Professional Documents
Culture Documents
Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Recep AHISHALI (nite 1, 5)
Prof.Dr. Muzaffer DOAN (nite 2, 6)
Yrd.Do.Dr. Mehmet TOPAL (nite 3, 7)
Do.Dr. Mesut AYDINER (nite 4)
Do.Dr. mer BLR (nite 8)
Editr
Yrd.Do.Dr. Recep AHISHALI
ANADOLU NVERSTES
indekiler iii
indekiler
nsz ................................................................................................................... viii
nsz
Sevgili renciler,
Tarihi temel kaynaklarndan renmek phesiz tarihe bakmz nemli lde de-
itirecektir. Temel kaynaklardan birisi ve en nemlisi yazl kaynaklardr. Bunlardan ya-
rarlanabilmek iin ncelikle doru bir ekilde okunup anlalmas gereklidir. Osmanl
kaynaklar iin de ayn durum szkonusudur. Osmanl Trkesi ile yazlm olan kaynak-
lar bugnknden farkl bir alfabe ile oluturulmu ve dili de imdiki Trkeden biraz fark-
ldr. Bu metinleri okuyup anlamanza yardmc olmak zere konunun uzmanlar tarafn-
dan elinizdeki bu kitap hazrlanmtr. Kitaba alnan paralar seilirken, metinlerin yaz
ve dil zelliklerinin, sizin okuyup anlayabilmenize uygun, seviyenizin gerektirdii temel
kelimeleri retecek metinler olmasna dikkat edilmitir. lk drt nite matbu eserlerden
seilmi paralardan olumaktadr. Sonraki drt nitenin metinleri, sizi el yazsna altr-
mak amacyla, okumakta zorlanmayacanz uygun yazma eserlerden alnmtr.
nitelerde, seilen metinlerin orijinal ekli konulduktan sonra, arkasndan metnin
bugnk alfabeye evirisi yaplmtr. Sonra, metnin ierisinde geen, anlamn bilmedi-
iniz kelimeler ve terimler iin szlk eklenmitir. Bunlar mutlaka renmelisiniz. Me-
tinleri szlk eliinde okuduktan sonra anlayp anlamadnz veya ne derece doru an-
ladnz kontrol edebilmeniz iin metinlerin bugnk dilde anlam da verilmitir.
Arapa ve Farsa baz dilbilgisi unsurlar bilmeniz metinleri anlamanzda byk nem
tamaktadr. Zira Osmanl Trkesi devirlere gre ve okunan metin trne gre dei-
en oranda bu dillerden alnm eitli kelime ve kalplara sahiptir. Metinleri doru oku-
yup anlayabilmemez iin bu kalplarn iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu nitelerdeki oku-
ma paralarndan sonra o metinde geen Arapa ve Farsaya ait baz temel dilbilgisi ku-
rallar ve kalplar da gsterilmitir Bu size hem nemli kurallar hatrlatacaktr, hem de ge-
en sene Osmanl Trkesi dersinde ilenen kurallarn, dilbilgisi yaplarnn metin ieri-
sinde pratik olarak nasl kullanldklarn ve nasl anlamlandrlabileceklerini grmemizi
salayacaktr. Bu kitaptaki dilbilgisi kurallar en temel kurallardr. Bunlar anlamakta zor-
lanyorsanz, geen sene rendiiniz dilbilgisi kurallarn yeniden hatrlamak zere gz-
den geirmelisiniz.
Paralar okunurken sadece dil ynnden deil, ayn zamanda tarih muhtevlar da
gznnde bulundurulmaldr. Bunun iin ncelikle paralar anlamaya almal, par-
alarda geen olaylar, bu kaynaklardan yararlanm eitli aratrmalarla karlatrma-
lsnz. Bu size ayn zamanda metinlerin nasl anlalmas gerektii konusunda da fikir
verecektir.
nitelere eklenen Sra Sizde ksmlar da bilginizi snamanz amacyla konulmutur.
Bunlar dikkatlice yapmanz, varsa eksikliklerinizi grmenizi salayacaktr. Her nitenin
sonuna eklenen Kendiminizi Snayalm ksmnda konulan test de niteyi ne kadar anla-
dnz size gsterecektir. Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm ksmlarnn yant anah-
tarlarn nitenin sonunda bulabilirsiniz.
Kitap, her biri 2- 3 ayr eserden seilmi paralarn olduu 8 niteden olumaktadr.
Bunlar:
1. nite: Oru b. dil, Tevrh-i l-i Osmn; kpaazde, Tevrh-i l-i Osmn;
Yazar bilinmeyen, Vkt- Cem Sultn;
2. nite: Ktib elebi, Tuhfetl-Kibr f Esfril-Bihr; Ayn Ali Efendi, Kavnn-i
l-i Osmn Der-Hulsa-i Mezmin-i Defter-i Dvn; Mustafa Nim Efendi,
Nim Tarihi VI;
nsz ix
3. nite: Mustafa Nim Efendi, Nim Tarihi II; Ahmed Aaolu, Medeniyet;
Gazete rnekleri.
4. nite: Subh Mehmed Efendi, Subh Tarihi; zz Sleymn Efendi, zz Tarihi; Ah-
med Cevdet Paa, Cevdet Tarihi;
5. nite: Rh el-Edirnevi, Trh-i Rh; Mevln Mehmed Ner, Kitb- Cihnnm
II; Yazar bilinmeyen, Gazavt- Sultn Murad b. Mehemmed Han.
6. nite: skdar Abdullah b. brahim, Vkt- Rz-merre ve Fndkll Mehmed
Aa, Silahdr Tarhi.
7. nite: Yazar ismi olmayan Keyfiyet-i Rsiyye adl eser; Seyyid Ahmed Hrsovav
tarafndan kaleme alnm isimsiz bir eser.
8. nite: Yazar bilinmeyen Tevrh-i l-i Osmn; Ahmed Resm, Halkatr-Res
(Sefnetr-Res); Him Efendi, Ahvl-i Anapa ve erkes.
Kitapta eitli niteleri hazrlayan Prof.Dr. Muzaffer Doan, Do.Dr. mer bilir,
Do.Dr. Mesut Aydner ve Yrd.Do.Dr. Mehmet Topala teekkrlerimi sunarm. Ayrca
teknik yardmlar dolaysyla dizgi-bask alanlarna da teekkr ederim.
Editr
Yrd.Do.Dr. Recep AHISHALI
1
OSMANLI TRKES METNLER-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
XV. ve XVI. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil zelliklerini tanyabilecek,
Matbu metinleri okuyabilecek,
Yeni kelimeler renerek kelime haznenizi gelitirebilecek,
Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn metin iinde belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
XV. Yzyl Osmanl Trkesi Matbu Metinler
Metinleri
XVI. Yzyl Osmanl Trkesi
Metinleri
indekiler
GR
ORU BEY, TEVRH- L- OSMN
Metin Okuma ve Anlama: Matbu
Osmanl Trkesi Metinleri-I Metinler-I IKPAA-ZDE, TEVRH- L-
OSMN
VKIT-I SULTN CEM
Metin Okuma ve Anlama:
Matbu Metinler-I
GR
Bu nitede matbaa yazs okumanz gelitirmeniz iin matbu metinlere yer verilmitir.
te yandan, 15-16. yzyln dil zelliklerini de tanyabilmeniz iin metinler bu dnemde
kaleme alnm eserlerden seilmitir. Bu matbu metinler, 15-16. yzylda yazlm olmak-
la birlikte 20. yzyl balarnda matbaada baslmlardr.
XV. ve XVI. yzyl Osmanl tarih metinlerinin bir ou, kullanlan dil bakmndan,
olduka sade, anlalabilir bir Trke ile kaleme alnmtr. zellikle Osmanl Devletinin
kurulu dnemini anlatan Tevrh-i l-i Osmnlar her trl edeb kaygdan uzak, hal-
kn gnlk kulland Trkeyi yanstmaktadr.
Bu niteye alnan ilk metin Oru Beyin Tevrh-i l-i Osmndr. F. Babinger tara-
fndan 1925 ylnda yaplan neirden kk bir ksm ele alnmtr. Dili olduka sade ve
okunmas kolay bir metindir.
Dier metin, kpaazdenin Tevrh-i l-i Osmn adl eseridir. Osmanl Devletinin
Kurulu dnemini anlatan temel kaynaklardandr. XV. yzyl sonlarna doru yazlmtr.
l Bey tarafndan H.1332/M.1914 ylnda stanbulda yaymlananan matbu eserden par-
alar seilerek bu niteye konulmutur.
nitenin nc paras, Vkt- Cem Sultn adl, yazar bilinmeyen bir eserden
alnmtr. Yine bu eser de, yazarnn giri ksmnda belirttii gibi, metin her trl ssten
arndrlm ve herkesin anlayabilecei bir slupla kaleme alnmtr. Bu nedenle gnlk
hayatta kullanlan Trkeyi gsterir bir metindir. Ancak dier iki metine gre Arapa ve
Farsa kelimeler biraz daha fazla kullanlmtr.
4 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 1.1.6
Oru Bey, Tevrh-i
l-i Osmn
Metin 1.1.5
6 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 1.1.4
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 7
Metin 1.1.3
8 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 1.1.2
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 9
Metin 1.1.1
10 Osmanl Trkesi Metinleri-I
rinde azm ceng itdiler. kbet Burusa tekur Orhanla sulh idp hisr virdi. Ahd
peymnla tekurdan kd, stanbula gitdi. Hicretn yediyz on altsnda Orhan Gz Bu-
rusai feth itdkde Osmn haytda idi. Aya arrd. Zamnnda beylii Orhana smarla-
d, Hakk emrine vard. Ol Orhan Gz tahta cls kld, hicretn yedi yz yiirmi yedi-
sinde Osmn Gz vasyyet itmidi kim: Beni Burusada Gm Kubbe altnda kon di-
midi. Bazlar aydur, Stckde defn itdiler. Allahu tel rahmetin ziyde klsun. mn.
Y Rabbl-lemn.
(Oruc bin dil (1926). Tevrh-i l-i Osmn. Nr. Franz Babinger. Hannover).
da dalar byd. Her dan dibinden byk sular akt. Bu sudan kimi iti, kimisi ba-
lar yapt, aalar dikip sulad. emeler aktt. O uykudan uyandm. Dm budur. Yoru-
muna ne buyurursunuz dedi. eyh: Ryann tabiri yledir: Osman adl bir olun ola-
cak. ok gazalar yapacak. Mjdeler olsun ki, evldna padiahlk verildi. Mbrek olsun
dedi. Ve benim de Rabia adl bir kzm olacak. Olun Osman o kz alacak. O kzdan ok
oullar nesilden nesile padiah olacaklar dedi. Rivayet ederler ki, Osman Gazinin gaza-
ya balad tarih hicretin 680inde idi. Anlatrlar ki, Sultan Aleddin, vezri Abdlaziz da-
vul ve sancak gnderdii zaman, eyhin kz Rabia Hatunu birlikte gnderdi. Abdlaziz,
eyh Edebalinin kz Rabia Hatunu Osman Gaziye verip nikhlad. Byk dn oldu.
O gece gerdek gecesi olup muradlar yerine geldi. Sabah abdest ald. Atlarna bindiler. Ab-
dlaziz, eyh Edebali ve yiitler ata binip, kou iin meydana ktlar. det olduu ze-
re kou yapp av yaptlar ve geri meknlarna geldiler. Gelecekleri zaman anszn Rum ta-
rafnda, ovada bir toz grnd. Tozun iinden bir atl kageldi. Zrh ve silah mkemmel
idi. Meer bu kii kfir beylerinden imi. Meydana gelip seslenerek dedi ki: Aranzda Os-
man adl adam kimdir? Osman gsterdiler. Hemen o anda attan inip Osman Gazinin
atnn ayana dt: es-salat ves-selm aleyke y Resllullah dedi ve kelime-i eha-
det getirdi, mslman old. Dedi ki: Y Osman Gazi! Dmde sizin peygamberiniz Mu-
hamed Mustafa salt ve selm zerine olsun- gelip bana slm dinini telkin etti. Kelime-i
ehadeti Fatiha ve Ihls suresini bana retti. Dur, sabah falan yerde bir gazi yiit vardr,
ad Osmandr. Allah yolunda gazaya niyet etmitir. Benim ak bayram onun yannda-
dr, ona git dedi. Benim adm Mihaldir, ancak hazret-i peygamber adn Abdullah koy-
du. Osman ile birlikte gazaya git dedi. Senin de yolunu tutanlar ve soyundan gelenler b-
yk makamlara ulap nesilden nesile gazalar ederler dedi. T Engrs (Macar) kaps-
na kadar slm sancan ekip slm dinini ortaya karalar dedi. Dmden uyandm,
ite ayamn dibine ulatm deyp Osmann nnde de tekrar kelime-i ehadet getirip
mslman oldu. imdiki var olan Mihalolanlar onun neslindendir. Bu olay Abdlaziz
ve eyh Edebali grdler, yce Allaha krler ettiler. Sonumuz hayr oldu, byle maka-
ma eritik dediler. Abdlaziz birka gn sonra Sultan Alaeddinin yanna gelip btn du-
rumlar arzetti. Sultan Aleddin de iitip mutlu oldu. Msr sultanndan bir kl gelmi-
ti. Mminlerin emri hazret-i Osmnn Allah ondan raz olsun- idi. O klc kendi be-
linden karp Osmana gnderdi: Bamszca o vilyete padiah olsun, Rum vilyetini s-
marladm. Fethedebildii yere kadar fethetsin, onun olsun dedi. Sultan Aleddinin Ta-
tarlarla sava vard. Bu taraftan aatayn askerleri belirdi. zerine gelip Tatarla sava-
maya koyuldu. Sonunda barp, Tatar dnnce Sultan Aleddin vefat etti. Olu Sultan G-
yaseddin tahta geip yerine padiah oldu. Onun zamannda Baba lyas derler bir eyh var-
d. Sultan Aleddin zamannda gelip Amasya yresinde at adl kasabada yurt tutmutu.
Acem vilayetinden gelmiti. Hazret-i Mevlna Celleddin Konyada idi. O zamanda ulu-
lar ve eyhler oktu. Sultan Aleddin vefat edip olu Gyaseddin padiah olunca zulm et-
meye balad. Bir sebepten dolay Baba lyastan ekinip asker gnderdi. Babayleri ldr-
d. Bir gece Gyasddinin kullar ldrmekle olu ve kz kalmad. Memleket bo kald.
Babaylerden Muhlis Paa gelip padiah oldu. Babaylerin intikamn ald. Babayleri k-
ranlar kltan geirdi. Krk gn, bazlarna gre alt ay beylik yapt. Sonra kendinin ha-
lifelerinden Kr Kad derlerdi, Baba zamannda -ilde halifeydi, onun bir olu kalm-
t. Ona Karaman derlerdi. Be yandayd. Muhlis Paa Karaman tahta geirdi, padiah
yapt. Bunun nesli dnyay tuta dedi. Karaman vilayetini ona verdi. Karaman memleke-
ti demelerinin sebebi budur.
Biz yine Osman Gazinin macerasna gelelim. Osman Gazinin eyh Edebali kz Ra-
bia Hatundan bir olu oldu. Adn Orhan koydu. Hicretin 686snda Osman Gazi gelip Bi-
lecik ve negl fethetti. Hicretin 687sinde Karacaehiri ald. Orada bir adam vard. Tur-
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 15
sun Fakih derlerdi. Cuma namazn klp, hutbeyi Osman Gazi adna ilk o okudu. Hicretin
689uydu, Osman Gazi ald memleketleri balad. Karacaehir sancan ki, ona nn
derler, olu Orhana verdi. Subaln kardei olu Alp Gndze verdi. Yarhisar Hasan
Alpe verdi. Hasan Alp Sleyman ahla Acem memleketinden gelmilerdi. negl Tur-
gut Alpe verdi. imdi o gazilerin adlar anlr. Kaynatas Edebaliye Bilceki verdi ve ha-
tununu orda babasnn yannda brakt. Kendisi Yeniehirde yerleti. Gaziler ev yaptlar
ve orada yerletiler. Adn Yeniehir koydular. Osman Gazinin bir olu daha oldu. Adn
Ali Paa koydu. Onu yannda tuttu. Bu tarafta Orhan Gazi babas Osman Gazi ile buluup
drt taraftan memleketler fethetmeye baladlar. negl ve Kprhisar fethettiler. Bu ta-
raftan Bursa tekfuru birok tekfurla Trkn zerine yrmekte ittifak ettiler. Koyunhisa-
r nnde bulutular. Byk sava yaptlar. Sonunda gazilerden ve kfirlerden hayli adam
ld. Osman Gazinin kardei olu Alp Gndz orada ehid oldu. Karacaehire giden yol
zerinde defnettiler. Mezarna ta yarak daire ierisine aldlar. Her ne zaman o memle-
kette at sanclansa o mezar gn dolandrrlar. Yce Allahn yardmyla ifa bulur. im-
di Ona Trk Mezar derler. O srada Yce Allah mslmanlara frsat verip kfir askerle-
rinde hezimet meydana geldi. Adranos tekfuru kap Bursa tekfurunun yanna girdi. Kse
Mihal ve Turgut Alp birlikte kovaladlar. Tekfuruyla bar yaptlar. Osman Gazi Bursann
zerine perde yapt. Grd ki, savala alnmaz. Karsnda, kaplca tarafndan bir perde
yapt. Kardei olu Aktemr zerine koydu. Olduka yiitlerden idi. Onun yanna uy-
gun yoldalar katt. Da tarafndan da bir perde yapt. Balabanck derlerdi, bir bahadr
kulu vard. Orada koydu. Bu iki perdeyi bir ylda yaptlar. Bursay kuattlar. Hisardan d-
ar kimseyi kartmaz oldular. Blgeyi tamamen aldlar, hisar yalnz kald. Bunlar bura-
da hisar zerine perde yaptlar. Osman Gazi geldi, Yeniehirde yerleti. Etrafn kfirleri
geldiler, gazilere boyun ediler. Frsat gazilerin olup o vilayeti ele geirdiler. Gaziler ada-
let gsterdi, merhamet ettiler. O memleketi imar ettiler. Ganimet malyla zengin oldular.
Osman Gazi olu Orhan Bursaya yanna gnderdi. Kse Mihal ve Turgut Alpi birlikte
yanna katt. Kfirler aresiz kalmt. Bursa zerinde byk sava yaptlar. Sonunda Bur-
sa tekfuru Orhanla bar yapp hisar verdi. Anlama ile tekfur kt stanbula gitti. Hic-
retin 716snda Orhan Gazi Bursay fethettiinde Osman hayattayd. Aya arrd. Sa-
l zamannda beylii Orhana verdi, Allahn emrine vard. Hicretin 727sinde olu Or-
han Gazi tahta oturdu. Osman Gazi vasiyet etmi: Beni Bursada Gm Kubbe altna ko-
yun demiti. Bazlar Stckte defnettiklerini syler. Yce Allah rahmetini ziyade et-
sin. min, y lemlerin Rabbi.
Metin 1.2.5
kpaazde,
Tevrh-i l-i
Osmn
18 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 1.2.4
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 19
Metin 1.2.3
20 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 1.2.2
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 21
Metin 1.2.1
di. Ol Sultn Mehmedi vas itmidi. gn yatd. Drdnci gn olna haber gnder-
diler, on nci gn ol dah geldi. On gn meyyitini paalar saklad. Kimseye gster-
mediler. Dvnlar itdiler, tmrlar virdiler, hekmler mulece itdiler, erbetler virdiler. On
gn tamm olcak ol Sultn Mehmed geldi. Edrenede devlet tahtna gedi oturd. Ek-
ser halk hnkrn veft itdin andan bildiler. Atasnn meyyitini Burusaya gnderdi. Bir
kcek karda vard. sfendiyr kzndan olmu, an dah menziline yetirdi, makmna
gnderdi. Yaslularn yasn kard. Kendisi dah serr-i saltanata oturd. Nizm hkme
balad. Ngh haber geldi Karamanol brhm Bey, Germiyan ol didiine bir ol-
n kod. Ktahyaya gnderdi, birini dah Aydn iline gnderdi, biri dah Mentea oldr
dey Mentea iline gnderdi. Kendi Aliyeye yridi dey. Sultan Mehmed kim haberi
iitdi, shak Paay hlatledi. Anadol beylerbeyisi itdi. shak Paa, Sultn Mehmed kendi
dah bindi. Devletle yridi, Burusaya geldi. Karamanolnn /1.2.2/ harmzde olanla-
r cem kadlar. Sultn Mehmed Gz yridi Akehre kd, Akehr feth olund. Andan
hnkr gdi Konyaya tevecch itdi. Karamanol brhm Bey alayup yalvarmaa ba-
lad, Paalara tt filorisin gnderdi. Paalar dah ol filoriden utandlar, hnkra eytdiler:
Atan deden bu vilyete geldiler, ve bu vilyeti cemi feth itdiler, kendlerin old. Yine mer-
hamet itdiler yine virdiler. mdi devletl sultnm! Karamanolu eydr kim kzm vireyin,
ve her yl seferine varayn ve her ne buyurursa yle ideyn diyiyorur. mdi mdim bu-
dur ki, devletl sultnm merhamet ide didiler. Hnkr dah paalarn szin kabl itdi,
yine vilyetini mukarrer itdi, dndi yine kendi vilyetine geldi.
Bb. An beyn ider kim, Sultn Mehmed Gz dndi kendi vilyetine girdi neyledi.
Diledi kim Geliboldan Rmiline gee, eytdiler: Devletl Sultnum! Gelibol
Boazna kfir gemileri geldi didiler. Hnkr dor Kocailine geldi, stanbulun st ya-
nnda boazda Akahisra kond, atas gedii yerden Rmiline gedi. Akahisrn kar-
usna kond, Hall Paaya eydr: Ll! Buraya bir hisr gerekdr. el-Hsl orada hisr
yapdurd, tamm old. Akaylol Mehmed Beyi gnderdi kim tiz var stanbulun ka-
pusn yapdur didi. Mehmed Bey dah geldi ehrin kapusundan dem kavrad, kyleri-
nin tavarn srdi. Tekfra haber old kim, Trk bizim krkmzi yrtd, evimizi ba-
mza ykd didiler. Tekfr eydr: Bunun bizimle konulu toanla karga konuluna
benzer dir. Eer bu Trkden kurtulmaa re olursa dostumuz Hall Paadan olur didi.
Eydr balklar gndermek gerekdr didi. Baln karnn filoriyle doldurdlar, Hall
Paaya gnderdiler Tekfrun Vezri vard, Grloka dirlerdi. Ol eydr, Hey! Hall bal-
yutar, size dermn yokdur, siz banz yaran grn dir. Halle bal getirdiler, Hall
bal yidi, karnn sanduka koyd. Kfirlerin szini tutd, hnkra geldi arz itdi. Hnkr
eydr yaz olsun grelm, Allah ne buyurursa yle ola didi. Hisrn hod fethi yarana
megl olup dururlard. Hemn ki, esbb tamm old, yaz geldi, Sultn Mehmed eydr
stanbul yaylarn /1.2.3/ dir. Geldiler stanbulun zerine kondlar, kurudan ve denizden
kuatdlar drt yz pre gemi denizden yrtdiler, yetmi pre gemi dah durd, sancak-
larn zdiler, hisr dibinde denize girdiler, deniz zerinde kpri yapdlar, yryi itdiler,
elli gn gice ve gndz ceng olund. hir-kr hnkr yama buyurd, elli birinci gn, en-
bih gniydi, hisr feth olund. Ey yamalar ey toyumluklar olund. Altun, gm, cev-
herler bulund. Halkn esr itdiler, tekfrn ldrdiler. ihrenbih gni Hall Paay o-
lanlaryla ve kethudlaryla bile tutdlar, habs itdiler. Bunlarn hikyeti okdur, ve ill fakr
ihtisr itdim, annn kim, bunun kazyyesi okdur Hall Paay neylediler. Ol Cuma gni
Ayasofyada Cuma namz klnd, hutbe-i slm okund. Sultn Mehmed Han Gz adna
kim ol Sultn Murd oldr. Ve bu fethin trhi hicretn sekiz yz elli yedisinde vk old,
Sultn Mehmed Gz elinden.
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 23
Bb. An beyn ider kim bu stanbul kim alnd, ehr harb old. Gir ne sretle
mamr old.
Pdih stanbul kim feth itdi, subaln kul Sleymn Beye virdi, ve cem
vilyetine kullar gnderdi. Htr olanlar gelsn evler, blar, beler, mlkler virelim
didiler, ve her kim geldiyse virdiler, bu ehri mamr itdiler. Pdih yine emr itdi kim
ganden ve fakrden evler srdiler, ve her vilyetin subalarna ve kdlarna demler gn-
derdiler. Anlar dah mblaa evler srdiler, ve bu gelen halka dah evler virdiler. ehr
kim mamr old, bu virdikleri evleri muktaaya virdiler, yle olcak bu halka dah g
geldi. Eytdiler kim bizi memleketimizden srdinz getrdinz bu kfir evlerine, gir vir-
mek in mi getirdiniz? didiler ve bazs avretini olann kod kad. Kula ahin dir-
lerdi atasndan kalm bir vezr-i kl vard, pdiha eydr Hey devletl sultnum! Atan
deden nice memleketler feth itdi, hi birine /1.2.4/ muktaa vaz itmedi, sultnuma dah
lyk budur kim itmeye didi. Pdih dah ann szini kabl itdi, yine hkm buyurd kim
her ev kim virirsiz mlkle virin didi. Andan sonra mektblar virdiler kim mlkleri
ola, ehr yine mamr olmaa yz tutd. Mescidler yapmaa baladlar, ve bu ehrin hli
eyle dndi. Sonra pdiha bir vezr geldi kim, bir kfirin olyd, pdiha gyet mu-
karreb old, ve bu stanbulun eski kfiri vezrinin eski dostlar idi. Yanna girdiler kim
Hey neylersin! Bu Trkler bu ehri yine mamr itdi, senin gayretin kan? Atan yurdn
ve bizim yurdmz aldlar, gzmze karu tasarruf iderler, imdi sen hod pdihn mu-
karrebisin, cehd eyle kim bu imretden halk vaz gee, yine evvelki gibi bu ehr bizim eli-
mizde ola. Vezr dah eydr Bu ol muktaa kim evvel komulard, an yine koduralm
bu halk dah mlkler yapmayalar, bu ehr yine harba yz tuta hr yine bizim tifemiz
elinde kala didi. Bir gn pdihn kalbine mnsebetle ilk itdi, yine muktaa ilk it-
dirdi, ve bu mahf kfirlerin biri ile bir ad mslimn bir kul kod ve bu mahf kfir her
ne kim didiyse yle itdi an yazd. Sl: Ol vezr kimdir? Cevb: Rm Mehmed Paadr
kim sonra an it gibi bodurd. Sl: Sultn Mehmed Gz stanbulda ne yapd? Cevb:
Sekiz medrese, orta yerinde bir ulu cmi cmiin karusunda bir bmrhne yapdurd, ve
bir imret yapd, ve bu sekiz medresenin yannda sekiz kk medrese dah yapd shteler
in ve bundan gayri Eb Eyyb Ensr zerine dah bir imret ve bir medrese yapd, ve
bir cuma mescidi, orta yerde bir l kubbe ve mcce bin itdi. /1.2.5/
Bb An beyn ider kim Sultn Mehmed Han Gz Olanlarna ne sretle snnet ey-
ledi kim biri Byezd Handur, ve biri Mustaf elebidr ve hem ol dn ne yerde old.
Sultn Byezd Amsiyyede olurd, an getirtdi, ve Mustaf elebi Manisada olur-
d, an getirtdi. Bunlar hep Edreneye geldiler, Edrenenin nevhsi dold, ve bir nice gn-
lk yollar old kim dne geldiler. Pdihn haymelerin ve adrlarn Adaya kurd-
lar, pdiah devletle Adaya gedi oturd. Haber old her tarafn halk tife tife geldi,
evvel ulem davet olund, pdih dahi devletle gedi devlet tahtnda oturd. Sa tara-
fnda Mevln Fahreddn fzl oturd, ve sol tarafnda Mevln Tosyav fzl oturd,
ve pdihn mukbilinde Mevln krullah oturd, ann yannda Hzr Bey elebi
fzl oturmud. Emr old hfzlar Kelm- Kadm-i Rabbn okudlar, ulem bu okunan
yetlerin tefsrin itdiler, ilm sohbeti tamm old. Destr old, ho-hnlar medhiye gazeller
okudlar, pdiha lyk sohbetler olund. Destr old, simtlar ekildi, nimetler yinildi,
yine ho-hnlar okudlar, ve Kurn okudlar. Destrold, eker ilerin getirdiler, her ehl-i
ilmin nine sini kodlar, bu ulemnn hdmetkrlar futalar doldurdlar. Fakr dahi bir futa
doldurdm, yine hdmetkrma virdim. Andan sonra pdih bu azzlere ihsnlar buyur-
d ey, niceler fakr geldi gan gitdi.
Ve ikinci gn fukar tifesi davet olund, anlara dahi tazmler olund, hn atlar
bunlara dahi yetidi, ve bunlar dahi knn- fukar zere edeblerin yerine getirdiler,
pdiha gyet ho geldi. nci gn mer davet olund, ve hem bunlara dahi knn-
24 Osmanl Trkesi Metinleri-I
pdih nice ise yle sohbetler ve iretler olund, ve bir nice gnlk yollardan atlar seirt-
diler, mblaa dller virdiler, el-hsl seirdenin hi birini mahrm komadlar.
(kpaa-zde (1332). Tevrh-i l-i Osmn. stanbul).
faziletli Molla Tosyav oturdu. Padiahn karsnda Molla krullah oturdu. Onun yann-
da faziletli Hzr Bey elebi oturmutu. Emredildi hfzlar Allahn ezel kelmn okudu-
lar. Ulema bu okunan yetlerin tefsirini yaptlar. lim sohbeti tamamland. zin verildi, g-
zel sesliler kasideler, gazeller okudular. Padiaha layk sohbetler yapld. zin verildi sofra-
lar ald, yemekler yenildi. Yine gzel sesliler Kuran okudular. zin verildi ekerlemeleri
getirdiler. Her ilim ehlinin nne sini koydular. Bu ulemann hizmetkrlar havlular dol-
durdular. Bu fakir de bir havlu doldurdum, hizmetkrma verdim. Ondan sonra padiah
bu azizlere ihsanlar buyurdu. yi, niceleri fakir geldi, zengin gitti.
kinci gn fukara zmresi davet edildi. Onlara da hrmetler gsterildi. Padiahn bah-
ileri bunlara da ulat. Bunlar da fukara kanunlarna uygun olarak padiaha edep ve say-
glarn gsterdiler. Padiaha olduka ho geldi. nc gn mera davet edildi. Bunla-
ra da padiah kanunu naslsa ylece sohbetler, elenceler yapld. Birka gnlk yollardan
atlar koturdular. ok sayda dller verdiler. Ksaca kouya katlanlarn hibirisini mah-
rum brakmadlar.
Bu dnn tarihi hicretin sekiz yz altm birinde vaki oldu. Sene 861.
Atan yurdn ve bizim yurdmz aldlar, gzmze karu tasarruf iderler, imdi sen hod
pdihn mukarrebisin, cehd eyle kim bu imretden halk vaz gee, yine evvelki gibi bu 2
ehr bizim elimizde ola. Vezr dah eydr Bu ol muktaa kim evvel komulard, an
yine koduralm bu halk dah mlkler yapmayalar, bu ehr yine harba yz tuta hr yine
bizim tifemiz elinde kala didi. Bir gn pdihn kalbine mnsebetle ilk itdi, yine
muktaa ilk itdirdi, ve bu mahf kfirlerin biri ile bir ad mslimn bir kul kod ve bu
mahf kfir her ne kim didiyse yle itdi an yazd.
Yukardaki metni inceleyip:
a) Arapa mezdnfih masdarlar ve vezinlerini yazn.
b) Arapa sls mcerred masdarlar ve vezinlerini yazn.
c) Arapa ism-i filleri ve ism-i mef lleri gsterin.
d) Metinde geen cem-i mzekker kelimeyi bulun.
30 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 1.3.6
Anonim, Vkt-
Cem Sultn
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 31
Metin 1.3.5
32 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 1.3.4
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 33
Metin 1.3.3
34 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 1.3.2
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 35
Metin 1.3.1
36 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Mutahharay ziyret idp seba ve semnn ve semne mie yl Muharreminin yiirmi bi-
rinci gni Denbih gn yine Msra gelindi.
Bu aralkda mirren Karamanolu Ksm Beyden ve Engri Beyi Mehmed Beyden
dem dem zerine gelp Rm memleketine saltanat sevdsna tahrk idp yine ikdm
gsterildikde sultndan iczet taleb oluncak Msr beylerinden sultndan ve Ulu Bey
zbekden ve emr-i hrdan gayrileri asl rz gstermeyp arada ok niz oldukda
sultn iczet virdi. Eyitdi: Bir kii kend ihtiyryla gelp hacc idp gene gitmek ister. Biz
ne vechile men eyleyelim deyp terfin virp, sl-i mezkr Saferinin beinci gni Seen-
bih gn, Msrdan Rm kasdna kld. Ge kona ehr-i Gazzeden ve ehr-i Dmkdan
ve ehr-i Kurradan ve ehr-i Humsdan ve ehr-i Hamdan gep Rebl-evvelin on ye-
dinci gni Halebe gelindi. Bir iki gnden sonra Engri beyi Mahmud Bey dahi Gedik
Ahmed Paa yanndan kaup geldi. Merhm dahi istikble kup buluup istimlet vir-
di. Andan gp Adanaya gelindi. Andan Karamanolu Ksm Bey anda karlayup ge-
lp Rebl-evvelin yiirmi beinci gni Seenbih gn buluup musfaha ve munaka
ve tecdd-i ahd peymn idp Rebl-evvelin hir gni Rm snurna girp kapucba
Sinn Bey Gedik Ahmed Paaya ililie gnderildi, muslaha in.
Andan Ereliye urayup, bin mikdr /1.3.6/ dem ilgar idp Mehmed Beye koup
Sultn Abdullah ve Gedik Ahmed Paa stne gnderildi. Konya stnden ukuremen
yaylanda yetip biraz ellediler. Gene dndler. Merhm dahi Ksm Beyle Rebl-
hirin yiirminci gni Denbih gn Konya stne gelindi. Karaman Beylerbeyisi Ali
Paa ve Gveyg Mustafa Bey be yz mikdr demle Konya iinde muhfazat in kal-
m idi. Bir nie gn muhsara olund. Andan yine mezkr Mehmed Bey be alt yz
mikdr demle Engri stne gnderildi. Rm Beylerbeyisi Sleymn Paa Rm askeriyle
gelrdi. ubukovasnda buluup Mehmed Bey mnhezim olup mecrh dutlup veft itdi.
Bu tarafdan merhm Sultn Cem ve Ksm Bey dahi iidp Konyadan Rm aske-
rinin yoluna yortup, yetimeyp Rebl-hirin yiirminci gni, enbih gn, beynes-
salteynde Engriye gelindi. ttifk Karagz Beyi hfz in gndermiler. Hemn ol gn
sabh hisra girp, kapularn yapdrm. Bunlar bunda Engriyi muhsara itmekde. Bu
cnibden hudvendigr aru koyup kend nefsiyle zerine askerile ilgar idp yrimi.
Csslar muttali olup gelp haber viricek hisr kapus olmayup kamak tedrki old.
Ksm Beyi yalnuz koyup Aceme gitmee mrvvet grmedi. Zarr Tailinden yana
mteveccih olund. Kohisr yolundan gidp Aksarya gelindikde Aksary halk vehm-
lerinden hisr yapup, itat etmediklerine Ksm Bey incinp ol gn ve yarndas hisr
muhsara eyledi. Bir nice demisi hasret olunduundan gayri fyidesi olmad. Andan gi-
dp Ereliye urayup Rebl-hirin hir gni Denbih gn Tailine girildi.
Bu tarafdan Hudvendigr skender Paaya be bin mikdr dem koup ardlarnca
gndermi. ttifk Ereli cevnibinde szlkda konduklar gice atlar rkp teferruka hsl
olur. M-hasal Tailine gelindkde hudvendigr cnibinden Koca Sekbnba gelp bir
yarar deminz gelsn mslaha idelm didi sebebden bu cnibden dahi Kapucba
Sinn Bey irsl olunup mbeynde bir mikdr kelimt olunup rz olmaycak bir deminiz
dahi gelsn dey yine gnderp bu tarafdan Defterdr Ahmed Bey irsl olund.
(Vkt- Sultn Cem (1330), nr. Mehmed rif, stanbul).
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 39
Metne it Szlk
ayn: Bir yerin ileri gelenleri.
dem: nsan. Adam. lk insan ve peygamber.
adem: Yokluk, bulunmama. Fakirlik.
aruk: Arlk, eya, ev eyas. Arl, aryan.
ahd peymn: Yemin etme, sz verme.
hirl-emr: in sonu. Sonunda
ahynen: Zaman zaman, arasra.
akabe: Sarp yoku, tehlikeli geit, tehlike.
kbetl-emr: in sonu.
akrib: Aralarnda soyca, nesebce yaknlk olanlar. Yaknlar.
l: Yce, yksek, byk.
r: plak. Arnm, soyutlanm. Temiz, duru.
azmak: Yolunu kaybetmek, armak.
bis: Sebep olan, gerektiren, gnderen.
bek: Devamllk, ebedilik.
belgat: Dzgn ve gzel sz syleme sanat.
beriyye: Sahra, l, kr.
beynes-salteyn: iki namaz aras.
bidat: Sermaye, ana para. tahsil edilmi ilim.
bist: Dek, minder.
bi-tammihi: Tamamyla.
cehd: ok almak, gayret, fedakrlk.
cem: Hep, btn.
cevnib: Cnibler, yanlar, taraflar.
cevr: Cariyeler.
cls: Oturma.
cnd: Svari, binici.
dahve-i kbr: Gnein ufukta ykselip yaylmaya balad zaman.
dye: ocuk hizmetisi, dad.
def ce: Bir defa, daha, tekrar.
dillemek: ki tarafn karlkl esir almas.
dolama: Entari gibi n ak olan ve kavuturularak stne kuak balanan
uha elbise.
edeb: Terbiye.
ellemek: Tutumak, savaa girimek.
emr-i hr: Mirahur yada imrahor adlar da verilmitir. Sarayda bulunan atlara
bakan seyislerin ve hademelerin miridir. Merasimlerde padiahn
atn dizginlerinden ekerlerdi.
env: eitler, trler.
erkn: Esaslar, temeller, ileri gelen kimseler.
esbb: Sebebler. Bir eye vsta olanlar. Sebeb olanlar.
er: iirler.
eirr: ok erliler, ok kt insanlar.
eytmek: Sylemek, demek, anlatmak.
eyym: Gnler, devirler.
fen: Yokluk, yok olma.
feshat: Ak ve gzel ifadeli konuma.
firk: Ayrlk.
40 Osmanl Trkesi Metinleri-I
a) Metinde haftann gnleri Farsa olarak ve kark ekilde gemektedir. Siz haftann Fars-
3 a gn adlarn srasyla aaya yazabilir misiniz?.
1-..
2-..
3-..
4-..
5-..
6-..
7-..
b) Metinde ay adlar kark olarak gemektedir. Aada da kark olarak verilen bu hicr
aylarn karlarna yln kanc ay olduunu rakamla yaznz.
Muharrem (1)
Receb (.)
Cemziyel-evvel (.)
Cemziyel-hir (.)
abn (.)
Ramazn (.)
Safer (.)
Rebl-evvel (.)
Rebl-hir (.)
evvl (.)
Zil-kade (.)
Zil-hicce (.)
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 47
zet
XV. ve XVI. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil Yeni kelimeler renerek kelime haznesini gelitirebilmek
3
1 zelliklerini tanyabilmek Paralarda geen, anlamn bilmediiniz kelimelerin
Bu nitede ilenen paralar XV. ve XVI. yzyl Os- anlamlar her parann ardna eklenmi kk szlkte
manl Trkesinin genel dil yapsn gsterecek me- yer almaktadr. Bu szlk eliinde paralar okumanz
tinlerden seilmitir. Arapa ve Farsa kelimelerin kelime daarcnzn zenginlemesini salayacaktr.
daha youn olarak kullanld baz eserler de vardr. Ardndan gelen metin sadeletirilmesi ksmn da ince-
Ancak bu seilen metinler halkn gnlk konuma di- lemeniz, bu kelimelerin metinde hangi anlamda kulla-
lini daha iyi yanstmaktadr. Gnmzde artk kulla- nldn anlamanza yardmc olacaktr.
nlmayan birok eski Trke kelimelerin yaad ve
bolca kullanld metinlerdir. Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn metin
4 iinde belirleyebilmek
Matbu metinleri okuyabilmek Her nitenin sonuna eklenen dilbilgisi ksm, parada-
2
Bu niteye alnan metinler konusu itibaryla Osman- ki Arapa ve Farsa temel dilbilgisi unsurlarn gsterip
l Devletinin kurulu ve gelime dnemlerine ait me- aklamaktadr. Bu unsurlarn daha ayrntl eklini ge-
tinlerdir. Ancak bunlar XX. yzyl balarnda yazma en sene renmitiniz. Bu paralarda gsterilen dilbil-
eserlerden alnarak matbaada yeniden dizilip yayn- gisi onlar paralarda nasl kullanldn hatrlatmak ve
lanm ekilleridir. Bu niteyi tamamladktan sonra paralarn daha iyi anlalmasn salamak amacn ta-
bir yandan matbaada baslm eserleri daha iyi oku- maktadr. Bu unsurlar incelemeniz sizin para ieri-
ma becerisi kazanrken, dier taraftan kurulu dne- sindeki yaplar daha iyi tanmanz salayacaktr.
mi metinlerini de grm olacaksnz.
48 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Kendimizi Snayalm
1. stimlet kelimesinin anlam aadakilerden hangisidir? 6. Aadaki kelime gruplarndan hangisinde cem-i m-
a. Bozgunluk, yenilgi kesser kelime vardr?
b. Gnl almak, cezbettirmek a. Fta - gan - muktaa
c. tibar gren, beenilen, gvenilir b. Ekber - vka - inm
d. And, yemin, ahitlemek c. Bis at - erkn
e. nat, direnme, kasden gecikme d. Havle - kl - bist
e. Mbeyn - izz - ecat
2. Birden bire, anszn, hemen anlamn tayan kelime
aadakilerden hangisidir? 7. Aadaki kelime gruplarndan hangisinde cem (okluk)
a. ebhn eklinden yoktur?
b. Hod a. Belgat - huddm - irk
c. Ahynen b. Evld - libs - beriyye
d. Kaziyye c. Taaccb - mafr - eirr
e. Ngh d. Cemat - peymn - feshat
e. Cevr - icbet - mut
3. And, yemin, muahede, ahitlemek anlamn karlayan
kelime aadaki kelime gruplarndan hangisinde vardr? 8. Aadaki kelimelerden hangisinde tesniye vardr?
a. Munaka - peymn - kuru a. Seltn
b. Kazyye - snmak - mevce b. Zeyn
c. ret - tefruk - vech c. Semnn
d. Eirtmek - tevehhm - rikkat d. Mchidn
e. Ngehn - feshat - ihtisr e. Salteyn
4. Aadaki cmlede bo braklan yere anlam btnl- 9. Aadaki kelimelerden hangisi mezidnfih masdar gru-
n salamak iin getirilebilecek en uygun kelime hangisidir? buna girer?
Atan yurdn ve bizim yurdmz aldlar, gzmze karu a. Bidat
.. iderler, imdi sen hod pdihn mukarrebisin, cehd b. Munaka
eyle kim bu imretden halk vaz gee, yine evvelki gibi bu ehr c. Velyet
bizim elimizde ola. d. Cevnib
a. Eyym e. Mirren
b. Cevnib
c. Tasarruf 10. Aadaki kelimelerden hangisi rub masdardr?
d. hirl-emr a. Saltanat
e. Revn b. Muteber
c. htisr
5. Aadaki kelime-anlam eletirmelerinden hangisi yan- d. kbet
ltr? e. tikd
a. Havf: Korku, korkutmak
b. Tu gelmek: Rast gelmek, tesadf etmek
c. lk: Korumak, brakmak, terk etmek
d. Dillemek: armak, davet etmek, sylemek, anmak
e. Mesbe: Derece. Rtbe
1. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-I 49
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Osmanl tarih metinlerini okuyabilecek,
Osmanl tarih metinlerindeki kelimeleri tanyabilecek,
Osmanl tarih metinlerindeki deyim ve terimleri tanyabilecek,
Osmanl tarih metinlerinin anlamn ana hatlaryla aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Arapa Kkenli Kelimeler Anlama
Farsa Kkenli Kelimeler zetleme
Tarih Deyimleri ve Terimleri
Eski Trkede Kullanlm
Kelimeler
indekiler
GR
KTP ELEB, TUHFETL-KBR F
ESFRL-BHR
Metin Okuma ve Anlama: Matbu
Osmanl Trkesi Metinleri-I AYN AL EFEND, KAVNN- L-
Metinler-II OSMN DER-HULSA- MEZMN-
DEFTER- DVN
BRAHM PEUY, TRH- PEEV
Metin Okuma ve Anlama:
Matbu Metinler-II
GR
Metin nitesini ilerken u sralamay gznnde bulundurunuz. nce Arap alfabesiy-
le yazl olan metni kendi kendinize bir kda veya bilgisayar sayfasna yazarak okuma-
ya alnz. Okumanz kolaylatrmak ve salkl olmasn salamak iin Osmanlcadan
Osmanlcaya veya Osmanlcadan bugnk Trkeye hazrlanm bir veya birka szlk
kullanmalsnz. Metin iinde geen yabanc kkenli ve eski Trke kelimeler nitenin
muhtelif yerlerinde szlk eklinde verilmitir. Ancak bunlara direk mracaat etmek yeri-
ne elinizde mevcut szl kullanmay tercih etmeniz renme asndan daha faydaldr.
Bulamadnz kelimeler iin hazrlanm szle bakmanz tavsiye edilir.
kinci olarak, kendi kendinize yapm olduunuz okumanz, kitabnzda verilmi olan
metin okumas ile karlatrnz. Okuma yanllarnz veya dorularnz bir kez daha
gzden geirmeniz asndan faydal olacaktr. Daha sonra hem kendi bulduunuz keli-
meleri hem de nite ierisinde size verilmi olan kelimeleri kullanarak metnin bugnk
dilde anlamn oluturmaya alnz. Eski metinlerde noktalama iaretleri kullanlmad-
iin uzun grnen cmleleri ksa cmlelere dntrerek daha kolay bir yntem takip
edebilirsiniz.
Okuma ve anlama blmn tamamladktan sonra her metnin altnda hazrlanm
olan sra sizde almalarn yapmanz ders geliiminiz asndan son derece nemlidir.
Buradaki konular son ana kadar cevap anahtarlarna bakmadan kendi kendinize yapma-
ya alnz. Cevap anahtarlar en son noktada dersteki baarnz anlamaya ve lmeye ya-
rayacak blmdr.
nitede size verilmek istenen bir alma rneidir. rnekten hareketle gerek ktp-
hanelerde, gerek baka ekillerde elde edeceiniz eski eserleri okuyarak ve anlamaya al-
arak geliiminizi srdrmelisiniz.
52 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 2.1.3
(Ktib elebi,
Tuhfetl-Kibr f
Esfril-Bihr)
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 53
Metin 2.1.2
Metin 3.1.2
54 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 2.1.1
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 55
Muhrebe-i Donanma
Reblhrn onuncu gn donanma-y hmyn Geliboludan kalkup kffrn yirmialt
pre kalyonu Muarz Krfezinde sulanrken zerine varup grndkde meln fular b-
rakup yelken zerine gelp bir mkdr denize kdkda kuluk vakti cenge mberet olun-
du. kindi zamnna dek azm top tfenk cengi olup kfir kapudannn gemisine bir top
vardkda sancayla direi dp suya berber delinmi iken st deprenp garkdan kur-
tuldu. Ve birka gemileri dahi mecrh olup kll hasr grdler. Bir tarafdan dahi Kasm
Paa-zde gemisine bir top gelp on krekci drp ve sirden birer ikier dem dp
rzgr kmakla cezre altna varld ve Giride tevecch olundu. Mh- mezbrun yirmi-
nde der-i devletden on kta kadrga ile Ahmed Paa Karadenize gitmi iken gelp ard-
larnca imdd gnderildi. Cumdelulnn yirmisekizinde serdr ve kapudan Hanyaya va-
rup Sude Hisrn muhsara zre iken Mehmed Paa veft etdi. Yzkrk pre gemi Hanya
nnde muhfazaya konulup limann iki tarafnda toplar kuruldu. Kffrn dahi ekdiri ve
burtun ve mavuna maklesi yzden ziyde sefyini Sude imddna dnp dururdu. /2.1.2/
Zikr-i Get-i te
Recebin ikinci gn Hanya hricinde olan Cezyir gemileri ve gayri zerine kffr gemi-
leri gelp anlara ve kalaya b-hadd toplar atup beri tarafdan dahi iki sat kadar top cen-
gi olundukdan sonra ilerinden be kta te gemisi barut ve kumbara ile ml--ml yel-
ken idp asker-i slm gemileri zerine dorulup karb geldikde te gemisi id malm
olup karadan biraz dem on kadar palakerme ile varup uzakdan kanca ile gemiler ze-
rine gelmezden dndrp bi-avnillh zararsz ol gemiler yand gitdi. On kadar gemiler
dahi topla mecrh olup hasretle dndler. Sude Hisr bir yaln kaya zerinde metn kala
olup karadan yry mmkn olmayup liman kenrnda kurulan toplar ile ihrc olunan
donanma-y kffr hric-i limanda top irimez yerde yatup gice imdd ederlerdi. Ve Sude
kalasnn her tarafnda suya berber azm toplar olmala donanma yanamak mmkn
deil idi. Andan fri olup Giridin karasn fethe mberet etdiler. Apokorn Ve Resmo
ve sir nice kl az zamnda bi-avnillh feth teshr olundu. Ve donanma-y hmyn
bu slde tersne-i mireye gelmeyp tara klamak fermn olundu. Kapudan Paa zahre
nakli in Rumili yakasna varup Zilkadenin yirmidrdnde altm kadrga ve iki kalyon
ve yirmi ayka hazne ve zahre nakl edp Hanya limanna gelmekle asker mesrr olup
Hseyin Paa dahi Kandiye muhsarasna gitmee tedrk zre idi.
56 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Sefer-i Ms Paa-y Sn
Bin elliyedide Ms Paa Ariboza varup mhimmt grdkden sonra ibtid Ana-
dolu askerini Giride geirmek in Sakza varup emede olan askeri ve harclkcla-
r almak sade[di]nde iken kffr gemileri etrfdan hcm zre olmala karr edeme-
yp gir Ariboza dnd. Varup karb oldukda kffr[n] dokuz pre burtunu Ariboz
Limann muhsara eylediklerin haber alup Aribozda olan Rumili askerinden ve be-
bin yenieriden bir nefer almadan ve Cezyir ve Tunus gemilerini limandan karmadan
Giride dnp asker-i slm Resmo hricinde muntazr iken Reblhrn yirmibirinci
gn dhil olup ancak ikiyz kadar beldr ve lamc ve biraz mhimmt gtrp siri
Sakzda ve Aribozda kald. n kapudn sfrl-yed Giride vardkda Serdr Hseyin
Paa mezbra itb zr itmekle yetmi pre kadrga alup Rumili askerini Aribozdan
Giride nakl in Anaboliye varup askeri ol mahalle davet ve gemileri almaa say
himmet zre iken Cumdelulnn sekizinci gn kffr onbir burtun ve drt mavuna
ve yirmidrt ekdiri ile gelp hric-i limanda lenger-endz oldu. Donanma-y hmyn
anda mahsr olup asker karadan gelmi iken tara kmaa mecli olmamala vk-
hl Der-i devlete arz olundukda mvere olunup vzerdan Dmd Fazl Paa ser-
asker tayn olunup birka kta kalyon ile Sakz zerinden Giride gitmek fermn olun-
du. Bu esnda Anadolu askerinin zahre gemileri sakz kurbnde yatarken kffr alel-
gafle zerlerine gelp cmlesini ahz ve ihrk eyledi. Asker tarada abn Paa ile baka
kalup kffr ekildi gitti.
(Ktip elebi. (Hicr 1329). Tuhfetl-Kibr F Esfril-Bihr. stanbul).
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 57
Metne it Kelimeler
ahz: Ele geirme, elde etme.
alel-gafle: Habersiz olarak, dalgnla gelerek.
ales-sabh: Sabahleyin, erkenden.
asmn: Gk, gkyz.
azm: Byk, ulu, iri.
beldr: Askeri harektlarda yol aclar, dalk blgelerde geit bekileri.
biz-zt: Kendisi, kendi.
bi-avnillh: Allahn yardm ile.
b-hadd: Snr olmayan, hududsuz.
burtun: Bir sava gemisi tr.
cem: Toplama, bir araya getirme.
cezre: Ada (denizde)
cumadell: Arab aylardan beincisi, cemziyelevvel.
ekdiri: Bir sava gemisi eidi.
st: evik, atik.
der-i devlet: Devlet kaps, pdihn bulunduu yer, hkmet merkezinin olduu
yer, genellikle stanbul iin kullanlan bir sfat.
dery: Deniz.
dd: Kurt, bcek, duman.
evhr: hirin oulu, sonlar, bir dnemin son ksmlar.
evhr- ehr: Bir ayn son on gn.
Eyym: Yevmin oulu, gnler, gndzler.
fri: Vazgemi, ekilmi, rahat, bo kalm.
fu: Ahap malzemeden yaplm tama kab.
gnim: Ganimet alan, ganimetlenmi olan.
garaz: Maksat, hedef, gye, meyil, istek.
gurb: Akam, gn batm vakti.
halel-pezr: Halel bulan, bozulmaya yz tutan.
harb kalyon: Sava kalyonu, gemisi, mslmanlarla sulh halinde olmayan lkelerin
sava gemisi.
hasret: Hasar verme, zarar verme.
ibtid: Balang, ilk.
ihrc: Dar karmak, atmak.
ihrk: Yakma, yaklma.
imdd: Yardm, yardma gnderilen kuvvet.
irsl: Gnderme, gnderilme, yollanma, salverme, koyverme.
istcr: Kiralamak.
itb zr: kzarak azarlama, paylama.
kadrga: Bir sava gemisi tr.
kalyon: Bir sava gemisi tr.
kapudan: Gemi komutan, donanma komutan, baz durumlarda kapudn- dery.
karb: Yakn.
kebd: Gk rengi, mvi.
kesr: Krma, krlma, paralama, bozulma.
kl: Kalann oulu, kaleler.
kta: Para, blk, cz.
kumbara: Humbara, kalelerin temeli altna patlayc yerletirilen tnel.
kurb: Yakn olma, yaknlk, yakn bulunma.
58 Osmanl Trkesi Metinleri-I
kffr: Hakk tanmayan bilmeyenler, kfr ehli, Osmanl iin gayr- mslim
dmanlar.
kffr- hksr: Toz toprak iinde kalm, hli perian olan kfirler.
kll: Btn, hep, ok.
lenger-endz: Demir atma, demirleme (gemi iin).
malm: Bilinen, bilinmi olan.
mh: Ay.
mahsr: Kuatlm, evrelenmi.
mahz: Hlis, katksz, kendisi, tam.
ml--ml: ok dolu, dopdolu.
mansb: Memuriyet, makam, devlet hizmeti.
mavuna: Bir gemi eidi.
mecrh: Yaralanm, yaral.
meks rm: Bekleme, durma, bir yerde elenme, istirahat etme.
meln: Melunun oulu, melunlar, lanete uramlar.
mesrr: Srra ermi, memnun, mutlulua ermi.
metn: Salam, zaptedilmesi zor.
mezbr: Dile getirilmi, anlm.
muhfaza: Koruma, saklama.
muhrebe: Sava.
muhsara: Kuatma, evreleme.
mukaddem: nceden, eskiden.
muntazr: Hazr bulunan, hazr bekleyen.
mberet: Bir ie girimek, balama.
mcedded: Yenilendirilmi, yeni, yepyeni.
mheyy: Hazrlanm, hazr.
mhimmt: Ordu ve asker iin sava gereleri.
mhr-i hmyn: Padiah mhr, sadret atamalarnda pdihn yetkilerini sadraza-
ma devrettiini gsteren sembol olarak verilen mhr.
mmted: Uzayan, sren.
mvere: Grme, bilgi alveriinde bulunma.
salakerme: Hafif yelkenli filika.
sebilahr: Arab aylardan drdncs.
say himmet: alma ve abalama, alma ve gayret.
sbk: Daha nce, eskiden.
safer: Arab aylarn ikincisi.
sl: Yl.
slim: Sa, salam, eksiksiz.
sn: kinci.
sefyin: Sefnenin oulu, gemiler.
sefer: Yolculuk, askerin sava halinde bulunma durumu.
sefne: Gemi.
ser-asker: Savaa gidecek ordunun bakumandan.
serdengedi: Gnll fed.
sfrl-yed: Elinde bir ey olmayan, eli bo.
syndrmek: Sndrmek, bir sava gemisini ate edemez hale getirmek.
ayka: Bir gemi eidi.
tarafeyn: ki taraf.
tark: Yol, takip edilen usul, yntem.
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 59
tedrk: Hazrlama, edinme, ele geirme.
tersne-i mire: Gemi yapm ve bakmnn gerekletirildii yer (stanbulda). Osman-
lda ayn zamanda donanmann bekleme yeri.
teshr: Zapt ve istl etme, ele geirme.
tevch: evirme, yneltme, mevki makam verme, rtbe verme.
tevecch: Ynelme, ilgilenme.
vahet-eser: Korku veren, korku izi brakc.
vzer: Vezir rtbesi tayan asker ve idareci zmreye mensup devlet adamlar.
zahre: Gerektii zaman kullanlmak zere ambarda tutulan hubbt, yiyecek.
zehyir: Zahrenin oulu, hubbt, yiyecekler.
zemher: (Zemherr) Gn dnmnden sonraki iddetli souklar (22 Aralk-31
Ocak aras).
zilhicce: Arab aylarn onikincisi.
zilkade: Arab aylardan onbirincisi.
Donanma Sava
Rebilhir aynn onuncu gn (26 Mays 1646) Osmanl donanmas Geliboludan kalkp,
dmann yirmi alt para kalyonu Muarz Krfezinde tatl su depolad esnada zerle-
rine hcum ettiinde melunlar su flarn geride brakp gemilerine bindiler ve yelken
atlar. Krfezden biraz denize aldklarnda le zeri savaa baland. kindi zamanna
dek byk top ve tfek sava olup dman kapudannn gemisine bir top isabet ettiinde
sanca ve direi dp gemi su seviyesine inmiken birden tekrar dorulup batmaktan
kurtuldu. Ve birka adet gemileri paralanp byk zarar grdler. Beri taraftan ise Kasm
Paa-olu gemisine bir top gllesi isabet edip birka kreki dt. O srada sert bir rz-
gar ktndan adann alt tarafna gidildi ve oradan Girite ynelindi. O ayn yirmin-
de (8 Haziran 1646) stanbuldan on adet kadrga ile Ahmet Paa Karadenize gnderilmi-
ti. Grevini yerine getirip dndnde, Girit tarafna ardlarnca yardm olarak gnderil-
di. Cumadell aynn yirmisekizinde (12 Temmuz 1646) serdar Kapudan Paa Hanyaya
varup Suda Hisarn kuatmak zere iken Mehmet Paa ld. Yz krk para gemi Han-
ya Hisar nnde koruma iin konulup limann iki tarafnda toplar yerletirildi. Dma-
nn ektiri ve burtun ve mavuna cinsinden yzden fazla gemileri Sudaya yardm iin gi-
dip geliyorlard.
60 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 2.2.2.a-b
Metin 2.2.3a-b
(Ayn Ali Efendi.
(Kavnn-i l-i
Osmn Der-Hulsa-i
Mezmn-i Defter-i
Dvn)
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 63
Metin 2.2.1a-b
lr deyu cn ve ba fed ideler. Bir siph pr-i n-tvn olup sefere emee iktidr olma-
sa hl-i haytnda /2.2.2a/ dirliin oluna ferat eylese kendye min-bad dirlik olmamak
zre virilr. T ki bir siph ziyde olmala ihtill lzm gelmeye. Rey ata binp kl ku-
anmak yokdur. Dernunda ecat olan garb yiitler asker tyifesinden sancakbeylerine
ve beylerbeyilere hdmetkr olup ve serhadlerde kalup serhad dirliine geer. Ol serhad-
de hdmeti mhade olundukda serhad beylerbeyileri ve sancakbeyileri yoldaln arz
ve defter idp hdmeti mukbelesinde serhad ulfesinden knn zre tmra kar ve ill
b an-ceddin siph-zde olmayan bir tark ile tmra duhl itmek knna muhlifdir.
Reydan iken tmra mstehak olmak ol zamnda olur ki uur- hmynda hd-
meti ve yoldal mhade oluna. Sefer-i hmynda hdmeti serdrlar ibtid virp ve
sefer olmaduu zamnda serhad beylerbeyileri hdmetin arz eyledikde ibtiddan tmra
emr virilp ol ecilden beylerbeyiler mahall-i himmetden kall ve kesr tmr virmek hlf-
knndur. btidya emri olan /2.2.2b/ kimesneye dahi beylerbeyisi tmr virdikde mdm
ki ibtid bertn stne-i sadetden eylemese beylerbeyiler bert virmeyp tezkire virir.
btid bert stnede oldukdan sonra ol tmrdan mazl oldukda beylerbeyisi kend
bertyla tezkiresiz tmr tevch ider. Eer mahll tezkirel bulunsa tezkire virp stnede
bert olur. Ve beylerbeyiler ve sancakbeyileri fevt oldukda demlerine bi-hasebil-mertib
tmr virilmek knndur. Ve beylerbeyilerin onbir nefer demsine ve sancakbeylerinin
alt nefer demsine denden tmra emr virilp zamn- sbkda hricden kimesneye
tmra duhl itmek emr-i muhl olup kapukul olmak hod htra gelr man olmama-
la bu knnlar vaz olunmudur. imdiki hlde ayn ve erfn deil edn kimesnelerin
hdmetkrlar kapukul olup ibtid emrine itibr kalmamdr. Ol ecilden bu knnlar
ferm olunup icr olunmakdan kald. Rey siphye mahss amlden men olunup ata
binp kl kuanmak /2.2.3a/ isteyenler serhadlere varup uur- hmynda nice hdmet
ve yoldalk etmeleriyle hem vilyet ahlsi err-i ad ve ekydan emn olup hem ahvl-i
serhad muntazam imi. imdiki hlde edn mlbese ile rey kapukul olmak mm-
kin olcak tmra istihkaka kim bakar ve o emre kim itibr ider? Vilyet-i Anadoluda
be-nevbet tmr olup birka nefere virilr. Sefer vk oldukda be-nevbet sefere gitdikle-
ri in be-nevbet tmr deyu tesmiye olunmudur. Be-nevbet tmr tasarruf edenlere e-
kin tmr virilmez amm ekin tmra mstehak olan ihtiyryla be-nevbet tmra tlib
olsa men yokdur. Be-nevbet tmr mahll olsa oullarna virilr. Eer olu yo-ise hrice
virilr. Amm Vilyet-i Rmda vk olan be-nevbet tmrlar seltn-i mzyyeden baz
siphlere temlk olunmala mlk-i mevrs gibi vrislerine intikl ider. Hricden kimes-
neye virilmez. Birisi veft eylese ka nefer oullar kalursa beylerbeyileri, oullarna virp
sefer-i hmyn vk oldukda sir erkleriyle bi-nefsihi be-nevbet sefere giderler. Amm
Vilyet-i /2.2.3b/ Anadoluda baz mlk tmr vardr ki mukaddem temlk olundukda
sefer-i hmyna cebels emek zre virilmidir. Her tmra ne denl cebel tayn olun-
mu ise sefere anlar eer. Fevt oldukda oullarna virilr. stihkk taleb olunmaz. Olu ol-
mazsa sir emlk gibi vrislerine intikl ider. Gerek riclden olsun gerek nisdan olsun
sefer vk oldukda hisseleri mkdr cebellerinden edirirler. Cebels sefere gitmezse ol
sene mahsl mevkuft tarafndan emnler zabt iderler. Mr indr amm sefere cebe-
ls emedi deyu sir tmrlar gibi hara virilmez.
(Ayn Ali Efendi. (Hicr 1280). Kavnn-i l-i Osmn Der-Hulsa-i Mezmn-i
Defter-i Dvn).
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 65
Metne it Kelimeler
aml: Amelin oulu, ameller, iler, eylemler.
ayn ve erf: Bir beldenin nde gelenleri, ne kmlar.
b an-ceddin: Atadan dededen kalma.
har: Dieri, bakas.
ahvl-i serhadd: Hudut boylarnn durumu.
alaybeyi: Zeamet sahibi olup, sava zaman kendisine bal timarl sipahi-
ler ve onlarn getirdii adamlarla birlikte beylerbeyi maiyetinde
bulunan kiilere denirdi.
alem: Bayrak, sancak.
stne: Eik, payitaht, byk tekke, Allaha yakn kimselerin kabri, mer--
kez, -Osmanl devletinin merkezi olmas dolaysyla- stanbul
mnsna da gelir.
stne-i sadet: Saadet yeri, merkezi, stanbul.
azl: inden karma, yol verme.
bb: Kap, konu bal, balk.
bedelli mazl: Grevden azledinlerin bazlarna, yeni bir grev alncaya kadar
geimine yetecek derecede kk gelirler tahsis edilirdi.
be-nevbet tmr: Ortak tasarruf edilen ve ortaklarn sefere srayla katldklar
tmr biimi.
bert: Rtbe, nin, imtiyaz verildiini belirten fermn.
beylerbeyi: Eyalet idar biriminde en st rtbedeki ynetici ve asker komutan.
bi-hasebil-mertib: Mertebe, derece takip ederek, srasyla ykselme.
b-kes: Kimsesiz, arkas dayana olmayan.
bi-nefsihi: Kendisi, bizzt.
cebel: Timar ve zeamet sahiplerinin sefer zaman, kendilerinden baka
gtrmeye mecbur olduklar savalara verilen isim.
cemiyyet: Bir araya toplanm grup.
eriba: Sipahi, msellim, voynuk, evld- ftihan ve emsali asker teek-
kllerin zbitlerinden birinin addr.
eri srcs: Sipahilerin kk zbitlerinden birinin ad idi.
def -i ad: Dman ordusunu uzaklatrmak, geri pskrtmek.
dernek: Toplant, toplanma hali, sava iin asker toplanmas.
dern: ksm, i.
dirlik: Tmr cinsinden yllk geliri ifade eten terim.
duhl: Giri.
ecl: Sebep, illet.
edn: En alt derece, en alak.
emr: Direktif, i.
emr-i muhl: Olmayacak i, olmas imkansz olan i.
erbb- tmr: Tmr sahipleri, tmr tr gelir tasarruf edenler.
ekin tmr: Alaybeyi bayra altnda sefere gitmeyip ayr bir grup olarak ka-
tlan askerlere verilen timarlar bu isimle anlmtr.
fergat: Vazgeme, el ekme.
ferm: Unutma, hatrdan kma.
fevt: lm.
frht: Sat, eya sat.
hl-i hayt: Yayor olma, yaarken.
hdmet: Hizmet.
66 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Altnc Balk
Zeamet ve timar verilmesinde her zaman uyulmas gereken kanunu bildirir:
Zeamet, dmann ortadan kaldrlmas iin tayin edilmi, savaa gitme karl aske-
ri snfa verilen bedeldir denilmiti. O sebepten bu askeri snfn bana devletin hakimi-
yet sembollerini tayan kiilerden, kumandanlardan alaybeyleri ve eribalar ve eris-
rcleri tayin olunmutur. Ayn zamanda bu zeamet tasarruf eden askeri snfn zeamet
ve timarlar hangi blgede ise orada yerlemi olmalar kanun olarak eskiden beri konul-
mutur. Ne zaman ki bir blgede hizmet gerekli olursa (sefer hizmeti) alaybeyileri bunla-
r toplamaya ktklarnda hepsi onun yanna toplanp, yine gerekirse sancakbeyi ile bey-
lerbeyilerinin komutasna girip onlarn hizmetinde bulunalar. Bir timar kadrosu boalsa
o kadronun olduu sancakdaki bedelli mazul olmu sipahiye verilmelidir. Tersine bir san-
cakta timar kadrosu bulunup, baka sancakda da yerlemi olan sipahi iin bu durum g-
68 Osmanl Trkesi Metinleri-I
revden alnma sebebi olur. Ve grevden alnm bir sipahiye, azil sresi iki yl gemeden,
bo kadrolardan yeniden timar verilmez. Fakat baka bir timarl sipahi kadrosunu dev-
retmek isterse onu alabilirler, ona yasak yoktur. Sadece lm sebebiyle boalm kadrola-
r bunlara vermek yasaktr.
Kanunun sebebi ise udur; bir beylerbeyi yaknlarn kayrmak adna len bir sipahi-
nin timarn, daha nce timardan azledilmi kendi adamna verdiinde, vakit kaybetme-
den timar bakasna satmaktadr. lm dolaysyla boalm baka bir timar daha oldu-
unda, yine bunlara yeni timar olarak verdikleri gz nne alnarak bu kanunu tercih et-
milerdir. Bylece iki seneye kadar o tr insanlara timar verilmedii iin kendilerini kol-
layacak kimsesi olmayan mazullere timar kadrosu bulmak mmkn olur. Ve henz vefat
etmemi zeamet ve timar sahiplerinin, oullarna dirliklerini devretmeleri yasaktr. Babas
ldnde babasnn timar veya zeametinin durumu ne ise ona gre verilir, kanunlar bir-
birinden farkldr. Padiah hizmetinde iken ehid olan ile normal ekilde lenlerin oulla-
rna verili ekli hususunda kurallar eit deildir. ehid olan zeamet ve timar sahiplerinin
oullarna fazla miktarda verilir. Bu kuraln tercih edilme sebebi; sipahilerin sava meyda-
nndan kama yolunu semeyip, ehd olursam ailem ortada kalmaz gelirim oluma ve-
rilir diyerek her eylerini ortaya koymalar iindir. Bir sipahi gten dm bir ihtiyar
olup, savaa gitmeye gc kuvveti kalmadnda kadrosunu oluna devrederse, kendisine
bundan sonra baka bir kadro tahsis edilmemek zere izin verilir. Kendisine yeni bir dir-
lik verilse bir sipahi fazla olacandan, karkla sebebiyet vermemek zre bu uygulama
yaplr. ifti ve kylnn can istediinde asker snfa girmesi yasaktr. Gnlnde kahra-
manlk yatan yiitler asker snfndan sancakbeylerinin ve beylerbeyilerin hizmetlerinde
bulunup ve serhadlerde grev yapp serhad dirliine geer. Grevde bulunduu serhadde
lykyla hizmet ettii anlald zaman serhad beylerbeyileri ve sancakbeyileri, sefere ka-
tldn belirterek onu timar defterine kaydeder. Hizmeti karlnda, serhad hizmeti ge-
lirleriyle geinme yolundan karp timar gelirine kaydetmi olur. Bunun dnda atadan
dededen sipahi-olu olmayann, bir yolu bulunarak usulsz biimde timar sistemine ka-
tlmas kanuna aykrdr.
ifti ve kyl statsndeki birisinin timar hak etmesi, ancak padiah hizmetinde
ve savalarda faydal olduunu ispatlamasyla mmkndr. Sefer esnasnda hizmeti ge-
ene bal bulunduu serdar timar balangc yazsn verir. Sefer olmad zamanlarda
ise serhad grevinde bulunan beylerbeyileri hizmetini bildirdiinde, en alt seviyeden ti-
mara kaydedilmesi emri verilir. O yzden beylerbeyi olanlarn adam kayrmak niyetiy-
le, az veya ok her ne olursa olsun timar vermeleri kanuna aykrdr. Timara en alt se-
viyeden dhil olmak iin ibtid emri alm olan kimseye, timarn beylerbeyi kendi yet-
kisini kullanarak verebilir. Fakat timara balang beratn stanbuldan dvndan almak
zorundadr. Beylerbeyiler berat verme yetkisine sahip deildir. Ancak onun yerine tez-
kire verirler. Balang berat stanbuldan verildikten sonra o timar kadrosu boaldn-
da beylerbeyi ancak kendi beratyla tezkiresiz timar verebilir. Eer bo kadro tezkireli
timar idiyse beylerbeyi tezkiresini yazar, berat stanbuldan hazrlanp verilir. Timarl
sipahilerin bal bulunduklar beylerbeyi veya sancakbeyi ld zaman, geride kalan
adamlarna derecelerine uygun biimde timar verilmek kanundur. Beylerbeyiler ld-
nde onbir adamna, sancakbeyi ldnde alt adamna uygun kadrodan timar emri
verilir. Gemi zamanda bunlarn haricindeki kimseleri timar sistemine katmak imkan-
sz bir iti. Devlet kapsnda hizmetli olmak yle herkesin kendi gnlne gre bir i ol-
mad iin bu kanunlar konulmutur. imdiki zamanda ise sekin kimselerin yannda
alan adamlar brakn en alt seviyedekilerin bile hizmetkrlar kapkulu snfna yazl-
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 69
dndan timar sistemine girmek iin ibtid emrine rabet eden kalmamtr. O yzden
bahsedilen kanunlar unutulduundan uygulanmaz hale geldi. ifti ve kyl, sipahiye
mahsus davranlardan uzak tutulurmu. Askerlik mesleine heves edenler snr boyla-
rna gidip, devlet hizmetinde birok zaman geirmeleri sonucunda hem serhad vilaye-
tindeki insanlar dman saldrlarndan korunur hem de snr boylarndaki iler dz-
gn yrtlrm. Zamanmzda ise en kk bahane ile farkl zmrelerden asker kay-
dolmak mmkn olduundan, timar hak edene vermek usulne kimse dikkat etmez ve
kimse deer vermez.
Anadolu Eyaletinde nevbetli timar uygulamas vardr ve birka kiiye ayn timar ve-
rilir. Sava zaman olduunda nbetlee savaa gittikleri iin be-nevbet tmr diye ad-
landrlmtr. te bu be-nevbet statl tmr alm olanlara ekin tmr denilen cins-
ten tmra gei yapma izni verilmez. Ancak ekin tmr statsnde tasarrufta bulunan-
lar istedikleri takdirde be-nevbet tmra geebilirler, yasak yoktur. Be-nevbet tmr kad-
rosu boald zaman boaltm olann oullarna verilir. Eer olu yoksa dardan biri-
sine verilir. Fakat Rm Vilayetinde (Sivas Vilayeti) bulunan be-nevbet tmrlar eski sul-
tanlar zamannda baz siphlere mlkiyet zre verilmi olduundan, miras olarak dev-
redebilecei mlkymcesine vrislerine aktarlr. Dardan kimseye verilmez. Bunlar-
dan birisi ld zaman ka adet olu kalm ise bal bulunduklar beylerbeyi, oul-
larna verir. Onlar da sava zaman dier timar ortaklaryla birlikte bizzat nbetlee se-
fere giderler. Ancak Anadolu Vilayetinde de buna benzer mlk timarlar bulunmas-
na ramen onlar balangta mlk olarak verilirken sefere cebel (Timar sahibinin bel-
li bir miktar timar geliri karl sefere gnderdii asker veya demi olduu asker be-
deli) gndermek artyla verilmitir. Timar bana ka adet cebel asker belirlenmi ise
sefere o kadar gider. Bu statde timar tasarruf eden kii ldnde tasarruf hakk olu-
na verilir. Baka gereke istenmez. Olu yoksa dier malvarla gibi miraslarna akta-
rlr. Bu miraslar ister erkek olsun ister kadn olsun sava zaman geldiinde hisseleri-
ne ne kadar timar dmse o miktarda cebel askeri gnderirler. Cebel askerini gn-
dermezse, o senenin timar gelirlerlerine mevkufat brosundan tayin edilen grevliler
tarafndan el konulur. Timar geliri devlet hazinesine aktarld aktarlmasna ama sefe-
re cebel askeri gndermedi gerekesiyle dier timarlarda yapld gibi bunlarn tima-
r bakalarna verilemez.
Ayn Ali Efendi. (Hicr 1280). Kavnn-i l-i Osmn Der-Hulsa-i Mezmn-i Defter-i Dvn.
stanbul.
Metindeki tamlamalar bulunuz, anlamlarn yaznz, trn syleyiniz. (Geen seneki Arap-
a ve Farsa tamlamalar konularn hatrlayarak hazrlaynz. Mesel: Knn- mukarrer: 2
Kararlatrlm kanun; sfat tamlamas. Def -i ad: Dmann uzaklatrlmas; isim tam-
lamas gibi.)
70 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 2.3.3
(brahm Peuy.
(Hicr 1329). Trh-i
Peev. stanbul).
Metin 2.3.3
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 71
Metin 2.3.2
Metin 2.3.2
72 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 2.3.1
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 73
mein Krm Han taslt olunup lan-i mezbra gerei gibi gml virildii blda zikr
olunmu-idi. Yine mtenebbih olmayup vrid olan evmir-i aliyyeye endn inkyd it-
meyp azr- zafeye mebn btl cevblar irsl eylemi-idi. Ve firr iden Eflak ve Bodan
voyvodalar merkma iltic itmeleriyle mezbrlar dergh- lem-penha gnderp ken-
din dahi tecdd-i hkmet in r-ml-i sdde-i saltanat idesin deyu def a-i slisede irsl
olunan fermn- l-na dahi imtisl itmednden Venedik seferi tehr olunup Eflak ve
Bodan ahvline istihkm ve mezbra gml ile ahz- intikm in sefer mukarrer olup
sene-i mezbre Recebinin onunc gni ki evvelbahr- huceste-sr idi, otak- gerdn-
ntk Edirne sahrsna kuruld.
(brahm Peuy. (Hicr 1329). Trh-i Peev. stanbul).
Metne it Szlk
azr: zrler, bahaneler.
dem: Adam, insan.
adem: Yokluk, hilik, mevcut olmayan.
adem-i riyet: Saygszlk, sayg yokluu.
ahvl: Haller, durumlar.
ahz: Alma, ele geirme.
ahz- intikm: ntikam alma.
akdem: nce.
lem-penh: Alemi glgeleyen, korumas altna alan.
l-n: n yce.
atebe: Eik, basamak.
atebe-i aliyye: Padiahn bulunduu yer, stanbul.
vz: Barma, arma, yksek sesle sylenme.
azm: Byk, ulu.
bl: Yukar, yksek, boy.
brgr: Yk eken, arlk tayan, beygir, at.
btl: Bo, beyhde, yalan.
beyn: Ara, iki eyin aras.
b-dr: Uykusuz, gzne uyku girmeyen.
bild: Beldeler, lkeler, memleketler.
brdet: Soukluk.
cem: Toplama, biriktirme.
cennet-mekn: Cennette gitmi, yeri cennet olan.
cibillet: Huy, yaradl, cibilliyet.
endn: O kadar.
dakyk: nce ve anlalmas g eyler, anlalmas iin dikkat gerektiren eyler.
dakayk- umr: lerin ince noktalar.
dilgr: Gnl krkl, gnl koymak.
dim: Beyin, zihin.
dlbend: Balk sarmaya yarayan bir tr kuma eya.
ecdd- izm: Ulu atalar.
ehl-i keyf: Keyif sahibi, keyfine dkn.
erkn: Esaslar, direkler, stunlar, devlet reisleri.
erkn- devlet: Devlet adamlar.
esbb: Sebebin oulu; sebepler, mazeretler.
etb: Tbi olanlar, hizmetliler, ballar.
evmir: Emirler, fermnlar.
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 75
evmir-i aliyye: Pdih tarafndan kartlan emirler.
evl: En uygun, en yarar.
fesd: Bozukluk.
galtn: Yuvarlama, yuvarlanan, tekerlenen.
gerdn: Dnen, dnc, dny, felek.
nitk: kuak, kemer, petamal.
gml: Kulak bkme, yola getirme, kulaa kpe olacak ibretlik eyler iin kul-
lanlr.
hk: Toprak.
harc: Mslman olmayan tebadan alnan vergi.
htr: Gnl.
hedy: Hediyeler.
hlat: Krklerle sslenmi tren giysisi.
huceste-sr: Hayrl eserleri neticeleri olan.
hkkm: Hkimler, yneticiler.
hmyn: Mbrek, kutlu, pdihlara ait.
hsn: Gzellik, gzel yz.
hsn-i terbiye: Terbiyenin gzellii, iyi eitim alma.
ttl: renme, tanma, bilme, haberli olma.
ibd: Kullar, Allaha kulluk edenler, Osmanlda halk yerine de kullanlan bir
terim.
icls: Oturtma, oturtulma.
ihds: Meydna getirme, ortaya kartma.
ihkk- hukk: Hakk yerine getirme, hak yerine getirilme.
ihtimm: Dikkatle, gayretle alma, zen gsterme.
ihzr: Hazr etme, edilme, bir yere davet etme, huzra karma.
il hzel-n: u ana gelene kadar.
iltic: Snma, korunma isteme.
iltizm: Kendi iin lzmlu sayma, birinin tarafn tutma, eskiden devletin ver-
gi kaynaklarndan birini toplama iini zerine alma.
imtisl: cb edeni, gerekeni yapma, bir rnee gre hareket etme.
inkyd: Boyun eme, kendini teslm etme.
irsl: Gnderme, ulatrma.
iskemle aas: Padiahn ata binmesi ve inmesi srasnda bast iskemleyi tutan kii.
Ayn zamanda baka grevleri de zerinde bulunduranlarn tadklar
bir rtbenin ad.
istine: Yardm isteme.
istihkm: Salamlk, kuvvet, kuvvetli siper.
istim: Duyma, iitme.
istimdd: Yardm isteme, imdad bekleme.
itb: Azarlama, tersleme, darlma.
izhr: Gsterme, ak etme.
izhr- ehliyet: Bir ite uzman olduunu gsterme.
kadm: Balangc bilinmeyecek derecede eski olan.
kat: Kesme, halletme, geme, ilerleme.
keml: Olgunluk, yetkinlik, tamlk, mkemmellik.
keyfiyyet: Durum, vaziyet, iinde bulunulan hl.
konak: Osmanl menzil sisteminde bir gnlk mesafelerde kurulan duraklar,
konaklama yerleri.
76 Osmanl Trkesi Metinleri-I
adam zannederdim oysa sen korkak tabiatlymsn. Osmanl askeri buz zerinde Tunay
getii zaman Ruscuk kads keyfine dkn bir adam imi uykudayken, davullarn sesi-
ni duyarak uyandnda seni nehirden uurlamak iin atna binip koarak buz stnden
kar yakaya gemi. Bire melun! Sen bakumandan olmana ramen utanmadan bir kay-
a ipler balayp zerine binip kay buz zerinden iplerle ektirip yle gemisin. Hatt
banda turna telli sorgucun ile dlbendin (paalarn rtbelerine uygun balk kyafetleri),
kaya binerken bandan dm. Musahib aalarm olaynda, isyanclarn arasna casus
sokup benim yaknm olan adamlarma ihanete niyet etmeyi bilirsin. Benim uurumda
hizmete gelince byle hareket edersin. Senin gibi gayretsizin varlndan ise yokluu daha
iyidir. Celld! diye seslendiinde celld hazr imi. Gelip o anda padiahn nnde kafa-
sn kesip yere yuvarlad.
Saadet sahibi, lemi himaye edici padiah hazretleri ulu atalar gibi btn adalet ve
devlet ilerini, kendisinin vekili olan devlet adamlarna datrken, insanlarn haklarnn
korunmasna en st derecede nem gsterirdi. Halkn dava ve ikyetlerini perde gerisin-
den (kafes) bizzat dinlemek ve durumlar hakknda bilgi sahibi olmak iin onun emriyle
Edirne sarayndaki divanhaneye ( Devlet ve hukuk ilerinin grld meclis odas) ba-
kan bir kk yaplp, penceresine kafes konuldu.
Erdel Seferinin Gereklemesi: Daha nce Eflak ve Bodan voyvodalar sefer iin
Osmanl ordusuna katlmak zere arldklarnda, Erdel hakimi olan Rakoi-oluna
da ayn konuda ferman gnderilmiti. Bahsedilen hkmet bamsz krallk olup cennet-
mekn, merhum Sultan Sleyman Budin Kalesini feth edip Avusturya ve Alaman mem-
leketlerini altst ettii zamanda Erdel dahi feth olunup yneticileri Osmanl Devleti tara-
fndan atanmak zere haraca balanmlard. Bu ana kadar senede onbin altn harac ile
vezirlere ve devletin nde gelen yneticilerine eski kanun zre hediyeler, pekeler her yl
gnderilirdi. Eflak ve Bodan voyvodalar gibi biri ld zaman kanunlar zre yerine
hkim olarak geecek kimse stanbul tarafna bavururdu. Kendisine greve balayabile-
ceine dair hilat, sorgu ve yenieri oca tarafndan balk verilirdi. Yine Osmanl Devle-
ti tarafndan, kapcba rtbesi tayan iskemle aas isminde grevli gnderilir, onun ta-
rafndan Erdel hakimi olan kii tahtna oturtulurdu. Hl Erdel hakimi olan Rakoi-olu,
merhm Sultan brahim Han hazretlerinin saltanatlar srasnda atanm olup bu ana ka-
dar ynetimin bandayd. Karakterinden gelen hyanet gereince akl hep karklk -
karmakta olduundan, bir mddet nce kendisi Leh kral olmak sevdasna yakalanp, o-
lunu kendi yerine Erdel hakimi etmek zere, sve ve Eflak ve Bodandan yardm isteye-
rek byk miktarda asker toplamt. Bu orduyla Lehistan zerine yrdnde Leh kra-
l Osmanl Devletinden yardm ve destek istedii zaman Krm Han kendisine gnderi-
lip ad geen Erdel hkimine layk olduu cezay verdii daha nce anlatlmt. Bundan
gerekli dersi karmayp kendisine gnderilen emirlere hibir ekilde uymayp, uydurma
zr ve bahanelere dayanarak geersiz cevaplar vermiti. Ve firar etmi olan Eflak ve Bo-
dan voyvodalar Erdel hkimine snm olmalarndan dolay ad geen firarleri padiah
tarafna gndermesi ve karlnda hkmet yenilemek iin stanbula bavurmas iin
nc defadr gnderilen ferman da gzard ettiinden Venedik zerine dnlen se-
fer ertelenip Eflak ve Bodan konusuna nem verildi. Ve ad geen hkime dersini vere-
rek intikam alnmas iin sefer kararlatrlp zikredilen yln Recep aynn onuncu gn
ki lkbahar mevsimi idi, padiahn sefer ota Edirne sahrsna kuruldu.
zet
Osmanl tarih metinlerini okuyabilmek Osmanl tarih metinlerinin anlamn aklayabilmek
1 Seilmi 3 metin szlk yardmyla ve geen yln bil- 4 metnin sonuna da metinlerin bugnk dilde an-
gileri kullanlarak okunduunda, okuma alkanln lamlar verilmek suretiyle Osmanlca metinlerin na-
hzlandrmaya katk yapacak seviyededir. sl okunmas ve anlalmas gerektiine dair bir anah-
tar verilmitir. Bu evirilerde birebir kelime karla-
Osmanl tarih metinlerindeki kelimeleri tanyabilmek mas yapmak yerine cmlelerin btn olarak ne an-
2
Her metnin sonuna verilmi olan kelime bilgileri ve latmak istediine baklm ve genel eviriler yapl-
kk szlk blmleri okumay gelitirmeye yar- mtr. Yine de kelimelerin yerine olabildiince dik-
dmc olacaktr. kat gsterilmitir.
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki parann doru okunmu ekli hangisidir? 4. Aadaki metnin en doru okunuu hangi seenekte
verilmitir?
Yukardaki metinden alntlanm olan aadaki parada 5. Aadaki metinde vurgulanmak istenen anlama en ya-
kastedilen anlam hangisi olmaldr? kn seenek hangisidir?
Sra Sizde 2 C) Merhm: Rahmetli olmu, lm, veft etmi. Ml- mr:
Knn- mukarrer: Kararlatrlm kanun; sfat tamla- Hazine geliri, devlet mal. Cem: Toplama. Mukdim: ne -
mas. Def -i ad: Dmann uzaklatrlmas; isim tamla- kan, gayret eden. sl: Ulatrma, gnderme, iletme. Mansb:
mas. Sebeb-i azl: Grevden alma sebebi; isim tamlama- Memuriyet, makam, rtbe. Mezlim: Zulmler, hakszlk-
s. Mddet-i azl: Grevden alnma sresi; isim tamlama- lar, can yakmalar. Hezr: bin. Mukaddem: nce, eskiden.
s. Erbb- tmr: Timar geliri sahipleri; isim tamlamas. Tahsldr: Tahsil eden, toplayan. Teadd: haddi ama, zul-
Uur- hmyn: Padiah uuru; sfat tamlamas. Mahall-i metme, adaletsizlik. Defat: Kerreler, yollar. Ref -i ruka: i-
mareke: Sava yaplan yer; isim tamlamas. Pr-i n-tvn: kayet dilekesi vermek. k: ikyeti, ikyeti olan. bk:
Gsz kalm ihtiyar; sfat tamlamas. Hl-i hayt: Ha- Yerinde brakma. Tahls: Kurtarma, hals etme. Girbn:
yat halinde, yaarken; isim tamlamas. Sefer-i hmyn: Elbise yakas. Tahls-i girbn: Yakay kurtarmak. Bel-
Padihn seferi; sfat tamlamas. Mahall-i himmet: Gayret y azm: Byk bel. Musallat: Yapma, satama. lem-
yeri, gayret sras; isim tamlamas. Hlf- knn: Kanunun penh: Cihn glgeleyen, kollayan. Tafsl: ayrnt verme, ay-
tersi; isim tamlamas. stne-i sadet: Saadet yuvas, stan- rntl anlatma. Ahvl: Haller, durumlar. Muttali: Bilgi sahi-
bul; sfat tamlamas. Bi-hasebil-mertib: Rtbelerin gerek- bi olma, bili, anlay. hzr: hazrlama, hazr etme. Mnend:
tirdii ekilde; Arapa karakterli isim tamlamas. Zamn- Benzer, e. Zebha: Kurbanlk hayvan, kurban edilmi hay-
sbk: Gemi zaman; sfat tamlamas. Emr-i muhl: Ger- van. Hn: Kan. Rzn: Akan, dklen. Galtn: Yuvarlanan,
eklemesi imkansz i; sfat tamlamas. err-i ad: Dma- yuvarlama, tekerleme.
nn ktl; isim tamlamas. Ahvl-i serhadd: Snr boy- D) Metin Morada bir dnem tahsildrlk yapm Abdi
larnn durumu; isim tamlamas. Vilyet-i Anadolu: Ana- Paann idamyla ilgilidir. Metnin giri ksmnda Abdi
dolu Vilyeti; isim tamlamas. Vilyet-i Rm: Rm Vilyeti; Paann idarecilik yolunda ykseliinden bahsedilmektedir.
isim tamlamas. Seltn-i mziyye: Eski zamanlarn sultanla- Daha sonra Morada tahsildrlk grevi yapt esnada hal-
r; isim tamlamas. Mlk-i mevrs: Miras yoluyla intikl et- kn kendisinden ok ikayeti olduu anlatlmaktadr. O d-
mi mlk; sfat tamlamas. nemin sadrazam ve defterdrnn kollamas sonucu bir ceza
almaktan kurtulmutur. Aradan bir zaman getikten sonra
Sra Sizde 3 Abdi Paa yeni bir grev istemek iin Edirneye gelmitir. Bu-
A) Maktl-i Abdi Paa Tahsldr- Mora: rada padih ve sadrazam onun daha nce yapt hakszlk
Moral Defterdr- merhmun ra Abdi Paa ki ml- mr ve zulmleri bildikleri iin idamna karar vermiler ve Abdi
cemine kadir hdmetkr- mukdim ve cesr tahsldrdr Paann boynu vurulmutur.
deyu beylerbeyilik rtbesine sl itmi-idi. bir vakasnda
Kprili Paa zerinden Trablus- am mansb alup ol
diyrda dahi fenn-i mezlimde hezr sanat icr itmi-idi.
Mukaddem Mora tahsldr iken Mora halk mezbrun
zulm teaddsinden Der-i devlete ikyete gelp bir kayz
fukar Dvn- hmyna defatle ref -i ruka itmiler-idi.
Moral Defterdr Paa himyesiyle Vezriazam Dervi Meh-
med Paa shib kup kler elinden kurtarup yine mansb
ibk ile tahls-i girbn itmi-idi. Bu esnda tekrr bir kavmin
zerine bel-y azm gibi musallat olmak in bir mansb al-
mak niyyetiyle Edirneye gelmi-idi. Pdih- lem-penh
hazretleri ve sadrazam mezbrun tafsl-i ahvline mutta-
li idiler. Ota- hmyn tara kdu gn ihzr ve katli
fermn buyurlup tular nnde mnend-i zebha-i kurbn
hnun rzn ve kellesini galtn itdiler.
B) Merhm, ml- mr, cem, mukdim, sl, mansb,
mezlim, hezr, mukaddem, tahsldr, teadd, defat, ref -i
ruka, k, ibk, tahls, girbn, bel-y azm, musallat, lem-
penh, tafsl, ahvl, muttali, ihzr, mnend, zebha, hn,
rzn, galtn
2. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-II 85
Yararlanlan Kaynaklar
Ayn Ali Efendi. (Hicr 1280). Kavnn-i l-i Osmn Der-
Hulsa-i Mezmn-i Defter-i Dvn. stanbul.
brahm Peuy. (Hicr 1329). Trh-i Peev. stanbul.
Ferid Develliolu. (1970). Osmanlca-Trke Ansiklopedik
Lugat, Ankara.
Ktip elebi. (Hicr 1329). Tuhfetl-Kibr F Esfril-
Bihr. stanbul.
Ktip elebi. (1983). Tuhfetl-Kibr F Esfril-Bihr (II).
Hzr. Orhan aik Gkyay, stanbul.
Mehmet Zeki Pakaln. (2004). Osmanl Tarih Deyimleri ve
Terimleri Szl (I, II, III). Ankara.
3
OSMANLI TRKES METNLER-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
XVIII. - XX. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil zelliklerini aklayabilecek,
Matbu metinleri doru ve hzl okuyabilecek,
Yeni kelimeler renerek kelime haznenizi gelitirebilecek,
Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn metin iinde belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
XVIII. Yzyl Osmanl Trkesi XX. Yzyl Osmanl Trkesi
Metinleri Metinleri
XIX. Yzyl Osmanl Trkesi Matbu Metinler, Gazeteler
Metinleri
indekiler
GR
NAM MUSTAFA EFEND, NAM
Metin Okuma ve Anlama: Matbu TRH II
Osmanl Trkesi Metinleri-I AAOLU AHMED, MEDENYET
Metinler-III
GAZETE RNEKLER: CERDE-
HAVDS (SENE 1256 9/23)
GAZETE RNEKLER:- HAYAT-
Metin Okuma ve Anlama:
Matbu Metinler-III
GR
Kitabnzn bu nitesinde matbaa yazsnn daha seri ve doru okunabilmesini salamak
iin matbu metinlere yer verilmitir. Dier yandan, 18-20. yzyl dil zelliklerini kavraya-
bilmemiz iin bu matbu metinler, ad geen dnemlerde kaleme alnm eserler ve gaze-
teler arasndan seilmitir.
Yakn dnem Osmanl tarih metinlerinin dil balamnda adal olanlarnn yannda,
olduka sade ve anlalabilir olanlar da mevcuttur. zellikle Osmanl Devletinin resm
tarihileri olan vakanvislerin kaleme aldklar eserlerde Arapa ve Farsa unsurlarn faz-
laca kullanld, beenilme kaygsyla edebi ve ssl ifadelerin tercih edildii grlr.
Bu niteye alnan ilk metin Osmanl Devletinin ilk vakanvisi olan Naima Mustafa
Efendiye ait, Nam Trihindendir. Basks temiz olmasna ramen bugn kullanma-
dmz pek ok kelimenin metinde yer alyor olmas sk sk szlk kullanmn zaruri
klmaktadr.
Dier metin, Trk fikir ve siyaset hayatnda bilhassa 1912den sonra etkili olmu bir
yazar olan Aaolu Ahmedin Medeniyet adl eserinden alnmtr. Aaolu Ahmedin
faaliyet ve yazlarnn ekseriyetini nceleri Trk Milliyetilii ve Trk kltr tekil eder-
ken, sonralar fikir hrriyeti ve bilhassa Avrupa medeniyetini tam manasyla benimseme
konular arlk kazanmtr. niversite yllarnda hocas Ernest Renandan, slmiyet ile
ilgili konularda Pariste tant Cemleddn Efgnden, siyas konularda ise Ahmedin
Rzadan etkilenmitir. Dili olduka sade olan Medeniyetde slam, Buda-Brahma ve
Bat medeniyetleri mukayese edilmitir.
nitenin nc paralar ise dnemin gazetelerinden seilmitir. Hayat Mecmuas
ve Cerde-i Havdis gazetelerinden alnan pasajlar hem tarihi hem de aktel haberleri
iermekte ve dnemin dil zelliklerini grmemize yardmc olmaktadr.
88 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 3.1.5
Nam Mustafa
Efendi, Nam Trihi
II
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 89
Metin 3.1.4
90 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 3.1.3
(Metin 3.1.3)
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 91
Metin 3.1.2
92 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 3.1.1
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 93
leriyle beraber stanbuldan ayrlp erefle otaa geldiler. Her taraftan, eserleri zafer olan
askerler gurup gurup gelip Sultann ordusuna dahil oldular. Pr Mehmet Paa stanbulun
muhafazasyla grevlendirilip Cemaziyel-ahirin yirmi dokuzuncu gn gne tutulmas
iin namaz (Ksf Namaz) klnd. Gne tutulmasndan nceki ve sonraki birka gn ve
ayn son gn uursuz kabul edilip bu gnlerde bir i yapmak uygun grlmezdi. Ama
kader hkmn icra etmi ve gaflet ile byle bir gnde byk bir sefer iin Davud Paadan
hareket edilmiti. O zaman nice statlar bu seferden bir sonu alnamayacan belirtmi-
lerdi. Recebin onuncu gn Edirneye varld.
cll
hrk
rsl
fl bb
slm
nm
hsn
Tekml
Tefl bb
Tecvz
nhizm
nfil bb
nkisr
Muhfaza
Mufale bb
Mushabet
Tevecch Tefeul bb
ltift ftil bb
Mukarrer
Mukaddem Tefl bb ism-i mefl
Merref
Meln
(-n eki ile)
Mchidn
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 101
Cem-i mennes:
Mczt
Grt (-t eki ile)
Kelimt
Cem-i mkesser:
Eyym
Evz
Etvr
Ef l vezni ile
Ahvl
Etrf
Env
Levzm Fevil vezni ile
Ktl Fil vezni ile
Kffr Ful vezni ile
Kefere Feale vezni ile
Arapa tamlamalar
Biz-zt
Drs-saltana ems tamlama
Latf-emil
Kerml-asl Kamer tamlama
B-Farsa Yaplar:
Farsa tamlamalar
Mhr-i hmyn
Cenb- ehriyr
Hatm-i kelm
Sz-i dern
nkisr- kalb
Mh- Nsan
Eyym- nahst
Sefer-i azm
Fermn- Kaz zfet kesresi
Arz- hner
Vezr-i azam
Mahall-i cisr
Ota- hmyn
Huzr- hmyn
Kalb-i asker
Taht- ran
nhizm- Kazak
102 Osmanl Trkesi Metinleri-I
lem-penh
Behre-mend
Pr-sad Kesik izfet
Nazar-endz
Ser-had
ehzde-i madr
Gazve-i Hotin
sitne-i sadet
Velvele-i tfeng
zfet Hemzesi
Kubbe-i felek
Gurre-i abn
Gurre-i Ramazn
Pesendde-i ehriyr
Ordu-y hmyn
zfet Y si
Donanma-y hmyn
Ota- gerdn-nitk
Def-i dadaa-i fitne
ehzde-i b-gnh
Mchidn-i kevkeb-mr
Zincirleme
Leker-i zafer-eser
tamlama
Salt- ksuf- Cuma
Hn- l-n
Pdih- l-ch
eref-i dest-bs
ehzde-i kerml-hasil
Birleik tamlama
Kerml-asl- Osmn
Farsa oullar
Yenieriyn
Piydegn Farsa oul eki n
Cebeciyn
Metin 3.2.5
Aaolu Ahmed,
Medeniyet
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 105
Metin 3.2.4
106 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 3.2.3
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 107
Metin 3.2.2
108 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 3.2.1
lif tezhrt, mterek bir mahsl hlini kesb idiyordu. O zamanlar slm leminin her-
hangi bir tarafnda yazlm bir eser, matbaa sanatnn adem-i mevcdiyyetine ramen
srf el yazs ile tesvd olunarak hayret-bah bir sratle btn lem-i slma intir idiyor
ve birka ay sonra bu lemin en hcr kelerinde okunarak fikirlerin ve hislerin tevhdini
mcib oluyordu! O zamann ulems arasndaki alkay, muhbereyi, tet olunan efkr
mhede ederken hayret itmemek kbil deildir. bn-i Snnn Orta Asyada yazd eser-
ler garb bir sratle Afrikann imlinde harretli mnkaalar mcib oluyor. Fasda do-
mu, Niaburda terbiye ve talm edilmi olan bn-i Sabbhn cevelen-gh- faaliyeti Suri-
ye ve Horasandr. Harunun, Memnun, Mahmud Gaznevnin, Melik-ahn, Hlgnun
ve sonralar Emir Timurun bana lem-i slmn btn cihetlerinden ulem, deb top-
lanup det bir nev akademi tekl idiyorlard. Osmanl sultanlarnn saraylar, Afrika
ve Asyann hcr kelerinden gelmi limlerin mecma idi; aslen Hvede domu biri-
si Anadoluda kadlk, mftlik idiyor, Fris ve Arabce yazlm edeb eserler ayn sratle
intir idiyor ve btn slm kavimleri arasnda mtercimler, mukallidler, mfessirler bu-
lunuyor, Hfzn, Hayymn, Mevln Celleddn-i Rmnin, Ekber hn, Ebul-Ulnn
/3.2.4/ vesir bu gibi mehr-i ulem, uar ve debnn eserlerini grmeyen, bilmeyen
vukflu bir slm mtefekkirine tesdf olunmuyor.
te bu mterek din, bu mterek faaliyet-i dimiyye ve kalbiyedir ki, btn bu
lemin zihniyetini, tarz- telakksini, duygularn, kalplerini birledirmidir. Her nereye
gitseniz ayn tarz tefekkr ve tahassse, ayn zihniyete, kafa ve kalbin ayn usl ve kide
zerine hareket ettiklerine tesdf edersiniz.
Avrupa ve garp medeniyeti de ayn hldedir; bu gn l-akall Avrupa lisnn
-Franszcay, ngilizceyi, Almancay- bilmeyen cidd bir lim ve edbe hemen tesdf edi-
lemez. Bunlar zaten mterek olan ve Avrupa medeniyeti millerinden bulunan eski Yu-
nan ve Latinceyi de t ocukluktan reniyorlar. Bir zamanlar bu iki lisn slm leminde
Arab ve Fris olduu gibi, garp leminde mterek ilim ve edeb lisnyd.
Yukarda medeniyetlerin kalp ve dimalar nm ile yd etdiimiz husst, ite bu m-
terek ve umm millerin tesirleri ile hsl olmudur. Bu sretle ayn medeniyet zmresini
ayn kafa ile dnr, ayn kalp ile his ider, ayn manev cihzlar ile mcehhez gryoruz.
imdi bu medeniyetlerin ve zaf mtekbilelerine nakl-i makl iderken, bunlardan
birisinin, yani garp medeniyetinin glip ve dier ikisinin de yani slm ve Buda-Brahma
medeniyetlerinin malb mevkiinde olduklarn gryoruz.
Evet! bu malbiyeti itirf itmek mecbriyetinde kaldmzdan biz de pek mteessiriz.
Fakat bunu bir kere ak ve kat bir sretde itirf itmelidir. Biz de hlen kelimeler ile oy-
nayarak hakkati grmemekden holanan amlar vardr. Fakat gne gibi ak bir hdiseyi
inkr itmek, isbt- belhet eylemekdir. Artk bu belhetden yakay kurtarmaldr.
Malbiyet iki drldr: madd ve manev! Madd malbiyet o kadar briz ve akdr
ki, artk hepimizin beynimize kadar zan iderim hull itdi!
Malbiyetin bu ksm bu gn deil yz seneden beri balamdr. slm cematleri
yek-dierini mtekb velveleli bir tarzda skt itmekde ve mahv olmakdadr. Bir ok
mstakil, slm /3.2.5/ hkmetlerinden tek bir dnesi bu gn kendini muhfaza ide-
medi. slmiyetin son mstahkem kalas olan Osmanllk da bu gnk hl-i pernye
marz kald. Artk bu kadar skt ve harb inkr olunacak mahiyetde deildir. Btn
bu harbler, bu pernlklar -l-ekk ve l-bhe- garp medeniyeti ile olan mcdelenin
dorudan doruya netcesidir.
Manev malbiyete gelince, madd malbiyet kadar briz deilse de, bir mtefekkir
in o derecede muhakkakdr.
Malbiyet nedir? Bakasnn ahsiyetini kabl ve irdesine tbi olmak deil midir?
Bu kabl ve tebiyyet, ihtiyr olsun, cebr olsun, malbiyetdir. Bu nokta-i nazardan ge-
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 111
rek slm ve gerek Budda-Brahma medeniyeti malbdurlar, garp medeniyetinin ahsiyet
ve husstn kabl, onun irdelerine tbi olmak mecbriyetindedirler. Gerek Msl-
manlar ve gerek rk- asfer muhiti, elbiselerinden ve evlerinin tefrt gibi haytn madd
tecelllerinden balayarak edebiyat ve msik gibi manev husstn en mnis keleri-
ne kadar, Avrupa modellerini takld itmekdedirler. Hele ictim, siys, fenn, terbiyev
messeselerde, Avrupann btn btn kirdleridir. Bu takld, bu iktisb, bazan ihtiyr
ise de bazan de srf cebrdir. Japonya Avrupa tarkn iltizm itmek in dhil ne kadar
sarsntlar geirdi. in ile Osmanlla gelince, ayn ameliyenin icrs bu memleketlerin
bnyelerini bile sarsd. Avrupa dorudan doruya bunlar bu ameliyeye icbr itmiyor idi
ise de, mtefekkirler ve devlet adamlar onsuz yaamann imkn olmadn takdr idi-
yorlar ve binen-aleyh btn vcdu sarsmak bahsna olsun onu yapmakda tereddd
itmiyorlard. Bu malbiyet deil de nedir?
Bu gn Asya cematlerinin kffesine atf- nazar idiniz; her tarafda dhilen iki
cereynn yek-dieri ile mcdelesini grrsnz. Mahall, kadm, ananev medeniyetle
Avrupa medeniyeti tarafdrlar arpyorlar, bir hayt ve memt mcdelesidir gidiyor!
Aaolu Ahmed Medeniyetden
Mtefekkir: Dnen.
Mtekbil: Karlk, bir dierinin karsnda.
Mtemd: Devaml, srekli, aralksz.
Mcerred: plak, yaln, ak esvap.
Mecma: Toplanlan yer.
Mcehhez: Hazrlanm, ikml olunmu.
Mstahkem: Salamlatrlm, istihkm edilmi.
Mestr: rtl, kapal, gizli.
Mbih: Benzer, mmsil.
Mhede: Gzle grmek, seyretmek.
Mehir: Tehir olunan yerler, tannanlar.
Mereb: Tabat, huy, det.
Marz: Anlatlm, arz olunmu.
Maet: Yaay, yaama.
Mfekkire: Fikir, gye, idel.
Mefhm: Anlalan, anlalm derk olunmu.
Makl: Sz, kelm, syleme.
Mukallid: Benzemeye alan, taklid eden.
Manzme: Sra, dizi, destan, mesnev.
Mnkasm: Taksim olunmu, blnm.
Muvfk: Uygun.
Messir: Etki yapan, iz brakan.
Mcib: cb eden lzm gelen.
Mnis: Cana yakn, sevimli, allm.
Nazar- imn: ok ve dikkatli bakma
Nazar: Bakma, iltifat, gz dikme.
Nokta-i nazar: Gr, dikkat olan yer.
Hev-y nesm: Hafif ve tatl hava.
Vsi: Geni, enli, bol.
Vech: Yz, ehre, sret, st, n.
Vukflu: Haberdar, gz ak, vakfeden.
Velvele: amata, grlt, patrt.
Yekdier: Bir bakas.
Hlagu: Cengiz Hann torunu ve randa hkm sren lhanl Devletinin kurucusudur.
ltizm: Devlete ait vergi gelirlerinin zel bir ahsa belirli bir sreliine verilmesi, ki-
ralanmas. ltizam alan kiiye mltezim denir. Gnmzde vergilendirmenin bir tr zel-
letirilmesi eklidir.
Aaolu Ahmet: Trk fikir ve siyaset hayatnda bilhassa 1912den sonra etkili olmu
bir yazardr. Aaolunun faaliyet ve yazlarnn ekseriyetini nceleri Trk Milliyetilii ve
Trk kltr tekil ederken, sonralar fikir hrriyeti ve bilhassa Avrupa medeniyetini tam
manasyla benimseme konular arlk kazanmtr. niversite yllarnda hocas Ernest
Renandan, slmiyet ile ilgili konularda Pariste tant Cemleddn Efgnden, siyas
konularda ise Ahmed Rzadan etkilenmitir.
Tabr
Tesbt
Tayn
Tarf
Taksm
Tasnf
Tefl bb
Tahmn
Tekl
Temyz
Tevhd
Tesvd
Takld
Muhbere
Mhede
Mnkaa Mufale bb
Muhfaza
Mcdele
Tefehhm
Tecesss
Tefekkr
Tefaul bb
Telebbs
Tasavvur
Tehasss
Tedhul
Tesdf Teful bb
Tezhr
htiv
tibr
htilf
tigl
rtibt
ntir ftil bb
tirf
htiyr
ctim
ktisb
ltizm
stiml stifl bb
Muvfk
Mufale bb ism-i fil
Mbih
Mtefekkir
Tefaul bb ism-i fil
Mteessir
Mtekbil
Teful bb ism-i fil
Mtekb
Mcib fl bb illde ism-i fil
Muhtelif ftil bb ism-i fil
Mnkasm nfil bb ism-i fil
Cem-i mennes:
Tecelliyt
Taksmt
Hdist
(-t eki ile)
Tezhrt
Tefrt
Husst
Cem-i mkesser:
Akvm
Ahlk
Ef l vezni ile
Efl
Efkr
Zevhir Fevil vezni ile
Hutt Ful vezni ile
deb
uar Fual vezni ile
Ulem
Mehir Mefil vezni ile
Arapa tamlamalar
Alel-de
Kamer tamlama
Alel-umm
120 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Tenvnler
Sarhaten stnl tenvin
Tahmnen stnl tenvin
Ramen stnl tenvin
sm-i meknlar
Mecma Mefal vezni
Matbaa Mefale vezni
Mevki Mefil vezni
L-ekk
Arapa olumsuzluk eki (L)
L-bhe
B-Farsa Yaplar:
Farsa tamlamalar
Tarz- hayt
Cemiyyet-i beeriyye
Sedd-i in
Hutt- essiyye
Sret-i icr
Nfs- beer
Hind-i in
Nazar- imn
Ahvl-i rhiyye
zfet kesresi
Mehir-i ulem
Faaliyet-i dimiyye
Tarz- hayt
Lisn- slm
Nakl-i mekn
Adem-i mevcdiyyet
lm-i slm
Hl-i pern
Atf- nazar
S-i tefehhm
Kffe-i tecelliyt zfet hemzesi
Nokta-i nazar
Hev-y nesm zfet Y si
Hayret-bah Kesik izfet
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 121
Farsa n ve son eklerle tretilen kelimeler
Metin 3.3.1
Gazete rnekleri:- Cerde-i Havdis, (Sene 1256, 9/23)
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 123
Metin 3.3.4
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 125
Metin 3.3.3
126 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 3.3.2
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 127
/3.3.2/Tarih Mushabesi
htiml
tibr
ftil bb
ltift
ttihd
stihrc
stifl bb
stihkm
Cem-i mennes:
Havdist
Hdist
Mnsebt
Malmt (-t eki ile)
Tafslt
Mtlat
Tedkkt
Cem-i mzekker:
Mensbn (-n eki ile)
Cem-i mkesser:
Evz
Esbb
Ef l vezni ile
Ahkm
Ayn
Askir
Fevil vezni ile
Kevkib
Vzer
Ulem Fual vezni ile
Fukar
Hsl Fil vezni ile
3. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-III 133
Arapa tamlamalar:
Alel-acele
Kamer tamlama
Bil-hssa
Berr-m
ems tamlama
Biz-zt
Tenvnler
Tammen stnl tenvin
Bazan stnl tenvin
sm-i meknlar
Mesele Mefale vezni
Mertebe Mefale vezni
B-Farsa Yaplar:
Farsa tamlamalar
Devlet-i aliye
abn- erf
Havdis-i hayriye
Dvel-i mttefika
Askir-i Msriyye
Kuvvet-i askeriyye zfet kesresi
Lutf- Hud
yn- dikkat
Shib-i sn
Nazar- dikkat
Ahkm- ncm
Cerde-i havdis
zfet hemzesi
Nokta-i nazar
Ordu-y hmyn zfet Y si
Mir-aly
Ser-asker
Beher-hl Kesik izfet
Lutf-dde
Vaka-nvs
Taraf- devlet-i aliyye
Zincirleme tamlama
Pdih- ry-i zemn
134 Osmanl Trkesi Metinleri-I
zet
XVIII.-XX. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil Yeni kelimeler renerek kelime haznenizi gelitire-
1 zelliklerini aklayabilmek 3 bilmek
Bu nitede ilenen paralar XVIII.-XX. yzyl Os- Paralarda geen, anlamn bilmediiniz kelimele-
manl Trkesinin genel dil yapsn gsterecek eser rin anlamlar her parann ardna eklenmi kk
ve gazetelerden seilmitir. Grld zere Arapa szlkte yer almaktadr. Bu szlk eliinde para-
ve Farsa kelimelerin sklkla kullanld metinler g- lar okumanz kelime daarcnzn zenginlemesi-
nmz Trkesinden hayli uzaktr. ni salayacaktr. Ardndan gelen metin sadeletiril-
mesi ksmn da incelemeniz, bu kelimelerin metin-
Matbu metinleri doru ve hzl okuyabilmek de hangi anlamda kullanldn anlamanza yardm-
2
Bu niteye alnan metinlerin bazlar konular bak- c olacaktr.
mndan Osmanl Devletinin Tanzimat ncesi d-
nemlerine aittir. Fakat yazma eserler dikkate alnarak Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn metin
son devirde matbaada yeniden dizilip yaynlanm e- 4 iinde belirleyebilmek
killeri nitede kullanlmtr. Bu niteyi tamamladk- Her nitenin sonuna eklenen dilbilgisi ksm, para-
tan sonra bir yandan matbaada baslm eserleri daha daki Arapa ve Farsa temel dilbilgisi unsurlarn gs-
iyi okuma becerisi kazanrken, dier taraftan XVIII. terip aklamaktadr. Bu unsurlarn daha ayrntl ek-
Yzyldan itibaren Osmanl tarihinde gezinti yapm lini geen sene renmitiniz. Bu paralarda gsteri-
olacaksnz. len dilbilgisi unsurlar, onlarn paralarda nasl kul-
lanldn hatrlatmak ve paralarn daha iyi anlal-
masn salamak amacn tamaktadr. Bu blmleri
dikkatli bir ekilde incelemeniz sizin para ierisinde-
ki yaplar daha iyi tanmanz salayacaktr.
136 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Kendimizi Snayalm
1. Hicb kelimesinin anlam aadakilerden han- 6. Aadaki kelime gruplarndan hangisinde cem-i m-
gisidir? zekker kelime vardr?
a. Sevinme, mutlu olma a. Evld - tlih - mchidn
b. Doruluk, drstlk b. Fukar - emtia - evrk
c. Utanma, mahubiyet duyma c. Duhl - tarafeyn - hn
d. Sz verme d. Nfz - isbt - feyyz
e. Dikkate alma, deerlendirme e. Devleteyn - zref teslm
2. Derin anlamn tayan kelime aadakilerden hangisidir? 7. Aadaki kelime gruplarndan hangisinde ism-i mefl
a. Hsl vardr?
b. Keml a. Zlim - huddm - eref
c. Kasr b. Mevcd - irtia - mnbit
d. Briz c. Tasavvur - chel - merd
e. Amk d. Hkm - ndim - ferset
e. Eytm - mekteb ceveln
3. Snflandrma, snflara ayrma anlamn karlayan ke-
lime aadaki kelime gruplarndan hangisinde vardr? 8. Aadaki kelimelerden hangisi ism-i fil deildir?
a. Mebrr - clib - kerh a. Slih
b. Tahkr - tezevvc - ihsn b. Mkrim
c. Mesrr - tasnf - eytm c. k
d. Teskn - ceveln - kalb d. Mteekkir
e. Cerh - katl intir e. Mezkr
Sra Sizde 2
a) slm: fl bb Tesdf: Teful bb - tibr: ftil bb
rtibt: ftil bb Tahasss: Tefal bb - Tesr: Tefl
bb
b) Garb: Fal vezni Hkm: Ful vezni
c) Mahrm : Mefl Hiz: Fil Megl: Mefl M-
terek: ftil bb ism-i mefl mil: Fil Mtemd:
Teful bb ism-i fili Hsl: Fil Hdis: Fil
d) Hdist
4
OSMANLI TRKES METNLER-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
XVIII. ve XIX. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil zelliklerini aklaya-
bilecek,
Matbu metinleri okuyabilecek,
Yeni kelimeler renerek kelime haznenizi gelitirebilecek,
Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn metin iinde belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
XVIII. Yzyl Osmanl Trkesi Osmanl Vakanvisleri ve
Metinleri Matbu Metinleri
XIX. Yzyl Osmanl Trkesi
Metinleri
indekiler
GR
SUBH MEHMED EFEND, SUBH
Osmanl Trkesi Metinleri-I Metin Okuma ve Anlama: Matbu TARH
Metinler-IV ZZ SLEYMAN EFEND, ZZ TRH
AHMED CEVDET PAA, CEVDET
TARH
Metin Okuma ve Anlama:
Matbu Metinler-IV
GR
Bu nitede matbaa yazsn okumay gelitirmeniz iin Osmanl resm tarihilerinin yani
vakanvislerin eserlerinden seilmi matbu metinlere yer verilmitir. te yandan, XVIII-
XIX. yzyl dil zelliklerini tanyabilmeniz iin bu matbu metinler, anlan dnemde kale-
me alnm ve baslm eserlerden seilmitir.
XVIII-XIX. yzyl Osmanl tarih metinlerinin bir ou, kullanlan dil bakmndan
gndelik olaylar anlatrken genelde sade ve anlalabilir bir Trke ile kaleme alnmlardr.
Ancak resmi konu ve nemli ahslar devreye girdiinde hem edebi kayg ile zaman zaman
adal ve tumturakl hem de ima ve iaretlerle yorulmu cmleler kullanlmtr. zellikle
giri blmleri ve dnemin padiahn anlatan ksmlar Arapa-Farsa ibarelerle ssl
ve ciddi bir edeb kayg ile yazlm, dnemin kltr ve sanat zevkini, ayrntlara kadar
satrlara aktarmlardr. Subh Tarihinin savalarla ilgili blmleri olduka tantanal ve
zafer havas iinde, akc bir Trke ile, zz Tarihinin ran ile ilgili blmleri ranllara
nispet edercesine edeb ve ar, Cevdet Tarihinin pekok blm ise gerek dnemi
gerekse Paann zel maharetini gsterir biimde yer yer edebi yer yer halkn gnlk
kulland anlalr Trkeyi yanstmaktadr.
Bu niteye alnan ilk metin, I. Mahmud dnemi (1730-1754) vakanvislerinden
Subh Mehmed Efendinin kaleme ald Subh Tarihinden ok ilgin bir paradr. Eser
Mesut Aydner tarafndan Subh Tarihi (Sm ve kir Tarihleri ile birlikte) adyla yeni
harflerle neredilmitir (stanbul 2007). Subh Tarihi, Osmanl Devletinin her adan son
parlak devri olarak kabul edilen I. Mahmudun saltanatnn ilk 14 yln kapsayan, olduka
nemli bir kaynak kitaptr. Hicr 1198 M. 1783-1784 ylnda stanbulda Matbaa-i
mirede baslm ilk nshadan alnm para metin ise, dnemin anlalr Trkesi ile
kaleme alnm fantastik bir hayatta kalma mcadelesini hikaye etmektedir.
Dier metin, zz Trihi adl eserden bir paradr. zz Tarihi yine I. Mahmud dnemi
vakanvislerinden zz Sleyman Efendinin kaleme ald ve Osmanl Devletinin ubat
1744 ile 1752 yllar aras olaylarnn anlatld bir vekayinamedir. Dnemin temel
kaynaklar arasnda yer alan bu eser, Hicr 1199 M. 1783-1784 ylnda stanbulda
Matbaa-i mirede baslm ikinci eser olup, buradan Avrupa Tarihi ile ilikili bir blm
seilerek bu niteye konulmutur.
nitenin nc paras, Cevdet Tarihi ismi ile mehurdur ve XIX. yzyln byk
devlet adamlarndan Ahmed Cevdet Paa tarafndan yazlmtr. Paann dnemin nemli
vakanvislerinden biri olarak kaleme ald 12 ciltlik bu dev eser, Osmanl Devletinin
XVIII. Yzylnn son eyreinde nemli bir dnm noktas olan 1774 Kk Kaynarca
140 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Anlamas ile balar ve 1826 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmasna kadar gelen olaylar
anlatarak sona erer. Cevdet Paann modern bir tarih anlay ile kaleme ald bu eser,
gerek dilinin dneme gre sadelii gerekse tenkid bir bak as ile kaleme alnmas ile
dikkatleri ekmi ve ok tutulmutur. Gnmzde Trk Tarih Kurumu tarafndan yeni
harflerle neir almalarna balanan bu eserin, Osmanl Dneminde basm yaplm
nshasnn I. cildinden tarih ilminin faydalarna dair bir blm seilmitir.
Metin 4.1.3
Subh Mehmed Efendi,
Subh Tarihi
4. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV 141
Metin 4.1.2
142 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 4.1.1
eylediinden gayri zafer bu hakre tevecch itmekle karnn yarup ikem ve barsaklar
zemine dm iken yine kend deryya firr ve zikr olunan eczsyla kiff olundukdan
sonra, nc gn tekrr o hl ile hayyen mevsna gelp helk olmala bir mddet dahi
lesiyle geinmek mukadder oldu.
Hsl- kelm, bu mesibe ibtilmz rz- Ksmdan otuz yedi gn mukaddem olup
ve sene-i merkme itsnda cnib-i sumndan rzn olan berf brn bil-cmle
zerimizden gemek vechile, rz- Hzra yedi sekiz gn kalnca yedi aya karb mddetde,
bzen ayu bal muhrebesinde ve bazen aziye-i reddiyye tesrinden veft idenlerin
luhmunu ekl iderek cmle rfekmz fevt, ancak mm-ileyhim Murtaz Aa ve Hseyin
Mirz ve bir nefer hidmetkr ile bu hakr haytda olup lkin bizlere dahi tr olan zaf-
kll ile b-tb u tkat muterakkb- mevt iken refklarmzdan biri srnerek yanma
gelp, Hseyin Kapudan, bir sefne grnd dey haber virmekle ben dahi hezr-
zahmet taab ile yzm zerine srnerek bir mahalden nazar eyledim, amm keml-i
zaf ile basarmda kuvvet olmad cihetden farka adem-i kudret ile nie def a dikkat
iderek hayli zhir oldukda ne hl ise ayaklanup bir mikdr te ve duhan zhr ve sefne-i
merkme dahi gitdike takarrub ve sandal dahi irsl itmekle slifz-zikr sengistnn
yanaacak mahallini mezbrlara tefhm idince ekilen havf u intizr dahi hadd-i tavsfden
gzern olup, her ne hl ise yanatklarnda bizleri sryerek dern- sandala idhl ve
ahvlimizi istilm u istifsr eylediklerinde takrre meclimiz olmadn fehm istir
itmeleriyle bunlar itm olunmadka kendlerin cem idemezler dey sefnelerine
gtrp azmza beksimt hurdeleri vaz ve tahrk-i fekke adem-i kudretimizi hiss
derk eylediklerinden n, enelerimizi kend elleriyle tahrk iderek ekle istidd tahsl
olunduu esnda bir mikdr orba tedrk ve tedrc ile tenvl itdirp, aklmz bamza
geldikden sonra sergzetimizi nakl beyn iderek, yine Sne Boazna gtrp ihrc
itmeleriyle mahall-i merkmda dahi tashh-i mizc idinceye dek birka gn tevakkuf u
meks idp, badeh herkes vatn- melfesi cnibine zim rh oldu dey hatm-i kelm
eyledi.
(Subh Mehmed Efendi (2007). Subh Trhi, Sm ve kir Tarihleri ile birlikte.
Nr. Mesut Aydner, stanbul).
Mimli masdar
Meakkat (mefalet)
Ca[l masdar
Maiyyet
keyfiyyet
Metin 4.2.3
zz Sleyman Efendi,
zz Tarihi
156 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 4.2.2
4. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV 157
Metin 4.2.1
iyb zehbdan mnkat olup, sitne-i sadette ibdullahn melf olduklar uka ve
sir ol vilyetlerden nakl olunan ey-y mtenevviann kllet nedretine bis ve biz-
zarre bey irs dahi ezf u muzaf bah ile olduundan baka, gmrk hussunda
dahi taraf- mrye zarar u noksn terettb eyledii bedh olmala, mcerred terfh-i hl-i
ibd ve tatmn-i bl-i skkn- bild- slmiyye kasdyla Devlet-i Aliyye-i ebed-mddetin
tavassutuyla slh- ztl-beyne yani Avrupa taraflarnda bu vechile hdis olan ihtilf
ihtill ve itil bulan te-i ceng cidlin b- sf-tedbr-i dil-pezr ve kavid-i dvel zre
enseb olan hlt ve esbb- itidli ve ummen mlk- Nasrnn ittifk-rlaryla men
defi ve nire-i fitne v fesdn intfsyla urk- niz cidlin hasm u kat Cenb-
Hdvendigr- lem meddal-lhu zille saltanateh al-mefrkl-mem hazretlerinin
zamr-i ilhm-pezr-i cihn-bnlerine lyh u snih olmala, mcerred huls- niyet ve
kuvvet-i diynet merhametlerinden n, ummen ibdullaha efkat buyurup bu emrin
vech-i lyk zre pezr-y hsn-i hitm olmasna irde-i aliyye-i ehriyrleri taalluk ve
f-nefsil-emr huss- mezbra sarf- himmet mceb-i isticlb- menfaat oldu cmlenin
malm olmakdan n, iktiz-y vakt hl ve kide-i ymn-itiml-i Devlet-i Aliyye-i
masnetz-zevl zre hl mesned-r-y sadret-i uzm ve vekl-i mutlak- saltanat-
kbr hazretleri taraflarndan ber-minvl-i muharrer mnsib olduu vech zre /4.2.3/
slh- ztl-beyne Devlet-i Aliyyenin tavassutunu ir vechiyle dvel-i Nasrnn ba
cenerallerine bu gne niz- mlk sebebi ile Avrupa taraflarnda zuhr iden ihtill ve
mtemd olan ceng cidlin zarar hasr al-vechil-umm cmleye sr olduun
beyn ve sulh salhn indallah ve inden-ns emr-i mergb ve tavr- matlb olup,
mme-i ibdullaha uml-i menfiini tavzh ayn ederek deydene-i mstahsene-i
Devlet-i Aliyye-i ebed-devm zre tabrt ve hayyiz-i hikmet-mzi ve nush u pend-i
dil-vzi mtemil mektb-i Aliyye-i saf tahrr buyurulup ibu ehr-i Muharreml-
Harmn zarfnda vakit vakit baz shil-serlara ve Tersne-i mireye terf-i kudm-
cenb- saf vk olduka sitne-i saadette mukm Fransa ilisi ve Venedik Baylos ve
sve ilisi ve Neme ve Moskov kapu kethdlar ve ngiltere ve Felemenk ilileri veklleri
ve Sicilya ilisi ve sir iktiz idenler ikier er davet olunup, mersim-i d icrsndan
sonra, vech-i merh zre her birinin devletlerinin ba cenerallerine ve cumhrlarna
tahrr olunan mektb- l teslm ve huss- mezbr lisnen dahi mzkere ile cevblarnn
vrd tenbh buyurulmala bu maddenin zh u izhr kasdyla irsl buyurulan mektb-i
Aliyyenin bir sreti tastr-i sahfe-i eser klnd.
(zz Sleyman Efendi (1199). zz Tarihi. stanbul).
Metne it Szlk
b: Su
Arz- dern: ten gelen garazlar-gizli hedef-maksatlar
Ahz u gasb: Alma, zorla ele geirme
Akdem: nce, bundan nce
Al-vechil-umm: Umum zere
med-dd: Gidip-gelme
mme: Halk, umumi herkes
saf: Sleyman peygamberin akll vezirine nispet ile Osmanl
Sadrazamlarna veya o makama verilen isim
sitne-i saadet: Saadetli yer, stanbulun isimlerinden
Ayn: Ortaya kma, grnme
yn-i drn: Eski zamanlara ait tre, gelenek
Bis: Sebep olan
Bah: Fiyat, paha, kymet
4. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV 159
Bahr-i Sefd: Akdeniz
Baylos: Venedik elilerine verilen isim
Bedh: Ak, besbelli, ortada
Be-her-hl: Her halkarda, he ne suretle olursa olsun
Bender: lek ticaret iskelesi
Ber-minvl-i muharrer: Yazld - tahrir olduu zere
Berren ve bahren: Kara ve deniz yolu ile
Bey ir: Alm-satm
Beyn: Ara, ikieyin-kiinin-devletin aras
Biz-zarre: Zarurete binaen
Bil-evld: Evladsz, ocuksuz
Bu gne: Bu trl
Ceneral: General
Ceng cidl: Sava-d, harb
Cihn-bn: Cihan kollayan-hkmdar
Cihet: Yn
Cumhr: Halk, ahali, konsey
sr: Kral-kayzer
srie: Kralie
uka: Bir cins kuma
Diye: Dava, iten gelen ar arzu istek
Dest-i tagallb: Galebe altna alma, bask-zulm-zorbalk eli ile hkm srme
Deydene: usul-adet-gelenek
Dil-vz: Gnleken-gnl alan
Dil-pezr: Gnle ho gelen, beenilen
Diynet: Din-dindarlk duygusu
Dvel: Devletler
Emr-i mergb: Arzu edilen emir-i
Enseb: Uygun, en mnasib, ok yerinde
Erkn: Rknler, devlet adamlar, devletin nde gelenleri
Esbb: Sebepler
Ey-y mtenevvia: eitli-trl eya
Ezf u muzaf: Bir misli ve kat kat artrma
Fl-asl : Aslnda
F-nefsil-emr: Hakikatte, gerekte
Hdis: Meydana gelen, yeni ikan, hudus eden, ortaya kan
Hdise-i ngeh-zuhr: Anszn ortaya kan hadise, vakitsiz gerekleen olay
Hkim: Hkmeden
Hlt: Haller, suretler, nitelikler
Hasm: Kesip atma, bir davay hall ve fasl etme
Hayyiz: Taraf, meydan, yer
Hersek: Eyalet kral, babakan, Avrupada imparator seme hakk olan
yneticiler
Hll: Ara, aralk, (bu srada-bu arada)
Hrset: Koruma
Hikmet-mz: Hikmetle kark, hikmetle yorulm (isabetli karar verilmi)
Huls- niyet: Niyet-kalp temizlii, iyi-halis niyet
Huss- mezbr: Yukarda geen, anlan-zikredilen husus
Hsn-i hitm: Gzel netice, gzel biti
160 Osmanl Trkesi Metinleri-I
yznden meydana gelen bu eit anlamazlklar sebebiyle, Avrupada meydana gelen ih-
tilal ve sregelen savalarn zarar ve hasar herkese dokunduu.. bar ve iyiliin Allah ve
insanlar katnda tercih edilecek en iyi i ve kabul edilecek en gzel tavr olduu ve tm
insanlk iin menfaatler ierdii apak ortadadr. Ebedlere kadar devam edesi Yce Os-
manl Devletinin gzel geleneklerinden szlen nasihat ve tleri ieren, hikmet dolu,
gnl alc szlerle dolu mektuplar yukardaki manalar da ierecek ekilde Sadrazamlk
makam tarafndan yazdrlmaldr. Muharrem ay ierisinde, Sadrazam baz sahil saray-
lar ve Tersne-yi mireyi ereflendirdiinde, stanbuldaki Fransa, Venedik, sve elile-
ri, Neme ve Moskov kap kethdlar, ngiltere ve Felemenk eli veklleri ve Sicilya elisi
ve sir iktiz edenler ikier er davet olunmal, basit bir merasim sonras, her bir devle-
tin ba generalleri ve konseyleri iin yazlan yce mektuplar teslim edilmeli ve anlan ko-
nular kendileriyle szl olarak da grlmeli, mektuplarn cevaplarnn beklendii ten-
bih buyurulmaldr. Konunun daha iyi anlalmas iin gnderilen yce mektuplarn bir
rnei burada satrlara geirilmitir.
Mimli masdarlar
Merhamet
Sfat- mebbehe
Pezr
sm-i mensb
Mr
Mlk
Arapa tamlama:
Muharreml-Harm (Muharrem ve harm ile) Harm olan Muharrem ay
Meddal-lhu zille (Allah glgesini uzun etsin)
Al-mefrkl-mem (mmetin farkl kesimleri zerinde)
B-Farsa Yaplar:
Atf vavyla yaplm birleik isim:
Sulh u salh
Harb ktl
Vakt hl
sim Tamlamas:
kavid-i dvel
sahfe-i eser
166 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Sfat tamlamas:
sitne-i sadet
Devlet-i aliyye
Mektb-i aliyye
Dvel-i Nasr
Zincirleme tamlama:
b- sf-tedbr-i dil-pezr
rsl-i Mektb-i Hazret-i saf
Cenb- Hdvendigr- lem
Terf-i kudm- cenb- saf
Metin 4.3.6
Ahmed (Ahmed
Cevdet Paa, Tarih-i
Cevdet
168 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 4.3.5
4. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV 169
Metin 4.3.4
170 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 4.3.3
4. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV 171
Metin 4.3.2
172 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 4.3.1
Fasl- Evvel
trhden sir ehs gibi ahvl-i ztiyyelerince mntefi olduklarndan baka meslih-i
dveliyyece dahi mstefd ve mtemetti olurlar. Binen-aleyh, vatan ve memleketini
seven ve devlet ve milletinin beksn isteyen eslf- merif-ittisf kendi asrlarnn
vekyi ve ahbrn zabt ile ahlfa yad-gr braarak kendleri dahi mazhar- ediyye-i
hayriyye-i ahlf olagelmilerdir. Kald ki, mz ve mstakbel ahvline vkf ve belki ezel
ve ebed esrrn rif olmaa insnda bir meyl-i /4.3.3/ tab olduundan alel-umm
nev-i beerin bu fenne ihtiyc- manevsi der-krdr.
(l tebeul-ayni min nazar, ve les-semu min haber, ve lel-ardu min matar)
Ve hfz- nizmt- dveliyye, ilm-i trh ile olup usl-i slifenin vakt hle tatbknda
ise fevid-i kesre mtehakkk olduundan baz- ulem ilm-i trhin talm ve taallm
derece-i vcbdadr dediler.
Nakl olunur ki, hulef-y Abbsiyyeden Kim bi-Emrillh zemnnda ehl-i Hayberden
birka nefer mteayyinn yehd, Drul-hlfe-i Badda gelp cizyeden mufiyetlerini
mir sened sretinde bir varak-pre ibrz ile zumlarnca Hazret-i Alinin hatt olmak
zere taraf- Rislet-penhden kendlerine virilmi ve ashb- kirmdan birka ztn
ehdetleri dahi tahrr olunmu olmala senedleri nezd-i halfede kabl klnarak cizyeden
mufiyetleri bbnda sdr- menr olunmak zre iken Resr-res bulunan Ebl-
Ksm b. Meslemeye ekk rz olarak, sened-i mezkr sahte bir ey olmasun, hele bir kere
mverrih-i ahd olan Hatb-i Baddye gsterilmesi mnsib olur dey halfeye ihtr
itmekle, Hatb-i mm-ileyhe arz olundukda, fenn-i trhe senedin sahte olduunu isbt
itmidir. yle ki: Sened-i merkmda muharrer olan hddan Hazret-i Muviye hicretin
dokuzuncu senesi yevm-i feth-i Mekkede eref-i slm ile merref oldu. Hayberin fethi
ise hicretin yedinci slinde vuk bulmu idi. Kezlik, hd- muharrereden birisi dahi
Sad b. Muz hazretleri olup murun-ileyh ise hicretin beinci senesi, yevm-i Hendekde
cisr-ifendan gzr itmekle Hayber fethinde bulunmad. dimekle mevziyyeti sbt
bularak akk olundu. Bu cihetle mverrih-i mm-ileyh beytl-ml-i mslimnin
intifna sebeb olmudur.
Fasl- Sn
Lkin, ahl beyninde ittifk olmayup kimisi krallk tarafdr ve kimisi tekl olunmu
olan d cumhriyyet tarafdr oldular. Bir takm dahi byle d cumhriyyete kanat
itmeyp aztdlar. Ve btn btn hadd-i marfun te tarafna gitdiler. yle ki: Hukk-
mlkiyyet ve zevciyyeti inkr idp ve herkes kffe-i husstda msvt zre olmaldr
deyp bir ok edn dahi bunu mizclarna muvfk grmeleriyle Fransa Cumhriyyetini
bu renge boyamaa teebbs itdiler. Fransa kibr ve ukalsnn bundan gz rkmee,
cumhriyyetden ve belki hkmet-i merta serbestliinden yz evirp, Napolyonun
henz drt sene mddet-i riyseti htm bulmazdan evvel imperatorluunu bit-tasdk
hkmet-i mutlakaya ser-fr-brde-i nkyd oldular. bu Fransa ihtillt arasnda
Neme halk dahi serbestlik sevdsna derek ve pek ok kanlar dkerek hkmetlerini
hkmet-i mertaya kalb itmek istediler ise de hhmet-i imperatoriyye glib gelerek
yine hkmet-i mutlaka tahtnda kaldlar. Bunlarn her birinde birer gne fenlk melhz
ve mehd olup, hele cumhriyyetin zikr olunan frka-i mtecvizesi btn btn akldan
ve nevms-i tabiyyeden bad bir fikr-i btldr.
Amm hkmet-i islmiyye, hlfet ve saltanat cmi olup, imml-mslimn olan
pdih- islm, hm-i erat ve muhy-i saltanat olmala, lillhil-hamd bu gne teferruk
ve teetttden berdir. Ve eeri, zrde beyn olunaca vechile, Devlet-i Abbsiyyenin
evhrnda memlik-i islmiyyede zuhra gelen ihtillt- azme hasebiyle, hlfet ve
saltanat ayrlarak, hlfet bir riyset-i dniyye ve saltanat riyset-i mddiyye derecesine
vard ise de muahharan Devlet-i aliyye-i Osmniyyenin zuhruyla millet-i islmiyye
teceddd iderek yine hlet-i asliyyesini buldu.
(Ahmed Cevdet Paa, Trh-i Cevdet I)
Metne it Szlk
Ad: Advvn cemi, dmanlar
Al: Daha yahut pek yukar, yce
Arz: Irzlar, namuslar
Arz: aretler, alametler
Asr: Asrn cemi, asrlar, yzyllar
Ayn: Bir memleketin ileri gelenleri
Add: Saymak; yle kabul etmek
Arz: Maksadlar, niyetler
Ayr: Gayrn cemi, bakalar, tekiler
har: Baka
Ahbr: Haberin cemi, haberler
Ahd: Devir, zaman, gn
Ahkm: Hkmn cemi, hkmler, emirler, fermanlar
Ahvl: Hlin cemi, haller, durumlar
Akd: Kurma, tertb ve tanzim, tekl
Aksm: Ksmn cemi, ksmlar, blmler
Alel-huss: zellikle
mde: Hazr
mme: Umum, halk, umuma mahsus olan
r: Reyin cemi, reyler, oylar, grler
rz: Gelen, gelip yapan
sr: Eserin cemi, alamet, nian, bir eyin vcuduna delalet eden hal
Ashb: Sahibn cemi, Peygamber Efendimizi grp onun sohbetinde
bulunanlar
Atvr: Tavrn cemi, haller, edalar, gidiler, davranlar
4. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV 177
zde: Kurtulmu
Bad: Uzak
Bahyim: Behmenin cemi, drt ayakl hayvan, r-p
Btl: Hak olmayan
Ber: Uzak, slim, kurtulmu, temiz
Ber-vech-i t: Aada sylendii (sylenecei) vech zre
Beynel-havss: Avamdan olmayan kiiler arasnda
Bidyet: Balang, balama
Binen-al zlik: Bunun zerine, bundan dolay
Cmi: Cem eden, toplayan, bir araya getiren
Cr: Cereyn eden, yrrlkte olan
Cef: Eziyet, incinme
Celb: Almak, ekmek, cezb
Cel: ikar, meydanda, belli
Cemiyyet: Topluluk, heyet
Cesm(e): ri, byk, kocaman
Cevr: Hakszlk,eziyet, eza, cef
Diye: Sebeb, mucib, bais; istemek
Def: Kovmak, uzaklatrmak
Derect: Derecenin cemi, dereceler
Der-kr: Malum, aikar, bilinen
Dr: Tutulmu, uram, yakalanm
Dr: Uzak
Dvr: G, zor
Dvel: Devletin cemi, devletler
Ediye: Duann cemi, dualar, niyazlar, yalvarmalar
Edn: Ednnn cemi, aalar, aalklar
Edn: Pek aa, daha aa
Efrd: Ferdin cemi, ferdler, kiiler
Eeri: Her ne kadar, olsa da, ise de
Ekseriyet: Pek ok olma, okluk, en byk ksm
Ekseriyet-i r: Oy okluu
Emr:
Esbb: Sebebin cemi, sebepler
Ehs: ahsn cemi, ahslar, kiiler
Evhr: hirin cemi, sonlar, nihyetler
Evkt: Vaktin cemi, vakitler, zamanlar
Eyym: Yevmin cemi, gnler
Fsl: Ayran, blen, tefrik eden
Fergat: Vaz geme, el ekme; adem-i meguliyet, istirahat
Frka: nsan grubu, siyaset partisi
Ftr: Zayflk, geveklik, bezginlik, usanma
Gadr: Emniyeti s-i istimal, vefaszlk, hainlik; merhametsizlik, zulm
Gh: Ara sra, kimi, baz
Gr: Tutma, tutu
Giriftr: Tutulmu, yakalanm, esir
Gne: Trl; gidi, tarz
Gd: Ama, alma, al
Hiz: Malik, sahib; tayan
178 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Birinci Blm
kinci Blm
Hfz Fil
Hrset Filet
Hkm Ful
Fergat Falet
Mddet Fulet
Subet Fulet
Mimli masdarlar
Maksad Mefal
Maslahat Mefalet
Menfaat Mefalet
Mazarrat Mefalet
Cal masdarlar
Cemiyyet, hazariyyet, zevciyyet
Teadd Tefaul
Tahsl Tefl
ttiss ftil
nhitt nfil
Mennes cem
Vukt t eki ile
Msebbebt t eki ile
Ktat t eki ile
Malmt t eki ile
Derect t eki ile
Cem-i mkesser
lel Fial
Esbb Efl
Dvel Fual
Vekyi Feil
mesir Mefil
Vkel Fual
Ulm Ful
Ukal Fual
Kavnn Fevl
188 Osmanl Trkesi Metinleri-I
B- Farsa yaplar
Atf vavyla yaplan birleik isim:
Cevr cef
Vakt hl
Mahv munkariz
Kesr takll
zet
XVIII. ve XIX. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil Yeni kelimeler renerek kelime haznesini gelitirebilmek
1 zelliklerini aklayabilmek 3 Metinlerde geen ve metinlere ilave edilen szlk vas-
nitede verilen Subh Tarihi, zz Tarihi ve Cevdet Ta- tasyla daha fazla kelime renerek paralar daha iyi
rihi adl eserler 18. ve 19. yzyl metinlerindendir. Bu anlayacaksnz.
eserler, anlan dnemin dil zelliklerini yanstmakta-
dr. Kelime trleri ve cmle yaplarn renerek bu Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn metin
dnem metinlerini tanyacaksnz. 4 iinde belirleyebilmek
Bilmeniz gereken temel dilbilgisi kurallarn size ha-
Matbu metinleri daha iyi okuyabilmek trlatmak amacyla eklenen dilbilgisi ksm sayesinde
2
Verilen matbu metinleri dikkatlice okuyarak matbu metinleri bu ynden de deerlendirebilecek, bylece
metinlere gznz daha fazla alacak ve daha hzl metni daha anlayp yorumlayabileceksiniz.
okuyabileceksiniz.
190 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Kendimizi Snayalm
1. istibdt kelimesinin anlam aadakilerden hangisidir? 6. Aadakilerden hangisi ism-i mefldr?
a. tibar gren, beenilen, gvenilir a. Raiyyet
b. Diktatr, kral b. Mesdd
c. Keyfi idare, bask rejimi, dikta c. Recliyet
d. nat, direnme, kasden gecikme d. Maiyyet
e. Kabiliyet, maharet e. kir
2. Hrset anlamn tayan kelime hangisidir? 7. Aadaki kelimelerden hangisi mkesser cemdir?
a. Saklama, koruyup-kollama a. Esbb
b. Hrs yapma, hars olma b. Tahrrt
c. Hrszlkla birey elde etme c. Misl
d. Hukuksuz i, gnah d. Muhtab
e. Anszn beliriveren e. Taayyn
3. Aadaki kelime eletirmelerinden hangisi yanltr? 8. Aadaki kelimelerden hangisinde tesniye vardr?
a. Tagayyr: Deime, bakalama a. Seltn
b. Takrr: Syleme, anlatma, anlat b. Mevleviyet
c. Vusl: Ulama, gelme c. Maiyyet
d. Asr: Eserin cemi eserler, kitaplar d. Tarafeyn
e. Mektb: Mektuplar e. Semnn
4. Aadaki cmlede bo braklan yere uygun gelen keli- 9. Aadaki kelimelerden hangisi Sls mezdnfh mas-
me hangisidir? tarlar grubuna girer?
vatan ve memleketini seven ve devlet ve milletinin beksn a. Bidat
isteyen eslf- merif-ittisf kendi asrlarnn vekyi ve b. Zeyn
ahbrn zabt ile ahlfa yad-gr braarak kendleri dahi c. Takarrub
mazhar- ediyye-i hayriyye-i ahlf olagelmilerdir. Kald ki, d. Mazbata
mz ve ............ ahvline vkf ve belki ezel ve ebed esrrn e. Avrz
rif olmaa insnda bir meyl-i tab olduundan alel-umm
nev-i beerin bu fenne ihtiyc- manevsi der-krdr. 10. Aadaki kelimelerden mcerred rub mastar olan
a. Kitb bulunuz.
b. Hkmet a. Zabitn
c. stikbl b. stibdd
d. Takrr c. Evld- zkr
e. Mstakbel d. Saltanat
e. stikll
5. dostluk, beraberlik, klk, sevgi anlamn karlayan
kelime aadaki kelime gruplarndan hangisinde vardr?
a. Muaka - muhabbet - musft
b. Kazyye - mrd - mevce
c. ret - irret - erbet
d. efkat - tevehhm - rikkat
e. Ngehn - feshat - ihtisr
4. nite - Metin Okuma ve Anlama: Matbu Metinler-IV 191
Sra Sizde 2
1. Neme lkesi aslen yedi ve hl dokuz aded hkmetten
meydana gelmekte idi. Bu dokuz aded hkmetlere Her-
sek ad verilen idareciler sahip kyor ve ynetiyorlard.
Aralarnda sr tabr eyledikleri kii imparator olmak-
la, belirtilen herseklerin hepsinin zerine hkim ve ida-
reci oluyordu. srlk ve imparatorluk keyfiyeti ise er-
kek evlda ait bir zellik olarak kabul ediliyordu. Bu det
sadece Neme devletine mahss bir zellik olup, dier
hristiyan devletlerde olduu gibi kz evladn asarie ola-
rak kabul edilmesi gelenek ve greneklere ters dyor-
du. Dokuz hersek arasndan oyla seilen her kim ise itti-
fak ile o sr olup, imparator olarak isimlendiriliyor ve
bu uygulama eski usl ve adetlere gre gerekleiyordu.
(Hnedan) erkek evld domad iin yklmaya yz tut-
tuunda, anszn ortaya kan bu hdise yznden Nem-
e memleketi ihtilalin eiine gelmiti. Anlan hersekler-
den her biri, kendi haklar ve kabiliyetlerini ne srerek,
bamszlk istei ve sr olmak arzusu ile niyetlerini
zorbalkla gerekletirme derdine dtklerinden, devle-
tin nizm ve intizm yklmaya yz tuttu.
192 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Yararlanlan Kaynaklar
a. Mutasarrf: Mtefail (tefeul) Ahmed Cevdet Paa (1309). Trih-i Cevdet I. stanbul.
b. Asl: fal zz Sleyman Efendi (1199). zz Trhi. stanbul.
c. Mlik-memlk; zbit-mazbt; hkim-mahkm Subh Mehmed Efendi(2007). Subh Trhi. Nr. Mesut Ay-
d. Memlik- Mefil dner. stanbul.
emseddn Sm (1317, 1318). Kms- Trk I-II. stanbul.
Sra Sizde 3
a) teferruk, teceddd, teettt: tefaul bb; ihtill: iftil
bb; slm: ifl bb
b) hlfet, riyset: filet;
erat: falet
Hamd, vech: fal
Beyn: fal
Devlet: falet
Zuhr: ful
Millet: filet
Derece: faale(t)
c) Saltanat
d) mml-mslimn
Lillhil-hamd
e) Cmi, hm
f) Devlet-i Abbasiyye
5
OSMANLI TRKES METNLER-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Kurulu dnemi Osmanl kaynaklarnn dil ve slubunu belirleyebilecek,
Osmanl kaynaklarnda kullanlan el yazlarn belirleyebilecek,
Yeni kelimeler renerek, kelime haznenizi gelitirebilecek,
Osmanl Trkesinin dilbilgisi kurallarn kullanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
XV. Yzyl Elyazmas Metinler Gazavt- Sultan Murad b.
XVI. Yzyl Elyazmas Metinler Mehemmed Han
Rh Tarihi
Ner Tarihi
(Kitb- Cihn-nm)
indekiler
GR
RH EL-EDRNEV, TRH- RH
Metin Okuma ve Anlama: El MEVLN MEHMED NER, KITB-I
Osmanl Trkesi Metinleri-I Yazmas Metinler-I CIHN-NM II
GAZAVT-I SULTN MURD B.
MEHEMMED HAN
Metin Okuma ve Anlama: El
Yazmas Metinler-I
GR
Arap harfleri ile yazlan yaz trleri, tarih ierisinde paleografik olarak pek ok deiiklik
gstermi ve bol eitlilie sahip olmutur. Bunlardan bir ksm dierinden tremi, baz
kk farklar kazanm ve yeni bir yaz tr olarak isimlendirilmitir. Osmanl yaz ge-
leneinde de bu yaz trlerinin bir ou kullanlmtr. eitli kk farkllklar gzard
edildiinde, trler temel olarak 6 eitte toplanmaktadr. Buna e kalem veya aklm-
sitte ad verilmektedir. Osmanl metinlerinde kullanlmakta olan bu trler unlardr:
1. Sls
2. Nesih
3. Dvn
4. Talk
5. Rika
6. Siykat
Bu saylan yaz trlerinin her birinin ayr kullanm alanlar bulunmaktadr. Mesel;
dvn yaz tr Dvn- hmyn brokrasisi tarafndan gelitirilip kullanlm, siykat
lhanllar zamannda ml kaytlarn tutulduu yaz tr olup Osmanllar da da ayn ekil-
de ml kaytlar bu yaz tryle kaleme alnrd.
Yazl Osmanl kaynaklarnn nemli bir ksmn oluturan el yazmas eserlerde, yu-
karda saylan yaz trlerinin bir ou kullanlmtr. Bu nitede el yazmas metin yer
almaktadr.
Birinci para, Edirneli Rhnin Tevrh-i l-i Osmn adl eserindendir. Dili sade
bir tarzdadr. Yazs ise harekeli nesihtir. Nesih yazsnn okunmas kolay bir yaz tr
olmas ve metnin harekeli olmasnn getirdii kolaylk sayesine okumakta pek glk
ekmeyeceksiniz.
kinci metin Nernin Tevrh-i l-i Osmn adl eserinden alnmtr. Osman-
l Devletinin kurulu dnemini anlatan Tevrh-i l-i Osmn geleneinin bir para-
s olan bu eser de ar bir Trke ile yazlmtr. Rika tr yaz ile yazlm olan bu me-
tin de harekelidir. Bu nedenle dil ve yaz bakmndan okuma ve anlamakta per zorluk-
la karlamayacaksnz.
nc para, yazar bilinmeyen, Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Han
isimli eserden alnmtr. Metnin dili olduka sadedir. Edeb tarzdan uzak, konuma di-
liyle yazlmtr. Yazs ise rika tr yazdr. Size ilk bakta okunmas zor grnse de, bir
iki cmle okuduktan sonra gznz harflerin ve kelimelerin yazl tarzlarna alacak ve
okumakta zorlanmayacaksnz.
196 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 5.1.5.a-b
(Rh el-Edirnev,
Tevrh-i l-i
Osmn)
Metin 5.1.6.a-b
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 197
Metin 5.1.3.a-b
Metin 5.1.4.a-b
198 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 5.1.1.a-b
Metin 5.1.2
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 199
RH EL-EDRNEV, TRH- RH
Murtaz-bd ire kond. Meer anda Tatar belerinden Ali Be adl bir kimsene vard
ki, ana Savc-ol dah dirlerdi. Bir kan iici yavuz kiiydi. Sultnun anda geldin ii-
dicek, erisin cem idp, kendnn bir fesd ba Ah Mustaf adlu demin ili sretin-
de cssla gnderdi ki Sultn erisinn azln grp ve okluun grp bir i ide. li
gelp Sultnun askerinn ahvlin bilp, varup ana haber virince, Sultn bunun hilesine
muttali olup, /5.1.4.a/ hemn sat ilinn ardn srp, bin mikdr yiit ile Ali Ben s-
tin uralum diy yriyince grdiler ki Ali Be, Sultnun mehbetin iidp, ikdm itmeyp,
hemn ol dem kam. Sultn dah yetp mezbr Ali Bei kam grp ardn srp
kovarak Selsil kalasna drdiler. Sultn bu hli grp gnlne hayli nesne gelp birez
mtefekkir olup Temre gitmekden kendsin menc itdi. Ol aradan gp frsat gzedp
Bolya mteveccih oldlar ve doru yola girmeyp ta tarafn tutdlar.
Metne it Szlk
ad (advv), Dman, hasm
ahsen, En gzel. ok gzel.
alel-gafle, Dalgnla getirerek. Dalgnla gelerek, bo bulunarak.
alet-tafsl, Tafsilatl, ayrntl.
anaru, te; ileriye doru, o bir taraf.
rste, Bezenmi sslenmi. arnn bir esnafa mahsus ksm.
smn, Gkyz, sema.
vze, Nam, hret, n. Yksek ses.
ay, Yaay, yaama. Yiyip ime. Zevk u saf. Elence. Dirilik. Hayat.
azm, Kasd, niyet. Salam ve kesin karar. Sebt.
be-gyet, Son derece. Pek fazla.
b-hadd, Snrsz. Hadsiz.
ceza: Hznle alayp szlanmak. Sabrszlk yznden tel ve teessr gstermek.
c, Comak, kaynamak. Tamak.
eri, Asker. Sava.
degirmek, Eritirmek, yetitirmek, ulatrmak, duyurmak, bildirmek. Dokundur-
mak, dedirmek.
dem, Nefes. Soluk. An, vakit, saat. Kibir, gurur. li, yksek.
derbend, ki da arasndaki geit yeri, boaz. Geit. U boylarnda bulunan kk
kale. Da geitlerinde kurulan karakol.
ecl, llet, sebeb, cihet. in, dolay... den.
ef l, Fiiller, iler, ameller.
fzl, Fazilet shibi. stn kimse.
feza, Korku. Havf. Snma, dehalet. Uykuda iddetli korku ile uyanmak.
fil-hl, imdi, hemen. Bu halde.
firk, Ayrlk. Ayrlmak. Hicran.
gan, Zengin, kimseye muhta olmayan. Varlkl, bol.
gret, Yamaclk. Dmann maln yama etmek.
garrn, Kkreyen, haykran. Homurdanan.
genc, Define, hazine. Gml hazine.
glz, edid. Sert. Kaln ve kaba eyler.
gnelmek, Ynelmek, tevecch etmek, istikamet almak, yzn dndrmek.
gde, Ferah, en, Alm, ak.
202 Osmanl Trkesi Metinleri-I
di hocasn katm birlikte geldiler diye Timura haber ulat. Bunlar da geldiler, Timurun
nnde edep artlarn getirdikten sonra sultann mektubunu Timurun eline sundular.
Arada soru ve cevap her ne gemise hepsini arz etti. Timur sultann mektubuna olduka
sayg ve hrmet gsterip Yldrm Hana: Babalar merhum Yldrm Hudavendigr geici
dnya konandan ebedlik diyrna gt. Kendiler salk ve esenlikte olsunlar dedi. Bu
olay hicretin sekiz yz beinci ylndayd. Timur, sultann hocas Sofu Bayezidi geri dn-
meye komayp, kendi yannda alkoydu. Sultana mektupla birlikte babasnn lm haberi-
ni bildirdi. itip hayli zlp alad, nice gn yas tuttu. Ondan sonra toplanp, onlara t
verip, yas elbisesini karp yine mutluluk ve saadetle aha yakr krkler giyip ata bindi-
ler. Srekli dalarn bandan gider, babasyla ayrlndan gzlerinden kan ve ya dklp
alard. Ta u zamana kadar ki, Timur btn Germiyan, Saruhan ve Aydn memleketlerini
vurup, yamalayp, oul ve kzlarnn byklerini esir edip, kklerini kltan geirip Yl-
drm Hann Akehirde brakt. Germiyanolu Yakub Beye eer Mehmed buraya gelip ba-
basn ve kardeini isteyecek olursa, Yldrm ve olu Musa elebiyi vermesini tenbih etti.
Zira Yldrm yle vasiyet etmitir deyip, askeriyle kalkp Tatara doru yola kt. Tatar da
yamalad. Ondan sonra durmayp yine memleketine dnd.
Mezdnfih Masdarlar
ihtiml
iftil
itizr
tedbr
tef l
tazm
istikbl istif l
izhr
if l
ilm
muslaha
mukvemet mfaale
mvere
tevakkuf tefaul
sm-i Tafdl
ahsen
208 Osmanl Trkesi Metinleri-I
tazmt
tekrmt (-t eki ile)
vkt
cem-i mkesser
ef l
ef l vezni
esbb
glz
idd fil vezni
ktl
erit feil vezni
sm-i Mekn
meclis Tamlamalar
(sim ve sfat tamlamalar)
Arapa Tamlama
dr- fen
alet-tafsl
hilat-i hne
fil-hl
ceng-i sultn
alel-gafle
kaz-y smn
B-Farsa Yaplar: inyet-i Rabbn
Atf vavyla yaplm birleik isim: devlet-i Yezdn
st sad
simden Tretilmi sfatlar
d handn
(n eklerler yaplan sfatlar)
c hur
n-r
Birleik Kelimeler [izfet kesresi b-cn
(-i) kaldrlarak yaplan sfatlar]:
ser-leker
derbend
Metin 5.2.4
(Mevln Mehmed
Ner. Kitb-
Cihn-nm II)
210 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 5.2.3
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 211
Metin 5.2.2
212 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 5.2.1
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 213
Hikyet
Rivyet olnur ki, Osmn Gz bir gice bir kyde imm- karye evinde konuk old oturd.
Ardnda bir pencere vard. Meger anda mushaf vard. Shib-i hne Osmn Gzye eyit-
di: Kstahlk olmasun, keremnden eil, ardunda nesne var alayn didi. Osmn Gz
eyitdi: Ne nesne var?. Shib-i hne eyitdi: hir zamn peygamberi Muhammedr-
Reslullah sallallah ve sellem-e inen Kelmullah var didi. Osmn Gz dah hi tn-
mad. T shib-i hne uykuya varnca epsem olup, sonra durup gusl idp, ar bdest alup,
Mushaf tan yana mteveccih olup, hu [] huzla sabha dek el kavurup oturd. Ev
issi uyanacak vakt olcak, benm bu hlme ev issi muttali olmasun diy uyur gibi ya-
tup, yine Mushaf dan yana mteveccih olup, bu aralkda uyku gzne glib gelp mzgan-
d, lem-i ryda grdi ki, Hakk tel celle ve al kbelinden buna dinildi ki: Ey Osmn!
n sen benm kelmuma hrmet ve tazm idp, izzet ikrm eyledn. Ben dah seni
ve senn evldun ve etbun ve eyun lemde ebed muazzez mkerrem ve mbec-
cel muhterem kldum.
Hikyet
Rivyet iderler ki, vn- ebnda Osmn Gz Eskihisra giderken tburn nm karye-
de Mlhn Hatun nm bir avret grp, muhabbet itdi. Atas Erturldan urlayn dem
gnderp, an hellla taleb itdi. Mlhn Hatun eytdi: Biz kandan sizn gibi l-cenb
kandan, aramuzda kefet yok diy, rz virmemi, Zr eyitmiler ki maksd hemn
birka gn mushabetdr dimiler. Ve sonra Eskihisr beyi meclisinde Osmn Gz, be-
214 Osmanl Trkesi Metinleri-I
yn huzrunda ol hatuna taauk /5.2.3/ idp, tlib olup, ol dah kabl itmeyp gelme-
dini nakl itmiler. Ve anun hsn-i cemlinden ve pk ve mestreliinden ve evsf-
cemlesinden haber virmi. Ve ol bey dah egeri zhiren Osmna tezvc itmek gsterdi;
Amm gnlinden kend nefsiyn almasn dah mlhaza kld.
Osmn dah ol beyn hareketinden firsetile zamrine vkf olup fil-hl meclisinden
kalkup dem gnderp, ol hatun kend taalluktna getrp, bir emn yirde kodlar. Ken-
d nnne gelp, birka gn nni begiyle sayda ve irete megl oldlar.
Bu yana, Sultnyi beyi tburn Kyine dem gnderp, varup ahvle vkf olup
gelp, Eskiehr beyine haber virdiler. Gazab-nk olup Osmn Gz nni beyinden ta-
leb idp, iltimsn kabl itmadlar. Ol gazbla Sultnyi beyi asker cem idp, gelp
nhisr ileynde harbe hisr yirleri vardur ki, ol vakt nni beylerinn tevbiiyle ve
levhkyla sarylar ve evleriydi, an muhsara idp Osmn Gzyi taleb itdi. nni beyi
yannda olan ayndan ve kethudlardan baz Osmn virelm ve baz virmeyelm di-
yp, muhrebei vech grdiler. Osmn Gz bunlarun ihtilflarn grp karnda Gndz
ve yranlaryla kup, bu muhsara iden cematile ceng idp zerinden def idp Sde
mteveccih oldlar. Bunlar Osmnun ardna ddiler. Akabnca gelenlerle Osmn dah
ceng iderek, hy deyince Osmn Gznn yanna hayli yiit cem olup dnp Eskiehr
beyinn halkn mnhezim klup, Harmankaya tekr kfirlerinn Kse Mihali tutdlar.
Andan Osmn Bey, Kse Mihali bahdur olman ldrmaa kyamayup gnhn afv
idp, zd itdi. Kse Mihal dah hemn can u dilden Osmn Gzye etbyla ve eyyla
nker olup, girek muhibbi old. /5.2.4/ Ve ol Harmankayaya dah Kse Mihaln imdi
ol oullar mlikne mutasarrflardur. ttifk ol esnda Erturl Bey doksan yanda
hirete intikl idp, Stde defn itdiler. Ger evler baz Osmn ve baz Erturl karn-
da Osmnun ammus Tndar bey klmak istediler. Amm kend kablesi Osmna vech
grp el altndan haber gnderp, syleeler. Tndar dah halk ortasna gelicek, halk-
nun Osmna meyl ve inkydn gricek beylikden vaz gelp ol dah Osmna tebaiyet itdi.
Hurc- Osmn
yle rivyet olunur ki, negl tekvur Aya Nikola nm kfir Osmnun halk yaylaka gi-
dp gelrken endrrdi. Osmn dah Bileck tekurna andan ikyet idp: Aya Nikol
bizm gmzi incidr old; bri yaylaka gidecek esbblarumuz hazretinzde emnet
koyalum didi. Bilack tekur dah kabl itdi. Amm artla ki, esbb hatun kiiler get-
rp koyalar. Etrkden ahad gelmeye, girmeye. Pes yalar ve peynirler ve kallar armagan
iledp hatunlar esbb Etrki Bileck kalasna givrdiler. Dyim yl on iki ay bu tark ze-
re yrdiler. Osmnun ve atas Erturlun Bilack tekuryla dyim dostlu vard. Biri-
birine itimd iderleridi. Amm Osmnla negl tekur arasnda advet vard. Biribirin-
den muhterizleridi.
Bir gn Osmn Bey diledi ki, yetmi kiiyle rmeni Derbendini gep gelp, negli
yakup yka. Aya Nikolanun css vard, gelp tenbh idp, pusuya b-kys er koya-
lar. Osmnun bir martalos vard. Bil dkendgi yirde pusuya kfir kod diy ilm ey-
ledi. Eytdi Osmn Gz dah Hakk telya tevekkl idp toru pusunun zerine s-
rp kfirlerle buludlar. Gzler cmlesi yayad. Kfir dah od. Ceng-i azm olup
Osmnun karnda Saruyat ol Bay Hce anda ehd olup, rmenibili dkendi yir-
de Hamza Bey Kyinn nevhsinde defn olund. imdi mezr civrnda bir krbnsary
vrnesi vardur. Andan Osmn Gz gelp yaylaka kd.
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 215
Metne it Szlk
ayn: Bir yerin ileri gelenleri. Meclis yeleri. Belirli ve grnr olan eyler.
azam: En byk, ok byk. Daha byk.
advet: Husumet, dmanlk. Kin.
ahvl: Haller. Vaziyetler. Olular.
ahynen: Zaman zaman, arasra.
akab: Topuk. ke. Bir eyin hemen arkas. Bir eyin gerisinde olan zaman
veya mekan.
l: Slle, soy, hanedan.
al: stnde, zerinde, zere, zerine
vn: Anlar, zamanlar, vakitler
bk: Ebed, dim. Sonu gelmez. lmez. Sonsuz. Artan. Geri kalan.
bil: Bel, yama, da beli, topra altst etmeye yarayan tarm leti
celle: Yce ve yksek olsun anlamnda, Allahn ad anldnda ululamak
iin kullanlr.
cem: Toplama, yma, bir yere getirme.
ceml: Yz gzellii.
ceml: Gzel.
ceng: Sava, kavga
epsem: Sessiz, ses karmayan, susan.
etb: Bal olanlar, emri altnda bulunanlar.
Etrk: Trkler.
evsf: Vasflar, sfatlar.
firset: Zihin uyankl, abuk anlay yetenei.
gazab-nk: fkeli, hiddetli, kzgn. Dargn.
ger-evli: Konar-ger.
helllk: Nikhl e.
hergiz: Asl, katiyyen. Hibir suretle.
himyet: Koruma. Korunma. Zararl eylerden muhafaza etme.
huml: Adnn sannn kaybolmas
hu: Alak gnlllk, utanmak.
huz: Alak gnlllk, tevazu.
hsn: Gzellik, iyilik.
mzganmak: Uyuklamak, azck uyumak.
y: Zevk ve safa srmek, yaamak.
ibtid: Ba taraf. Evvel. Balang. En nce, bata.
ihtiyr: Semek, seilmek
iley, n taraf, kars.
iltims, Tavsiye, rica, kayrma
inkyd: Boyun eme. Muti olma. Teslim olma. taat etme. mtisal.
is: Sahip, malik.
iret: Alkoll iki, iki ime.
itm: Yemek yedirmek. Doyurmak. Taam vermek.
ittihd: Birlemek. Birlik zere olmak. Birlik. Ayn fikirde olmak
izzet: Kymet, itibar, stnlk
kanda: Nerede, nereye?
karyin: Karineler, ip ular.
karye: Ky.
kefet: Denklik, yeterlilik.
216 Osmanl Trkesi Metinleri-I
kethud: Khya.
kbel: Yan, taraf, yn.
levhk: lveler, ekler. Lhkalar.
mahabbet: Sevme, sevgi.
mahslt: Mahsuller, rnler.
martolos: Osmanl Devletinin kuruluu sralarnda ve yenieri tekiltndan nce,
Hristiyanlardan, ordunun geri hizmetlerinde alm olan teekkller-
den biridir.
mecm: Btn, hepsi. Topluca. Ylm. Cem olunmu. Bir araya getirilmi ey.
memlik: Memleketler.
mestre: rtl kadn.
mehr: Mehurlar.
muazzez: ok sevgili, kymetli, ok aziz.
muhibb: Seven. Muhabbet eden. Dost.
muhterem: Hrmet grm, deerli ve erefli.
muhteriz: Saknan. ekinen. ekingen.
mukarrer: Kararlam, kesin.
mutasarrf: Bir ii kendi isteine gre idare eden, bir maln sahibi, tasarruf eden.
muttali: Haberli, bilen.
mbeccel: Yceltilen, ykseltilen, sayg gsterilmi.
mkerrem: Sayg ve hrmet gsterilen.
mnhezim: Hezimete uram, bozguna urayan. Bozgun.
mteallikt: Yakn olanlar. Akraba.
mteberrik: Uurlu, bereketli.
mteveccih: Ynelmi, dnm. Bir yere doru yola kan.
nesne: ey, herhangi bir ey.
nevh: Nhiyeler
niybet: Niblik, vekillik.
nker: Hizmeti
pes, O halde, yle ise, yle iken, yle olunca. Sonra, ondan sonra, ardndan,
mteakiben, nihayet. Ne zaman ki. te.
pr: Yal
pke: Armaan, hediye.
Rm: Anadolu.
salh: yilik, rahatlk, sulh.
slh: Yllar
sayd: Av. Avlanmak, sayda gitmek, ava gitmek.
sevhil: Sahiller.
ebb: Genlik, yiitlik.
krne: yilik bilmek. Minnettarlk. kretme.
taauk: k olmak.
taht: Alt, aa
takv: Gnahlardan kendini korumak.
tammet: Btn, eksiksiz, tamam.
tmme: Btn, eksiksiz, tam.
tel: Yce (Allah iin kullanlr)
tebaat: Tabi olma
tekvur: Bizans mparatorluunun valilik derecesindeki idar hizmetlerinde bu-
lunan kimseler.
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 217
tevbi: Maiyyet. Bir kimseye tbi olanlar. Uaklar. Bir merkeze bal olan yerler.
tezvc: Nikhla bir kadn aldrmak. Birbirine e yapmak. Evlendirmek.
tnmak: Ses karmak, sz sylemek.
urulayn: Gizlice sessizce.
endrmek: Rahatsz etmek, taciz etmek.
vech: Yz, ehre, surat. Tarz, slub. Sath. n. Aln. Cephe. Sebeb. Cihet. lgi.
yalncak: plak, uryan, cascavlak.
yran: Dost
yayak: Yaya, yayan.
yegil: Hasta
zamr: Bir eyi gizlemek. . Bir eyin i yz. Niyet. Vicdan. Kalb. Gaye.
zhd: Dnyaya ait zevk ve arzulardan el ekerek kendini ibadete vermek.
Hikye
Rivyet edilir ki, Osman Gazi bir gece kyde, kyn imamnn evinde konuk olup oturdu.
Arkasnda pencere vard. Meer orada mushaf da vard. Ev sahibi Osman Gaziye: Ks-
tahlk olmasn, lften eil, arka tarafnda bir ey var, alaym dedi. Osman Gazi: Ne var?
dedi. Ev sahibi: Ahir zaman peygamberi Muhammed Resulullaha (Allahn selm ona ol-
sun) inen Kelamullah var dedi. Osman Gazi hi sesini karmad. Ev sahibi uyuyunca-
ya kadar sessiz oldu. Sonra durup gusl edip, temizce bdest alp, Mushaf tarafna ynele-
rek, huu ve alak gnlllkle sabaha kadar el balayp oturdu. Ev sahibinin uyanaca
zaman olunca, ev sahibi benim bu hlimden haberdar olmasn diye uyur gibi yatt. Yine
218 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Mushaf tarafna yneldi. Bu arada uyku bastrd, uyuklad. Rya leminde Yce Allah ta-
rafndan buna denildi ki: Ey Osman! Sen benim kelmma sayg ve hrmet gsterip de-
er verdin. Ben de seni ve evldn ve sana tabi olanlar dnyada ebediyyen kymetli, say-
gdeer, ycelik ve eref sahibi kldm.
Hikye
Rivayet ederler ki, genlik alarnda Osman Gazi Eskihisara giderken tburnu adl ky-
de Malhun Hatun isminde bir kadn grp sevdi. Babas Erturul tarafndan gizlice adam
gnderip nikhl ei olmasn istedi. Malhun Hatun: Biz nerede, sizin gibi yce kii nere-
de. Aramzda denklik yok diye raz olmam. Zira demiler ki amac birka gn dostluk
etmektir. Sonra, Eskihisar beyi meclisinde, Osman Beyin huzurunda o hatuna k olup,
talip olup, o da kabul etmeyip, gelmediini nakletmiler. Yznn gzelliinden, temiz ve
kapallndan, gzel vasflarndan bahsetmi. Geri o bey dahi grnte Osmana evlen-
dirmek gibi gsteriyordu. Ancak gnlnden kendine almay da dnd.
Osman, beyin hareketinden, zeksyla olayn i yzn anlad. Hemen meclisinden
kalkp, adam gnderip, o hatunu kendine tabi olanlara getirtip, bir gvenilir yere koy-
dular. Kendi nnne gelip, birka gn nn beyiyle ava kt, zevk ve elenceyle me-
gul oldular.
Bu taraftan Sultany beyi tburnu Kyne adam gnderdi. Adam durumu re-
nip, gelip Eskiehir beyine haber verdiler. fkelenip Osman Gaziyi nn beyinden ta-
lep etti. Ricasn kabul etmediler. O kzgnlkla Sultany beyi asker toplayp, gelip
nnndeki nhisar nnde harabe hisar yerleri vardr ki, o zaman nn beylerinin ve
kendisine bal olanlarn yaadklar saraylar ve evleriydi, onu kuatarak Osman Gaziyi
istedi. nn beyinin yannda olan ileri gelenleri ve kahyalarndan bazlar, Osman vere-
lim dediler. Bazlar vermeyelim deyip savamay uygun grdler. Osman Gazi bunlarn
ayrla dtklerini grp, kardei Gndz ve dostlaryla karak, bu kuatan topluluk-
la savap, zerinden kovup Ste yneldiler. Bunlar Osmann peine dtler. Ardn-
dan gelenlerle Osman da savat. Ha deyince Osman Gazinin yanna hayli yiit toplan-
d. Dnp Eskiehir beyinin halkn bozguna uratp, Harmankaya tekfuru kfirlerinin,
Kse Mihali yakaladlar. Sonra Osman Bey, Kse Mihali bahadr olduu iin ldrmeye
kyamayp gnahn balayp serbest brakt. Kse Mihal de hemen canu gnlden Os-
man Gaziye kendisine bal olanlarla birlikte Osman Beyin hizmetkr ve dostu oldu. O
Harmankayay da imdi Kse Mihalin olunun oullar mlikne olarak tasarruf ederler.
Tartmasz, o srada Erturul Bey 93 yanda olan hirete gt. Stte defnettiler.
Konar-gerlerin bazlar Osman, bazlar Erturulun kardei Osmann amcas Dndar
bey yapmak istediler. Ancak kendi kabilesi Osman uygun grp, el altndan haber gn-
derdi ki konualar. Halk toplanp, Dndar ortaya gelince, halknn Osmana meylini ve bo-
yun ediini grr grmez beylikten vazgeip Osmana ballk gsterdi.
Osman Gazinin k
u ekilde rivayet olunur ki, negl tekfuru Aya Nikola adl kfir, Osmann halkn yayla-
ya gidip gelirken taciz ederdi. Osman da Bilecik tekfuruna ondan ikyet edip: Aya Niko-
la bizim gmz rahatsz eder oldu. Bari yaylaya gidince eyalarmz hazretinize ema-
net brakalm dedi. Bilecik tekfuru da kabul etti. Ancak eyalar kadnlarn getirip kale-
ye koymalar artyla. Kaleye Trkten bir kii bile asl gelmeye. Sonra, yalar, peynirler ve
hallar armaan edip, kadnlar Trklerin eyalarn Bilecik kalesine gtrdler. Yl boyu,
srekli, oniki ay, bu ekilde hareket ettiler. Osmann ve babas Erturulun Bilecik tekfu-
ruyla daima dostluu vard. Birbirine gvenirlerdi. Ama Osman ile negl tekfuru arasn-
da dmanlk vard. Birbirlerinden saknrlard.
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 219
Birgn Osman Bey istedi ki, yetmi kiiyle Ermeni Derbendinden geip, gelip negl
yakp yka. Aya Nikolann casusu vard. Gelip tenbih etti ki, pusuya ok sayda er koyalar.
Osmann bir martolosu vard. Dan bittii yerde kfir pusuya adam yerletirdi diye bil-
dirdi. Osman Yce Allah kendisine vekil edip, doru pusunun zerine gidip kfirle kar-
latlar. Gazilerin hepsi yayayd. Kfir de oktu. Byk sava oldu. Osmann kardei Sa-
ruyat olu Bay Hoca orada ehit oldu. Ermenibelinin bittii yerde, Hamza Bey Kynn
nahiyelerinin birinde defnedildi. imdi mezarnn etrafnda bir kervansaray yknts var-
dr. Osman Gazi oradan geip yaylaya kt.
Mezdnfih Masdarlar
itm if l
ihtiyr iftil
inkyd infil
tezvc tef l
taauk tefaul
mnsebet mfale
mutasarrf
mtefail (tefaul bbndan)
mteberrik
muttali
mftail (iftil bbndan)
mnhezim
sm-i Tafdl
azam
220 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 5.3.6
(Gazavt-
Sultn Murd
b. Mehemmed
Hn, zladi ve
Varna Savalar
(1443-1444)
zerine Anonim
Gazavtnme
(1978). Nr. Halil
nalck-Mevld Ouz.
Ankara), s. 9-16).
222 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 5.3.5
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 223
Metin 5.3.4
224 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 5.3.3
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 225
Metin 5.3.2
226 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 5.3.1
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 227
na getrp Karaman-olndan sul eyledi ve her ne sul eylediyse cevb verdiler. Pdih
ahvle muttali oldu.
Ez-n-cnib, ol bozulan askerin bksi kaup Karaman-olna geldiler ve balarna ne
hl geldin bir bir ayn beyn idp ve nicesi dutlup giriftr olduklarn hikyet eyle-
diklerinde Karaman-olnn akl bandan kup nice idecein bilmedi ve yannda as-
ker bu ahvli duyucak blk blk kaup her birisi evli evine dalup perkende oldular.
Ez-n-cnib, /5.3.4/ pdih- lem Tatar askerine fermn eyledi ki, varup Karaman-
olnun il ve memleketini uralar. Anlar dahi: Fermn pdihn deyp atlanup Karaman-
olnn ilini urup ahlsini blk blk tamaa baladlar. Meer bir gn pdih-
lem-penh hazretleri ikra binp sahrada sayd [u] ikr ederken grd kim, Tatar as-
keri ahl-i vilyeti blk blk durmaz gtrr. Bir alay adam bir kelbin fesdndan t-
r renc [u] mihnete d olmular, ayaklar altnda py-endz olduklarn grp hallerine
merhamet idp Tatar erisine tenbh idp buyurd ki, badel-yevm bu fukary rencde ey-
lemeyeler, anlar dahi fermn pdihn deyp konup oturdlar.
Ez-n-cnib Karaman-ol bu hli grp nice idecein bilmedi ve Tekvr dedik-
leri meln asl muvenet eylemedini mhede edince neye uradun bilmedi;
pemnlk odyla cierin dalayup ve nedmet talarn bana tak tak urmaa balad.
l memleketi harb u yebb oldu, evleri Ab Derd evine benzedi. Ziyde mteellim ve
hayrn ser-gerdn olup ulularn ve belerini katna davet idp bu i nice olur, buna bir
tedbr grnz, y maslahat mdr ki, varup pdihn aya tozna yzler srp ve suu-
muzu dilesek, belki bizi affederdi, deyp ulemsn davet idp bu minvl zere pdih-
lem-penh katna gnderdi; byle olcak eer ulems ve eer sulehs ba ak yaln
/5.3.5/ ayak pdih huzruna geldklerinde paalara buluup Karaman-olnn ndim
olup ve eyledi ilere pemn olup suunu diledini bildirdklerinde bu gelen eliyi
paalar pdih dvnna karup ahvli ayn ve beyn eylediler.
Ez-n-cnib, pdih- lem-penh hazretleri bu ililere asl iltift itmeyp ve yzleri-
ne bakmayup buyurur kim, Karaman-ol dedikleri peldin dni mn yokdur ve kfir-i
b-dn ile arka bir idp taht arzsuna dm, ol eyle mi kys eder ki, bu fesd anun ya-
nna kala? Ya budur ki, an ele getrp ban keserim ve yahud ban alur bir gayr iklme
gider, gayr drl olmaz deyp ilileri tara idp kovdlar. Bu kerre ililer, paalarn elle-
rine ve eteklerine dp ziyde ric ve minnet idp bir ka gn bu minvl zere gedi.
Badehu paalar eyitdi kim, eer beiniz bir dahi byle fitne etmeyeceine yemn ve ahd
iderse boynumza alup pdihdan suunu dileyelim ve ill olmaz, dediklerinde eliler
belerinin [bin] kerre tvbe ve yz bin pemn olup kendyi talar ile ddini beyn
eylediklerinde, paalar dahi pdih- azm-n hazretlerinden rec v minnet idp
badel-yevm bu asl fitne v fesd eylememek zere suun afv idp elilere libslar giyd-
rp Karaman-olna yine il ve memleketini balayup ol aradan kalkup avdet idp g
eyledi. Tablhnesin derek mansur [u] muzaffer Bursaya doru revne olup ve askir-i
slma dahi iczet /5.3.6/ virp herkes vilyetine azm idp revne oldular. Amm Tatar
askerinin ou stanbuldan gep ve Karaman-olnn memleketinden aldklar davarla-
r bey u frht iderlerdi. n stanbul kfirleri bu hli grp ve Tekvra varup Tatarn
bu denl yagma klup ve bu denl davarlar aldun beyn eyleyp dediler kim, devletl
Kral, Tatar askeri Karaman-ol ilini ol denl yama eylemiler kim, belki ol il halknn
di kurcalyacak bir eyleri kalmamdur, dediklerinde Tekvr mell olup hayli hayfland
ve eydr kim, ben umardm ki, Osman-olna bir ka zaman cevb yorulda, andan sonra
ben hareket idp Osman-olnn elinden il ve memleketini alup ve sonra Karaman-oln
tmr idp iin bitrem; amm nki byle oldu, uur olsun. kisi dahi dnimiz dmanla-
rdr, her kangs yok olursa olsun, iki tarafdan da bize nimetdir ve bu tedbrimiz ad ise,
ben bir tedbr dahi ideyim ki, Osman-ol neye uradun bilmesin deyp hm oldu.
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 229
Ez-n-cnib pdih- lem yiye ie ve kona ge Mihalca ve andan Bigaya, andan
Geliboluya dhil olup selmet birle denizi gep Edrene ehrine bir konak yer kaldkda
ehrin al v edns ulem v sulehs istikbl in kar kup adm bana kurbnlar
kesp ve pyine py-endzlar deyp izzet ikrm iderek pdih istikbl idp sadetle
sarayna gelp dhil oldukda cmle halka hll hlince ilat-i fhireler ve inm ve ihsnlar
idp pdih kendi zevkine megl olup ay u n iderek lem eylemekde.
(Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Hn, zladi ve Varna Savalar (1443-
1444) zerine Anonim Gazavtnme (1978). Nr. Halil nalck-Mevld Ouz. Anka-
ra), s. 9-16).
Metne it Szlk
al: Daha iyi. Pek iyi. En yksek.
ahvl: Haller. Vaziyetler. Olular.
l: ile. Slle, soy, hnedan. Akrab ve taallukat.
askir: Askerler. Erler.
avdet: Dn, geri gelme, dnme.
y: Acab. Nasl oluyor. Hayret.
azamet: Byklk. Kibirlilik.
azm: Byk. Yce. ok ileri.
azmet: Kesin karar vermek. Yola kmak, gitmek.
azm: Kasd, niyet. Salam ve kesin karar. Sebat.
bade: Sonra.
badehu: Bundan sonra. Ondan sonra.
bk: Ebed, dim. Sonu gelmez. lmez. Sonsuz. Artan. Geri kalan. Bundan
baka.
bend: Balanan. Balanm. Ba. Boum. Mafsal. Baraj.
bey: Satmak.
cem: Toplama. Bir yere getirme, biriktirme. Yma. Arabada ikiden ok olan
eyleri ifade eden kelime.
culs: Oturu. Oturma. Padiahn tahta oturmas.
eri: Asker.
davar: Binek hayvan. Drt ayakl iftlik hayvan. Mal.
depretmek: Kmldatmak, sarsmak, harekete getirmek.
dil: Dmann durumunu syletmek iin alnan esir.
d olmak: Ynelmek. Rastgelmek, isabet etmek, karlamak. Nail olmak, erimek.
Delalet etmek, uygun gelmek.
edn: Pek aa, en alak. Pek az. ok yakn.
evvel-bahr: lkbahar.
ez-n-cnib: Bu taraftan.
felek: Gk, gk kat, devir. Tlih, baht. Byk ve direvi olan ey. Dny, lem,
frht: Satm. Sat.
gark: Batmak, suda boulmak.
giriftr: Tutulmu. Yakalanm.
hm: Susmu. Sessiz. Skit.
hayf: Hakszlk. Zulm. Cevr.
hemn-dem: Hemen o anda
hilf: Ters, kar, zd. Kar koymak. Muhalefet etmek.
hllemek: Bararak bir eyin zerine yryp rktmek.
230 Osmanl Trkesi Metinleri-I
ilm: Bildirmek. Belli etmek. Anlatmak. Mahkeme hkmn bildiren resmi ka-
rar yazs.
itimd: Gvenerek balanmak. Emniyet etmek. Bir eye kalben gvenip dayanmak.
iczet: zin. Msaade. ehadetname. Diploma. Olur demek. lm ehliyet. Reva
grmek.
iklm: Bir yerin hava artlar. Memleket.
iltift: Gzel szle samimi olarak okamak. Yz gstermek. Tevecch etmek. yi-
lik etmek. Ltfetmek. Dikkat, itina.
inm: Nimet vermek. hsan etmek. Doruya sevketmek, hidyete ulatrmak.
yilik etmek, bahi vermek.
kanda: Nerede, nereye.
kang: Hangi.
kat: Asl, hibir zaman.
kefere: Kfirler.
kel-evvel: Eskisi gibi. Evvelki gibi.
libs: Giyilecek ey. Elbise.
mansr: Yardm edilen, yardm grm. Glib, muzaffer.
maslahat: , mesele. Sulh yolu. Fayda, maksad, keyfiyet.
meln: Lnetlenmi. Lnete lyk. Kovulmu, tard olunmu.
mell: Usanm. Bkm. Bezmi. Mahzun.
mihnet: Zahmet. Eziyet. Dert. Bel.
minnet: yilie kar duyulan kr hissi. Birisine iyilik etmek. Yaplan iyilikleri sa-
yarak baa kakmak.
minvl: Hareket tarz, davran. Usul, yol. Fayda. Uslub, tarz.
muvenet: Yardmclk. Yardm.
muttali: Haberli. Bilgisi olan. Bir yksek yerden bakarak grp anlayan. Vkf.
muzaffer: Kahraman. Glip gelmi. Baarm. Muvaffak olmu. Zafer kazanm, za-
fer kazanan.
mlk: Buluan. Yz yze gelen. Gren. Kavuan.
mtlaa: Bir ii etraflca dnmek, okumak, aratrmak.
mteellim: Acyan, elemli ve kederli olan.
ndim: Nedamet etmi, piman.
nme: Ferman, Mektub. Risale. Kitap.
nedmet: Pimanlk.
nsf: Yarm, yar.
od: Ate.
py-endz: Ayak atan, ayak atm. Byk kiilerin geecek olduu yerlere serilen hal
gibi eyler. Duvar ve mbleleri kaplamada kullanlan bir cins kuma.
pyml: Ayak altnda kalm, mahvolmu, telef olmu, srnm.
peld: Pis, murdar. Rezil ve alak kimse.
penh: Snma. Snacak yer. Dayand nokta.
pemn: Piman. Ndim.
rabt: Balamak, bititirmek,
renc: Sknt, zahmet, eziyet. Ar, sz. fke, gazab, hm.
revne: Yryen, giden.
sahr: Kr, ova, l.
sell: Yavaa ekip syrma. Syrlma. karma, karlma. ekme, ekilme.
ser-gerdn: Ba dnm, akn. Hayran.
seyf: Kl.
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 231
smurg: Kanatl ve ok byk hayvan olup eski devirlerde yaad rivyet edilir.
ikr: Av, avlanan hayvan. Avlama. Dmandan ele geirilen mal. Ganimet.
ikra binmek: Ava kmak.
tablhne: Byk davul.
tafsl: Etrafl olarak bildirmek. Aklamak, erh ve beyan etmek. zah etmek.
takrr: fade etmek. Bildirmek. Azndan anlatmak. Kararlatrmak. Yerini
belirtmek. Resm olarak yaz ile bildirmek. Siyas nota.
tara: Hari ve d taraf. stanbul harici olan memleket. Merkez-i hkmet
hricinde olan yerler.
enmek: zlmek, sklmak, rahat kamak, tedirgin olmak. ekinmek, kork-
mak. Usanmak, bkmak.
vcd: Varlk. Var olmak. Bulunmak. Cesed, cisim, ten, gvde.
vzer: Vezirler.
yebb: Ykk, bozuk, harap, virne.
yoruldmak: Yormak.
zebn: Dil, lisan, lgat, lehe.
padiah bir an bile beklemeyip, dnp Edirne tarafna geldiler. Ertesi gn sabah erken-
den padiah ulemay huzuruna davet edip bu durumu onlara syleyip dedi ki: Efendiler
ne buyurursunuz. Bir adam kfir ile g birlii yapp Muhammed mmetini incitip ayak-
lar altna alsa, eriate gre ne yapmak gerekir? dedi. Ulem cevap verip: yle olursa o
kii kfirdir dediklerinde padiah ferman edip Rumeli askerinin yarsn Edirnede bra-
kp yarsn yanna alp, tam bir ululuk ile davullarn dverek Karamana doru yola k-
tlar. Yaklatklarnda lemin padiah emr edip, Karamanolunun nerede olduunu gr-
meleri ve konuturup bilgi alnabilecek birka esir yakalamalar iin bir blk yiiti casus
olarak gnderdi. O yiitler de Emir Padiahn diyerek yola koyuldular. Giderken bir gn
karlarna bir blk kimse kageldi. Bunlar, bu adamlarn Karamanolunun askerlerin-
den olduklarn anladlar. Hemen klca sarlp bunlarn zerine saldrp kimisini ld-
rp kimini canl yakaladlar. Zincire vurarak lemin sna padiah hazretlerine getirdi-
ler. Padiah o yiitlerin hepsine byk nimet ve ihsanlarda bulunduktan sonra bu esirle-
ri karsna getirip Karamanolunu sordu. Her ne sorulduysa cevap verdiler. Padiah du-
rumu anlad.
Bu taraftan, o bozulan askerin kalanlar kap Karamanoluna geldiler. Balarna neler
geldiini bir bir aklayp, bir ksmnn nasl tutulup yakalandklarn hikye ettiklerinde
Karamanolunun akl bandan gitti, ne yapacan bilemedi. Yannda olan asker bu du-
rumu duyunca blk blk kap her birisi evlerine dalp gittiler.
Bu taraftan, lemin padiah Tatar askerine ferman etti ki, varp Karamanolunun ili
ve memleketini vuralar. Onlar da: Ferman padiahn deyip ata binip Karamanolunun
illerini vurup, halkn blk blk tamaya baladlar. Bir gn, lemin sna padiah
hazretleri ava km, sahrada avlanrken grd ki, Tatar askeri vilyet halkn durmadan
blk blk gtryor. Bir sr adam bir kpein fesad nedeniyle zahmet ve skntya
dm, ayaklar altnda srnr olduklarn grp hallerine merhamet etti. Tatar askeri-
ne tenbih edip, bu gnden sonra fukaray incitmemelerini buyurdu. Onlar da: Ferman
padiahn diyerek yerleip oturdular.
Bu taraftan, Karamanolu bu durumu grp, ne yapacan bilemedi. Tekfur denilen
melunun asla yardm etmediini grnce neye uradn ard. Pimanlk ateiyle cie-
rini dalayp, pimanlk talarn bana tak tak vurmaya balad. li ve memleketi harab
oldu. Evleri Ebu Derd evine benzedi. Olduka zgn ve akn olup, ulularn, beylerini
huzuruna davet edip: Bu i nasl olur, buna bir are bulunuz. Acab uygun i midir va-
rp padiahn aya tozuna yzler srp suumuzu affetmesini dilesek. Belki bizi affeder-
di diye ulemasn davet edip bu yol zere lemin sna padiahn huzuruna gnderdi.
Byle olunca, ulemas ve gnahtan saknan iyi insanlar ba ak, yaln ayak padiah hu-
zuruna geldiklerinde paalarla buluup Karamanolunun yapt ilere piman olup suu-
nun affn dilediini bildirdiklerinde bu gelen eliyi paalar padiah divanna karp du-
rumu ortaya dktler.
Bu taraftan, lemin sna padiah hazretleri bu elilere asl iltifat etmedi, yzleri-
ne bakmad. Buyurdu ki: Karamanolu dedikleri rezilin dini iman yoktur. Dinsiz kfirle
srt srta verip taht arzusuna dm. O, bu fenaln yanna kalacan m zanneder? Ya
onu yakalayp ban keserim, ya da ban alp baka bir diyara gider, baka trl olmaz
deyip elileri kovarak dar kardlar. Bu defa eliler paalarn ellerine ve eteklerine d-
p ok rica ve minnet ettiler. Birka gn bu ekilde geti. Daha sonra paalar: Eer be-
yiniz bir daha byle fitne etmeyeceine yemin eder, sz verirse gnahn boynumuza alp,
padiahtan suunu affetmesini dileyelim, yoksa olmaz dediler. Eliler beylerinin bin kere
tvbe ettii ve yz bin kez piman olup kendisini talarla dvdn sylediklerinde pa-
alar da an byk padiah hazretlerinden rica ve minnet edip, bu gnden sonra byle
fitne ve fesad eylememek zere suunu affetti. Elilere elbiseler giydirip Karamanoluna
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 233
yine il ve memleketini balayp, oradan kalkt, dnp g etti. Davullarn dverek zafer
kazanm bir ekilde Bursaya doru yola koyuldular. slm askerlerine de izin verip her-
kes vilayetine dnmek zere yola ktlar. Ancak Tatar askerinin ou stanbuldan geip,
Karamanolunun memleketinden ele geirdikleri mallar alp satarlard. stanbul kfirleri
bu hli grerek Tekfura varp Tatarn bu kadar yama edip bu denli mallar aldn bildir-
diler. Dediler ki: Devletli Kral! Tatar askeri Karamanolu ilini o kadar yamalamlar
ki, o il halknn di kartracak kadar bile bireyleri kalmamtr. Tekfur zlp hayli ha-
yfland. Dedi ki: Ben umardm ki, Osmanoluna kar biraz zaman direne. Ondan son-
ra ben hareket edip Osmanolunun elinden il ve memleketini alp, sonra Karamanolunu
tmar edip iini bitireyim. Madem byle oldu, hayrls olsun. kisi de dinimizin dman-
lardr. Hangisi yok olursa olsun, iki ekilde de bize nimettir. Bu nleminiz ie yaramady-
sa ben bir nlem daha alaym ki, Osmanolu neye uradn bilmesin deyip sustu.
Bu taraftan, lemin padiah yiye ie, kona ge Mihalie vard. Oradan Biga, ora-
dan Geliboluya girdi. Esenlikle denizi geip Edirne ehrine bir konak yer kaldnda eh-
rin k by, ulemas gnahtan saknan iyi insanlar karlamaya km, adm ba
kurbanlar kesip, geecei yerlerde ayana hallar demi, hrmet ve sayg gstererek pa-
diah karladlar. Mutlulukla sarayna gelip dahil olunca btn halka hline gre vn
hilatleri, bahiler verdi ve ihsanlarda bulundu. Sonra padiah kendi zevkiyle megul
olup, yiyip ierek lem eylemeye balad.
vfir
kfir
fil
ndim
dhil
meln
mansr mef l
megl
234 Osmanl Trkesi Metinleri-I
cem-i mkesser
ahvl (ef l)
vzer (fual)
kefere (faale)
askir (felil)
ulem, suleh (fual)
ism-i tafdl
edn (nks olduundan ef vezni ile)
al (nks olduundan ef vezni ile)
azam (ef al)
Arapa Tamlamalar
ales-sabh (sabah ile)
badel-yevm (bu gnden sonra)
kel-evvel (nceki gibi)
azm-n (n byk)
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 235
B-Farsa Yaplar:
Tamlamalar:
evvel-bahr
(Birleik tamlama)
py-endz
zet
Kurulu dnemi Osmanl kaynaklarnn dil ve slubu- Yeni kelimeler renerek kelime haznesini gelitirebilmek
1 3
nu belirleyebilmek Metinlerde geen anlamn bilmediiniz kelimeler
XV. ve XVI. yzyl Osmanl metinlerinde kullanlan iin her parann sonuna szlk eklenmitir. Szlk-
dilde Trke daha hkimdir. Bu nite iin seilen par- teki kelimeler renildiinde paralar daha kolay an-
alarda kullanlan dil de ayn ekilde dnemin birok lalacaktr. Bu kelimeler Osmanl Trkesinde sklk-
eserinde kullanlan dili yanstr rneklerden olumak- la kullanlan kelimeler olduundan daha baka me-
tadr. nite ierisindeki paralar okunduunda gr- tinlerin anlalmasna da katk salayacaktr.
lecektir ki, dil ve slub tamamen sradan halkn anla-
yabilecei bir yapdadr. Osmanl Trkesinin dilbilgisi kurallarn kullanabilmek
4
nitenin sonundaki dilbilgisi ksm, o nitedeki baz
Osmanl kaynaklarnda kullanlan el yazlarn belirle- temel Arapa ve Farsa dilbilgisi unsurlarn akla-
2 yebilmek maktadr. Bunlarn verilmesi, dilbilgisi konusunda
nitede yer verilen paralarda kullanlan yaz trle- eksiklerinizi tamamlarken, tekrar edilmesi de baz ku-
ri, metinlerde yaygn olan yaz trlerindendir. Metin- rallarn unutulmamasn salayacaktr.
ler rika ve nesih trnde yazlardr. Bu iki yaz tr de
hem brokraside hem de yazma eserlerde bol kullan-
ma sahip yaz trlerindendir. Bu cins yazlar, okun-
mas kolay yaz trlerindendir. El yazsn okumaya
henz yeni baladmz iin, bu nitede, zellikle iki
harekeli metne yer verilerek okumann daha da kolay
hle getirilmesi amalanmtr.
5. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-I 237
Kendimizi Snayalm
1. Azmet kelimesinin anlam aadakilerden hangisidir? 6. Aadaki kelime-anlam eletirmelerinin hangisi yanltr?
a. Ebed, dim. Sonsuz. lmez. a. Mazmn: Mel. Mana. Mefhm.
b. Byklk. Kibirlilik. b. Muttali: Haberli. Bilgisi olan. Vkf.
c. Kesin karar vermek. Yola kmak, gitmek. c. Tev: Birisine brakma. ini Allaha havle etme.
d. Hareket tarz, usl, yol. Sipri ve ihle etme.
e. Yardmclk. Yardm. d. Kefet: Denklik, yeterlilik.
e. Firset: Zihin uyankl, abuk anlay yetenei.
2. Ykk, bozuk, harap, virane anlamna gelen kelime aa-
dakilerden hangisidir? 7. Aadaki kelime gruplarndan hangisinde Arapa cem
a. Mihnet (okluk) yaplm kelime vardr?
b. Mellet a. Pke tezvc vka
c. Tev b. Muhteriz sevhil - pyml
d. Pyml c. Nsf peld zebn
e. Yebb d. Azam itm minvl
e. Niybet hm bey
3. Kakmak kelimesinin anlam aadakilerden hangi-
sidir? 8. Aadaki kelimelerden hangisi mezdnfih mastardr?
a. fkelenmek, kzmak, azarlamak a. Mvere
b. Yamaclk, dmann maln yama etmek b. hne
c. Eritirmek. Duyurmak. Dedirmek c. Maslahat
d. Bararak bir eyin zerine yryp rktmek d. Tem
e. Piman olmak e. Revne
4. Snma, snacak yer, dayand nokta anlamn ta- 9. Aadaki kelimelerden hangisi ism-i fildir?
yan kelime aadaki kelime gruplarndan hangisinde vardr? a. Mehbet
a. Rabt vn - pyml b. Mukarrer
b. Kefet peld itimd c. Maksd
c. Musammen renc - tefvz d. Vka
d. Penh niybet tebaat e. Muttali
e. Tev mehbet vech
10. Aadaki kelimelerden hangisi cem-i mennestir?
5. Nme ve dem pdiha oldukda ahvli a. Mutbaat
ayn beyn eyledikde, pdih-i lem asl vcd vermeyp b. nyet
ol gelen adama dahi itimd klmayup kendi leminde karr c. nm
kld. d. Tekrmt
Cmlede bo braklan yere gelebilecek en uygun kelime aa- e. stimlet
dakilerden hangisidir?
a. Yebb
b. Mlk
c. nm
d. Mugtenem
e. Medb
238 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Yararlanlan Kaynaklar
3- Metin sadeletirme: Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Hn, zladi ve Varna
Osman, beyin hareketinden, zeksyla olayn i yzn an- Savalar (1443-1444) zerine Anonim Gazavtnme
lad. Hemen meclisinden kalkp, adam gnderip, o hatu- (1978). Nr. Halil nalck-Mevld Ouz. Ankara.
nu kendine tabi olanlara getirtip, bir gvenilir yere koydu- Mevln Mehmed Ner (1955). Kitb- Cihn-nm II.
lar. Kendi nnne gelip, birka gn nn beyiyle ava kt, Nr. Franz Taeschner. Leipzig.
zevk ve elenceyle megul oldular. Rh el-Edirnev (1992). Trh-i Rh. (Nr. H. E. Cengiz
- Yaar Ycel) TTK Belgeler. XIV / 18, 359-472. Ankara.
Sra Sizde 3 emseddn Sm (1317, 1318). Kms- Trk I-II. stanbul.
a) Sls mcerred masdarlar ve vezinleri
nedmet (felet)
memleket (mef alet)
harb (fal)
yebb (fal)
hayrn (faln)
davet (falet)
ayn (fal)
beyn (fal)
ziyde (filet)
maslahat (mef alet)
d) Cem-i mkesser:
ulem (limler)
suleh (slihler, iyi insanlar)
6
OSMANLI TRKES METNLER-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Osmanl yazma tarih metinlerini tanyabilecek,
Osmanl tarih metinlerini okuyabilecek,
Osmanl tarih metinlerindeki kelimeleri tanyabilecek,
Osmanl tarih metinlerindeki deyim ve terimleri tanyabilecek,
Osmanl tarih metinlerinin anlamn ana hatlaryla aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Arapa Kkenli Kelimeler Anlama
Farsa Kkenli Kelimeler zetleme
Tarih Deyimleri ve Terimleri
Eski Trkede Kullanlm
Kelimeler
indekiler
GR
SKDR ABDULLAH B. BRAHM,
Metin Okuma ve Anlama: El
Osmanl Trkesi Metinleri-I VKIT-I RZ-MERRE
Yazmas Metinler-II SLAHDAR FINDIKLILI MEHMED AA,
ZEYL- FEZLEKE
Metin Okuma ve Anlama: El
Yazmas Metinler-II
GR
Bu nitede ele alnan I. ve II. metinlerde nce metin okunuu verilmitir. Metnin oku-
nuunda baz harfler basit transkripsiyon iaretleriyle belirlenmitir. Yine sesli harfler
mmkn mertebe o dnemin okunuuna gre ele alnmtr. Metni seerken yaz ka-
rakteri, ierdii kelimeler, terimler dikkate alnm ve rencinin bunlar okuyarak tan-
mas hedeflenmitir. Daha sonra metnin yabanc kkenli kelimeleri szlk eklinde ha-
zrlanmtr. Burada da rencinin kelime hazinesinin zenginletirmesi ve metni anla-
ma asndan kolaylk kazanmas gzetilmitir. Metin son olarak gnmz diliyle anla-
ma asndan basit bir eviriye tabi tutulmutur. eviride birebir kelimelerin yerine ke-
lime yerletirme yntemi tercih edilmemitir. Anlamay salayan yardmc ilave kelime-
ler veya kelime gruplar tercih edilerek metnin genel olarak anlalmasn salama yo-
luna gidilmitir.
Bu nitede verilen iki metinle rencilerin el yazmas denilen trden metinleri oku-
malar, okuduklar kelimeleri ve terimleri renmeleri, bunlar birletirerek bugnk dil-
de anlamalar hedeflenmitir. Ayn zamanda kelime ve terimlerin kullanm ile tarih me-
tinleri kaynak olarak nasl deerlendirmeleri gerektii ynnde de kabaca fikir sahibi ol-
malar beklenmektedir.
242 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 6.1.5
(skdr Abdullah B.
brahim.
Vkt- Rz-merre).
6. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-II 243
Metin 6.1.4
244 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 6.1.3
6. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-II 245
Metin 6.1.2
246 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 6.1.1
6. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-II 247
Metne it Kelimeler
Ayn- saltanat: Devlet adamlar, devletin nde gelenleri.
db: Edebin oulu, terbiyeler, utanmalar, usuller, yollar, kaideler.
Adl dd: Doruluk ve adlet.
Ahz: Ele geirme, elde etme.
Akdem: nce.
l: Aile, hanedn, evlat, hle.
Almet: ret, nin, iz.
mde: Hazr durumda, hazr.
meden: Gelmek, geli.
An-karb: Yaknda, yakn zamanda.
saf-zamr: Sleyman peygamberin vezri olan saf gibi olan vezr.
Askir: Asker kelimesinin oulu, askerler.
6. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-II 249
Ashb: Shibin oulu, sahipler, malik ve mutasarrf olanlar. Hz. Peygambe-
ri gren ve sohbetinde bulunanlar.
stne: Eik, payitaht, byk tekke, Allaha yakn kimselerin kabri, merkez,
-Osmanl devletinin merkezi olmas dolaysyla- stanbul mnsna
da gelir.
te-br: Ate yadran.
Avdet: Dn, geri dn.
Azmet: Ynelme, niyyet.
Bis: Sebeb olan, gnderen, icb ettiren.
Bd: Sebep, mucip, ilk balang, sebebolan.
Bhir: Belli, ak, besbelli (bu metin iin).
Br: Yaratan, yaratc.
Ber-vech: Olduu gibi, olarak.
Bezl: Harcamak, sarfetmek.
Bezl-i makdr: G, kuvvet harcamak, almak.
b-re: aresiz, aresi olmayan.
b-hemt: Benzersiz, ei olmayan.
Cebeci: Yenieri ocana bal bir snf asker.
Cedd: Yenilenmi, yeni.
Cenb: eref, onur ve byklk terimi olarak kullanlr, hazret.
Cengver: Sava, savaan.
Cihniyn: Cihnnin oulu: dny halk.
Cilve-ger: Cilve eden, cilve yapan.
Cisr: Kpr.
Cumhr: Halk, kamuoyu.
eme-sr: emesi bol olan yer, sulak ayr.
Dd: Adlet.
Def ref : Bir meseleyi uzaklatrp ortadan kaldrma, ber-taraf etme.
Der-i devlet: Devlet kaps, pdihn bulunduu yer, hkmet merkezinin olduu
yer, genellikle stanbul iin kullanlan bir isim.
Dest: El.
Dest-gr: Yardmc, elinden tutan.
Drz: Uzun, dest-i drz; uzun el, her skntya yetien.
Dilvern: Yiitler, kahramanlar.
Dil-g: Gnl aan, ferahlk veren.
Dim: Demin oulu. Kanlar.
Ehad: Tek, bir, ilk say.
Ehl-i dvn: Divn toplantlarna katlma hakkna sahip olanlar. Divn yeleri.
Emr-i marf: Allaha ve kullarna gre doru olan.(yilii tavsiye etmek).
Erkn- devlet: Devlet adamlar.
Etbb: Tabbin oulu, tabbler, hekimler.
Etvr: Tavrn oulu, tavrlar, davranlar.
Evz: Vaz n oulu, haller, tavrlar, durular.
Galebe: Zafer, galibiyet kazanma.
Gl-gn: Gl renkli, krmz.
Hadem: Hdimin oulu, hizmetiler, odaclar.
Hk-sr: Toza topraa bulanm.
250 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Herkes kendi iiyle ilgilenmekte ve eski senelere kyasla bu kutlu ylda askerin tamam
slam dinine uymaya daha fazla aba sarfetmekte. Gerek cihn padiahnn gerek devlet
yneticilerinin halk zerindeki haksz uygulamalar kaldrp uzaklatrm olmalarnn ve
adlet ve eitlik zre hareket etmelerinin sonucu Allahn yardm ve yol gstericiliinin
onlarn yannda olacanda phe yoktur. Yine bu gzel uygulamalar, hem yenieri oca
hem de dier askeri snflar olsun tamamnn yerli yerinde hareket ederek ballklarnn
salanmasnda etkili ve tesirli olmutur. Allaha binlerce kez hamd olsun. Allahdan istek
ve dileimiz budur ki hepimizi Muhammedin dninden ve doru yoldan ayrmasn. Pey-
gamberlerin efendisi hrmeti iin mn. Yine o sonsuz olan Huddan gece ve gndz s-
rekli dileimiz budur ki sevgilisi olan efendimiz Muhammed Mustaf hrmetine ve onun
mbarek ailesi ve yaknlar hrmetine Osmanl askerini galib ve yere yeksan olas dma-
n malub ve perian ede. aresiz, zayf dm mslmanlarn yardmcs olup, yakn bir
zamanda mutlu ve bahtiyar eyleye. Amin ey duclara icb edici olan!
Anadolu Valisinin Gelii: Daha nceden merhum Kara Mehmed Paann kethdas
olup halen Anodolu valisi olan Ladikli Ahmed Paa Anadolu Eyaleti askeri ile ve kendi
maiyeti ile Edirne klana ulat. Saf dzenindeki askeriyle tren ekli alarak Sarahane
kprsnden geti ve cihan korumas altna alm padiahn yce huzurundan geerek
Sultan Saray nndeki alana kurulmu olan ordugha yerleti.
Dier Gn: Pazarertesi Gn. 1101 Senesi Ramazan Aynn 18. Gnnde. Edirne
ehrinde Klkta: Bundan nce, aban aynn altnc pazarertesi gn tu ile birlikte
sadrazamn otann Sultan Saray nndeki alana kartld ve rengrenk adrlar ile
o gnl ac meydann lale rengi gibi renklerle sslendiinden bahsedilmiti. Sefer ve
hareket zaman geldii iin, devlet adamlar, saltanatn nde gelen isimleri, dvn yeleri
ve hizmetlileri, hizmetli avular ve dier blkler tm birlikte tren saflar belirlenmi
biimde hazr ekilde beklemekte olup, btn halkn idarecisi konumunda olan Sadrazam
Kprl-zade Mustafa Paa (Allah ona ne istiyorsa versin) yeni eyhlislam Feyzullah
Efendi ile yanyana tren saflarnn arasndan geerek Sultan sarayna ulatlar. Burada
cihan birarada tutan padiahn elini ptkten sonra yeni eyhlislm Feyzullah Efendiye
padiah tarafndan sof ferce kapl samur post giydirilmesiyle, onun ihsanna ve iyiliine
layk ve uygun grlm oldu. Daha sonra (evveli ve sonu olmayan) Allahn iyilik, ihsan
ve yardmndan Osmanl askerine fetih ve zafer nasip olup, slm dmanlar olan yere
yeksan olas kfirleri perian ve kahretmek iin duaya el alarak yakarla ve samim hal
ile istekler bildirildi. Bundan sonra sadrazamn imamna ssl balk ve beline hamayil
eklinde kl ve vcuduna uygun samur hilat giydirildi. Peygamber efendimizin (Allahn
selm ve selmeti onun zerine olsun) sancan bizzat padih hazretleri eliyle sadra-
zamn eline teslim etti. Sadrazam dahi (daha nce kendisine iaret olunmu olan) erefli
sancaa ballk yzn srp ald ve kabul etti. Ve padiahn yce huzurundan ayrlarak
ordughdaki mahalle kurulmu olan otana (makam itibariyle eref verici otak) sevinle
yerleti. Ayn gn padiahn seferine grevli olarak arlm olan am Eyaleti askerinden
beyz nefer atl sava yiitler, Edirne ovasnda bulunan ve Solak emesi diye bilinen
yere geldiler. Burada kurulmu olan ordughlarna yerletiler.
6. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-II 255
Metin 6.2.3
(Silahdar Fndkll
Mehmed Aa, Zeyl-i
Fezleke)
6. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-II 257
Metin 6.2.2
258 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 6.2.1
Metne it Kelimeler
bd: Mamur, en, bayndr.
b- engr: zm suyu.
Adl sah: Adalet ve cmertlik.
Ad: Dman.
kbet: Sonu, sonunda olan.
Aldamak: Aldatmak.
l: Yce, ulu, yksek.
Amn: Eminlik, korkusuzluk.
mme: Herkes, kamu.
Azm: Byk, ulu, iri.
Br: Yk.
Babkikulu: Hazinenin bakiye kalm vergilerini toplayan grevlilerin ba.
b-feth: Feth olunmakszn, alnmakszn.
b-nazr: Benzeri olmayan, benzersiz.
Bosnav: Bosnal.
Bul: Erime, yetime, erkeklik yana girme, ergenlik.
Cer: Cesr, yiit, cretli.
Cnbi: Hareket, zevk, elence.
Der-akab: Hemen arkasndan, hemen peinden.
Dilrne: Kahramanca, yiite.
Ebniye: Binlar, yaplar.
Evil: lk zamanlar, Bir ayn ilk on gn iin kullanlr.
Evhr: Sonlar, son vakitler, bir ayn son on gn iin kullanlr.
Ferce bulmak: Aralk, boluk bulmak, frsat yakalamak.
Fermn- hmyn: Pdih fermn.
Fevt: lm.
Firset: Anlayllk, abuk sezi.
Gfil: Gaflette bulunan, ihmal eden, dikkatsiz, ihtiyatsz.
Gurre: Ayn ilk gn, parlaklk, aklk.
Halm selm: Yumuak bal ve doru kimse.
Hs: Gelir olarak 100.000 ake zerinde olan yllk tahsisatlara veri-
len isim.
Hayrt: Hayrlar, hayr eserleri, hayr ileri.
Hn: Zaman, an.
Huda: Hile, dzen, aldatma.
Itlk: Salverme, koyuverme.
hrk bin-nr: Atele yakmak, yangn.
hrk: Yakma, yaklma.
hzr: Hazr etme, hazrlama.
lhk: Katma, dhil etme.
tb: Azarlama.
zle: Ber-taraf etme, giderme, giderilme.
Kaim-makm: Bir makamn, memuriyetin yerini tutan, vekillik eden grevli.
Osmanlda sadrazam stanbulda olmad zamanlarda onun ye-
rine bakan vekil.
Karye: Ky.
Kat: Kesme, ayrma, belirli hale getirme.
Kllet: Yokluk, azlk.
6. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-II 261
Kse: Kese, torba, kap, para birimi, cepte tanan para torbas.
Kubbe-nin: Osmanl dneminde stanbulda Topkap saraynda Kubbe-alt
denilen yerde toplanan vezirlerden her biri.
Mamr: Bayndr, enlikli.
Mil: Eilimli olan, meyilli.
Mahbb: Sevilmi, kendisine muhabbet beslenmi.
Mahsr: Kuatlm, evrelenmi.
Mahzn: Hznl, tasal, kaygl.
Mansb: Mansbn oulu, memuriyetler, makamlar, rtbeler.
Mazhar: Uygun den, lyk.
Medfn: Defnedilmi, topraa gmlm, mezara konulmu.
Mezbr: Dile getirilmi.
Mutd: det olunmu, allm, itiyd edilmi.
Muhfz: Koruyucu, Osmanlda snr boylarndaki kalelere veya eyaletlere
atanan st rtbeli grevliler.
Muhsara: Kuatma, evreleme.
Mukbil: Kar duran, karlk.
Murd- hmyn: Padihn istei, arzusu, beklentisi.
Muttasl: Kesintisiz devam eden, bitiik.
Mdebbir: Tedbirli davranan, tecrbe kazanm ynetici.
Mlakkab: Lakaplandrlm, isimlendirilmi.
Mnhezim: Hezmete uram, yenilmi, bozguna uram.
Mstevl: stilc, yaylmac.
Ndir: Az bulunan, eine az rastlanlan.
n-hakk: Haksz, hak etmeyen.
Nks: Noksan, eksik, kusurlu.
Nakkre: iftenra, dmbelek.
Ns: nsanlar, halk, herkes.
Odaba: Pdihn hizmetinde bulunan ve Endernun nde gelen grev-
lilerinden.
Palanka: Kaleden kk mstahkem mevki. Ekseriya toprak dolma veya
ahaptan yaplm kk kaleler.
Perveri: Besleyi, besleme, beslenme, terbiye etme, yetitirme, ilerileme.
Rind: Kalender, dnya ilerini bo gren kimse, aldrsz.
Rzgr: Zaman, mevsim, felek, dnem.
Rstemne: Eski ran kahramanlarndan Rsteme benzeyen, onun gibi olan.
Sebb lanet: Svp, lanet okuma. Svp sayma.
Seh: Sah, Cmertlik, eli aklk.
Serser: Batanbaa, bsbtn, altn veya gm telle ilenmi kymetli elbise.
Seyf: Kl, Osmanlda asker snfa verilen isim.
Sin: Ya.
S-i hareket: Hareketin kts, iyi olmayan i.
Sulh: Bar.
Taksrt: Kusurlar, hatlar, yanllar.
Tesmiye: simlendirme, isim koyma.
Tevch: Yneltme, ynlendirme, atama.
Urbn: l Araplar, bedevler, aretler.
Vfir: Bol olan, ok bulunan.
Yegne: Tek olan, biricik.
262 Osmanl Trkesi Metinleri-I
zet
Osmanl yazma tarih metinlerini tanyabilmek Osmanl yazma tarih metinlerindeki deyim ve terimleri
1
Osmanl yazma tarih metinlerini tanmaya yardmc 4 tanyabilmek
olmak zere iki adet 17. Yzyl yazma tarih kitabn- Her iki metinde de yine 17. Yzyln kendine has de-
dan rnek metinler seilmitir. yim ve terimleri zaman zaman gemektedir. rence-
lerin bu terimleri grmesi ve renmesi tarih metin-
Osmanl yazma tarih metinlerini okuyabilmek lerini anlamalar asndan son derecede nemlidir.
2
Bu nitede ele alnan I. ve II. metinlerde nce metin
okunuu verilmitir. Metnin okunuunda baz harfler Osmanl yazma tarih metinlerinin anlamn ana hatla-
basit transkripsiyon iaretleriyle belirlenmitir. Yine 5 ryla aklayabilmek
sesli harfler mmkn mertebe o dnemin okunuu- Metinler gnmz diliyle anlama asndan basit bir
na gre ele alnmtr. Metni seerken yaz karakteri, eviriye tabi tutulmutur. eviride birebir, kelimele-
ierdii kelimeler, terimler dikkate alnm ve ren- rin yerine kelime yerletirme yntemi tercih edilme-
cinin bunlar okuyarak tanmas hedeflenmitir. mitir. Anlamay salayan yardmc ilave kelimeler
veya kelime gruplar tercih edilerek metnin genel ola-
Osmanl yazma tarih metinlerindeki kelimeleri tanya- rak anlalmasn salama yoluna gidilmitir.
3 bilmek
Her iki metnin de yabanc kkenli kelimeleri szlk
eklinde hazrlanmtr. Burada da rencinin ke-
lime hazinesinin zenginletirmesi ve metni anlama
asndan kolaylk kazanmas gzetilmitir. Sra sizde
blmlerinde rencilerin kelime almas yapabil-
melerine ynelik okumalar verilmitir.
266 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki metnin doru okunmu ekli hangi ktadr? 5. Recec Mevcibi teriminde kastedilen aylar aa-
dakilerden hangisindedir?
a. Recep, aban, Ramazan.
b. Ramazan, aban, Receb.
a. Olunup Astanada vn sadet-hnelerinde meks c. Rebilahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir.
rm bbnda fermn- hmyn sudr buld. d. Recep, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir.
b. Olunup stnede vk sadet-hnelerinde e. Ramazan, evval, Zilkade.
meksurm bbnda fermn- hmyn sudr buld.
c. Ulunup stnede vk saidet-hnelerinde meks 6. skdarda pdih hazretlerine alay gsterdi. fdesini
rm bbnda fermn- hmyn sudr buld. doru yanstan k hangisi olmaldr?
d. Olunup stnede vk sadet-hnelerinde meks a. skdarda padihn nnde askeriyle resm geit
rm bbnda fermn- hmyn sudr buld. treni yapt.
e. Olunup stnede vk sadet-mndelerinde meks b. skdarda padiah hazretlerine alayl hareketler yapt.
rm bbuna fermn- hmyn sudr buld. c. skdardan padiah hazretlerine alayl cevap gn-
derdi.
2. Aadaki pasajda geen hicri ayn ismi hangisi olmaldr? d. skdarda padih hazretleriyle elenceli konuma-
lar yapt.
e. skdarda padiah hazretlerine itibar gstermedi.
a. Mahmiye
b. Zermetay 7. Sinni doksana bl etmi, akrn ndir bir dem idi.
c. Ramazan Cmlesinin doru evirilii aadakilerden hangisidir?
d. Zilkade a. Sinesi doksan yerinden yaral, akrnnn nadir dedii
e. ehrimazan bir adamd.
b. Sini adedi doksan adede ulam, akrannn nadir
3. Aadaki metinde anlatlmak istenen nedir? bulduu bir adamd.
c. Ya doksana geldiinde bulua ermi, daha nce g-
rlmemi bir olay idi.
d. Seneler doksan gsterdiinde, kendinden baka
kimsesi kalmam bir adam oldu.
a. Veziriazamn dvna katlarak orada ikayetilerin e. Ya doksana ulam, benzeri ok az bulunan bir
dertlerini dinlemesi. adamd.
b. Veziriazam Mustafa Paann pdih sarayndaki bir
elenceye katlmas. 8. Osman Paa Bosnaviyyl-asldr ibaresinin doru anla-
c. Veziriazamn padih sarayna giderek bir arzuhal m hangisidir?
sunmas. a. Osman Paa asl Bosna valilii yapmtr.
d. Veziriazamn tek bana gelenlerle divan kurmas ve b. Osman Paann Bosnada yaptklar esastr.
burada dinlenmesi. c. Osman Paann Bosnallar asildir.
e. Veziriazam Mustafa Paann Sultan Sarayna eref d. Osman Paann asl Bosnaldr.
vermesi. e. Osman Paa asl Bosnal olmamtr.
Nesr: mefhmunca dvn- sultnden ihrc ve knn- Been ( bazen reen olabilir ( )Receb, aban, Ramazan),
kadm-i l-i Osmn ve tarz- ehen-h- Sleymn zre Lezez ( evval, Zilkade, Zilhicce)
Defterdr- kk- evvel smal Efendiye ve Rz-nme-i Arz: Divan toplantlarndan sonra padiaha bilgi sunma.
evvel Mehemmed Efendiye ve Rz-nme ba halfesi Abdi Telhs: Sadrazamn devlet ilerine dair padiaha sunduu
Efendiye Babk-kul Abdullah Aaya ve Veznedr-ba To- bilgilendirme yazs.
sun Mustafaya ve diremci (dirhemci) tabr olunan veznedra Ulfe: Maalarn aylk veya aylk gelirlere gre alanlarn
huzr- sadr- lde ve dvn- hmyn- sultnde hlat-i aylklar.
fhireler ilbsndan sonra bil-cmle erbb- dvn dest- Hatt- hmyn: Padiahn el yazs. Genellikle emir ve g-
bs- sadr- l idp ve dvn- hmyn dalup ve sadr- rlerini ieren talimat yazlar.
l muhayyem-ghlarna sadet ile nzl buyurdlar. Ve Dvn-hne: Divan- hmayun ya da sadrazam divanlarnn
topclar oca taraf- sitne-i sadetden hareket ve Edir- icra edildii mekan.
ne sahrsnda vk Solak emesi kurbne nzl eyledikleri Kann- kadm: Balang tarihi belli olmayacak kadar eski-
beynen-ns y bulup tahakkuk buld. den beri uygulanan kural, gelenek.
l-i Osmn: Osmann ailesi; Osmanl Hanedan.
B) Defterdr- kk- evvel: Dnemlere gre deimekle birlik-
Muhayyem-gh: Ordugh, ordu adrlarnn kurulduu yer. te Osmanl Devletinde birden fazla defterdarlk memuriye-
Dvn- sultn: Pdih adna icra edilen dvn. Dvn- ti vard. Bunlarn en stndekine ba defterdar denirdi veya
hmyn. bu isim kullanlrd.
Erkn- devlet: Devlet erkini elinde bulunduran grevliler. Rznme-i evvel: Maliye Kaleminin nde gelen brola-
Devlet adamlar. rndand. Senelik gelir ve masraflarn bte benzeri bir ge-
Ayn- saltanat: Devletin nde gelen yneticileri. Devlet nel toplam burada hazrlanrd. Bronun bandaki isme de
adamlar. rznme-i evvel efendi denilirdi.
Erbb- ehl-i dvn: Dvn- hmynda eitli grevleri i- Babaki-kulu: Eskiden imdiki maliye mfettilerinin gr-
blmyle yrten devlet adamlar. dkleri ileri yapan bak kullarnn balarna verilen add.
avun: Divan toplantlarnda ve dier trenlerde asayi ve Tanzimattan sonra bamfetti unvann almtr.
gvenlikle ilgili sorumlular. Sadr- l: Sadret makamn karlamak zere kullanlan bir
Bevvbn: Kapclar anlamnda olmakla beraber bunlar da sfat tamlamas.
tren ve divanlarda gvenlikle ilgili ileri grrler. Hilat: Bir cins st elbisesi. Trkesi kaftandr. Osmanl d-
Solakn: Bunlar da bir blk olup padiahn bulunduu yer- neminde resm tren kyafeti olarak ska kullanlmtr.
lerde tren ktas olarak hazr bulunurlar.
Peykn: Yine padiahn tren blklerinden birini olutu- C)
ran gurup. Metinde Ramazan aynn 18inde icra edilen bir dvn top-
Siph: sipahi snf asker. lants anlatlmaktadr. Ancak bu dvnn dierlerinden fark
Silahdrn: Enderun kl kimselerin alm olduu bir rt- ayn zamanda ulfe dvn oluudur. ncelikle dvna kat-
be ve grevliler gurubu. lan devlet adamlar ve eitli zmrelerin isimleri zikredilmi-
Arz- hl-i kiyn krati ve istim: Divan toplants es- tir. Sonra dvnn icr ekline geilmitir. Arz- hl-i kiyn
nasnda ikayetilerin dilekelerinin okunmas ve dinlenil- kret ve istimndan sonra ifdesinden anladmz kada-
mesi. Mecazen bir kimsenin derdinin divanda halledilmesi. ryla nce dvnn normal fonksiyonu yani ikyetlerin din-
Kul tifesi: Btn asker ve idareciler iin kullanlmakla be- lenmesi, davalarn grlmesi grevi yerine getirilmitir. On-
raber burada mevacib alan askeri snf yani yenieri snf dan sonra ulfe datm kararna geilmitir. Daha sonra
kastedilmitir. mevcible ilgili bilgiler padiaha sunulmu ve datm iin
Recec mevcibi ihrc: Recec: rebilahir, cemaziyelevvel, ce- onun izni istenmitir. Padiahn kendi el yazsyla datl-
maziyelahir aylarnn baharflerinden ksaltlarak oluturul- sn emri verildiinde divan-hane nnde kul taifesinin me-
mu bir rumuzdur. Bu aya ait yenieri mevacibi iin kulla- vacibleri datlmtr. Bu ilem bittikten sonra emei geen
nlmtr. Bu snf her ayda bir maa aldklar iin her ayn grevlilere kanun ve tre gereince rtbelerine gre deerle-
da ayr ismi vardr: Masar ( muharrem, safer, rebilevvel) ri olan kyafetler giydirilmitir. Burada anlatlan sralama as-
Recec ( yukarda yazld gibi) lnda her zaman icra edilen bu trden dvnlarn bir rnei-
6. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-II 269
dir. Dolaysyla buradaki bilgileri dier ulfe dvnlar iin de Sene-i mezbre: Dile getirilmi olan sene. Farsa karakterli,
kullanmamz mmkndr. ikili sfat tamlamas.
Paa-y mezbr: Dile getirilmi olan, kendisinden bahsedil-
Sra Sizde 2 mi olan paa. Farsa y izafet kesresiyle yaplm ikili sfat
A) tamlamas.
Mustafa Paa: Yenieri ocanda Kara Hasan Aa-zde Srt- mstakm: Doru yol. Farsa karakterli, ikili sfat
nmyla hret bulmu Mustafa Paadr. Binaltm alt tamlamas.
trhinde yoluyla kul kethuds ve seksendrtde sekbnba Rind-i cihn: Cihann rindi, dnyann bovermii. Farsa
ve seksenbede Babada didikleri mahall-i [ferah]fezda karakterli, ikili isim tamlamas.
Abdurrahman Paa yerine yenieri aas olup ocak halkn Leb-i dery: Deniz kenar, sahil. Farsa karakterli, ikili isim
kendye msahhar eyleyp halk errinden korkard. Pdih tamlamas.
hazretlerinin muhabbeti olmala vzer azline kdir olama- Bosnaviyyl-asl: Asl Bosnal olan. Arapa karakterli ikili
yup binseksen dokuzda ehrin muhsarasnda sadr- sbk isim tamlamas.
maktl Mustafa Paa ferce bulup taksrt itdi nmyla azl Pr-i mrid-i kmil: Olgunluun zirvesindeki irad edici
idp stanbula gnderdi. Ve doksanbe senesine gelince de- ihtiyr. Farsa karakterli l sfat tamlamas.
in pdih hazretleri yallarda olduka, mezbr buyuruld Vcd- mkerrem: Saygdeer varlk, saygdeer kimse.
ile Silivride iftliine ve ikra gitdikce Boazkesen Hisrnda Farsa karakterli, ikili sfat tamlamas.
olan yalsna nefy ile eziyyet iderdi. Hasm katl olunca de-
in bu cevri ekp sabr eyledi. Ve doksanbe muharreminde C)
vezret ile Mahmd Paa yerine stanbul kaim-makm olup B-feth: Fetihsiz, fetih olmadan. simden sfat yapma eki
bi-emrillhi tel vakti kahta msdif olmala hezr dr- olarak kullanlar b- olumsuzluk bildiren n ekle yaplm
li tedbr tedrkler ile fukary geindirp doksanyedide kelime.
Mora muhfazasna tayn olup vardkda ibu sene-i mezbre B-nazr: Benzeri olmayan, ei olmayan. Olumsuzluk anla-
zilkadesi evhrnda allen anda fevt old. Paa-y mezbr m veren ve birleik sfat yapan b- n ekiyle yaplm sfat.
dndr, savm u salta mdvm, hakka kil adle mil, srt- Der-akab: Akabinde, hemen arkasndan. Kelimeye zarf anla-
mstakme slik iskemle hkimi, rind-i cihn ehr ola- m veren der n ekiyle yaplm birleik kelime.
n, tiryk-mereb ve sinni doksan gemi akr ve iftlikleri Dilr-ne: Kahramanca. Benzerlik, liykat bildiren sfat yap-
ok bir zen-pre dem idi. Yetmi nefer evld oldun baz ma eki olan ne ekiyle yaplm.
mteallkt takrr idp kaim-makmlnda yalanc ve yan- N-hakk: Haksz. N: Farsa olumsuzluk n eki, isimden s-
kesiciye kesd geldi. Hatt bana cevr iden hasmm katl olup fat yapm.
ben kaim-makm olacam bileydim bir maaraya girp bu Rstem-ne: Rstem gibi kahramanca, kahramanca. Ben-
vakte dein kmazdm didin sylediler. zerlik sfat yapma eki ne ekiyle yaplm.
Muteber Hasan Paa: Bosnaviyyl-asldr. Nakbendi Yeg-ne: Biricik, tek olan. Liykat bildiren sfat yapmada kul-
tarknda olup krk sene mkdr stanbulda ry tabr idp lanlan ne ekiyle yaplm.
asl tehallf etmezdi. Ve hatt sadr- sbk Kara Mustafa Paa
kz Liman nm mahalde leb-i deryda Be seferine hareke-
tinden mukaddem bir ry grp tabr etmi ve sa gelmeye- Yararlanlan Kaynaklar
ceini haber virmi. Edirneden stanbula nefy itmi-idi. bu Ferid Develliolu. (1970). Osmanlca-Trke Ansiklopedik
sene-i mezbre evhrnda fevt olup skdarda defn olund. Lugat, Ankara.
bid zhid ve perhz-kr ve sinni doksan mtecviz itmi Mehmet Zeki Pakaln. (2004). Osmanl Tarih Deyimleri ve
bir pr-i mrid-i kmil vcd- mkerrem idi. Terimleri Szl (I, II, III). Ankara.
Mithat Sertolu. (1986). Osmanl Tarih Lugati. stanbul.
B) Silahdar Fndkll Mehmed Aa. Zeyl-i Fezleke.
Mahall-i [ferah]-fez: Huzur artran, oaltan yer. Farsa skdr Abdullah B. brahim. Vkt- Rz-merre.
karakterli ikili sfat tamlamas,
Sadr- sbk: Eski sadrazam, nceki sadrazam, Farsa karak-
terli, ikili sfat tamlamas.
7
OSMANLI TRKES METNLER-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
XVIII. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil zelliklerini belirleyebilecek,
El yazmas eserleri doru ve hzl okuyabilecek,
Yeni kelimeler renerek kelime haznenizi gelitirebilecek,
Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn belirliyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
XVIII. Yzyl Osmanl Trkesi Yazma Eserler
indekiler
GR
Metin Okuma ve Anlama: El
Osmanl Trkesi Metinleri-I KEYFYET- RSYYE
Yazmas Metinler-III SEYYD AHMED HIRSOVAV
Metin Okuma ve Anlama:
El Yazmas Metinler-III
GR
Kitabnzn bu nitesinde el yazmas eserlerin daha seri ve doru okunabilmesini sa-
lamak iin yazma eserlere yer verilmitir. XVIII. Yzyl Osmanl tarihi metinlerinin dil
balamnda adal olanlarnn yannda, olduka sade ve anlalabilir olanlar da mevcut-
tur. zellikle Osmanl Devletinin resm tarihileri olan vakanvislerin kaleme aldklar
eserlerde Arapa ve Farsa unsurlarn fazlaca kullanld yani beenilme kaygsyla edebi
ve ssl ifadelerin tercih edildii grlr.
Saray nshas olan ve bu niteye alnan yazmalarn yazlarnn olduka temiz ve zorluk
ekilmeden okunabilir olduklar grlmektedir. Keyfiyet-i Rsiyye adl ilk metin nesih
yaz tr ile kaleme alnm ve zenle yazlmtr. Fakat bugn kullanmadmz pek ok
kelimenin metinde yer alyor olmas sk sk szlk kullanmn zaruri klmaktadr.
Dier metin, Seyyid Ahmed Hrsovav tarafndan yazlan ve eser isminin belirtilmedi-
i bir yazmadan alnmtr. Olduka temiz bir talik yaz tr ile kaleme alnan eserde Deli
Petrodan balamak suretiyle Rusya tarihi anlatlmaktadr.
272 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 7.1.5
(Keyfiyet-i Rsiyye
(Topkap Saray
Mzesi No: 1627))
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 273
Metin 7.1.4
274 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 7.1.3
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 275
Metin 7.1.2
276 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 7.1.1
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 277
KEYFYET- RSYYE
/7.1.1/ Elhamd lillhi Rabbillemn ves-salt ves-selm al Raslin Muhammedin
ve lih ve sahbih ecman. Emm bad malm ola ki trh-i hicretin-nebeviyye aleyhi
ekmelit-tahiyyenin bin yz yirmi iki senesinde ve trh-i mld- s aleyhis-selmn bin
yedi yz on birinci slinde Moskov Kralnn bin yz on senesi sulhu trhinden trh-i
mezbra dein evz- n-hem-vr ve dim fesd ve ahd-i msk ke-beytl-ankebt
sst-i bnyd ve nakz- ahdine bis ve bd ve Bodan ve Eflk ve sevhil-i Tuna ve
Belgrad ve Bosna ve Bahr-i Siyh ve Bahr-i Sefd ve btn cezyiri ve bil-cmle Rum
li ve Anadoluda skinn bil-cmle Rum keferesi yek-dil /7.1.2/ ve bunlarn rhibleri
hl Moskov ar shib-i hurcdur ve slambola mlik olacak bu kraldr Trk tifesinin
vakti tamm olmudur cmleniz raiyyetden ber olursuz dey reyya firb virmekle
cemisi hafiyyeten Moskova tbi olub ve tebiyyetlerine itimd in temesskler virb
cmlemiz ml menlimiz ve evldmz ve ensbmz ve cn- balarmz ile her ne za-
man hurc idb slambol tarafna tevecch iderler ise her ehirde ve her kasabada bu-
lunan Rum tifesini kral gelmezden akdem ehirleri zabt u rabt ideriz dey mahzarlar
idb elem zre olmayasz ki hla Osmanlnn kuvvet ve kudreti kalmayup cebehne ve
haznesi yokdur elli bin askere ancak kudreti vardr asker tifesine mzyaka virdiklerin-
den ziyde fakrlerdir ve ulfelerine drl drl hleler eylediklerinden cmlesi bzr olub
r-gerdnlardr dey bu kral- bed-fili takrr ve bunun zerine ulu ruhbnlar sened-i
kav ve burhnlar gnderb ve sene-i mezbre in slambola mlik olursun didiklerinde
/7.1.3/ kral tarafndan dah kdlar irsl eylemiler ki sene-i merkmda vki Austos
aynn on ikinci gn cmleniz hurc idb ehirleri ve kasabalar ve bil-cmle kursyla
zabt u rabt ve Trk tifesin esr-bend ve zencr idesiz ki ben varup hzr bulaym deyu
tenbh tekd itdnden mad slambolda ayn- devletden birine hizmet ider bir
kfire Diyarbekir kralln tevch ve yn-i btlas zere tc ve libs gnderp ve Bodan
bei olan Kantemiroluna Bodan ve Bender ve Babada ve sak ve Silistre ve ol havlye
kral nasb idp Belgrad ve Temevar ve Bosna ve Yeniehir ve Selanike ve Sofya ve Filibeye
krallar nasb idp ve tahtgh- Edirneye eremetolunu kral nasb idp ve yn-i btllar
zere mezbrlara tclar ve libslar giyrb Venedik tifesiyle dah donanman hzr ve
mde idb sevhil-i Bahr-i Sefde hasret in sefer eyleyp anlar dah donanmasna
takviyyet ile hzr ve mde olup hsl kelm kral- Moskov bu misill evz- n-hem-vr
ve nakz- ahde /7.1.4/ mteallik vdden hl olmaduuna binen evketl ve azametl ve
kermetl pdihmz Sultn ibns-sultn Gaz Ahmed Hn ibns-sultnl-Gaz Me-
hemmed Han eazzel-lh ensruh hazretleri vkf olmala gayret-i ehinh zuhra
gelb sadetl Krm Hn Devlet Giry Hn hazretlerini davet buyurup bin yz yirmi
iki senesi Ramazn- erf evstnda vslleri der-i devlete myesser oldukda vzer-i
zm ve ulem-i kirm ve sadr- eyhl-islm sellemehs-selm ve sadreyn ve bil-cmle
ocaklar huzr- hmynlarna davet ve hn- l-n hazretlerine kral- mesfrun ahvli
sul buyruldukda hyneti ve bil-cmle rey ile yek-dil olup hasretl-mlk olan ehr-i
Kostantniyyeye snihallh anil-beliyyeti matmah- nazar olduun ve ahde vef itme-
mekle hudalardan hl olmayub firb virp ve sene-i tde alel-gafle hurc eyleyp zim
ve czim olmas emr-i mukarrer olduun isbt eylemekle fazletl sadr- eyhul-islm
sellemehs-selm hazretlerinden istifsr ve sudr- ulem /7.1.5/ bil-cmle zerine sefer
olmas cizdir dey edille-i kaviyye ile fetv-y erf virdiklerinden ol gn balyozu olan
kfiri kalle-i habs fermn olunub kermetl pdihmz ezzel-lh ensruh hazretleri
Bec seferine giden askerin zaf ve mekltlar ve merbtlar ve mhimmt ve cebehne
ve sir her ne levzm olur ise zafyla olmak zere fermn buyurub hatt- hmyn vir-
diklerinde tedrik-i azme megl ve sene-i mbrekenin mh- evvlinin beinci gn
hn- uluvv-n hazretlerine kl ve kaftn ve sorgu ve azm ihsnlar ile izzetl ka-
278 Osmanl Trkesi Metinleri-I
pucular kethds aay maan taht-gh- Krm ehrine izz ve ikrm ile irsl buyur-
dular vardklarnda Moskov Kral tarafna demler gnderb ahvli haber ve sulhunda
karar-dde olduundan tefahhus olundukda knn dernunda olan ahker frzn ol-
duun mhede ve taraf- ehriyrye vk hl ilm olunman aceleten tu- hmyn
ihrcna hatt- hmyn- sadet-makrn vrid olub etrf eknfa srcler tayn
[Keyfiyet-i Rsiyye (Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, No: 1627)]
Ahd
Nakz
Rabt Fal
Zabt
Nasb
Hurc
Sudr
Huzr Ful
Zuhr
Vusl
Hynet filet
Hasret felet
Davet
falet
Gayret
Hizmet filet
Sulh Ful
Bis
Bd
Mlik
Vk
Hzr
Kfir Fil vezninde
Vkf
zim
Czim
Ciz
Vrid
Mezbr
Megl Mef l vezninde
Makrn
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 283
Sls mezdnfh masdarlar:
hrk
rsl
sbt
hsn
f l bb
zz
krm
lm
hrc
Tenbh
Tekd
Tef l bb
Tevch
Tayn
Muzyaka
Mufale bb
Mhede
Temessk
Tevecch Tefaul bb
Tefahhus
Tedrk Teful bb
stifsr stif l bb
Cem-i mennes:
Meklt
Merbt (-t eki ile)
Mhimmt
284 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Cem-i mkesser:
Evz
Ensb
Ayn
Ensr Ef l vezni ile
Ahvl
Etrf
Eknf
Sevhil
Cezyir Fevil vezni ile
Levzm
Ulem Fual vezni ile
Arapa tamlamalar:
Bil-cmle
Sultnl-gz
eyhul-islm
Kamer tamlama
Hasretl-mlk
Anil-beliyye
Alel-gafle
bns-sultn
Sellemehs-selm ems tamlama
Uluvv-n
Tesniye
Sadreyn
B-Farsa Yaplar:
Farsa tamlamalar
Sened-i kav
Bahr-i sefd
Ramazn- erf
Der-i devlet
Huzr- hmyn
zfet kesresi
Kral- mesfr
ehr-i Kostantiniyye
Matmah- nazar
Emr-i mukarrer
Hatt- hmyn
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 285
Tedrk-i azme
Mh- evvl
zfet kesresi
Taraf- ehriyr
Tu- hmyn
Sene-i mezbre
Ulem-i kirm
Vzer-i zm
zfet hemzesi
Sene-i t
Edille-i kaviye
Sene-i mbreke
Fetv-y erf zfet Y si
Yek-dil
ehin-h
Kesik izfet
Sadet makrn
Karar-dde
Hn- l-n Zincirleme tamlama
Metin 7.2.4
Seyyid Ahmed
Hrsovavi
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 287
Metin 7.2.3
288 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 7.2.2
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 289
Metin 7.2.1
290 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Ehem, nemli
Bis, Sebep olan, icap ettiren
Bl, Yksek, yukar, yce
Bil-klliyye, Tamamyla
Bede, Balama, balay
Beky, Geride kalanlar, bakiyeler
Taharr, Aratrma, inceleme, yazma
Tedbr, Tedbirler
Teshr, Byleme, aldatma, itaat ettirme
Te yd, Ykseltip muhkem etme
Tasadd, Bir ie balamak
Tasmm-gerde, Bir eyi nceden kararlatrmak
Teaddiyt, Dmanlklar
Tefahhus, Bir meselenin i yzn dikkatle aratrma
Tefevvuk, stnlk, daha byk olma
Takarrb, Yaknlamak, yaklamak
Temevvl, Mal edinme, zengin olma
Semere, Meyve, netice
Cygr, Yer tutan, yerleen
Cezre, Ada
Cenb, Gney
El-hlet hzihi, imdi, bugn
Havf, Korkma
Diryet, Zeka, bilgi, kuvvetli tecrbe
Dr, Yakalanm, mbtela
Dvel, Devletler
Elzem, Gerekli
Serhad, Snr
Ser-rite, pucu, emare, delil
Say, alma, gayret etme
yi, Duyulmu, iitilmi
ecat, Yiitlik, cesurluk
Saded, Asl mevzu, maksad
Zmn, yan, maksat ama
Tavif, Guruplar, milletler
Tl, Boy, uzunluk
Adem, Yokluk, olmama
Akd, Anlama, szleme
lel, lletler, sebepler, hastalklar
Gret, Yamalama, apul
Galebe, Yenme, galip gelme
Fri, Bo, vazgemi, terketmi
lfet, Alma, alkanlk, dostluk
Ftr, mitsizlik, usan
Fetnet, Zihin akl, abuk kavray ve anlay
Fil-hakka, Hakikatte, esasnda
lk, Koymak, brakmak
Kabza, Sap, el, pene
Kasr, Kesmek, ksa olmak
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 293
Nehb
Zabt
Nez Fal
Feth
Kesb
Ketm
Say
Sevk
Havf
Akd
Rabt Fal
Kasr
Def
Men
Sarf
Bed
Nazar
Faal
Saded
Zikr
Fil
lm
Ftr Ful
Diryet
Ticret
Filet
Ziyret
Kifyet
Kerhet
Fetnet
Seyhat Felet
Metnet
ecat
Hikmet Filet
Vsat
Fulet
lfet
Isyn Filn
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 297
Sls mcerred masdar ism-i filleri:
Glib
Vk
Tbi
Vsi
Dhil
Lzm
Fil vezninde
Vsl
Kin
Bis
Nil
yi
Fri
Malm
Mezkr
Matrh
Mersm
Mestr
Meml
Mefl vezninde
Mesbt
Mehr
Meksb
Malb
Maksd
Megl
hf
ml
kd
f l bb
mrr
lk
cr
de
cd f l bb (llde)
kme
298 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Tertb
Teshr
Tedkk
Tefl bb
Teft
Teyd
Tahsl
Muhfaza
Mushabet
Muhrebe
Muslaha Mufale bb
Muhede
Muzyaka
Mberet
Tefahhus
Temevvl
Takarrb Tefaul bb
Tasarruf
Tefevvuk
Taharr
Tefaul bb (llde)
Tasadd
tibr
ktiz
mtidd
ftil bb
till
htir
zdiyd
nkrz
nhidm nfil bb
nhizm
Messes
Msellem
Tef l bb ism-i mef l
Mlakkab
Musammem
Cem-i mennes:
Teaddiyt
Eylt
Mumelt
Malmt (-t eki ile)
Emrt
Mutlat
Husst
Cem-i mkesser:
Enkz
Ahvl Ef l vezni ile
Efkr
Beky
Fal vezni ile
Rey
Galebe Faale vezni ile
Vekyi
Vesil
Fail vezni ile
Netic
Tavif
Tedbr
Fall vezni ile
Tevrh
lel Fial vezni ile
Dvel Fual
Mesil Mefil vezni ile
Arapa tamlamalar:
Fil-hakka
Bil-kbe Kamer tamlama
Bil-klliyye
300 Osmanl Trkesi Metinleri-I
sm-i Tafdl
Ekser
Ef al
Elzem
Mimli Masdarlar
B-Farsa Yaplar:
Farsa tamlamalar
Tavif-i cenbiyye
Serhadd-i mezkr
Trh-i mezkr
Devlet-i mersme
Vech-i mezkr
Kesb-i vsat
Netic-i politikyye
Dvel-i sire
Sret-i hakkyye
Nikb- taht
Taht- kraliyet
Bahr-i ebyaz zfet kesresi
Ticret-i hriciyye
Ticret-i arkyye
Lakab- umm
Ticret-i klliye
Sevk-i asker
Mevdd- malme
Bahr-i Baltk
Hukk- kadme
ecat-i harbiye
Devlet-i Osmniyye
Dn-i meshiyye
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 301
Emr-i yesr
ln- harb
Kuvvet-i meksbe
Adem-i hond
Kasr- kuvvet
Akd-i muslaha
Vech-i mezkr
Kabza-i tasarruf
Vsta-i temevvl
Mes-i bahriye
zfet hemzesi
Semere-i l
Kuvve-i askeriye
Hne-i hamet
lka-y mezkr zfet Y si
Ser-had
Cy-gr
Mdde-gerde Kesik izfet
Ser-rite
Tasmm-gerde
Adem-i malmt- sahha Zincirleme tamlama
Nehb gret
Feth u teshr
Def u izle
zet
XVIII. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil zellik- Yeni kelimeler renerek kelime haznesini gelitirmek.
1 3
lerini belirleyebilmek: Paralarda geen, anlamn bilmediiniz kelimelerin
Bu nitede ilenen paralar XVIII. yzyl Osmanl anlamlar her parann ardna eklenmi kk sz-
Trkesinin genel dil yapsn gsterecek yazma eser- lkte yer almaktadr. Bu szlk eliinde paralar
lerden seilmitir. Eserlerin diline bakldnda Arap- okumanz kelime daarcnzn zenginlemesini
a ve Farsa kelimelerin sklkla kullanld dikkat salayacaktr. Ardndan gelen metin sadeletirilme-
ekmektedir. si ksmn da incelemeniz, bu kelimelerin metinde
hangi anlamda kullanldn anlamanza yardmc
Yazma metinleri doru ve hzl okuyabilmek olacaktr.
2
Bu niteye alnan metinlerin konular XVIII. Yzyln
balarnda Osmanl Devletinin en nemli rakiplerin- Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn belir-
den Rusya ile yapt mcadelelere dairdir. Topkap 4 leyebilmek
Saray yazma koleksiyonlarndan bu kitap iin seilen Her nitenin sonuna eklenen dilbilgisi ksm, par-
eserlerde Nesih ve Talik tr yazlar kullanlmtr. adaki Arapa ve Farsa temel dilbilgisi unsurlarn
Yazma eserlerin farkl ktphanelerde mstensihler gsterip aklamaktadr. Bu unsurlarn daha ayrn-
tarafndan oaltlan farkl nshalar vardr. Fakat ge- tl eklini geen sene renmitiniz. Bu paralarda
rek eser sahipleri gerekse eserleri oaltmakla grevli gsterilen dilbilgisi unsurlar, onlarn paralarda
mstensihlerin saray iin hazrladklar nshalara ayr nasl kullanldn hatrlatmak ve paralarn daha
bir dikkat sarfettikleri ve yazlarn daha gzel olduu iyi anlalmasn salamak amacn tamaktadr. Bu
gze arpmaktadr. Bu nitede greceiniz rnekler blmleri dikkatli bir ekilde incelemeniz sizin para
de bu cmleden kabul edilebilir temiz rneklerdir. Bu ierisindeki yaplar daha iyi tanmanz salayacaktr.
niteyi tamamladktan sonra bir yandan el yazmas
eserlerin yaz trlerini grme ve daha iyi okuma bece-
risi kazanrken, dier taraftan XVIII. Yzyl Osmanl
tarihinde gezinti yapm olacaksnz.
7. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-III 303
Kendimizi Snayalm
1. Dar kelimesinin anlam aadakilerden hangisidir? 6. Aadaki gruplardan hangisinde cem-i mennes bir ke-
a. servet sahibi olma lime vardr?
b. yamalama a. evz - etrf - sevhil
c. geri ekilme b. ulem - ensb - levzm
d. yakalanm, mbtela c. cezyir - eknf - ayn
e. yaylm, bulam d. ilel - mesil - dvel
e. mhimmt - efkr - vesil
2. mitsizlik, usan anlamndaki kelime aadakilerden
hangisidir? 7. Aadaki kelime gruplarndan hangisinde ism-i fil
a. kerhat vardr?
b. ftr a. cygir - maksad - vsl
c. basiret b. vuslat - nazar - lfet
d. fetanet c. zikr - saded - ilm
e. mecrh d. ilk - matrh - ihf
e. cd - mevcd msellem
3. Bir ie balamak anlamndaki kelime aadaki grup-
lardan hangisinde vardr? 8. Aadaki kelimelerden hangisi ism-i mef l deildir?
a. akd - muslaha vekyi a. musammem
b. galebe - nil - havf b. mlakkab
c. imrar - edn - ilk c. mellif
d. saded - mniye - mlakkab d. mestr
e. mebrr - tasadd ser-rite e. mehr
4. Rusya Devletinin Asya ktasnda vech-i mezkr zre 9. Aadaki tamlamalardan hangisi Farsa tamlama trle-
kesb-i vsat ve itmesinin netic-i politikyyesi ne ola- rinden biri deildir?
ca ve bir de Avrupa devletlerinden dvel-i sirenin gerek a. karr-dde
malmlar olmayarak b. hasretl-mlk
Yukardaki cmlede bo braklan yere anlam btnln c. emr-i mukarrer
salamak iin yazlabilecek en uygun kelime aadakilerden d. sene-i mezbre
hangisidir? e. fetv-y erf
a. tebiyyet
b. mazhar 10. Aadaki kelimelerden hangisi Arapa cem-i mkesser
c. izdiyd fual veznine uygundur?
d. intihl a. ilel
e. terkm b. enkz
c. galebe
5. Aadaki kelime-anlam eletirmelerinden hangisi yan- d. dvel
ltr? e. tedbr
a. efkr: ehirler
b. ikme: Oturtmak
c. vesil: Vesleler
d. yi: Duyulmu
e. izle: Ortadan kaldrma
304 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
XVIII. Yzyl Osmanl Trkesi metinlerinin dil zelliklerini belirleyebilecek.
Yazma metinleri okuyabilecek,
Yeni kelimeler renerek kelime hazinenizi gelitirebilecek,
Osmanl Trkesinin temel dil bilgisi unsurlarn belirleyebileceksiniz.
z.
Anahtar Kavramlar
XVIII. Yzyl Osmanl Trkesi Yazma Metinler
Metinleri
indekiler
GR
Metin Okuma ve Anlama: El ANONM TEVRH- L- OSMN
Osmanl Trkesi Metinleri-I AHMED RESM EFEND, HALKATR-
Yazmas Metinler-IV
RES
AHVL- ANAPA VE ERKES
Metin Okuma ve Anlama: El
Yazmas Metinler-IV
GR
Bu nitede el yazmas metinleri okumay gelitirmeniz iin yazma metinler yer almakta-
dr. nitede yer alan metinler on sekizinci yzyln bandan ortasndan ve sonundan se-
ilmitir. Dolaysyla bu yzyln dil zelliklerini kavramanz hedeflenmitir.
XVIII. yzyl metinlerinin dilleri, XV. Yzyl metinlerine gre daha adaldr. Bu
yzylda, edeb kayglar biraz daha ne kmaktadr. Ancak hemen belirtilmelidir ki,
bu durum eser melliflerinin tahsiliyle de yakndan alakaldr. Buraya alnanlardan iki-
si kolay anlalabilen metinler olup Ahmed Resmnin eserinde zor bir dil kullanld
grlmektedir.
niteye alnan ilk metin, mellifi belli olmayan Anonim Tevrh-i l-i Osmandr.
1688-1704 yllar arasndaki olaylar ihtiva eden eser, Abdlkadir zcan tarafndan 2000
ylnda transkribe ve tahliliyle ner edilmitir. slup bakmndan adalarna gre olduk-
a sadedir.
kinci metin, Ahmed Resm Efendinin Halkatr-ressdr. Koca Nianc Celalzde
Mustafa elebiden balayarak Ragb Paaya kadar gelen reislkttablarn biyografilerini
ihtiv etmektedir. Asl ismi yukarda verilen olmakla beraber daha ok Sefnetr-res
adyla hret bulmutur. slubu, nitede yer alan dier iki metne nisbeten daha ardr.
Buraya, Sleymaniye Ktphanesi, Reislkttb, nr. 639da bulunan mellif hatt yazma-
dan bir ksm alnmtr.
nitenin nc metni, onsekizinci asrn son eyreinde Anapa Kalesine gnderilen
Ferah Ali Paann ktibi olan Him Efendi tarafndan kaleme alnan ve ktphane kata-
loglarna Ahvl-i Anapa ve erkes ismiyle kaydedilen eseridir. 1781-1785 yllar arasn
ihtiv eden eser, Anapa kalesinin inas ve o civardaki kavimlerin baz hallerinden bah-
seder. nitedeki ksm, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Hazine Kitapl nr. 1564de
bulunan nshadan alnmtr.
308 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 8.1.5
Anonim Tevrh-i l-i
Osmn
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 309
Metin 8.1.4a-b
310 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 8.1.3a-b
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 311
Metin 8.1.2a-b
312 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 8.1.1a-b
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 313
icleten dem tayin eylemekden murd bu mdde /8.1.2.b/ olduu haber alnd. Ancak,
mkleme temm olunca tarafeynden terk-i cidl olunmak zere syleilmidi.
Velhsl ordu-y humyn dahi Sofya menzilinden hareket ve Semendireye azm alay-
lar ve mkemmel tedrkler ile nzl ve nehr-i Tuna ve Sava zerlerine cisirler bin ve
esbb- ceng harb hzr u mheyy olunup, Semendire menzilinde bir ay mikdr ikmet
olundu. Tabur dahi Pei ve Bekerek havlsinde tevakkuf eyledi. Sene-i mezbre seferin-
de donanma-y humyn askerinden mad yzbinden ziyde piyde ve svri ve otuz-
bin kadar Tatar askeri mctemi olup, gh askir-i Tatardan ve gh tavif-i sireden ve
alel-huss donanma-y humyn kayklar ile ete ve potera eksik olmayup, her br dil ve
kelle gelmekden hl olmayup ve bir def a Tmvar altnda hayli ceng vk olup, mretteb
ceng olsa belki bu mikdr kfir helk olmak ve esr alnmak tasavvur olunmazd. Andan
Belgrad sahrsna nzl olunup, Semendire ve Belgrad menzillerinde ay mikdr meks
iktiz eyledi. Tehre sebeb, drt milletin elileri gelp cem olunca hayli mddet mrr
eyledi. Ve Neme tarafindan mkleme-i sulha Bavekli Kandekiki tayn olunup, esn-i
azmetde kendye damla maraz isbet edp, yerine mutemed dem tayn olunca vfir
zemn gedi ve Varadine gelince nie zamn elenp, ok kl kl oldu. /8.1.3.a/
Evvel, Devlet-i aliyyenin murahhas elileri Budine, yhud Pespirem varouna,
yhud Tabura, hi olmaduu halde seke gelsnler. Kadmden byle olagelmidir de-
diler. Ve Devlet-i aliyye elileri gelmezler ise, mutavasst olan ngiltere ve Felemenk eli-
leri Tabura gelmek zere taleb eylediler. Nie kerre demleri vard geldi, asl szleri isg
olunmayup, hudd- slmiyyeden bir mnsib mahalle gelrler, yo ise Devlet-i aliy-
ye murahhaslar gnderilmez. Bu bahne ile ceng muradlar ise, grmek hzrmz de-
nildi. Biz-zarr Varadin ile Belgrad arasnda Karlofa nm mahalde mkleme olunma-
ihtiyr edp geldiler. Ve tarafeynden mahall-i mezbrda evler ve ahurlar bin olunup,
mklemeye karr verildi. Ve terk-i cidl olunmayup, ancak Karlofadan kara tarafndan
ondrt sat ve Tuna kenr Belgrada gelince emniyyet olunmak zere syleilp, rz-
Ksma yirmi iki gn kalmd.
Devlet-i aliyye murahhaslarnn yanlarna piyde ve svr ikibin mikdr asker ve
gedikl mteferrika ve avudan mteayyin demler koulup, azm alay ile Sava cisrin-
den ubr etdirilp ve yirmibe gn mikdr dahi meks olunup, iddet-i it hull etmek-
le, tavif- i askere ceste ceste izin verilp ve Belgrad kalasna kifyet mikdr /8.1.3.b/
muhfazac tayn olunup, vezriazam hazretleri dahi avdet eylediler. Mkleme-i sulh
yzyirmi gn mikdr mtemd oldu.
Tafsli budur ki: Bu mahalde dokuz mteayyin eliler cem olup Devlet-i aliyye tara-
fndan Reislkttb Rmi Mehemmed Efendi ve skerlet-olu, Neme tarafndan bir b-
yk bir kk iki eli, Leh elisi, Moskov elisi, Venedik elisi, ngiltere ve Felemenk ta-
rafndan birer eli, her biri mntehb demler ve her biri kend devletlerin siynet eyle-
mek isterler. Huss Moskov elisi bir han kfir ve Venedik elisi bir mteharrik ve lecc
meln, yirmi gne dek sz bir yere koyup mklemeye mberet olmaa imkn olma-
d. Bir zemn birbirimize ziyfetler edp def-i vahet edelm. Bir eyym itibr kaydna
dp mersim zere grelm dediler. Bir mddet sene-i mziyede mkleme bir iki
sene mtemd olduun rd, bir vakit bildmz gibi olsun, dey murd ve ok guft
u g olup, kl kl, serhadd-i itidlden tecvz eyledi. Lkin, Devlet-i aliyye murahha-
s Reislkttb Rm Mehemmed Efendi bir red kl ve bir racl-i kmil olup, rizen
lillhi tel azmet ve Devlet-i aliyyenin rzn synet edp, bunlarn b-hde szleri-
ne vcd vermeyp, ilk-i makl ve sevk-i makbl ile ol seng-dilleri rm eyledi. Badeh
birbirlerinin /8.1.4.a/ yedlerinde olan temessklerin grp, ne vechile olduklarn bil-
mek murd eylediler. Devlet-i aliyye tarafndan Res Efendiye verilen murahhas fermn
bir kebr bd kad zerine yazlm ve tura-y humynu altun ile tezyn olunmu
ve smden bir zarf iine vaz ve zerine serserden bir kse ve drt ar tura makramas
pde ve bir mteayyin demin eline verilp ve bir muhtasarca alay tertb olunup gn-
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 315
derildi. Neme tarafndan istikbl olunup, tazm ile alup adrlarna getrp, mefhm-
humynu malm oldukdan sonra yine gnderdiler.
Kendlerden dahi murahhas olduklar temesskleri taleb olundukda, keferenin
ahvli malm, rbe kdna yazlm ve freng mum ile mhrlenmi birka par-
a kdlar gnderdiler. Hatta mutavasst olan ngiltere elisi Devlet-i aliyye murahhas
fermn byle unvn ile gnderildiinden hicb edp, bir boyama makrama iine dol-
durup gnderdi. Hele anlarn kdlar dahi terceme olunup, mefhm malm oldukdan
sonra, Reslkttb Mehemmed Efendi mahss mkleme in cmlenin arasnda bir
mnsib mahalde mkellef erge kurup pk dmler idi. Her gn ol ergeye cem olup
mklemeye mberet olundu. Bu arada vk olan mkleme ve kat olunan hudd ve
yazlan ahidnmeler mefhmlarna gerei gibi vkf /8.1.4.b/ olmak mkildir. Ancak,
lillhil-hamd memlden ziyde, drt millet ile glibne sulh olunup temesskleri aln-
d ve 1110 abnnn yirmi ikinci gn Reslkttb Rm Mehemmed Efendi Edirneye
dhil ve Kadn-karyesinde Defterdr Mustafa Efendi ve sir ayn- devlet istikbl edp
ikrm eylediler. Ve drt milletin dahi memhr temesskleri kendleri ile tayn olunan
gedikl aalarn ellerine verilp alay ile ehre dhil ve vezriazam saryna nzl olunup,
ertesi eyhlislm efendi ve vezriazam hazretleri, res efendi ve Ba-tercemn skerlet-
olu ile rikb- humyna varlup, temesskleri teslm ve krkler ilbs olundu.
Mutavasst olan ngiltere ve Felemenk elileri Belgradda kalmlar idi. Temessk-
leri makbl-i humyn olduun mir nme-i humyn yazlup, Dvn- humyn
ktiblerinden Firdevs Efendi ile Belgrada irsl ve Neme sar tarafndan dahi alt
gn mukaddem nmesi Belgrada dhil olmala, mutavasst eliler marifetiyle nme-i
humyn verilp, sarn nmesi alnup, mutavasstlarn hidmetleri temm olmala, av-
detlerine izin verildi. Sirem ve sir ol havlnin huddu kat ve almet vaz olunmas Belg-
rad Muhfz Vezr Ali Paaya tefvz ve tahrri in sbk Anadolu /8.1.5/ Muhsebecisi
Smi brhim Efendiye ve Bosna huddu kat, muhfz Vezr Halil Paaya sipri ve
tahrrine sbk Babk kulu Osman Aa memr, Leh huddu ahvli Krm Hn Devlet
Giray marifetleriyle z Muhfz Vezr Yusuf Paaya fermn olundu. Ve Mora huddu
kat Eriboz Muhfz smil Paaya tefvz olundu.
Hamden lillhi tel, milel-i Nasr ile sulhn fidesi ve bu emr-i azmin semere-
si klldir. Ukal demilerdir ki, memleket ceng ile alnur, amm sulh ile zabt olunur.
Hazret-i demden Hazret-i Muhammedl-Mustaf sallallh tel aleyhi vesellem haz-
retlerinin zemn- erflerinde ve alel-huss zuhr- Devlet-i l-i Osmniyyeden bu vak-
te dein zabt olunan memlik gh ceng ve gh sulh ile nizm verilmitir. Zr rey ve
bery -ki vedyi-i Hlkul-berydr- her vakitde rey py-ml-i askir-i dery-misl
olmamak in, sulh hayrlu olduunda itibh yokdur. Millet-i sirenin bir tarafdan d-
meni zuhr etse iki sene cenge tahamml olmayup, be-her-hl sulh olurlar.
El-hamd lillhi tel, Devlet-i aliyye meyyed min-indillh olmala, taraf taraf
zuhr eden dmenlerine cevb verp, glibne sulh olmak kide-i klliyyeleridir. Alel-
huss, El-kfr milletn vhideh mefhmu zere cevnib-i erbaadan hcm edp, d-
menler kendleri sulha tlib olup, ibrm u ilhh eylediler. Ed-dll alel-hayri kefilih
medll zere, bu hidmetde bulunanlar ecr-i azme nil olmulardr.
(Anonim Osmanl Tarihi (2000). Nr. Abdlkadir zcan. Ankara)
316 Osmanl Trkesi Metinleri-I
dan nce birka defa grlp netice vermediinden kalmt. Feyz ve bereket vermesi
sonsuz olan Allh, bir iin olmasn isterse sebeplerini de yaratr. Vezir Hseyin Paa, 109
senesinde sadrazamlk mhrne ulatnda, kendisi tarafndan hi zerinde durulmad-
halde ve sefer hazrlklaryla urarken, Avusturya tarafndan ngiltere ve Hollanda k-
rallar araclyla bara nem verilerek, stanbulda oturan elilerine ard ardna haberler
gndererek, byle deerli bir vezirin zamannda hayrl bir i yapmaya almak ve dikkat
etmek iin ok uyarlarda bulunup pek yaptlar.
Ad geen vezir, merhum Kprl Mehmed Paann kardei Hasan Aa-olu Hseyin
Paadr ki, Osmanl Devletinde bir ok hizmetlerde kullanlm olup, Sultan Mehmet Han
Allhn balamas ve rahmeti zerine olsun zamannda nce kendisine beylerbeyilik ile
ehrizol eyaleti ihsan edilmi, daha sonra Boaz-hisar muhafazasnda bulunduu sra-
da vezirlik verilip iki defa stanbulda kaymakam olmu ve kaptanl gnlerinde Sakzn
fethini baardndan baka, Belgrad muhafazasnda yiite hareket, tedbirli bir ekilde
lkeyi korumak ve akllca hizmetlerde bulunmu, soyunun hristiyan milletler arasnda
ok kymeti bilinip ilerin olmas vakitlerine baldr manas zre arac olan eliler pek ya-
ptlar. Ve her ne nerildiyse yapacaklarna sz verdiler. Herkese danlp ve birka defa
konuuldu. er bakmdan devlete ve dine hayrl olan ie girimek zre karar ve bara
izin verildi. Arac olan elilerin katlar ile ngiltere elisinin kethdas yerinde olan ka-
fir Avusturya ve oradan ngiltere Kralna varp, ad geen kral araclyla balanmak zre
haber getirdi. Avusturya Kayzeri, Venedik cumhuru, Moskova ar, Leh Kral ile bir defa-
da bar yaplmas arzu edilip, belge istemeleriyle, ikinci defada, akland zere izin ve-
rilip sonrasnda ok sayda asker ve hazrlk ile Vezirazam Hseyin Paa, Edirne ovasn-
dan hareketle Belgrada doru gitti. Krm Han Selim Giray da bu rehberi zafer olan sefe-
re katlmlard. Sofya konana inildiinde Avusturya Kayzerinin mhrl kad ile ba-
r grmesine eliler karp Osmanl Devletinden de eliler istendiinden, Padiahn
yce ve ulu hattyla, Reislkttap Ram Mehmet Efendi eli ve Batercman skerletolu
Aleksandra devlet srlarn bilen eli olarak yanna koulup arac olan ngiltere ve Hollan-
da elileri ile padiah ordusundan nce Belgrada gnderildi.
Geri aya kadar konuulmaya balanmad, fakat nceden eliler atanmam olsa,
grmeler ve bar gelecek seneye kalacandan, tekrar asker toplayp sefer hazrlkla-
r yapmak gerekecekti. Avusturya Kayzeri, padiah ordusuna mektup gnderip acele et-
mesinin sebebi ise u idi: Moskova ar, bu iin iptal edilmesini isteyip kendisinin bizzat
Viyanaya gelmek zere olduunu haber almlar. Eer engel olmak isterse, biz belge ver-
dik, bundan sonra geriye dnmek olmaz demek iin acele etmiler. in gereinde, Mos-
kova ar Viyanaya gelip engel olmak istediinde cevap verip grme iin abucak adam
tayin etmekteki maksadnn bu olduu haber alnd. Ancak, grmeler tamamlanncaya
kadar iki tarafn savamay brakacaklarna dair anlalmt.
Szn ksas, Padiah ordusu, Sofya konandan hareket ve Semendireye byk alay-
lar ve noksansz hazrlklar ile kondu. Tuna ve Sava nehirleri zerine kprler yaplp sa-
va ve harb nlemleri alnp hazrlanarak Semendire menzilinde bir ay kadar oturuldu.
Tabur da Pei ve Bekerek civarnda bekledi. Bu seneki seferde, donanma askerinden
baka yz binden fazla yaya ve atl ve otuz bin kadar Tatar askeri toplanp, bazan Tatar
askerlerinden ve bazan dierlerinden ve zellikle de donanma kayklar ile ete ve akn-
lar eksik olmayp her defa esir ve kelle gelmekden geri kalnmazd. Bir defa Tmvar al-
tnda epey arpma olup, dzenli sava olsayd bu kadar kafirin lmesi ve esir alnma-
s dnlemezdi. Ondan Belgrad ovasna konulup, Semendire ve Belgrad konaklarnda
ay kadar beklemek gerekti. Drt milletin elilerinin gelip toplanmasna kadar ok sre
gemesi ertelemeye sebep oldu. Avusturya tarafndan bar grmesine atanan Bave-
kil Kandekiki, giderken damla hastalna yakalandndan yerine gvenilir bir kii ta-
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 321
yin edilinceye kadar epey vakit geti. Varadine gelinceye kadar da epey zaman elenip
ok lakrd oldu.
nce, Osmanl Devletinin ruhsatl elileri Budine, yahut Pespirem varouna, veya
Tabura, hi olmazsa seke gelsinler. Eskiden byle olagelmitir dediler. Osmanl Devle-
ti elileri gelmezlerse arac olan ngiltere ve Hollanda elilerinin Tabura gelmesini istedi-
ler. Bir ok defa adamlar varp geldiler. Asla szleri dinlenmeyip, slam memleketi sn-
rndan bir uygun yere gelmezlerse Osmanl Devleti elileri gnderilmez. Bu bahane ile sa-
vaa girmek isterlerse grmeye hazrz denildi. Mecburen, Varadin ile Belgrad arasnda
Karlofa adndaki yerde grmeyi kabul edip geldiler. ki taraftan, ad geen yerde evler
ve ahrlar yaplarak sylemeye karar verildi. Mcadele terk edilmeyip sadece Karlofann
kara tarafndan on drt saat ve Tuna kenarndan Belgrada varncaya kadar olan yerler g-
venli blge olmak zre anlald. Kasm gnlerine yirmi iki gn kalmt.
Osmanl Devleti elilerinin yanna yaya ve atl iki bin kadar asker ve gedikli mtefer-
rika ve avudan tayin edilmi adamlar koulup, byk bir alay ile Sava kprsnden kar-
ya geirilip yimi be gn mikdar beklenildi. iddetli k gelip attndan asker taifeleri-
ne para para izin verildi. Belgrad kalesine yeteri kadar muhafazac atanarak Veziriazam
hazretleri de dndler. Sulh grmeleri yz yirmi gne kadar uzad.
Ayrnts budur ki: Bu yerde atanm dokuz eli topland. Osmanl Devleti tarafn-
dan Reislkttap Ram Mehmet Efendi ve skerlet-olu, Avusturya tarafndan bir byk
bir kk iki eli, Polonya elisi, Rus elisi, Venedik elisi, ngiltere ve Hollanda tarafn-
dan birer eli. Her biri seilmi adamlar ve her biri kendi devletlerini korumak isterlerdi.
zellikle Rus elisi bir kat kafir ve venedik elisi bir kkrtc ve ok ekimeci lanetlen-
mi olup, yirmi gne kadar sz bir araya getirip de grmelere balamak mmkn ol-
mad. Bir zaman, birbirimize ziyafetler verip yabanliimizi giderelim; baz gnler e-
ref derdine dp, resm bir ekilde grelim dediler. Bir mddet, geen senelerde g-
rmelerin bir iki sene uzadn sylediler; bir vakit, bildiimiz gibi olsun diye iste-
yip ok dedi kodu olup, laf l snrn at. Ancak, Osmanl Devleti elisi, Reislkttap
Ram Mehmet Efendi, istikametli, akll ve olgun bir adam olup yce Allhn rzas yolun-
da giderek Osmanl Devletinin namusunu koruyup, bunlarn bo szlerine meydan ver-
meyip, akla yatkn olan ortaya koyup, kabul edilebilir tarafa ynlendirerek o ta kalblere
boyun edirdi. Ondan sonra birbirlerinin ellerinde olan belgelerini grp ne ekilde ol-
duunu bilmek istediler. Osmanl Devleti tarafndan Reis efendiye verilen elilik ferman
bir byk ipekli kada yazlm ve padiah turas altnla sslenmiti. Gmten bir zarf
iine konup zerine ipek-gm karm kumatan bir kese ve drt ar tura rts ge-
irilip, belirli adamn eline verilip kk bir tren dzenlenerek gnderildi. Avusturya ta-
rafndan karlanp saygyla alarak adrlarna gtrdler. Yce manas anlaldktan son-
ra geri gnderdiler.
Kendilerinden de, eliliklerine dair temesskleri istendiinde, kafirlerin durumlar bi-
linmektedir, ereve kadna yazlm ve frenk mumuyla mhrlenmi birka para ka-
t gnderdiler. Hatta arac olan ngiltere elisi, Osmanl Devleti elilik ferman byle un-
van ile gnderilmesinden utanarak, bir boyama rt iine doldurup gnderdi. Onlarn ka-
tlar da tercme olunup manas anlaldktan sonra, Reislkttap Mehmet Efendi, zel
grme iin uygun bir yerde, gzel denmi bir adr kurup herkesin arasnda aziz ol-
mutu. Her gn o adrda toplanarak grmelere baland. Burada yaplan grme ve
kesilen snr ve yazlan andlamalarn ieriklerini tam olarak bilmek kolay deildir. An-
cak, Allha kr, umulann zerinde drt millet ile galibne bar yaplp belgeleri aln-
d. 1110 abannn yirmi ikinci gn Reislkttap Ram Mehmet Efendi Edirneye girdi.
Kadn kynde Defterdar Mustafa Efendi ve dier devlet ileri gelenleri karlayp ihsanda
bulundular. Drt milletin mhrl temesskleri de kendileri ile tayin edilen gedikli aa-
322 Osmanl Trkesi Metinleri-I
larn ellerine verilip trenle ehre girip veziriazam sarayna konuldu. Ertesi gn, eyhlis-
lam Efendi ve Veziriazam hazretleri, reis efendi ve Ba tercman skerlet-olu ile Padiah
huzuruna varp temesskleri teslim ettiklerinde kendilerine krkler giydirildi.
Arac olan ngiltere ve Felemenk elileri Belgradda kalmlard. Belgelerinin Padia-
hn makbul olduunu gsteren mektup yazlp, Divan katiplerinden Firdevs Efendi ile
Belgrada gnderildi. Avusturya Kayzerinin mektubu da alt gn nce Belgrada geldiin-
den arac eliler vastasyla Padiah mektubu verilip Kraln mektubu alndndan, arac-
larn hizmetleri tamamlanmakla dnlerine izin verildi. Sirem ve dier o civarn snrla-
rnn kesilip iaretler konulmas Belgrad muhafz Vezir Ali Paaya verilmi ve saym iin
daha daha nce Anadolu Muhasebecisi Sami brahim Efendiye, Bosna snrnn kesilme-
si, muhafz Vezir Halil Paaya smarlanm ve saymna nceden Babaki kulu olan Os-
man Aa memur edilmi, Polonya snrnn durumu Krm Han Devlet Giray aracly-
la z Muhafz Vezir Yusuf Paaya emredilmiti. Mora snrnn kesilmesi Eriboz Mu-
hafz smail Paaya verildi.
Yce Allha kr, Hristiyan milletleri ile barn faydas ve bu byk iin faydas ok
genitir. Akl olanlar demilerdir ki, memleket ceng ile alnr amma bar ile elde tutulur.
Hazret-i Ademden Hazret-i Muhammed Mustafa yce Allhn salat ve selam zerine
olsun- hazretlerinin ve zellikle Osmanl Devletinin ortaya kndan bu vakte kadar ele
geirilen lkelere bazan sava bazan da bar ile dzen verilmitir. Zira halkn, -ki insanla-
rn yaratcsnn emanetleridir- her vakit denizler gibi askerlerin ayaklar altnda inen-
memesi iin barn hayrl olduunda phe yoktur. Dier milletlerin bir taraftan d-
manlar ortaya ksa iki sene savaa gleri yetmeyip her ne olursa olsun bar yaparlar.
Yce Allha krler olsun ki, Osmanl Devleti Allh tarafndan kuvvetlendirildiin-
den her taraftan ortaya kan dmanlarna karlk vererek galip gelmicesine bar yap-
mak her zamanki usullerindendir. zellikle, kfr tek millettir manas zre drt yandan
hcum eden dmanlarn kendileri bar isteyip bu hususta bktrrcasna srar ettiler.
Hayra vesile olan yapan gibidir anlay zre bu hizmette bulunanlar byk bir sevaba
ulamlardr.
ftr ful
gayret Falet
Bezl Fal
Azmet Falet
Riyet Filet
Sadet Falet
Haber Faal
Hfz Fil
Hidmet Filet
Sulh Ful
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 323
Sls mcerred masdar ism-i filleri
kl
Bis
Mni
Hzr Fil
Vk
Kfir
vfir
Megl (ugl)
Mesfr (sifr)
Merh (erh) Mefl
Memhr (mhr)
Makrn (karn)
rsl fl
Tedrk Teful
ttifk ftil
Mberet Mufale(t)
Talk Tefl
tibr ftil
Tenbh Tefl
stihdm stifl
Taahhd Tefaul
Muvaffak
murahhas Mufaal (tefl)
Mukaddem
Mutemed Mfteal (iftil)
324 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Mimli masdarlar
Meymenet
bd Fil
Memlik Mefil
Esbb Efl
Esrr Efl
Tavif Fevil
Ukal Fual
sm-i mekn
Mahall
Sfat- mebbehe
Han
Red
Arapa tamlama:
El-hamd lillhi tel ( hamd, Allh ve tel ile), vg ve hamd yce Allh iindir
Alel-huss (al ve huss ile), hussiyle, zellikle
B- Farsa yaplar
Atf vavyla yaplan birleik isim:
Sulh u salh
Harb ktl
brm ilhh
sim tamlamas:
Tavif-i asker
Ayn- devlet
Mkleme-i sulh
Sfat tamlamas:
Memlik-i mahrsa
Devlet-i aliyye
Sefer-i zafer-rehber
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 325
Zincirleme tamlama:
Taraf- dman- dn
Cls- humyn- meymenet-lzm
Cenb- Feyyz- mutlak
Hatt- humyn- evket-makrn
b) Aadaki metinde geen Arapa cem kelimeleri bularak hangi vezinden olduklarn ve
mfredlerini gsteriniz
Hamden lillhi tel, milel-i Nasr ile sulhn fidesi ve bu emr-i azmin semeresi klldir.
Ukal demilerdir ki, memleket ceng ile alnur, amm sulh ile zabt olunur.
d) Metinde geen aadaki terkblerin hangilerinin Arab, hangilerinin Faris usulle yaplan
izafetler olduunu gsteriniz.
bdullh, minvl-i merh, terk-i cidl, alel-huss, nefsl-emr, mkleme-i sulh
Metin 8..2.3a-b
Ahmed Resm Efendi, Halkatr-Res
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 327
Metin 8.2.2a-b
328 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 8.2.1a-b
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 329
Rm Mehmed Paa
Ad geen, Eb eyyb- Ensar kasabasnda doup, orada msvedde ve temiz nshay ayrd
edecek derecede renim grdkten sonra Reis kalemine rak ve yazclk mesleine gir-
mi ve ksa srede yazclk ilminde alem olacak derecede yetenee sahip olmu, ayrca iir
ve dz yaz ile ilim erbab arasnda temayz ederek Sultan Mehmed Han devrinde kinci
Vezir ve Sultann has nedmi olan muhterem damadlar Musahib Mustafa Paann cmert
ve nimetli sofrasnda toplanan Nab Efendi, Sami Bey ve dier marifet sahipleriyle tan-
m ve bu erefli daireye intisab ederek masraf kitabetleri payesini kazanmtr. Hatrnn
enlii ve devrin msaadesiyle vakit geirir iken, Nb Efendiye, ad geen vezirin kethu-
dalndan hacca gitmeye izin verildiinde babann mr hakk iin Ferkadn hri herkes
birbirini terk eder namesiyle onunla birlikte gitmiti. stanbula dndkten sonra, Di-
van ilerinde nemli hususlara tam bilgisi olduundan Beylikilik hizmetine tayin edilmi
ve 1106 sonunda Acem Bekir Efendi yerine Reislkttablk rtbesiyle ereflendirilmi-
tir. Daha sonra, Veziriazam Elmas Mehmed Paa kendisini hazmedemediinden azledile-
rek devlet kapsndan uzak kalm ve stanbulda hanesinde beklemesi istenmitir. Kk
elebi Mehmed Efendi Reislkttab iken, ok gemeden Zenta hadisesi ortaya karak
Sadrazam Elmas Mehmed Paa ehadet kprsyle ahirete gemi ve Amcazade Hseyin
Paa Sadrazam olmutur. Bu srada sz etkili eyhlislam Feyzullah Efendi isteiyle yz
dokuzda ikinci defa Reislkttablk makamna iade olundu. Ad geen Vezir, kendi zev-
kiyle uramak iin ilerin dizginini biyografisi verilen ahsn eline teslim ettikten sonra
din dmanlaryla sulh yapmaya niyet olunduunda grme ii ve bar konusu da Ram
Mehmed Efendinin gr ve tedbirine braklmt. Avusturya hududunda, Varadin kalesi
yaknnda Karlovie (Karlofa) isimli yerde sulhn esaslarn kuvvetlendirdiinden ve sa-
mimi dostluun kanunlarna gzel bir ekilde nizam verdiinden, bu byk hizmet ken-
disine baka bir unvan ve Reislkttablk rtbesine vezirlik kadar arlk ve an kazandr-
mt. Bu srada sadaret mhr Daltaban Mustafa Paann kifayetli eline verilmi ve o da
Ram Mehmed Efendinin hret ve ikbalini ar bularak azlini istemise de eyhlislam
Efendinin himayesiyle reislkttablktan azil yerine yz on drt esnasnda kubbe-niin ol-
mak zere vezirlie ykseltilmitir. Bu durum Veziriazam ile eyhlislam Efendi arasn-
da tela ve gcenmeye sebeb olduundan Veziriazamn azil ve kahr hzlanm ve biyogra-
fi sahibi Padiah mhryle (sadrazamlkla) ululanmtr. Yedi ay sadareti srasnda yz on
be sonunda zaman hangi nimetin tadn karmaz ki! melince Edirne vakas ortaya kp
ad geen Vezir, sadrazamlk makamndan can korkusuyla eteini ekip selamet semtine
kam ve fitne izleri skun bulduktan sonra Damat Hasan Paann Sadrazaml srasn-
da gizlendii keden karak yannda kalm olan mhr-i hmayunu teslim edince, nce
Kbrs eyaleti ile ereflendirilmi daha sonra Msr Kahire greviyle yceltilmitir. Bir bu-
uk sene kadar bu grevde bulunduktan sonra Msr ahalisinin hcumuyla rtbesi tenzil
edilmitir. Cezalandrmak iin Rodosta tutukluluu srasnda elli iki yanda iken yz on
dokuz senesi sonunda merhum olmutur. Ad geenin iir ve nesir dalnda dikkate deer
tertib edilmi ve dzenlenmi iirleri ve baz iyilikleri ve eserleri vardr. Her zaman kadri
yksek ve yce, unvan ve an nianelerine itaatkar, sohbeti ve meclisi ho,
meliyle Nedm-i zarif gibi terennm ederek akranlar arasnda benzeri nadir, gzel
eserleri aikar bir kii olmak zere Raid Efendi ve Osman-zade Efendi biyorafisini
yazmlardr.
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 337
Mimli masdarlar
Masraf Mefal
Maslahat Mefalet
Mafiret Mefilet
mahmidet Mefilet
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 339
Sls mezdn-fh masdarlar
Temyz
Tefl
Tahsl
mtiyz
ftil
ktisb
Msade
Mufale
Muslaha
stihdm stifl
krm fl
nfil nfil
Cem-i mkesser
Merif Mefil
Umr Ful
Er Efl
Vzer Fual
Mensb Mefil
Fezil Feil
340 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 8.3.3a-b
Haim Efendi, Ahvl-i Anapa ve erkes
342 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Metin 8.3.2a-b
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 343
Metin 8.3.1a-b
344 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Elbetde ol kadar asker iinde puhte ve n-puhte dahi mevcd olup vehhm olanla-
r hle vkf olmayup, dern- kalada mevcd bulunduu sretde sersime-i dery ile tz
elden teferrs idemeyecekleri karnesiyle tedbr olundu. Ve bu aralkda top sadsn ii-
den kabilden vfir svr vrd idp lisnlar zre ho pes, ta pes yan, ho gel-
diniz, saf geldiniz dey mihmn-nevzleri esnsnda /8.3.3 b/ temm- vakt-i farzdr,
Hakk ki, mdr idp hsn-i sret ile silsile-bend teshr oluna. Ve zemn- karbde
tevbit- aliyyeleri dahi knn ve esrrlarna tahsl-i vukf ile mecmuna glib ola-
lar. Ancak, imdiki hlde ibu zikr olunan eryit zre amel ve hareket olunmak rey-i
savbdr dey ifde ve tebyn ve takrrine netce virdi. Murun-ileyh pesend fern ve
meynelerinde sebkat iden kelm- kbet-hayr-encm bir ferde if itmemek ve ketmin-
de nimet ve ifsnda vehmet der-kr idn tekd ve ihsn- atyye ile mesrr ve hal-
vet temm olup hnesine ideye ruhsat virildi.
(Him Efendi. Ahvl-i Anapa ve erkes)
Yaratcnn yardm ve ihsanyla bu iler ocuk oyunca trnden olup ancak, dolu
heybelere ve bol mikdarda gm para harcanmasna bal olarak mmkn olaca karar-
latrlmtr. dediinde padiahn yksek msaadeleri layk grldnden azn aa-
rak anlatmaya balad.
Birinci olarak : Soucak kalesi denilen yer Kzkulesinden byke bir palankadr. Ve
iindekiler, aa ve kethuda ve bayrakdar ve neferler ve imam ve mezzin ve cemaat, top-
lam yirmi drt kiiden ibarettir. Ve onlar da son derece aresiz olduklarndan ve bir tara-
fa gmeye gleri yetmediklerinden kalmlardr. Bu ekilde vezirler ve yanlarnda olan
asker snflarnn ikametleri iin ncelikle bir saray yaplmas ve yeniden ev ve kla kuru-
lup ina edilmesi ve bu yaplara gerekli levha, kiremit, tula, ivi, ham demir gibi nemli
eylerin yazl olduu dafter gereince stanbuldan ve Sinoptan satn alnarak birlikte So-
ucaa nakledilmesi lazmdr.
kinci : Bin kiinin yiyecekleri iin bir senelik un, peksimet ve tuz verilmesi lazmdr.
nc : Allahn inayeti ve hkmdarn yce talihi ile zikr edilen hizmeti istenilen
ekilde eda etmek ve dzenlemek iin ziraat ve iftilik retilmesi de gerekli olduundan
tohum iin defter gereince buday verilmesi lazmdr.
Drdnc : Anlan yerde u anda deirmen bulunmadndan un tlmesi iin
imdilik yz ift el deirmeninin Cebehane-i amireden verilmesi lazmdr.
Beinci : Soucak kalesinde ie yarar top ve cephane olmadndan alt takm iyisin-
den srat topu, cephane arabas, koumlar, top glleleri ve hartoluk alyla; birka takm
balyemez, havan, humbara ve dier malzemeler; bir srat stad kalfas, iki bin kazma, k-
rek ve hlamur ipi, kfe, aranpo ivisi ve dier nemli eyler defter gereince Cebehane-i
amireden verilmesi lazmdr.
354 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Altnc : Belli mikdarda marangoz, duvarc, iki ocak demirci, tac ve ad geenlerin
rs, eki, krek ve ta takmlar verilmesi lazmdr.
Yedinci : Allhn yardm ile, u anda bu gszn dairesinde alt-yedi yz kii ac-
tatl zamanlarda yanmda olan uyumlu ve vefl adamm var. Ancak, ad geen ulusa galip
gelmek iin birbiri arkasndan asker gnderilmesi gerekir. Bu ekilde Tokat, Turhal, Sivas,
Amasya, Niksar, Gerze ve Sinop civarndan bin nefer isimleri deftere kaytl yamaklar bu-
lunup bir senelik ulufeleri geldikleri anda verilmelidir.
Sekizinci : Dergah- l yenierilerinden bir tabur, bir Yenieri Aas vekili olsun. O
da, bu fakir kiinin hizmetinde olan Mataracbamza i gerei yz yirmi ake yevmiye ile
Turnacbalk verilmesi gerekir.
Dokuzuncu : Hassa silahrlerinden ihtiyar Grc Sleyman Aa, Bina emini olup
hala yanmda olan asker ile arkadan gelen askerin gnlk yiyeceklerini vermesi iin adet
olarak Nzl emini olsun. Ve idare iin bakaca ake verilsin. Ve iini tamamladktan son-
ra stanbula gelip defterini versin ve yaptklarn anlatsn.
Onuncu : Allhn yardm ile emrolunduum yere ulatktan sonra, insan ihsann k-
lesidir manas zre, kabilelerden yanmza gelenlerin gnlleri alnarak iltifat olunup, fa-
kat paraya deer vermediklerinden kalblerinin kazanlmas iin zevklerine ve yaradlla-
rna uygun hediyeler verilmesi gerekir. Bu defterde yazl olan tatar yay, altn ve sim kak-
ma abaza tfei, gediz kirpas, eitli kaba boas, ladik basmas it, mein, sahtiyan, sim,
klabdan, ine, terzi yz, tarak, ubuk kurunu, akmak ta ve krmz ukann devlet
tarafndan satn alnmas ve bize verilmesine gayret edilmeli.
On birinci : Btn malm, hkmdarmzn yce koruyuculuunda toplanp birikti-
rilmitir. Fedadr. stanbuldan ad geen yere gittiim andan ileri tamamlamama kadar
bir yerden bir para alnmayp ihsann bolluuna muhtatr. u halde, benim malmdan
baka Devlet hazinesinden be yz kese ake yardm ve ihsan buyurulmas.
On ikinci : Asker almnda kolaylk iin, arpalk olarak Ankara sancann verilmesi
ve has olarak Tombasar voyvodalnn verilmesi ve ihsanyla gnlmzn ho tutulmas.
On nc : ler gerei, ihsanlar daim olan Devlet-i aliyyeye yarar veya uygunsuz
dileke yazdmda yaznn yukarsna ekilmi olan .. iaretinin iinde nokta olduun-
da izin verilmeyip, dilekeyi tayan kii kim olursa olsun, bir yolunu bularak savlmal ve
nokta olmadnda isteine msaade olunmal.
On drdnc : Yukarda sylendii ekilde kulunuzun istei olan zahireler, top ve cep-
hane malzemeleri ve hediyelerin yklenmesi iin Tersane-i amirede bulunanlardan b-
yk bir kalyon donatlp hazrlatlarak, askerimle geldiimde ayann tozu ile Boaziin-
de Beykoz nnden bindirilip ve gerekenlere giydirilmek iin eitli hilatler satn alnp
hazrlanmas hususunda veli nimetimizin yce msaadeleri layk grlr ise bu konular-
da emir ve buyruk Efendimiz hazretlerinindir diye grlerine ve tedbirlerine son verdi.
Ad geenin anlattna nazaran i grmesi umulduundan ve sayd her bir madde pek
lzumlu olduundan talebine uygun olarak istediklerine izin verilmitir. Ve kalyon hazr
iken Ad geen zmite varp adamlarn toplam ve bahilerini vererek dzenledii e-
kilde birbiri ardna stanbula gndermi ve askerin arkasndan kendi de takip etmi ve se-
fer zaferin vesilesidir manas zre bir ok unvan ve an ile Beykoz meydannda kurulan or-
dusuna katlarak oturmutu. gn iinde baz lzumlu eylerin satn alnmas iin hiz-
metilere izin ve msaade olundu. Drdnc gn bismillhi mecrh ve mrsh bereke-
tiyle padiah kalyonuna btn malzeme ve askerler ulatrldktan sonra zafer ve galibiyet
rzgar gnderen Allhn yardmyla halat ve demir alnp Kavak hisar kaleleri nnden
sevin toplar atarak kp emin bir ekilde Sinop limanna girip kale nne demir attlar.
Daha nce bahsedilen kereste ve dier malzemeyi satn alarak ykleyip demir alarak ksa
srede Soucak kalesinin byk limanna demir atld.
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 355
Gerekten, yze glerek gzel bir ekilde (gnlleri) zincire vurulup ele geirilme-
li. Yakn zamanda size tabi olanlar da kanunlarn ve srlarn iyice renirlerse hepsi-
ne galip gelirler. Ancak, u anda bu saym olduumuz artlara gre davranp hareket
etmek doru grtr, diye ifade edip aklayarak konumasna son verdi. Ad geen
Paa, beenip takdir ederek, aralarnda geen ve sonu, nihayeti hayr olan sz kimse-
ye ak etmemesini ve bunun saklanmasnda nimet ve aklanmasnda tehlike aikar ol-
duunu vurgulayp, ihsan hediyeleri ile sevindirdi. Grme sona ererek evine dnme-
sine izin verildi.
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 357
sm-i mekn
Melabe mefale
Sfat- mebbehe
Kebr, kall, zaf, hazn, vel, karb
sm-i tafdl
Elzem, al
sm-i let
Mismr Mifl
Mihakk mifal
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 359
Arapa tamlama:
Bil-maiyye, malml-mkdr
Li-eclil-idre, hesbel-umr
Badel-sl
B- Farsa yaplar
Atf vavyla yaplan birleik isim:
med reft
yb zehb
Pesend fern
sim tamlamas:
nyet-i Br
Resen-i hlamur
Mevcd- Cebehne-i mire
Celb-i kulb
Sfat tamlamas:
Hlat- mtenevvia
Unvn- firvn
Top- d-mn
Eyym- kalle
Zincirleme tamlamalar
Dem-sz- niyz- cenb- b-enbz
Mterakkb- irtihl-i Dr- bek
[Avn- inyet-i br ile bu umr, melabe-i sbyn maklesinden olup ancak, hem-yn- vfire
ve derhm-i mteksire ibzli ile kbil-i husl olmak mukarrerdir didikde msade-i 3
aliyye-i cenb- evliy-y niam erzn buyurulmala feth-i dehn idp takrre mbderet
eyledi.]
zet
Yazma metinleri okuyabilmek Osmanl Trkesinin temel dilbilgisi unsurlarn belir-
1 3
niteye alnan her metin, hem deiik dnemlere leyebilmek
ait, hem de ksmen deiik yaz eidiyle kaleme aln- Her nitenin sonuna eklenen dilbilgisi ksm, metin-
mtr. Bylelikle farkl karakterdeki el yazlarn oku- deki Arapa ve Farsa temel dilbilgisi unsurlarn gs-
ma melekesi kazanm olacaksnz. terip aklamaktadr. Bu unsurlar, daha ayrntl bir
ekilde geen sene renmitiniz. Parada geen ve
Yeni kelimeler renerek kelime hazinenizi gelitirebilmek. metin sonlarnda verilen bu temel kurallar, metin-
2
niteye alnan metinlerde geen Arapa ve Farsa ke- le birlikte okuyup anlamaya alrsanz, daha nce
limelerin manalar metinlerin sonuna ilave edilen sz- teorik olarak grm olduunuz dilbilgisi kaideleri-
lklerde verilmitir. Metinlere bu szlklerden fayda- nin metin iinde nasl kullanldklarn iyice kavram
larak almanz, lgat hazinenizi zenginletirecektir. olacaksnz. Ayrca, metin sonlarnda verilen Arapa
Szlklerde, kelimelerin metin iindeki manalar ve- ve Farsa unsurlar, metinde kullanlanlarn bir ksm-
rilmitir. Bazan bu mana, bizim az ok bildiimiz an- dr. Dierlerini de siz bulmaya alarak gramer bilgi-
lamnn dnda olabilmektedir. Bu sebeple mutlaka nizi gelitiriniz.
metin sonlarndaki szlkleri kullanalm. Metinlerin
gnmz Trkesine aktarlm halini de aslyla mu-
kayese ederek mutlaka okumalsnz. Bu almann
sonunda, asl metinden sizin setiiniz deiik pasaj-
lar szlk kullanarak bugnk dile aktarmay dene-
yiniz. Bylelikle,metni anlama ve anladnz da ifa-
de etme melekesi kazanacaksnz.
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 361
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki kelimelerden hangisi uzayp giden, devam 6. Aadaki kelimelerden hangisi mkesser cemdir?
eden anlamndadr? a. Tahrrt
a. rsl b. std
b. Talk c. Taynt
c. Mtemd d. Muvfk
d. Eyym e. Meslih
e. Der-akab
7. Aadaki kelimelerden hangisi mfreddir?
2. nde olan, nden giden anlamnda olan kelime aa- a. Hedy
dakilerden hangisidir? b. Mertib
a. btid c. Er
b. Mukaddem d. Cey
c. Kadm e. Hym
d. Meks
e. Sbk 8. Aadaki kelimelerden hangisi tefl bbndan ism-i
fildir?
3. Sekin, stn tutulmu anlamnda olan kelime aa- a. Mterennim
daki gruplarn hangisinde vardr? b. Mtekb
a. Mmtz-mesrr-fud c. Mukarrer
b. Matlb-nihde-sret d. Mdebbir
c. Mstahsen-bl-ubr e. Mctemi
d. Mbhat-pinhn-mahmidet
e. Mlyim-efrz-mazhar 9. Aadaki kelimelerden hangisi mufale bbndan
ism-i fildir?
4. Kide-i kadm-i serhad ve mersim zre kalyondan en- a. Mutemed
dahte olunan toplara mukbil top atlmayup resm-i serhad b. Musaad
. olunmadndan gayr bir ferd burc- br-y kaladan c. Msfir
ba gstermedii d. Mtekb
Yukardaki cmlede bo braklan yere yazlabilecek en uy- e. Mnkat
gun kelime aadakilerden hagisidir?
a. irsl 10. Aadaki kelimelerden hangisi ism-i lettir?
b. ihrc a. Melabe
c. illet b. Mismr
d. takrr c. Mrsil
e. icr d. Meymenet
e. Mahall
5. Aadaki kelime eletirmelerinden hangisi yanltr?
a. Dehn : Gz
b. Vfir : Bol, ok
c. Br : yaratan, yaratc
d. Kebr : Byk
e. Kbil : Kabul eden; olabilir
362 Osmanl Trkesi Metinleri-I
Sra Sizde 3
a) bzl-ifl, msade-mufale(t), takrr-
tefl, mbderet-mufale(t]
b) Avn-fal, inyet-filet, husl-ful,
cenb-fal, feth-fal
c) Vfir(e), mteksir(e), kbil
d) Melabe
e) Umr-ful, sbyn-filn, derhm-fel,
evliy-efil, niam-fial
f) Avn- inyet-i Br, melabe-i sbyn,
feth-i dehn
g) Msade-i aliyye-i cenb- evliy-i niam, derhm-i
mteksire, hemyn- vfire
8. nite - Metin Okuma ve Anlama: El Yazmas Metinler-IV 363
Yararlanlan Kaynaklar
Ahmed Resm Efendi. Halkatr-res. Sleymaniye K-
tphanesi, Reislkttb, nr. 639.
Anonim Osmanl Tarihi (2000). Nr. Abdlkadir zcan.
Ankara.
Him Efendi. Ahvl-i Anapa ve erkes. Topkap Saray M-
zesi Ktphanesi, Hazine Kitapl nr. 1564.
emseddn Sm (1317, 1318). Kms- Trk I-II. stanbul.