. Dr. M. Fuad (1934) "XII. Asr
Trk airi Edib Ahmed". Trk Dili ve Edebiyat Hakknda A
ratrmalar. s. 63-73, stanbul, Kanaat yay. (Trkiyat Mec
muas c. 1 (1925) s. 255-257'deki makale).
MAHMUDOV, K. (1968) Hibatu'l-Hakayk, Takent.
MAHMUDOV, K. ( 1 972) Ahmad Yuknakining "Hibatu'l
Hakayk" Eseri Hakida, Takent.
MENG, Prof. Dr. Mine (1999) Eski Trk Edebiyat Tarihi. 5 . bs.
Ankara: Aka Yaynlar,
N(ecib) A (sm) (Balhasanolu) (1906) "Un texte ouigour du
Xlle siele" Keleti Szemle VII, s. 257-279
A

Necib Asm (Yazksz) (1925) "Uygur yazs ile Hibet'l-

Hakayk'n Dier Bir Nshas" Trkiyat Mecmuas 1, 227-233.
Radloff, W. (1 907) "Ein uigurischer Text aus dem Xll.
Jahrhundert" Bulletin de l'Academie des siciens de Saint
Petersburg. s. 377-394

Sabah Gazetesi, Meydan Larusse- Byk Lugat ve Ansiklopedi, C. 6.

Tarihsiz.
Trk Kltrn Aratrma Enstits (1992) Trk Dnyas El
Kitab, 2. bs. Ankara,

Trkiye Diyanet Vakf, slam Ansiklopedisi (1985) C. 4. stanbul.

UYSAL, Seluk (2007) "Atabet'l-Hakayik Yazar Edib
Ahmed'in Mezar ve Yknek'in Neresi Olduu Hakknda"
Turkish Studies!Trkoloji Aratrmalan, Aralk 2007, Cilt 1,
.

Say 6, s. 1 1 97-1 1 99
 iNDEKS

abid: 29 Ayas: 16
Acem: 19 Ayasofya Ktphanesi: 43,
arballk: 27 45, 46, 52, 53
Badat: 38

Ahmed Yesevi Universitesi: ,..

40 Balhasanolu, Necib Asm:

Ahmed Yesevi: 51
alak gnll: 24, 25
Ali ir Nevai: 38, 39
Ali, Hz. (Halife): 15
Allah: 13, 14, 15, 18, 19,
20, 21, 24, 25, 26, 29,
30, 31, 32, 33, 39, 48,
57
Arap harfleri: 53, 54
ArapAar: 19, 50, 53
Arat, Reit Rahmeti: 9, 38,
40, 42, 43, 46, 47, 53,
54, 64, 65
arif: 29
Atebet'l-Hakdyk: 3, 9, 10,
3 3, 35, 37, 38, 40, 42,
43, 45, 46, 47, 48, 49,
50, 51, 52, 54, 55, 56,
65
45, 46
Banarl, Nihat Sami: 39, 40,
49, 65
Barthold: 42
Baak Burcu: 16
Berlin Prusya Akademisi: 54
Bilge, Rifat: bk. Kilisli Rifat
bilgi a: 7
bilgi sahibi: 18, 19
boboaz: 20
byklenme elbisesi: 24
Caferolu, Prof. Dr. Ahmet
50, 65
cimri/lik: 22, 23, 24, 30
cmert/tik: 23, 24
abayr, Yaar: 3, 10
okum, Sevin: 48
Deny, Jean: 45, 47
70 ______
dilini gzetmek: 19
doruluk elbisesi: 21
doruluk: 20
dostluk: 28
drt sahabe: 50
dnya (dnya mal): 22, 30
dmanlk: 27
Ebubekir, Hz. (Halife): 15
Edib Ahmed bin Mahmud
Ykneki: 3, 31, 32, 33,
37 38, 39, 4Q, 41, 42,
1 '
43, 50, 65, 66, 67
Edib Mahmud: 32
Emir Seyfeddin: 32, 37
Ercilasun, Dr. Ahmet: 37,
40, 51
erdem/liler: 30, 32, 37
Faruk: bk. Omer, Hz. (Hali- .
fe)
Gazneliler: 39
gnl almak: 28
Hrs: 25, 26
Hibet'l-Hakayk: 38, 45,
47, 66, 67
Hint mutasawflan: 38
imam Ebu Yusuf: 39
imam Muhammed: 39
. "
lmam- A'zam: 38, 39
lstanbul Darlfnun'u (ls-
tanbul niversitesi): 46
stanbul: 43, 46, 53, 54, 56,
65, 66, 67
Jynek: bk. Yknek
Kabakl, Ahmet: 37
GEREKLERiN EIGI
kader: 30, 31
Kadir-i Mutlak: 13, 30
Karahanl. devri: 50
Karahanllar: 37
Kagar dili: 33, 38
Kaakistan: 40, 42
kibir: 25
Kilisli Rifat (Bilge), 47
Kowalski, T: 47
Kprl, Prof. Dr. Fuat: 38,
39, 40, 45, 50, 54, 66,
67
Kprlzade: bk. Kprl,
Prof. Dr. Fuat
Kutadgu Bilig: 8, 9, 37, 50,
51, 52
Mahmud Ykneki: 32, 37,
38, 42
Mahmudov, K.: 47
mescit: 29
Meyhane mahallesi: 29
Moollar: 41
Molla Cami: 38
Mollayev, N.: 46
Muhammed Dad. Sipehsalar
Bey: 16, 41, 43, 48, 50
Muttalibov, S.: 47
Nadircan Bey: 41
Nebiyy Mustafa: bk. Pey-
gamber, Hz.
Nefahat'l-ns: 38
Nesiiim '1-Muhabbe: 38
Nuirevan: 16
Ouz: 42
ATEBET'LHAKAYIK ______ 71

Orta Asya Trk Tarihi Hak- ehname: 39

knda Dersler: 42 eyhzade Abdrrezak
Osman, Hz. (Halife): 15, 16 Bah: 53
fke: 27 Tarhan, Arslan Hoca: 33,
Omer, Hz. (Halife): 15, 16

38, 41
Tim ur devri: 37, 53

Ozbekistan: 4 7
Peygamber, Hz.: 14, 33, 48, Topkap Saray Ktphane
50 si: 43, 46, 53
Radloff W : 46
.
Trkistan: 38, 40, 41, 42,
Resul/ler: 14, 18, 20 44, 52
riya: 29 Uygur hatb/yazs: 47, 53
Sahran: 41, 42 Uysal, Seluk: 41
Sahabe: 14, 48 uysallk: 26
Seluklular: 39 vefa: 28
Semerkand: 45, 46, 52 yalan sz: 21
Seyid Ali Ktphanesi: 54 yanak (geveze) dil: 20
Sr-Derya: 42 yardmseverlik: 26, 27
Simak Yldz: 16 Yese: 40, 41, 42
Sipehsalar Bey: bk. Mu- Yoksulluk: 22
hammed Dad Sipehsalar Yknek: 32, 40, 41, 42
Bey Zeynelabidin (Semerkandl
Sleymaniye Ktphanesi: bir hattat): 52
56 Zeynelabidin bin Sultanbaht
ahruh (Timur'un en kk Crcani Hseyni: 33
olu) : 53