DOAN KUBAN

TURK HAYATLI EV
 DOAN KUBAN

TURK HAYATLI EV
 Yapmc: MTR
Art Direktr: Cemile Mukaddes zdemir
Renk Ayrm: MTR
Bask: Msrl Matbaaclk A..
Cilt: Uycan
stanbul 1995

MTR
Necatibey Caddesi No. 90 Kat. 4
Karaky 80080 stanbul
Telefon: (0121) 252 83 70
Faks: (0212) 252 83 69
 nsz

. Trk evi tarihsel bir gerek olduu kadar pitoresk bir imgedir.
Onaltmc yzyldan beri gezginlerin gzlemleri, Osmanl lke
sini betimleyen Batl ressamlarn gravr ve resimleri, btn dn
yaya farkl bir kentsel gelenein ve konut kavramnn grntleri
ni tantmtr. Avrupallar Osmanl bakenti stanbul, imparator
luun dier byk merkezleri Edirne, Bursa, zmir, Konya ve
Amasya'ya, Balkanlardan Iran ve Mezapotamya'ya kadar daha
kk kentlere, mimari tasarm olarak yabanc bulsalar bile, ha
zan hayranlkla bakmlardr. Trk kent manzaralar, hanlar, ker
vansaraylar, kapah arlar, Trk hamamlar, dar sokaklara sra
lanm, birbirlerine doru eilmi pencereleri kafesli ahap evler,
muhteem giysili vakur erkeklerin alak sedirlerinde bada kur
duu aydnlk ve ssl odalar, ahap kafesler ardndan soka sey
reden harem kadnlan, btn bu sanayi-nces toplumuna ilikin,
gezginler ve sanatlarca ideal ize edilen zgn imgeler, Batklar
iin Trkn kaygsz yaamn ve Dou olarak bilinen lkelerin
gizemli atmosferini yanstyordu.

Yabanc gezginler Osmanl kent grntsnn farklln he

men grmler ve bize Trk konut mimarisi ile ilgili deerli bilgi
ler brakmlardr. Ancak bu konuda akademik alma pek azdr.
Buna karn zellikle 1940larm tonundan itibaren Trkiye'de
.eitli yrelerin gelenekleri ile ilgili yaynlar kmaya balamtr.

Trk Evi kavram Trk mimar ve mimarhk tarihilerinin sev

dikleri bir konu olmu ve tarihi konusunda eitli kuram lar geli
tirilmitir. Yine de bir tmel tarihi ve kuramsal ierikli deerlen
dirme eksiklii duyulmaktayd. Btn a lmalar ve tartmalara
karn burada Hayatl Ev olarak ad landrlan ana gelenek ile ilgili
bir almaya gereksinim vard. Bu kitapta ana gelenein geliimi,
tarihi, morfolojisi ve toplumun evin kullanmna ilikin davran
lar ve estetik eilimleri ele alnm ve tartlmtr.

Doan Kuban
20-8-1993
 Teekkr

Bu kitap balangta Trkiyedeki yerel geleneklerin (vernacu-

kr) kapsaml bir derlemesi olarak tasarlanmt. Byle bir ama
iin ibirlii gerekliydi. Bu kapsamda t e i iin kiisel programla
rmz yeterli olamad. Kitab yeniden tasarlarken balangtaki
amac ana tema olarak grdm Hayatl Evi anlatmak zere
deitirdim. Ancak ilk bataki almadan Prof. Dr. Zeynep
Ahunbaym malzeme ve ahap inaat teknikleri ile ilgili birka no
tu, Prof. Dr. Nur Akmn Balkan evlerine ilikin baz bilgileri kal
d. Prof. Akm ayrca bibliyografyann ilk taslann hazrlanmas
na yardmc oldu. idem Kafecioluna kendi hazrlad Trk
Yap Terimleri Szln serbeste kullanmama izin verdii iin
mteekkirim. Mimar Can Binan ve Mimar irin Aknc btn
izimleri stlendiler.- Erkin Emirolu'na da fotoraflar iin teek
kr etmeliyim* Nevresnur Onur hi sklmadan tm kitab yazd.
Kitabn hazrlanmasnn her aamasnda ve dizin'in hazrlanma
snda da Muhittin S. Eren yardmc oldu. Onlara teekkr ediyo
rum.
Kitab tm akademik yaammn ardndaki gerek g olan
karma ithaf ediyorum.
 Sunu

Milletler, dilleri, kltrleri, inanlar, gelenekleriyle olduu kadar, sanatla

ryla ve geriye braktklar sanat rnleriyle yaarlar.

Her ada devlet kuran, byk imparatorluklar oluturan Trklerin sanat

tarihi de, iirden dzyazya, musikiden mimariye, minyatrden hat sanatna
kadar geni bir alan kapsamaktadr.

Trk sanatnn gnmze kadar uzanan geleneksel yapsn incelerken, en

arpc rnekleri, Balkanlardan Mezopotamyaya kadar uzanan Osmanl
mparatorluu topraklarnda kurulmu byk kentlerde ve kk yerleim
yerlerindeki mimari yapda buluruz. Bu mimari yap iinde Trklein gele
neklerini ve yaam biimlerini yanstan konutlar ve kent dokular yzyllar
dan bu yana yabanc gezginlerin ilgi ve hayranln ekmi ve onlar Farkl
bir kentsel yap ile karkarya olduklarn itirafa zorlamtr.

Hayatl ev, krsal bir yaam srdren Trk ailesinin yaam biimini yanstan
zgn bir yaam kltrnn rndr.

Anadoluda ve Balkanlarm belli yrelerinde sekin rneklerini grdmz

Trk Evi gelenei yer yer 1950li yllara kadar srmtr. Bugn bu gele
nein baz rnekleri byk kentlerde ve Anadolunun baz kasabalarnda
koruma altnda hala ayakta durmaktadr. Ama ekonomik zorunluluklar ve
yeni mimari gelimeler nedeniyle gelenekler de deitii iin, artk says azal
makta olan bu evler zerinde yaplan bilimsel almalar da nem kazan
maktadr.

Osmanl Dnemi evlerinin zelliklerini inceleyen birok alma yaplmaksa

da Trklerin Anadoluda yarattklar en zgn konut tipi olan Hayatl
Evin tarihi geliimi ilk kez deerli bilim ve sanat adam Prof. Doan Kuban
tarafndan bu almada ortaya konmaktadr.

Trk tarmnn gelimesine olduu kadar, geleneksel sanat deerlerinin

korunmasna da nem veren Ziraat Bankas,, bu eserin basm ve yaymma
katkda bulunmaktan onur ve gurur duymaktadr.

Cihan PAACI
T.C. Ziraat Bankas
Genel Mdr
 NDEKLER

nsz J Sergen 131

Teekkr 7 Odann Snrlar ve Bezemesi 131
Odann Kullanm 134
BLM BR 11 Blm Alt
Giri 12 Hayat 137
Hayatl Ev Nedir? 16 . Hayatm Kullanm 144
Blm 1 Eyvan 145
Anadolu ve Ortadoulu Kkenler 24 Merdiven 147
Orta Anadolu Kerpi Gelenei 25 Harem ve Selamlk zerine Gzlemler 150
Suriye-Mezopotamya Kltr Blgesi ve Blm Yedi
Eyvanl Ev 26 . Hizmet Alanlar: Mutfak 152
Bizans Ev Gelenei zerine 28 Hamam ve Hela 154
Blm ki Geleneksel Evde Istma S 5
Trklerin Anadolu'ya Yerlemeleri 31 Baheler 158
Blm Blm Sekiz
Trk Evi'nin Kkenleri zerine Tezler 38 Cephe Tasarm 164
Ger adr ile Trk Evi likisi Cephe Bezemeleri 184
Tartmasna bir Arasz 43 Renk Kullanm 115
Kkenler zerine Son Szler 46
Blm Drt BLM
Hayatl Ev'in Evrimi 47 evre f i Estetik 189
Yaayan Erken rnekleri Blm Dokuz
ve Trk Hayatl Evinin Klasik Biimi 52_ Sokak ve Ev 190
Merkezi Plana Doru 64 stanbulun Kayp Kent Grntleri 199
Ortas Sofal Plan m Blm On
Ha Biimli Sofalar 71 Hayatl Evin Estetii 203
Saray Gelenei, Kk ve Ev 79
Kent Evlerinin Son Dnm: EKLER 227
Batdan ithal 90 Eki
Sonsz: Yadsnan Gelenek 96 Gneydou Anadolu Konut Mimarisi
zerine Notlar 229
BLM K Ek 2
Morfoloji 103 Balkan lkelerinde Hayatl Ev 212
Blm Be Ek 3
Tipoloji zerine Dnceler 104 Yap Teknikleri zerine Notlar 238
ODA (adrdan Oda Kavramna) 106 Yap Malzemeleri 239
Odann Elemanlar Ahap Yap 240
atlar 245
Sedir(Divan) 114
Yklkler ve Dier Dolaplar 117 Szlk 249
Deme ve Tavan 119
Pencereler ve Iklandrma 122 Bibliyografya ' 211
Kap 125
Ocak 127 Dizin 269
Direklik (Sekialt ve Sekist arasndaki revak) 130

9
BOLUMBIR
 Giri

OswaId Spengler Untergang des Abendlandes adl eserinde

ev dncesini u ekilde zetler: Bir rk ifadesi en saf ekliyle
ev de somutlar... nk ev, varoluun anlalmas g sre
cinde ekillenir 1. Kiminin apartmanda, kiminin gecekonduda
yaad, her binann deiik zevkler ve sluplar sergiledii
bugnn karmak yapsal evresinde byle bir dnce pek
doru grnmemektedir. Ancak sanayi ncesi toplumlarda,
geleneksel biimlerin uzun saflama dnemleri sonucu kristal
letii bir ortamda, yaam biimi ile ev biimi arasndaki yakn
iliki daha iyi anlalabilir. Ev, geleneksel kent grntsnn
temel bileeniydi. Toplumda ailenin merkezi nemi gznne
alnrsa ev biimi, Spenglerin ktmser bir bakla dedii gibi,
o anlalmas g sre srasnda deil, belki de yaamn
zdeksel ve tinsel koullan sonucu ortaya kmtr. Ev kavra
m kukusuz toplum psikolojisi ve insan ruhu ile derinden ili
kilidir.

Anonim mimari sradan konut anlamnda kullanldnda

sradan insanlarn kullanmna ynelik olarak anlalabilir. Ye
rel, basit ve anonim ile eanlamldr. Bundan antsal olmayan
anlatt da kartlabilir. Anonim (ya da vernacular), yapan
belli olmayan demekse de bu yalnzca kuramsaldr. Her yap
nn sahibi ya da ustas olarak bir yapcs vardr, en azandan
yapld zaman ve komular asndan. Bugn yapmcsnn
kimlii bize kadar ulamad iin anonim demekteyiz. Dolay-
WLile 'anonim' sfat genellikle yapmc konusunda bir belirsiz
lii olduu kadar, daha byk ve homojen bir gruba ait farkl
lamam bir yap biimini fade eder.

Kendi evini yerel ve organik yntemler, yerel iilik ve anla

y ile yapma anlamnda anonim mimari, geleneksel toplum
larda insan tarafndan ekillendirilen evrenin byk blm
n oluturur.
Osmanl nfusunun yzde doksannn kyller, kk ehir
sakinleri ve gerler tarafndan oluturulduu bir dnemde
toplumun ekillendirdii evre, ayn oranda anonim niteliktey
di.
Geleneksel evre ounlukla kltrel olarak az seici bir
ortamda, ekonomik zorluklar altnda, gnlk retime yakn ve
genelde sahiplerinin katlm ile olutuundan insan y a am n n
raslantsal varoluunu dorudan yanstyordu. Sradan bir ev
simgesel isteklerden ok basit tasarm ilkelerinin sonucu oldu
undan ekolojik gereksinimlere dolaysz bir yantt.
 Antropologlarn insan konutlarnn her ayrntsna simgesel
bir deer atfetmeleri daha ok p os^h cto bir gzlemdir. Biim
lerin simgesel ierikleri uzun zaman sreleri sonunda ortaya
kar. Ev yapm srasnda simgesel gereksinimlere yant veril
mesinin o anm uygulama sorunlarndan daha nemli olaca
kukuludur.

Huizingann Ortaa Avrupas iin belirttii gibi, herey

pratik bir yarar salamaya ynelikti. Anonim mimari deyimi
burada yalnzca konut mimarisi anlamnda, antsal ve kurum
lam mimariden o kadar da bamsz deildi. Ortaya k
da tmyle spontane deildir. ok kat olmamakla birlikte ba
z kalplar izlemektedir. Yava tarihi gelifimi boyunca ev tasa
rm her zaman yaratc ve yeniliki deildi. Yine de yapmcla
rn ve m sahiplerinin esneke k u lla n m iin ortak bir ev tipo-
lojisi vard, ve sonradan her trl eklemeyi de kabul edebili
yordu. Kavramsal erevesinin ekirdeinde uzak biim dzen
lerinin simgeselliinin var olabilmesi dnda, kuramsal ve sim
gesel nyarglarn eksiklii nemli bir zelliiydi.

Anonim konut mimarisi zerindeki aratrmalar hep deer

lendirmeye ilikin salam bir ynftm olmamasnn skntsn
ekmilerdir. Bunun nedeni, mimarln tarih, eletiri ve kura
mnn balang noktas olarak byk antlar alm olmasdr.
Me var ki ant g simgesi, st kltrel katmanlarn seim ve
nyargs ise, anonim ev de sradan kltrn dokusunda yaar.
Birisi krk palto ise dieri kyl abasdr. Bir dini ya da soylu
antn simgelediinden ok daha fazla, ev. kendisini yaratan
kltr simgeler. Ant iktidar ve gce ait uzak anlarla dolu
iken ev kullancsnn,,sradan insann gnlk yaantsna ait
izlerle doludur. Bir ant, belirli bir tarihi anm anlatm ve dikil
dii topraa yabanc, tmyle ithal olabilecekken sradan evler
kltrel bir alann zdeksel yaamnn iskeletleridir. Krallarn
tarihi ve antsal mimarinin tarihi paraleldir. Byk sanat ken
disine en uygun ortam gcn ve zenginliin glgesinde bul
mutur. Yakn alarn demokratiklemesi, gllerin doal
byklklerine indirgenmesini salam, anonim mimarinin
aratrlmas bu yzden kabul edilebilir ve hatta saygdeer bir
ra olabilmitir. Aratrmann aralar da almalarn art
mas ile, zamanla yetkinleecektir.

Sonu olarak, anonim ev geleneini anlamann nemli bir

bileeni kavram ve yap olarak ortaya aknn yaptran ve
yapanlarn ortak katlm ile gerekletiini grebilmektir. Evin
sahipleri bildikleri emalara gre programlarm saptam, yapm
da onlarn bildikleri ve anladklar bir teknik sre sonucu ger
ekletirilmitir. Onlar yap ustasndan, marangozdan, tadan
ve dier zanaatkarlardan ne beklemeleri gerektiini biliyorlard.
Etkin katlmlar gnlk yaamn iinden kan bir istemin yerine
getirilmesini salyordu. Anonim ev, geleneksel anlamda eve
ilikin hem sre hemde kullanm ile ilgili ortak akl dile getir
mektedir.

Yap tekniklerinin ve sosyo-ekonomik koullarn deime

dii btn sanayi ncesi ortamlarda geleneksel ev tipolojisi
basmakalpt. Bunun nedeni d dnya ile ilikilerin snrll
ve grsel eitliliin yokluudur. Konut mimarisi tarihi bu
uzun dnemli kararlln yansmasdr. Temel tipoloji tek tek
konutlar o topraklarn tarihi ve corafyas ile ilikilendirirken,
kk deiiklikler mal sahibinin kimlik belirtisiydi. Deiim
hz son derece dkt ffi modern an yaklamasna kadar
da yle kalmtr.

Tasarm kavram olarak yeni bir ustann yapt yenilik he

men belli olmakta, yerli olmayan bir zanaatkarn gsterdii
yeni bir biim dikkati ekmektedir. Yeni bir biim dzeninin
kabulnde evin sahiplerinin ve kullanclarnn onay gerekliy
di. Byle bir srete estetik kalite, kkl bir deneyimin bir par
as, iiliin kalitesi de evin sahibinin statsnn simgesidir,
stek, yapmc ve evin kendisi arasndaki btn bu organik ve
grnen ilikiler bir toplumun zdeksel kltrnn dorudan
ifadeleri olarak anonim konut geleneklerinin nemine iaret
ederler.

zellikle basit mimari biimlerin tarihi deerlendirmesine

ilikin bir sorunu da vurgulamak gerekir. Antropologlar ve
antropolojik eilimli mimarlar basit projelerin basit sosyal ve
kltrel yaplarn gstergesi olduunu dnrler. rnein ay
n mekamn ok amal olarak kullanlmas ilkel bir toplumun
iareti saylr. Ancak Trk Evinde odamn ok amal kullan
mn bu ekilde niteleyenleyiz. Trk dneminde Anadolunun
tarm toplumu olduu dorudur. Nevar ki modern toplumlar
da mekann ok amal kullanmn benimsemitir. lerdeki
blmlerde greceimiz gibi, Trk Anadolusunda ev biimle
rinde binlerce yllk yap anlar vardr. Benimsenmeleri belirli
tarihi koullarn oluturduu kltrel yelemeler sonucu
olmutur. Bu biimler ev kavramna belirli bir kltrel yakla
mn ifadesi, Anadolu-Trk toplumuna zg mekanda tutumlu
luk, aile yaam ve evin eitli ilevlerinin ilikileri olarak
deerlendirilmelidir.

Hayatl Ev, onaltmc yzyldan sonra Anadoluda gelimi

ve olduka karmak bir kltrel gemie sahip olmutur. Ta
ra ve kylk yrelerde faaayi ncesi toplumsal yaamn bir
kalnts olarak II.Dnya Sava sonuna kadar da yaamtr.
Ne var ki tarihsel ekirdeklerin ok kk bir ksm geleneksel
biim ve dokularn korumulardr. Arseven daha 1928de s
tanbulda 100 yandan eski evlerin herhalde 10u gemediini
belirtmiti. Sanayi dnyas ile gerekleen ani arpma bu
gelenein sonunu getirmitir. Gerek yaayan rnekler ve bu
konudaki belgeler tarihiye genel bir rekonstrksiyon iin mal
zeme, teknik tarih ile ilgili bilgi vermektedir. Fakat bu belgeler
daha ok ge dnemlere ilikindir. zellikle stanbulda ayakta
kalan rnekleri ne yazk ki klasik 'Hayatl Ev' kavramnn ar
tk terkedildii dneme aittir.

Yerel geleneklerin eitlilii ana gelime izgisini tarihi ola-

rak son derece karmak etkilerden ayrarak incelememizi
gerektirmektedir. Trkler ncesi yresel biimler ile ana geli
me izgisi arasndaki etkileimler baz belirsiz biimler de orta
ya karmtr. adr yaamnn kanlmaz etkisi, imparator
luk bakentinin etkileri i t daha sonraki dnemlerde Avrupa
etkisi ayr ayr incelenmelidir. Bu alma Osmanl dnemi ko
nut mimarisi geliiminin ana izgilerini, temelde Hayatl Ev ve
daha sonraki dnmlerini konu edinmitir. Konut mimarisi
nin biimsel szlnn kamu yaplarnda da aynen benimsen
dii belirtilmelidir. Vali Konaklarnn, kervansaraylarn ve
kahvehanelerin ahaptan yaplma byleyici rnekleri vard.
Revaklar, geni saaklar* kma st katlar ve cumbalar ve ok
sayda pencere bu yaplara ekici, adeta sihirli bir grnm
kazandryordu. Bunlar bir anonim gelenein m im a rinin bir
ok alannda geni etkinliini gsteren rneklerdir. Bu nokta
da Hayatl Evin bir n tanmm yapmak yerinde olacaktr.
 'Dnyann kalbi kapmn dnda atyor"
Pierre Albert Birot
Les amusements naturels
(quoted by G. Bachelard,
The Poefics ofSpace, 3)

Hayatl Ev Nedir?

Asya Trkiyesi corafi olarak da kltrel olarak da homo

jen deildir. Kltrel manzarasnn eitlilii konut mimarisin
de grdmz blgesel zenginlikten bellidir. Orta Anadolu
da, kkleri Ortadounun baka yrelerinde grdmz gibi,
Neolitik dneme kadar giden binlerce yllk bir kerpi gelenei
vardr. Gneydou, Mezopotamya ve Kuzey Suriye ile komu
dur. Bu blgede grlen ta yap gelenei ilgin biimleri, Ro
ma ve erken slam armlar le Kapadokyann volkanik bl
gelerine kadar uzanmaktadr. Yine Gneydou Anadoluda,
Harran blgesinde Asurlulardan beri bildiimiz bir mimari
gelenein rneklerine rastlyoruz. Karadeniz kys dnda Ku
zeydou Anadolu blgesi ta yap geleneini Azerbeycan ve
gney Kafkaslarda da gryoruz. Son olarak, Ege ve Akdeniz
kylarnn dz atl ya da kiremitli, kbik, rengarenk evlerin
de Akdeniz dnyasnn mimari geleneklerini seebiliyoruz. -

Buna karn, Anadolu Trk toplumunun maddi kltr ta

rih iinde, konut mimarisinin bu eski gelenekleri, Osmanl top
raklar iinde ok daha yaygn bir yeni konut tipolojisine gre
yresel kalmaktadrlar. Tipolojisi, temel eleri ve orantlar
ile bu konut tipini Orta Anadolu bozkr ile Anadolu platosu
nu evreleyen da silsileleri arasndan orta anadolunun dou
sundan Balkanlara uzanan bir byk coraf blgede buluyo
ruz, Tipolojik gelimesi belirli bir kesinlikle onaltnc yzyl
dan balatdabilir. Ev kark bir yapdadr; temelleri ve zemin
kat duvarlar tatan, st gnete kurutulmu kerpi dolgulu
ahaptandr. Ta kerpi ve ahabn bu ortak kullanm yzyl
larca deimemitir.

Drt yzyl kadar gelimesi izlenebilen bu ev biimi bu

almada 'Hayatl Ev' adlandrlmtr.

Dini yarglardan ok etkilenmi sosyo-kltrel elerin ege

men olduu, ve sradan bir evin ilevsel programnn yreden
yreye pek deimedii grlen bu dnem boyunca bu ev tipo-
loj isinin planimetrik niteliklerinin ve gelimesinin yukarda
 HAYATLI EV NEDR?

Erzurum, yerel ta duvar tekniiyle yaplan evler

17
HAYATLI EV

Harran, ta kubbeli evler

Ege Blgesi, ta duvarl, saf geometrik biimli konut gelenei

18
 HAYATLI EV NEDR?

rgp, ta duvar ve bezemeli ev

19
HAYATLI EV
2 adr yaamnda da kadnn grevleri ayn
dr "Ev ileri, araba srmek, adr kurmak,
bozmak, inekleri samak, ya yapmak, deri
leri hazrlamak, ark yapmak, adr ve giyim
eyas iin dokumak, yemek piirmek ve
ocuklara bakmak." Phillips, E. D., The Mon-
gols, London 1969, s. 32.
20
belirtilen blgelerde kesin bir izgi izledii grlmektedir. Bu
benzerliklerin temelinde de modern zamanlara kadar deime
den gelen erkek-egemen aile ii ekonomisi ile Trk-Islam ailesi
bulunmaktayd. Evin mimari ematizasyonunda deiik ve
uzak etkilerin kalntlarn varl saptanmakla birlikte kav
ramsal gelimesinin kadnlarn aile ve toplumdaki yerine sk
skya bal olduunu gryoruz. Bu, slam dnyasnn baka
blgelerinde de rastladmz, yaamsal bir dzen ve tavrn ifa
desidir. Trkede ev szc Latincedeki domusa yani ailenin
barnd yap terimine edetir.
Dars erkein dnyasyken ev kadnndr. Evin gnlk
yaamnda kadnn gnlk ileri olan yemek piirme, ekmek
yapma, diki nak, amar ykama ve kylerde kk tara
kentlerinde meyva kurutma, odun kesme ve hayvan bakm iin
geni mekanlara gerek vard2. Byk dolaplar, eek, at veya ka
tr iin ahr, avluda ya da bahede kmes de gerekliydi. Btn
bunlar gnlk ileyii ile krsal zelliklere sahip tarmsal bir
ekonominin ortak nitelikleriydiler. Btn bu gnlk ileri ya
pan kadn olduundan temel ev kavramnn biimsel geliiminin
Trk ailesinin karakteristik yaamnn sonucu olduunu kabul
etmek gerekir. Ev geni bir merkezi devinim mekan evresinde
gelimitir. Evin alma alanlar avluya alrd ve zemin katta
sokaa tmyle kapalyd. Dolaysyla giri ve servis kat dar
ya pek almayan kontroll bir aland. Evin girii geilmez bir
kale kaps gibiydi; ailenin i yaamnn kalesi. Bu anlamda
Trk evindeki haremin de anlam budur: zel i mekan. Erkek
gnlk ilerinden eve dndnde kadn iin yaplan bir mikro-
kozma girerdi. Evin kadn iin yapld dncesi slam litera
trnde yazlmaz. Fakat toplumsal stats vurgulanr. Trke
de evlenmek fiili bir eve sahip olmay anlatmaktadr.
Bahe ya da avlu kapsndan genellikle deli olmayan bir
avluya girilirdi. Burada bir kuyu, bir eme ya da havuz yani su
unsuru, birka aa; genellikle meyva aac ya da iek tarh
olurdu. Bu doulu krallarn cenneti bir paradeisos deil, dar
ya kmadan yaayan sradan bir kadnn kendi kendine yeterli
dnyasyd. Birinci kata {piano robile) avludan yar ak merdi
venlerle klr, en klasik biiminde burada avluya doru bir
ak galeri olurdu. Birinci kat kapal bir alan deildi. Gelimi
biiminde sokaa doru taar ve kadnlarn gelip geeni izleye
bilecei birok pencereye sahip olurdu. Pencerelerde dardan
geenlerin ieriyi grmesini engellemek iin ahap kafesler
bulunurdu. Ev iinin dardan grsel soyutlanmas burada da
sryordu. Bugnn bak asna gre kadnn mimari ile
soyutlanmas davransal bir tasarm olarak aklanabilir. Fa
kat bu evin i mekanlar, biimsel ve mekansal olarak ok can
lydlar. Ik ve devinim ile dolu, kadnn kapal yaamm biraz
yaanr klan bir fiziksel ortam oluturuyorlard.
 HAYATLI EV NEDR?

Hereyi aile yaamnn i ileyiine ve kadnn rolne indir

gemek abartl fe basitletirilmi grnebilir. Ancak bu, avluy
la yada baheyle birleik kapal zemin katlar ve st katlarn
pencerelerinin niteliim ekillendiren en nemli davransal ve
sosyal zorunluluktu. Soka grme istei ekiciydi ve onyedin-
ci yzyldas dar taan cumbal st katlarla birlikte baar ile a
yerine getirildi.

Bu varoluu temel yannda Trk evlerinde Ortadou ve

Ortaasya konut mimarilerinde Antikiteden bu yana grlen
bir tasarm esini de buluyoruz. Aralarnda bazan bir yar
ak mekan(eyvan) bulunan bir avluya ya da revaa alan iki
odadan oluan bu plan nitesi Msrdan Ortaasyaya kadar ev
ve saray geleneinin en karakteristik esi olmutur. Iraktaki b
erken dnem Abbasi saraylarnda Fustat evlerinde, Orta Asya Jm

a - azif t pira
to- Solsak grn
e - Birinci kat
d- em fn kat
e - fedaim : kat
(Planlar Esiif'den)
f- H ayat cephesi
g- Sokak cephesi

1 Ktahya, lan d m zad e Evi -1 9 . Yzyl. Br H o f t Evfrtn

tem el 'kurgusu .

21
HAYATLI EV
3 Bu biim dzeninin kkeni II. blmde tartl
mtr.
4 Arel, Osmanl mpratorluu'nun merkezi
blgelerindeki konut mimarisine 'Trk' yerine
'Osmanl' denmesini nerir. Osmanl Konut
Geleneinde Tarihsel Sorunlar, zmir 1982,
s. vd.
Eldem de son yaptlarnda 'Osmanl' terimini
nermitir. Fakat yaptna "Trk Evi" adn
koymutur. Eldem kitabnda bu ev tipolojisi-
nin coraf snrlarn tanmlamtr. Fakat
gsterdii ilk rnekler biraz tesadfidir. G
ney Dou'dan verdii rneklerin Trk ncesi
gemii vardr. Trk Evi Plan Tipleri, s. 12
vd, 29.
talya ticari belgeleri 12.-13. Yzyl
Anadolu'sunda "Turchia" diye adlandrrlar.
Baknz, Cahen, C., Pre-Ottman Turkey, A
General Survey o f the Material and Spiritual
Clture and History, 1071-1330, London
1968, s. 145.
22
ev mimarisinde bu dzene rastlyoruz. Arapada ad 'beyt'dk,
ve ev anlamna gelir. Kelimenin etimolojisi Ge Bronz ama
kadar gitmektedir. Daha eski geleneklerle jeneolojik bir ilikisi
olduu savlanan bu evrensel plan dzenini 'Hayatl Ev'in birinci
katnda da gryoruz3. Biimsel ve kltrel bir biim anlay
nn evin ekirdek ta sa r mn belirlediini, Trk sosyal ve ekono
mik yaamnn varoluu boyutunun da ev kavramnn olgun
lamasna yol atm saptyoruz. Bu iki olgunun etkileiminin
yzyllar boyunca 'Hayatl Ev'in tarihini belirlediini syleyebi
liriz, yi tanmlanm eleri ile evin biimsel grnts onaltn-
c yzyldan balayarak yerine oturmu olmaldr,
Trk Evi ya da Hayatl Ev terimleri etnik deil, kltrel
a nla m lartarlar4. Osmanl mparatorluu yukarda sz ge
en konut geleneklerine sahip ok farkl kltr blgelerini
kapsamaktayd. Onikinci yzyldan balayarak Seluklu ege
menliindeki Orta Anadolu Turchia olarak bilinmekteydi5.
Anadolu-Trk toplumunun kendine zg nitelikleri Osmanl
dneminin ilk yzyllarnda Orta-Bat Anadolu ve Balkanlarda
olumaya balamtr. 'Hayatl Ev' tanmlanabilir bir corafi
ve kltrel alanda ortaya kan tek konut tipolojisidir. Trk
Evi terimi, birbirlerinden farkl ve belirgin kltrel temellerden
gelen konut geleneklerini ieren genel bir balk olan Osmanl
Evinden farkl olarak belirli bir kltrel alana aittir. rnein
kendilerine zg karakterleriyle Kios ya da Foa evleri Os-
manl evleridir. Bunlarn yap terminolojisi ve kavramlarnn
'Hayatl Ev' ile bir ilikisi yoktur. Kald ki 'Hayatl Ev', bu
kitapta anlatlan zellikleri ile ancak Osmanl dneminde
gelimitir. Osmanllardan deil, temelde Trklerden szeden
bir dnyada yayoruz,
Osmanl Evi terimi yanltcdr. ounlukla ideolojik nyar
glardan kaynaklanan arptlm bir kavramdr. Baz yazarlarn
rksal eilimlerle aralar iyi deildir. Modern Trk kltrnde
gl eilim Trk ncesi Anadolu geleneklerinin uzantlarn
Trk dnemine tamaktr. Buna karlk Avrupah, balkan ya da
Arap kkenli yazarlar iin Osmanl terimi ulusu tasarmlar
ayakta tutmak iin uygun bir esneklie sahiptir. Osmanl terimi
nin baz kurumlar iin uygun bir kullanm olduu ak olmakla
birlikte imparatorluun ok yzl kltrel yaamn tanmla
mak iin yetersizdir. Krm Tatarlarm, Msrl fellahlar ve Ka
rada kyllerini biraraya getiremez. Osmanl lkelerinde yads-
namayacak byk kltr farklar vard. Mimaride de resmi ola
rak kontrol edilen kamu binalar dnda, kkleri kesinlikle Os-
manl ncesi dnemlere uzanan kendilerine zg trihlere sahip
yresel gelenekler bulunmaktayd.
te yandan, Trke konuan, belirgin kltrel nitelikleri ile
imparatorluk iindeki dier halklardan ayrlan insanlarn Orta
alardan balayarak yaad bir Trkiye vardr. Onbeinci
yzyldan balayarak imparatorluun ortasnda Trk esinin
baat olduu bir blge bulunmaktayd. Trklere evlerinde bile
Trkl fazla grmek Trklere uygarl fazla grmek
demektir. Bu da Trkleri barbar ve ger gren ondokuzuncu
yzyl nyargsdr. Ev kltrn ayrlmaz esidir. Yzyllarca
ayn topraklarda kendine zg bir dil ve kltr ile yaayp ko
nut kavram gelitirmeyen bir halk dnmek olanakszdr,
Hayatl Evin douu gerekten de heterojendir. Ancak klasik
dnemi, ayrt edici nitelikleri ile son derece tutarldr. Gelitii
blgeler ilk Osmanl fetih alanlaryla rtr. Makedonyada
Trk Evi benimsendiyse de Peloponezde yerel gelenek srm
tr. Yine Filibede benimsenmesinin nedeni Trklerin oradaki
sosyal yaama egemen olmalardr. Yine de d fizyonomide ki
benzerliklerin tam bir aynlk olmadna dikkat edilmelidir.
rnein Ohridin grn Safranboluya ok benziyorsa da
evlerin planlar farkldr. Bu da baat kltrel grubun biimi
grnt olarak alnmsa bile i rgtlenmenin yerel dinamik
lere bal olarak ekillendiini gstermektedir.

Bu yeni slup en iyi nerede ifadesini bulmutur? Eldeme

gre stanbul Evi Trk eviydi ve Anadolu evleri ancak taral
akrabalar olabilirlerdi6. Onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl
bakent evlerinin Anadoludaki daha az karmak, saf rnekler
den daha nemli olduu dncesi abartl bir savdr. Trk
Hayatl Evi taradaki merkezlere daha uygun bir yaam tarz
nn rnyd. Balangta Hayatl Ev, yar-krsal bir evrede
ve kent geleneinin gl olmad bir toplumda ortaya k
mt. Daha sonraki yzyllarda Osmanl bakentinde ak
galerili ev i sofal bir eve dnmtr. Bu gei yava olmu
tur. Ev planlarnda ak galerinin ans srd lde bir
sreklilikten sz edilebilir. Ancak ev planlarnn ie dnyle
birlikte Anadolu evi en belirgin yaratc esini, 'Hayat'm
yitirmitir. Tam bir kentleme ve ie dnklk 'Hayatl Ev'in
klasik dneminin sonu olmutur.

stanbulun son dnem konut mimarisinin balangc tipo-

lojik olarak 'Hayatl Ev'le saray geleneinin karm olan bir
dnemdir. Bu evlerin tasarmnda birok ge hala ilk gelenee
baldr. Ancak 'Hayatl Ev'in evrimi odalar nndeki yar-
ak galerinin yava yava yokolmas ile kendi doasna ters
dmtr.
HAYATLI EV
7 Yunan prostas evi' ve tablinum'h Roma avlulu
evi planlarnda benzer bir biim dzeni kul
lanmadadrlar. .. 7 binde alalhyk'teki rafyasnn eski bir mimari motifi olan eyvan Partlar dnemin
dikdrtgen odalar iin, bak: Mellaart, J., The
Neolithic o f fhe Near East, London 1975, s.
100, ekil. 45.
24
B lm 1
Anadolu ve Ortadoulu Kkenler
Henri Focillonun La Vie des Formes da belirttii sanat
sal biimlerin de kendi tarihleri olduu sav Ortadou mimari
sinin geliiminde kantlanmaktadr. Tarihin en eski alarnda
ortaya kan baz temel biim dzenlerinin, zamann alkant
larna direnip yeni sosyo-ekonomik ve kltrel koullarn zor
lamalarna karn yaamlarm srdrerek nemli baz mimari
biimlerin temelini oluturduklarm grmekteyiz. Bu srece
Klasik Antikite ve Erken Hristiyan dnemlerde, daha sonra
da slamda rastlanmaktadr. ada mimari eletiri terminolo
jisi bu sreklilii balang ilevlerinden daha uzun sre daya
nan bir tipolojik sreklilik olarak tanmlar. Bu ounlukla pla-
nimetrik ve mekansal basit biim dzenlerinin, farkl ortamlar
da farkl amalar tarafndan ekillendirilerek deiik kltrler
de yinelenmesidir. Bu biimler yzyllar boyunca yetkinleerek
balca mimari sluplarm ekirdeini oluturmular hem sra
dan hem soylu yaplar iin yapc eler olmulardr. Benzer
biim ve grntler olaslkla farkl simgesel zelliklerle Yu
nanllar, Romallar, Iranllar, Yahudiler, Hristiyanlar ve Ms-
Imanlar tarafndan kullanlmtr.
Temel plan biim dzenlerinin olumasnda iki ana ge b
yk rol oynamutr. Bunlar revak (portico ya da ak galeri)
ve darya alan st kapal hacim, Farsada eyvan (Yunan
Prostas, Roma Tablinnm) ile bunlarm bir avlu ile birleerek
oluturduklar dzenlerdir. erinin glgesi ile darnn sca
arasnda havadar bir glgelik scak iklimler iin kullanldr.
T- ekilli bir yar-ak mekan Ortadou mimarisinde ok eski
den var olan bir mimari biim dzenidir. Hitit hilanisi, Arap
beyii, Mezopotamyann Tarma evi, Iran T alaf ve Trk 'Hay-
atl jEv' aym dzenin eitlemeleridir. Hitit hilanisinin ayrde-
dici zellii yandaki iki oda arasndaki merkezi bir holden n
ce yer alan stunlu bir galerinin varl idi. Bu ilgin plan
dzeni Kuzey Suriye ve Gneydou Trkiye'de ok sayda tari
hi ant ve ada konutu artrmaktadr. yle grnyor ki
tarihin bir dneminde darya dorudan ak kemerli dikdrt
gen bir boluk olan Iran eyvan , bir revak ile birletirilmitir.
Bu tasarm slami dnem boyunca yaygn olarak kullanlan T-
eklindeki mekansal biimi oluturmaktadr. Iran kltr co
de antsallatrlm, sonradan slam mimarisinin hem antsal
hem de anonim mimarilerinin en belirgin esi olmutur7.
 ANADOLU VE ORTADOULU KKENLER

Grld gibi Hitit dneminden beri bir yar kapal hacim

nndeki sundurma dncesinin bir sreklilii vardr. Avlu
ile birleen boluksuz bir galeri, avlu ile birleen galerisiz bir
eyvan, Grek m A atis dzeni, stunlu bir eyvan, evlerin, medre
selerin, zaviyelerin ve kervansaraylarn planlarnda ki btn
bu benzer motifin kullanmnn bir yaygn gelenein paras
olduklarna kufku yoktur. rnein, erken slami yaplarda
grdm?, beyt motifi slam ncesi Iran uygulamalarnn bir
devamdr. Eyvanla tarma aka buradan tremitir. Iran
Talan ise galeriden ileri taan bir sundurmadan ok, avludan
bir stun dizisi ile ayrlm bir hcre, bir eyvandr,

Btn bu kullanmlarn ardnda simgesel bir stat yatmak

tadr. Bit hilanidt n stunlar en nemli elerdi. Bunlarn
neredeyse simgesel bir anlam olduunu Asur belgelerinden
anlyoruz. Belki de ilevsel yeterlilikleri ile galeri evi gelenei
ve Trk hayatl evi bu erken simgesellisi srdrmektedirler. g atalhyk -Yap t:k n f|i-
Bylece Pers sa r a y la r nn girilerinden Suriyedeki Roma ve er Rkonsfrks^on - M . , ?. Bin
CMelIaat'dn)
ken Hristiyan bazilikalarn ve ortaa camileri ve medreseleri
nin cephelerinde, bit hilaniden balayp uzayan bir m im a r i
betimlemeyi bulmaktayz.

Buradan yola knca, eski yapsal ve planimetrik dzenlere

sahip eitli yresel konut geleneklerinin Trkiyede bugne
kadar yaamasna amamak ve Trk Hayatl Eviin geliimine
olan etkilerini azmsamamak gerekir. Baz durumlarda morfo
lojik iliki daha dorudandr. Bir yandan yerel geleneklerin
yaama gc, merkezin gevek kltrel etkisini gsterirken,
te yandan merkez geleneinin daha iyi tanmlanmasn sala
maktadrlar. Trk Hayatl Ev slubunun Osmanl topraklarn
da zgn bir Trk kltrel sentezinin yaylmasna tekabl etti
i bile sylenebilir. g; Be|sulfan -Yap teknir-
M .0 ,4, ln (Naumcfnrr*d<ar
Bu blmde Haytk Evin olumasnda etkili Trk-ncesi
konut biimleri ve yap teknikleri zetlenecektir.

Orta Anadolu Kerpi Gelenei

Trkiyede konut biiminin tarihesi yalar olduka iyi tes

pit edilmi rnekleri ile Neolitik dneme kadar uzanmaktadr.
atalhyk (M..7000) ve Haclar (M..6500) yerleimleri
nin ve ev biimlerinin rekonstrksiyonu hemen hemen dik 4 Bir Hitit Evi - Mksratrksiyon,
drtgen planl odalar, moloz ta temeller zerinde amur har CNcyminn!gfi);
l kerpi duvarlar ve dz atlar ortaya karmtr. Haclarda
beinci binyl yerleimlerinde dikdrtgen odal avlulu evler
grlyor. Burada nemli olan bugne kadar fazla deime
den gelen yap sistemidir. Ayrca Haclardaki baz evlerin
ikinci katlarnn varl da gl bir olaslktr.

25
HAYATLI EV
5 y jf ip t ! - Irak - Abbasi Soray'nda:
Beyti niteleri- M.S. 8. Yzyl
M Fustat - Msr - Ev Plan 11, Yzyl
2 Kuzey Lbnan - Galerili Ev-
M.5.5, Yzyl (Tehalenko'dan)
^ Naumann, R. Architektur Kleinasiens,
Tbingen 1955, s. 357vd, fig. 413; s. 333,
ekil 417. .
T Keyfin felssk biimi Abbasi saraylarnda
grlr. Tannan rnekler lrsfc*tp Ukaydr
Saraynn direleri (8. yzyl) vardr.
Kken iin bak: O. Reuter, Das Wohnhaus
in Baghdad und anderen Staedten des lraq,
Berlin, 1910, s. 5vd.; J. Warren-hsan Fefni,
Traditional Houses in Baghdad/ Horsham,
England, 1982, s, 62 vd.
26
Kerpi, anonim ve kyl evlerinin en temel vap malzemesi
dir. Naumannn Hitit evi restitsyonu, bugnk kyl evinden
biraz etkilenmi olmakla birlikte, gelenein blnmez sreklili
ine iaret eder8. Hayatl Evin yap teknikleri bu gelenekte sak
ldr. Onaltmc yzylda, stanbulda bile kerpi en yaygn yap
malzemesiydi. Ormanlk blgenin ortasnda Amasya evleri, Bus-
becq 1554te ziyaret ettiinde, kerpiten ve dz daml idiler.
Ancak Trk dneminde moloz ta duvarlar daha fazla ar
lk kazanmaya baladlar. Bu kitapta tartlan dnemde, moloz
ta duvarlar zemin katlar iin hatta birinci katlar iin de kulla
nlmaktaydlar. st katlarn ve at biiminin ahap yaps Tfc
dneminde tmyle deimie benzemektedir. Ortadouda pek
ok byk mimari biimin gerisinde eski kerpi gelenei yer
almaktaysa da Hayatl Ev ahap bir yap sisteminin ifcdesi ola
rak gelimitir.
Suriye-Mezopotamya Kltr Blgesi ve Eyvanl Ev
Yakn Douda Ge Roma egemenliini izleyen dnemde
baat ev tipi eyvan ile avlu evi olmutur. Bazen arada bir revak
ile eyvan i avluya bal olan, ya da beyt planl plan dzenleri
Emevi ve Abbasi saraylarnda, Fustat evlerinde, Msrdan Orti
Asyaya uzanan blgelerde erken ortaadan balayarak gr
len an o nim lerm i dzenlerdi9* Bir ya da fazla eyvanl gelimi
avlu tasarm slami mimarinin geliiminde nemli rol oymam
bir plan ekirdeidir.
Bu gelenein srekliliine en gzel rnek slam mparatorlu
unun ilk genileme dneminde Araplar tarafndan ele geirilen
Gneydou Trkiyede grlebilir. Diyarbakr, Mardin, Urfa ve
Gaziantep kentlerinde ve evresinde grlen kesme ta yap tek
nii Ge Roma ve Erken slami dnemi kalntlar olarak grl
melidir. Bu blge antsal konut mimarisinin birka yzyllk
rneklerinin gnmze kadar kalabildii ender blgelerdendir.
Suriye ve Lbnandaki eyvanl evler Hayatl Evin temel
mekansal zelliklerini tamaktadrlar. Ortadaki bo alann ev
resinde iki oda bulunmaktadr. Her iki tiptede kapal yar-
kapal alan ve ak hava ilikisi benzerdir. Bu kullanmda erken
slami modellerin simgesel statsnn ve Abbasi dneminin
fiziksel evre anlarnn etkileri olmaldr.
Kuzey Suriye ve Mezopotamya ile Anadolu Trk konut gele
neklerinin etkileimi youn olmutur. Kuzey Lbnan, Gneydou
Trkiye ve Kuzey Suriyede grlen Suriye galerili evi, Mezopo
tamya tarm evine yakndr10. Her iki ev biiminde de eyvan ile
ilikili tarma ve revak grlr. Trk evinin klasik biiminde de ana
 ANADOLU VE ORTADOULU KKENLER

elerin bileimi ayndr. Aslnda Trk evirtin geometrik biimi

tam anlamyla bey? k. Yresel ev gelenekleri, farkl ev kavramlar
ile sonulansalar bile, ortak temelleri aka grlmektedir.

Mezopotamya tarma evinin eyvanl ya da eyvansz erken

Trk evlerinin yakn akrabas olduju tartlamayacak kadar
aktr. Ancak duvarlarla evrili, avluya yalnz revaklarla bal
(Badat H ofu) Tarma'nm biimselcilii Trk evlerinde grl
mez, ve Trk geleneinde hi benimsenmemitir.

Bir grup ada Lbnan evi tipolojik olarak erken ak-galer- g am yaknnda ev plan
ili ev geleneine yaklar. Ancak, galeri eklinin en nemli mor (Koji ogl'den)
folojik zellii boyutlar, mekansal organizasyonu ve evin kapa
l blm ile ilikisi ve cephesidir. Suriye evlerinin revaklar ve
Irak evlerinin tarmalar dar balkonlar olarak kalmtr. Trk
'Hayat' ise gnlk ev ilerinin oda, evin i mekannn mekan
sal alm olarak ok daha geni boyutlarda idi. Plan bile son
derece esnekti. Aslnda ksmen avlununun da yerini tuttuu sy
lenebilir. Galerili ev bir yama yapsdr. Avlu ise dzlkleri
artrr. Gerekten de tarm ve revak Mezopotamya ve Suri
ye ovalarnda avluyu evreleyen ak bir balkona dnrken,
galerili (ya da balkonlu) eve daha ok dalk blgelerde rastla
maktayz. Raguette Lbnan galerili evleri ile Kltepe ve Boaz
kydeki Hitit konutlar arasndaki benzerlie dikkat ekmi,
dalk blgelerde avlu evinin uygunsuzluuna iaret etmitir11.
Kuzeybat ve Bat Anadoludaki Trk yerleimleri de avlulu
olmayan ev biimini benimsemilerdir.

Trk ev biiminin evrimi srasnda birinci kat odalarnn

nndeki hayat (byk bir ak revak ya da galeri) m varl te
mel bir oluumdur. H ayat szc kapal mekan yani t f l i
anlamna gelen arapa bir szckten gelmektedir (h.y.t) {hiyat-
ta)*2. Dolays ile Trk evi gneydou evinin avlusu yerine b
yk yar ak bir mekan koyup ayn ad kullanmi|r. Bu kulla
nm kken konusunda da aydnlatcdr.

Yakndou mimarisinde avlu daha ok kentli bir zelliktir.

Trk ev geleneinde avlunun olm am as belki de Osmanl dne
minde Trk kenderinin krsal karakterine balanabilir. Gerekten
de Bat Anadolu ve Balkanlarda Osmanl kentlerinin en nemli
zellii kent duvarlarnn dnda ve baheli ev tarznda gelimi
olmalardr. Islami kent yaam Orta Asya, Iran ve ou Arap
lkelerinde avlu evini dayatrken,, Trk evi daha bandan farkl
9 IraklaiTra't; ftdsr CKeuter'den)
bir kent anlay ve deneyimi gsterir. Bu zelliinden dolay
kitapta tartlan Trk evi 'Hayatl Ev' olarak adlandrlmaktadr.
1' F. Raguette, Architecture in Lebanon; The
Gneydou Anadolu srekli olarak Bat Anadoiunun esin Lebanese hacm during ihe 18th and 19th
centuries, Beirut 1974., s. 62 vd.
kayna olmutur. Bu blge ger Trk kavimlerinin yerletii
t * Bu etimoloji iin bak: Mehmet Aa, Risalei
ya da Batya doru uzun yrylerinde getikleri bir blgeydi. Mim'ariyyef Ed. Crane, Leiden 1987, s. 88.

27
HAYATLI EV
i 0 Afganistan - ada avlulu -
]1 Trkmenistan - O rtaa Avlulu -
Eyvanl Ev ( Pugachenkova'dan)
ip Teli Aana: - Nkmepa Saray: -
M.. 1S-14. Yzyl (Naumanndan)
3 D. Kulsan, Anddolu-TUrk Mimarisinin
Kaynak ve Sorunlar, stanbul 1965, s. 144.
14 G. Akn, Gneydou Anadolu'daki Tarihsel
Ev Tiplerinde Anlam. stanbul 1985, s. 22,
* Akn, G., ayni eser, yaptnda Gney Dou
nadolu'daki 'btn eslii konut tplofilerin
incelemitir.
S Tel Aana'da Nikmepa Saray erken bir
hilani rneine sahiptir. Temelde bir kap
motifi olan ge Hitit dnemi hilanrleri iin
bak: R. Naumann, rchitektut Kleinasiens,
Tbinen 1955, s, 357.
28
Artuklular gibi erken Trk emirlerinin konutlarnn, Diyarhakr-
daki kalntlarndan anladmz kadaryla, yresel tipolojiyi
benimsemi olmalar olasdr. Oysa Hayatl Ev, bu kitap kapsa
mnda tanmland ekliyle, saf halinde Gneydou eyvan evinin
planna, ya da formel bir avluya hibir zaman sahip olmamtr.
Fakat bu sreklilikler Gneydou blgesinin Anadolu-Trk top
lum yaamndaki prestiji ile aklanabilir. Dolaysyla erken Os-
manl dnemi Trk evinin morfolojik zelliklerinin geliiminde
Mezopotamya ve Suriye etkilerine iaret edilmelidir. Anlald
kadar ile Trk airetlerinin fetih yollan zerinden Bat Anadoluya
tanan karmak ev kavram yerel geleneklerin ve Trk toplum
y aamnn etkisiyle baz zdeksel ve yapsal deiimler geirmitir.
Hayatl Ev ile birlikte, Orta Asya ev tipolojisi de anmsanmal
dr. Burada da iki oda arasndaki eyvan ak bir avluya ya da kub
beli bir hole baldr, iki yannda odalar bulunan eyvan, Yakndo
u evlerinin bir sra oda arasndaki eyvanmdan daha dikkat eki
cidir, Anadolu-Trk gelenei Orta Asya evine bu adan daha
yakndr. Ortaa Trk zaviyelerini kuran kkleri ounlukla Or
ta Asya ve Horasanda bulunan mistik tarikatlar o blgenin yap
tipolojisini Anadoluya tamlardr13. Daha sonraki fzpllarda,
saray-kk geleneinin etkisiyle Hayatl Ev merkezi plana dn
tnde Orta Asya ev geleneine yakn bir biim dzeni sergile
mitir. Orta Asya evi ve ge Osmanl rnekleri arasndaki ematik
benzerlikler, tarihi bir akrabala da iaret etmektedir.
Trk ev biiminin ncellerinin bu ksa tantm srasnda Ana
doluda hala sren dier geleneklerden rnein hcrelerden oluan
ta tavanl yaplar, Akdeniz ve Ege kylarnn anonim gelenekleri
nin uzants olan zgn at biimlerine sahip yaplardan pek sz
edilmemitir14. Ancak G,kn, tarafndan Hilani Evi olarak adlan
drlan bir ev grubuna gndermede bulunmalym. Akn Gneydo
u Anadolu blgesinde bir grup evi incelemi ve bunlar Hilani Ev
leri olarak adlandrmtr15. Hitit hilanis yap teknii ve malze
melerinden ok biimi ile belirginleiyordu. Ayrdedici zelli^ iki
oda arasndaki, merkez holden nce yer alan simetrik stunlu
galeriydi. Bu ilgin plan, yukarda szedildii gibi, akla hemen Do
u ve Gneydou Anadolu, Lbnan ve Suriyede ki byk bir grup
tarihi ant ve konut tiplerini getirmektedir. Urfa ve evresinde
kazlarda bulunan Hitit Manilerine benzer yap tipleri bulunduu
na dikkat ekilmelidir16.
Bizans Ev Gelenei zerine
Yukarda ksaca anlatlan blgesel ev gelenekleri Bizans dne
minde de vard. Osmanl dneminde olduu gibi tekil bir Bizans
m gekne|inden szedilememektedir. Genel tarihi bir perspektif
iinde ve erken dnemlere ilikin arkeolojik kantlar temelinde
 ANADOLU VE ORTADOULU KKENLER

bu grn doru olduu kansndaym. Bakent de dahil olmak

zere Bizans konut geleneine ilifkin bilgilerimiz son derece
yetersizdir. Ne arkeolojik kazlardan ne de yazl kaynaklardan
Bizans evlerine ilikin yeterli bilgiye sahip olamyoruz. Kirs-
teninde iaret ettii gibi Trk evi geleneine Bizans ncelleri bul
mak varsaym aamamaktadr17. Kukusuz ele geirilen kende-
rin evleri Trkler tarafndan kullanlmaktayd. Bizans Anadolu-
sunun hemen tm kentleri Trk dneminde de varlklarn sr
drdklerine gre bunlarn yava dnm eski Bizans konut
gelmeklerinin ansn yoketmi olmaldr. Yalnzca Kuzey Suri
yede, Thlenko*nsn almalar aracl ile Arap egemenlii
ncesi krsal yerleim konusunda epeyce bilgiye sahipiz. Tchalen-
konun son derece zengin verili almalarnda galerili ev rnek
leri de bulunmakta dr18. Revakl avlu evleri ve tek bir oda ile
nndeki balkondan oluan evler balca tiplerdir19. Yazl bel
gelerden ve kalan az saydaki byk konaklardan merkezi holn
byk Bizans konutlarnn temel bir zellii olduu anlalmak
tadr. Ona bitiik duran ak galeri bazan in Antis olarak bir n
hol oluturuyordu,, bu da byk Bizans konutunun tarma ve ha
yat evlerine biim olarak en yakn olduu noktadr. Kapal bir
avluya kar cephe boyunca uzanan galeri Suriyedeki byk Ro
ma konaklarnda (mansion) da grlmektedir20. Ancak btn
bu eski rneklerde arka cephe yoktu. Bunlar kutu gibi yaplard.
Kuzey Suriyedeki bu rneklerle Bat Anadoluda ge Bizans dne
mi arasndaki ilikiyi kurmak kolay deildir. Bu gelenek erken
slami konut m im arisinin ncelidir. Emevi halifelerinin l saray
larnda yerel geleneklerin bu son derece iyi belgelenmi ve ince
lenmi gcn grmekteyiz. Erken slam mimarisi de ge Roma
ve erken Bizans biim dzenlerinin srekliliine iaret eder.

Erken Bizans dneminin Suriyedeki rneklerinde byk

konaklar i avlular evresinde planlanr ve iki ya da kat olur
lard. Evlerde sokaa alan pencereler ve olaslkla kiremidi ip*
lar vard. Beinci yzylda Romada olduu gibi be kat bulan
evler (apartman) bulunmaktayd. Baz byk kentlerde yedi ya
da dokuz katl evlere bile rastlanmaktayd. ok katl yap anla
ynn Trk evi gelenei tarafndan hibir zaman benimsenmedi-
ini biliyoruz, Yazl belgelere gre trs ile moloz ta ve tula
almak duvarl, ya da sval moloz duvarl iki ya da katl
evlerin dokuzuncu yzyldan sonra yaygnlatklar anlalmakta
dr. Katlar kornilerle blnm ve farkl renklerle boyanmak
taydlar. Dikdrtgen eklnde ya da kemerli pencere ve kaplar
vard. Pencerelerin karelere blnm al ereveleri ve kk
camlar bulunmaktayd. Evlerin atlar dz ya da beikf atlyd.
Byk konaklarn planlar zemin ya da birinci katta olan tric-
linium ad verilen byk holn evresinde organize edilmiti. Bu
hol iki kat yksekliinde, genellikle atya kadar ulamaktayd.
Erkeklerin kabul odas (divanhane) olarak k u llan lrd. Kadnla-
^7 E. fcsfefl-B!, ZaMhiftot-P. Lemerle, "Die
byzantiniscne Stadt" in F..Dlger, and H.G.
Beck, Discussion h& itm ge zum XI.
Internationalen Byzantinisten kongress,
Mnchen 1958. Ortaa Bizans yerlemele
ri m konutlar iin memnular yetersizdir.
Clive Foss, Efes'teki kazlarda klasik tabaka
lara eriilmek tin bunlarn yok edildiini
yazar. Bak: C. Foss, Ephess arter
Anfiquity, Byzattine end Turki City,
Cambridge, Mass. 1979.
S G. Tchalenks, Villages antiques de h Syrie
du Nord, P, Geuihner, Paris 1953.
? Raguette, a.e., s. $4,sqwtng Tchalenko;
Antakya'd# Yakto Mozayii deneri ve
1 932% bulunan mozaikte erken Bizans
. dSnami evleri 'i^simjeafflitir, (J. L@ss%
nt9ch*cM^Qrwfes t; The excavations m.
7932) mentioned &y h, Ireher, La
CivfltsaliafiBymmfim,Paris 970, s. 35.

29
HAYATLI EV

rn odalar yukar katlardayd. Byk ve yksek bir merkezi hol

ieren byk konutlara en iyi korunmu rnek stanbuldaki Bla-
kernae Saray kompleksinin bir paras olan Tekfur Saraydr. Ev
ve manastrlarda ounlukla stlm bir oda vard. Mutfak ze
min katta olur ve bir oca bulunurdu. Evlerde ayrca ekmek
yapmak iin bir frn da olurdu. Belgeler tuvaletlerden de sz
eder. Byk evlerde iinde sarnc ve kuyusu ile avlu, banyo ya
da hamamlarn bulunduu baheler, daha zengin evlerde de zel
apel bulunmaktayd. Her evde bir iconostsis olurdu. Tara
evlerinde ahra da oka rastlanrd.

Brehier, Teodor Karaba adl birine ait evleri anlatan bir bel
geden szeder. Tek ya da ift katl alt evi olan Karaban bir
evinde kuyusu ve su deposu olan bir avlu olduu, iki evinin ayn
avluya bakt, birinin kubbeli(!) tek katl ve revakl olduu akta
rlr. Evde bir arap mahzeni ve bir eek, araba ve dier ev hay
vanlarm alabilecek byklkte bir avlu vardr, iki katl evlerde
zemin katta servis blmleri ve hizmetiler, st katta da ev sahip
leri bulunuyordu21. Sradan evlerin planlar hakkmdaki bilgileri
miz pek az, zaman bilinen rnekler hemen hemen hi yoktur22.
Gonstantinopolisteki Hora manastrna bata bulunan Teodor
Metokitesin ondrdnc yzyl saraynda giysilerin bulunduu
duvar nilerinde dolaplar,; ve byk sandklar bulunmaktayd.
Yemek iin farkl biimlerde masalar ve iskemleler ayrca yksel
tilmi yataklar da vard23. Burada anlatlan mobilyann Trk
evlerinde hibir zaman kullanlmadn dolays ile farkl bir
yaam tarznn ifadesi olduunu syleyebiliriz. Trk evlerinde
odalarn yerleimi ve eyvann varl farkl kkenlere iaret eder.
Hayatn boyutlar ve dzeni de kendine zg bir gelime gster
mitir. Yine de ondrdnc yzyldan onaltncya yzyla kadar
Bat Anadoludaki erken Trk evleri, i baheye bakan tek cephe
leri ile erken Bizans dneminde iki katl Lbnan galeri evlerine
benzemi ve Ortadouda bin yllk bir mimari gelenei srdr
m olmaldrlar.

'Testament de Theodor Karaba", Athonskie

Document, ed. Bezohrazov, s. 70-73
Szeden: Brehier, a.e., s. 32.
22 Sardis'te Bronzlar Evi denen ge Roma villa
larnda bu dzen vardr. C. Fsss, Byzantine
and Turkish Sardis, Cambridge, Mass.,
1976, s. 43 vd. Ortaa Sardis'inden ze-
den Foss, evlerin 5m2 yi geen birden fazla
odalar olduunu ve ounda yarm daire
planl ocaklar bulunduunu yazar. a.e., s. 70
23 Guilland, "Theodore Metochites,
Description de son palais par lui-meme",
Revue des Etudes Grecques, XXXV (1922),
ss. 88-92, Szeden: Brehier, ss. 37-39.

30
 B l m k i

Trklerin Anadolu'ya Yerlemeleri

Onnc yzyln ikinci yarsnda Marko Polo Anadoluda

grup insan olduunu syler: dalarda yaayp hayvan gden Trk-
menler, ve kentler ile kasabalarda kark yaayan Mslmanlar ve
Hristiyanlar. Hristiyanlar {yani Ermeni ve Rumlar) tccar ve zana
atkardlar. Sosyo-kltrel yapnn karmakln anlayabilmek iin
Polonun gzlemlerini ayrntlandrmak gerekmektedir. Trkler,
Moollar, ranllar, Araplar ve dnmelerden oluan Mslman
halk ok farkl kklerden geliyordu. Sosyal temelleri ve snflar
asndan bu gruplarn toplumsal uyumlar da farklyd. Acemle-
mi st snflar, doudaki slam lkelerinden batya gen devlet
memurlar paral askerler, din adamlar, derviler, tccarlar, gezgin
sanatlar ve zanaatkarlar, Orta Asya, Irak,Suriye ve randan ml
teciler, hepsi fethedilen yeni topraklarda paylarna deni aramaya
gelmilerdi. Yeni ev biiminin doduu kent toplumu gerekten de
son derece karmak kltrel bir yapya sahipti.

Orta ve Dou Anadoludaki Seluk topraklarnda Mslman

grnl bir kent yaam egemenken Bat Anadolunun yeni fethe
dilen Bizans topraklarnda ger Trkmen etkisi ar basmaktayd.
Osmanl hanedannn kurucusu I. Osman kendisine Stn bey
lik olarak verildii bir airetin bayd. I. Osman devrinde Trkfe-
rin byk ounluu gerdi* ve hayvanlara otlak bulmak iin yl
lk gleri srmekteydi. Ancak Trkler ile Bizansllar arasnda, Ca-
hen ve dierleri tarafndan dikkat ekildii gibi, belli bir ortak
yaam gereklemekteydi^. Yerleen lk Trkler kylere yerletiler.
Bizans ordular kyleri koruyamayp yalnzca kentleri korudukla
rndan kyler Trk yerleimine aktlar. Byk olaslkla gerler
nceleri terkedilmi kylere k iin geici olarak yerletiler. Trk
ve Bizans kylleri arasnda mal deitokuu ve kz karma zeri
ne kurulu bir modus vivendi vard. Hristiyan kylerin yaknlarna
kurulmu yeni Trk yerleim yerleri ortaya kyordu.

Zaman iinde Bizans ordularnn yetersizlii, kentlerin de, nce

I. Osmana daha sonra da olu Orhana teslim olmalarna yola.
bn-Batuta yenik den znik iin yle demektedir; harap olup
giden kent hemen hemen botu. Sadece sultann birka adam ya-
yodu. iinde meyvalklar, iftlikler ve ekilmi alan vard. znikten
be yl nce ele geirilmi olan Bursa ise o zamandan ok canl bfr
kent id|. Kentin nemli yaplar ve evleri salam kalm, kentlile
rin de bir blm kalmlard. Osmanl idarecileri, askerler Dou
dan yeni gelenlerin tm varolan Bizans yaplarna yerletiler.
& 'P, Lindner, Nomads and Oitemam in
Medieval Anatolia, Bloomington 1983,
s.24 vd. W. M. Ramsey, Bishoprics of
Phrygia, Git II, Gxford, 1895, 14 vd.
23 lbn B ah ta, Vcyog&s, Cilt II, ev.:
Sanguinefti. Meflarte yaymlayan S.
Yfl^imos, Masper> Paris, W SSh177 vd.

31
HAYATLI EV
2* Un Khaldun, The Muqaddim ah, An
Introducfion to Hislory, eviren F. Rosenthal,
ksaltan ve redaksiyonunu yapan: N. J.
Dav/ood, New York, 1967. Bak Blm II, 1(1,
s. 91 vd, s. 121 vd.
27 F. Giese, Materialien zur Kenntnis des ana-
tolischer Trkisch, Te I, Hlle, 1907, s. 4,
6; szn eden: Lindner, a.g.e., s. 90.
2 R.P. Lindner, a e v s, 6 vd.
29 C. Foss, a.g.e., s. 90.
3 C. Foss, Sardis, s. 22 vd.
32
Fethedilen blgelerde ekilmi alanlarda tarm srdrld. Os
man ve Osmanl idarecileri iftilerin nemini kavramlard. Os-
mann Bizans kyllerinin topraklarm ellerinden almadm bili
yoruz. Trkler tarafndan yeni kurulan pek az kent vard. Bursa
yaknlarndaki Yeniehir bunlardandr. Osmann gerlerden
oluan svarilerinin bir ksm burada yerlemilerdir. Orhan zama
nnda kurulan dzenli yaya ordusunun airet kkenli oku svari
lerin etkisini azaltt ve yerleme olgusunu hzlandrd sylene
bilir. Ondrdnc yzyln balarnda Osmanllar kadar Bat Ana-
dolunun dier Trk beyliklerinde, Ibn-Haldunun dikkatli gzlem
lerinin de iaret ettii gibi, yava bir yerleme gereklemekteydi26.
Giesenin yirminci yzyl balarndaki ger yerleimlerine ilikin
gzlemleri buna benzer27. Osmanllarda, Lindnerin belirttii gibi,
yerleik yaam koullar LOrhan zamannda Doudan Mslman
bilginlerin gelmesi ile ekillenmeye balamtr28.
Bylece ondrdnc yzyln ortalarndan balayarak Bat
Anadolunun yeni ele geirilen kentlerinde, ger Trk egemenle
rin hkm srdkleri bir mslman toplum gelimeye balam
tr. Bu kentlerin sosyo-kltrel karmakln anlayabilmek iin
insann gerekten de biraz dgcne gereksinimi vardr. Bu
grntnn oluturulmas abasna yazl belgeler yalnzca genel
bir ereve izerek katkda bulunabilmektedirler. Bu kentlerin ve
yaplarn fiziksel nitelikleri zerine dorudan bilgi azdr. Yeni
yerleimlerin evrimini aklayabilmek iin deiik olgu gz-
nne alnabilir: Bursa, znik ve Ktahya gibi surlarla evrili kent
lerin yerleim tarihi, onbeinci yzyldan balayarak surlarn
dnda yeni mahallelerin oluumu, ve gerlerin yeni kyller ve
iftiler olarak yerleimleri. Btn bunlar iin fiziksel deiimin
boyutlar tek tek yaplar ve yerleimler iin farklyd. Bu sreleri
anlatmaya gemeden nce Bat Anadoluda Bizanstan Trk kent
lerine gei konusunda birka rnekte eldeki verileri ksaca
deerlendirmekte yarar vardr.
Arkeolojik incelemelere gre Sardis kenti Germiyan egemenli
indeki bir yzyldan sonra pek byk bir d yaamamtr.
1369da Konstantinopolis patrii Sardis metropolisinin kaldrl
masn emretmitir29. Yani kentte o tarihe kadar belirli sayda H
ristiyan hala yaamaktayd. Kent yava yava yokolmutur. Trk
ler ve Rumlardan oluan ky benzeri mahallelerin nfuslar azal
mtr. Onyedind yzylda Evliya elebinin zamannda Sardiste
yalnzca mahalle ve toprak atl yediyz ev bulunmaktayd.
Akropol terkedilmiti. Cami eski kiliseydi. Bir hamam ve kervansa
ray bulunmaktayd30. Evlerin sradan kerpi evler olduklar
anlalmaktadr. MacFarlanein anlatmndan (1828) kentte tek bir
dikkat ekici yap olmadn anlyoruz. Sardis byklnde bir
kent, bin yllk metropolis, bir kervansaraydan baka kayda deer
bir yap olmayan bir kye dnmt. Trklerin yerlemeyi sr
drdkleri birok antik kentte durum ayn olmutur.
 TRKLER'lN ANADOLU'YA YERLEMELER

Efesin durumu (Hagia Teologos, Ayasoluk ve modem Seluk)

ok daha gsterili bir gemii bulunmasna karlk farkl deildir.
Antik Efes dndaki Bizans kenti, Aydn Emiri egemenliinde
kalesi evresinde gelimi ve ticaret merkezi olmutur. Byk
St.John (Aya Teologos) kilisesi camiye dntrlmtr, Yzy
ln yarsnda Constantlnopolisten bir piskopos gnderilmi, an
cak Hristiyan nfusu azalmaya devam etmitir. Kent, Aydn
Emiri sa Beyin byk bir cami yapmasna izin verecek kadar
zengindir (1375). Kentin btn nemli yaplar surlarn dnday
d. Evlerin biimleri ile ilgili en ufak bir bilgi bile yoktur. Bapis
kopos Matteusun evinin tahta atsnn kiremit kapl olmasndan
kentlerdeki konut mimarisinin biraz daha gelimi bir yan oldu
unu varsayabiliriz31. Aydn EmMn ziyaret eden bn-Batuta,
Mehmet Beyin kentteki evinde misafir odasnn birinci katta
olduunu ve ortasnda eme olan ve sedirleri hal kapl byk
bir oda olduunu yazar12. Bu tr seyrek bilgiler ondrdnc yz*-
yln ilk yarsnda konutlar konusunda biraz ipucu vermektedir.

,Eski bir kentin Trk kentine dnmesinin baka bir rnei

ise Bergamadr. Ge Bizans dneminde kent bir zamanlarn b
yk Bat Anadolu metropolisinin glgesi bile deildi. Ancak hala
metropol vard. Trkler evre alanlar sistematik olarak igal
ederek Bizansl nfusun daha gvenli yeder kamasna neden
olmulard. Bizans tarihinin sonunda Bergama bir kaleden ibaret
kalmt. bn-Batuta eski kentin surlar dndaki yeni yerleimleri
grmft. Ondrdnc yzyln sonunda kentin Rumca konuan
nfusu ok azalma33. I.Bayezid ondrdnc yftzyhn sonunda
bir cami yaptrmtr. Onbefinci yzyln banda bir ribat, bir
baka cami ve; bir hamam yaplmt. Onyedinci yzyla kadar
kamu yaplarnda ok az bir art grlmektedir.

Bursa, Edirne ve stanbul gibi bakentlerin, Manisa., Amasya

gibi baz tara merkezlerinin ya da Diyarbakr, Konya gibi eski
merkezlerin dnda, Osmanl devrinde Anadolu kentlerinin geli
mesi ounlukla onaltne yzyldan sonra gereklemitir, Onye-
dinci yzyl byk bir kargaalk dnemidir. Onsekizinci ve
ondokuzuncu yzyllarda ve zellikle ondokuzuncu yzyldaki
reformlar sonucunda kent yaamnda baz deifikliklsr ve geli
meler grmekteyiz. Ancak kentlerin ne temel yapsal biimleri
fazla deimi, ne de nfuslar ok artmtr.

Bu kentlerde belirli bir Trk fizyonomisinin balanglarn

yemden kurabilmek iin iki kentleme esini dnmekte yarar
vardr; bunlar zaviyelerin kurulmas ve daha az nemde olan,
yeni mahallelerin kurulmasdr. Yerlemenin ve kentlemenin .."Fq$% 'Epkmus^ 60.
gelimesinde dini tarikatlarn oynad role eitli tarihiler tara 32 |bn Batuta, Voyages, lf!(firs. T982',
Masperoy s 166.
fndan dikkat ekilmitir. Wittek, Kprl ve dierleri Tfkkfi 33 H. Geber, Peraamon nler Byzantinen und
yerlemesinde tarikatlarn ve zaviyelerinin nemli roln belirt Osmanen, AmaFidlungen aer
preussistfee kadgfrtii dar Wissen$chaften,
milerdir. Dahas, Barkanm almalarnn aka gsterdii gibi, Berlin 1903, s. 97 vd.

33
HAYATLI EV
34 Barkan, . L , "Osmanl mparatorluunda
Br skan ve Kolonizasyon Metodu olarak
Vakflar ve Temlikler, I: stil Devirlerinin
Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeleri",
Vakflar Dergisi II, Ankara, 1942, ss. 255-
353.
Konyal, . H., Erzurum Trih, stanbul
1960, s. 59.
36 Barkan, a.g.e., Documents, ss. 309,314, vb.
37 Barkan, a.e., p. 301
3 Neri, Kitab- Cihannma, Neri Tarihi ed.
F.R. Unat-M.A. Kymen, Ankara 1949,
s. 57.
34
zaviyeler koy vakflarnn temelini oluturmakta, tarikatlar yeni
toplumun smrgeletirici gc olmaktadrlar34. Kentlerde yeni
yerleimler eyhlerin tekke ve zaviyeleri evresinde kurulmakta,
bunlara o zaviyelerin adlar verilmekteydi35. Kentlerin nfusunu
arttrmak iin sultanlar eyh ailelerine vakflar yoluyla tmarlar
datyorlard36.
Bu yolla zaviyeler yerleim merkezleri haline geldiler. Bilinme
yen ve dost olmayan bir lke Trklere almt. Mritleriyle,
sava derviler Batnn, inanmayanlarn lkesinin fethinde ileri
karakollar kurmaktaydlar. Zaviyeler ribat ilevi de grmektey
diler, ve yazn da ribat olarak adlandrlrlar.
Ribatlar yeni yerleme ekirdekleri olduklar gibi yolcular iin
konaklama yeri ilevi grmlerdir.
Ibn-Batutamn anlattna gre Anadoluda erken Trk tarihinin
ahileri bir tr konaklama sistemi kurmulard. Barkan da bu ilk
zaviyelerin kurulmasna ilikin ok sayda alma yaynlamtr.
Bu zaviyelerin eyh ve babalar mritleri ile beraber topra i
ler, evler ve mescitler yaparlard. eyhlerin mritleri ve dierleri
de bu evreye yerlemekteydiler. Kanuni Sleyman zamannda
yaplan bir sayma gre eski u blgelerinde yani Bat Anadolu
da, bu kurumlarn younluklar zellikle yksekti37.
Zaviyeler hem krsal alanlarda hem de kentlerde kurulmak
taydlar. lk Osmanl sultanlar tarafndan kentlerin eteklerinde
kurulmu pek ok zaviye vardr38. Bunlarn idareleri bir eyh ve
tarikatma braklrd. Bu kurumlar idealize edilmi dini bir yaa
mn ve etrafta dolanan gerleri topraa eken merkezlerdi.
Olduka belirsiz bir tarihi ortamda, yeni konut geleneini
yaratan toplumun kltrel seimlerinin doasm saptamak kolay
deildir. Doudan gelen fatihler iin modeller muzaffer slam
olmalyd. Ortaan Trk Anadolusu dounun slam topraklar
ile organik bir ba iindeydi. Mool istilas ile bu balar zedelen
mi olsa da, doudaki k amin nemi Bizans ile hibir zaman yer
deitirmemiti. Araplar Suriyeyi ilk fethettiklerinde antsal
mimarilerinin en gzde rnekleri Ge Roma modelleri zerine
kurulmutu. Anadolu Trk egemenleri iin modeller ise Abbasi-
ler, Gazneliler, Byk Seluklular, Memlkler ve sonralar lhan
lIlard. Evlerine ilikin yeni istemler ne srecek olan sosyal grup
lar ger deil, egemen snflar, idareciler ve kentlilerdi. Kubada-
baddaki Seluk kazlar Anadolu ve Dou arasndaki tasarm
srekliliini kantlamaktadrlar. Hk zaviye planlar ile Orta Asya
evleri arasnda bir iliki vard. Eyvan evi, tarma, talar ile Trk evi
plan arasndaki ak biimsel iliki Seluk Anadolusundaki orta
a kent halknn istemlerinin niteliklerim aklamaktadr.
Seluk dneminde Ege kys ve Kuzeydou Anadolu gibi evre
blgeler yerel geleneklerim korurken corafi olarak kuzey Mezo-
 TRKLER'N ANADOLU'YA YERLEMELER

potamyadan Bat Anadoluya uzanan politik gler egemenler ve

baat slami gruplar, slami modelleri benimsemiflerdL Bu model
kukusuz tek model deildi. Ele geirilen kentlerde var olan evler
kullanlyordu. Osman Bey Karahisar aldnda bo evler Germi-
yan blgesinden mltecilere verilmiti33. znik alndnda ise ev
ler ilerindeki kadnlar ile birlikte askerlere verilmiti.
Dolays ile eski evler kullanlmaya devam ediyordu48. Bir
yandan soylu modellerin anonim yaplar giderek etkilemesi,; te
yandan yerel mimarinin yeniden kullamlmaii, zamanla seilmi
biimlerin ne kmas, yerel yap teknolojisinin kullanm ve di
er koullara bal faktrler, onikinciden onaltmc yzyllara
.JUrt yzyl sren bir doum dneminden sonra, Trk Hayatl
Evinin ortaya kn hazrlamtr.

slami ve Bizans geleneklerini kristaliz modeller olarak kabul

edebiliriz. Ancak, Hayatl Evi ortaya karan mekanizma gerle
rin yerlemesi ile daha dorudan ilikiliydi. Eski modellerin ano-
nimlemesi ve dnm, eski kentlerin eteklerine gerlerin yer
lemesi, yaylaya gn srerek bir eit mevsimsel g hline gel
mesi ile balamtr. Bu iki sre, yani gerlerin yerleimi ve
kendilerine zg bir kentsel yap oluturmaya balamalar Trk
kentleri ve evlerinin fizyonomisini yaratmtr.

nbeinci yzyldan sonra Anadolu ve Balkanlar'da gerekleen

Pax Ottomanaya. kadar kentler ortaadaki fizyonomilerini koru
dular, ou surlarla evriliydi. Ortaa kentlerinin surlarn iindeki
merkezlerinde hala Trk ncesi zellikler, o laslk la, korunmu
olmalyd. Bunlarla ilgili arkeolojik bilgiler ok snrldr.
Kentler duvarlar dnda gelimeye baladklarmda bu deii
min baoyuncular yeni yerleenler ve gerlerdi. Gerlerin yer
leik hale gelmesi olgusunu tarihi belgelerle yediden kurmak son
derece zordur. Bu olgu, ok az veri zerine d gcne dayal bir
rekonstrksiyon gerektirmektedir.

Gerler kentlerin merkezlerine yerlefemezlerdi, surlarn d-

na yerletiler. Yeni mahalleler ak alanda youn blgelerin d
na kuruldular. Bertrandon de la Broquiere 1433 ylnda amdan
gelirken terkedilmi kaleler ve kentler evresinde ya da kjtoe
yerlemi yurtlarnda yaayan Trkmenler grdn belirtmek
tedir. Antikitenin byk kentsel merkezi Antakyada (Antioche-
ia) yalnzca ev bulunmakta ?e kentte gerlerin srleri
odamaktavd. Ramazanolu hanedannn egemenliindeki Kilik-
ya kentleri ounlukla surlarla evriliydi. Ancak duvarlarn dn
da gerler hakim d i. Lycaoniada Karamanolu hanedannn ege
menlii altmdaki Larande gibi kentlerde, surlarm dnda gelime
balamt. Afyon Karahisarda eski kalenin dnda yerleilmi
blgeler vard41.
Yeni yerleenlerin ilk ileri olaslkla koyunlar ierde tutacak
kerpi duvarlardan kendilerine zel bir yer yapmakt. Bu kapanm
39 Akpaazade Tarihi, ed. N Adsz, Ankara
' ! P85, s. 26 Lndner kentin Bizansllar'dan
deil, Germiyanllar'dan alnd kansnda
dr, a.g.e., t, 4- bsfe JosepH von
Kmmer, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, eviren
Mehmet Ata, yeniden dzenleyen: M. elik*
E. Kl, cilt I, stanbul 1983, s. 31 vd.
a.e., s. 47.
Bertrandon d la Broquire, Voyage
Esi. Ch. Schefer, Paris, 1892;
quofed b f . Eyice, ^Bertrandon de la
roquiere ve Seyahatnamesi (1432-1433)"
slam Tetkikleri Enstits Dergisi, cilt VI,
blm 1-2, stanbul, fTS i ss- 94-98.

35
HAYATLI EV
42 j, Sauvaget, Alep, essaes sur la developpe-
ment d'une grande ville syrien des origines
au milieu du XIX'e siecle, Paris, 1941, ss.
1.18,147.
43 .L Barkan, a.g.e., s. 355; Documents s.
362 vd.
36
byk bir ailenin birka adrn da ieriyor olabilirdi. Daha son
ra, belki biraz byke bir srnn sahibi, emirin evini ya da ye
rel bir kona rnek alarak bir ev yapabilirdi. Yurttan eve gei,
ithal ve yerel elerin bileimi, birlikte evrilmeleri ve yap youn
luunun yava yava artmas yzyllarn iiydi. Bu srete ev bii
mi hemen balangta olmasa da sonralar, Seluk dneminden
balayarak, gelien kent evleri modelinde ortaya km olabilir
di. Bu evler ne gerler tarafndan yeni yaplabilir, ne de onlar
tarafndan ina edilebilirlerdi. Ancak gerlerin ta ve kerpi ten
ok aa kullanmaya yatkn olduklar dnlrse, yap malze
mesi olarak onu yeledikleri sylenebilir.
Kentlerin geliimine ilikin yorum yaplrken Trk Anado
lunun krsal dzeninin sreklilii gzden rak tutulmamaldr.
Yerletikten sonra da Trkler doal bir evre yelemilerdir. Yz
yllar boyunca kentte yaayanlar yazlar yaylaya kma geleneini
brakmamlardr. Gerlik ve mevsimsel gler yer yer nemli bir
yaam zelliidir, imparatorluk saymlarnda ger ev semantik
olarak adr ve ev aileye tekabl eder. Giderek ger evresi kent-
lilemi, baheler klmtr. Fakat yakn zamanda bile baheli
ev karakterinden uzaklaamamtr. Anadolu kentleri yakn zama
na kadar hep o ilk krsal grntye sahip olmulardr.
Tarihi belgeler airetlerin tm olarak yerletiini kaydeder.
Trk kentinde mahalle etnik ve dini bir karaktere sahipti42. Sey
rek grlmesine karlk yeni bir yerleimin krulmasna da rast-
lanmaktayd. Barkan tarafndan yaynlanan onaltne yzyldan
bir belge bu sre ile ilgili bilgiler iermektedir.
Kibrisin fethinden sonraki dnemde Konya blgesinde, i bl
geleri Akdeniz kysna birletiren bir yol zerinde bulunan Sulta
niye ky nem kazanmt. Il.Selim ky byterek bir cami,
bir imaret, bir han, bir hamam, otuzdokuz dkkan ve iki deir
men yaptrd. Bu kyn ve yaplarnn bakm seksen drt tane
kyn halkna verildi. Buraya yerleen insanlar vergi de vermeye
ceklerdi. Kent halk gerler ve dier ky ve kasabalardan yer
leenlerden oluuyordu. Yakn zamanlara kadar Sultaniye kasa
basnda mahalle adlar o zamanki sosyal yapy anlatmaktadr;
airet, ky ya da kasaba adlardr43.
Erken Osmanl dneminde sradan bir evin gerek biimi konu
sunda kesin bir belgeye sahip deiliz. Ancak Trk evinin ilk biimi
nin balangtaki yerleimlerin mekanii ile ilikili olduu kuku
suzdur. Klasik biimiyle Hayatl Evin bu srecin doas ile son
derece uyumlu olduu grlmektedir. Osmanl dneminde Bat
Anadolunun evlerine ilikin gzlemler erken dnemlerdeki sradan
evlerin fazla ayrnts olmayan galerili evler olduklarm gsteriyor.
Yeni konut tr yeni Trk-Mslman toplum yapsnn zorunlu
luklarna yant vermek zere yava yava ortaya kmtr.
 TRKLER'N ANADOLU'YA YERLEMELER

Ondrtten onyedinci yzyla ok az belgelenen deiimler,

onyedi ve yirminci yzyllar arasndaki deiimlerden daha az
olmayabilir. Erken biimler yerel yap teknii uygulamalar
yznden yerel geleneklerin izlerini tamak zorundayddar. An
cak, tmyle farkl bir kltrel ve sosyal ortamda eski yap
dzenlerinin aynen srmesi beklenemezdi. Bu deiim antsal
mimari iin rahatlkla gsterilebilir: ondrdnc yzylda yerel
teknikler kullanlmaya devam ediliyordu, ve baz yapsal ve
dekoratif ayrntlar Bizans geleneklerinden alnmaydlar. Ancak
bir yzyl sonra Osmanl antsal mimarisi gelenei olumu ve;
tmyle farkllamtr.

Trk kenti kavramna bal olarak onaltmc yzylda Anado-

ludaki kentlerin nfuslarnn 5000i ok seyrek getii unutulma
maldr44. Yerleik Osmanllarn ger Trkler ile uzun sren
uralar ise iyi bilinmektedir.

Hayatl Evin gelime alan Osmanllarn ilk genileme dne

minde bat ve kuzeybat Anadolu ile dou Trakyamn kent mer
kezleri evresindeki blgelerdi: Bursa, Manisa, Amasya, Edirne
ve daha kk kentler. Bu slam ve Bat dnyalarnn buluma
noktalarmda gelien Bat Trk yani Osmanl kltrnn de ger
ek ifadesiydi.

44 Suraiya Faroqh, Towns and Tawnsmen af

Oltoman Anatolia, Cambridge 1984, s. 10.

37
 TRKLER'IN ANADOLU'YA YERLEMELER

Ondrtten onyedinci yzyla ok az belgelenen deiimler,

onyedi ve yirminci yzyllar arasndaki deiimlerden daha az
olmayabilir. Erken biimler yerel yap teknii uygulamalar
yznden yerel geleneklerin izlerini tamak zorundaydlar. An
cak, tmyle farkl bir kltrel ve sosyal ortamda eski yap
dzenlerinin aynen srmesi beklenemezdi. Bu deiim antsal
mimari iin rahatlkla gsterilebilir: ondrdnc yzylda yerel
teknikler kullanlmaya devam ediliyordu, ve baz yapsal ve
dekoratif ayrntlar Bizans geleneklerinden alnmaydlar. Ancak
bir yzyl sonra Osmanl antsal mimarisi gelenei olumu ve
tmyle farkllamtr.

Trk kenti kavramna bal olarak onaltnc yzylda Anado-

ludaki kentlerin nfuslarnn 5'000i ok seyrek getii unutulma
maldr44. Yerleik Osmanllarm ger Trkler ile uzun sren
uralar ise iyi bilinmektedir.

Hayatl Evin gelime alan Osmanllarm ilk genileme dne

minde bat ve kuzeybat Anadolu ile dou Trakyanm kent mer
kezleri evresindeki blgelerdi: Bursa, Manisa, Amasya, Edirne
ve daha kk kentler. Bu slam ve Bat dnyalarnn buluma
noktalarnda gelien Bat Trk yani Osmanl kltrnn de ger
ek ifadesiydi.

Suraiya Faroqhi, Towns and Tawnsmen of

Otlaman Anatolia, Cambridge 1984, s. 10.

37
HAYATLI EV
in evinin kkeni zerine, The Chinese
Repositary, cilf II, 1833, s, 194; szn
eden C A S Wlliams in Oufline of Chinese
Symbolism gndMotkes, 3. bask, New York
1976, s. 79.
38
Blm
Trk Evi'nin Kkenleri zerine Tezler
"Yeni bir evde btn bir gemi de
yafamaya gelir"
Gaston Bachelard, Mekann iiri
Klasik biimiyle Trk Hayatl Evi, Osmanl imparatorluunun
orta blgelerinde onbeinci yzyldan sonra ekillendi. Ancak,
daha nce grdmz gibi, eitli eleri Ortadounun eski
kltrlerinde vard. Birinci blmde anlatlan eski yresel gele
nekler arasnda yeni slup, konut mimarisinin daha sonraki tari
hinde nemli bir yer tutmaktadr. Yeni ev slubunun eski slup
larla, etkileiminin rnekleri Trkiyenin birok blgesinde ve eski
Osmanl topraklarnda hala varolan son derece smkretik fakat
pitoresk ev biimleri yaratmtr.
Trk evinin kkenlerine ilikin savlar snrl gzlem ve yeteri
kadar eletirel olmayan analizlerle ortaya srlmdr. Anadolu-
Trk mimarisindeki mimari biim ve dzenlerinin kkenine ili
kili herhangi bir savn nce yerel etkilerin, sonra slami ve Trk
tanm altodaki genel biim ve tekniklerin boyutlarn belirleme
si gerekir. Her ikisi de egemenlik kuran Trkler tarafndan
benimsenmi ve senteze sokulmulardr. Erken Anadolu-Trk
kltr sinkretistik bir kltrdr. Onbirinci yzyldan Osmanl
imparatorluunun birliini salamlatrd onaltne yzyla ka
dar ok sayda bileen Trk sentezine girmitir.
Anadoluda Trkleme ve Mslmanlama unsurlar Trk
gerler olduundan, Trk yazarlar evin kkeni iin nce ger
atalara, sonra da corafi kkene bakmlardr. Dolaysyla,
gerlerin dairesel adr yurf ve Trk konut mimarisindeki
biimlere benzeyen Orta Asya yap biimlerini prototipler olarak
d nm lerdir.
Ger konutunun en iyi rnei yurt, her zaman ilk referans
olmutur. Dier adr biimleri hibir zaman dairesel yurtun
mimari zelliklerine sahip olmamlardr. inli tarihilerin de ilk
in et ve tapmak rneklerinin dairesel adrdan geldiini savla
m olmalar ilgintir45. Ancak, in geleneinde grlen sreklili
e karn step gerlerinin kltrleri ile yerleik Anadolu Trkle
rinin kltrleri arasnda kkl bir ayrm bulunmaktadr. Trk
Hayatl Evi ile bir adr arasnda morfolojik bir iliki yoktur.
Yalnzca, birok yazarn altn izdii gibi, Trk odalarnn orga
nizasyonu ile adr ii arasnda kullanm benzerlikleri vardr.
Tk evi ve dairesel adr arasnda biimsel iliki olduu savnda-
HAYATLI EV

Blm ki t
Trl
yom
Trk Evi'nin Kkenleri zerine Tezler ad
gibi,
"Yeni bir evde btn bir gemi de indi,
yaamaya gelir" geli
Gaston Bachelard, Mekann iiri

in
ine
Klasik biimiyle Trk Hayatl Evi, Osmanl imparatorluunun tasa]
orta blgelerinde onbeinci yzyldan sonra ekillendi. Ancak, ya d
daha nce grdmz gibi, eitli eleri Ortadounun eski rin i
kltrlerinde vard. Birinci blmde anlatlan eski yresel gele kule
nekler arasnda yeni slup, konut mimarisinin daha somaki tari byi
hinde nemli bir yer tutmaktadr. Yeni ev slubunun eski slup ya d
larla etkileiminin rnekleri Trkiyenin birok blgesinde ve eski duv
Osmanl topraklarnda hala varolan son derece sinkretik fakat lerd<
pitoresk ev biimleri yaratmtr. ile a
in
Trk evinin kkenlerine ilikin savlar snrl gzlem ve yeteri lu m
kadar eletirel olmayan analizlerle ortaya srlmdr. Anadolu- tlm;
Trk mimarisindeki mimari biim ve dzenlerinin kkenine ili
kin herhangi bir savn nce yerel etkilerin, sonra slami ve Trk A
tanm altndaki genel biim ve tekniklerin boyutlarm belirleme birir
si gerekir. Her ikisi de egemenlik kuran Trkler tarafndan Orta
benimsenmi ve senteze sokulmulardr. Erken Anadolu-Trk ma
kltr sinkretistik bir kltrdr. Onbirinci yzyldan Osmanl da C
imparatorluunun birliini salamlatrd onaltnc yzyla ka beli
dar ok sayda bileen Trk sentezine girmitir. zord
Anadoluda Trkleme ve Mslmanlama unsurlar Trk evle
gerler olduundan, Trk yazarlar evin kkeni iin nce ger Asys
atalara, sonra da corafi kkene bakmlardr. Dolaysyla, ilp
gerlerin dairesel adr yu rt:ve Trk konut mimarisindeki yks
biimlere benzeyen Orta Asya yap biimlerini prototipler olarak kisi
dnmlerdir. bile
benz
Ger konutunun en iyi rnei yurt, her zaman ilk referans erke
olmutur. Dier adr biimleri hibir zaman dairesel yurtun
mimari zelliklerine sahip olmamlardr. inli tarihilerin de ilk
in ev ve tapmak rneklerinin dairesel adrdan geldiini savla T
m olmalar ilgintir45. Ancak, in geleneinde grlen sreklili ij& j
e karn step gerlerinin kltrleri ile yerleik Anadolu Trkle vun
rinin kltrleri arasnda kkl bir ayrm bulunmaktadr. Trk yap
Hayatl Evi ile bir adr arasnda morfolojik bir iliki yoktur. Top'
45 in evinin kkeni zerine, The Chinese
Repository, cilf II, 1833, s. 194; szn Yalnzca, birok yazarm altn izdii gibi, Trk odalarnn orga
eden C.A.S. VVilliams in Oufline of Chinese
nizasyonu ile adr ii arasnda kullanm benzerlikleri vardr.. kk
Symbolism and Motives, 3. bask, New York
1976, s. 19. Trk evi ve dairesel adr arasnda biimsel iliki olduu savnda- ve M
 TRK EVt'NlN KKENLER ZERNE TEZLER

ki temel yanlg, daha sonraki yllarn merkezi planl evlerinin

Trk ev biiminin temeli olduu dncesidir. Mekan organizas
yonunda, ilke olarak merkeziliin olduu dncesi hem dairesel
adrda hem de merkezi planl evde ortaktr. Ancak, greceimiz
gibi, bu yorum karmak bir tariheyi basit, izgisel bir evrime
indirgemekte ve Trk evinin ekirdei olan ak galerili evin
geliimini tmyle gzard etmektedir.

E. Esine gre Trk evinin kkeni Orta Asyadadr. Esin, eski

in kk geleneinin Orta Asya Uygur topraklarndaki sreklili
ine, bunun Ortaa Trk mimarisine ve son olarakda Trk evi
tasarmma^ geiine dikkat eker46. in tarihi yksek bir platform
1 zerinde ahap Hfe bulunan bir
ya da duvarlar zerine ykseltilmi kare ya da ha planl kkle
in kent ka p
rin aristokratik bir gelenek olduunu gstermektedir. Yksek
kuleler, ykseltilmi kkler ve zerinde ahap pavyonlar olan
byk kaplar bu gelenei srdrrler. Konyada Alaattin kk
ya da IU.Mehmetin Edirnedeki Cihammma Kk gibi yksek
duvarlar zerindeki antsal kkler, yalnzca minyatr ve resim
lerden bildiimiz Uygur kkleri, ya da baz Orta Asya yaplar
ile akraba yaplardr. Budist kltr dnyasnda bu tr pavyonlar
in geleneine balanabilirler. Ancak bu akrabalk erken Anado
lu mimari kltrnn bamsz bir bileeniydi ve bu kitapta anla
tlmaya allan Hayatl Evin douu ile de hibir ilikisi yoktur. ]4 fe n y K5fk-Rkonstrteyori;
(Ruban)
A. Arel de, ta duvarl bir zemin katnn zerinde ykiilen
birinci kat ile ev imgeleminin ger Trkler aracl ile tanan
Orta Asya geleneinin uzants olarak grmek eilimindedir. As
ma ev (fevkani ya da ykseltilmi ev) geleneinin yine Trk (ya
da Osmanl) e? kavram ile ilikili olduunu savlar47. Arelin
belirli gzlemleri doru olmakla birlikte sonularna katlmak
mordur. Ibn-HawkaPn belirttii gibi kerpi ve ahap Orta Asya
evlerinin temel malzemeleridir. Ancak Hayatl Ev gelenei Orta
Asya konut biimlerinin uzants deildir. Uygur kal bir ev de
il pavyondur. Daha sonra greceimiz gibi Trk Hayatl Evinin
yksek duvarlar zerinde kk gelenei ile hibir kavramsal ili 15 rr k a p faps^TsFoume-i
akayik-t t^urnsnie'cfen
kisi yoktur. Ykseltilmi kk ve basit Anadolu kyl evinin mfnyatQr^rnf-17, fizil
bileiminden Trk Hayatl Evi kmaz. Her iki gelenekte de buna
benzer bir plan biimi yoktur. Onyedinei yzylda Hayat Eyinift
erken rneklerinin beyt motifini aka sergileyen Yakn Dou
galeri evleri geleneine akrabal rahatlkla grlebilir.

Trk Hayat Evinin kkenini kule gelenei ile badatrmak
bir yanlgdr. Kule dncesi Trk evi kavramna yabanadr. Sa
vunma dncesi ile ilintili olan kule gelenei daha ok soylu
yaplarda grlr. Yukarda ad geen iki kule ve ve dierleri gibi
Topkap Saraynn Bab- Humayun tr amtsal girileri hep bu
gelenein rnekleridir. Ykseltilmi yaplar da zorunlu olarak
kk mimarisi ile ilintili deildirler. ok sayda kk, divanhane
ve merkezi planh bahe pavyonlar tek katl yaplardr.
E, Esin, "M. IX-XII Yzyt! Uygur Kklerinden
Safranbolu Ev Mimarisine Gelime", MWE&
6 (Nisfln l7)S|J^18:,
Esin 'Kalk' denen Uygur Kokieri'nden sz
eder. Fakat hu szc|n, Esin'in verdii
rneklere gre kkten ok bir taht anlam
tad sfeBOefeltr.. Demir'den bir kk
tasavvur edilemez. Bu biim, drt asli yne
evrilen cepheleri ile in kaynakldr. Erken
ttll Ev'in sadece bir cephesi vard.

39
HAYATLI EV

Buna karlk Arelin zemin kat zerinde bir piano nobile

oluumu sorusu yantlanmaldr. Zemin kat-Birinci kat kartl
ve yalnzca birinci katlarda grlen ana plan dzeni olgusu ak-
lanmaldr. Ancak bu tarihi olmaktan ok mimari ve ilevsel bir
sorundur. Mimarlk tarihinin balangcndan balayarak iki katl
evler vardr. Ankara evlerinin zemin katlarna,, evin aslnn yukar
da olduunu belirmek iin, ev alt denir. stanbul evleri iin bile
Dallaway zemin katlarn sokan devam olduklarm soylmi4^
Bu gzlemin nemi sokak ve ev arasndaki ilikiyi tarttmzda
daha iyi anlalacaktr. Giri katlar gerekten de avlu ve bahenin
evin iindeki devam gibiydiler. Herbirinn kendine zg evsel, i
levleri bulunmaktayd. Trk evinin geliiminde birinci katlarn
nemi gnlk ev ilerinin niteliine bal olarak aklanabilir; yar
krsal etkinlikler ve Trk yerleimlerinin genellikle yamalarda
olmas. Ayrca: Trk ncesi anonim geleneklerin de etkisi birinci
katn asl oturma kat olmasn gerekli klm olmaldr.

Birinci katn piano nobile olarak gelimesi olaslkla Trk ko

nut biiminin tarihesinde yeni bir aamay oluturmaktadr.
Onaltnc yzylda Istanblu Ziyaret eden gezginler genellikle tek
katl evler betimlemilerdir. Osmanl bakenti ve dier bykta-
ra merkezleri temelde tek katl evlerden olumaktayd. ttilelct,
de ift katl evlere kar nyargl olduklar dnldnde g
er kkenli Trklerin de byle eilimleri olabilecei dnlebi
lir. Bu eilim olaslkla onaltnc yzyln ortalarnda zgn bir
Trk-Mam kent yaam olumaya balayncaya kadar srm
olmaldr. Bat Anadoluda ift katl evin gelimesi Timur devrinin
ertesinde balam olabilir. zel bir oturma kat olarak birinci
kat bir zenginlik gstergesi olmu olmaldr.

imparatorluun onaltnc yzylda glenmesi ve yerlemesi ile

zenginliin artt, eitli krsal nitelikli 'ev ilerinin yapld hiz
met mekanlarnn yaama blmlerinden ayrld anlalmakta
dr. Dolays ile mutfan, ahrlarn, kilerin, odunluklarn, kme
sin, tuvaletlerin, kuyu ve emenin bulunduu bahe seviyesi
yaama, yeme ime ve uyuma mekanlarndan ayrlm oluyordu.
Bu dzenlemenin savunma nitelikli olduu sylenemez. Byk
ak bir hayatn varl bu yorumu engellemektedir.

Merkezi plan dncesi de Trk evi kavramna yabanc idi.

Dallaway, ConsfanHnople Ancient and
Modern, London 1797, s. 72.
Onyedinci ya da onsekizinci yzyl Hayat Evleri ile onbeinci
yzyla ait stanbuldaki inili Kk arasnda kavramsal farkl
lklar bulunmaktadr. inili Kk, cephe boyunca uzanan eyvanl
galerisine ramen drt cepheli ve merkezi planl zarif bir yapdr.
Dou slam dnyasndan ithal edilmitir. Hayatl Ev ise yeni bir
kavram, bir sentezdir. Ge onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllar
dan nce merkezi planl evler gremiyoruz.
stanbulda sarayllarn kklerinin ve Avrupa mimarisinin etkisi
ile simetrik zmler ortaya km, merkezi planlar benimsenmeye

40
 TRK EV'NN KKENLER ZERNE TEZLER

balanmtr. O zaman bile en yaygn planlar karnyark denilen tek

bir eksen zerinde simetrik, ortadan blnm planlard.

Merkez temelli Trk evi kavram, daha ok Eldem ve Aksoy

tarafndan savunulmutur. Aksoy tezinde Trk e?i kavramna
ilikin genel kuramlar gelitirmitir49. zerinde ok durmamakla
birlikte, Anadolu Trk ev biimlerinin Hitit ve Yunan ev gele
neklerinden etkilendiini avlamtr. Ancak deiik dnemlerden
toplanan bu verilere sinkronik yaklam, deerlendirmelerine ok
net olmayan, abartl bir boyut katmaktadr, iklimsel analizleri
yeterli deildir. nk Hayatl Evin biimlenmesinde iklim ar
lkl rol oynamamaktadr. iklim blgesinden szetmekle bir
likte Gneydou yresinin tarihi kkenini ve nemli farkllklar-
n gzard etmekte, Trk evi geleneini ve uzantsn Trkiye
Cumhuriyetinin bugnk snrlar iine kapatmaktadr.

Btn bu iklim blgelerinde Aksoy ayn tasarm kavramn

bulmaktadr. Bu kavram a bgeschlossenheit ya da kapallk,
ie dnklktr dr. Bu zelliin slami rnekleri ile ilgisi olma
d ve Trklerin kendilerine zg bir evre yaratma abalarnn
rn olduu eklinde, bu kitapta savunulan gre, Aksoy
katlmamaktadr. Aksoya gre slam dnyasndaki btn avlu
evleri ie dnklk kavramnn sonulardr, ve Trk evi de bu
snfa girer. Ayrca Yunan ve Roma evleri de ayn karaktere
sahiptir. Oysa birok konut geleneinin en temel &elMerini
oluturan nitelik olmakla birlikte Hayatl Evi biimlendiren bir
ilke olmamtr.

Aksoy, gerlerin srekli dolamalar nedeniyle merkezi salon

lu Trk evlerinin tasarmlarnda da ifade edilen soyut bir i me
kan kavram yarattklarn dnmektedir. adrlarn ierisinde
ve merkezi salonlarda Aksoy, ie dnklk iin neredeyse mistik
bir drt grmektedir. Bu gre katlmak zordur. nk Orta
dou tarihi hem teknik olarak, hem de simgesel olarak yurt ben
zeri ie dnk yap kavramlar snfna (hem biim hem de simge
sel olarak) girmeyecek kadar gelimi merkezi yap rnekleri ile
doludur. Yar-ak galerisi ile Trk evi bu kategoride dnl'-
mez.

Arelin ykseltilmi kk grne Aksoy gerlerin doaya

duyduklar sayg ile yant verir; bunu doal zemine gre yksel
tilmi birinci katta yaayarak yapmaktadrlar.

Bu savlarla ilgili temel yntemsel yanllk, nce zdeksel geli

mesi ve dnmlerini analiz etmeden bir kavram (Trk evi)
tanmlamalardr. Kronolojik olmayan bir yaklam ve eldeki veri
leri gard etmeleri nedeniyle yanl sonulara ulamlardr. Trk
evi, harem ve selamlk gibi klieler ve modern Trkiyenin snrlar - E. Aksoy, "Qrto Mekan, Trk Mimarisinde
Temel Kurulu Prensibi", Mimarlk ve Sanat,
nn corafi ereve olarak alnmas kargaa yaratmaktadr. Nr, 7-8, stanbul 1963. ss. 39-P1

41
 Eldem, Trk evi ile ilgili almalara en nemli katklar yapa
rak bu alanda genel inceleme iin belgesel temelleri oluturmu ve
aratrmalar ile Trk evi kavramnn geliiminin anahatlarn iz
mitir. Fakat Eldemin almalar Trk evinin tarihi boyutlarn
dan ok tipolojik boyutlar zerinde durmaktadr.

Genel anlamda, uzakdou geleneklerinin etkileri yok sayla

maz. Bunlar Orta Asya ya da in, Budist ya da slam olabilir. An
cak daha nce szedildii gibi Hayatl Evin en nemli ve srarl
plan tipolojisinin, Yakndou ve Anadolunun daha eski mimari
kltrleri ile yakndan ilikisi aklar.

T-eklinde bir yar-ak mekan ilkel bir mimari biim dzeni,

bir arketip olarak kabul edilir. Scak iklimlere uygun bir dzenle
me olduu anlalmaktadr. Bu biim hem ok eskidir, hem de
kltrleraras bir karaktere sahiptir. Son derece esnek olduun
dan, simetrik ya da asimetrik her eit plan ile kullanlabilir.

Yzyllar boyunca bu biimin ok sayda trevi olmu, sosyal

gelenekler, yerel teknikler ve iklim koullar birok blgesel var
yasyonun domasna neden olmutur. Irak, Iran ve Trk evleri
arasndaki akrabalk yadsmamad gibi Hitit, Yunan, Part ve Sa
lan! ncelleri de gzard edilememektedir.

Erken Trk konut mimarisinde beyt' motifinin kullanm saray

etkilerine dayandrlabilir. Abbasi egemenlerinin saray gelenei di
er Mslman egemenler iin rnek oluturmutur. Artuklular ve
Seluklular gibi Anadolunun Trk egemenleri iin Badat yksek
sanat ve kltrn kaynayd. Bu gelenee verilen simgesel nem
soylu konutlar aracl ile anonim gelenee yansm olmaldr.

Gneydou blgesel mimarisi ile klasik Trk Hayatl E?i ara

sndaki biimsel iliki bu kapsamda ele alnmaldr. Kuzey Mezo
potamya, Gneydou Anadolu ve Suriyede topraktan az yksel
tilmi giri katlar ana kat olarak kullanlmaktadr. Bu evlerde
avluya alan eyvan, onunla beraber bir btn oluturur. Bu da
ha eski eyvan-avlu bileimlerine benzemekte, ilevsel ve yaayan
bir btnsellik 'oluturmaktadr. Bu avlularn ilevi klasik Trk
evlerinin baheleri ile ayn deildir. Diyarbakrda skender Paa
kona gibi yaplarda grdmz gibi, daha ok trensel avlu
lardr. Bu evlerde avlu merkezi ak hol ileyi grmektedir. Mut
faklar ve servis alanlar ayr birimler olarak dzenlenmilerdir. Bu
dzen, ak avlunun gerekte evin merkezi olduu eski Mezopo
tamya Islami geleneinin srdn gstermektedir. Bu kapsam
da kullanlan terminoloji de aydnlatcdr. Diyarbakrda ey-
van(planimetrik olarak) ev ortas iken Trk evinde Hayat (ya da
Mezopotamya rneinde tarma)a eyvan adi verilir.

M. Cer asi, Osmanl evini (sic!) Bizans ve dier komu blge

 TRK EVt'NlN KKENLER ZERNE TEZLER

lerinkinden ayran ; ana ge sayar: Birincisi, kentsel bir boluk

olarak duvarlarla evrili bahe, kincisi, tam olarak geometrik
odalarn serbest ilikisi, ve ncs, ahap yap. Cerasiye gre
bahe ve ev arasndaki; kompozisyon btnl ne Yunan ne de
Akdenizlidir, daha ok Hellenistik lint, Daya ve Macar yer
leimleri, Makedonya krsal evleri ya da Karadeniz kys gelenek
leridir-50. Ne var ki bu yargda evre gelenekleriyle ilikiler belir
sizdir, ve tarihi olarak kantlanamaz.

Ger adr ile Trk Evi ilikisi Tartmasna bir Arasz

Ger adr ve gelimi Trk evi arasndaki iliki tartmal

olduuna gre Hayatl Evin tarihi geliimine gemede bu konuya
k tutmak yararl olacakttf.

Gerlerin yerleme srecinin balangcnda adrlar ve evler

kukusuz birlikte varolmulardr. Orta Asya, Afganistan ve baka
yerlerde toprak aalarna hizmet etmek iin gelen gerlerin
adrlarn duvarlarla evrili bo alanlara kurduklar hala grle
bilir. bn-Batuta Anadoluda gederken Trk gerlerinin Farsa-
dan gelen bir szck olan kargah51 adl yurtlar vard, ve birka
yzyl sonra, Osmanl sultanlar Boaziindeki yazlk baheleri
zerine hala geni ve iyi tasarlanm adrlar kurmaktaydlar.

Tek bir mekandan oluan btn ilkel ev birimleri, benzer evre

sel ve yaamsal koullara sahip olmalar nedeniyle, adrlarla doal
bir benzerlik gsterirler. Tarihi veriler adr ve kulbenin benzer
yerleme dzenine sahip olduklarm ve birbirleri ile yer deitirebil
diklerini gstermektedir. in kaynaklar Trkler ve Moollarn
hasrlarla kapl kulubelerde ya da arabalar zerine kurulmu adr
larda yaadklarm yazar. Phillips, yuvarlak adrn steplerde kulla
nlmak iin ortaya kmadm, balangta Kuzey Asya ve Kuzey
Amerikadaki yerlilerin kulland 'tipi', ya da 'vigvam'tr, adrla
ra benzediini belirtmektedir. Biraz ykseltmek ve salamlk, ver
mek iin altma duvar rldn de eklemektedir52. 15 ft - Plan ve kesit

Ger adr gelenei ile sonraki konut mimarisi kavram ara

sndaki sreklilik sav arln Trk hkmdarlarn yerleik
yaama getikten sonra bile adr yaamna verdikleri nemden
almaktadr. Gerekten de Karahanllar, Gazneliler, Seluklular,
Timurlular, Memlukler ve Osmanllar gibi byk Trk slalerinin
mensuplar, eski ger gelenei olan byk adrlarda oturma
geleneini yalnzca ordugahlarda deil, gnlk yaamlarnda da
srdrdler. Sultanlarn onsekizinci yzyla kadar sren adr
yaamlarna ilikin pek ok tarihi belge bulunmaktadr.
Dernschwamm Sultanm Amasyadaki byk adrm betimle
mektedir53. Covelin 1675te Edirnede bir bayramda gsterdii
M. Cerasi, Ut Citt del Levante., G A ?
urbana e architeffura sotto gli ottomani ne!
secali XVIII-S Milano 1986, s. 1&5.
Ibn Batuta, Voyages, cilt II, ed. Maspero,
Paris 1982, s. 166
E. D. Phillips, TheMoagls, Lonaon 1969, s.
H. Demschwamm, Tagebuch emer Reise
nach Konsiantinopel una Kleinasien (1553-
55), ed. Franz Babir.ger, Mnchen-Leipzig,
1923, yeniden basm, 1984, s. 210.

43
HAYATLI EV

IV.Mehmet ve maiyeti resmi, ssl Osmanl adrlarna iyi bir

rnektir54. Rycault Davutpaadaki kampta Sultanm adrn
yle anlatr: adrn duvarlar iinde saraya ait pek ok alma
odalar, hizmetiler iin odalar, ve kkler bulunmaktayd . Bu
ordugahlar iinde her eit adrn bulunduu, evrelerinde doku-
malarla yaplm duvarlar bulunan geni bir alan kapsyordu.

A.Gallandda 1672de Ota Hmayunu aadaki gibi anlat-

maktadr: Bu emperval bir daire. Deiik biimlerde farkl
adrdan oluuyor. adrba diye adlandrlan, onalt yaldzl ve
ssl stun zerinde duran dikdrtgen bir giri hol. Giri tara
fnda iki stun bulunmasna karlk ieriye doru sralanan kar-
lkl yedi stun bir ihtiam duygusu yaratyor. Stunlarn aras
drt ayak ve adrn genilii 25-30 ayak kadar. Yerde krmz bir
hal serilmi. Altn ve gm renkli ipliklerle ||enni| tavann
kenarlarndan zerinde yazlar bulunan ssl perdeler sarkyor.
Yine perdeye benzeyen ipek duvarlar ise tavan gibi sslemeli. Da
ha sonra girilen mekan 12 metre kadar yksek ve ortasnda yal
nzca bir direk bulunuyor. Birincisi gibi buras da son derece ss
l. nc blm, birok direin tad tonoz biiminde tavanl
daha uzun bir adr. Direklerin birbirlerine kemer eklinde ileme
li kumalarla baland grlyor. Bu adr da dierleri gibi ar
derecede ssl. adrn dars krmz ve yeil ipekten yaplm.
Direklerifi. tepelerinde de elma gibi yuvarlak tepelikler bulunuyor.
adrn birbuuk ylda 120,000 kurua tamamland sylem-
yor . Gallandn betimlemeleri sarayn adrclarnn bir saray
atmosferi yaratmak iin epeyce ahtMarm gstermektedir55.

Osmanl sultanlarnn seferler srasnda kullandklar adrlarn

minyatrlerden anlalabildii kadaryla, ok byk ve yapsal
olarak karmak olmadklar sylenebilir. Karmak adrlarn da
ha ok ger ahkanlklarnn ok daha gl korunduu ve boz
17 Pekin de kyz Tapna Plan krla ilikilerin hala simbiyotik olduu dou Trk topraklarna
has bir zellik olduu sylenebilir. Hkmdar adrlar betimle
melerine en iyi rneklerden biri Clavionun Semerkant yaknlarn
da Timurun kamp-sarayn anlatmasdr56.

Clavionun anlatmna gre Timurun trensel adr Pekinde

bulunan Cennet Tapmann yapsna son derece benzemektedir.
^ J. Covel-MS. Dary, British Museum, Add, Trenler iin yaplan geici adrlarn baz kk yaplarna benze
22,912 J. Covel was aftached to the English diklerini de bilmekteyiz. 1720de olunun snnet trenleri iin
Embassy in stanbul, Szn eden: Nutku,
O., IV. Mehmed'in Edime enlii, Ankara
hazrlanan III.Ahmetin sayeban (geici adr ats) Vehbinin
1972, ekil. 7. Surnamesinde anlatlmaktadr. Bu, kumatan adrvari bir rts
A. Galland, Antoine Galland, stanbul'a ait
Gnlk Hatralar 1672-1673, ed. by Cb.
olan ykseltilmi bir platformdu. Levninin minyatrnden
Schefer, eviren: N.S. rik, Ankara i 949, anlald kadar ile dikdrtgen eklindeydi.
s. 74 vd.
Ruy Gonzales de Clavijo, Embassy to
Tamerlarie, ed. Guy Le Strnge, London Surnamedeld baka bir minyatrde de ortadaki Sultann b&lml-
1928. Trke'ye eviren: O. R. Dorul, nn bir balkonu olduu, yanlarda da maiyeti iin ayr odalar bulun
Timur Devrinde Semerkande Seyahat, stan
bul 1976, s. 147vd. duu grlmektedir. Bu geici sultan blmnn saraylarda, camiler-

44
 TRK EVt'NlN KKENLER ZERNE TEZLER
de ve musallalarda grlen klasik maksure motiflerinin tm zellikle
rine sahip olmas ilgi ekicidir. Bu l ge, yani yan odalarla evrili
eyvan ya da kubbeli oda, politik g simgelemini iinde barndran
Mslman mimarisinde evrensel bir biim dzenidir. Esin kayna
nn adr olmad da buradan aka grlebilmekledir57.
adr biimlerinin mimaride benimsenmesi ekici bir nerme
olmakla birlikte onsekizinci yzyl merkezi planl evlerinin ya da
kklerinin zarif mimarilerini bu kaynakta aramak olas deil
dir-58. Ancak bu gzlem ger sonras yerleimler zerindeki ger
etkisini yadsmak anlamna gelmemelidir. Fiziksel ortamn ekil-
lendirilmesine ynelik ger davran uzun zaman srmtr.
adr yaam ve yerleik yaam arasndaki etkileim tek tek
odalarn denmesine ve mekansal dzenlemelerine yansmtr.
Trk Hayatl Evinin klasik biiminde bir odann kullanm
kavramm belirleyen davran, daha ilerde greceimiz gibi, adr
yaamndan biimsel ve organizasyonel uzantlar tamaktadr.
Yar-ak galeriye dorudan alan bu odalarda kn yaanacak
skntlara ancak adrda yaamaya alm insanlar tarafndan
yaratlan bu gelenek iinde katlanlabilirdi59.
57 Surnam e-i Vehbi, Topkapt Saray
Kiphsrtssi, A3S9&171 S.
E; Esin, "An Ejghtentf Century 'l' viev/ed
in the line of the developmenf of reiated
forms n Tufksj arfehitseians*,.: A tfi del
Secondo Congresso Internazionale d i Arfe
Turco (Venezia, 1963), Napoli 1965, ss.
83-112.
rnek iin bak: Haroid Battersby, "A Survey
of Uzbek Settlemenf with Regard ta Some
Economic and Shelter Changes in Khwar:zm
(Khiva Oasis) North to the Delt of the Anu
Derya frsed on Russin Etnographic
ftepafte, Tarih Arfthrmlan D ergisi,
W 1 H 3 ,s s . \7-m . '
il;IV. Mehmet'in Ordugah
O /ehbi-Surnam e)
HAYATLI EV
Timur'un adrnda drt merkezi ve 12 ev
re stunu vard. Bu Pekin'deki Gkyz Ta
pna le ayndr.
adr mimarisinin mimariye etkisi sav tersine evrilmelidir. Ev biimi
adr tasarmndan etkilenmemiti fakat yerleik dnemde adrlarn tasar
m, zellikle hkmdar adrlarnn tasarm, hkmdar kklerinin tasar
mndan etkilenmitir. Kumalarla, saraylarn atmosferi yaratlmaya all
mtr. Bu gelenein snflardaki gersi eilimlerin sonucu olduu sylene
bilir. Buna benzer bir davran erken Arap Halifelerinin kent saraytan
l atolarm yelemeleridir. Trk hkmdarlarnn kendilerinin de savaa
gitmelerinin bunda edas olduu da sylenebilir. Dolaysyla saray yaant
snn kolaylklar ve eyalar sultann gezgin ftpjnna da tanmtr.:
Ge dnemlerin karmak adr mimarisinin kaynaklar arasiffiia ta
ve ahap mimarisi de bulunmaktayd. adr yapsal nedenlerle simetrik
hatta merkezi olmak zorunda buluttduiundn merkezi planl yaplarla
benzerliine de amamak gerekir60. Tanmaz ahap ya da ta bir yap
dan tanabilir ve geici bir adr yapma geilirken nemli simgesel
elerin ve saray konforunun adra tanmasna allmtr.
adr ile ta ya da ahap mimari arasndaki etkileim aadaki e
mada grld ekilde anlatlabilir:
Konut Ger
Mimarisi adr
Saray Askeri,
Mimarisi | Ordugahlar
Hkmdar
adrlar
Mimarisi
Kkenler zerine Son Szler
Kken sorunsal biim dzenleri arasndaki rastlantsal ilikileri sap
tamak deildir. Yzyllar iinde sren kapsamsal bir sreklilik ve tarihi
' gereklerle dorudan ilintili gelimelere ait i tutarllk, onyedinci yzyl
da bir Bat Anadolu evinin douuna ilikin kabul edilebilir bir ipucu
verebilir. Soy aacnn zerine trmanmamz gerekmemektedir. Ancak
onnc yzyldan balayarak Trk Hayatl Evinin klasik'eklini, W
duu gerek koullar saptamaya almak zorundayz. Bununla birlikte
bitnbu tartmalar srasnda baz restitsyonlar dnda eldeki rnekle
rin son iki yzyla ait olduklarm unutulmamaldr.
Hayatl evin tipolojik trlerinin pek ouna Anadolunun her kasaba
ve kynde rastlayabilmekle birlikte, Trk evi denen kapal plann en
gelimi rneklerine,, onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllardaki fizyono
misi ile asl stanbulda rastlanr. Bu son aamada Hayatl Ev deneyimle
rine dayanan zgn bir fizyonomi sergilemekle birlikte, Yakmdounun
eski geleneklerinin izlerini saptamak olanakszlar.
 Blm Drt

Hayatl Ev'in Evrimi

Hayatl Evin tarihi ve corafi dalm Osmanl mparatorluu

nun erken tarihine tekabl eder. Hayatl Evin uzrn mrl stan
dart polopsn gznne alrsak Trk toplumunun gemiteki
gereksinimlerine yant verdiini syleyebiliriz. Anadolu ve Balkan
larda Trk fetihlerinin ilk yzyllarnda, sradan ev biimine ilikin
bilgi verebilecek arkeolojik veriler ne yazk ki pek azdr. Pein gibi
Gneybat Anadoluda bulunan ve fiziksel evreye ilikin genel bil
giler salayan kazlarda bile evlerin yalnzca temelleri kalmtr.
Onyedinci yzyldan nce ahap mimari rneklerine rastlanma-
makla birlikte Kastamonuda Kasaba kyndeki Mehmet Bey Ca
mii {13 6) w Beyehir Byk Camii (1402) gibi dier ahap yap
lardan ortaadaki ahap yap iiliinin kalitesine ilikin bilgiler
edinebiliyoruz. Minber, kap, kepenk gibi mimari eler ahap ii
liinin stn dzeyine tanklk ediyorlar.

Tarihi bilgeler onaltnc yzylda gelimi bir konut mimarisi

nin varlna iaret ediyorsa da bir Trk kasabasnn fizyonomisi
ni. ya da sradan bir evin biiminin rekonstrksiyonu ancak var
saymlara dayanarak yaplabilir. Ev biiminin douunda etkili
olmu olan toplum ve kullanc istekleri, prototipler ve grnt
ler, sosyo-ekonomik parametreler zerlerinde fazla bilgimiz
olmayan belirsiz elerdir. Hayatl Evin gelime dnemi onn-
c ve onaltnc yzyllar arasnda olmakla birlikte yava geliimi
nin aamalar kolaylkla aklanamamaktadr.

Yeni konut biiminin gelimesinde arac olan kentliler, sultan

lar, ve emirlerden balayarak, doulu danmanlar, tccarlar,
mslmanl kabul etmi ya da etmemi Hristiyanlar ve Dou
slam lkelerinden yeni fetih lkesine genler asker ve tarikat
ehli gruplard. Konya Kk, Edirne Cihannuma Kk, ya da
Istanbuldaki inili Kk gibi sultani, antsal modeller dou top
raklarndan, Iran ya da Orta Asyadan ithal edilmilerdi. Yerel
yap malzemeleri ve teknikler yerli ustalar tarafmdan uygulan
yordu. Zengin insanlarm konutlar genellikle sultan ve emirlerin
evlerinden esinlenirdi.

insanlarn srekli yer deitirmeleri, yeni yerleimlerin geli

mesi ve deif!k geleneklerin anlar yeni konut biimiBS
douunda etken oldular. Odann adr ierisine benzer bir ekil
de dzenlenmesi, ya da odann gerletirilmesi ve son biimini
bulmas olgusu, konut topolojisindeki genel biim dzeninden
HAYATLI EV
Tokprlizade, Tercme-i akayiki-i
Numaniye, Topkap Saray Mzesi, Ms. H.
1263.
& Anonim, Fafih Mehmet II Vakfiyeleri, Ankara
1938. Yaymlayan: Vakflar Genel
MdrlD.
^3 Beyt 'szc ev anlamna geiir. Beyt-i sfli
tek katl m, Beyt-i ulvi iki katl ev. Bak: O.
Ergin, Fatih mareti Vakfiyesi, stanbul
1945, s. 25.
48
bamsz bir sre olmaldr. ok sayda bileen yava yava
ayklanm ve yerleen gerlerin ve mslman kentlinin tercihle
rine gre giderek yeni bir senteze ulalmtr.
Onbeinci yzyldan sonra kentler eski merkezlerinin dnda
bymeye baladlar, ve gerler sur dnda mahalleler olutur-
duylar. Yeni yerleenlerin ortama uymalar ve yeni bir konut tar
znn simbiyotik geliimi, slamiyetin erken dnemlerinde pek
ok kez grdmz ekilde gereklemi olmaldr. Suriye ve
Mezopotamyann Araplar tarafndan fethi, Seluklularm Mave-
rannehri, Iran ve Anadoluyu elegeirmeleri yine Hindistann
Trkler tarafndan fethi benzer mekanizmalar ieren kentleme
srelerine yolamtr. Anadolu topraklarnda da birka yzyl
lk bir kuluka devresinden sonra, yeni Trk toplumu kendi ko
nut kavram ve slubunu yaratmtr.
Trk Hayatl Evinin douu ve geliiminde yantlanmas en g
soru onikinci ve onnc yzyldaki kent evlerinin biimlerine
ilikin olandr. Yukarda da vurguland gibi, az sayda Seluklu
saray ve baz arkeolojik bulgularn ortaya kt kazlar dnda
bu dnemin konut mimarisine ait bilgiler ok snrldr. Minyatr
ler gibi grsel aralarn da, ounlukla en erken onbeinci yzyln
sonlarndan balayarak ortaya ktklar gznne alnrsa, pek
yardmc olamayacaklar anlalr. En nemli bi dizi minyatr, ba
sit standart tip evleri gsteren Nasuh-el-Matraki tarafndan onal-
tmc yzyln ilk yarsmda yaplm minyatrlerdir. Bunlarda yal
nzca M arm ara blgesi evleri kiremitlidir. Ancak evlerin biimleri
ilk yaayan rneklerinde grdmz tipolojiden olduka farkl
dr. Onaltne yzyln ikinci yarsnda yazlan Hnemamede baz
hkmdar kklerinin basit izimleri bulunmaktadr. Yalnzca
Nakinin onyedinci yzyln ikinci yarsnda yazlan Tercme-i
akayk-i Numaniye iin yapt baz resimlerde ahap kaplamalar,
cumbalar ve ba pencereleri gibi Trk anonim mimarisinin nemli
eleri grlmektedir61.
Fiziksel veri eksiklii gelimenin ilk aamalarnn tarihini yaz
may zorlatrmakla birlikte vakfiyeler , mahkeme kaytlar ve
imparatorluk Divan hkmleri gibi belgelerdeki bilgilerden ge
nel yarglara ulalabilmektedir.
II.Mehmetin vakfiyesi, Istanbulda Sultan tarafndan vakfedi
len btn yaplar belirtmekte, bakentin konut mimarisi ile ilgili
baz bilgileri vermektedir62. Evlerin ou (menzil olarak adland
rlmaktadrlar) beyt-i sfli denilen tek katl evlerdir, iki katl ev
ler bir giri kat bir de st kattan (beyt-i ulvi) olumaktadrlar.
Sultanm bile kentte katl bir eve sahip olmad anlalmakta
dr. Evlerin ou dizidir(tnuttasl). Bazlar duvarlarla evrilmitir
(Arapa tahfiften gelen muhavvata). Evlerin atlarnda.gurfe
ad verilen balkonlar vardr (^Lhtuin)^- Vakfiyede evlerin yap
 HAYATLI EV'IN EVRlMl

i Ev minyatr ayrnts, 17. Yzyl (Tercme-/ akayk- Numaniye'deri)

49
HAYATLI EV
64 Bak: Ahmet Refik Alhnay, Onaltne Asrda
stanbul Hayat, 2. bask: stanbul 1935, s.
58 vd. Karasurlar yaknndaki evler moloz
tala yaplmt. Tuladan kirpi saaklar
vard.
A. R. Altnay, Hicri nikinci Asrda stanbul
Hayati (1100-1200), stanbul 1930, s, 21.
6u divan kararnn uygulanamad grl
mektedir. Bak: belge no: 32.
66 A Arel, a.g.e. s. 65.
50
malzemeleri ve tekniklerinden szedilmemektedir, Ancak yabanc
gezginlerin gzlemlerinden yap malzemesinin kerpi ya da moloz
ta, at ve demenin ise ahap olduunu anlyoruz. Darya
uzanan gurfe gibi elerin de ahaptan ina edildii anlalyor,
Onaltne yzyldan baz divan kaytlatma gre yetkililer b
yk saaklara izin vermemek ve yerlerine kirpi ad verilen tula
korniler koyulmasndan sorumlu tutulmulardr64. Ahap bir
duvar tula kornile bitemeyeceine gre ok sayda evin kargir
olduu anlalmaktadr. Ahap yaplar daha ok onaltne yzyl
sonu ve onyedinci yzylda yaygnlam olmaldr.
1660 ylnda kentin byk blmn yokeden yangndan son
ra Divan ahap yaplarn yaplmasn yasaklamt65. Bu da o
srada yaplarn byk ksmnn ahap olduunu gstermektedir.
Byk saaklar ve ahniinlerin (cumba) yaygn bir ekilde kulla
nldklar anlalmaktadr.
Erken yzyllarda stanbulun konut mimarisinde Anadolu
kentlerine gre farkl bir zellik sra evlerin varldr. Bu zellik
olaslkla Bizans dnemi kent dokusunun devam olarak deer
lendirilmelidir. Bakentte deiik bir ev tipolojisi gelimi olabilir.
Tarada Hayatl Ev hala en yaygn tr iken Istanbulda i sofal
planlar ve ssl cepheler ortaya km olabilir. Bu mimarinin
grn ancak varsaymlara dayanr. Sultanlarn nemli konut
lar iin Batl ziyaretilerin gravrleri temel biimler konusunda
fikir veremektedir. Onaltne yzyl Istanbulunun Avrupallarca
yaplan gravrleri onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllardan fark
l bir kent grnts oluturmaktadrlar.
Hayatl Evin geliimi asndan tara rnekleri bakentte gr
dklerimizden daha yararldr. Arel 1559 ylnda yazlm bir
mahkeme tutananda bir iftliin yaplar iin yle dendiini
belirtmektedir; ...iftlikte drt adet beyt-i sfli (moloz ya da
kerpiten yaplm tek katl evler), tahl ambarlar, iki ardak, bir
kiler, ve mutfak ayrca iki sofa, bir samanlk, drt ahr, bir frn
ve birna?si ile bir atma ev bulunmaktadr...66 .
Ev kompleksi kavram bu rnekte aka ortaya kmaktadr.
Hizmetler farkl yaplardadrlar. Basit yaplar kerpi, molozdan
yaplmlardr. Asl ev atma yani ahaptr. En belirgin eyalar
sedirler olduuna gre, sofalarn biimini bilememekle birlikte
evin iki katl bir Hayatl Ev olduu sylenebilir.
A.Yavuz onyedinci yzyldan Ankara evlerinin satlarn ie
ren kad kaytlarnn bir zetini yaynlamtr. Bir evi oluturan te
mel eler kaytlarda u ekilde belirtilmektedir: mahuta-i hariciye
(d alan), mahuta-i dahiliye (i alan), hayat (Ankarada avlu yeri
ne kullanlmaktayd ve olaslkla eve en yakn ak alan tammla-
 HAYATLI EVN EVRlMl

maktayd), baheler, hadika(mtjva. baheleri), aalar, kuyu, bah

e iti, eme, sofa (i hol), Ankarada sayegan ad verilen yar-
aik galeri (hayat yerine), rtme (hayatn zerinde bir saak),
ocakl bir k odas (tabhane), haremlik ve selamlk arasnda son
ralar mabeyn ad verilen harem odas, erkek misafir odas (divan
hane), kk, sokaa doru uzanm cumba (abnm), adalarn
altmda, giri katmda ak bir blme (oda alu), mutfak, kiler, mah
zen, kenef, ahr, samanlk odunluk ve atelyeler.

Bu, gelimi bir Hayatl Evin btn elerini ieren byk bir
programdr. Kk ya da sradan evlere ait deildir. Kaytlardaki
evlerin ounun iki ya da odalar bulunmaktayd. Belki de i
ve d alanlar ile byk konaklarn sahipleri zengin ynl kuma
(sof) tccarlaryd.

iki ana ge oda ve sayegan (hayat), hem giri katmda (tahtan)

hem de birinci kattadrlar {ievkanty. Hayat herzamanki gibi iki
katl bir galeri olabilir. Evlerin de tek katil ya da ift katl olduk
lar anlalmaktadr67.

Trk kltrnn zdeksel boyutlar ne yazk ki tarihiler a

sndan ok yelenen bir konu olmam, bu konuda pek az belge
yaymlanmtr. rseven 1920lerde yz yandan byk evlere s
tanbulda pek seyrek rastlandn belirtmitir. Dolays ile fizik
sel evrenin ayrntl bir incelemesi iin kaynak belgelerin ortaya
karlmas gerekmektedir, Fakat erken dnemplan dzenlerinin
kesinlikle dou modellerini artrd yinelenmelidir. Ancak
uzun dnemde ithal grntler ve yerel biimlerden yeni bir s
lup domutur. Antsal mimarinin geliimi ile ilgili olarak ayn
mekanizmay gzlemlemekteyiz. Bylece btnl iinde deer
lendirildiinde, fiziksel evrenin gelimesi toplumun maddi ve
kltrel dnmnn doasnn tutarlln yanstmaktadr.

Surlarla evrili kentlerde evler olaslkla duvarlarla evrili dik

drtgen yaplard. Onyedinci yzyldan yalar bilinebilen en eski
yaplar son derece yaln cepheler tamaktaydlar. Evin sokaa
doru almas ve planimetrik artikulasyonlar o dnemlerde pek
yaygn deildi. Onaltnc yzylda kentin ekli ve evlerin karakte
ristik biimlerini belirleyecek olan mslman ounluk impara
torluk merkezindeki illerde olumutu.

Eldem, Trk evi ile ilgili byk derlemesinde Trk evinin tari
hini dnemlere ayrmaktadr. Birinci dnem onalt ve onyedinci
yzyllar kapsamakta, rnekleri ise ounlukla bat ve kuzeybat
nadoludan verilmektedir, ikinci dnem onyedinci ve onsekizin
ci dnemleri kapsamakta, yine stanbul ve Marmara blgesinden
rnekleri iermektedir, nc ve son dnem Avrupallam
A. Yavuz, *11*, Yzyl Ankara'snda Kalerfi"
kentsel konut biiminin geleneksel ev biimini tmyle sildii Tarih inde nketm Semmri, Eyll 1981,
dnemdir. Bu ayrm temelde mparatorluun orta blgelerinde Ankara 1984, s. 166.

51
HAYATLI EV
2o Kayseri - Gpgpolu Evi -
15. Yzyl (akrolu'ndan)
a- Selamlk birinci kat
b- Selamlk cephesi
c- Zemin kat
N. akrolu, Kayseri Evleri, ss, 23-29.
Gpgpolu evinin tarihi tartmaya aktr.
52
Trk konut mimarisinin geliim evrelerine tekabl etmektedir.
Ancak bu kitaptaki tutumunun aksine Eldem daha sonraki iyi
bilinen dnemler zerinde arlkl olarak durmutur.
Yaayan Erken rnekleri
ve Trk Hayatl Evinin Klasik Biimi
Kuzey Suriye geleneinin erken aamalara etkisi, Trkiyede
hala ayakta kalan rneklerden anlalabilmededir. Daha nce
belirtildii gibi, Hayatl Evin zgn elerine rastlanan Kapadok-
yann Suriye ile yakn kltrel balar olmutur.
N.akrolu tarafndan Kayserideki en eski konutlardan
ld belirtilen (onbeinci yzyl!) Gpgbolu ailesinin evi
hayatl ev elerini ieren bir rnektir68. Bu ev ideal bir hayatl
ev planna sahip olmamakla birlikte birinci katnda daha sonraki
ahap evlerin temel eleri ve zellikleri bulunmaktadr.Birinci
katta aralarnda eyvan ile iki oda, ak galeri, ak bir kk moti
fi, avluya alan ortadaki ekirdein ta duvarlar, daha sonraki
hayatl evlerin karakteristik zellii olan aa katlarn zerinde
kma yapan bir baoda. Bunlar temel eleri ve meknsal tavr
lar ile hayatl evin olduka erken ortaya ktn gstermektedir.
 HAYATLI EV'IN EVRM

Malzeme ahaba dntnde balca biim dzenleri yava bir

ercimle hayatl evin klasik biimine ulam olmaldr. Aslnda
Gneydou ve Kapadokyadak rneklerde ykseltilmi giri
katmda temel plan dikeni grlebilirken, gelimi Trk Hayatl
Evinde bu dzen birinci katta karmza kar.

Eldem tarafndan onaltnc yzyldan kalma olduu belirtilen, Bur-

sada Saraynnde bir ahap ev klasik Hayatl evnin en iyi rnekle
rinden bilidir. Ana cephesini baheye doru hayat cephesi oluturur69.

2 i Bursa - Sarayn Mahallesi'nde

ev (Eldem'den)

a- Plan
b- Hayat cephesi

1640 tarihli Mudanyadaki Halil Aa Evi, klasik tipolojinin

tam olarak ortaya kmasndan nceki erken Hayat Evlerine iyi
bir rnektir.'Almz, ahap iskeleti ve kerpi dolgusu bugn ak
a grlebilmektedir. Giri katnda kk kare pencereler tavana 22 Mudanya - Halilaa Evi -1640 -
yakn alm, birinci katta ise demeye ok yakn bir ykseldik Plan (Eldem'den)
te balayan pencereler tavana' kadar uzanmaktadr. Kafa pencere
lerinde al ilikler vardr.

Akok ve Gkolu onyedinci yzyldan kaldklarn syledikle

ri iki Ankara evi ile ilgili bir alma yaynlamlardr Her iki ev
de daha sonra baz deiiklikler geirmi hayatl evlerdir70.

o
23 Manisa - Ayekadn EMi-
17, Yzyl Plan (Eldem'den)
a- Plan
b- Hayat cephesi

S,H. EMem,, Trk Evi, ilt V &, 47. Eldem k

evin tarihi bilinen en eski ev olduu kansn
dadr.
Akok M., Gkofilu A, 'Eski Ankara Evleri',
Erzurum Mahallesi'nde Yusuf Ura Evi,
Anfcari, 1946.

53
HAYATLI EV

Manisadaki Aye Kadn, Tiredeki Malike, Bursadaki Halc

24 Tire - Malike Evi -17. Yzyl Plan
(Eldem'den)
zzet ve Ktahyadaki yanzade Evleri basit, geometrik biimle
riyle hareketli olmayan yaplardr. Ta duvarl, ana cepheleri yal
nzca avluya bakan evlerdir. Beyt dzeninin ve galeri evinin etki
lerini aka gsterirler. Genelde aralarnda eyvan olan ya da
olmayan iki oda nnde geni hayat vardr. Bu evlerden bazlar
nn arkaya alan pencereleri de vardr. Hayat cephesi dndaki
cephelere pencere almasnn yakmdou kkenli dar galerinin
geni bir haya?a dnt sre iinde yava yava gerekletii
sylenebilir.

st katlara kadar uzanan moloz ta duvarlarn bugne kadar

kullanld yreler de vardr. Kulada, Cumalkzk gibi Bursa
kylerinde, ift katls yksek ta duvarl, geni hayat cepheli evler
yaamaktadr. Bu evler basit planimetrileri, grece az pencereleri,
snrl kmalar ile onsekizinci yzyln ak, hareketli, kl ev
kavram ile bir bakma kartlaan sade tasarmlardr.

Byle evlerden oluan kentlerin mslman kent imgesine yalan

25 Bursa - Halc zzet Evi
a- Plan
b- Hayat Cephesi (Perspektif)
bir fizyonomisi olmu olmaldr. Anadolu ev tipolojisinin bu erken
rneklerinin slami ve Bizansl, ortaa rneklerinden esinlendikle
ri anlalmaktadr. Aile yaam ve zellikle harem kavramnn
nem tad kolayca grlebilir, ilk dnemlerde ki tasarm ilkele
ri yle zetlenebilir. Ev birka pencere dnda sokaa tmyle
kapaldr. Tek ve ana cephesi ift katl galeri yani hayat aracl ile
avlu ya da baheye balanmaktadr. D duvarlar ounlukla ta
ya da moloz tatr. Onaltne yzylda ahap birinci kat duvarlarn
da yava yava tam yerini alm olmaldr. Hayat, srekli bir gale
ri eklinde odalarn ve eyvanlarn nnde bulunmaktadr, iki kad
stunlu ahap revak, korkuluklar, odalarn hayata alan pencere
leri ve kaplar, merdiven, bu cephenin ana eleridir. Merdivenler
galerinin dnda ya da atsnn altnda bulunabilir. Buna, bir cep
he tasarmndan ok bir revak tasarm gibi baklabilir.

54
 HAYATLI EV'N EVRM

Bursa, Curralkzsk, evler

m
HAYATLI EV

Tek cepheli kbik bir evden daha ak biimlere gei onye

Vezir Kpr -E v -18. Yzyl - Planlar
(ahabeddinden) dinci yzylda gereklemitir. Birinci katn duvarlar ahap
olurken ta duvarlarn yerini de kerpi dolgu almtr. Giri ka
a-st kat
b- Birinci kat t duvarlar zerinden taan kma kavram o dnemde yayl
c- Zemir. kat m olmaldr. Akok tarafndan incelenen onsakizinci yzyl
Vezirkpr evi ve Edirnedeki Vezir Kona bu aama rnekle-
27 Vezir Kpr - Ev ^18. Yzyl -
Hayat Cephesi (ahabeddin'nin
etdnden yararlanlarak irin:
i t a n tarafndan izilmitir)
 HAYATLI EVN EVRM

Hayatl Evin klasik dnemi kabaca onsekizinci yzyla kar 28 Bursa - Muradiye'de ev -
18. Yzyl
lk gelir. Onyedinci yzyl Hayatl Evlerinin uzants, klasik
dnemin zarif bir rnei olarak Bursa Muradiyedeki M urat Evi a- Birinci kat
denilen ev, erken onsekizinci yzyldan olabilir. Eyvan aktr ve b-ra kat
c- Hayat cephesinden aksonometri
ortasnda uzanan balkon ile mekansal olarak zenginlemektedir.
Hayata bal, iki taraf kapal ykseltilmi bir platform (seki-
Uk) eyvan gibi bir hacim oluturur. Onsekizinci yzyl evlerinde
HAYATLI EV

baka yenilikler de bulunur. Oda ve hayattaki kk sokaa alabi

lirler. Byk evlerde daha alak tavanl, birinci katmkine benzer
plan ile bir orta kat, giri kt ile birinci kat arasna girebilir.

Tarihi bilinen rneklerin azl yznden Hayatl Evin onye

dinci yzyl gelimesini izlemek zordur. Ancak Eldemin de belirt
tii gibi, anonim ev ve sarayn geliimi benzer izgiler izlemitir.

Eldem ayrca onyedinci yzylda Hayatl Evin (Eldemin d

29 stanbul - Yenicami Sultan
Mahfili -17. Yzyl - Plan
sofal olarak adlandrd) stanbul ve evresinde yaygn olduunu
syler. Bunlara rnek olarak Mevlanakapdaki bir ev ve Tekir
dada Genaa EvFni gstermektedir. IV.Mehmetin 1663te
bitirilen stanbul Yenicamideki Sultan Mahfeli sultani boyutlarda
br Hayatl Evdir. Burada sultann odasna bitiik iki oda vardr.
Eyvan giri olarak kullanlmakta hayatn nnde ise bir perde
bulunmaktadr. Bu i galerinin sonunda da sekilik vardr. Sulta
nn rahat ve gvenlii iin tasarlanan bu mahfelde eidi ilevsel
deiiklikler bulunmakla birlikte sradan bir ev plannn tm e
leri grlmektedir.

Yabanc gezginlerin gzlemlerinden daha byk konaklarda

da Hayatl Ev tipolojisinin yaygn olduunu anlamaktayz. Fran
sz elisi ile birlikte Byk Vezir kz Kara Mehmet Paann evi
ni ziyaret eden Pietro della Valle grdklerini yle anlatr; Sul
tann sarayna benzer ekilde, birok kap ve avludan getikten
sonra avludan birka basamak yksekte byke bir odaya aln
dk. Sokaa bakan duvarlarda kk pencereler ve fayans kapla
ma bulunmaktayd. Duvarlar boyunca zerinde bada kurmu
muhafzlarn ve hizmetilerin oturduu st hal kapl sedirler
vard. Giri kat holnden merdivenlerle birinci kata klmaktay
d. Davetler iin yapld anlalan, kemerli bir girii olan yksel
tilmi bir platform (taht) merdivenlerin karsna yerletirilmiti.
Della Valle bu taht ile ilgili ayrntlar vermemektedir. Ancak bu
nun Anadolu evlerindeki baz uygulamalara benzedii anlalmak
tadr71.

Onsekizinci yzyldan baka ziyaretilerin gzlemleri deerlen

dirildiinde, rnein Edime evleri zerine Madam Montaguenin
gzlemlerinden, kentteki konut mimarisinin Anadoludakilere ben
zer bir fizyonomi tad anlalmaktadr. Burada da yap malze
mesi olarak ahap, plan olarak ta hayatl plann kullanldklar
anlatlmaktadr.

Ana emann sadelii nedeniyle ustalar ev yaplacak alann

P.Della Valle, Les fameux voyages de Pietro
della Valle, 4 cilt, Paris 1644, cilt. II.,
s. 77 vd,
bykl ve biimine gre plan deitirmi ve eitli varyasyonlar
yaratmlardr. Byk hayatl tek odal evler, eyvanl ift odal ev
ler, odalarla evrelenmi hayatlarm bulunduu ya da drt odal
evler, hepsi aym tipolojinin isteklere gre ekillenmesidir. ekirdek
birimi bytmenin mekanii ve mekansal gelimesi, ekleme kompo-

58
 HAYATLI EV'N EVRM

zisyon olarak adlandrlan bir morfolojik ilkeye gre gerekletiril

mitir72. Bu durum, Islami sanatn temel zelliinin ekleme ilkesi
olduunu ileri sren Diezin tezine iyi bir rnek oluturmaktadr73.

Btn eitlemeler eksenlerin yer deitirmesi, odalarn boyut

larnn deimesi, girinti, eyvan ve kmalarn dzenlenmesi ile
30 stanbul - Fatih Kk - Topkap
salanyordu. Basit bir biim dzeninden her trl karmak ev Saray, 15. Yzyl - Plan
planna gemeye olanak veren bu esneklik sistemin gerekten de
nemli bir zelliiydi. Baka eitlemeler eyvanlar kapatarak, ha-
yatn iine bir oda uzatarak ya da hayatm iine bir revak soka
rak yaplmaktayd. Daha ok sayda bamsz oda yaratma ilev
sel gereklilii ile gerekletirilen bu yenilikler mekansal tasarmda
ki karmakl arttrmaktayd. Buna karn tm bu deiiklikler
hayatm evin yaama alanndaki merkezi roln deitirmiyordu.
Pietro della Valle atnn altnda renkli perdelerle ayrlm birok
geni balkon bulunduunu yazar.
kjpfiSHa. tia_ESEE
Amaca hizmet ettii srece bu ev tipi yzyllar boyunca yaa
mtr. Klasik Trk slubunun Yakndou ve Anadolu gelenekle
rinin mirasnn arlndan ve surlu kentlerin smrlamalrmdan
[ 1rr j
kurtulduu zaman kendi ifadesini olgunlatrdm syleyebiliriz.
Az sayda pencere amakla balayan deiim sonraki dnemlerde l y dF
evin d dnyaya doru dayankl ahap karkaslaryla adeta bir b 1
volumetrik fkrma eklinde olmutur. Bu hacimsel alm Trk 3 -] Yeniehir - emaki Evi
kent grntlerinin en zgn ve resimsel yanm oluturur. Ha-
a- Birinci kat
yattan ailenin i yaamna dnk bak, bu aamada zemin katla b- Zemin kat
rn sar ta duvarlar zerinden taarak yzlerini dnyaya, soka
a evirmilerdir. Tehlikelerine karm ahap her zaman konutlar
iin en ok yelenen yap malzemesi olmutur.

Onsekizinci yzylda konutlar krsal yaamn gerekliliklerinden 1

Pn_ _IVL 1 v rTMT T m
uzaklap daha kk sahalarda daha kentsel zevklerle yaplmaya
mm ramn 1
balannca, daha ok sayda oda yaplmaya balanlmtr. Odalar ntltltrttll r,
1

ya daha uzun hir hayat boyunca sralanm, ya da klm bir 1

hayat evresinde sralanmlardr. Birok uygulamada hayat-

32 Uak - Gllolu Evi - Birinci kat
eyvan kilisi deiik dzenlere girmitir. plan, (Eldem'den)

Odalarn hayatm evresine sralanmas yeni deildir. Topkap

Saraynda Fatih Kk onbeinci yzyldan kalma bir rnektir. On-
sekizinci yzylda Anadolu ve Balkanlarn daha byk konaklar
iin bu biim dzenini yeledikleri anlalmaktadr. Olaslkla erken
ondokuzuncu yzyldan kalan Uaktaki Gllolu ve Karabeyler
evleri ve Kuladaki Byk Gldeliler Evi bu gruba rnek verilebilir
ler. Yeniehirdeki onsekizinci yzyl emaki Evinde olduu gibi ha-
yatn kltlerek nc bir odann yaplmas, ya da evi U- 33 Tire - Hac mer Evi - Birinci kat
plan, (Eldem'den)
eklinde, avluyu ksmen kuatan karmak bir galeri eklinde
dzenlemek hep onsekizinci yzyl dnmleridir. Tiredeki Hac
72 Bak: Blm 11/5, s. 83
mer Efendi Evi ve Birgideki mehur akraa Kona (AD 1830) 73 E. Diez, "A Stylistic Analysis of Ulamc Art"
yukarda anlatlan gelimeler asndan aydnlatc rneklerdir. Arslslamica III (1936)

59
HAYATLI EV'N EVRM
HAYATLI EV

Birsi, akraa Kona, 18. YCeyi, Giri cephesi

62
 HAYATLI EVN EVRM

akraa Kona olgunluk anda Trk Hayatl Evinin w

Trk kolt mimarisinin a heyecan verici yaplarndan biridir,
Hayatm kenarna dizilen odalarn saysn arttrma sorunu U-
eklinde plan ile zlmtr. Bu ekilde hayat kalyor, erm
uzunluu artmyor, oda says da artyordu. akraa Konanda
taht ve kk gibi klasik hayatm baz eleri odalara dnmek-
teydi. Bu arada hayatm ortasnda kk bir kfk motifi ihmal
edilmemitir, Ana eyvana ek olarak odalar arasndaki iki boluk
da kk eyvanlar olarak tasarlanmtr. Bu geni hayatim hacim 35 Birgi - akraa Kona -
sel karmakl Hayatl Ev'in i mekansal olanaklarnn zenginli T. Yzpl - birinci kat plan
ini gstermektedir. Geniletilmi hayat iin Sultani bir rnek
I,Mahmutun III,Ahmetin kompleksinin yklmasndan sonra
onsekizinci yzylda yaptrtt Sadabad kompleksidir. Gndenus
tarafndan verilen planlar Eldem tarafndan tekrar izilmitir. Ha-
soda Dairesi, anonim gelenein gcn kantlarcasma, geniletil
mi bir hayatl Evin btn zelliklerine sahiptir,

U-eklindeki plan daha sonraki eksense! ve merkezi tiplerin

gelimesi iin bir basamak olmutur. Ondokuzuncu yzylda asi
metrik olarak yerleftMImi odal Hayatl Evler en yaygn tip
lerdir ve hayat motifinin gcn gstermektedirler. Bu yaplar.
Haytl Evin kronolojik evriminde, ondokuzuncu yzyln ikinci
yarsnda yaplm eksensel, simetrik planl kent evleri dnemin
den nceki bir aamay temsil ederler.

Burada dorusal olarak aklanan kronolojik gelime bttfttk bir fe>

35 stanbul - Sa'adabad Saray -
olaslkla birok tipi yanyana ieren daha karmak ve organik br
Hasoda. Dairesi 18. Yzyl - plan
uygulama srecinin basite indirgenmi anlatmdr. Birbirine ben lar, OSdeffiter
zer ya da ilikili ev planlarnn ezamanl olarak ge onyedinci yz
yldan balayarak kullanldn grebiliyoruz. te yandan klasik a- Birine: kat
plan Anadoluda H.Dnya Savama kadar yaplmaya devam edil te- liffijft kat
mitir. Bugne kadar gelen evlerden bu gelimeleri en iyi anlatan
bir grup ev Kuladadr. OnseMzind yzyddan kalan Beyler Evi kla
sik tasarmn iyi bir rneidir. Tmyle kapal bir giri kat bulun
maktadr. Birinci kattaki odalar hayata almaktadr ve kfk oda
ya dnmtr. Aydnlk, havadar, hareketli bir hayat evresinde
oluan bu zengin i mekanlar byk evlere, zellikle uzun yaz
mevsimlerinde, byk bir yaam konforu salamaktadr.

37 Kula - Beyler Evi -18. Yzyl -

birinci kat plan

38 Alanya Ev Planlan Cenefden)

63
HAYATLI EV

akraa Kona ve Beyler Evi gibi byk konutlarda Hayatl

Evin baz zgn mekansal zelliklerini bulmaktayz. Aslnda b
tn bir avlu cephesi bu ift katl yksek galeriden olumaktadr.
kmalar bu galeriye aslmtr; merdiven galerinin mekansal
devinimini vurgulayan bir edir. Ev bu yar-ak veranda evre
sinde dzenlenmi ve odalar, bamsz birimler olarak bu merkezi
yaam mekanna ilitirilmilerdir. Tasarmn ikinci nemli esi
bamsz bir birim olarak odadr. Hayat btn eleri kucaklayp
daha byk btnn yani evin paras yapmaktadr.

Merkezi Plana Doru

Daha kompakt bir planm ilk iaretleri U biimindeki planlarda

grlmekteydi. Hayatl Ev ona karakter kazandran yar ak
galeri nitelik deitirince kkl bir tipolojik deiime urar. Kent
lerdeki byk evlerde bu dnm ondokuzuncu yzylda ortaya
akmtr.

Soylu konutlarda merkezi plan kullanlmasnn, slam mimari

sinde erken Mslman kentlerin dar-al-imaralan ile balayan
olduka eski bir tarihi vardr, Bu gelenein srekliliini Osmanl
saray mimarisinin tarihinde de grmekteyiz. Merkezilik soylularn
konutlar iin isel bir antsallk nitelii tasa da, Trk halk
konutlarnda antsallk hibir zaman belirleyici bir istek olmam
tr. Daha sonraki dnemlerde, bakentin saray gelenei ve olas
lkla bat mimari modellerinin de etkisi ile, Istanbuldan balaya
rak, onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl kent evlerinde ie dnk
bir tasarmla simetrik ya da merkezi tipolojiler gelimitir.

Hayatl Evin ekil deitirmesi sonunda evin yar-krsal nitelii

39 zmit - Sipahi mer Aa Evi -18.
YCizyl - Planlar (from Eldem)
a- Birinci kat
b- Zemin kat
ortadan kalkmtr. Evler daha kk arsalar zerine ve sralar
halinde yaplmaya balanmtr. Klen baheler evin arkasna itil
mitir. Odalarn biimi ve yerleimi, eyvanlar, boyutsal ve orantsal
zellikler merkezi sofal bir evde eski boyutsal oranlara yakndr.
Fakat klasik Hayatl Evin nemli elerinden biri olan eyvan ya
ortadan kaybolmutur, ya da odalara dnmtr. Artk giri do
rudan ieriye almaktadr. Bazan ta deli olduu iin talk ad
verilen byk giri hol evresinde sralanan baz hizmet odalan ile
daha nceki dnemin giri katlarnn ilevini grmektedirler. Piano
nobile hala birinci kattr. Bazan merdivenlerle ara bir kata, evin
kadm tarafndan k odas olarak kullanlan bask tavanl bir asma
odaya, geilir. Giderek bu ara katlar st katlarn planlar ile ayn
plana sahip tam katlara dnmlerdir.
Bugn yklm olan zmitteki mer Aa Evi merkezileme
ncesi ara aamay simgeleyen rneklerden biridir. Sonralar
deiiklie uram byk bir talktan oluan giri katnn ze
rinde birinci katta kapal bir hayat sofaya dnm fakat bir

64
 HAYATLI EV'lN EVRlMl

Sinop, kzouilar Kona, 19, Yzyln birinci yars

65
HAYATLI EV

ucunda sekilik yine korunmutur. Burada iki oda bulunmaktadr.

Birinci katta geleneksel plana servis odalar eklenmitir, ikinci
katta ise ha eklindeki sofann evresinde drt oda bulunmakta
dr. Merdiven ana odalara doru kmaktadr.

Bu tasarm eski ak plan ite kapal plan arasndaki gei

dneminde kavramsal belirsizlii yanstmaktadr. Daha sonraki
yllarn biimi henii ferleteenlitir. Odalarn boyutlar nemleri
ile doru orantldr. Sslemelerine baklrsa ev onsekizinci yzy
ln ortakrnda yaplm da olabiliri

Onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl evlerinin,byk blm

birinci katnda oda bulunan Hayatl Evlerdir. Hayatlar daha
sonra kapatlm ve sofa olmulardr. Odalar arasnda bir ya da
ki eyvan bulunmaktadr. Daha nce szedilen Yeniehirdeki &-
maki Evi ve Ambelakia (Yunanistan) daki Schwartz Evi bu grup
evlere rnek gsterilebilirler. Hayat hala baheye ya da avluya
ak alntftM birlikte, boyutlar klm ve ona bir i sofa
karakteri kazandrlmtr.

40 stanbul - Bana Ska'ncta )6f -

" 39. Yzyl Bu gelime aamasndaki evle Istanbulda Samatyada Dana
Sokanda bulunan onsekizinci yzyl evi rnek gsterilebilir.
Merkezi dzenli ve kompakt bir planda odann nndeki sofa
a- Plan daryla dorudan ilikilidir. Ev planlarndaki merkezileme ei
b- Cephe
limlerini, sofann kelerinin ortadaki alana sekizgen bir biim
verecek ekilde kesilmi olmas yanstmaktadr.

Onsekizinci yzylda Trkiyeye snm olan Macar air Fe-

74 ElcJern meraa Evi'nin 1700 civarnda
yapldn dnmektedir. Foka yapnn
bezemesi ge T, yzyl karakteri tamak
tadr. Eldem, Trk Evi 1, stanbul 1984,
' i l
renc Rakozcynin Tekirdada oturduu nl ev herhangi bir
snflandrmaya sokulamayacak planna karn kk bir ke
arsasnda dnemin genel geer biimsel vokableri erevesinde
i ve d biimlenmesinde ustasnm yaratcln olduu kadar ev
planlamasnn esnekliini gsteren gzel bir rnektir,. Bu evin
plan, ev planlar tipolojisinin, ortodoks gelime tarihinde ng
rlenden ok daha zengin olduunu gstermektedir. Rakozcy
Evi, daha byk konaklarn biimselliini, ya da krsal evrenin
tekdze ematizmini aarak youn kent ortamlarnn gereksindii
pragmatik zmleri gerekletiren tipik bir onsekizinci yzyl
kent evidir. D mimarisi Trk konut mimarisi tarihinde gelimi
 HAYATLI EV'IN EVRM

Tekirda, Rakoi Evi, 18, Yzyl

61
HAYATLI EV

bir aamay simgelemektedir. Geleneksel tipolojinin basks kalk

mtr. Artk avlusu ile yaayan bir ev deildir. Bu ok katl ke
evi her seviyede sokaa almaktadr. Uzun elibrndelerle alt
katn zerine uzanan baoda iki sra pencere ile evrelenmitir,
iki ya da pencere ile yalnzca hayata alan onaltne yzyl
c evleri ile kyaslandnda Rakozcy Evinin ana odas vitrin gibidir.
Tek yzyl, kutuvari erken evlerin bu esnek biimlenmeye dn
41 Tekirda - Rakoi Evi -18. yzyl
(Eldem'den) (C. Binan tarafndan mesine yetmitir. Zor bir arazide serbest planlamaya bir gzel r
tekrar izim) nek, onsekizinci yzyldan znikteki Saati Ali Evidir. Bu evde
a-st kat sofa evresinde ki oda ve eyvanlar neredeyse bamsz birimler
b- Birinci kat olarak planlanmlardr.
c- Zemin kat
d- Cephe
katl evlerde onsekizinci yzylda, yukarda belirtildii gi
bi, giri kat ile birinci kat arasnda ara katlarn dzenlenmesiy
di. Bu dzenleme, erken dnem Hayatl Evlerinde de bilinen ya
rm ara kat uygulamasnn bir devamdr. Burada kk k oda-

42 zmit - Saati Ali Evi - 19. Yzyl - Plans (from Eldem)

a- Birinci kat b- Zemin Kat

68
 HAYATLI EV'IN EVRM

larndan oluan daraltlm alan, giri katlarnn yksek ta

durallar arasna sktrlmtr. Aslnda yksek giri katl eyler
de ana kattan nce bask bir yarm katn bulunmas ok rastla
nan bir dzenlemedir. Ondokuzuncu yzyl kent evlerinin baka
bir zellii de birincisine ok benzeyen plan ile bir ikinci katn
yaplmasdr. Fakat kk yerlefimlfrd# iki katl konut gelenei
terkedilmemitir.

Yeni kent evlerinde eyvanlar genellikle odaya dnmtr.

Kalan eyvanlar ise direklik ya da camekanla orta sofadan ayrl
mtr. Bu eski eyvan, yeni odalarn cepheleri gnn mada Ba
- Birinci kat plan (Eldem 'den)
rok ve Rokoko desenleri ile sslenmi ondle duvarlarla darya
doru kmalar oluturmulardr.

Ortas Sofal Plan

Ge onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl kent erleri iki ana tip

temelinde planlanmaktaydlar: 1) iki tarafnda odalar bulunan
orta sofal plan ve 2) hayatl evin temel plan dzeninin mekansal
zelliklerini koruyan, ha biiminde bir sofa evresinde ke oda
l plan. Bu iki tip birbirlerinden tmyle bamsz deildiler, ve
orta sofann biiminin birok varyasyonu vard.

Onsekizinci yzyln ikinci yansna tarihlenen Gebzedeki

Kadri Usta. Evi gibi erken rnekler evin uzun kenarna dik olarak
dzenlenmiftir. Erken onsekizinci yzyl evlerinde bu zo
olduka yaygndr. Bu sofal planlar temelde e ayrlabilirler; Bi
rinci grupta yukanda belirtildii gibi uzun hol evin uzun kenar
na diktir, ikinci grupta ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndaki
yaygn ev tipleri, evin uzun ekseninin sofann uzun eksenine
paralel olduu evlerdir. Karnyark ad verilen bu tip stanbul'da
ok uygulanmtr. Burada merdivenler sofann bir ucuna yerie-
mitir. Ayr haremi bulunan evlerde iki oda ve bir sofadan oluan
j i H... ......
bir plan brimi ilk karnyark planna eklenerek daha byk evler
tasarlanmtr.
' I..... : - -

44 stanbul Bebek - Kavafyan Ev: -

I I . fO apt Planlar
a - Birinci kat
b - lern in kat
45 stanbul Kandilli - Kont 4,WnIt - Fml Paa Kona - 19. Qzyl - Birinci
strarag Valisi Selamlk - ttf pln
m ViBft

69
HAYATLI EV

Bu uygulamann nc bir tr daha byk konaklar iin kul

lanlmtr. Bunlarda i sofalar ikincil koridorlar kullanlarak yan
lardan tmyle ayrlmtr. kincil koridorlar zerinde birka oda
ve hizmet alanlarndan oluan daireler yer almaktayd. Istanbulda-
ki Yusuf zzettin Efendi, Rukiye Sultan ve Nisbetiye Kkleri bu
plana uygun tasarlanmtr. Bu son dzenleme harem odalarm ya
da kadnlarn rahata dolaabilecei sirklasyon alanlarm erkekle-
rinkinden ayrmak iin son derece uygundur. Orta sofa harem ve
selaml ayran bir mabeyn yani ortak hacim rol gryordu, iki
tarafn dey ulam bylece ayrlyordu. Sofadaki merdivenler ise
temsili niteliklerini korumulardr. Nisbetiye Kk'nde girie
paralel eksende klasik Hayatl Evin geleneksel l birimini gr
mekteyiz. Ancak bu uygulamada ortada boluk yerine merkez hol
ortaya daha ok uzanarak vurgulanr. Giri ana eksene diktir. D
zenleme ve oda tasarm geleneksel olmakla birlikte genel grn
Avrupa mimarisinden dn alman mimari eler, sslemelerle
yabanc bir fizyonomiye dnmtr. Birbirine uzak geleneklerin
bu karm ondokuzuncu yzyl Osmanl yaamnn her boyutun
da grlen kltrel semeciliin tipik bir gstergesidir.

Bu sonuncu gruptaki konak, kk ve yallar ounlukla sul

tanlar ya da st snflar iin yaplmtr. Antsal rneklerinde ta
van ykseklikleri 5-6 metreyi bulur. Grkemli merdivenleri ve
batl slupta zengin sslemeleriyle bu konaklarn sofalar saray
larn tren odalarma benzer bir grnt kazanmtr.

70
 HAYATLI EVN EVRM

Ondokuzuncu ffg p lsti yaygn olarak kullanlan karnyark

tipine uygun yaplm evler st katlarndan simetrik olarak kma
yapan odalaryla zellikle Bat Anadoluda, Trk sokann rit
mik ifadesinin simgesel eleri olmulardr.

Ha Biimli Sofalar

Ha biimli sofalar eski bir Iskmi plan dzeni olan drt tara
fnda eyvanlar bulunan merkezi hacimler olarak dnlebilirler.
Baka bir deyile ister esM modelleri hatrlatsn, ister Hayatl
Evin temel biriminin morfolojik geliimi ile ortaya km olsun,
ha biimli orta sofa Trk mimari geleneine ok yabanc deil
dir. Ancak ondokuzuncu yfal mimarisi tarafndan benimsen
41 Anlcra - Deirmenci Ahmet
mesinin nedeni Avrupa neo-klasisizminin etkisine balanabilir. Ao Evi -19. Yzyl - kat plan,
Bu simgesel ve mekansal plan daha ok zengin konutlarda kulla hamamia birlikte CEcJem'den}
nlmtr. Oysa merkezi plan daha byk boyutlara gereksinim
duyarken karnyark plan en kk evlerde bile kullanlabiliyor
du. Uygulamada orta sofa iin tam bir simetri beklenmemelidir.
Gerekte kuramsal bir kavram olmaktan ok eitlemeye ak bir
moda olarak grlebilir.

Ondokuzuncu yzyldan bir Ankara evi olan Deirmenci

Ahmet Aa Evi, gelimi halinde bir apraz eksenli plana sahip-
tir. Odalarn tasarm tmyle gelenekseldir; eyvanlar, sedirler ve
sekiler daha basit ev tasarmlar ile uyumludur. Ancak plana bir
hamam eklenmi merdiven eyvanlardan birinin iine yerletiril
mitir. Kavserideki Akif Aa Evfnde (1883) kk deiiklikler
le ayn plan grlebilir. Yaygn olmasa bile merkez planl ev
modelinin lkenin uzak kelerine kadar uzand sylenebilir.

Kk kent evlerinde ha biimli sofa han kollarna baka i

levsel birimlerin eklenmesi ile temel biimini kaybedebilir. nado^
luda en iyi korunan kasabalardan olan Safranboluda, zellikle
kent iinde ustalar bu plan tipini yememilerdir. Saralar Evfnde
eyvanlardan ikisine dokunulmamken ncs merdiven f f
tuvalet iin drdncs de, pek ilgisiz bir ekilde, kazan oca ola
rak kullanlm tr. Bu evdeki deiik sokak seviyelerinden giriler
karmak bir merdiven tasarm ile salanmaktayd. Bu planlarn
ekonomik ve kullanl olmayan biimlerinin daha ok stat simge
si olarak seildiklerini gsteiEmetedir. Aslnda ideal ha plan daha
ok zengin evlerinde, av kklerinde grlmektedir.

Havari sofah evlerde ana katlarn biimsellii giri katlarmda

tekrarlanmamtr. Giri katlar evin eitli hizmetlerinin grld c;
yerler olarak her zaman daha serbeste tasarlanmtr. Anadolu 49 Safranbolu - Saralar Evi -20.
evlerinde giri ve ara katlar ideal emaya uymayan, ilevsel kayg Yzyl ba: - Pianiar naydtt)
larla planlanmtr, Ondokuzuncu yzyl stanbul evlerinin giri a- Birinci kat, b- Ara kat,
katlarnn zgn bir tasarm vardr. Olduka byk merdivenlerle a Zemin kat

71
 ana kata bal olan talklar byk, bo ve lo mekanlard. Bura
dan kk hizmet odalarna, tuvaledere ve bodrum merdivenlerine
geilirdi. Genellikle avluda bamsz bir birim eklinde olan mutfa
a da buradan geilirdi. Talklarda havuzlar, duvarlarnda eme
ler ve hatta kuyular bulunurdu. Bir bakma mekann bu serbest
kullanmnda Hayatl Ev geleneini srdrmekteydiler.

Bu gruptan daha gelimi rneklere yine stanbulda rastlan-

maktadr. Ondokuzuncu yzyln ortalarndan Suphi Paa Kona
, Fatihin iniU Kk'nn biimini anmsatr. stanbulda V.
Murata ait iki kk ha biimindeki planm eitlemeleridir.

Orta sofal evlerin dikkat ekici bir rnei, ondokuzuncu yz

yln ilk yansnda yaplan, Beylerbeyindeki Hasip Paa Yahs'du.
Her katta ortalama 1000 m2 alannda olan evde stanbulda ge
onsekizinci yzylda moda olan barok sluplu, grkemli eliptik

51 stanbul, Beylerbeyi - Hasip Paa Yals -19.

Yzyl - Birinci kat plan
 HAYATLI EV'N EVRM

bir sofa vardr?5. Sofa l kemerlerle ha kollarna |epnkra) stanbul Beyler Beyi, Hasip Paa
almaktadr. Eyvanlarn ikisi merdevenlere ayrlmtr, iki mer- 19,/ ^ 1
divenden biri servisler iin kullanlmtr. Ha kollar arasndaki
kelerde kendi kk holleri olan daireler vardr. Birinci katn
plan giri katmda da yinelenmitir.

Bu plann almnda grdmz gibi merkezdeki sofa tasarmn

ekirdeidir. Benzer planlarda merkezdeki ha biimli sofa simetrik
ya da asimetrik olarak deiik ynlerde byr. Bykl, tek bir
oda ya da tam bir daire olabilen kelerinin byklne gre
deiebilir. Kollar da bu dairelerin paras haline gelebilmektedir.

Hasip Paa Yals gibi byk ahap konaklar ve yallar, sultan

larn neo-klasik ya da barok saraylarm taklit etmeye altklarn
da cephe tasarmlarnda zgn Trk evlerinin ayrdedici zellikle
rini de dlamlardr. Ancak kullanlan malzemenin ahap olmas,
geometrik dzen ve iki boyutluluu vurgulamakta, ahap dokuda
eski konutlarla bir akrabalklar olduunu hissettirmektedir.

Hasip Paa Yals neo-klasik bir Avrupa yaps olmasna kar

lk bu ekliyle Avrupa mimarisinin yaratt ya da yaratabilecei
bir yap deildir. Planlar Hayatl Eve herhangi bir yaknlk gs
termemekte, dalgal cephesi barok geleneini anmsatmaktadr. Eldem, Tohkop Saray'ndaki evkiye
Kk'nn en eski tarihli oval salonlu yap
Ne var ki bu tr planlarn Trk ev gelenei kkenine yaslanma olduu kansndadr. Trk Evi I, stanbul,
1984, s. 201.
dan geliebileceini dnmek de zordur.

73
HAYATLI EV

stanbul, engelky, Sadullah Paa O val so fa l evlerde rnein B o azii'n d ek i Sad u llah P aa
Yals, 19. Yzyl Yals tr yaplarda Karnyark tipi planla, havari sofal plann
bir sentezi grlr.

52 stanbul - engelky - Sadullah Paa Yals -19. Yzyl a- Birinci kat, b- Zemin kat

74
 HAYATLI EV'IN EVRM

stanbul, engelky, Sadullah Paa Yals 19. Yzyl, birinci katta oval planl Sofa

75
HAYATLI EV

53 stanbul Keolu Yals Baz byk konutlarn planlarnda Hayatl Ev gelenei kendisini da-
Cephe ayrnts, (Eldem den) j^a gl bir ekilde duyurur. Boaziindeki Keolu Yals geleneksel
plann neredeyse sonsuz olaslklarn sergiler. Oda kavram, eyvanlar,
geleneksel evlerin belirgin zellikleri bu yalda kolayca gzlenebilir.

76
 HAYATLI EV'N EVRM

Byk sultani kkler arasnda Sultan Abdlaziz iin 1165 ylnda

Yldz Saraynda yaptrlan Mabeyn Kk geleneksel plann antsal
ve son derece karmak rrdklerinden biri olmakla birlikte sslemele
ri ve morfolojik ayrntlaryla Avrupallamtr.

55 stanbul - Yidiz Saray Mabeyn

Kk - Giri| kat - 1SS
 Boazda Kandillide bulunan Buyuk Vezir Kbnsl Mustafa
Paa Yals tek bir konut iinde havari sofal emann l kom
binezonudur. iki kat yksekliindeki sofa, tek katl yan blmler
arasnda ykselir. Bu plan byk konaklarn yapmndaki tasarm
mekanizmasn gsterir. Mimarn bu plann uygulanmasnda ok
kat davranmad, yan blmlerin ve uzunlamasna eksenlerin
boyutlarn kolaylkla deitirdii, ek eler katt grlebilir.
Byk konutlarn boyutlarndaki bu deiiklikler, kompozisyon
larda kk boluklar ve kntlar cephelerin zgn ritmini sala
maktayd. Boaziinde bu yapsal ritm yamalarn topografyas V
kynn girintisi ve knts ile byk bir uyum iinde onsekizinci
ve ondokuzuncu yzyllarda Boaziinin grnn esiz kl
maktayd.

Bu olaanst ahap mimari Osmanl bakentinin dsel ky

larnda son iki yzylda tmyle egemendi. Neo-klasik dzenle
meler, eklektik ssleme ve mobilyalar ile Avrupa'dan gelen gste
ri merak bu yaplara gl bir batl havas da vermitir.

Dolmabahe Ve Beylerbeyi gibi byk saraylarn planlan da

yukarda anlan srecin ok daha byk boyutlarda yinelenmesi
dir. Bunlarda da byk orta sofalar tasarmn odaklat eler
dir. Tek odalarn yerini de oda kmeleri almtr. Sofaya bitiik
iki ya da odadan oluan birimler, sarayn ilevsel blnmesini
yanstrlar.

Abdlaziz iin yaplan Boaz zerindeki raan arap sultani

saraylarn da sonuncusudur. Bu sarayda da ayn tasarm lkeleri,
ihtiam ve trensellii vurugulayarak, uygulanmtr. Bu planlar
ve ilkeler tara ynetici ve valileri tarafndan benimsenmilerdir.
Neredeyse bamsz saylabilecek Msr Hidivleri bile bakent
mimarisinin etkisinde kalmlardr. Kahirede Hidiv smail Paa
tarafndan yaptrlan Giza Saray Trk geleneinin tipik bir uzan
tsdr.
 HAYATLI EV'N EVRM

Ancak bu dev kompozisyonlar, antsallk hevesleri, Avrupa

sluplarnn gl etkileri ile Hayatl Etin eitli gereksinimlere
kar duyarl, insancl,niteliklerini tamamen yitirmilerdir. Ondo
kuzuncu yzylda geri dn olmayan bir sre ilemeye bala
mtr. dn sluplarn uygulanmas, mekan ve boyuta ilikin
farkl zevkler, ev yaplrken yerine koyulan eler yerine yeni
mobilyalar, hayatlar yerine i sofalar, imparatorluun byk
kentlerinde geleneksel evin kanlmaz yokoluunu perinlemitir.

Saray Gelenei, Kk ve Ev

Trk ev gelenei zerine alan hemen tm yazarlar merkezi

planl kk ve merkezi planl Trk evi olgularn ayn saymak ei
limindedirler. Bu, her iki gelenein de yanl anlalmasdr.
Trk konut mimarisi geleneinin gelimesinin son aamalarn
da; merkezi planl ev saray geleneinden etkilenmi olabilir. Ancak
merkezi planl kkn bamsz bir yks vardr.

Birinci Blmde zetlenen eitli blgesel gelenekler yannda

Osmanl dnemi konut mimarisi balca snfa ayrlabilir: Ano-
nim konut mimarisi, saray gelenei fe stanbul okulu.

stanbul okulu, anonim mimari, saray gelenei ve Avrupa etki

lerinin zgn bir bileimi olarak ge onsekizinci ve ondokuzuncu
yzyllarda ortaya kmtr. Bu etkilerden hecbia birbirlerinden
fazlasyla etkilenmiler, ve bugne kadar gelen tarihi rneklerinde
grdmz gibi, birbirlerinden planimetrik ve bezemesel zellik
leri dn almlardr.

Ne var ki, Yksek Sanat olarak kk tasarmnn aristokratik

evriminin ayr bir yks vardr. Abbasi dneminden sonra
mimarisindeki saraylar pavyonlardan olumaktadr. Samarra ya da
Lagar- Pazar tr antsal kompozisyonlar dncesinin yerini b
yk bahelerde bamsz pavyonlar kavramnn aldn gryoruz.
Bu modeli onnc yzylda inlilerden alarak benimsetenlerin
Modlar olduu baz yazarlar tarafndan savlanmtr76. Byk,
bamsz pavyonlarn en tannm rneklerinin Iran, Orta Asya,
Trkiye ve Hint alt ktasnda Timurlu, Safavi, Osmanl, Trk-
Mool dnemlerinden olduu bilinmektedir. Birka kez ad geen
stanbuldaki inili Kk bu gelenein uzantlarndandr. Bu bahe
kknn olgun ve gelimi plan ondrt ve onbeinci yzyl T im u r
dnemi Iran ve Orta Asya mimarilerini Istanbula tamtr. Birok
yaMr tarafndan belirtildii gibi, Anadoluda bir kk bulunma
maktadr. Tula kullanm, kemer biimleri ve seramik sslemelerin
Anadolu ustalarnn elinden kmad bellidir77. * O. (SrbaHS. Michel, ed. ArehHmfure of
the Islamic W@eli, London 1978, s. 72.
77 Merkezi planl yaplar hakknda nemli bir
Kk mimarisinin eitlemesi oktur. Trk saray geleneinde yeni phpt olarak bok: G. Akn Asya
kkler, kasrlar, evreleri revakl ya da revaksz deiik planl tek M erim i Mekan Oelrei, Anksrt, 1990.

79
HAYATLI EV

78 Ajaz Anwar, Architecfure in the sixteenth
centur/s miniatures, stanbul 1978, Yaym
lanmam bu doktora tezinde Ajaz Osmanl
Mimaris'nin klasik dnemindeki mimari
biimlerin minyatre yansyan genel bir sz
ln derlemitir.
79 A. Galland, Journal d'Antoine Galland pen-
dant son sejour a Constantinople, Ed. Ch.
chefer, Paris 1881, 2 cilt, eviren N. 5.
rik, cilt I Ankara 1944, s. 64-166. Gal
land 1672'de kkn ilgin bir betimlemesi
ni yapmtr. d'Ohhson ve A. de Baumont
da gravrlerini vermilerdir. Tersane kasr
nn da benzer bir plan vardr. (Levvis'in
resimleri).
stanbul, Yal Kk, Topkap Saray, sultanlarn deniz trenlerini izledikleri Yal Kk 'dr79.
18. Yzyl, (Choiseul - Gouffier'den)
hacimlerden oluur. Bunlara giri sahanlklar, galeriler ve ikinci
hizmet mekanlar eklenir. Bu kasrlar ve kklerin belirgin
motifleri arasnda konik ya da kubbeli atlar, byk saaklar
ve revaklar karakteristiktir. Yerden biraz ykseltilmi olan bu
yaplar zarif bir tasarm, ve zgn bir mimarinin rnekleridir78.
Bir byk kap ya da yksek duvar zerinde ykselen,
bamsz, tek ya da ok odal bir kkn kkeni in olabilir.
Anadolu-Trk mimarisinde bu alt yap ykseltilmi kklerin
pavyonlarn en eski ve en tannm rnei Konyada Alaeddin
Kk 'nn bu balamda daha nce ad gemiti. Piramit eklin
deki bir aty ve ykseltilmi kk giri katmda bir revak ile
birletiren rnekler de vardr. Bunun iyi bir rnei Istanbulda
onaltnc yzylda yaplan kargir Siyavu Paa Kasrdr. Sultani
kklerin klasik ve klasik sonras rnekleri, ykseltilmi alt kat
lar zerinde tasarlanan revakl tek katl pavyonlard. Bu tr
kklerin en heyecan verici olan Istanbulda Sarayburnunda
 HAYATLI EV'N EVRlMl

Kk mimarisinde hem basit dikdrtgen, hem de merkezi stanbul, Sofa Kk, Topkap
plan kullanlmtr. Edirne Saramdaki Mehmet Paa Kk, T*
giri hol ve emesi olan dikdrtgen bir odayd. Topkap Sa
rayndaki onsekizinci yzyl M ustafa Paa Kk de {Sofa
Kk) bu kk kklerin en zarif rneklerinden biridir. Bu
yazlk pavyon Kara Mustafa Paann onyedinci yzylda yap
trd daha erken bir Kke eklenmitir, ince rokoko ssle
meleri ile bu gzel oda anonim evi gelenei iinde Baodanm
aristokratik bir uygulamasdr.

Merkezi planl kkler iinde en ok bilinenler ikisi de

IV.Murad iin Irak ve Iran seferlerinden sonra yaptrlm
olan B adat ve Revan Kfkleridir. Tipoloji yine doul
olmakla birlikte mimari eler, ssleme ve oranlar tamamen
Osmanldr. Topkap Saraynda olduu gibi Edirne Sarayn
da da baz bamsz kkler IY.Mehmet dnemindendir. Ay
nal Kk ve S adabad Kkleri byk dikdrtgen bir havu
zun eksenleri zerine simetrik olarak yerletirilmilerdir.
Merkezi ha eklindeki plan gelimi hizmet alanlar ile s
tanbulda Beikta Sarayndaki inili Kk de bu grup iin
de saylabilir, v-?

81
HAYATLI EV

Safranbolu, Asmazlar Kona, ge
19. Yzyl veya erken 20. Yzyl.
Havari planl tek hacimli pavyonun kk mimarisinde sim
gesel bir stats vardr. Bu kk av kkleri, bahe kkleri,
seyir kkleri, kabul sofalar iin en ok kullanlan plandr. B
yk konaklarn planlarnda da misafir odas ya da divanhane
olarak selamlklarn trensel eleridir. adrvanl, byk

57 Safranbolu - Asmazlar Kona -

ge 19. yzyl veya erken 20. Yzyl
a- Zemin kat ve divanhane
b- Cephe ^

82
 HAYATLI EV'N EVRM

saakl, kk, ak bahe pavyonlar bakentte olduu kadar

lkenin dier yerlerinde de Trk bahelerinin ok rastlanan bir
esi olmulardr. H a planl olsun olmasn selamla divanha-
nenin eklenmesi Anadolu evlerinde de grlmektedir. Safran
boluda Asmazlar Konaklar'nda grld gibi, eve dorudan
bal, ortas havuzlu yaz odalar olarak karmza karlar.

Boazda 1699 tarihli Sadrazam Amcazade Hseyin Paa Ya-

lsnm divanhanesi bu tr kklerin en eskisi ve tannmdr.
Bu son derece ayrntl tasarlanm ve bezenmi byk oda uzun
payandalarla denize doru uzanr-. Byk pencerelerin nnde
58 stanbul - Anadoluhisan -
yazn gnelik grevi de gren kepenkler vardr. Bu kepenkli Am cazade Hseyin Paa Yals,
yatay pencereler hem ierden hem dardan stn bir tasarm Divanhane - 1700 civar - plan
rndrler. Oday yandan evirirler ve kepenkler ak oldu
u zaman olaanst bir Boazii manzarasn erevelerler. Ba
t gnei kepenklerle kontrol edilir. Kepenksiz olan st blmler
uzun saaklar ile gneten korunmutur. Pencerelerin altndaki
alak sedirler ortadaki zengin adrvann evresinde dolanr. T a
59 stanbul - Anadolu Hisar -
vann ortas ahap kubbelidir. Tavan, gmme dolaplar ve duvar Amcazade Hseyin Paa Yals -
kaplamalar onyedinci yzyl sonu yaldzl iek desenleri ile Divanhane -1700 civar -
sslenmitir. Bugn ok harap durumda olan bu divanhane grn (Saladin'den)
HAYATLI EV
stanbul, Boazii, Defterdar Burnu
Kk, 18. Yzyl - (Choiseul -
Gouffier'den)
Salodin kitabnda bu Divanhane'nin bugn
hemen hemen yok olmu olaanst gzel
Lale Devri bezemesini resimlemitir.
84
aristokratik kk geleneinin en grkemli rneklerindendir. Uy
gulama saray gelenei iindedir. Fakat anonim mimari ile akraba
lk ok belirgindir80.
Ha biimindeki sofamn aristokratik stats, bamsz tren
pavyonlarndan bahe kklerine, ya da daha byk kompozis
yonlarn ierisinde, stanbuldaki bugn ok azalm olsa da var
lklarm bildiimiz ok sayda kk kasr ve konakdaki uygulama
dan anlalmaktadr. Bu plann kullanmnda yar-ak ve kapal
blmlerin ilkileriyle oynyarak olduka deiik mekansal deney
ler yaplmtr. Topkap Saraynda, bugn yklm bulunan To
mak Kasr, yeniletirilmeden nceki Sepeti Kasn ve imdiki K-
ksu Kasrndan nce I Mahmut tarafndan yaptrlan kasr
anmsanacak rneklerdir. Kksu Kasrnda divanhane ana yap
ya drdnc eyvann kare eklinde bir geit hol haline getirilme
si ile balanmaktadr. Melling ve Preaultun gravrleri tek katl
bir kkn iki katl bir hizmet yapsna bitiik olduunu gster-
 HAYATLI EVN EVRM

inektedir. Emirganda Mekke erifinin konutu erifler Yalsmn

Abdlhamitin padiahl srasnda yaplm Selamlk Kk de
(1782) bugn yaamaktadr. Merkezi planl odaya baz servis-
odalar eklemitir.

En nl ve gzel kasrlardan biri Bebek Kasrdz1. Bu alanda

nce I.Selimin bir pavyonu , daha sonra da IILAhmetin Hmayu-
nabad Kk bulunmaktayd. Bu kfk I.Abdlhamid devrinde B
yk Amiral Haan Paa tarafndan 1784 ylnda baz deiiklikler
yaplarak yeniletirilmiti. Choiseul Gouffierin gravr bu yenilik
yapldktan sonra kasr gstermekte ancak yapnn hafif strktrel
zellikleri Mellingin gravrnde daha iyi grlmektedir. Plan iki
tane havari sofann birleftirihiEesindm olumaktadr. Ana yapy
bytmek iin kollarn keleri uzatlm, ancak sofann keleri
sekizgen bir hacim elde etmek iin kesilmitir. Kasr, Gudenusun
1742de yapt plana gre (sonradan Eldem tarafndan yeniden
izilmitir), Bebek kompleksi denize dik bir eksen zerinde ina
edilmiti. ki eden oluuyordu; bunlardan bM merkezi planlyd.

Asl konut havuzun stne uzanan bir kke alyordu. Ha

biimindeki kk-divanhane evin deniz tarafna eklenmi alt katn
stunlarna oturarak denize uzanyordu. Bebek Kasrnn yeni ve es
ki planlar bu tr kompozisyonlarn esnekliini gstermektedir.
Cephe boyunca alak pencereler denize alrlar. Geni bahe cep
hesi zarif duvarlarla evrilmiti. Bu kk kkte gerekten byle
yici bir tasarm zenginlii vardr. Ancak bir geicilik duygusu uyan-
dindii ve bu nitelii ile insann dnyevi yaamnn ksa ve youn sjl H*k, Ekb,, f e II,
fakat geici olduu duygusu ile uyumlu bir btnlk oluturur. stanbul 1974, s, 289-307.

8S
HAYATLI EV

Havari plann baka bir eitlemesi ndeki ana kke

'ifhffeyi- Ayndlkovok !<&k -18.
Yzyl - Zemin kof plan
stanbul, Bebek Kasr (Melling'den)
uzunlamasna bir hol eklenmesi ile yaplrd. Buna yapnn
programna gre yana baka blmler eklenirdi. Halite Ter-
sane Bahesinde yer alan A ynalkavak K asr 1791-92 de
yenilenmi bir yapdr. Yerinde olaslkla IILAhmetin bir k
k bulunan bu yapda n eyvan derin br sundurmaya dn
mtr. Kar taraftaki eyvana merkezi planl oda eklenmitir.
Baz kasrlarda Hayatl Evin zgn plannn biraz deimi
haline rastlanabilmektedir. Fenerbahe Kk bu tr bir
uygulamadr.
Genelde imparatorluun saray mimarisi anonim konutlara
gre ok daha kararl olarak simetrik ve kapal dzenleri yele
mitin Byk balkonlar, kemerler, uzun saaklar, adrvanlar
ve emeler kk tasarmnda ok rastlanan elerdir. stanbul-

86
 HAYATLI EV'N EVRM

daki hemen btn nemli kklerin ortak zellii giri katnn

zerine taan odalarn saaklarn altndaki diri geometrik plas-*
tisitesidir. Sinan Paa Kk ya da Amcazade Hseyin Paa Ya-
lsnm divanhanesinde grld gibi ou ha planl bu k
klerin orta hacimleri ou kez ahap bir kubbe ile talanarak
d biimlenmenin plastisitesini vurgular. Ayrnt ve malzeme
asnda farkl olmakla birlikte btn bu gelenek, Hindis
tandan Trkiyeye kadar minyatr sanatnn da tanklk ettii
gibi, Dou Islamn sultan kkleri imgesine sadk kalmtr.

Daha yakn dnem yaplarnda Batl etkiler hemen belli

olur. Topkap Sar aynn III.Osman'n onsekizinci yzyln
ortalarnda yaplan barok dairesi d kompozisyonu asndan
Trk geleneini yanstsa da odalarnn yerleimi ve sslemeleri
asndan tmyle Avrupaldr.

87
HAYATLI EV
62 talya'da ve Trkiye'de merkezi
planl Kk yorumu
a- Veenza, Palladio, Villa Capra plan
b- stanbul - erefabad Kasn plan
82 Palladio'nun merkezi planl yaplar iin fer
etki kayna olarak slam dnyas da d duygusu padiahlar iin bile yceltici idi.
nlebilir. M.S. 8. yzyldan bu yana Dou
slam dnyas merkezi planl yaplar
retmitir. inili Kk Palladio'nun villalarn
dan bir yzyl nce yaplmtr. Birok batl daha iyi anlalabilir. Kk kavramnn kendi tarihi vardr, iki ayr
yazar bir Bizans etkisinden sz etmitir. Fa
kat Bizans miftari tarihi byle bir yap tip-
inin rneklerine sahip deildir.
83 Arel'in szn ettii btn terimlerin ilevsel
bir ierii vardr. Fakat biime iaret etmez
ler. Kameriye (mehtap seyredilecek yer), ar
dak (Farsa baldaken), geri drt kemerli
(ahar tak) szcnden gelmektedir. Fakat
ayaklarla tanan her tr at iin kullanlm hayat seviyesinden de yksekte oluudur. Sslemesi ile de ayrca vurgu-
tr. Genellikle yarak bir bahe pavyonuna
iaret eder. Arapa mahfil, zel olarak ayrl
m yer anlamnadr; bir biime iaret etmez.
Kasr (kk kale, saray, kk) anlamlarna
kullanlr. Msr ka'a s da, bir anlamda ha
yat zerindeki Kk motifine tekabl eder.
Sultanlarn ve dier devlet byklerinin onsekizinci ve ondokuzun
cu yzyllarda yaptrdklar grkemli kklerin anlar biraz abartlm
ve resimlemi olsa da batl sanatlarn gravr, suluboya ve yalboya
resimlerinde bugne tanmtr. O belgeler bir yandan konut mimari
sinin esiz zelliklerini tanmamza yardmc olmakta, te yandan by
le bir mimari gelenein yok olmasndan tr znt kayna olmak
tadr. Trk kk mimarisini, rnein Palladio miras ile karlatrrsak
Trk konut mimarisinin zgn ve gerekten yaratc doasm anlamak
olana verir. rnein, 1816da yaplm olan Haliteki erefabad
Kkn Palladionun Villa Capra ya da Villa Trissinosu ile kyasla
dmzda Italyan villalarmm biimselliinin Trk rneine gre son
derece retorik ve akademik kald saptanabilir82.
Bu genel tartma Trk kknn kendine zg bir tarihi kkeni
ve slupsal geliimi olduunu aklamaktadr83. Trk saraylarnn
tasarmnda bamsz kk fikrinin egemenlii tartlmaz. Bugn
grdmz biimine yzyllar sonra gelen Topkap Saray Harem
Dairesi geliimini aklayan bir btnsel kavray sunmamaktadr.
Her padiah yeni bir daire eklemi ve bu arada ncekilerin yaptkla
rn ksmen ya da tamamen bozmutur. Saray alannn genel yerlei
mi dnda Trk saray kavramnn en nemli esinin tek kk oldu
u grlmektedir.
Saraylar byk kompleksler olarak, tek bir konuttan ok kk
kale kentlerdi. Ancak Trk padiahlarnn zevkleri, slam dnyasnn
baka rneklerinde de grld gibi, boyutlar asndan genelde sa
de ve gsterisizdi. Antsal boyut asndan alakgnlllklerini
zariflikleri, samimiyetleri ve insancllklar ile dengelemilerdir. Qh
dokuzuncu yzylda bat modelleri yetkililerin akllarm ve evreleri
ni igal ettiinde Trk saray btn tarihi niteliklerini yitirmitir.
Geri Boazdaki byk sultan saraylar batl saraylarn taklitleri de
il kendilerine zg karakteri olan mimari yaplardr. Ancak insan ve
evi arasnda daha nceki rnekler ile salanm olan uyumu yineleye-
memilerdir. Oysa geleneksel mimarideki konut-insan btnlemesi
Bu yorum iinde anonim mimari ile kk gelenei arasndaki iliki
gelenein geliiminin belirli bir noktasnda Hayatl Ev ve simgesel sta
ts ar kk biraraya gelerek onsekizinci ve ondokuzuncu yzyln
byk, simetrik, kompozisyonlarn yaratmlardr.
Sradan evlerde hayatn avluya doru uzanan kmasna genellikle
kk denir. Bunun nedeni mekansal olarak hayattan ayrlm olmas ve
1ana bilirdi. Bazan ayr bir odaya dnse de ilevsel olarak hayat'n par
asyd. Sultan konutlarnn kkleri gibi, bu mimari motif dinlenme ve
seyir amal, baheye doru kma yapan bir cumbadr. Ad amac iin
uygundu ve kkeni ile olan ilevsel ve etimolojik ilikisi de belirgindir.
 HAYATLI EVN EVRM

stanbul, Bayldm Kk, Divanhane (D'ohhson'dan)

89
HAYATLI EV
S Aktre, Ondokuzuncu Yzyl Sonunda
Anadolu Kenti: Mekansal Yap zmleme-
4 Ankara 1978, s, 212,
90
Kkn konuta bir stat simgesi olarak eklendii aktr. Dol-
mabahe Saray bahesinde 1748de yaplan Bayldm Kasr bir
kk motifidir. Burada klasik evin ekirdeine eklenmi ve yeri,
bykl ve sslemesi ile vurgulanmtr. Bu tr kkler giderek
kompozisyonlarm en nemli eleri olmu ve evin kendisi kke,
divanhaneye hizmet veren ikincil duruma dmtr, Daha k
k konutlarda bykl nedeniyle yalnzca bir cumba deil ay
r bir oda olduunda kk-oda zellikle darya bakyorsa , bir
baoda olabilirdi. Bu dzenlemeye iyi bir rnek ondokuzuncu
yzyl sonunda yaplm olmas olas Ktahyadaki smail Hac
akr Evi'di.
Kent Evlerinin Son Dnm:
Batdan ithal
Geleneksel zevkler, bat konut tipolojisi ve yap malzemeleri
nin ithali ve zengin evlerinin yabana mimarlar tarafndan yapl
masna kadar, yani II.Abdlhamit dnemine (1876-1908) kadar
direndiler. Gerekten de bat semeciliinin slupsal gsteriine
karn onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda konut mimarisi
geleneksel yollar izledi. Ancak ondokuzuncu yzyln ortalarnda
btn batl sluplar Trkiyeye girmiti. Artk nemli konutlarn
bezemeleri neo-barok, neo-klasik, neo-gotik ve en sonunda Art
Nouveau karm slupla yaphyordu.
Yabanc etkilerin kaynaklan deiiktir. Istanbulda yabanc
mimarlar dorudan yabanc modelleri uyguladlar. Byk bir
yabanc kolonisi, yeni yeni gelien aznlk burjuvazisi ve eitim
grm Osmanllar, bat modasna uyan konutlar yelediler ve
mimari zevklerdeki byk dnme hizmet ettiler. rnein,
Aznlk tccarlarn ok olduu Balkanlarn kaps Edirne orta
Avrupa biimlerine ok duyarl bir kentti. Bu da ok farkl bir ev
tpolojisinin gelimesine yol at. Bat Anadoluda, Egede Trk
ve Yunan kylar ile adalarda yaygn olan, ve zamanla, zellikle
liman kentlerinde geleneksel mimarinin yerine geen yeni bir bl
gesel slup geliti. Deniz yollar ulamnn younlamas Dou
Akdeniz ve Karadeniz kylarndaki Samsun, Trabzon ve Batum
gibi kentleri Bat etkisi ve Bat mallarna atlar. Btn bu kentler
ve hinterlandlar kagir mimarinin ve buna bal olarak neo-klasik
bir fizyonominin gelimesini yaadlar84.
Savalar ve politik mlteciler yeni sluplarn benimsenmesinde
rol oynadlar. Eskiehirde, tmyle yerli yap malzemesi ile yap
lan fakat farkl bir fizyonomiye sahip evler grubu, Krmdan ge
len gmenler tarafmdan yaplmtr. Yine ondokuzuncu yzyln
sonunda kuzeydou blgelerinin Ruslar tarafmdan igali srasn
da Kars tmyle yeniden yaplm ve yabanc bir slup kente
empoze edilmitir.
 HAYATLI EV'N EVRM

IB13

Ayvalk, ge 19. Yzyl Evi

91
 HAYATLI EV

w mm

mmmm
WnR

Mj ?tfev/W
v: BBBSkSI'

I S '"S4i3
' r p t .1 iZv7'h

p S

Edirne, ge 19. Yzyl evi

92
 HAYATLI EVN EVRM

Httiitiytn aznlklar bu slup deiimlerini daha kolay uygu

luyorlard. nk onlar iin bat slubunun benimsenmesi klt
rel olarak o uygarla mensup o ld u k la rn vurgulamaktayd.
Eitim grm Trkler iin de Batk modellerin benimsenmesi
adalama simgesi olmutu. Btn bu eilimler birbirleriyle ve
geleneksel biimlerle etkileim iinde melez kompozisyonlar olu
turdular. mparatorluun byk kentlerinin mimari grntsn
bu gelimeler ekillendirirken, Anadolu iersindeki kentler d
etkileri daha az yaamakta, ticari ve endstriyel gelimelerin |lstartbu) rt ISouvou bezeme
dnda kalarak, gelenei yaatmaktaydlar. Bu da mimarlk ynnfjll
tarihileri iin Hr ans olmutur. nk bu sayede birok gele
neksel kenti ve evi salam durumda bulabilmilerdir.

Yerel bir karakter kazanan ge slup aamalarndan biri

ondokuzuncu yzyln sonlarnda Trkiyeye giren Art Nouveau
akimiydi* Bu akm onsekizinci yzylda Rokokoda olduu gibi,
Trk duyarllnda sempatik bir yant bulmutur. Gerekten de
LAhmetin dnemine rastlayan(1703-1730) Lale Devrinde Trk
sslemelerine doal iek tasarmlar egemen olmutu. Erken
onsekizinci yzyl bezemeleri yerini Trk rokoko slubuna brak
t ve yokoldu85. Fakat Trk Rokoko ve Barok sluplar sadece
taklit deil, yerel sanatlarn yorumlarm da ierir. Topkap Sa
ray XV.Lui stilinin en gzel rneklerini sunmu olsa da, LAbdl-
hamit dneminden balayarak! 1774-17?) halk katnda daha
sradan fakat yorumlanm ve zmsenmi, yerel bir fizyonomi1
kazanm bir rokoko bezemesi yaratmtr. Bir yzyl sren bu
deneyim Art Nouveaunun doaldan esinlenen lineer oyunlanan
Trk zevkinin uyumunu salamtr. talyan Art Nouveau hare
ketinin nemli adlarndan mimar Raimondo dAronco, stan
bulda bu slubun yaygnlamasnda nemli rol oynamtr86.

Bylece Osmanl bakenti ahap mimarisinin son aamasnda

Art Nouveaunun zgn rneklerini yaratmtr. Barok kkenli
daha eski motifler yannda ok sayda iekli ve geometrik, iki
boyutlu, erisel biim dzenleri, cepheleri, parmaklklar, korni
leri doldurmutur. Geleneksel mimarinin arbal geometrisi, ^ ita n h u l- Art Nouveau slubund a
izgisel dalgalanma ve bezemesel konturlarla bozulmutur. Bu ev eepftesi 20. Cayl b
sanatn cokusu ve hareketlilii bakentin kozmopolit atmosferi
ni de yanstyordu.

Art Nouveau bezeme btn zellikleriyle, her tr malzeme

yaplan ilerde ile moda olmakla birlikte ahap evlere uygulan
mas ile yerel bir boyut kazanmtr. Yerli marangozlar bu ileme
gibi iki boyutlu, ak iilii sevmiler ve ustalklarm gstermi
lerdir. Bu tarzn en iyi rneklerine Boazda, Rumeli ve Anadolu
yakalarnda banliylerdeki yazlk konutlarda rastlanabilir.
Bu neeli son nota ile byk Trk konut gelenei drtyi yl
lk yaamnn sonuna ulamtr.
B. Kuban, Osmanlj Barok M im arisi
Heimds b ir Deneme, Iijbyl If4
M, Nicoletti, D'Amnco e l'architektura liber-
ty, Bari 1982. Art Muvru bezeme iin
bak: Semra Ciner, Son Osmanl Dnemi
m&ttbi Ahap J^tm iknd Ceph s
Bezemeleri, Doktora Tezi, stanbul Teknik
niversitesi, Mimarltk FakDltesi, stanbul
1982.

93
HAYATLI EV
M
1

stanbul, Beylerbeyi'nde Art Nouveau slubunda ev, 20. Yzyl ba

94
 HAYATLI EV'N EVRM

stanbul, stinye'de Afif Paa Yals, 20. Yzyl ba

95
HAYATLI EV
87 Cihannma gzel manzaral bir pavyon
anlamna,: bazen de yksek kk anlamnda
kullanlmtr. (Edirne Saray'ndan Cihann
ma Kasr) Konutlarda ise at kat balkonlar
iin kullanlmtr.
96
Sonsz: Yadsnan Gelenek
. Birinci Dnya Sava ncesi stanbulda ev tasarm son
derece semeci neredeyse gelenei unutan bir karaktere sahip
ti. Esinlenilen modeller orta Avrupa sayfiye evleri, svire
Chaletleri ya da ngiliz ve Amerikan malikaneleri olabilirdi.
Yerel boyutlarda yinelenir, yabanc yerli kark motiflerle
sslenirlerdi. Kk kuleler ve balkonlar zellikle revatayd.
Geleneksel yap teknikleri ve ahap kaplamalar ile bakentin
Avrupallam toplumunun simgesi oldular. Bu Newport Ve
Californiadaki akrabalarnn resimsel kuzenleri, byklkle
riyle de Boazn ve sayfiyelerin fizyonomisini deitirmiler
dir.
ncelememizi bitirmek iin bu snrsz semeciliin kritik
dnemini ksaca gzden geirmek yararl olur. Neo-klasik bir
cephede barok pencereler, Lale Devri ssl kemerleri, gele
neksel konsollar ve Art Nouveaudan esinlenmi ayrntlar
rahatlkla bir araya gelebiliyordu. Ge ondokuzuncu yzyl
mimari sluplarnn Batdan alnd gibi, daha zgr bir
yaam tarzna elveren yeni toplumsal gelimeler de gerekle
miti. Bu da mimari tasarma yeni tavrlar, ev planlamasna
zgrlk getirmitir. Giri katlarm sokaa almas bu geli
melerden biridir. Kafeslerin kalkmas yine bu tr gelimelerin
gstergesidir.
Youn kentsel blgelerde iki ya da katl kent evlerinde
moda elerin bir ikisini yineleyen sradan cepheler oluuyor-
du. Giri katlar sokak seviyesinden biraz yksekteydi. Demir
parmaklkl bir ya da iki pencereleri olurdu. Birinci katlarda
evin byklne gre bir ya da iki kma bulunurdu. Bu
evlerin planlarnda geleneksel zellikler kaybolmutur. Sra
dan cephelerin ana eleri klasik mimari nizamlardan esinle
nen hafif pilastrlar, vurgulanm korniler, sveler, kemerler,
frontonlar, dekoratif demir parmaklklard. zerlerinde elip
tik ya da dairesel kafa pencereleri olan kaplar ve yanlarnda
ki pencerelerle dzenlenen giriler karakteristik ve yaygn bir
cephe motifi olarak kullanlmtr. Trk ev geleneinde pek
grlmeyen at kat moda olmutur. at, aralarndaki bal
konlar, cihannma (halk dilinde tahtabo) genellemitir87.
Ondokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl banda yap
lan evlerin bit zellii ssl saaklardr. Heykel gibi ekil
verilen konsollar zerindeki bu geni saaklar genellikle Art
Nouveau tarzndan etkilenmi geometrik sslemelere sahipti
ler. Bunlar bakentin neeli konut mimarisine hoa giden bir
nc boyut katmaktaydlar. Sradan ahap konutlarn so
kak cepheleri ounlukla zgn kiiliklerini bir lde koru
mulardr.
 HAYATLI EV'N EVRMl

stanbul, Suleymaniye'de Clhannma'l ev, Tf. Yaytl sonu

97
HAYATLI EV

stanbul, Boazii, Kanlca'da Yal, 20. Yzyl ba

 HAYATU EV'N EVRM

stanbul, Boazii, mrnmmm

Btn bu nemli deiimlere karn, Osm anl konut Hisar'nda Yal, ge f i l p
mimarisinin son dneminin kendine zg bir kimlii vardr.
Avrupann klasik sluplar barok ve Art Nouveau motifle
rin cephelerde yaygn kullanlm as, A vrupa etkilerinin
younluu sonucu olmakla birlikte, bu tr yaplarn bize z
g olduu da aktr. Bu mimarinin oluturduu yeni kent
grnm kiiliini henz pek deimemi eski kent dokusu
nun mekansal ve boyutsal zelliklerinden almaktayd. Yo
un kent merkezlerinde kma eski biim dzenlerinin an
syla olduu kadar yer kazanma amacyla yaplmaya devam
edildi. Bylece eski sokak dokusu, boyutsal sreklilik, cum
balar ve kmalar geleneksel kent grntsnn zellikleri
nin yaamasn saladlar.

Bakentin ve nemli tara merkezlerinin mimarisi kkl

bir grn deiikliine urarken, kk tara kasabalarn
da geleneksel yap teknikleri ve biimleri hala egemendi. T
mel deiim, kinci Dnya Savandan sonra, yeni malzeme
lerin kullanm ve endstriyel ideoloji ile imgelerinin kar
durulmaz ykselii sonucu gerekleti.
BOLUM IKI

Morfoloji
HAYATLI EV
S.H. Eldem, Trk Bn Plan Tipleri, stanbul 1954,
s. 22 vd; TSrk Bn I, stanbul 1984, s, 16.
89 Aksoy iklim blgesine onlara tekabl eden
konut tiplerinden szeder. a.g.e., s. 49 vd.
Beinci Blm
Tipoloji zerine Dnceler
Tarihleri bilinen eski evlerin saylarnn azl ve ayrntl ta
rihi almalarn yokluu nedeniyle aratrmaclar ve mimarlar
daha ok Trk Evinin tipolojisi ile ilgilenmilerdir. Bu tr ti-
polojik almalarn ncln yapan Sedad Hakk Eldem
ana kat planlarnn snflandrmasndan yola karak, Trk ev
tipoloj isinin sinkronik bir tablosunu vermeye almtr. Elde-
min snflandrmas temelde, sofanm ev planndaki yeri ve
ekli zerine kurulmutur. Ge dnem evlerin saysal okluu
ve en son geliin morfolojik eleman olan sofa, Sedad Hak-
knn Trk Evi snflamasnn ekirdeini oluturur. Daha
sonraki kapsaml almalarnda ksmen deiiklie uramsa
da merkezi plan olgusu onun snflandrmasnda baat zellik
olma niteliini korumutur88. Tarihsel geliiminden de grd
mz gibi, balangcnda ve daha sonraki aamalarnda Trk
Evi, son dnemlere kadar, ak hayata sadk kalm, ancak
18. yzyldan sonra artan Bat etkisi ve kentleme nedeniyle
zellikle byk kentlerde, kapal, merkezi formlar daha fazla
grlmeye balanmtr. Klasik Trk Evi yar-kapal ve kapal
mekanlarn ikilemi temeline dayanyordu. Gelime sreci iin
de de bu ikilik srm ve evin plan ve d biimini ynlendir
mitir. Eski ev geleneine yabanc baz gelenekler ve kentsel
ideolojilerin etkisiyle biimlenen ge dnem merkezi planl ev
leri ve bunlarn 19. yzyldaki trevleri, ekonomik ve sosyal
unsurlar da ieren belirli bir aile hayat kavramnn sonucun
da ortaya kan Hayatl Evin belirleyici ikileminden uzakla
mlard. Morfolojik eleriyle Hayatl Evin tarihsel geliimi
le balar bulunmakla birlikte, merkez- simetrik planlar ile
yeni dzenler gelitirmilerdi.
Eldemin tezi, daha sonraki deiikliklerine karn evin bt
nnn morfolojik analizine dayanmad iin tmel bir bak
olam am tr. Bu konuyla ilgili kapsaml almalarnda pek ok
yararl gzlem bulunmakla birlikte Trk Evinin tarihi konumu
nu aklamakta kavramsal olarak yetersiz kald sylenebilir.
nc Blmde tartlan Aksoy tezi ise bir tipoloji verme
mekte, fakat ev planlarnn ekirdeini oluturan merkezi me
kan kavramn gelitirmektedir. Her iki. yazar da deiik ev ti-
polojilerini yerel gelenekler ve iklim koullarnn etkilerine
balamaktadrlar89. Oysa Trkiyedeki iklim koullar Hayatl
Evi aklayabilmekten uaktr.
 POLOJt ZERNE DNCELER

iki yazar da Trk oda tasarmnn bamsz niteliini doru

olarak saptamlardr. Aksova gre bu durum dorudan,
F J L_._
oturma odas kavramna ger yaam etkisini gstermektedir.
Ger y aam n n bu ekilde bir uzantsnn oda kavramna gi
I-
1r
rii Trk aratrmaclarnn ve yazarlarnn rabet ettikleri bir
kuramdr. Trk odasnn morfolojisi zerine alm olan K- i... J n -

kermaft da ayn fikirdedir90. t i .

L

. n
Anadolu-Trk dnemi konut tarihinin nemli bir zellii
Hayatl Evin son dneme kadar sren varldr. stanbulda
i solal evler giderek baat tipler olmusa da, 20. yzyl ba
na kadar Anadolu'da hayatl ev yaplmas bu gelenein gcn
ve sosyal yaamn ataletini kantlamaktadr. Kuzeybat Anado
lu'nun en eski Osmanl ehirlerinden Osmanck'ta son dnem
den kalma baz Hayatl Evler v arlk larm srdrmektedirler91.

Trk Evini oluturan elerin kavramsal bamszln vur

gulamak gerekir. Bunlar arasnda en nemlileri yzyllarca s
ren tipolojik gelime ve evrimleri ile oda ve hayat-eyvan dr.
Temel ilevleri deilmedike bu eler Trk Evinin i mekan
larnn yaratcs olmulardr. Tek tek elerin otonomisi ve
kendi kendine yeterli oda ile hayat arasndaki ikilem yresel
terminolojide bunlara verilen adlarda ortaya kar. rnein
Alanya yresinde odalara ieri ad verilir92.

Burada balca trleri tarihsel gelime blmnde ele aln

m olan Hayatl Evin bir tipolojisi sunulmamaktadr. nk
temel ev tipi, Giancarlo de Carlonun deyii ile bavuru iin
temel konfigrasyon , boyutlu zellikleri ve isel ikilemi ile
ift oda ve hayat-eyvan dzeninden olumaktadr.

. Tek odann otonomisi tanelinde oluan tm morfolojik de

iimleri belirleyen kavramsal bir geometrik mekanizma sapta
nabilir. Oda ikincil hizmet mekanlar ile evrilidir (dolaplar,
eyvanm bir ksm ve hayat). Oda ve evresindeki yardmc me
kanlar bamsz bir birim olarak alnd zaman Hayatl Evin
ve Trk Evinin tm tipolojik varyasyonlar bu birimin ortogo-
nal eksenler zerinde birbirine eklenmesi ya da uzunlamasna
gelime sz konusu olduunda, paralel eksenler zerinde yan-
yana getirilmesi eklinde tanmlanabilmektedir93.
Bu geometrik analiz morfolojik varyasyonlarn zerine otur
duu basit geometrik tasarm dzenini aydnlatmaktadr. Ha-
yatl Ev ki oda arasndaki eyvan ve hayat ile en iyi ekilde r
neklemektedir. Bu tdmel geometri Trkiye'deki birincil ev ti-
polojisinin Ortadouda grlen birok merkezi planl yap ge
lenekleri ile de ilikisini kumaktadr. Temel emann gc ola
nak verdii varyasyonlardadr. Fakat sadece planl dzen Ha-
yatl Ev olgusunu aklamaya yetmez. zgr elerin birleme
55 Hopstt Ev - Temel pton tplerlnln
geometrik analizi
a- Analiz
b,c,d- Ev planlar
Kkerman, E., Anadolu'daki Geleneksel
Trk Evinde Organizasyon Asndan O-
dalar, stanbul, 1975,
W . Akpmar, Geleneksel Konut Mimarisi ve
evre Dokusunun Korunmasna Bir rnek:
Osmaneli, Yaynlanmam doentlik tezi ev
rnekleri, Mimar Sinan niversitesi, stanbul,
1982, s. 156, ev rnekleri 1, 3> 1 0 ,1 8 ,2 2 .
H. ener, Alanya'da Geleneksel Konutlar,
stanbul, 1984, s, 1%
D. Kuban, "Trk Evi Gelenei zerine Gz
lemler", Sanat Tarihmlzin Sorunlar, istan-
bul 1975, S 5 .192-211.

105
 mekanizmasnn esneklii tipolojik snflandrmay gereksiz
klmaktadr. Bu blmde ev planlarndaki temel morfolojik
eler tanmlanmtr. Bunlarn en nemlisi ve en az deiim
gstereni, Eldemin de belirttii gibi kendi bana bir ev olan
Trk Odas'dr. Bu ev iinde ev, mimari ge olarak btn ge
lime sreci iinde yaamn srdrmtr. Odann tek bana
evi oluturduunun kant tek odal evlerdir. Arseven tarafn
dan llp yaynlanan Gebzedeki kk ev odann evle ede
olmasnn ilgin bir rneidir.

ODA
(adrdan Oda Kavramna)

Oda, eitli aamalardaki biimiyle gerekten geleneksel

Trk evlerinin zgn bir esidir. Hayat ile Oda, mekansal ve
ilevsel yaplanmalaryla, Trk konut kavramnn da ekirdek
eleridir. Oda, ailenin en derin varlm olduu kadar, yakn
evrenin ekillenmesine ilikin temel estetik tavr da yanstr.
Odanm balca-eleri, yzyllar boyunca tekrarlanan biim ve
boyutlar ile tartmasz, zgn bir yaam biimini de tanm
larlar. Batllama dneminde mobilyann girii Odann temel
karakterini bozmu, mimari zelliklerini yitirmesine yol am
tr. Fakat pek ok tara ve ky evi oda geleneini bugne ka
dar getirmilerdir.

Konut geleneklerinin birounda odalar yalnz kullanmlar

ve plandaki konumlar ile kimlik kazanrlar. Avrupa gelene
inde olduu kadar Uzak Dou'da da, rnein Japonya'da,
Trk Evindekine benzer tasarm anlay grlr. Fakat Trk
Evinde oda, dolaplar, sekileri ve eyvan ile hayat gibi kendini
eviren mekanlarla, kendi iinde bir btn, evin plannda ba
56 Gebze - Tek odal ev -19. Yzyl msz bir nitedir. Sonraki yzyllarda, daha youn bir kent
- (Arseven'den)
leme iinde baheli ev zelliklerini kaybeden evlerde, ithal
a- Sokaktan grn edilmi zerafetler ve Batl mobilyalarn yk ile zgnlnn
b- Birinci kat
kayna olan, yalnln ve tasarmnda bitmilii ieren bir
Trk Odasnn yokolduunu grrz.

Trk Odasnn plan ounlukla kare deil dikdrtgendir94.

Trk ustalarnn kare formlar iin kavramsal bir tercihleri ol
duu sylenemez. Dikdrtgen alan iki ilevsel blme ayrl
mtr:

1. Dolaplarm ve belki bir minenin yer alda giri ve hiz

94 Trk, odas bazan kare planl olarak
tanmlanmtr. Gerekte bu Hayatl Ev'in
odalarna uygulanamaz. Odalar genelde
dikdrtgen planldr. Sadece seki st kare
planldr.
met blm; sekialt. Bu genellikle daha dk bir tavan olan
bir giri blmdr.
2. Oturma blm; sekist. Sabit ve alak sedirlerle evrili
bu blmn Hayata ya da darya bakan pencereleri vardr,
tavan daha yksektir.

106

O d an n bu iki b l m nn mekansal ayrm oturma b l
mnn giriten bir basamak yksek olmas ve daha zengin ta
sarmlarda, direklik ile gerekletirilmitir. Direklik genelde
ak, kenarlar korkuluklu l bir kemerdir95. Bu fiziksel ay
rm, mobilyalar ve tavan sslemeleri ile hem ayrlan hem de
birlikte olan iki farkl mekan birimini vurgular. Byleee iki b
lme ayrld zaman odann dikdrtgen plannda oturma ,b
lm kareye dnr. Bu blmn tavan ounlukla merkezi
bir ssleme dzenine sahiptir. Trk yazarlar oturma blm
nn tavannn girie gre daha yksek olmas, bazen bir kubbe
veya kubbesel biimle vurgulanmas, ya da dairesel/radyal bir
dzenle sslenmesini, ounlukla adr etkisinin srekliliini
gsteren bir olgu olarak yorumlamlardr.
Evin i tasarmdaki bu ayrnt ev kavramnda herhangi bir
deiiklik yapmaz, fakat ona simgesel bir ierik katar. Kkene
ilikin bu yargnn Trk Evi kavramnn tarihi ve ilevsel de
erlendirilmesinde belirli bir arla sahip olduu aktr. Ev
plannda odann bamsz konumu adr ve oda arasndaki i
levsel benzerliin en geerli gstergesi saylabilir. Fakat bu te
zin kantlar baz yazarlarm ngrd gibi96 adrdan odaya
kesintisiz ekilsel bir gei srecinde deil, baz ilevsel elerin
k u llan m n d a k i benzerlikler ve bu kullanma ilikin eitli, tu
tumlarn anlatmnda aranmaldr. Bu yorumlar bozulmam
rnekler iin daha geerlidir. Daha sonraki dnemlerde evlerin
ounda zgn gelenekteki zelliklerin ounun terkedildiini
de biliyoruz.
Odann biimi ve boyutlar evin dier blmleri ile olan
ilikisini bozmadan rahatlkla deitirilebilir. Gerekten de ev
t ip o l o ji z e r in e d n c e l e r
g^eetklM oda - CAvrfdfQ
ODA
"ran hallar (Stcl) deli odolann bir taraf
o rta la m a ik i a y a k k a d a r y&rdetj yksek
i i p h i f (lenim odamn iki tcrafnda d a bu
ykselti var). Bu sedirler zerlerine ilteler, daha
zengin hallar konarak yarm ayak kadar daha
ykseltiliyor, mal sahibinin zenginliine ve
zevkine g ire pahal kumalarla rtlyor.
Benimki srma ilenmi, krmz ipekten. Sedirler
zerinde duvarlara dayal, iki sra yastk var.
Birinciler gayet byk ve geni, ndekiler daha
kk ve ou jsatkta Trkler btn bezeme zevk
lerini gsteriyorlar. Genellikle yastklar, sater.
zerine srma ile ilemeli lyor. Hi birey bun
lardan dah a gsterili ve neeli olam az. Bu
sedirler ylesine uygun ve y p g p fm
s re se koltuklara fkamml g d e b le jsifia
sntysrom.. O dalarn alak ve her zam an
ahap tavanlar vr. Bunun bence bir sakncas
psk. Bu tavanlar d a genellikle boyal ve srl bir
bezemeyle sisleniyon. Perdeleri yok. Duvarlar
ahapla kaplanyor, gm' iviler aklyor ya
da iekli bir bezemeyle boyanyor ve bunlcrn
arkasnda bztmkleraen dah a fafcn ifl olan
dolaplar var. Pencereler arasn da zerlerine
iek sepetleri ya d a tefaj ieleri konulan kk
kemercikler var, fakat benim en ok houma
giden, odann alak ksmnda fskiyeli mermer
emeler olmas. Bunlar gzel bir ses ve serinlik
veriyorlar."
Madame Montogu
Edirne'deki Vezir Kona'fi d i tarihi M U
Direklik'Ierin en eski rnei vardr. Bu direk
lik daha ok saray kkenli olmaldr. Zengin
ev lerde o la n jr o n T a lar motifinin Bir
akrabas olarak grlebilir.
E Esin, An Eihtesn Century/'Yal" vtevved in
the litie of the development of related (brms in
Turkish Arehfteciure* A tt s!e/ Secondo
Congresso Inierttpzipnale d! Arte Turco,
Venedik 1963, Napoli 1965, ss. 83-112.
107
tasarmnn kolayca eklenen ve geniletilebilen esnek geo
metrisi ve odann zel konumu evlerin elerin yinelenme
siyle enine ya da boyuna kolayca bytlmesine olanak ver
mitir.

Odann kendi bama ev olmas olgusuna Sinann III.

Murat iin 5 7 8 de Topkap'da yapt Kk iyi bir rnek
tir. Hizmetliler iin ngrlen n oda normal odalarn se-
kialt gibidir. Odann antsall tam simetrisi ile uyum
iindedir ve bu gsterili odada da Trk O dasmn tm
zellikleri grlebilmektedir. Onaltne Yzyldan kalan bu
sultani rnek ve Topkap Saray'ndaki dier pavyon-odalar
tek tek odalarn konut tasarmnn en nemli eleri olduk
larn kantlarlar. Sarayda bile sadk kalman bu mekan im
gesinin Trk ev planlarnda vazgeilmez stats ok belir
gindir.

Oda tasarmnn bir dier zellii dorudan hayata al

masdr. Yar-ak, hava etkilerine kar fazla korunmam
bir mekan olan hayata dorudan kmak bir ger davra
n olarak yorumlanabilir. Hayatl Ev plan Anadolu ve
Balkanlarn birok blgesinde iklim koullarna uygun ol
mad savunulsa bile, yakm zamana kadar kullanlmtr.
 TtPOLOJ ZERNE DNCELER

adr ve Oda ilikisini desteklemek iin baka baz gz

lemler de yaplabilir. Mekann ortasnn bo braklmas ve
odann eperlerine dizilmi sedirler adrda grlebilen bir
yerleim dzenidir. Oturmak, yemek yemek ve uyumak gibi
ok sayda etkinliin burada olmas yine benzer bir davran
sal ilikidir. Yaama mekannn ok amal kullanmna a
drda grdmz gibi, yataklarn gndz dolaplara kald
rlmas da katlr. Dolaplar iin yklk admn kullanlmas
ise yine hayvanlarn srtna vurulan yk artrmaktadr.
Bu kelimenin ger ve yerleik Trkler iin kavramsal bir
benzerlik tad aktr. Krsal blgelerde ailelerin yazn k
lk evlerini kapatp, yaylaya kmalar olgusu yine bu ba
lamda aklaycdr.

Birinci Blmde grdmz gibi Yakndou mimari ge

leneinin l birimi Trk Hayatl Evinin biimsel douu i
fasnda benimsenmiti. Ancak Arap lkelerindeki beyt, tar-
ma veya talar evleri ile kyaslannca, odann bamsz yaps
nn bu lkelerde grlmedii gzlenmektedir. Dolaysyla,
Kkermanm da vurgulad gibi, odann bu hayatl eve
&zg durumu adr ve oda arasndaki davransal benzerliin
en gl belirtisi olmaktadr^.

Odann yer ve tavann ykseltilmei ile iki bitijik ama

farkl alana ayrlmas odann birinci hacimsel ve mekansal
niteliidir. Giri ksm kapnn alma apma bal olarak ha
yat tarafnda duvarla dolaplar arasnda kk bir yer igal
eder. Girilerinin sadelii sekialt tasarmnn ilgin bir zelli
idir.

Odalarn klasik planlarnda yn asndan allmam bir

zellik daha vardr. Odaya simetri ekseninden deil bir ke
sinden girilir. Trk odasn ilk alglama kegenseldir. Bu da
simetrik bir kompozisyonu olanaksz klar. Oda zeminindeki
seki bu beklentiyi glendirir. Ge dnemlerdeki simetrik gi
riler Avrupa etkisine iaret ederler.

Odann iindeki gmme dolaplarn yerleimi ve dzenlen

meleri odadan odaya deiir. ounlukla hayata dik giri
duvarna yerletirilmilerdir. Genelde ocan yan ve pencere-
siz tarafta dzenlenirler. Byk odalarn ounda dolaplarn
ahap kaplar odann iki tarafn kuatr. Pencerelerin bu
lunduu duvarlar ile ilemeli tahta dolap kaplarnn ztl,
ocak ile birlikte odann hemen alglanan yzef ve doku zel
liidir.

' Odalarn asimetrik dzeni k etkisi ile glenir. Sedirle-

rin zerinde byk pencereler ve sslemeli al ereveleri ve
renkli camlar ile kk tepe pencereleri, deiik trde k Sf &Kkerman, Odalar, s. 56 vd

109
kaynaklardr. Alttaki pencereler dorudan sedirleri aydnlat
makta, sttekilerden ise odaya renkli, deiik bir k szl
mektedir. Alttaki pencerelerde kafes bulunmas durumunda
k farkllklar daha da bymekte, deiik tonda ve dokuda
bir aydnlanma gereklemektedir.

Oda asimetrik yaps ve kademeli klandrmas ile isel bir

dinamizme sahiptir. Fakat i mekann asl etkisi, pencerelerin
parasym gibi duran byk ve alak sedirlerde, mobilya en
geli olmakszn, rahata oturmaktan kaynaklanan bir huzur
duygusudur.

Dier bir mekansal zellik, ykseklikler hiyerarisidir. Bu

ok belirgin olmayan deme kademelenmesi arach ile belir
ginleir. Giri tarafnda hayata gre en dk sekialtdr. Ka
pnn eiinden geildiinde sekalt dars ile ayn seviyede
dir. Bir basamak, girii oturma blmnden ayrr. Bu ksmda
yerde bir hasr olabilir ya da plaktr. Daha yksek seviyedeki
oturma blm demesi hallarla kapldr. Daha gzel hal ve
kumalarla kapl olan sedirler ise en st seviyeyi olutururlar.
Bu hiyerari ayn zamanda ilevseldir. Baka bir deyile rahat
yastklarla dolu en iyi ke byk olaslkla, babann yeridir.
Aile hiyerarisi odann kullanmnda da en ak bir ekilde ifa
de edilmitir. Baba ve ailenin yallar sedirde otururlar, daha
genler girie yakn, ocuklar da yerlerde hal ve yastklarn
zerinde otururlar. Hizmet edenler girite bulunurlar. Ancak
hu hiyerari kendini belli belirsiz hissettirir; sedirler yerden
otuz krk santimetre yksekliktedir, ilk dnemlerde sedirlerin
yerden daha da az ykseltildiklerini ve gerlerin adrlarnda
olduu gibi yerde, minderlerde veya hal zerinde oturmakla
sedirde oturmak arasnda bir kavramsal sreklilik olduunu
sylemek olasdr. Ky evlerinde yataklar hala yerlere kurulur.
Kk kasaba ve kylerde bugn de rastlanan, odann ortasn
da yerde yemek yeme alkanl yine ger geleneklerinin
uzants olarak grlebilir.
 T t^orort ZERNE DjO N g g

zellik eklenebilir. O da sehpa, rahle ve tabure gibi eyalarn

ayakta durana deil, oturan insana uygun ykseklikte olmala
rdr. Baka bir deyile Oda insan oturmaya davet eder. Oda
ya girildiinde akla gelen ilk ey geni sedirlere oturup ierdeki
huzur verici izleme istei olmaktadr. Bu noktada yine g
er mirasm grdmz syleyebiliriz. Uzun, yorucu ilerin
den sonra gerin ilk ii oturmaktr. Oturmak, melmek
Trk kylsnn de karakteristik duruudur. Modern kent
yaam dnda Trkler ayakta durmaktan holanmazlar. Ayr
ca minyatr ve rlyeflerde Orta adan beri ska rastlanan
Trklerin bada kurarak oturmalar olgusuna da dikkat eke
biliriz. Nasl drtnala bir at zerinde ok atarken canlandrlan
ger karakteristikse, sedir ya da yerde bada kurmu ger,
ya da kyl de karakteristiktir. Batl ressamlar, vezirleri ve di
er devlet byklerini okluk sedirler zerinde bada kurmu
ya da oturmu olarak resimlemilerdir.

Yatay boyutun egemen olduu oda tasarmnda alt pencere

lerin hemen zerinde meyva, kk kap koymak iin kullan
lan ve oday epeevre dolaan sergen, yemilik veya terek ad
verilen raflar yataylk zelliini daha da pekitirirler.

m
HAYAT! EV

Bu gzlemlerden anlald gibi, i mekanda eitli ve ke

sin biimsel kararlar vardr. Gerekten de Trk odas en kii
selletirilmi mimari kavramlardan biridir. Burada rastlanan
tm biimler onlar kullanan insanlarla ok yakmdan ilikili
dir. Geleneksel yaamn yalnl bu biimlerde ifadesini bu
lur. Her ayrnt yaayan bir hareketin rndr. Bu mekan,
mimari elerin adlarnn artrd youn bir yaam duy
gusu tattrr.

Odann planlamas davransal temelde oluturulduun

dan ilevsel adan bir adra benzedii sylenebilmektedir.
Mekan kullanm, denmesi ve odann bamsz organizas
yonu gerin adr yaamnn aha elerinden tremie ben
zer. Kukusuz bu benzetmeler kullanm balamnda olur, bi
imsel bir iliki olarak anlalmamaldr.

Dokumalar, hallar, yastklar, perdeler ve yataklar dn

stanbul, Hatice Sultan Saray,,
(Melling'den)
da bina bitirildiinde oda kullanlr durumdadr. Burada yi
ne kurulduu anda kullanlabilen adr ile olan yaknl
grmekteyiz. Dolaplar ve ocak bina yapm srasnda yap
lrlar. Onlar tamamlayacak olan tek ey dokuma yani ger
 TtPOLOJ ZERNE DNCELER

rnleridir, Bylece yerleik Trklerin, atalar ile ayn gn Sadrazam n b fr W kabul.

CCctstelltt'an)
lk eyalar kullandklar sylenebilir.

ok amal bir mekan olarak odaya biilen tekil levler

tesadfidir ve esas tasarmm deitirmez. Baodas, misafir
lerin kabul edildii, ailenin zenginlik ve statsnn simgesi
olan bir mekandr.

Van Mourun sarayn kabul odasnda Hollanda elisini

huzurda gsteren resmi sradan bir Trk odasna benzer bir
durumu betimlemektedir, Burada vezir sedirde oturmakta,
duvarlarda aralarnda sergenler bulunan ift sra pencereler
grlmektedir. Castellan'm Fransz generali Dubayet'nin
sadrazam tarafndan kabuln gsteren tablosu, 19. Yzyl
banda byk bir kabul salonu niteliindeki bir oday btn
ihtiamyla yanstmaktadr.

113
 Melling Sultann saraynda byk bir kabul odasn resimlemitir.
Oda geleneksel evlerin herhangi bir baodas gibidir. l bir kemer
den oluan direklik taraf kocaman bir sedir olan daha yksekteki
oturma alann ayrmaktadr. Bu iki yzne tmyle pencere alm
bir ke odasdr. Divan yastklarnn hemen zerinden balayp tava
na kadar uzanan pencereler ikiye blnmtr. Geleneksel Trk evin
de olup ta burada olmayan tek ey iki sra pencerenin arasmda olmas
gereken sergenlerdir. Sekialtnm zemini hasrla, oda hah ile, sedirlerde
ilenmi dokumalar ile kapldr. Sadece mimari bezeme ithal edilmi
bir slupta yaplmtr. Geni boyutlar, k bolluu ve rahatlk duy
gusu ile bu Boaza bakan saray odas Trk konut geleneinin srekli
liine ve canllna ok iyi bir rnek oluturmaktadr.

Odann Elemanlar
Sedir(Divan)

Pencerelerin altnda odann iki ya da yanm eviren ve

evle birlikte ina edilen bu sedirler odann en aydnlatlm
alanlarnda bulunurlar. Oda biimine gre sedirlerin dzenlen-
TPOLOJ ZERNE DNCELER
HAYATLI EV

YeniisN maM Esi O cak, yklk ve niler

m
 TPOLOJ ZERNE DNCELER

meleri de deiik olabilir, fakat temel ilke giriin karsna gelecek "Duvarlarn vs. BpEHfMBBk i ahenginde evin
kadnlar iin yaplm alaft vrl|m bilinlendir
ekilde yerletirilmeleridir. diimiz sEyleneblir, nk erkekler evi sadece
dardan yapmasn bilirler".

Sedirlerin ykseklikleri genelde 30-40 santimetre, derinlikleri 7- Gaston Bacheicrc

Poefic of Space, s. 68
$0 santimetre olur. Erken dnemlerde yksekliklerinin daha az ol
duu grlr. Yakn zamanda yaplm sedirlerin ykseklikleri mo
dern sandalye ykseklii kadardr. Sedirler tahta kalaslar kullanla
rak zeminin ana kirileri zerinde kutu eklinde yaplr ve kaplanr
lar. Konstrksiyonlar sandk gibi kullanlm aya elverilidir. Fakat
bu uygulama sedir yksekliini arttrd iin ok yaygn deildir.

Louis Enault odalarn ve: zellikle sedirlerin kuUammn yle

anlatmaktadr; Bu [sedir) hem yatak odalarnn hem oturma
od alarnn, hem alma odalarnn hem de yemek odalarnn mo
bilyasdr... Gece zerine dek ve dier eyler konularak yatak
haline getirilir. Ertesi sabah yatak dolaba kaldrlr ve oda yine
oturma odasna dnr9*.

Yklkler ve Dier Dolaplar

Yklkler gndzleri yataklarn kaldrld dtlaplfdf. Ge-

nellikle ana pencerelerin karlsnda ve giri tarafnda yer alrlar.
Baka bir ilevleri eyvan ve dier odalar arasnda ses yaliMar.
Bu byk yklklere ek olarak zellikle ocaklarn iki yannda
amdanlarn, kap kaan ve su testilerinin koyulduu kk gz
ler (niler) yer alr.

Yklklere ve ocak evresindeki kk nilerden baka odann

giri tarafndaki yklklerin zerinde musandralar bulunur. Ba
zan kapakl bazan da geni galeriler eklinde ak olabilirler. Oda
nn dndan zel merdivenlerle ulalabilenleri de vardr.

L Enault, Cofstantinople et la Turque,

Paris, 1955,$. 397.

m
HAYATLI EV

Son olarak sergen, ilk sra pencerelerin zerinde oday epe

evre dolaan tek bir raftr. Serginin zerine kapkacak, mey-
valar fyemilik ad buradan gelir) dizilir.

Baz odalarda yklklerin iine kk bir ykanma yeri yap

lr, Gusulhane ad verilen bu kk slak hacimler babann ab-
dest almas ya da ykanmas iin dzenlenir. Bu dzenleme sl
m bir zorunluluu yerine getirmek iin dfnta|tfif. Msl-
manlar cinsel temas sonras mutlaka ykanmak (gusul almak)
zorundadrlar. Aslnda bu konumuyla gusulhane duu ierde
olan bir yatak odasna benzer. slami kurallara gre durgun su
da ykanlmad ndan, kvet yerine dardan tanlan su dk-
nlerek ykanlr. Bu ykanma dolaplar iin zel bir yaltm
dnlmemitir. Son dnemde inko ile kaplanmlard.

Yklk ve raflarn ilevsel tasarmnda dzey belirtilmi

tir. Deme, kullanlan dolaplar dzeyi-ki sergenle snrlanr ve
ancak uzanlabilen sergen dzeyi, ilk iki dzeyde yklk ve
dolap kapaklar vardr. Sergen zerinde ahap kaplama ya da
sva olur. st blm hi kullanlmyor olabilecei gibi, odann
bir kenarnda musandra eklinde ak da braklabilir. Burada
ilemeli parmaklklar bulunabilir. Sergenler ulalan snr be
lirlerler. Yklklerle birleen kk dolaplar genelde amdan
lar, srahileri, tencereleri, kahve fincanlarn ve kavuklar
koymak iin kullanlr. Adlar'amalarn tanmlar; testilik,
cezvelik ve kavukluk gibi.

Anadolu konutlarna 20. Yzyl ortalarna kadar gmme

dolap yaplyordu. stanbul ve dier kozmopolit merkezlerde

Anamur, Musandra

118
 TPOLOJ ZERNE DNCELER

ise yeni burjuvazinin bat tipi mobilyalara zenmesi nedeniyle

geleneksel Trk odasnn bu aklc te ilevsel esi terkedildi.
Eski konutlarn oda tasarmlan tek hacimli ada apartmanla
ra yakn bir ilevsel tutum sergiler. Fakat 20. Yzyln banda
ithal Bat evinin ekicilii ilevsel dncelere baskn kmtr.

Deme ve Tavan PfloOgoOJj]0?poQ 0|[j|0q|

faHdEJ1gfdlgdpJI gft^gnlRgp
Oda demesinin grntsel nemi yoktur, nk deme
hallarla kapldr. Bu yzden deme tahtalarn kirilere akl
mas ile oluturulmu ve yaltm dnlmemitir, Bu nedenle
hah ve kilimler soua kar yaltm amacna da hizmet etmi
lerdir.

Demenin sadeliine karn tavann sslemeli ve kimi ya

zarlara gre, simgesel bir nitelii vardr. Tavann temelde oda
nn sekialt ve sekist eklindeki blnmesini yanstr. Byle
bir blnme o lm a d n d a tavan d a btnyle sslenmektedir.
Genel olarak tr tavan bulunmaktadr: dz, ykseltilmi ve
70 Safranbolu - Tavanda 'Gbek
kubbesel. motifi - (nay'dan)

Bunlarn arasnda dz tavan en yaygndr. Ykseltilmi ta

van ise at kemeri eklinde ibkey bir profil olarak duvarlar
dan balar ve yatay bir orta alan ile biter. Barok kkenli ib
key profil onsekizinci yzylda ortaya kmtr. Taraya ba
kentten ithal edilerek daha ok ondokuzuncu yzylda, zellik
le zengin evlerinde kuUanlmtr. Kubbesel tavann yaplmas

72 Safranbolu - Tavan - (Gnaydan)

119
HAYATLI EV

Data, Readiye, tavan ve boyal bezeme 19, Yzyl, (eener'den)

Safranbolu, tavan

120
 TPOLOJ ZERNE DNCELER

. r - tv^Cfn^' * /
Mns. - v= A 'n , - , yMUs */ *' ' *"'*}\

--- lii
l .y5
m! 1
.jij

re
I p fltl v'* ^ P_ _,v.f e; ' ,-VX^ s
I f ilS S pV
Safranbolu, Barok tavan v s boyal bezeme

daha karmak bir sretir. Seyrek ve yalnzca zengin evlerin

de grlr. En iyi rnekleri stanbul'daki saraylar ve byk
konutlarda bulunur.

Bir dier tavan tr, birbirleri iine diyagonal olarak yer

leen karelerle ina edilen bindirme tavanlar, Hayatl evler
de kullanlmtr. Dou Anadolu blgesinin konut gelenek
lerini en kapsaml inceleyen aratrclardan Akm, bu at ti
pinin klasik Trk Evinde daha sonra kullanlan tavanlarn
bazlarnn kkeni olduunu savlamaktadr.

Akma gre teknetavan bu at sisteminin yapsal olmayan

bir esi olabilecei gibi tavan sslemelerindeki gbek bl
m de ayn at tipini artrmaktadr". Tavan sslemeleri
nin simgesel anlamlar tayp tamadklarm sylemek zor
dur. Bu tez daha ok kubbesel tavanlar iin ne srlm,
ancak kesin bir yargya dnmemitir. Kubbesel tavanlarda
eski biim dzenlerinin anlarn bulmak olasdr.
stanbul'un ondokuzuncu yzylda yaplan konutlarnda
grlen sslemedi, boyanm, al tavanlar Barok ve Neo-
Klasik zellikler tarlar.
73 arkla - Cem Evi - (G.Akn'dan)
a- Zemin kat
b- Kesit
W Bu cth KM bir yap tipine bal deildir.
Orta Asya'dan Ege'ye kadar Budist ve
Roman mezar yapmnda kullanlmtr.
Pugachenkova, Nisa'da ki Saray'n byk
sofas iin de bu tr bir tavan restitsyonu
nermitir. 6 A . PygghenkstfGi, Pufi Razvitiia
Arhitektura yuznogo Trkmenistana pori
rabovlederiiia i feodalizma, Moskova 1958,
.s, liv d .

121
HAYATLI EV
7 Renkli camla oluturulmu tepe
penceresi rnekleri -
(Tomsu'dan)
1 G. Akn'n gzledii gibi baz blgelerde
at penceresi yoktur. (rnein Amasya)
Fakat bu tesadfi olabilir. nk ayn bl
gede Tokat'ta rnekler vardr.
101 G. Akn tepe penceresinin Tteklikli Ev'den
kaldn syler. Cam bulunmayan dnem
lerde pencereler sadece kepenk ile kapatld
zaman, almayan tepe pencereleri tek
k kayna oluyordu. G., Aran, a.g.e., s. 7
122
Pencereler ve Iklandrma
Odalarda sokaa bakan birka pencere bulunur. Erken dnem
lerde pencereler yalnzca hayata alrd Buna karlk onyedinci
yzyl evlerinde (mein Mudanyadaki Halil Aa ve Kenan Do-
rusz Evleri, Bursada Saraynndeki ev) arka cephelerde pencere
vardr. Pencerelerin say ve byklkleri bol n ieri girmesine
izin verir. Trk Odas'mn aydnl onu dier Mslman konut ge
leneklerinden ayran bir zelliktir. Kuramsal dzeyde bu zellik,
yapya geometrik ve soyut bir karakter kazandrr. Yapyla birlikte
mobilya tasarm Trk Evi geleneini modern mimarinin erken d
nemindeki kavramlara yaknlatran niteliklerdir.
Odann pencereleri iki sra halinde dzenlenir100. Bu dzenleme
nin eski bir kkene dayamp dayanmadn bilmiyoruz. Daha nce
ki bir gelenekten geldiine ilikin herhangi belgesel ya da arkeolojik
bir kant yoktur101. levsel olarak, souk gnlerde tahta kepenk-
lerle kapal tutulan byk alt pencerelerden k girmemesi nede
niyle stteki kk pencerelerden k girmesinin amaland ileri
srlebilir. Bu dzenlemenin saray geleneinden kaynakland da
dnlebilir. Yksek tavanlarn, alt ksmdakiler alabilen nor
mal, sttekilerin ise alamayan sslemeli pencereler gerektirdii
savlanabilir. Onbeinci yzyldan beri ift sra pencere grlen ca
mi mimarisinin bu dzenlemenin prototipi olduu da ileri srlebi
lir. st pencereleri sslemeli yapmak ilevsel bir nedene balanabi
lir. Bu pencereler yksekte, ulalmaz dolaysi ile alamaz yapl
mlar ve kullanlmayan baka eler gibi bezeme konusu olmu
lardr.
Topkap Saray'nda onalt ve onyedinci yzyl kklerinin pen
cereleri ift sradr. Trk Eklerinin en eski rneklerinde, rnein H?
demin yaynlad Bursa evinde hayat tarafnda ift sra pencere
vardr. Bu evdeki dzenleme baz soylu rnekleri anmsatr. Topka-
p Saray'nda rnein Sinan Paa ya da HI. Murat kk gibi yk
sek kubbeli yaplarda hacimlerin st blmlerinin aydnlatmas iin
st sra pencerelerin gerektii aktr. Bunlarn mimarlar baka ya
plar da ina etmilerdir. Dz tavanl kk evlerde, taklit dnda,
byle bir dzenlemenin yaplmas dnlemez. Konutlarda st
pencerelerin klmesinin nedeni tavanlarn alakl olsa gerektir.
Hali'te Ayvalkavak Kasr gibi byk kklerde ya da Topkap Sa-
ray'ndaki Sofa Kk gibi dz tavanl olanlarda bile vitrayl kafa
pencereleri kk boyutta yaplmtr.
Oda pencerelerinin kayda deer bir zellii alma sistemleridir.
Sedirler pencerelerin hemen altnda olduundan oturan insanlar ra
hatsz etmeden pencerelerin almas iin en mantkl yntem dey
hareket eden dey srme pencereydi. Bu tip pencerelere daha ok
stanbul'da rasdanmakta, tarada ise daha kk boyutlarda telaro
pencereler grlmektedir. ounlukla eski pencereler kk boyut-
 TPOLOJI ZERNE DNCELER

larda ayr ayr alabilen iki ereveden olumakta byleee kolayca

alp kapanabilmektedirler. Ancak, zellikle ahabn boyanmad
ve iiliin de pek iyi olmad tarada pencere erevelerinin dayan
ma sresi birka onyldan fazla olmayacandan pencerelerin oriji
nal biimleri ve alma sistemkrinin kaynan bilmek zordur. stan
bulda dey srme pencereler byk boyutta camn o alarda re
tilememesi nedeniyle kk blmelere blnyordu.

Pencerelerin kepenkleri vard. Erken dnemlerde, byk olas

lkla kafa pencerelerindeki al iindeki kk camlar dnda alt
pencerelerde sadece kepenkler vard. Cam yerine kat kullanld
n da biliyoruz102. stanbul'da da kafeslerden nce kepenklerin kul
lanld olasdr. Dikey ya da yatay kepenklerden hangisinin daha
nce kullanldn sylemek zordur. Ancak byk konak ve k
klerde gneten korunmak amac ile yatay kepenklerin kullanlm
olduu grlmektedir. Dkkanlar iin de bu tip kepengin tercih
edildiini biliyoruz. Yatay zgaral dey kepenklerin kk byk 76 Pencereler ve i kepenkler
olaslkla ondokuzuncu yzyl Avrupasdr ve en ok stanbul ve
hinterlandnda rastlamaktadrlar.

Diyagonal yerletirilmi ince talardan oluan ahap kafes stan

bul, Orta ve Bat Anadolu'da yaygn olmakla birlikte dey kepenkler

Cumba

78 'Kafes' - CAkokdan)

M S A. Y u z , agpig^ s* 192, G. Min'G kay

Edirne, Cumbal ev, (Rfat Osman'dan) nak gstererek.

123
HAYATLI EV

sparta, Atabey, ev girii zerinde kafesli pencereler

124
ve ortogonal ahap kafesler de yaplmtr. Baz pencereler,
zellikle girilerin zerindekiler cumbal yaplmtr. Bu k
k kafesli cumbalar kadnlarn grnmeden soka ve ka
py gzlemelerine yaryordu.

Kap

Klasik Hayatl Evde oda kaps oda eksenine yerletiril

mez ve geleneksel rnekler hemen her zaman tek kanatl
olur. Oda akslarna yerletirme ve ift kanatl kap olgula
r, ge dnemlerde byk kent evlerinde grlmektedir.
Klasik dzenleme dolaplarla hayata bakan duvar arasnda
kk bir girinti yaratmaktayd. Bazan sekialt yalnzca
bu blmden olum aktadr. Daha sonraki dnemlerde
odann keleri kesildiinde kap buradan alm ve bu
diyagonal duvarn oluturduu sekialtndaki gen alana
almtr.

Kap giriinde oday hayat ve sofadan ayran bir eik bu

lunur. Bu evin kap giriinde olduu gibi farkna varlan bir
ayrcdr. H ayat bir i hole dntnde bu yksek eik
nce klm sonra da tamamen ortadan kalkmtr.

Odann kaplar alak tutulmutur (ortalama 2 m.) ve

dikdrtgen, seyrek olarak da zellikle Barok dnemde ke
merli ereveleri olur. Kaplar oda iindeki dolap kapaklar
na gre genelde daha az sslenirlerdi.
HAYATLI EV

1IPI
ip s^ p i

S i

126
 t ipo lo ji z e r in e d n c eler

Ocak

iki ya da odas olan sradan evlerde yalnzca baodada ocak

vardr. Daha varlkl evlerde iki ya da odada ocak bulunabilir.
Yangn tehlikesine kar ocaklar genelde tatan rlm bir duva
rn iine yaplrlar. Bu uygulamaya zellikle Bat Anadolu'da dik
kat edildiini gryoruz. Ancak ocan dolaplarla birlikte ahap
atkl duvarlarda bulunmas da yaygndr. Bu gibi durumlarda yan
gna kar zel bir nlem alnmas da dnlmemitir..

Ocaklar bazan pencerelerin bulunmad duvarlarn ortasnda

yeralirlar. En yaygn ocak plan yarm dairedir. Ahap olan konik
davlumbaz (yamak) dnda ocak duvardan darya tamaz. Sa
ray ve byk konaklarda ocak yamaklar ini ile de kaplanm
tr. Baz yrelerde al bezeme de grlr.
gO ocak tipi - plan - kesit ve
Ocaklarn eski biimlerini koruduklar dnlebilir. Ancak, grn - CEser'den)
eski ocak biimleri iin yalnzca kervansaraylara, medreselere ve:
zaviyelere bakabiliriz. En zengin rnekleri de kukusuz Topkap
Saray'ndadr. Saraylardaki ocaklar iinde ehzadeler mektebi, I.
Abdlhamit ve IH. Selimin yatak odalarnda Rokoko slubunda
bezenmi olanlar en zengin rnekler olarak anmsanabilir. Sra- Ktahya, ocak, 19. Vsfil

127
HAYATLI EV

1 Ocak - Topkap Saray - (Zeren'deft)

stanbul.Tapkap Saray, III. Selim'ln odasnda ocak, 18. Yzyl sonu

dan evlerde ocan zerinde bir davlumbaz bulunur ve ilemeli

bir kemerle oca evirir. Ocan iki yannda dz ya da kemer
li kk nilerle ssl dolap gzleri ya da panolar yaplmas
yaygn bir uygulamadr.

Arseven baz blgelerde ocak duvarnn arka yznde da

rya alan borular olduunu belirtmektedir. Bu borularla hava
akmlar ocan iine dolmakta ve yerde, ortada bir delik bu
borulara balanmaktadr. Kullanlmad zamanlarda bu delik
g2 Mula Blgesi - Saca bir ta ile kapatlmaktayd1^ .

TO' C.B, Arseven, a.g.e., s. 546. Bacalar basit ve dzdr. Yangma kar tek nlem tula baca
104 ,546 ve svadr. Arseven baz ocaklarda baca yerine darya alan ve
''Buhar" szc Makedonya'da do kulla
nlmaktayd. Moutsopoulos, a-f-S-i, s. 106. buhari ad verilen birka deliin bu ii grdn syler104.

m
TPOLOJ ZERNE DNCELER

129
HAYATLI EV

Yreden yreye deien baca tipleri vardr. Bu konuda byk

bir titizlik gsterilmemitir. Krsal yrede baca tepelerine yarm
bir mlein ters evrilip konduu gzlenir.

Direklik
(Sekialt ve Sekist arasmdaki revak)

Giri ile oturma blm arasndaki direklik Trk i mekanlar

nn ortak bir esi saylmaz. Daha ok varlkl ailelerin evlerinde
vardr. Kapadokya ve Kuzeybat Anadolu (Kastamonu ve Safran
bolu yresi) blgelerinde Bat Anadolu ve Ankaradan daha ok
rastlanr. Direklii talara benzer bir biim dzeni olarak dn
mek olasdr. Direkliin ortadaki yanlardan daha geni akl
vardr. Yanlardaki aklklarn kenarlarnda korkuluk yaplmtr. i

Byle ayrdedici bir enin kullanm, yalnzca getirdii mimari

nitelik ve bezemesi asndan deil, mekann ilevsel olarak farkl

Edremit. Hac Kabaklar EV, 'Direklik', T& Yzyl, Ceener'den)

m
 TPOLOJ ZERNE DNCELER

33 Kayseri - Direklik - (akrolu'ndan)

iki blme ayrlmasn glendiren bir etki yaratmas nedeniyle de

mekan etkisini zenginletirir. Sekistnn sekialtmdan bir revakla
deil yalnzca parmaklkla ayrld rnekler de bulunmaktadr.
Eldem rastlad en eski direkliin Edirne'deki Vezir Kona'mn
baodasnda oldumu belirtmitir.

Sergen

Odann duvarlarnda epeevre dolaan tek bir raf Trk Odas

kavramna zg olup ilevsel bir dnceden kaynaklanm olma
ldr. Kendi kendine yeterli bir odada, adrda olduu gibi, her ya
tay yzeyin ilevsel olaca ileri srlebilir. Bu tek rafa verilen ad
lar; sergen (bireyin yayld yer), yemilik (meyvalarm koyuldu
u yer), almalk (elmalarn koyulduu yer) onun ilevine dolays
ile k nedenine iaret ederler. Tasarm asmdan sergen, bilei
me yeni bir yatay yzey ekleyerek alak oda kavramm pekitir
mektedir. Gerekten de oda yksekliini blerek leini oturma
dzlemine yaknlatrr.

Sergenlerin belirli bir yeri yoktur, odann herhangi bir yanma,

hatta ift sra pencerelerin arasna da konmutur.

Odanm Snrlar ve Bezemesi

Oda duvarlar egemen bir yzey tasarmna gre dzenlenir. Bu

na panolara blme diyebiliriz. Fakat eitlilii yaratan baka eler
vardr. Odann her esi mekana oransal ve dokusal zellikler ka
tar. Oda mekan deyde ahap yatay elerle e blnr. Ririnrk

131
HAYATLI EV

sedirlerin zerinde, kincisi pencerelerin ve dolaplarn zerinde,

stanb ul, Toptoap saray- Badat Kjfc
sergen, ncs ise tavan korniidir. Bu yataylara blnme yal
nz tasarm eleri ile gerekletirilir. Duvar payandas gibi dey
eler kullanlmamtr.

Birinci yatay dzey sedirlerle alglanr. Daha sonra pencereler,

dolaplar ve ocak gelir. Birincisi oturma dzeyine kincisi ayakta
durma dzeyine tekabl eder. nc dzey sergen ile tavan ara
sndaki sslemelerle daha ok simgesel bir alan niteliindedir. Ta
van sslemeleri ve vitray pencereler de bunlarla birlikte alglanrlar.

Ssleme eleri, kaplama gibi temel doku unsurlar dnda,

tahta ilemeleri, tavan ilemeleri, dolaplar, kaplar, kepenkler, al
ileri, boya ve renkli cam olabilir. Sradan bir evde klasik i me
kan sslemeleri genelde tahta iiliidir. Al ise baz yrelerde,
zellikle Dou Anadolu'da grlmektedir.

Dolap kapaklar genelde tasarm geometrik olan ahap oyma

ve gemeden oluur. iek motifleri onsekizinci yzylda, ok sa-

132
 tp o lo j z e rin e d n c e le r

yda barak ve rokoko kaynakl motif is ondokuzuncu yzylda Merkezi rozetli bezemeli foan, fffilir
moda olmulardr. iek sslemelerini yeleyen Hristiyan ustalar Bate?nl| At|WD
dnda, Trk ustalar ve mterileri ounlukla geometrik desen
leri yelemilerdir.

Duvar resimleri onsekizinci yzylda balamakla birlikte sra

dan evlerde yaygn olmad sylenebilir. stanbul ve tarann zen
gin konaklarnda daha ok kullanlmtr. Boyal tavanlar ve bo
yal sslemeler de yine byk kentlerde ondokuzuncu yzyldan
balayarak eraf konaklarnda moda olmutur, Geleneksel konut
bezemesi ise dokumaya ve ahap iiliine dayanr. Sradan bir ev
de tavan, tavan kirilerine ivilenen ince talarla oluturulan or-
togonal ya da diyagonal izgilerin kesimesiyle belirlenen kk
kare ya da ekenar drtgenlerden olumaktayd. Bu ekilde elde
edilen kare ve baklava biimleri ortalarna konulan gl rozetlerle
sslenmitir. Onsekizinci yzyldan balayarak dz tavanlarn or
tasnda byk, genelde dairesel boyutlu gbekler yaygmlamif-
tr. Bu gbek motiflerinin ilk rnekleri geometrikti. Fakat sonra
lar, Istanbuldan balayarak, barok ve rokoko kaynakl bitkisel

133
HAYATLI EV

kompozisyonlar yaygnlamtr. Boyal tavan bezemesi de daha

ok ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda, zellikle bakentin b
yk konutlarnda yaygnlamtr. Fakat boyal tavann Trk Ev
geleneinde yeri nemli deildir. I sslemelerde boya, ancak on
dokuzuncu yzylda, o da byk konutlarda bir kullanm alan
bulmutur. Saraylar ve byk kklerde ise ahap iilii tesinde
boyal nce al sslemeler kullanlmtr.

Lale Devri'nden balayarak mimari sslemelerin ^elliklerinin

nemli bir dnm geirdiini gryoruz. Bu deiiklik, her za
manki gibi sultann sarayndan balam ssleme olgusu gelenek
selden kktenci bir tavrla ayrlmtr. Bu balamda Castellann
ondokuzuncu yzylda Kasmpaa'daki Amiral Hseyin Paa K
k ile ilgili gzlemleri aydnlatcdr: Nefis bir salona girdik, ze
minin ye duvarlarn kaplamas renkli mermer ve al idi. Ortada,
yksek bir kubbe altndaki yuvarlak mermer emenin ortasndan
su fkrmaktayd. Sonra ok gzel dekore edilmi bir odaya ktk.
Duvarlar boyanm ve yaldzl tahta ilemeydi, Ahap kaplamala
rn stnde saraylar, kkleri, camileri ve baheleri ile Boaz
manzaralarnn yer ald al bir friz vard.., Odamn arkasndaki
poligonal ni iinde bir eme ve zerinde de gerekten iyi yaplm
bir perspektif bulunmaktayd 105.

Enault liradan burjuva evlerinde tavan tahtalarnn ak renk

lerle boyandn, daha zengin evlerde tavanlarda al ilemeler ve
bazan da ku, iek ve arabesk resimler bulunduunu belirtir1^ .

Geleneksel i mekanlarda, zellikle ondokuzuncu- yzylda, ereve

lenmi dini ya da dini olmayan yazlara (daha ok iir), yaygn bir e
kilde rastlanmaktayd. Hat sanat slam mimarisinin evrensel ssleme
esi olmakla birlikte duvarlara aslan kk erevelenmi yazlar da
ha ok AvrupaMar'h ereveli resimlerinden esinlenmi olmaktayd.

Odann Kullanm

Odann bamsz bir birim olarak dnlmesi ok amal kul

lanmndan anlalmaktadr. Oturmaya, yemeye* toplantya, misa
fir arlamaya ve uyumaya yaramaktadr107. zellikle bir ya da iki
odal ekirdek evlerde ok amal kullanm bir zorunluluktu. Oda
1Q5 |__ gjcujlt, Constantinople et la Turquie, bu ok ilevlilikle adr yaam ile davransal akrabaln ifade et
Paris 1855, s. 397 vd.
1 Casfellan, a.g.e,, s. 76. mektedir. Kukusuz her evde mekana biilen ilevsel ncelikler bu
17 Osman, Eldem ve Arel, zellikle ge lunmaktayd. En byk ve yeri en nemli yerde olan baodada
ondokuzuncu yzyl'n byk yaplarna
bakarak odalar arasnda ilevsel ayrmlar
misafirler arlanyordu. Bu zel kullanm, bu odalarn deiik i
olduunu ileri srmlerdir. 6u ilevsel levler stlenebilecei gereini deitirmemektedir. Baka bir de
ayrmn klasik Hayat Ev'inde bir anlam
yoktur. Biz kendi yaammzda bile odala
yile odalarn belirli bir morfolojik ve ilevsel aynlmiflklar yoktu.
rn: fok levli olduunu denemi bulunuyor
ruz. Bu odalar konumlaryla misafir arla Oda insan gerekten oturmaya davet eder. Odaya ayakkablar
mak iin kullanlsa bile, bu onun ok ilevli
kullanln deitirmez. ile girilmemesi adettir. Bunun temizlie ilikin gerekeleri aktr;

134
 TPOLOJt ZERNE DNCELER

stanbul, Topkap Saray Harem'inden bir kesit, odalarn kullanm, (Melling'den)

135
HAYATLI EV

amuru, kiri darda brakmak gerekmektedir. Oda hallar ile

kapldr ve sedirde de, yerde de oturulsa ilteler zerinde otu
rulur. Bada kurularak oturmakta ayakkab karmann ba
ka bir pratik nedenidir. Ayrca eski evlerin havasn hatrlayan
lar ayakkab karmann ev sahiplerine sayg anlamna geldii
ni anmsayacaklardr. Bu krsal nitelikli evre ve toprak yolla
rn gerektirdii bir davrantr. Bu adet taradan kente gelen
aileler iin hala geerlidir.

Geleneksel ailede yemekler kk bir sofra iskemlesinin

zerine yerletirilen bakr bir sini zerinde yeniyordu. Tabak
lar ve tencereler bu siniye dizilirdi, insanlar sofrann etrafnda
yerde iltelerin zerine oturur, yemeklerini ounlukla elle yer
ler, herkesin ayr taba olmazd. Geceleri dolaplardan yatak
lar karlp oda ortasna serilir, ana baba, ocuklar ve dier
aile bireyleri gruplar halinde yerde uyurlard. Sedirler de yete
rince bykseler yatak olarak kullanlabilirlerdi. Ancak genel
likle yataklar yere, odann ortasna serilirdi.

Trkler'in evlerindeki ahap yap teknii, renkler ve tasa

rmdaki yalnlk Batl gzlemciler tarafndan pek beenilme-
mise de i mekanlar ile ilgili grler daha olumludur. De Sa-
umery onsekizinci yzyl bandan baz byk konaklarn ile
rini anlatmaktadr, "Evlerin ileri resimler, yaldzlar, bezeme
ler ve aydnlklar ile son derece temiz ve ekicidir. Tm gei
ler geni, yksek ve sofalar k doludur. Mobilyalar genellikle
sedirler ve nefis acem hallarndan olumaktadr. Her yan hal
kapldr. Yerden biraz yksekte olan sedirler de bazen ok ss
ldrler. iskemle, yatak ve her tr mobilya grevi grrler. Se
dirler zerinde uyunan, nargile iilen, yemek yenilen ve misafir
arlanan yerlerdir 108.

108 0 e Saumery, Memoires et Aventures

Secr&tes et Curieuses d'un Vo/age du
svcmt, blm I, Li%e 1732,S. ?&.

136
 Blm Alt
Hayat

kinci Blmde belirtidii gibi, hayat szc evrili yer an

lamna gelen Arapa bir szckten (bi>) gelmektedir. Bu szck
evrili ak alan (yani avlu) anlamnda birok blgede kullanl
may srdrmtr. ardak szc de (Farsa cahartak: drt
kemer yani rtl baldaken) hayat anlamnda, Alanya'dan
Balkanlar'a kadar mparatorluun eitli yrelerinde yaygn
olarak kullanlmtr. Aslnda ardak szc hayatm fiziksel 84 Orta Anadolu'da 20, Yzyl ky evi -
Eyvan v# galeri - CNduroann'dan):
ekli iin, yani sundurma ya da galeri olarak, daha uygundur.
Farsa kkenli ardak szc biimin kkeni iin bir iaret

stanbul, Topkap Saray, inili Kk, galeri ve eyvan, (Kargir revak, zgn ahap revak yerine sonradan yaplmtr)

137
HAYATLI EV
g Tekirda - Genaa Evi
a-Birinci kat, b- Zemin kat
rrj
f i
m Bursa - Muradiye'de ev - Hayat
cephesi -18,Yzyl - (Eldem'den)
7 Manise - Aye Kadn Evi - Hayat
cephesi -17. Yzyl - (Eldem'den)
88 Birgi - akraa Kona - Hayat'n
mekansal biimlenii
109 Onyedinci yzyl eriye sicillerinde "hayat"
avlu anlamna kullanlmtr, (bak, A.Yavuz,
a.g.e., s. T91 not 26, S. Faroqi'yi kaynak
gstererek). Bu kullanm "Hayat"n kkenin
deki konumuna uygundur. Hayat szc
nn sadece birinci kat galerisi iin kullan
l br anlam transferidir. Bu ayn zaman
da beyf (ev) tasarmnn zemin kattan brin*
ci kata transferine tekabl etmektedir.
138
olarak da yorumlanabilir. Ayn amala Ankarada sergah, avlu
iin ise hayt szc kullanlmaktayd. Safranbolu'da hayat, b
yk tahtalarla yaplm kafeslerle (giste) kapatlm giri katdr.
Birinci kat sofasna ise ardak denmektedir. Szcn bu farkl
kullanmlar, biimin yabanc kkenine iaret ederler109.
Topkap Saraynda inili Kk'n n cephesinde bir galeri ile
btnleen eyvan bu dnemin konut mimarisinde bir stat sim
gesi olarak yorumlanabilir. Timurlu dnemi mimarisinin stan
bul'daki uzants olan bu kkn sundurmas ile sradan bir evin
hayat arasnda kavram fark yoktur. Sadece boyut, ssleme ve
biimsel zellikler deiiktir.
Onyedinci yzyldan kaldklar dnlen, Bat Anadolu'nun
en eski evlerinde, rnein Mudanya'da Halc zzet ve Halil Aa
evleri, Tekirda'da Genaa, Tire'de Malike Evi gibi konutlarda
hayatn gelimi bir plan motifi olduu grlmektedir. inili K-
k'teki balkon nitelikli galeriden daha ilevsel bir konuma gelmitir.
Klar iddetli geen Anadolu ikliminde, odalarn kelere
yerletii eyvanl yar-ak galerili bir ev plan bugnn standart
laryla aka ilevsel bir zm deildir. Bu yzden daha lman
iklimlerde ortaya km olmaldr. Sonunda hayatn bir i hole
dnmesi hem iklim hem kent yaamnn zorunluluklarna uy
gunsa da, yakn zamana kadar yaam olmas da nemli bir ol
gudur. Kullanm, beraberinde getirdii zorluklara karm, gele
neksel Trk toplumu tarafndan kabullenilmiti. Bu srekli kulla
nm yalnzca biimsel gelenein gc ile aklanamaz. Hayat in
yaamas belki de bugn kolayca anlamadmz, evin tarmsal
nitelikli tmel ilevine uyumluluu ile aklanabilir. Odann ieri
sinden bahenin temiz havasn yalnzca tek bir kap ayrmakta
dr. Bu durum rahatlk kavram asmdan bugnk ile geleneksel
Trk kltr arasndaki fark gstermektedir. Bozkrda zor hava
koullarnda ak havada alan ger kadn gibi Anadolu kad
n da hayatta, mutfakta, bahede yani ak havada almakta,
tek bir stlm odaya snmaktayd. Souu gnlk yaamn bir
paras olarak alglamaktayd. Sultan da iinde olmak zere ata
larmz iin souk kavramnn epeyce farkl olduu anlalmakta
dr. Evin adr gibi, hala bir barnak olarak dnld syle
nebilir. adr paradigmasn bir barnak tr olarak kabul etmez,
krsal yaamm modalitelerini deerlendirmezsek hayatn varl
n ve uzun mrlln aklamak gleir.
Krsal tarmsal yaamda baheye ak ve youn olarak kulla
nlan glgeli, byk bir galeri, ok kullanl bir alandr. Evin
mekansal biimlenii iinde merkezi bir konuma sahip olan hayt
yalnz birinci kat galerisi olarak dnlmemelidir. Hayat giri
ve birinci katlarla olan mekansal sreklilii dnda dey ula
mn sahnesidir. Aslnda hayat evin htiiniinn bahe cephesini
 HAYAT

m
W
w

$
*

v>S

r T ^ , i n
Birgi, akraa Kona, Hayat

saaaaggg

s*W^gf

Kula, Hayat
139
HAYATLI EV

Ankara, Kaleii, Kk ve Hayat, Bakale Soka, Numara 5,19. Yzyl, (etinor'dan)

140
 HAYAT

Tokat, Kk motifi

141
HAYATLI EV

Safranbolu, yola kapanm Hayat oluturur. Kullanm asnda evin solunum ve sindirim sis
temidir. Hayatl Evin gelimesinin ilk aamalarnda hayat
cephesi evin tek yaayan cephesiydi.

Hayatn baheye alan cephesi dnda yanlar genellikle

duvarlarla kapatlmtr (antae). Bu uygulama Bat Anado
lu'nun baz yrelerinde yakn zamana kadar srdrlm
tr. Daha sonra, Safranboluda grld gibi, sokaa ya
da komuya bakan yanlar kafesle rtlmtr. okak tara
fndaki kafeslerin sokak kapsn grecek ekilde cumbalar
vardr.

Btn etkinlikler iin geni bir alan olan h ayafda sonra

lar zel ilevler iin ikincil alanlar ve mekanlar yaratlm
tr. H ayafm avluya daha yakn bir ucunda deme ykselti
lerek bir oturma alan olan tahtlar ortaya kmtr. Bunla
rn ikinci bir eyvan olarak dzenlendii de grlr. Baz on
sekizinci yzyl evlerinde grdmz gibi, daha geni ev
lerde h ayat a kk ad verilen byk bir balkon eklenmek
teydi. Baz yrelerde sergah ad verilen bu kklerin giderek
baheye bakan bir odaya dnt de grlr. Bu k-
kckler byk konaklarn divanhanelerinden esinlenmi
olabilirlerdi. H ayafm alldk fizyonomisini deitirebile-

142
 HAYAT

Alanya, Hayat

VaAAA/V
N eftti

Burdur, Hayat, 19. Yzyl

143
cek baka bir mimari ge eyvan hayattan ayracak bir direkliktir.
Fakat bu ok yaygn bir kullanm deildir.

Merdiven kapaklar, sakslklar, demeye alm delikleri

olan ykama yerleri, merdiven parmaklklar zerinde teberi koy
mak iin kk platformlar, lamba asmak iin engeller, kk
ayrntlar iin spontane eklenmi ilevsel ayrntlar hayatn varo
luu niteliini belgelerler. Genelde odalarn iinde grdmz
sslemeler hayatta grlmez. Tavanlar fazla ssl deildir. Baz
erken tarihli evlerde (Mudanya-fikM Aa Evi) at yaps ak b
raklmtr. En ssl eler kaplardr. Hayat duvarlarmda zaman
zaman grlen resimler ounlukla ondokuzuncu yzyl kkenli
dir. Bunlarn prototipleri onsekizinci yzylda saraylarda grlen
resimlerdir.

Trk evinin kaburgas hayattr. Onsekizinci yzyl stanbul'un

da bile Chiseul-Gouffier Trk konaklarnn byk merdivenleri
ve d galerilerinin etkileyici tasarmm belirtmitir. Trk ev plan
larnda grdmz biim deiiklikleri, genellikle hayatn ak
bir galeriden kapal bir merkez holne dnmesinden kaynak
lanmaktadr.

Hayatm Kullanm

Dolam merkezi olma ilevi yannda hayat odalardakine ben

zer ilevler de stlenmiti. Eyvanlar, tahtlar, kkler oturma alan
laryd. Taht ve kk iyi havalarda avlu ya da baheye ak loca
lardr. Burada baba misafiri ile kahvesini yudumlar, kadnlar i
arasnda, yn rerken, gzleri bahedeki ocuklarm zerinde,
sohbet ederlerdi. Scak gnlerde hayatta uyunurdu. Hayatlar mut
fak grevi grmek iin ocaklara da sahiptiler. Safranbolu evlerin
de gilisteli giri katlarna hayat ad verilir ve ocak yeri de denilen
mutfak burada yer alr. Hayatlarn ounda kk bir lavabo ile
evresindeki parmaklk gusulhane olarak ta kullanlmaktayd.
Meyvalarm demeye serilerek kurutulmas ve deiik tarmsal
yaam etkinlikleri hayatta yer almtr. Giri katlarma hayat ad
verilmesi szcn Arapa kkenini aklar.

lylece her tr gnlk etkinlik iin hayat biimsel olarak de-

ilse de, varolusal olarak odann devamdr. Bir anlamda piano
nobileiin tm eleri, hava koullarnn elverdii lde, evin
btnsel ilevine hizmet etmekteydiler. Mimari mekann bu kulla
nmnda antsal mimaride grdmz bir tavra rastlamaktayz.
rnein avlulu bir medrese hem hastahane hem de aevi olarak
kullanlabilmitir. Tipolojide temellenen ilevsel kullanm kat bir
kural olmamtr. Dolaysyla temel tipolojinin kat biimselliine
karm kullanmnn esneklii hem konut mimarisinde hem amtsal
mimaride ayndr. Yap biiminin ilk ilevinden daha uzun yaad-
 dncesi, son dnem kritiinde vurgulanan bir grtr. Trk Divrii, Hayat'ta abdest aima yeri
evi gelenei bu gr tarihi bir gerek olarak rneklemektedir.

Eyvan

Hayatn ideal biimi eyvandan ayrlamaz. Aslnda hayat bu

dikdrtgen eklindeki boluun uzants ya da tersine sylenirse ey
van, yar-ak galerinin evin iine doru olan mekansal uzantsdr.

Bit hilaniden Yunan evinin prostasma ve Roma evinin tabli-

numuna kadar avluya ak glgeli bir girinti ev planlarnda ska
kullanlmtr. slam mimari tarihinde dorudan avluya alan ya
da revak ile avluya balanan eyvan, her zaman belirgin bir motif
tir. Hayat Evlerinin klasik biiminde hayat ve eyvan arasndaki i
levsel ayrm belli belirsizdi. Hayatm arkasndaki hacim olarak
eyvan doal bir oturma yeriydi. Demesi genelde bir basamak
yksekti. Hayatta oturmak iin kullanlan taht ve kk gibi baka
alanlar iinde eyvan darya en uzak olandr. Bazan bir kemer i
levsel statsnn altm izer. Bir oturma yeri olarak ilevini kabul
ettirmesi, bit blme araclyla hayattan tmyle ayrldnda
gereklemitir.

145
HAYATLI EV

Kula, Hayat, (C, Binan)

Safranbolu, Asmazlar Evi, Eyvan

146
 HAYAT

Klasik rneklerinde eyvanlarn says ve yerleri evin bykl,

oda says ve hayatn ekline bal olarak deimekteydi. Hayatl
Evin merkez planl bir eve dnmesi srasnda eyvanlar merdiven
ler tarafndan igal edildiler. Erken Hayatl Evlerde eyvanlarn pen
cereleri olmamakla birlikte ev planlarnn evrimi sarasnda ok say
da pencere alm, cephelerde de kma ya da girintilerle vurgulan
mlardr. Ondokuzuncu yzylda eyvanlarn biimlerinde gerek
leen biimsel bir gelime giriler zerinde sokaa bakan erisel
planl kmalar oluturmalardr. Olduka geni bir yap grubunda
uygulandm grdmz bu erisel planl kmalar Batk slupla
rn egemen olduu cephe tasarm ile birlikte grlr.

Merdiven

Klasik Hayatl Evde merdiven hayatm parasdr. Ev tasarm

ile ilikisi ana giri, hayat, eyvan ve ana oda kaps arasnda belir
lenir. Gvenlik ve grsel mahremiyet kaygs ili tasarlanan merdi
venin ba evin kapsndan uzaa, giri kaps aldnda geenle
rin kaamak baklarndan saklanmaya allmtr. Dolaysyla
merdivenin balang noktas evin yapld alana ve ana kat pla
nna baldr. Giri katlarnn belli bir tipolojiye uymayan planlar
merdivenlerin belirli emalara gre planlanmasn olanaksz kl
mtr. Buna karn davransal bir ilkenin merdiven tasarmm
saptadn gryoruz. Merdivenler hibir zaman ana odalarn gi
rilerine dnk bir noktada bitirilmemitir. Bu da, genellikle tek
kollu olan, merdivenlerin hayat cephesine paralel yerletirilmeleri
ni gerektirmekteydi. ift kollu merdivenler hayatn uzun kenarna
dik olur, k noktalar da avluya bakard. Bu nedenle evin gi
riinden baodamn kapsna yol dz deil dolambalyd. Bu bir
gvenlik nlemi olarak dnlebilir. Merdivenin ev plan iinde
ki yerleimi tasarm asndan Le Corbusiernin szn ettii gibi
bir tr promenade architecturale? dr. Her sahanlkta avlu ya da
baheyi grmek, bylece i ve d mekan arasndaki esnek snr
hissetmek bu tasarmn sonucudur.

Konutlarda ana dolam esi olan merdiveni oturma alanla

rndan ayrmak nemli bir tasarm ilkesiydir. Bu modern ev tasa
90 Ev tasarmnda merdivenlerin konu
rmlarnda uygulanan ilkelerin tersidir. Merdivenlerle dorudan mu - Avludan baoda'ya
ilikide olabilecek tek mekansal ge eyvand. Ondokuzuncu yz
ylda merdivenin eyvann tmn ya da bir blmn kaplad
rnekler ska grlr.

Kltrel olarak daha az gelimi kuzey, orta ve orta-dou Ana

dolu'da merdivenler ounlukla ya hayatm d yznde ya da yan
duvarlarda dzenlenmilerdir. Bat Anadolu'da merdivenlerin yer
leimi daha az kat ve yemliklere akt. Hayatlar sofalara dn
tnde merdivenler sofamn dar kenarna yerlemitir. Merkez
planl evlerde havari sofamn eyvanlar merdivene tahsis edilmitir.

147
HAYATLI EV

S fiB

s i b a
B ir 1

P*wjw

HBHfM

Kula, avludan birinci kata merdivenler

148
 HAYAT

Byk, yksek katl evlerde merdivenler iki ya da kollu ya Birgi, akraa Kona, merdiven
plmtr. Anadolu'daki orta sofal rneklerde merdivenler sofala
rn kollarndan birine yerletirilen hayatl evde merdiven oun
lukla tek kollu olurdu. stanbul'da grlen, U-eklinde yerlemi
odalarn bir sofa olan planlarda merdivenler ortada holn i ke
narnda bulunurdu. Bat etkisi ncesi Hayatl Evlerin merdivenleri
basit, gsterisiz elerdi. ou kez rht tahtalar aklmam ba
sit basamaklar eklinde ina edilmilerdi. Birinci katta, gvenlik
amacyla, kata girii kapamak iin yatay merdiven kepenkleri (ya
da kapaklar) de k u lla n lm tr.

Ondokuzuncu yzylda merdiven ev tasarmnn nemli ele

rinden biri haline dnt. Avrupa'da olduu gibi bir tr mimari
gsteri arac oldu. Ondokuzuncu yzyl mimarisinde merdivenle
rin olaanst gelimesi Trk ev ilerinin kklerinden kopuunun
nedenlerinden biridir. Antsalla olan barok zevk, ar klasik
trabzanlar ve karmak kollu m erdivenler, eski merdivenlere
deiik bir anlay getirmi, iki kat arasndaki lineer iliki yerine
heykelsi bir zevkle tasarlanmas ve birincil bir mekan esine d
nen merdivenler yaygnlamtr. Bylece imdiye kadar varol
mayan bir volumetrik duyarlk yaratlmasna nclk etmilerdir.
Sultanlarn yeni saraylar ve ondokuzuncu yzyl burjuvazisinin
konutlar merdivenin geleneksel statsn deitirmitir.

149
HAYATLI EV

stanbul, Ostrogog Yals'nda batl Mimari elerin ii boyutlu olarak ele alnmalar Trk konut
merdiven tasarm, 19. Yzyl,
(M.Pehlivanolu) mimarisi geleneinin bir zellii deildir. Mekan uurlar iki bo
yutlu, geometrik ve sadedir. Dar merdivenler, yksek basamaklar,
basit ahap trabzanlar yaygnd.

Bu tasarmla merdivenler ikincil statleri nedeniyle mekan kav

ramn zgnlne yalnlklar ile katkda bulunurlar. mekann
sadelii merdivenler tarafmdan bozulmas Hayatl Evin zgn
merdiveni dolaplar ve sedirler gibi elerle uyum iinde ilevsel
bir tasarm yaklamnn rndr.
"Kk veya byk her ev dar bir geitle birbiri
ne balanan iki blmden olufun lrinii evin
nnde geni bir avlusu ve evresinde ok hou
ma giden ak galeriler vardr. Bu galerilerden
btn odalara geilir. Bu odalar genellikle geni
Harem ve Selamlk zerine Gzlemler
tir ve sttekiler renkli aml ift sra pencereleri
vardr. Bu evler nadiren iki kattan fazla olurlar
ve her katta bu galeriler bulunur. Merdivenler
Haremin selamlktan ayrlmas sradan Hayat Evlerinin yay
genitir ve otuz basamaktan fazla olmaz. Buras gn bir zellii deildir. Anadolu evlerinde ok nadir iki giri bu
evin erkeine aittir. kinci ev haremdir ve kadn lunur. Birgideki akraa Kona gibi byk bir konakta bile ay
lara aittir..... Onun da galerileri vardr ve btn
pencereleri baheye dnktr. Birinci ev kadar r bir selamlk yoktur. Erkek misafirler ayn giri ve merdivenler
byktr. Fakat daha ssldr ve daha iyi kullanlarak baodaya girerlerdi. Erkek ve kadn arasndaki tek
denmitir. Odalarn ilk sra pencerelerinde
manastrlardaki gibi parmaklklar bulunur." ayrm odalarn kullanlmasnda gsterilen duyarllkla ortaya k
maktayd. zellikle erkek misafirlerin kadnlarn mahremiyetine
Montagu, Lady Mary Worthey,
Embassy to Constantinople, ed.
zen gstermeleri beklenirdi. te yandan, slam kltrnde, zel
Christophef Picy, London 1988, s. 123. likle byk saray ve evlerde evin erkek ve kadn blmlerine ay-

150
almas eski bir gelenekti. Mslman-Arap geleneinin hakim ol
duu Gneydou'da bu blnmeyi gryoruz. ounlukla iki
katl olan harem, evin daha byk blmyd, Urfa evlerinde bi
tiik olan yaz ve k eyvanlarnn avlular ayryd. Diyarbakr, Uf*
fa ve Kayseri gibi Suriye etkisindeki kentlerde evlerin ayr birer di
vanhaneleri vard. Yavuz, Ankara'daki evlerde grlen mahuta-
hariciye ve mahuta- dahiliye blmlerinin aslnda haremlik ve se-
lamlka ede olduunu belirtir110.. Olaslkla bu terimler i ve d
avlulara karlk kullanlmtr. Geri harem ve Selamlk ayrm
toplumun daha varlkl katlarnda, byk konutlarda gznne
almmsfjm

Onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl kent evlerinde harem ve

selamlk ayrmnn genelletii sylenebilir. Planlamada bu ayrm
eitli ekillerde gerekletirilmitir. Saraylar ve byk konaklar
} stanbul - Cerrahpaa'da kenttip konut
da birimler tmyle ayrlmtr. Mabeyn ad verilen nc bir
ara blmn bamsz olarak planland grlr. Kk ve orta a- ikr.ci kat
-Irnl tedt
byklkteki evlerde ailenin gen erkekleri ve erkek misafirler ^2emfh: kat -HaremveSelamlkgirileri
iin ayr giriler vardr. Bu evlerde mabeyn, iki blm birletiren
bir da ya da merkezi bir sofa olmutur.

Harem ve selamlk ayrmnn rnekleri olarak Edirne'deki Ve

zir Evi, ondokuzuncu yzyln byk konutlarndan Kanlca'da
Saffet Paa, Anadoluhisar'd Y'asinci, Kurueme'de Ethem Paa
ve Bebek'teki Keolu Yallar gibi tannm rnekler anmsana-
bilir. Bu konaklarn divanhaneleri selamln misafir odasdr. B
yk konut divanhanelerinin en gzel rneklerinden biri onyedinci
yzyl sonunda yaplan Anadoluhisar'daki Amcazade Hseyin
Paa Yals divanhanesidir.

1* Konya blgesinde mutfak ve hela blok

92 Harem ve Selamlk
a- Edime * Kaleisl - Vezirkona - T?, Yzyl * CHfdemden)
b- stanbul - Kanl:ca - Saffet Paa Yals - I I . YEfeyl
halinde ev giriine yerletirilirler. (Berk,
agr.e., s. T9}. Bursa blgesinde kagir mut
faklar bahe iinde yaplr tr. (Tomsu,
a.g.e,, s. 26). Bugn eski mutfaklar terkedil
mitir. Henz oturulan ahap evlerde genel
likle evin bir odas mutfak olarak kullanlr.

m
 Blm Yedi
Hizmet Alanlar: Mutfak

Mutfaklar kadnlarn akhavada yaptklar eitli ev ileri ve

ocaklardan kabilecek yangn tehlikesi nedeniyle ounlukla bah
e ya da avluya ina edilirdi. Bu, saraylardan sradan evlere kadar
genelgeer bir kurald. Mutfak duvarla ina edilir, kiler, ambar ve
dier hizmet odalar ile balantl olurlard.

Mutfak genelde zemini tatan olan, byk bir ocak ile birden
fazla atelii bulunan, byk, uzunlamasna ve sssz bir hacim
dir. Uzun bir tezgah ve byk kpler de bulunan mutfak kiler ve
ambara bitiik yaplr. Eve kaba ta deli bir yolla balanrd.

Hayat gibi mutfak da yar-ak bir mekan olarak kabul edile

bilir. Pencerelerinde cam deil, kafesler bulunurdu. Berk, Konya
HZMET ALANLARI

153
HAYATLI EV
93 stanbul - Cerrahpaa'da ev -
Bahede mutfak
94 stanbul - Zarif Mustafa Paa Yals -
Hamam
^11 Berk, a.g.e., sl 91.
akrolu, Kayseri blgesinde esas mut
fakla yazlk mutfan bir at altnda
yerletirildiini yazar. (akrolu, a.g.e.,
22
s. )
Konya blgesinde, bal evlerde mutfak
byklnde ortasnda bir ocak ve kazan
olan bir oda erez adyla pekmez yapmak
iin ayrlmtr. (Berk, a.g.e., s. 192).
Kmrcolu, a.g.e., . 55. Birok blge
lerde zgn baca biimleri vardr. Mula
yresinde olduu gibi, bunlar peyzaj'a
zel bir karakter kazandrrlar.
'4
1 Berk, a.g.e., s, 14.
Rfat Osman, Edime Evleri, stanbul 1976,
s, 26.
1l&Tomsu, a.g.e., s. 26.
154
yresinde yazlk ve klk mutfaklar olan konaklardan szeder.
Yaz mutfaklar glgede duvarsz alma alanlaryd111. zm
clk szkonusu ise zmlerin ezildii, ilem grd ve sak
land yer olurdu. zm balar olan evlerde, bunun yaygn ol
duu orta ve Bat Anadolu'da, zmlerin ezilip pekmez yapla
ca mutfak byklnde bir oda olurdu112. Dorudan mutfa
a bal olmamakla birlikte Anadolu evlerinde kerpi ya da tu
ladan kk bir kubbe ile rtl ekmek fnn da bulunurdu.
Harem ve selamlk ayrm olduu zaman mutfak harem ta
ralndadr. Hazrlanan yemekler bir dnme dolapla erkek tara
fna geirilir, bylece grsel temas kurulmam olurdu. ok
byk konaklarda erkek ahs olan selamlk mutfaklar da ya
plrd.
Mutfaklarm ev bnyesine girmesi, geleneksel ev kavramnn
terk edilmesi ile birlikte balamtr. Mimar Sinann Topkap
Saray mutfaklar gibi ya da Edirne Saray gibi saray mutfakla
r dnda konut mutfaklarnn gsterili rnekleri fazla deil
dir. D tasarmlarnda bacalar Ankara'da113 ya da Mula y
resinde olduu gibi karakteristik biimlerle evlere bir kimlik
kazandrr.
Hamam ve Hela
Daha nce de belirtildii gibi gusulhaneler bazan dolaplarn
iinde olurdu. Su, kova ya da testilerle tanr ya da pimi
toprak borularla bir kpn iine doldurulurdu. Baz, yrelerde
gusulhanenin zemini tulayd. Daha sonralar ahab bozma
mak iin inko ile kaplandn gryoruz114.
Roma dneminde olduu gibi zengin konutlarda zel hamam
lar yaplmtr. Evliya elebi, belki biraz abartarak, Edirne'de
3150 zel hamam olduundan szeder. Rfat Osmana gre b
yk bir konan hamamnda oda bulunurdu. Ocakl bir giri
odas soyunma odas olarak kullanlrd. Buras sslemeli bir din
lenme odas olarak da dnlebilirdi, ikinci oda mermer kapl
bir tepidaryum olurdu. Burada 120-200 cm uzunlukta ve 85-100
cm ykseklikte bir banyo kveti emeye bal olurdu. Halvet
odasnda ise birden ok kuma bulunmaktayd115.
Bu hamam yaplar, Tomsunun Bursa iin gsterdii gibi,
dorudan evin ana katna balydlar116. Bugn de ayakta
olan konut hamamlarndan ilgin bir rnek Istanbuld'a Zarif
Mustafa Paa'nm onsekizinci yzyl banda yaplan yalsmda-
dr. Anadolu evlerinde hamam, mutfak ve frnla birlikte avlu
da, tek bir at altnda tasarlanmtr. Temizlik nedeniyle ol
duu kadar kanalizasyon sistemine kolayca balayabilmek iin
 HZMET ALANLARI

helalar genelde evlerin dnda yaplmtr. Konya ve Ktah

ya'da olduu gibi bazan da dorudan ev giriide bir sundurma
altmda yapldklar grlr Daha sonraki dnemlerde kk
helalar hayatlarn bir kesine ya da merdiven sahanlklarna
yaplmaya balandlar. Tara mimarisinde bazan cepheden
dar knt yapan helalar grlr. sofal evlerin yaygnla
masndan sonra helalar merdivenlerin bir kenarnda eyvanla
rn iine yerletirilmilerdir. Eski stanbul evlerinde grlen ti
pik bir helann iki blm bulunurdu; hela ve el ykama yeri
||#va|| Helalar ve el ykama yerleri standart denebilecek
mermerden eler retilmekteydi. Zengin evlerde el ykama
musluklar arkasnda bezenmi ayna talar bulunurdu. stan
bul evlerinde hela duvarlar da mermerle belli bir ykseklie
kadar kaplanrd Helalara takunya ile girilirdi. Anadoluda s
radan evlerin helalarn m inaatna fazla zen gsterilmemitir.

Geleneksel Evde Istma

Erken Roma geleneinde olduu gibi Trk ev geleneinde

de stmaya zen gsterlmitir. Sobalar kullanlmaya balann
caya kadar ocaklar, mangallar ve tandrlar yaygn olarak kul
lanlmaktayd. Arseven klar souk olan blgelerde odalarn
yerden ya da duvarlardan scak hava borular geirilerek, ha
mamlardaki gibi stldn belirtir117, Ancak herhangi bir y
reden ya da rnekten szetmez. Ahap evlerde, zellikle byk
odalarda hibir zaman yeterli stma olduu sylenemez. Yal
nzca, yemek piirmek iin kullanlan byk ocaklarn bulun
duu odalarda yeterli bir scaklk elde edilmitir.

Genellikle evin bir odasnda bulunan ocak, stma amal

yaplan tek eydi. Gerekten de daha sonraki dnemlerde yap 95 Ocak (Rfat Osman'dan)
lan ocaklarn ou stma amal olmaktan ok mangallarn
d um ann ekmek iin kullanlmlardr. Ancak zamanla odun
ve kmr sobalar onlarn yerini almtr. Bugn ayakta kalan
baz onyedinci yzyl evlerinde ta bir duvar iinde yaplm
byk ocaklar, bunlarn tek stma arac olarak kullanldm
gsteriyor.

Baka bir snma arac tandr'dt. Masa biiminde olan tan

drn bacaklar arasnda mangal kmr yaklan tuladan bir
mangal bulunmaktayd. Mangaln evresinde ise ayaklarn da
yanabilecei alak bir parmaklk bulunmaktayd. Tandrn
evresinde oturanlar bacaklarnn zerini zel bir yorganla r
terlerdi. Mellingin Topkap Saray'ndaki Haremin iini gs
terdii gravrnde byk bir tandrn evresinde oturan ha mm
nm resimlenmitir. Gravrde ilemeli bir yorgann gvdelerin 95 Ocak (Eserden)
alt ksmn kaplad grlmektedir. Rfat Osmana gre ortas
delik olan tandrn bir de bronz kapa vardr. ' *7 Arseven, a.g.e., s, 540.

155
HAYATLI EV

Topkap Saray Hareminde tandr (Mellingden)

Sobalar ve mangallar ondokuzuncu yzylda genel snma ara
laryd. Saraylarda ve byk konaklarda seramik kaplamal b
yk boyutlu Avrupa sobalar enteryrlerin nemli prestij mobil
yalaryd.

Trk evlerinde yaygm olarak kullanlan baka bir snma arac

mangaldr. Bakr ve pirin mangallar ev ilerinin yeri deitirilebi
len eyalar asmdan en gsterili eyalard. Mangal yalnzca sn
mak iin deil, yemek piirmek iin de kullanlmaktayd. Mangal
larn stanbul ve imparatorluun bat blgelerinde daha fazla kul
lanldklar anlalmaktadr. Mangal kmr yakt olarak kulla
nldndan odunun bol olduu yerlerde mangal kullanlyor ol
Manga!
mas doaldr, stanbul'da Karadeniz kysnda bakente yakn ba
z kyler mangal kmr retiminde uzmanlamlard,

Ondokuzuncu yzylda pirinten yaplm mangallarn antsal

biimleri vardr. Tas eklinde byk pirin mangallar, kenerlarm-
daki geni kntlar, kubbe gibi kapaklan ve ssl tepelikleriyle
baz tipolojiler gelitirmilerdir. Mangaldaki mangal kmr kor
haline gelinceye kadar darda yaklrd, bylece ierde ttmesi
engellenirdi. Hazr olunca mangal ieriye bir kede oturan kii
ya da kiilerin yanna getirilir, yalnzca stmakla kalmaz, yemek
lerin stld, ayn kahvenin yapld bir eya olarak da ilev
grrd. Mangal zerindeki aydanln sesi Japon ay odas gibi,
kk Trk evlerinin odalarnda duyulan zgn bir sesti. Kuku
suz Japon ay odasndaki mistik ve simgesel ortam Trk evlerinde
szkonusu olmamtr.

Yeterince snmayan hayatm souuna ak olan evlerde, in

sanlarn kn iyi giyinmeleri gerekiyordu. Sultanlarn ar ve uzun
giysileri, krkleri, trensel zellikli de olsa soua kardr. Kk
kent evlerinde kn kaplara ar perdeler ya da hallar aslrd,
Sofal evler ve sobalar genelletikten sonra da mangallar ve kap
perdeleri kullanlmtr. Mangalda yemek de stld hatta piiril
dii iin, odalarda her mevsimde rastlanan ev eyalaryd.

156
HZMET ALANLARI

I
HAYAHJ EV
1 Yirrnsekiz elebi Mehmet Efendi stanbul'a
gnderdii raporlarda Paris'in resimlerini
de eklemitir. Bak: Faik Reit Unat,
Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri,
Ankara 1968, s.57. Ayrca bak, Eldem,
S.H., Sa'dabat, stanbul 1977.
stanbul, Kathane, Saray bahesinde
kadnlar
158
Baheler
Baheler ve avlular uradan Trk evlerinin planlanmam blmle
ridir. Onsekizinci ve ondokuzuncu yzylda yaplan byk konudann
Avrupallam baheleri dnda, baheleri giri kat planlar gibi evle
rin baheleri de biimsel bir endieyle planlanmamtr. slam toplum-
lar hkmdar baheleri iin gsterili planlar yaparken Osmanl sul
tanlar ounlukla doal evre ve krsal bir yaam tarzm yelediler,
hatta adrlarda oturmay srdrdler. Onsekizinci yzyla kadar
zenle hazrlanm bahe dncesi Trklere yabanadr. Fransz sara
ynda ilk Trk elisi Yirmisekiz Mehmet elebi nl mektuplarnda
H. Ahmete Fransz saraylar ve bahelerinin ihtiamm anlatmasn
dan sonra, yeni bir bahe dzenleme modasn balatm olmaldr. Bu
yeni modann ilk rnekleri Hali ve Boaziinde yaplan ve Patrona
isyannda yaklan nl saray ve kk baheleriydi118.
Tarih kaynaklar Trk bahe geleneinde ne rnesans bahelerinin
biimsel geometrisinin, ne de ngiliz ve Japon bahelerinin tasarlanm
naturalizminin olduunu gstermektedir. Sk aalar, sebze ve meyve
likler, iek tarhlar, selvi aalan boyunca uzanan patikalar, havuz
lar, kanallar ve kk kkler, kameriyeler, ardaklar byk bahele
rin olduka serbest bir dzende yerlemi temel eleridir. Padiahla
rn tara valilerine gnderdikleri mektuplarda meyva aalarm, iek
leri, nar gibi byk glgeli aalan sevdiklerini renmekteyiz. Bah-
 HZMET ALANLARI

elerinde gller, laleler, smbller gibi eit eit iek yetitirildiini

biliyoruz. rnein Onaltne yzylda D. Muratn Halep'ten bahele
ri iin 500.000 smbl soan istedii grlmektedir119.

Onsekizinci yzyla kadar Batl saraylarn iyi dzenlenmi ve ta

sarlanm bahelerine alk olan AvrupalIlara Trk sultanlarnn
baheleri fazla basit ve mimari deerden yoksun geliyordu. Pietro
della Valle iki taraf selvi aalar ile kapl geni patikalar, dzensiz
yerletirilmi kare eklinde iek tarhlarnda eitli tr iekler bulun
duunu, pek gzel bir ey bulunmadn fakat padiahlarn bu bah
eleri sevdiklerini, ilerinde kk ad verilen tek kad bamsz pav
yonlar bulunduunu yazar120.

Evliya elebi IV. Mehmetin Edirne sarayndaki baheleri yle be

timliyor; Tunca nehriyle evrili byk ve verimli bir alandr. Sara
hane Kprs tarafndaki meelikte kavak, selvi, karaaa ve narlar
vard. Bahelerde vahi hayvanlar ve kular bulunmaktayd 121. ' 19 Aslanolu, G., Eski Trk Baheleri ve zel
likle Eski stanbul Baheleri, METU
Publication, Ankara, 1972, s. 18, aktaran
Saray bahesi tarla, koru ve kkler arasndaki iek tarhlarndan A.R. Altnay, Onaltne Asrda stanbul
oluuyordu. Havuzlar, adrvanlar balca su eleriydi. Daha sonra Hayat, stanbul 1935, s. 3-6.
'2 Pietro della Valle, a.g.e., s.
ki dnemlerde yaptrlan byk konaklar dnda sradan evlerin 121 Evliya elebi, Seyahatname III, s. 457.
bahelerinde yalnzca meyva aalar bulunurdu. Anadolu'da bahe
her zaman evin gereksinimlerinin retimine ilikin bir kavramdr. Bu
nedenle bahe tasarmnn, eer buna tasarm ad verilirse, pratik
stanbul, Kathane, Bahede Kk
amal bir dzenlemeden ibaret olduu sylenebilir. (Choiseul Gouffier'den)

159
 slam kltrnde bahe dncesi her zaman cennetle birlikte anm
sanmlar. Doulu hkmdarlarnn ve ilk halifelerin, su eleri, yabani
ormanlar ve avlamak iin vahi hayvanlar bulunan paradeisoslan im
paratorluk gcnn de simgesiydiler. Ayn imge, soylu bir bahe mode
li olarak gelecee aktarld. Ancak bu simgeselliin sradan evlerin bah
elerine yansd sylenemez. Bakml bir bahe ev sahibinin sosyal sta
ts ile orantldr. lk evlerin herhangi planl bir bahe geleneine sa
hip olmadklar sylenebilir. Hayatl evlerin bahelerinin bugn yaa
yan Anadolu evlerinin bahelerinden daha gelimi olmadklar kesin
olduu gibi ak mekanlarn dzenlemesi konusunda zengin bir gelene
in ifadesi olduklar da sylenemez. yi dzenlenmi bir Trk bahesin
de ilgi oda, ortasnda havuzu ya da adrvan ile bir bahe kkyd.
Bu yar-ak kk, byk saaklar, evresinde kokulu iekleri, su ses
leri ile Trk toplumunun alakgnll gereksinimlerine uygundu.

Evler genellikle arazinin yol tarafna yerletirilmitir. Ondokuzuncu

yzylda yaplanlar dnda ev hibir zaman bahesinin ortasnda simet
rik bir konumda bulunmaz. Sokak ile grsel olarak dorudan bir iliki
si bulunur ve hayat aracl ile bahe ya da avlu ile kucaklar. Daha
byk alanlara yaplan evlerde avlu evin hemen bitiiinde, meyva ya
da sebze bahesi evden alak ta bir duvar ya da itle ayrlm olurdu.
 HZMET ALANLARI

Sradan evlerde giri avlusu ya da kk bahe, mutfak, depo, ahr

ve samanlk ile evriliydi. Bu da daha byk bir sebze bahesi ve meyva
aalarnn olduu bir alana alrd. Avlularn zemini ounlukla top
rakt. Giri ile evi ta denmi dar bir patika balard. Daha zengin ev
lerde tm zemin talk olabilirdi. Avluya bazan talk ad verilmesinin
nedeni de bu olabilir.

Rfat Osman byk Edime konaklarnn avlularn anlatmaktadr.

Selamlk ve Haremlerin avlular ayryd. Bunlar baheden alak duvar
I larla ayrlm dikdrtgen eklinde mekanlard. ounlukla arnavut kal
drm denmilerdi. Rfat Osmann devir sofras dedii hayatlar avlu
dan va da drt metre yukardayd. Avlularm evresinde hizmet ve
personel odalar bulunmaktayd. Szn ettii ve bugn yokolmuf bu
evlerden bazlar onyedinci yzyldan kalmt122.

Hayat Evinde avlu ile ilikili olan dier nemli bir ge giri kaps
dr. slam: kltrnde ev kapsnn aileyi toplumdan ayran bir yap Kula, <wlude alan kadnlar
olarak simgesel bir stats vardr. Kaplarn herzaman belli bir titiz
likle tasarlandklarn grmekteyiz. Gelimi bir kap tasarmnda dik
drtgen ahap bir kasa iinde ahap geni bir kap ve geni saaklar '22 Rfat Osman, Edirne Evleri, ed. S. nver,
stanbul 1976, s. TOvd.

161
HAYATLI EV

grmekteyiz. ounlukla kaplar byk ift kanatldr. Kap

lar avluya byk ba hayvanlarn ve arabann girebilmesi iin
byk yaplr. Kaplarn iinde insanlarn kullanm iin kk
bir tek kanat almas da zellikle krsal alanda yaygm bir uy
gulamadr. Kaplar geni ahap kalaslarn byk bal dvme
demirden ivilerle glendirilmesi ile yaplrd. Giri kaplarn
da ayrca ssl dvme demir kilitler bulunurdu. Geni saaklar
giri kaplarnda yaygn olarak kullanlan tasarm eleridir.
Zengin evlerde bazan girie bitiik bir eme bulunurdu, Ha-
yath Ev merkezi planl bir eve dntnde d kaplar da
dorudan ieriye almaya balamtr. Ancak yine de ift ka
nad kap kullanlmaya devam edilmitir.

Bahe duvar (Eldem'den)

lW

Baha kaps Ev kaps (Snmez'den)

162
 HZMET ALANLARI

Bahe kaps (Sami GCne*)

HAYATLI EV

B lm Sekiz
Cephe Tasarm

Hayatl Ev geleneinin erken dnemlerinde cephe tasarmnn

nemli bir yeri olduu sylenemez, ilk hayatl evler, tek cephele
ri bahe ya da avluya bakan dikdrtgen prizmas hacimli yap
lard. Cephelerin tek esi iki katl derin sundurma, yan ha-
yatt. Onaltne yzylda sokaa alan pencerelerin ok seyrek
olduunu syleyebiliriz. Buna karlk, onyedinci yzyldan kal
ma en eski evlerde arka cephelerde pencereler bulunmaktadr.
Erken yerleimlerde evler bahelerinin iinde bamsz birimler
di. Yanyana sra halinde dizilme olgusu daha sonra ortaya k
mtr. Yakn zamana kadar Anadolu'nun kk kasabalarnda
sokak boyunca bahelerle birbirinden ayrlm bamsz ev dizi
leri (Safranbolu gibi iyi korunmu bir rnekte bugn hala izlene
bildii gibi) karakteristiktir. Cumhuriyetin ilk yllarnda stanbul
sayfiyelerinde de benzer bir doku vard. Bu blmde sergilenen
ev ve sokak cepheleri erken onsekizinci yzyl rneklerini de
iermekle birlikte, temelde ondokuzuncu ve yirminci yzyllar
dandr.

Hayatl Evlerde sokak cephesiyle dier cephelerin ayrm, evin

ilk tasarmnda zel alan, kamu alan diyalektii ortaya koyan
bir tutum ierir. Baheye ve avluya bakan cepheler tmyle i
levsel gerekelerle dzenlenmilerdir. Bahe cepheleri mimari
kayglarn ifadesi deillerdir. Klasik dnemde evin btn cephe
sini kaplayan hayat, evin btn yaam boyunca kullanma bah
deiikliklere urayabilirdi. Aslnda hayat saydam bir enteryre,

97 Cephede ahap strClctCr(Eldem'den)

164
 CEPHE TASARIMI

Muanpa, ev cephesi, 17. Yzyl (Kltr

bir deniz kabuunun ak tarafna benzer. Evin bu yar-ak bl Bakanl ArM3
gesinde birok ile? younlamtr. Kukusuz yakn dnemlerde
sokak ve arka cepheler arasndaki bu kesin farkllk zamanla
kalkmtr. Hayatsz evlerde ise tmyle ortadan kalkmtr.

Evlerin sokak cepheleri giri ve st katlarn ilevsel ikiliini de

simgeler. Yksek bahe duvarlar ile beraber giri katlar, grsel
olarak sokaa ait olan, onu tanmlayan bir sreklilik oluturur
lar. Avluya ya da dorudan ev iine alsn, giri kaps ailenin
zel glanmn giriini .simgeler. Evin gerek cephesi hu rekli ta
temelden yukarda balar ve ahap olduu iin alttaki ta ksm
le kartl doku ve resan olarak da vurgulanr. Geleneksel

165
HAYATLI EV

166
 CEPHE TASARIMI

Turk sokaklarnn belliin zellii olan, darya doru taan

st katla,nn stakkato- devinimi ile girilerin ritmi, evlerin konu
mu ile sokak biimi arasndaki derin ilikiyi vurgular. Giri ka
t birinci kat ikilemi, cephelerin ve sonuta sokaklarn zgn
karakterini saptamtr.

g Bursa - Gmeken - Birevin avlu cephesi (Eldem'den)

167
 HAYATLI EV

zmit, Ev cephesi, 18. Yzyl, (Kltr Bakanl Arivi)

168
 CEPHE TASARIMI

mam sM
Edremit, Hac Kabaklar Evi, 18.Yzyl sonu, (Kltr Bakanl Arivi)

169
HAYATLI EV

^ * ^ ^ H !cTprken 19 Yzyl,(KltrBakanlArIvD
Milas, Bahaeddin Aa Evi, emen iv. Tuty
 CEPHE TASARIMI

Cephe tasarm nceden belirlenmi bir tipolojiye uyma Safranbolu Ev, 19. Yzyl sonu
makla birlikte ok kullanlan modeller belirli tipolojik snflara
ayrlabilirler. Klasiklemi cephe tasarmnda en nemli zellik
cephenin oda ve eyvan ayrmna gre dzenlenmesidir.

elere tekabl eden l dey blnme ve odalarn ya

tay blnmelerini yanstan yatay izgiler akraa Kona gibi
saysz rnekte izlendii gibi, cephelere tmyle yansmakta
dr. kma esinin yaygnl ve dzensiz bir giri kat zerin
de dzenli bir birinci kat ortaya koyma zorunluluu, cephe ta
sarmmda birinci kat zemin kat ikilemini glendirmitir. o
unlukla odalar, zellikle baodalar, zemin kat zerinden ve
sokan grn arttrmak iin iki ynde kma yaparlar. Bu
kmalar simetrik ya da dzenli deildir. ounlukla kelere
yerletirildikleri iin hayatl evlerde ev ktlesinin asimetrik vo-
lumetrisi karakteristiktir. Bu kmalar furular zerine ya da
tartma kirilere ya da giri katlarndan kan uzun payanda
lara oturtulurlard. katl evlerde birbiri zerinde taan iki
kma sk grlen bir dzendir.

Trk evinin evriminde kma giderek daha ok vurgulan

mtr. En erken rneklerde bu tr kmalar pek grlmez.
Onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda evlerin, bugn Trk 99 zmit - Saati Ali Evi - (Eldem'den)

171
HAYATLI EV
Edirne, Sokak ss ev Rrfat Osman
 CEPHE TASARIMI

evi ve soka fizyonomisini oluturan giri katlar zerinden da Amasya, Hazeranlar Evi,
restorasyondan sonra
rya doru taan st katlan ile yeni bir tasarm dnemine girdikle
ri sylenebilir. Fakat ondokuzuncu yzyln sonlarna doru, iz e l-
likle stanbul'da mimar ve yap ustalar batllam modellere y
nelmilerdir. Saray slubunu benimseyen byk konaklarn, ben
zer kat planlar ile Trk ev geleneinin temel ikilemini terkettikle-
rini ve uluslararas neo-klasik tasarm modasna uyduklarm izle
mekteyiz.

Hayatl Evin deiik aamalarnda birka eden oluan d ta

sarmnn, zmler ne kadar deiik olursa olsun yadsmamayan
temel bir dzeni vardr. Pratiin esnekliine karn uzun yzyllar
boyunca evin geleneksel fizyonomisini oluturan birka ev tipi or
taya kmtr. Klasik cephelerde yksek giri kat duvarlarndaki
yatay hatll blnme karakteristiktir. Bazlarnda kk pencere
ler vard. st katlarda svasz ahpp dikmeler duvarlar farkl bo
yutlarda panellere blmekte, bunlara iki ya da pencere almak
tayd. Pencerelerin kafesleri ya da alt ksmlarnda parmaklklar
bulunurdu. Basit ahap kepenkler yaygn olarak kullanlyordu.

Bamsz konutlarn uzun cepheleri bazen zenle tasarlanm

tr. Giri katlarnn ta duvarlar zerinde k odalarnn bulundu
u alak ara katlar ya da yksek giri holleri bulunmaktayd.

173
HAYATLI EV

Kula, Sokak cephesinin biimlenii

174
 CEPHE TASARIMI

m_____________ . -*>.
Ktahya, ge 19. Yzyl evlerinin oluturduu br sokak

175
HAYATLI EV

Ktahya, sokaa taan eleriyle bir ev cephesi

Konsollar zerinde knt yapan birinci kat son dnemlerde daha
geni olan saaklar izlerdi. Fakat at izgisi zorunlu olarak plann
artikulasyonunu izlemez. Dikdrtgen krma at yaygn olarak kul
lanlmtr. Dar ve srekli dorultu deitiren sokaklarda saakla
rn birbirlerine deecek kadar yaklamalar Trk kentlerinin ka
rakteristik zellklerindendir125.

Pencereler yzyllarca yaklak 1:2 dey orannda yaplmlar

123 Divan kararlarnda geni saaklar yasak
layan birok karar vardr.
dr. Kemerli pencere hibir zaman Trk ev geleneinin paras olma
m, stanbul'a Avrupa tarz konaklar, kkler ve'saraylar ile gelmi
tir. Kemerli pencere ile birlikte barok ve neo-klasik tarzn mimari
dzenleri, erisel, bol silmeli profiller, kemer kilit talar, sveli pen
cereler ve deiik orant sistemleri gibi zellikler de cephe tasarmna

176
 CEPHE TASARIMI

zmit, sokak kesinde bir ev, 19. Yzyl sonu

stanbul, Boazii, Fethi Paa Yals

177
HAYATLI EV

getirilmitir. Ondokuzuncu yzylda stanbul'da gelien modelle

rin zellikle Hristiyan a z n lk larn bulunduu nemli tara kent
lerine de srad grlmektedir.

Klasik konutlarda cephe tasarmm doru deerlendirmek iin

Trk ev geleneinde grsel mahremiyetin kltrel bir zorunluluk
olduu anmsanmaldr. Topkap Saray'ndaki Sofa Kk gibi
yaplarn ve onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl kk ve kasrlar
nn cephelerinin saydaml yanltcdr. Bu yaplar tmyle kendi
baheleri iindedirler yani dardan grlmezler. Ondokuzuncu
yzyl evlerinde ise dini isteklere uygun kafes kullanm hala yay
gndr. Trk evlerinde kafesler hibir zaman Arap lkelerindeki
muarabiye gibi ssl olmamtr. Genellikle dikdrtgen ereve
lerde diyagonal olarak yerletirilmi talarla oluan ilevsel e
lerdir. En yaygn kafes tm pencerenin yalnzca yarsn rten ve
istendiinde yukar kaldrlan yarm kafeslerdir. Ondokuzuncu
yzylda sokak cephelerinde deiik dzeylerdeki kafesli pencere
lerin oluturduu pencere dokusu, kent sokaklarnn karakteristik
zelliklerinden birini oluturmutur.

Bylece ev cephelerine zgn kimlik kazandran tasarm zellik-

istanbul, Emirgan, erifler Yals leri, volumetrik tasarmlatma ve pencere ve kaplarn biimlerine
Divanhanesi, (Restorasyondan sonra)

178
 CEPHE TASARIMI

stanbul, Sieymaniye'de bir evin sokak cephesi biimlenii, 19. Yzyl sonu

179
HAYATLI EV

egemen olan yaln, dorusal geometri, ve pencere dzenlemesinin

adeta modem denebilecek zellikleri, zellikle birinci ve ikinci katlar
da duvar, yzeylerinin hemen tmyle pencereye tahsisidir.

Ondokuzuncu yzyln balarnda konutlar temelde .hak iki kat

ldr. Sultanlarn saraylarnda bile giri kat zerinde en ok iki kat,
ilevsel ve belki de geleneksel bir zorunluluk gibiydi. Mellingin kent
grntleri saray ve konut mimarilerinin ortak yanlarn bize yans
tr. Pencere sistemleri, kmalar, yatay gelime her boyutta konut
mimarisinin yaygn zellikleridir. Cephelerde ssleme alakgnll
dr, geometride vurgu nemlidir. Atmeydan evresindeki konaklar
ya da Boaz ve Hali kylarn ssleyen byk yallar en ok kat
l idiler. Giri katlarn kk pencere gelenei korunmutur. Cephe
ler ahap yapnn geometrisini vurgulayan dey pilastrlar ve yatay
kornilerle blnmtr. Ahap kullanmndan kaynaklanan dz
izgi cephe tasarmna hep egemen kalmtr.

Boazii'nin Avrupa yakasmdaki ounlukla aznlklar ve yaban

stanbul, A+ Meydan'nda KofflKldf clarn oturduu yallar bazan sralar olutururlar. Trklere ait olan
(lBting'dsri)
 CEPHE TASARIMI

stanbul, Boazii, Ylanl Yal, Bebek, Selamlk, 18. Yzyl sonu

stanbul, Kandilli, smail Paa ve Abut Efendi Yallar, 19. Yzyl ortas
181
HAYATLI EV

Anadoluhisan, Zarif Mustafa Paa Yals, zemin katlarnda kk pencereler hala karakteristiktir.
y a lla r n
erken 18. Yzyl, 19. Yzyl rkonstrksiyonu
Giri kat ile birinci kat arasna skm bir hizmet kat zerinde
birinci kat denize doru konsollar zerinde uzanyordu. Hayatl
ev gelenei terkedilmi olsa da cephe tasarm geleneksel zellik
lerini srdryordu. O dneme ilikin resimlerde birbirinin ze
rinden taan katl yal ve konaklar da az deildi. Ondokuzun
cu yzyln son eyreinde byk kent evlerinde giri katlarna
sokaa bakan daha byk pencereler almaya balanmtr. Bu
aamada geleneksel konuta bal kabuller de deimi, hayat yok
olup yarine i sofa geince bahe cephesi sokak cephesi kartl
da yeni bir plan tipolojisinin yerlemesi sonucu ortadan kalkm
tr. Cephe tasarmlar da birka tiple snrl kalmtr.

Orta sofal evlerde erisel bir kenar olan sofalarn cephelerde

kavisli bir at izgisi e bitirilmesi ondokuzuncu yzylda Mar
mara blgesi ve Trakya'da grlen bir uygulamadr. Yine ondo
kuzuncu yzylda byk erisel saaklar, barok slubun bir gs
tergesi olarak genellikle byk konaklarn girilerinde kullanl
mtr.

182
CEPHE TASARIMI
HAYATLI EV

Safranbolu, al eephe bezemeleri Cephe Bezemeleri

Sradan evlerde renk dnda cephe sslemesi yaygn deildir.

Bu ciddi grnl d cephelerde yapsal elerin ritmi, dolgula
rn geometrik dokular yannda parmaklklar, kepenkler ve ka
fesler balca bezeme eleridir. M adam Montaguenin belirttii
gibi Trkler evlerinin dlarn gzelletirmekte ok hevesli de
ildiler . Yine de Lale Devri'nde (1703-1730) ve onu izleyen ba
rok ve rokoko sluplu dnemlerde sultanlar tarafm dan davet
edilen yabanc sanatkarlar ve sonralar aznlk mimarlar ve usta
lar, ssleme eilimlerinin artt bir dneme nclk etmilerdir.
Ge onsekizinci ve ondokuzuncu yzyl evlerinde saaklar, kon-
sollar, Batl biim dzenlerinin cephelerde uygulanmas ve boya
l bezemeler ssl bir cephe mimarisi yaratmtr. Tara mimarisi
bakente gre daha snrl bir bezeme eilimi tamtr. Genelde,
Art Nouveau dnemi ncesinde Trk ev gelenei cephe ssleme
sine fazla yer vermeyen, geometrik yalnln ar bast bir s
lup sergiler.

184
 CEPHE TASARIMI

Bu byk ahap yap geleneinin bezemeye arlk veren son d

nemi II. Abdlhamit dneminde ithal edilen Art Nouveau slubu ile
noktalanmtr. Bu gelime Batl tutumu ile geleneksel sslemenin
doal evrimi izgisinde deildir. Fakat, Lale devrinin Barok ve Ro
koko slubu aktr. Bu bezeme slubunun Art Nouveaunun kabu
ln kolaylatrd ve halk tarafndan benimsendii de yadsnamaz.

Renk Kullanm

Renk kullanm Anadolu konut geleneinin bir zellii deildir.

Buna karlk onaltnc yzyldan balayarak bakente gelen tm zi
yaretiler evlerin eitli renklerle boyandndan ve bu renklilik
karsndaki aknlklarndan szederler.

Bati ve Kuzey Avrupann griliinden gelen Avrupallar iin stan

bul renkliydi. Grelot 1672 de stanbulu ziyaret ettiinde, renk evle
rin nemli bir zellii idi124. Salaberry At Meydan'ndaki evleri ga-
rip(!) bir ekilde boyanm bulmutu, Castellan ise Trklerin evlerini
beyaz ve her trl parlak renk ile boyama lgnlnn btnn uyu
munu bozduunu, kente garip bir hava verdiini sylemi, resimle
nirse ancak bir eit marketeri ile yanstabileceini belirtmitir125.

124 q Salaberry, Voyage Constantinople,

en Ifalie et ax iles de L'archipel, Paris,
s. 108.
125 Castellan, Leltres sur la Grice, l'Hellespont
et Constantinople, 2 cilt, Paris 1 8 1 1 ,
blm 2, s, 35.

Milas, Aslanl Ev, cephede boyal

bezeme (Kltr Bakanl Arivi)

185
HAYATLI EV

Safranbolu:,, cephede yazlar

Kullanlan renkler Trkler iin krmz, sar, mavi, beyaz
Hristivanlar ve Yahudiler iin gri, kahverengi ve siyaht. i
mento svann kullanlmaya balamasna kadar renk olaslkla
stanbul kent manzarasnn nemli bir esi olmutur. Ondo
kuzuncu yzyln byk konaklan Orta Avrupa'dan onseki
zinci yzylda- geldii dnlen barok zevklerini yanstan
pembe, her tr krmz, zeytin yeili, sarnn tonlar ile boyan
mlard. Tara mimarisinde ise renk kullanma eilimi azdr.
Yalnzca ahap elerin kire ile boyandn grmekteyiz.
Bazan beyaz, bazan da mavi ve krmz kullanlmtr. Daha
nceki dnemlerde boya kullanmna ait pek az bilgi bulun
maktadr.

Ev cephelerinde mistik ya da batl inanlara hitap eden ba

z eler vardr. Bunlar muskalar, geyik boynuzlar, nazar
boncuklar ve Tanry anan eitli yazlard; M aallah Kane,
Ya M elik El-mlk gibi. Yapm tarihi bazan bu yazmalarla bir
likte yaklrd. Saaklarn altna kk ku evleri yapmakta iyi
lik ve efkat ifadesi olarak grlrd.

186
BOLUM U

evre ve E stetik
HAYATLI EV
Le Corbustet,. stanbulda sokak
Safranbolu, sokak zerinde evier
190
B l m D okuz
Sokak ve Ev
Geleneksel Trk kentinin biimsel karakteri toplum yapsnn gl
geleneklerini yanstr. Kente kimlik kazandran temel elerden biri so
kaktr. Kent dokusu ve onun toplumsal ierii arasndaki birebir iliki
nin sonucu ortaya kan geleneksel Trk sokann grnts organik
biimlenmesiyle inam artr. Geleneksel sokak, bugn artk unutul
mu, insan eliyle yaplm evre zelliklerini, baka bir deyile insan
yaamnn organik bir hzla srp gittii tarihi bir dnemi belgeler.
Trk kentinin yaps gerlerin erken yerleimlerinin mekanii ile
nasl balantlysa, sokaklarnn biimsel boyutu da aile yaamnn zo
runluluklarnn ifadesi olan konut biiminin bir yansmasdr. Evler so
kaa ok yakn olduklar halde sosyo-psikolojik olarak ondan uzakt
lar. Kadnlarn sokak yaamndaki yerleri edilgen bir seyircinin duru
muna benziyordu. Pencereler soka gzleyen bir sra gz gibiydiler.
DOhssonun onsekizinci yzyln sonlarnda belirttii gibi, Istan-
 SOKAK VE EV

bul'daki evlerin ounluu sokak tarafna yaplr, baheleri arkada

olurdu. Evin zel yaam dardan gizlenmeliydi.

Trk kentlerinin ticari blgeleri insanlarn yaad mahallelerden

tmyle ayryd. Camisi, kahveleri, pazarlan, hamamlar ve medresele
ri ile kent merkezi erkek yaamnn ifadesiyse konut blgeleri de kadn
yaamnn ifadesiydiler. Aile yaam ve kadnn toplumsal yafamdan
yaltlm olmas mahallelerin yapsna yansmt.

Eri br* dar sokaklar, evrelerinde ayn byklkte evler se

kendiliinden olumu kk mekanlaryla kentsel evre adeta biyolo
jik bir bymenin sonucu gibi alglanr. Kentsel mekan biimlenmesi
belirli bir hizmetin grlmesi amacyla planlanmamtr. Evler kapal
birimler ise, bir kentsel mekanla likisi dnlmemi kk mahalle
camisi de yleydi. Arkalarnda baheleri ile evler kadar cami de kendi
iine dnm bamsz bir birimdi. evrelerindeki kendlifinden
oluan mekanlar arasnda bu isellemi molekller,. Trk kentlerini,
deyn verindeyse, negatif olarak ekillendirdiler. Aile birimleri arasn
daki snr ve ayra olmas asndan sokan gerekte var olup olmad
sorusu bile sorulabilir. nk daha ok evler arasnda bir tesadfi
oluum gibi de gzkr. Kukusuz giderek daha belirgin bir dzene:
girmitir.
l
Bu, arada kalm kentsel mekan evin kente doru gnlsz uzants
gibidir. Sokakta ocuklar oynar, komular sokan emesinden su
alr. Fakat sokak mslman toplumunda sosyal ilikiler iin uygun bir
yer alarak grlmemitir. Komu Akdeniz lkeleri ile aradaki kkl
fark yalnzca kadnn toplumsal yaamdaki rol ile aklanabilir. Bu Antalya, Kaleii'nde sokak
olumsuz toplumsal boyutun yine de geleneksel toplumun kente kar
ak tavrn belirlemesi asndan zgn bir yan vardr. Trk kent top-
lumunun tarihi geliiminde sokak katalizr rol oynamamtr. Tek tek
evleri birletirmedii gibi ayrmamtr da. Daha ok bamsz birimle
rin: evresindeki tarafsz bir d boluk olmutur.
jf ~

Fiziksel olarak sokak, Trk mahallesinin ondan ok az beklentisi

olduunun ifadesidir. Ta deli yol olaslkla ondokuzuncu yzylda
ortaya kmtr. Sokaklarn ou topraktr. Yalnzca tepelerde ve ya
malarda insanlar yollar erozyona kar korumak iin ta demiler-
dir. Aalar bahelerde bulunduundan sokaklarda glge veren aa
hujMTnai Dolaysyla Tlrk kentleri sokaklarn iinden deil, lamm.
ya da yukardan bakldklarnda yeil grnrler. Trk kentlerinin
nemli zelliklerinden biri aalarn kentsel mekanlarda deil, ev bah
elerinde, cami avlularnda ve mezarlklarda bulunmalardr. Sokam
mel ilevi evlere girebilecek bir mekan salamalaryd. Bu noktada s
lam kentlerinin nl kmaz sokaklarnn gevek bir toplumsal yaa
mn ve kent mekanlar ile likilerinde bireysel bir tavrn samimi ifade
leri olduu sylenebilir. Temelde kmaz sokaklar mahallenin ana so 126 j, Akbar, Crisis in the Built Ennronmenf.
Lbnan, 1988. Akbar, Mslman kentlerin
kandan ayrlan bireysel ktlardr. Buna, karpn. bipmtei ipdeyap-
oluumunda mahallelerindeki sakaklarn
yanlarn ortak kabulleriyle olumutur^. ortak konumunun nemini gstermitir.

191
HAYATLI EV

Bursa, Cum al Ktzk Ky, sokak

192
stanbul, Anadoluhisan, sokak kesi
HAYATLI EV

Kula, sokak ve ev

194
 SOKAK VE EV

1P

$?

Bursa, cami ve sokak

195
HAYATLI EV

Sokaklarn genilikleri deiik olmakla birlikte kent mer

kezlerinde dar kent dna doru daha geni olduklar gr
lr. Dar sokaklar bile, evlerin az katl olmalar nedeniyle bo
ucu deildir. Sokan, evlerin giri kat duvarlar ile snrlan
mas dnda belirgin geometrik bir ekli ya da dorultusu
yoktur. Dzensiz ve keyfidir, kk aralklarla yon deitirir.
Bir harita zerinde belki mahallenin camisine doru belli be
lirsiz bir dorultu seilse de sokaklarn iindeyken bir ynel
me duygusu kesinlikle hissedilmez, ite Trk sokann bu
ynelisiz, odaksz bymesinde, ev eperleriyle alveriinde
saf, tmel bir mimari biimlenmenin soyut zelliklerim da
vuran biimsel zgnl yatmaktadr. Szn ettiimiz so
kak, tasarm yaplmam, sssz, srekli olmayan bazan da
bir yere kmayan bir sokaktr. Bu olumsuz gibi grnen
zellikleri ona zgn karakterini kazandrmtr. Eer mimari
terminolojide organik szc srekli evrileni, baka bir de
yile youn bir davurumu ifade ediyorsa, Trk kentlerinin
sokaklar bunu en gzel rnekleridir.

Kent grntsnn belirleyici imgesi sokaktr. Byk ant

lar, yksek kubbeleri ve minareleri ile byk camiler ve sur
lar uzaktan bakldnda kentin siluetine egemen olsalar da,
tarihi boyunca Trk kenti, iinden bakldnda, antsallk iz
lenimi brakmaz. Antsal komplekslerin evreleri de dahil ol
mak zere, kentin biimlenmesinde bilinli bir tasarmdan
sz edilemez.

Yap tekniklerindeki benzerlikler ve komu lkelerle kl

18F
128 Dernschwamm, Tagebvch einen Reise
nacb Kofstdtif&^pte und Kleinasien
(1553/55) Ed Fr. Babinger, Mnohen-
Leipzig, s. 20f.
12? pvlya elebi, Seyahatname, blm IX,
stanbul 1935, s, 26.
trel yaknlklar nedeniyle evler gibi sokaklar da gl yre
sel zellikler tar. Buna karn kent dokusu, ev ile sokak ara
sndaki iliki blgeden blgeye deiir. Sokaklarn yerleimle
rinde neredeyse doal bir uyum vardr. Yeillik her evin yan-
bamdadr. Ailesel boyutlar, yatay yerleimi, kaplarn ve
cumbalarn ritmi, Trk sokam zgn kentsel bir deneyim
yapar. Fakat Ondokuzuncu yzyl ve yirminci yzyl ba re
sim ve fotoraflarda grlen Trk sokann dinamizmi, da
ha ok ge dnem tarihini yanstr. Osmanl kentlerini betim
leyen Onaltnc ve onyedinci yzyl gravrlerinde, rnein
Covelin kitabnda grdklerimiz, Trk sokann kendine
has zellikleri olarak dndmz ev biimlerine yer ver
mez127. Demschwamm onaltnc yzylda Filibenin ok gs
terili yaplar bulunmayan ok yeil bir kent olduunu ya
zar128. Evliya elebinin onyedinci yzyldaki ziyareti srasn
da Kula'da bugn grdmz Trk evinin fizyonomisinin
en ilgin rnekleri yoktu. Evliya elebi btn evlerin atlar
nn toprak dz atlar olduunu anlatr129.
Sokan boyutlarn belirleyen en nemli dinamik modl
bir insann yrme hzdr. Biimlenmesinde soyut, organik

1%
SOKAK VE EV
HAYATLI EV

Sleymaniye, sokak, 19. Yzyl sonu

198
olmayan bir kavrama yer yoktur. Sonuta aile yaamm ieren
ev ile kentsel uzants olan sokak arasnda bir btnleme ger
eklemitir. ada yaamda kentsel eler arasnda benzer
bir ilikiyi anlayarak yeniden oluturup oluturamayacamz
tartlabilir. Burada szedilen yaam kendi kendine yeten, ie
dnk, yaln zevklerin bulunduu, karmak olmayan bir eko
nominin hkm srd bir yaamd. Bu denli btnsel bir
yaamn, endstri devriminin ypratc mekanizmalar ile par
alanm ada insan tarafmdan anlalmas bile gtr.

stanbulun Kayp Kent Grntleri

Geri klasik Hayatl Evin zelliklerini anlyor ve eski gr

kemli konutlarn restitsyonunu yapabiliyoruz. Ne var ki Os-
manl bakentinin ahap konutlar bir daha geri gelmemek
zere yokolmulardr. Zarif mimarilerinden arta kalanlar ba
tl gezginlerden kalan ok sayda anlar, gezi notlar, tarihler,
izimler ve resimlerdir. stanbul gcn, modann ve iktidarn
da merkezi olduundan Trk geleneksel mimarisinin en iyi
rnekleri Boaz ve Hali kylarnda grlyordu. Burada s
z edilecek yaplar Hayatl Ev geleneinin baz morfolojik
zelliklerini tasalar bile, krsal, yar-ak konut tasarmnn
kapal bir kentsel trevi olarak, daha ge bir dnemin rnle
ridir.

Yabanc gezginler, sarayllara ya da devlet erkanna ait

olan yallardan vgyle szederler. Mimarinin doasna dair
kltrel nyarglarla dolu dnceleri bir yana braklrsa,
gzlemleri ve resimleri, Boazn kylarnda yer alan ve Boa
zii Mimarisi nitelemesini hak eden masals yaplar hayali
mizde yeniden yaatmamza yardmc olur. Bu zel mimari,
onaltnc yzylda padiahlarn has bahelerini ve kklerini
Boaziine ina ettirmeleri ile balar. Onyedinci yzylda Bo
azn her iki yakasna pek ok yal yaplmtr.

Trk bakentinin fizyonomisini en iyi betimleyen sanat

lardan biri Mellingdir. Mellingin panaromalarmda tek ya
da ounlukla iki sra pencereli gsterisiz konutlarn yatay
ritmi zerinde byk kubbeli siluetler resmedilmitir. Mel
lingin resimlerinde sradan evlerin cepheleri homojen bir fon
yaratmak iin kullanlmtr. Fakat, dnemin byk yaplar
n resimlediinde ahap yapnn zelliklerini ve tasarm zen
ginliini ok gzel anlatmtr.

Boaz ve Hali kylar bakentin hakim snflarnn ince

mimari zevklerini yanstan byl kent grntlerini yans
tr. Dnemin en grkemli mimari kompleksleri (bugn hibiri
yoktur) Boazn Avrupa yakasna yaplmtr. Bugnk Dol-
HAYATLI EV

mabahe Saray yerinde olan Beikta Saray iki katl ok

sayda kkten olumaktayd. Deniz kysna ta rhtmlar
zerine kurulmu olan sarayn byk kafesli pencereleri, it -
tunlar, kemerleri kma odalar, byk saaklar altnda
parmaklklar ile son derece zengin ve hareketli bir cephesi
vardr.

Melling Haliin Aynalkavak K a sa (ya da Tersane Kasr)

Eski Bekto Saray^ 18. Yzyl yana
(M.P'ohhson'dan)
bulunan Kuzeydou kylarnn resimlerini yapmtr. Ne-,
klasik sluptan etkilenmi bu mimarinin hareketliliini, rit
mini ve zarifliini insani boyutlar tamamlamaktadr. Kylar
daki yal cephelerinde doluk-blk varyasyonlaryla elde edi
len deiiklikler, gelimi bir tasarm zevkinin ifadesidir. Mel
lingin III. Selimin ablas Hatice Sultan iin yapt sarayn
nl bir gravr vardr. Bu saray iki yapdan olumaktayd.
Olaslkla Melling tarafndan sslenen asl saray geleneksel
bir yapyd. Dieri ise Mellingin kendisinin mimarlm yap
m olduu daha kk bir yalyd. Mellingin yaps tmyle
batl bir tasarmd. Zarif orantlarna karn bu yal, yann
daki geleneksel sarayn Boazn dalgalar ile uyum iindeki
hacimsel ekiciliine asla ulaamamtr. Avrupa'nn bezeme
sluplarnn benimsenmesi giderek geleneksel mimari kompo-
zisyonlarnn da deimesine yol amtr.

200
SOKAK VE EV

201
HAYATLI EV

stanbulda saraylar ve byk konaklar arasnda Avrupa

zevkine gre bile ar sslenmi konutlar da yaplmtr. Tr
kiye'de barok mimarinin en etkileyici rneklerinden olan
Beyhan Sultan Saray'm Dallaway yle betimliyor: Trk
mimarisinin bu ok ssl rneinin ahap cephesi yz
ayaktan daha uzundur. Cephelerinin rengarenk yaldzl ve
parlak bezemeleri, insan olaanst zenginlikte sslemeye
boulmu enteryre bir lde hazrlyor 130.

Baz vg dolu anlatmlarna karn, akademik disiplin ve

kat mimari kuramlara alk Avrupallar yine de Trk mima
risini tam olarak anlamamlardr. Trk mimarisinin pragma-
tikliini, kavramsal esnekliini ve zgrln anlamamz
iin yirminci yzyl beklememiz gerekmitir. Mellingin sz
lerinde Avrupal'nm bu mimariyi aalamasna da tank olu
ruz. Bebekte Boazn en zarif kklerinden biri iin Melling,
Kkn orantlar ona gzel dedirtecek nitelikte deil. Mi
marnn eli ona ne iyi ina edilmi bir yapya uygun salaml
, ne de iyi bir zevkin gerektirdii dzeni vermi. Yine de ga
rip ve kark mimarisi ile gzel. Egemen karakteri hafiflik;
geicilik ifadesi Trk yaplar iin karakteristik 131 der. Mel
ling klasik okulun salamlk ve orant geleneine bal olma
sna karn sanatsal duyarll ile, benimsemese bile, Osmanl
konut mimarisinden ok etkilenmi ve bunu gravrlerine
yanstmtr.

130 Da||away, a.g.e., s. 139-40.

'31 Melling, a.g.e., Paris 1819, Bebek Kasr,
levha 30.
 B o l m O n
Hayatl Evin Estetii

Eer yzyllarca yinelenen tannabilir biimler vana yalnzca ortak

sosyo-ekonomik gereksinimler ve kltrel eilimlere deil bal estetik
standartlara da tekabl etmi elmalar gerekir. Trk konut mimarisine
yzeysel bir bak bile evlerin tasarmnda mekan dzenlemesi ?e bi
imsel kompozisyon asndan zgn nitelikler olduunu gstermekte
dir. Bu zgnlk ilevsel biim ve sradan insann gnlk yaants ara
sndaki dolaysz ilikiden doar. D etkilerin snrl olduu geleneksel
ortamda bunun daha geerli olduu sylenebilir. O dnemde deiim
hz ok yavat ve mimari biim ve ddenlerin mr insan yaamna
gre simfli grnmekteydi

Osmanl dneminde Hayatl Evin sergiledii zeliklerin varl ve

nitelii ancak Anadolu'ya gn balangcndan yirminci yzyla uza
nan Trk tarihiyle aklanabilir, Kltrel ortam Trk-slam'd. Sade
ce slami demek olas deildir, nk bu gelenei slami konut slup
larndan ayran, gerlerle; ilintili ak Iskm-ncesi nitelikler tamak
tadr. Baz biimsel eleri deiik yerli ve blgesel renkleri tamakla
birlikte, Hayatl Evin ortaya k w geliimi Anadolu-Trk kltr
nn gelime sreci iinde olmutur.

Temel zellikleri ilevsellisi, geometrik yalnl,, geicilii ve alak

gnlllyd. Ayrca-evin klasik dnemi boyunca ne sradan insan
lar ne de sultanlar iin bir sosyal simge olmad belirtilmelidir. Bu ba
t kltrnde grmediimiz farkl bir tavrdr ve kayna Trk toplu
nunum kkl ger niteliklerinde aranmaldr. Byk sultan pdrkri
dnda ger adr da hibir zaman sosyal stat simgesi olmama
benzer, Yerleik toplumlarla kyaslandnda ger konutlarnn bir
kalralig yoktu ve birkii yzyllk yerleik yaam bile evlere ve hatta
saraylara batda konuta verilsn nemi salamaya yetmemitir. Boaz
kylarndaki grkemli yallarn da gelecek kuaklara brakmak iin
yapld kukuludur. Ahap dier malzemelere gre daha az dayankl
bir yap malzemesiydi. Salamlk ve sreklilik kavramlarnn slam mi
marisinin karakteristik nitelikleri olmad sylenebilir. Buna karn,
antsal slam mimarisi g simgesi olarak alglanabilecek birok sa
lam ve nemli yap da ina etmitir. Fakat slam kltrnde konut mi
marisinin bu simgesel statye hibir zaman erimemitir. Kont kavra-
mmdaki geici karakterin gersi bir ruhu olduu sylenebilir.

Kent fizyonomisinin merkezinde: ev vardr. Kent biimi ve konut

biimi ayn olgunun iki yzdr. Evin sosyal neminin snrll ve
gerek M kent geleneinin olmamas Trk topraklarnda farkl bir
konut mimari slubunun gelimesine yol amtr. Eer T ffafefef
konutlarm grkemli boyutlarda ina etmemi ve genelde ok ss-
lememilerse (buna ge stanbul geleneini ve saraylarn katma
mak gerekir), o zaman estetik tavrlarnn boyutlarm baka bir
balamda ifade etmi olmalydlar. Gerekten de bu estetik duyar
ll ailenin zel yaam ile evin mekansal dzenlemesi arasndaki
yakn ilkide buluyoruz. Trklerin mimari estetii toplumun en
kutsal kurumu olan aileyi eviren mekansal oluumdadr. Ger
ve slami ikili kkeninde ev tasarmnda bulduumuz estetik ara
ylarn aklamalarm bulabiliriz.

Bu bolmdeki yarglar Hayatl Evin bozulmam rneklerini

temel alan gzlemlere dayanmaktadr. Zaman iinde ok yava
deien biimlerde, estetik bir duyarlln davransal belirtilerini
saptamak ve bunlarn, sonunda, daha genel bir estetik deerler
sisteminin simgeleri haline nasl geldiklerini aklamak olasl
 HAYATLI EVN ESTET

Edirne, kentsel evre, (Rfat Osman'dan)

vardr. Ev kavram ve imgesinde olduu kadar onu biimlendiren

zel zevklerde gzel bir biim araynn elerini buluruz. Bu
gzlemler kukusuz sadece konut balanmda dnlmelidir.

Trkler iin Evi ilevsel klan nedenler, malzeme ve ekonomik

unsurlar kadar kltrel simgeselliklerdir. Hayatl Evin yapm ok
eski tarihlere dayanan basit yap tekniklerinin erevesi iinde
kalmtr. Bu yaamda teknolojik yenilikler iin itici bir g olma
d grlmektedir. Bu deimezlik ev biiminin yetkinlemesine,
geni alanlara yaylmasna ve yerel varyasyonlarna olanak ver
mitir. Hayat, merdiven, ak ve yar-ak alanlar, hayat-oda ili
kileri, odalarn dzenlenmesi gibi zellikler uzun yzyllar dei
memitir. Biim dzenleri kltrel gereksinimlere yamt veren, es
tetik davran ve deerler oluturmulardr. Toprakla uramaya
balayan ger, bir ak hava insandr, zevkleri basittir. adr gi-;
bi ev de onun iin bir barnak olmu, hibir zaman Bat'dakine

205
HAYATLI EV
Klsik Yunan mimarisi ahap gelenein taa
yansflmasyd. Trk konut mimarisi bir kargir
gelenein ahaba yanstlmasdr.
8 A.C, Quatrsfnere de Guincy,
l'Architecfure, Paris, ss. 239-41.
13i . L. Castellan, Leftres sur la Gree,
L'Hellespont et Constantinople, % cilt,
Paris 1811, blrt i, s. 7,
206
benzer simgesel deerler tamamtr. Odalarn dzeninin adr ii
nin yerleme dzenine yaknlnn ilevsek nedeni ger ve kyl
yaam arasndaki benzerliktir. Kukusuz ev kavramnn basit prog
ram byk kentlerde giderek deimitir. Yine de, bakentin koz
mopolit eilimleri, bu klasik biim ddeni ve yaln zevkle birlikte
uzun sre yaamtr. Ev planlarnda tek odann bamszl ilkesi
ise yirminci yzyla kadar terkedilmemitir. Ev planlarnn ortadaki
ocaktan darya doru byd Bat konut mimarisi geleneinin
aksine Hayatl Ev dorusal bir eksen zerinde aslm bamsz bi
rimlerin serbest bileimleriyle oluur.
A.C. Quatremere de Quincy mimarinin kaynaklar zerine gz
lemlerinde, ilkel konutlarn temel biimi olan maara, adr ve
kulbe arasnda sonuncusunun daha sonraki gelimelere kaynaklk
ettiini ve en yetkin mimari ekirdei olduunu belirtmi:1^2:, fakat
ahabn gelimi mimarinin temel malzemesi olabileceini dftome-
mitir. Bunun nedeni modelinin eski Yunan mimarisi olmasdr. Fa
kat vargnn doru olduunu syleyebiliriz. nk gerekten de
ahpp en yetkin yap malzemesidir. Trklerin ahab yelemelerinin
adrlarnda ahap bir strktr olmasndan kaynakland ileri sr
lebilir. Hayatl ev gelenei, simgesellie sahip biimlerin deiik mal
zeme ile srdrlebildiini gstermektedir.
Ahap,; yap malzemesi olarak Trkler'in estetik isteklerine de uy
gun olmu olmaldr. stanbulda onyedinci yzyla kadar idarenin
yangnlar nlemek iin ta yaplar zendirme giriimlerine karn
ahabn konut iin temel yap malzemesi olmasndan vazgeilmemi-
tir. Bu seimin nedenlerinden birisi ahap yap tekniinin basitliidir,
stelik ahap strktrn kurgusu ok az ilenmif kereste ile yaplabi-
lir. Bunun arasn doldurup zerine ta akarak ve tann yzeyleri
ni svayarak yapy bitirebiliriz. Ahabn, kolay strktr kurmaya el
verili esnek bir malzeme olmas nedeniyle kullanld aktr
Ger adrlarnda iki temel malzeme vardr: ahap ve dokuma.
Eer Anadolu-Trk toplumu ahab yelediyse bunun nedeni ok es
ki bir ahap yap sevgisidir ve davransaldr. Bu davran, zdeksel
nesnelerin srekliliine kar slami bakn pekitirdii bir ilgisizli
in de gstergesidir. Gerekten de tula ve ta yerleik toplumlarm,
ahap ve dokuma az yerleik toplumlarm seimleridir. /
Ahabn bu gnll seimi ahap mimarinin karakteristik potansi
yelinin olanak verdii biimleri ortaya koymutur; cesur kmalar, ge
ni aklklar, plan ve cephelerde hareketlilik. Ahap strktr izgisel
bir fizyonomi, geometrik bir tasarm anlay ve ritm getirmitir. Bu
zellikler Osmanl dneminde gelien Trk konut mimarisinin temel
nitelikleri olmutur. Byk konaklarda ahap malzeme kullanl Av-
rupah gezginleri ok artmtr. Kendisi de sanat olan Castellan
havadar mimarileriyle bu lgn saraylar ocuklarn yapt kattan
oyuncak atolara benziyorlard, gl yaplar deillerdi59der133.
 HAYATLI EVN ESTET

Safcanbal, ahap kap (Gnay'dan)

207
HAYATLI EV

stanbul, ahap evlerin oluturduu bir sokak, (Goble'dan)

208
 HAYATLI EVN ESTET

stanbul, Sleymaniye, ahap evlerin oluturduu bir sokak

209
HAYATLI EV
134 e j . Hali, BeyondCulfure, Anchor Books,
HmYork, 1977, s*. 25 vd.
135 G. BachelartJ, The Poetlcs of Space,
Franszca'dan eviri, Beacon Press, Boston
SU
210
Fiziksel evre elerinin hiyerarisinde belirli bir simgesel sta
tye kavuan ve ev sahiplerinin ekonomik gcne de iaret eden
konutlar giderek toplumun estetik seimini de belirlemitir. Klie
lemi mimari, kltrel ve sosyal gereksinimlere olduu kadar
toplamca kabul edilen estetik normlara da tekabl etmektedir.
rnein evin kaps, ona bal bir eme, harem ve selamlk ayr
m zenginlik gsterileridir. Baoday ikiye ayran direklik sdece
zenginlik deil, bir tasarm geleneinin kltrel statsne iaret
eder. Ocaklar, ssl tavanlar ve vitrayl tepe pencereleri kltrel
ve psikolojik istekleri yantlamlardr. .
Hayatl Evin uzun gelime tarihinde malzemeden evresel ve
toplumsal koullardan kaynaklanan ilevsel gereksinimler, boyut
lar, dokular, lekler:, oranlar ve ritmlerle tanmlanan estetik
normlara yansmtr. rnein kentin spontane bymesi bazen
sokan ynelimini izleyen dzensiz giri katlar yaratm, bazan
da dzenli olmayan zemin kat planlan sokaklar biimlendirmi
tir. Toplum yaamnn gerektirdii aile mahremiyeti giri kat du
varlarnn deta, sar olmasna neden olmutur. Zamanla evle
evre arasndaki organik ilikinin sonucu olan bu olgu, estetik bir
seim sonucu almasa bile, sonraki estetik seimleri ynlendirmi
tir, Baz zellikler, yalnzca ilevsellikleri yznden yelenseler de
estetik bir istemin paras haline gelmeye mahkumdur, nk
birok neslin duyarllk szgecinden geerek srekli kullanm so
nucu, estetik niteliklere ve statye kavuurlar. Pragmatik davra
nlar ve evresel biime duyarllk giderek estetik duyarlla d
nr. Bu srete Hayatl Evin estetik: karakteri olumutur.
Ev insan yaamnn uzantsdr. Daha dorusu, E. T. Hallm sy
ledii gibi her kltrel biim insan yaamnn uzantsdr134. Bu, sa
dece yaamn uzants olmaktan te, ora anlam kazandran, zengin
letiren bir uzantdr. Br aacn glgesinde duyulan rahatlk ve
yaam tutkusu hayatm glgesinde, bir sedire uzanm otururken de
duyulabilir. Kald ki, hayat, olumasnda insann ussal ve dujgusal
katksn vurgulayan biimiyle daha derin bir oluumu da yanstr.
Ev bir yaam trnn omulmas olduuna gre evde kulla
nlan dokumalarn ve dier eyalarn da Trk insannn estetik se
imlerine ilikin ipugkj'Vermesi doaldr. Trkler iin oturmann
zel bir anlam vard. Bu anlam alak sedirde ifadesini bulur.
Odann iinde insanla birlikte sedir de oturur. Alakta ya da yer-
de oturma Trklerin karakteristik duruudur. Sedir de bu durua
en yakn zm ifade eder. Geni, alak sedirler insanlar otur
maya davet eder. Sandalyeler moda olana kadar yere yakn otur
ma, Trklerin oturmaya ilikin psikolojik eilimlerini yantlam
tr. G. Bachelard Mekann iiri adl yaptnda evlerimizde rahata
oturmay sevdiimiz kk keler yaratmz anlatr135. Rahat
a oturma fiilinin yaamak olgusuna akraba olduu kukusuzdur
ve sedir byle bir kedir.
 HAYATLI EVN ESTET

Trk evinde binlerce yllk kerpi evin, ger adrlarnn ve

sultanlarn soylu konutlarnn anlan ve imgeleri yaar. Yeni bir
evde btn bir gemi yaamaya gelir . Bu evlerin ie dnk me
kanlarnda, toplumsal onay alm aile yaamnn kuytusunda, yet
kin bir yaama ortam yaratlr. Bachelardm belirttii gibi bu ev
ilerinin btn eleri mimariye ilikin estetik deerlerin ortaya
kmasna olanak veren bir topofilinin ifadesidir.

Evin iinde bir promenade architecturale, bu estetiin doas

n bize gsterecektir. Daha bandan aile yuvas kapyla (pintilik
le avlu ya da bahe kaps) zdeleir. Kap Trk kltrnde
nemli bir edir. Simgesel anlamyla kap, ev kavram iinde gi
riin kltrel nemini vurgulayan bir estetik edir* Bu, sokakta
bir kaplar dizisi iin de sylenebilir. Kap, boyutlar ya da zengin
sslemeleriyle deil, giri katlarnn sar duvarlaryla kartlaa
rak nem kazamr. Gerekte Trk evi estetii ikiliin estetiidir.
Moloz ta ya da sval zemin kat duvarlar ile saaklar, kaplar ve
st katn kmalar arasndaki kartlklar sokaktaki gzlemcinin
ilk izlenimleridir*

Bu tr kartlklarla, evdeki gezi boyunca karlalr. Bu,

yaam slubundan kaynaklanan bir estetiktir. Sar duvarlar ve Mudanya, eski bir ev girii

211
HAYATLI EV

WmM
S ilil

RSM

W W

w ,

212
 HAYATLI EVN ESTET

kaplarn kartlna giri katlar, st katlar kartl eklenir. Bi

ri ta, dieri ahap, biri kapal, dieri aktr. Giri katmda ay
rnt yoktur, fakat st kat eitli seviyelerdeki kma eleri ile
son derece hareketlidir. D grn oluturan eler arasnda
ki bu gerilim btn kompozisyonun yalnl, basitlii, geometri
si ve boyutsal alakgnllsyle dengelenir. Byle bir kabuun
gerisindeki yaam ne ok hareketli, ne ok zarif ne de fazla kent
li olabilir. Fakat pratik, aklc ve yaygn kurallara uygundur.
'00 :K0 * Hto tf Evi - Hayat cephesi
D mimaride grlen kartlklar avluda daha gldr. Ka
py ardmzdan kapayp ieri girdiimiz zaman darnn uyan
drd da kapallk hissi kaybolur. Neeli ve ak ev, tmyle
avlu ya da baheyle iiedir. Dardan ev sokak ile bulumaya is
tekli durmazken kap iinde ieri-dar ikilii ortadan kalkm
tr. Ak hayatla avlu arasndaki snr belirsizdir. Evin i yaam,
hayatn saaklar altnda deil, odalarn kaplarnda balar.
eri-dar sembiyozu klasik dnem hayatl evin karakteristii
dir. Kent evlerinin ie dnk olmaya, balamas Trk toplumun-
da kendiliin geliimine tekabl eder. Yine de en kentli biimin
de bile Trk evi yeili terketmemi, kavramsal geliiminde bah
eli klasik evin anlarna sadk kalmtr. Her aamada bu btn
lemenin modaliteleri o dnemin karakterini belirler. Kent evre
Birgi, akraa Kona, Hayattan
si, iklim ve dier yerel ve blgesel koullara gre Hayatl E * kaf- ayrntlar

213
HAYATLI EV

214
 HAYATLI EVN ESTET

ram deiiklikler geirse de temel karakterini korur. Ancak,

Ondokuzuncu yzyln kltrel deiimleri gelenee tmyle
yabanc biim ve sluplar Trk konut mimarisine getirmitir.

Hayat, insan eve doru arr. Hilani ya da tarma gibi ha

yatda Trk evini ilgin bir deneyim yapan hatta yaratan e
lerin banda gelir. Bu ak galerinin mekansal dzenlenmesi
evin yaayan boyutudur. Mimarlk trihinde yar-ak galeri,
revak, sundurma, cumba ve bunlarn en btnlemi rnei
olan revakl avlu, mimari sluplarm en ekici esi olmutur.
Hayat, evin btn etkinlikleri ve eleri ile btnlemi, geli
mi bir revak olarak da alglanabilir. Hayat hibir zaman ta
rafsz bir galeri, bir balkon ya da basit bir dolam alan olma
mtr. Snrlarndaki zengin ayrntlar, mekan kullanmndaki
ok ynllk, eyvanlarla genilemesi ve zenginlemesi, evi yal
nz uzunlamasna deil diyagonal olarak da katetmesi ile ha
yat, evin yarsn ve btn cephesini oluturur. Evin tasarmn
daki temel edir. Hayatn ayrntlar odalara kiiliklerini ka
zandrr. Avludan grnen merdivenler, hayatn ilevini btn
akl ile ifade ederler.

H ayat odalar nnde hareketli bir mekandr. Ev tasar mn-

da temel diyalektik edir. Odalarn iyi tan m la n m biimleri
Bayatn ak ve hareketli biimi ile karlar. Evin tm belirli nye, Hkmet Kona

215
 kapal mekanlarla yar-ak mekanlar arasnda blnmtr.
Bu blnme, ilevlerine uygun der. Odalar hareketsiz etkin
likler hayat ili dolam ve evin dier ak hava etkinlikleri
iin dzenlenmitir. Eyvan ya da kkte otururken de evin
gnlk yaamna katlnr.

Bir bakma hayatl evde insanlar mekanlarda deil, fakat

hayat, eyvan ve merdivenler gibi mimari eler insanlarn ev
resinde dolar. Bu olgu Hayatl Evi endstri ncesi, ortaa
sonras konut gelenekleri arasnda en btnlemi rneklerden
biri yapar. Bu tr bir mekansal dzenlemenin sanatsal varyas
yonlar neredeyse sonsuzdur. Eer mekan mimarinin gerek
yaratsysa, hayat, eyvan, oda evresinde oluan mekanlar,
kapal ve ak alanlar arasndaki giriim, i, dinlenme ve elen
ce iin kullanlabilecek aydnlk ya da glgeli kk keleri ile
gerekten zgn bir konut tasarm yaratmlardr. Ik ve gl
ge, farkl deme ykseklikleri, eyvan, merdiven, parmaklk,
kafesler, uzun saaklar, ieri ve darnn ezamanl alglanma
s gibi zellikler ile hayat, Bachelardm deyiiyle, mutluluk ve
ren mekandr. Trkler hayat varolusal bir ge olarak algla
mlardr. Evlerinin mimarisi bu anlaya dayanr. Hayat hi
bitmeyen gnlk ilerle uraan kadmn geleneksel yaamnda
yaanan, grlen, duyulan, koklanan ve alglanan mekann
ifadesiydi. Dolaysyla evin estetik kalitesinin, simgesel ve alg
sal anlamda, en ok hayat mekanna ilikin olduu sylenebi
lir. Yaam ve ev btnlemesinin hissedildii yer hayattr.

Kny, oda (Eldeff'etef

 HAYATLI EVN ESTET

H ayatn yaam-biim sembiyozunda ger yaamnn

uzantsn da buluruz. Eer hayat geri simgeliyorsa oda
yerleik olan ya da yerlemi geri simgeler. Diyalektik e
ler dizini odada son bulur. Burada Trk ailesinin i dnyas
na, doadan saknd ruhunun iine gireriz. Ger yaa
mndan yerleik yaama geii en iyi odada anlarz. Dolay
syla odann zelliklerini anlatarak Trk varolusal estetii
nin tanmm noktalayabiliriz.

Hayatl Ev kavramnda odann bamsz, bir yeri var

dr136. Ev halk burada yerleiklik kazanr. Burada ev kavra
mnn karmak ve yar-gizli doasm anlarz. Mimari kav
ram olarak en yerleik, ilevsel olarak da en iyi tanmlanm
olsa da, oda ger davranlarnn artc rnekleri ile do
ludur. Evin galeriler, merdivenler, kk motifleri ve uzun sa
aklar gibi Orta ve Yakn Dou mimari gelenekleri zerine
oturan elerinin adrla hibir akrabalklar yokken, oda
bir adr ii gibi dzenlenir, adr gibi sslenir ve adr gibi
kullanlr. Baka bir deyile, daha geni bir ev kavram iin
de bamsz bir mekan olarak alglanr.

Bu adan oda, adr ve yerleik m im a rinin bir sentezidir

diyebiliriz. Estetik belirsizlii bu iki kart kkenden kay
naklanr. Yerleik gelenek yalnzca mimari biimlerle ifade
edilebilirdi. Ger gelenei ise odann kullanm ve yeri de
itirilebilen eyalarda ifadesini bulur. Baz yerleik biimler
de zellikle bu durum iin yerlemi gerler tarafndan be
nimsenmitir. Geleneksel emalarn deiiminin mekanii ve
yeni simgesel istemler bu iki kkenden kaynaklanrlar.

Odaya tek kanatl alak bir kapdan girilir. Bu kapnm

boyutlar her zaman alakgnlldr. Bu samimiyetin ilk
admdr. Kap odann kesinde ni benzeri bir bolua a
lr. Bu boluun tavan genellikle odamn tavanndan daha
alaktr ve bu da biimsel bir kartlk yaratr. Odamn kap
dan kegense! grn -ki bu grn Trk odasnn de
imeyen grntsdr- kartlk ve mekansal zenginlik his
sini pekitirir. Bu duyarl dzenler, tavan yksekliklerindeki
farkllamalar, demedeki kademeler ge Ortaa'da bala
m bir srecin sonucudur. adrda yerdeki hah ve kilimle
rin zerinde oturulur. Evdede oturma dzeyi demeye ya
kndr. Eski evlerin sedirleri klasik boyutlaryla yerden ok
az yksektedir. Pencerelerde bylece demeye yakn bir d
zeye kadar inerler. Bu adan odada oturma dzeni ger
alkanlklarna gre saptanma benzer. Bu gelenein, san
dalye ve masalarda oturan ve yemek yiyen Bizansllar'dan
deil, yerde oturan ve yiyen sonra da deini yere serip
136 Alanya blgesinde "ieri" bir ada anlam
uyuyan Trkler'den kaynakland aktr. Temiz bir yer na kullanlmtr. Bu evin iinin sadece
demesi gereklilii bu kullanmdan kaynaklanr. nk "oda" olduu dncesini aklamakladr.

217
odann d, yar kapal da olsa, ak havadr. Sekist oda
nn daha temiz olmas gereken demesidir. Onun iin odaya
ayakkab ile girilmez.

Pratik ve kltrel isteklerin yerine getirilmesi oda biimlen

mesini etkilemitir. Alak sedirler, pencerelerin yerleimi, de
medeki kademelerime, bazan parmaklk ya da direklikle kade
meleri ayrma, sekist mekannn sslenerek vurgulanmas,
bu istekleri karlayan oluumlardr. Eer davranlar evrenin
biimlendirilmesindeki etkin modaliteleri belirliyorlarsa, estetik
duyarllk bu davransal gereksinimlerin ifadesi olur.

adr ve oda arasndaki davransal sreklilik gnlk e

yalarn kullanmnda da gzlenebilir. Bunlarn arasnda en
nemlisi dokumalardr. Hal odadaki egemen konumunu ko
rumaktadr, yatay boyutta odaya renk ve doku katar. kinci
deiim duvarlardadr. adrlarn yanlar dokumalarla kapa
tlrd. adr duvarlarnn sslemeleri odada tavana, dolap
kaplarna ve ocak davlumbazlarna gemitir. Fakat dokuma
kullanm ile renklendirilen odaya bir de mimari elerle renk
katlmas klasik dnemde dnlmemitir.

Yukarda belirtildii gibi, onaltne yzyldan bu yana ya

banc gezginler, rengarenk evleri ile stanbul'un renkli bir
kent olduunu sylemilerdi. Anadolu Trk kentlerinde evle
rin renkli olduunu syleyememekle birlikte, hallar ve dier
dokumalarla odalara yam bir renk esi getirildii kuku
suzdur. En ok ger zellii tayan ve en ekici eyalar bun
lardr. Hallar ve dokumalar yerleik yaama bir adr iinin
scakln getirirler. Yerleik mimari ve ger ev eyalar ara
sndaki kartlk Trk evinde karlatmz karakteristik iki
lii yine sergiler. Renk gerden kaynaklanr.Topraa serer
miesine koyulan hal, insan oturmaya davet eder. Renga
renk hallar, kilimler ve dokumalar ile doa odaya gelir. Do
kuma malzemeler dnda ise renk, pencereler, ssl tavanlar
ve daha sonralar manzara resimleri ile oda atmosferine katl
mtr. Ama Trk toplumunun gerek estetik duyarllklarn
yine de haklar ve kilimler yanstr.

Odanm duvarlarnda grdmz ssleme teknikleri a

drdan gelemezdi. nk, temelde adr yuvarlak ve pencere-
siz bir hacimdi. adrda ortada ocak vard zerinde de bir t-
tklik. Aydnlatma iin yeni ve yerleik dzenler ve dey du
varlar arasnda demenin yeniden rgtlenmesi gerekiyordu.
Bu gereksinimlerin biimlenmesinde hassas bir estetik igd
nn ipularn bulabiliriz, ilk sra pencereler yere yakn ve se
dirlerin hemen zerindedir. Aaya indirilmelerinin nedeni
hem almalarn kolaylatrmak hem de daha insani bir
orant yaratmak iindir. Tavam aydnlatmak iin ikinci bir
pencere sras yaplmtr. Bu iki sra pencere, uzun sre, yay
gn olarak kullanlmtr. Dary grebilmek iin alt sra
pencerelerin saydam olmas gerekirken ikinci sra pencereler
iin byle bir gereklilik yoktur. Burada kullanlan renkli cam
lar duvarlarn alt ve st blmlerinin btnlemesini kolay
latrr. Bu, temelde renk entegrasyonudur. Bylece iki sra
saydam pencerenin monotonluu da krlm, ekici bir renk
hiyerarisi elde edilmitir. Tepe penceresi kavram ondoku
zuncu yzylda terkedilirken pencerelerde anlamsz olarak
bym, insani boyutlarm ve ekiciliklerini yitirerek batl
lamlardr.

Oda tasarmnn zgn yanlarndan biri, sedirlerin, dolap

larn ve ocaklarn, duvarlara gmme olarak yaplp yap ina
atyla birlikte tamamlanmasdr. Odann ii adrdan da ser
besttir, nk ortada ocak yoktur* Oda iinde, kn mangal
lar dnda, eya bulunmaz. Bylece eyalar duvarlara oda da
insanlara aittir. Odamn bu estetik ve ilevsel dzenlemesinde
dolaplarn zgn bir yeri vardr. Dolaba verilen yklk ad
ger terminolojisinde deklerin br yk olduunu anmsatr.
Trkler'de konfor kavrammn dilbilimsel ve anlamsal kken
leri asndan bu olgunun nemli olduu kukusuzdur. Varo
lu biiminin yansmas olarak bir yaam alan anlamnda oda
mekan, kkeninde ger geleneklerinin yatt bir yerdir.

Erkekler bo orta alann evresinde duvarlar boyunca,

evin i ksmna hakim bir konumda ve birbirlerine bakarak
otururlar. Trkleri evlerinde misafir arlarken seyretmek ilgi
ekicidir. Bir irket toplantsnda ya da bir koy kahvesindeki
gibi srayla otururlar. Karma olmad gibi ayrm da yok
tur. adrda ortadaki ocak ve yuvarlak i hacmin yerini evde
orta boluk alr. Trk evlerinin ounda sedirler odamn
yann evirirler. Ortadaki bo alan bir tasarm zelliidir.
Ancak eninde sonunda birey bu bo alan doldurur. Bu da
bir havuz ya da zellikle yaz evlerinde adrvandr. Orta ala
nn tavan kubbeli olabilir. Bazan merkezi bir motifle vurgu
lanr {gbek). Bu terimin de kltrel ve dilbilimsel bir ncesi
vardr.

Dolap ve tavanlarda Trklerin belemelerinin karakteri or

taya kar. Baka yap trlerinde olduu gibi bezeme mimari
ereveler iinde kalr. Daha ok geometriktir ve yresel
klielere uyar. Sslenecek yere ve ilevine bal olarak deiir.
Trklerde tahta oymacl kkl bir zanaatdr. ran'da al
iilii daha nemli iken, belki de gerlerin ahap malzemeyi
daha iyi tanmalar yznden Trkler ahap iiliini yele
milerdir. Geometrik motifler de ahap malemenin doasna
daha uygundur. Baz yrelerde gelimi olan al iilii
ahapta grdmz tasarmlarn kalitesine ulamamtr.
HAYATLI EV

BUrsa, Yeniehir, emak; Evi, Baoda'nn
tayan ve tep pencereleri
Enteryrlerde pek dikkat ekici olmayan sergen, tasarmn
doasn aklayan bir edir. Bu raf, duvarlar deyde ikiye
ayrr. Birinci blm hareketli ksmdr; pencereler, dolaplar,
ocaklar ksaca ulalabilen ve kullanlan eyalar ierir. Ser
gen ulalabilirin snrdr. zerine baz eyalar ve meyveler
koyulur, ilevsel bir kornitir. Ne var ki, mimarlk tarihinde
saf arkitektonik bir ge olan kornie ilev kazandrlmas sey
rek grlr. Sergen ise Trk mimari uygulamasnn pragma-
tik yapsn sergileyen elerden biridir. Sergenin zerindeki
blmde almayan tepe pencereleri ve daha ge dnemlerde
duvar resimleri bulunur. Sergenin zerinde kalan blm ta
vanla birlikte rtye katlr. Bir soyut benzetme olarak:
Dey boyutta oday zerinde kapa olan bir kutuya benze
tirsek g srasmda tepesi ayr taman yurt kavramna yakn
laan bir imge elde ederiz. Baz tavan biimlerinin, aratrma
clarn daha nce iaret ettii gibi, ger geleneinin miras
olarak alglanmas bu benzetmeden kaynaklanmaktadr.

Odanm tavann biri genellikle kare eklinde iki paraya

ayrmak ve kare^ alan bazan kubbesel bir tavrla, bazan dai
resel bir motifle vurgulamak kukusuz biimsel olduu kadar

220
 HAYATLI EVN ESTET

simgeseldir. Bu uygulamay deinilen yurt ansna balamak

abartl olabilir. Fakat bu imgenin tarihinin ok eski olduu
da anmsanmaldr. Dikdrtgenin kareye dnmesi, ortas
nn bezenmesi Orta Asya ev p la n la r n d a grlen bir biim
dzeninin srekliliiyle aklanabilir137. Bu evlerde kubbeli
odann dikdrtgen biiminde bir girii vardr. Gerekten de
Anadolu'da ilk yaplan zaviyelerin planlarnda ok rastlanan
biim dzeni, Orta Asya'daki ev rneklerinden yola karak,
kubbeli bir oda ve eyvan biiminde dikdrtgen bir giritir. Bu
yorumlar oda tasarmnn temelinde baz tarihi modeller bu
lunduunu ve dorudan tasarm ynlendirmese de, balamak
iin bir imge oluturduklarm aklamaktadr. Bylece odann
estetik varlnn altnda kltrel stats olan bir prototip ol
duunu syleyebiliriz.

Yaam ve biim arasnda Trk evinde ok dorudan bir

iliki vardr. Oda tasarmnda kullamm biimi de ifade edil
mitir. elerin tm yerli olunca odamn kendisi tmel bir
kayram olmaktadr. Sonradan katk dokumadr. Dokuma g
er gemiinin uzantsdr. Bylece Trk evinin odas Alman
larn Gesamtkunstwerk dedikleri, biimlenmesinde tm za
naatlarn katkda bulunduklar bir btn olmaktadr. adra
referans da budur. insan burada yaamnn btn maddi
uzantlaryla birlikte yaamaktadr. Estetik duygu yaam duy
gusuyla rtr. Evin ve odann estetik ekicilii de bu b
tnlk ve tamlktan doar. Bu kavramn btnl, odaya
yeni mobilyalar, sandalye ve masalar, sobalar girdii ve pen
cereler deitirildii zaman ortaya kmtr. Bu deiimlerle
sonucunda Trk odas estetik ekiciliini yitirmi ve sradan,
dikdrtgen bir hacime dnmtr. Evin hiyerarisinde oda,
hayat'm karsnda, son smaktr. Ev kavramnn diyalektik
yapsnda antitezdir. Ne var ki oda, bu en mahrem smak,
darya dorudan alr. Kullanm asndan adr ile akraba
l burada da srmektedir. adr doada tmel bir birimdir,
snan tm ilevleri ayn hacmin iinde yerine gelir. Oda
larda da sarayda bile olsa bu yaltlmlk duygusu vardr. Bu
gnn insanna sultann Harem'den Badat Kk'ne gitmek
iin ak bir terastan gemesi anlalmaz gelebilir. Fakat do
ayla bu alveri estetik deerlendirmenin de temeli olmutur
ve yan-ger davran iinde doaldr.

Trk evlerinin d dzenlemesi biri sokan dieri ierinin

olmak zere iki istee yant verir. Hayat cephesi bir anlamda
avlu ya da bahe ile kucaklar. Evin bir i cephesi yoktur,
yalnzca d mekan ieriye kadar girer. Dar oda kapsn
da balar. Dolaysyla gerek ve zel yznde ev, evresin
den ayrlm olarak alglanmaz, ieri ve dar arasndaki
bu sembiyoz ev tasarmnn gerek organik tavrn sergile D. Kubatt, Anadolu-Trk M im arkihn
Kaynak ve Sstmnlan, stanbul 1965, s.
mektedir. 47,144.

221
 Sokak cephesi tasannu daha biimseldir. Giri katnn olu
turduu ve sokaa ait olan bir tr altyap zerinde st katlar
ykselir. Alt kat sokam girinti ve kntsn izler ve bahe du
var ile ayn hizadadr. Giri kat ile bahe duvarnn sreklilii
sokan erevesini yaratr. Evin kaplar ierideki mikrokozmo-
sa iaret ederler. Ev giriinin bahe duvarnda olduu klasik r
neklerde vurgulanm bir tasarm olmutur. in Denizi'nden
Balkanlar'a, bahe kapsnn her zaman zel bir biimsel ve sim
gesel nemi olmutur. Burada estetik duygu simgesel anlatmn
peinden gelir.

Tipik geometrik dzenleriyle sokaa taan Evin d cephesi,

hemen btn blgelerde benzer matematiksel oranlar karmza
kar. Yerel ve blgesel yap farkllklarna karn bu homojen
ifade yap alannda ortak kltrn varlna iaret eder. Biim ve
lek asndan byle bir benzerliin olumas yerleik yaygn

Edime, ev ve sokak, (Rfat Osman'dan)

 HAYATLI EVN ESTET

normlarn, varlm gsterir. Cephe tasarmna ok karmak ol

mayan* yapsal ve dorusal bir geometri hakimdir. Bu ayaklan
yere haan yaklam Japon yap sanatnda da grrz. Burada i
levin basit rasyoneli ve geleneksel modellerin varl yeterli ol
mutur. Bat etkileri duyulana kadar bu yaklam baarl da ol
mutur. Bayan Pardoenun stanbul yallarna ilikin syledikleri
ni bu balamda anmsamakta yarar vardr, Hibirey Boazdaki
yaplar kadar dzen d fakat o oranda resimsel olamaz. Trkler
doay o kadar severler ki, en iyi manzaray yakalayabilmek iin
evlerine sandan solundan girintiler ve kntlar ina etmekten
kanmazlar. Boazm her kvrmnda karnza kan bu sayfiye
evleri insanda para para yaplm duygusu uyandrr 138.

Trk Hayatl Evinin evrimi boyunca bandan beri hi dei

meyen tasarm ilkesi, birok kez yinelediim, hayat-oda kartl
dr. eler serbeste kullanlmakla birlikte hiyerarik srala
malar deimez. Oda ya da hayatn tasarmnda yaam ve biim
biribirine karr. Bylece snrsz varyasyon olaslnn n al
m olur. Trk konut geleneinde temel programn sreklilii ve
temel elerin yerleimindeki hiyerarik disiplin yzyllarca ayn
kalmtr. Bu estetik anlay ger pragmatizmi ve Yakndou s
lam soyutlamasnn bir sentezidir. Kavramsal eitlilik Anadolu-
Trk toplumunun kltrel karmaklm yanstr. Balangta
herey bir sinkretizm idi, ve baz blgelerde bu uzun sren bir
olgu oldu. Anadolu-Trk kltr doruk ve sentez noktasna
onaltne yzyln ikinci yarsnda Osmanl egemenliinin sa
lamlamasyla eriti. Bu kltrn maddi ifadesi olarak hayatl ev
bir simge olarak alnrsa temel kltrel karakter eklemleme sz
cyle ifade edilebilir. Bu aklanan mimari davranla Trk
gramerinin yaps arasnda hir benzerlik vardr. Trk Dili'nde de
ekle remek baat bir zelliktir. Basit ekler szcklerin anlamn
deitirir. Arkasnda yatan ussal mekanizma eklemlemedir. Oda
ya da ev tasarmnda da simgesel ve ilevsel nedenlerle aym me
kanizmann rol oynadm sylemek olasdr. Yzyllarca yaa
yan ev imgesinin biimsel szl anonim yap ustalar tarafn
dan kolayca benimsenmitir. Bu szcklerden aym dilbilim s
relerinde olduu gibi, yeni bir gramer yaratmlardr. Balang
ta sinkretizm dneminde her zellik farkl kltrel dnyalarda
olumu elerle yeni tasarma katlmtr. Sonuta, tm bu e
ler tutarl bir mimari btn oluturduklarna gre, bu sonucu
pragmatik btnsellik olarak tammlyabiliriz. Pragmatizm bura
da paralar birarada tutan yaptrc rol oynar, idealist deil
dir ve simetri, eksensellik ve merkezilik gibi soyut kavramlarn
geliimine izin vermez, ondokuzuncu yzyldaki Avrupa kltr
etkilerinin dayatmasma kadar evler zelliklerini koruyarak ina
edilmitir.

Osmanl kltr dnyasmda ev kavram krsal bir ekonomi,

yar-krsal bir kent dokusu, Mslman aile yaps ile yerlemeye 138 Miss Pardon a.g.e., s. 41 vd.

223
ge ulamann zelliklerini birletiriyordu. Bunlar, ok eski
kklere uzanan elerle Anadolu-Trk toplumuna zg koul
larda yeniden yorumlanarak, zgn hayatl evi yarattlar.

Trk evinin tarihi, corafi ve davransal kkenlerini inceler

ve bunlar bir estetik duyarllk ile birletirmeye alrken, kl
trn genel estetik yaklamnn elerini ortaya karabilir
miyiz? Baumgartenden balayarak mimari estetik bilimsel bir
disiplin olarak kabul edilmi ve ounlukla ilevsel ve estetik
ilikiler, orant sistemleri, Gestaltung ve hacimsel analiz ze
rinde durmutur. Ben bu almada estetik deerlendirmenin
arka plan olan ilevsel ve davransal unsurlar zerinde dur-
dum. Seimlerin temelinde uzun zamanl kullanm vardr ve
geliim de bu seimin snrlar iinde olmutur. Geri o dne
min ilevselliinin yeterli bir deerlendirmesini yapmak zor
dur. Sultan snmak iin krkler giyip, kargir bir yapnn iyice
stlmasn istemek yerine mangallar yeliyorsa, bunun kke
ninde derin kltrel belirleyiciler olmaldr. Ancak bu mimari
de gzel bulduumuz yanlarn yapmclar tarafndan da ayn
ekilde alglandn kabul edebiliriz. Harap eski evleri seyre
derken aldmz soyut hazzn, yap ustalar iin bir estetik de
er sisteminin elerini oluturduunu da savunabiliriz. Cro-
cenin sav dorultusunda kendi duygularmzn, evi yaptran
lar ve yapanlar tarafmdan da paylaldn kabul edebiliriz.

Eski yap ustalar basit prototipleri yineleyerek eski motifle

ri yerel koullara uyarladlar. Bu bakmdan Trk evinin karak
terini kilimlere de benzetebiliriz. Kilimlerde de ortak desenler,
dokuyann katks nedeniyle farkllar. Kilimler ve evler ayn
duyarlln rnleridir.

Bu estetik tavr gnlk yaamn duyarllklarnn biimlen

mesi olarak tanmlayabiliriz. Bu tanm, dramatik ve byk
kavramlarn egemen olduu estetik kavramlarla karlatrln
ca taral grlebilir, te yandan, ev yapmna bu doal yak
lam sayesinde biim ve dokulardaki kk deiimler, top
raktan yetien bir zanaatkarln sevecen ustal ile byk g
zellikler yaratabilmitir. Bu yaratmalar aklc, entellektel ya
da kat kuralc deildi. Trk mimarlnda virtuosodan ok,
duyarl bir zanaatkarn ilevsel yapy yumuatan tavr sergile
nir. Bu ustalar yaptklar evlerde, tanm belirsiz, arketiplerin
yeni almlarn yarattlar. ada aklcla aykr olsa da on
larn tutumlar zgnl ile etkileyicidir.

Kavramsal yaklama ilgisizlik ve pragmatizm Hayatl Evin

asimetrisinde aka grlr. Simetrik bir kuramsal balangc
olsa da (eyvan evresinde iki oda) Trk Hayatl Evinin geli
mi rneklerinde simetrinin nemli bir yer tutmadn gr
rz. Oda byklkleri, merdivenin yeri Ve genel tasarm a-
smdan simetri aranmaz. Bu evrensel bir kompozisyon kural
olarak simetrinin tmyle dlandm gstermez. Fakat, onse
kizinci yzyln sonlarna kadar simetri kavramnn tasarm
etkiledii de sylenemez.

Salam malzeme kullanlarak yaplm antsal yaplar ve

Vitruviustan beri gelien mimari ilkelerle kafalar dolmu olan
Batl gzlemciler, tmyle farkl bir tarihi ve bak as olan
Trk konut geleneine tarafsz bir gzle bakamazlard. Yine
de gzlemleri bu farkl konut geleneinin zgn karakterini
saptamak iin yeterince aktr. Onlarn belirttikleri gibi, bu
ahap konutlarn ve evlerin geicilii yap malzemesinin zel
liklerinden deil sahiplerinin sosyal statsnn kolay deime
sinden ve hakim yaam felsefesinden kaynaklanmaktayd. Bu
yaplarda kiinin ansn yaatmak istei yoktu.

Hayatl Evde zgn ifadesini bulan Trk anonim mimari

gelenei, Japon konut gelenei gibi, ak geometrisi, strktrel
ifadesi ve i mekanlarnn i ac saydaml ile byk ve g
l bir slup yaratmtr. Bu slubun Avrupa'da sanayi ncesi
dnemlerde yaratlan konut geleneklerine gre ok daha mo
dern bir tasarm anlay sergilediini bugn rahatlkla syleye
biliriz.
smdan simetri aranmaz. Bu evrensel bir kompozisyon kural
olarak simetrinin tmyle dlandm gstermez. Fakat, onse
kizinci yzyln sonlarna kadar simetri kavramnn tasarm
etkiledii de sylenemez.

Salam malzeme kullanlarak yaplm antsal yaplar ve

Vttruviusrtan beri gelien mimari ilkelerle kafalar dolmu olan
Batl gzlemciler, tmyle farkl bir tarihi ve bak as olan
Trk konut geleneine tarafsz bir gzle bakamazlard. Yine
de gzlemleri bu farkl konut geleneinin zgn karakterini
saptamak iin yeterince aktr. Onlarn belirttikleri gibi, bu
ahap konutlarn ve evlerin geicilii yap malzemesinin zel
liklerinden deil sahiplerinin sosyal statsnn kolay deime
sinden ve hakim yaam felsefesinden kaynaklanmaktayd. Bu
yaplarda kiinin ansn yaatmak istei yoktu.

Hayatl Evde zgn ifadesini bulan Trk anonim mimari

gelenei, Japon konut,gelenei gibi, ak geometrisi, strktrel
ifadesi ve i mekanlarnn i ac saydaml ile byk ve g
l bir slup yaratmtr. Bu slubun Avrupa'da sanayi ncesi
dnemlerde yaratlan konut geleneklerine gre ok daha mo
dern bir tasarm anlay sergilediini bugn rahatlkla syleye
biliriz.
EKLER
 Eki

Gneydou Anadolu Konut M im arisi

zerine N otlar

Hayatl Ev ile Gneydou'nun anonim geleneklerini kyaslaya

bilmek iin bu yresel slubun ksa bir tanmn yapmak yararl
olacaktr. Gneydou Anadolu Helenistik dnemden balayarak
antsal zelliklere sahip bir ta mimari gelenei yaratmtr. Bu ge
lenein Roma, Hristiyan ve erken slam dnemlerinde nemli r
nekleri vardr. Bu blgede Islami diyebileceimiz biimler Seluk
Atabeyleri, Eyyubiler, Memlukler zamannda ortaya kmtr.
Hallar dneminde ksa bir etkileimin de sz edilmelidir. Bu
geni blgenin konut mimarisinin rnekleri Diyarbakr, Mardin,
Urfa ve Gaziantep gibi byk kentlerde ayakta kalan eski evlerde
grlebilir. Etki alan Kapadokya'ya kadar uzanr.

Mimari vokabiilerin temel eleri ortaa Memluk biimlerin

de kullanlan i avlular ve eyvanlardr. Dar uzunlamasna odalar,
kk orta alanlar, avluya alan direklikler ve dz atlar Sasani
ve Roma sonras Yakn Dou mimari uygulamalarnn sreklilii
ni yanstrlar.

Diyarbakr, Mardin, Urfa ve Gaziantep gibi kentlerde yerel s-

lupsal farklar olmakla birlikte ortak bir kavramsal ereve bulu
nur. Diyarbakr nemli tarihi konumu ve saray gibi evleri ile bili
nir139. rnein erken onsekizinci yzylda yaplan skender Paa
Kona ve onsekizinci yzyl banda yaplan Ekrem Ocak Evi gi
bi yaplar bu yerel gelenein saygn ve karakteristik rnekleri
dir140.

skender Paa Kona'nn harem blm biraz deimi ol WINTER CJUARTER

makla birlikte, yapld dnemden kalmadr. Bu yapdaki plan

101 Diyarbakr - Ekrem Ocak Evi - Harem
eleri onaltne yzylda Bat Anadolu Hayatl Evi daha yeni ge - erken 15. Yzyl - (Erginba'tan)
liirken, emasm oluturan temel elerin Gneydou'da deiik
bir konut tasarm iinde varlm gstermektedir.

Evin Haremi merkezi bir avlu evresinde dzenlenmitir. Hare

min iki blm, eyvanlaryla biri klk biri kuzeye bakan yazlk
olarak tasarlanmlardr. Odalar, tek ya da ift, ya eyvanlarn ya
da orta sofann iki yanndadrlar. Bu eyvanlara ev ortas da denir.
Eyvanlara dorudan almayan odalara gei baka odalardan ya
plr. Koltuk denilen bu odalar yatak odas ya da depo olarak kul 13f Diyarbakr evleri zerindeki temel al
ma: Doan Erginba, Diyarbekir Evleri,
lanlr. Yerel terminolojide eyvana ev ortas, revakl galeriye ey stanbul 1954.
van ad verilmektedir. ' 8.6., s, 20, Levhalar lll-R

229
HAYATLI EV

Avluya alan Eyvan

230
 GNEYDOU ANADOLU KONUT MMARS ZERNE NOTLAR

103 Diyarbakr - Hac Hdr

Mahallesin'de ev - Harem plan-
(Erginbatan)

102 Diyarbakr - Hac Hdr Mahallesinde Ev - Avlunun gney cephesi - (Erginba'tan)

Diyarbakr'da su, glge ve yar-ak alanlar tasarmn ana e

leridirler. Eyvann yanbanda havuz, su kanal ve scak yaz gn
leri iin bodrum odas (selsal, Mezopotamya serdab), scak bir
iklim iin ok kullanl mekanlardr. K odalar Gneye ve Do
uya bakar. Helalar ve mutfaklar ana ekirdein dndadr ancak
kolayca ulalabilirler. Ahr selamlk blmndedir. Ev, giri ka
tmda sokaa kapaldr. Ancak ikinci bir kat olduunda kmalar
la (ahniin) sokaa doru taar. Yaygn olarak kullanlan at
dz kalaslar ve toprak damdan oluur. Kullanlan aa kavak ol 104 Kahta - Damlack - Eyvan Evi -
duundan byk aklklar yaplamaz. Odalar bu nedenle dar ve GAkrfdan
yksektir. atda kubbe ve tonozlarn kullanld rnekler de
vardr.

Direklikler, pencereler, geitler iin hem sivri hem de bask ke

merler kullanlr. Ancak dikdrtgen eklinde aklklar da, vardr.
Temel ssleme eleri; bazalt cephelere koyulan geometrik ve i
ekli stilize kireta ssler, talar ve yer karolar arasnda beyaz
derzler, ssl demir parmaklklar, ta konsollar ve emelerdir.

Tek ya da iki kad evlerin d mimarisi ok gsterili deidir.

Bezemerler slam gelenei iinde iiriye dnktr. Avlular kemerli
eyvanlar, byk sra pencereleri, vurgulanm ritmik uzun cephe
leri, byk ta deli avlular, havuzlar ve salsabilleri ile saray
mimarisi kkenini balanabilecek bir amtsalla sahiptir. Yresel
eski bir kentsel gelenei srdren bu byk konutlar Msr ve Su
riye konut mimarisinin gneydou blgesindeki uzantlardr,
105 Urfa Blgesi - EyvanEvi -
(G. Akn'dan)
G.Akn tarafndan Urfa blgesinde incelenmi olan bir grup
eyvanl ev de benzer bir morfoloji sergiler ve bu gelenein yaygn
lna ve kalclna iaret ederler.

231
HAYATLI EV
Sir P. Rycaut, The Present State o f the
Ottoman Empire, London 1668, s. 82.
142 Yunan anonim mimarisi zerinde nemli
almalar yapan Moutsopoulos,
Karaferiye'deki evler iin bunlarn
Makedonya'daki ev geleneine ve dana
eski dnemde Olintus evlerine dayand
n ileri srer. le yandan ayn yazar, du
eski konutlar zerinede onsekizinci
yzyl'dan eskiye giden hibir veri kalma
dn da sylemektedir. Ayn yaptnda
bu evlerin galerilerinden "hayati" olarak
sz etmesi de ilgi ekicidir, s. Tl 4. The
Popular Architecture of Verria, Atine
1967. zetleyerek eviren Leslie Finer.
232
Ek 2
Balkan lkelerinde Hayatl Ev
Osmanl imparatorluu ondrdnc yzyl sonundan son
ra Balkanlara egemen olmutur. Trkler stanbul'un fethin
den nce Yugoslavya'daydlar. Klasik dzenine onaltne yz
yln sonunda ulaan Hayatl Ev, egemen snflar tarafndan
Balkanlara tanm olmaldr. Deiik blgelerde mslman-
larn ve mslman olmayanlarn bu ev modelini, kukusuz
bir stat simgesi olarak da benimsedikleri sylenebilir141.
Trk dneminden kalan rnekler Trakya, Makedonya ve
daha snrl olarak Tesalya ve Epir Hayatl Ev geleneinin
yerletiini gstermektedir. Bulgar ve Yunanl yazarlar, ulu
salc bir yaklamla konut geleneklerinin bamszln savla-
mlardr142. Ancak camiler, medreseler, mezarlar ve hanlar
gibi ev tipolojisi de Anadolu'dan gelmitir. Eldem ve Arele
gre Trk evinin en iyi rnekleri Balkanlar'da bulunur. Bu
sav geree uymaz. Hayatl Evin geliiminin en belirgin ve ge
limi rnekleri bu kitapta da grld gibi, Anadolu'da ve
stanbul'dadr. Balkanlar'da baz blgelerde Hayatl evin g
zel rnekleri kukusuz yaplmtr. Fakat, bu Trk gelenei
nin y aygnlnn gstergesidir.
Hayatl Ev Filibe (Plovdiv, Philippolis), Yeniehir, Kavala,
Karaferiye [Verria), Kesriye (Kastoria), Embelek (Ambele-
kia), Siatista gibi kentlerdeki yerel bir gelenee balanamaz.
Filibenin ondokuzuncu yzyl konut mimarisi Edirneden
ok Bursaya benzer. Karnyark biiminde yaplm Kuyum-
cuolu evi cephe kompozisyonuyla Anadolu'da herhangi bir
kentte olabilirdi. Castoriadaki Sabuncu Evi ya da Ambele-
kiadaki Schwartz Evi Bat Anadolu'da bulunan Hayatl Evin
pek ok klasik rneinden farkszdr. Makedonya'da klasik
hayattan merkezi planlara gei, yarm yzyl farkla Anado
lu'daki rnekleri izlemitir.
Moutsopoulosun Verria evleri almasnda yap teknik
leri ve temel tasarm
eleri zerine kullanlan terminoloji
bu yaplarn kkenleri konusunda kuku brakmaz. Trk
Hayatl Evinin ana esi hayatm ad hayati olmutur.
Cephelerin en belirgin karakteri olan kmalara (ahniin)
sahnissi ad verilir. Bu kmalarn destei olan furu Yu
nanca'da fouroussia olmutur. Saaklara da Yunanca'da
satsaki denir.
 BALKAN LKELERNDE HAYATLI EV

Kastorla, Bassaras Kona (Voutoooulos ran)

233
HAYATLI EV
Moutsopoulos, a.g.e., s. 105 vd.
Nur Akn, a.g.e,, s. 104.
S, Stamov, Arhitektura na Zheravna, Sofya
1971.
1^ A. Bammer szlk ve espiri olarak
Balkanlar'daki ve Yunanistan'daki slup
ve mimarinin kayna olarak Anadolu'yu
gstermitir. A. Bammer, Wohnen im
Vergaenglichen, Graz 1982, s. 19.
234
Yap ve inaat konusundaki bir baka grup szck yine
Trke'den gelir. Bunlardan en nemlisi ahap yapy tanm
layan atma szc Verria evlerinde tsatma olur. Blme
ya da dolu-blme, derekia {direk), koussaklama (kuaklama),
tanbania ya da esas tanbania (taban: esas taban, st taban),
badadi, payantes (payanda) aynen kullanlmaktadr. Ahap
yap terminolojisinin tm szckleri Trke'dir. Yerel bir ge
lenek kukusuz kendi terminolojisine sahip olurdu. Oysa Os-
manlca'da belirli teknikler ve gnlk ev eyalar iin Yunan
ca, Ermenice, Farsa ve Arapa'dan dn alnm pek ok
szck bulunmaktadr. Makedonya ve baz dier Balkan l
kelerinde Hristiyan aznlklar tarafndan kullanlan baka
szckler de anmsanabilir. Bunlar arasnda mangale (man
gal), kepengia (kepenk), minderia (minder), sofrades (sofra)
yaygn olarak kullanlmaktadr143. N. Akn, Balkanlar'da ba
zan yanl yerlerde, bazan anlam kaym olarak Trk Ev ter
minolojisinin kullanldn belirtir. Yugoslavya'da sergeni,
minsofa, ocaklca, divanhana, coska Arnavutluk ve Karada
'da ardak (Anadolu'da baz blgelerde hayat yerine kullan
lr) kkenin Trkiye'de olduunu belirler144.
S. Stamovun gney Bulgaristanda kk Zeravna kenti
zerine yazd kitapta Sayvan, Anadolu'nun birok yresinde
olduu gibi hayat yerine kullanlmtr, ukluk (yklk), kk,
tarbozan (trabzan), balak (balk), yomak v.b. gibi Trke
kkenli bir dizi szck saymaktadr145.
Egemen kltr yok saymak ve yzlerce yllk Osmanl et
kisini yadsyarak yerel nceliklerde srar etmek sadece ideolo
jik bir yorumdur. Anadoluda Trk-Mslman ounluun
bulunduu blgelerde Hayatl Evin douu, gelime tarihi
iinde Anadolu ve stanbul'daki rnekleri, hayatl evin fizyo
nomisini nemli lde deitiren ve Balkanlar'da hibir yer
de grlmeyen saray geleneinin etkileri, slam ve ger k
kenleri ile yadsmamayacak ilikiler ve Trke yap szl bu
konut tipolojisinin corafi kaynaklan iin ak kantlardr. Bu
tr yorumlarn arkasnda Osmahl Imparatorluu'nu Asyal
bir devlet grme yanll bulunmaktadr. Gerekte Balkan
eyaletleri imparatorluun en gl, kalabalk ve zengin eya
letleriydi. stanbul'un, Edirne, Selanik, Filibe ve Manastr'la
ilikileri ve benzerlikleri Anadolu kentleri ile ilikilerinden da
ha gl olmutur. Bu blgelerde Trklerin ev anlaynn
egemen olmas doald. A. Bammer, Yunanistan ve Balkan
lar'da sanatlarda ve zellikle anonim mimaride rastlanan ter
minolojinin Trke olmasnn kkeninin Anadolu olduunu
gsterdii dncesine katlr146.
Anadolu'da eitli bileenleri ve ilikileri ile bamsz ve
uzun bir tarih varken Balkan evlerinin onsekizinci ve ondoku-
 BALKAN LKELERNDE HAYATLI EV

zuncu yzyllarda geliimini Anadolulu kkler olmadan ak

lamak olas deildir. te yandan bu almada da belirtildii
gibi, Osmanl topraklarnda g merkezlerinden uzak, kendi
fiyonomilerini koruyan ancak bakentin de modasndan etki
lenen blgesel gelenekler vard. mparatorluun dou eyaletle
rinde olduu gibi Balkanlar'da da baz blgeler hayatl ev ge
leneinden ok az etkilenmilerdi, Kuzey Bulgaristan, Transil-
fya, Gney Yunanistan, Hrvatistan ve Ege Adalar gele-
neksel mimarilerini korudular. Bu blgelerde Trk slubu da
ha ok tara idari merkezlerinde, Trk valilerin, yetkililerin,
onlarla yakndan ilikili yerel kesimlerin ya da dorudan yer
leen Trklerin benimsedii bir slup oldu. Dolaysyla Kb
rs, Rodos ve Girit gibi byk adalarda yerli geleneklerle
Trk slubu yayana yaad147. En ok mslmanlaan Bos
na ve Arnavutluk'ta bile hayatl evin olduka deiik yerel
varyasyonlar ortaya kmtr.

Ayrca, zaman, sosyo-dinsel karakter, imparatorluun di

er blgeleri ve Avrupa ile ilikiler asndan blgeler arasn
da eitli farklarda etkili olmutur. Edirne'nin durumu evle
rin mimari sluplarn etkileyen unsurlar aydnlatmas a
sndan ilgintir. Edirne'nin konut mimarisi Anadolu ve stan
bul'dakilerle paralel bir gelime gstermitir. Ancak ondoku-
zuncu yzylda yap slubunda hzl bir deiim olmu ve ye
ni konut tipleri gelimitir. Buna karlk rnein Bursa'da
hayatl evin yava geliim srecinin ilemeye devam ettiini
grmekteyiz. Edirne de, Selanik ve Manastr gibi batHama-
nn ekim merkezlerinden biriydi. Balkan Hristiyanlar ze
rinde Avrupa etkisinin Anadolu'dan daha etkili olduunu ve
bunun dorudan konut gelenek ve alkanlklarna yansd
n grmekteyiz. S 17'deki byk yangndan nce Selanik s
tanbul'un pek ok mahallesine benzemekteydi, Ondokuzuncu
yzyln kinci yarndan sonra Hristiyanlarn yaam tarzna
etkileri ve Avrupa sluplafimn benimsenmesine olan katklar
azmsanmamaldr. Balkanlar, imparatorluun en zengin bl
geleriydi. zellikle ondokuzuncu yzylda, Balkanlar'daki
Hristiyan halkn Avrupa devletlerinin korumas altnda ol
duklar dnemlerde, Rodoplarda byk konaklarnda varlkl m
Bulgar tacirler ya da Siatista'daki Yunanl armatrler gste
rili evler yaptrmlardr. Bu gzel konutlar Anadolu-Trk
kkenini yadsmamz gerektirecek bir zgnlk gstermez
ler. Hristiyan sahiplerinin zel isteklerine yant vermek iin
baz deiikliklere uram olsalar da Trk Hayatl Ev gelene
inin rnekleridir. Ne var ki hibirinde stanbul'un byk
konaklarnda bulduumuz boyutlar ve kavramsal serbestlik
yoktur.

Ondokuzuncu yzylda Balkan evlerindeki deiiklikler ko

H. 6aWucci, Ambftetum Turca in Msdij,
nusunda baz gzlemler yaplabilir. N . Akn ondokuzuncu Milano 1932.

235
HAYATLI EV

yzyl Bulgar evlerinde bamsz oda kavramnn terkedil-

meye balandn yazar148. Bu deiim belki de daha nce
lerden balam olabilir. Bulgar evlerinde eer baoda do
rudan hayat ya da sofaya alyorsa, dier odalar birbirleri
ne bal olabilir ve hayata bal olmaz. Bulgar ustalar haya
t (sayvan) evin en temel mekan olarak vurgulamamlar-
dr. Evlerinde hayat bir galeriye dnmtr. Eyvanlar
yoktur. Ayrca tepe pencereleri de kullanlmamtr. Ondo
kuzuncu yzyl Bulgar evlerine (Bulgarlar iin yaplan ev
ler) zorlukla Trk evi denebilir. Dolaysyla bir Bulgar evi
nin cephesi Trk evi fizyonomisine uysa bile plan farkldr
ve Trk geleneine yabanc bir tasarmn ifadesidir.

Ondokuzuncu yzyl Makedonya evlerinde orta sofal ev

planlar ve hayatl evin baz zelliklerine rastlarz. Ancak
hayatlar kk bir galeriye dnm ve revak olarak ad
landrlmlardr. skp, Manastr ve Ohrid gibi kentler
Trk ev geleneinin en ok yaygnlat merkezlerdi. Sa-
raybosna ve Mostar gibi Bosna kentlerinde hayatl ev zel
lii tayan baz evler bulunsa bile blgesel zellikler belir
gindir.

Siatista ve mbelekia gibi Teselya kentleri onsekizinci ve

ondokuzuncu yzyldan galeri ve karnyark tr ev rnekle
rini sergilerler. Zengin tacirler iin yaplan bu evlerin Saf
ranbolu 1dakilerle artc benzerlikleri vardr. Yine de daha
titizlikle ina edildikleri ve Anadolu'dakilere gre daha s-
l olduklar sylenebilir. Giri katlar belki de gvenlik ne
deniyle daha yksektir. Yerel karakter Karaferye'de (Ver
ria) daha vurguludur. Tzintos Evi yerel gereksinimlerin
Trk ev planlarna getirdii deiiklikleri gstermesi asn
dan iyi bir rnektir.

Trk geleneinin Arnavut anonim mimarisini tmyle

etkiledii sylenemez. En .nemli etki kukusuz Trkiye'de
de birok yerde ayn adla anlan ardak ad verilen hayatn
bulunmasdr. Ikodra'daki Muzani Evi ve Berat'taki baka
evler Trk geleneinin etkilerini gsteren rnekler olarak
saylabilir149.

Balkanlarn konut mimarisinde Trk dneminin etkileri

ni zetlemek istersek ondrdnc yzylda ele geirilen Te-
salya, Dou Makedonya ve Trakya gibi Trklerin gl ol
duu blgelerde konut mimarisinin benzer bir gelime gs
terdii sylenebilir. Bu blgelerin dnda rastlanan farkl
lklar iin baz genel gzlemler yaplabilir. rnein Balkan
_____ ,____________________ evlerinde oda says daha fazladr. Ayn plan dzenini izle-
148 N, Akn, Omsnh &<; stanbul medikleri aktr. Eyvan hibir zaman benimsenmemitir.
1987,vnlanmam doktora tezi, & 86. __ , , . , , , , .. . , , , ,
149 0.ev s. 276. Hayatlarn da Anadolu da stlendikleri nemde olmadkla-

236
 BALKAN LKELERNDE HAYATLI EV

' f L p ' v&~ 'te

' 'i S S l l ^ ^ t m _

iM T MorMvNuri Bey Kona

r grlr. Cephelerin sslenmesinde yerel mimari oranlar (Von Hallerstein'dan)
ve yerel eilimler ar basar.

Hayatl Ev gelenei imparatorluun Avrupa'daki btn

corafi blgelerine ulaamam, Gney Yunanistan ve Dal-
maya kylarm etkilememi, daha ok gneydou Balkan-
lar'da etkili olmutur. Ancak Osmanl idarecileri tara fn d a n
en uzak kelerde bile ina ettirilmi byk konutlar var
dr. Bunlara iyi bir rnek 1810 da Von Hallersteinm izdi
i Korintteki Nuri Bey Konadr150.

ISO |sJ,,C. Moufsopoulos-H. Bankal, k . Haller

von Halleistein in Griechenland 18J6-
1817. Berlin 1986.

237
HAYATLI EV

Ek 3
Yap Teknikleri zerine N otlar

Onaltmc yzyl gezginleri stanbul'da bile dz daml kerpi

evlerin yaygn olduunu belirtirler. Sanderson dar sokaklarda
ta, kerpi ve ahap evlerin bulunduunu, atlarnn dz ya da
kiremitli olduunu yazar. Pencerelerin kepenkli olduu, vezir
lerin byk ta konaklarnn ok ssl ve yksek duvarl bah
eler ardnda bulunduu anlatlr151. Onaltne yzyln ikinci
yarsnda ahabn yaygn olarak kullanlmad, bu malzeme
nin bakent kaynakl olmad anlalmaktadr. Ahapla g
lendirilmi kerpi ya da kerpi dolgulu ahap atkl tek kath
evlerin bulunduu grlmektedir.

Onyedinci yzyln ilk yarsmda ise ahap malzemenin te

mel yap malzemesi olarak kullanld Pietro della Valle tara
fndan belirtilmektedir. stanbul'u 1614-15 yllarnda ziyaret
eden della Valle evlerin yap teknii konusunda bizi aydnlatr.
Ahap atk nce gemi yapmndaki gibi dardan kalaslarla
kapatlr. Dolgu ya kerpi ya da amurdand der.

Anlald kadaryla onyedinci yzylda yapm teknii ker

pi dolgulu ahap strktr ve amur sval Anadolu teknii ile
d kaplama ile ierdeki badadi zerine sval eperler arasn
da dolgu bulunmayan ge dnem stanbul teknii arasnda bir
yap teknii olmaldr. Della Valle kmalardan, balkonlardan,
atlar ssleyen rtenlerden, rengarenk kepenklerden ve yeil
bahelerle ak yaplardan szeder. Yap sreci hzl ve zanaat
kar iidir. Ondokuzuncu yzyln ilk yarsnda stanbul'u ziya
ret eden De Kay, ev yapmn yle anlatr; Yapnn bykl
ne gre ok.kk boyutlarda oluturulan ahap atk b
yk ivilerle stnkr tutturulur. at hemen zerine konur
ve kiremitler yerletirilir. Daha sonra alt kat tula ve harla
rlr. Aslnda daha oTc har ve birka tula ile rlr. Ta
ustas ve marangoz alrken bir yandan yap boyanr 152.

Evliya elebinin zamannda stanbul'da tula ustalarna g

________________________ _
,5'
stanbul'da Hayat (1589-99], Ankara
]93' s-40;, ,, ,
'M J. DeKay,Sketches of Turkey n 1831 and
1832, New York 1833.
re misli kerpi ustas bulunmaktayd. Sradan insanlar olas
lkla tek kath evlerini hala kerpiten yapmaktaydlar. Bu ince-
lemede ondokuzuncu yzyl uygulamalarnda kullanlan yap
anlatlmaktadr. Ancak daha az gelimi blgelerde-
ki eski evler zerine yaplan aratrmlar ve az sayda gezginin
notlarndan burada anlatlan
,
yap
1 r
tekniklerinin olduka eski
olduunu syleyebiliriz.

238
 YAPI TEKNKLER ZERNE NOTLAR

Yap Malzemeleri* * Prof. Dr. Z. Ahunboy'n ahap malzeme ile

ilgili ilk notlarn bu blm iinde kullandm.

Hayatl evin geliimi srasnda btn blgelerde yaygm ola

rak kullanlan yap malzemeleri ta, ahap ve kerpiti. Yerel
yap gelenekleri ve iklim koullar duvar yapm, dolgu tr ve
at biimi olarak nemli farklar yaratmadlar.

Btn blgelerde giri katlar iin moloz ta kullanm ge

nel bir yntemdir. st katlarda yatay ve dey eler iin
ahap kullanlmtr. Duvar iinde ahap hatl kullanm da
yaygndr. Dolgu hemen her zaman kerpiti. am, mee, kes
tane, grgen, ard, sedir ve kavak gibi her trl aa kulla
nlmaktayd. Mee, kestane ve sedir daha ok zengin evlerde
kullanlmtr. Orta ve orta gney Anadolu'da zellikle atda
kavak kullanlr. Yapsal eler iin amdan baka mee ve
kestane, Kuzey Anadolu'nun ormanlk yrelerinde ise kknar
Ankara, Konstrksiyon ayrnts,
grlr. (etinor'dan)

239
HAYATLI EV

106 Mudanya - Haan Aa Evi - Ahap strktr

Osmanl dneminde baz standart ahap elerin piyasada

bulunduu anlalmaktadr. Sleymaniye defterlerinde Bar-
kanm yapt almalar ahap kirilerin, kalaslarn ve deme
tahtalarnn satldm gstermektedir. Ahabn kullanm yerel
ayrntlar gsterir. rnein Safranbolu'da kara am ve sar
am yerlerde, yine sar am kaplamalarda, dolaplarda, ke
penkler ve merdivenlerde, saaklarn altnda, ceviz dolaplarda
yelenmitir.

at kirileri 2-3 cm kalnlnda deme tahtas ile kapla

nrd. Bunlar ivi ya da zerlerine koyulan talarla tutturulur-
du. Serbest deme tahtalar iin kknar, ivilenenler iin kara
am yelenirdi. Kuzeydou Karadeniz'de kknardan 1 em ka
lnlnda kaplamalar, ayrca kestane, mee ve ladinden 2 cm
kalnlnda demeler olurdu. Daha kalnlarna yarma deni
yordu.
107 Ahap atk (Kafesioiu'ndan)

Ahap Yap

Yapsal malzeme olarak ahap trl kullanlmaktayd.

Kabaca yontulmu kalaslarn tayc duvar oluturduklar,
ant evi trnden rnein Gerede evresinde grdmz
yayla evleri, yaygn grlen ahap iskelet ya da atma ev siste
mi, ilk ikisinin karm bir yap sistemi.

240
 Hayatl Evde yap sistemi, giri katnn ta duvarlar zerin Bursa, Apolyont Ky, ahap atk ve
dolgu
de kurulan ahap iskelet ya da atmadan oluur. Bu, ada bir
iskelet sistemi olmad gibi dey ve yatay elerle oluan bir
stun-kiri sistemi de deildir .Yatay ve dey eler arasndaki
balantlar modern yapsal iskeletlerde grdmz sreklilie
izin vermez. Sreklilik eler aracl, ile olmadndan doru
sal da deildir. Burada btn elerin ortak olarak oluturduu
bir kutu sistemi szkonusudur. Katlar arasndaki birinci ve
ikinci dikmeler, yatay balantlar dey kiriler, dikmeler ara
sndaki eik balantlar ve demeler srekli panel dizileri bir
tmel kafes vcuda getirmektedir. Bu srekli panel ve kutular
sistemi depremlerde olduka dayankldr. Deiik blgelerde
ayn sistem, dey tayclar ve deme kirileri arasndaki ba
lantlarn tr asmdan baz farkllklar gstermektedir.

Ta duvarl giri kat evin gvenliini salamak ve nem soru

nunu zmek asmdan yararlyd. Giri kat duvarlarnn st
ksmlarna gmlen ahap tabanlar st katlarn ahap strktr
elerine balanyordu. Odanm uzun kenarndaki yksek dik
meler ounlukla 3 metre aralkla konmaktayd. Aralarna da
daha az nemli dey tayclar, yatay diyagonallar balanrd.
Baz yrelerde duvarlarn oluturulmasnda ilgin panel sistem
leri gelitirilmitir153. Ahap yap eldeki kerestelerin boyutlar
108 Safranbolu -
tartma
153 o . zgner, Kyde M im ari^ Dou
Karadeniz, Ankara 1970, s, 24. Ozgner,
Dou Karadeniz'deki deiik adlar altnda
ahap duvar konstrksiyonlfru incelemi
tir. Dolap atma, gz dolmas, dolap
vurgu, vs. a.g.e., s. 26vd.

241
HAYATLI EV

Hac Hamza, Evler

242
 YAPI TEKNKLER ZERNE NOTLAR

le imalyd, Krsal blgelerde kaba boyutlu keresteler kullanlrken

kentlerde belirli bir standardizasyon gze arpmaktadr.

Yaplarda farkl birletirme teknikleri kullanlmtr. En basit ve

yaygn yntem iviyle birletirmekti. Bini ve lambal geme de kullanl
mtr. Deiik boyutlarda deme ivileri ve kereste pazarda bulunu
yordu. Deme kirilemesi 50 cm aralkl yaplr, zerine de 2-3 cm ka
lnlnda, 25-30 cm geniliinde deme tahtalar aklrd. Baz yerler
de (Safranbolu Yrk ky) deme tahtalarnn 50 emyi bulduu
gzlenmitir154.

Cephelerin ilgin esi kmalar yapsal zellikleri asndan da nem

lidir. kma, cumba ya da balkonlar rnekleri Roma dnemine kadar gi
den eski mimari motiflerdir. stanbul'da Tekfur Sarayndaki balkon (ya
da loqra) nl bir ortaa rneidir. Ancak kmann Trk konut mima 109 Safranbolu -
ahap afk
risindeki yeri kadar tasarmda nemli olduu mimari gelenek yoktur.
kma genelde deme kirilerinin uzatlmas ile elde edilir. Kk bir
balkon kadar olabilecei gibi cephenin tmn de igal edebilir. Duvarla
ra oturan furu {konsol) ya da gsleme ad verilen k e g e n se ! elerle
I ^4 R. Giinay, a.g.e., s. 251.
stabilitesi salanr. Bu eler dorudan duvara gmlebildii gibi duvara
yerletirilmi yatay bir hanla da davandrlabilir. Ankara blgesinde da
rya uzanan birka sra deme kirileri zerindeki kmalar evlere yerel
bir kimlik kazandrr. Dier bir sistem alt kat yatay kirilerinde balayan
payandalarla deme kirilerinin desteklenmesidir [eli brnde).
Amasya, duvar konstrksiyonu

243
HAYATLI EV

rra p , kep'i fiijgj

244
 YAPI TEKNKLER ZERNE NOTLAR

Onsekizinci yzyldan balayarak kmalar daha bezeme-

sel bir grnt kazanmlardr. Bu yaplarda kmalar ta
yan payandalar ince talarla oluturulan, istenen profili alan
bir sistemle kapatlm ve svanmtr. Bu Dairesel ve poligo-
nal plan kmalarla daha iyi uyuan bu tr dekoratif konsol
lar barok sluplu yaplarda ok reva bulmutur. Bu konsol
larn btn bir kat yksekliinde olanlar vardr. III. Osma
n'n Topkap Saray'ndaki kknde orta odanm payandas
ilgin bir rnektir.

stanbul'da eski kerpi dolgu ve strktr yerine geen yap

teknii bakent ve hinterlandndaki mimariye belirli bir ka
rakter kazandrmtr. Svann yerini ahap kaplama alm,
kerpi dolgu tamamen terkedilmitir, ierde sva tayc sis
teme ivilenmi bir ahap ta rgye uygulanmtr. Bu ilgin
sistemin kkeni belli deildir, ilk kullanm da bilinmemekte
dir. Badadi ad verilen uygulama adnn artrd kay
naktan gelmi olabilir. Bu terimin Suriye ve Lbnan'da da
kullanld bilinmektedir. Ortaadan beri mslman usta
lar kubbe, ke kemerleri, bingi ve tavan iin ahap talarla
hafif strktrler kurup onlar sva ve al ile rtmlerdir.
Dolaysyla teknik yeni deildir. Ancak duvarlara uygulan
mas yenidir ve olaslkla onsekizinci yzylda balamtr.

atlar

Trk ahap atsnn zellii basit olmasdr. Trk ustalar

111 Ahap payandalar
evlerin karmak planlarna tekabl eden karmak at bi
imlerini hi gelitirmemilerdir. En ok yelenen biimler
beik ya da krma atlar ve onlarn birleimiydi. Geni sa
aklar hem aty salamlatrmak hem de duvarlar koru
mak iin yaplmtr. Fakat ok geni saak yaygn bir uygu
lama deildir. atlar genelde oturtma atdr. Dikmeler
deme kirileri (tabanlar) zerine oturtulmutur ve diyago
naller yoktur. Sistem eik balamasz bir oturtma atdr.
Dikmeler bazan ksa kegenlerle desteklenmitir. Ahap
eler yapsal olarak gerekenden daha byk kesitte yapl
mtr. Keserle ekillendirilmi ve rendelenmemi olarak kul
lanlmlardr.

Bu basit at sistemi yaygn olarak kullanlmtr. Aklar

evin ksa kenarna paralel olarak 2.5 m arayla yerletiriliyor
du. Standart bir hayatl ev 8-10 metreden daha geni deildi.
Bunlar dik ynde drt akla bir yatay ereve oluturur,
bunlarn oluturduu drtgen tabann kesime noktalarna
dikmeler gelirdi. Bu dikmeler yatay kirilerle birbirlerine ba
Bu blm R. Kafesiolu'nun S. numaral dip
lanrlard. Yatay mahya yoktu. En st dzeyde merkezde bir- notta sz edilen kitabndan yararlanlarak
birleriyle birletiriliyorlard. yazlmtr.

245
HAYATLI EV

246
 YAPI TEKNKLER ZERNE NOTLAR

Mertekler iki ekilde kullanlmtr. Daha yaygn olan 6-7 cm

apnda, 30-45 cm aralkla eik kiriler zerine aklan sistemdir.
Bu sistem hem beik hem de karma atlarda kullanlmtr. kinci
sistemde mertekler aklar zerine aklmtr. Genellikle yatay at
kirilerinin uzatlmasyla yatay saaklar elde edilmitir. Dier bir
yol da merteklerin eik saaklar elde etmek iin uzatlmasyd. Ki
remitlerin altna ounlukla deme tahtas aklmayd. Tavan tah
talar ana kirilere aklan yatay kirilere aklrd. Krsal yrelerde
hayatlarn tavanlar olmazd. Dolaysyla alttan at yaps gz
krd.

Trk ustalarn pragmatizmi bu at sistemlerinde de grlr. Bu

sistem hem krsal blgelerde hem kentlerde, hem basit evlerde hem
byk konak ve saraylarda kullanlmtr.

247
SOZLUK
HAYATLI EV
Trk Konut Mimarisine ilikin ksa yresel
szlk. Hazrlayan: idem Kafesiolu
Anadolu'da deiik yrelerde kullanlan,
konut'a ilikin szckler iki trldr:
a- Baka dillerden almanlar, b- Dorudan
ilevi yanstan Trke szckler. Bu ikinci
tr szckler konut tasarmnn ilevsel
doasn aydnlatc niteliktedir.
-A-
Abara: Ky evlerinin tavanlarnda iki direk arasndaki boluk
(sparta).
Abdl: Evin nndeki toprak rtl sundurma (Konya).
Ak ke: Misafir odas (zmir).
Ak sofa: Hayat (Bursa).
Ak togana: Yazlk, n ak mutfak (Kayseri).
Adamlk: Baoda (Balkesir). Sedir (sparta). Selamlk dairesi
(Balkesir).
Afran: Raf (Ordu).
Acm: Ky evi (Kastamonu).
Adrma: Sundurma (Amasya).
Azak: Kapaksz duvar dolab (Konya).
Ahar: Avluda tulumba yannda bulunan oyuk
ta (Balkesir).
hdana: Evin zemin katndaki temel st duvar (Ordu).
Akbalk: Kire (Eskiehir).
Aklant: Saak oluu (Sinop, Trabzon).
Aktma: Aldan yaplan tavan ss (ankr). Ay baca: Eik ahap destek (Ktahya, Zonguldak).
Alabck: Kulbe (Kastamonu).
Alack: alrpdan yaplm kulbe (Burdur, Denizli, Konya, Ayran: Snm kireten duvara srlmek zere hazrlanan
Mula, Kayseri, Krehir).
Alak: Kulbe (Genel).
Alak: 1. Kk tahta kulbe (stanbul, Zonguldak,
Kastamonu). 2. Kk (Bursa).
Almalk: Odada sahan vs. konulan raf (Denizli).
Alnta: Ocan iine, arka tarafa konulan, ekmek ta da Ayvan: Taraa (Ankara, Giresun).
denilen ta (Ankara).
Alnlk: Kapnn st ksm (Sivas).
Ana: Pencere kasas (Tokat). Byk boy kerpi tula (Genel).
Anay: Sofa (Kayseri, zmir, stanbul). Yksek bina (Konya).
Andavat: Evin ortasna konan byk kiri (Samsun).
Ankt: Kap arkas kua (Konya).
Ansr: Camsz pencere (Tekirda, Antalya, Ktahya,
anakkale, Ankara, orum).
Aptul: Avlu (Konya).
Ara: Odanm hah, kilim, vb. gibi yer demesi (Konya).
Araev: Sofa (Konya).
Aralk: Sofa (Sivas).
Ara sofa: Eyvan (Edirne).
Arastak: Tavan (zmir, Tokat). Tavanaras (Amasya, Ordu,
Tokat, Yozgat).
Arstak: Tavan (Edirne, Tekirda, ankr, Erzurum, Sinop,
Kayseri, Krehir, Ankara, Elaz, Tokat).
Amut: Tavan tahtas yerine kullanlan kaim aalar (Samsun).
Arsuva: Abdesthane (Samsun).
Artrma: Binada duvar dzeyinden ileri doru taan alt bo
ksm (Trabzon, Zonguldak).
Arz odas: Baoda (Genel).
Asma: Kap menteesi (Edirne).
Asmalk: Ocak stndeki raf (Balkesir).
Asma oda: iki veya basamakla klan oda (Ankara).
250
Astar: 1. Tavan (Ankara, orum, Manisa, Bolu). 2. Direkle
rtlm tahtasz tavan (Krehir).
Aacak: iki komu arasndaki kk kap (Tekirda).
Aa kapak: Merdivenin alt kaps (Edirne).
Aa seki: Seki alt (Sivas).
Adam: Mutfak (Ktahya, sparta, Aydn, zmir, Antalya,
Konya).
Aevi: Mutfak (Genel).
Ak direi: atda kremit altna konulan kriler (Aydn).
Ara: Hayat (Bilecik).
At rtmesi: Selamlk altnda binek hayvanlarnn baland
eyvan (Sivas).
Atelik: Ocan alt ksm (Edirne).
Atlama direi: atnn oturduu ksmda aralkl olarak konu
lan direkler (Aydn).
Avlar: Avlu (Ktahya).
Avlay: Avlu (Bilecik).
Ayacah veya Ayahcah: Meriven (Sivas). 1. Merdiven (Genel).
2. Basamak (Konya, Tokat, Kayseri).
Ayakak ba: st kat sahanl (Sivas).
Ayaklk: Seki alt (Ankara). Sokak kaps eii (Kastamonu).
Ayaklk: Abdesthane (Giresun, Ordu).
Ayakta: Ocan alt tarafndaki ta (Edirne).
Ayakyolu: Abdesthane (Genel).
Ayan: Avlu (zmir).
Ayaz: L Hayat (anakkale). 2. Tahtabo (anakkale). Harem
avlusu (Sivas).
Ayazlk: Hayat (Mula).
Ayazlk: Taraa, Balkon, st ak tahtabo (Antalya, Denizli,
sparta, Mula, zmir, Trabzon, Bolu, Konya).
Aye: Pencerinin i taraf (anakkale).
Aymalk: Kiremit alt (Tokat).
badana (Genel).
Ayva: Kap (Bolu).
Ayvalk: Ocan yanndaki ve stndeki gmme raflar
(Ktahya, ankr).
Ayvan: 1. Eyvan (Ankara). 2. Sofa (Sivas, Rize).
Ayvanoda: Baoda (Erzurum).
Ayvat: Abdesthane (Giresun).
-B-
Baba: Tavanda btn makas aalarnn birer ucunun
mhland evin merkezinden geen kaln direk (Ordu,
Manisa, Ktahya),
Baca: Kapaksz dolap (Konya). Pencere (Ankara, Konya).
Bacalk: Ocak raf (orum).
Baca kaps: ikinci kattaki bir odadan tandr evinin ve odun
luun damna alan kap (Erzurum).
Bacaka: Ocaklk veya ocakst de denilen ocak raf (Afyon,
Denizli, Ankara).
Baca omuzu: Ocak raf (Bolu).
Bacast: Ocak raf (Zonguldak).
Badak: Merdiven veya basama (Sivas, Erzurum).
Badal: Bk. Badak (Genel).
Badas: Tula (ankr).
Badavra: Bindirmeli aklan ince uzun tahtalardan tavan
kaplamas (Balkesir). at rts (Kuzey-bat
Anadolu).
Badu: Anakuzueni duvarlarda kullanlan ahap hatl (Sivas).
Badval: Mazen, bodrum (Trabzon).
Ba: at (Trabzon).

Basak: Avlu (Konya).
Bahar: Guslhane (Ktahya).
Bahara: Ocak (zmir).
| Bahna: Basamak (Zonguldak).
Bakacak: Hayat (Edirne, Bursa, ankr). Pencere
(Kastamonu).
Balamur: Kap stndeki ufak ni (Krehir).
Balasr: Kerpi veya ta rtl duvar arama konan ahap
hatl (Konya).
Banda: Duvar ss (Mula).
Bar: Avlu duvar (Ankara, sparta, Konya, Ktahya, Krehir,
Eskiehir, Ordu).
Basa: Kap eii (Bursa).
Basbas: atda makas aalarmn konduu dikme (Bursa).
Bak: Merdiven (Bursa).
Basdak: Merdiven (ankr).
Basga: Merdiven (Mula).
Baskancak: Merdiven (Samsun).
Bask: Oda kapsn amak iin zerine baslan kk kol Camd: Tavan (Sivas, Giresun, Trabzon, Kayseri, Tokat).
(Bolu).
Bask: Merdiven (zmir).
Basnk: Kap srmesi (Ankara).
Bastak: Merdiven (Ankara, Kastamonu, Bolu, anakkale,
ankr).
Bastr: Merdiven (Kastamonu, stanbul).
Bastrak: Kap arkasndaki demir kol (Nevehir, Nide).
Bascak: Merdiven (Gmhane).
Basnk: Tahta veya demir kap srgs (Bursa).
Balang: Merdiven (Denizli).
Baak: Merdiven ya da basama (Kuzey Anadolu).
Ba sedir: Oda giriinin karsna gelen sedir (Konya).
Baoda: Evin en muteber yerinde, en zenli olarak denmi,
evin erkeinin oturduu ve konuklarn kabul edildii
oda (Genel)
Bece: Kk evine k girmesi iin tavandan alan pencere
(Ankara).
Bee: Ocak (stanbul).
Beher: Binaya konan en byk kiri (Ankara).
Belleme: Ahap binalarda enine uzatlm aalarn
kmemesi iin altlarna konan kiri (Konya, Tokat).
Bel pervaz: Deme kirilerinin taban zerindeki alnlarn
rten pervaz (Zonguldak).
Belstn: Yapda babadan babaya uzatlan kiri (zmit).
Berhay bacas: Kiremitlie kmak iin atya alan delik
(zmir).
Besleme: Gaz lambasnn konulduu, duvara aslan tahta
lambalk (Zonguldak).
Bestek: Tavan (Afyon).
Beik at: iki yzeyli at (Genel).
Beik rts: Bk. Beik at (Samsun, Mula).
Baklk: Kak, tabak raf (orum, Yozgat).
Bcnk: Kelere yaplan dolap (anakkale).
Binek: Ekmek yaplacak hamurlarn konduu gzl aa
dolap (Ktahya).
Boyevi: Kiler (Konya).
Blme: Oda (Rize).
Blme: Kiler (Ankara).
Brk ya da Brk: Evin ortasna atlan kaln direk (Antalya).
Ocak bacas (sparta, anakkale).
Boase: Tavanaras (Eskiehir).
Borlavu: Saak oluu (Konya).
Brkba: Ocak raf (Giresun).
Bucak: 1. Raf (Giresun, Denizli). 2. Ev dolab (Kastamonu).
Bucuduk: Kap pervaz (Erzincan).
Buara: Mutfak bacas (Konya).
SZLK
Buuluk: Ocak (Ordu).
Buhari: Odun dolab (Zonguldak). Mutfak bacas (Ordu,
Samsun, Zonguldak, Konya).
Bulgurlama: Deme arasna toprak koymak suretiyle yaplan
yaltm (Zonguldak).
Bnnez: Ta temelin toprak iinde kalan ksm (sparta).
-C-
Ca: Guslhane (Sivas)
Ca: Merdiven parmakl (Rize).
Ca: Guslhane (orum, Krehir). Seki altnda ortas delik,
su aktmaya yarayan ta (Kayseri).
Ca: Mutfakta bulak suyunun akt ukur (Zonguldak,
Ordu, Amasya, orum, Bursa, anakkale, Konya,
Nevehir, Nide, Tokat).
Ca: Bk. Ca (Ankara, Samsun, Sivas, Denizli, Bursa, zmir).
Cam: Pencere (Kastamonu).
Camevi: Pencere erevesi (Ankara, Erzincan, Zonguldak).
Canay: Sofa (Bolu).
aplama: at payandasnda ve kiremit altnda kullanlan
kereste (Samsun, Giresun, Ordu, Gmhane).
Cardn: Sofa (Ordu).
Ceferlik: Tavana yakn eya koyma yeri (Erzurum).
elenk: Dam saa (Ankara).
enet: iki kanatl kapnm herbir kanad (Uak, Ktahya).
Cengeme: Duvar talarnn arasna yaplan sva (Kayseri).
Cep: Ocan yemek piirilen yeri (Konya).
eper: Duvar (Ordu).
ereve ta: bk. Ayakta (Edirne).
Cerek: atda kullanlan badadi eklinde ince tahta (Sinop,
Samsun).
Cerge: Kulbe (Genel).
Ckkrak: Kap menteesi ve mandal (Mula).
Clack: Kulbe (Krehir).
Clov: Badana (Sivas).
ille: Sedir (Antalya).
Cini: Tahta perdelerin direkleri (Zonguldak).
Cumba: 1. Bk. Artrma (Genel). 2. Bir pencere eninde kma
(Edirne).
Cmle kaps: Avlu kaps (Genel).
--
a: Guslhane (Tokat, Kayseri, Krehir, Giresun).
al: Duvar (Sinop).
alk: Guslhane (Amasya, Samsun , Ankara, ankr,
Eskiehir, Kastamonu, Bursa).
arak: Baca (Bursa).
akldak: Tahta kilit (Krehir).
al: Avlu (Antalya).
amdu veya andu: 1. Tavan (Giresun, Sivas, Trabzon,
Kayseri, Tokat). 2.-Oda duvar (Kastamonu, ankr).
3. Yma evlerde stste konan duvar tahtalarnn
keleri (Sinop, Samsun).
anak: at zerindeki kiremit (Ktahya).
and: 1. Yma bina (Kastamonu, Bolu). 2. Duvarlar bir
birine geme kaln tahtalardan yaplan ev (Adapazar,
Zonguldak, stanbul). 3. Direk bal (Ankara).
ant: Tavan (Konya, Ktahya, Giresun).
ant: 1. at - Konya, Ktahya (Giresun). 2. Saak, saak alt
(Tekirda, Edirne, Bursa, anakkale).
ant: Blme, duvar (Tokat, Konya). Ev (Sinop, Zonguldak,
Bolu, Kastamonu).
251
HAYATLI EV
antli: st kiremitli ev (Bursa).
apa: Kiri (stanbul).
apana: Kap menteesi (Rize).
arak: Abdesthane (Kastamonu).
ardak: 1. Sofa (Zonguldak, Kastamonu). 2. Hayat (Genel),
3. Tavanaras (Amasya).*
ardn: Sofa (Ordu).
arhfelekli tavan: Tavan zeminini kenarlara teet biimde
dolduran dairevi ssleme alanlar iin kullanlr. Bu
tavan sslemeleri Yldzl, Kartalkanatl,
Glbaharl, Zilbaharl, Tutmal, Dilimli, Damst: Tavanaras (orum),
Sabunkalpl, Baklavalk Dolapl, a. Dane: Kirilerin zerine konan ufak direk (anakkale).
atma: 1. Duvarlar aa gvdelerinin ivisiz olarak birbirine
tuttirulmasyla yaplan yayla evi (Eskiehir, Giresun,
sparta, Konya). 2. Ahap hatll duvar (Sinop, Samsun*
Giresun),
ece: Pencere (Denizli),
elem-elen, eleni: Dam saa (Denizli, Balkesir).
elen: Dam saa (Afyon, sparta, Tokat, Eskiehir, Ankara,
Krehir, Konya, Burdur, Yozgat, Antalya),
elik: 1, Pencere (Ktahya). 2. Pencere kanatlarn tutturmak
iin tahtadn mandal (Konya). Direk bal (Bursa).
elki: Avlu (Konya). Ba kulbesi (Konya), Taraa, balkon
(Afyon).
elme ya da elmelik: Pencere (Ktahya). Pencere (Ktahya).
emek: Yer odalarndaki camsz pencere (Bilecik, Ankara).
evirme: Avlu (Sivas).
Cezvelik: Cezve konan ni (Genel).
: Tavanaras (Bolu, Zonguldak),
: Pencere kafesi (Bolu).
iindirik: Ocan iinde iine kl itilen ukur (orum).
karma: Bk. Artrma (Ankara).
kma: Bk. Artrma (Giresun, Sivas, orum, Ordu, Bursa,
Zonguldak).
rabana: Ocak (stanbul).
ralk: 1. zerine lamba konan raf (Konya). 2. Ocak yannda
iine odun konan dolap (Genel),
tma: Pencere kafesi (Aydn).
t: Kilit (Samsun),
i: Pencere kafesi (Balkesir).
ieklik: Duvar iinde ss eyas konulan rafl ni (Genel).
imecek: Guslhane (Sinop, Samsun, konya, Nide),
iti: Pencere kafesi (Ankara).
itirmelik: Pencere kafesi (Ktahya, Bursa).
itme: Pencere kafesi (Denizli, Ktahya).
ivlik: Kam ve sazdan yaplm kk kulbe (Antalya).
obansahk: oban kulbesi (Konya, Nevehir, Kayseri,
Ankara, Nide).
ork: Ocak (Ankara).
krtme tavan: Tekne tavan (Sivas).
len: Dam oluu (anakkale, Mula).
me: Sundurma (Ordu).
rten: Aa damoluu (Genel).
rtlek ya da rtlen: Dam oluu (Afyon).
rtleen: Dam oluu (Ankara, Krehir).
rtr: Dam oluu (Konya).
tlen: Dam oluu (Denizli).
tlik: Dam oluu (Afyon),
ubukluk: iine ubuk konan uzun ni veya dolap (Genel).
-D-
Daban: Yer demesi (Gmhane, Ankara, Tokat, Ktahya,
Kayseri, Afyon, Sivas).
252
Daan: Tahta tavan (Konya),
Dalbaz: Ocak raf (Denizli, Eskiehir, Zonguldak).
Dalbaz: Ocak siperlii (Ordu, Giresun).
Dam: Oda (Genel).
Dam: Toprak daml ev, ky evi (Genel).
Damak: Kap srgs (Afyon, sparta, Burdur, Denizli, Aydn,
Eskiehir, Samsun, Ordu, Tokat, Konya).
Damalt: Zemin kat (Bolu).
Damkayk: Guslhane (Konya),
Damla: Saak alt (Kastamonu).
Daraba: Hayat (Bilecik, Konya), Sedir (Nide). Seki (Giresun),
1. Tahta perde veye blme (Genel). 2. Yamurdan
korumak iin duvarlarn stne yaplan tahta kaplama
(Kastamonu). Tahta dam saa (Ktahya).
Darabuzun: Korkuluk (Nide).
Darn: Tavanaras (Rize).
Daara: Abdesthane (Balkesir).
Davlumbaz: Dumanlk ve Yamakm btn (Edime). Ocak
raf (Denizli, Eskiehir, Zonguldak). Baca (Ankara),
Davulbaz: Davlumbaz (Amasya, orum, Ordu, Giresun,
Denizli, Trabzon, Sivas, Nide, Konya, Antalya).
Dayaklk: Merdiven (Konya),
Daymak: Merdiven (Antalya).
Dede: Ocak yanmdaki ni (Denizli),
Deneklik: Denek koymaya yarayan uzun dolap (Genel).
Delik: Pencere (Afyon, Burdur, Denizli, Eskiehir, Samsun,
Ankara, Konya, Antalya),
Demek: Kk kulbe (Sivas),
Depedelik: Toprak damlarn zerinden alan pencere
(Konya),
Derek: Dolaplarn kapal alt gz (Sivas),
Derman: Kirileri balayan yardmc direk (Edime).
Develik: Avlu, sahanlk (Kayseri), Byk ev (Sivas)..
Devir sofas: Hayat (Edirne).
Drman: atda kiremitlerin altna konulan aalar
(anakale)
D ardak: Hayat (Zonguldak),
D ocaklk: Ev dndaki mutfak (Sivas).
Dar: sofa (Denizli).
Dar daire: Selamlk (Sivas)*
Dlk: Tepe penceresinin d cam (Edirne).
Dikke: Sofann altna konulan aa direkler (Kayseri).
Dikme: Binay tutmak iin konulan kaln direk (sparta,
Konya, Sivas).
Direcen: Bk. Dayakan (Bolu, Ankara, Amasya, ankr).
Direk: Kiriten kirie veya duvardan duvara uzatlan tavan
kirii (Sivas),
Direklik: Seki altn seki stnden ayran parmaklklar
(Genel),,
Direme: Tahta duvar (Samsun).
Direme: Bk. Dayakan (Ordu, Zonguldak),
Diremecan: Bk. Dayakan (stanbul);,
Dirence: Kol demiri, destek (Kastamonu),
Direni: Tavanaras (Trabzon).
Divan: Hayat (Arnavutluk).
Divanhane: Baoda (Genel). Hayat (Sivas).
Divanodas: Baoda (Genel).
Divile: Raf (Edirne).
Dizeme: 1. Ahap atky yap art dikme kiri paralaryla
doldurma (Zonguldak). 2. Ahap atk (Bolu, Ankara),
Dizme: Bk. Artrma (Konya). Sofa (Konya).
Dokurcan: Byk temel ta (Ordu).
Domuzluk: Tandr oca bacasnn i yz (Erzurum).

Donluk: amarhane (Erzurum).
Dora: Raf (Edirne).
Dmek: Pencere (Zonguldak). Baca (Kastamonu).
I Dner: Guslhane (sparta).
Dngek: Temel grevi grmek iin drt keye dikilen ksa
direkler (Samsun).
Dkme: Kiri (Zonguldak).
Dek: Bk. Ara (Konya).
Deme: Bk. Ara (Konya).
Dumanlk: Bacanm ocaa baland yer (Edirne).
Duraklama: Aa dikmelere ta aklp zerine sva srlerek
yaplan duvar (Konya).
Duma: Dam saa (Ankara, Sivas).
Duvak: Baca zerine dikilen yass talar (Konya).
Duver: Kap kasas (anakkale).
Duvma: Byk kap menteesi (Samsun).
Dnek: Ev (Ankara, Kayseri).
-E-
Eer: Mutfak (Bolu).
Ekmekevi: iinde byk bir ocak ve un ambar bulunan, sofa
etrafmdaki odalardan biri (Zonguldak).
Ekmeklik: sofann ekmek piirilen ve iki yam dolapl oca
bulunan yeri (orum).
Elevcik: Balarda toprak harla yaplan kulbe (Nevehir,
Nide).
Elevik: Bk. Elevcik (Kayseri).
Elibrnde: Evin kmalar altna aralkl olarak konulan
eik ahap desteklerden her biri (Genel).
Elmalk: Duvarlar boyunca iki pencere sras arasna yaplan,
zerine sahan vb. ss eyas konulan raf (zmir, Denizli).
Elyeri: Kiler (Sivas, Yozgat).
En: at (Sivas).
Erezene: Kap menteesi (anakkale).
Ergenek: Kap ve pencere kasas (zmir).
Ermeni kafesi: Kare delikli pencere kafesi (Edirne).
Erzem: Bodrum (Kayseri).
Eik: Kapnn altndaki tahta basamak (Genel).
Eik: Pencere alt bal (Zonguldak).
Evalt: Giri kat (Ankara),
Evde: Abdesthane (Denizli).
Evlik: Selamlk (Adana, orum). Kiler (Yozgat, Krehir).
Ev ortas: Hayat (Genel).
Eyvan: Sofa veya hayatta iki oda arasnda kalan n ak
blm (Genel).
-F-
Fahlama veya Faklama: Ahap destek (Tokat).
Feslik: Fes koymaya yarayan ni (Genel).
Fevgani ev: iki katl ev (Erzurum).
Fnnevi: Mutfak (Konya).
Fil: Kap zemberei (anakkale).
Fili: Kap srgs (Bursa, zmir, Balkesir). Pencere veya dolap
mandal, srgs (Ktahya, Balkesir).
Fincanlk: Fincan dolab (Genel).
Firek veya Firenk: Kap kilidi (Sivas).
Firengi: Kaplarda, ekmecelerde, sandklarda kullanlan bir
kilit (orum).
-G-
Gabala: Kiler (Amasya).
Galve: Bk. Galf (Bilecik).
SZLK
Galf: Ba, bahe kulbesi (Gmhane).
Gant: Ev (Trabzon).
Ga: Yayla evi (Tokat). at (Ankara).
Gayt: Pencere erevesi (Ankara).
Gaytevi: Kiler (Konya).
Gedei: Sundurma (Uak, Ktahya). Bodrum (Antalya).
Gelik: Yayla, ba evi (Bolu, Ankara).
Gelin odas: Baheye bakan oda (Uak, Erzurum).
Gelin eddi: Sofada bir veya iki basamakla klan,
parmaklklarla ayrlm eyvan (Edirne).
Gelvi: Raf (Edirne).
Geren: Toprak demesi iin sktrlm toprak (Ktahya).
Gergen: Raf, sergen (Zonguldak).
Germe: Avlu (Edirne).
Geysilik ya da Geyislik: amarhane (Kastamonu, Samsun,
Konya).
Gez: Abdesthane (Denizli).
Gezenik: Merdiven sahanl (Erzurum).
Gezevr: Yayla evi (Konya).
Grak: Ocak (Bolu).
Gilve: Oda kesinde veya ocak yannda yaplan keli
dolap yada raf (Kayseri).
Girek: Avlu (Zonguldak).
Girek: Kap (Erzurum, Sivas, Kastamonu).
Gireli: Raf (Amasya).
Girelik: Kiler (orum).
Girellik: Guslhane (Ankara).
Girenlik: Mutfak (orum).
Girge: Evin giri kat (Ankara).
Givli veya Givle: 1. Sofada raf (Kayseri, Samsun). 2. Ocak
yannda kapaksz kk dolap (Yozgat).
Gizbe: Bodrum (Zonguldak).
Gola: Abdesthane (Samsun).
Gcek: Kap menteesi (Sivas, Tokat).
G: Talk (Bolu).
Gsleme: Elibrnde (Edirne).
Gmet: Ocak (Bursa).
Gz: Dolap (Bolu). Oda (Genel). Pencere (Ankara).
Gzdelii: Oda ve mutfaklarda gz hizasna gelecek yksek
likte yaplan ni (zmir).
Gze: Tavan ya da Saak (sparta).
Gzenek: 1. Dolap (Bursa, Ankara, Bilecik). 2. Kapaksz
dolap (Eskiehir). Pencere (Bursa, Antalya, Eskiehir,
orum).
Gzgen: Kapaksz kk dolap (Zonguldak).
Gzgere: Ocan iki yanndaki niler (Trabzon, Kastamonu,
Ankara, ankr).
Gzgeri: Kapkacak konulan ni (Sinop). Sahanlk (Sinop).
Gzgz: Aa sekiyi kilim stnden ayran tahta paravan
zerindeki bir dizi kk niler (Sivas).
Gzlk: Kk pencere (ankr). Ocak kenarmdaki gzler
veya dolapklar (Samsun).
Gullep veya Kullep: Kap menteesi (Erzurum).
Gumele: Kk ev (Kastamonu).
Gurluk: Talk (Zonguldak).
Guslhane: su dkmeye mahsus ii inko veya ini kapl
bycek yklk eklinde ykama yeri (Genel).
Gusurhane: Guslhane (Sivas).
Gnarda: nc katta bulunan, gneye bakan ve sebze
meyve kurutmak iin kullanlan taraa (Zonguldak).
Gnelik: Hayat (Giresun).
Gssl: 1. zerinekiremit koymak iin yaplan at (Antalya).
2. atnn ortasna konulan uzun aacn dayand iki
bataki babalar (Antalya).
Gyi: Saak alt (Samsun, Sinop).
253
HAYATLI EV

-H- ier: Oda (Zonguldak, zmit),

Haametlik: Baoda (Edirne).
Hakas: Ahap destek (Giresun).
Halaylm: st kiremitsiz yksek ev (Eskiehir).
Hamay: Sofa (Krklareli, Balkesir).
Hambu: Dam saa (Ankara).
Hanay: Ev (Orta ve Bat Anadolu). Sofa (Bolu, Edirne,
Kocaeli, anakkale, zmir, Samsun, Tekirda, Ankara,
Nide, sparta, Bilecik, Bursa).
Hanay: Talk (sparta).
Hanbar: Ambar veya kiler (Ordu, Zonguldak, Giresun).
Hanev: Byk ev (Aydn).
Hann: Sofa (Ktahya).
Hapenk: Tahtadan pencere kapa (Sivas).
Haral: Kiler (Ordu).
Haremlik: Evin kadnlarna zel, gnlk yaamn getii
blm (Genel).
Hariciye: Selamlk (Konya).
Harlma: Duvar yapmnda diklemesine konulan direkler zer
ine atlan uzatma aa (Erzurum).
Hasl: Ocak, Tandr (Nide).
Hava penceresi: Al tezyinatl veya sade kafa penceresi (Sivas).
Havlu: Avlu (Erzurum).
Hayat: 1. Avlu (Genel). 2. Talk (Bursa, Ankara, Zonguldak,
Konya). 3.st rtl, douya bakan taraf ak, ift
aletlerinin sakland yer (Balkesir). Evin odalarnn
ald, iki yada yan ak, st kapal alan (Genel).
Haznevi: Kiler (Kayseri).
Hecer: Tavan (Konya).
Helik: Duvar rlrken byk talarn arasna konulan kk
ta paralar (Genel).
Helkil: Kiler (ankr).
Hepenk: Tandr bacasnn kapa (Erzurum, Erzincan).
Hergil: Kiler, zahire ambar (Bolu, Zonguldak, Kastamonu,
Samsun, Sinop, Ankara, orum, Tokat, Erzurum).
Heyet: Avlu (Edirne, Rize, Gmhane).
Hezan: Evin tavanna uzatlan ve zerine mertekler gelen kaln
direk (Sivas).
Hbar: Duvar rmekte kullanlan kk yass ta (Erzurum).
Hm: 1. Tahta atklarn arasn doldurmak iin kullanlan
bir tr kerpi dolgu (Genel). 2. Aras kerpile rlen
ahap hatll duvar (Genel).
Hint: Ev (Krehir).
Hizan: Aa direk (Sivas).
Him: Bitiik iki ev arasndaki ortak duvar (Sivas).
Him: Temel (Erzincan, Giresun, Krehir, Sivas, orum,
Tokat, Ordu, Ankara, Yozgat, Kayseri, Erzurum).
Hinzam: Ba evi (Ankara).
Horik: Baca (Giresun).
Hortama: Bk. Badavra (anakkale).
Hoal: Dam saa (Erzincan, Gmhane).
Hngere: Raf (ak, Ktahya).
Hbe: Kulbe (Bilecik).
Huk: Kulbe (Sivas).
Humba: Bodrum (Bursa, Krklareli).
-I-
Ilmdr: Dar tavan tahtas (Zonguldak).
Isnak: Ocak, Tandr (Sivas).
-I-
Ie: Mutfak (stanbul).
eri: Oda (Giresun, Zonguldak),
ieri daire: Haremlik (Genel).
eri ocaklk: Ev iindeki mutfak (Sivas),
ilik: Tepe penceresinin i cam (Edirne),
idi: Ocan iine konulan pimi topraktan yaplm knk
(Edirne).
Ilerka: Hayat (Bilecik).
Ineme: Tula (Balkesir),
Iskembi: Sofa yksekliinin altnda kalan yiyecek deposu
(Kayseri).
stanbul kafesi: Baklava delikli pencere kafesi (Edirne).
I evi: Mutfak (Konya),
izbe: Bodrum (Genel).
Izme: Guslhane (Denizli). Abdesthane (Denizli).
-K-
Kademhane: Abdesthane (Sivas).
Kafa penceresi: atya ya da dama alan kk pencereler
(Genel).
Kaha: Avlu (Ankara).
Kaldrm: Raf (Denizli). Yere serilen mefruat tr ev eyalar
(Aydm).
Kalemlik: Baca (Giresun).
Kallengulu veya Krlangl tavan: kriler zerine merteklerin
aprazlama dizilmesiyle yaplan tavan (Sivas,
Erzurum).
Kalf: Bostan kulbesi (Rize).
Kamne: Odalardaki ocaklarn odadan tarafa olan yz
(Konya).
Kanatl: iki kanat halinde alan sokak kaps (Sivas).
Kandil: Ev atlarnda orta ana kirie dik olarak balanan ve
merkeze destek olan direkler (Zonguldak). Ky evinde
kaln ve enli tahtalardan yapm yma duvar (Sinop).
Kantarma takas: Duvar iine alan oyma dolap (Sivas).
Kapana: Byk yemek dolab (Bursa).
Kapansele: Bk. Kapana (Aydm).
Kapaan: Deme ta (stanbul).
Kapak: zerine kaplar konan raf (Aydn, Krehir, Ankara,
stanbul).
Kara rt: Bir katl evlerin zerine beik eklinde yaplan at
(Bolu),
Karak: Tahta pencere kapa (Trabzon).
Karakapak: Tahta pencere kapa (Zonguldak).
Karalt: Avlunun n ksm (Ankara).
Ka: Hayat (Ankara). Dam saa (Afyon, Ankara, Tokat).
Kaak: Avlu (anakkale).
Kaan: Saak oluu (Burdur).
Kabast: Dam saa (ankr).
Kavu: Geni deme tahtas (Zonguldak).
Kavukluk: Kavuk koymaya yarayan dolap (Genel).
Kaydrma: Bk. Artrma (Denizli, zmir).
Kaydrma: Sofa tavan ya da saak (zmir).
Kaygk: Kap aral (Eskiehir).
Kayt: Pencere erevesi veya kasas (orum, Ankara, Yozgat).
Kayt dam: Kiler, mutfak oca (Konya, Krehir, Nevehir,
Nide).
Kazan oca: Byk i oca (Zonguldak).
Ke: Ahap destek (Samsun).
Kelif: Yayla evi (Giresun, Trabzon, sparta, Gmhane).
Kelik: Ba kulbesi (Amasya, Sinop, orum).
Ken: Ocak nne konulan yass ve byk ta (Bursa), Bina
duvarlarnn stne konulan aa (Bursa, Bolu,
Ktahya). Saak (Afyon).

254

Kenar suyu: Tavan kenar (Genel).
Keni: Kap kenarndaki ereve (Konya, Afyon).
Kepellik: Ocan iki yanndaki dolaplar (ankr).
Kepmek: Kepenk (sparta).
Keran: atda kullanlan yuvarlak kesitli aalar (Erzurum).
Keren: Kiri (Anakara).
Kerme: Kerpi (Kayseri).
Kesik: Ky evinde ambar iini gren, kerpile ayrlm blme
(Afyon).
Kesik: Kiremit (anakkale). Tula, kerpi, kiremit
(anakkale).
Kesilik: amarhane (Balkesir).
Kbl: Kilit (Krehir).
K odas: Kn oturulan, genellikle arakatta yer alan, alak
tavanl, akla oda (Genel).
Klk divanhane: Baoda (Edirne).
Kmak: Kpa aral (Sinop).
Kandr: Yal tula (Erzurum).
Krma at: Drt yzeyli at (Genel).
Krma pencere: Kanat alan pencere (Zonguldak).
Kilimst: Sekist (Sivas).
Kinlik: Ocak kenar (Amasya).
Kirbet: Hayat (Edirne, Mula). Taraa (Edirne).
Kiremit: Tula (orum).
Kirevlik: Guslhane (Denizli).
Kirpili ev: ats kargir ev (Denizli).
Kiskiyet: ince duvar (sparta).
Kitabe: Kap aynas; binalarn kemerlerine, kap stlerine
konan levha (Zonguldak).
Kitlek: Kap kanadnn iten kilitlenmesini salayan hareketli,
madeni - ahap unsur (Erzurum).
Ko ba: Dam saa (Kayseri).
Koca kap: Avlu kaps (Balkesir).
Kodak: Ev (zmir).
Kou: Deme tahtas (Zonguldak). Tavan tahtas
(Kastamonu, Zonguldak).
Kola: Abdesthane (Sinop).
Kol aac: atda kullanlan byk belleme aa (Giresun).
Kol: Kiler (Samsun).
Koltak: Kk oda (Eskiehir).
Koltuk kaps: Byk kapmn iindeki kk kap (Ankara,
Krehir).
Koltuk ta: Ocak siperi (Edirne).
Konak: iki veya daha fazla katl ev (orum).
Kongala: Mutfakta oturmaya yarayan toprak seki (Erzincan).
Kont: Ev cepheleride 1-1.5 m. uzunluunda dikey olarak
hatllara aklan drtgen kesitli aa (Erzurum).
Koptar: Tek katl ev (stanbul).
Kor: 1. Tayc iki dikme aras (Zonguldak). 2. Duvarda ta
dizisi (Zonguldak).
Korfa: Yer odas (anakkale, Erzincan).
Korkuldak: Parmaklk (Bolu).
Korkuluk: Parmaklk (Ktahya).
Korumlu: binalarn cmle kaps zerindeki kntl rt (Konya).
Kos: Dolap kapaklarn tutan mandal (Sivas).
Kosak: Merdiven (Kastamonu).
Komak: at (Samsun, Sinop).
Koysalak: Ni (Konya).
Koat: Tavan kirii (Kayseri).
Koma: Ocak kenarlarna alan gz (Tokat, orum).
K: Avlu (Bolu).
Kkba: Sofa (Zonguldak).
Ks: 1. Sokak kapsnn arkasna destek olan aa (Giresun,
Amasya, Samsun, orum, Sivas). 2. Kap mandal veya
srgs (Sivas, Tokat).
SZLK
Ksleme: Kap arkasna taklan demir (Konya).
Ksl: Ocak iindeki kl delii (sparta).
K: Ocak kenar (Balkesir).
Ke: Tavanm drt kesinde yerletirilmi arabesk ve
hatayi motiflerle ilenmi birer gen ereve (Sivas).
Kk: Hayat zerinde parmaklk ve basamaklarla
ayrlabilen, hayatn dier blmlerine gre daha
zenli denmi kmal oturma kesi (Genel). 1.
Bahe kanepesi (Zonguldak). 2. Yazlk bahe odas
(Kayseri).
Kkodas: Baoda (Genel).
Ktrm: Duvarn uzunluuna konulan ke ta (ankr).
Ky: Avlu (ankr).
Kubli: Kilit (Gmhane).
Kuar: Ocak iine tencere asmak iin konulan eri aa
(Trabzon).
Kuma: at (zmit, Edirne).
Kula: Abdesthane (Kastamonu).
Kulakl: arhfelek evresi iin kullanlan kenar ilemeleri
(Sivas).
Kulluk: Avlu (Kastamonu, Zonguldak).
Kura: Ocak (Konya).
Kuran: Tavanaras (ankr).
Kuruluk: Sundurma (Bolu),
Kuruntuluk: Kulbe (Tekirda).
Kuak: Tahta kapnn arka tarafndan yatay aklan para
(Genel).
Kuzgun: at mahyas (Zonguldak).
Kuzgunluk: Kiremitlie kmak iin atda alan delik
(Zongudak, Sinop).
Kuzu: Kk boy kerpi (Genel).
Kuzuluk: Avlu kapsnn ortasna alan kk kap (zmir).
Ocan altmdaki toprak ksm (Ankara). Yklk
(Denizli). Kk ambar (Zonguldak).
Kcre: Dolap (Bolu).
Klle: Ocak bacas (Giresun).
Kllk: Ocan alt tarafndaki ta (Edirne). Abdesthane
(Bolu).
Klve: Ocak (stanbul).
Kmbet: Ocak (Kastamonu).
Kngre: Baca (Bilecik).
Krs: Toyhanede kn kullanlan zel tandr (Sivas).
Kstrlk: Raf (Burdur).
Ksk: Kap arkasndaki kol demiri (anakkale, Konya,
Kayseri).
Ksl: at Ortasna uzatlan uzun aa (zmir).
-ir
Lambalk: Ocan yanndaki ve stndeki gmme raflar
(Ktahya).
Lime: 30x30 cmiik pimi toprak deme (orum).
-M-
Mabeyn: Harem ve selaml balayan ara blm (Genel).
Mag: Oda, ev kat (Giresun, Tokat, Sivas). Direkleri
balamak iin zerlerine konan yatay kiriler (Sivas,
Krehir,Yozgat, Kayseri, Gmhane).
Marama: Bacann dam zeride kalan ksm (Burdur).
Maha: at mahyas (Zonguldak).
Makat ya da Mahat: 1. Sedir (Sivas). 2. Sedirin zerine konan
minderler (Zonguldak, Konya).
Malgaz: Ocak kenarlarndaki niler (Eskiehir).
Mancer: Tatan yaplm yayla evi (Antalaya).
255
HAYATLI EV

Mandal: 1. Kapy amaya yarayan dey kol (Zonguldak). 2. rtme: Hayat (Sivas).
Kap kanadn arkadan destekleyerek almasn rtme: Sundurma (Ankara, Konya, Krehir, Nide). Tek katl
engelleyen demir kol (Sivas). Kap kanadn arkadan ba evi (Kayseri, Tokat). Mutfak (Konya, Krehir,
destekleyerek almasn engelleyen demir kol (Sivas). Kayseri, Erzincan, Giresun).
Maran: Kk ev (Rize). sle: Kiremit alt tahtas (Bursa).
Maalk: Ocak siperi (Edirne). ste: Toprak daml ev (Balkesir).
Medhal: Avlu kaps (Balkesir) ven: Sofa (Zonguldak).
Medine: 1. Kk dolap (Rize). 2. Ocak kenarndaki niler y: Ev (Erzurum).
(Sinop, orum). Pencere (Ankara). Oyma: Ni (Denizli, Zonguldak, Kastamonu, Konya).
Mehle: Avlu (Sivas). en: taraf tahta duvarla evrelenmi avlu (Kastamonu).
Mencer: Oda penceresi (Balkesir). yven: Talk (Zonguldak). Bodrum, ev alt (Zonguldak).
Merdiman: Merdiven (Kastamonu, ankr, Bolu). z: Binann iki kat arasnda deme altna konulan kaln
Merikmen: Merdiven (Ordu). taban aac (Kuzey Bat Anadolu). at mahyas
Mertmen: Merdiven (Bolu). (Antalya).
Mesedek: Deme aac (Ankara). zek: Kiri (Denizli).
Mesit: at altna uzatlan uzun ve iri aalar (sparta, Nide, znk: Basamak (Balkesir).
Nevehir). zte: at (Zonguldak).
Meteris: Kuzu boyutlu kerpile rlen hm tarznda ensiz
duvar (Sivas). -P-
Mtla: Mutfak (Burdur).
Mimsek: Evin en byk odasnn bir blmnde, yallardan Pabuluk: Seki alt (Genel).
ayr oturabilmeleri iin, genlere mahsus yaplan, 70 Palatr: Pencere (Antalya).
cm. ykseklikte seki Pars: erevesiz kk pencere (Trabzon, Samsun, Yozgat).
Minekda: Binek ta, ata binmek iin kullanlan ykseke Pat: Sedir (Bilecik, zmit, stanbul, Tekirda, anakkale,
basamak (Sivas). Sivas).
Minnez veya Minnet: Ev temeli (Antalya). Pa: Temel (Ankara).
Miyaz: Temel (Sinop). Pee ya da Pee: Kapsz kk dolap (Krehir). Baca (Ankara,
Miyos: Temel (Kastamonu). Yozgat, Manisa).
Moraca: Baca (Burdur). Pe: Ocak (Giresun).
Muamak: Camsz kk pencere, klk (Krehir, Yozgat). Pee: Bk. pee (Konya). Pencere (Konya, Krehir).
Ni (Ankara). Pee ta: Ocan st ta (Giresun).
Musandra: Ykln stnde eya koymaya veya meyve Pedavra: Ahap tahta (Zonguldak).
kurutmaya yarayan yer (Genel). Peke: Pencere (Eskiehir).
Musna: Tahta deme kaplamas (Kuzey Bat Anadolu). Pekmek: Merdivenlerin zerindeki kap (Mula).
Mutlalk: Dam saa (Balkesir). Pelek: Ev ile ahr arasn balayan ufak merdiven (Ankara).
Mebbek: Yklk zerinde n kafesli yemilik, musandra (Sivas). Pelenk: Kapy kapamak iin arkasna konan ve bir taraf
duvara giren byk aa srg (zmir).
-N- Pencere topu: Torna ili pencere parmakl (Zonguldak).
Penine: Pencere (Zonguldak).
Namaz odas: Kaps kbleye dnk, veya mihrapl oda (Edime). Penek: Pencere (Kayseri). Duvara alan kk delik (Sivas).
Niimen: Oda kapsnn sa ve solunda, hizmetilerin durmas Penvire: Pencere (Kastamonu).
iin yaplm, 50 cm. derinlikte ni (Edirne). Perek: Raf (Nide).
Niyazlk: Hayata kan merdivenin alt banda binek ta, ya Pervaz: tavan kenar (Genel).
da ayakkab koymaya yarayan mermer ta (Edirne). Pekirlik: Dolap (Genel).
Merdivene alan kap (Edirne). Pekn: Abdesthane koridorunda el ve ayak ykama yeri
(Sinop).
-O - Pey: Ta duvar (Samsun, Ordu, Giresun).
Peyke: Sedir (Genel).
Ocaklk: Mutfak (Giresun). Pisilik: Ocak iindeki setler (Ankara).
Oflan: Raf (Trabzon). Porta: Avlu kaps (Edirne).
Ohulgan: Mertein daha by (Amasya). Preh: Saak (Erzurum).
Ok: Kiri (Sivas).
Omuz: Pencere yanna gelen dikme (Zonguldak). -R-
Orta kap: Selamlk avlusunu haremlik avlusundan ayran
duvarn zerindeki kap (Sivas). Reze: Sokak kapsn ierden kilitlemeye yarayan demir
Otah: Oda (Amasya). dzenek (Zonguldak).
Ota: Oda (Sivas).
Oturak: Yazlk ev (Aydn). -S-
Oturma evi: Oda (Zonguldak).
Oymaca: raf (Zonguldak). Sabar: Oda (Bursa).
Saak: Dam, kiremitlik (Kastamonu).
- - Saaklk: Tavanaras (Sivas).
Saf- nal: Seki alt (Sivas, Ankara, Bursa, Konya).
nya: Bk. Artrma (Denizli, ankr). Sahan Ta: Evin st katna kan merdivenin bandaki ta
reen: Kap daya (Konya). deli sahanlk (Sivas).

256
 SZLK

Saklama: Dolap (Balkesir). Siyi: Duvar (Kayseri).

Sala: Sofa (Konya), Siyinti: Dam saa (Bilecik).
Sala: Sazdan yaplm kulbe (Konya). Sofa: Evin st katlarnda odalarn ald kapal alan (Genel);
Sallk: Ba evindeki taraa. Sofa (Kayseri). Talk (Kayseri). Sve: Pencere-kap erevesi (Genel).
Salma: Kiri (zmir). Sve ta: Ocan arka tarafma dikilen yontulmu ta (zmit).
Saln: Avlu (Ordu). Soya: Bodrum (Sinop, ankr).
Samsal tavan: Kare ilemeli tavan (Edirne). Se: Ocan arka duvar (Ktahya).
Sapyant: aty oluturan direkler (Antalya). Su eken: Kk kiler (Konya),
Sapn ya da sarpn: Kiler (Denizli). Kiler un veya zahire Sulucak: Guslhane (zmir).
ambar (Ankara, Afyon, Konya, Eskiehir, Kayseri, Suluk: Guslhane (zmir, Sivas, Kayseri, sparta, Mula,
Balkesir, Bursa, Ktahya). Ktahya, Ankara),
Savat: Kapnn iki yan (Konya, Nide). Pencerenin iki yan Sulukluk: Guslhane (Mula) *
(Konya, Nide), Sundurma: Avlunun bir yada birka tarafnda, arkas duvara
Sayat: Oda (Zonguldak). bitiik olarak yaplan st kapal alan, gezinti yeri
Sayfan: Ba ve bahe kulbesi (Giresun, Ordu). (Genel).
Sayma: Yapda kullanlan lata (Ankara). Sndrme: Hayat (Ktahya, Afyon, Samsun, Sivas).
Sayvant: Yayla evi (stanbul), Siingel: Dam saa (ankr).
Sedirlik: Hayatta vaya sofada oturulacak yer (Edirne). Sngt: Evyapmnda kullanlan beyaz, sert ta (Nevehir,
Seke: Kk seki (Kayseri), Nide).
Seki: 1. Merdiven (Ankara, Konya). 2. st katla bahe Sutluk: Guslhane (Edirne, zmir).
arasnda merdivenle klan ta deli alan (Konya). Suva: Abdesthane (Samsun).
Kk ev (Giresun, Kayseri). Kk oda (Kastamonu, Syk: Toprakl ve balk srt avlu duvar (Sivas, Giresun),
Ankara, Giresun). Kk pencere (Afyon, sparta). Syk: 1. Dam saa (Tekirda, sparta, Bilecik). 2.Saak
Seki alt: Oda kapsndan girilince ayakkablarn brakld, oluu (Kayseri).
genellikle yklk ve guslhanenin bulunduu blm
(Genel), --
Seki st: Seki altndan daha yksek bir demeye sahip,
basamak ve direkliklerle ayrlabilen, odanm oturulan, ehniin: Bk. Artrma (Genel).
kullanlan blm (Genel), erbetlik: ocam yanndaki ve stndeki gmme raflar
Sekialt: Talk (Kayseri). (Ktahya),
Sekme: Bahenin set duvar (Zonguldak), eynik: Ev bahesi (Giresun)'.
Sekme: Basamak (Denizli, Giresun). ima: Talk (Giresun).
Sekmen: Merdiven (zmir, Krehir). indiri: ivisiz geme tavan (sparta),
Sekmen: Sedir (Bilecik, Krehir, Konya), irik: Tahta ubuktan yaplm oda kaps menteesi (Sinop),
Selamlk: Evin erkeklerine zel, erkek misafirlerin kabul edil urt: Ocak kenarndaki ykseklik (Gmhane, Erzurum,
dii blm (Genel), Kayseri).
Selek: Raf (sparta).
Selpi: Dolap (Ktahya). -T-
Sende: Musandra eklinde olup zerine zahire konan geni raf
(sparta). Taban: Yer demesi, deme tahtas (Balkesir). Temel
eneldik: Guslhane (sparta). (Ktahya).
Seref: Pencere kafesi (Balkesir). Tafana: Kiler, mutfak (Konya, Krehir).
Serek: Raf (sparta, Antalya). Taftal: Tahta perde (Bolu).
Seren: serinlik ya da serente Raf (Antalya). Raf (Denizli). Raf Ta: Raf (Bursa, stanbul).
(Bolu). Taa: Evlerde tavana yakm kk pencere (Samsun, Bursa,
Sergah: Hayat (Genel). Toroslar, I ve Bat Anadolu).
Sergen: serlem 1. Odada, iki pencere arasnda, duvarlar Taha: kapaksz dolap (Krehir, Ankara, orum, Yozgat,
boyunca raf (Genel). 2. Yemek dolab (sparta, Uak, Sivas).
Ktahya, Denizli). 3. dolap, yklk (Bilecik, zmir, Taht: Hayat zerinde basamak ve parmaklklarla ayrlabilen
Kastamonu). St, yourt saklamak iin kullanlan serin kmal oturma kesi (Genel).
yer (Konya, Afyon). Tahtaba: Raf (Mula, sparta),
Sergi: Hayat (Genel). Tahtabo: 1. Bk. Taht (Genel). 2. Hayat (Konya), 3. at kat
Seri: Raf (Sinop). Taraa (Kastamonu). balkonu (stanbul).
Serpen: Raf (Mula). Tahtabo: Bahe kanepesi (Zonguldak),
Serpenek: Pencere (Nide). Dam saa (Ankara, orum, Tahtal: Sofa (sparta, Burdur).
Krehir, Yozgat, Kayseri), Tahtanbe: Sedir (orum, Amasya).
Seyran: Hayat (Genel). Tahtani: ev * Tek katl ev (Erzurum).
Seyregah: Hayat (Ankara). Tahtseki: Bk. Kk (Genel).
Seyvant: Beik rts, saak (stanbul), Taka: 1. Ni,kk dolap (Genel). 2. Raf (sparta, Kayseri,
Seen: raf (Ankara)* Yozgat).
Svadk: amarhane (Bolu, Sinop). Takana: Mutfak (Ankara, Kayseri).
Silahlk: Evin en st katmda kk oda (Ktahya). Taka: Kk pencere (Nide).
Sivillik: Dam saa (Sivas, Erzincan). Takkoz: Tula (Bursa).
Siye: Avlu duvar saa (Samsun, Sinop, orum, Yozgat, Takrak: Kap tokma (Sinop).
Kayseri), Talazlk: Dam saa (Bursa).

25 7
HAYATLI EV
Talvar: Sofa (Konya). Sundurma (Konya). Taraa (Konya).
Tam: Baca (Sivas, Tokat).
Tamyap: Tek katl toprak ev (Samsun).
Tandr: 1x1x0.90 m. boyutlarnda, ayaklan arasmda bir
toprak anak ierisinde ate ve kl bulunan sslemeli
smma arac. (Genel).
Tandrba: Mutfak (Sivas, Kayseri).
Tandrevi veya Tandrdam: Evin mutfak, oturma gibi
ihtiyalarm karlayan en nemli odas (Erzurum).
Tap: Pencere (Zonguldak).
Tapan: Binalarda duvar aralarnda kullanlan aa (orum,
Krehir). st temel zerine yaptrlan ahap kuak (Sivas).
Taplu: Pencere (Krehir).
Talk: 1. Ta deli avlu (Genel). 2. Avlunun ta deli ksm
(Genel).
Taura: Abdesthane (Ktahya).
Tavalk: Ni (Konya). Pencere (Krehir).
Tavan: Yklk (Konya).
Tavan gbei: Tavan ortasnda eitli kabartma ya da boya
bezeme motif (Genel).
Tavana: Mutfak (Nide).
Tavlar: Bostan kulbesi (Sinop).
Tecir: Raf (Gmhane, Nide).
Tehliz: Sedir (Bilecik, Bursa).
Tekegz: bak: tembeldelii (Erzurum).
Tekfurdal kafesi: Bk. stanbul kafesi (Edirne).
Tekne tavan: Ortas ieriye girmi, gbei nakl tavan (Bursa).
Telek: Raf (Eskiehir, Kayseri).
Temek: 1. Pencere (Ankara, Sinop, Yozgat, Kastamonu). 2.
Tahta kapakl camsz pencere (Kastamonu, orum,
Zonguldak, Giresun).
Tembeldelii: Sedirdeki kiinin oturduu yerden uzanabilecei
gz (Genel).
Terce-terece: Ocan iki yannda dolap veya ni (Zonguldak,
Kastamonu, sparta, zmir, ankr, Samsun,
Kastamonu, Zonguldak, Antalya, sparta, Sivas).
Terek: Raf, sergen (Rize, Giresun, Samsun, Gmhane,
Amasya, Sinop, Kastamonu, Kayseri, Nevehir, Nide,
Sivas, Ankara, Krehir, sparta, orum, Tokat,
Erzincan, Bursa, Balkesir, zmir,Tekirda).
Terence: Merdiven (Erzurum, Nide).
Terevzin: Merdiven balarmda bulunan demir parmaklk
(sparta).
258
Teriz: Sedir (Sinop).
Terze: Pencere (Eskiehir).
Testilik: Testi konan dolap (Genel).
Trahaz: Kaplara kilit geirmeye yarayan halkal demir (stanbul).
Trg: Pencere kafesi (Erzurum).
Trha: Kapy arkasndan kapamaya mahsus demir (zmir,
anakkale)
Trh: Kap ve pencerelerin nne konan kafes (Erzurum).
Trkala: Kap srgs (Denizli).
Trkaz: Kilit (Afyon). Kk toprak kulbe (Denizli). Kap
srgs (Manisa, zmir, Bilecik, stanbul, Kocaeli,
ankr, znik, Bursa, Denizli, Edirne).
Trk: Yazn sokak kapsna konan parmaklk (Tokat, Sivas,
Erzurum).
Trk: Pencere kafesi (Erzurum).
Trks: Kap daya (Ankara).
Trkz: Kap tokma (Zonguldak).
Trk: Sedir (Bursa, stanbul).
Tiri: Bk. Artrma (Nide).
Tohana: Sofa, mutfak (Kayseri).
Toka: Kapaksz dolap (Ankara, Krehir).
Tol: Baoda (Kayseri). Kk kulbe (orum, Konya). Temel
ta (Nide).
Top: Pencere (Zonguldak, Amasya).
Toplu: Pencere (Kayseri, Yozgat, Kocaeli, orum, Ankara,
Sinop, Ktahya, Kastamonu).
Tora: Duvar zerine rtlen tahta (Zonguldak).
Toyhane: Baoda (Sivas).
Tmek: Mazgal delii biiminde camsz zemin kat penceresi
(Zonguldak).
Tura: Avlu duvar saa (Zonguldak, Ktahya). Avlu
kapsnn zerine beik rts tarznda yaplan tahta
at (Ktahya, Giresun, Antalya, sparta).
-U-
Ustun: Raf, Sergen (Samsun, ankr, Ankara). Tavan
(Samsun, ankr, Ankara). 1. Kiremit altna konulan
pedavra tahtas (stanbul). 2. Bina atsna konulan
uzun aa, mertek (Bursa, zmit, Balkesir, Eskiehir,
Ankara, Ordu).
Ustun: Tavann dayand duvara yatay aklan aalar
(Bursa, ankr).
 SZLK

Uykuluk: Sedir (Ktahya, Kayseri). Yolgeti: Evin n blmnden arka blmne geit veren
dehliz (Sivas).
- - Yrme: Sofa (zmit).
Yukar kapak: Merdivenin st kaps (Edirne).
lkn: Ke ta (Nide). Yumaklk: amarhane (Yozgat).
stlk: Tek caml tepe penceresi (Edirne). Yunak: amarhane (Genel),
venik: Avlu (anakkale). Yunaklk: amarhane (Ankara, Yozgat, orum).
y: Ev (Tokat, stanbul). Yunluk: amarhane (Tokat),
Yunnak: amarhane (Sinop, Samsun),
-Y- Yurt: Ev (Manisa, Kastamonu, zmir, Antalya, Konya).
Yuvarlama: Sedir minderi (Sivas).
Yamak: 1. Ocan iki yanndaki kapaksz hcreler (Sinop). Yklk: Yatak yorgan koymaya yarayan, genellikle seki
2. Raf (Tokat). altnda bulunana dolap (Genel)*
Yamak: 1. Ocak perdesi (Zonguldak, Bilecik, stanbul, Yksek sofa: Sekilik (Zonguldak).
Edirne, Sivas). 2. Ocak perdesinin al sslemesi Ykst: Yklkle tavan arasndaki boluk, musandra
(Edime). (Balkesir).
Yamaklk: Ocan iki yanndaki dolap (Kastamonu). Ymelik: amarhane (Mula).
Yalau: Kiremit (zmir). Ynek: amarhane (Denizli, Mula).
Yale: Ocak raf (Sinop). Yrdm: Hayat (Ankara),
Yaldran: Merdiven ba (Giresun), Yrtme: Sofa (Ankara).
Yanlk: Taraa (Kastamonu).
Yaphk: Ocak (stanbul). -Z-
Yatak: Kulbe (Kastamonu, Bursa).
Yatalga: Yatak odas (Amasya), Zaganak: Kap kilidi (Trabzon).
Yatlak: Kap aral (sparta). Zalaman: Hayat (Samsun).
Yazla: Bk. Taht (anakkale, Balkesir, Bilecik, Giresun). Zambuk: Dam oluu (Ankara).
Yazlk: 1. Sofa eyvannda geni sedir (Zonguldak), 2. Hayat Zar: Duvar svalarn panolara ayran ahap silme (Sivas).
(Samsun, Bursa, zmir, Tokat, zmit, Bolu, ankr, Zartak: Kap mandah (Samsun).
Afyon, Ktahya, Zonguldak). Zavlak: Pencere (Antalya).
Yazlk divanhane: Bahede selamla bitiik veya ayr, bazen Zavrak: Parmaklk (sparta, Burdur),
havuzlu oda (Edirne). Zavrak: Pencere (Bursa, Konya, stanbul, Manisa,
Yalaman: Hayat (Samsun). Kastamonu).
Yel demiri: Karakapa ak tutan kancal demir (Zonguldak), Zemlik: Bodrum (Bursa).
Yelkovan: Saakta kiremiti tutan pervaz (Zonguldak). Zengert: Mentee (Ordu).
Yellik: Sundurma (Denizli). Zergeni: Bodrum (Konya).
Yemilik: Sergen (Genel). Zerze: Kap halkas veya kap engeli (orum, Kayseri, Tokat),
Yer oda: Toprak demeli oda (Balkesir), Zerzemi: Bodrum (Konya, Kayseri, Nide),
Yerdam: Bodrum (Sivas). Zrza: 1. Kap srgs (Zonguldak, Erzurum). 2. Kapya kilit
Yerev: Tek katl ev (Denizli). asmak iin kullanlan zincir (Ankara, orum,
Yetme: Bk. Taht (Ankara). Erzincan, anakkale).
Yldz kk: En st kat olarak, begen ya da altgen planl Zrzngi veya Mrzngi: Kaplar kapamaya yarayan demir
tek bir oda biiminde ina edilen sslemeli dinlenme engel (Sivas).
yeri (Sivas). Zonnuk: Dam oluu (Krehir).

259
b ib l iy o g r a f y a
HAYATLI EV

Bibliyografya

Acpayaml, 0., Acpayam ve evresinde Medrese ve
Meskenle ilgili Etnografik Aratrmalar, Ankara
niversitesi DTCF Dergisi, XII/3-4 (1954), ss. 163-216.
Akn, Gnkut, Dou ve Gneydou Anadolu'daki Tarihsel
Ev Tiplerinde Anlam. stanbul 1985.
Akn, Gnkut, Laternendeck Huser in ostanatolische
Architektur, Zeitschrift fr Geschichte der Baukunst,
Mnchen-Berlin, 1989, ss. 1-20. Sonderdruck.
Akn, Nur, Balkanlarda Trk Mimarisi, Baslmam
Doentlik Tezi, T, stanbul 1987.
Akkoyunlu, Zahide, Geleneksel Urfa Evlerinin Mimari
zellikleri, Ankara 1989.
Akok, M. Ktahya ve Uak ehirlerinin Eski Evleri, Trk
Etnografya Dergisi, no. 6 (1963), ss. 5-17.
Akok, M., Ankarann Eski Evleri, Ankara 1951.
Akok, M., ankrnn Eski Evleri, Arkitekt, cilt. 22/7-8
(1953), ss. 142-153.
Akok, M., orumun Eski Evleri, Arkitekt, cilt. 20/237-
38, (1951), ss. 171-185,189.
Akok, M., Gkolu, Eski Ankara Evleri, Erzurum
Mahallesinde Yusuf Ura Evi, Ankara, 1946.
Akok, M., Konyada Alaeddin Kk, ve Seluk Saray ve
Kkleri, Trk Etnografya Dergisi no. 11 (1969), ss.
47-73.
Akok, M., Tokat ehrinin Eski Evleri, Ydlk Aratrmalar
Dergisi, no. 2 (1957), ss. 129-151.
Akok, M., Trabzonun Eski Evleri, Arkitekt, cilt. 20/233-
36(1951), ss. 103-113.
Akpnar, Ayen, Geleneksel Konut Mimarisi ve evre
Dokusu Korunmasna Bir rnek: Osmaneli, stanbul
1982. GSA Doentlik Tezi.
Aksoy, E., Ortamekan: Trk Sivil Mimarisinde Temel
Kurulu Prensibi, Mimarlk ve Sanat, no. 7-8 (1963),
ss. 39-92.
Aktre, S. Ondukuzuncu Yzyl Sonunda Anadolu Kenti,
Mekansal Yap zmlemesi, Ankara 1978.
Aktre, S., Onyedinci Yzyl bandan Ondokuzuncu
Yzyl Ortasna Kadar ki Dnemde Anadolu Osmanl
ehrinde ehirsel Yapnn Deime Sreci ODT
Mimarlk Fakltesi Dergisi, vol. 1. no. 1 (1975), ss.
101-128.
Alada, E., Mula Evi, Mula 1991.
Alp, M., Eski stanbul Evlerinde Istma, Trk Folklor
Aratrmalar, stanbul, VIII (1964), s. 175-81
Alpge, A., Keban Blgesi Anonim Mimarlk almalar,
1969, ODT Keban Projesi Yaynlar Seri: 1, no. 2, ss.
31-134.
Altan, A., Kltr Mekan likileri ve Kltr Deimeleri
Asmdan Mekan Uygulamasna Bir Yaklam, stanbul,
1978. Unpublished Ph. Thesis, Mimar Sinan University.
[Altnay], Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul
Hayat. (1100-1200), stanbul 1930.
[Altnay], A. R., Hicri Onbirinci Asrda stanbul Hayat
(1000-1100), stanbul 1931.
Anghelova, R., LArchitecture vernaculaire de la Bulgarie
LArchitecture vernaculaire dans les Balkans, 1985, ss.
23-36.
Anonymous, Gynk, A Town in a Timber Region,
Publication of the Middle East Technical University,
Ankara, 1970.
Araz, N., Eski Bursa Evleri, Sanat Dnyamz, stanbul,
4/10 (1977), ss. 17-20.
Arel, A., Osmanl Konut Geleneinde Tarihsel Sorunlar,
zmir 1982.
Arel, A., Foa Ba Evleri ve Kule-Ev Gelenei , 7.
Aratrma Sonular Toplants, Antalya 18-23 Mays
1989, Ankara 1990. Sayfa 43-71.
Ark, M. O., Kubadabad Saray, nasya, 1968, 4/38, p.
8vd, 4/39, s. 15vd, 4/40, s. 8f.
Ark, R., Yozgatta Resimli bir Cami ve bir Ev, Sanat
Dnyamz, stanbul, 3/7,1976, ss. 24-29.
Arseven, C. E., Trk Sanat Tarihi, stanbul, Milli Eitim
Bakanl Yayn, tarihsiz, cilt. 1. Blm (Meskenler), ss.
535-644.
Arseven, Celal Esad, Constantinople, de Byzance a stanbul,
Paris 1909.
Aslanapa, O., Die Ausgrabung des Palastes von
Diyarbakr (15 Eyll-1 Ekim 1961, 15 Eyll-27 Eyll,
1962), Atti del Secondo Congresso di Arte Turca,
Venezia, 26-29 Sett. 1963, Napoli, 1965, ss. 13-31.
Aslanapa, O., Kayseride Keykubadiye Kkleri Kazs,
1964 Trk Arkeoloji Dergisi, nr. XIH/1, Ankara 1965,
ss. 19/40.
Aslanolu. Evyapan, G., Eski Trk Baheleri ve zellikle
Eski stanbul Baheleri, Ankara, 1972.

262

Atasoy, N., brahim Paa Saray, stanbul 1972.
Bakalopoulos, A.E., A History o f Thessaloniki, Thessaloniki
1963.
Balducci, H., Architettura Turca, A. Rodi, Milano 1932,
Balducci, H., Rodosta Trk Mimarisi, Tr. by Celaleddin
Rodoslu. Ankara 1945.
Bammer, A., Wohnet im Vergaenglichen, Graz 1982.
Barkan, . L., Trk Yap ve Yap Malzemeleri Tarihi iin
Kaynaklar, ktisat Fakltesi Mecmuas 17 (1960) 3-20.
Battersby, H. R., A Survey of Uzbek Settlement, with
Regard To Some Economic and Shelter Change in the
Khwarism (Khiva) Oasis North to the Delta of the Amu
Derya, Based on Russian Ethnographic Reports, Tarih
Aratrmalar Dergisi, cilt. V/12-13,1969, ss. 17-32.
Beken, G., Garbi Anadolu Mntkas Kerpi Binalar, stan
bul 1949.
Bekta C., Trk Evi, Kken, Ankara 1974, no. 1, ss. 19-
21; no. 2, ss. 16-18; no. 3, ss. 15-17.
Bekta, C., Antalya, stanbul 1980.
Bekta, C., Babada Evleri, stanbul 1987.
Bekta, C., Halk Yap Sanatmdan bir rnek: Bodrum, stan
bul TTOK yayn (tarihsiz)
Bekta, C., Kuadas Evleri, stanbul 1987.
Bekta, C., irinky Evleri, stanbul 1987.
Beldiceaneu, N., Le Monde Ottoman des Balkans, 1402-
1566. Institutions, societe, economie, London 1976.
Berk, C., Konya Evleri, stanbul 1951.
Berry, Burton Y. The Development of Bracket Support in
Turkish Domestic Architectrure in stanbul, Art Islamica
V. ss. 2, (1938), s. 280-281.
Bicev, M., Die Architektur in Bulgarien, Sofia 1961.
Bilgin, Z., Az Tannan Yresel Bir Mimarlk rnei. Foa
ve Yresi Mimarl, TA, 1/2 (1986 May), ss. 35f.
Binan, M., Trk Saak ve Kornileri, stanbul 1952.
Boue, Ami, La Turquie dEurope, 2 ciltler., Paris 1840, cilt.
2, s. 262-279.
Bouras, Ch., Houses and Settlement in Byzantine Greece,
in Shelter in Greece, ed: O. B. Doumanis, P. Oliver, 2nd
edition, Athens 1979.
Bozer, R., Kula Evleri, Ankara 1987:
Bruccianti, C., Vernacular Architecture in Southern
Turkey, AARP, Nr. 15,1979, ss. 22-32.
Bulletin dinformation architecturales, Institut Franais
dArchitecture suppl. 94 Nisan 1983.
Calis, R., Fethiye Evleri Folklor 11/16-18 (1970), s. 64f.
bibliy o g r afya
Camesasca, E., History of the House, London-Glasgow 1971.
Castellan, G., Les fonctions culturelles de la ville du sud-est
Europeen, XVIIIe-XXe siecles , Etudes Balkaniques
1984-4,27-39.
Cazinu, L., Le Tchardak dans la maison de Berat,
Monumentetll (1976), ss. 173-190.
Cerasi, M., La citt del Levante, Civilta urbana e architectura
sotto gli ottomani nei secoli XVIII-XIX, Milano 1986.
Cezar, M., Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk,
stanbul 1977.
Ciner, S,, Son Osmanl Dnemi stanbul Ahap
Konutlarnda Cephe Bezemeleri, stanbul, 1982.
akrolu, N., Kayseri Evleri, stanbul 1952.
al, H., Tokat Evleri, Ankara, 1988.
etiner, B., Eski Trk Konutlarndan rnekler, Mimarlk,
136 (1975), M. 17-21.
ipan, B., Stara Gradska Arhitektura vo Ohrid (Ohri'de eski
kent mimarisi), skp, 1982.
Demir, A., Antalyada Eski Konut Yerlemesi zerine bir
nceleme, DGSA, unpublished thesis for habilitation,
stanbul 1974.
Deniz, B., Malatyada Trk Ev Mimarisinin Anahatlar,
MTRE Blteni, stanbul, cilt. IV/11-12 (1970), ss. 19-
23.
Deroko, A., Quelques reflexions sur Paspect de lhabitation
Byzantine, Actes du Xe Congres International dEtudes
Byzantines, (stanbul, 15-21, Septembre, 1955), stan
bul, 1957, ss. 124f.
Dimacopoulos, Jordan, Ed. An Anthology o f Greek
Architecture Domestic Architecture in Greece. 15.-20.
Yzyl. Atina 1981.
Doan, A. I., Osmanl Mimarisinde Tarikat Yaplar,
Tekkeler, Zaviyeler ve Benzer Nitelikteki Ftvvet
Yaplar, stanbul 1977.
Eggeling, W.J., Hausformen in Jugoslavisch-Makedonien
Balkanologie, Munchen 1976, ss. 12-19.
Eggeling, W.J., Volksgruppen der Trken und ihre Einfluss
auf die west-anatolische Landschaft.
Egli, E., Trk Evi, lk, Ankara, XVII199 (1941), ss. 195-
209.
Ekinci, O., Yaayan Mula, stanbul 1985.
Eldem, S. H., Trk Evi, lk, 11/22, Ankara, 1942, ss. 10-15.
Eldem, S. H., 17. ve 18. Asrlarda Trk Odas , Gzel
Sanatlar Dergisi, Nr. 5, stanbul, 1944, ss. 1-28.
Eldem, S. H., Onyedinci ve Onsekizinci Asrlarda Trk
Odas. Gzel Sanatlar Dergisi, nr. 5, stanbul 1944, ss.
1-28.
263
HAYATLI EV
Eldem, S. H., Trk Evi Plan Tipleri, stanbul 1955.
Eldem, S. H., Bursada Baz Sofalar, Akademi, no. 2,
stanbul 1964, ss. 3-11.
Eldem, S. H., Kkler ve Kasrlar, ciltler. I-II, stanbul 1969-
1974.
Eldem, S. H., Akozan, F., Anadolu, K., Rlve II, stanbul
1977.
Eldem, S. H., Birgi akraa Kona, Rlve II, stanbul
1977,
Eldem, S. H., Keolu Yals, stanbul 1977.
Eldem, S. H., Sadabad, stanbul 1977.
Eldem, S. H., stanbul A nlar, Boazii Anlar /
Reminicen'se o f stanbul, Rem iniscense o f the
Bosphorus. Ciltler. I-II, stanbul 1979.
Eldem, S. H. Akozan, F., Topkap Saray, stanbul, 1982.
Eldem, S. H., Trk Evi, 3. cilt - 1984-1987
Erdim, M., Anadoluda Geleneksel Konut Birimi, (Yaynlan
mam Doktora Tezi), 2 cilt, zmir, 1980.
Erginba, D., Diyarbakr Evleri, stanbul 1953.
Eri, M., Kula Geleneksel Konut Mimarisinde Malzeme
Kullanm Anlay ve Gnmze Yansmas. Egede
M im arlk Sempozyumu B ildirileri, ed. Mutlu
Bozakman. s. 179-186.
Erim, G., Rize evresinde Yerleme ve Evler Trkiyemiz,
nr. 4 , p p . 2 7 -3 5 .
Eruzun, C., Artvin ve evresi Halk Mimarisi, Mimarlk,
9/104 (1972), ss. 51-58.
Eser, L., Ktahya Evleri, stanbul 1955.
Esin, E., An Eighteenth Century Yal vievved in the line of
the development of related forms in Turkish
Architecture , A tti del Secondo Congresso
Internazionale di Arte Turco, (Venedik, 1963), Napoli
1965, ss. 83-112.
Esin, E., IX-XII Yzyl Uygur Kklerinden Safranbolu Ev
Mimarisine Gelime, MTRE Blteni, no. 5-6, 1976, ss.
15-18.
Esin, E., Ota, Tarih Aratrmalar Dergisi, cilt IV/10-11,
1972, ss.
Esin, E., Sadullah Paa Yals-The Yal (Sea-side Mansion) of
Sadullah Paa. no. s. [stanbul] no. d. [1978]
Evren, M., Trk Evinde kma, stanbul 1959.
Evyapan, G. A., Eski Trk Baheleri ve zellikle Eski stan
bul Baheleri, Ankara 1972.
Fekete, L.: XVI. yzylda Taral Bir Trk Efendisinin Evi.
eviren Sadrettin Karatay. Belleten, cilt. XXIX no. 116
(Ankara 1965), ss. 615-638.
264
Fratl, Nezih-Tlay Ergil Bir Trk Evi, Trkiyemiz. cilt II-
5 (1971), ss. 38-43.
Gabriel A., Une Capitale Turque, Brousse, Paris 1958.
Gabriel, A., Monuments Turcs dAnatolie, 2. cilt., Paris
1931-1939.
Gerek, S. H., Yabanc Gzyle Sivil Mimarimiz, Gzel
Sanatlar Dergisi, no. 5, stanbul, 1944, ss. 39-49.
Goodwin, G., The Ottoman House , A H istory o f
Ottoman Architecture, London 1975, ss. 428-453.
Ger, O., Safranboluda iki Ev, MTRE Blteni, cilt III,
no. 9-10 (1977), ss. 28-36.
Gnay, R., Geleneksel Safranbolu Evleri ve Oluumu,
Ankara 1981.
Hadji Mihali, A., La Maison Grecue, Athens 1949
Hotan, H., Erzurum Evleri, Arkitekt, cilt 16/1-2 (1947),
ss. 27-30.
Hylands, A. D. C., Al-Shahi, A., eds., The Arab House,
Proceedings of the Colloquium Held in the University of
New Castle upon Tyne, 15-16 March, 1984.
Inceolu, M. and N., Denizlide Yerel Mimari rnekleri
Egede Mimarlk sempozyumu, 1985, ss. 213-223.
Inceolu, M., Denizli Evleri, 4. Trk Evleri Haftas, 2-14
Haziran, 1986, ss. 2-5.
Kademolu, O., Gneybat Anadoluda Ak Sofal Evler
Mimarlk, 5 (1974), ss. 30-33.
Kademolu, O., arkla Yresinde Orta Bacak Evler II.
Uluslararas Trk Folklor Kongresi, Bildiriler, 1970, ss.
165-80.
Kafesciolu, R., Kuzey-Bat Anadoluda Ky Evlerinin
Yaps, stanbul 1949.
Kafesciolu, R., Orta Anadoluda Ky Evlerinin Yaps,
stanbul, 1949.
Kandrk, E., M arata Konut Tipleri , Corafya
Aratrmalar Dergisi, no. 1-2 (1972, Ankara 1973, ss.
253-281).
Karpuz, H., Erzurum Evleri, Ankara, 1984.
Kazmaolu, M., Tanyeli, U., Anadolu Konut Mimarisinde
Blgesel Farkllklar, Yap no. 38,1978, ss. 28-41.
Kiel, M., Yenice Vardar. A Forgotten Turkish Cultural
enter in Macedonia of the 15. ve 16. Yzyl, Studia
Byzantina -Neohellenica Neederlandica, Leiden 1972,
ss. 300-329.
Klinkott, M., Megaron und Bit Hilani, Wohnungsbau im
Altertum, Berlin 1978, ss. 62-71.
Kou, R. E., Aynalkavak Saray / The Aynalkavak Palace
Trkiyemiz no. 5, s. 20-26,45.

Kolic, B., Anciennes architectures civiles et rurales en Serbie,
Belgrad, 1949.
Konadirik, E., Marata Konut Tipleri , Corafya
Aratrmalar Dergisi, no. 1-2, Ankara, 1972, ss. 253-281.
Kosay, H. Z., Silifkenin Eski Trk Evleri, lk, cilt 4/39,
1939, ss. 12-14.
Koay, H. Z., Trkiye Halknn Maddi Kltrne dair
Aratrmalar, Yap ile lgili Szler, Yllk Aratrmalar
Dergisi, no. 2 (1988), ss. 199-240.
Koubas, E., Lesbos in Greek Traditional Architecture,
Athens 1983.
Koyunlu, A., Afrodisiyas Kazs nedeniyle Geyre Ky ve
Hac Hatipler Evi, MTRE Blteni, cilt 2/8, 1976, ss.
27-31.
Koyunlu, A., Yap ve Yap eleri ile lgili Yresel
Szckler (Elaz-Altnova yresi), Trk Etnografya
Dergisi, XVII (1982), ss. 5.27.
Kmrcolu, A., Nazillide Eski Bir Ev Rlvesi ,
Mimarlk, nr. 3-4,1952, pp. 33-36.
Kmrcolu, E., Ankara Evleri, stanbul, 1950.
Kmrcolu, E., Das alttrkische Wohnhaus, Wiesbaden,
1956.
Kymen, M. A., Alparslan Zaman Trk Evi, Seluklu
Aratrmalar Dergisi, III, 1971, ss. 1-14.
Kuban, D., 1968 Yaznda Keban Baraj Blgesinde Ky
Mimarisi incelemeleriyle ilgili On Rapor, Keban
Projesi 1968 Yaz alm alar, ODT Publication,
Ankara 1970, ss. 173-182.
Kuban, D., Anadolu Kentlerinin Tarihsel Geliimi ve Yaps
zerine Gzlemler , Trk ve slam Sanat zerine
Denemeler, stanbul 1982, ss. 141-170.
Kuban, D., Anadolu Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar,
stanbul 1965.
Kuban, D., Trk Ev Gelenei zerine Gzlemler, Sanat
Tarihimizin Sorunlar, stanbul 1975, s. 192-211.
Kuban, D., Trkiyede Malzeme Koullarna Bal
Geleneksel Konut Mimarisi zerine Baz Gzlemler,
Mimarlk, 1966, no. 36, ss. 15-20.
Kum, N., "Anadolu Mesken Tarihi Notlan: Cadili ve
Maaral Evler, Belediyeler Dergisi, cilt IV/38, 1938,
ss. 36-39.
Kunter, H. B., Ev Kltr: Eski Trk Evlerinden iki
rnek, Arkitekt, no. 5-6,1936, ss. 158-161.
Kkerman, O., A Short Summary of Residential
Architecture of the Karadeniz Region, TTOK Belleteni,
cilt 25/304,1970, ss. 20-29.
Kkerman, O., Anadoludaki Geleneksel Trk Evinde
Mekan Organizasyonu Asndan Odalar, stanbul 1973.
BBLYOGRAFYA
Kkerman, O., Kendi Mekan Anlay inde Trk Evi,
stanbul 1978.
Kkkmrc, A. M., Balabanda bir Ev , Birinci
Uluslararas Trk Folklor Kongresi, Bildiriler, cilt V,
Ankara, 1977, ss. 182-190.
Lezine, A. Trois, Palais dEpoque Ottomane au Caire,
Institut Franais dArcheologie Orientale, Cairo 1972.
Lezine, A., Influences de la Turque sur larchitecture
domestique en Egypte apres la conquete ottomane, IV.
Congres dArt Turc, ed. de lUniversite de Provence,
1976, ss. 113-115.
Melling, A. L., Voyages pittoresque de Constantinople et des
river du Bosphor Iapres les desseins de M. Melling,
Paris 1819.
Merey, S., Elbistan Evleri, Arkitekt, no. 197-98, 1948, ss.
102-105,112.
Minetti, H., Ottomanische provinziale Baukunst auf dem
Balkan, Hannover, 1923.
Moutsopoulos, N. C. Symvoli ati vivliographia tis laikis
arhitektonikis EUadas, A lvanias, Yugoslavias,
Rumanias, Vulgarias, Turkias, Thessaloniki 1978 (A
Bibliography for the Vernacular Architectures of
Greece, Albania, Yugoslavia, Rumania, Bulgaria and
Turkey).
Moutsopoulos, N. C., Greek Traditional Architecture,
Kastoria, Atina, 1990.
Moutsopoulos, N. C., La Haute Vine de Thessalonique,
Thessalonique, 1979.
Moutsopoulos, N. C., The Popular Architecture in Verria,
Atina 1967.
Mutlu, A., Trk Evleri, Sanat Dnyamz, cilt 1/3, 1975,
ss. 3-13.
Naumann, R., Architektur Kleinasiens, Tbingen, 1955.
DOhsson, M., Tableau General de lEmpire Othoman, tome
quatrieme, premiere partie, Paris 1791. On houses and
gardens. ss. 231-258.
Onur, H., Dadayda Eski Bir Trk Evi, Trkiyemiz, no.
29, stanbul, 1976, ss. 24-31.
Orhonlu, C., Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn,
stanbul 1987.
Orlandos, A. C., Quelques notes complementaires sur les
malsons paleologuiennes de Mistra, Art et Societe a
Byzance, (Actes du Colloque organise par lAssociation
Internationale des Etudes Byzantines a Venise en
Septembre 1968, ss. 73-78.
Otto-Dorn, K., Bericht ber die Grabung in Kobadabad
1966, Archologischer Anzeiger, Heft 4, Berlin, 1969,
ss. 438-506.
265
HAYATLI EV
gel, B. Hayat (Sofa) Kk ve Tahtseki, Sanat Tarihi
Yll, IX-X, Ankara 1979-80, ss. 227-239.
gel, S., Eski Bir Ankara Evi, Trkiyemiz, no. 8,1973, ss.
17-43.
gel, S., Trklerde Ev kltr, Trk Kltr Tarihine
Giri, cilt El, (1978).
zerdim, M. N., Uygurlar Devrinde Turfan-Karahoo eh
rinde Evler, Ankara niversitesi DTCF Dergisi, cilt
XVI/3-4,1958, ss. 69-77.
zgner, D., Kyde Mimari: Dou Karadeniz, Ankara
1970.
Peev H. D., Alte Haeuser in Plovdiv, Mainz 1967.
Peev H. D., Studies on the Architecture o f Bulgarian
Renaissance in Bulgarian, Sofya, 1956.
Pesic, N., Maksimovic, Les Konaks dans les villes de Serbie
et leurs fonctions nouvelles, Monumentum, no. 15-16.
1977, ss. 86-89.
Philippides, D., Greek Traditional Architecture, cilt 1, Atina,
1983.
Prifti, S., LHabitation Scutarine Tchardak Sur toute la
Facade, Monumentet, 1976/12, ss. 109-121.
Radt, W., Die byzantinische Wohnstadt von Pergamon,
Wohnungsbadim Altertum, Berlin 1978, ss. 199-223.
Rapaport, A., House Form and Culture Englewod Cliffs, N.
J-, 1969.
Renda, G., Byk Brngzde Eski Bir Ev, Trkiyemiz,
no. 21, stanbul 1976, ss. 41-44.
266
Renda, G., Batllama Dneminde Trk Resim Sanat,
1750-1880, Ankara 1977.
Rfat Osman, Edirnede Trk Evleri Milli Mecmua, cilt
VI/71, ss. 5, 1147-49; cilt VII/73, ss. 1178-1180; cilt
VII/74, ss. 1194-96; cilt VII/76, ss. 1227-1230; cilt
VII/78, ss. 1261-1265, stanbul 1926.
Rfat Osman, Edirne Evleri, Ed: S. nver, stanbul 1976.
Rfat Osman, Edirne Saray, Ankara 1957.
Rza E., Traits de la creation populaire dans lhabitation
urbaine albanaise Monumentet, No: 2 (1982), ss. 22-27.
Rza, E., Architecture traditionelle des Balkans Albanie,
Atina, 1990.
Rza, E., Gjirokastra, Ville-Musee, Tirana, 1978.
Rza, E., La maison type de certain centres urbains de
1Albanie moyenne Monumentet 5-6 Tirana, 1973, ss.
118-130.
Rza, E., La typologie de lhabitation urbaine albanaise
Studia Albanica, cilt 14/1,1977, ss.
Sakaolu, N. Divriide Ev Mimarisi, stanbul 1978.
Sarre, F. DerKiosk von Konia, Berlin 1936.
Sezgin, H. Turuie Architecture Traditionelle des Balkans,
Athens 1992.
Smith, A. C., The Architecture of Chios, ed. by. P. P. Argenti
London, 1962.
Snmez, N., Eskiehirde Odun Pazar, Tarihi Yerleiminin
Fiziksel Geliimi ve Geleneksel Konut Dokusunda
Dizgesel zmlemeler, stanbul. 1983.

Szen, M., Dlgerler, O. N., Konya Evlerinden rnekler,
ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi, cilt 5/1. spring
1979, ss. 78-100.
Szen, M., Tanyeli, U., Trk Konut M imarisi,
Bibliyografyas, stanbul, 1984.
Stamov, S., Arhitekturata na Zheravna, Sofya 1971.
Strazimiri, G., Berati, A Museum City, Tirana 1987. -
Sugar, P., Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-
* 1804, Washington 1977.
en, N., Rizeden Be Ev, stanbul 1967.
ener, H., Alanyada Geleneksel Konutlar, stanbul 1984.
Tan, N., Kastamonunun Eski Evleri, Sanat Dnyamz,
vol. 5/15, stanbul, 1979, s. 22-27.
Tanrver, H. S., Eski Trk Evleri, Trk Yurdu V/12
(1913), ss. 1216-1221; W2 (1914), ss. 2063-69.
Thomsen-Tsialis, B., Galatista, unpublished Dissertation,
The Royal Danish Academy of Fine Arts, Copenhagen
1987.
Todorov, N., The Balkan City, 1400-1900, Seattle and
London, 1983.
Toker, Y., Trk evlerinde D Ahap Ssleme ,
Trkiyemiz, no: 24, stanbul 1977, ss. 54-61.
Tomsu, L., Bursa Evleri, stanbul 1950.
Tosun, Y., Milli Mimarimizde Kula Evleri, zmir 1968.
Tuchelt, K., Das Yali des Kbrsl Mustafa Paa in
Kksu, Istanbuler Mitteilungen, cilt 12, Tbingen,
1962, ss. 129-158.
BBLYOGRAFYA
Ulu, H., Gney Anadoluda Sivil Mimari rnekleri
Arkitekt, no. 46,1946, ss. 261-267.
nver, S., Bursada Muradiyede Eski Bir Evin I
Sslemeleri Hakknda, Arkitekt, XVI/185-6 (1947), ss.
120-122,128.
nver, S., Eldem, S. H., Amcazade Hseyin Paa Yals,
stanbul 1970.
Vakflar Genel Mdrl, stanbul Yenicami ve Hnkar
Kasr. N.p. n. d. [stanbul].
Velenis, G., Wohnviertel und Wohnungsbau in den byzan-
tinischen Stadten, Wohnungsbau in Altertum, Berlin,
1978 ss. 227-236.
Vogt Gknil, U., Turquie Ottomane, Fribourg 1965, ss.
140-150.
Warren, J., Fethi, I., The Traditional Houses in Baghdad,
Horsham, England, 1982.
Wilde, H., Broussa, Berlin, 1909.
Yakar, J., Garson, J. L., The Survival of Ancient Traditions
in the Popular Architecture of North Central Anatolia
Expedition, 1976, ss. 43-48.
Yavuz, Y., Alanyann Demirta (Syedre) Bucandaki
Kk, Belleten, vol XXXIV/135, Ankara, 1970, ss.
353-371.
Yldz, M., Harput Konaklar ve Evleri, Yeni Frat, cilt
3/25, ss. 23-26.
Yrekli, H., Trk Evi, Iskilipten rnekler, MTRE Blteni,
cilt 3/4 (1977), ss. 2-11.
267
d iz in
HAYATLI EV

Abbasi -1er 34,42 Azerbeycan 16

Abbasi dnemi 26, 79 aznlk tccarlar 90
Abbasi saraylar 21,2 6
Abdlaziz 77, 78
Abdlhamid I. 85, 93,127 Bab- Humayun 39
Abdlhamit II. 90,185 baca 128
acem hallar 13 6 Bachelard, G. 210,211,216
Afganistan 43 badadi 234, 238,245
Afyon Karahisar 35 Badat 42
ahr30, 50,51, 161 Badat hou 27
Ahmet m. 44, 63, 85, 86, 93, 158 Badat Kk 81,221
ahap 16,46,206,239 bahe 30, 51, 66, 83,152,158,161,164,221,238
Akdeniz -li 16,28, 36, 43 bahe iti 51
Akn, G. 28, 121,231 bahe kkleri 82, 84
Akn, N. 234,235 baldaken 137
Akif Aa Evi (Kayseri) 71 Balkanlar 16, 22,27, 35,47,59, 90,108,137, 222,
Akok, M. 53, 56 232, 234, 235, 236
Akropol 32 balkon 57, 86,96,215,238,243
Aksoy, E. 41,105 Bammer, A. 234
Alaattin Kk 39 banyo 30
Alanya 105,137 banyo kveti 154
al 132, 245 Barkan, mer Ltf 33, 34, 36,240
al bezeme 127 Barok 69, 72, 93, 99,119,121,125,133,149,176,
almalk 131 182,184, 185,202
altn 44 baoda 52, 81, 90,113,131,210,236
Amasya 33, 37,43 Batum 90
Amasya evleri 26 Baumgarten 224
ambar 152 Bayezid I. 33
Ambelakia 66,236 Bayldm Kasr 90
Amcazade Hseyin Paa Yals (Anadoluhisan) 83, 87, Bebek 85, 202
151 Bebek Kasr 85
Amerika 43 Berat 236
Anadoluhisan 151 Bergama 33
Ankara 50, 51, 71,130,138,151,154, 243 Berk 152
Ankara evi 50, 53 Beikta Saray 81,200
Araplar 26, 31, 34,48 Beyhan Sultan Saray 202
ard 239 Beyler Evi (Kula) 63, 64
Arel, A. 39,40,50,232 Beylerbeyi 72
Arnavutluk 234, 235 Beylerbeyi Saray 78
Arseven, Celal Esat 14, 51,106,128,155 Beyehir Byk Camii 47
Art Nouveau 90, 93, 96, 99,184,185 beyt22, 24, 26, 42
Artuklular 28,42 beyt motifi 25
Asur -1ar 16,25 beyt-i sfli 48, 50
At Meydan 185 beyt-i ulvi 48
atelye S1 bezeme 136
av kkleri 82 bimai 50
avlu 30,42, 50, 64, 66,137,151,154,158,160, bingi 245
161,162,164,213,221,231 Birgi 59
Avrupa 15, 51, 73, 78,185,200,225,235,237 Bizans kenti 33
Ayasluk 33 Bizans konut gelenekleri 29
Aydn Emiri 33 Blakernae Saray kompleksi 30
ayna talar 155 bodrum 71
Aynalkavak Kasr 86,122,200 bodrum odas 231

270
 DZN

Boazii 43, 78, 83, 93, 96, 158, 180,199, 202, iek 134
223 iftiler 32
Boazky 27 imento 186
Bosna 235, 236 in -liler 38, 40, 42, 79, 80
Brehier, Ch. 30 in gelenei 38, 39
bronz 155 in kaynaklar 43
Broquiere, Bertrandon de la 35 in kk gelenei 39
Budist 42 ini 127
Budist kltr dnyas 39 inili Kk 40, 47, 72, 79, 81,138
buhar 128 inko 154
Bursa 31, 32, 33, 37, 53, 54, 57,122, 154, 232,. l saraylar 29
235 l atolar 46
Bursa kyleri 54 rten 238
Busbecq, O. G. de 26
Byk Seluklular 34
Cahen, C. 31 Daya 43
California 96 Dallaway, James 40, 202
cami 33, 44, 232 dar-al-imar 64
Carlo, Giancarlo de 105 davlumbaz 127
Castellan, A. L. 113, 134, 185, 206 Davutpaa 44
Gerasi, M. 42, 43 Deirmenci Ahmet Aa Evi (Ankara) 71
ceviz 240 demir kilit 162
cezvelik 118 depo 161
Choiseul-Gouffier, 85, 144 derekia (direk) 234
cihannma 96 Dernschwamm, H. 43, 196
Clavijo, Ruy Gonzales de 44 derviler 31
Covel, J. 43, 196 Diez, E. 59
Croce B. 224 dikme 245
Cumalkzk 54 direklik 218, 231
cumba 15, 48, 50, 51, 99, 243 divanhane 29, 51, 82, 83, 84, 85, 151
Diyarbakr 26, 28, 33, 42,151, 229, 231
Dou Akdeniz 90
adr mimarisi 46 Dou Anadolu 121, 132
adr 38, 41, 43, 46, 211, 217, 218, 219, 221 Dou Makedonya 236
adrba 44 dokuma 44, 112, 206, 218, 221
ahardak 137 dolap 30, 83,154, 240
akraa Kona, (Birgi) 59, 63, 64, 171 Dolmabahe Saray 78, 90, 200
akrolu, N. 52 dnme dolap 154
am 239 deme 50
amur 23 8 duvar 83, 220
ardak 50, 137,138, 158,234
atalhyk 25
at 50, 54,154, 238, 239 Edirne 33, 37, 43, 90,131, 154, 232, 234, 235
at kat 96 Edirne Cihannma Kk 47
atma 234 Edirne konaklar 161
atma ev 50 Edirne Saray 81,154,159
eme 20, 33, 51, 72, 86, 154, 162, 231 Efes 33
kma 15, 64, 99, 238, 243 ekmek frn 154
kmalar (ahniin) 232 Ekrem Ocak Evi (Diyarbakr) 229
mar 158,159 Eldem, Sedad Hakk 23, 41, 42, 51, 52, 53, 58, 63,
raan Saray 78 85, 106, 122, 131, 232
yanzade Evi (Ktahya) 54 eli brnde 243
iek motifleri 132 Embelek (Ambelekia) 232

271
HAYATLI EV

Emevi halifeleri 29 Haclar 25

Emirgan 5 Hallar 229
Enault, Louis 117,134 Hagia Teologos 33
Epir 232 Halep 159
Esin, E. 39 hah 3 3 ,4 4 ,112,217,218
Eskiehir 90 Halc izzet Evi (Bursa), 138
Evliya elebi 32,154,159,196,238 Hali 88, 122,158, 200
eyvan 21, 24, 25, 26, 28, 30, 34, 42, 52, 57, 58, 59, Halil Aa Evi (Mudanya), 53,138144
63, 64, 68, 71, 73, 76, 84,145,147, 215, 216,224, Hail, E. T. 210
229,231, 236 Halleistein 237
Eyyubiler 229 halvet odas 154
hamam 30, 32, 33, 71,154,155
han 232
Fatih 72 Harem Dairesi 88
Fenerbahe Kk 86 harem 70,150,154,155,161, 221
fevkani 51 harem odas 51
frm 50,154 haremlik 51,151
Filibe (Plovdiv, Philippolis) 23,196, 234, 232 Harran 16
FociUon, H. 24 Haan Paa (Kaptan- Derya) 85
Fouroussia (Furuz) 232 Hasip Paa Yals (Beylerbeyi) 72, 73
fronton 96 Hasoda Dairesi 63
fru (konsol) 243 Hat sanat 134
Fustat evleri 21, 26 hatl 239
Hatice Sultan 200
havuz 20, 72, 83,158,219,231
Galland, A. 44 hela 155
Gaziantep 26,229 Hellenistik 43
Gazneliler 34, 43 Hristiyan -1ar 24, 31, 32, 33,47, 86, 229,
Gebze 106 235
Ge Bronz a 22 Hristiyan aznlklar 93,178,234
Genaa Evi 138 Hristiyan bazilikalar 25
Gerede 240 Hristiyan kyleri 31
Germiyan blgesi 32, 35 Hristiyan ustalar 133
Gesamtkunstvverk 221 Hrvatistan 235
gezgin sanatlar 31 hilani 24, 215
Giese, F. 32 hilani evi 28
giliste 138,144 Hindistan 48, 79, 87
Girit 235 Hitit 24, 25, 42
Giza Saray 78 Hitit evi 26, 27
ger -ler 32, 34, 35,41, 43,205 hiiyat 137
ger gelenei 220 hol 70
ger konutu 38 Horasan 28
Gkolu, A. 53 Huizinga 13
Grek 25 hkmdar baheleri 158
Grelot, G. J. 185 hkmdar adrlar 46
Gudenus 63, 85 hkmdar kkleri 46
gurfe 50 Hmayunabad Kk 85
gusulhane 118,154 Hnername 48
gl 159 Hseyin Paa Kk (Kaptan- Derya) 134
gm 44
Gneyidou Anadolu 16
Gpgbolu Ailesi 52 Irak 21, 31, 42
grgen 239 Irak evleri 27

272
 d iz in

bn-Batuta 31, 33, 34, 43 kap 47, 54, 96, 161,162,178

Ibn-Haldun 32 kara am 240
Ibn-Havkal 39 karaaa 159
iconostasis 30 Karada 22, 234
lhanllar 34 Karadeniz 16, 43, 90,156, 240
imparatorluk Divan hkmleri 48 Karaferiye (Verria) 232, 234
ngiliz malikaneleri 96 Karahanllar, 43
ipek 44 Karamanolu hanedan 35
ipek duvarlar 44 kargir 50, 80, 224
Iran -1ar 24, 25, 27, 31, 42, 48, 79, 219 Karmyark 69
Iran mimarisi 79 Kars 90
Isa Bey (Aydm Emiri) 33 Kasmpaa 134
iskemle 3 0 kasr 79, 80, 84, 85
skender Paa Kona (Diyarbakr) 229 Kastamonu 47,130
slam 24,25, 34, 37, 38, 42, 87 Kastorya 232
slam dnyas 40, 88 kavak 159, 239
slam imparatorluu 26 Kavala 232
slam kltr 150,160,161 kavukluk 118
slam mimarisi 24, 79,134 Kayseri 52, 71, 151
slam toplumlar 158 kazan oca 7 1
slam lkeleri 31, 47 kemer 44, 73, 79, 86, 96,137, 200, 231, 245
Islami gelenek 35, 42 kenef 51
Islami kent yaam 27 kepengia (kepenk) 234
Islami konut mimarisi 29 kepenk 47, 83,149,173, 238, 240
Islami model 35 kerpi 16, 32, 35, 36, 50, 53, 56,154, 211, 238,
slamiyet 48 -239, 245
smail Paa (Hidiv) 78 kervansaray 15, 25, 32
stanbul 14,15, 23, 33, 40, 48, 50, 51, 58, 64, 69, Kesriye (Kastoria) 232
79, 80, 84, 86, 93, 96, 118, 121, 123, 133, 138, kestane, aac 239
144,156, 176,185,199, 202, 204, 206, 218, 232, Kbrs 235
234, 235, 238, 243, 245 Kbrsl Mustafa Paa Yals (Sadrazam) 78
stanbul okulu 79 Krm Tatarlar 22
ilemeli kumalar 44 kiler 50, 51,152
znik 31, 32, 35 Kilikya kenderi 35
kilim 217, 224
kireta 231
Japon baheleri 158 kiremit 16, 48, 238, 247
Japon ay odas 156 kiri 245
Japon konut gelenei 225 kirpi 50
Kirten 29
Klasik Antikite 24
Kabul odas 29 konak 70, 73, 78, 82, 84, 151,156, 176,182, 202,
kabul sofalar 82 238, 247
kafes 142, 173, 178, 200, 216 konsol 184, 245
Kafkaslar 16 Konya 33, 36, 39, 152, 155
Kahire 78 Konya Kk 47
kahve 156 Korint 237
kahvehane 15 korni 96
kale 35 koru 159
kameriye 158 koussaklama (kuaklama) 234
kamp-saray 44 kova 154
Kandilli 78 kknar aac 239
Kapadokya 16, 52, 53, 130, 229 kmr sobalar 155

273
HAYATLI EV

Kprl, F. 33 Marko Polo 31

Kk mimarisi 79, 81 Marmara blgesi 48, 51, 182
kk -1er 39, 40, 44, 45, 51, 52, 58, 63, 70, 72, 77, masa 30, 217, 221
79, 80, 82, 83, 84, 85, 86, 88, 90, 144, 158, 159, Maverannehr 48
160,176, 200, 216, 217, 234, 245 medrese 25, 232
ky vakflar 34 Mehmet III. 39
kyller 32 Mehmet IV. 44, 58, 159
Kubadabad Saray34 Mehmet Paa Kk 81
kubbe 83,154, 219, 231,245 Mehmet E. vakfiyesi 48
kubbeli at 80 Mekke erifi 85
Kula 54, 63,196 Melling, A. I. 84, 85, 113, 155, 180, 199, 200, 202
kule 39, 96 Memlukler 34, 43, 229
kuma 46 menzil 48
ku 134 merdiven 54, 58, 64, 70, 71, 147, 149, 205, 216,
ku evleri 18 6 217, 240
kuyu 30, 51, 72 mermer 155
Kuyumcuolu Evi 232 Mertek 247
Kkerman, nder 109 mescit 34
Kksu Kasr 84 mee 239
Kltepe 27 meelik 159
krk 224 Metokites, Teodor 30
Ktahya 32, 54, 155 Mevlanakap 5 8
mezar 232
Mezopotamya 16, 24, 26, 27, 28, 34, 42, 48
Ladin aac 240 Msr 21, 22, 26, 231
Lale Devri 93, 96, 134,184,185 Mimar Sinan 154
lale 159 mimarlk tarihileri 93
Larende 35 minber 47
Lagar- Pazar 79 minderia (minder) 234
Latince 20 minsofa 234
Le Corbusier 147 minyatr 44, 48
Levni 44 m isafir odas 82
Lindner, R.P. 32 mobilya 30, 79
Lui XV. stili 93 Moollar 31, 34, 43, 79
Lbnan 26, 27, 28, 30, 245 Montague (Lady) 58, 184
Lycaonia 35 Mostar 236
Moutsopoulos, N. C., 232
Mudanya 53, 122,138, 144
Mabeyn Kk (Yldz-lstanbul) 77 Mula 154
mabeyn 51, 151 muhavvata 48
MacFarlane 32 Murat II. 108
Mahmut I. 63, 84 Murat III. 159
mahuta- hariciye 151 Murat III. kk 122
mahuta-i dahiliye 50, 151 Murat V. 72
mahya 245 mutfak 42, 50, 51,152, 154, 161
mahzen 51 muttasl 48
Makedonya 23, 43, 232, 234, 236 Muzani Evi (Ikodra) 236
Malike Evi (Tire) 138 mlteciler 31
Manastr 234, 235, 236 Mslman-Arap gelenei 151
mangal 155,156, 219, 224
mangale (mangal) 234
Manisa 33, 37 Naki 48
Mardin 26, 229 Nasuh-el-Matraki 48

274
 DZN

Naumann, R. 26 217,218,219, 221, 231

Neo-barok 90 perde 44, 112
Neo-gotik 90 Pers saraylar 25
Neo-klasik 71, 73, 78, 90, 96,121, 173,176, 200 Philippolis 23, 196, 234, 232
Neolitik dnem 16, 25 pirin 156
Newport 96 pimi toprak boru 154
ni 30 Preault, M.-F. 84
Nuri Bey Kona (Korint) 237 Prostas 24

Ocak 112,152,155,210 Quincy, A.C. Quatremere de 206

Ocaklja 234
Oda 44, 58, 70
Oda alt 51 R af 220
Odun sobalar 155 Raguette 27
Odunluk 51 Rakozcy Evi (Tekirda) 66, 68
Ohri 23, 236 Ramazanolu hanedan 35
DOhsson, M. 190 revak 15, 21, 24, 26, 27, 30, 54, 59, 79, 80,131,
Ordugah 44, 46 215,236
Orhan (Sultan) 31, 32 revakl avlu 29, 215
Orta Asya 21, 26, 27, 31, 39, 42, 79 revakl galeri 229
Orta Asya evi 21, 28, 34,39 Revan Kk 81
Orta Asya mimarisi 38, 39, 79 Rfat Osman (Doktor) 154, 155, 161
Ortodoks 66 ribat 33, 34
Osman I. 31, 32, 35 Rodop 235
Osman m, 87, 245 Rodos 235
Osmanck 105 Rokoko 69, 81, 93,127, 133, 184, 185
Osmanl -larl6, 22, 23, 25, 28, 32, 37, 39, 43, 79, Roma dnemi 26,154, 243
81, 90, 234, 237 Roma evleri 29, 41,145
Osmanl hanedan 31 Ruslar 90
Osmanl idarecileri 31, 32 Rycault, Sir P. 44
Osmanl nfusu 12
Ota Hmayun 44
Sadabad 63
Sarahane Kprs 159
kz Kara Mehmet Paanm Evi (Sadrazam) 58 Sabuncu Evi 232
rtme 51 saak 15, 50, 51, 80, 83, 86,160,162, 176, 182,
184, 186, 200, 216, 217, 240, 247
Safavi 79
Palladio, 88 Safranbolu 23, 130,138, 142, 144, 164, 236, 240
Pardoe, Miss Julia 223 sahnissi (ahniin) 232
parmakhk 216,218 Salaberry, C. 185
Part 42 samanlk 50, 51, 161
Partlar 24 Samarra 79
patika 158,161 Samsun 90
Patrona isyan 158 sandalye 210, 217
Pax Ottomana 35 Sanderson, J. 238
payanda 83 sandk 30
payantes {payanda) 234 saray 44, 46, 58, 70, 78, 79,150, 156, 158,176,
Pein 47 180, 202, 204, 247
Pekin 44 saray bahesi 159
Peloponez 23 saray gelenei 79, 84
pencere 48, 54, 83, 96,152,173, 178, 182, 200, Saraybosna 236

275
 HAYATLIEV

Sarayburnu 80 I selsal231
Sarayn 53,122 I selsebil231
Sardis 32 sevi 158,159
sar am 240 I Semerkant 44
sarn 30 j Sepeti Kasr (stanbul) 84
Sasani 42,229 I seramik 156
sayeban 44 I sergah 138
sayegan 51 j sergen 118,131,220,234
Sayvan 234,236 ( seyir kkleri 82
Schvvartz Evi (Ambelekia) 66,232 / s/ra 245
sedir 33, 71, 83,122, 136,210,217 , 218 I Siatista 232,236
sedir aac 239 I Sinan 108
seki 71 I Sinan Paa Kk 87
sekialt 1 1 9,131 I ss/136
sekilik 57 | Siyavu Paa Kasr 80
sekist 1 1 9 ,1 3 1 ,2 1 8 soba 155,156,221
Selamlk Kk 85 Sofa Kk 122,178
selamlk 51, 70, 8 2 ,1 5 0 ,1 5 1 ,1 5 4 , 161 sofa 50, 66, 68, 70, 71, 72, 73, 78, 79, 84,104,
Selanik 2 3 4 ,2 3 5 182,229,236
Seluk 31, 33 sofal evler 156
Seluk dnemi 34, 36,4 2 ,4 3 ,4 8 sofrades (sofra) 234
Seluklu saray 48 St 31
Selim 1 85 Spengler, Oswald 12
Selim n 36,127 Stanov, S. 234
Selim m 200 su deposu 30

276
 DiZN

su kanal 231 Taban 245

Sultanm adr 44 tabhane 51
Sultaniye ky 36 tablinum 24
Suriye 16, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 31, 34, 42, 48, tacirler 236
52,151, 231, 245 taht 58, 63, 144
Suriye evleri 27 tahtabo 96
Surname 44 tahtani 51
Sleyman, (Kanuni Sultan) 34 takunya 155
Sleymaniye defterleri 240 talar 24, 25, 34
smbl 159 tanbania (taban, esas taban, st taban) 234
stun 200 tandr 155
sve 96 tapmak 38
tarbozan (trabzan) 234
tarikat ehli 47
adrvan 82, 83, 86, 219 tarikatlar 34
ahniin 48, 50, 51, 232 tarma 26, 27, 29, 34, 42, 215
am 35 tarma evi 24
amaki Evi (Yeniehir, Bursa)59, 64 ta 16, 238, 239
apel 30 ta konsol 231
arap mahzeni 30 talk 71,161
ato 206 tara evleri 30
ehzadeler mektebi, 127 tavan 44, 70, 83,119, 210, 218, 220, 245, 247
erefabad Kk 88 Tchalenko, G. 29
erifler Yals 85 Tekfur Saray 30, 243
eyh 34 Tekirda 66, 138
ilte 136 tekke 34

277
HAYATLI EV

Tercme-i akayk-i Numaniye 48 tula 154, 206, 238

Tersane Kasr 200 tula korni 50
Tesalya 232, 236 Tunca nehri 159
testi 154 Turchia 22
testilik 118 tccar -lar 31,51
Timur 43, 44 Trk Dili 223
Timur devri 40, 79, 138 Trk gerler 38, 43
Tirel38 Trk grameri 223
Tomak Kasr (stanbul) 84 Trk soka 71,190
Tomsu 154 Trke 20, 234
tonoz 231 Trkmen -1er 31, 35
Topkap Saray 39, 81, 84, 87, 88, 93,108,122, Tzintos Evi 236
127, 138,155,178
Topkap Saray mutfaklar 154
trensel adr 44 Urfa 26, 28,151, 229, 231
trabzan 149 Urfa evleri 151
Trabzon 90 Uygur 39
Trakya 37, 182, 232, 236 Uygur kal 39
Transilvanya 235 Uygur kkleri 39
tsatma (atma) 234

278
skp 236 yal 70, 73, 76, 200
yastk 112
yamak 127, 234
Valle, Pietro della 58, 59, 159, 238 yatak 30, 112
Van Mour, J. B. 113 Yavuz, A. 50,151
Vehbi (minyatr sanats) 44 yazlk baheler 43
Vezir Kona (Edirne) 131 yemilik 118,131
Vezirkpr evi 56 Yeniehir 32, 59, 66, 232
Villa Capra 88 Yldz Saray 77
Villa Trissino 88 Yugoslavya 232, 234
vitrayl tepe pencereleri 210 Yunanistan 66, 234, 235, 237
Vitruvius 225 Yunanl armatrler 235
yurt 38
yklk 118
Wittek, P. 33 ynl kuma (sof) 51

Ya M elik 186 Zanaatkarlar 31

Yakm Dou 26 Zarif Mustafa Paa Yals 154
Yakndou mimari gelenei 109 zaviye 25, 28, 34
yaldz 136 Zeravna 234
Yal Kk 80